HAFIZA VE MİRAS

Fatih’in Edebiyat
Durakları
TURGAY ANAR

SELE®»
HAFIZA VE MİRAS

Fatih’in
Edebiyat
Duraldan
TURGAY ANAR
Hafıza ve Miras
Fatih'in Edebiyat Durakları
Turgay Anar

Fatih Belediyesi Kültür Yayınları No: 20

ISBN: 978-605-73379-2-4

1. Baskı
İstanbul, Kasım 2022

Yayın Koordinasyon
Abdullah Kargılı

Editör
Osman Özsoy

Tasarım
Murat Acar

Baskı
Seçil Ofset
100. Yıl Mah. Matbaacılar Sitesi
4. Cad. No: 77 Bağcılar/İstanbul
Tel: 0212 629 06 15 www.secilofset.com

Fatih Belediye Başkanlığı

Copyright © Her hakkı mahfuzdur

Akşemsettin Mahallesi
Adnan Menderes Bulvarı (Vatan Caddesi)
No: 54 Fatih /İstanbul
Telefon:+90 212 453 14 53
www.fatih.bel.tr
Turgay Anar

İstanbul’da, Üsküdar’da doğdu. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü’nden mezun oldu (2001). Marmara Üniversitesinde yüksek lisansını (2004),
İstanbul Üniversitesinde “Yeni Türk Edebiyatında Edebiyat Mahfilleri” çalışmasıyla
doktorasını tamamladı (2011). Doktora sonrasını araştırmalarını Amerika’da,
University of Wisconsin-Madison’da yaptı (2014-2015).

Eserlerinden bazıları: Mekândan Taşan Edebiyat: Yeni Türk Edebiyatında Edebiyat

Mahfilleri (2012), Sonsuzluğun Yüzleri: İkinci Yeni Şiirinde Görsel Sanatlar (2015),
Viyana’dan Londra’ya: Hüseyin Kâzım’ın Viyana, Almanya, Moskova ve Londra
Seyahatnameleri (2015), Büyülü Bir Geçmiş Zamanının İzinde: BosnalıAli Şevki Hoca
(2017), Akif’in Şehirleri: İstanbul Avrupa Yakası (2019), Huzur Atlası: Ahmet Hamdi
Tanpınar’ın Huzur Romanını Okuma Kılavuzu (2020). Ayrıca Ahmet Hamdi Tanpınar,
Metin Eloğlu ve Ülkü Tamer’in kitaplarına girmemiş metinlerini derledi. İstanbul
Medeniyet Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde öğretim üyesi olarak görev
yapmaktadır.
İÇİNDEKİLER

TAKDİM ............................................................................................. 11

ÖNSÖZ .............................................................................................. 13

I. BÖLÜM ........................................................................................ 17

Şehzadebaşı-Vezneciler Güzergâhı 17
Şehzadebaşı KüIliyesi/İstanbul'u n Orta Yeri ............................................................... 18
Bukağılı Dede Türbesi .................................................................................................. 22
Fatih Nikâh Dairesi ....................................................................................................... 24
Kâzım'ın Kıraathanesi .................................................................................................. 26
Fevziye Kıraathanesi ................................................................................................... 28
Hacı Mustafa'nın Çayhanesi .......................................................................................... 31
Hacı Reşid Ağa'nın Kıraathanesi .................................................................................. 34
Halk Kıraathanesi ......................................................................................................... 38
Yavru'nun Çayhanesi .................................................................................................. 40
□ aruttalim Kıraathanesi .............................................................................................. 42
Ferah Tiyatrosu ........................................................................................................... 45
Zeynep Hanım Konağı .................................................................................................. 46
Şamlı ............................................................................................................................ 52
Beyazıt Nahiye Merkezi ................................................................................................ 54

II. BÖLÜM ....................................................................................... 57

Beyazıt Meydanı ve Çevresi 57

Beyazıt Meydan Havuzu ............................................................................................... 58
Küllük Kahvesi .............................................................................................................. 62
Çınaraltı Kahvesi ......................................................................................................... 66
Sahaflar Çarşısı .......................................................................................................... 68
Bitpazarı ...................................................................................................................... 70
Çad ı rcı I a r (Cad d esi) ..................................................................................................... 71
Kapalı Çarşı ................................................................................................................. 74
Sarafim Kıraathanesi .................................................................................................. 84
Beyaz Saray Kitapçılar Çarşısı ..................................................................................... 88
 Enderun Kitabevi ........................................................................................................ 89
Marmara Kıraathanesi ................................................................................................ 91

III. BÖLÜM .................................................................................... 95

Aksaray ve Çevresi 95
Hasıra İti Kahvesi ......................................................................................................... 98
Acem'in Kahvesi ....................................................................................................... 100
Hersekli Ârif Hikmetin Evi ........................................................................................ 103
Midhat Paşa'nın Konağı ............................................................................................. 105
Tevfik Fikret'in Aksaray'daki Baba Evi ...................................................................... 107
Ahmet Ağaoğlu'nun Evi ............................................................................................... 110
Sinekli Bakkal ............................................................................................................ 112

IV. BÖLÜM ..................................................................................... 117

Süleymaniye-Şehzadebaşı-Vezneciler-Sarıgüzel-Atikali-
Yavuz Selim-Draman Güzergâhı 117
Süleymaniye Külliyesi/Camii ..................................................................................... 118
Ali Kemal'in Konağı .................................................................................................... 124
ibnülemin Mahmut Kemal İnal'ın Konağı ................................................................... 126
BosnalI Ali Şevki Hoca'nın Evi ................................................................................... 130
Elagöz Mehmet Efendi Camii ..................................................................................... 133
Fatih Belediye Binası ve Tayyare Şehitleri Anıtı ........................................................ 135
Millet Kütüphanesi ve Ali Emirî .................................................................................. 138
Kâmil Paşa'nın Konağı ............................................................................................... 140
Abdüllatif Suphi Paşa'nın Konağı ............................................................................... 141
Abdurrahman Sami Paşa'nın Konağı ........................................................................ 144
Fatih Külliyesi/Camii ................................................................................................ 146
Şeker(ci) Hanı ............................................................................................................ 155
Mehmed Âkif Ersoy'un Evi ......................................................................................... 157
Mesih Paşa Camii ....................................................................................................... 158
Ekrem Hakkı Ayverdi'nin Evi ..................................................................................... 160
Umut Kırtasiye .......................................................................................................... 164
Yavuz Selim Külliyesi/Camii ...................................................................................... 164
Edirnekapı Vaiz Sokak ............................................................................................... 168
Kara Surları ............................................................................................................... 170

V. BÖLÜM ....................................................................................... 173

Gedikpaşa-Divanyolu-Nuruosmaniye-Mahmutpaşa-
Çemberlitaş-Sultanahmet Meydanı Güzergâhı 173
Şair(Recâî-zâde İ b râ hîm) Şef i k Bey'in Konağı ........................................................... 174
Yahya Kemal Enstitüsü ve Müzesi ............................................................................... 174
 Çorlulu Ali Paşa Medresesi ........................................................................................ 176
ilesam ........................................................................................................................ 178
Gedikpaşa Tiyatrosu ................................................................................................ 182
Asım Paşa Konağı/Encümen-i Ülfet ......................................................................... 184
Vezir Hanı ................................................................................................................... 185
ikbal Kahvesi ............................................................................................................. 187
Papirüs Dergisi idare Yeri ......................................................................................... 190
Yazko ......................................................................................................................... 193
Kebapçı Kâmil ............................................................................................................ 195
Mahmutpaşa Kahvesi ................................................................................................ 198
Piyer Loti'nin Kaldığı Ev ........................................................................................... 200
ÇemberlitaşSütunu ................................................................................................. 203
Sadeddin Paşa Konağı ............................................................................................... 204
II. Mahmud Türbesi/Haziresi ...................................................................................... 207
Yeni Şark Kahvesi ...................................................................................................... 213
Varlık Dergisi idare Yeri ............................................................................................. 214
Diyarbekir Kıraathanesi ............................................................................................ 216
Hareket Dergisinin idare Yeri .................................................................................... 217
Şair Nigâr Hanım'ın Yaşadığı Konak ........................................................................... 218
Arifin Kıraathanesi-Setli Kahve ................................................................................ 219
Binbirdirek Sarnıcı .................................................................................................... 221
Türk Edebiyatı Vakfı/Türk Edebiyatı Dergisi idare Yeri ........................................... 222
Sultanahmet Meydanı ................................................................................................ 224
Akademi Kahvesi ..................................................................................................... 230
Sultanahmet Çeşmesi ............................................................................................. 230
Celal Sâhir'in Evi ....................................................................................................... 236
Ayasofya Camii ........................................................................................................... 237
Sultanahmet Cezaevi ............................................................................................... 242
Hamamizade İsmail Dede Efendi Evi ........................................................................ 248

VI. BÖLÜM .................................................................................... 251

Babıali-Sirkeci-Cibali Güzergâhı 251

Kızlarağası Medresesi ................................................................................................ 258
Abdullah Cevdet'in Evi ............................................................................................. 260
Bilgi Yurdu Derneği .................................................................................................. 263
KitabeviYayınları ....................................................................................................... 264
İz Yayıncılık ................................................................................................................ 264
Şule Yayınları ............................................................................................................. 265
Diriliş Dergisi idarehanesi ......................................................................................... 265
Yeditepe Dergisi idare Yeri ........................................................................................ 266
Pertev Mehmed Said Paşa'nın Konağı ....................................................................... 268
Servet-i Fünûn Dergisi idare Yeri ............................................................................. 270
Sâdık Rifat Paşa'nın Konağı ....................................................................................... 273
 Tersane Emini Yûsuf Efendi Sıbyan Mektebi ............................................................ 274
Anda Dağıtım ............................................................................................................ 276
Meserret Kahvesi ..................................................................................................... 276
işaret Yayınları ......................................................................................................... 280
Ştaynburg/istanbul Lokantası ................................................................................. 280
Büyük Doğu □ erg i si/Yay ı nl a rı .................................................................................. 282
Alay Köşkü ............................................................................................................... 284
Gülhane Parkı ............................................................................................................. 287
Sucu Kosti ................................................................................................................ 292
Sirkeci Gar Lokantası ............................................................................................... 294
San(a)saryan Han ..................................................................................................... 296
Karesi Oteli'nin Çayhanesi ....................................................................................... 305
Yeni Camii Külliyesi .................................................................................................. 306
Mısır Çarşısı .............................................................................................................. 308
Orhan Kemal'in Evi .................................................................................................... 310
Cibali Karakolu ............................................................................................................ 312

VII. BÖLÜM .................................................................................... 315

Haseki-Kocamustafapaşa-Yedikule Güzergâhı 315

Ahmed Süheyl Ünver'in Konağı ................................................................................... 316
Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi/Camii ............................................................................ 317
Koca Mustafa Paşa Külliyesi .................................................................................... 320
Sümbül Sinan Türbesi ............................................................................................... 324
Yedişehitler Kabristanı ............................................................................................. 326
Yedikule .................................................................................................................... 328

KAYNAKLAR .................................................................................... 331

TAKDİM

İstanbul, Antik Çağlardan günümüze medeniyet hâzineleriyle bezen­

miş bir şehirdir. Suriçi ise bu şehrin ruhudur. Eskilerin nefs-i İstanbul
dedikleri Suriçi, bünyesinde koruduğu büyülü bileşkenin bugün hâlâ
yaşayan detaylarını bir ayna berraklığında, dupduru yansıtır.

İstanbul’u ayrıcalıklı kılan pek çok özellik var kuşkusuz. Ancak onun
benzerlerinden öne çıkaran en belirgin vasfı zamanın örsünde her an
yeniden şekillenen oyunbaz topografyasıdır. Marmara denizinin ma­
viliğiyle çevrili, Boğaz ve Haliç’in eşsiz manzarasına nazır, anıt yapılar­
la, kurşun kubbelerle taçlanmış yedi tepeden oluşan bir yarımada. Bu­
gün Fatih ilçesi sınırları içinde kalan bu yer, görünenin çok ötesinde,
doğanın bahşettiği güzelliklerin tarihin her döneminde kendine özgü
niteliklerle donandığı büyülü bir âlemi ifade ediyor. Elbette, zamanla
birlikte pek çok şey değişti, ancak Suriçi yerinde ve bütün ihtişamıyla
hâlâ varlığını sürdüren, zamana meydan okuyan pek çok yapıyla ken­
dini göstermektedir.

Bir baştan bir başa yarımadayı içine alan şehir silueti Ahmet Hamdi
Tanpmar’m deyimiyle, hünerli Türk’ün ahenkli sesler veren çekiciyle
benzersiz bir estetik forma ulaşmıştır. Gerçekten de İstanbul, şehrin
içlerine doğru kıvrılan sokaklarıyla insanı içine çeker. Şehrin kültür
mirası büyüklü küçüklü diziler hâlinde maddi ve manevi beklentilere
karşılık verecek zenginlikte ziyaretçilerini ağırlar. Köşe başlarını tutan
çeşme ve sebilleriyle, irili ufaklı külliyeleriyle, canlılığın hiç kesilmedi­
ği çarşılarıyla şehirler antolojisinin bercestesi olmayı hak eder.

İstanbul, şehrin havasıyla suyuyla ruhunu beslemiş, anlam ve güzelli­

ğini derinden idrak etmiş sanatçıların eserlerinde kendini en iyi şekil­
de ifade etme olanağı bulmuştur. Osmanlı döneminden itibaren Suriçi
İstanbul’u, özellikle edebiyatın, söz sanatlarının bir merkezi olmuştur.
O dönemlerin popüler mekânları bir edebiyat mahfili niteliğinde ku­
şaktan kuşağa devreden bir sohbet geleneğini yaşatmıştır. Bu mekân­
lar sayesinde edebiyatımızın klasiklerini oluşturan değerli birçok şair
ve yazar yetişmiştir. Şehrin fiziki unsurlarını, maddi mirasını var eden
düşüncenin iyi anlaşılmasında sanatçı ve edebiyatçılarımızın payı bü­
yüktür. Onların estetik dokunuşları, şehirleri binaların yükseldiği du­
rağan bir yapı olmaktan çıkartır, bir hafıza inşasıyla birlikte önümüz­
de şehirle hakiki bir ilişki kurabilmenin yolunu açar.

Fatih’in Edebiyat Duraklan, İstanbul’u İstanbul yapan şahsiyetlerin,

edebiyatçıların ve onların bıraktıkların izlerin peşinden gidiyor ve bizi
Suriçi’nde keyif veren bir yolculuğa çıkarıyor. Bir kültür edebiyat atlası
mantığında hazırlanan bu eserin ortaya çıkmasında emeği olan Tur­
gay Anara içtenlikle teşekkür ederken kitapta adı geçen edebiyatçıla­
rımızı minnet ve şükranla anıyorum.

Umuyorum ki Fatih’in Edebiyat Duraldan’na yapılan yolculuklar, hepi­

miz için güzide şehrimizin mekânlarıyla daha samimi ilişkiler kurabil­
meye ve yeni şeyler öğrenebilmeye vesile olur.

Keyifli yolculuklar diliyorum.

M. Ergün Turan
Fatih Belediye Başkanı
ÖNSÖZ

İstanbul, yeryüzünde birçok şehrin sahip olmadığı tarihî, mimarî, es­

tetik ve edebî zenginliğe sahiptir. Bunu fark etmek, onunla ilgili araş­
tırmalar yapmak ve keşfedilenleri bütünüyle bir kitaba yansıtmak ise
zorlu bir uğraş... Onu belli açılardan ele almak, üzerinde kalem oyna­
tacak bir merkez, bir sistemle ancak mümkün olabilir.

İstanbul’u diğer şehirlerden ayıran belki en dikkat çekici özellik, to-

pografik açıdan kuzey-güney ve doğu-batı sınırlarını aşacak şekilde
bir bütün olarak güzellik imgesini yüzyılların birikimiyle tamamlamış
olmasıdır. İstanbul’un ilçeleri ise büyük bütüne parça parça eklenerek
onun güzelliğinin ortaya çıkmasını sağlayan sanki bir renk cümbüşü­
dür... İstanbul’un ilçeleri, onun güzelliğini parça parça tamamlayan,
ona genişlik, edebî ve estetik derinlik katan büyük resmin ortaya çık­
masını sağladığı için üzerinde düşünülmesi gereken bir mücevherin
ışıltılarına benzer. Bu açıdan bakıldığında İstanbul’un asla tek bir
mevsimi, rengi, tadı yahut da dokusu yoktur... O, güzelliğini sere serpe
ortaya çıkarır. Ona dair bütün aydınlık fikirleri bir noktaya odakladı­
ğımızda gerçekte onun niçin ülkemizin gözbebeği olduğunu daha iyi
anlarız: Bir kültür, sanat ve edebiyat medeniyetinin en parlak incisi ve
değerli bir ışığıdır o...

Edebiyat, bir medeniyetin ayakta durmasını, bir milletin millet olarak

gördüğü rüyaları kuşaktan kuşağa aktaran yönüyle istikrarlı biçimde
rüya kurma/inşa etme sanatıdır... İnsanın hafızası, belki onun hayat­
ta olduğu vakitle sınırlanabilir ama bir milletin hafızası asla... Onun
genişliği, gücü, aslında o milletin edebiyatının niteliği, ona verdiği an­
lam, değer ve derinlikle doğrudan bağlantılıdır. Bir medeniyetin hafı­
zası o milleti inşa eden fikirde, eylem birliğinde ve en önemlisi onun
kültür ve sanatında gizlidir. Onu bir arada tutan, insanın var olma ve
var kalma çabasına verdiği derinlikle, onu katman katman işleyip zen­
gin ve güçlü kök bulma aracı olarak isimlendirebileceğimiz edebiyatın
çeşitli biçimlerde genişlettiği veya yeniden kurduğu evrenle doğru­
dan ilgilidir. Bu yüzden bir ilçenin tarihi, İstanbul’un tarihine kattığı
anlamla da değerlendirilebilir. Onun zengin hafızasını oluşturan tek
tek insanlar ile edebiyatçıların hayatları ve onların eserlerine yansı­
yan yönler sayesinde bir ilçenin Türk edebiyatında oynadığı rol belli
açılardan daha görünür hale getirilebilir. Fatih; tarihi, mimari, estetik
zenginliğe sahip olmakla birlikte bu özelliklerini edebiyatla harman­
layabilmiş, ona zemin oluşturarak estetik anlamlarını daha görünür
hale getirmiş ve mekânsal açıdan onu derinleştirmiş bir ilçedir.

Bir ilçenin hafızası, orada yaşayan insanların hayatlarını aşacak özel­

liklerle bezelidir. Onu bir araya getiren mimari eserler ile edebî soh­
betler; evler, sokaklar ve kurumlar şehrin hafızasını farklı bir yolla
inşa eder. Bu türden bir birliktelikle oluşan bütüne pekâlâ “edebiyat
durağı” diyebiliriz. Edebiyat durakları; bir şehri, mekânı, mimari eseri,
kısacası edebiyatla yan yana getirdiğimiz zaman orayı capcanlı tutan,
bir nevi “yaşayan yerler” olarak da anlaşılmalıdır. Edebiyat, işte bu se­
bepten bile bir şehrin “taş ve toprak arasında” inşa edilmiş hafızası­
nı işleyip ona kelimelerden bir zenginlik, bir estetik form ve derinlik
verdiğinden değerlidir. Edebî hafızanın dolaştığı ve oluştuğu yerler,
sonradan gelenlerin nasıl büyük bir mirasa sahip olduğunu anlamaya
yöneltmelidir insanı... Bu mirası israf etmeden hakkıyla anlayabilecek
bir bilinç ise bize lazım olan temeldir. Mirasının farkında olmayan bir
nesil, er ya da geç iflas etmeye mahkûmdur... Hafıza ve Miras: Fatih’in
Edebiyat Duraklan isimli çalışmamızın yazılmasının ilk sebebi bu tür­
den ufuk açıcı idealin açıkça ortaya konulması, onun köklerinin na­
sıl derinlere uzandığını göstermektir. Ama aynı zamanda, istikbalini
köklerden alan hiçbir fikre pranga vurulamayacağını birçok kez gös­
teren bir medeniyetin mirasçıları olarak onun değerini anlamaya dair
bir çabadır da. Bu mirasın edebiyatın hangi duraklarından geçtiğini
bilmek bize bir güç verir ama aynı zamanda edebiyatın hangi ırmak­
larla büyük bir okyanus zemini oluşturduğuna şahit de oluruz böylece.
Çalışmamızın bir diğer amacı da Fatih’in bu zeminini genel batlarıyla
ortaya çıkarmaktır.

“Edebiyat durakları”, edebiyatın geçmişte ve günümüzde var olduğu

mekânları, eserleri, isimleri ve buralardaki edebî faaliyetleri, birlikte­
likleri ve sohbetleri merkeze alan bir içeriğe sahiptir. Bu durakları en
geniş anlamda kullandığımızı ve bazen edebiyatçıların medfun olduk­
ları hazireleri dahi onların içine dâhil ettiğimizi söylemeliyim. Amacı­
mız, İstanbul’un “atardamarında” var olan Fatih’in edebî zenginliğini
ve hafızasını detaylara boğulmadan ortaya koymak ve bir çeşit “Fatih
edebiyat atlası” yapmaktır. Atlası çeşitli güzergâhlara bölmenin, tıpkı
İstanbul’un yedi tepesi gibi farklı keşiflere yol açmasını da umuyoruz.
Edebiyat duraklarına tek başlarına seyahat etmek isteyen okurlar, gü­
zergâh bilgilerini takip ederek bahsi geçen yerleri gezebilirler. Hafıza
ve Miras: Fatih’in Edebiyat Duraklan bu yönüyle, bir “edebiyat gezi reh­
beri” gibi de kullanılabilir.

Fatih’in edebiyat duraklarının bazılarının tam olarak yerleri bilinme­

diği gibi görselleri de elimizde mevcut değildir. Bunların haricinde
kalan edebî durakların görsellerini günümüzdeki halleriyle birlikte ça­
lışmaya ekledik. Bu sayede ilgililerine edebiyat duraklarının mekânsal
değişim ve dönüşümü hakkında derli toplu bir fikir vermeyi amaçla­
dık. Çalışmayı hazırlarken Fatih ilçesinin sınırlarını dikkatle inceledik
ve geçmişten günümüze gelinceye kadar ilçenin sınırları zamanla de­
ğiştiğinden özellikle güncel bilgilerle geçmişe bakmayı tercih ettik.

Fatih’in edebiyat duraklarını bilmek, onları tarihsel süreç içinde tanı­

yıp günümüzde de görüp fark etmek okurların yaşanan şehirle kur­
dukları iletişimi son derece artıracak, onlara farklı pencereler açacak­
tır. Bu aynı zamanda bir şehri pek çok farklı boyutta tanımak ve onun
zenginliklerine kendi evrenimizi taşımak anlamına da gelir. Tarihî,
estetik ve kültürel zenginliğe sahip Fatih ilçesinin aynı zamanda edebî
derinliğini de ortaya koymayı hedefleyen çalışmamın okurlara faydalı
olmasını dilerim.

Kitabın ortaya çıkması esnasındaki yardım ve teşvikleri için Fatih Be­

lediye Başkanı M. Ergün Turan Beyefendiye, Fatih Belediyesinin de­
ğerli çalışanlarına şükranlarımı sunarım.

Turgay Anar
Şehzadebaşı
Vezneciler
Güzergâhı
Şehzadebaşı Camii ve Külliyesi

ŞEHZADEBAŞI KÜLLİYESİ/
İSTANBUL'UN ORTA YERİ
debiyat duraklarının başlangıç noktasını özel­

e likle İstanbul’un orta yeri olarak seçtik. Bu­

radan başlayıp Suriçi’nin kalbine ve onu besleyen
sokaklara, yani bir nevi atardamarlarına doğru seya­
hat edeceğiz. Bizim amacımız Fatih semtinin Türk
İstanbul'un orta
edebiyatındaki konumunu, onu var kılan topograf­
yerini gösteren yeşil
somaki sütun.
ya, mimari eserler ve mekânları gezerek bir semtin
edebiyat eserlerinde nasıl konumlandığına daha da
yakından bakmak. O halde hemen yola çıkabiliriz.

Kanûnî Sultan Süleyman’ın, Manisa sancağında va­

liyken 1543 yılında vefat eden oğlu Mehmed adına
yaptırdığı Şehzade Külliyesi, Mimar Sinan’ın inşa
ettiği ilk selâtin külliyedir. Hazirede Şehzade
Mehmet, Rüstem Paşa gibi Osmanlı’nm önemli
simalarının kabirleri yer alır. Buranın Türk ede­
biyatı için iki önemli özelliği vardır.

Bunlardan ilki, külliyenin Damat İbrahim Paşa

Camisi’ne bakan köşesindeki yeşil sütun İstan­
bul’un orta yeri olarak bilinir. İstanbul’un sur
içi dikkate alınırsa bu taşın gerçekten de coğra­
fi olarak merkezi bir yerde durduğunu söylemek
mümkün. Mekânın önündeki cadde, Direklerarası
olarak bilinir. Bu cadde özellikle Osmanlı’nm son
 istanbulun orta yerinin

eski bir fotoğrafı.

yüzyıllarında kahve, kıraathane ve çeşitli eğlence

yerlerinin varlığı sebebiyle halkın rağbet ettiği bir
mekândı. Ramazanlarda bu caddede düzenlenen
geleneksel eğlenceler, burayı halkın cazibe merkezi
haline getirmişti. Tiyatroların açılmaya başlamasıyla
birlikte eğlence hayatına farklı bir renk de katılmıştı.
Osmanlı’dan sonra tiyatrolar yerini zamanla sine­
malara bıraktı. Cadde üzerinde birçok sinema salonu
açıldı. Cadde git gide cazibesini yitirdi.

BİR FAKİR ORHAN VELİ

Orhan Veli’nin meşhur İstanbul Türküsü isimli şiiri, as­

lında bu bilgi ile birlikte okunduğunda daha da anlam­
lı hale gelir. İstanbul’un orta yerindeki “sinema” keli­
mesi bir mecazımürsel olarak şiirde yerini şöyle alır:

İstanbul’da Boğaziçi’ndeyim,
Bir fakir Orhan Veliyim;
Veli’nin oğluyum,
Tarifsiz kederler içinde.
(■■■)
Külliyenin Damat
İstanbul’un orta yeri sinema;
Garipliğim, mahzunluğum duyurmayın anama;
İbrahim Paşa Camisi'ne
El konuşur, sevişirmiş; bana ne? bakan köşesindeki yeşil
Sevdalım, sütun İstanbul'un orta
Boynuna vebalimi... yeri olarak bilinir.
20 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
ŞEHZADEBAŞI’NDA GÜN DOĞMADAN
Bu hazireyi önemli yapan ikinci sebep ise İstan­
Sezai
Karakoç'un
kabri.
İstanbul sevgisi, İslam
hassasiyeti, mensubu
olduğu medeniyetin
tekrar dirilişi için eserler
veren ve birbirinden
kıymetli şiirler yazan
Sezai Karakoç külliyeyi
çevreleyen duvarların
dibinde son derece sade
bir kabirde medfundur.
bul sevgisi, İslam hassasiyeti, mensubu olduğu
medeniyetin tekrar dirilişi için eserler veren
ve birbirinden kıymetli şiirler yazan Sezai
Karakoç’un burada külliyeyi çevreleyen du­
varların dibinde son derece sade bir kabirde
medfun olmasıdır. Sezai Karakoç’un cami
ve semt ile ilgili yazdığı Şehzadebaşı’nda Gün
Doğmadan isimli şiiri, şairin hayat, estetik,
sanat hassasiyetinin güzel bir örneğidir:
Yerleşecek yer aramak
Camiinin avlusunda
Soğuk bir taşa oturmak
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
Başı avuçlara almak
Kuşların kanatlarını toplamak
Gecenin çatı katından
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
Yoldan geçen birkaç çocuk
Kubbeyi tutan aydınlık
Mezarlarda yeni sesler
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
Lale gibi çeşmeleri
Menekşeden sebilleri
Türbeleri bir şellale
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
Külahıyla Yunus Emre
Sarığıyla Akşemseddin
Kavuğuyla Mimar Sinan
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
Tek başına veli ağaç
Dallarıyla taşır göğü
Köklerine bağlı toprak
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 21

Kaf dağından daha yüksek

Çin Seddi’nden daha uzun
içimizde med ve cezir
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda

Gün doğmadan şehzadeler

Ellerinde meşaleler
Şehzadebaşı’nı gezerler
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda

Cin halkından kafileler

Katı r sı rtı nda geçerler Şehzadebaşı Camii, 1958.

Kıra kıra kemanları

Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda

Kızaran ufka selam

Süleymaniye’den Beyazıt’tan
Mutlaka olmak isterim
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda

Gün de doğar gün de doğar

Bir gün mutlaka gün doğar
Gün doğmadan neler doğar
Gün doğmadan Şehzadebaşı’nda

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Sebili.

Şehzadebaşı tarafından
türbenin genel görünüşü.
Bukağılı Dede'nin Bizans
devri azizlerinden
olduğunu belirten
rivayetler vardır. Bunu
fetih sonrasındaki aziz
kabul edilen kişilerin
kabirlerine de gösterilen
saygının bir işareti olarak
yorumlamak mümkün.
(T T ülliyeden çıktığımızda caddenin hemen kar-
I şısmda son derece düzenli başka bir hazire-
yi görartiz. 18 Sekbanlar haziresinde, Hristiyan mı
Müslüman mı olduğuna dair çok kesin bilgiler bu­
lunmayan Bukağılı Dede isminde bir zat medfundur.
İstanbul’un maddi ve manevi birçok yönünü ortaya
çıkaran güzel bir çalışma yapan Revnakoğlu’nun ese­
rinde- Mustafa Koç hocaya da bu eseri hazırladığı
için çok teşekkür ederek- onunla ilgili rivayetler sı­
ralanır. Bu kaynağa göre eski muteber kaynakların
hiçbirinde burada yatan zata dair güvenilir veya sağ­
lam malumat yoktur. Bize kadar gelen rivayetlerin
hemen hepsi hayal, efsane ve hikâyeden ibarettir. Bu
zatın Bizans devri azizlerinden olduğunu belirten
rivayetleri de vurgulayalım. Ayrıca onun kimliğiyle
ilgili şüphelerin fetih sonrasındaki aziz kabul edilen
kişilerin kabirlerine de gösterilen saygının bir işare­
ti olduğunu söylemeliyiz. Başka bir rivayete göre ise
o, Bizans zamanından kalan bir Müslüman olabilir.
Müslüman olması sebebiyle ayaklarına zincir vurul­
duğundan kinaye olarak Bukağılı (Zincirli) Dede is­
mini aldığına dair rivayetler de vardır.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 23

Efsanevi bir kişi olan

Bukağılı Dede, semtin bir

Hüseyin Rahmi’nin Dirilen İskelet isimli romanında sokağına ismini vermiştir.

bu kabristan çevresinde yaşayan kahramanlar konu

edilir. Roman, Birinci Dünya Savaşı esnasında geçer.
Romanın önemli kahramanlarından olan Tayfur’un
Avrupai özellikler de barındıran konağı, Bukağılı De­
de’nin hemen yan tarafmdadır. Tayfur ve arkadaşı
Ferhat, bisikletlerine binip geceleri kabristanları do­
laşırlar, bir şeyler ararlar. Bir iskelet bulunmuştur ve
onun parçaları bir araya getirilmelidir. Onların hal
ve hareketlerini hoş bulmayan Sadi, Feyzi ve Nihat Bukağılı Dede'nin

Bey de bu iki kahramanı takip ederler. Nihat Bey,

Tayfur’un komşusu olduğundan o da bu türbenin
yakınında yaşar. Caminin müezzini ise üç kafada­
rı ikna edecek şekilde, Bukağılı Dede ile âlem-i
manada konuştuğunu, onun ruhundan ilham
aldığını dile getirir. Bunlardan biri de ondan
aldığı şu manevi emirdir: “Frengane tecrübeler
yapmak sevdasıyla İslam kabirlerim abdestsiz
nâ-pak elleriyle karıştıran o Tayfur’a bizzat veya
bil-vasıta söyle, küstahlığında bundan ileri varma­
sın. Söz kar etmediği surette gel, bukağılarımı çöz.”

Eskiden önünde yer alan Fatih Nikâh Dairesi yıktı­

rıldı, kabristan şimdi daha da görünür oldu.
24 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Şehzadebaşı'nda, Fatih Nikah

Dairesi'nin bulunduğu yerin eski hali.

FATİH NİKÂH DAİRESİ

CT) ukağılı Dede’nin caddeye bakan tarafında ya-
| J km bir zamana kadar Fatih Nikâh Dairesi yer
alırdı. Burası, birçok güzel evliliğin resmi başlangıç
noktasıdır. Aynı zamanda İstanbul sevgisinin Türk
edebiyatında en güzel akislerinden olan Tanpmar’m
Huzur romanında, Mümtaz ve Nuran’m evlenmek
için başvuru yaptıkları ve nikâhlarının kıyılacağı yer
olması açısından önemlidir.

İhsan, Mümtaza Emirgân’dan geldiklerinde başka

hiçbir yere uğramadan pazartesi günü, saat dörtte
Fatih Nikâh Dairesi’nde olmalarını söyler. Burada
nikâhları kıyılacaktır. İhsan, sanki olacakları tahmin
 ŞEHZAD EBAŞ I - V 11NEC i L t R GÜZERGÂHI 25

Evlenen bir çiftin nikah şahitliğini

yapan Ahmet Hamdi Tanpınar.

etmiş gibi onları şöyle uyarır: “Eve dahi uğramadan

nikâh dairesine! Bu iş böyle olur. Emirgan’dan inip evve­
la bize ve oradan nikâh dairesine..”. Mümtaz ve Nuran,
Emirgân’a muhtemelen 23 Şubat 1938 tarihinde gel­
mişlerdir. Bu tarihten beş gün sonra, yani 27 Şubat
1938 Pazar günü Mümtaz, İhsanla telefonda konuş­
muştur. Ertesi gün, yani 28 Şubat 1938’de ise saat
dörtte Mümtaz ve Nuran’m Fatih Nikâh Dairesi’nde
evleneceklerini düşünebiliriz.

Fatih Nikâh Dairesi, Türk edebiyatında en güzel eserlerinden olan

Tanpınar'ın Huzur romanında, Mümtaz ve Nuran'ın evlenmek için başvuru
yaptıkları ve nikâhlarının kıyılacağı yer olması açısından önemlidir.
 KÂZIM'IN KIRAATHANESİ
CT) ulunduğumuz noktaya yakın bir konumda es-
| jkiden meşhur bir edebiyatçı kıraathanesi yer
alırdı. Şehzadebaşı’ndaki Direklerarası’nm önemli
edebiyat duraklarından biri olan Kâzım Efendi’nin
Kıraathanesi, Osman Baba Türbesi’nin bitişiğinde,
87 numaradaydı. Kıraathanede, devrin özelliği gere­
ği birçok tiyatro kumpanyası sahne alırdı. 1882 yılın­
da Cudi Efendi’nin Hayalhane-i Osmani isimli tiyatro
kumpanyası burada müşterilere gösteri düzenlemiş­
ti. 1886 yılında kıraathanenin büyük ve setli bahçe­
sine yeni bir sahne kuruldu ve burasını da Mesire-i
Efkâr Tiyatrosu kiraladı. Bedros Magakyan yöneti­
mindeki tiyatro, Haydar Bey’in Pembe Kız ismindeki
müzikli oyununu bu sahnede oynadı.

Kâzım’m Kıraathanesi’nde Ahmet Midhat, Ahmet

Rasim, Şeyh Vasfi, Muallim Naci, Halit Ziya, Rıza
Tevfik, Münci Fikri, Halil Edip, Ali Suat, Mehmet
Rauf toplanırdı. 1896 yılının Ramazan ayında Ah­
met Rasim, Ahmet Midhat Efendi ve Şeyh Vasfi bu­
rada bir araya geldiler. Ahmet Rasim bu toplantı es­
Şehzadebaşı'ndaki nasında masadakilere bir dalkavuk hikâyesi anlattı.
Direklerarasi'nın önemli
Mehmet Rauf, yine bir Ramazan akşamı Münci Fikri
kıraathanelerinden biri
ile bir yerde otururken Halit Ziyayı görür. Oturduk­
olan Kâzım Efendi'nin ları yerden kalkıp hep birlikte daha “gizli bir köşe”
Kıraathanesi, Osman Baba olduğu söylenen bu kıraathaneye gelirler. Sohbet
Türbesi'nin bitişiğinde, masası yarım saat sonra, birer birer gelen edebiyatçı
87 numaradaydı. ve gazetecilerle dolup taşar.
 Şehzadebaşı Caddesini
gösteren harita.

HEYECANLI MÜDAVİMLER...

Halit Ziya ise teyzesinin oğlu Nazım Bey ile “İstan­

bul’un en mükemmel sayılan saz takımını dinleme­
ye” bu kıraathaneye giderdi. Halit Ziya, kıraathane­
nin ismini açıkça belirtmemiş olsa da anlatılanlardan
bahsi geçen mekânın Kâzım’m Kıraathanesi olduğu
anlaşılır. Onun KırkYıl isimli eserinde, içerideki mu­
siki meraklılarının heyecanlı halleri betimlenir. O sı­
rada kalabalığın yoğunlaştırdığı ve tütün dumanları
içinden bulunan kısa boylu birinin kendilerine el sal­
ladığını görür, bu kişi Mehmet Rauf’tur. Tıpkı Meh­
met Rauf gibi Halit Ziya da anılarında, oturdukları
masanın etrafında kısa bir zaman içinde dikkat çeke­
cek kadar büyük bir topluluk oluştuğunu söyler. Ma­
sada Mehmet Rauf, Rıza Tevfik, Ahmet Rasim, Ali Nevşehirli Damat İbrahim

Paşa Camii ve sebili.

Suat, Münci Fikri, Halil Edip’in oturduğunu ha­
tırlar. Rıza Tevfik ile Halit Ziya ruhun ölüm­
süzlüğüyle ilgili konuşmaya başlarlar. Bu
sohbet sırasında Madde ve Kuvvet yaza­
rı Buchner’in, Darwin ve Camile Flam-
marion isimleri durmaksızın geçer.
Kıraathanede fasıl başladığında ise
sohbete zorunlu olarak ara verilir.
Masadakilerin konuşması bitince
Nazım Bey, Halit Ziya, Rıza Tevfik
ve birkaç kişi kıraathaneden ayrılır.
Mekânda, Direklerarası cazibesini
kaybedene kadar daha birçok edebiyat
meraklısı toplanmıştır.
28 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

FEVZİYE KIRAATHANESİ
itip gitmiş kıraathaneden bir başkasına doğ-
| ru yönelelim. Her ne kadar yerinde yeller esi­
yor olsa da o zamanları gören gözlüklerimizi takıp
Fevziye Caddesi’nin köşesinde, Şehzadebaşı İbrahim
Paşa Sebili’nin karşısına dikkatlice bakalım. Günü­
müzde mekânın bulunduğu yerden Şehzadebaşı ve
15 Temmuz Şehitleri Caddesi geçiyor. Orhan Okay,
mekânın Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Camisi’nin
karşısındaki Fevziye Caddesi’nin hemen köşesinde
olduğunu söyler. Kıraathaneye edebiyatçıların yanı
sıra politikacılar, Ramazanlarda ise müzisyenler ge­
lirdi. Kıraathanede sinema gösterimi de yapılırdı.
Halka açık ilk sinema gösterimi 1897’de, Sigmund

Fevziye Kıraathanesi.

Fevziye, en şaşalı
dönemini 1885-1900 yılları
arasında yaşadı. Mekânın
Fevziye Caddesi'ne bakan
bir bahçesinin de olması,
yazın buranın bir açık
hava kıraathanesine
dönmesini sağlamıştı.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 29

Direklerarası olarak
bilinen mekân,

Weinberg tarafından Galatasaray Lisesi’nin karşı­ tarihi Şehzadebaşı

Caddesi'ndeydi...
sındaki Sponeck Birahanesi’nde yapıldı, daha sonra
aynı gösterim Şehzadebaşı’ndaki Fevziye Kıraatha-
nesi’nde tekrar edildi.

Fevziye, en şaşalı dönemini 1885-1900 yılları ara­

sında yaşadı. Mekânın Fevziye Caddesi’ne bakan bir
bahçesinin de olması, yazın buranın bir açık hava
kıraathanesine dönmesini sağlamıştı. Bahçede, özel­
likle yaz akşamları musiki meşkleri düzenlenirdi.
Kıraathanenin müdavimleri genelde aydın kesime
mensuptu. Fevziye’nin ünlü müdavimlerinden biri
olan Ahmet Rasim, Ramazan aylarında buraya hal­
kın da geldiğini belirtir. O, Fevziye’de karagözcü ve
kuklacılar ile meddahların gösterilerinden halkın
çok fazla zevk aldığını, dinleyicilerin fasıl adabına
uyarak ellerini dizlerinin üstünde, hareketsiz ve en
ufak bir fısıltı çıkarmadan dinlendiğinin bilgisini ve­
Fevziye Kıraathanesi,
rir. Burada fasıllar dört saat sürerdi. Ramazanların
dışında ise cuma ve pazar günleri de saz takımı sa­
Jön Türkler sebebiyle
natlarını icra ederdi. ordudan atılan subaylar
tarafından siyasi toplantı
yapılmak üzere de
FEVZİYE'NİN MEŞHUR MÜDAVİMLERİ kullanıldı. Meşrutiyeti
Fevziye’de sadece kahve, çay ve şurup içilirdi. Müda­
izleyen günlerde Ahmet
vimleri arasında şu isimler vardı: Ahmet Rasim, Ali Midhat Efendi burada
Ulvi, Mehmet Celâl, Ahmet Midhat Efendi, Veled Türklük üzerine bir
Çelebi, Kemençeci Vasilaki, Kemani Memduh, Kara konferans verdi.
30 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Boğos Ağa, Hanende Ahmet, Tanburi Cemil,

Rauf Yekta, Lemi Atlı, Udi Cemil, Komik-i
Şehir Naşit, Abdi Efendi, Tatyos Efendi.

Fevziye Kıraathanesi, Jön Türkler se­

bebiyle ordudan atılan subaylar tara­
fından siyasi toplantı yapılmak üzere
de kullanıldı. Meşrutiyet’i izleyen
günlerde Ahmet Midhat Efendi bu­
rada Türklük üzerine bir konferans
verdi. “Hace-i evvel” unvanlı yazarı
dinlemeye gelenler Fevziye’nin içini
tıka basa doldurmuştu.

1908 Eylül’ünde de Prens Sabahattin,

“âdem-i merkeziyet” anlayışını halka
açıklamak ve kendine saldıranlara cevap
vermek amacıyla burada bir konferans
Velet
verdi. 1910’da ise “sahte derviş” Vambery,
Çelebi Orta Asya Türkleri hakkında bir konferans ver­
Izbudak
di. Konferanslar 1911 yılında da devam etti. Türk
Milliyetçilik akımının öncülerinden Yusuf Akçura
“Türklerin Medeniyete Yaptıkları Hizmetler” üzeri­
ne burada bir konuşma yaptı.

Mekân Türk edebiyatında da karşımıza çıkar.

Yusuf Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Son Arzu ro­
Akçura manın başlarında, buradaki çalgıcılar ve
semtin Ramazan ayındaki kalabalığı
anlatılır. Ayrıca mekânın yakınında
ve henüz Şehzadebaşı Camii hazi-
resine nakledilmemiş olan Osman
Baba Türbesi de tasvir edilir.

Mekânın üst katında Musiki-i

Osmani Mektebi yer alırdı. Fevzi­
ye Kıraathanesi hayatını mütare­
keye kadar sürdürdü, sonra yerini
sırasıyla Milli Sinema, Güneş, Em-
peryal, Felek, Türk Sinemalarına
bıraktı.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 31

Eski bir kartpostalda Direklerarası'nın

sütunları görünüyor.

HACI MUSTAFA'NIN
ÇAYHANESİ
(T *atih Şehzadebaşı’nda Direklerarası diye bilinen
I’ yerde sağlı sollu birçok tiyatro, kahve, kıraatha­
ne, çayhane ve çeşitli yiyecek içecek satan dükkânlar
yer alırdı. 19. yüzyılın son çeyreğinde halkın eğlence,
dinlenme, buluşma yeri olan Direklerarası’nda, fesli,
feraceli eski İstanbul’un sakinleri dolaşmaya çıkardı.
Kantocular akşamleyin müşteri çekmek için dükkân­
larının ışıklarını yakar, seyyar satıcılar kalabalıkta
ilerleyerek bağıra çağıra envai çeşit yiyecek ve içecek­
lerini satarlardı. 19. yüzyılın son çeyreğinde
halkın eğlence,
Çaycı Hacı Mustafa, tam yerinin nerede olduğunu
bilmediğimiz mekânı, erkenden açar, müdavimlerine dinlenme, buluşma yeri
sunmak için harika çayını demlerdi. Mekân, özellikle olan Direklerarası'nda,
akşamleyin edebiyatçılar tarafından doldurulurdu. fesli, feraceli eski
Buradaki sohbetler, genelde herkese açıktı ama her­ İstanbul'un sakinleri
kes bu toplantılarda söz söylemezdi. Kültürü, bilgisi dolaşmaya çıkardı.
32 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Eski bir kıraathane.
Çayhanedeki sohbetler,
genelde herkese
açıktı ama herkes
bu toplantılarda söz
söylemezdi. Kültürü,
bilgisi ve saygısıyla
diğerlerinden farklı
bir konumda kabul
edilen üstatların bu
tür mekânlarda sözleri
asla kesilmez, onların
söyleyeceği her söz
değerli kabul edilirdi.
ve saygısıyla diğerlerinden farklı bir konumda ka­
bul edilen üstatların bu tür mekânlarda sözleri asla
kesilmez, onların söyleyeceği her söz değerli kabul
edilirdi. Bu mekânlarda genç ve yaşlılar bir arada
bulunurdu. Aralarındaki yaş farkına rağmen gençler,
kendilerinden birkaç yaş büyük olan şair ve yazarlara
saygı duyarlardı.
MEHMED ÂKİF İLE ARKADAŞLARI...
Mithat Cemal, on sekiz yaşında olmasına rağmen
bu mekânın müdavimiydi. O burada, Mehmed Akif
ile buluşurdu. Bu iki edebiyatsever, sohbetlerinde
genellikle şiir üzerinde dururdu. Bu toplantıların
birinde Mithat Cemal, Mehmed Akif gibi büyük bir
edebiyatçıyla tanışmasının verdiği sevinçle, ondan
bir manzume okumasını rica eder. Akif, ricasını önce
yerine getirmez. Bir kere daha rica eden genci kırma­
dan fakat isteksiz bir sesle manzumesini okur.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 33

Akif’in yanında genelde çok sevdiği dostu Baban-

zade Ahmet Naim olurdu. Burası Darülfünûn
müderrislerinden Ahmet Naim ile Umuru
Baytariye Müdür yardımcısı Akif’in buluş­
ma yeriydi. Ahmet Naim, her akşam kimse
fark etmesin diye Muhiddin-i Arabi’nin
veya İmam-ı Müberred’in bir eserinin
içine yerleştirdiği Le Temps gazetesini
Akif’e burada okurdu.

Akif, başka bir gün Ahmet Naim’e Fa­

tih Kürsüsünde isimli ünlü eserini bu­
rada okudu. Masada Mithat Cemal ve
Şevket Bey de vardı. Mithat Cemal, şiir
bitmeden Akif’e sataşmaya başladı. “Bu
ne yanık geçmiş özlemi! Bütün öğreni­
mini okullarda yap, sonra da kalk med­
reseye uzak düşmenin acısını duy.
Tuhaf!” sözleriyle onu eleştirdi.
Akif, bu sözlere karşı ağzını hiç
Mehmed Âkit
açmadı. Arkadaşı ve dostu Ah­
Ersoy uzaklara
met Naim, Mithat Cemal’in dalıp gitmiş...
eleştirisinde haksız olduğu­
nu delilleriyle apaçık ortaya Midhat
Cemal
koydu. Mithat Cemal, tartış­ Kuntay
mada başka bir şey söyleme­
di. Tartışma da böylece tatlıya
bağlandı. Mehmed Akif, aradan
biraz zaman geçince Fatih Kürsü­ Çayhanenin müdavimi
Babanzade Ahmet Naim
sünde isimli manzumesini Mithat
Cemale ithaf etti. Ne kadirşinaslık...

Burayı mesken tutanlardan biri de Neyzen

Tevfik’ti. Onu buraya getiren sebep “hocam” dedi­
ği Mehmed Akif ile birlikte vakit geçirmek ve onun
sohbetinden faydalanmak isteğiydi. Neyzen Tevfik’i
çok seven Akif, onu İbnülemin Mahmut Kemal, Her-
sekli Arif Hikmet, Halil Edip gibi ünlü kişilerle de
tanıştırdı. Ayrıca mekânın sahibi Hacı Mustafa da
Neyzen’in arkadaşıydı.
Eski bir kıraathane.
Harikulade çaylar
demleyen ağanın
kahvesinin duvarında
dükkânının bir nevi
kanunu kabul edilen
Farsça şu dizeler asılıydı:
" Çay-ı mâ hoş-güvâr ü
şîrîn est/ Çün lebilal-i
yâr renginest" (Çayımız
lezzetli ve tatlıdır.
Çünkü sevgilinin lâl
dudağı rengindedir.)
HACI REŞİD AĞA'NIN
KIRAATHANESİ
Ç'l ehzadebaşı’ndaki kıraathanelerin arasında biri
(ÇJ vardı ki diğerlerinden pek çok yönüyle ayrılırdı.
Hacı Reşid Çayhanesi olarak da bilinen yer, devrin
meşhur bir sürü şair ve yazarının yanı sıra önemli ve
değişik simaların da devam ettiği bir mekândı.
Hacı Reşid Ağa, Salah Birsel’in tasviriyle cılız mı cılız,
bodur, elâ gözlü, esmer ve olağan dışı bir şahsiyetti.
Geriye doğru basık duran fesinde her zaman şebboy,
menekşe, sümbül veya mevsimine göre yahut da
Hacının ruh durumuna uygun bir çiçek bulunurdu.
Harikulade çaylar demleyen ağanın kahvesinin du­
varında dükkânının bir nevi kanunu kabul edilen
Farsça şu dizeler asılıydı: “ Çay-ı mâ hoş-güvâr ü şîrin
est/ Çün leh-i lal-i yâr renginest” (Çayımız lezzetli ve
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 35

tatlıdır. Çünkü sevgilinin lâl dudağı rengin­

dedir.) Burada başta Tarih ve Malumat
olmak üzere bir sürü gazete de bulu­
nurdu. Gelenler ya bunları okur ya da
edebiyatçıların sohbetlerine kulak
kabartırdı.

Kıraathanenin pek çok müdavimi

vardı. Bunlardan ilki Muallim
Naci’ydi. Hak bildiği yoldan yü­
rümeye ve doğruları eğip bük­
meden söylemeye teşne bu cev­
val edebiyatçı, kıraathanede ara
sıra yazılarını yazar, geleneksel
edebiyat ve sohbet kültürünün
zincirinin kopmaması için ken­
dince çalışmalar yapardı. Hoca
Hayret Efendi, kıraathanenin bir
diğer gediklisiydi. Cenap Şahabet-
tin’in gözlerinin bozukluğu sebebiyle
onun için söylediği “yarasa kadar ışıktan
korkar” sözünü hak etmişçesine aydınlık­
ta bile gözlerini kırpıştırmadan duramazdı. Hacı Reşid'in
müdavimı
Hoca Hayret’in bedeni ve giyim kuşamıyla ilgili
Ahmet Rasim...
kusurlarına rağmen, sehl-i mümteni kabul edilebile-
cek kalitede, atasözü gibi cümleleri de vardı. Bunlar­
dan biri şöyleydi: “Kitaba bakarak karşılık vermek,
kabak bağlayıp yüzmek gibidir.”

ŞİİR DÜZELTME HASTALIĞI!

Kıraathanenin bir diğer önemli siması, Robert Ko-

lej’de öğretmenlik yaparken Amerikalıların ondan
İslamiyet’i kötüleyen kitapları çevirmesini isteme­
leri üzerine görevinden ayrılacak kadar dinine bağlı
olan Muallim Feyzi Efendiydi. Muallim Feyzi, gör­
Ahmet Rasim,
gülü, bilgili ve hatta şiirleri aşırılacak kadar da değer­ kıraathanenin belki de en
li bir şairdi. Ama ufak bir kusuru da yok değildi: Her cin fikirlisi ve Hacı Reşid'e
şiiri kendi zevkine göre düzeltme hastalığı. en fazla takılan simasıydı.
36 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Şehzadebaşı 1919 yılında...
Rasim, Malumatta onu
yanlışlıkla dekadan
saydığını, Hacı'nın
halis muhlis Müslüman
olduğunu, diniyle
ilgili hiçbirşüphenin
olamayacağını beyan
eder. Hacı'nın hınzır
müşterileri, fırsat bu
fırsattır deyip onun
hassas noktasına sürekli
dokunmaya başlarlar.
Onun bu huyunu bilen Neyzen Tevfik, kendisinin şi­
irlerini de kırmızı kalemiyle çizip sayfayı kan gölüne
çeviren Muallime güzel bir ders vermek ister. Bir gün
Muallime Fuzuli’nin bir dizesini kendisininmiş gibi
okuması için verir. Muallim, dayanamaz ve Neyzene
ait sandığı dizeyi biçilmiş ekin tarlasına çeviriverir.
Neyzen bu sırada, Muallim’in kelleler alan keskin
kılıcına benzeyen kalemine sarılarak, “Aman hocam,
dur. Bu benim değil, Fuzuli’nin. Yanlışlıkla onu ver­
mişim. İşte benimki!” deyiverir. Ama gelin görün ki
Muallim’in beti benzi hemen solmuş, işlediği haltın
ağırlığı karşısında ufak bir kriz geçirmiştir.
Buranın bir diğer özelliği de şairlerin kendi şiirlerini
hiç çekinmeden mekândakilerin gözlerinin içine baka
baka serbestçe okuyabilmeleridir. Müstecabizade İs­
met, kıraathanede ara sıra kendi şiirlerini okurdu.
Muallim Naci, Hoca Hayret Efendi, Şeyh Vasfi, Mu­
allim Feyzi, Ali Ruhi, Adanalı Ziya, Deli Celal de şiir­
lerini değişik mimik ve ses tonuyla okurdu. Kıraatha­
nenin sahibi olan Hacı Reşid Ağa kendi yazdığı şiirini
okuyarak bu şiir okuma etkinliğini sonlandırırdı.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 37

DEKADANLIK GÜRÜLTÜSÜ!

Ahmet Rasim, kıraathanenin belki de en cin fikirli­

si ve Hacı Reşide en fazla takılan simasıydı. Rasim,
Servet-i Fünûnculara verilen “dekadan” sıfatının
ayyuka çıktığı; ironi, hakaret, iğneleme, aşağılama­
nın hemen her tonunu barındıran bu kelimeyi,
ona çektiği bir telgrafta Hacı Reşid Ağa için
de kullandı. O zamanlarda dekadan keli­
mesi, kelimenin bütün anlamları zorla­
narak “dinsiz”, “imansız” anlamına da
getiriliyordu.

Hacı, okuduğu telgrafta kendisi için

böyle nahoş bir sıfatla karşılaşınca
çok şaşırır. Beyninden vurulmuştur.
Dükkânına bir daha o “zındığı” asla
almayacağını hatta onu dava edeceğini
bağıra çağıra çevresine anlatır. Ahmet
Rasim, kıraathaneye geldiğinde ise ona
çay vermeyen Hacının gönlünü ustalıkla
ahvermesini bilir. Rasim, MaZumat’ta onu
Müstecabizade
yanlışlıkla dekadan saydığını, Hacı’nm halis ismet

muhlis Müslüman olduğunu, diniyle ilgili hiçbir

şüphenin olamayacağını beyan eder. Hacı’nm hın­
zır müşterileri, fırsat bu fırsattır deyip onun hassas
noktasına sürekli dokunmaya başlarlar. Hacı’nm de-
kadanlığmı, din değiştirdiğini ima ederek laf arasın­
da ona söyleyiverenler ondan ummadıkları bir cevap
Hacı Reşid Ağa'nın
alırlar. Özene bezene meşin bir cilt içinde korumaya
Kıraathanesi'nin bir diğer
aldığı Ahmet Rasim’in tekzibini koynundan çıkartıp
kendini alaya alanlara gösteren Hacı Reşid, kahkaha­ özelliği de şairlerin kendi
larla gülmeye başlar. Ama Hacı Reşid’in bu hareketi­ şiirlerini hiç çekinmeden
ne birisi öyle bir cevap verecektir ki Hacı yine çileden mekândakilerin gözlerinin
çıkacaktır: “Demek dinini yenilemişsin.” içine baka baka serbestçe
Kıraathane, Meşrutiyetken sonra ölen Hacı Reşit okuyabilmeleridir.
Ağa’dan temizliği, titizliği ve sinirli haliyle meşhur Müstecabizade ismet,
olan Mersin Efendiye geçmiş, toplantılar da bir süre kıraathanede ara sıra
daha aynı mekânda devam etmiştir. kendi şiirlerini okurdu.
38 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Kıraathaneyi bir ara
Kuzgun Acar'ın babası
Nazmi Acar işletmişti.
Onun zamanında gece
yarısına doğru kahvede
bulunan yazar ve
sanatçılara Hasanpaşa
Fınnı'ndan taze simitler
getirilir, bunların arasına
kaşar peynirler dizilir,
çaylar yudumlanıp simitler
yenilirken şiirler okunur
ve sohbetler yapılırdı.
Hamit Duru'nun
çizgileriyle Vâ-Nû.
HALK KIRAATHANESİ
ehzadebaşı’nda, uzun ve karşılıklı iki duvarında
§ aynalar bulunan Halk Kıraathanesi, üniversi-
localarmm, yazar ve şairlerin uğradığı bir yerdi.
Dört beş basamakla çıkılan kıraathanenin sağ tara­
fında kahve ocağı kuruluydu. Ortada büyük bir briç
masası vardı. Kahvede Mustafa Şekip Tunç, Haşan
Ali Yücel, Nazmi Acar, Hilmi Ziya Ülken, Faruk Na­
fiz Çamlıbel, Emin Ali Çavlı, Mükremin Halil Yinanç,
Ahmet Kutsi Tecer bir araya gelip kültür-sanat ve
edebiyat sohbetleri yaparlardı. Buraya Yusuf Ziya
Ortaç, Orhan Seyfi Orhon, Halit Carım, Vâlâ Nuret­
tin, Nazım Hikmet, Hamamizade İhsan, Halil Nihat
Boztepe ara sıra uğrardı.
Kıraathaneyi bir ara Kuzgun
Acar’ın babası Nazmi Acar
işletmişti. Onun zama­
nında gece yarısına doğ­
ru kahvede bulunan
yazar ve sanatçılara Ha­
sanpaşa Fırını’ndan
taze simitler getiri­
lir, bunların arasına
kaşar peynirler di­
zilir, çaylar yudum­
lanıp simitler yeni­
lirken şiirler okunur ve
sohbetler yapılırdı.
Mükremin Halil Yinanç, o ufuk
açıcı sohbetlerinde, genelde uz­
manlık alanı olan Türk tarihi ile il­
gili konular üzerinde durur, arada
bir İbn Haldun’un tarih felsefesine
de değinirdi. Felsefe Derneği üye­
leri de, felsefi sohbetlerle mekâna
farklı bir hava katarlardı.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 39

Avrupa'dan yeni dönmüş

ve gidecek yeri olmayan
Sabahattin Ali, bir süre
buranın peykelerinde
sabahları karşılamak
zorunda kalmıştı.

Kıraathaneninin sahibi, muzip

Nâzım Hikmet. bir sima Nazmi Acar.

Mekânın ortasındaki masada genellikle operetçi

Muhlis Sabahattin, Aptullah Bey, Mustafa Şekip
Tunç’un kardeşi Munip Bey, Şerif Hulusi, Sait
Faik poker oynarken görülürdü. Sait Faik’i
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde
öğrenciyken sık sık burada bulabilirdiniz.
Sait Faik, bir gün yine bu masada poker oy­
narken, Munip Bey’in hile yaptığını anlamış,
ona bir tokat patlatarak kahveyi terk etmiş
ve bir daha da buraya adımını atmamıştı.

Sabahattin Ali’nin de bu kıraathaneyle ilgili

çok hoş olmayan anıları vardı. Avrupa’dan yeni
dönmüş ve gidecek yeri olmayan Sabahattin Ali,
bir süre buranın peykelerinde sabahları karşıla­
mak zorunda kalmıştı.
Sebilin ilerisindeki dükkânların
birinde Yavru Mehmet
çayhanesini işletirdi.
Orhan O kay, Bir Başka
İstanbul isimli eserinde,
buranın nasıl bir yer
olduğunu betimler.
Üç metreyi geçmeyen
dükkânın cephesinin
üçte ikisini vitrin, üçte
birini de camlı kapısı
kaplardı. Vitrinin üstüne
doğru yukarıya zincirle
asılmış camdan bir
levhada Yavru'nun
Çayhanesi yazısı asılıydı.
YAVRU'NUN ÇAYHANESİ
ehzadebaşı’ndan Veznecilere doğru giderken
§ Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Camisi’ni geçtik-
sonra, caddenin sol tarafında hâlâ varlığını ko­
ruyan küçük dükkânlardan birinde Yavru Mehmet’in
Çayhanesi yer alırdı. Saygıdeğer bir İstanbul Beye­
fendisi olan Orhan Okay, Bir Başka İstanbul isimli
eserinde, buranın nasıl bir yer olduğunu betimler. Üç
metreyi geçmeyen dükkânın cephesinin üçte ikisini
vitrin, üçte birini de camlı kapısı kaplardı. Vitrinin
üstüne doğru yukarıya zincirle asılmış camdan bir
levhada Yavrunun Çayhanesi yazısı asılıydı. Çayhane­
nin fazlasıyla küçük olmasından her gelenin içeride
yer bulması kolay değildi. Zaten çayhanenin sahibi
de her geleni içeri almazdı.
Ahmet Hamdi Tanpmar, Beş Şehir isimli eserin­
de, özellikle Şehzadebaşı’ndaki çayhanelere devam
edenleri, “çayı hususi bir zevk hâline getiren tirya­
kiler” olarak değerlendirir. Yavru Mehmet’in dem­
lediği çay da meşhur olduğundan çay tiryakileri bu
küçük dükkânda her mevsimde yerlerini alırdı.
Çayhanenin müdavimleri başta Abdülbaki Gölpmarh
olmak üzere, Münir Nurettin, Sadettin Kaynak, Fuat
Köprülü, Sabahattin Batur, Ali Nihat, Neyzen Tev-
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 41

fik, Mükremin Halil, Şemsettin Yeşil, Reşat Ekrem,

Muhittin Erev, Tahir Nadi, Celâleddin Ökten’di. Bu
kişiler burada tarihten musikiye, edebiyattan dini
ilimlere kadar pek çok konu üzerinde sohbetler
yapardı. Onların bulunduğu zamanlarda mekân
bir edebiyat mahfili haline dönerdi. Neyzen
Tevfik ise Mısır yıllarını anlatmaya ara verdi­
ğinde neyini de şevkle üflerdi.

Orhan Okay’m verdiği bilgiye göre aslında kah­

velere çok fazla çıkma âdeti olmayan Celâleddin
Ökten Hoca, Hazret-i Ali ve Muaviye üzerine
Abdülbaki Gölpmarh ile başladıkları sohbetin gi­
derek tatsız bir seviyeye gelmesi sebebiyle bir daha
buraya adımını atmaz. Çayhane, bir müddet sonra
Reşad
kapandığından buranın müdavimleri başka yerlerde Ekrem Koçu

toplanmaya başlarlar.

Yavru'nun Çayhanesi'nin gedikli müdavimi Neyzen Tevfik.

Neyzen Tevfik'e ait Hiç

isimli kitabın kapağı.
Kıraathanenin yerinde günümüzde
İstanbul Üniversitesinin bir

fakültesi yer alıyor.

DARUTTALİM KIRAATHANESİj
avru’nun efsanevi çaylarının methini dinle­

T dikten sonra caddenin sol tarafından yolu­

muza devam edelim. Az ileride dikkat çekici bir yer
bizi bekliyor. Vezneciler’deki İstanbul’un ilk apart­
manlarından olan Letafet Apartmam’nm altında bir
hangar kadar geniş Daruttalim’i görebiliriz. Günü­
müzde İstanbul Üniversitesi’nin Su Bilimleri Fakül­
tesi burada eğitim faaliyetlerini sürdürüyor. Şimdi
o tarafa pek bakmayın çünkü yapı yıllar önce yıkıldı
ama o hatıralarımızda hâlâ capcanlı. Biraz da bu ha­
tıralardan yola çıkıp onu anlatmak gerekli...

Letafet Apartmanı, Serasker Rıza Paşa tarafından

konak olarak inşa edildi. Dört katlı binanın en üst
katı ahşaptı. Çok sonraları Şehir Tiyatroları ismi­
ni alacak Darülbedayi, bu binada 13 Ocak 1914’te
açıldı. Açıldığı yıldan 1917 yılının sonuna kadar tat­
bikat sahnesi olarak kullanıldı. Sivil amaçlı birkaç
kurum ve kuruluşun lokalleri ve idare büroları da
aynı apartmandaydı. Binanın en üst katlarında bal­
konlar görülürdü, giriş katında çeşitli dükkânlar ile
kıraathane vardı. Kıraathane, Ramazanlarda karagöz
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 43

oynatanlara kapılarını açar, eğer içerde bir karagöz

gösterisi yapılacaksa, mekânın kapısına Karagöz ve
Hacivat’ın posterleri asılırdı.

Fahri Kopuz, 1916’da Daruttalim-i Musiki Heye-

ti’nin başına geçince kıraathane bu topluluğun
meşkleriyle ün kazandı. Müşteriler hem musiki
dinlemek hem de bir şeyler içmek istediklerin­
de bu kıraathaneye gelirlerdi Kıraathanenin
çok çeşitli müşterisi vardı. Darülfünûn buraya
çok yakındı. Bu yüzden üniversite profesörleri
ve öğrencilerden tutun da musikişinaslar, gaze­
teci ve ressamlara kadar pek çok renkli sima kı­
raathaneye uğramadan edemezdi. Kıraathanenin
belli başlı müdavimleri arasında Ali Nihat Tarlan,
Yahya Kemal Beyatlı, Sadettin Nüzhet, Rıfkı Melül
Daruttalim'in en
Meriç, Sabahattin Batur, İbrahim Olgun, Ahmet
muzip kişilerinden
Hamdi Tanpmar yer alırdı. Mükremin Halil Yinanç.

ESAFİL-İ ŞARK'IN
KARNAVALESK BİR ATMOSFERİ

Salâh Birsel’in verdiği bilgi doğruysa, Ahmet Ham­

di Tanpmar, Saatleri Ayarlama Ensititüsü romanında
anlattığı kahvehane kahramanlarını burada tanımış,
eserini karnavalesk bir anlatıya çeviren konuları bu­
radaki günlerinden çıkarmıştır.

Buranın son demlerine yetiştiğini söyleyen Tarık

Buğra, “vakit öldürmenin” en tatlı biçimini uygula­
yan müdavimlerini bir bir sayar. Kocaman bir han-

Letafet Apartmanı,
Serasker Rıza Paşa
tarafından konak
olarak inşa edildi.
Dört katlı binanın en
üst katı ahşaptı.
Daruttalim'deki sohbetlerden ilham
alan Ahmet Hamdi Tanpmar.
Kıraathanede klasik
Türk musikisinin
hemen her konusu
konuşulurdu. Sanat ve
edebiyat mevzularının
yanında müdavimlerin
ilgi alanlarına göre de
sosyal, siyasi pek çok
konu burada tartışılırdı.
gara benzediğini söylediği Darüttalim’de Mükremin
Halil Yinaç, Ali Nihat Tarlan, Rıfkı Melül Meriç’leri
görür. Üstat olarak nitelediği bu kişilerin Darütta-
lim’e “Zaviye-yi Esâfil-i Şark”, yani “Doğulu sefille­
rin mekânı” dediklerini belirtir. Esafil-i Şark, Adnan
Giz’in verdiği bilgilere göre kesin bir tarih olma­
makla birlikte 1920-1935 yılları arasında en parlak
dönemini yaşamış, 1944 yılma kadar da varlığını
sürdürmüş, içinde birçok ilginç simanın yer aldığı
“gülmek için kurulmuş” bir topluluk hüviyetindedir.
Onlar, önce kendileriyle, sonra da her şeyle dalga
geçmeyi bir sanat eserine çeviren insanlardır. Buğra,
her birinin bir ayaklı kütüphane olduğunu ekledik­
ten sonra da, mekânda nelerin konuşulduğunu şöyle
sıralar: “Tarih, edebiyat, kozmografya, şifalı bitkiler,
ahvâl-i âlem...”
Mahfil, burada bir araya gelenleri çok fazla etkile­
mişti. Bildiklerini yazmanın gereksizliğine inanmış
bu insanları gören Tarık Buğra’nm kendisi de “bildik­
lerini ve duyduklarını kitaplaştırmama” hummasına
tutulmak üzereyken son anda bu olumsuz etkiden
kendini kurtardı. Buğra, buradaki edebiyat ve kültür
sohbetlerinden çok fazla yararlanmıştı.
Letafet Apartmanı Eser Tütel’in verdiği bilgiye göre
1960’larm başlarında yıkılmış, mahfil müdavimleri
de başka mekânlarda toplanmaya başlamıştı.
 Şehzadebaşı'ndaki Ferah
Tiyatrosunun bulunduğu bina.

FERAH TİYATROSU
Ç'l ehzadebaşı Caddesi’nden Beyazıt Meydam’na
(ÇJ doğru yürürken sol tarafta, Jacques Pervititch’in
haritasında da açıkça görüldüğü üzere, 14-16 numa­
rada hizmet veren Ferah Tiyatrosu, II. Meşrutiyetin
ilanından sonraki özgürlük ortamında birçok toplu­
luğun da oyunlar sahnelediği bir mekândır. Mustafa
Koç’un verdiği bilgiye göre mekânın sahibi, Salâhad-
din Molla Bey’dir. Burayı tarih içinde önemli yapan
özelliklerden belki de en önemlisi, 1924’te Muhsin
Ertuğrul’un önderliğinde Darülbedayi’den ayrılan
bir grup sanatçının kurduğu topluluğun burada bir
sezon boyunca halka temsiller vermesidir. Aralık Şehzadebaşı Ferah Tiyatrosu.

1924-Mayıs 1925 tarihleri arasındaki sezonda ilk

kez öğrencilere indirimli matineler düzenlendi, sa­
lona eğitici pankartlar asıldı, seyircilere tiyatro ko­
nusunda bilgi veren broşürler dağıtıldı. Cemal Sâhir,
kendi anlatımına göre burada Musahipzâde Celalin
İstanbul Efendisi oyundan Safi Çelebi rolünü başarıy­
la oynamıştır,1928’de sinema salonuna dönüştürü­
len bina, zaman zaman tiyatro topluluklarının tem­
silleri için kullanılmaya devam etti. 1941 yılında
yanan binanın yerine daha sonra Şehzade Sineması
inşa edildi. Burası Huzur romanında İhsan’m, geliri
Hilal-ı Ahmer’e bağışlanmak için düzenlenen kon­
serde Tamburi Cemil ve Emin Bey’i dinlediği yerdir.
46 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Zeynep Hanım Konağı (Alman

Arkeoloji Ensltltüsü arşivi)

ZEYNEP HANIM KONAĞI

ekrar caddeye çıktık. Beyazıt Meydanı’na he­

T nüz ulaşmadan, yolun sağ tarafındaki İstanbul

Üniversitesi’nin Fen Fakültesine doğru bakalım.
Osmanlı’nm son dönemlerinde konaklarda, çeşitli
alanlarda toplantılar düzenlenir, eğitim kurumlan
gibi konaktaki çocuklara da hemen her alanda özel
hocalar tarafından farklı dersler verilirdi. Konak
sahibinin önderliğinde, misafirler de siyasi ve ede­
bî konuları konuşurdu. Bu tür toplantılar, özellikle
Sultan Abdülaziz’in saltanatı (1861-1876) sırasında
çok fazla düzenlenirdi.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 47

Yusuf Kamil Paşa ve Zeynep Sultan.

Yusuf Kamil Paşanın (1808-1876) konağı, devrin

bu tür konaklarının en ünlülerinden biriydi. Kavalalı
Mehmet Ali Paşa’nm kızı Zeynep Hanımla evli olan
Yusuf Kamil Paşa, dillere destan bir zenginliğe sahipti.
Günümüzde İstanbul Üniversitesi Edebiyat ve Fen Fa­
kültelerinin bulunduğu yerdeki konak, İstanbul’da Tan­
zimat döneminin ilk kâgir yapılarından biridir. Binayı,
1864’te Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nm (ö. 1848) kızı ve
Sadrazam Yusuf Kâmil Paşa’nm (ö. 1876) eşi Zeynep
Kâmil Hanım (ö. 1882) yaptırmıştır. Leskofçalı Galip
Bey, konağın bitişini şu dizelerle tarihe kaydeder:

“Sakf-ı merfuuna yazılsa seza tarihim

Beyt-imamuru bina eyledi Kâmil Paşa”
48 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

İstanbul’un büyük yapıları arasında yer alan konağın

Kavalalı Mehmet Ali içinde yaşanan zengin hayat da dillere destandır. Yu­
Paşa'nın kızı Zeynep suf Kâmil ve Zeynep Kâmil’in çocukları olmadığın­
Hanımla evli olan Yusuf dan konak, vefatlarından sonra bir süre “yetimhane”
Kamil Paşa, dillere destan ve “sanat okulu” olarak kullanılmış, 1909’dan 28
bir zenginliğe sahipti. Şubat 1942’deki yanmasına kadar da Darülfünûn’a
Günümüzde İstanbul tahsis edilmiştir. Sami Öngör’ün Geçen Yılları Düşün­

Üniversitesi Edebiyat dükçe adlı hatıratından, buranın iç dekorasyonunun

ve yapının nasıl kullanıldığını da anlayabiliyoruz.
ve Fen Fakültelerinin
Öngör, yapının birinci ve ikinci katlarının Fen Fakül­
bulunduğu yerdeki konak, tesi tarafından kullanıldığını, Edebiyat Fakültesi’nin
İstanbul'da Tanzimat Cumhuriyet devrinde ikinci kata taşındığını hatırlar.
döneminin ilk kâgir Dikdörtgen biçimli yapının iki ucunda, birbirine ge­
yapılarından biridir. niş koridorlarla bağlanan büyük salonlar vardır ve
bunlar dershane, amfi ve koridorlara açılır. Odaların
hepsi geniştir. Süslü tavanlar, Zeynep Sultan’m zev­
kini yansıtmaktadır.

Zenginliği nispetinde de eli açık bir kişi olan Yu­

suf Kamil Paşa’nın konağına, İbrahim Şinasi, Hayri
Efendi, İrfan Paşa, Namık Kemal, Recaizade Mah­
mut Ekrem, Osman Nevres, Leskofçalı Galib, Her-
sekli Arif Hikmet, Kerküklü Şeyh Rıza, Nihad Bey,
Sadullah Paşa ve kardeşi Said Bey gibi devrin önemli
şair, âlim ve siyasetçileri katılırdı.

"SÖZ VE MARİFET EKSPOZİSYONU"NDAKİ

TOPLANTILAR

Yusuf Kamil Paşa’nın konağındaki toplantılar için

“Şark encümen-i danişi”, “söz ve marifet ekspozis­
yonu” gibi ifadeler kullanılırdı. İbnülemin Mahmud
Kemal İnal, konağın önemiyle ilgili olarak Doğu’dan
ve Batı’dan birçok âlimin, şairin konağa geldiğini,
onların buradaki toplantılara farklı bir renk kattık­
larını söyler.

İbnülemin’in verdiği bilgiye göre Namık Kemal, Ba-

rika-i Zafer isimli eserinin temize çekilmiş bir nüs-
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 49

Zeynep Hanım Konağı.

hasını rahatça görülebilecek bir biçimde cebine ko­

yup paşanın konağına gider. Paşa, Namık Kemal’in
cebindekini görüp ona bunun ne olduğunu sorar.
Kemal de geçen gün sahaflardan aldığı el yazması
dergide bir eserle karşılaştığını, beğendiği için onu
kendi el yazısıyla yazıp buraya getirdiğini söyler.
“İzin verirseniz bunları okuyayım” diyerek söz iste­
yen Namık Kemal, gerçekte kendi eseri olan sayfaları
İstanbul'un büyük yapıları
okumaya başlar. Misafirler okunanları dinlemekte­
dir. Okunan satırlar o kadar beğenilir ki Yusuf Kamil arasında yer alan konağın
Paşa kendini tutamaz, “Kemal Bey, dur, eskiler böyle içinde yaşanan zengin
halt yiyemezler. Bu kitap şenindir!” der. hayat da dillere destandır.
50 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Zeynep Hanım Konağı'nın bir kısmı.
Yusuf Kamil Paşa, ilim
ve edebiyat sahasında
kendisini yetiştirmiş,
kültürlü bir insandı. Onun
konağında düzenlenen
toplantılara her
anlamda kaliteli kişilerin
katılması, sohbetlerin de
kalitesini arttıran başlıca
etkenlerden biri oldu.
Yusuf Kamil Paşa, ilim ve edebiyat sahasında ken­
disini yetiştirmiş, kültürlü bir insandı. Onun kona­
ğında düzenlenen toplantılara her anlamda kaliteli
kişilerin katılması, sohbetlerin de kalitesini arttıran
başlıca etkenlerden biri oldu. Onun Fenelon’dan
“Tercüme-i Telemak” ismiyle Türkçeye çevirdiği eser,
Türkçedeki ilk çeviri roman kabul edilir.
İSTANBUL DARÜLFÜNÛN'U
EDEBİYAT FAKÜLTESİ
Yahya Kemal, Mütareke devrinde eğitim alan bir­
çok önemli isme buranın ikinci katında edebiyat,
tarih ve kültür sahalarında yoğunlaşmış bir dik­
katin mahsulü olan dersler vermiştir. Tanpmar da
hocası Yahya Kemal’den aldığı bu dersleri hiç unut­
maz. Eserlerinin satır aralarında, onun ders anlatış
tarzına, verdiği örneklere, bir şair ve yazar olarak
da değerli bulduğu hocasının dersleriyle ilgili ay­
rıntılara yer verir, onun kendisi ve arkadaşları üze­
rindeki tesirlerini dile getirir. Bu dile getiriş tarzı,
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 51

“devam zincirinin” nasıl kurulduğunu çok güzel

anlatır: Konakta talebe olan
Tanpmar, 1919 yılının
“Bundan yirmi altı, yirmi yedi sene evveldi. İstanbul
Darülfünûn’u Edebiyat Fakültesinde talebeydik. Yahya Kasım ayındaki ilk
Kemal hocamızdı. Dershanemiz Yahya Kemal’in dersleri derste, Yahya Kemal'in
yüzünden işgal altındaki İstanbul’da hürriyetin bir ocağı bir hoca olarak işgal
olmuştu. Bazı binaların garip bir talihi vardır. Zeynep altındaki bir medeniyetin
Hanım Konağına Yusuf Kâmil Paşa zamanında ilk hür­ "eğitimle direnişini dile
riyet şairimiz Namık Kemal gider gelirmiş. Belki bir za­ getirmesine şahit olur.
man onun sesiyle çınlayan çoğu yıldızlı tavanlar ve du­
varlar arasında Yahya Kemal’i, milliyetimizin bu vecdli
adamını dinlediğimizi düşündükçe ne kadar şaşırırdık.
Bu bize devamın bir mucizesi gibi gelirdi.”

Bu yapının Tanpmar’m Huzur romanında yer alması,

kahramanların burayla kurdukları eğitim ve iş ilişki­
sinin haricinde de değerlidir. Bu konak, Mümtaz’m
kimliğinin aktüel zamanda beslendiği tarihi derin­
liği ima eder. Mümtaz ve belki de bütün insanlar,
yaşadıkları zamana geçmişten de farklı etkiler yan­
sıtan, bir kültür, sanat ve nihayetinde medeniyetin
“güç merkezi” şeklinde düşünebileceğimiz “hafıza
mekânlarına” ihtiyaç duyar. Zeynep Hanım Kona-
ğı’nın Tanpmar’m kendi hayatıyla da bağlantısını
kurduğumuzda, bu kapalı mekânın sadece romanın
aksiyonunu toplayan bir alan olmak için romanda
yer almadığını anlayabiliriz. Konakta talebe olan
Tanpmar, 1919 yılının Kasım ayındaki ilk derste,
Yahya Kemal’in bir hoca olarak işgal altındaki bir
medeniyetin “eğitimle direnişi”ni dile getirmesine
şahit olur. Mümtaz’m bir asistan olarak kimliğinin
böyle köklü bir tarihî binada kurulması ve okura
sunulması, onun kişiliğinin sağlam temellerini gö­
rünür kılar. Unutulmamalıdır ki Tanpmar’m İstan­
bul’u aşkla anlattığı romanındaki kahramanı işte bu
yüzden, Huzurda Mümtaz, Zeynep Hanım Konağı
olarak da bilinen, İstanbul Üniversitesi’nin ilk nüve­
si kabul edilen Darülfünûn’da, Türk Dili ve Edebiyatı
bölümünde asistandır.
52 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Medresenin Patrona Halil
Hamamı'na bakan cephesinde
harika bir kuş evi vardır.
Nota yayıncılığı yapan
ve müzik aletleri
de imal eden Şamlı
İskender Kutmanî'nin
dükkânı, Peyami Safa'nın
meşhur eseri Fatih-
Harbiye romanında
karşımıza çıkar.
ŞAMLI
ünümüzde İstanbul Üniversitesi’ne bağlı Türki-
yat Enstitüsü’nün bulunduğu Haşan Paşa Med-
resesi’ne doğru ilerleyelim. Bu harikulade yapının he­
men yanmda-günümüze ulaşamamış- tek katlı birkaç
dükkândan biriydi Şamlı. Orhan Okay’m çocukluk
hatıralarından öğrendiğimize göre bunun hemen ya­
nında cünbüş çalgısını icat eden Zeynelabidin Cün-
büş’ün dükkânı da varmış. Başka kaynaklar Şamlının
dükkânını eskiden Maliye Nezâreti olan, bir aralar
Askerî Tıbbiye, günümüzde İstanbul Üniveristesi’nin
Eczacılık Fakültesi olarak hizmet veren Fuad Paşa Ko-
nağı’mn karşısında olduğunu yazarlar. Nota yayıncı­
lığı yapan ve müzik aletleri de imal eden Şamlı İsken­
der Kutmanî’nin dükkânı, Peyami Safa’nın meşhur
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 53

Fotoğrafta medreseden
sonra gelen ve sol tarafta

eseri Fatih-Harbiye romanında karşımıza çıkar. Batılı görülen dükkanların

birinde Şamlı, musiki
bir hayat yaşama özlemi içindeki Neriman, tam zıt bir severlere hizmet vermişti.
medeniyeti benimsemiş olan babasıyla Süleymani-
ye’de yaşar. Darülelhan’mn alaturka bölümünün ka­
patılacağına dair dedikodular etrafta dolaşmaktadır.
Romanda Batı medeniyetinin sembol kişisi olarak yer
alan Macit’e gönlü kaymak üzeredir. Şinasi ise onu
çocukluğundan beri tanıyor ve seviyordur. Neriman,
Şinasi ile konuşa konuşa Darülelhan’a doğru yürür­
Yapının Patrona Halil
ler. Onun ağzından çıkan ufak bir yalan Şinasi’nin
Hamamı'na bakan
canını sıkar ve yanından ayrılır. Neriman’ın da canı
sıkılır ve elindeki ud’u Şamlıya bırakmak ister. Başka
cephesinde bulunan
bir edebiyat durağına doğru yürümeden önce yapının harika bir kuş evini
Patrona Halil Hamamı’na bakan cephesinde bulunan de görmek ve eski
harika bir kuş evini de görmek ve eski medeniyetin medeniyetin inceliklerini
inceliklerini düşünmek fena olmaz. düşünmek fena olmaz.
54 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

BEYAZIT NAHİYE MERKEZİ

amlı’dan tekrar geldiğimiz yöne dönelim. Beya-
zıt Meydanı’na doğru yürüyelim. Yolun sağ tara­
fında kot farkından dolayı yüksek bir konumda ka­
lan yapılara dikkatle bakalım. Huzur romanda bahsi
geçen Beyazıt Nahiye Merkezi’nin yerinde günümüz­
de bir polis merkezi amirliği ve bir elektrik dağıtım
şirketi hizmet vermektedir. Nahiye merkezi, bölge­
nin idari açıdan sınırlarını çizen bir isimlendirmedir.

Orhan Okay, Bir Başka İstanbul’da., adım adım gezdiği

eski İstanbul sokaklarını ve devrin insanlarını anlatır­
ken buraya da değinir. Okay’m bahçe içinde eski bir
konak olduğunu tahmin ettiği bu yerde, nahiye mü­
dürlüğüyle birlikte bir baş komiserlik birimi de var­
mış. Okay’m burayı iyi hatırlamasının nedenlerinden
biri de babasının bir baş komiser olarak bu binada gö­
rev yapmış olmasıdır. Bu ahşap bina, Beyazıt Meydanı
düzenlemelerinin yapıldığı sırada yıkılmıştır.

Huzur romanında Mümtaz, Küllük’te arkadaşlarıy­

Beyazıt Nahiye Merkezi'nin
bulunduğu yerde günümüzde bir la adım adım yaklaşan dünya savaşı ile ilgili konu-
elektrik dağıtım şirketinin idari
binası ve polis karakolu yer alır.
 ŞEHZAD EBAŞI - V 11NECiLtR GÜZERGÂHI 55

şurken İhsan’m evde hasta yattığını hatırlar ve eve

döner. İhsan, dokuz gündür hastadır. Ağırlaşma Huzur romanda bahsi
emareleri göstermektedir. Bunun üzerine Macide geçen Beyazıt Nahiye
ve kaynanası, Mümtaz’dan İhsan için bir doktor Merkezi'nin yerinde
bulmasını isterler. Mümtaz, İhsana doktor aramak günümüzde bir polis
için gece vakti evden çıkar. Sokak ıssızdır. Kurbağa merkezi amirliği ve bir
ve böcek seslerine tramvayın gürültüsü karışmak­
elektrik dağıtım şirketi
tadır. Önceden tanıdıkları bir doktorun ani bir ka­
hizmet vermektedir.
rarla ailesiyle birlikte gece yatısına gittiğini öğrenir.
Mümtaz, çaresiz bir şekilde “hükümet doktorunu”
çağırmak için Beyazıt taraflarına gitmek zorunda
kalır. Yürüyerek Beyazıt Nahiye Merkezi’ne gelir.“Ba-
yezıt’ta nahiye merkezi, bu cins resmi binalara mahsus
o acayip ve dolu çıplaklık içinde, iki elektrik lambasının
ışığında sanki tetikte uyuyordu.” cümlesi kahramanın
gözünden manzarayı okura gösterir. Burada görev
yapan bir polis memuru ve bir hademe vardır. Polis
memuru, doktorun bir doğum için çağrıldığını, son­
ra da telefon edip gecikeceğini haber verdiğini söyler
Mümtaza. Soğanağa’da başka bir askerî doktorun
yaşadığını ve onun yardımsever bir insan olduğunun
bilgisini de bu polis verecektir ona.
prf
 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Yüzyıllar öncesinden BEYAZIT MEYDAN HAVUZU .

beri imparatorlukların üzyıllar öncesinden beri imparatorlukların
önemli kamusal | önemli kamusal toplanma alanlarından olan
toplanma alanlarından meydanlar, şehrin ana damarları içinde yer alırlar.
olan meydanlar, Bu türden açık mekânlar halkın birlikte vakit ge­
şehrin ana damarları çirdikleri dinlenme, gezme alanları olmakla birlikte
içinde yer alırlar. binlerce insanı bir araya getirme kapasitesiyle de
çeşitli gösterilerin yapılabileceği işlevsel yerlerdir.
Özellikle isyanların eksik olmadığı bu kadim devir­
lerin vazgeçilmez toplanma mekânları olması açısın­
dan meydanlar tehlikeli yerlerdir de. Doğu Roma’dan
günümüze gelene kadar Beyazıt Meydanı, bu eski
işlevselliğinden çok fazla şey kaybetmiştir diyeme­
yiz. Cumhuriyet sonrasından itibaren İstanbul’un
bu türden meydanlarına dair kararlar alındığını bi­
liyoruz. 1923 yılında Haydar Bey’in İstanbul valiliği
esnasında, şehrin en meşhur meydanına bir havuz
yaptırılması planlanır. Burası halk arasında Haydar
Bey Havuz’u ismiyle anılacaktır. Düzenlemeler mey­
danın sirkülasyonunu da değiştireceğinden, buraya
yapılan her müdahale doğaldır ki bir şeylerin daha
değişmesine sebep olur. Tramvay hattı, havuzun et­
rafından geçirilerek buna bir çözüm bulunmak iste­
nir. Havuzun iki fıskiyesi, çevresindeki çiçek tarhla­
rının inşası açıldığı 1926 yılma kadar yaklaşık üç yıl
sürer. Devrin şehremaneti, yani İstanbul Belediyesi,
ekonomik olarak çok güçlü olmamasına rağmen büt­
çesinden kırk bin lirayı bu havuz için harcamaktan
çekinmez. O yılların süreli yayınları, bu inşaata hiç
de olumlu bakmaz. Hatta birçok süreli yayında, bu
gereksiz faaliyet alaya bile alınır. Hatta burası devrin
semai kahvelerine bile bir gülme malzemesi olur:

Bayezid’de var havuz

Benim yârim pekyavuz
O yâr beni seviyor
Ben istemem kılavuz
 Beyazıt Meydanı'ndakı
Haydar Bey havuzu.

Ama iktidar, kafasına koyduğunu yapar ve şehrin en

önemli meydanına kendi mührünü vurmaktan geri
adım atmaz.

HAVUZ BAŞI'NDA BULUŞALIM...

Havuz, Türk edebiyatında birkaç eserde çeşitli yön­

lerden ele alınır. İlk olarak Sait Faik’in nefis Havuz
Başı öyküsüne bakalım isterseniz. Tarihler 1946 yı­
lının Mayıs ayını gösteriyor. Şehrin köşe bucağını,
hırlısı hırsızını, ayığı sarhoşunu, delisi ve velisini bir
fotoğraf makinesinin vizöründen bakar gibi gören,
dikkatli, muhtemelen gözleri sevdiğini arayan bir
adam Beyazıt havuzunun kenarındaki kanapelerden
birine oturur, birini bekliyordur... Yaşını almış bir
adamın belki bir “geç olma hadisesini” yaşar gibidir.
Birini beklediğini, düşüncelerinin derinliklerinden
1923 yılında Haydar Bey'in
okuruz ya da hal ve hareketlerinden birkaç saniye
İstanbul valiliği esnasında,
daldığından da çıkarabiliriz...Herkesin geçtiği, sade­
ce onun geçmediği dakikalar... Havuzun suyu bula­ şehrin en meşhur
nık. Üniversitenin kapısının üzerindeki saatler 12’yi meydanına bir havuz
geçmiş. Havuzun çevresindeki kanapelerde kimseler yaptırılması planlanır.
Al bert Gabriel
tarafından çekilmiş
Beyazıt Havuzu yok. Tramvay feci bir şekilde gıcırdayıp geçti... Tram­
fotoğrafı.
vaydaki adamın tanıdık olması mümkün, ona dönüp
dönüp baktı... Bilinmez ama adam, içindeki sorular­
la ona ve belki de bütün sevmeyenlere canparalayıcı
sorular sorar:“Kimseler aşık değil mi bu şehirde? Kim­
seler, bir meydanın kanapesinde kimseyi beklemeyecek
mi, yüzünü bir dakika görmek için kimsenin?” Onların
cevaplarını araştırırken bir kadın ve erkek yanındaki
kanepeye oturur. Erkek ona gülümser, bir Lülebur­
gaz sakinliği ve güleçliği, taşra sıkıntısı ve şivesiyle...
Tatlı tatlı... Dört-beş saniye içinde bunları düşün­
düğünden adamın selamına karşılık veremez, sonra
güler. Bundan belki de cesaret alan adam yerinden
kalkar ve yanma gider, ona eliyle işaret ettiği, hemen
önlerindeki caminin adını sorar. O ise sevdiği, bekle­
Beyazıt
diği kadının hayaliyle dopdulu... Bu da hayatı ve daha
da önemlisi ezberlerini unutturur ona... Sonra hatır­
lar caminin ismini: “Beyazıt Camisi, canım!” Kadın
da yerinden kalkar, meraklı bir yüz ifadesiyle eşinin
yanma oturur ve sorar: “Ali Sofya, hangisi?”... Eliyle
sol tarafı gösterir, şu tarafta... Ellisini aşmış, toprak
rengi yüzünde alışılmamış çizgiler olan adam, yanm-
dakini işaret ederek “Bunu getirdim köyden!” der...
Hep birlikte çarşaflı kadının yüzüne odaklanırız o
sırada, burası önemli, zira bir kadın yüzü ancak bu
kadar doğal tasvir edilir: “Sütlaç gibi buruşuk, ufacık
gözleri ile yanaklarının elmacık kemiklere rastlayan
yerleri pırıl pırıl, dişleri bembeyaz, yüzüne bakınca
bir süt kokusu duyar gibi”... Bu yüz pembe mi pembe;
 Beyazıt Camisi
ve Meydanı'nı n

içinde güzel bir kan akıyormuş gibi... Camileri gez­ günümüzdeki hali.

meye gelen bu çift, Taksime de gitmelidir muhakkak.

“Tramvayla” gidilmelidir, geçmiş güzel hatıraları so­
kaklarda, köşelerde göre göre... Ellerinde bir hatıra...
“Bakır bir hatıra!” İçlerine daldıkları okyanuslardan,
Lüleburgazlı adam çıkarır onları, havuzu işaret ede­
rek “Bu, dibinden mi kaynar?” Adam, biraz garipser
soruyu, “Yok canım? Babacığım, bu pınar mı? Bo­
ruyla içine terkos gelir.” Kadınına tercüme edecek
muhakkak ondan duyduklarını, “Borularla doldurur­
larmış. Dibine boru döşemişler, senin anlayacağın.”
Adam, daha da meraklı ve hanımına daha da bilgi
vermek için olsa gerek, tekrardan “Pekiii, hani bu,
suları fışkırtırmış?” diye sorar. “Bayramlarda, sıcak
havalarda”...“Peki... Hani üstüne top korlar da sular
lastik topu havaya fırlatır, kaynatır durur; öyle de
yaparlar mı?” İşte o çocuksu anlar... Adam, sevdiğini
görememenin sıkıntısında, sonra İstanbul’un tarihi
güzellikleri... Bir ara üçü de susar. Mühim şeyler dü­
şünür gibiler. İsminin Murtaza Çavuş olduğunu öğ­
rendiğimiz adam, “Kışın donar mı bu su?” diye tekrar
bir soru sorar. “Donar”, diye cevaplar ve bir de ayrıntı
verir, “donar da çocuklar üstünde kayarlar..” Çavuş,
Havuz, Türk edebiyatında
eşi Hacer Anaya dönerek sanki dil içi bir tercüman
birkaç eserde çeşitli
gibi ondan aldığı cevapları bir de ona çevirir... Mey­
dan günümüzde yine tamirat geçiriyor... Bu bitip tü­
yönlerden ele alınır. Bu
kenmez tamiratlara inat, eski havuzun başına gidip eserlerden en dikkat
bir daha okuyorum Sait Faik’in öyküsünü yeniden, çekici olanı, Sait Faik'in
yitip gitmiş edebî hatıralara tutuna tutuna... Havuz Başı öyküsüdür.
Beyazıt'taki açık
hava kahvesi:
Küllük.
KÜLLÜK KAHVESİ
eyazıt Meydanı’nın efsanevî bir mekânına sıra
I ) geldi. Küllük, Bayezid Camisi’nin türbe kapı­
sının ön tarafındaki alanda, yani caminin caddeye
bakan tarafında, meşhur Emin Mahir Efendi Lokan-
tası’nm da bulunduğu bölümde yer alan bir açık hava
kahvesiydi. Caminin diğer tarafında Sahaflar Çarşısı
ve Çmaraltı Kahvesi yer alırdı. Kahvenin bir müdavi­
mi olan Nevzad Sudi anılarında, Küllük’ün sahibinin
İsmail Hakkı Beyazıt olduğunu söyler. Küllük Kahve-
si’nin bulunduğu çevrede çok eski zamanlardan beri
meşhur kahvelerde pek çok insan toplanırdı. Küllük,
Beyazıt Meydanı’nın bir nevi sembolü olan Harbiye
Küllük, Bayezid Camisi'nin Nezareti binasının 1923 yılında Darülfünûn’a tahsis
türbe kapısının ön edilmesinden ve 1933 Üniversite Reformu’nda yurt
dışından gelen hocaların da kahveye sık sık gelme­
tarafındaki alanda, yani
siyle bir sanat-edebiyat mahfili olarak ortaya çıktı.
caminin caddeye bakan
Bunda meydanın çevresinde kültür ve sanatla ilgili
tarafında, meşhur Emin
birçok önemli yapının bulunuyor olması da etkili­
Mahir Efendi Lokantası'nın dir. Beyazıt Devlet Kütüphanesi ve Belediye Kütüp­
da bulunduğu bölümde hanesi ile Sahaflar Çarşısı’na gelip giden üniversite
yer alan bir açık hocası, öğrenciler, öğretmen, gazeteci, şair, yazarlar
hava kahveciydi. Küllük mahfilini besleyen ana kaynaklardı.
 BEYAZIT MEYDANI VE ÇEVRESİ 63

Kahvenin kış aylarında çay ocağının da bulunduğu

kapalı bir mekânı vardı ama burası müdavimler ta­
rafından çok fazla kullanılmazdı. Yazlık mekân ise
KÜLLÜKNÂME
sabahtan gece geç vakitlere kadar açık kalırdı. Sabah­
leyin üniversite öğrencileri ve hocaları, kütüphanede
çalışma yapacak araştırmacı ve yazarlar çaylarını içip
işlerine giderlerdi. Öğle yemeklerini Emin Efendi
Lokantası’nda yiyenler, kahvelerini içmek, birkaç eş
dostla sohbet etmek için buraya uğrarlardı. Küllük,
asıl yükünü akşama doğru alırdı. İşini bitiren, ders­
lerinden çıkanlar, kahveyi bir sanat-edebiyat mahfi­
line çevirmek için gelirlerdi.
Küllük mahfilinin müdavimleriyle
ilgili bilgilerin yer aldığı
Küllüknâme kitabının iç kapağı.
BİR AÇIK HAVA FORUMU...

1930-1955 yılları arasında en güzel günlerini yaşa­

yan kahvenin çok fazla müdavimi vardı. Hemen her
çevreden insanın toplandığı “kozmopolit” bir kimli­
ğe sahip mekân, Cumhuriyet sonrasındaki en ünlü
ve etkili edebiyat mahfili olarak bilinir. Sıdkı Ako-
zan’m Küllüknâme isimli 16 sayfalık manzumesin­
de buranın müdavimleri anlatılır. Eserde kahvenin
müdavimleri, belirgin özelliklerine, mesleklerine, di­
ğer müdavimlerle ilişkilerine göre sıralanır. 1900’lü
yıllarda doğanlar ile Cumhuriyet sonrası doğan şair,
yazar ve sanatkârlar bir arada çeşitli edebiyat-sa-
nat-kültür konularını konuşabilirler. Zaman zaman
sert tartışmaların havayı elektriklendirmesine rağ­
men saygı çevresinde kalınarak yapılan sohbetler,
Kahvenin kış aylarında çay
Küllük’ün bir “açık hava okulu” olmasını sağlamıştır.
Pek çok ünlü kişinin devam ettiği Küllük Kahvesi ve
ocağının da bulunduğu
burada toplanan “işe yaramazlar” ve “gençler”, eski kapalı bir mekânı vardı
kuşağın bazı isimleri tarafından eleştirilse de burası ama burası müdavimler
edebiyat ve sanatın bir atardamarı gibi yıllar yılı can­ tarafından çok fazla
lı kalmasını bilmiştir. kullanılmazdı. Yazlık
Küllük’ü sanat edebiyat mahfiline çeviren belli başlı mekân ise sabahtan
müdavimlerinin isimleri şöyledir: İbnülemin Mah- gece geç vakitlere
mud Kemal İnal, Mükremin Halil Yinanç, Rıfkı Melul kadar açık kalırdı.
 Asaf Halet Çelebi, Küllük'te
nargilesini tüttürürken.
Arif Kaptan'ın çizgileriyle Küllük
Mihriban Sayın'ın çizgileriyle Küllük
Asaf Halet Çelebi, Küllük'te arkadaşlarıyla sohbet ederken.
Meriç, Şemseddin Reşad, Kazım Nami Duru, Burhan
Toprak, Ali Canip Yöntem, Selim Nüzhet Gerçek,
Mustafa Şekip Tunç, Hilmi Ziya Ülken, Peyami Safa,
Sadettin Nuzhet Ergun, Ferit Kam, Kilisli Rıfat Bilge,
Reşat Nuri Güntekin, Fuat Köprülü, Yahya Kemal, İs­
mail Hakkı Uzunçarşılı, Emin Ali Çavlı, Ahmet Refik
Altmay, Neyzen Tevfik, Mesut Cemil Tel, Ercüment
Ekrem Talu, Ahmet Hamdi Tanpmar, Faruk Nafiz
Çamlıbel, Necip Fazıl Kısakürek, Salih Zeki Aktay,
Halit Fahri Ozansoy, Osman Cemal Kaygılı, Reşat
Ekrem Koçu, Ahmed Caferoğlu, Enver Ziya Karal, Dr.
H. Ritter, İbrahim Çallı, Agâh Sırrı Levend, Mahmut
Yesari, Edip Ayel. Bu listeye tasfiye polemiğiyle Kül­
lük ve diğer süreli yayınlarda şöhret kazanan gençler
dâhil değildir. Eğer onları da sıralarsak listeyi şöyle
tamamlayabiliriz: Abidin Dino, Arif Dino, Orhan
Veli, Fikret Âdil, Asaf Hâlet Çelebi, Haşan İzettin
Dinamo, Lütfü Erişçi, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Ömer
Faruk Toprak, Orhan Murat Arıburnu, Celâl Sılay,
Zahir Güvemli, Şevket Rado, Özdemir Asaf, Sait
Faik Abasıyanık, Sabahattin Kudret, Suphi Taşhan,
Haşan Tanrıkut, Salâh Birsel, Gavsi Halit Ozansoy,
Cahit Sıtkı Tarancı, Tarık Buğra, Sabahattin Ali.
Hemen her dünya görüşünden insanı bir araya geti­
ren Küllük, aslında bir açık hava forumuydu. İsteyen
istediği, doğru bildiği şeyi burada üslubunca söyle­
yebilirdi. Ara sıra da olsa bazı şairlerin şiirlerini ma­
saların üzerine çıkarak okumalarına şahit olunurdu.
Asaf Hâlet Çelebi işte bu şairlerden biriydi.
 Küllük'ün
günümüzdeki hali.

ESKİ NESLE KAFA TUTAN

EFSANEVİ BİR DERGİ: KÜLLÜK

Küllük’te, genç kuşak olarak bilenen şair ve yazarla­

rın bir edebiyat dergisi çıkarmak amacında oldukları Küllük Kahvesi, Beyazıt
yazarların anılarında dillendirilmektedir. Alaattin Meydanı'nı genişletme
Hakgüder’in finansörlüğünde, Abidin Dino ve arka­ ve Aksaray-Sultanahmet
daşlarının gayretleriyle çıkan Küllük isimli bir dergi arasındaki yol
devrin edebiyat ortamını hareketlendirir. Derginin
düzenleme çalışmaları
çıkışı, eski ve yeni arasındaki çizginin keskinleşti­
sırasında yıkıldı.
ğinin ipuçlarını verir. Tek sayı çıkabilen bu efsanevi
dergide, devrin hemen her genç şair ve yazarının yar­
dımı ile onların edebî eserlerini görebiliriz. Neden
kapatıldığıyla ilgili net bilgilerimiz olmayan bu tek
sayılık dergide, Orhan Veli’nin o meşhur “Tahattur”
isimli şiiri de yer alır.

Almmdaki bıçak yarası

Senin yüzünden;
Tabakam senin yadigârın;
“İki elin kanda olsa gel” diyor
Telgrafın;
Nasıl unuturum seni ben,
Vesikalı yârim?

Küllük Kahvesi, Beyazıt Meydam’nı genişletme ve

Aksaray-Sultanahmet arasındaki yol düzenleme ça­
lışmaları sırasında yıkıldı. Buranın bazı müdavimleri
caddenin hemen karşı sırasında yer alan Marmara Tek sayı çıkabilen Küllük
Kahvesi’ni mesken tuttu. dergisinin kapağı.
Çınaraltı'nın eski
bir fotoğrafı.

ÇIN AR ALTI KAHVESİ

(T stanbul’da birkaç semtte Çmaraltı Kahvesi vardı.
Beyazıt’taki tarihi Sahaflar Çarşısının girişinde­
ki bölümde, Küllük’te işi biten veya daha sakin bir
yer arayanlar toplanırdı. Burası, üniversite hocaları­
na, kitap kurtlarına, öğrenci ve öğretmenlere uzun
yıllar hizmet etmişti. Pek çok önemli insanının bir
araya geldiği mekânda, 1986-1987’nin yaz aylarında
Ali İhsan Yurt Hoca da edebiyat ve kitap sohbetleri
yapmıştı. Çmaraltı, daha çok milliyetçilerin toplan­
dığı bir yerdi. Hatta zaman zaman Küllük mahfilin-
dekilerle atışmalar da olurdu.
Çınaraltı dergisinin ilk sayısı.

Beyazıt Yangın Kulesinden

çekilmiş bir fotoğrafta caminin sol
tarafındaki Çmaraltı görülüyor.
Çınaraltı'nın
günümüzdeki
Sahaflar Çarşısı tamir edilirken.
(İstanbul Üniversitesi arşivi)
Beyazıt Meydanı gibi
merkezi bir yerde
eskiden beri varolan
sahaf dükkânları, 1894
depreminden sonra
yıkılmış, günümüzde
Beyazıt Camisi'nin
arkasında ve Beyazıt
Devlet Kütüphanesiyle
bitişik, eski ismi
"Hakkâklar Çarşısı" olan
yere geçmişlerdir.
SAHAFLAR ÇARŞISI
ınaraltı’na hüzünle baktıktan sonra hızlıca sa­
Ç haflara yönelmenin vaktidir. Eski kitap, evrak
ve oenzeri malzemenin satıldığı sahaf dükkânları,
İstanbul’un fethinden beri cami avluları, medrese
çevreleri gibi yerlerde açılmış olsa da Kapahçarşı’nın
yapımından bu işle uğraşan esnaflara daha sonra ka­
palı bir mekân tahsis edilmek suretiyle Sahaflar Çar­
şısı yaptırılmıştır. Beyazıt Meydanı gibi merkezi bir
yerde eskiden beri var olan sahaf dükkânları, 1894
depreminden sonra yıkılmış, günümüzde Beyazıt
Camisi’nin arkasında ve Beyazıt Devlet Kütüphane-
si’yle bitişik, eski ismi “Hakkâklar Çarşısı” olan yere
geçmişlerdir. Günümüzde asıl fonksiyonunu yitirmiş
olsa da Sahaflar Çarşısı’nda kitap alış verişi yapılır­
ken bir yandan da buraya gelen kültür-sanat ve ede­
biyat erbabı, her biri kendince farklı bir kütüphane
olan bu dükkânlarda kitap sohbetinin haricinde çe­
şitli konularda da konuşmalar yapmışlardır.
 Sahaflar Çarşısı, 1935.

Sahaf dükkânları da edebiyat mahfillerinin kurul­

duğu mekânlardandır. Beyazıt’taki sahafların en
meşhurlarından biri olan Raif Yelkenci’nin dükkânı,
Haluk Güneyli’nin bizzat şahit olduğu üzere İlmî soh­
betlerin yapıldığı, çeşitli münakaşaların çözümlendi­
ği bir kitap, kültür-sanat ve edebiyat mahfiliydi. Raif
Yelkenci’nin mahfilinde Halûk Güneyli’nin tespitine
göre şu isimler toplanmıştı: Celâl Bayar, Osman Nuri
Sahaf Raif Yelkenci.
Ergin, Kasım Gülek, Haşan Ali Yücel, Fahri Bilge,
Zeki Velidi Togan, Zeki Balaban, İbnülemin Mahmud
Kemal İnal, Ali Nihad Tarlan, Ahmet Caferoğlu, Reşit
Rahmeti Arat, Abdülkadir Karahan, Mükrimin Halil
Yinanç, Şemseddin Günaltay, A. Süheyl Ünver, Faik
Reşit Unat, Mustafa Namık Çankı, Mustafa Yeşil, Re-
fii Cevat Ulunay, Kemal Batanay, İsmail Hakkı Uzun-
çarşılı, Cavid Baysun, Şebabettin Tekindağ.

Çarşıdaki birçok sahafta da bu türden toplantılar

yapılırdı. Hacı Muzaffer Özak’m dükkânı gibi daha
niceleri, okumanın, yazmanın ve kültürün önemli
merkezleri olarak yıllar boyu okurlara hizmet verdi.
70 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

BİTPAZARI
(Tstanbul’un önemli ticaret merkezlerinden biri olan Ka-
pahçarşıdaki Bitpazarı, çarşıda çıkan birçok yangında
tamamen yanmış, 1894’te meydana gelen depremde de çar­
şının Yağlıkçılar, Çadırcılar ve Bitpazarı tarafları da tama­
men yıkılmıştır. Bu afetler, doğal olarak Bitpazarmı da et­
kiler. Bitpazarı, zamanla Kapalıçarşı dışına taşmış, Beyazıt
yanındaki Çadırcılar ve Bakırcılar caddelerine, Çarşıkapı ile
Mercana, Tahtakale’nin ara sokaklarına dağılmıştır. Bitpa-
zarında özellikle eski ve kullanılmış eşyalar satıldığından,
bu pazarın müşterileri de bunu bilerek alış veriş yaparlardı.

Bu mekân, Tanpmar’m Huzur romanında karşımıza çıkar.

Mümtaz, romanın ilk bölümünde özellikle Eminönü-Beya-
zıt çevresinde vakit geçirir. Sevdiği kadın olan Nuran’dan
ayrılmış olmanın verdiği buruklukla ve adımladığı pazarda
kırık dökük, kirli, değersiz ve yaşanan zamanın çöküntüsü
altında kalmış eski eşya ve nesnelere sinmiş olan o acı duy­
gular içinde bakar. Onun burada baktığı eşya ve nesneler,
üzerlerine sinmiş hatıra yüküyle onunla konuşur:

“Küçük dükkânların hemen her tarafına bir yığın insan elbisesi,

hazır hayat şekilleri, müstakil, dört taraflı kilitli talihler gibi
asılıydı. Bir tanemizi al ve giyin ve öbür kapıdan başka bir insan
olarak çık! Sarı ve lacivert amele tulumları, eski elbiseler, teyel­
leri makine dikişinin üstünde görünen açık renk yazlıklar, ucuz,
bütün hayat hülyalarını görülmemiş makaslarla sıfıra kadar ol­
Bitpazarı, zamanla duğu yerde kırpan kadın mantoları, fistanlar, iki yanı dolduru­
Kapalıçarşı dışına yordu. Hepsinin, masaların, küçük iskemlelerin üstünde, döşe­
taşmış, Beyazıt melerde, raflarda düzinelerce tekrarı vardı. Bütün bir bolluktu
yanındaki Çadırcılar bu! Darlık, ıstırap, sandığınız gibi az bulunur şeyler değildir;
ve Bakırcılar hele sizler hayatınızdan bir kere soyunun; biz size ümitsizliğin
caddelerine, Çarşıkapı her çeşidini bulmaya hazırız!”
ile Mercan'a, Mümtaz’m bu pazarda gördükleri, onun dünyasını çeşitli
Tahtakale'nin ara açılardan etkiler. Yaşanan hayata eklenen bu türden eşya­
sokaklarına ların bir hatıra yükü ile duygusal insana ulaşması, zor olan
dağılmıştır. hayatları daha da katlanılmaz hale getirir.
 ÇADIRC CADDES
adırcılar Caddesi, günümüzde Beyazıt Devlet

Ç Kütüphanesi’nin hemen arkasında ve Kapa­

lı Çarşının önünde yer alır. Cadde, bir yay çizerek
günümüzde Beyazıt tramvay durağının bulunduğu
Yeniçeriler Caddesi’ne bağlanır ve buradan da Fuad
Paşa ve Darülfünûn Caddelerinin kesiştiği yere ka­
dar uzanır. 1899 tarihinde resmi açılışı yapılan bu
caddedeki esnaflar, isminden de anlaşıldığı üzere
çadır ve çadır nevinden eşyanın ticaretini yapıyordu.
Değişen hayatla birlikte, çadır ticaretinin azalması
ile ticaretin de niteliği değişti. Günümüzde burası
daha çok giyim eşyalarının satıldığı, tekstil ticareti­
nin yoğunlukla yapıldığı bir caddedir. Caddenin eski
durumuyla ilgili bilgiler veren Hakkı Göktürk, bura­
nın eski eşyalarla olan bağlantısını şöyle dile getirir:
Çadırcılar Caddesinde hiçbir
zaman kalabalık eksik olmaz.
"Karyoladan, masadan,
komodinden, lavabodan
tutunuz da su küpüne,
soğan sepetine, tükrük
hokkasına, hasta ördeğine
ve çocuk oturağına kadar
ne arzu buyurursanız
hepsi var. Bu itibarıyla
Beyazıt'ın eski Çadırcılar
Çarşısı, İstanbul'un en
büyük ve en anlı şanlı
bir bitpazarıdır."
“Bu çarşıda satılan yeni eşya deryada katre gibidir, hep
müstamel (kullanılmış) eşya alınır, tamir edilir, satılır.
Bir meraklıyı günlerce oyalayacak has damgası ile bir
hırdavat çarşısıdır, insan muhayyilesinden asla geçi-
remeyeceği şeylerle karşılaşır. Modası geçmiş, antika-
laşmış, satıcısı tarafından kıymeti bilinmeyen pek, pek
güzel eşyaya rastlanır ve gayetle ucuza alınabilir; buna
karşılıkyine kıymet bilmez satıcılar, antika zannettikle­
ri bazı adi şeylere de astronomik fiyatlar isterler.”
ARADIĞIN HER ŞEY BULUNUR!
Mümtaz, romanın başlarında Beyazıt taraflarında
dolaşırken Çadırcılar Caddesi’ne de uğrar.“Çadırcılar
içi her zamanki gibi şaşırtıcıydı. Çok defa kapalı duran
bir dükkânın kepengi önünde, Rus işi semaver borusu,
kapı topuzu, otuz sene evvel o kadar moda olan sedef bir
kadın yelpazesinin dağınık parçaları, büyükçe bir saate
mi yoksa bir gramofona mı ait olduğu kestirilemeyen
birkaç alet, nasılsa buraya kadar bölünmeden, parçalan­
madan, gelmiş bazı şeylerle birlikte yere serilmiş -kim bi­
lir neyi?- bekliyorlardı.” cümleleri, buranın kısacık bir
tasvirini verir. İkinci Dünya Savaşı’nm arifesindeki
toplumsal, ekonomik hayat ve bunların insanlar, eş­
yalar üzerindeki akisleri burada onun gördükleriyle
somutlanır. Büyük bir çöküş her tarafa sinmiştir. Bu
sırada “donmuş bir zamanda” kalmış olan eski Şû-
ra-yı Devlet azasından Behçet Beye burada rastlar.
O artık geçmişte kalmış insanların ve hayatların en
hazin örneğidir. Osman Cemal Kaygıh'nın

Osman Cemal Kaygılı, İstanbul’un en büyük bitpaza­

rı şeklinde isimlendirdiği bu yeri bir yazısında şöyle
anlatır: “Burada karyoladan, lavabodan tutunuz da
yağmur küpüne, çocuk oturağına kadar her şey vardır!
Beyazıt’m Çadırcılar Çarşısını bilir misiniz? Buradaki
iki sıralı kagir dükkânlar eskiden kamilen çadırcı dük­
kânıydı. Şimdiyse bu dükkânların hepsi baştan aşağı bi­
rer koltukçu, birer hırdavatçı dükkânı, birer kullanılmış
eşya meşheridir. Bu kullanılmış eşyaların içinde acaba
neler yoktur ki? Karyoladan, masadan, komodinden, la­
vabodan tutunuz da su küpüne, soğan sepetine, tükrük
hokkasına, hasta ördeğine ve çocuk oturağına kadar ne
arzu buyurursanız hepsi var. Bu itibarıyla Beyazıt’m eski
Çadırcılar Çarşısı, İstanbul’un en büyük ve en anlı şanlı
bir bitpazandır. Şehrin muhtelif semtlerinden koltuk-
çular, tenekeciler, “eskiler alayım’cılar tarafından topla­
nılan müstamel eşyalarla hırdavatların pek çoğu şimdi
bir kere olsun bu çarşıyı ziyaret etmeden başka ele geç­
mezler. Vakıa Fatih’teki Malta Çarşısı ile Kasımpaşa’da,
Üsküdar’da birer ufak bitpazarı vardır fakat Beyazıt’taki
Çadırcılar Çarşısının yanında ötekiler pek gölgede kalır.”
Hayat bu caddede aynı hızla akmaya devam ediyor...
74 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Kapalı Çarşı, zaman içinde
geçirdiği değişimle birlikte
bulunduğu alanda kendine
has başka bir evren kurar,
tıpkı şiir gibi kendine
mahsus yolları kullanır,
romanlardaki kalabalık
kahramanlar gibi günlük
işlerin merkezi olur.
KAPALI ÇARŞI
(T *atih Sultan Mehmet tarafından Ayasofya’ya ge-
I lir getirmesi amacıyla kurulan iki taş bedesten
yüzyıllar içinde kubbeli binalar ve kiremitle örtülü
tonozlu caddeler, hanlar ve diğer yapı bloklarıyla bir­
likte İstanbul’un ve geçmiş devirlerde ülkenin en can­
lı ticari merkezi halini alır. Kapalı Çarşı, geçirdiği bu
uzun zamandaki değişimle birlikte bulunduğu alanda
kendine has başka bir evren kurar, tıpkı şiir gibi ken­
dine mahsus yolları kullanır, romanlardaki kalabalık
kahramanlar gibi günlük işlerin merkezi olur.
KAPALI ÇARŞI, KAPALI KUTU
Türk edebiyatında özellikle de Cumhuriyet sonrasın­
da çok da olmasa da romanlar, şiirler ve hatıralarda
buraya dair metinler karşımıza çıkar. Bunlardan bel­
ki de en bilineni, Orhan Veli’nin çarşıyla aynı isme
sahip olan şiiridir:
Giyilmemiş çamaşırlar nasıl kokar bilirsin,
Sandık odalarında;
Senin de dükkânın öyle kokar işte.
Ablamı tanımazsın,
Hürriyette gelin olacaktı, yaşasaydı;
Bu teller onun telleri,
Bu duvak onun duvağı işte.
Ya bu çamurdaki kadınlar?
Bu mavi mavi,
Buyeşilyeşil fistanlı...
Geceleri de ayakta mı dururlar böyle?
Ya bu pembezar gömlek?
Onun da bir hikayesi yok mu?
Kapalı Çarşı deyip geçme;
Kapalı Çarşı,
Kapalı kutu
Çarşının “kapalı” olmasıyla edebî oyunlar yapılmaya
uygun doğal atmosferini birkaç şairin kendi amaç-
 Eski bir kartpostalda Kapalı Çarşı.

larına uygun kullandıklarını söylemek mümkün.

Örneğin yazdığı şiirleri “kapalı bir edebî evren” gibi
düşündüğünden olmalı, “masala” ve “mitoslara” yö­
nelen Necatigil ilk kitabının adını bile bile Kapalı
Çarşı (1945) koyar. İkinci Yeni Şiir hareketinin aykırı
şairi Ece Ayhan çarşının ismini çok daha farklı bir ters
çevirmeye uğratır, şiirinin ismini artık her şeyin ters
yüz olduğunu ima edecek şekilde Çapalı Karşı yapar.
Kapalı Çarşı'nın Beyazıt
Kapısı ve kapının üzerinde
nefis bir tuğra yer alır.

KAPALI ÇARŞININ ÜZERİNDEKİ

KARA BULUTLAR

Sezai Karakoç ise diğer şiirlerden farklı olarak çarşıyı

hem ticaretin hem aşkın ve hülyanın mekânı olarak
anlatırken buradaki ticari işleri takip eden kara bu­
lutların varlığını da bir uyarı ile kuşatıp imgeleştirir:

Kendi yastıklarına gölge salmasın

Çocuklarının öpüşleri onlara anlat
Onlara anlat yağmur karşılıklı yağar
Ruhların içindeki müzikle karşılıklı
Kapalı çarşı içinde bir sigara
Bir keman kılıfı senin saçlarına sürünen yağ
Onlara anlat kadınların gözlerinin içinden geçer
Kapalı Çarşı ve Kapalı Çarşıyı götüren saat

Bir inci gerdanlık dumanları içinde kapkara

Anlamağa başladığı ağır ve çekilmez kelimeler
76 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Çarşı'nın "kapalı"
olmasıyla edebî oyunlar
yapılmaya uygun doğal
atmosferini birkaç
şairin kendi amaçlarına
uygun kullandıklarını
söylemek mümkün.
Kapalı Çarşı'nın şiirini yazan
Orhan Veli Kanık.
içinde dağ
Senin resmin ince gerdanlığın siyah parlaklığı
içinde ışıklı
Işıklı ışıksız yandan ve önden ışıksız arkadan ve
içten ışıklı
Onlara anlat ki insan kelimelerden ve şiirden
yaratılmadı
Tüyler içinde gelen yeni dünya
Bir sandalye kadar hür olduğu gün
Sen cuma gününün hürriyet kadar kutsal olduğunu
onlara anlat
Benim aynamı küçültüp büyülten onlar
Benim aynamı aynalıktan çıkaran
Kapalı çarşılar içinde fikre ve gerçeğe
Neler neler etti anlarsın onlar
Şemsiyeler gibi
Felaketlerin en şakacısına açılıveren onlar
Kendi yastıklarına düşmesin
Dostlarının kadınlan üstündeki gölgesi onlara anlat
Kapalı çarşılar içinde
Aslanların ağaç kabuğuna yazdığı şiir
Kapalı çarşı içerisinde
Açık ve keskin yumuşak ve güzel Kuran sesleri
Kapalı çarşı içinde kapalı rüya çarşıları
Kapalı çarşı içinde öfke ve af çarşıları
Kapalı Çarşıya gittiğin zaman
Bir yangın sonrasının gazetelerini okudun
Bir gazete uzun ve kul olmuş bir gazeteydi Kapalı Çarşı
Mavi gözlü bir gazete
Kapalı Çarşı içinde bulutların en senin olanı
Sen bana kapalı çarşı
Şüphesiz o kadar satılan ve almanlar var ki
Şüphesiz bir harita kırığı
Bir yapma deniz parçasıyla kapalı Kapalı Çarşı
Sen kapalı çarşılar üstüne yağmur yağanı
Yağmurun iyi ve doğru yağmadığını
onlara anlat
 Eski bir fotoğrafta Kapalıçarşı'nı n
içi görünüyor.

Ahmet Muhip Dırans’m Yağma isimli şirinde, birbiri­

ne yabancılaşmanın somut mekânı olarak yer bulur:

Ne kadar yalnızız şu akşam vakti,

Bir selam bile yok artık verilen;
Anlamsız turistler gibiyiz şimdi
Kapalıçarşı’da sen, Köprüde ben.

TÜRK ROMANINDA
KAPALI ÇARŞI TEMSİLLERİ

Peyami Safa’nm Matmazel Noraliya’nm Koltuğu ro­

manındaki Ferid, o meşhur krizlerinden birini işte
bu çarşıda geçirir:

“Fakat o kadar heyecanlıydı ki, hayatta bir çok defalar Sezai Karakoç ise diğer
berberin koltuğunda onu bastıran ve bir defasında yal­ şiirlerden farklı olarak
nız bir yanağının traşıyla sokağa fırlamasına sebep olan çarşıyı hem ticaretin
krizlerden birine yakalanabilirdi. Kapalıçarşı’ya doğru
hem aşkın ve hülyanın
yürüdü. Kalbi çarpıyordu. Kriz başlamıştı bile. Çarşının
mekânı olarak anlatırken
karanlığı artıyor ve bazı dükkânların elektrikleri, ışıkla­
rın hareketli bir sudaki akisleri gibi sallanıyordu. Yelek
buradaki ticari işleri takip
cebini yokladı, şişe oradaydı. Şuralarda da bir muhal­ eden kara bulutların
lebici olacaktı. Senelerce önünden geçtiği bu dükkânın varlığını da bir uyarı ile
yerini unuttu. İleri geri yürüdü, bakındı, buldu, girdi, kuşatıp imgeleştirir.
78 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Kemal Tahir'in Yol Ayrımı
romanında da Murat ile
Selim bir yatak takımı
satmak amacıyla gittikleri
çarşıda sadece ticaretin
değil toplumsal hayatın da
çöküşünü dile getirirler.
Kemal Tahir'in Yol Ayrımı
kitabının eski bir baskısı.
yarım bardak su istedi. Ağzına iki sinir yatıştırıcı kom­
prime attı, oturdu.”
Ferid, kriz anlarının burada rastladığı bir ihtiyardan
duyduğu “inanarak bir Allah” demekle biteceğini öğ­
renir.
Kemal Tahir’in Yol Ayrımı romanında da Murat ile
Selim bir yatak takımı satmak amacıyla gittikleri
çarşıda sadece ticaretin değil toplumsal hayatın da
çöküşünü dile getirirler. Getirdikleri eşya, bir tellal
aracılığıyla bedestende satışa çıkarılır. Romanın bir
bölümünde burası şöyle tasvir edilir:
“İstanbul Bedestanı’nda, çok uzun zamandan beri, ele
geçen her şey, gelişigüzel içine atılmış bir mahzenin ka­
rışıklığı, loş görüntüsü, küflü rutubeti vardı. Tepe cam­
larından vuran ışık çizgileri hiçbir şeyi aydınlatmıyor,
tersine, eşyaları birbirine karıştırarak ayırt edilmez hale
getiriyordu. Dükkânların özelliği gibi, dükkâncıların tip­
leri, kılıkları, oturuşları, hatta, konuştukları dil bile san­
ki çok eski zamanlardan kalmıştı. Dükkânların önlerine
gelişigüzel çıkarılmış öteberi birbirine karışarak, aralık­
ları büsbütün daraltıyor, burasına, eskici torbalarından
hiçbir ayrım yapmadan üst üste boşaltılmış Bitpazarı
derbederliği veriyordu. Dikkat edilirse, birkaç belli başlı
kalemden başka hiçbir mal, halılar, eski gümüş takımlar,
birkaç antika parça, bazı büyük hattatların eserleri sa­
yılmazsa burada, hiçbir şey, artık gerçekten değerli, daha
doğrusu pahalı değildi. Cumhuriyetle beraber toplumun
hayatından tekmeyle kovulmuş Osmanlılığın ufak tefe-
ği, süsü, işe yararlılıklarıyla beraber, bütün değiş-tokuş
değerini, bütün tarihsel değerlerini, bütün sanat değer­
lerini kesinlikle yitirmiş, hepsi burada, hiç acımadan çü­
rümeye bırakılmıştı. Bunların en acıklısı, nişanlar, silah­
lar, ille de büyütülmüş fotoğraflardı. Nişanlar, eski tahta
kutularda, örgüleri çözülmüş sepetlerde, karmakarışık
duruyordu. Kordelaları çürümüş, madenleri küflenip
paslanmıştı. Silahlar artık atılamaz, çekilemez olduk­
larından yamrı yumru, çarpık çurpuk demir parçalan
 BEYAZIT MEYDANI VE ÇEVRESİ 79

halindeydiler. Evlerde, asılacak çivileri bile kalmamış

oldukları için, bütün savaşçı onurlarını bir daha ele
geçirmemek üzere yitirerek buraya sürüklenmişler­
di. Ölümden sonra ‘bir gölge’ olarak bile geleceğe
kalmak umutları nasıl biter, kesinlikle unutul­
mak, ‘Bu da kim? Ne işi var bizde?’ sorularıyla
süprüntüye atılıvermek ne korkunç bir kader­
dir, bunu Bedestan’a düşen fotoğraflarda gör­
mek mümkündü. Hepsi de olduklarından daha
güzel, daha güçlü, daha anlamlı görünmek için
özenilerek çektirilmiş, çoğu camlı çerçevelere ko­
nulmuştu. Kılıçlarına dayanmış, göğüsleri silme
nişan dolu Osmanlı paşaları, sakoları yukarıdan
aşağı sırma işlemeli sivil rütbeliler, çeşitli okul üni­
formalarıyla çocuklar, delikanlılar... Yaşmaklı, çarşaflı Kemal Tahir
hanımefendiler... İlle de, çoğu müslümandan daha sağ­
lam Osmanlı oldukları halde, çoluk çocuklarıyla beraber
gaddarca öldürülmüş, göğüslerindeki sadakat, şefkat,
liyakat madalyalarıyla gururlu Ermeni memurlar, es­
naflar, sanatçılar, bunların kızları, karılan... Palabıyık
Rum beyzadeleri, tombul kokanalar, çapkın kokoniça-
lar... Hiçbir yere gönderilmeden dükkân raflarında moda
olmaktan çıkarak eskimiş kartpostallar... Kimlikleri ya- "Cumhuriyetle beraber
şamamışçasına geçip gitmiş, her çeşitten vizita kartla­ toplumun hayatından
rı, antetli mektup kâğıtlan, zarfları... Fenerbahçe’yi, tekmeyle kovulmuş
Kâğıthane’yi, Bostancı kadınlar deniz hamamını, Göksu Osmanlılığın ufaktefeği,
sandallannı, zeybekleri gösterir yağlıboya tablolar... Atlı süsü, işe yararlılıklarıyla
arslan avının, Arap’m intikamının, Romeo Jülyet’in, Ka­ beraber, bütün değiş-
radağ Kraliçesi Draga’mn, Dömeke Meydan Savaşında tokuş değerini, bütün
şehit Abdülkerim Paşa’nm taş basmaları... Çoğu, sarı
tarihsel değerlerini,
yaldızlı kalın çerçeveleri bahasına müşteri bekliyorlar,
bütün sanat değerlerini
alıcı olmayan, merakları bir an uyanıp hemen sönerek
kesinlikle yitirmiş, hepsi
ellerini kirlettikleri için kendilerine kızan aylaklarca
tartaklanıp duruyorlardı. Çoğu taşlarını düşürmüş tunç,
burada, hiç acımadan
bakır, hatta gümüş yüzük halkaları, halkalarından ay­ çürümeye bırakılmıştı.
rılmış her renkten, her çeşitten yüzük taşlan... Taşlara, Bunların en acıklısı,
madenlere kazılmış mühürler... Tekke kılıklan avadan- nişanlar, silahlar, ille de
lıldanndan kemer takaları, kancalar, marpuçlanndan, büyütülmüş fotoğraflardı."
80 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Edip Cansever'in Kapalıçarşı
Takkeciler sokağındaki
adresini gösteren kartviziti.
ikinci Yeni Şiir hareketinin
farklı bir kulvarı olan
Edip Cansever, buradaki
iki farklı bedestende
dükkân sahibi olmuş
ve çarşıda ortağıyla
antikacılık yapmıştır.
çubuklarından ayrı düşmüş, kehribar ağızlıklar, yığın
yığın, renk renk teşbih taneleri... Muhafazaları hurdaya
verilip eritilmiş saatlerle içi boş saat muhafazaları... Ne
oldukları ilk bakışta anlaşılamayan, dikiş makinelerinin
antika sayılabilecek ilk modelleri, ilk dökme ütüler, saç
kıvırma, mangal karıştırma maşaları...”
Huzur romanında da çarşı ve bedestenlerle ilgili bö­
lümler yer alır. Mümtaz, birbirine çok yakın olan iki
bedesteni de gezer. Bunlar doğrudan doğruya eko­
nomik anlamda git gide zayıflayan ekonominin ve
aslında çöken medeniyetin artçı dalgaları, onların
görsel boyuttaki izlerdir. Mümtaz burada kırık dö­
kük, kirli, ekonomik değeriyle birlikte temsil ettiği
medeniyetin özelliklerini de taşıyamayacak “yorgun”
ve “soluk” eşya ve nesneleri görür ve hayatın çöküşü­
ne bunlara bakarak anlam vermeye çalışır.
EDİP CANSEVER'İN AZ BİLİNEN EVRENİ
İkinci Yeni Şiir hareketinin farklı bir kulvarı olan
Edip Cansever, buradaki iki farklı bedestende dük­
kân sahibi olmuş ve çarşıda ortağıyla antikacılık yap­
mıştır. Babasının Kapahçarşı’daki dolabında ticarete
başlayan şair, ilk dükkânını “Cevahir Bedestem’nde
açar. Bizans’tan kalma dört kapılı yerin yanı başın­
dadır. İkinci dükkânı ise, Sandal Bedesteni denen,
Fatih zamanına ait yapının hemen ağzmdadır. Şair,
1954 yangınından sonra ikinci dükkâna geçişini,
asma kattaki çalışma masasında, hemen üstündeki
gökyüzüne açılan, yazın yapışkan otları fışkıran pen­
ceresini unutamaz. Ama onun neredeyse bütün me­
saisini şiire ayırmasını sağlayan kişiye özel bir vurgu
yapmalıyız: Jak. Ortağı sayesinde ticari faaliyetlere
çok da kafa yormadan gönlünce yazma imkânı bu­
lur. Sandal Bedesteni 32 numaradaki bu dükkânın
verdiği bir reklamdan ne alıp sattığını öğreniriz: “İs­
tanbul tiyatrolar, balolar, müsamereler, filmler için her
nevi elbise bulunur ve kira ile verilir. Antika ve işlemeli
 Fethi Naci ve Edip Cansever
muhtemelen Sandal

parçalar, peşkirler, çevreler, kumaş ve envai entariler, Bedesteni'ndeki dükkânda...

şalvarlar, cepkenler, işlemeli yorganlar, bohçalar, secca­

deler, şal. Ayrıca bilezik, broş, kolye, küpe, pipo, fildişi,
gümüş ve bakır işleri.”

Mekân, İkinci Yeni şairlerinden Cemal Süreya başta

olmak üzere birçok yazar-sanatçmm da uğrak yeri
olur. Şair Eray Canberk, bir yazısında burayla ilgili
anılarını şöyle anlatır:

“Cansever’in Kapalıçarşı’daki antikacı dükkânının yeri­

ni nasıl öğrendim? Hatırlayamıyorum. Ama birkaç kez
oraya, Cansever’i görmeye gittiğimi çok iyi hatırlıyorum.
Nedense daha çok kuşluk vakti uğrardım ... Asma kata
daracık bir merdivenden çıkılırdı. Bu küçücük, tertemiz
ve sade bir biçimde düzenlenmiş olan mekânı Çarşının
kubbesinin duvarla birleştiği yerden açılmış, demir par­
maklıklı bir pencere aydınlatırdı. Camdan içeri dolan ve
çiğ olmayan bir ışıkla sarmalanan asma kat sanki boş­
lukta duruyormuş izlenimi yaratırdı bende. Orada şa­
irden ve mekândan kaynaklanan büyülü bir hava vardı.
Bunda, asma kata çıkmadan önce her yanı antikalarla
82 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Edip Cansever'in sahibi olduğu
antikacının bir reklamı.
"Adlarını bilmediğim,
ama yüzlerini hiçbir
zaman unutamayacağım
'Kapalıçarşı
müdavimleri'ne
hayranlıkla bakardım.
Aralarında tanıdıklarım
davardı. Cihat Burak
gibi, Sabahattin Batur
gibi, daha niceleri..."
JAK. Y. ŞALHOŞF1L1 ve
EDİP CANSEVER
ÂNTiaUlTES W - MAISÛN f ANTIOUİTES
Türk lılemcleri — Etvlllar — H<V nnvl eski ™ yani Gunuış
isleri _ Biblolrr — Tirrlı Kne.umlnTE Surk Hnltiarı
GUmui va Atlın Muccvhurut v.s.
Krpı.hçsrîı Sftrıdal OcdMtOll. Mo. 32
Tsl,; 22 78 57
Î3ÎAN0UU
ÜHAMÎ SAÇAR. FUL 6M0AL KCK8IEN M
dolu bir yerden geçmenin insanda bıraktığı etki de olma­
lı... Cansever’i önündeki beyaz kâğıda dalmış gitmişken
ya da bir şeyler yazarken bulurdum. Şairi rahatsız et­
tiğim duygusuna kapılırdım ama o büyülü havayı biraz
daha yaşamadan da edemezdim. Yine de söyleşiyi fazla
uzatmadan izin isterve kalkardım ... Yıllar sonra Canse-
ver’in Şairin Seyir Defteri yayımlanınca asma katın ben­
de bir ‘kaptan köşkü’ izlenimi de yaratmasının boşuna
olmadığını düşündüm.”
Ziyaretimizi Edip Cansever’in hatırlarıyla bitirelim:
“Ne büyüklüğü, ne kapılarının, kubbelerinin çokluğu, ne
de tarihi ilgilendirir beni. Ben, Kapalıçarşı’ya içerden
çok dışarıdan bakarım da, ondan. Geçitler, pasajlar, bü­
yük hanlar daha çok ilgimi çeker. Nedenini kolayından
bulamam, ama tek bir imge kurabilmiş değilim bu kos­
koca labirent için. Tam otuz yılım geçti, sesini, rengini,
kokusunu tanımlayamayacağım bu boşlukta. Gördükle­
rimi göremez, duyduklarımı duyamaz oldum. Bir kitap
kaç kez okunabilir? Bir film kaç kez görülebilir? Adlarını
bilmediğim, ama yüzlerini hiçbir zaman unutamayaca­
ğım ‘Kapalıçarşı müdavimlerine hayranlıkla bakardım.
Aralarında tanıdıklarım da vardı. Cihat Burak gibi,
Sabahattin Batur gibi, daha niceleri... İnsan bazen ki­
şiliğini öğrenmek istemez mi bir yakınından, işte ben de
 Edip Cansever

Kapalıçarşı’yı onlardan öğrenmek isterdim. Yani dolay­

lı olarak kendimi. (,..)Kapalıçarşı hiçbir zaman ‘Kapalı
kutu olmadı benim için. Sınıf ayrımının en belirgin, en
somut olarak görülebildiği bir küçük ülkeydi orası. Her­
hangi bir eşyaya sadece para değerini düşünerek bakan
koleksiyoncuların o kendine özgü jestlerini, mimikleri­
ni izlemeliydiniz. Ne güzel senaryolar çıkardı kim bilir.
Gerçekte düşkünlüğün verdiği acıya eski görkemliliğini
ekleyerekten gülünçleşen ‘deli saraylıları da görmeliy­
diniz. Sonra levantenler. Türkçe ve yabancı dil karışımı
konuşmalarıyla... Eski ama ütülü, düzgün giysileriyle...
Aracılar, tefeciler, hamallar, Osmanlı tipi ‘gizli dilenci­ "Diş macunu sıkmış
ler’... Evet, her şey gözler önündeydi. Mezat salonlarına gibi, bir kapısından
otuz yıl içinde otuz kez giremedim. Yüzler. Tahta sıralan girip, öteki kapısından
dolduran insan yüzlerini dikkatle izleseniz, korkuya, pa­ çıkıyor turistler şimdi.
niğe kapılırdınız. Tutkunun, para hırsının önce tek tek, Gömleklerinin üç düğmesi
sonra sel gibi çoğullaştığını hiçbir yerde böylesine seyre­ açık, göğüslerinden
demezdiniz.(,..)Diş macunu sıkmış gibi, bir kapısından
zevksiz madalyonlar
girip, öteki kapısından çıkıyor turistler şimdi. Gömlekle­
sarkan, otuz beş paçalı
rinin üç düğmesi açık, göğüslerinden zevksiz madalyon­
pembemsi-yeşilimsi
lar sarkan, otuz beş paçalı pembemsi-yeşilimsi panto­
lonlarıyla yol ortasından müşterileri çevirmeye çalışan pantolonlarıyla yol
delikanlılarla dolu her yer. Sokakta bulsam eğilip alma­ ortasından müşterileri
ya üşeneceğim bir yığın ıvır zıvır doldurmuş dükkânları. çevirmeye çalışan
Ne yapalım? Yalnız Kapalıçarşı mı çöken, çürüyen?” delikanlılarla dolu her yer."
84 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Beyazıt'ta Okçularbaşı'nda
Reşit Paşa Türbesi'nin
tam karşısındaki 33
numaralı dükkânda, ne
zaman açıldığı kesin
olmamakla birlikte bazı
kaynakların verdiği bilgiye
göre on dokuzuncu
yüzyılın başlarında veya
ortalarında açık olan
Sarafim Kıraathanesi,
önceleri Uzun Kahve,
zamanla Okçularbaşı,
biraz sonra da sahibinin
adı dolayısıyla Sarafim
Kıraathanesi şeklinde
isimlendirildi.
Kamil Bey
ve Namık
Kemal.
S AR AFİM KIRAATHANESİ
C\7~ apalıçarşı’dan çıkıp Küllük’e doğru biraz yü-
_L yrüyelim. Neredeyse kahvenin son masaları­
nın konulduğu yerde duralım. Günümüzde bir yaya
kaldırımı olan mekânda durup şöyle çevremize ba­
kalım. Caminin haziresi dikkatlerimizi çekti. Burası
kıraathanenin yerine tespit etmek için önemli bir
nokta... Beyazıt’ta Okçularbaşı’nda Reşit Paşa Tür-
besi’nin tam karşısındaki 33 numaralı dükkânda, ne
zaman açıldığı kesin olmamakla birlikte bazı kay­
nakların verdiği bilgiye göre on dokuzuncu yüzyılın
başlarında veya ortalarında açık olan Sarafim Kıra­
athanesi, önceleri Uzun Kahve, zamanla Okçularba-
şı, biraz sonra da sahibinin adı dolayısıyla Sarafim
Kıraathanesi şeklinde isimlendirildi.
Sarafim Kıraathanesi, merkezi konumu sayesinde
pek çok insanın rahatlıkla uğrayabildiği bir yerdey­
di. Bir yerin edebiyat durağı olarak belirlenmesinde
mekânın kolay ulaşılabilir olması müdavimlerin ora­
ya gelip gitmelerini kolaylaştırır. Mekân, devlet
kurumlarma yakın olduğundan buraya pek
çok devlet görevlisi de gelirdi. Devlet yöne­
ticileri, sanatçı, edebiyatçı ve sıradan halk
kesimleri burada toplanabilirlerdi.
İlk açıldığı sıralarda kıraathanede mü­
dürler ve görevden alınmış eski devlet
memurları bir araya gelirdi. Mekân
sonraları edebiyatçıların sürekli uğ­
radıkları, uzun vakit geçirdikleri bir
mahfil oldu. Buranın müdavimle­
ri arasında şu isimler vardı: Namık
Kemal, Sadullah Paşa, Hâlet Efendi,
Ayetullah Bey, Hersekli Arif Hikmet,
Haşan Subhi, Ebüzziya Tevfik, Ali,
Refik, Yusuf ve Aziz Beyler, Vidinli Tev­
fik Paşa, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Çeri-
 BEYAZIT MEYDANI VE ÇEVRESİ 85

de-i Askeriye’nin yazarlarından Kolağası Hacı Reşid

ve Said, Kırımlı Doktor Aziz Bey, Maliye ve Maarif
Nazırı Yusuf Paşa. Taha Toros Kahvenin Öyküsü
isimli eserinde, İbnülemin Mahmut Kemal İnal’den
dinlediğine göre buraya Şinasi, Hoca Tahsin, Lastik
Sait, Kanlıcah Nihat, Ahmet Midhat Efendi, Muallim
Naci, Şeyh Vasfî’nin de geldiğini yazar.

DEVRİN SÜRELİ YAYINLARININ

DAĞITIM MERKEZİ

Kıraathanede, süreli yayınlarla kitaplar numaralı ve

düzenli bulundurulduğundan, müşteriler istediği
cildi veya eseri kolayca bulma imkânına sahipti. Ön­
celeri Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis gazeteleri
bulunan kıraathaneye, zamanla Tercüman-ı Ahval,
Tasvir-i Efkâr, Mecmua-i Fünûn, Mir’at gibi gazete ve
dergiler de gelmeye başladı. Daha sonra Tuna, Bosna,
Fırat, Envâr-ı Şarkiye ve Suriye gibi taşra süreli yayın­
Sarafim Efendinin 1869 yılında
ları kıraathaneyi dağıtım merkezi olarak belirledi yayımlanmış bir karikatürü.
ve bu sayede de taşra ile ilgili bilgiler edinmek iste­ Sırtında dönemin gazeteleri...
(Kaynak: Ali Şükrü Çoruk)
yenler de kıraathanede toplanmaya başladı. Ahmet
Rasim; Muharrir, Şair, Edib isimli eserinde, Sarafim
Kıraathanesi’nin “okuma fikrinin umumileştirilmesi
için” atılmış ilk adım sayılması gerektiğini söyler.

O devirlerde, bu tür süreli yayınları incelemek için

kütüphaneler olmadığından, kıraathaneye gelip bu­
rada çalışma yapan pek çok insana rastlamak müm­
kündü. Hatta kapanmasına yakın burayı görme
fırsatına sahip olan Süheyl Ünver’in verdiği bilgiye
göre, Meşrutiyet yıllarının başında Osman Nuri Er­
gin yazmak istediği konularla ilgili araştırma yap­ Kıraathane zamanla
mak amacıyla buradaki gazete ve dergi nüshalarını İstanbul'dan taşraya
incelemişti. gönderilen ve taşradan
Kıraathanenin ününü işiten Halit Ziya, hayallerinde İstanbul'a gelen gazete,
muhteşem bir edebiyat mahfili olarak süslediği bu dergi ve kitapların da
yeri görmek ister fakat bir türlü cesaretini toplayıp dağıtım merkezi oldu.
86 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Halit Ziya Uşaklıgil
Sarafim Kıraathanesi'nde
gazete, dergi veya kitap
okuyanlar başka bir
mekânda yirmi paraya
içilen kahveye burada
kırk para öderlerdi.
da kapısından içeri tek başına adım atamaz. Kırk Yıl
isimli eserinde burayı ilk defa nasıl gördüğünü anla­
tır. Yakın arkadaşı Abdülhalim Memduh, onu bir gün
kolundan tutup kıraathaneye götürür. Daracık bir
kapıdan geçerek üç beş basamaklı bir merdivenden
çıkıp dikdörtgene benzeyen mekâna adım atarlar.
Şurada burada çaylarını içen, sigaralarını hülyaları­
na eşlik ederek havaya üfleyenler, dalgın gözlerle bir
gazeteyi okumaya çalışan tek tük müşterileri görün­
ce hayal kırıklığına uğrar Halit Ziya. İleriye doğru
baktığında ise buranın asıl çekim merkezi olmasının
sebebini görür. Orta yerde, uzun bir masa, bunun
üzerinde ve altında yığın yığın sararmış gazete kü­
meleri vardır.
Kıraathane zamanla İstanbul’dan taşraya gönderi­
len ve taşradan İstanbul’a gelen gazete, dergi ve ki­
tapların da dağıtım merkezi oldu. Kültür ve sanatın
merkezi olması dolayısıyla bazen taşradan bilgi veya
 BEYAZIT MEYDANI VE ÇEVRESİ 87

kitap almak amacıyla da buraya mektuplar geldiğini,

gelen mektuplara savsaklanmadan detaylı cevaplar
yazıldığı, istenilen kitapların bulunup taşraya gön­
derildiğini kaynaklar belirtmektedir. Kıraathanede
yeni çıkan kitaplar bir araya getirilmiş, kitaplar ve
süreli yayınlara cilt, tarih ve sıra numarası verilerek
aranan materyallerin kolayca bulunması sağlandı­
ğından müdavimlerin ilgisi daha da artmıştı. Sü­
heyl Ünver’in 1920’lerde gördüğü manzara
içler açısıdır. Sarafim Efendi hayattan göç
ettiğinden olacak gazete, dergi ve kitap­
ların bulunduğu raflar bomboştur.

MEKÂNDAKİ OTURMA
ADABI...

Kıraathane sadece İstanbul’un

okuryazar kesimiyle değil taşrayla
da irtibatlı olduğundan, burada otur­
manın da kendine has bazı kuralları
vardı. Ahmet Rasim, Muharrir, Şair, Edib
isimli eserinde buranın adabında koltuğa İstanbul'un

yan oturmak, masaya çat çat vurmak, bana bir edebiyat duraklarını
çok iyi bilen bir kültürtarihi
kahve getir diye bağırmak, bağıra bağıra konuşmak uzmanı A. Süheyl Ünver.

türünden hareketlerin yeri olmadığını, ayrıca kıra­

athaneye sarhoş gelenlerin içeri alınmadığını söyler.

Uzuna yakın fakat az tıknazca, güler yüzlü bir in­

san olan Sarafim Efendi, işlettiği mekânın nezih ve
kaliteli olması için çok çaba harcamıştı. Amacına da
ulaştığından, müşterilerin olur olmaz kaprislerine
set çekmek, her önüne gelenin saatlerce masaları
işgal etmesini engellemek amacıyla zaman zaman
fiyatlarını yüksek tutmuştu. Sarafim Kıraathane-
si’nde gazete, dergi veya kitap okuyanlar başka bir
mekânda yirmi paraya içilen kahveye burada kırk
para öderlerdi. Demek ki o yılarda da kalite her za­
man ucuza almamıyordu...
88 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Beyazsaray'da gelenekselleşen
Endurun iftarlarından bir kare...
Beyazıt Meydanı'nın
uğultusundan kitaplardan
bir yeraltı dehlizini
andıran çarşıya dalarak
kurtulabilirdiniz. Burada
islami hassasiyete sahip
insanların kurdukları
yayınevleri yer alırdı.
BEYAZ SARAY
KİTAPÇILAR ÇARŞISI
arafim’in hayalinden uyanır uyanmaz, yolun
S tam karşı sırasında kalan bir yeri daha hatır­
ladık. Hemen o tarafa dönelim. Beyazıt’taki Beyaz
Saray Kitapçılar Çarşısı’ndan mutlaka bahsetmek
gerekli. İstanbul’un en merkezi yerinde, kitaplardan
örülmüş bir dünya vardı. Biraz da yer altı çarşısı ol­
masından ötürü, buraya bir hazine bulma hayaliyle
inerdi okurlar. Beyazıt Meydanı’nın uğultusundan
kitaplardan bir yeraltı dehlizini andıran çarşıya da­
larak kurtulabilirdiniz. Burada İslami hassasiyete
sahip insanların kurdukları yayınevleri yer alırdı.
Beyan, Şamil, Yöneliş, İz, Şura, Risale, Pınar, Birleşik,
Çile, înkılab, İnsan, Nehir, Çıdam, Fecr, Akademi, Ba­
har, Arslan, Burak, Tohum, Ravza gibi yayınevleri bu­
rada okurlarıyla buluşmuştu. Şair Ali Emre, buranın
önemini anlattığı yazısında daha birçok yayınevinin
ismini sıralar. 2000’li yılların başında çarşı, sahipleri
tarafından tasfiye edilmiş, buradaki yayınevleri ve
sahaflar, çeşitli mekânlara ve özellikle de Vezneciler­
deki Yümni İş Merkezi’ne taşınmıştır. Günümüzde
bu çarşının yerinde büyük bir otel bulunuyor.
 BEYAZIT MEYDANI VE ÇEVRESİ 89

ENDERUN KİTABEVİ Sanatçı, yazar, ilim adamı,

(T) eyazıt Meydanına bakan eski Beyaz Saray Çar- kitap kurtları ve daha
| ) şısı’ndan hemen ayrılmayalım. Size kitap yayın­ pek çok farklı mesleğe
cılığı ve sahaf olarak çok önemli, ünü yurt dışına da sahip kişilerin, üniversite
yayılmış olan Enderun Kitabevi’nden bahsetmeliyim. öğrencilerinin, sanat ve
Sanatçı, yazar, ilim adamı, kitap kurtları ve daha pek
edebiyata gönülden bağlı
çok farklı mesleğe sahip kişilerin, üniversite öğren­
insanların cumartesi
cilerinin, sanat ve edebiyata gönülden bağlı insan­
ların cumartesi ikindi sonraları bir araya geldikleri ikindi sonraları bir araya
bir kültür, sanat ve edebiyat mahfili olan Enderun geldikleri bir kültür, sanat
Kitabevi’nin sahibi İsmail Özdoğan, o yıllarda üniver­ ve edebiyat mahfili olan
site tahsili yapmak için İstanbul’a gelen öğrencilere Enderun Kitabevi'nin
veya burada çeşitli işlerde çalışan kitap kurtlarına sahibi İsmail Özdoğan'dı.
da çekinmeden kapılarını ardına kadar açan zengin
gönüllü bir insandı. Abdullah Uçman, İstanbul Üni­
versitesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünün ikinci
sınıfında öğrenciyken Enderun Kitabevi ve buradaki
edebî toplantılarla nasıl tanıştığını Fatih’te Geçen Kırk
Yılın Hikâyesi isimli eserinde çok güzel anlatır. Edebi­
yata ve öğrenmeye aşk derecesinde gönül vermiş bir
delikanlının hayatını anlamlı bir biçimde şekillendi­
ren yerlerden olan Enderun Kitabevi, o zamanların
en dikkat çekici mahfillerinden biriydi. Onun verdiği
bilgilere göre “alicenap’Tık gösteren İsmail Özdoğan
Süleyman Zeki Bağlan ve İsmail
sayesinde, ondan daha pek çok üniversite öğrencisi Özdoğan, Enderun'da kitaplarla

gibi veresiye kitaplar alma şansını yakalamış, ay baş­ ilgili sohbet ederken.

larında evden gelen paralarla da borçlarını ödeyerek

kaliteli bir kütüphane kurmanın temellerini atmıştı.
Sohbetler, İsmail Özdoğan’m getirdiği Merzifon işi ana­
sonlu ekmekler veya sıcacık pidelerin içindeki tulum
peynirleri ile içilen demli çaylar eşliğinde devam ederdi.
Mekânın Ali İhsan Yurd, Mahir İz, Orhan Şaik Gökyay,
Kadir Mısıroğlu, Turgut Kut, Cengiz Aydın, Mehmet
Şevket Eygi, Ala Bey, M. Ertuğrul Düzdağ, Orhan Acu-
ner, Abdullah Öztemiz Hacıtahiroğlu, Osman Turan,
Abdülbaki Gölpmarlı, Ziyad Ebuzziya, İsmail Erünsal,
Mehmet Niyazi, Mustafa Miyasoğlu, Abdullah Uçman,
Beşir Ayvazoğlu gibi önemli müdavimleri vardı. Küçü­
cük dükkân bu sohbetler esnasında onlarca kişiyi alırdı.
90 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
sahibi İsmail Özdoğan.
Enderun'da, yazma
eserlerle ilk defa tanışan
gençler, tezhip, murakka,
dibace, derkenârgibi
kelimelerin anlamlarını,
kitap ve kitaplarla ilgili
hemen her şeyle ilgili
bilgiyi öğrenebilirdi.
Yümni iş Merkezinde bir zamanlar
Enderun Kitabevi yer alırdı.
CAPCANLI BİR ÜNİVERSİTE
Burada üniversitelerde öğretilmeyen ve belki de öğre-
tilemeyecek pek çok konu üzerinde sohbetler yapılır,
çeşitli konular hakkında bilgiler verilirdi. Enderun’da,
yazma eserlerle ilk defa tanışan gençler, tezhip, mu­
rakka, dibace, derkenâr gibi kelimelerin anlamlarını,
kitap ve kitaplarla ilgili hemen her şeyle ilgili bilgiyi
öğrenebilirdi. Hemen her zaman canlı bir üniversite­
ye benzeyen sohbetlerde, Türk edebiyatının uzmanlık
gerektiren derin konularına da değinilirdi. Mekânın
dikkat çekici müdavimi olan Abdullah Öztemiz Ha-
cıtahiroğlu, buraya genellikle ayda bir kere uğrardı.
Uğradığı zaman da onun elinde sahaflardan aldığı bir
yazma eser eksik olmazdı. Mekâna geldiğinde daima
ayakta duran Hacıtahiroğlu, engin Divan edebiyatı
bilgisiyle sohbetlere de katılırdı. İkinci Yeni şairlerinin
yazdığı şiirleri hiç sevmeyen Hacıtahiroğlu’nu kızdır­
mak isteyenler onun bu hassas damarına basarlardı.
Onu tutabilene aşk olsun. İkinci Yeni şiiri ve şairleri
onun keskin hicvinden nasibini alırdı. Abdullah Oz-
temiz Hacıtahiroğlu bir zamanlar, İkinci Yeni şiirinin
çok kolayca yazılabildiğini ve bu şiirin anlamla çok
da fazla bağlantısının olmadığı ispat etmek için, ön­
ceden üzerlerine kelimeler yazdığı kâğıtları cebinden
rastgele çıkarıp bir araya getirerek bir şiir oluşturacak,
bu şiiri de İkinci Yeni şairlerinin yayın organlarından
birinde kolayca yayımlatacaktı: İddia ve ispat!
Enderun Kitabevi’nin sahibi İsmail Özdoğan’m
oğulları, gelenekselleşen toplantıları bir aralar sa­
hibi bulundukları matbaada da devam ettirdiler. Bu
toplantılara eski müdavimler davet edildi, eski top­
lantılarda olduğu gibi yine kitap ve kitaplarla ilgili
her tür konunun yanı sıra kültür-sanat ve edebiyat
sohbetleri devam etti. Enderun Kitabevi, Yümni İş
Merkezi’nde kültüre, edebiyata ilgi duyanlara kapı­
larını açtı fakat İsmail Özdoğan’m vefatıyla toplan­
tılar sona erdi.
 Marmara Kıraathanesi, Özdemir

Marmara Çarşısının üst kalındaydı.

MARMARA KIRAATHANESİ
("1\ \ armara Kıraathanesi, Laleli’den Beyazıt’a çı-
y J_kan yokuşun düzlüğe ulaştığı yerde, Beyazıt
Meydanı’na bakan, eskiden Marmara Sineması’nm
bitişiğinde bulunan yerdeydi. Kıraathanenin altın­
da Yümni Pastanesi, üstünde ise Marmara Oteli bu­
lunurdu. Alt ve üst katlar günümüzde pasaj olarak
kullanılmaktadır. Cadde genişletme çalışmaları sıra­
sında mekânın alt katları yarı bodrum hâline getiril­
di. Kıraathanede, 1960’h yılların başında Küllük ve
Acem’in Kahvesi’ne devam etmiş kişiler ve daha pek
çok farklı ilgi alanında önemli insanların katılımıyla
bir sanat-edebiyat-kültür mahfili oluştu. Mahfilin en
yoğun olduğu gün cumartesiydi.

Kıraathanenin çok fazla müdavimi vardı. Bunlardan

birkaçının ismi şöyleydi: Erol Güngör, Mehmet Ça-
vuşoğlu, Ziya Nur Aksun, Mehmet Genç, Emin Işık,
“Agâh olalım” İsmail Bey, Niyazi Özdemir, Ahmet Kıraathanede, 1960'h
Nuri Yüksel, M. Şevket Eygi, Filozof Cemal, Hilmi yılların başında Küllük
Oflaz, Mükremin Halil Yinanç, Sezai Karakoç, Nuri ve Acem'in Kahvesi'ne
Karahöyüklü, Teşkilat Refik, Üstün İnanç, Muzaffer devam etmiş kişiler ve
Özok, Zaptiye Ahmet, Mahir İz, İsmail Dayı, Ahmet
daha pek çok farklı ilgi
Güner Elgin, Osman Akkuşak, Nevzat Kösoğlu, Ali
alanında önemli insanların
İhsan Yurt, Dündar Taşer, Osman Yüksel, Sedat Üm­
ran, İzzettin Şâdan, Mekki Bey, İbrahim Tansu, Ah­ katılımıyla bir sanat-
met İyioldu. Ara sıra uğrayanlardan birkaçı ise İsmet edebiyat-kültür mahfili
Zeki Eyüboğlu, Abidin Nesimi, Necip Fazıl Kısakü- oluştu. Mahfilin en yoğun
rek, Necmettin Erbakan’dı. olduğu gün cumartesiydi.
92 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

MASALARDAKİ SOHBETLER
Beyazıt Meydanı'na
bakan ön taraftaki yedi Beyazıt Meydanı’na bakan ön taraftaki yedi sekiz
masa hemen her konunun rahatlıkla konuşulabildi­
sekiz masa hemen
ği mahfilin sohbet mekânıydı. Bu masalar kapıdan
her konunun rahatlıkla
girince sol tarafta kalırdı. Arka tarafta tavla ve kâğıt
konuşulabildiği mahfilin
oynan masalar vardı. Sekiz on kişinin oturabildiği
sohbet mekânıydı. biraz büyük olan bu sohbet masalarında sadece çay
içilir, oyun oynanmazdı. İsteyenin istediği masaya
yanaşıp sohbeti dinlemesi mümkündü. Kahvenin
demirbaşları diyebileceğimiz üstat kabul edilen kişi­
lerin her birinin ayrı masaları vardı. Ve bu masalar­
daki sohbet konuları da farklıydı. Bazen bir masadan
başka bir masaya sorular da sorulurdu. Maliyeci İb­
rahim Bey, Adli Tıp Başkanı Saip Atademir, Teknik
Üniversitede Matematik Profesörü Nuri Karahöyük-
lü genelde aynı masada otururdu. Onların toplandığı
bu masada devlet işleri ile siyasi konular konuşulur­
du. Bir yanındaki masa, Muzaffer Özak Hocanındı.
Burada genellikle İslami ilimlerle ilgili sohbetler ya­
pılırdı. Onun yanındaki masada da Ziya Nur Aksun
bulunurdu. Ziya Nur’un masasında genellikle tarih
sohbetleri yapılırdı. Dr. Abdülkadir Hacıtahir Özte-
mizoğlu, kıraathaneye sadece cumartesileri gelirdi.
Onun geldiği zamanlarda ise bu masada mutlaka
edebiyat sohbetleri yapılırdı.

EFSANEVİ BİR İSİM: MARMARATÖR

Marmara Kıraathanesi’nin müdavimlerine “marma­

ratör” lakabı verilmişti. Bu lakabın ortaya çıkışının
iki farklı versiyonu vardır. Birinci versiyona göre Ah-
med Nuri Yüksel, Marmara’daki sohbetlerin gedikli­
lerinden olan Mehmet Çavuşoğlu ve Necip Kunta bu
Marmara Kıraathanesi'nin “Marmaratör” lakabını takar. Bu lakap o kadar tutar
müdavimlerine ki sonradan kıraathanenin bütün müdavimlerinin
"marmaratör" lakabı adı olur. Üstün İnanç ise, “Marmaratör” teriminin
verilmişti. ortaya çıkışını biraz farklı anlatır. O zamanlar ülkede
 Ünlü Marmaratörlerden Mehmet

Niyazi ve Ziya Nur Aksun.

iki meclis vardır: Senato ve Millet Meclisi. Eski savcı­

lardan biri kendini tanıtırken, böbürlenerek “ben se­
natörüm” demiş, Marmara’nın gediklilerinden Reşat
Şen de senatörü dünya yüzeyine indiren bir cevap
vermiştir: “Ben de Marmaratörüm!” Bu söz böylece
meşhur olmuştur.

Marmaratörler arasında kimler yoktur ki: Öğrenci­

ler, öğretim üyeleri, gazeteciler, sanatçılar, imamlar,
esnaf, tüccar, iş adamları, edebiyatçılar, şairler, ya­
zarlar, hâkimler, doktorlar... Marmaratörler, sadece
lafla peynir gemisi yürüten insanlar değildi. Onlar
zaman zaman harekete geçmek için teşebbüsler de
yapmışlardı. Siyasi konulara hiç de yabancı olmayan
kıraathane müdavimleri, devlet ve toplum işleriyle
de ilgiliydi. Bir akşam, geç saatlerde, çevredeki masa­
lara yerleşmiş sivil polislere aldırış etmeden, idamını Marmaratörler arasında
bekleyen Adnan Menderes’i Yenikapı’dan açacakları kimler yoktur ki:
bir tünelle kurtarmak istediklerini gülerek dillendi­ Öğrenciler, öğretim
ren Marmaratörler, ertesi gün cümbür cemaat tu­ üyeleri, gazeteciler,
tuklanıp cezaevine gönderilmişlerdi. sanatçılar, imamlar,
Marmara Kıraathanesi, müdavimlerinden önemli ki­ esnaf, tüccar, iş
şilerin ölümü sebebiyle, 1980’lere doğru eski parlak adamları, edebiyatçılar,
günlerini kaybetti, mahfil hemen hemen aynı yıllar­ şairler, yazarlar,
da dağıldı. hâkimler, doktorlar...
 ski İstanbul mahallelerinin en güzel sembollerinden olan Aksaray,

8 Osman Cemal Kaygılının da söylediği gibi “Çukurçeşme’siyle, Yusuf-

paşa’sıyla, Horhor Çeşmesiyle ve tramvay caddesinde, o zamanlar, tıpkı
bir yamalı bohça yüzünü andıran alaca çarşısıyla görülecek bir yerdir.”

Burası Suriçi’nin en canlı merkezlerinden biridir. Burada ikamet eden

kibar devlet memurlarının, ticaret merkezine yakın olmasıyla zengin
tüccarların, devlet dairelerine gidip gelen kalabalığın oluşturduğu farklı,
canlı ve kendine mahsus gelişimiyle semtin özellikleri edebiyat eserlerin­
de karşımıza çıkar. Hüseyin Rahmi, Şıpsevdi romanını işte tam da bu nok­
tadan başlatır. İstanbul kazan ben kepçe diyerek şehrin altını üstüne ge­
tiren Sermet Muhtar Alus’un Eski Çapkın Anlatıyor romanında Taşkasaplı
Tosun Bey; Anasını Gör Kızını Al romanında Hafize; Onikiler romanında
semtin geneli ve özellikle de Yeşil Tulumba’daki bıçkınların maceraları,
Kuyumcunun Havalanması hikâyesinde Melek ve Bedos’un Aksaray’daki
evi, yazarın semti çok yakından tanıdığını gösteren ipuçlarıyla doludur.

Sabri Esat Siyavuşgil’in Meşale dergisindeki yayımladığı Aksaray’da Ak­

şam isimli şiirinde semtin gündelik hayatına dair gözlemler yer alır:

Yolun dönemecinde kaybolur son tramvay.

Cumbalara bir damar aksettiren iki ray,
Kanlı bir bıçak gibi saplanır sokaklara.

Telgraf tellerinden gelen sesleri dinler

Kör dilenci kafesler, kötürüm şehnişîn
Akşam, misafir gibi iner boş konaklara.

içinde, su yerine konmuş iki parça taş

Paslı buhurdan gibi sallanır yavaş yavaş
Sebilin bir zincire bağlanmış bakır tası.

Ne kazanırsın yolcu böyle garipleşmeyle:

Bak, çatlamış bağrından gül bitiren çeşmeyle
Geçti alay ederek bir gazoz arabası!

İkinci Yeni şairlerinden Cemal Süreya, semtin Laleli’den geçen tramvay

hattını alabildiğine genişleterek onu yeni şiirin en önemli rotası yapar ve
Üvercinka şiirindeki bir dizede şöyle ispat eder şairane görüşünü: “Lale­
li’den dünyaya doğru giden bir tramvaydayız.” Gerçekten de Aksaray bir
dünyadır, başka bir semte de çok fazla benzemeyen...Şimdi bu dünyaya
doğru yavaş yavaş yürüyelim...
Patrona Halil Hamamı'nın
tam karşısında Hasıraltı
Kıraathanesi bulunurdu.
Beyazıt Camisi'nin
yanındaki muhteşem
çınar dolayısıyla "Çınaraltı"
olarak isimlendirilen
mekâna nazire olsun diye,
günümüzde Orhan Kemal
Halk Kütüphanesi'nin
yanındaki Simkeşhâne
olarak bilinen yerde,
sol görüşlü gençlerin
"Hasıraltı" ismini verdikleri
bir kahve vardı.
HASIRALTI KAHVESİ
(T~) eyazıt Camisi’nin yanındaki muhteşem çınar
| ) dolayısıyla “Çınaraltı” olarak isimlendirilen
mekâna nazire olsun diye, günümüzde Orhan Kemal
Halk Kütüphanesi’nin yanındaki Simkeşhâne olarak
bilinen yerde, sol görüşlü gençlerin “Hasıraltı” ismini
verdikleri bir kahve vardı. Beyazıt Camisi’nin çevre­
sindeki sanat-edebiyat sohbetlerinin yapıldığı pek
çok yer gibi Hasıraltı Kahvesi’nde de en beğenilen
yer mekânın bahçesiydi. Merkezi konumu sebebiyle
de burası pek çok sanatçı, yazar, şair ve üniversite
hocasının kolaylıkla uğradığı bir yerdi. Caddeden ge­
lip geçenleri rahatlıkla görmek isteyenler, mekânın
bahçesinde toplanırlardı.
1960’h yılların sonunda ünlenen bu kahve, tarihi
Patrona Halil Hamamı’nm tam karşısında yer alırdı.
Mekânda Orhan Kemal, Muzaffer Buyrukçu, Refik
Durbaş, Hilmi Yavuz, Halil İbrahim Bahar, Günel Al­
tıntaş, İsmet Zeki Eyüboğlu, Cemalettin Aykm, Ali
Avni Öneş, Mustafa Öneş, Rauf Mutluay toplanırdı.
Onlar bir araya geldiklerinde özellikle güncel edebi­
yatla ilgili sohbetler yapar, yeni çıkan kitaplarla ilgili
görüş ve düşüncelerini mekânda toplananlara anla­
tırlardı.
Refik Durbaş, Orhan Kemal’i ilk defa bu kahvenin
camlı bölmesinde otururken görmüş ve tanışıklık
zamanla arkadaşlığa evrilmiştir. Orhan Kemal, dev­
rin şimşekleri üzerine çeken bir yazarıydı. Hasıral-
tı’na sürekli gelip giderdi.

Muzaffer Buyrukçu, 1970’lerin ortalarına doğru

burayı iyiden iyiye kendine mesken tutmuştu. Buy­
rukçu, edebiyatçı arkadaşlarıyla buluşma yeri olarak
burayı kullanırdı. Onun “günlüklü defterler” şek­
linde isimlendirdiği anılarında, burada ne tür bir
mekân kurulduğunun ipuçlarını öğrenebiliriz. Buy­
Hasıraltı'ndakı
rukçu anılarında, Cemalettin Aykm’la bir gün bura­
bazı sohbetleri yazan
da edebiyattan bahsettiklerini hatırlar. Cemalettin Muzaffer Buyrukçu.

Aykın’ın üzerinde çalıştığı tarihi bir romanla ilgili

konuşurlar. Bir yazarın başkalarından konu
çalması etrafında ilerler sohbet. Önce Refik
Durbaş ile Mustafa Öneş, sonra da Günel
Altıntaş ile Türkân İldeniz ve Halil İbra­
him Bahar mekâna gelir. Yeni gelenlerin
de katılımıyla çeşitli mevzularda konuş­
ma devam eder.

Hasıraltı Kahvesi, 1970’li yılların sonuna

doğru önemini kaybeder ve hemen hemen
aynı yıllarda mekân ortadan kalkar.
100 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Laleli'den Aksaray'a
giderken Koca Ragıp
Paşa Kütüphanesi'nin
karşısında meşhur
Acem'in Kahvesi yer alırdı.
Karikatürcü Ramiz'in çizgileriyle
göller, kamışlar şairi Ahmet Haşim.
ACEM'İN KAHVESİ
(Tstanbul’da tespit edebildiğimize göre sanat-ede-
biyat sohbeti yapılan üç farklı Acem’in Kahvesi
vardı. Bunlardan biri Anadolu yakasında, Kadı­
köy’de; diğer ikisi Avrupa yakasında, Laleli ve Vez-
neciler’deydi.
KADIKÖY'DEKİ ACEM'İN KAHVESİ
Kadıköy Vapur İskelesi’nin karşısındaki Acem’in
Kahvesi, Ahmet Haşim’in sık sık uğradığı bir yerdi.
Haşim, hemen hiçbirinin yazar veya şair olmadığı
kahve müdavimleriyle oturur, onlarla çay ve kahve
içmekten hoşlanırdı. Abdülhak Şinasi Hisar, onunla
ilgili monografisinde Haşim için bu türden mahalle
kahvesi muhabbetlerinin gerekli olduğunu belirtir.
Buraya Haşim’in yakın dostlarından Yakup Kadri
Karaosmanoğlu ile Salih Zeki Aktay da gelirdi. Reşat
Nuri Güntekin, Mahmut Yesari de ara sıra buraya
uğramayı ihmal etmezdi. Kahveye 1920-1925 yılları
arasında ise Fahri Celal, Halit Fahri ve Haşim Nahit
de uğrarmış. Kahve, Haşim’in vefatı sebebiyle eskisi
gibi edebiyatçıların buluştuğu bir yer olmaktan çıkar.
AKSARAY'DAKİ ACEM'İN KAHVESİ
Laleli’den Aksaray’a giderken Koca Ragıp Paşa Kü­
tüphanesinin karşısında ve buranın biraz aşağısın­
daki Acem’in Kahvesi ise 1940’11 yıllardan itibaren
Ali Nihat Tarlan, Mehmet Çavuşoğlu, Münir Nu­
rettin, Mükremin Halil Yinanç, Tahir Nadi, Haydar
Niyazi Dikeçoğlu, Sabahattin Batur, İbrahim Olgun,
İbrahim Kutluk, Fahrettin Başar gibi devrin önemli
kişilerinin uğradığı bir yerdi. Fethi Naci, Enver Ayte-
kin, Nurettin Akan da 1950’lerin başında bu kahve­
nin müdavimiydi. İstanbul Üniversitesi’nde görevli
 Aksaray'da Acem'in Kıraathanesinin
yakınındaki Tayyare Apartmanları.

öğretim görevlilerinin sıkılıkla uğradığı kahvede, Ali

Nihat Tarlan ve Mehmet Çavuşoğlu’nun Divan Ede­
biyatı sohbetleri yaptıkları biliniyor.

Bir hocamız, İstanbul Üniversitesindeki Sebk-i Hindi

dersinde, sözü Mehmet Çavuşoğlu’na getirmiş, onun
eski edebiyatı çok iyi bildiğini belirtip onunla ilgili
birkaç anısını ilgiyle dersini dinleyen öğrencilerine
anlatmıştı. Daha sonra da öğrencilik yıllarında, özel­
likle cuma öğleden sonraki derslere dört gözle Meh­
met Çavuşoğlu’nun gelmesini beklediklerini, onun
da Acem’in Kahvesi’nden ağır ağır yürüyerek derse
nasıl geldiğini anlatmıştı.

Mükremin Halil, Acem’in Kahvesi’nde her zaman

oturduğu masasında tarih sohbeti yapardı. Günler­
den bir gün Saip Atademir, onun masasına yaklaşıp
“tarihin bir ilim olmadığını” söyler. Mükremin Halil,
önce ona kızmaz fakat sonra dayanamaz ve “Sen de
tıpçısm, tıp da bir ilim değildir.” cevabını verir ve si­
nirli bir şekilde bastonunu kaldırıp onun üstüne yü­
rür. Saip Atademir de önünde duran sandalyeyi kav­
rar. Masadakiler bu tartışmanın kavgaya dönmemesi
için araya girerler. Acem’in Kahvesi gözden düşünce,
müdavimlerin pek çoğu Marmara Kıraathanesi’ne
gitmeye başlar.
102 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

KIZTAŞI'NDAKİ ACEM'İN KAHVESİ

Diğer Acem’in Kahvesi, Vezneciler’deki Kıztaşı Cad­

desi’nin üzerinde yer alırdı. Türkçeyi çok değişik kul­
lanan iki İranlı işletirdi kahveyi. Kahvenin duvarla­
rında İran şahmın fotoğrafının yanında Atatürk’ün
de bir fotoğrafı vardı. Hilmi Yavuz’un evi Kıztaşı’na
çok yakın olduğundan buraya kendisinin dışında adı
dergilerde kalmış olan Yahya Ergün Bozbekiroğlu da
gelirdi. İkinci Yeni hareketinin alevlendiği zaman­
larda süreli yayınlarda sürekli şiirleri çıkan Bozbeki­
roğlu ya da Hilmi Yavuz’un deyimiyle “Bozo”, Onat
Kutlar, Erdal Öz, Kemal Özer, Adnan Özyalçmer, De­
mir Özlü Acem’in Kahvesi’nde onunla buluşup soh­
bet ederdi. Kahveye gelen Faik Baysal, çok uzaktaki
bir masaya oturur, sürekli sigarasını tüttürerek yazı
yazardı. Ferit Öngören, Adnan Özyalçmer de buraya
uğrardı. Acem’in Kahvesi, 1960’11 yıllarda kapandı.
Acem'in Kıraathanesi'nin en ilginç
siması: Mükremin Halil Yinanç.
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 103

HERSEKLİ ARİF
HİKMET'İN EVİ
(T I ersekli Ârif Hikmet’in Lâleli Çukurçeşme’de-
I ki evi şairlerin buluştuğu hemen her anlamda
bir edebî mahfildi. Mahfil toplantıları Mayıs-Haziran
1861’den sonra başladı. Encümen-i Şuara ismini alan
bu mahfil devri için pek çok yeniliğe ön ayak olmuştu.

Hersekli Arif Hikmet, çevresine toplanan şairlerle

mahfilde tartışma ve sohbetler yapardı. Şiiri merkez­
de tutmak şartıyla, düzenlenen hemen her etkinlik­
te devri için farklı bir edebiyat anlayışının yollarını
araştıran, yeniliğe açık olmakla birlikte eskinin bazı
unsurlarını da kabul eden encümen şairleri, “sah
günleri” bir araya gelirdi

Hersekli’nin evinde toplanan encümen-i şuara

mensuplarının bir edebiyat mahfili olarak ortaya
çıkmasının sebeplerini M. Kayahan Özgül, Hersek­
li Arif Hikmet isimli eserinde açıklar. Özgül, çeşitli
mekânlarda kurdukları dostlukları, böyle bir meclis­
te devam ettirmek istemelerinin sebebini, şairlerin
meşreplerindeki benzerliklere, sahip oldukları inanç
birliği ve siyasî fikirlerindeki uyuma bağlar.

Mahfilin üstat kabul edilen kişisi, şiirdeki başarısı

sebebiyle Leskofçalı Mustafa Galib Bey’di. Mahfi­
le, Nakşibendî Şeyhi Osman Şems Efendi, Emtia
Gümrüğü Tahrîrat Kalemi Başkâtip Muavini Meh-
med Kemâl Bey, Abdülhamîd Ziya Bey, Mûsa Kâzım
Bey, Hoca Salih Nâili Efendi, İbrâhim Hâlet Bey, Re-
câîzâde Mehmed Celâl Bey, Deli Hikmet Bey, Osman
Nevres Efendi, Mazlum Paşazâde Mehmed Memduh
Bey, Mustafa Refik Bey, İbrahim Hakkı Bey, Sâlih
Fâik Bey devam etti. Yukarıdaki kişiler gibi mahfile Hersekli Ârif Hikmetin
devamlı gelemeyen fakat bu dost ve edebiyat sohbet­ Lâleli Çuku rçeşme'deki
lerine zaman zaman katılan simalar da vardı. evi şairlerin buluştuğu
Mahfilde bir araya gelen şairler, yeni yazdıkları şiirle­ hemen heranlamda
ri topluluğun dikkat nazarlarına sunarlardı. Mahfile bir edebî mahfildi.
104 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Hersekli Arif Hikmetin divanı.
Mahfilde bir araya gelen
şairler, yeni yazdıkları
şiirleri topluluğun dikkat
nazarlarına sunarlardı.
Mahfile getirilen şiirleri
cemiyete okuma işini
Namık Kemâl, okunan
eserin eleştirilmesinde
topluluğu yönlendirme
ve yönetme işini
de Leskofçalı Galib
üstlenmişti.
getirilen şiirleri cemiyete okuma işini Namık Kemâl,
okunan eserin eleştirilmesinde topluluğu yönlendir­
me ve yönetme işini de Leskofçalı Galib üstlenmişti.
Encümen-i Şuara’nm tek toplanma yeri sadece Her-
sekli’nin evi değildi. Meyhaneler ve kahvelerin dışında,
bazı konaklarda da toplantılar düzenlenirdi. Ama Encü­
men-i Şuara’nm merkezi Hersekli’nin evi kabul edilirdi.
ESKİ VE YENİ EDEBİYAT AYNI POTADA...
Mahfile devam edenlerin edebiyat alanındaki özellik­
leri de dikkat çekiciydi. Onlar, eskiyi devam ettirmek
istemiyor, eskilerin hatalarından ders çıkartarak
unutulmaya yüz tutmuş mistik bir âlemi devirlerin­
de yeniden canlandırmak istiyordular. Bu amaçla da
üstatları kabul ettikleri Leskofçalı Galib gibi Sebk-i
Hindi şiir ekolüyle çağdaş düşünceyi bir potada eri­
terek, edebiyat kamuoyunda ses getirecek başka bir
tarz yaratmaya çalıştılar. Bu yönde de özellikle şiire
başlık koymak, Batı edebiyatlarından manzum ter­
cümeler yapmak, çağın vicdanı olarak karşılaştıkları
sosyal problemlere eserlerinde yer vermek, edebiyat
tenkitlerini eser merkezli hâle getirmek türünden
çalışmalar yaptılar. M. Kayahan Özgül’ün yerinde
tespitiyle söyleyecek olursak, encümen şairleri eskiyi
değil, eskinin tematik yapısını özlediler fakat bunu
yeni ve titiz bir şekilde ifade etmeyi tercih ettiler.
Yeniliğin ilk kıpırdanışlarmı görebileceğimiz encü­
men, bir sene kadar devam edebildi. Encümen’den
önce Salih Nâilî kovuldu, sonra encümenin üstadı
kabul edilen Leskofçalı Galib, Trablusgarp Eyâleti
Gümrük Emâneti’ne tayin oldu. Üstatsız kalan en­
cümenin dağılması hızlandı. Osman Nevres İkinci
Ordu Muhasebeciliği göreviyle Şumnu’ya gönderil­
di. Mahfil müdavimlerinin hayatlarında gerçekleşen
önemli değişiklikler de Encümen-i Şuâra’nm dağıl­
masına sebep oldu.
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 105

MİDHAT PAŞA'NIN KONAĞI J

("1\ A idhat Paşa’nm Beyazıt Tavşantaşı Mahal-

y J_leşi nde. Soğanağa Camisi’nin yanında, on
sekiz bin metrekarelik alana kurulmuş o kocaman
konağı, Osmanlı tarihi için ne kadar önemliyse, ede­
biyatımız için de o kadar değerliydi. Paşa’nm devlet
yönetiminde aşırı mesaisi, onun edebiyatçılarla bir
arada bulunmasına, onlarla vakit geçirmesine, hatta
onları kendi konağında himaye etmesine mani olma­
mıştı. Beyazıt’taki kırk sekiz odalı konağın harem ve
selâmlık bölümleri arasındaki iki tarafa da cephesi
olduğu için Zülvecheyn ismi verilen mekânda, sür­
günden dönen vatan şairi Namık Kemâl ikamet et­
mişti. Bazen bu mekânda ilerde Harabat şairi olarak
ün kazanacak olan Ziya Paşa da- o zamanlar Bey- ka­
lırdı. Midhat Paşa, burada kalanlara verdiği değerin Midhat Paşa

bir göstergesi olarak mekânı yazı masaları, nadide

kitaplarla adeta süslemişti. İşte burası, çeşitli edebî,
siyasi tartışma ve sohbetlerin yapıldığı bir mahfil, Midhat Paşa'nın
önemli misafiri
bir akademi kimliğine sahipti. Namık Kemal.

Midhat Paşa, Namık Kemal’i çok fazla severdi. Bu sev­

gi paşanın ailesinde de vardı. Paşa, Zülvecheyn bölü­
münde çalışan Namık Kemal’i eşleri Naime Hanım ve
Şehriban Hanıma göstermek için bir gece vakti ha­
remden buraya getirmiş, aile küçük ve penceremsi bir
aralıktan, odanın içinde bir aşağı bir yukarı dolaşarak
bazen ayakta notlar alarak bazen durup düşünerek
şairin çalışmasını hayranlıkla seyretmişti.

KONAĞIN SEVİLEN KONUKLARI

Midhat Paşa’nm yerleri parkeyle döşeli selamlıkta

yer alan sofrasında genellikle Namık Kemal ve Ziya
Paşa da bulunurdu. Ara sıra Ebüzziya Tevfik, paşay­
la araları açılmadan önce de Ahmet Midhat Efendi
bu sofrada onunla yemek yemiş, çeşitli konularda
Ahmet Midhat Efendi,
namı-ı diğer Hace-i Evvel
çalışırken. sohbetler etmişlerdi. Midhat Paşa’nın birbirleriyle
tartışmalarını izlemekten hoşlandığı iki isim vardı:
Dostlukları inişli çıkışlı bir seyir izleyen, zaman za­
man dost, yeri geldiğinde amansız iki düşman kesili-
veren Namık Kemal ve Ziya Paşa.

Paşa kabiliyetli gençleri keşfetmekte de ustaydı. On­

ları konağına çağırır, edebiyat ve diğer konularda on­
larla sohbet ederdi. Himayesine aldığı, konağına da­
vet ettiği isimler, günümüzde ünlerini hâlâ koruyor:
Namık Kemal, Ziya Paşa, Ebüzziya Tevfik, Ahmet
Midhat Efendi, Recaizâde Mahmut Ekrem.

Şûra-yı Devlet reisi olan Midhat Paşa, henüz yirmi

üç yaşındaki Recaizâde Mahmut Ekrem’i Şûra-yı
Devlet muavinliğine devri için çok yüksek bir ma­
aşla tayin etmişti. Recaizâde, ona teşekkür etmek
için Beyazıt’taki konağa gitmiş; paşa bu kabiliyetli
genci konağının kapısında karşılamıştı. Recaizâde,
ona şükranlarını sunduğu zaman ise şu çok anlam­
lı cevabı vermişti: “Siz bize değil, biz size teşekkür
borçluyuz. Aramıza girerek Şûra-yı Devlete ehliyet
ve faziletinizi getiriyorsunuz!” Sanatkârları himaye
etmekten büyük bir zevk alan Midhat Paşa’nın hazin
sonu, mahfilin de dağılmasına sebep oldu.
 Tevfik Fikret çalışma odasında.

TEVFİK FİKRET'İN
AKSARAY'DAKİ BABA EVİ
ankırılı zengin bir babanın oğlu olan Tevfik Fik­

Ç ret, babasının Aksaray’daki konağında henüz

Servet-i Fünûn hareketi başlamadan önce, tanıdığı
genç şair ve yazarlarla bir araya gelerek sanat, ede­ Fikret'in babasının
biyat sohbetleri düzenlerdi. Halit Ziya Kırk Yıl isimli
Aksaray'daki konağı,
anı kitabında, arkadaşı Hüseyin Sîret’le birlikte Ga­
Halit Ziya'nın ifadelerine
lata Köprüsü’nde yürürken Tevfik Fikret’le karşılaş­
tığını, bu tanışıklığın hemen arkadaşlığa evrildiğini, göre zenginliğin verdiği
köprüden yürüye yürüye Gedikpaşa’ya kadar gelip rahatlığı gösteren geniş
burada bir kahvede sohbet ettiklerini söyler. Birbir­ odalarla ve seçkin
lerinden ayrılmadan önce de Tevfik Fikret’in baba- eşyalarla döşeli bir evdi.
108 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Tevfik Fikret'in yakın arkadaşı
Hüseyin Cahit (Yalçın).
Fikret'in arkadaşlarının
başarılarına zemin
hazırlamayı seven mizacı,
arkadaşlarının eserlerini
konağında okunmasına
ortam hazırlamasıyla
kendini gösterirdi,
işte bu konağın bütün
ışıkları yakılmış büyük
salonunda Hüseyin
Cahit'in Hayal İçinde isimli
romanı ilk defa edebiyat
âlemine sunuldu.
sının evini tarif edip orada “pek ufak toplantılar”
yaptıklarını ve kendisini bu toplantılara davet
ettiğini hatırlar.
Fikret’in babasının Aksaray’daki konağı,
Halit Ziya’nm ifadelerine göre zenginliğin
verdiği rahatlığı gösteren geniş odalarla ve
seçkin eşyalarla döşeli bir evdi. Bu konak­
ta bir araya gelenler edebiyat, şiir, resim
gibi konularda sohbetler yapardı. Fikret’in
dönüp dolaşıp zamanın kötülüklerine de
temas ettiği bu toplantılara Hüseyin Cahit,
Hüseyin Sîret, Ahmet Şuayp, Hüseyin Suat,
Mehmet Cavit, Mehmet Rauf, Halit Ziya gibi
şahsiyetler katıldı. Halit Ziya, bu toplantılarda
bulunanların birbirleriyle ittifak kurarak eskiye
karşı bir cephe oluşturduklarını iddia edenlerin
aksine müdavimlerin bir araya gelmesinin asıl sebe­
bini “ortak zevk anlayışına” bağlar.
Fikret’in arkadaşlarının başarılarına zemin hazır­
lamayı seven mizacı, arkadaşlarının eserlerini ko­
nağında okunmasına ortam hazırlamasıyla kendini
gösterirdi. İşte bu konağın bütün ışıkları yakılmış
büyük salonunda Hüseyin Cahit’in Hayal İçinde isim­
li romanı ilk defa edebiyat âlemine sunuldu. Eserin
müsveddelerini okuma görevi ilk önce Halit Ziyaya
verildi. Halit Ziya, Hüseyin Cahit’in el yazısını iyi
okuyamadığından, eserden beklenen muhatabını
etkileyecek olan o eda gücü kayboldu. O, bu sebep­
ten, eseri en güzel okuyabileceğini düşündüğü kişi
olan Hüseyin Cahit’e verdi. Eser okunurken salonda
hiç konuşmadan duran ve okunan esere konsantre
olmuş Mehmet Cavit, uykusundan feragat ederek
kardeşinin eserini dinlemek üzere bekleyen Hüseyin
Suat, okunan romanı heyecanından ayakta dinleyen,
bazı yerlerde takdir sayhalarıyla okumayı kesecek
kadar âdeta eserin içinde yaşayan Mehmet Rauf,
eserden aldığı zevki takdir alkışlarıyla gösteren
Tevfik Fikret bu etkinliğin dinleyicileri arasındaydı.
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 109

Bu tür edebiyat toplantılarında eserlerin okunması

önemli bir tenkit mekanizmasının oluşmasına, eser­
le ilgili -varsa- eksikliklerin, kusurların okurlara su­
nulmadan önce düzeltilmesine imkân sağlıyordu.

Fikret, Aksaray’daki babasının konağını 1905 yı­

lında sattıktan sonra Hisar’da Âşiyan ismini verdiği
konağından önce Rumelihisarı’nda, akrabasının bir
yalısında ikamet etti. Bu yalıda da haftanın belli gün­
lerinde, birkaç kişinin katıldığı edebiyat ve şiir top­
lantıları düzenledi. Yalıdan sonra, ölümüne kadar
oturacağı Âşiyan a geçti. Burada da genellikle akşam
vakitlerinde edebiyat toplantıları düzenledi.

Tevfik Fikret, eşi Nâzime Hanım'la.

Tevfik Fikret'in maskı, günümüzde
Âşiyan Müzesinde sergileniyor.

Fikret, Aksaray'daki
babasının konağını 1905
yılında sattıktan sonra
Hisar'da Âşiyan ismini
verdiği konağından
önce Rumelihisarı'nda,
akrabasının bir
yalısında ikamet etti.
110 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Türkçülük mücadelesi AHMET AĞAOĞLU'NUN EVİ

için ömrü boyunca çalışan (T T nlü yazar, düşünür ve siyaset adamı olan Ah-
Ahmet Ağaoğlu, çevresine met Ağaoğlu, Türkçülük hareketi içinde son
toplanan yazarlara derece etkili bir simadır. Onun Aksaray-Taşkasap’ta-
sanat ve edebiyatta ki evi, devrin birçok ünlü şair, yazar, kültür adamı,
Türkçülük hareketinin siyasetçi ve sanatçının toplandığı bir yerdir.
nasıl geliştirileceğine Ünlü bir edebiyatçı ve aynı zamanda babası gibi siya­
dair konuşmalar, setçi olan Samet Ağaoğlu’nun baba eviyle ilgili göz­
sohbetler yapmıştı. lem ve hatıraları bize buradaki toplantılarla ilgili ilk
elden bilgiler verir.

Evin kütüphanesi, bu toplantıların yapıldığı yerdir.

Burası ev sahibinin aynı zamanda çalışma odasıdır.

Turancılık hareketinin
ideologlarından olan
Ziya Gökalp, hareketinin
felsefi temellerini
kendisi gibi düşünenlerle
burada tartışmıştı.
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 111

Dört yabancı dil bilen, çevresine toplanan

entelektüellerle çeşitli konularda sohbet
etmekten hoşlanan Ağaoğlu, devrin
şartları düşünüldüğünde etkili bir kül­
tür adamı kabul edilebilir.

Burada bir araya gelenlerden bazıla­

rının isimleri şöyledir:

Halide Edip Adıvar, Hamdullah

Suphi, Ziya Gökalp, Nezihe Mu­
hittin, Ömer Naci, Yusuf Akçura,
Şeyhülislam Hayri Efendi, Mehmet
Emin Yurdakul, Celâl Sahir, Ömer
Seyfettin, Esat Paşa, Hüseyinzade
Ali, Halim Sabit, Abdullah Cevdet.

Türkçülük mücadelesi için ömrü bo­

yunca çalışan Ahmed Ağaoğlu, çevresi­
ne toplanan yazarlara sanat ve edebiyatta
Türkçülük hareketinin nasıl geliştirileceğine Ağaoğlu'nun
dair konuşmalar, sohbetler yapmıştı. misafirlerinden
Abdullah Cevdet.
Samet Ağaoğlu, evin misafirlerinden Ömer Naci’nin
gür sesiyle okuduğu Ziya Gökalp’a ait şu beyitleri Türkçü şiirleriyle
Molla Gürani yıllarından hatırlamaktadır: ünlenen şair
Mehmet Emin
Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan
Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir, Turan

Turancılık hareketinin ideologlarından olan Ziya

Gökalp, hareketinin felsefi temellerini kendisi
gibi düşünenlerle burada tartışmıştı. Kafalarda
oluşan sorunları ve soruları çözmeye, Turan­
cılık hareketin gelişmesi için yazar ve şairlerle
birlikte süreli yayınlar çıkarma ve bu sayede
de insanlara hareketi anlatacak yeni fırsat­
lar yaratmanın alt yapısı bu tür toplantılarda
karara bağlanmış olmalıdır. Molla Gürani’deki
evin 1918’de yanması, araya başka sebeplerin
de girmesiyle aynı yıl içinde bu toplantılar bit­
miş olmalıdır.
112 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Doğu ve Batı
medeniyetlerine
aşina bir yazar:
Halide Edip (Adıvar)
SİN EKLİ BAKKAL
ürk edebiyatının en meşhur mahallesi neresidir
T diye soracak olursanız, buna hiç çekinmeden
Sinekti Bakkal cevabını verebilirim. Halide Edip Adı-
var’m da yaşadığı ve gözlemlerini, hatıralarını işleye
genişlete romanına bir dekor, güzel bir mekân olarak
burayı seçmesi kadar güzel bir buluş yoktur sanırım.
Romanın ilk sayfası, olayların geçtiği bu merkezi
mekânı gözlerimizin önüne getirecek şekilde başlar.
Olayların nasıl anlatıldığını anlamak için isterseniz
biz de romanın içine biraz girelim:
“Bu dar arka sokak bulunduğu semtin adını almıştır: Si­
nekti Bakkal.
Evler hep ahşap ve iki katlı. Köhne çatılar; karşıdan
karşıya birbirinin üstüne abanır gibi uzanmış
eski zaman saçakları. Ortada baştanbaşa uza­
nan bir aralık kalmış olmasa, sokak üstü ke­
merli karanlık bir geçit olacak. Doğuda ba­
tıda, bu aralık, renkten renge giren bir ışık
yolu olur. Fakat sokağın yanlan her zaman
serin ve loştur.
Köşenin başında durup bakarsanız: Her
pencerede kırmızı toprak saksılar ve ka­
rarmış gaz sandıkları. Saksılarda al, beyaz,
mor sardunya, küpe çiçeği, karanfil. Gaz
sandıklarında öbek öbek yeşil fesleğen. Ta kö­
şede bir mor salkım çardağı, altında civann
en işlek çeşmesi. Bütün bunlann
arkasında tiyatro deko­
runu andıran beyaz,
uzun, ince minare.
Sürülü kafeslerin
arkasında koca­
karı başlan dizili.
Arada dikişlerini
bırakır, pencere-
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 113

HBI*

CATİP MUSLİ HİD DIN Mf SCIDI

den bağıra bağıra dedikodu yaparlar. Sokakta, ayağı ta­

kunyalı, başı yazma örtülü, eli bakraçlı kadınlar çeşmeye
Sinekli Bakkal romanındaki imam
gider gelirler. Saçları iki örgülü kız çocukları kapı eşik­ ilhâmi Efendi'nin görev yaptığı
lerinde sakız çiğner; çakşırı yırtık, yalınayak, başıkabak Katip Müslihiddin Mescidi.

oğlanlar kınk taşlar arasındaki su birikintileri etrafında

çömelmiş kâğıttan gemi yüzdürürler.

Burası dünyanın herhangi yerindeki bir fukara mahal­

lesinden çok farklı değildir. Bir geçitten ziyade toplantı
yeri: Mahalleli orada muhabbet eder, konuşur, kavga
eder, eğlenir. Hayatın orada geçmeyecek bir safhası yok
gibidir. İhtiyarlar, vaktiyle çeşme başında doğuran kadın
bile olduğunu gülerek rivayet ederler.

Eğer bir yabancı durur, su dolduran kadınlarla ahbaplık

ederse bir kınalı parmak ona mutlak iki yer gösterir. Biri
Mustafa Efendinin ‘İstanbul Bakkaliyesi, öteki, arka
Sinekli Bakkal Mahallesinin
günümüzdeki hali.
Halide Edip Adıvar'ın da
yaşadığı ve gözlemlerini,
hatıralarını işleye
genişlete romanına bir
dekor, güzel bir mekân
olarak Sinekli Bakkal'ı
seçmesi kadar güzel
bir buluş yoktur.
pencereleri çeşmenin üstüne açılan îmam’ın evi. Birin­
cisi sokağın ortasındaki evlerden birinin altına kara bir
kovuk gibi gömülen dükkân, öteki sokağın biricik üç katlı
binası. Gerçi kapısı öteki sokağa açılır, fakat küçük Si­
nekli Bakkal onu benimsemek ister. Çünkü zengin fakir
bütün civar halkı, ölüm, doğum, nikâh gibi hayatî mese­
lelerde o eve gelmek mecburiyetindedir.”
Mahallenin imamı İlhâmi Efendi’nin kızı Emine, ba­
basının itirazına rağmen kafasına koyduğunu yapar
ve orta oyuncu-karagözcü Tevfik’le evlenir. Babası da
Emine’yi evlatlıktan reddeder. Evlilikleri hiç de güzel
gitmez. Orta oyununda zenne rolünü oynadığından
“Kız Tevfik” unvanıyla meşhur olan kocası, yeni ha­
yatına uyum sağlamaya çalışır, bir bakkal dükkânını
işletmek ister fakat bu işi bir türlü benimseyip ya­
pamaz. Evlilikleri dağılır. Emine, baba evine dönmek
zorunda kalır. Emine’nin Tevfik’ten olan kızı Rabia,
dedesinin evinde büyür. Dini gün ve gecelerde mu-
 AKSARAY VE ÇEVRESİ 115

Mahallenin imamı ilhâmi

Efendi'nin kızı Emine,
babasının itirazına
rağmen kafasına
koyduğunu yapar ve
orta oyuncu-karagözcü
Tevfik'le evlenir.
Babası da Emine'yi
evlatlıktan reddeder.

kabele ve mevlid-i şerif okuyan bu genç ve güzel kı­

zın şöhreti git gide İstanbul’un konak ve köşklerine
yayılır. Zaptiye Nâzın Selim Paşa’nın karısı Sabiha
Hanım, Râbia’nm sesine hayran kalır ve ona Mevlevi
şeyhi Vehbi Dede’den mûsiki dersleri aldırır. Paşanın
oğlunun piyano hocası İtalyan asıllı Peregrini, bir ve­
sile ile onun sesine dinler. O da Rabia’nm hayranla­
rının arasına katılır. Roman, Rabia ve Peregrini’nin
birbirlerini tanımaları ve evlenmeleri ile farklı bir
boyuta evrilir. Din ve musiki konularındaki sohbet­
Doğu gönül, Batı akıldır.
ler Doğu ve Batı karşılaştırmaları ile o devre kadar
Romanda çeşitli ikilikler
Türk romanında pek de işlenmeyen bir perspektife
sıralandıkça kurulmak
sahiptir. Roman, Türk edebiyatında Doğu-Batı ça­
tışmasına Halide Edip tarafından tutulmuş bir ayna
istenen karşıtlıklarda
gibidir. Doğu gönül, Batı akıldır. Romanda çeşitli iki­ cevap bulur. Doğu,
likler sıralandıkça kurulmak istenen karşıtlıklar da eninde sonunda Batı'nın
cevap bulur. Doğu, eninde sonunda Batının hissiz, hissiz, aşksız, mekanik
aşksız, mekanik taraflarını yenecektir. taraflarını yenecektir.
Süleymaniye-
Şehzadebaşı-
Vezneciler-
Sarıgüzel-
Atikali-Yavuz

Draman
Güzergâhı
118 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

SÜLEYMANİYE
KÜLLİYESİ/CAMİİ
(Tstanbul’un Süleymaniye semtine adını veren kül-
liye, Kanuni Sultan Süleyman tarafından Mimar
Sinan’a yaptırılmıştır. İstanbul’un tepe noktaların­
dan birine kurulan külliye birçok dinî yapı tarafından
çevrelenir. Süleymaniye, inşa edildiği 16. yüzyılın
değil günümüze gelene kadar Osmanlı’nm hayata ve
çevreye nasıl baktığının en nadide örneklerindendir.

Süleymaniye, özellikle Yahya Kemal’in şiiriyle ede­

biyat alanında da ölümsüzlüğe yükselen bir eserdir.
Her mimari eser gibi onun da ardında onu inşa eden
inancın izleri görülür. Süleymaniye’de Bayram Sabahı,
Yahya Kemal’in adını Türk şiir tarihine yazdırır. Şiir,
şairin çağlar ötesinden duyduğu Müslüman Türk’ün
hayatı hissedişini, estetik planda ona verdiği şekli ve
bu iki unsura katılan mimari ile geçmişe yeni bir göz­
le bakışının izlerini şiirsel estetiğin zirvelerine yük­
seltir. Şiirdeki mabet, sadece bir mimari eser değil
onu iman neşesiyle dolduran bir medeniyetin saf ve
en nefis şeklini tarih içinde derinleştirir. Bu yüzden
şiirin ilk dizeleri, dünyevinin içine giren uhrevi sem­
bollerle bize gelir:

Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede

Süleymaniye, özellikle
Yahya Kemal'in şiiriyle
edebiyat alanında
da ölümsüzlüğe
yükselen bir eserdir.
Bir mehâbetli sabah oldu Süleymaniye’de
Kendi gök kubbemiz altında bu bayram saati,
Dokuz asrında bütün halkı, bütün memleketi
Yer yer aksettiriyor mavileşen manzaradan,
Kalkıyor tozlu zaman perdesi her an aradan.
Gecenin bitmeye yüz tuttuğu andan beridir,
Duyulan gökte kanat, yerde ayak sesleridir.
Bir geliş var!.. Ne mübarek, ne garîb âlem bu!..
Hava boydan boya binlerce hayaletle dolu...
Her ufuktan bu geliş eski seferlerdendir;
O seferlerle açılmış nice yerlerdendir.
Bu sükûnette karıştıkça karanlıkla ışık
 Eski bir fotoğrafta
Süleymâniye Camii.

Yürüyor, durmadan, insan ve hayalet karışık;

Kimi gökten, kimi yerden üşüşüp her kapıya,
Giriyor, birbiri ardınca, İlâhî yapıya.
Tanrının mabedi her bir tarafından doluyor,
Bu saatlerde Süleymâniye târih oluyor.

Şiirin sonraki bölümleri, sıradan bir mimari eserin

inşasından ziyade onu bir mücevher gibi tasarlayan,
taşı dize getiren “adanmışlığm” izleriyle döşeli uhre-
vi bir eser olarak tasvir eder:

Ordu-milletlerin en çok döğüşen, en sarpı

Adamış sevdiği Allah’ına bir böyle yapı.
En güzel mâbedi olsun diye en son dînin
Budur öz şekli hayâl ettiği mîmârînin.
Görebilsin diye sonsuzluğu her yerden iyi,
Seçmiş İstanbul’un ufkunda bu kudsî tepeyi;
Taşımış harcını gâzîleri, serdârıyle,
Taşı yenmiş nice bin işçisi, mîmâriyle.
Hür ve engin vatanın hem gece, hem gündüzüne,
Uhrevî bir kapı açmış buradan gökyüzüne,
Taa ki geçsin ezelî rahmete ruh orduları..
Bir neferdir, bu zafer mâbedinin mîmân.
120 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Bir bayram sabahı, şairin önündeki mimari eserlerin

sırlı kapıları ardına kadar açılır ve millet olmanın te­
mel dokusu onun da içine bayram tekbirleriyle siner:

Ulu mâbed! Seni ancak bu sabah anlıyorum;

Ben de bir vârisin olmakla bugün mağrurum;
Bir zaman hendeseden âbide zannettimdi;
Kubben altında bu cumhûra bakarken şimdi,
Senelerden beri rüyâda görüp özlediğim
Cedlerin mağfiret iklimine girmiş gibiyim.
Dili bir, gönlü bir, îmânı bir insan yığını
Görüyor varlığının bir yere toplandığını;
Büyük Allah’ı anarken bir ağızdan herkes
Nice bin dalgalı Tekbîr oluyor tek bir ses;
Yükselen bir nakaratın büyüyen velvelesi,
Nice tuğlarla karışmış nice bin at yelesi!

Yahya Kemal, bayram sabahında ön safta “nefer elbi­

seli birini” görür ve onunla birlikte bayram sabahını
yapan ve onu yapmak için canını dişine imanla takan
büyük rüyaya kendini de katarak ruhunu onunla yo­
ğurur:

Gördüm ön safta oturmuş nefer esvaplı biri

Yahya Kemal'in şiirinde geçtiği
gibi 'taşı yenen nice bin işçinin'
bir şaheseri olan Süleymaniye.
Dinliyor vecd ile tekrar alman Tekbîri
Ne kadar saf idi sîmâsı bu mümin neferin!
Kimdi? Bânisi mi, mîmân mı ulvî eserin?
Taa Malazgirt ovasından yürüyen Türkoğlu
Bu nefer miydi? Derin gözleri yaşlarla dolu,
Yüzü dünyâda yiğit yüzlerinin en güzeli,
Çok büyük bir iş görmekle yorulmuş belli;
Hem büyükyurdu kuran hem koruyan kudretimiz
Her zaman varlığımız, hem kanımız hem etimiz;
Vatanın hem yaşayan vârisi hem sahihi o,
Görünür halka bugünlerde teselli gibi o,
Hem bu toprakta bugün, bizde kalan her yerde,
Hem de çoktan beri kaybettiğimiz yerlerde.

Karşı dağlarda tutuşmuş gibi gül bahçeleri,

Koyu bir kırmızılık gökten ayırmakta yeri.
Gökte top sesleri var, belli, derinden derine;
 'Yükselen bir nakaratın büyüyen
velvelesi' olarak Süleymaniye Camii.

Belki yüzlerce şehir sesleniyor birbirine.

Çok yakından mı bu sesler, çok uzaklardan mı?
Üsküdar’dan mı?Hisardan mı?Kavaklardan mı?
Bursa’dan, Konya’dan, İzmir’den, uzaktan uzağa,
Çarpıyor birbiri ardınca o dağdan bu dağa;
Şimdi her merhaleden, taa Bâyezîd’den, Van’dan,
Aynı top sesleri birbir geliyor her yandan.
Ne kadar duygulu, engin ve mübarek bu seher!
Kadın erkekve çocuk, gönlü dolanlar, yer yer,
Dinliyor hepsi büyük hâtıralar rüzgârını,
Çaldıran topları ardınca Mohaç toplarını.

Gökte top sesleri, bir bir, nerelerden geliyor?

Mutlaka her biri bir başka zaferden geliyor:
Kosova’dan, Niğbolu’dan, Varna’dan, İstanbul’dan..
Anıyor her biri bir vak’ayı heybetle bu an;
Belgrad’dan mı? Budin, Eğri ve Uyvar’dan mı?
Son hudutlardayücelmiş sıra dağlardan mı?

Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor?

Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor!..
Adalardan mı? Tunus’dan m, Cezayir’den mi?
Hür ufuklarda donanmış iki yüz pâre gemi
Yeni doğmuş aya baktıkları yerden geliyor;
O mübârek gemiler hangi seherden geliyor?
122 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
"Tıpkı örüldüğü taşlar
gibi, caminin kendi varlığı
kendine yeten, kapalı,
koskocaman bir nesne
olduğunu hissetti. Mekan
ne bir yere çağırıyordu
insanı, ne de başka bir
yere gönderiyordu. Hiçbir
şey, hiçbir şeyin işareti
olmadığı gibi, her şey her
şeyin işareti de olabilirdi."
Ulu mâbedde karıştım vatanın birliğine.
Çok şükür Allah’a, gördüm, bu saatlerde yine
Yaşayanlarla beraber bulunan ervahı.
Doludur gönlüm ışıklarla bu bayram sabahı.
KARA KİTAP ROMANINDA
SÜLEYMANİYE CAMİİ
Orhan Pamuk’un Kara Kitap romanında, Süleymani-
ye Camii ve çevresi tasvir edilir. Bu tasvirlerde, Yahya
Kemal’inki gibi bir mümin vecdi pek görülmez:
“Caminin içi boştu. Neon lambaları, bir denizin yüzeyi
gibi uzanan mor halılardan çok, çıplak duvarları aydın­
latıyordu. Galip’in çoraplı ayaklan buz kesti. Kubbeye,
sütunlara, başının üstündeki muazzam taş kütlesine
etkilenmek isteyerek baktı; ama içinde kendi etkilenme
isteğinden başka bir şey uyanmadı: Bir bekleyiş duygu­
su, belli belirsiz bir ne olacak merakı... Tıpkı örüldüğü
taşlar gibi, caminin kendi varlığı kendine yeten, kapalı,
koskocaman bir nesne olduğunu hissetti. Mekan ne bir
yere çağırıyordu insanı, ne de başka bir yere gönderiyor­
du. Hiçbir şey, hiçbir şeyin işareti olmadığı gibi, her şey
her şeyin işareti de olabilirdi. Bir an mavi bir ışık görür
gibi oldu, sonra güvercin kanadına benzeyen bir şeyin
acele vuruşlarını duydu, ama hemen sonra her şey yeni
bir anlam bekleyen o eski sessiz durgunluğuna döndü. O
zaman eşyanın, taşların olması gerekenden ‘çıplak’ oldu­
ğunu düşündü: Eşyalar kendisini ‘bize bir anlam verl’di-
yerek çağırıyorlardı sanki. Az sonra, fısıldaşarak yürü­
yen iki ihtiyar ağır ağır yaklaşıp mihrabın hemen önüne
çökünce Galip nesnelerin çağrısını da duymaz oldu.”
Kahramanlar, caminin minaresine çıkarlar ve hiçbir
şey konuşmadan uzun uzun karanlık içindeki İstan­
bul’u, şehrin belli belirsiz ışıklarını ve atıştıran karı
seyrederler.
“Galip karanlığın yavaş yavaş aralandığını fark ettiğin-
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 123

de, şehrin kendisi, uzak bir yıldızın ışık almayan yüzü

gibi daha uzun bir süre gecenin içinde kalacakmış gibi Kahramanlar, caminin
görünüyordu. Daha sonra, soğuktan titrerken, baca du­ minaresine çıkarlar ve
manlarına, cami duvarlarına, beton yığınlarına vuran hiçbir şey konuşmadan
ışığın şehrin dışından değil, içinden sızdığını düşündü. uzun uzun karanlık
Tıpkı, daha oluşumunu tamamlamakta olan bir geze­ içindeki İstanbul'u, şehrin
genin yüzeyi gibi, üzeri beton, taş, kiremit, ahşap ve
belli belirsiz ışıklarını ve
pleksiglas ve kubbeyle kaplı inişli çıkışlı şehir parçacık­
atıştıran karı seyrederler.
ları, sanki ağır ağır aralanacaklar ve karanlığın içinden
esrarlı yeraltının alev rengi aydınlığı sızacaktı, ama bu
belirsizlik saati de çok sürmedi. Tek tek duvarlar, baca­
lar, damlar arasından sigara ve banka reklamlarının iri
harfleri gözükmeye başlayınca hemen yambaşlarındaki
hoparlörden sabah ezanını okuyan imamın madeni sesi­
ni duydular.”

Mimar Sinan'ın harikulade

eseri Süleymaniye Camii.
124 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

ALİ KEMAL'İN KONAĞI

("1\A umcular esnafı Kethüdası Hacı Ahmed Rı-
Vlza’mn oğlu olan Ali Kemal, hayatı boyunca
her zaman tartışmalar yaratan, zaman zaman da
gereksiz hırsı yüzünden başına olmadık işler açan
bir kişidir. Mülkiye’den arkadaşları olan Mehmet Ali
Ayni, Abdülhalim Memduh, Tahir Kenan, Ahmet Re­
şit gibi isimlerin önderliğindeki bazı öğrenciler edebî
meseleleri konuşmak üzere Encümen-i Hamidî isimli
bir cemiyet kurmuşlardı. Edebî toplantıların yapıl­
dığı bu cemiyete isim olarak Encümen-i Hamidî’nin
verilmesinin sebebi, tahtta Sultan Abdülhamit’in

Ali Kemal'in kartvizitleri.

Ali Kemal Bey.

 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 125

oturuyor olması ve ileride bir “müşkül” ile karşılaş­

mamak düşüncesiydi.

Ahmet Reşit’in verdiği bilgiye göre, Mülkiye mektebin­

de okuyan öğrenciler “okuduğumuz derslere müteferri
bir mesele hakkında münavebe ile bir makale yazarak
haftada yahut on beş günde bir münasip bir yerde top­
lanıp yazdıklarımızı aramızda mübahese mevzuu itti­
haz etsek ne iyi olur.” fikriyle bu encümeni kurmuşlardı.

İsimlerini saydığımız bu gençlerle onların arkadaşları

her hafta cuma günleri olmak üzere Ali Kemal’in Sü-
leymaniye’deki konağında yedi sekiz defa toplanabil­
mişlerdi. Ali Kemal’in Süleymaniye’deki evi, bu tür bir
Ali Kemal Bey ilk eşi
toplantıya ev sahipliği edebilecek düzeyde büyüktü. Winifred Johnson ile.
Fakat devrin kanunları gereği “on beş kişiye kadar me-
sakin hususiyle dâhilinde içtimanm kanunen mücaz”
olmasına rağmen, bir araya gelen gençlerin toplantıla­
rı devrin idaresi tarafından dikkatleri üzerine çekmiş­
ti. Konakta bir cuma günü Mehmet Ali Ayni ile Ahmet
Reşit arasında medeniyet münakaşası çıkmış, toplan­
tı bu sebepten epey geç bitmişti. Otuz kişiden fazla
olan encümen üyeleri konaktan çıkarlarken gözaltına
alınıp Beşiktaş karakoluna götürüldüler. Toplantının
mahiyeti ile ilgili olarak tahkikat yapıldı ve gençlerin
maksadının “ders saatleri haricinde müzakereye mü­
sait bir yer olmadığından, sırf cuma günlerini boşuna
geçirmemek” olduğu anlaşıldı. II. Abdülhamit, irade­
sinde encümende toplanan gençlerin rahatça çalışma­
ları için Yıldız Sarayı civarında münasip bir kütüpha­
ne inşa ettireceği” sözünü verdi, ayrıca kütüphanenin Mehmet Ali Ayni,
yapılması için de gençlerin toplantılarına son verme­ Abdülhalim Memduh, Tahir
lerini istedi. Encümen üyesi gençler mekteplerinin Kenan, Ahmet Reşit gibi
ikinci katındaki bir odada beş gün hapis tutulduktan
isimlerin önderliğindeki
sonra serbest bırakıldılar. Onlar bu olaydan sonra da
bazı öğrenciler edebî
izlendi. Nitekim olaydan iki ay sonra Ali Kemal Ha-
lep’e, Abdülhalim Memduh Konya’ya, Tahir Kenan ise
meseleleri konuşmak
Sana’ya sürüldü. Encümen-i Hamidî’nin önderlerinin üzere Encümen-i
birkaç ay aradan sonra farklı yerlere sürülmeleri, en­ Hamidî isimli bir
cümenin dağılmasına sebep oldu. cemiyet kurmuşlardı.
126 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

İBNÜLEMİN MAHMUT
KEMAL İNAL'IN KONAĞI
adrazam Kâmil Paşa’nm mühürdarı Mehmed

S Emin Paşa’nm oğlu olan İbnülemin Mahmud

Kemal İnal, İstanbul Mercan’daki Mühürdar Meh­
med Emin Paşa Konağı’nda dünyaya geldi. Babası,
oğlunun eğitimine önem verdiğinden özel hocalar­
dan dersler aldı. Babasının aynı konakta düzenlediği
toplantılardan da çok fazla faydalandı. Çocukluğun­
dan beri okuma ve yazmaya olan merakı, babasının
düzenlediği bu kültür-sanat-edebiyat toplantılarına
devam eden kişileri yakından tanıdıkça daha da
ibnülemin'in arttı. Devrin tanınmış âlim, şair, musikişi­
gençlik
nas, hattatlarının devam ettiği mahfili,
fotoğrafı.
babasından devralıp kendisi de ölünce­
ye kadar geleneği devam ettirdi.

Süleyman Nazif, burada düzen­

lenen sohbet ve musiki toplan­
tılarını çok fazla faydalı gördü­
ğünden konağa “Darü’l-Kemâl”
ismini verdi. Sarı Konak ismi
de verilen bu konaktaki top­
lantılar, Cumhuriyet sonra­
sında da faaliyetini sürdürdü.

KONAĞIN İÇİNDE KISA

BİR CEVELAN

Mühürdar Mehmed Emin Paşa

Konağı’nm özellikleri Turgut
Kut’un verdiği bilgiler çerçeve­
sinde şöyleydi: Sokağın sol başın­
daki araba kapısının kapalı olduğu
konağa, bahçeye açılan diğer kapıdan
girilirdi. Daima loş olan birinci katta
neler olduğu anlaşılmaz, buradan tahta
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 127

Devirlerve dönemleri insanlara

bağlayan Sarı Konak.

bir sundurmayla üst kata çıkılırdı. Her iki tarafta da

odaların bulunduğu bu geniş salonun duvarlarında
bir milim yer kalmayacak şekilde her yerde güzel
hatlar, levhalar, fotoğraflar asılıydı. Dolaplarda el
yazması ağırlıklı bir sürü kitap diziliydi. Sol tarafta­
ki oda, adeta bir “panayır yerine” benzerdi. Her yer
kâğıt torbaları, dergiler, kesilmiş ve fişlenmiş gaze­
te kupürleri ve takvim yapraklarıyla doluydu. Üstat,
kısa bir süre konuşacağı misafirlerini burada ağır­
lardı. Çalışma odasının yanında büyük bir oda var­
Süleyman Nazif, burada
dı. İşte burası, mahfilin toplandığı yerdi. Küçük bir düzenlenen sohbet ve
müzeye benzeyen bu odanın bir köşesinde çini bir musiki toplantılarını çok
soba vardı. Havı kaçmış kırmızı kadife kaplı empire fazla faydalı gördüğünden
mobilyalar, duvar kenarına doğru dizilmiş oturaklar, konağa "Darü'l-Kemâl"
duvarları süsleyen çeşm-i bülbüller, gülabdanlar, kâ- ismini verdi.
128 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

seler, maktalar, divitler... Bir eski zaman efendisinin

evi de ancak böyle olabilirdi.

Pazartesi akşamları düzenlenen toplantılara Mükre-

min Halil Yinanç, Fuat Köprülü, Osman Reşer,
Süheyl Ünver, Hakkı Tarık Us, Ahmet
Hamdi Tanpmar, Haşan Ali Yücel,
Prof. Kazım İsmail Gürkan, Yu­
suf Ziya Ortaç, Ebulala Mardin,
Sadi Irmak, Cavit Baysun,
Fethi İsfendiyaroğlu, Mit­
hat Cemal Kuntay, Prof.
Muzaffer Esad, Tevfik
Remzi Kazancıgil gibi
yazar ve ilim adamla­
rı, Alaeaddin Yavaşça,
Necdet Yaşar gibi mu­
sikişinaslar, hanende­
ler ve davetli daha pek
çok kişi katılırdı.

GÜLMEK İÇİN
KURULMUŞ BİR
TOPLULUK

İbnüelmin, konağına ge­

lenleri, ilmine, statüsüne ve
özellikle o kişiden hoşlanıp
"Ne kendi
hoşlanmadığına göre salondaki
kimseye benzer koltuklara oturturdu. Sevmediği
ne kimse kendisine."
kişilerin yeri genelde çini sobanın
arkası olurdu. İbnülemin gibi bir eski za­
man efendisini selamlamak da eskiden oldu­
ğu gibi yerden temennalarla yapılırdı. Topluluk, yol­
dan gelip geçenlere asla açık değildi. Buraya devam
edebilmek için mutlaka bir alanda özel bir kabiliyete
sahip olmak şarttı.

Turgut Kut’un “sanki gülmek için kurulmuş bir top-

 Bir eski zaman efendisi olan
ibnülemin Mahmud Kemal
inal meşhur evinin salonunda
luluk” şeklinde andığı mahfilde musiki meşkinin özel
her biri nadide hat levhaları
bir önemi vardı. Meşk başlar başlamaz herkes susar, arasında bir ömür geçirdi.
başka dünyaların kapıları aralanırdı. Mahfilde üsta­
dın her yerde dillendirmediği anıları, kütüphaneler­
de arayıp tarasanız da bulmanızın imkânı olmayan
en ince detaylar ve dedikodular konuşulur, nükteler
birbirini takip ederdi. Bu yüzden müdavimi olduğu
mahfilin sahibini Tanpmar çok güzel tanımlar. “Bir İbnüelmin, konağına
cihan kaynanası’clır o. gelenleri, ilmine,
İbnüelmin’in konağındaki mahfil, onun 24 Mayıs statüsüne ve özellikle
1957’deki ölümüne kadar zaman zaman kesintilere o kişiden hoşlanıp
uğrayarak devam etti. Birinci dizesi Yahya Kemal’e, hoşlanmadığına göre
İkincisi ise Süleyman Nazif’e ait beyit onun kişiliğini salondaki koltuklara
çok güzel açıklıyor: oturturdu. Sevmediği
Hezâr gıpta o devr-i kadîm efendisine kişilerin yeri genelde çini
Ne kendi kimseye benzer ne kimse kendisine. sobanın arkası olurdu.
130 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Ali Şevki Hoca, yazı
masasında oturur,
haftada iki üç defa Akif'in
evine gelmesini beklermiş.
Yaşar Şâdi Efendi'nin "Hutût-ı
Meşâhir" isimli hatıra defterine Ali
Şevki Hoca kendi el yazısıyla şu
veciz cümleyi yazmış: "Çocuğunun
beşiğini sağ eliyle sallayan valideler
sol eliyle kâinatı sallarlar". (24
Kânûnisâni [ 1 ]337- 24 Ocak 1921)
(T~) osnalı Ali Şevki Hoca, Mehmed Akif Bey’in ba-
| )bası İpekli Tahir Efendi’nin bir talebesidir. Bu
bilgi, Safahat’m Asım bölümünde açıklanır. Akif’in
nam-ı diğer Köse İmam ile babasının talebesi olduğu
sırada tanışmış olması, onun karakterine hayran ol­
masını, onu bir dost olarak sevmesini kolaylaştırmış
olmalıdır. Safahat’m Âsim kitabı içindeki şu açıkla­
malar da bu tanışıklıkla ilgili birkaç hususun gerçek­
lerle sıkı bir bağı olduğunu gösterir:
“Bu eser bir muhavereden ibarettir ki Harb-i Umûmî
içinde ve Fâtih Yangınından evvel, Hocazâde’nin Sarı-
güzel’deki evinde geçer. Eşhâs-ı muhavere şunlardır:
HOCAZÂDE Merhum Hoca Tâhir Efendi’nin oğlu.
KÖSE İMAM Merhum Hoca Tâhir Efendinin şâ-
kirdlerinden.
ÂSİM Köse îmam’m oğlu.
EMİN Hocazâde’nin oğlu.”
Midhat Cemal’in verdiği bilgiye göre Safahat’taki
“Köse İmam” karakteri doğrudan doğruya Ali Şevki
Hoca’dan mülhemdir. Midhat Cemal, Köse İmam’m
kim olduğunu bizzat Akif’e sormuş, o da şiirlerin­
deki bu kişinin aslında “Ali Şevki Hoca” olduğunu
dile getirmiştir. Onunla ilgili yukarıda verilen bilgi­
de, “merhum Hoca Tâhir Efendi’nin şâkirdlerinden”
ibaresi, Akif’in babası İpekli Tahir Efendi ile doğru­
dan ilgilidir. Ayrıca hocanın gerçek hayatta da “köse”
olduğunu yine Midhat Cemal’in verdiği bilgilerden
öğreniyoruz. Hatta Midhat Cemal, hocanın “sakalını
heybetli yapmanın yolunu bulduğunu”, seyrek saka­
lındaki “telleri ortasından ikiye ayırarak sakalının
geniş görünmesini” sağlamaya çalıştığını da ekler.
Hocanın şahsi özellikleri hakkında ipuçları veren bu
bilgiler, her ne kadar bir edebiyat eserinde geçse de,
Safahat’ba yer alan bazı dizeleri dikkatlice okuduğu­
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 131

muz zaman da bunların doğruluğunu teyit etmek

mümkündür.

Midhat Cemal, hocanın muhatabının yüzüne söy­

leyecek bir kusur bulamadığı zamanlar ise sesinin
azarlar gibi çıktığına değinir. Onun bu özelliği Meh-
med Akif Bey tarafından seviliyordu, çünkü ona
göre hocanın evinde “beğenilmemek ihtiyacı”nı
teskin edebiliyordu. Ali Şevki Hoca, belki de evi­
nin en değer verdiği misafirine karşı dahi bu
“açık sözlülüğünden” asla taviz vermiyordu.
Onun şiirlerini beğenmediğini Akif Bey’in
gözlerinin içine baka baka söylemek­
ten asla çekinmeyen bir insandı hoca.
Anlaşılan Mehmed Akif Bey de onun
bu “hasbi” tarafına hayrandı. “Köse
İmam” karakterini ilk defa okurla­
rına tanıtan Akif’in Safahat Birinci
Kitap’taki aynı adlı şiirini ithaf ettiği
şahıs, bu hayranlığın bir vesilesi ola­
rak Ali Şevki Hoca’dan başkası değildi.
“Köse İmam”m birkaç özelliğiyle okur­
ların karşısına çıkmasından çok sonra
yazdığı Safahat’m Altıncı Kitabına ismi­
ni veren Asım bölümünde Akif’in “Köse
İmam” karakterinin üzerinde daha derin­
likli düşündüğünü anlayabiliyoruz.

Hocanın karakterinin belli kısımlarını aydın­

latan bu çok sınırlı bilgiler ona bütünlüklü bir
biçimde bakmamıza, onu layıkıyla anlamamıza Bosnalı

pek müsaade etmemekte. Hiç evlenmediğinden ço- Ali Şevki Hoca'yı

çok seven şair Mehmed
luğu çocuğu olmamış bu ilginç ve kıymetli şahsiyetin Âkif Ersoy.

evi bir edebiyat durağıdır.

Midhat Cemal’in verdiği bilgiye göre Sırp Mektebi’n-

de tarih öğretmenliği yapan Bosnalı Ali Şevki Ho-
ca’nın her penceresinden Fatih Camisi görülen evine
başta Mehmed Akif olmak üzere devrin daha birçok
şair, yazar ve misafirinin geldiğini biliyoruz.
132 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Ali Şevki Hoca, yazı masasında oturur, haftada iki

Midhat Cemal'in üç defa Akif’in evine gelmesini beklermiş. Onun gel­
verdiği bilgiye göre mediği zamanlarda evde bulunan diğer misafirlerine
Sırp Mektebi'nde tarih Akif’in şiirlerini okur ve bunları onlara yazdırırmış.
öğretmenliği yapan Midhat Cemal’in, Safahat-Birinci Kitap’taki şiirlerin
Bosnalı Ali Şevki Hoca'nın piyasaya çıkmadan önce istibdat devirlerinde bu
her penceresinden Fatih evde okunduğunun bilgisini vermesi, evin bir ede­
Camisi görülen evine biyat durağı olarak değerini gösterir. Safahat-Birinci
başta Mehmed Âkit olmak Kitabın 1908 yılından itibaren Sırat-ı Müstakim der­
üzere devrin daha birçok gisinde peyder pey ve kitap olarak ise Nisan 1911 ta­
şair, yazar ve misafirinin rihinde yayımlandığı düşünülürse, bu toplantıların
geldiğini biliyoruz. tarihi de aşağı yukarı ortaya çıkar. Ali Şevki Hoca’nın
evindeki toplantılar, 1908 yılından önce veya bu ta­
rihe çok yakın bir zamanda yapılmış olmalıdır.

Ali Şevki Hoca, Akif’in şiirlerini evine ge­

len misafirlerine de okurmuş. Celâl Sahir
ondan dinlediği Küfe manzumesin­
den fazlasıyla etkilenmiş ve bu etki­
nin şevkiyle de Ali Şevki Hoca’dan
onunla kendisini tanıştırmasını
rica etmiştir.

Midhat Cemal, ismini gizlediği

bir şaire, yine Ali Şevki Hoca ta­
rafından Fatih Camii’nde şiirini
okuduğunu, bu şahsın ise okunan
şiire Tevfik Fikret’in Rübab-ı Şikes-
te sinde yer alan Sabah Ezanında şi­
iriyle mukabele ettiğini söyler.

Başka bir gün Akif’in yukarıda bahsi

Midhat geçen bu adama eski sarığıyla yeni aza­
Cemal
Kuntay
metini yan yana koyarak bir ders verdiği­
ni yazan Midhat Cemal, bir gün de burada
Akif ile Ahmed Şuayb arasında ufak bir tatsızlık
yaşandığını hatırlar.

Evin Fatih yangınında yanması, evdeki toplantıların

sona ermesine sebep olur.
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 133

Muhtesip Karagöz Mescidi

ELAGÖZ MEHMET
EFENDİ CAMİİ
Suriçinin günümüze ulaşmayan camilerinden biri­
dir. Diğer adı “Karagöz Camisi”dir. Günümüzde Şeh-
zadebaşı Camii’ne yakın olan ve Bozdağan Su Kemeri
ile Haşim İşçan Geçidi’nin bulunduğu yerdeki alan,
“Muhtesip Kara Koz Mahallesi” adıyla bilinir. Bura­
sı Tanpmar’m 1942 yılma kadar yaşadığı mahalleyi
de içine alan ve aynı zamanda İstanbul’un merkezi
noktalarındandır. Tanpmar’m Huzur ve Sahnenin Dı­
şındakiler romanlarında, uzun süre yaşadığı bu coğ­
rafya, anılarıyla birlikte romanlarına ister istemez
sızar. Huzurda Mümtaz ile Sahnenin Dışındakilerde
Günümüzde Şehzadebaşı
Cemal ile bu caminin bulunduğu çevre çeşitli açı­
Camii'ne yakın olan ve
lardan anlatılır ve romanların omurgasında önemli
Bozdağan Su Kemeri ile
fonksiyonlarla okurun geçmiş yılları gözünde can­
Haşim işçan Geçidi'nin
landırmasının ana mekânlarından biri olur. Sahne­
nin Dışındakilerde, 1920 yılının zor şartları ancak bu bulunduğu yerdeki alan,
şartları bizzat yaşamış bir insanın bilebileceği ayrın­ "Muhtesip Kara Koz
tılarla yer alır: Mahallesi" adıyla bilinir.
134 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Tanpınar'ın "Ben
Şehzadebaşılıyım.
Semtin her taşına ayrı
ayrı bağlıyım." cümleleri
onun İstanbul sevgisinin
merkezini de gösterir.
Haritanın sol üst köşesinde
Muhtesip Karagöz Camisi görülür.
“Evimiz Şehzadebaşı ile Horhor arasında yukarıda ca­
miinden bahsettiğim Elâgöz Mehmet Efendi Mahal-
lesindeydi. Bu mahalle camiin etrafına toplanmış beş
sokakla onların açıldığı bir tramvay caddesine muvazi
oldukça geniş, öbürü Aksaray taraf nda onun karşılığı,
fakat kargacık burgacık iki sokaktan ibaretti. Dört ev­
liyamız, camiden başka bir ahşap mescidimiz, biri Lâle
devrinden diğeri biraz daha evvelden kalma iki medrese­
miz, birinin içinde ‘Yeşil Tulumba’ adı verilen bir soğuk
su kuyusu bulunan birkaç küçük mezarlığımız vardı. Bu
yeşil tulumbanın önünden biraz aşağı inildi mi Ağayo-
kuşu’na ve Şirvanizâde’nin Eski Karadut Mahallesin­
deki konağının bulunduğu arsaya inilirdi. Mahallenin
tramvay caddesine bakan taraf nda Hamamizâde İsmail
Efendinin babasının kiralamış olduğu hamam vardı.”
Mümtaz ise bu camiyi hayatın önemli bir merkezi
gibi anlatır: “Karşıda bütün çocukluğunun şahidi olan
Elagöz Mehmet Efendi Camii’nin kurşunsuz kubbesi
üstünde tesadüfün bir cilvesi olarak biten bir servi dalı,
adeta bu Müslüman mabedin mazisi üstünden ölüme ve
hayata beraberce gülüyordu.”
Tanpmar, Yaşadığım GiZh’deki bir yazısında, değişen
İstanbul’un kendi dünyasını nasıl etkilediğini ve
buranın hayatındaki değerini şöyle dile getirir; “Ben
Şehzadebaşılıyım. Semtin her taşma ayn ayn bağlıyım.”
Bu çığlık, bir yazarın yaşadığı şehirle kendini nasıl
mayaladığına güzel bir örnektir.
 Eski Fatih Belediye binası.

FATİH BELEDİYE BİNASI VE

TAYYARE ŞEHİTLERİ ANITI
(A \ odern hayatın hızından belki de her gün
y | önünden geçip gittiğimiz ama pek de fark et­
mediğimiz Saraçhane’deki Tayyare Şehitleri Anıtı’na
biraz daha yakından bakalım. Bir şehri anlamak, ona
derin anlamlarını katan, onu çeşitli açılardan inşa
eden bu türden mimari/sanatsal eserleri görmekle
mümkün.

TAYYARE ŞEHİTLERİ ANITI

1914 yılındayız...İlk dünya savaşı henüz patlak ver­

memiş. Enver Paşa, Osmanlı devletinin havacılık ala­
nında başarılı olduğunu dosta düşmana göstermek
istiyor. Devletin caydırıcılık ve gücünün sembolü
olacak bir seyahat planlanıyor. İki uçakla İstanbul ve
Yafa’dan uzun rotalı seyahatlar yapılacak... İlk uçağın
askeri pilotları Yüzbaşı Fethi ve Teğmen Sadık Bey­
ler. Uçuş ülkenin semalarında sürdükçe halk sevinç
içinde onları izler. Şam’da kısa bir mola verilir...27
Şubat 1914’te Şam’dan tekrar havalanan uçak, Ka-
136 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

hire’ye yaramadan Şam-Kudüs arasında, Taberiye

Gölü civarındaki Cehennem Vadisi civarında düşer.
Pilotlar şehit olur. İkinci uçağın pilotları Prens Ce-
laleddin ve Nuri Bey’dir. 11 Mart 1914’te Yafa’dan
havalanmaya çalıştığı sırada bu uçak da düşer. Prens
kurtulur ama Nuri Bey şehit olur. Bu kutlu görev için
canlarını feda eden şehitlerimiz için bir anıt yapıl­
ması planlanır. Mimar Vedat Tek, son derece anlamlı
bir eser inşa eder şehitlerimiz için. Bu anıtsal sütun,
uçuşları esnasında düşüp “kırılan” hayatları sembo­
lize edecek şekilde yarım...Yarım kalan uçuş gibi. Ha­
yat da böyle değil mi? İnandığımız şeylerin peşinden
giderken tamamlayamadığımız planlarımız ve he­
deflerimiz... Bir mermer kaide üzerine oturutulmuş,
beyaz mermer ve bronzdan yapılmış. Defne dalı, bir
uçak figürü, Beyazıt Kulesi ve İstanbul tasvirleriyle
bezeli...

SARAÇHANE PARKI'NDAKİ
İSTANBUL MİTİNGİ

Anıtın yanından çok fazla uzaklaşmadan tarihi bi­

Tayyare Şehitleri Anıtı.
raz ileri doğru saralım. 19 Mayıs 1919... Kapkara bir
gün. İzmir işgal edilmiş. İşgal kuvvetleri Osmanlı’yı
parçalamak için daha acımasız... Başkent İstanbul,
protesto mitinglerine başlıyor. Saraçhane Parkı tık­
lım tıklım dolu...Çevremizdekiler ülkenin içinde
bulunduğu durumu haykırmak için hareketleniyor.
Anıtın yanından izliyoruz. Fatih Belediye binasının
balkonuna simsiyah bir örtü çekildi... Ardından kır­
mızı hilali siyaha çevrilmiş beyaz bayrak, bir matem
hüznüyle balkondan aşağıya doğru sarkıtıldı. Ağla­
yanlar, haykıranların sesleri göğü tutmaya, bir üzün­
tü uğultusu kalabalığın üzerinde yükselmeye başla­
dı. Alanı dolduran kadınlar, için için ağlayarak Ah...
ah... Bunu da mı görecektik...’ demeye başladılar. Bir
mahşer provası... Ülke sırat köprüsünde yürüyor...
Belediye binasının giriş kapısının hemen üzerinde­
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 137

ki balkonumsu yerde ufak bir hareketlenme... Kısa

boylu, simsiyah çarşaflı bir kadın göründü... Üzün­
tülü ama cesur. Ön taraftan bizim bulunduğumuz
yere doğru köpüren, coşan bir dalga gibi ismi bize
de ulaştı: Halide... Halide... Bu o... Acıyı sadece dil­
lendiren değil bizzat yaşayan bir lisanda konuşmaya
başladı... Meydandakilerin gözyaşlarını artık hiçbir
şeyin tutması mümkün değil... Sözü, mahşeri kala­
balığı coşturan Halide Edibe bırakalım şimdi:

“Halk, Fatih Belediyesinin önünde toplanmıştı. Balkon­

dan konuşulacaktı. Sesimi kalabalığın hepsine işittir­
mek mümkün olabilecek mi diye düşünürken dramatik
bir olay bana bu endişemi unutturdu. Binanın üzerinde
ay-yıldızlı kırmızı bayraklar rüzgârda sallanırken, onun
altında da, yani balkonun demir parmaklığından aşağı­
ya doğru bir siyah örtü sarkıtılmıştı.

Demir parmaklığın siyah örtüsü üzerinde bir insan de­

nizi ile karşı karşıya gibiydim. Kalabalığın ortasında
askerler ve zabitler vardı. Onların etrafında çoğu genç
olmak üzere, siyah çarşaflı kadınlar vardı. Hepsi nutku
bekliyordu. Aynı zamanda da beyaz sarıklılar, kırmızı
fesliler, birkaç tanede şapkalı vardı. Fakat insan kala­
balığın karşısında, ne olduğunun farkına bile varmı­
yor. Çünkü parlayan gözler, söyleyeceğini insana ilham
ediyordu. Hepimizin içinde haklarımıza ve kudretimize
"insan kalabalığın
iman etmek gayesi vardı. İlk cümlem, ‘Gece en karanlık karşısında, ne olduğunun
ve ebedi göründüğü zaman gün ışığı en yakındır’ oldu...” farkına bile varmıyor.
Çünkü parlayan gözler,
Bu miting birkaç Türk romanında da işlenir. Şüku-
söyleyeceğini insana
fe Nihal’in Yalnız Dönüyorum, R. Ercüment Talu’nun
ilham ediyordu. Hepimizin
Kan ve İman, Zeliha Akçagüner’in Kalpağı Gül Oya­
lılar, Yılmaz Karakoyunlu’nu Çiçekli Mumlar Sokağı, içinde haklarımıza ve
Hıfzı Topuz’un Çamlıca’nın Uç Gülü romanları dev­ kudretimize iman etmek
ri anlamaya farklı bir pencere açacak özelliktedir. gayesi vardı, ilk cümlem,
Unutmadan, Tahsin Yıldırım’m o emek mahsulü ça­ 'Gece en karanlık ve ebedi
lışması; İşgal, Feryad ve Direnşi: Milli Mücadele İstan­ göründüğü zaman gün
bul Mitinglerine de bakmakta fayda var. ışığı en yakındır'oldu..."
Milliet Kütüphanesi.

MİLLET KÜTÜPHANESİ
VE ALİ EMİRÎ
Ç'l eyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi tarafından
1699-1700 yılında dârülhadis olarak yaptırılan
bma, deprem ve yangınlar sebebiyle zaman zaman
tamir ettirilmiş, Feyzullah Efendi’nin vakfettiği ki­
taplar kütüphanenin ilk nüvesi olmuştur. Daha son­
ra Ali Emirî de kütüphanesini bağışlayınca burada
Millet Kütüphanesi kurulmuştur.

1857 yılında Diyarbakır’da dünyaya gelen Ali Emîrî

Efendi, vazife gereği gittiği yerlerden topladığı kitap
ve yazma eserlerle nadide bir kütüphane kurmuştur.
İstanbul’a yerleştikten sonra bir araya getirdiği her biri
nefis el yazması eserlerden oluşan 16.000 cilt kitabını
kütüphaneye bağışlamış ve bu sayede 1916’da Millet
Kütüphanesi hizmete açılmıştır. Ali Emîrî Efendi’nin
bağışladığı kitapların içinde Türk dili ve edebiyatının
anıt eseri olan Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lüga­
ti’t-Türk adlı eserinin el yazması da vardır.
Millet Kütüphanesinin önündeki çeşmenin kitabesi.

Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’nin yaptırdığı Millet Kütüphanesinin giriş kapısı.

Feyziyye Darülhadis binasının kitabesi.

Yahya Kemal, Ali Emîrî Efendi’nin bu eseri almak

için yaptığı fedakârlık ve Türk dili ve edebiyatına,
kültür dünyasına yaptığı hizmetler için ona bir gazel
hediye etmiştir:

Muhtaç isen füyûzuna eslâf pendinin

Diz çök önünde şimdi Emîrî Efendi’nin

Amid o şehr-i nûr öğünsün ile’l-ebed

Fazl ü faziletiyle bu necl-i bülendinin

Iklim-i Rûm’u gezdi otuz yıl taraf taraf

Bir maksadıyla tab’-ı nefâis-pesendinin
1857 yılında Diyarbakır'da
Yekpare nûr olan bu kütüphâne-i nefîs
dünyaya gelen Ali
Yekpare servetiydi bu âlemde kendinin
Emîrî Efendi, vazife
Ecdâd-ı pâkimiz gibi vakfetti millete gereği gittiği yerlerden
Hayranı oldu halk eser-i bî-menendinin topladığı kitap ve yazma
Ya Fahr-i Kâinat sen iyfâ et ecrini eserlerle nadide bir
Dîvân-ı Kibriyâ’da bu Şark ercümendinin kütüphane kurmuştur.
140 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Konağa başta Halid Ziya
olmak üzere, "birçok
edebiyatçı" devam eder.
Toplantıların yapıldığı
salona, Nâzım Bayur'un
büyük ağabeyi Hilmi Bey
ile giren Yahya Kemal,
o günkü toplantıda,
çeşitli anılarını uzun
uzadıya anlatmış ve
buradakilere henüz
piyasaya çıkarmadığı
"Sicilya Kızları" başlıklı
şiirini okumuştur.
Eski Sadrazamlardan Kamil Paşa.
KÂMİL PAŞA'NIN KONAĞI
ski Sadrazamlardan Kâmil Paşa’nın Kıztaşı’nda-
8 ki konağında 1919 yıllarında bir edebiyat mahfi­
li kurulmuştur. Haşan Ali Ediz’in burada düzenlenen
bir toplantı ile ilgili anılarından mahfile kimlerin ka­
tıldığını öğreniriz. 1919 yıllarında Mercan Lisesi’nde
öğrenci ve edebiyata hevesli bir genç olan Ediz, okul
arkadaşı Nâzım Kemal Bayur’dan konaklarındaki
toplantıya Yahya Kemal’in de geleceğini öğrenmiş ve
o da toplantıya hevesle katılmıştır. Konağa başta Ha­
lid Ziya olmak üzere, “birçok edebiyatçı” devam eder.
Toplantıların yapıldığı salona, Nâzım Bayur’un bü­
yük ağabeyi Hilmi Bey ile giren Yahya Kemal, o gün­
kü toplantıda, çeşitli anılarını uzun uzadıya anlatmış
ve buradakilere henüz piyasaya çıkarmadığı “Sicilya
Kızları” başlıklı şiirini okumuştur. Bahsi geçen top­
lantıya Yahya Kemal’in yanı sıra Vâlâ Nureddin de
katılmıştır.
Kamil Paşa'nın Kıztaşı'ndaki konağı.
 Horhorda Taş Konak
olarak da bilinen
Abdüllatif Suphi Paşa'nın
ABDÜLLATİF SUPHİ meşhur konağı.

PAŞA'NIN KONAĞI
(Tstanbul’da Fatih ilçesi, Babahasan Alemi Mahal-
lesi’ndeki Abdüllatif Suphi Paşa Konağı, Horhor
Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Abdüllatif Suphi
Paşa, Yüksek İktisat ve Ticaret Lisesi ile Sanayi-i Ne­
fise Lisesi’nin kurucusudur. Paşa, devlet görevinin
dışında tarih ve nümizmatik ilimleriyle de ilgilen­
miştir. Arapça, Farsça, Fransızca, Yunanca ve Latince
bilen paşanın halk arasındaki unvanı “Frenk” Suphi
Paşa’dır.

Horhor yokuşunun başındaki konakta, sanat-edebi-

yat-siyaset adamları bir araya gelirdi. Bu konak as­
lında babası Abdurrahman Sami Paşa konağının bir
uzantısı, onun farklı bir boyutta tamamlayıcısı gibi
düşünülebilir. Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurul­
I
masında da Sami ve Suphi Paşanın konakları önemli
bir konumdaydı. Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin ku­
Yeni Osmanlılar
rucularının hemen hepsi bu iki konağın müdavim­ Cemiyeti'nin kurulmasında
leri arasındaydı. Cemiyetin kurucuları arasında yer da Sami ve Suphi
alan Ayetullah Bey, Sami Paşa’nm torunu ve Suphi Paşanın konakları önemli
Paşa’nm büyük oğluydu. bir konumdaydı.
142 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 143

Konakların etki alanı ülkenin fikir-edebi-

yat hayatıyla sınırlı değildi. Paşaların
konaklarında siyasi konular dışarı­
da hiç olmadığı kadar rahatça ko-
nuşulabiliyordu. Hatta bu tür
konaklarda siyasi sohbetler,
yabancı bilim adamları ta­
rafından da yapılırdı. Yeni
Osmanlılar Cemiyeti kuru­
cularına ihtilalci fikirleri
aşılayanlar arasında Fran­
sa’dan kaçarak İstanbul’a
gelen Fabre’nin büyük bir
etkisi vardı. İstanbul’a gel­
dikten sonra Hakkı Efendi
adını alıp Sami Paşa’nın hi­
mayesine giren bu kişi, pa­
şanın konağında Fransızca
hocası olarak kalırdı.

Ebüzziya Tevfik’in verdiği bil­

giye göre Sami Paşa, oğlunun ko­
nağındaki toplantıları da yönetirdi.
Konağın müdavimleri arasında Mirza Maarif

Safa, Hoca Abdülkerim Efendi, Mort- Nazırlığı da

yapan Frenk
mann, Renan gibi ilim adamlarını sayabiliriz. lakabına sahip
Konakta, Hindistan, Afganistan ve İran gibi ülkeler- Abdüllatif Suphi Paşa.

den gelen misafirler kalır ve onların katıldığı toplan­

tılar da düzenlenirdi.

Suphi Paşa’nın oğlu Hamdullah Suphi Tanrıöver, ko­

nağı diğer varislerden satın alıp 1950 yılında Ekrem
Hakkı Ayverdi’ye restore ettirmişti. Hamdullah Sup­
hi Tanrıöver zamanında ise Türk Ocakları toplan­
tılarına ev sahipliği yapan, Türkçülük hareketinin
önemli bir merkezi olan konak, Milli edebiyatımızın
önemli isimlerine ev sahipliği yapmıştı. Konak, za­
Ebüzziya Tevfik'in verdiği
manın bütün etkilerine direnerek günümüze kadar bilgiye göre Sami Paşa,
gelebilmiştir. Günümüzde İstanbul Üniversitesi’nin oğlunun konağındaki
bir idari binası olarak kullanılmaktadır. toplantıları da yönetirdi.
144 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Abdurrahman Sami Paşa, evinde
haneği olarak kalan iranlı
alim Safa Bey ile birlikte.
Aslen Morali olan
Abdurrahman Sami Paşa,
Osmanlı devletinin ilk
Maarif Nazırıydı. Edebiyat
ve tasavvufla da yakından
ilgilenen Sami Paşa'nın
çeşitli eserleri vardı.
ABDURRAHMAN SAMİ
PAŞA'NIN KONAĞI
CA bdurrahman Sami Paşa’nın içinde yüze yakın
^£X_halayığm bulunduğu, altmış odalı Taşkasap’ta-
ki konağı, devlet kademesinden önemli kişilerin bu­
luşma yeriydi.
Eski devirlerde eğitim öğretim faaliyeti devlet eliy­
le düzenlenmediği için hemen her konak ve köşk,
bir okul, çeşitli derslerin ehil hocalarca verildiği bir
akademiydi. Buralarda alanında söz sahibi hocalar
ders verir, çocuk ve gençleri eğitirdi. Yabancı dilin
önemine erkenden uyanan bazı ev sahipleri, yurt
dışından davet ettikleri hocaları bütün masraflarını
karşılayarak evlerinde ağırlarlardı. Bu yüzden bu tür
mekânlara gidenler için kullanılan “şu konağa devam
ediyordu” gibi sözler bir gerçeği dile getirmekteydi.
Paşa, konağında kendi çocuklarıyla birlikte yakın ak­
raba ve dostlarının çocuklarına da çeşitli alanlarda
dersler verdi. Bu derslere küçükken Abdülhak Hâmid
de katılmıştı. Samipaşazâde Sezai de hiçbir mektebe
gitmemiş, Taşkasap’ta, Sarı Musa Sokağının başın­
da bulunan konakta ve abisinin Horhor’daki kona­
ğında özel hocalardan dersler alarak yetişmişti.
MAARİF NAZIRI'NIN KONAĞI
Aslen Morali olan Abdurrahman Sami Paşa, Osmanlı
devletinin ilk Maarif Nazırıydı. Edebiyat ve tasavvuf­
la da yakından ilgilenen Sami Paşa’nın çeşitli eserleri
vardı. Konağın Yesari’nin elinden çıkmış harikula­
de yazı ve yaldızlarla süslü salonunda pek çok ede­
biyat ve sanat toplantısı yapıldı. Bir ilim akademisi
kimliğindeki bu mahfili Sami Paşa bizzat yönetirdi.
Konakta hocalık yapanlar arasında Fabre, Mirza
Safa, Hoca Abdülkadir Efendi, Mordtmann; Arapça
hocası Hoca Mesti dikkati çeken isimlerdendi. Bu
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 145

isimlerin dışında Sami Paşa’nın konağının müda­

vimleri arasında, Osman Nevres, Hakkı Bey, Kâzım
Paşa, Yenişehirli Avni, Süleyman Hüsnü Paşa, Namık
Kemâl, Abdülhâk Hâmid, Mûsa Kâzım ve Ziya Paşa,
Ali Suavi ve paşanın oğlu Sâmî Paşazâde Sezai yer al­
maktaydı. Konağın devletle yakın temasta bulunan
misafirleri ise Sadrazam İbrahim Paşa ve ailesi, dille­
re destan zenginliğiyle maruf ve Telemak mütercimi
olarak şöhret kazanmış olan Yusuf Kâmil Paşa ve eşi
Zeynep Hanım ile Prens Mustafa Fazıl Paşalardı.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucuları da hem bu

konağın hem de Abdurrahman Sami Paşa’nın oğlu
Abdüllatif Suphi Paşa’nın konağına devam eden
şahıslardan oluşuyordu. Abdurrahman Sami Paşa, Abudrrahman Sami Paşa'nın
nesir yazılarını biraraya getiren
devrin önemli hamilerinden biriydi. Konağına aldığı inşa-yı Sami isimli eser.

kişilere sürekli yardım eden, onları koruyup kollayan

Sami Paşa, çevresinde bulunan ve sıkıntı yaşayanlara
eli açık davranırdı. Sami Paşa, Ali Suavi’yi himayesi­
ne alıp ona konağında bir oda tahsis etmişti.

Sami Paşa’nın ölümü ile konak eski şatafatını kay­

betti, buradaki toplantı geleneği kısa bir süre sonra
Abdüllatif Suphi Paşa’nın konağına intikal etti.
Abdurrahman Sami Paşa'nın
Mısır'da ikamet ettiği konak.
Âkif merhumun'Yarıp edvârı

yükselmiş bu müdhiş heykel-i ikrâr'

diye hitap ettiği Fatih Camii.
FATİH KÜLLİYESİ/CAMİİ
(Tstanbul’un fetihinden sonra yapılan ilk selâtin
camii ile etrafındaki külliye, Osmanlı’nın me­
deniyet anlayışını yansıtır. Külliye, fethedilen yerin
merkezinde olur ve buradan çevreye doğru devlet
kendi medeniyetinin yapılarını ve sistemini oluştu­
rur. Fatih’in adıyla anılan bu mekân; medrese, kü­
tüphane, tabhane, darüşşifa, muvakkithane, kervan­
saray, çarşı, hamam gibi unsurlar birbirine eklenerek
her açıdan hayatı kuşatır. Fatih Camisi’nin belki de
en güzel tasvirini, “camideki şair” olarak da bilinen
Mehmed Akif’in şiirlerinde buluruz. Onun Safahat
Birinci Kitap’taki “Fâtih Câmii” şiiri, bu manevi ya­
pının şiir yoluyla hafızalara kazınmasının en özel
işaretidir:

“Yatarken yerde ilhâdıyla haşr olmuş sefil efkâr,

Yarıp edvarı yükselmiş bu müdhiş heykel-i ikrâr.
İstanbul'un fetihinden
Siyeh-reng-i dalâlet bir bulut şeklinde mâzîler,
sonra yapılan ilk
Civârından kaçar, bulmaksızın bir lâhza istikrâr;
selâtin camii ile Ziyâ-rîz-i hakikat bir seher tavrında müstakbel,
etrafındaki külliye, Gelir fevkinden eyler sermedi binlerce nûr îsâr.
OsmanlI'nın medeniyet Derâgûş etmek ister nâzenîn-i bezm-i lâhûtu:
anlayışını yansıtır. Kol açmış her menârı sanki bir ümmîd-i cüretkâr!
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 147

O revzenler, nazarlardan nihan dîdâra, müstağrak,

Birer gözdür ki sıyrılmış önünden perde-i esrar. Fatih Camisi'nin belki
Bu kudsî ma’bedin üstünde taban fevc fevc ervah, de en güzel tasvirini,
Bu ulvî kubbenin altında cûşan mevc mevc envâr. "camideki şair" olarak da
Tecessüd eylemiş gûya ki subhun rûh-i mahmûru; bilinen Mehmed Akif'in
Semâdan yâhud inmiş hâke, Sînâ-reng olup dîdâr! şiirlerinde buluruz.
Tabiat perde-pûş-i zulmet olmuş, hâbe dalmışken,
O, gûyâ kalb-i nûrânîsidir leylin, durur bîdâr.
Evet bir kalbdir, bir kalb-i cûşâcûş-i âşıktır,
Ki cevfinden demâdem yükselir bin nâle-i ezkâr.
Nümâyan cebhesinden Sadr-ı Islâm’ın me’âlîsi:
O sadrın feyz-i enfâsıyle gûyâ bir yığın ahcâr,
Kıyâm etmiş de, yükselmiş de bir timsâl-i nûr olmuş;
Nasıl timsâl-i nûr olmaz? Şu pek sâkin duran dîvâr,
Asırlar geçti hâlâ bâtılın pîş-i hücûmunda,
Göğüs germektedir, bir kerre olsun olmadan bîzâr.
Bu bir ma’bed değil, Ma’bûd’a yükselmiş ibâdettir;
Bu bir manzar değil, dîdâra vâsıl mevkib-i enzâr.
Semâdan inmemiştir, şüphesiz, lâkin semâvîdir:
Zemînî olmayan bircilve-i feyyâzı hâvidir.”

Şiirdeki şu dize, caminin yapılışının şairâne bir açık­

lamasıdır sanki: “Bu bir ma’bed değil, Ma’bûd’a yük­
selmiş ibâdettir”.

Fatih Camii'nin eski birfotoğrafı.

148 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Külliyenin içindeki Fatih Sultan Mehmed Han’ın me-

dfun olduğu türbe; şair ve ilim ehli olmakla beraber
çevresinde âlimlerden bir halka oluşturan, cihangir
bir padişahın uhrevi dünyasını yansıtır. Bunlardan
Tacizâde Cafer Çelebi’nin Hevesnâmesi’nâe, sultanın
türbesi tasvir edilir. Ayrıca bu türbe, Osmanlı’nm ilk
dünya savaşı esnasında düştüğü zor durumdan kur­
tulmasının bir sembolü olarak Türk edebiyatında çe­
şitli açılardan işlenen bir yer olarak karşımıza çıkar.
Abdülhak Hâmid’in “Merkad-ı Fatihi Ziyaret” isimli
şiiri, geçmiş nesillerin bir vatan toprağının kökleri­
ni milletin önemli kişilerin kabirlerine doğru uzan­
masının güzel bir örneğidir. Bu şiir, Osmanlı’nm
zor durumda kaldığında geçmişe, onu asıl var eden,
onu mayalayan fikre, ahlaka ve özelliklere sığınması
anlamına da gelir. Şiirden bir parça okuyup istersek
şiiri farklı açılardan da yorumlayabiliriz:

Her gûşesinde delirin nâm-ı bekâ-nisârın,

Şâyestedir denilse âlem senin mezarın.

Kaldın cihanda bir ân, her ânın oldu bir devr,

Mülk-i ezeldigûyâ tahtında hem civânn.

Şensin o kahramân ki birkavm-i cenk-cûya,

Emsâr bahşişindir, ebhâryâdigânn.

Meydân-ı harbi kıldın sen taht-gâh-ı şevket,

Leşkerdi hep müsellâh etbâ-ı bî-şümârın.

Sen cism idin fenâ-yâb, ol rûh-ı câvidânî,

Düştün cüda sen amma, bâkîdir iştihârın.

Etdin muvahhidîne mülk-i cihâd-ı meftûh,

Sulh oldu anda câri fermân-ı feyz-bânn.

Mâzî, o perde-igayb küşâde-i huzûrun,

Atî, o râh-ı muzlim âmâde-igüzânn.

Tevhîd idi merâmm Islâm ile enâmı,

Birleşdi ol uğurda ilminle iktidârın.

Beyt-i Hüdâya konmuş câhm mutâ’ı Islâm,

Durmuş başında bekler bir kavm türbedârın....
 Dino-zâde Âbidin Paşa türbesi

ve üzerindeki hat levhası.

FATİH CAMİİ HAZÎRESİNİN ULU

MEDFUNLARI...

Fatih Camii hazîresi, İstanbul’un en meşhur ve bü­

yük hazîrelerinden biridir. Fatih Camisi’nin kıble
tarafındaki geniş bahçede yer alır. Hazîrenin giriş
bölümünde ise Fatih Sultan Mehmed Han’ın hanı­
mı Gülbahar Hatun’un türbesi ile Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Vezir Dino-zâde Âbidin Paşa’nm
türbeleri vardır. Hazirede, çeşit çeşit güzellikteki ka­
bir taşları ve şâhideler, ölümü bile estetik bir hale ge­
tiren o harika zevkin mahsulüdür denilebilir. Burada
Osmanlı devrinde yaşamış, âlim, devlet adamı, şair
ve edebiyatçı yüzlerce insan medfundur.

DİNO-ZÂDEÂBİDİN PAŞA(1843-1906)

Preveze’de dünyaya geldi ve aynı yerde tahsilini ta­

mamlayıp İstanbul’a geldi. Mutasarrıflık olmak
üzere, borsa komiserliği, birçok ilde valilik yaptı.
Fatih Camii hazîresi,
İstanbul Merkez Efendi Dergâhı postnişini Nûred-
İstanbul'un en meşhur
din Efendiye intisap etti. Arapça, Farsça, Arnavut­
ça, Fransızca ve Yunancayı iyi bilen, edebiyatı seven
ve büyük hazîrelerinden
paşa, Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerif eseriyle Mev- biridir. Fatih Camisi'nin
lânâ’nm Mesnevisinin tercümesi ve ilk cildinin şer­ kıble tarafındaki geniş
hiyle ün kazanmıştır. bahçede yer alır.
150 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

ALİ EMÎRÎ EFENDİ (1857-1924)

Diyarbakır’da dünyaya geldi. İlk eğitimini Diyarba­
MiuırıiTtPMbrioıcî;!:
kır’daki Sülûkiyye Medresesi’nde, Farsça derslerini
mm ■ de amcasından aldı. Telgrafçılık, Abidin Paşa’nın
DİTfASBAKIRUAdL^İRlEFlNDÎ hizmetinde müsevvid, âşâr müdürü, Aşâr Nezâreti
IS57-I5CL+ başkâtipliği, muhasebecilik, defterdarlık, maliye mü­
fettişliği görevlerinde bulundu. Emekliye ayrıldıktan
— sonra Millî Tetebbûlar Encümeni, Tasnîf-i Vesâik-i
Târîhiyye Encümeni başkanlığı ile Târîh-i Osmânî
Encümeni üyeliği yaptı. Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Dairesi Tasnif Komisyonu’nun başında bulunduğu
sırada da kendi adına izâfe edilen “Ali Emîrî Tasnifi”-
ni meydana getirdi.

Bir kitap muhibbi olan Ali Emîrî Efendi, gittiği yer­

lerden birçok kitap toplamış, eski eserlerin kaybolup
gitmesini engellemeye çalışmıştır. Onun adını ölüm­
süzleştiren yerlerden olan Feyzullah Efendi Medre-
sesi’ne 16.000 cilt eserini vakfetti. Ayrıca Kâşgarh
Mahmud’un meşhur eseri Dîvânü Lugati’t-Türk’ü bul­
ması şüphesiz büyük bir hizmettir.

Ali Emiri Efendi’nin kabri.

Bir kitap muhibbi olan

Ali Emîrî Efendi, gittiği
yerlerden birçok kitap
toplamış, eski eserlerin
kaybolup gitmesini
engellemeye çalışmıştır.
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 151

Ahmed Midhat Efendi'nin kabri.

AHMED MİDHAT EFENDİ (1844-1912)

Tophane’de dünyaya geldi. İlk eğitimini Vidin ve
Tophane’de, rüşdiye tahsilini Niş’te tamamladı. Ha­
misi olan Mithat Paşa’nın da yardımlarıyla Fransızca
öğrenmeye ve devlette düşük dereceli bir memur ola­
rak göreve başladı. Otodidakt bir insan olarak birçok
sahada çalışmalar yaptı, gazeteler çıkardı. Yayıncılık Ahmed Midhat Efendi
alanında faaliyet gösterdi. Tahtakale’de oturduğu halkı bilgilendirmek
evde bir matbaa kurdu. Aile fertlerinin yardımları ile
amacıyla bir "hâce-i
kendi kitaplarını yayımladı ve dağıtımını yaptı. Halkı
evvel" gibi çalıştı. Halkın
bilgilendirmek amacıyla bir “hâce-i evvel” gibi çalıştı.
Halkın kültürünü artıracak sahalarda kitaplar yaz­
kültürünü artıracak
dı, bu amaçla Devir, Bedir, Dağarcık, Kırk Anbar gibi sahalarda kitaplar yazdı,
süreli yayınları çıkardı. Üç yıl kadar Rodos’a sürgün bu amaçla Devir, Bedir,
edildi. İstanbul’a döndüğünde Tercümân-ı Hakikat Dağarcık, Kırk Anbar gibi
gazetesini (1878) çıkardı. II. Abdülhamid’in övgüsü- süreli yayınları çıkardı.
152 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

nü kazandığından birçok devlet görevinde yönetici

Ahmed Midhat Efendi,
olarak görev yaptı. Takvîm-i Vekayi ve Matbaa-i Ami­
yaşadığı zamandaki
re müdürlüğü, Meclis-i Umûr-ı Sıhhiyye âzalığı ile
diğer yazarlardan farklı
reisliği ve çeşitli okullarda hocalık yaptı.
olarak daha yerli ve milli
Ahmed Midhat Efendi, yaşadığı zamandaki diğer
görüş ve uygulamaların
yazarlardan farklı olarak daha yerli ve milli görüş ve
taraftarıydı.
uygulamaların taraftarıydı. Şiddetli bir siyasi çatış­
madan kaçınıp daha ılımlı bir siyasi görüşün takipçi­
siydi ve bu yüzden devrin Batıcı entelektüellerinden
farklıydı. İktidarın mutlak surette değişmesinin ge­
rekmediğine; halkın eğitim, kültür ve sanat alanında
desteklenmesine, Doğu ve Batı medeniyetlerinin uz-
laştırılmasma inanıyordu. Bu amaçla halkı eğitmek
için birçok roman ve edebî eser kaleme almış, birçok
yabancı eseri de Türkçeye çevirmiştir.

ŞEHBENDERZÂDE FİLİBELİ
AHMED HİLMİ EFENDİ (?-1913)

Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, A’mâk-ı Hayal isimli

eseriyle Türk edebiyat ve düşünce dünyasında iz bı­
rakmış bir yazardır. Onun hayat serüveni, günümüz­
de Bulgaristan’da bulunan Filibe’de (Plovdiv) başlar.
Öncelikle edebiyat olmak Burada başlayan ilk öğrenim hayatı, İstanbul’da de­
üzere kelâm, felsefe, vam eder. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi’nden sonra
tasavvuf ve tarihin yanı Posta ve Telgraf Nezâreti’nde ve daha sonra da Dü-
sıra Batı medeniyetinin yûn-ı Umûmiyye Nezâreti’nde çalışır. Görev gereği
yanlış anlaşılması gittiği Beyrut’ta devrin gizli örgütü Jön Türkler’le
konusuyla da ilgilenen temas kurar. Buradan Mısır’a kaçar. Mısır’da Jön
Türkler’in kurduğu Terakkî-i Osmânî Cemiyeti’ne gi­
Şehbenderzâde, başta
rer. Çaylak adıyla bir mizah dergisi çıkarır. Yıllar geç­
maddecilik olmak
tikçe siyasi görüşlerindeki değişim sebebiyle önce İt­
üzere OsmanlI'nın
tihat ve Terakkî Cemiyetini ve daha sonra da devrin
son devirlerinde
muhalefetinde yer alan Hürriyet ve İtilâf Fırkası’m
etkisini giderek tenkit eder. Ittihâd-ı Islâm adıyla haftalık siyasî bir
artıran pozitivizm gibi gazete yayımlar. Muhalif kimliği sebebiyle çıkardığı
hareketlerin zararlarını dergiler kapatılır, kendisi çeşitli cezalara çarptırılır.
eserlerinde dile getirir. Fakat o mücadelesinden hiçbir şekilde vazgeçmez.
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 153

İkdam, Şehbâl, Yeni Tasvîr-i Efkâr ve Sırât-ı Müstakim

gibi süreli yayınlarında yazılar yazar. Hikmet isimli
haftalık bir süreli yayın da çıkarır. Buradaki yazıla­
rında bir entelektüel olarak çeşitli konulardaki gö­
rüşlerini açıklar.

Şehbenderzâde Ahmed Hilmi çok yönlü bir simadır.

Öncelikle edebiyat olmak üzere kelâm, felsefe, ta­
savvuf ve tarihin yanı sıra Batı medeniyetinin yanlış
anlaşılması konusuyla da ilgilenen Şehbenderzâde,
başta maddecilik olmak üzere Osmanlı’nın son de­
virlerinde etkisini giderek artıran pozitivizm gibi
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed
hareketlerin zararlarını eserlerinde dile getirir. Bu Hilmi Efendi’nin kabrinden detay.

görüş ve eleştiriler onu hem devri hem de günümüz

için söyledikleri üzerinde düşünmeyi gerektiren bir
entelektüel olduğunu ortaya koyar.

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed

Hilmi Efendi’nin kabri.
 Fatih Malta'daki Şekerci Han.

ŞEKER(Cİ) HANI
(T | azireden çıkıp Malta tarafına doğru yürü-
Cİ I yelim. Tarihi kapıdan geçip sola döndüğü­
müzde İstanbul Caddesi ile Malta Çarşısı Sokağının
kesiştiği köşede eski bir yapı karşımıza çıkar. Hanın
girişinde bir kitabe olmadığından ve yapının mima­
ri özelliklerinde belirsizlikler olduğundan uzmanlar
bu kocaman hanın ne zaman yapıldığına dair net bir
tarih veremezler. Orijinal planında iki kat olan bu
hana daha sonra bir kat daha çıkılmıştır. Fatih ile
ilgili önemli bir eser hazırlayan Mustafa Koç’un ver­
diği bilgiye göre buranın diğer adı Taş Han’dır. 105
odası vardır. Han avlusunun ortasında kanarya ka­
fesi gibi süslü ve şirin bir kahve yer alır. Bu kahveyi
Mehmed Efendi isimli bir zât işletir. Asım Sönmez’in
Hayat dergisinde verdiği bilgilere göre handa yaşa­
yanlar arasında bir aralar Fatih Camiinde Mesnevi
dersleri de veren Osman Kemali Efendi (Ö.1954),
Kandilli Rasathanesi’nin kurucusu ve Mehmed
Akif’in sohbet arkadaşı olan Mehmet Fatin Gökmen
(1887-1955), şiirleri, aykırı kişiliği ve Mehmed Akif
Ersoy’un sevdiği bir diğer sima olan Neyzen Tevfik
(1879-1953) yer alır. Âkif, Neyzen Tevfik’ten ney
derslerini bu handayken almıştır. Koç; Mustafa Hil­
mi Oran ve daha sonra başbakan olacak Şükrü Sa­
raçoğlu’nun da burada bir süre yaşadığını belirtir.
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 157

ÂK
ekerci Han’dan çıkıp Akdeniz Caddesine doğru

S inelim. Caddenin alt taraflarındaki bir sokağa

ru biraz yürümeliyiz. Şair, mütercim, milletvekili,
baytar, ülkesini savunan inançlı bir kahraman, İstik­
lâl Marşımızın yazarı... Ülkemizde, bütün bu sıfat­
ları her anlamda dürüstçe taşıyabilen kaç insan var?
Akif, bu sıfatları layıkıyla taşıyabilme yürekliliğini
hayatının her anında başarıyla üstlenmiş, “inanmış”,
“örnek alınması gereken” bir kişilik... “Sessiz yaşa­
dım, kim beni, nerden
bilecektir?” dizesinde İSTİKJJL M kMM «r KAFAM4T İRİ

dile getirdiği gibi “mü­ ■İM IJ *<CUKlVjrtEH M n ıflbcn.*

i m

tevazı”, “Hiç çağlama­

dan, gizli inen yaş gibi MEHMED AKİF FR5OY
aktım.” dizesindeki gibi M YI HH rıl
IIT> VII. r s ?.SI 4K Alivin (HAMl MI M.
“elemli” bir ruha sahip
olan Akif, “mücadeleli”,
“çileli”, “saf”, “ibretlik”,
içten içe “ufuk açıcı” ve
“harikulade” hayatı ve
“muhteşem” eseriyle
Mehmed Âkif Bey'in yanan evlerinin
aramızda yaşıyor.
bulunduğu yerde günümüzde
birkaç apartman yer almaktadır.
Mehmed Akif, Revankoğlu’nun verdiği bilgilere göre
1873’te Sarıgüzel’de, Sarı Nasuh Caddesi’ndeki Ka-
ğıtçıbaşı Konağının karşısındaki 12 numaralı evde
dünyaya geldi. Ev, annesi Şerife Hanıma aitti. Biti­
şiğinde Hünkâr yaveri Mehmed Bey, onun bir son­
rasında Dağıstanlı Mehmet İzzet Bey’in evi vardı. Mehmed Âkif,
Akif’in doğduğu ev, bu ikisinin arasında kalıyordu.
Revankoğlu'nun verdiği
1888 yılında Mülkiye İdadisinde eğitimini sürdüren
bilgilere göre 1873'te
Akif, bir yıl sonra çıkan büyük Fatih yangınında evi­
Sarıgüzel'de, Sarı
nin yanıp kül oluşunu izledi. Babasının yakınları ta­
rafından bu evin yerine aynı arsaya bir ev inşa edildi.
Nasuh Caddesi'ndeki
Akif’in doğduğu ve bir süre yaşadığı ev, günümüzde Kağıtçıbaşı Konağı'nın
Akşemsettin Mahallesinde, Bali Paşa Caddesi üze­ karşısındaki 12 numaralı
rindedir. evde dünyaya geldi.
Günümüzde Mesih Paşa Camii.
Cami, Sâmiha Ayverdi'nin
yazdığı Mesihpaşa İmamı
romanındaki önemli
mekânlardan biridir.
MESİH PAŞA CAMİİ
(A kif’in evinden çıkıp Akdeniz Caddesinin sol tara-
YAfnıdan yokuş yukarı biraz yürümeliyiz. İlerdeki
sokaklardan birinden sola dönüp biraz yürüdüğümüz­
de Hırka-i Şerif Camisi’ne çok yakın bir konumda, Ko­
yun Baba-Sabire Sultan kabristanın karşı sokağında
yer alan bir külliyeye rastlarız. III. Murad’m veziria­
zamlarından Hadım Mesih Mehmed Paşa tarafından
yaptırılan cami, türbe, çeşmeler, dükkânlar ve küçük
bir hazîreden oluşan külliye, 1586’da inşa edilmişti.
Külliyenin bu tarihi özelliğine Türk edebiyatında da
bir eser eşlik eder. Cami, Sâmiha Ayverdi’nin yazdığı
Mesihpaşa İmamı romanındaki önemli mekânlardan
biridir. Caminin imamı Halis Efendi, iyi bir eğitim
almış, kendince dindar, hayata ve aleme dair görüş­
lerinde son derece katı bir insandır. Evliliği sevgisiz
geçmiş, hayata da hep bu pencereden bakmıştır. Ta ki
Balkan hezimetinden sonra camiye sığınmak zorun­
da olan muhacirlerin gelişine kadar. Onların arasında
Hediye isimli genç bir kıza aşık olacak ve hayatı daha
önce hiç tatmadığı bir ilahi aşkla baştan sona yıkana-
caktır. Roman, merkeze bu camiyi alır ve çevresindeki
hayatlara odaklanır. Romanın giriş bölümünde Ayver-
di, camiyi şöyle tasvir eder:
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 159

“Mesihpaşa İmamı Halis Efendi, telaşsız ve aheste adım­

larla Zincirlikuyudaki evinden çıkarak Hırka-i Şerife inen
yokuşun başına kadar gelmişti. Camii buradan seyretmek
ona hem zevk, hem de hüzün verirdi. Eteklerinin altında
kat kat, sıra sıra, yarım, bütün kubbecikler toplamış bü­
yük kubbenin üstünde bir karış kurşun kalmamıştı. Pen­
cerelerin alçı çerçeveleri ise şaşkınlıktan büyümüş gözler
gibi alabildiğine açılmış, yıllardan beri meçhul bir semte
sitemle bakmakta idi. Yan ve ön cephenin geniş kesme
taşlan, senelerin ve ihmallerin açtığı iltihaplı yaralar ha­
linde gittikçe büyüyor, gittikçe tedavisi zorlaşır bir seyre
giriyordu. Fakat asıl onu üzen, o güzelim minarenin hali
idi. Kubbeler manzumesine levent kameti ile tezatlı ahen­
gi veren minare, yanarken söndürülüveren bir mum gibi,
ortasından uçup gitmişti. Halbuki şu harap, şuperişan ve
derbeder görünüşüne rağmen eser, üstüne çevrilen her ba­
kışa: ‘Ben bu vadiye oturtuluvermiş en nefis bir abideyim!’
diyen haşmetli bir sanat dehasının şahlanışı idi.

Halis Efendi büyük pirinç anahtarı ile cümle kapısını Samiha Ayverdi'nin meşhur eseri
açıp içeri girince, haraplığın, perişanlığın, ihmal ve ka­ Mesih Paşa imamı romanı, Büyük

Doğu dergisinde tefrika edilmiştir.

yıtsızlığın hariçten ziyade burada daha korkunç bir itti­
fakla el ele vermiş olduğuna bugün bir kere daha karar
verdi. Camideki bütün eşya, mihrabın önündeki tek kaba
hasırla, zeytin yağlıklarının çoğu kırılmış veya çalınmış
top kandilden ibaretti. Buraya uzun senelerden beri ce­
maat da gelmiyordu. Amma yine de, Evkaftan aylığını
aldığı halde, ezan okumaktan başka her işe başvuran,
her tarafta gönül eğlendiren bir müezziniyle, kendisi gibi
tek vaktini şaşmayan bir imamı vardı.”
"Yan ve ön cephenin
Sadece bu tasvir bile caminin Türk edebiyatındaki geniş kesme taşları,
yerini almasına yeter.
senelerin ve ihmallerin
açtığı iltihaplı yaralar
halinde gittikçe büyüyor,
gittikçe tedavisi zorlaşır
bir seyre giriyordu. Fakat
asıl onu üzen, o güzelim
minarenin hali idi."
160 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Ekrem Hakkı Ayverdi.
Ekrem Hakkı Ayverdi'nin
Fatih'teki evi- 1939.
EKREM HAKKI
AYVERDİ'NİN EVİ
("1\ A esih Paşa Camisi’nden caddeye doğru biraz
y J_yürüyelim. Sâmiha Ayverdi ve ağabeyi Ek­
rem Hakkı Ayverdi’nin günümüzde de hâlâ ayakta
olan Fatih Fevzipaşa Caddesi’ne yakın evlerine doğ­
ru gitmenin vaktidir. Caddenin sol tarafında kalan
ve günümüzde Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat
Vakfının olan mekânda eskiden musiki, tasavvuf ve
edebiyat sohbetleri yapılırdı.
Sâmiha Ayverdi’nin eserlerindeki konak, köşk, yalı
üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlayan Selami
Alan, Sâmiha Ayverdi’nin 3-4 yaşlarından itibaren
onun kendisini çok seven babasının yanında, evde­
ki “selâmlık sohbetlerine” katıldığını ve burada Ziyâ
Paşa, Cevdet Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Çürüksulu
Mahmud Paşa, Ressam Ali Rızâ Bey gibi kişilerin ko­
nuşmalarını dinleyerek, dönemin siyasi yapısından
ve devletin içinde bulunduğu zor durumdan haber­
dar olduğunu dile getirir.
Fevzipaşa Caddesindeki evde 1955 yılında başlayan
edebiyat ve musiki toplantıları yaklaşık altı sene sü­
rer. Sâmiha Ayverdi’nin bu toplantıların biriyle ilgili
tuttuğu notta hem katılımcıları hem de burada ko­
nuşulan konuları hem de onların halet-i ruhiyelerini
öğreniriz:
“3 Mart 956- Halil Can Bey, Neyzen Niyazi Sayın, Hafız
Kemâl Batanay, Cemile (Annemarie Schimmel), kocası
ve bir Alman şarkiyatçı kız, Hoca Zehra Hanım, Destinâ
Hanım, Bahir Bey ve evin halkı ile yakın eş dost, aylık
 Ekrem Hakkı Ayverdi Fatih'teki
Fevzipaşa'daki evinin salonunda.

toplantı için bir araya gelmiş bulunuyordu. Saz, söz, soh­

bet, muhabbet, Mesnevi... Dünya içinde bir dünya, âlem
içinde bir başka âlem... Herkes mest, medhûş ve pür cûş
u hurûş...”

MUSİKİ, EDEBİYAT VE SOHBET

Mahfile evdekilerin yanı sıra Kenan Rıfâî’nin oğlu

Kâzım Rıfâî ve eşi, Kenan Rıfâî’nin torunları, öğren­
cileri, Meşküre Sargut, Gavsi Baykara, Rusuhi Bayka-
ra ve eşleri, Selman Tüzün, Ahmet Bican Kasapoğlu,
Mahir Şereftuğ, Halil Can, Niyazi Sayın, Ulvi Ergu-
ner ve eşi, Cüneyd Orhon, M. Hulusi Gökmen, Hafız
Ali Efendi, Nezihe Araz, Sofi Huri, Safiye Erol, Ni- Fevzipaşa Caddesindeki
had Sami Banarh, Dr. Abdülkâdir Kafadar, Mehmet evde 1955 yılında
Dede, Melahat Tüzün, Kemal Batanay, Naime Bata- başlayan edebiyat
nay, Şeyh İzzi Bey, Şeyh Râşid Er, Sâdeddin Heper, ve musiki toplantıları
Hopçuzade Şâkir Efendi, Hulusi Gökmenli, Câhit yaklaşık altı sene sürer.
162 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Kuran tilavetinden sonra
çay ve pasta ikramına
geçilirmiş. Edebiyatla
ilgili konu ve sohbetler
de bu sırada başlar, ikili
konuşmaların ardından
ortaya bir konu atılır,
bazıları bu konuyla ilgili
fikirlerini söylerken
diğerleri de onu dinlermiş.
Samiha ve Ekrem Hakkı Ayverdi.
Gözkan, Hakkıye Hanım, Ayşe Hanım, İlhan Hanım,
Tevfik Demiroğlu, Annemarie Schimmel, Yahya Ke­
mal, Selim Nuzhet Gerçek, Hidayet Fuad Reel, Salih
Keçeci, Tahsin Öz, Refik Ahmed Sevengil, Sedat Çe-
tintaş, Necmeddin Okyay, Salahaddin Refik, Münir
Nureddin Selçuk, İzzeddin Öz -bir iki kere- Mustafa
Necati Sepetçioğlu, Uğur Derman ve eşi, Muharrem
Ergin, Faruk Kadri Timurtaş, Necmettin Hacıemi-
noğlu, Agâh Oktay Güner, Altan Deliorman, Metin
Eriş, İbrahim Kafesoğlu, Bayram Yüksel, Mustafa
Tahralı, Necati Tahralı, Mehmet Karpuzcu, Neca­
ti Ağıralioğlu, Hayri Bilecik, Oktay Aslanapa, Halil
Açıkgöz katılmıştır.
Herkesin belirlenmiş ve sürekli oturdukları koltukla­
rı olan salondaki mahfil toplantısını Sâmiha Ayver-
di açar, orta boy ve ciltli not defterinden Ahmed’er
Rıfâî’nin nasihatlerinden, vecizelerinden veya hoca­
sı Kenan Rıfâî’nin Mesnevi şerhinden bir, bazen bir
buçuk sayfalık bir bölüm okur, ardından Halil Can,
bazen Hulûsi Bey ya da Ahmet Bîcan ayağa kalkıp
el bağlayarak Itrî’nin naat’inden iki veya üç bölüm
okur, sonra da ney faslı başlarmış. Kuran tilavetin­
den sonra çay ve pasta ikramına geçilirmiş. Edebiyat­
la ilgili konu ve sohbetler de bu sırada başlar, ikili ko­
nuşmaların ardından ortaya bir konu atılır, bazıları
bu konuyla ilgili fikirlerini söylerken diğerleri de onu
 Ekrem Hakkı Ayverdi'nin
evi günümüzde Kubbealtı

dinlermiş. Bu fasıldan sonra da ilahi ve şarkılar oku­ Akademisi Kültürve Sanat

Vakfı olarak hizmet veriyor.
nurmuş. Musiki faslı bitince de Nihad Sami Banarlı
ayağa kalkarak Fuzuli veya Yahya Kemal’den şiirler
okurmuş. Bu şiir okumalarını bazen de Sâmiha Ay-
verdi yaparmış.

Toplantılarda musiki, fikir, edebiyat, sanat, siyaset

konuları üzerinde “hasbihâl” olarak bir sohbet ge­
leneği oluşmuştur. Yahya Kemal’in katıldığı toplan­
tılar, 1947-1948 yıllarmdadır. Bu toplantılar henüz
mahfilin tam anlamıyla kökleşmemiş olduğu zaman­
lara denk gelmektedir. Yahya Kemal bu toplantılara,
yanma bazen Münir Nureddin’i ve ud, kanun ve ke­
mandan meydana gelen bir saz takımını alarak ka­
tılırmış.

Toplantılara 1960 ihtilâlinden sonra bir süre ara ve­

rilmiş, Özcan Ergiydiren’in verdiği bilgiye göre bir
süre sonra toplantılar tekrar başlamışsa da 1964’te
Toplantılarda musiki,
sona ermiştir. Ergiydiren, 1964’ten sonra da bu top­
fikir, edebiyat, sanat,
lantıların şekil değiştirdiğini söylemektedir. 1972 yı­
lından sonra bu toplantılara katılan Halil Açıkgöz’ün siyaset konuları
verdiği bilgiye göre ise toplantılar, Ekrem Hakkı Ay- üzerinde "hasbihâl"
verdi’nin rahatsızlığı sebebiyle kesildiği 1980’li yılla­ olarak bir sohbet
rın ilk yarısına kadar devam etmiştir. geleneği oluşmuştur.
164 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

UMUT KIRTASİYE
sman Ağırman’m 1989 yılında açtığı kırtasiye,

O Fatih Yavuzselim Caddesi’ndedir. Dükkânın

ismi, “umutsuz yaşanmaz” ibaresinin özeti gibidir.
Müdavimlerince sohbet, kültür, sanat ve edebiyat
konularının konuşulduğu bir edebi muhit olduğu
vurgulanan mekânda Nuri Pakdil, Atasoy Müftüoğ-
lu, Hüseyin Su, İsmail Coşkun, Mustafa Ağırman,
Akif Emre, Ömer Lekesiz, Haşan Aycın, Kudret Bü-
yükcoşkun, Yusuf Ziya Cömert, Duran Boz, Sefer
Turan gibi birçok yazar-ilim adamı çeşitli vakitlerde
bir araya gelmiştir. Mekânın sahibi, sohbetlerini kur­
duğu sofralarla da genişletmiştir.

YAVUZ SELİM
KÜLLİYESİ/CAMİİ
smanlı’nın en parlak devirleri, 16. yüzyılda baba

O ve oğul sultanların hükümdarlığı esnasında

yaşandı. Kanûnî Sultan Süleyman tarafından baba­
sı Yavuz Sultan Selim (1467-1520) adına yaptırılan
külliye; cami, tâbhane, imâret, türbeler ve hamam
yapı bloğundan oluşmuştur. İstanbul’un güzel Haliç
manzarasının da görülebildiği bu tepe nokta, aslında
Osmanlı tarihinde hayatındaki sadelikle birlikte dev­
letin doğu taraflarından gelecek tehditleri başarıyla
bertaraf etmesiyle Yavuz Sultan Selim Han’ın maka­
mı olarak bilinir. Savaşlarda gösterdiği başarılar ve
sert yönetim anlayışıyla adını tarihe yazdıran sultan
için vefatından sonra başarılarını anlatan metinler
yazılmaya başlar. Genel anlamda “Selimnâme” adıyla
meşhur olan bu eserler, sultanın hayat ve siyasetine
dair önemli bilgilerle dopdoludur.
 Yavuz Sultan Selim Camii- 1937.

KABR-İ SELİM-İ EVVELİ ZİYARET

Padişahın türbesinin de bulunması sebebiyle halkın

yüzyıllardır kutsiyetle andığı Yavuz Sultan Selim
ismi, birçok edebî metinde ve özellikle de şiirlerde
“cihangir, kahraman, güçlü kuvvetli insan” mode­
liyle karşımıza çıkar. Osmanlı’nın güç kaybettiği
zamanlarda aktüel zamanda zorlanan toplumsal
hafıza, geçmişte milleti için önemli olan bu türden
“kahraman” figürlere döner. Onların kahramanlık­
larını şiirlerinde dile getiren, yaşanan zamandaki
zorluklardan şikayet ederek onun kendilerine güç
ve kuvvet vermesini isteyenlerin talepleri, şiirlerin
temel motivasyon kaynağı olur. Bu şiirlerden belki
de en meşhurunu Abdülhâk Hamit Tarhan yazmış­
tır: Kabr-i Selim-i Evveli Ziyaret. Şiirden birkaç dizeyi
şimdi okuyabiliriz:

Bu yerde muğterib olmuş o çehre-yî haşmet

Bu yerde mu tekif olmuş o neyyir-î şevket.

Şu kâinât-ı kemâlâta bak ne hey’ette

Mezar şekline girmiş semâya sad hayret!
166 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
OsmanlI'nın güç
kaybettiği zamanlarda
aktüel zamanda
zorlanan toplumsal
hafıza, geçmişte milleti
için önemli olan bu
türden "kahraman"
figürlere döner.
Serîr-i saltanatı gör türâb ile mestûr,
Türâb ile dola şâyeste dide-yî ibret!
Bu yerde münkeşif olmuş o sırr-ı Yezdânî,
Bu yerde münhasif olmuş o lem’a-yî fıtret!
Önünde nâ-mütenâhîliği kılar tenvir,
Peyinde sayesi kalmış bu devlet ü millet!
Adem cihanına ermiş bekaa zevalinden,
Verir başındaki destâr mevte bir heybet!(.. .)
Bu kubbe, Türbe-yi Sultan Selîm-i Evveldir,
Bu türbe kıble-yi Osmâniyândır ey ümmet.
O denlü sâde ki hürriyyeti kılar teşkil,
O rütbe sâde ki ulviyyete verir ziynet!
Cihanda pey-rev idin Şâh-ı Enbiyâ’ya hemân,
Mülûk-i sâireye pîşvâsm ey hazret!
Çekip kılınanı yüksel mezâr-ı pâkinden,
Nezâre sal yine bu sâfilîne bir nevbet.
Huzûr-i satvetine dâhil ol da ey Hâmid,
Bu pâdişâha, bu hâk-î siyâha kıl biat.
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 167

Ser-î celâline döksün felek sitârelerin,

Yahya Kemal, hayranı
Hurûş ü cûş ede payında bin yem-î rahmet!
olduğu sultana ve onun
Yavuz Sultan Selim ile ilgili olarak Yahya Kemal’in hayatıyla zaferlerini
şiirlerine ve onun hakkmdaki yazılarına mutlaka olağanüstü güzel bir
bakmak gerekir. Hayranı olduğu sultana ve onun
formda Selimnâme
hayatıyla zaferlerini olağanüstü güzel bir formda
şiirinde dile getirir. Yahya
Selimnâme şiirinde dile getirir. Yahya Kemal, zor du­
rumda olmasına rağmen geçmiş güzel günlerin sem­
Kemal, zor durumda
bolü olarak onu görür. Onunla ilgili yazdığı bir ya­ olmasına rağmen geçmiş
zıda sultanın Topkapı Sarayı haremindeki odasını, güzel günlerin sembolü
karakterinin yansıdığı bir yer olarak şöyle anlatır: olarak onu görür.
“Bu oda bir inziva yeriydi, penceresi küçük bir bahçeye
bakıyordu. Bir basamak yüksekliğinde bir sofası var­
dı. İki küçük kapısı diğer dairelere yol veriyordu. Selim
burada oturuyormuş. Evet belliydi, onun odası. Şarkın
güneşli ufuklarını her taraftan sarmış olan Selim bura­
da dinleniyordu; bir yastığa biraz dayanır, yorgunluğu­
nu alır, gözlerini kapar, uyuklar gibi, o ruhanî seferber,
burada otururmuş. Burada iken zannettim ki Selim’in
hayaleti bu sofada yine öyle oturuyorve dışarıda kapıda
zenci bir seyisin yanında beyaz bir at bekliyor!”
168 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
tin iç hayatını şairin gözünden çok güzel verir:
Turgut Uyar, eşi Yezdan
Şener ve çocuklarıyla.
Turgut Uyar'ın ilk şiirlerindeki
sakin ve huzurlu Edirnekapı
sokaklarından biri olan Vaiz Sokak.
(T’kmcı Yeni şiirinin sakin ve imge yüklü bir şiir
ırmağı olan Turgut Uyar’m eski zamanların
hatıralarıyla yüklü olan evi, Vaiz Sokağında, 70
numaradadır. Bu ev, onun şiirine malzeme ola­
cak kadar değerlidir. Fatih’te eğitim alan, haya­
tının önemli vakitlerini burada geçiren şairin
henüz kanat hareketleri yaptığı sırada yazdığı
şiirlerde, yaşadığı semtin insanlarının özlemle­
ri, sevinçleri, arzuları yer alır. Onun Edirnekapı
Üstüne Şiirinden alıntıladığımız bir bölüm, sem­
İstanbul dediler mi benim aklıma,
Vaiz sokağı gelir hemen.
Edirnekapı gelir, evimiz gelir (...)
Burası Haşan Efendinin kahvesi Edirnekapı’da,
Bu taşçı Kemal, çocukluk arkadaşım.
Bulutu Haliç’ten, rüzgârı Boğaz’dan
Bir baygın gün içindeyiz, yazdan.
“Dört cihar, sebayidü, pencüse
Akşam olur, güneş batar nerdeyse.”
Pırıl pırıl aşk içinde Mihrimah Sultan Camii
Eyüp’ten vapur düdüğü,
Yenikapı’dan tren sesi.
Kalkarız ağır ağır kahveden
Ben, Kemal, Kemal’in eniştesi...
Vaiz sokağına gelir eve varırım
Kapıya iki üç defa vururum
Karım kapıyı açar, çocuklar koşuşur
Ekmeğimiz var, yemeğimiz var
Yemeğe iştahımız var.
Oturur yemek yeriz cümbür cemaat
Alnımızın terinden, elimizin emeğinden
Etrafa yayılınca makarnanın buğusu,
Bize ne el âlemin on türlü yemeğinden...
Alır karımı gezmeğe götürürüm
Bir dolmuşa bineriz Edirnekapı’dan.Ç..)
 S Ü L E Y M A N i Y E - D R A M A N GÜZERGÂHI 169

Fesleğenler kokar, sardunyalar kızarır

Vaiz Sokak'taki huzurun merkezi
İstanbul sere serpe önümde geceye karşı muhtemelen bu evdi.

Gemilerden, fabrikalardan düdükler

Şimdi bir tren kalkar Sirkeciden bilirim.
Alacakaranlıkta kıpır kıpır gölgeler
Sesler gelir yakın sinema bahçesinden
Bir hoş olurum.

Şairin evinin yer aldığı ve şiirinde geçen Vaiz So­

kak’ta günümüzde 70 numaralı bir ev yoktur. Muh­
temelen sokağın 40 numaradan sonraki evleri, Hoca
Çakır Caddesi’ne dâhil edilmiştir. Caddenin sağın­
dan yürüdüğümüzde mavi beyaz boyalı bir ev ve son
Şairin evinin yer aldığı
derece huzurlu ve sakin bir sokak karşımıza çıkar. Bu ve şiirinde geçen Vaiz
ev, Turgut Uyar’m mesut saadetlerini biriktirdiği ve Sokak'ta günümüzde 70
üzerine şiir yazılan o güzel ev olmalıdır. numaralı bir ev yoktur.
170 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Şehrin kara surlarıyla
çevrilmiş olması,
İstanbul'un "sur içi"
şeklinde asıl merkezi
anlamını ihtiva eden
bir kullanımının
oluşmasını sağlar.
Ahmet Hamdi Tanpmar ve Yahya
Kemal surlarda dolaşırken.
KARA SURLARI
(T) lrÇ°k kadim şehirde olduğu gibi İstanbul da
| ) düşmanların saldırılarından korunmak için
Doğu Roma İmparatorluğu’ndan beri surlarla çevril­
miştir. Tarihi surların ilk olarak günümüzde Topka-
pı Sarayının olduğu alanda yapıldığı tahmin edilir.
M.S. 2. yüzyılda, Roma güçleri tarafından ele geçiri­
len şehre, Balkanlar’dan gelebilecek saldırılara karşı
yeni surlar inşa edilir. İstanbul’un fethine kadar da
şehrin surlarla tahkim edilmesi devam eder. Şehrin
kara surlarıyla çevrilmiş olması, İstanbul’un “sur içi”
şeklinde asıl merkezi anlamını ihtiva eden bir kulla­
nımının oluşmasını sağlar. Fetihten sonra Osman-
lılar, şehri çevreleyen yeni bir sur inşa etmemiştir.
Yahya Kemal, arkadaşları, sevenleri ve talebeleriyle
birlikte İstanbul’un surlarını da içine alan birçok gezi
yapmış, fethin gerçekleşmesinin hikâyesini adım
adım surlarda yeniden yaşamıştır. Hadi biz de bu fe­
tih coşkusuna onun bir yazısıyla dâhil olalım:
İSTANBUL SURLARINDA
Mayısın yirmi dokuzuncu gününü sabahtan; güneş batm-
caya kadar, Topkapı’dan Eğrikapı’ya surların dibinde gezi­
ne gezine geçirdim. İstanbul baharının bu sıcak günü genç
Fâtih’in Türk ordularını İstanbul’a soktuğu gündür. İstan­
bul muhasarasının öyle bir sihri var ki bir defa tutulan uzun
seneler kurtulamaz; gözünde târihin bütün öteki levhaları
silinir, yalnız bu kalır; dört buçuk asırdır bu muazzam vak’a
nice âlimlerin rü’yâsma girmiş Dethier ihtiyar Mordtman
gibi nicesi ömürlerinin en güzel senelerini bu surların dibin­
de geçirmiş, bu efsunlu vakanın hazzma dayamamış.
Ben de bu hazzm kara sevdâsma uğradım. Uç sene­
dir vakit buldukça bâzan yalnız başıma, bâzan Dârül-
fünûn’dan birkaç gencin refâkatiyle Topkapı tramvayına
bindim. Sur hâricine çıktıktan sonra Marmara’dan Ha-
 İstanbul kara surları- 1939.

liç’e kadar kule kule, diş diş göz alabildiğine giden sûrun
yanından yürüdüm, yekpare düşmüş duvar kütlelerinin
üstünde dinlendim, ayaklarımı sarkıtarak burçların üs­
tünde oturdum, Fâtih’in topları ve ordularıyla geldiği
Edirne yollarını seyrettim. Bir sene de tam fetih günü
gelmek ahdimdi. Sene-i devriyeler takvim oyunlarıdır.
Ama yine insanın muhayyilesine zevk veriyor.

Yazık ki bu sene-i devriyeyi hicri takvimle tam mevsiminde

idrâk etmek kabil değil, yoksa zevkine büsbütün doyulmaz­
dı; çünkü takvimlerin dîni, îmânı, vicdânı var; meselâ sene
857 deyince Islâm’ın İstanbul’a girdiğini hissediyoruz, bu
rakamda anlı şanlı bir tmnet (çınlama) var; 1453 deyince
bilâkis Bizans’ın Türklere mağlûp oluşu idrâk olunuyor, bu
rakamda bilâkis bir can çekişme, bir ufûnet (pis koku), bir
günlük kokusu var. Bu rakamların biri Müslüman, biri değil!

İstanbul fethini tattığım bu son üç senede daha az üzül­

düm. Bu vak’a Türklüğün ve Islâm’ın hem en güzel hem
de en büyük merhalesidir. Hâlâ bu saat Marmara’dan
Haliç’e sur hizâsmca giden yolda canlı bir halde de bu­
lunuyor; bahârın böyle bir gününde, biz Müslümanlara
çiniden yeşil bir kelime gibi görünen “Feth”i hissede ede "Biz Müslümanlara çiniden
bu yoldan geçenler Müslümanlığın en derin zevkini du­ yeşil bir kelime gibi
yarlar. Nisandan haziran başlangıcına kadar olan o son görünen "Feth"i hissede
muhâsara bu taşlara, bu servilere bir ruh gibi sinmiş, ede bu yoldan geçenler
hâlâ çekilmiyor. Hâlbuki bu sur ondan evvel neler gör­
Müslümanlığın en derin
müş, neler geçirmiş, taşlarında ne kadar Barbar hücum­
zevkini duyarlar. Nisandan
larının dalgası kırılmış, bu hendeklere ne kadar başka
haziran başlangıcına
başka ırkların kanları akmış, önünde asırlarca ne kadar
renk renk düşman çadırları kurulmuş, gûyâ bütün bu kadar olan o son
akınlar silik bir efsâne de, yalnız Fâtih’in son gelişi bir muhâsara bu taşlara,
hakikatmiş; muhayyile ondan ötesini görmek istemiyor; bu servilere bir ruh gibi
bu vakanın böyle kazâ ve kadere benziyen bir efsûnu var. sinmiş, hâlâ çekilmiyor."
V. BÖLÜM

Gedikpaşa-
Divanyolu-
Nuruosmaniye-
Mahmutpaşa-
Çemberlitaş-
Sultanahmet
Meydanı
Güzergâhı
174 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Recâî-zâde ibrâhîm Şefîk Bey'in
konağı, Kaliçeci Hasanağa
Camisi'nden hemen sonra gelirmiş.
Banarlı, bir İstanbul şairi
ve İstanbul'un Türk/
İslam medeniyeti için
önemine dair önemli
yazıları da bulunan
Yahya Kemal Beyatlı için
1958 yılında bir enstitü
kurulmasını planlar.
ŞAİR (RECÂ
ŞEFİK BEY'İ
("1\ \ alik Aksel’in verdiği bilgiye göre Recâî-zâde
yjjbrâhîm Şefîk Bey’in konağı, Kaliçeci Ha­
sanağa Camisi’nden hemen sonra gelirmiş. 1834’te
devlet hizmetine giren şair, Evkâf Muhasebeciliği­
ne kadar yükselir. Fatîn Efendi’nin Hâtimetü’l-Eşar
isimli tezkiresinde hayatı yer alır. Şefik Beyin oğlu
İffet Beye ait olan bu konakta bir aralar Fecriâti
mensuplan toplanıp edebiyat sohbetleri yaparlar ve
bazen de aralarında tiyatro oyunları oynarlarmış.
Aksel, burada Safi Necib, ilk Jönlerden Salih Fuat,
Hıfzı Tevfik, Enis Behiç tarafından Çifte Sağırlar
komedisinin oynandığını söyler. Konakta saz âlem­
lerinin yapıldığını, sofraların kurulduğunu ve çeşitli
eğlenceler düzenlediğini de ekler.
YAHYA KEMAL ENSTİTÜSÜ
VE MÜZESİ
İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul’un fethinin 500. yıl
dönümünü kutlamak ve etkinlikleri organize etmek
amacıyla Nihad Sâmi Banarlı’nm teklifi üzerine ku­
rulur. Banarlı, bir İstanbul şairi ve İstanbul’un Türk/
İslam medeniyeti için önemine dair önemli yazıları
da bulunan Yahya Kemal Beyatlı için 1958 yılında bir
enstitü kurulmasını planlar. Fatih Başkurşunlu Med-
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 175

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa

Medresesinde Yahya Kemal Müzesi
ve İstanbul Fetih Cemiyeti yer alır.
resesi’nin bir odasında faaliyete geçen Yahya Kemal
Enstitüsünün ilk üyeleri arasında Abdülhak Şinasi
Hisar, Ekrem Hakkı Ayverdi, Ahmet Hamdi Tanpı-
nar, Sıddık Sami Onar, Ömer Lütfi Barkan, Fehmi
Karatay, Ali Vasfi Egeli, Safiye Erol, Feridun Dirim-
tekin, Haluk Şehsuvaroğlu, Fatin Uluengin, Samiha
Ayverdi, Nezihe Araz, Reşat Ekrem Koçu yer alır.
Enstitü’nün müdürü olan Nihat Sami Banarh, şai­
rin kitap, evrak ve dokümanlarıyla şahsi eşyalarını
toplayarak 1960 yılında bir müze açar. Buranın asıl
önemli tarafı, şairin bütün eserlerini bir araya getirip
kitaplarının eleştirel basımlarını yapmasıdır. Yahya
Kemal Enstitüsü ve Müzesi, günümüzde Çarşıka-
pı’daki Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Medresesi’nde
faaliyetlerine devam ediyor.
Çorlulu Ali Paşa Medresesini
gösteren eski bir kartpostal.
Medrese, özellikle
19801i 19901ı yıllarda
yazarların, sanatkârların,
sohbet erbabının
tercih ettiği, çaylarını
yudumlayıp nargilelerini
fokurdattıkları
bir mekândır.
ÇORLULU ALI PAŞA
MEDRESESİ
Müzeden ayrılıp hemen caddenin karşı sırasına ge­
çelim. Karşımıza özel bir medrese çıkar. III. Musta­
fa’nın damadı ve III. Ahmed’in ise sadrazamlarından
olan Çorlulu Ali Paşa, 1716’da mekânda önce tek
kubbeli camiyi, yaklaşık bir yıl kadar sonra da tekke
ve medreseyi yaptırmıştır. Depremler dolayısıyla ta­
mirat görse de yapı genel batlarıyla günümüze kadar
ulaşmıştır. Medrese, özellikle 1980’li 1990’11 yıllarda
yazarların, sanatkârların, sohbet erbabının tercih et­
tiği, çaylarını yudumlayıp nargilelerini fokurdattık­
ları bir mekândır. Burada müdavimlerinin “Erenler”
adıyla da andıkları meşhur bir kahve de vardır.
1980 darbesinden sonra Haydar Ergülen’in ifadesine
göre “kendisini ötekinde tanımak isteyen” bazı şair
ve yazarlar, 1983-1984 yıllarından başlayarak Çorlu­
lu Ali Paşa Medresesi’nde bir araya gelip şiirin mer­
kezde olduğu konularda sohbetler yapardı.
 Çay, edebiyat ve sohbet mekânı
Çorlulu Ali Paşa Medresesi.

Haydar Ergülen, mahfile devam eden genç şair ve

yazarların Uç Çiçek ve Şiir Atı dergilerini çıkardığını,
bu süreli yayınlarda onların kendi sanat görüşlerini
ortaya koyduğunu dile getirmektedir. Adnan Özer,
Çorlulu Ali Paşa
Tuğrul Tanyol ve Haydar Ergülen’in öncülüğünde çı­
Medresesinin girişi.
kan bu dergilerde iki kesimden de şair ve yazarların
eserleri görülür. Poetik anlamda sert tartışmaların
da yapıldığı mahfilde, aynı kesimden gelen insanlar,
yaşanan askeri darbenin insanlar üzerindeki ezici
etkisinden kurtulmak için birbirleriyle konuşmaya
başlamıştır.

Mahfilde Haydar Ergülen, Seyhan Erözçelik, Tuğ­

rul Tanyol, Adnan Özer, Ebubekir Eroğlu, Sıtkı
Caney, İhsan Deniz, Mehmet Ocaktan, Cezmi
Ersöz, Ali Günvar, Vural Bahadır Bayrıl, Atılgan
Bayar, Necat Çavuş, Nusret Özcan, Mustafa Kut­
lu, Hakan Albayrak, Şaban Abak sanat edebiyat
sohbetleri yapmıştı. Çorlulu Ali Paşa Medresesi,
1990’h yılların ortalarına kadar mahfil kimliğini
korumuştur.
Sinan Paşa Medresesi'ndeki
ilesam'da edebiyatçılar hemen
her gün bir araya gelirdi.
1990'ların dikkat çekici bir
sohbet mekânı olan Sinan
Paşa Medresesi'ndeki
ilesam'da başta Hilmi
Oflaz olmak üzere Mustafa
Kutlu, Mehmet Zeki
Akdağ, Nejat Muallimoğlu,
Yahya Akengin gibi
edebiyatseverlere
rastlamak mümkündü.
ILESAM
(A A edreseden çıkıp hemen sola doğru yönelim,
y | Sebilinin kenarındaki başka bir kapıdan baş­
ka bir edebiyat durağına doğru ilerleyelim. 1990’la-
rın dikkat çekici bir sohbet mekânı olan Sinan Paşa
Medresesi’ndeki İlesam’da başta Hilmi Oflaz olmak
üzere Mustafa Kutlu, Mehmet Zeki Akdağ, Nejat
Muallimoğlu, Yahya Akengin gibi edebiyatseverlere
rastlamak mümkündü. Çay ve nargilenin eksik ol­
madığı bu sohbetlerin temel konularından biri de
kültür-sanat ve edebiyattı. Mekân özellikle akşam­
ları yükünü tutar, kendine has bir gürültü içinde
konuşanlar birbirleriyle iletişim kurmaya çalışırlar­
dı. Burayı Türk edebiyatı içinde yaşatacak belki de
en kıymetli eser, buranın da kıdemli bir müdavimi
olan Mustafa Kutluya ait olan ve postmodern anlatı
tekniklerine selam gönderen o nefis Kambur Hafız ve
Minare isimli hikâyedir.
KAMBUR HAFIZ VE MİNARE
Hafız Ali, kurmaca bir hikâyede aşk acısıyla intihar
eden ve kendisi gibi hem kambur hem hafız hem de
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 179

bir camide müezzin olan birinin hikâyesini dinler.

Hikâye o kadar kendini anlatıyordur ki hayatı onu Kambur Hafız, öğle ezanı
dinledikten sonra zembereklerinden boşanır gibi bir için minareye çıkar ve az
anda değişir. Kendi muhtemel sonunu bir yazarın evvel dinlediği hikâyedeki
yazması ve de kaderini bir nevi mühürlemesi onun müntehir müezzin gibi
moralini iyiden iyiye bozar. Kambur Hafız, öğle eza­ aşağıdaki çiçek açmış
nı için minareye çıkar ve az evvel dinlediği hikâyede­
kiraz ağaçlarını görür.
ki müntehir müezzin gibi aşağıdaki çiçek açmış kiraz
ağaçlarını görür. Bembeyaz çiçek bulutu... Ayrıca tıp­
kı hikâyenin başındaki gibi İpragaz arabası, patlıcan
tava, kuş tüyü falan da vardır. Gün günü kovalar, sı­
kıntısı arttıkça artar ve bir gece kararını verir. Gidip
bu işi kökünden temizleyecektir. Senelik iznini alır,
ihtiyar anası ile vedalaşır, İstanbul’un yolunu tutar.
Buradan sonrası usta yazar Kutlu’nundur:

“Hafız yazarın îlesam demlen bir yerde daha çok ikin­

di ile akşam arasında eğleştiğini öğrendi. Gidip buldu
îlesam’ı, ‘Ya Allah’ deyip girdi içeri. İsmi tuhaf lâkin
mekânı latif bir yer. Bir Osmanlı medresesi. İç avluyu
çepeçevre saran revakların arasına sedirler konulmuş,
halı, kilim, ot yastıklar ile süslenmiş. Sedirlere kurulup
nargile fokurdatan, gazete, kitap okuyan, ha bire ciga-
ra içen gençler, orta yaşlılar... İçlerinde arpacı kumrusu
gibi gözlerini sabit bir noktaya dikip düşünenler olduğu
gibi, kızlı-erkekli şen şakrak konuşup gülenler de var.

Avlu ortasında bir şadırvan, başucunda bir elma ağacı,

güller, yeşillikler, hatta aşı vakti gelip geçen bir dut fida­
nı bile var.

Hafız yazarı sordu, işaret edip gösterdiler, hattabir genç

onunla birlikte yanma kadar geldi. Adam adaçayı içiyor,
birkaç edebiyatçı ahbabı ile edebiyatın artık bir kıymet-i
harbiyesi kaldı mı diye tatlı tatlı konuşuyordu.

Hafız’ı getiren genç: Hocam arkadaşın bir maruzatı

varmış, taşradan gelmiş’ şeklinde takdim etti onu. Mus­
tafa Kutlu sigarasının külünü silkerken baktı şöyle bir,
Al işte bir Molla Kasım daha’ diye yüzünü buruşturdu.
Ötekiler akrabası veya hemşerisidir diye oralı olmayıp,
180 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

kendi âlemlerinde kaldı. Yazar onlara ‘Bir dakka’ diyerek

kalktı. Cigara paketini, çakmağı, cigaranm ucuna taktı­
ğı naylon süzgeci yanma aldı.

Bir köşeye çekildiler.

Kambur Hafız hal-hatır, tanışma faslından sonra olup

biteni özetledi. Sesini sertleştirip:

- Benim yazımı yazmışsın, yakışıksız bir şey olmuş, dedi

- O bir hikâye, diye cevapladı yazar, alın yazısı değil.

- Her neyse dedi Hafız, tıpkı ben. Sonunda bir çift sür­
meli göz uğruna kendini minareden atan bir müezzin
olur mu?

Haram bu, haram... Yazar sigarasını tazeledi, sıkıntı ile

etrafına baktı.

- Yahu sen bunu ne üzerine alıyorsun arkadaş, bu bir

kurgu, yani olabilir de, olmayabilir de..

- Olur mu efendi, yazılmış, kayda geçmiş. Ben almasam

biri alır üzerine, memlekette tonla Kambur Hafız var ve
ortalık sürmeliden geçilmiyor. Yazarın alnı kırıştı, ‘Çat­
tık’ der gibi bir hâl aldı yüzü, bir elini bıyığına atıp çekiş­
tirmeye başladı.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 181

- Peki sen ne diyorsun şimdi, kaçtan aşağı olmaz...

- Bu yazıyı değiştir. Adam kendine kıymasın. Bir derdi

var ise kalbinde kalsın.

Yazar içini çekti, nefesini boşalttı. Sanki onu başından

savmak için, aslında bir başına kalıp ne haltlar karıştır­
dığını bir kez daha ölçüp tartmak için uzatmadı sözü.

- Peki, peki.. Yeni baskıda değiştiririz, üzme kendini,

dedi.

Hafız ferahlamıştı. Müsaade isteyip kalktı. Yazar onun ar­

dından epeyce bir süre baktı, kafasını kaşıdı, ‘Vay be, bak
şu Kambura’ diyerek hikâye bahsine yeni bir sayfa açtı.

Ali medresenin kapısından caddeye çıkınca durdu bir an.

Sağma soluna baktı. Ne çiçek açmış kiraz ağacı, ne ip-
ragaz arabası, ne de patlıcan tava vardı oralarda. Gelip
geçen insanlar, vasıtalar, bir çocuk balon satıyordu.

Balonların mavisine dikti gözlerini. Baktı, baktı, hiçbir

şey olmadı. Sevindi, gerindi, ‘Şükür geçti’ dedi, yürüdü.
Adımlarına bir hafiflik sinmişti, neredeyse kamburunu
unutup perende atacaktı oracıkta, içinden ‘Neyin nasıl
yazılacağını anladı teres’ diyordu.

Çıbanı patlamış, kanı, irini yazarın yüzüne sıçramıştı.”

Sinan Paşa Medresesi'nin
hâzinesinden bir görünüş.
182 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Gedikpaşa Tiyatrosu.
1861-1864 yıllarında
Fransız Souiilier
Canbazhanesi burayı sirk
olarak kullandı, Hovannes
Kasparyan tarafından
tiyatro olarak kullanılan
ve 1866 yılında Razi
isminde biri tarafından
satın alınan yapıda
pandomima, bale, opera
gibi gösteriler düzenlendi.
GEDİKPAŞA TİYATROSU
Beyazıt Tramvay durağından ilerleyip Kumkapı’ya
doğru inen sokaklardan birine sapalım. Tiyatro Cad-
desi’nden aşağıya doğru yürüyelim, günümüzde Pre-
sident Oteli bulunan mekânda, tam tarihi net olarak
bilinmiyor olsa da 1859/1860 yıllarında bir tiyatro
binası inşa edildi, 1861-1864 yıllarında Fransız Soul-
lier Canbazhanesi burayı sirk olarak kullandı, Hovan­
nes Kasparyan tarafından tiyatro olarak kullanılan ve
1866 yılında Razi isminde biri tarafından satın alman
yapıda pandomima, bale, opera gibi gösteriler düzen­
lendi. Daha sonra 1868’ten yıktırıldığı 1882’ye kadar
Güllü Agop, Osmanlı Tiyatrosunun sahnesi olarak
kullandı. Burası Gedikpaşa Tiyatrosu ismiyle şöhret
kazandı. Merve Arslan Çinko’nun verdiği bilgiye göre
Güllü Agop, II. Abdülhamid’in isteğiyle 1882’de saraya
davet edildi, bu tarihten yıktırıldığı 1884 yılma kadar
tiyatro Mmakyan tarafından yönetilmişti.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 183

Bir dönem tiyatroyu kullanan Fransız

Soullier Canbazhanesi'nin sirk ilanı.

Burası Türk tiyatro tarihi açısından şüphesiz önemli

bir yerdir. Müslümanların yaşadığı Suriçi’nde tiyatro
temsilleri yapılan bu ilk bina, birçok tiyatro oyunuy­
la halka hizmet vermiş, tiyatronun faydasını anlayan
edebiyatçılar halkı eğitmek ve kendi görüşlerini hal­
ka yayabilmek için de bu sanata dört elle sarılmışlar­ Müslümanların yaşadığı
dır. Bunlar arasında Namık Kemal’in meşhur tiyatro Suriçi'nde tiyatro
eseri Vatan yahut Silistre burada oynanmış ve eser temsilleri yapılan
halkın büyük beğenisini kazanmıştır. Ahmet Midhat Gedikpaşa Tiyatrosu,
Efendi’nin yazdığı ‘Çengi’ ve ‘Çerkez Özdenler’ adlı birçok tiyatro oyunuyla
tiyatro eserleri halka burada oynanmıştır. Eserin halka hizmet vermiş,
gösteriminden sonra halkın ve devletin eleştirileri
tiyatronun faydasını
artmıştır. Bunun üzerine milliyetçilik hassasiyeti­
anlayan edebiyatçılar
ni kaşıdığı şeklinde yorumlanan bu eserler bahane
halkı eğitmek ve
edilerek 1884 yılında tiyatro devlet tarafından kapa­
tılmıştır. Kısa bir süre sonra da bina yık(tır)ılmıştır. kendi görüşlerini
Bunun devlet tarafından yapıldığını belirten kaynak­ halka yayabilmek için
lar varsa da kesin olarak böyle bir emrin uygulandığı­ de bu sanata dört
nı gösteren resmi bir belge ve bilgi bulunamamıştır. elle sarılmışlardır.
184 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Çemberlitaş'taki Asım Paşa Ko nağı'nı
Mısırlı Prens Mustafa Fâzıl Paşa
bir sosyal kulüp haline getirdi.
Çemberlitaş Sütunu'nun çok
yakınında Encümen-i Ülfet yer alırdı.
ASIM PAŞA KONAĞI/
ENCÜMEN-İ ÜLFET
ncümen-i Ülfet, Çemberlitaş’taki Asım Paşa Ko-
8 nağı’nda, Mısırlı Prens Mustafa Fâzıl Paşa’nın
önderliğinde, sosyal amaçları ön planda tutularak
kurulan ilk kulüptür. Eskiden Evkâf Nezareti olarak
kullanılan mekân, Mustafa Fâzıl Paşa tarafından
onarılıp sosyal-kültürel ve edebî sohbetlerin yapıldı­
ğı bir mekâna çevrildi. Mekân, 1870’te açıldı. Abdur­
rahman Şeref’in verdiği bilgiye göre bu kulübe ge­
nelde memur sınıfı üye olarak kabul edilirdi. Memur
kesiminden önceleri “mütemayiz” rütbesine sahipler
buraya üye olabilirken, daha sonraları “rütbe-i evveli
smıf-ı sanisf’nde olanlar da azalığa kabul edildi.
Buraya üye olanların amaçlarından biri edebiyat ve
kültür sanatla ilgili konularda sohbet etmek, yemek
yiyip hoş vakit geçirmek ise de diğeri, encümenin ku­
rucusu olan paşanın nüfuzunu elde etmekti. Encü­
men kelimesi o devirlerde çok fazla revaçtaydı. Kuru­
cular, mekân açıldığı sıralarda kulüp gibi yabancı bir
kelimenin kullanılmasını uygun görmediklerinden
ve encümen kelimesini kullanarak gizlenmek ama­
cıyla “encümen-i ülfet” ismini tercih etmişlerdi.
Encümen-i Ülfet üyeleri, kulübün çeşitli salonlarında
söyleşiler yapıyor, kitap, gazete ve dergi okuyabili­
yor, çeşitli oyunlar oynayabiliyorlardı. Kulübe üye
olmayanlar giremediğinden, dışarıda konuşulması
sakıncalı hemen her konu paşanın himayesi altında
burada rahatça konuşulabiliyordu. Edebiyat soh­
betlerinin de eksik olmadığı etkinliklerde, özellikle
geleceğini düşünen birçok şair, yazar, siyaset adamı
mekânda görülürdü. Mustafa Fazıl Paşa, kulüpte
yabancı elçilerden biri onuruna yemek de vermişti.
Kulübün aşçısının yaptığı yemekler çok güzel ve lez­
zetliydi. Aşçının bir kusuru vardı, çok fazla müsrifti.
Encümen-i Ülfet bir seneden fazla açık kalabildi, bu­
rası encümende kumar oynatıldığı şikâyetleri üzerine
Mahmut Nedim Paşa sadareti zamanında kapatıldı.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 185

Çemberlitaş'taki Vezir Ham'nın

eski bir görseli-1937.

VEZİR HANI
emberlitaş’tan Nuruosmaniye Camisi’ne doğru

S inen yolun sağında günümüzde çok fazla in-

n dikkat etmediği bir han yer alır. Vâsıf Hiç’in
İstanbul Ansiklopedisinde verdiği bilgiye göre 1880-
1890 yıllarında açık olan Vezir Hanı Meyhanesi’nin
iki farklı mekânı vardır. Bunlardan biri koltuk, diğer
ise gedikli meyhanesidir. Küçük koltuk meyhanesi,
han kapısının yanında, caddenin üzerindedir. Asıl
şöhretlisi ve edebiyatçıların mahfili olanı ise han
içinde ve alt katta yer alır. O zamanlardaki müşterile­
rinin son divan şairleri, matbuat mensupları, bey ve
efendi rütbesine mensup kişilerden oluştuğunu be­
lirten Vâsıf Hiç, Muallim Naci ve Şeyh Vasfî ile onun
diğer “tilmizlerini” burada görmüştür. Hiç, Muallim
Naci’nin ünlü “meyhânede” redifli gazelini o akşam
belki on defa yüksek sesle okuyup oradakileri mest
ettiğini belirtir. Eski edebiyatın birçok güzelliğini ba­
rındıran bu şiir şöyledir:
186 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Gönlüme sakiyi mi’mâr eyledim meyhanede

Allah Allah Kabe i’mâr eyledim meyhanede

Ol kadar çaktım ki tersâ-zâdegânm aşkına

Berke döndüm neşr-i envâr eyledim meyhanede

Merkez-i feyzimde oldum müstakır hurşîd-vâr

Encüm-i akdâhı seyyar eyledim meyhanede

Kabe-i kûyun anıp nûş ettiğim sâgarlan

Zemzem-i eşkimle ser-şâr eyledim meyhanede

Gel de cûş-â-cûşunu seyr eyle Mes’ûdılerin

Başka bir âlem be-dîdâr eyledim meyhanede

Naci’nin 1893 yılında vefat ettiği dikkate alınırsa bu­

radaki toplantının bu tarihten önce yapıldığı ortaya
çıkar.

0 zamanlardaki
müşterilerinin son
divan şairleri, matbuat
mensupları, bey ve
efendi rütbesine mensup
kişilerden oluştuğunu
belirten Vâsıf Hiç, Muallim
Naci ve Şeyh Vasfîile
onun diğer "tilmizlerini"
burada görmüştür.

Günümüzde Vezir Hanı.

 ikbal Kahvesindeki Yahya

Kemal'in masası.

İKBAL KAHVESİ
C\ Tezir Hanı’ndan çıkıp yolun sağ tarafından
V yürüyelim. Nuruosmaniye Caddesi’nin Vezir
Hanı Caddesi ile kesiştiği köşede yer alan İkbal Kah­
vesi, Nuruosmaniye Camisi’nin avlu kapısının karşı­
sına denk gelirdi. Açılış tarihini net olarak bilemedi­
ğimiz kahve, Birinci Dünya Savaşı’nm ilk yıllarından,
kapandığı 1965 yılma kadar pek çok sanatçı, yazar
ve gazetecinin buluşma, sohbet etme ve eğlenme
mekânı oldu. İkbal, eskiden basın yayın burumla­
rının bulunduğu Babıâli’ye ve resmi dairelere yakın
olduğundan bu tür yerlerde çalışanların kolaylıkla
uğrayabildiği bir konumdaydı. Kahvenin açıldığı ilk
yıllarda, devrin diğer kahvelerinde olduğu gibi bura­
da da özellikle Ramazanlarda Karagöz oyunları oy­
nanır ve musiki fasılları düzenlenirdi.

Birinci Dünya Savaşı’nm ilk yıllarında burayı bir ede­

biyat merkezi hâline getirenler arasında Halil Nihat
Boztepe, Fuat Köprülü, İbrahim Alaattin Gövsa, ikbal, eskiden basın
Yusuf Ziya Ortaç, Haşan Saka, Hamamizâde İhsan, yayın kurumlanma
Enis Behiç Koryürek, Orhan Seyfi Orhon, Hakkı
bulunduğu BabIâli'ye ve
Süha Gezgin, Agâh Sırrı Levend yer alırdı. Bu isimle­
resmi dairelere yakın
rin hemen hepsi her gece burada görülürdü. Kahveye
Celâl Sahir, Ömer Seyfettin, Falih Rıfkı Atay, Tahir olduğundan bu tür
Nadi ise arada sıra uğrardı. Yusuf Ziya Ortaç, Divan yerlerde çalışanların
edebiyatının belki de son hiciv yazarı kabul edilen kolaylıkla uğrayabildiği
Tahir Nadi ve Falih Rıfkı Atay’ı burada tanımıştı. bir konumdaydı.
ikbal, Nuruosmanıye Caddesinin
Vezir Hanı Caddesi ile kesiştiği
sol köşede yer alırdı.
Ahmet Hamdi Tanpınar,
Beş Şehir isimli eserinde
ikbal'e mütareke yıllarında
sık sık gittiklerinin
bilgisini verir.
MİLLİ MÜCADELE SIRASINDA İKBAL
Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir isimli eserinde İk-
bal’e mütareke yıllarında sık sık gittiklerinin bilgisi­
ni verir. Burayı, yerinde İstanbul Kız Lisesi bulunan
Yüksek Muallim Mektebi’nin felsefe öğrencileri olan
Haşan Ali Yücel ile Hikmet keşfetmiştir. Onların ke­
şiflerinin peşine takılan ve edebiyata gönül vermiş
gençlerin devam ettiği mekâna gençlerin üstat kabul
ettikleri Yahya Kemal’in de gelmesiyle İkbal tam an­
lamıyla bir edebiyatçı kahvesine döner. Milli Müca­
deleye açıkça destek veren Dergâh dergisi çevresinde
toplanan bu gençler Mustafa Şekip Tunç, Haşan Ali
Yücel, Necmeddin Halil Onan, Ali Mümtaz Arolat,
Abdülhak Şinasi Hisar, Mustafa Nihat Özön, Nurul-
lah Ataç, Yunus Kâzım Koni, Zekâi’ydi. Mükremin
Halil ve Osman Cemal Kaygılı da Yahya Kemal’in
İkbal’deki sohbetlerinin müdavimiydi. İkbale buraya
çok yakın bir konumda bulunan Duyunu Umumi­
ye’de çalışan Ahmet Haşim de ara sıra gelirdi. Birkaç
nesil ve birkaç dünyanın farklı insanları İkbal’de bir
araya gelir, çeşitli konularda sohbet ederlerdi.
Tanpınar, aynı eserinde masalarının kapıdan girince
sol tarafta olduğunun bilgisini verir. Yahya Kemal’in
konuşması kıvamını bulunca ve kahkahalar İkbal’i
çınlatmaya başlayınca bu halkanın genişlediğini, kah­
venin bir bölümünü bu kalabalığın doldurduğunu
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 189

belirtir. İkbal, bilardo ıstakalarmm gürültüleri, tavla

sesleri, garson çığlıkları arasında Milli Mücadele ha­
berleri bekleyen, yeni bir dergi çıkarma projeleri ya­
pan insanların uzun süre vakit geçirdikleri bir yerdi.

ORHAN KEMAL'İN İKBALİ

İkbal, uzun yıllar hizmet vermiş bir mekândı. Or­

han Kemal’in İstanbul’a gelişiyle İkbal tekrar altın
çağma döndü. Orhan Kemal, 1951’den sonra İkbal’i
Orhan Kemal, ikbal gibi İstanbul'un
bir sanat-edebiyat merkezine çevirdi. Orhan Kemal,
birçok kahvesini iyi bilirdi.
burası için “İkbal bizim için evimiz kadar, dahası,
bir bakıma evimizden çok daha bize yakın oldu.”
cümlesini kullanırdı. Orhan Kemal burada hemen
her konuda sohbetler yapar, onun çevresine birçok
sanatçı, şair, gazeteci toplanırdı. Onun buradaki
varlığı, mekânı çok fazla benimsemesi, Orhan Ke­
mal’i dinlemek, onunla tanışmak isteyenlerin de ilk
uğradıkları yerlerden birisi olmasını sağladı. İkbale
sürekli uğramayı ihmal etmeyen, burayı bir “Orhan
Kemal Kahvesi’ne” çeviren isimler ise şöyleydi: Edip
Cansever, Muzaffer Buyrukçu, Ferit Öngören, Yaşar
Kemal, Ece Ayhan, Lütfü Erişçi, Fahir Onger, Rasih
Nuri İleri, Haldun Taner, Fahir Aksoy, Fikret Otyam,
Ara Güler, Faiz Turhan, Y. Kenan Karacalar, Oktay
Akbal, Konur Ertop, Ümit Yaşar Oğuzcan, Behçet
Necatigil, İsmet Zeki Eyüboğlu, Yelfe İhsan, Arap Ta­
lat, Patriyot Hayati, Erol Sadi Erdinç, Hadi Malkoç,
Nurettin Akın, Enver Aytekin, Edip Karahan.

Haşan İzzettin Dinamo, Kutsal İsyan isimli romanı

bir gazetede tefrika edilirken buraya gelirdi. Bazen
de “a dergisi”ni çıkaranlar cam kenarındaki bir ma­
Orhan Kemal'in İstanbul'a
sada derginin işlerini yaparken görülürdü. Masadan
gelişiyle ikbal tekrar altın
masaya laf atmaların, yeni bir dergi çıkarma faaliyet­
lerinin, sanat ve edebiyat konuları ve yazarlarla ilgili
çağına döndü. Orhan
konuşma ve tartışmaların hiç eksik olmadığı İkbal, Kemal, 195Tden sonra
1965 yılında kapandı, mekânın müdavimleri de çe­ ikbal'i bir sanat-edebiyat
şitli kahvelere dağıldı. merkezine çevirdi.
190 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Buradaki sohbetlerde,
edebiyat piyasasına yeni
çıkmış edebî eserlerin
niteliklerinden tutun
da güncel edebiyatla
ilgili hemen her bilgi,
dedikodunun misafirlerce
dillendirildiğine şahit
olabilirdiniz.
Atasaray iş Merkezinin en üst
katında Papirüs dergisinin
idare yeri bulunurdu.
PAPİRÜS DERGİSİ İDARE YERİ
(T’kbal’den çıkıp Cağaloğlu’na doğru sağ koldan bi-
raz yürümeliyiz. Caddeye çıkmadan, çok güzel bir
çeşmenin hemen yanındaki Atasaray İş Merkezi’nin
önünde durmalıyız. Bir zamanlar bu binanın en üst
katındaki Papirüs dergisinin idare yeri, şairlerin,
edebiyatçıların sık sık uğradıkları bir kültür-sanat-e-
debiyat mekânıydı. Buradaki sohbetlerde, edebiyat
piyasasına yeni çıkmış edebî eserlerin niteliklerin-
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 191

den tutun da güncel edebiyatla ilgili hemen her bil­

gi, dedikodunun misafirlerce dillendirildiğine şahit
olabilirdiniz. Türk edebiyatındaki önemli yazarların
romanları, diğer romanlarla benzerlik ve farklılıklar
papirüs
değerlendirilir, bu tür eserlerin varsa kusurları or­
taya çıkarılırdı. Bu sohbetlere katılanlar tarafından
da beğenilen eserlerin asla hakkı yenmezdi. Cemal
Süreya’nm çıkardığı Papirüs dergisi, Türk dergicili­
ğinde, şiirinde, edebiyatında önemli bir yere sahipti.
Papirüs, edebiyat dergiciliğine bir kalite de getirdi. imll.hltf. Vhin LV-dıLIrri IhuAUkn

n llt'ı ÜFKKVlT İMİ. sı m 1 IT.RlT EDC-T

Edebiyata, şiire, dergiciliğe gönlünü vermiş olan Ce­ :Xiıı- M ■ 11 \ı.ı:lı I ı"ti;cı-.eAI1M1T <11 ir-ı
II ltk«? '.İT inin\#-.|. ULI V HHHH
d V 11 |1 İT 1 - * 11 I 11 Ct •IKM1. 1 I 1,
mal Süreya, işi dolayısıyla Paris’e gittiğinde, birik­ '1! 11M t T HHJİ1 * PKKEll.L'ı M
tirdiği para ile Chevrolet marka bir araba satın aldı.
Yurda dönünce arabayı sattı. Eline geçen parayla ya
kendine bir ev alacak ya da edebiyata aşkla bağlı bir
şair yüreğinin hiç düşünmeden yapacağı gibi bir ede­
biyat dergisi çıkaracaktı. O, İkincisinde karar kıldı ve
Papirüs dergisini çıkardı. Dergi ilk yıllarda biraz boca­
lamışsa da sonradan uzun yıllar yayınma devam etti.
Papirüs dergisi, yayımladığı özel
Derginin idarehanesine devrin hemen her kesimin­ dosyalarla edebiyat dergiciliğine

den insan geldi ve buradaki sohbetlere katıldı. Ama farklı bir soluk getirmişti.

buraya en fazla uğrayanlar, Türk edebiyatında eserle­

riyle kalıcılığı yakalamış olan şair ve yazarlardı. On­
lar buraya hiç çekinmeden, bir dosta, bir şair evine
uğrar gibi uğrardı.

HATIRALARDAKİ "PAPİRÜS"

Muzaffer Buyrukçu, derginin gönüllü çalışanların­

dan ve aynı zamanda Cemal Süreya’nm yakın arka­
daşlarından biriydi. Onun Dillerinde Dünya isimli
eserinde, buradaki sohbetlerle ilgili çok fazla ayrıntı
bulunur. Muzaffer Buyrukçu, Papirüs’ün idare yerin­
Derginin idarehanesine
de, Cemal Süreya ve handa bürosu bulunan Avukat devrin hemen her
Nizamettin ile Kemal Tahir’in o sıralarda piyasaya kesiminden insan
yeni çıkan Devlet Ana romanı etrafında sohbet ettik­ geldi ve buradaki
lerini belirtir. Avukat Nizamettin, romanın bazı ku- sohbetlere katıldı.
192 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Ara Güler'in objektifinden
Cemal Süreya.
Orası Nuruosmaniye'de
sıradan bir işhanının en
üst katında, küçük, tek
pencereli, adeta yoksul,
her an göçebe bir odaydı.
surları olduğunu söyler. Eserde tarihi yanlışlıkların
çok fazla olduğundan, dürbünün o devirde kullanıl­
mamasına rağmen romanda bir kahramanın bu aleti
kullanmasından ve bir Moğol casusun şaman dansı
yapmasından söz eder. Cemal Süreya ise romanın
eleştirilecek çok fazla yönü olmadığını söyleyerek,
“Öyle bir roman dünya edebiyatında yoktur azizim!”
sözüyle de kendi düşüncesini apaçık ortaya koyar.
Konuşma, daha sonra Kemal Tahir’in romancılığı
konusuna evrilir. Sohbet devam ederken içeri Orhan
Suda, daha sonra da Ercüment Uçarı girer. Onların
katılmasıyla da sohbet devam eder. Cemal Süreya,
daha sonra sözü Yaşar Kemal ve Orhan Kemal’e geti­
rir, bu iki romancıyla ilgili düşüncelerini söyler.
Biraz duraklasak iyi olur zira gençliğine rağmen
önemli bir İstanbul âşığı olan edebiyatçı Selim İleri,
aklında bin bir incelikle merdivenleri çıkıp içeri gi­
riyor ve bizim için burayı bir çırpıda tasvir ediyor:
“Orası Nuruosmaniye’de sıradan bir işhanının en üst
katında, küçük, tek pencereli, adeta yoksul, her an gö­
çebe bir odaydı. Kaktüstü, bitkiydi, yoktu. Raflarda pa­
ket paket dergiler. Pencere perdesiz. Cemal Süreya masa
gerisinde oturur; Papirüs oradahazırlanır; ustalar, genç
yazarlar, şairin edebiyatsever eşi dostu oraya gelip gi­
derlerdi.”
Muzaffer Buyrukçu’nun anılarından 1970’li yıllar­
da yine Cemal Süreya, Behçet Necatigil, Demir Öz­
lünün bulunduğu bir sohbeti öğreniriz. Bu sohbet
idare yerinin buz gibi soğuk olduğu bir sırada yapıl­
mıştır. Necatigil’in Uç Turunçlar isimli eseri Varlık
Yaymları’ndan çıkmıştır. Necatigil, eserini burada-
kilere takdim etmeye gelmiştir. Konu bir ara yurt
dışındaki yazarların kazançlarına, oradan da yayım­
lanan antolojilerin niteliklerine geçer. Papirüs, farklı
bir mizanpaj ve değişik dosya konularıyla pek çok
okur tarafından ilgiyle izlenmiştir. Derginin kapan­
masıyla buradaki toplantılar da sona ermişti.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 193

ATAŞ AR AY "Öyle bir yol bulunmalıydı

ki, yazar, çevirmen hem
İŞ HANI kitabını bastırabilsin
hem de emeğinin
karşılığını tam olarak
alabilsin. Bir de bütün
bunların üzerinde,
YAZKO yazarın, çevirmenin yani
980 darbesinden önce eski Demokrat parti millet­ düşünen kişinin yıllardır

1 vekili ve yazar Samet Ağaoğlu’nun oğlu Mustafa

Kemal Ağaoğlu’nun öncülüğünde, Sınırlı Sorumlu
Yazar ve Çevirmenler Yayın Üretim Kooperatifi Nuru­
verdiği bir başka savaş
daha var. Özgürlük
savaşı. Piyasadan
osmaniye’deki Atasaray Han’da kurulur. 11 kurucu
özgür, yayıncıdan özgür,
üyesi Asım Bezirci, Kemal Bilbaşar, Zeyyat Selimoğ-
her türlü düşünsel ve
lu, Kemal Sülker, Bekir Yıldız, Pınar Kür, Ataol Beh-
politik baskıdan özgür
ramoğlu, Bertan Onaran, Afşar Timuçin, Mustafa
Kemal Ağaoğlu, Erol Toy’dur. Kuruluş amacıyla ilgili yazabilme olanağı."
Mehmet Barlas’a şöyle bir açıklama yapar Ağaoğlu:

“Öyle bir yol bulunmalıydı ki, yazar, çevirmen hem ki­

tabını bastırabilsin hem de emeğinin karşılığını tam
olarak alabilsin. Bir de bütün bunların üzerinde, yaza­
rın, çevirmenin yani düşünen kişinin yıllardır verdiği bir
başka savaş daha var. Özgürlük savaşı. Piyasadan özgür,
yayıncıdan özgür, her türlü düşünsel ve politik baskıdan
özgür yazabilme olanağı. Öylesine özgür ki, yapıtını sa­
tabilmek, okutabilmek için, şu ya da bu akımın, şu ya da
bu ideolojinin yandaşı olmakya da gözükmek zorunlulu­
ğu duymasın. Bir ödünler yumağı içinde yitip gitmesin.
Kısacası yazarın kendi göbeğini kendisinin keseceği bir
yapıya gerek vardı. İşte bu, Yazko’dur.”

EROL TOY'UN PENCERESİNDEN...

O günlerin yakın tanığı ve daha sonra da koopera­

tifin müdürlüğünü yapacak olan Erol Toy, bu yerde
artık dergilere (Yazko Edebiyat, Yazko Çeviri) ayıra-
194 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

bileceği bir odasının, iki elin parmaklarını aşacak

Mekân sadece kitap ve
sayıda üyeyle konuğu ağırlayabileceği bir salonun
dergi yayımlayan bir
ve hatta elden siparişleri hemen karşılayabilecek
idare bürosundan ziyade
yeterlikte bir deposunun bile olduğunu söyler.
1980'lerin zor şartları Mekân sadece kitap ve dergi yayımlayan bir idare
altında edebiyat-kültür bürosundan ziyade 1980’lerin zor şartları altın­
ve sanat alanlarında da edebiyat-kültür ve sanat alanlarında insanlarla
insanlarla paylaşacak paylaşacak şeyler bulan akademik niteliği de olan
şeyler bulan akademik söyleşi, panel ve açık oturumların da yapıldığı ser­
niteliği de olan söyleşi, best bir kürsü olur. Bu kürsüde “Edebiyatımız ve
panel ve açık oturumların Kadın Sorunu” paneli, “Tarihsel Süreç İçinde ve
da yapıldığı serbest Günümüzde Aydın Sorumluluğu” sempozyumu,
bir kürsü olur. “Yazko Sanat Günleri” ve “Yazko Yayın Pazarı” imza
günü ve birkaç söyleşi yapılır. Yazko Edebiyat’m dar­
be sonrasında edebiyat-sanat açısından zengin bir
mecrası olur. Burada İlhan Berk, Füruzan, Ataol
Behramoğlu, Ahmet Oktay, Attila İlhan, Selim İleri,
Pınar Kür, Enis Batur, Can Yücel, Hilmi Yavuz, Naz­
lı Eray, Haşan Bülent Kahraman, Asım Bezirci, Edip
Cansever, Murathan Mungan, Tomris Uyar, Turgut
Uyar, Adalet Ağaoğlu, Fikret Otyam, Mina Urgan,
Füsun Akatlı, Atilla Birkiye, Behçet Necatigil, Neca­
ti Cumah’mn çalışmaları yayımlanır. Toy’un verdiği
bilgiye göre idare yeri kısa bir süre sonra İstanbul
Tabip Odasının geniş birinci katı sembolik bir pa­
raya kiralanır. Ön bölüm yönetime, girişin sağında­
ki genişçe oda Yazko-Edebiyat’la Çeviri’ye, soldaki
günlük siparişleri karşılamak üzere depoya, Türko-
cağı Caddesi’ne bakan odalardan biri başkana, biri
muhasebeye, küçük salonu Gençlik ve Çocuk benzeri
yayınların ilerleyen hazırlıklarına ayrılır. Arkada
bahçeyi gören büyük salon ise Somut dergisinindir.
Buradaki sohbetlere katılan Adnan Özer; Selim, İle­
ri, İlhan Berk ve devrin birçok edebiyatçısının bura­
ya gelip gittiğini hatırlar. Dergiler ve kooperatifin
işleri yolunda gitmez ve 1989’da toplanan kurul,
dergi ve yayınevinin faaliyetinin gereksinim doğun­
caya kadar ertelenmesi kararını alır.
 Kapalı Çarşı'nın Nuruosmaniye
Camisi'ne açılan kapısından çıkınca
sol tarafa doğru inen sokağın
KEBAPÇI KÂMİL başında, sol taraftaki dört dükkânı
bir zamanlar Kebapçı Kâmil işletirdi.

(T 7~alpakçılarbaşı’ndan geçilerek Kapalı Çarşının

X \ Nuruosmaniye Camisi’ne açılan kapısından
çıkmcâ-'sol tarafa doğru inen sokağın başında, sol
taraftaki dört dükkânı bir zamanlar Kebapçı Kâmil
işletirdi. Temizliği ve titizliği sayesinde ünlenen Kâ-
mil’in dükkânında pek çok şair ve yazar yemeklerini
yerken çeşitli konularda da sohbetler ederdi.
Ali Kemal, Rıza Tevfik, Babanzade Ahmet Naim,
Yusuf Akçura, Fuad Şemsi, Mithat Cemal, Mehmed
Akif gibi isimlerin devam ettiği mahfilde, Midhat
Cemal’in verdiği bilgilere göre edebiyat bahisleri de
konuşulurdu. Darülbedayi’de edebiyat dersi veren
Rıza Tevfik, talebelerine ezberlettiği Safahat İkinci
Kitap’laki Haliç tasvirine bu lokantada hayret etmiş
ve “Hodri meydan! Akif’ten başka bunları yazacakvarsa
çıksın[” sözleriyle görüşünü dile getirmişti. Ali Kemal
ise burada Muallim Naci’nin yerini Akif’in doldurdu­
ğunu iddia etmiş, Yusuf Akçura ise Mehmed Akif’in
hiç kimseye benzemediğini, onun başka bir adam ol­
duğunu bu dükkândaki toplantılarda dillendirmişti.

BİR NEVİ HAMİ...

Mehmed Akif, bir aralar hükümetten muntazam

aylık alamadığından öğle yemeklerinin parasını Mehmed Âkif, bir aralar
Kâmile borçlanmak zorunda kalmıştı. Kebapçı Kâ- hükümetten muntazam
mil’in bir nevi sanatkâr hamiliği kabul edilebilecek
aylık alamadığından öğle
bu davranışı Akif’i çok fazla mütehassis ettiğinden o,
birkaç gün içinde ansızın vefat eden lokantanın sa­
yemeklerinin parasını
hibi için Sebilürreşad dergisinin 17 Ekim 1918 tarihli Kâmil'e borçlanmak
347. sayısında “Merhûm Kâmil Efendi” başlıklı bir zorunda kalmıştı.
196 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Mehmetl Âkif, Safahat şiir
kitabını Kebapçı Kâmil'e
imzalayıp hediye etmişti.
Yemekte bira, şarâb,
şampanya gibi şeyler
içecek, Ramazan'da
oruçlu Müslümanlardan
kalan boşluğu dolduracak
yüzlerce zübbe ile bir o
kadar Frenk demirbaş
müşteri yazılmak için
pek çok uğraştılarsa da
o gürbüz delikanlı ne
dükkânına müskirat (içki)
nâmına bir şey soktu ne
de Ramazanları kapısını
açık bulundurdu.
yazı yayımlamıştı. Bu yazının 1918 yılında yayım­
landığı düşünülürse, buradaki toplantıların da tarihi
aşağı yukarı ortaya çıkar. Kâmil vefat edince, dükkân
kapandı ve bu güzel edebiyat sohbetleri de bitti.
Bir hatırayı yâd etmek için Mehmed Akif’in duygu
dolu yazısını okuyalım:
MERHÛM KÂMİL
Kalpakçılarbaşından geçilerek, çarşının Nûr-ı Osmâniy-
ye Câmi-i Şerîfi’ne karşı açılan kapısından çıkılınca, sol
tarafa doğru inen sokağın başında yine sol kolda sıra ile
dört dükkân görülür ki, bunlar on seneden beri fevkalâde
anılmış; mukim, misâfir bütün İstanbul halkı tarafindan
tanılmıştı. Bu dükkânların evvelâ ikisini işletmekte olan
Kâmil isminde yirmi yirmi iki yaşlarında gayet gürbüz bir
delikanlı vardı ki, nâmûsu, faâliyeti, kadirşinâslığı, nezâ-
feti, insâfi, istikameti, terbiyesi, ulüvv-i cenâbı sâyesinde
iki-üç sene zarfında umûmun iltifâtını, daha doğrusu hür­
metini kazanmış; pek az denecek kadar mutedil bir para ile
yemeklerin en nefisini, en temizini yiyen müşterileri artık
o iki dükkân, kabil değil, istîâb edemez (alamaz) olmuştu.
Bu gürbüz delikanlı ikişer üçer sene ara ile alt taraftaki
iki dükkân ile karşı sıradaki diğer bir dükkânı da eski­
lerine ilhâk ederek işini büyüttü. Lâkin aslâ şımarıklık
göstermeyerek, nasıl başladıysa öyle devam etti. Şu galâ
devirlerinde bile insâfdan zerre kadar ayrılmadı.
Kâmil yalnız gündüz yemeğini verir, akşamdan evvel dük­
kânları kapardı, ikindiden sonra kapalı duran bu dükkân­
lar Ramazanlarda, bayramlarda yine kapalı bulunurdu.
Yemekte bira, şarâb, şampanya gibi şeyler içecek, Rama­
zanda oruçlu Müslümanlardan kalan boşluğu dolduracak
yüzlerce zübbe ile bir o kadar Frenk demirbaş müşteri
yazılmak için pek çok uğraştılarsa da o gürbüz delikanlı
ne dükkânına müskirât (içki) nâmına bir şey soktu ne de
Ramazanları kapısını açık bulundurdu. Birinci teklife kar­
şı; “Bir Müslüman için meyhânecilik ne ayıb şeydir!” dedi;
ikinci talebi de; “Yılın on birayı dünya için çalışıyorum; bir
ay da Allah için câmileri dolaşmalıyım.” cevâbıyla reddetti.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 197

Ticâret, sanat âlemine atılmış bütün Müslüman gençle­

ri için pek büyük bir nümûne olmak liyâkatini gösteren irtihâli o kadar ânî, o
Kâmil müşterilerinin çoğuna karşı evlâd, yahud kardeş kadar nâgehânî oldu
tavrını takınırdı. Dükkânını kapar kapamaz hem kendi ki cenâze namazında
işleriyle, hem onların işleriyle uğraşır; bu uğurda hiçbir bulunmayı farz-ı ayn bilen
emekten, hiçbir fedâkârlıktan geri durmazdı. âşinâlarının pek çoğu
Yazıklar olsun ki, ancak beş altı gün süren mel’ûn bir bu son vazîfeleriniîfâ
hastalık hiç olmazsa yüz yıl yaşamaya nâmzed olan o edemedikleri için başkaca
gürbüz vücûdu topraklara seriverdi! îrtihâli o kadar ânî, müteessir oldular.
o kadar nâgehânî oldu ki cenâze namazında bulunmayı
farz-ı ayn bilen âşinâlarının pek çoğu bu son vazifelerini
ifâ edemedikleri için başkaca müteessir oldular.

Artık Kâmil aramızdan çekildi gitti. Arkasında dört beş

yetimiyle, refikası, bir de zavallı anacığı kaldı. Hayır,
merhumun zıyâ’mdan (kaybından) musâb olan (hasta­
lığa yakalanmış olan) yalnız âilesinden ibâret kalsaydı
belki felâketin tehvînine (hafifletilmesine) çalışılabilir­
di. Lâkin Kâmil’in irtihâliyle (vefatıyla) memleket en
kıymetli, en müfîd bir evlâdını dahagaib etmiş oldu.

O ne hayr-hâh (hayırlı), ne cömerd, ne büyük fıtratlı bir

çocuk idi! Rüşdiye derecesini geçmeyen bir tahsil ile in­
saniyetin, ahlâkın bütün inceliklerini nasıl ihâta edebil-
mişti(kuşatmıştı)?

Şu satırları karalarken, Hudâ bilir, ciğerimin sızladığını

duyuyorum. O, çünkü beni samimî bir dost değil, hakiki
bir baba tanır da o kadar fedâkârlıklar gösterirdi ki, ile­ Kapalı Çarşı'nın Nuruosmaniye Kapısı.

ride kendi evlâdımdan görebilirsem dünyada insanların

en bahtiyân olurum.

Evet, o lutuflar, o yararlıklar kimseye söylenmeyecek,

ikimizin arasında kalacaktı. Beynimizde (aramızda)
böyle bir muâhede (anlaşma) vardı. Onun büyüklüğü
nakz-ı ahd (anlaşmayı bozma) gibi rezîlelerden pek mü­
nezzeh idi (kötülüklerden uzak idi). Öldü, gitti, kimse­
ye sır vermedi. Lâkin bugün o ahdi, kısmen olsun, nakz
etmek (bozmak) suretiyle ben de biraz büyümek istiyo­
rum. Eminim ki rûh-ı mağfûru beni afv edecektir. Lillâ-
hi’l-Fâtiha.
 MAHMUTPAŞA KAHVESİ
Mahmutpaşa Camisi’nin avlusunda yer alan sıra
kahveler, merkezi konumu sayesinde pek çok edebi­
yatçının uğradığı bir mekândı. Yaz aylarında özellik­
le öğleden sonraları hareketlenen kahvede, genellik­
le satranç, dama gibi oyunlar oynanırdı. Kahvedeki
sanat-edebiyat sohbetleri herkese açık değildi. Özel­
likle yazarlar, şairler ve okumuş yazmış kesimden
insanlar burada toplanırdı. Eğer buranın müdavim­
lerinden değilseniz, içeride oturup edebiyat sohbet­
lerini dinlemeniz o kadar kolay olmazdı. Müdavimle­
rin misafirleri ve dostları buradaki sohbetlere ancak
davet edildiklerinde katılabilirlerdi.

Mahmutpaşa Camisi'nin
BİR TÜRK DOSTU: PİYER LOTİ
avlusundaki açık hava
kahvehanesinde nargile içenler. Belli başlı müdavimleri arasında Ebüzziya Tevfik,
Apti Bey, Ahmet Farisî Efendi, Osman Saip Efendi,
Mithat Efendi, Bekir Sami Paşa, Lütfü Efendi, Ethem
Pertev Efendi, Lebip Efendi, Âli Efendi, Hacı Müşfik
Efendi, Bursah Sakıp, Kâzım Bey, Fatin Efendi, Mü-
nif Efendi yer alırdı.

Meşhur bir nargile ve kahve müptelası olan Piyer

Loti, buranın müdavimidir. Onu görmek, onunla
sohbet etmek ve Osmanlı’yı da anlayan Batılı bir
yazarla tanışmak isteyenler zaman zaman kahveyi
ziyaret ederdi.

Kahvede edebiyat sohbeti yapılacağı zaman, sohbeti

yapan kişinin etrafındaki sandalyeler dolardı. Divan
şiirinden örneklerin de sunulduğu, geleneksel bir
tenkit mekanizmasının da icra edildiği sohbetlerde,
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 199

üstat kabul edilen kişi bilgisi, görgüsü ve kültürüne

göre dinleyenlere kimi zaman bir şiiri açıklar, bunun
I
başka şiirlerle olan benzerlik ve farklılıklarını ortaya
serer kimi zaman şiirdeki anlaşılması zor bir maz­
munu (sembol) anlaşılacak bir seviyede dinleyenle­
re açıklardı. Bazen de aşka gelen veya kendisinden
şiir okumasını isteyenleri kırmayan şairler, şiirlerini
buradakilere okurlardı. Mekânın dikkat çekici sima­
larından biri olan Fatin Efendi, şiirini okumadan
önce belki de tevazusundan okuduğu şiirin “acizâne”
olduğunu söylerdi. Fatin Efendiye sürekli takılan
Üsküdarlı Hakkı ise hemen iğneleyici bir sözle onun
sözünü tasdik ederdi: “Fatin’in her sözü yalandır.
Doğru bir sözü varsa şiirlerinin âcizane olduğunu
her vakit söylemesidir.” Kahveye birçok tarihçi ve
ilim adamı da devam ettiğinden onların toplantıla­
rında da kahve kalabalıklaşırdı.

TEBESSÜM-İ ELEM ROMANINDAKİ KAHVE

Hüseyin Rahmi’nin Tebessüm-i Elem romanındaki ka­ Mahmutpaşa Kahvesinde

fası karışık kahraman Kenan da buraya uğrar. Kafası, nargilesini tütüren Piyer Loti.

psikolojisi, hayatı gibi kaos içindedir. Caminin avlu­

suna adım atar, akimda inançla ilgili birçok soru var­
dır. Bir arayış içindedir. Kafasını karıştıran modern
felsefeden, krizlerden bir nebze olsun kurtulmak is­
ter. Nargile ve kahve söyler. Sebilde abdest alan halkı
izler. Onlar gibi olmak, onlar gibi saf bir inançla ya­
ratıcısına ulaşmak ister. Abdest alan Kemahlı hama­
lın yanma koşar, bir kardeş gibi kucaklar onu. Kıllı
göğsünün üzerine birkaç öpücük kondurur, oradan
yayılan ter kokusundan midesi bulanır. Ona karde­
şim diye hitap etmesini hamal bir türlü anlayamaz.
Kenan’ı camiye sokarlar. Namazı bile doğru düzgün
tamamlayamaz. Kafası ve inançları işgal altında olan
Kenan, aradığını orada bulamaz, dayak yemeden ca­ Kahvede edebiyat sohbeti
miden çıkıp kendi dünyasına doğru yeniden ilerler. yapılacağı zaman, sohbeti
Ebüzziya Tevfik’e göre, kahve 19. yüzyılın sonuna yapan kişinin etrafındaki
doğru kapandı. sandalyeler dolardı.
200 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Çağlar Han'ın üst katında bir
zamanlar Piyer Loti ikamet etmişti.
Konaktaki toplantılara
pek çok şair ve yazarın
yanı sıra Ziyâ Paşa ve
Ceride-i Havadis'te
yazan Âli de katılır.
ünümüzde Beyazıt’tan Çemberlitaş’a doğru yo­
S lun sağından yürürsek birkaç yüz metre sonra
muza 15 numaradaki Çağlar Han’ın ikinci katın­
da, 1910 yılında birkaç ay burada ikamet etmesin­
den dolayı ünlü Fransız yazar Piyer Loti (1850-1923)
ile anılan ev çıkar. Osmanlı insanlarını ve özellikle
de İstanbul’u çok seven Loti, Fransızca yazdığı eser­
lerle Avrupada “Türk dostu” unvanını kazanmış bir
subaydır. Ülkeye çeşitli zaman aralıklarında gelen
ve bir Osmanlı erkeği gibi kafasına fes takan Loti,
ülkenin değerlerine ve yaşama biçimine hayran bir
Oryantaliste benzer. Mekânın giriş kapısının hemen
üzerindeki mermer tabela, Osmanlı’nın ona verdiği
değerin bir nişanesidir.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 201

Eleştirelerin toplandığı temel nokta, Loti’nin eser­

lerinde aşırı duygusal, gerçeklikten kopuk ve sadece Eleştirilerin toplandığı
kendi hayal dünyasının mahsulü olan Doğu tasvirleri temel nokta, Loti'nin
yaratmış olmasıdır. Buna karşı başta Nazım Hikmet eserlerinde aşırı duygusal,
olmak üzere daha birçok edebiyatçı onun bu pers­ gerçeklikten kopuk
pektifine eleştiriler yöneltmiştir. Onun Oryantalist ve sadece kendi hayal
bir bakışla Osmanlıya baktığını düşenenlerin eleş­
dünyasının mahsulü
tirilerini Nazım Hikmet’in Piyer Loti isimli şiirinden
olan Doğu tasvirleri
aldığımız bir bölümden okuyabiliriz:
yaratmış olmasıdır.
“Esrar!
Tevekkül!
Kısmet!
Kafes, han, kervan
şadırvan!
Gümüş tepsilerde rakseden sultan!

Piyer Loti'nin bir süre

kaldığı evin eski hali.
202 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Mihrace, padişah,
Piyer Loti'nin oryantalist bin bir yaşında bir şah.
bir bakışla OsmanlI'ya Minarelerden sallanıyor sedef nalınlar,
baktığını düşenenlerin burunları kınalı kadınlar
eleştirilerini Nazım ayaklarıyla gergef dokuyor.
Hikmetin Piyer Loti isimli Rüzgârlarda yeşil sarıklı imamlar ezan okuyor!”
şiirinden okuyabiliriz. İşte frenk şairinin gördüğü şark!
İşte
dakikada 1.000.000 basılan
kitapların
şarkı!
Lâkin
ne dün
ne bugün
ne yarın
böyle bir şark
yoktu,
olmayacak! (...)
Bilmeyenler
bilsin:
sen bir şarlatandan başka bir şey değilsin!
Şarlatan!
Çürük Fransız kumaşlarını
yüzde beş yüz ihtikarla şarka satan:
Piyer Loti!
Ne domuz bir burjuvaymışsın meğer!...”
Piyer Loti'nin kaldığı evin
önündeki levha.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 203

ÇEMBERLİTAŞ SÜTUNU Yangınlar, depremler

î mparator Constantinus, İstanbul’u yeniden inşa

ettiğinde adıyla anılan bir meydan yaptırıp or­
tasına da bu anıtı diktirir. Anıtın gövdesi, erguvan
sebebiyle anıt çok fazla
hasar alır. Bu yüzden bu
tarihi mirası korumak
rengindeki porfir taşmdandır. Anıtın üstünde bir de amacıyla çevresine
heykel vardır. Yangınlar, depremler sebebiyle anıt demirden çemberler
çok fazla hasar alır. Bu yüzden bu tarihi mirası koru­ yapılır. Sütunun adı
mak amacıyla çevresine demirden çemberler yapılır.
buradan gelir. Yangınlar
Sütunun adı buradan gelir. Yangınlar sebebiyle anı­
sebebiyle anıtın
tın erguvan renkli porfir taşları simsiyah hale gel­
diğinden halk arasında bu tarihi esere yanık sütun/
erguvan renkli porfir
direk de denir. Bu tarihi eser, bir odak noktası olarak taşları simsiyah hale
edebiyat metinlerinde geçer. geldiğinden halk arasında
bu tarihi esere yanık
Ahmet Ümit’in meşhur romanı İstanbul Hatırasında.,
şehir planlamacısı olan Mukadder Kınacı’nın cesedi
sütun/direk de denir.
sütunun yakınma bırakılır. Roman, İstanbul’un tari­
hi mekânlarında geçmesiyle de dikkat çekicidir.

Çemberlitaş'ın eski hali.

204 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

irlik Vakfı’nın hemen yan tarafındaki Evkâf

Sokağı’na dönebiliriz. Hüzün dolu bir aşk
hikâyesini dinleyeceğimizden sesimizi olabildiğince
kısalım... Sokağın adı, burada yer alan Osmanlı za-
inanındaki bir kurumdan geliyor: Evkâf-ı Hümâ­
yun Nezâreti. Bu kurum, Osmanlı’da bütün
vakıfların idare ve denetiminden sorumluy­
du. Nezaret binasının yerinde günümüzde
Çemberlitaş Lisesi bulunuyor. Burası as­
lında II. Abdülhamid devrinin kudretli
bir paşası, merkez kumandanı ve aynı
zamanda padişahın baş mutemedi de
olan Sadeddin Paşa’nın konağıydı.
Konak, devrin musiki akademisi ve
özellikle de saray için raks, saz ve söz
için Çerkeş ve hatta Habeş kızların
eğitim aldıkları bir nevi akademiydi.

Devrin meşhur edebiyat adamı ve

bestekârı Ahmet Rasim, arkadaş­
larıyla bir gün bir lokantada yemek
yerken başına birden zabıtalar dikilir.
“Zatıalilerini” Merkez Komutanlığı’na
götürmeye memur edildim diyen zabıta­
nın sesini duyunca üstat şöyle bir ayılır. O
gün, o günden evvelki makaleleri birer birer
Sadeddin gözünün önünden geçer gider. Şüpheye sebep
Paşa
olacak bir şey yazmadığına kanidir. Ama koskoca
merkez komutanı Sadeddin Paşa, Sultan Hamid’in
baş mutemedi acaba onu ne diye aramaktadır? So­
ğuk bir ter ensesinden belkemiğine doğru iner. Dışa­
rısı soğuk Aralık gecesinin bütün ağırlığıyla yüklü...
Zabit, bir fayton çağırır, hızla konağa doğru yola
çıkarlar. Üstat şemsiyesini kapar, bir köşeye suçlu
suçlu büzülür. Fesini ve gözlüğünü düzeltir, redingo­
tunun düğmelerini yoklar, aceleyle ilerleyip saygıyla
kendini çağıran devletlûnun karşısına çıkar.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 205

Çemberlitaş lisesinin bulunduğu

yerde eskiden Sadeddin Paşa'nın
konağı bulunuyordu.
HATIRASINA ŞARKI YAZILAN
BESTENİGÂR KALFA

Paşa’nm gözleri kıpkırmızıdır. Üstat, farklı bir du­

rum olduğunu sezer. Paşa, “Sizi rahatsız ettik Rasim
Beyefendi” der demez, onun içi biraz da olsa ferahlar.
“Başımıza geleni sormayın; Bestenigâr Kalfa sizlere
ömür” diye üzüntülü bir şekilde sözüne devam eder.
Üstat da “Cenab-ı Hak ömr-i devletlerini artırsın Konak, devrin musiki
duasını” mırıldanır. Bestenigâr Kalfa, Paşa’nm saz
akademisi ve özellikle
heyetinin baş hanendesidir. Allah vergisi çok güzel
de saray için raks, saz
bir sesi vardır. A. Rasim, “Kemençe gibi bir ses” diye
tarif eder bu güzelliği... Bestenigâr, on beş gün kadar ve söz için Çerkeş ve
önce büyük bir salgın haline gelen veremden vefat hatta Habeş kızların
etmiştir. Paşa, “Şimdi zatıâlilerinden rica ediyorum. eğitim aldıkları bir
Hale uygun bir güfte kerem buyurun...” der demez nevi akademiydi.
206 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

üstat, “Ferman efendimizindir” der ve dışarı çıkar.

Güfteyi ve besteyi Onu yan odaya götürürler. Odanın kapısı açıldığın­
dinleyen paşa, hüngür da devrin çok ünlü bir bestekârı olan Enderûnî Hafız
hüngür ağlamaya başlar. Hüsnü Efendiyi (1858-1919) karşısında bulur. Güf­
Konaktan çıkan bu iki te ve bestenin o gece ortaya çıkmasını istemektedir
usta sanatkârın bomboş paşa. Üstat, korku ile kaderin, aşk sarhoşluğuyla ayık
ceplerinde altın liralar bir bilincin örneği, “gönüller yakan” şu mısraları bir
çırpıda söyleyiverir:
doludur. Ahmet Hamdi
Tanpınar, Beş Şehir'de, Çok sürmedi geçti tarak-ı şevk-i baharım
bu hüzünlü hikâyenin Soldu emelim, goncelerim, reng-i izârım
A. Rasim ile ilgili bir Bir bülbül-i raksan-ı tarâb-nâk idim amma
Bilmem ki neden terk-i heva etdi hezârım
bağının olduğunu söyler.
Bir nağme-i dilsûz u gam ile düştü ırâka
Ben böyle gönüller yakıcı Bestenigâr’ım

(Çok sürmedi geçti mutlulukla dolu baharım

Soldu emelim, gonca rengindekiyanağım
Bir bülbül gibi raks eden neşeli idim ama
Bilmem ki neden terk etti beni bülbülüm?
Gönül yakan derdim bu nağme ile düştü uzağa
Ben böyle gönüller yakıcı Bestenigâr’ım)

Hafız Hüsnü, vefat eden Bestenigâr’m da musi­

ki hocasıdır. A. Rasim’in yazdığı sözleri, cariyenin
adıyla aynı olan makamda besteler. Güfte ve beste­
nin bu kadar kısa bir sürede ortaya çıkması, söz ve
nağmenin nefis bir biçimde birbirini tamamlaması
olağanüstü bir durumdur. Paşa’nm yanma geçerler.
Güfteyi ve besteyi dinleyen paşa, hüngür hüngür ağ­
lamaya başlar. Konaktan çıkan bu iki usta sanatkâ­
rın bomboş ceplerinde altın liralar doludur. Ahmet
Hamdi Tanpınar, Beş Şehirde, bu hüzünlü hikâyenin
A. Rasim ile ilgili bir bağının olduğunu söyler. Ona
göre A. Rasim, konaktaki dersleri sırasında güzelliği
kadar kabiliyetine hayran olduğu Bestenigâr’a içten
içe âşıktır. Aynı rivayet, Hafız Hüsnü için bile ima
ile dillendirilir. Burada biraz daha bekleyip artık bu
hazin aşk bestesine ruhumuzu da katarak onu dinle­
memiz şart oldu...
 II. Mahmut! haziresi.

II. MAHMUD TÜRBESİ/

HAZİRESİ
önüller yakıcı besteyi dinledikten sonra tekrar
V_Jana caddeye çıkalım. Sultan I. Abdülhamid, Di-
ırarfyolu’nda Yeşil İmaret’in bitişiğinde olan Saliha
Sultana ait sarayı kızı (Küçük) Esma Sultana hediye
etmişti. Günümüzde II. Mahmud Türbesi’nin bu­
lunduğu yerde muhtemelen üç katlı ve yüz elli kişiyi
rahatlıkla alabilecek kadar büyüktü saray. Sultan II.
Mahmud’un vefatı üzerine padişah, sarayın bahçe­
sinin cadde üzerindeki bir köşesindeki türbeye def-
nedilmiştir. Türbe, daha sonraki yıllarda Osmanlı
hanedan ve devlet görevlilerinin defnedildiği özel
bir hazire halini alır. Türbede Türk edebiyatı için bir­
birinden değerli edebiyatçılar medfundur: Sâdullah
Paşa, Muallim Naci, Said Halim Paşa, Ali Ekrem Bo-
layır’m Oğlu Cezmi, Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bed-
reddin, Abdüllatif Suphi Paşa, Abdurrahman Sami
Paşa, Ziya Gökalp...

HAZİRE'DEKİ MEDFUNLAR

SÂDULLAH PAŞA(1838-1891)
18 Kasım 1838’de Erzurum’da dünyaya geldi. Baba­
sı Vezir Mehmed Esad Muhlis Paşa’dır. Çeşitli dev-
208 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Sadullah Paşa'nın kabri.
Çeşitli devlet görevlerinde
bulunan, birçok yeni
kamu kurumu kuran
ve faydalı birçok işe
imza atan Sadullah
Paşa, diğer taraftan
da muhalif kanadın
görüşlerine yakın olması
sebebiyle uzun yıllar
İstanbul'dan uzakta devlet
görevlerinde tutuldu.
let görevlerinde bulunan, birçok yeni kamu kurumu
kuran ve faydalı birçok işe imza atan paşa, diğer ta­
raftan da muhalif kanadın görüşlerine yakın olması
sebebiyle uzun yıllar İstanbul’dan uzakta devlet gö­
revlerinde tutuldu. Bu sırada Berlin ve Viyana Se­
firliği görevinde bulundu. Elçilik görevi esnasında,
14 Ocak 1891’de havagazıyla intihara teşebbüs etti
ve doktorların bütün müdahalelerine rağmen 18
Ocak’ta vefat etti. Naaşı özel bir vagonla İstanbul’a
getirildi ve hazireye defnedildi.
Fransız edebiyatından yaptığı çevirileri, müstakil
makale ve yazıları da bulunan paşanın Türk edebiya­
tındaki önemini, 19. yüzyıl Batı teknik ve medeniye­
tinin ilerlemesi ile Osmanlı medeniyetinin içinde bu­
lunduğu durumu anlatmak istediği “On Dokuzuncu
Asır” manzumesi bize verir. Bu şiir, Batının teknikte
yaşadığı devrim ve hemen her alandaki değişim ve
dönüşümün anlaşılması çabalarının güzel bir örneği­
dir. Bu manzumede geçen şu iki dize, aslında değişim
ve dönüşümün neleri yıktığını ve yerine nelerin gel­
mesi gerektiğini ifade eder:
Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz
Yıkıldı belki esâsından eski malûmat
(Mecaz olanlar gerçek, gerçek olanlar mecaz
oldu/ Belki eski bilgiler temelinden yıkıldı)
Zaman zaman-ı terâkki cihân cihân-ı ulûm
Olur mu cehlile kâbil bekâ-yı cem’iyyât
(Zaman, ilerleme zamanı, dünya ilimlerin
dünyasıdır/ Toplumlarm geleceği bilgisizlikle
mümkün müdür?)
MUALLİM NACİ (1849-1893)
Asıl adı Ömer olan ve İstanbul’da Saraçhanebaşı’nda
doğan Muallim Nâci, ilk öğrenimine Fatih’teki Fey-
ziye Mektebi’nde başladı. Babasının vefatı sebebiyle
annesiyle, dayısının yanma, Varna’ya gitti. Burada
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 209

eğitim aldı, sülüs yazı ile Arapça ve Farsça öğrendi.

Giritli Aziz Ali Efendi’nin Muhayyelât isimli eserin­ Eski edebiyat
deki Kıssa-i Naci isimli bölümden etkilenip Nâci’yi taraftarlarının en önemli
kendisine mahlas aldı. Çeşitli devlet görevlerinde siması olan fakat hep
bulundu, hocalık yaptı, basın yayın faaliyetlerinde gerici olmakla eleştirilen
bulundu. Onun ismini meşhur eden hadiseler içinde Nâci, yazdığı şiirler
Batı edebiyatıyla derinden bir bağ kurmak isteyen ve verdiği eserlerle
Servet-i Fünûn şair ve yazarlarıyla yaptığı tartışma­
Batı'nın bilinmesini ama
lar ve onların hocası mevkiinde bulunan Recâizâde
onların körü körüne
Mahmut Ekrem ile giriştiği polemikler etkili olmuş­
taklit edilmemesini
tur. Ahmed Midhat Efendi’nin damadı olarak onun
dile getirmiştir.
süreli yayınında bir süre çalışmıştır. 1891’de “Gazi
Ertuğrul Bey” adlı manzumesini padişaha takdim
etmiş ve yazdığı şiir çok beğenildiğinden II. Abdül-
hamid onu Osmanlı tarihini kaleme almakla görev­ Muallim Naci'nin kabri.

lendirmiştir. Bu şiir vesilesiyle onu rütbe ve nişanla

ödüllendirmiş ve ona maaş bağlanmıştır. Geçirdiği
bir kalp krizi sebebiyle 12 Nisan 1893’te vefat etmiş,
sarayın ona verdiği değeri gösteren bir kararla hazî-
reye defnedilmiştir. Eski edebiyat taraftarlarının en
önemli siması olan fakat hep gerici olmakla eleştiri­
len Nâci, yazdığı şiirler ve verdiği eserlerle Batı’nm
bilinmesini ama onların körü körüne taklit edilme­
mesini dile getirmiştir. Kaliteli bir şair, bilgili bir kül­
tür insanı olarak taklitçiliğe karşı çıkmıştır.

SAİT HALİ M PAŞA (1864-1921)

Sait Halim Paşa, Mısır Valisi Kavalah Mehmet Ali

Paşa’nın dört oğlundan biri olan Mehmet Abdülha-
lim Paşa’nın oğluydu. 1863’te Kahire’de doğdu. Sait
Halim Paşa, ilk eğitimini evinde özel hocalardan al­
dığı derslerle tamamladı. Arapça, Farsça, İngilizce
ve Fransızca öğrendi. Daha sonra İsviçre’ye giderek
burada beş yıl siyasal bilgiler bölümünde okudu. Bu
sırada da Batı medeniyetini yakından tanıdı ve bu
medeniyetin temellerini bizzat o ülkelerde yaşaya­
rak öğrendi.
210 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Sait Halim Paşa, Batı medeniyeti karşısında

çok zor durumda kalan Osmanlı devleti
ve İslam medeniyetinin geri kalma
nedenlerini düşündü, eserlerinde
kendi medeniyetimizin buna­
lımları, çıkmazları, saplantıla­
rını tahlil etti ve bu sıkıntılar­
dan kurtulmak için çözüm
yolları aradı. Batı toplum-
larmdan hukuk ve idari
kanunlar ithal edilmesine
karşı çıkan, Osmanlı’nm
kendine ait şartları ve özel
durumu olduğunu vur­
gulayıp yapılacak reform­
ların mutlaka ve mutlaka
“yerli” olmasını istedi.

Sait Halim Paşa’nm Yeni-

köy’deki yalısı, ilim, siyaset
adamları ve edebiyatçıların
toplandıkları bir mekândı. Yalı­
da Dr. Necmettin Arif, Celâlettin
Arif, Mehmed Âkif, İbnülemin Mah­
Sait Halim mut Kemal, Neyzen Tevfik gibi şahıslar
Paşa bir araya gelirdi. Paşa, bu toplantılarda,
misafirleriyle Osmanlı’nm Batı medeniyetin­
den geri kalma sebeplerini tartışır ve bu zor durum­
dan çıkış yolları arardı.

Paşa’nm toplantılarında zaman zaman kendi yazı­

larını şifre kâtibine okuttuğu, orada bulunanların
görüşlerini almak istediğini biliyoruz. Böyle bir top­
lantı esnasında Sait Halim Paşa, kendi yazdığı yazıla­
rı, misafirlerinin fikirlerini öğrenmek için kimliğini
gizleyerek toplantılarda okuturdu. Paşa bir gün, elin­
de tuttuğu müsveddeleri gösterip tanıdıklarından
birinin bir yazısını kendine gönderdiğini, yazıyla il­
gili düşüncesini istediğini misafirlerine söyler. Paşa,
misafirlerinden de kendi düşüncelerini çekinmeden
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 211

söylemesini ister. Yazı, şifre kâtibine okutulur. Paşa,

önce Mehmed Akif’e fikrini sorar. Akif, “Çok yine­
lenmiş sözler. Önemli bir şey değil.” karşılığını verir.
Paşa’nm yavaş yavaş morardığını gören İbnülemin
Mahmut Kemal, aynı zamanda beğendiği yazı için
“Ne diyebilirim? Eleştiremeyeceğim yüce düşünce­
ler bunlar.” cevabını verir. Paşanın toplantılarının
değişmez bir diğer konuğu da Neyzen Tevfik’ti. Sait
Halim Paşa, onu uzun yıllar kollamıştı. Sait Halim
Paşa’nm yalısındaki toplantılar, onun yurt dışına ka­
çışma kadar devam etmişti.

MEHMET CEZMİ KEMAL(1896-1917)

Namık Kemal’in oğlu olan Ali Ekrem Bolayır’m Ce­ Namık Kemal'in torunu
Cezmi'nin kabri.
hle Hanım ile evliliğinden dört çocuğu olur. Cezmi,
11 Mart 1896 tarihinde Beşiktaş’ta dünyaya gelir.
Tam adı Mehmet Cezmi Kemal’dir. İsmi, dedesi Na­
mık Kemal’in tarihi bir romanı olan Cezmi’âen gelir.
Özel hocalardan dersler almış, bir süre yurt dışında
okumuştur. Müziğe olan yeteneği ile bilinir. Büyü-
kada’da oturan, evli ve yaşça kendisinden çok büyük
olan müzik hocasına âşık olur. Yasak aşkın sonun­
da eniştesi Menemenlizade Rıfat Beye ait Şişli’deki
evde 4 Mart 1917 tarihinde intihar eder ve kaldırıl­
dığı hastanede iki gün sonra da vefat eder. Cezmi,
Namık Kemal’in eserlerinde dillendirdiği hürriyetle
dopdolu, müreffeh gelecek güzel günlerin sembolü­
dür. Meral Demiryürek’in tespit ettiğine göre dev­
rin önemli bir süreli yayını olan Edebiyat-ı Umumiye
mecmuasında Abdülhak Hâmid, üzüntüsünü Bir
Müntehir İçin isimli şiiriyle şöyle dile getirir:

Hafid olmak büyük dâhiye çok bir şey mi dâhî-yi evvel,

Bırak dünyada bir iz sonra hakkmdır mübâhî-yi evvel
Baban şairse Cezmi şairiyet iftihar etsin
Bırak ceddinle, bîkesdir şu millet iftihar etsin
Senin layık mıdır mihrâb-ı ruhun bir mezar olsun
Kemal’in kabrine lazımsa millet türbedâr olsun
212 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Sen istikbâl-i milletsin mezarlıklar değil râhm

Değilsin bir ceset ki türbe olsun itilâ gâhın
Kemal’in aynı olmak pek mübarek bir vazifendir
O kandan iktibas-ı cûşiş etmek bir vazifendir
Fakat hakkın değildir iftihar etmek mezarıyla
Yapılmaz mehd-i istikbal bir medfen cidarıyla
Olur ahfadının mûrisi her bir ced... Kemal olmaz
Kemal’in ruhu az çok herkesindir ferde mal olmaz
Mefâhirsiz bu millet bari sen bir kabri çok görme
O muzlim türbe âtîsiz kalan matemli bir kavme
Umid-i afakidir, şevk-i emel dünyasıdır, Cezmi,
O medfensiz bu millet bir mükerrer matem etmez mi?

ZİYA GÖKALP (1876-1924)

Diyarbekir’de doğdu. Asıl adı Mehmed Ziya’dır. İlk

öğrenimini doğduğu şehirde aldı, daha sonra İs­
tanbul’a gelerek Mülkiye Baytar Mekteb-i Alîsi’ne
kaydoldu (1895). Okulun dördüncü sınıfındayken
gizli toplantılara katılmak, izinsiz cemiyet kurmak
ve zararlı yayınları okumakla suçlanarak tutuklandı
(1898). Serbest bırakıldıktan sonra okula tekrar baş­
layamadı. Meşrutiyetten sonra İttihat ve Terakkî’nin
Diyarbekir şubesini kurdu, aynı fırkanın bölge mü­
fettişi, Diyarbakır Maarif Müfettişiliği görevlerinde
bulundu. Meclis-i Meb’ûsan seçimlerinde Ergani
Madeni mebusu olarak 1912 yılında meclise girdi.
Çeşitli yüksek okullarda hocalık yaptı. Birinci Dün­
ya Savaşı’ndan sonra İstanbul’un müttefiklerce işgal
edilmesiyle tutuklandı. Malta ve Limni’de sürgün ha­
yatı yaşadı. Milli Mücadele’nin kazanılması ile ikinci
meclise Diyarbakır mebusu olarak seçildi. 25 Ekim
1924’te vefat etti. Hem yazdığı eserlerle hem de ver­
diği eğitimle ülkenin gelişmesine katkı sunmaya çalı­
şan, Türkçülük akımının fikir babası, ülkemizde sos­
yoloji ile ilgili önemli çalışmaları olan bir eğitimcidir.
Yazdığı şiirlerde Türkçülük hareketini temellendiren
fikirler yer alır.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 213

Eski bir kıraathane.

YENİ ŞARK KAHVESİ

ivanyolu’ndaki İkinci Mahmut Türbesi’nin
J_ J karşısında yer alan Yeni Şark Kahvesi’ne Yah­
ya Kemal, Süleyman Nazif, Ahmet Hamdi Tanpmar,
Rauf Ahmed Hotinli, Hilmi Ziya Ülken ve Mükrimin
Halil Yinanç devam etmiştir. Tanpmar, Beş Şehirde
Yahya Kemal’in burada Süleyman Nazif ile buluştu­
ğunu hatırlar. Özellikle Mütareke döneminde burada
bir araya gelen şair ve yazarlar, memleket meseleleri
ile birlikte edebiyat meselelerini de konuşmuşlardır.
214 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

AR ERGIS ARE
Varlık
dergisinin 44 ("1\ \emlekette bir tek hakiki sanat mecmuası
sahibi Yaşar y lyok. İnkılâbın, her sahada, yokluktan var­
Nabi Nayır.
lıklar yaratmak işine girişmiş olduğu bir devirde
acısı hissedilen bu boşluğu doldurmak, duyulan
bir ihtiyaca cevap vermek gayesiyledir ki Var­
lık çıkıyor.” cümleleriyle 15 Temmuz 1933’te
Yaşar Nabi Nayır tarafından yayımlanmaya
başlayan, aylık sanat ve edebiyat dergisi
Varlık, Türk edebiyatında yayınını aksat­
madan devam ettiren önemli dergilerden
biridir.

Ankara’da yayımlanmaya başlayan Varlık,

1946 yılından itibaren İstanbul’a taşınır.
İlk yıllarda Sabri Esat Siyavuşgil, Nahit Sırrı
Orik gibi isimlerin de faaliyetlerine yardımcı
oldukları dergi, uzun yıllar Yaşar Nabi Nayır’m
idaresinde çıktı. Birçok ünlü yazar ve şairin ilk
ürünleri Varlık dergisinde yayımlandı. Varlık dergi­
Varlık
dergisinin si, yazar, eleştirmen ve okurlar tarafından “bir
yazarlarından yazın okulu”, “edebiyatımızda bir köşe taşı”,
Behçet
Necatigil.
“yeni Türk edebiyatını yaratan dergi”,
“Cumhuriyet kültürünün sacayakların­
dan biri” olarak nitelendirilmektedir.

Varlık dergisi ilk sayısından günü­

müze gelene kadar birçok şair,
yazar, eleştirmen ve sanatçının
eserlerine yer verdi. Bu isimler­
den birkaçı şöyledir: Cahit Sıtkı
Tarancı, Orhan Veli Kanık, Sait
Faik Abasıyanık, Nurullah Ataç,
Ziya Osman Saba, Oktay Akbal,
Mahmut Makal, Necati Cumah,
Fazıl Hüsnü Dağlarca, Behçet Ne­
catigil, Cahit Külebi, Orhan Kemal,
Haldun Taner, Tahsin Yücel... Varlık,
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 215

günümüzde de genç şair ve yazarların eserlerine aynı

dikkat ve ilgiyle yer vermeye devam ediyor. Bir zamanlar Enver
Ercan'ın yönetiminde
Varlık dergisinin idare yerine uğrayan ve edebiyata
ilgi duyan gençler, Yaşar Nabi Nayır tarafından karşı­ yayınını sürdüren Varlık
lanırdı. Hemen herkese açık olan kapıdan içeri giren­ dergisi, günümüzde
ler burada ciddiyetle ağırlanırdı. Yaşar Nabi Nayır’m yayın faaliyetini
mesafeli tavrı bazen genç şair ve yazarları kırsa da Perpa'dan sürdürüyor.
ondan daima önemli bilgiler almış, dikkat ve ciddi­
yetin bir sanatçıda ne kadar önemli olduğunu gör­
müşlerdi. Bir zamanlar Enver Ercan’ın yönetiminde
yayınını sürdüren Varlık dergisi, günümüzde yayın
faaliyetini Perpa’dan sürdürüyor. Varlık Yayınları, Perpa'ya taşınmadan
önce Piyerloti Cad. Ayberk Apt. 7-9
Çemberlitaş adresinde çıkartıldı.
Eski bir kıraathane.

İ YARBEKİ R KIRAATHANESİ
(T T arababa Sokağının başında yer alan kıraatha-
| ne, Ali Emirî Efendi’nin dost ve hemşehrile­
riyle otrluşup sohbetler ettiği bir yerdi. Akşam na­
mazından sonra hiç sektirmeden mekâna damlayan
bu hezarfen şahsiyet, burada akşam demini sohbetle
birlikte alıp Parmakkapı’daki evine gidermiş. Türk
edebiyatının çok önemli yazılı anıt eserlerinden biri
olan Divanü Lügat’t-Türk ile ilgili ilk defa buradaki
dostlarına bahsettiğini belirten kaynaklar da var.
Mekân, özellikle Ramazan’da, birçok kahvede oldu­
ğu gibi farklı bir çehreye bürünürdü. Malik Aksel,
Meddah Sururî’nin burada Ramazanlarda hikâyeler
anlattığını belirtir.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 217

(T i acı Salih Efendi’nin konağını (yani gelini Şair

O I Nigâr Hanım’m ikamet ettiği evi), günümüz­
de ise Sağlık Müzesi’ni geçtiğimizde sağ kolda bir
zamanlar Ersoy Han yer alırdı. Bu mekân, ülkemizde
yerli-millî ve Anadolu irfanına ahlâkla yoğrulmuş bir
bilinç sağlayacak yayınlar yapan Nurettin Topçu’nun
çevresindeki entelektüellerin çıkardığı Hareket dergi­
sinin idare yeridir. Topçu, İsmail Karanın vurguladığı
gibi, Avrupa’ya tahsile giden Türkler arasında ahlâk
üzerinde çalışan ilk öğrenci ve Sorbonne’da felsefe
doktorası veren ilk insandı. İlk sayısı 1939 yılında çı­
kan Hareket, 1966 yılının Ocak ayında Fikir ve Sanat­
ta Hareket adıyla yeniden yayımlanmaya başladı. Bu
yayın Nuruosmaniye Caddesi’ndeydi. 1967 yılında
Hareket Yayınlan kurulduğunda Divanyolu’ndaki Er­ Hareket dergisini uzun süre
soy Han’ın giriş katında, sağ taraftaki oda kiralandı. yayımlayan Nurettin Topçu.

1972 yılında Ankara Caddesine taşmana kadar dergi

ve yayınevi burada faaliyetlerini sürdürdü. Nurettin
Topçu’nun Anadolu’nun kültür, tarih ve medeniyeti­
ni merkeze alan ve geçmişteki Selçuklu-Osmanlı me­
deniyetine de eklenerek İslam ahlâkı ile mayalanmış
bir perspektifle olaylara bakması, devrin kamuoyun­
da karşılık bulmuştu. Bu yüzden özellikle cumartesi ilk sayısı 1939 yılında çıkan
günlerindeki seminerler ilk zamanlar aynı hanın en Hareket, 1966 yılının Ocak
üst katında bir odada yapıldı. Daha sonra bu toplan­ ayında Fikir ve Sanatta
tılar hanın arka tarafındaki binada sürdü. D. Mehmet Hareket adıyla yeniden
Doğan’m verdiği bilgilere göre Nurettin Topçu’nun yayımlanmaya başladı.
adıyla özdeşleşen Hareket dergisi idarehanesinde Ezel
Bu yayın Nuruosmaniye
Erverdi, Bekir Erdem, Mustafa Kutlu, Mehmet Sılay,
Caddesi'ndeydi.
Tamer Şuer, Halit Işık, Mustafa İme’nin katılımıyla
1967 yılında Hareket
çeşitli konularda sohbetler yapılır, buraya uğrayan­
larla birlikte mekân bir kültür-edebiyat mekânının Yayınları kurulduğunda
bütün boyutlarını yaşar hale gelirdi. Bu gelenek, der­ Divanyolu'ndaki Ersoy
ginin kapanması sonunda Üsküdar’a taşmana kadar Han'ın giriş katında, sağ
Dergâh Yayınlan’nda da sürdü. taraftaki oda kiralandı.
Hacı Salih Efendi'nin konağında bir
süre şair Nigâr Hanım ikâmet etmişti.
Nigâr Hanım, babasından
kalan nefis ve pahalı
bir saat koleksiyonunu
satıp üzerine biraz para
koyarak satın aldığı
Nişantaşı'ndaki konak, salı
kabullerinin merkeziydi.
ŞAİR NİGÂR H AN İMİN
YAŞADIĞI KONAK
CT) izde Fransız asilzadeleri gibi “edebiyat salonu”
| ) kurma geleneğini başlatan ilk insan Şair Nigâr
Hanım’dı. Herkesin dikkatini üzerine çeken güzelli­
ğiyle birlikte, inişli çıkışlı ve yer yer trajik bir hayat
yaşayan, edebiyat ve özellikle de şiirden anlayan bu
hassas hanım, salı günleri evinin kapılarını yerli ve
yabancı pek çok simaya açmıştı. Abdülhâk Şinasi,
“salı kabullerinin” Meşrutiyetken sonra başladığını
iddia ederse de, Nazan Bekiroğlu Şair Nigâr Hanım
isimli eserinde, Nigâr Hanım’m 21 Mart 1889 tarihli
günlüğündeki bir notu kaynak göstererek toplantı­
ların çok daha önce yapıldığını tespit etmiştir. Sah
kabullerinde, yaz mevsimi sebebiyle sayfiyeye çıkan
her İstanbullu gibi bu toplantılara katılım da haliyle
azalırdı. Nigâr Hanım, babasından kalan nefis ve pa­
halı bir saat koleksiyonunu satıp üzerine biraz para
koyarak satın aldığı Nişantaşı’ndaki konak, sah ka­
bullerinin merkeziydi.
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 219

Biz burayla ilgili değil de günümüzde, Sultanah­

met’teki tramvay durağının hemen arkasın­
daki konak hakkında bilgiler vereceğiz.
Defter-i Hakanî Senedât Müdürü Sâlih
Efendi’nin oğlu Mehmed İhsan Bey,
1872 yılında Sadullah Paşa’nm yalı­
sından dönerken Çengelköy vapur is­
kelesinde henüz on yaşındaki Nigâr
Hanım’ı görür ve ona âşık olur. Yak­
laşık üç yıl sonra da onunla evlenir.
Nigâr Hanım, bir süre bu konakta
yaşar fakat kocasının kadir bilmez­
liğinden, görümcesinin eziyetlerin­
den çok çeker. Bu kârgir konağın alt
katında bir zamanlar hemen karşısın­
daki Arif’in Kıraathanesi’ne rakip olan
Büyük Kahve isimli bir mekân da açıldı­
ğını ekleyelim. Ayrıca Mütareke yıllarında Şair

Malul Gaziler Cemiyeti burada açılmış ve Yu­ Nigâr Hanım

suf Ziya Ortaç’m Binnaz oyunundan esinlenen

film bu konakta çekilmiştir.

ARİF'İN KIRAATHANESİ-
SETLİ KAHVE
ivanyolu’nda, günümüzde Sağlık Müzesi’nin
J_ / karşı sırasında yer alan, 19. yüzyılın son çey­
reğinde pek çok ünlü edebiyatçının devam ettiği setli
bir kıraathaneneydi. Sahibinin ismi sebebiyle Arif’in
Kıraathanesi olarak da bilinirdi. Sultan Abdülaziz
döneminde yayılan gazete okuma zevkini tatmin İstanbul Ramazanlarının
etmek isteyen devlet memurundan şair ve yazarlara geleneksel eğlenceleri
kadar hemen her sosyal statüden insan buranın mü­ arasında yer alan Karagöz
davimleri arasındaydı. gösterileri olduğu
İstanbul Ramazanlarının geleneksel eğlenceleri ara­ zamanlarda kıraathaneye
sında yer alan Karagöz gösterileri olduğu zamanlar­ sıralar konulur, çocuklar
da kıraathaneye sıralar konulur, çocuklar da içeri da içeri alınırdı.
220 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Günümüzde Mehmed Âkif Ersoy
parkı olan yerde muhtemelen
Arif'in Kıraathanesi yer alıyordu.
Kıraathane, devlet
dairelerine yakın
olduğundan, işlerinden
çıkan memurların
zamanla uğrak yeri oldu.
alınırdı. Onların gürültü ve patırtısını burada çok
dinleyen Ahmet Rasim, kıraathaneye “Sıbyan Mek­
tebi” adını vermişti.
Kıraathane, devlet dairelerine yakın olduğundan, iş­
lerinden çıkan memurların zamanla uğrak yeri oldu.
Arif’in Kıraathanesi, gazeteci, şair ve yazarların da
gelmesiyle devrin seçkin simalarının çeşitli konu­
larda sohbetler yaptıkları bir kültür sanat mekânına
döndü. Dama, satranç gibi oyunların da oynandığı
kıraathanede özellikle siyasi içerikli sohbetler de dü­
zenlenir, gazetelerdeki çeşitli haberler üzerinde ha­
raretli tartışmalar yapılırdı.
Kıraathanenin ilk zamanlarındaki müdavimleri ara­
sında Namık Kemal, Ebuzziya Tevfik ve Yanyalı Nuri
Efendiyi sayabiliriz. Cumhuriyet’in ilk yıllarında kı­
raathaneye Celal Sâhir ve arkadaşları ile İzzet Melih
Devrim, Agâh Sırrı Levend de devam etti.
KIRAATHANENİN SAHİBİ
Osman Cemal Kaygılı, buranın sahibinin Ali Bey
isimli bir şahıs olduğunu söyler. Yirmi beş otuz yıl
önce en parlak devrini yaşayan, İstanbul’un en kibar
müşterilerini orada bir araya toplayan ve bir zaman­
lar başlı başına bir patron olan Ali Bey’in başına fe­
lek türlü işler açtığından Küllük’te garsonluğa kadar
düştüğünü hazin hazin anlatır.
Salah Birsel, Kahveler Kitabı isimli eserinde Mütare­
ke döneminde Beyaz Rusların Suriçi taraflarındaki
ilk barı burada açtıklarını ve Rus kadınların da aynı
yerde garsonluk yaptıklarını söyler. Bu sebeple de
kıraathanenin ortamı zamanla değişir. Hatta Birsel
eserinde, burada tombala gibi oyunlar oynandığını,
karafatma yarışlarının düzenlendiğinin bilgisini ve­
rir. Sadri Sema, anılarında kıraathanenin Mütareke
yıllarında lokanta haline getirildiğini söyler. Mekân,
Adliye Sarayı’nm inşası sırasında yıkılmıştır.
(Tstanbul’un ikinci büyük sarnıcı olan Binbirdi-
rek, Bizans’tan beri su sıkıntısı yaşayan şehrin
önemli su depolarından biridir. Mekân, Hüseyin
Rahmi’nin İstanbul’un definelerini ve halk arasında­
ki inanışları anlattığı Efsuncu Baba romanının giriş
bölümünde anlatılır. Burası eserin omurgasında yer
alır. Agop ve Kirkor isimli iki Ermeni genç, bu sar­
nıçta iplik eğirme işi yaparlar. Eskiden kolay yoldan
zengin olmanın en değerli ilmi olan ilm-i kimya ile
hazineler bulmaya çalışan Ebulfazl Enveri, yani Ef­
suncu Baba, sarnıçta büyük bir hâzinenin anahtarı­
nın olduğunu söyler. Hazine, Edirnekapı ve Topkapı
arasında gömülüdür. Efsuncu Baba, bu iki genci, iki
melek sanıp konağına götürür ve roman hayal ve
gerçeğin sınırında ilerler.
 W TÜRK EDEBİYATI V

uw« t.

TÜRK EDEBİYATI VAKFI/ TÜRK

EDEBİYATI DERGİSİ İDARE YERİj
(A hmet Kabaklı’nın girişimiyle 1978 yılında ku-
^"Yrulan Türk Edebiyatı Vakfının üyeleri arasında
Celâl Bayar, Süleyman Demirel, Alparslan Türkeş,
Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Faruk Kadri Ti-
murtaş, Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu, Prof. Dr.
Nevzat Atlığ, Ahmet Aydın Bolak, Ali Naili Erdem,
Prof. Dr. Tahsin Banguoğlu, Prof. Dr. Sabahattin
Zaim gibi isimler yer almaktadır. Divanyolu’ndaki
tarihi Çevri Kalfa Sıbyan Mektebi, vakfın merkezi ve
çeşitli etkinliklerinin düzenlendiği bir mekândır.

1972’de Ahmet Kabaklı tarafından çıkarılmaya

başlanan ve günümüze kadar da yayın faaliyetini
aksatmadan devam ettiren Türk Edebiyatı dergisi­
nin desteklenmesi, dergi etrafında bir kültür-sanat
çevresi oluşturulabilmesi amacıyla da hizmete geçen
vakıfta, kurulduğu yıldan itibaren günümüze gelene
kadar birçok etkinlik, kültür sanat programı, çeşitli
kurslar düzenlendi. Vakıf binasında önceden belir­
lenmiş saatlerde yapılan toplantıların herkese açık
olması, vakfın kültür-sanata verdiği desteğin geniş
kesimlerce benimsenmesini ve buradaki etkinlikle­
rin ilgiyle takip edilmesini sağladı.

Türk Edebiyatı Vakfı Çarşamba Sohbetleri, 1978 yı­

lından beri devam ediyor. Yaz aylarının dışında her
hafta çarşamba günleri birçok önemli şair, yazar,
araştırmacı, akademisyen, uzmanlık alanında yetkin
kişilerin sohbetleri ilgiyle takip ediliyor. Bu toplantı­
ların ilki Celal Bayar tarafından yapıldı. Necip Fazıl,
Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Prof. Dr. Tahsin Banguoğ-
lu gibi isimler de bu toplantılarda yer aldı. Bu toplan­
tılar o kadar ilgi görmüş ki Çarşamba Sohbetleri’n-
den bazıları kitap hâline getirildi.
224 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

SULTANAHMET MEYDANI
ehirlerdeki meydanların çeşitli işlevleri vardır.

Ş İnsanlar bu tür yerlerde gezerler, mimari eser-

yakmdan görürler, dükkânlarda alış veriş yapar,
birileriyle buluşurlar. Bunlar yeryüzündeki pek çok
meydanda üç aşağı beş yukarı yapılabilecek şeylerdir.
İstanbul’daki Sultanahmet Meydanı ise bunlardan
çok daha farklı bir özelliğiyle tarihimizdeki yerini
alır. Burası Osmanlı’nm dünya savaşından sonra sö­
mürgeciler tarafından işgal edilmesine karşı bir mil­
letin kalbinin attığı en güçlü yer olarak tarihe geçer.
Buradaki mitingler, ülkesinin işgal edilmesine razı
olmayan vatansever insanların buluştukları ve işgale
karşı direnişin iki yüz bin kişinin katıldığı kıvılcım­
larla büyük bir özgürlük ateşi yaktığı yerdir.

Millî mücadelenin en önemli protesto mitingleri

işte bu meydanda yapılır. Tahsin Yıldırım’m konuyla
ilgili kitabından öğrendiğimize göre burada 23 ve 30
Mayıs 1919’da, 10 Ekim 1919,13 Ocak 1920’de dört
farklı miting yapılır. Bu mitingler her birine yaklaşık
150-200 bin kişi katılır. Mehmet Emin Yurdakul,
Halide Edip Adıvar, Hamdullah Suphi Tanrıöver,
Rıza Nur, Selim Sırrı Tarcan, İsmayıl Hakkı Balta-
cıoğlu, Fahrettin Hayri Bey, Kemal Mithat, Şükûfe
Nihal Başar mitinglerde halkı coşturan, işgale karşı
mücadele etmenin erdemlerini dile getiren konuş­
Sultanahmet malar yapar. Bunlardan en çok ses getireni ve halkın
Meydanı'ndaki mitingler, üzerinde en tesirli olan, 23 Mayıs 1919 Cuma günü
ülkesinin işgal edilmesine yapılandır. Devrin gazetelerinden Hadisat, “Tarihin
Kaydettiği Bir Gün” başlıklı haberinde mitingle ilgi­
razı olmayan vatansever
li şunları yazar: “Dün öğleden itibaren köprüye doğru
insanların buluştukları
akan insan seli göründü. Sultanahmet caddelerinde bir
ve işgale karşı direnişin
insan seli görülüyordu. Her Müslüman dükkânını ka­
iki yüz bin kişinin patmış, Türk’ün hakkını gasp etmek isteyenlere bağır­
katıldığı kıvılcımlarla mak için gidiyordu. Toplananların adedi için binlerle,
büyük bir özgürlük yüz binlerle kıyas edilemez. Çünkü bütün İstanbul’un;
ateşi yaktığı yerdir. kadın erkek, büyük küçük, bütün Müslüman ve Türk
 İzmir'in Yunanlılar

tarafindan işgalini protesto

eden İstanbullular Sultan
sakinesi (ahalisi), Sultanahmet ve Sultanahmet’e giden
Ahmet Meydenı'nı tıka
caddelerde idi.” basa doldurmuştu.

Mehmet Emin, Halide Edip, Dr. Selim Sırrı, Dr. Fah­

rettin Hayri konuşma yaparlar mitingde. Meydan
tıklım tıklım doludur. O günleri yaşamış ve miting­
lerin toplanmasında da görev yapan Asri Kadınlar
Cemiyeti üyesi Sabahat Filmer’in hatıralarına kısaca
bakalım:

“Nihayet 23 Mayıs’ta Sultanahmet Meydanında ya­

pılacak büyük mitingin hazırlıklarını tamamlamıştık.
Halkı meydana çağıran duyurular dağıtılmış, kürsü
hazırlanmış, minarelere siyah tülle sanlı bayraklar asıl­
mıştı. Hepimizin göğsünde ‘İzmir Kalbimizdedir’ yazısı
vardı. Bu sanki bize dokunulmazlık kazandırmış gibi,
cesaretimizi artırmıştı. Sokaklara dizilen toplar, yollan
tutmakisteyen süngülü müfrezler, kusur arayan polisler,
bizi korkutmuyorlardı. Onlara nefret dolu gözlerle bakı­
Mehmet Emin, Halide
yor, bir sel halinde Sultanahmet Meydanına akıyorduk. Edip, Dr. Selim Sırrı, Dr.
Yol boyu minarelerde, binalarda siyah tüllere sanlmış Fahrettin Hayri konuşma
bayraklar sallanıyordu. Sanki gökte ay yıldızdan bir du­ yaparlar mitingde. Meydan
var örülmüş gibiydi. Yüzlercesi, tıpkı milletimiz gibi bu tıklım tıklım doludur.
226 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

matem karşısında yan yana gelmiş, sarsılmaz bir varlık

"Meydanın ortasında yine oluşmuştu. Meydanın ortasında yine siyah tüllü bayrak­
siyah tüllü bayraklarla larla sarılmış bir kürsü duruyordu. Etrafında ilk safları
sarılmış bir kürsü genç kızlardan oluşan üniversitelisi, tıbbiyelisi, liselisin­
duruyordu. Etrafında ilk den örülmüş çelikten kale gibi duruyorduk. Beyaz saçlı
safları genç kızlardan nineler, gözü yaşlı analar, çocuklarını omuzlayan taze­
oluşan üniversitelisi, cikler, evet bütün bir millet orada hazırdı. Hepsinin dil­
leri susmuş, gönülleri şahlanmıştı. Birden minarelerden
tıbbiyelisi, liselisinden
ezan sesleri yükseldi. Dudaklardan göklere dalga dalga
örülmüş çelikten kale
yükselen bu acı feryatlar, hepimizi vecde getirmişti. Bu
gibi duruyorduk."
güzel seslerin çağrılarına yalnız hıçkırıklarla kesilen, du­
alar katılıyordu.

Gök de yer de bir duada, evet kurtuluş duasında birleş­

mişti. Herkes ağlıyordu. Birden dalgalandık, hocamız
Halide Edip’in kürsüye çıkması için yol açtık. O muh­
teşem meydanın, muhteşem kürsüsünde küçücük bir
varlıktı fakat ezanlara katılan heyecan dolu sesiyle,
haksızlığa karşı yükselen isyanı ile millete gösterdiği
bağlılıkla birden Halide Edip, bütün gözlerde büyüdü,
devleşti, herkese saygı duyurdu. Konuşurken o da bizim
gibi ağlıyordu, ağladıkça da halkla beraber okyanuslar
gibi coşuyordu.”

HALİDE EDİP VE ATEŞTEN GÖMLEK

Bu mitinge küçük bir çocuk iken Samet Ağaoğlu

da katılır. Aynı zamanda Nizamettin Nazif, Cevdet
Kudret, Bahriye Mektebi öğrencisi Mehmet Nazım
(Hikmet) ve Vâlâ Nurettin de mitingdedir. Meydan­
da halkı coşturan Halide Edip, Ateşten Gömlek ro­
manında şahsi gözlemlerini kurmaca metnine şöyle
yansıtır:

“Ayasofya’da tramvaydan inince Ayşe’nin iki tarafindan

kalabalığı yarmaya, insan kesafeti delmeye çok çalıştık.
Bahçenin önünde parmaklığa bir aralık sıkıştık. Karşıya
baktım. Sultanahmet Rüştiyesi ve sıra binaların üstü
salkım salkım insan dolu ve tramvay caddesinden koyu
 Halide Edip, efsanevi konuşmasını
Sultanahmet Meydanı'nda yaparken.

bir halk cereyanı ayak sesleri mübalağa eden sessizlik

içinde aşağı akıyordu.

O gün asıl Türkiye’yi ben ilk defa gördüm. Karanlık bir sır
olan İstanbul’un arkası, asıl mahallelerini ağzını açmış,
sükkanım (ikamet edenleri) dökmüştü. Birçok ihtiyar
kadın, birçok ihtiyar erkek gördüm. İstanbul’un abus, sa-
mit (suskun) ve görünmez ihtiyarlan! Arkalannda hangi
zamana ait olduğu bilinmeyen garip setreler, redingotlar
içinden hafif, buruşuk boyunlan yükseliyor, gözlükleri al­ "Hamal ile genç
tında yaşlar beyaz sakallarına alenen akarak ağlıyorlar. münevverin,
İpekli bol çarşaflan içinde buruşuk yanaldanna yaşlar Karagümrüklü işçi
akarak nineler geliyor. Sarılı, kırmızılı basma entarisinin İstanbullu kadınla, yüksek
yeni çarşafından fırlamış, yemenilerin oyalan görünen ökçeli süslü kadının
küme küme, gözleri kırmızı yüzleri Fransız ihtilalinde Ver-
omuz omuza, yüz yüze
say’a hücum eden kadınlar alayının tablosu gibi o kadar
geldiği bir gündü. Derinliği
çok kadın var ki! Hiçbiri ne önünü, ne arkasını görüyordu.
görülemeyen meydanda
Hamal ile genç münevverin, Karagümrüklü işçi İstanbul­
müthiş bir insan denizi
lu kadınla, yüksek ökçeli süslü kadının omuz omuza, yüz
yüze geldiği bir gündü. Derinliği görülemeyen meydan­ derin ve sadasız
da müthiş bir insan denizi derin ve sadasız uğultusuyla uğultusuyla akıyor, akıyor,
akıyor, akıyor, yalnız çok kesif olan ortası kımıldamıyor­ yalnız çok kesif olan
du. Bütün bu canlı deniz üstünde Sultanahmet’in beyaz ortası kımıldamıyordu."
228 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
"Binaların üstünden,
camiinin avlusundaki
ağaçlardan salkım salkım
insan kitleleri sarkıyor,
bunun üstünden beyaz
minarelerden uzanan
siyah bayraklar bazen
halkın başına, bazen
beyaz güvercin bulutlu
mavi göğe uçuyordu."
Halide Edip Adıvar'ın
büstünün bulunduğu
yerden Ayasofya
Camisi'nin görünüşü.
minareleri, hapishane binası yüzüyor gibi yükseliyordu.
Binaların üstünden, camiinin avlusundaki ağaçlardan
salkım salkım insan kitleleri sarkıyor, bunun üstünden
beyaz minarelerden uzanan siyah bayraklar bazen halkın
başına, bazen beyaz güvercin bulutlu mavi göğe uçuyor­
du. Sultanahmet bahçesinin parmaklarına dayanmış bir
ihtiyar, dişsiz ağzı, açık fersiz gözlerinden sürülmüş tarla
gibi buruşan yanaklarına akan gözyaşlanyla beraber ba­
ğıra bağıra ağlıyordu. Ayasofya menfezinden giren herkes
uçan Osmanlı bayraklarını siyah görünce dudaklarından
bir feryat, kısılmış bir hıçkırık fırlıyordu. Gözleri sürmeli
olduğu en boyalı genç kadınlar bile unutmuş, bütün boya­
lan yanaldanndan yaşlarla akıyordu.
Biz büyük bir gayretle kalabalığı yardık. Almanya İmpa­
ratorunun çeşmesinin basamaklarına çıkmak, oradan
nutuklan dinlemek istiyorduk. Bu kapalı, sert ve sıkı ka­
labalık ileriye akan zabit ve askerler alayına yol açıyordu.
Bunlann hep malul askerler olduklarını, kiminin tek ba­
caklı, koltuk değnekli, kiminin kolunun kesik, kiminin iki
gözü kapanmış, topal bir arkadaşa tutunarak yürüdükle­
rini gördüm. Kendimin henüz manasını anlamadığım bu
büyük sarsıntıyı, bu kalp ve dimağ zelzelesini az çok onlar
anlamıştı. Hepsi itina ile giyinmiş, traş olmuş, hepsi dini
ayine gider gibi sesiz ve başlan önünde idi. Biz nihayet
çeşmenin basamaklanna eriştiğimiz zamandı. Derin bir
tekbir sadası bütün insan denizinin sathını titretti. Aşağı­
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 229

dan, yerin altından gibi pes bir ses dalgası emsalsiz, müte-
hakkim bir güzellikle uzarken yükseklerden siyah bayrak­
ların beyaz minare direklerinden daha tiz, daha yanık ve
daha taze sesler ihtirasla, isyanla fakat tatlı ve öldürücü
bir güzellikle ta Marmara’ya yayılıyordu. Herkes seslerin
geldiği yöne doğru dalgalandı, döndü. İki beyaz minarenin
ortasını mavi havadan bir dekor ayırıyor, önünde asırlık
çınarların arasında siyah bayraklar altında siyah ve kü­
çük bir kürsü var. Bütün bu sesler onun etrafından geliyor.
Havadaki genç sesler ile beraber yerdeki dedeler heyetinin
önüne doğru akan malul askerler bir hilal gibi çevirmiş­
ler, bu topraklar üstünde ne zaman yas, ne zaman bay­
ram olsa onun mihrabında bu topraklar için parçalanan
vücutlarının toplanmasının en tabii bir şey olduğu bütün
İstanbul’la beraber onlar da anlamışlardı.

Kendim daha bunun manasını anlamıyordum. Bu müş­

terek bir sevginin cenaze merasimi mi? Yoksa muhalled
(sürekli) ve kanlı bir düğünün ilanı mı? Bilmiyorum, yüz
bin insan mucize gibi vücutlarından, vücutlarının bin
bir alakasından çözülmüş, bir oluvermişlerdi. Kalabalı­
ğın içinde harp borusu çalınca iplerini kırıp koşan asil
harp atları gibi ihtilal havası koklayan bir iki Fransız
siyah, millet bayrağının altında, dün karşı karşıya dö- "Havadaki genç sesler
ğüştükleri sakat Türk askerlerinin arasına koşmuşlardı. ile beraber yerdeki
dedeler heyetinin önüne
Ne kürsünün üstündekileri seçebiliyor ne de ne söyledikle­
rini duyuyorduk. Bazen bir kadının tiz sesi sahrayı yırtı­
doğru akan malul
yor; bazen bir erkeğin gür kelimeleri dağılıyor. Yalnız Meh- askerler bir hilal gibi
med Emin Bey’in beyaz başını milli bir aziz gibi, bir evliya çevirmişler, bu topraklar
gibi seçtim. Askerlere doğru eğilmişti. Alil(sakat) askerle­ üstünde ne zaman
rin topun karşısındaki sükûnla duran geniş, alil göğüsleri yas, ne zaman bayram
sarsılıyor, başlan eğilmiş, yüksek sesle ağlıyorlardı. olsa onun mihrabında
Ayşe’nin de Cemal ile yanımda yüksek sesle ağladığını bu topraklar için
duydum ve döndüm. Yüzü bir azap maskesine benziyor, parçalanan vücutlarının
koyu yeşil gözlerinden yaşlar damla damla başlayarak toplanmasının en tabii
ince billur bir gözyaşı sicimi uzun siyah kirpiklerinin uç- bir şey olduğu bütün
I
lanndan yanaklarına akıyordu. İstanbul'la beraber
Ah beyaz ve güzel memleketim!” onlarda anlamışlardı.'
230 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Rıza Tevfik bu kahvede
bir Ramazan gecesi
çoğu talebesi olan bir
kalabalık önünde enfes
bir zeybek oynamış,
akabinde ise "satıcı" ve
özellikle de Yahudi taklidi
yapmıştı. Peyami Safa, o
yıllarda Beyazıt, Divanyolu
ve Nuruosmaniye
kahvelerinin hemen
hepsinin birer akademi
gibi işleve sahip
olduğunu belirtir.
AKADEMİ KAHVESİ
(T I asan Âli Yücel, 20. yüzyılın başlarında Sulta-
| nahmet’te tam köşedeki ilk kahveye Akademi
ismini vermişti. Tanpmar, Beş Şehir isimli eserinde,
merkezi konumu sayesinde pek çok kişinin de geldiği
bu kahvede Zeki Faik İzer ve Elif Naci’yi tanıdığını
yazar. Buraya Tanpmar’m arkadaşlarının yanı sıra
Rıza Tevfik ve Nurullah Ataç da gelir. Salâh Birsel,
kahvenin diğer müdavimleri olarak Ahmet Kutsi
Tecer, Yunus Kâzım Koni, Hilmi Ziya Ülken, Emin
Ali Çavlı, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Orhan Seyfi, Enis
Behiç, Hakkı Süha, Fuat Köprülü, İbrahim Alaettin,
İbnülemin Mahmut Kemal, Osman Cemal Kaygılı,
Hamamizade İhsan, Mükrimin Halil, Halil Nihat’i
gösterir. Rıza Tevfik bu kahvede bir Ramazan gece­
si çoğu talebesi olan bir kalabalık önünde enfes bir
zeybek oynamış, akabinde ise “satıcı” ve özellikle
de Yahudi taklidi yapmıştı. Peyami Safa, o yıllarda
Beyazıt, Divanyolu ve Nuruosmaniye kahvelerinin
hemen hepsinin birer akademi gibi işleve sahip ol­
duğunu belirtir. Bazı Darülfünûn öğrencileri, 1922
yılındaki meşhur “Darülfünûn boykotu” için Akade-
mi’de hazırlık yapmıştı.
SULTANAHMET ÇEŞMESİ
(T'Vusya Kralı ve Alman İmparatoru II. VVilhelm’in
1898 yılında Türkiye’ye yaptığı ikinci ziyareti­
nin anısına ithaf edilen bu nadide mimari eser, kra­
lın bir deseninden yola çıkılarak tasarlanmıştır. Çeş­
menin dört farklı mimarı vardır. Almanya ile ittifak
yapmanın ve dostluk kurmanın ilk adımları arasında
yer alan bu çeşme, 1901 yılında açılmıştır. Çeşmenin
parçaları Almanya’da imal edilmiş ve İstanbul’da yapı
bir araya getirilmiştir. Çeşmenin kitabesini Ahmed
Muhtar Bey yazmıştır. Giriş bölümünde bulunan
 Eski bir kartpostalda
Alman Çeşmesi görünüyor.

bronz plaka üzerinde de Almanca bir kitabe vardır.

Çeşme, klasik Osmanlı çeşme mimarisinden çok
farklıdır. Bu farklılık onun edebiyat eserlerinde deği­
şik görüşlerle yer almasına imkân tanıyacak nitelik­
tedir. Örneğin Tanpmar, o müthiş “İstanbul’un Mev­
simleri ve Sanatlarımız” yazısında, yaşadığı şehri
bir mücevhere bakar gibi tasvir ederken çeşmeye de
temas eder. Onunla başka bir sanat arasında benzer­
lik kurar ve b öylece bir sanat eserini başka bir sanat
eserinin içinde âdeta eritir:

“Sanatlar arasında bir hiyerarşi mevcud olduğunu iddia

edenler şüphesiz haklıdırlar. Fakat bu hiyerarşinin yanı
başında devirlerin kurduğu ikinci ve gizli bir kıymetler
zinciri vardır ki, bazan mimarî gibi doğrudan doğruya
idare edici bir sanatı bile, hiç farkında olmadan, hatta
küçük sanatlardan birinin emrine verir. Sultanahmed
"Ne kadar süslü ve
çeşmesinde, devrinin mimarîyi kitap sanatının emrine
zarif hacim ve nisbet
verdiği gibi. Ne kadar süslü ve zarif hacim ve nisbet iti­
itibariyle tasarrufa ne
bariyle tasarrufa ne kadar elverişli olursa olsun kendin­
den evvelki hiç bir çeşme ve sebilde bu hal yoktur. Fakat kadar elverişli olursa
yine aynı çeşmede, göz, bilhassa yazının üzerinde du­ olsun kendinden evvelki
rursa o zaman muhayyele musikîye döner. Çünkü Itrî’yi hiç bir çeşme ve sebilde
idrak etmiş olan bu devirde büyük sanatımız musikîdir.” bu hal yoktur."
232 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

HALDUN TANER'İN GÖZLEMLERİ

Haldun Taner, “Alman Çeşmesi” yazısında, çocukluk

anılarında gezdirir bizleri: “Çocukluğunuzun geçtiği
semtleri, sokakları arada bir gezer misiniz? Tavsiye
ederim. İnsanın arada bir böyle nostaljik hülyala­
ra da ihtiyacı vardır. Eski yapılar, eski meydanlar
hayatın kilometre taşlarıdır. İnsan nereden ne­
reye geldiğini, ne iken ne olduğunu en iyi onlara
dalarken anlar. (,..)Sultanahmet Meydanı şeh­
rin ortasında insanın içini açan, geniş, havadar,
engin ufuklara bakan eşsiz bir meydandır. İçiniz
daraldığı bir gün oraya gidin, birden ferahlarsınız.
Bazı yerlerin konumunda, ışımımnda -neredeyse
ikliminde diyeceğim- bir sıcaklık, bir rahatlık vardır,
size geçer. Miletoslu İsidore ile Sedefkar Mehmet Ağa
13 yüzyıl ara ile sanki gönül birliği etmişler, iki uygarlık
Haldun Taner
arasındaki en estetik uyumu bu alanda sağlamışlardır.
Camiini ne az ne çok, Ayasofya’dan tam bu uzaklığa
kondurmak bile Mehmet Ağa’mn zevkinin ve sanat say­
gısının belgesidir/...) Yakında Milliyet’te yayınlanacak
olan bir yazı dizimin başlığı yanma konacak uygun bir
amblem ararken, geçen gün birden bu çeşmeyi hatırla­
dım. Alıcı gözü ile bir kere daha göreyim dedim. Hava
aralık ortasında bir ilkbahar günü. Nerde ise kuru dal­
larda tomurcuk arayacak insan. Yandaki türbenin bah­
çesinden maltaeriği çiçeğinin mayhoş kokulan geliyor.
Bu çiçek sonbaharda açar.f...) Şimdilerde ise bu çeşmeyi
sade tarih meraklılar ve turistler değil, bizim berduşlar
da pek seviyor. Yazın içerdeki sekiz mermer kanepe on­
"Dört yanı açık, püfür lara birer karyola işlevi görüyormuş. Ben gittiğimde iki
püfür bundan havadar ahbab orada beş taş oynuyorlardı. Buraya durduğu yer­
yaz oteli bulunamaz. Hazır de Alman Palas’ dememişler.
muslukları kurumuş beş Dört yanı açık, püfür püfür bundan havadar yaz oteli
altı yalak da emrinize bulunamaz. Hazır musluklan kurumuş beş altı yalak
amade. Bundan ötürü da emrinize amade. Bundan ötürü çeşmenin civarı çiş
çeşmenin civarı çiş kokusundan geçilmiyor. Zaten Serasker Katibi Muhtar
kokusundan geçilmiyor." Bey de kasidesinde Hazret-i Wilhelm’ı Sani için ‘Eyledi
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 233

bu çeşmesan hayre ara-yı karar’ demiyor mu? Bu da bir

hayır sayılır aslında. Ama kime niyet kime kısmet.

Çeşmeler de insanlar gibi ne oldum dememeli, ne olaca­

ğım demeli. İşte tarihi bir çeşmenin yine o tarihin cilvesi
ile bugünkü encamı.”

GÜVERCİNLERİN KONMADIĞI KUBBE

İnsanlar bir mimari eserden aynı şekilde etkilenmez­

ler. Aynı perspektiften bakanların aynı şeyler gör­
mesi çok doğaldır. Ama bakışı anlamlı hale getiren
bilinç ve bakma niyeti de bakılan eserin anlamlarını
tamamen değiştirebilir. İşte bunun güzel bir örne­
ğini, Orhan Selim müstear ismini kullanan Nâzım
Hikmet’in “Güvercinlerin Konmadığı Kubbe” başlıklı
yazısından okuyabiliriz:

“İstanbul’un en güzel, en değerli meydanı Sultanah­

met’tir. Bir ucunda Ayasofya, bir yanında Sultanahmet,
içinde dikili taşlar ve yılanlı sütun. Sonra, bakımsız

Alman Çeşmesi.
234 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
"Güvercinler her halis
kubbeye ve her gölgesi
serinlik yaratan saçağa
konuyorlar. Onların
İstanbul'da konmadıkları,
konmaya tenezzül
etmedikleri bir saçak
ve bir kubbe var: Alman
Çeşmesi... Sultanahmet
Meydanı'nı bu biçimsiz
şark-operet dekorundan
kurtaramaz mıyız?"
Alman Çeşmesi'nin giriş bölümünde
bulunan Almanca bronz plaka.
olsa da temiz bir yeşillik... Yalnız, bu meydanın bütün
değerli güzelliğini kaçıran bir taş yığını var: Alman Çeş­
mesi! Ayasofya halis Bizans, Sultanahmet Türk, dikili­
taş Mısır’dır. Alman Çeşmesi ne Osmanlıdır, ne Türk,
ne Bizans, ne Mısır ve ne de Alman... Öyleyse arsıulu-
sal(ulusal sanat) mı? Hayır, kozmopolit. Hem de taklit
soyundan kozmopolit ... Dikkat ettim. Güvercinler her
halis kubbeye ve her gölgesi serinlik yaratan saçağa ko­
nuyorlar. Onların İstanbul’da konmadıkları, konmaya
tenezzül etmedikleri bir saçak ve bir kubbe var: Alman
Çeşmesi... Sultanahmet Meydanını bu biçimsiz şark-o-
peret dekorundan kurtaramaz mıyız?”
AYNALAR KADAR
AYDINLIK YÜREKLİ BİR ÇEŞME...
Gürül gürül akan ve içine bir medeniyet genişliği
ve ferahlığı veren estetik çeşmeler gibidir Sezai Ka­
rakoç’un şiiri. O; gelenek, medeniyet, inanç, diriliş,
aydınlık, saflık gibi imgelerle ördüğü şiirlerinden
birini, belki de en özellerinden birini, bu çeşme için
yazmıştır. Onun “yitik” çeşmelerin, “kuruyan” bir ge­
leneğin ıstıraplarından nasıl endişe duyduğunu şiir­
lerini okuyanlar çok daha kolay anlayacaklardır. Kısa
bir süre önce kitap olarak yayımlanan hatıralarında
geçen bir cümle ona bir şairin hangi nazarla baktı­
ğını çok güzel anlatır: “Öyle bir sanat eseri ki insan
baktıkça bakmak istiyor.” O nefis şiirindeki çeşme,
geçip gitmiş bir medeniyetin sancısıyla yaşayan ve
 Alman Çeşmesi'nin
tavan süslemesi.

sanki hayattan bezmiş, bir diriliş beklerken şaşırmış

modern bir insanın imgesini yüklenerek bir sessiz
çığlık içinde “kanlı” ve “kızgın” gözyaşlarını döker­
ken karşımıza çıkar:

SULTAN AHMET ÇEŞMESİ

Su yerine süs akıyor

Deliklerinden
Eğilmiş ölümsüz ince bilekli
Cariyeler bakıyor

Derinlerden geliyor sesleri

Önünde dokuz minare

Aynalar kadar aydınlık yüreği
Kilise öte yanında yara bere
içinde kendini sessiz bir oluşa bırakıyor

Değiştiriyor deri

Tramvayın köşeleri sarıdır

Ortasında oturmuş mesut bir sağır Gürül gürül akan ve içine
Bütün gün türkü çağırır bir medeniyet genişliği
Erir çeşmenin iki göz bebeği ve ferahlığı veren estetik
Ben o kanlı kızgın çeşmeler gibidir Sezai
Gözyaşlarıyım çeşmenin Karakoç'un şiiri.
236 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Kadın ve aşk temalı şiirleriyle
meşhur olan Celal Sâhir.
Çeşitli süreli yayınlarda
pek çok şiiri çıkan Celâl
Sahir, "kadın ve aşk"
temalı şiirleriyle tanındı.
CELAL SÂHİR'İN EVİ
elal Sahir’in Sultanahmet’teki evi, şair ve yazar­
C ların toplandıkları bir mekândı. Servet-i Fünûn
edebiyat hareketinin son yıllarına yetişen, daha sonra
Fecr-iÂti adı verilen edebiyat topluluğunun başkanlı­
ğını da yapan Celal Sahir, 1909 yılından itibaren Türk
dilini ve edebiyatını sadeleşme yönünde etkileyen
“yeni lisan” hareketine, bu akımı savunan yazıları,
şiirlerindeki sadeleşmiş dili, aruzdan heceye geçmek
şeklindeki tercihleriyle katıldı. Türk Ocakları, Türk
Derneği, Piyer Loti gibi Türkçü derneklere üye oldu,
bu derneklerde çalıştı. Celâl Sahir, Sultanahmet’teki
evini Türk Derneği’ne lokal olarak tahsis etti.
Celâl Sahir’in şiire ilgisi çok erken yaşlarda başladı.
Güzel şiir okuma ve hitabet yeteneğini henüz dokuz
yaşlarındayken mektep törenlerinde gösterme fır­
satını yakalayan Celâl Sahir, edebiyata olan ilgisini
ilerleterek devrin önemli isimlerinden biri oldu. Nü-
mune-i Terakki okulunda okurken ona “şair çocuk”
lakabı takılmıştı. Bu yetenekli çocuk, Saray’ın da
ilgisini çekti ve Abdülhamit bu doğuştan yetenekli
şair çocuğu mâbeynde kabul ederek, okuduğu şiirleri
dinledi, çok beğendiği şiirleri dolayısıyla ona bir liya­
kat nişanı taktı, ona on lira da mükâfat verdi.
Çeşitli süreli yayınlarda pek çok şiiri çıkan Celâl Sa­
hir, “kadın ve aşk” temalı şiirleriyle tanındı. Çevre­
sindeki diğer şairlerle şiir sohbetleri yapmayı seven
Celâl Sahir, bu amaçla Sultanahmet’teki evini şairle­
rin buluşma, sohbet mekânı yapmak istedi.
Onun Sultanahmet’teki evinde, 1919 yıllarında
edebiyat toplantıları düzenlendi. Halit Fahri Ozan-
soy’un verdiği bilgilere göre Celâl Sahir evinde, 1919
yılının Haziran ayında bir çay ziyafeti verdi. Toplan­
tıya Yusuf Ziya, Nazım Hikmet, Halit Fahri, Vâlâ
Nurettin, Kemalettin Kamu, Necmettin Halil katıldı.
Toplantıya katılanlar, çaylarını içtikten sonra da “şiir
ziyafeti” başladı. Önce ev sahibi, şiirini okudu, sonra
da sırayla herkes en beğendiği veya yeni yazdığı şiiri­
ni okudu. Evdeki toplantılar çok fazla sürememiştir.
 Ayasofya Camii

AYASOFYA CAMİİ
(T Konstantinos zamanında yapılmaya başlanan,
e Büyük Kilise (Megale Ekklesia) olarak anılan,
daha sonra Sophia da denilmeye başlanan yapı, bir­
çok yangından geçmiş, birkaç defa da yıkılmıştır.
İstanbul’un fethinden hemen sonra camiye çevrilen
yapı, Cumhuriyet döneminde müze haline getiril­
miş, 24 Temmuz 2020’de kılman Cuma namazıyla
tekrar cami olarak açılmıştır.

Bizanstan beri şehrin önemli bir protokol yolu olan

Meşe, Milyon Taşı’nda sona ererdi. Yapı, bu açıdan
bakıldığında imparatorluğun en merkezi noktasın­
da kalıyordu. Ayasofya, Topkapı Sarayının inşası ile
Ayasofya, Topkapı
Osmanlı Devleti için fethin sembolü olarak anlam
Sarayı'nın inşası ile
kazanır. Yapının boyutları, içindeki mozaikler, yüz­
yıllardır söylenen efsaneler ile birlikte hayatın mer­
Osmanlı Devleti için fethin
kezindeki yönünü de gösterir. sembolü olarak anlam
kazanır. Yapının boyutları,
Ayasofya ile ilgili Klasik Türk edebiyatındaki metin­
içindeki mozaikler,
lerde birçok şiir karşımıza çıkar. Özgür Gedikli’nin
verdiği örneklerden birkaçına şimdi bakabiliriz.
yüzyıllardır söylenen
Bunlardan Tacizade Cafer Çelebi’nin (1459-1515) efsaneler ile birlikte
Hevesname isimli eserinde, İstanbul’un diğer önemli hayatın merkezindeki
yapıları gibi Ayasofya’ya dair bilgiler yer alır: yönünü de gösterir.
238 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Bu hısn iminde bir Ferhunde mabed

Klasik Türk şiirindeki Müzehheb sakfı divan mümehhed
Ayasofya'ya dair şiir (Bu kale önünde bir mübarek mabet
yazma geleneği, Tavanı süslü duvarı muntazam)
Tanzimat sonrasında da Cihan mülkine vüs’atde müsavi
sürer. Peyami Safa'nın Mu’allâ kubbesi eflâke havi
babası İsmail Safa, (Dünya mülküne genişlikte eşit
onun kubbelerinin Yüce kubbesi gökyüzünü içine alır)
Müslümanlar için gücünü Fikrî’nin (?- 1574 / 1583) Ebkâr- Efkâr isimli mes­
anlatmaya çalışır. nevisinde:

Ayasofya ki nur-ı lamidür

Kâbe gibi şerif camidür
(Ayasofya ki parlayan nurdur
Kâbe gibi şerefli bir camidir)

Mermer-i safdan direkleri var

Hub u mevzun çü kâmet-i dildar
(Saf mermerden direkleri,
Gönül okşayan bir boyda ölçülü bir güzelliği var)

Taşlıcah Yahya’nın (1488-1582) hamsesinin “Şah u

Geda’smda:

Salik-i Hakka Mescid-i Aksa

Fakn olana Kabedür farza
(Hak yolunda olana Mescid-i Aksa
İhtiyacı olana Kâbe gibidir)

Anda kandiller yanar par par

Saru laleyle nergise benzer
(Onda kandiller yanar pırıl pırıl
San lale ve nergize benzer)

Klasik Türk şiirindeki Ayasofya’ya dair şiir yazma

geleneği, Tanzimat sonrasında da sürer. Peyami Sa-
fa’nm babası İsmail Safa, onun kubbelerinin Müslü­
manlar için gücünü anlatmaya çalışır:

Bir Kubbe ki vicdan-ı muvahhit gibi muhkem

Bir kubbe ki ulviyet-i diniyyeyi haiz
Bir kubbe ki altında düşer küfr ile ilhad
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 239

Lerzende vü ebkem
Dermemde vü aciz

Nâzım Hikmet, 1921 yılında yayımladığı Sekiz Yüz

Elli Yedi isimli şiirinde, şiirin ismi dolayısıyla miladi
1453 yılındaki İstanbul’un fethine atıf yapar ve İs­
tanbul’un fethini yüceltir:

Islamın beklediği en şerefli gündür bu;

Rum Konstantaniyye’si oldu Türk İstanbul’u!
Cihana karşı koyan bir ordunun sahibi,
Türkün genç padişahı, bir gök yarılır gibi
Girdi ‘Egrikapı’dan kıratının üstünde;
Fethetti İstanbul’u sekiz hafta üç günde
O ne mutlu, mübarek bir kuluymuş Allahın ...
‘Belde-i Tayyibe’yi fetheden padişahın
Hak yerine getirdi en büyük niyazını:
Kıldı Ayasofya’da ikindi namazını.
İşte o günden heri Türkün malı İstanbul,
Başkasının olursa yıkılmalı İstanbul.

Aradan çok kısa bir süre sonra yayımladığı Bir Şehir

Rehberi isimli şiirinde, Ayasofya Nâzım Hikmet için
eski anlamını artık ihtiva etmez:

Ayasofya'nın eski bir gravürü.

240 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Ben ne tarih hocasıyım

Sezai Karakoç, Ayasofya'yı ne de coğrafya.
tekrar dirilişini bekleyen Beni ancak
bir kartal gibi, bir inanmış dört köşe taş bir ambar
er gibi, İslam'ın bir zafer kadar
anıtı gibi görür Alın Yazısı alakadar
Saati isimli şiirinde. eder
Ayasofya!

Arif Nihat Asya, Ayasofya’nm müzeye çevrilmesini

“Mahzun Ayasofya” isimli şiiriyle şikayet eder:

Ulu mabet, neye hicrana büründün böyle,

Fatih’in devrini bir nebzecik olsun söyle!

Beş vakit loşluğunda saf saftık,

Davetin vardı dün ezanlarda,
Seni ey mabedim utansınlar,
Kapayanlar da, açmayanlar da!

Sezai Karakoç, Ayasofya’yı tekrar dirilişini bekleyen

bir kartal gibi, bir inanmış er gibi, İslam’ın bir zafer
anıtı gibi görür Alın Yazısı Saati isimli şiirinde:

Ben kayalarını denizin ahenkleştirdiği kıyılarda

Gerçeği koğaladım hayal meyal görünen kelimeler
arkasında
Ve derken birden karaya sıçradım Ayasofya
Padişah türbeleriyle örtülmüş maskelenmiş şehzade
mezarlarıyla
Kayboldu o deniz o kentle birlikte
Rabbim bildir bana olup biteni
O yeşil ötesi ışığı o güneşi tahlil eden su çizgisini
Ve sen ey Avrupa yerin dibine batacaksın
bitmez tükenmez suçlarına karşılık
Ve derken Ayasofya yüzüme çarpan karanlık
Serin ve kilim nakışlı kızıl gözlü dev bir cam gibi
Ve kılıcımın ucunda Ayasofya küçük bir bilya gibi
Uçuyorum göklerin kubbesine bir ikram gibi
Gök sofrasında bir çeşni bir garnitür gibi
Kalk ve kavra ruhum bir kadavra gibi solan
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 241

bu göksel yapıyı
Bir kartal taşırken yere düşmüş
Ve kalakalmış kaldığı yerde
Sonra karanlıklardan çıkan kartallar tünemiş üstüne
Yemişler ötesini berisini
Ey kozmiğin kemirdiği bir kent gibi yükselen yapı
Ey Allaha açılan ve kapanan ulu kapı
Bir at gibi soluyorsun kulelerinle
Deniz öfkenin köpükleriyle benekli
Gel barışın köprüsü ol içimizde dışımızda
Yeniden sularından içelim kana kana
Savaşabilirim bugün bütün dünyayla
Gerekirse
Ruhumuzun susadığı hakikat olan
Evrensel İslam Barışının zaferi için
Aşk için Tanrı hakikati aşkı için

"Uzun yıllar bakımsız
bırakılan ve hatta bazı
yapı bileşenlerinin
sökülerek başka yapılarda
kullanıldığı Büyük Saray,
1400'lü yıllarda bir harabe
haline dönüşmüştür."
SULTANAHMET CEZAEVİ
ultanahmet civarı, bin yıl öncesine kadar tarihi­
S lenen yerleşim yeri olması açısından son derece
ilginç hikâyeler, olaylar, mimari eserlerle bezenmiş
İstanbul’un kalbi denilebilecek kadar öneme sahip
bir yerleşim yeridir. Bu yerin tarih içinde önce Bi­
zans İmparatorluğunun başkenti olduğunu hatırla­
yarak işe başlarsak topografyanın içine çok çok yaşlı
eserleri ve hatırladığımızda ilginç bulacağımız insan
hikâyelerini de ekleyebiliriz. İmparatorluk debdebe­
si, soylular ve onları alaşağı eden isyanların çevre­
sinde dolaşıp cezaevinin bulunduğu Tevkifhâne so­
kağı 1 numaraya doğru yürümeden önce cezaevinin
bulunduğu yerden geçmişe doğru Banu Apaydının
verdiği bilgilerle biraz bakalım: “Byzantion’in ilk saray
kompleksi sırırlar içinde yer alan ayrıca literatürde, ‘İm­
parator Evi’, ‘Büyük Saray’ gibi isimlerle anılan bu yapı,
 199O'lı yıllarda otel yapılmadan
önce Sultanahmet Cezaevi'ndeki

Daphane, Mgnaura ve Khalke gibi eklerle büyüyerek ge­ restorasyon çalışmaları.

niş bir alana yayılır. Uzun yıllar bakımsız bırakılan ve

hatta bazı yapı bileşenlerinin sökülerek başka yapılarda
kullanıldığı Büyük Saray, 1400’lü yıllarda bir harabe ha­
line dönüşmüştür.”

Fetihten sonra yapı, Topkapı Sarayının içinde kalır

ve daha sonra da 1845 yılında aynı yerde Darülfünûn
binasının inşasına başlanır. Yapı, 1877 tarihinde
Meclis’i Mebusan olarak kullanılır. Daha sonra Ad­
liye Nezareti, Adliye Sarayı ve sonunda da başka bir
bölümünde inşa edilen cezaevi olarak kullanılır. Bi­
nanın mimarının kim olduğuna dair elimizde net bir
bilgi yok... Ama şunu çok açık biliyoruz. 1916-1918
yıllarında inşa edildiği tarihlenen yapının giriş kapı­
sında harika bir Osmanlıca hat levhası bizi karşılı­
yor. Levhada Dersaadet Cinâyet Tevkifhanesi yazı­
yor... Yapı günümüzde bir otel olarak hizmet veriyor.
244 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Askerler Sultanahmet Cezaevl'nde
nöbet değiştiriyor, 1969.
Nazım Hikmet, Kuvayı
Milliye şiir kitabındaki
şiirlerin hemen hepsini
Sultanahmet Cezaevi'nde
hapis yatarken yazmıştır.
TEVKİFHÂNE'NİN ÖZELLİKLERİ
İstanbul hakkında yazdıklarıyla tarihi ihya eden Re­
şad Ekrem Koçu, yapıyla ilgili şu ilginç bilgileri verir.
Şimdi bunları okuyalım ve bir an evvel buranın Türk
edebiyatında nasıl geçtiğine odaklanalım:
“1917 yılında tevkifhane olarak inşa edilmiştir. Halen
(Bu bilgiler 1965 yılma aittir.) aynı maksat için kul­
lanılmaktadır. İstiap haddi 1.000’dir. Binada ayrıca
müstakil 40 kişilik çocuk, 65 kişilik kadın kısımlarıyla
50 yataklı bir hastanesi mevcuttur. Tamamen sistem
kommün üzerine yapılmış olan bu cezaevi bugünkü in­
faz hukuku ve telakkilerine (anlayışlarına) göre önemini
kaybetmiş durumdadır. Bunun içindir ki 1956 yılında
modern infaz tekniğine uygun olarak Topkapı Maltepesi
Sağmalcılar Köyü mevkiinde inşaatına başlanılan bölge
cezaevinin ikmaline (tamamlanmasına) çalışılmaktadır.
Umumiyetle mevcudu, mevkufları teşkil ettiği için iş-
yurdu faaliyeti kantin, tabldot ve kahveocağı ile Adliye
Sarayındaki lokantaya inhisar etmektedir (tek başına
sahiptir). îşyurdunun senelik ciro miktarı 2.500.000
lira civarındadır. Kadrosu: 1 müdür, 2 tabib, 1 eczacı, 1
hesap memuru, 2 memur, 7 kâtip, 1 hastahane memu­
ru, 20 baş gardiyan, 15 gardiyan, 2 şoför, 2 hastabakıcı,
1 hademe, 2 çamaşırcı, 2 aşçı; ceman (toplam) 54 kişi.
Bu cezaevinde sırası ile şu zatlar müdürlük yapmışlar­
dır: Hüsnü Konukçu, Sadık Acar, Ali Rıza Ocakçı, Reşad
Ünsür, Rahmet Kızıldağ, Reşad Ünsür, Saadettin Göre,
Hüsnü Konukçu.”
TÜRK EDEBİYATINDA
SULTANAHMET CEZAEVİ
Birçok edebiyatçımız maalesef bu cezaevinde yat­
mıştır: Nazım Hikmet, Can Yücel, Necip Fazıl, Aziz
Nesin, Rıfat İlgaz, Şefik Hüsnü, Orhan Kemal, Kerim
Korcan, Kemal Tahir, Nail Çakırhan, Vedat Türkali...
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 245

Nazım Hikmet, Kuvayı Milliye şiir kitabındaki şiirle­

rin hemen hepsini Sultanahmet Cezaevi’nde hapis Kemal Tahir, birçok
yatarken yazmıştır. Onun İstanbul Tevkifhanesiyle roman ve hikâyesinde
bağlantı kurabileceğimiz şu şiiri, bir mahpusun bü­ cezaevi anılarını çeşitli
tün özlemlerini, sevinçlerini, içinde bulunduğu psi­ biçimlerde anlatır.
kolojiyi çok güzel yansıtır:

İstanbul’da, Tevkifane avlusunda,

güneşli bir kış günü, yağmurdan sonra,
bulutlar, kırmızı kiremitler, duvarlar ve benim yüzüm
yerde, su birikintilerinde kımıldanırken,
ben, nefsimin ne kadar cesur, ne kadar alçak,
ne kadar kuvvetli, ne kadar zayıf şeyi varsa
hepsini taşıyarak:
dünyayı, memleketimi ve seni düşündüm . . .
1939 Şubat İstanbul Tevkifanesi

Kemal Tahir, birçok roman ve hikâyesinde cezaevi

anılarını çeşitli biçimlerde anlatır. Yazar anılarını
işler, kurmacanm dünyasında genişletir, bazen on­
lara derinlik katar ve bazen de mahpusların duygu­
larındaki iniş çıkışları dile getiren sahneler ekler.
Bütün bu edebi teknikler okuru kurmacanm içine
çeker. Onun Esir Şehrin İnsanları romanında, Kâmil
Bey avukatıyla birlikte icradaki dosyalara bakmak
amacıyla Sultanahmet’teki Adliye Nezaretine gider.
Anlatıcı, henüz inşa edilmeye başlanan tevkifhaney­
le birlikte burayı içerdeki insan hikâyeleriyle okura
şöyle verir:

Günümüzde otel olarak

kullanılan Sultanahmet
Cezaevi'nin eski bir fotoğrafı.
246 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

“Adliye Nezareti, kocaman bir ahşap yapıydı. Kapıları,

"Kapılar o kadar merdivenleri, sanki devlet için düşünülmüşe benziyor;
yüksek yapılmıştı ki, insan, merdiven başında, ‘Üç Silahşörler’ romanında ya­
kanatlarını şu sıska zıldığı gibi, kılıç talimine girişmiş ortaçağ şövalyelerini
odacının tek başına elinde olmadan arıyordu. Basamaklar, karısına ‘İtaat
açıp kapamasına imkan İlamı almaya uğraşan emeldi adamcağızla, on lira bor­
cunu almak gücünden yoksun bir biçarenin inip çıkması
olamazdı.(...) bertaraf
için değil, imparatorların kalabalık maiyetleri için dahi,
toz içindeydi. Vaktiyle
son derece genişti. Kapılar o kadar yüksek yapılmıştı ki,
bu yapı tepeden tırnağa
kanatlarını şu sıska odacının tek başına açıp kapaması­
yağlı boyayla boyandığı na imkan olamazdı. (...) her taraf toz içindeydi. Vaktiyle
halde yıllardanberi bu yapı tepeden tırnağa yağlı boyayla boyandığı halde
boyaların yerini kapkara yıllardanberi boyaların yerini kapkara kir tutmuştu.
kir tutmuştu." Bütün bu harap ve sefil görüntüye, tavanların, alçılan
yer yer dökülmüş, yaldızlı süsleri, gülünçlük katıyordu.
(...) Avukatı, Kamil Bey’i, büyük bir odanın penceresine
götürdü:

-işte yeni tevkifhane! dedi.

Kamil Bey, ilk bakışta, avuç içi kadar küçük, avuç içi ka­
dar çıplak, inadına sapsan bir avlu gördü. Önünde dur­
duğu pencere üçüncü katta olduğu için avlu, akıl almaz
derecede aşağıdaydı. Himalayalar’da bile bu derinlikte,
bu kadar korkunç bir uçurum olamazdı! Oraya inmenin
de, bir kere indikten sonra tekrar yeryüzüne çıkmanın da
imkansızlığı meydandaydı.”

Romanların kronolojisine bakacak olursarak Kâmil

Bey, daha sonraki roman olan Esir Şehrin Mahpusun­
da, inşa aşamasındayken gördüğü bu tevkifhaneye
düşer. O, Milli Mücadele taraftarı olduğundan Bin­
başı Arif Bey ile koğuşunu paylaşır:

“Kamil Bey, bir garip hışırtıyla uyandı, doğrulup otur­

du. Önce kapıya, sonra saate baktı. Altıyı çeyrek geçiyor­
du. Duyduğu ses, gözetleme deliğinin tahta sürgüsün­
den gelmiş olmalıydı. Komodinin üstünde duran pakete
-Fatma Hanım’ın kurabiye paketine- gözü ilişince, çok
saydığı yaşlı bir dostu içeri girmiş gibi, bacaklarını top­
ladı. Karyolanın çıkardığı demir gıcırtısıyla, kapının ki-
 Sultanahmet Cezaevi'nin
eski bir fotoğrafı.

litli olup olmadığını düşündü. Dışarıya kulak verdi. Bine

yakın insanın kapatıldığı koca tevkifhanede, uzaktan
yakından, hiçbir gürültü duyulmuyordu. Temiz havayı
derin soluklarla ciğerlerine doldurdu. Dün geceki kavga­
dan sonra, geç de uyuduğu halde, sinirleri dinlenip yatış­
mıştı. Bir cigara yaktı.

Hücrenin havası gibi, duvarları, tavanı, çini döşemesi

de tertemizdi. Masmavi gökyüzünü dörtgenlere bölen
kurşuni pencere demirlerinde sabah güneşi, incecik san
çizgilerle parlıyordu. Yüreğini, apansız, yaşama sevinci
kavradı, derisini ürperterekbütün gövdesine yayıldı. Ya­
şama sevinci, fukara, aptal bir sevinçti ama, hiçbir enge­
lin durduramadığı kadar güçlüydü. Bayram geceleri, ke­
yifli delikanlıların, sokaklarda bağıra çağıra söyledikleri
açık saçık türkülere benziyordu.

(...) Kapının üstündeki gözetleme deliğinin sürgüsü,

gene belli belirsiz aralanmış, ‘Kim o?’ demesine kalma­
dan örtülmüştü. ‘Böyle sık sık gözetleyeceklerse kötü...’
diyerek suratını astı. Koridorda, yılan hışırtılarıyla "Hücrenin havası gibi,
uzaklaşan ayak sesi, yaşama sevincinin yüreğinde kalan duvarları, tavanı, çini
son kırıntılarını da alıp götürmüştü.” döşemesi de tertemizdi.
1957-1959 yıllarında hapis yattığı bu cezaeviyle ilgili Masmavi gökyüzünü
anı ve gözlemler, Kerim Korcan’m öykülerini topla­ dörtgenlere bölen kurşuni
dığı Tatar Ramazanda da geçer. Necip Fazıl da Babıâ- pencere demirlerinde
li kitabında, burada Nâzım Hikmet’i ziyaret ettiğini sabah güneşi, incecik sarı
anlatır. çizgilerle parlıyordu."
248 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Dede, OsmanlI'nın musiki HAMAM İZ ADE İSMAİL

medeniyetinin ufkudur. ilil Ji

İsmail Dede Efendi, 1778 yılında İstanbul Şehzade-

başı’nda dünyaya geldi. Babası, uzun yıllar Cezzâr
Ahmet Paşa’nm mühürdarlığmı yapan Süleyman
Ağa, annesi Rukiye Hanım’dı. Doğumu Kurban Bay-
ramı’nın ilk gününe rastladığından kendisine “İs-
mâil” adı verildi. “İsmâil Dede” ve “Dede Efendi” un­
vanlarını Mevleviye tarikatına mensup olduğundan,
“Hamâmîzâde” (Hammâmîzâde) unvanını ise baba­
sının İstanbul’da hamam işletmeciliği yapmasından
dolayı aldı. Yenikapı Mevlevîhânesi’nde Ali Nutkî
Dede’nin derslerine devam etti. Mevlevi çilesini ta­
mamlayarak “dede” un­
vanını aldı. İsmail Dede
Efendi, 1818-1846
yılları arasında, günü­
müzde Ahır Kapı Cad­
desi 17 numaradaki
evde yaşadı. Türkiye
Tarihi Evleri Koruma
Derneği, 1984-1994
yıllarında evi restore
edip müze olarak hiz­
mete açtı.

HUZUR
ROMANINDA DEDE
EFENDİ

Türk edebiyatında
Dede ile ilgili belki
en ciddi atıf ve gön­
dermeler Tanpmar’m
eserlerinde yer alır.
Bunlar içinde Huzurun
 GEDİKPAŞA - SULTANAHMET MEYDANI GÜZERGÂHI 249

ayrı bir yeri vardır. Mümtaz, Dede Efendi üzerinde

ciddi anlamda düşünen bir kahramandır. Onu ese­
riyle, kişiliğiyle, yaşadığı mütevazı hayatın geçmiş
medeniyeti yaratan bir ufuk olarak görür. Onu za­
man zaman Batı müziğini yaratan sanatçılarla da
kıyaslayarak Dede Efendiyi inanan ve inandığı aşkı
musikiyle anlatan bir dahi sanatkâr olarak yorumlar.
Ona göre Dede, Osmanlı’nm musiki medeniyetinin
ufkudur. Dede’nin bu ufku yapan eserlerinin ikisine,
“Ferahfeza Ayini” ve “Acemaşiran Yürük Semasi”ne
Huzurda birçok gönderme vardır. Romanın musiki
meclisleri kurulan evlerinde, Dede’nin meşhur “Ace­
maşirân Yürük Semaisi” söylenir. “Dede’nin Acemaşi­
ran Yürük Semaisi nühüftten çok başka türlü zengindi.
O bir yığın ölümden sonra bir hatırlamaya benziyordu.
Sanki yüz binlerce ruh bir arafta bekleşiyordu. Burada
da sır konuşuyordu. Burada da insan birçok taraflarını
ilga ediyordu. Fakat istenen bir şey vardı. Burada Allah
veya sevgili dışarıdaydı. Biz ona doğru yükselmek isti­
yor, ‘Nerede olursan ol, bulunduğun yer cennetimizdir.
diyorduk. Mümtaz olduğu yerden Nuran’m sesini dinler­
ken ve gayretin zorladığı çehre değişikliklerini seyreder­
ken, o da İsmail Dede gibi tekrarlıyordu: ‘Bulunduğun
yer cennetimizdir...’

Dede’nin Ferahfezâ Ayini, dört selamdan oluşan bir

Mevlevi Ayini’dir. Bu ayinin Mevlevilik’te son derece
düzenli bir sırası vardır. Semazenler, bu ayin esnasın­
da sema ederler. Romandan aldığım şu bölüm, ayi­
nin insan üzerindeki anlamlarını açıklayan yönüyle
dikkat çekici bir yorum olarak okunabilir:“Dede’nin
Ferahfeza Ayini sadece bir dua, inanan ruhun Allah’ını
Dede'nin Ferahfezâ Ayini,
aradığı bir çırpmış değildi. Mistik ilhamın vasfı olan
dört selamdan oluşan bir
geniş hamleyi, sırrı, doğrudan doğruya zorlayan büyük
Mevlevi Ayini'dir. Bu ayinin
ve dinmez hasreti, hiç kaybetmeden eski musikinin belki
en oyunlu eserlerinden biriydi. Dede alaturka musikinin Mevlevilik'te son derece
makamlar arasında küçük gösterişler, değişmeler ve ka­ düzenli bir sırası vardır.
rarlarla dolaşmaktan ibaret olan gelişmesini o şekilde Semazenler, bu ayin
ifade etmişti ki, ayin kendiliğinden bir sembol oluyordu.” esnasında sema ederler.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 253

EDEBİYAT VE BASIN YAYININ KALBİ Sirkeci'den Vilayet

"BABIÂLİ" binasına kadar olan
ünümüzde artık eski canlılığından eser olmasa bölüme, Osman Nuri

S da Bâbıâli sadece bir cadde veya semt adından

laha fazlasıdır. Bir cadde düşünün ki on doku­
zuncu yüzyıldan neredeyse günümüze gelene kadar
Ergin'in gayretleriyle
Ankara Caddesi,
Vilâyetten II. Mahmut
edebiyat, kültür, sanat ve basın yayın sektörünün Türbesi'ne kadar olan
kalbi, bir nevi ölümsüz durağı olsun... İsminin şöh­ bölüme de Bâbıâli
ret kazanmasının temel sebeplerinden biri, son dö­
ismi verilmiştir.
nem Osmanlı Devleti’nin sadrazamlık binası ve Os-
manlı hükümetine aynı adın verilmesidir.

Cadde, tıpkı eski zamanların siyah beyaz fotoğrafla­

rında gördüğümüz gibi kendi içinde bir kaos barındı­
ran ama orada çalışan ve yaşayanlar için bir düzeni
de gösteren dümdüz bir güzergâha sahip değildir.
Bir ana yol olarak Sirkeci’den yukarı çıkan bu yoku­
şun bir nevi kanaviçe gibi onu ören, kesen sokakları,
caddeleri, dükkânları vardır. Onun yolları, biraz da
orada ne aradığınıza göre çatallanır bazen birbirini
yatay kesen sokaklarda kitapçı kitapçı dolaşmanızı
sağlar bazen de verev yönde yol alırsınız. Bu yüzden
caddenin ismi sadece bir mekânı değil belki de ülke­
nin kültür, sanat ve edebiyatının atardamarı olarak
onlara mühür vuracak kadar önemlidir.

CADDENİN ESKİ İSİMLERİ

Caddenin daha önce birçok farklı ismi olmuştur.

Değişim ve dönüşümle birlikte ve yangınların sebep
olduğu düzenlemeler de caddeye isim vermeyi etkile­
miştir. Sirkeci’den Vilayet binasına kadar olan bölü­
me, Osman Nuri Ergin’in gayretleriyle Ankara Cad­
desi, Vilâyetten II. Mahmut Türbesi’ne kadar olan
bölüme de Bâbıâli ismi verilmiştir. Günümüze gele­
ne kadar bu ayrım, burayı mesken tutanlarca dikkate
alınmadan cadde hep Bâbıâli olarak adlandırılmıştır.
Ama Cumhuriyet, her alanda olduğu gibi bu caddeye
254 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

de taze bir soluk getirir. Osmanlı’nın tarih sahnesin­

Bir yönetim merkezi
den çekilmesinin peşi sıra caddenin adı da zaman
olarak da bilinen
zaman Cağaloğlu Yokuşu olarak kullanılmış olsa da
Bâbıâli, sıradan bir
mekân birkaç parçaya bölünürken kendi içinde de
bina değildir... Onun genişler, daha da dağınıklaşır, kıvrıla kıvrıla ilginç
çevresinde kümelenen ve bir halita halini alır. Cumhuriyet’ten sonra, Sirke-
OsmanlI'dan Cumhuriyete ci’den Türk Ocağı’na kadar uzanan bölüme Ankara
geçişte de değişen, Caddesi, oradan Divanyolu’na kadarki bölüme de
serpilen matbuatın Babıâli Caddesi ismi verilmiş, sonra “Yokuş”, “Bizim
ince ve kalın damarları Yokuş” şeklinde de kullanımlar şöhret bulmuştur.
olan dergiler, gazeteler, Bir yönetim merkezi olarak da bilinen Bâbıâli, sıra­
basın yayın emekçileri, dan bir bina değildir... Onun çevresinde kümelenen
kâğıtçılar ve onları da ve Osmanlı’dan Cumhuriyete geçişte de değişen,
peşi sıra sürükleyen serpilen matbuatın ince ve kaim damarları olan der­
kahveler, kıraathaneler, giler, gazeteler, basın yayın emekçileri, kâğıtçılar ve
lokantalar sıralanır. onları da peşi sıra sürükleyen kahveler, kıraathane­
ler, lokantalar sıralanır. Bâbıâli, işte sırf bu yüzden
özellikle on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından iti­
baren bütün basın yayın sektörünü içine alacak ka­
dar zengin ve bol çağrışımlı, çok anlamlı bir kelime
şeklinde anlaşılmalıdır.

Yirminci yüzyılın başında bu cadde, burayı mesken

tutan, burada çalışanların verdiği bilgilere göre orta
kaldırımı olmayan, doğru düzgün parke taşı bu­
lunmayan, eciş bücüş, eğri büğrü Malta taşı döşeli,
çamurlu, yağmurlu havalarda bunların üstünden
yürümenin ustalık gerektirdiği bakımsız bir yerdir.
Bakımsız görünen bu yere sadece dış unsurları iz­
lemek için bakarsak yanılırız. Onun var eden edebî
ateşe, kalem gücüne ve kelimelere de odaklanmak
gerekir... Geçen yüzyıl başındaki Bâbıâli’nin genel
bir panoramasını Sadri Sema şöyle aktarır bizlere:

Bugünkü Adliyeli Postahaneden, yahut postahaneli ad-

liyeden Babıali Caddesine (Ankara Caddesi) gelirken
Halk Sandığı olan bina (Alem Matbaası, Ahmet Ihsan
ve Şürekası, Servet-i Fünûn), Babıali Caddesine köşeyi
dönün, ikbal Kütüphanesinin üstünde (Sucu Kosti’nin
dükkanı), Sucu Kosti’nin dükkânı o günlerin şairleri,
edibleri, gazetecileri için bir mahfildi, bir harabat sa­
rayı. O devrin matbuat hayatiyle bu dükkân kadar il­
gili yer pek azdır. Bunun karşısında, caddenin solunda
Mihran Matbaası, Sabah gazetesi, şimdiki Tan Matba­
ası, yukarı doğru çıkınız. Vakit Matbaa ve Gazetesinin
biraz altındaki handa İkdam Matbaası, İkdam gazetesi.
Şimdiki Vakfın üst tarafındaki büyük bina (Tahir Bey
Matbaası) Baba Tahir’in. Ve Malumat, Servet, Musav­
ver Fen ve Edeb, İrtika, Arapça el-Malumat, Fransızca
Servet gazeteleri. Geri dönünüz, Meserret Apartma­ OsmanlI'nın tarih
nının yanından Ebussuud Caddesine giriniz. Sağda sahnesinden çekilmesinin
(Kırkanbar Matbaası) Tercüman-ı Hakikat, Mecmua-i peşi sıra caddenin adı da
Edebiyye, solda biraz ilerde (Hanımlara ve Çocuklara zaman zaman Cağaloğlu
Mahsus Gazeteler.) İkdam Ahmet Cevdet’indi. Servet-i Yokuşu olarak kullanılmış
Fünûn Edebiyat-ı Cedide Mektebini kurmuştur. Kırkan-
olsa da mekân birkaç
bar Ahmet Mithat Efendinindir. Hanımlara ve çocuk­
parçaya bölünürken
lara mahsus gazeteleri İbnülemin Tahir Bey çıkarırdı.
Bunların dışında da gazete ve risaleler vardı. Tarik, Ma­
kendi içinde de genişler,
arif, Mektep, Hazine-i Fünûn, Pul Mecmuası, Terakki... daha da dağınıklaşır,
O günlerin diğer belli başlı tabileri de Asır Kütüphanesi kıvrıla kıvrıla ilginç
sahibi Kirkor Faik, Kitapçı Arakel. bir halita halini alır.
256 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Bâbıâli'de onlarca gazete
ve dergi yayımlanmış,
bunların kimi kısa süre
kimi çok uzun süre
okurlarını aydınlatmış,
onlara edebiyatın,
kültürün, sanatın ve farklı
görüş ve eleştirilerin
kapılarını aralamıştır.
BABIÂLİ'DE BİRÇOK
DERGİ VE GAZETE YAYIMLANDI
Bâbıâli’de onlarca gazete ve dergi yayımlanmış, bun­
ların kimi kısa süre kimi çok uzun süre okurlarını
aydınlatmış, onlara edebiyatın, kültürün, sanatın ve
farklı görüş ve eleştirilerin kapılarını aralamıştır. Bu
neşriyattan Bâbıâli’yle bağlantılı olanlardan birka­
çının ismini saymak gerekirse 1831 yılında yayım­
lanmaya başlayan Takvim-i Vekâyi’i en başta anmak
gerekir. Daha sonra yayımlanmaya başlayan Ceride-i
Havadis (1840), Vekayi-i Tıbbiyye (1849) Tercümân-ı
Ahvâl (1860), Tasvir-i Efkâr (1862), Mecmûa-i Fünûn
(1862), Mir’ât (1862), Mecmûa-i İber-i İntibâh (1862)
Ceride-i Askeriyye (1864) gibi süreli yayınlar çıkmış­
tır. Bu ilk dönem yayınlardan sonra neşriyatta birçok
süreli yayın da yayımlanmaya devam etmiştir. Terak­
ki (1868), Basiret (1870), İbret (1870) Âyîne-i Vatan
(1866), Muhib (1867), Muhibb-i Vatan, Utârid (1867),
Mümeyyiz (1869), Asır (1870), Devir (1870), Hadîka
(1870), Diyojen (1870), Hulâsatü’lvekayi’ (1870), Me­
deniyet (1874), Sadâkat (1875), İstikbâl (1875), Vakit
(1875) Sabah (1876) yayımlanmıştır. Jön Türklerin
ortaya çıkmasıyla birlikte süreli yayınlar halkı çe­
şitli konularda aydınlatmak için kullanılmış, süreli
yayınlar bir kavga silahı gibi de işlev kazanmıştır.
Tanin (1908), Yeni Gazete (1908), Hukuk-ı Umûmiyye
(1908), Serbesti (1908), Sadâ-yı Millet (1909), Sırât-ı
Müstakim (1908), Beyânülhak (1908), Resimli Kitap
(1908), Şehbâl (1909), Cerîde-i Sûfiyye (1910), Genç
Kalemler (1911), TürkYurdu (1911),Donanma (1914)
ve Yeni Mecmua (1917) gibi süreli yayınlar da Türk
basın yayın hayatında izler bırakmıştır.
Cumhuriyetin ilanından sonra çıkan veya faaliyetini
sürdüren dikkate değer yayın faaliyetinde bulunan
Açıksöz (1936), Akşam (1918), Bugün (1938) Büyük
Doğu (1952), Cumhuriyet (1924), Her gün (1947),
Hürriyet (1948), İkdam (1896- 1928; 1939 -1943),
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 257

Tan (1948-1957), Vakit (1917-1958), Yeni Sabah

(1938-1964) isimli gazeteler çıkmıştır.

Dergiler, Cemil Meriç’in de çok güzel vurguladığı

üzere “Hür tefekkürün kalesidir”. Gazeteler günlük
bir periyotta halka sunulduklarından, tüketilmeleri
daha kolaydır. Bu kolaylık, onun etkisiyle ters oran­
tılıdır aslında. Özellikle on dokuzuncu yüzyılın ikinci Ankara Caddesi, Babıali olarak bilinen

yarısından itibaren neşriyata başlayan gazeteler, za­ basın yayın sektörünün kalbiydi.

man zaman yayınlarına ara vermek ve yayın politi­

kalarını beğenmeyen hükümet tarafından kapatılma
tedbirleriyle boğuşmak zorunda kalmışlardır. Ama
her şeye rağmen dergiler, içerdikleri metinlerin ni­
teliği sayesinde bir gazeteden daha çok okunmuşlar,
okurlar tarafından dikkatle takip edilmişlerdir. Okur­
ların bu arzuları Cumhuriyetken sonra da sürmüştür.
Bu yıllarda hem daha çok hem de çeşitli edebiyat-sa-
nat dergilerinin yayımlandıklarını belirtmek gerekir.
Bunlar içinde Beş Sanat (1950) Çmaraltı (1941-1948)
Diriliş (1966), Geçit (1932-1934) Hayat Tarih Mec­
Özellikle on dokuzuncu
muası (1965), Her Ay (1937) İstanbul (1953), Papirüs
(1960), Servet-i Fünûn (1891 - 1944), Türk Düşüncesi
yüzyılın ikinci yarısından
(1953), Yeditepe (1950), Yeni Ufuklar (1952), Varlık itibaren neşriyata
(1933- İdare yerini İstanbul’a 1946 yılında taşınmış­ başlayan gazeteler,
tır.) dikkat çekici olanlardan bazılarıdır. zaman zaman yayınlarına
Caddeyi sağlı sollu kuşatan yayınevleri de caddenin ara vermek ve yayın
her zaman canlı kalmasını sağlamıştır. Günümüzde politikalarını beğenmeyen
kitap kurtları tarafından ancak bilinen bu yayınevle­ hükümet tarafından
rinin en azından birkaçının adını analım: Ahmet Ha­ kapatılma tedbirleriyle
lit Kitabevi, Aka Kitabevi, Arakel Kitaphanesi, Arif boğuşmak zorunda
Bolat Kitabevi, Asır Kütüphanesi, Çağlayan Kitabevi, kalmışlardır. Ama her
Gayret Kütüphanesi, Hilmi Kitabevi, İkbal Kütüpha­ şeye rağmen dergiler,
nesi, İnkılap Kitabevi, İnsel Kitabevi, Kanaat Kitabe­
içerdikleri metinlerin
vi, Kaspar Kütüphanesi, Maarif Kütüphanesi, Lütfü
niteliği sayesinde bir
Erişçi Kitabevi, Remzi Kitabevi, Kitaphane-i Sudi,
Sander Yayınevi, Semih Lütfi Kitapevi, Tefeyyüz
gazeteden daha çok
Kitaphanesi, Türkiye Yayınevi, Vakit Kütüphanesi, okunmuşlar, okurlar
Yeni Kitapçı, Yeni Şark Kütüphanesi, Yeditepe Yayın­ tarafından dikkatle
ları, Zaman Kitaphanesi... takip edilmişlerdir.
258 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

KIZLARAĞASI MEDRESESİ
("1\ A imar Sinan’ın küçük ama güzel bir yapısı
y J_°lan Kızlarağası Medresesi, Sultanahmet’te
Hoca Rüstem Sokak’tadır. Mekân, hemen yanı başın­
daki Divanyolu’nun gürültü ve patırtısından uzak­
ta, adeta kuytu bir sokak arasında kalır. İstanbul
Üniversitesi’nde okuyan gençler ile hemen her yaş
grubundan insanı rahatlıkla aynı mekânda görebi­
lirsiniz. Merkezi konumu sebebiyle 1990’larm sonu
ve 2000’lerin başlarında burayı şenlendiren pek çok
edebiyatçı ve sanatçı vardı. Ama burası, öyle göste­
rişi seven, kulis faaliyetlerinin en güzeli göz önünde
olmaktır felsefesine inananların, herkes beni tanısın
hastalığına tutulanların mekânı asla olmamıştır.

Medrese, daha çok sükûneti tercih edenleri bağrına

basar. Üniversite yıllarında çok fazla uğradığımız
medresede zaman zaman kültür-sanat etkinlikleri
de düzenlenirdi. Aşağıdaki pastaneden ayçöreklerini
almış, çaylarını içenlerin masasında bir hoca, geçmiş
güzel günlerini kahkahalar eşliğinde anlatırdı. Veya
bir sorununu çözmek için çağırdığı hatırlı ve kültürlü
kişi ile tezinin son gözden geçirmesini yapan genci
aynı ortamda görebilirdiniz.

Medresenin restore edilmesiyle, mekânın işlevsel

kullanımı da arttı. Şimdilerde Türkiye Yazarlar Bir­
liği mekânda kültür, sanat ve edebiyatla ilgili çeşitli
etkinlikler düzenleniyor.

Müdavimleri günden güne değişse de, Mustafa Kut-

lu’yu her daim burada görmeniz mümkündü. Yazar­
lığın ipuçlarını Ali Ural’dan dinleyebilirdiniz. Eğer
tanıyorsanız Tahsin Yıldırım’dan da edebiyat ve tarih
alanında merak ettikleriniz sorulara cevaplar alabi­
lirdiniz. Kitap kurtları, sahaflar, yazar ve sanatçıla­
Kızlarağası Medresesi, rın uğrak yeri olan medrese, her zamanki gibi ilgiyi
daha çok sükûneti tercih kültür -sanat ve edebiyata çekecek projeler hazırla­
edenleri bağrına basar. maktadır.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 259

Eskiden mekânın içinde Şiir Evi isimli, sadece şiir

kitaplarının satıldığı bir yer de bulunan medresenin
küçük odalarında koyu bir edebiyat- sanat sohbetine
dalmış müdavimleri görebilirsiniz. Medresenin otur­
ma salonu ve programların yapıldığı ana mekânın
arkasında birkaç basamakla çıkılan küçük bir salonu
daha vardır. Şimdilerde çevresinde pano olduğundan
arkası görülemeyen içteki salonda, bir yazarın çev­
resinde kümelenmiş insanların arasına katılabilir
veya Türk edebiyatında yer etmiş bir dergiyle ilgili
konuşanları dinleyebilirsiniz. Medrese küçük oldu­
ğundan, içerdeki atmosfer de sımsıcaktır.
Çay ve sohbetin eksik olmadığı
Kızlarağası Medresesi.
260 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

İÇTİHAT
EhiTİMA'lı ("1\ A edreseden çıkıp sağa dönelim. Aşağı doğru
VISultanahmet’e giden sokağı takip ettiğimiz­
de karşımıza meşhur bir yapı çıkacaktır. Doktor Ab­
dullah Cevdet, uzun ömürlü İçtihat dergisinin sahibi,
Latin harflerinin kabulünü herkesten önce ve fazla
isteyen, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılma­
sı gerektiğini savunan aykırı bir kişilikti. Hakkında
yüzlerce fıkra anlatılan, cimriliğiyle meşhur bu zatın
İçtihat evinin üçüncü katında çarşamba günleri çaylı
toplantılar düzenlemesi ve buraya devam edenlerin
özellikleri konumuz açısından dikkat çekicidir.
içtihat dergisinin bir nüshası.

Devrin önemli bir edebiyat dergisi olan İçtihat’ta

Rıza Tevfik, Süleyman Nazif, Faik Ali, Cenap Şaha-
bettin, Abdülhâk Hâmit gibi üstatların eserlerini
okuyanlar, bir ara Yusuf Ziya imzasına rastlar. İşte
bu genç, İçtihat’a yağmur gibi şiir yollamakta, bunlar
da dergide kolayca yayımlanmaktadır. Yusuf Ziya,
Portreler ve Bizim Yokuş isimli eserlerinde buradaki
toplantılarla ilgili detaylı bilgiler verir. Bir gün, Za­
man Kitabevi’ne uğrayan Yusuf Ziya, Tevfik Fikret’in
üzerinde fırtınalar kopartılan meşhur şiir kitabı Ha­
luk’un Defterini görevliden istemiş, orada tesadüfen
bulunan Abdullah Cevdet de bu delikanlıya dikkatli
bir şekilde bakmıştır. Oracıkta tanışırlar hemen. Ab­
dullah Cevdet, dergisinde şiirlerine yer verdiği bu
ismi tanır ve çok fazla şaşırır. Onun bu kadar genç
birisi olacağını hiç tahmin etmez ama şaşkınlığı kısa
sürer ve ondan ezbere birkaç mısra bile okuyuverir.
Hemen ona kancayı atar: “Bize gelsenize... Çarşam­
baları İçtihat’ta toplanıyoruz. Çay günümüzdür...
Memnun olurum...”

MAHFİLİN EN GENÇ ŞAİRİ

Ertesi hafta, İçtihat’m kapısına gelip birkaç kere geri

dönen bir gence takılır gözler. Bütün cesaretini top­
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 261

layıp adımlarını zorlaya zorlaya mekândan içeri gi­

ren Yusuf Ziya, birinci katta Orhaniye Matbaasının
makine dairesini, ikinci katta bu sefer aynı matba­
anın dizgi dairesini görür. Üçüncü katta, Abdullah
Cevdet’in dairesinde yapılmaktadır toplantılar. He­
yecanlı delikanlıyı sevinçle karşılar Abdullah Cevdet,
onun elini tutarak kar-ı kadim tarzda düzenlenmiş
salona doğru yürürler.

içtihat dergisi burada yayımlanırdı.

262 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Yusuf Ziyayı ağır perdelerin loşlaştırdığı bir salon

karşılar. Kaçamak gözlerle içerdekilere bakan deli­
kanlı ilk önce yüzünün her çizgisini güzel ve asil bul­
duğu Abdülhâk Hâmit’i görür. Sonra heykel yapılı,
çünkü güreşçidir kendisi, plâstron boyunbağlı, güleç
yüzlü Rıza Tevfik’i, çalı sakallı, ısırgan gülüşlü Süley­
man Nazif’i, Kıhçzade Hakkı’yı, Celâl Nuri’yi görür.
Şaşkınlığı henüz geçmemiştir. Salona kısa bir ba­
kış fırlatır. Koltuklar, masalar, resimler, aynalar
tozludur ama bu toz kir değil, “zamanın eşyaya
sindirdiği bir havadır.” Saat beşe doğru bir tep­
si dolusu çay ve Cağaloğlu fırınından alınmış,
susamsız halka simitler mis gibi kokularını
havaya katarak servis edilir. Süleyman Nazif,
ev sahibinin cimriliğini ayan beyan edecek bir
espriyi gülerek patlatıverir: “Doktor, misafirle­
rini bir bardak çayda boğulmaktan bu simitlerle
kurtarır!” Afallayan genç, toplantı boyunca he­
men hiçbir söze karışmaz, sus pus konuşulanları
dinler. Çaylar içildikten sonra, salonun tek susan
adamından ev sahibi ve diğerleri bir şiir okumasını
isterler. Henüz Içtihat’a göndermediği Kışın Tekkesi
Abdullah Cevdet
(Tekye-i Kış) isimli şiirini okumaya başlar: “Giyer eş-
car bir külâh-ı beyaz/ Selviler zikreder mezarlıkta.”
Şair beyaz külahlar giymiş ağaçların ve mezarlıktaki
selvilerin zikrettiğini söylemektedir. Devamında ise
“Bir Kırık neydir inleyen her dal/ Dest-i zulmette ay
bir eski kudüm!” mısralarını okur. Şiiri zevkle dinle­
Dışarı çıktığında
yen üstatlar, genç şairi tebrik eder. Süleyman Nazif,
üstatlardan aldığı ufacık
toplantı bitiminde kapıdan çıkarken “Doktor, çayla
iltifatlardan bir saray simidiniz, ilk defa bir lezzet kazandı bugün!” iltifa­
kurmaya çalışan Yusuf tını söyleyiverir. Dışarı çıktığında üstatlardan aldığı
Ziya'nın yanında yürüyen ufacık iltifatlardan bir saray kurmaya çalışan Yusuf
Rıza Tevfik, yıldızların Ziya’nın yanında yürüyen Rıza Tevfik, yıldızların üs­
üstünde dolaşan genç tünde dolaşan genç şairi yeryüzüne indirir: “İçerdeki
şairi yeryüzüne indirir: iltifatları unut ve daima çalış!”
"içerdeki iltifatları unut Evdeki toplantılar, Abdullah Cevdet’in 1932’deki
ve daima çalış!" ölümüne kadar devam etmiştir.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 263

"Ziya Gökalp'ın bir

(TA evrin genç şairlerinden Yusuf Ziya Ortaç, İç-
konuşması, hepimize
J_J tihat Evi’nin ikinci katındaki Bilgi Yurdu Der- elimizdeki aruzun
neği’ne o zamanların son derece önemli bir kültür rübabını attırmış, hecenin
insanı olan Ziya Gökalp’m daveti münasebetiyle gi­ sazını aldırmıştı."
der. Yanında Rıza Tevfik vardır. Derneğin yöneticisi
de olan Gökalp, burada neredeyse her cuma günü,
sade Türkçe ve aruz-hece vezinleri üzerinde konuş­
malar yapar. Bu konuşmalar, devrin genç şairlerini
olumlu yönde etkiler.

Gökalp, sade Türkçe taraftarı olabileceğini düşündü­

ğü genç şairlerin pek çoğunu süreli yayınlardan takip
eder. Onun radarına giren isimlerden biridir Yusuf
Ziya. Misafir ettiği gençleri çok güzel ağırlayan Gö­
kalp, onları kısa bir sürede etkisine de alır. Ortaç ile
konuşurlarken mekâna Ali Canip, Ömer Seyfettin,
Celâl Sahir, Orhan Seyfi ve Enis Behiç gelir. Mekânı içtihat Evi'nin ikinci katında,

Orhaniye Matbaasının karşısında

dolduran bu genç şairler, yeniliği başlatan öncü kuv­
Bilgi Yurdu Derneği yer alırdı.
vetler arasına gireceklerdir. Gökalp onlara hitap ede­
rek üç dilden oluşan karma bir dilin niçin olmaması
gerektiğini, yazı dilinin konuşma dilinden ayrılma­
masının önemini, aruz vezninin terk edilmesini ör­
nekler vererek anlatır. Bu konuşma, genç şairleri ve
dolaylı bir biçimde de aktüel edebiyat evrenini etkiler.

Kısa bir süre sonra genç şairler Orhan Seyfi, Enis Be­
hiç ve Yusuf Ziya ceplerinde hece vezniyle yazılmış
şiirlerle derneğe gelirler. Yusuf Ziya, sanat anlayış­
larındaki bu değişimin sebebini, “Ziya Gökalp’m bir
konuşması, hepimize elimizdeki aruzun rübabını att-
tırmış, hecenin sazını aldırmıştı.” cümlesiyle anlatır.
Onun hece vezniyle yazdığı ilk şiirinin ismi, Gecenin
Hamamı’dır. Bu şiir, kısa bir süre sonra Türk Yurdu
dergisinde çıkar. Ortaç’m Porteler isimli kitabından,
Enis Behiç’in şiirinin ismini de öğreniriz: Hodbin.
Edebiyat durağına şairlerin ne kadar uğradığına dair
maalesef elimizde fazla bilgi yok.
264 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Mehmet Vanş'ın
sahibi olduğu Kitabevi
Yayınlan'nda da kitap,
kültür, sanat ve edebiyatla
ilgisi olan insanlar
cumartesi günleri
toplanırdı. Özellikle
1991 yılından beri bu
sohbetlere eşlik eden
çiğ köfte ziyafetlerini
unutmamak gerekli.
iz Yayıncılık bünyesinde
çıkan İzlenim, İktisat
ve İş Dünyası, Bilgi
ve Hikmet gibi süreli
yayınların etrafında birçok
yazar toplanmıştır.
KİTABEVİ YAYINLARI
(Tçtihat’tan çıkıp biraz aşağıya doğru yürüdüğü-
müzde yolun sağ ve solunda iki farklı dükkânda
hizmet veren Kitabevi Yayınları’nın eski mekânlarıy­
la karşılaşırız. Mehmet Vanş’ın sahibi olduğu Kita­
bevi Yayınları n&a da kitap, kültür, sanat ve edebiyat­
la ilgisi olan insanlar cumartesi günleri toplanırdı.
Özellikle 1991 yılından beri bu sohbetlere eşlik eden
çiğ köfte ziyafetlerini unutmamak gerekli. Üretmen
Han’da, küçük bir dükkânda kitapçılığa başlayan
Varış, daha sonra Çatalçeşme Sokak, 54/A’ya ta­
şındı. Bu yeni dükkân iki katlı, büyük bir mekândı.
Kitap dağıtımı da yapıldığından birçok yayınevinin
kitaplarını burada bulmak mümkündü. Buranın mü­
davimleri arasında Cemil Çiftçi, Mehmet Genç, M.
Sabri Koz, Tahir Yücel, Hüsamettin Arslan, Ceylani
Gökcan, N. Ahmet Özalp, Rasim Aytin, Ali Şükrü
Çoruk, İhsan Ayal, Ekrem Ayyıldız, Mustafa Nezihi
Pesen isimlerini sıralayabiliriz. Buraya uğrayanlar
arasında Abdullah Uçman, İhsan Fazlıoğlu, Beşir Ay-
vazoğlu, Nuri Sağlam isimleri de dikkat çekicidir.
İZ YAYINCILIK
z Yayıncılığın Sultanahmet, Merter, Mecidiyeköy,
(_/ Topkapı ve Cağaloğlu’ndaki adresleri de birçok
yazar, şair, edebiyatçı, âlim ve okurların bir araya
geldiği bir edebiyat durağıdır. Bu yayınevinin bün­
yesinde çıkan izlenim, iktisat ve İş Dünyası, Bilgi ve
Hikmet gibi süreli yayınların etrafında birçok yazar
toplanmıştır. Hamdi Akyol’un verdiği bilgiye göre
yayınevine özellikle de cumartesi günleri, Mustafa
Özel, Rasim Özdenören, Ertuğrul Düzdağ, Abdur-
rahman Aslan, İlhan Kutluer, Nabi Avcı, Güray Sün­
gü, Haşan Aycın, Cemal Şakar, Turan Karataş, Turan
Koç ve daha birçok kültür insanı gelmiştir.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 265

ŞULE YAYINLARI
air Ali Ural’ın Şule Yayınlarının bünyesinde do­

S ğan Merdiven Sanatın ilk adresi, Dostluk Yurdu,

1 Apartmanı 1. Kattır. Kitaphaber dergisinin adre­
si ise Hayrunnisa Batu İş Hanı 12/A’nm birinci katı­
dır. Daha sonra Alayköşkü Caddesi’ndeki Hasoğlu İş
Hanına taşınır. Merdiven Şiir, İsmet Özel’in yazıyor
olmasıyla kısa sürede herkesin takip ettiği bir dergi
olur. Birden fazla dergi çıkaran Ali Ural’ın son dergisi­
nin adı ise Karabatak... İdare yeri de birçok şair, yazar
ve kültür insanının bir araya geldiği önemli mekân­
lardan biridir. Bir zamanlar yayınevinin en üst ka­
tında, İsmet Özel’in ofis olarak kullandığı, ziyaretine
gelenlerle sohbetler yaptığı bir bölüm de vardı.

DİRİLİŞ DERGİSİ İDAREHANESiJ Türk edebiyatına birçok eser

kazandıran Ali Ural'm sahibi
olduğu Şule Yayınları.

CT^Vriliş dergisi diploma dağıtmayan bir üniversite-

/ >/dir. Sezai Karakoç’un çevresinde toplananların
varlığıyla anlamı ve etkisi halka halka genişleyen ve
yaptığı yayınlar ile her zaman kendi düşüncesini açık­
ça dillendiren bir şairin önderliği bu üniversiteyi asıl
kuran güçtür. Diriliş dergisi ve yayınları, önce Üret­
men Han’ın en üst katında hizmet verir. Daha sonra
Derin Han’a taşınır. Randevu almadan kapısı çalmabi-
len bit mekândır burası. Sezai Karakoç’u görmeye ge­
len, onunla sohbet etmek, ondan feyz almak isteyen­
leri bulmanız mümkündür. İstanbul Üniversitesinde
Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde okurken birkaç defa
gittiğim bu mekânın bana göre temel özelliği dışarda-
ki gürültünün burada tamamen sona ermiş olmasıdır. Diriliş dergisi ve Kitabevi
Yayınları bir zamanlar Üretmen

Han'da bulunuyordu.

ÜRETMEN
266 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Üstadın kendine has o tatlı şivesiyle sessizliği zaman

Diriliş dergisi diploma zaman uzatarak konuşmasını ve hatta Divan şairi Ne­
dağıtmayan bir dim ile ilgili herkesin kolayca bilemeyeceği şeyleri vur­
üniversitedir. gulamasını dün gibi hatırlıyorum. Şair Nedim’in bir
tercüman olarak görevini ve önemini anlatırken işaret
parmağıyla önündeki masaya söylediği isimleri yaz­
ması da dikkatimi çekmişti. Burası onun öz evreniydi
ve oraya gelenler oradan ancak onun insanın farklı
dirilişine dair fikirleriyle ayrılırdı. Karşılıklı sohbetler
yapılır mıydı? Uzun uzadıya olmasa da sözün sahibi ve
sultanı daima Sezai Karakoç’tu...

YEDİTEPE DERGİSİ İDARE YERİ

ürk edebiyatındaki edebiyat dergilerinin ömür­

T leri çok uzun olmaz genelde. Yeditepe dergisi

ise 1950’den 1984’e kadar yayınını sürdürmüş, uzun
ömürlü dergilerden biridir. Otuz dört yıl gibi uzun bir
zaman faaliyetine devam eden, aynı zamanda Yeditepe
Yayınlarının ve şiir ödülünün de kurucusu olan Hüsa­
mettin Bozok’un çevresinde geniş bir dost ve yazar-sa-
natçı halkası oluştu. Bu tür bir halkanın oluşmasında
onun kişisel özelliklerinin de çok fazla etkisi vardı. İlk
151 sayı, Ankara Caddesi 54 numarada yayımlanmış,
daha sonrakiler Nuruosmaniye Caddesi Mengene So­
kağı, Yeni Han 21 numarada yayımlanmıştır.

Yeditepe dergisinin idarehanesi, hem derginin yazar­

ların hem okurların hem de sanat-edebiyat camia­
sından insanların uğradığı bir kültür-sanat-edebiyat
mekânıydı. Dergisinde şiir, hikâye, deneme türün­
Asıl geçim kaynağı
den edebi verimlerle birlikte resim, tiyatro, sinema
"turşuculuk" olan
gibi sanat kollarından eserler, incelemeler, eleştirile­
Hüsamettin Bozok,
rin de görülmesi, dergiyi bir nevi sanat ve edebiyata
dergisine ürün verenlerin ilgi duyanların toplanma havzası yaptı. Yeditepe, Hü­
telif ücretlerini ödeme samettin Bozok’un ifadesine göre yazarlara, ozanla­
konusunda son derece ra, sanatçılara kendi sınırlı olanakları içinde özgür
hassas davranırdı. bir kürsü sağladı.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 267

EDEBİYATÇILAR YEDİTEPE'DE
ikkAC rijî'mi

Yeditepe dergisinin idarehanesine pek çok insan uğ­

rardı. Bunlardan birkaçının ismini sıralayalım: Sa-
YEDİTEPE
mim Kocagöz, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Salâh Birsel, UTORLUM SthkTI

Bedri Rahmi Eyüboğlu, İlhan Berk, Sait Faik, Asaf

Hâlet Çelebi, Fikret Âdil, Behçet Necatigil, Oktay
Akbal, Muzaffer Buyrukçu, Nevzat Üstün, Melih
Cevdet, Metin İlkin, Orhan Kemal, Metin Eloğlu,
Ülkü Tamer, Kemal Özer, Adnan Özyalçmer, Ef­
latun Cem Güney, Agop Arad, Abidin Dino, Fethi
Karakaş. Yeditepe, birçok edebiyatçı ve sanatçının
buluşma, tanışma, çeşitli konularda sohbet etme
mekânıydı aynı zamanda. Muzaffer Buyrukçu; Or­
han Kemal, Cemal Süreya, Oktay Rifat ile burada
tanıştı.

1950’li yıllarda burada bir araya gelenler, kendile­

rince bir “yeni edebiyat” kurma çalışması yaptılar.
Yeditepe dergisinin ilk sayısı.
Son çıkan kitapları, dergilerde yer alan hikâye ve şi­
irleri okuyup bunlar üzerine eleştiri ve beğenilerini
birbirlerine aktardılar. Bu sohbetlerde geleneği tem­
sil eden şair ve yazarlar ile onların eserleri sürekli
eleştirilirdi. Eleştirilere en fazla hedef olan kişi de
Yahya Kemal Beyatlı’ydı. Bir aralar iş o kadar çığrın-
dan çıktı ki Metin Eloğlu, Yahya Kemal’in “Çubuklu
Gazeli”ni “Haykırı” ismiyle yeniden Türkçeleştirdi.
Hatta Metin Eloğlu ve Nevzat Üstün, Yahya Kemal
hayattayken, onu edebiyat tarihine gömmek için bir
“Yahya Kemal’i Koruma Derneği” kurmayı bile dü­
şündüler.

Hüsamettin Bozok, Asmalımescit taraflarındaki evi­

ni de dostlarına açmıştı. İdare yerindeki sohbetler
çoğu zaman onun evinde devam ederdi. Asıl geçim
kaynağı “turşuculuk” olan Hüsamettin Bozok, der­
gisine ürün verenlerin telif ücretlerini ödeme konu­
sunda son derece hassas davranırdı. Dergi kapanana
kadar sanatçılar ve yazarlar burada toplanmaya de­
vam etti.
 PERTEV MEHMED SA ı
PAŞA'NIN KONAĞI
smanlı Devleti’nin en zor zamanlarında yeti­

O şen ve bu zorlukla devlet görevi ifa etmeye ça­

lışan paşaların hayatı, aziller, sürgünler, dedikodu
ve jurnallerle de geçer. Onların hayatları, yaptıkları
görevlerin büyüklüğü nispetinde inişler ve çıkışlarla
doludur. Bunlardan biri olan Pertev Mehmed Said
Paşa (1785-1837), yazdığı güfteleri besteleyen, ona
son derece hürmet gösteren ve onu seven ama buna
rağmen hakkmdaki dedikodulara kanan Sultan II.
Mahmud’un emriyle önce Edirne’ye sürülmüş, daha
sonra da sultanın bir hiddet anındaki fermanıyla
aynı şehirde boğdurulmuştur. Esbak Divanı Hüma­
yun Beylikcisi Raif Efendi, devrin iki düşman sima­
"Akif Paşa, gayet büyük sını şöyle kıyaslar:
bir elmastır, lâkin “Akif Paşa, gayet büyük bir elmastır, lâkin içi bin türlü
içi bin türlü şaibe ile şaibe ile doludur, Pertev Paşa, küçük fakat musaffa (saf)
doludur, Pertev Paşa, bir pırlantadır.”
küçük fakat musaffa Paşa’nın tespit edebildiğimize göre iki konağı Fa­
(saf) bir pırlantadır." tih’tedir. İbnülemin, bunlardan ilkinin yerini Gedik-
 Pertev Said Paşa'nın konağı
günümüzde İstanbul Erkek

paşa civarında, Atik Ali Paşa Mahallesi’nde olduğunu Lisesi'nin bulunduğu yerdeydi.

söyler. Yaşadığı konağın rutubetli olması, paşanın

sağlığını olumsuz etkiler. II. Mahmud, ona sevgi ve
saygısının vesilesiyle günümüzde İstanbul (Erkek)
Lisesinin bulunduğu yerde, “Çifte Saray”m bulun­
duğu arsayı konak yapılmak üzere ona bağışlamıştır.
Sultan’m bu bağışları ve hürmeti, başta can düşmanı
Akif Paşa ve diğer çekemeyenlerin dikkatini çekmiş,
kısa bir süre sonra onların dedikoduları sebebiyle
gözden düşmüştür. Konağı, edebiyat meselelerinin
de konuşulduğu bir mahfildir. Pertev Paşa’nın Tan­
zimat neslinin önemli simalarını yetiştirmesi, onları
koruyup kollaması ve bir ekip ruhuyla hareket etme­
si, devlet aygıtında gücünü sağlamasını kolaylaştır­
mıştır. Paşanın çeşitli konularda yazdığı yazıları var­
dır. Tanpmar’m da vurguladığı gibi paşanın yazıları
diğerlerine nispeten daha sadedir ve bir münşi şöh­
reti kazanmasına vesile olmuştur.

Paşanın konağına İbnülemin’in tespitine göre Va-

kanüvis Esad Efendi, Akif Paşa, Şeyhülislam Arif
Hikmet, Lebib Efendi, Şanizâde Ataullah Efendi gibi
devrin önemli simaları devam etmiştir.
270 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

SERVET-İ FÜNÛN
DERGİSİ İDARE YERİ
hmet İhsan Tokgöz, Türk edebiyatında çok faz­
la etkili olan Servet-i Fünûn dergisini uzun süre
çıkardı. İlk çıktığı zaman bir bilim ve fen dergisi kim­
liğinde olan dergi, Tevfik Fikret’in yönetimine geç-
fiğinde yayın dünyasında bir edebiyat dergisi
olarak belirdi. Bu genç şair, derginin idare­
hanesinde devrin yenilikçi şair ve yazar­
larının çoğunu bir araya getirdi. Servet-i
Fünûn hareketini başlangıcından iti­
baren destekleyen, hatta onları bir
üstat olarak yönlendiren kişi Reca-
izâde Mahmud Ekrem’di. Onun tek­
lif, telkin ve cesaretlendirmesiyle bu
hareket çok fazla etkili olabildi. Der­
ginin idare yerinde, Recaizâde’nin yol
göstericiliğinde ve Tevfik Fikret’in yö­
netiminde, Servet-i Fünûn un bir edebî
hareket olarak ortaya çıkmasının bütün
hesapları yapıldı. 1896-1901 yıllarında
Servet-i Fünûn
dergisinin sahibi
arasında Servet-i Fünûn hareketini oluşturan
Ahmet İhsan Tokgöz. gençlerin buluşma mekânlarından biri, belki de
en fazla vakit geçirdikleri mekân derginin bu idare
yeriydi.

SERVET-İ FÜNÛN HAREKETİ

NASIL BAŞLADI?

Mehmet Rauf’un anılardan öğrendiğimize göre

Tevfik Fikret, her gün sabahtan akşama kadar idare
yerinde bulunur, ziyarete gelenleri izzet ve ikramla
ağırlardı. Onun, idare yerinde olduğunu bilen hemen
bütün Servet-i Fünûn dergisi yazar ve şairleri günün
belli zamanlarında burada toplanırlardı. Buraya sü­
rekli gelenler arasında Mehmet Rauf, Halit Ziya, Ali
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 271

Şair Abdülhak Hamifin şerefine

verilen ziyafet sonrasında çekilen

Ekrem, Ahmet Hikmet, Süleyman Nesip, Hüseyin bu fotoğrafta Servet-i Fünûn

müntesipleri bir arada görülüyor.
Sîret, İsmail Safa, Hüseyin Cahit, Ahmet Şuayp, Faik
Ali, Celâl Sâhir’in isimleri dikkat çekicidir. İdare ye­
rine edebiyatla çok fazla ilgisi olmayanlar, yazarların
arkadaşları geldiğinde ise oturacak yer bulunamaz,
buranın müdavimlerinden bazıları ayakta kalırdı.
Servet-i Fünûn hareketinin destekçisi, bir nevi kuru­
cu gücü olan Recaizâde Mahmut Ekrem ise ara sıra
uğrardı buraya. Bu toplantılar özellikle hareketin bir
idare yerinde Fikret'in
güç olarak belirdiği beş yıl boyunca hemen her gün
bir araya getirdiği
yapıldı.
kişiler birbirlerini
Edebiyat alanından hiç ayrılmamak üzere, hemen
daha yakından tanıma
her konu bu edebiyat toplantılarında konuşulurdu.
fırsatını yakaladı ve bu
O günlerde piyasaya yeni çıkmış eserler üzerine be­
ğeniler ve eleştiriler dillendirilir, eğer eserle ilgili bir
sayede de bir edebiyat
tartışma ortaya çıkarsa da sohbet saatlerce sürer­ topluluğu gibi hareket
di. İdare yerinde Fikret’in bir araya getirdiği kişiler etmelerinin altyapısı
birbirlerini daha yakından tanıma fırsatını yakaladı kendiliğinden oluştu.
272 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

ve bu sayede de bir edebiyat topluluğu gibi hareket

etmelerinin alt yapısı kendiliğinden oluştu. Servet-i
Fünûn hareketinin mensupları, devrin siyasi atmos­
ferinden çok fazla şikâyet etmişlerdi. Onlar, ülkede
hürriyetin olmadığını iddia edip giderek bireysel bir
edebiyat anlayışına kaydılar. Bu toplantılarda, ül­
kenin içinde bulunduğu durumdan kurtulmak için
siyasi çözüm yollarının arandığı, bu amaçla da tartış­
maların yapıldığı bilinmektedir. Servet-i Fünûn hare­
ketinden sonra Türk edebiyatında bir beyanname ile
varlığını açıklayan ilk edebiyat topluluğu olan Fecr-i
Âti şair ve yazarları da aynı idare yerinde bir araya
geldiler.

Servet-i Fünûn dergisi, varlığını Cumhuriyet sonra­

sında da devam ettirdi. Uyanış ismini, derginin ya­
nma ekledi Ahmet İhsan. Eski tirajına ulaşamasa da
Servet-i Fünûn dergisi, yaşamını sürdüren derginin genel yayın yönetmenli­
varlığını Cumhuriyet ğini tanınmış edebiyatçılar yaptı. Halit Fahri Ozan-
sonrasında da devam soy’un yönetimindeki dergide, oğlu Gavsi Ozansoy
ettirdi. Uyanış ismini, ve arkadaşlarının 1940 yılının ilk aylarında başlat­
tıkları eski-yeni tartışması derginin tirajını biraz da
derginin yanına ekledi
olsa artırdı. Oktay Akbal anılarında, buradaki çalış­
Ahmet İhsan. Eski
ma ortamından bahseder ve idare yerinin yazar ve
tirajına ulaşamasa da
şairler tarafından nasıl doldurulduğunu anlatır. Ah­
yaşamını sürdüren met İhsan Tokgöz’ün ölümü sebebiyle dergi bir süre
derginin genel yayın daha yayın faaliyetini devam ettirdi fakat eskisi gibi
yönetmenliğini tanınmış iyi satmadığından kapanmak zorunda kaldı. İdare
edebiyatçılar yaptı. yerindeki toplantılar da sona erdi.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 273

Sâdık Rifat Paşa'nın konağında

bir aralar İstanbul il Milli Eğitim

Müdürlüğü hizmet verdi.

SÂDIK RIFAT
PAŞA'NIN KONAĞI
ran Büyükelçiliği’nin karşısında (günümüzde ise
eski İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü) Sâdık
Rifat Paşa’nın (1807-1857) bir konağı bulunurdu.
Abdurrahman Şeref Efendi’nin verdiği bilgiye göre
1865’teki büyük Hocapaşa yangınında eski ahşap ko­
nak yanınca, binayı oğlu Rauf Bey tekrar inşa ettirdi.
Osmanlı’nm Batılı devletler karşısında aldığı yenil­
gilerin artması sebebiyle devletin her alanda ilerle­
mesinin çarelerini arayan yüksek devlet memurla­
rından biri olan paşa, bizde “medeniyet” kelimesini
kendi bilgisine göre Türkçeleştirmeye çalıştı. Paşa,
oğlu Rauf Bey’in odasına gelen “cevval”, “konuşkan”
misafirleri ziyaret etmeden geçmezmiş. Paşa’nın evi,
devrin siyasi meselelerinin yanı sıra edebiyatın da
eksik olmadığı sohbet merkezlerinden biridir.
274 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

TERSANE EMİNİ YÛSUF

EFENDİ SIBYAN MEKTEBİ
(Tstanbul Valiliğine doğru yürürken sol tarafta
günümüzde bordo boyalı, iki katlı bir yapı karşı­
mıza çıkar. Burası, bir Türk romanında tasvir edilir.
Roman, aslında devrin çok meşhur bir âlimi ile ilgi­
lidir. İlim, fen konularında Osmanlı devrinin önemli
bir âlimi olan Hoca Tahsin’in Ömer Faruk Akün’ün
verdiği bilgiye göre asıl adı Haşan Tahsin’dir (1811-
1881). Yanya vilâyetinin Çamlık bölgesinde Filat ka­
zasına bağlı Ninat köyünde dünya gelir. İşkodra’da
Berat müftüsü olan babası müderris Osman Efen-
ilim, fen konularında Osmanlı

devrinin önemli bir âlimi olan di’den ilk edebî ve dinî bilgilerini alır. Daha sonra
Hoca Tahsin bir süre sıbyan
mektebinin ikinci katında yaşadı.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 275

ilmi derslerde ilerlemek, medreseye girmek amacıyla

İstanbul’a gelir. Birkaç defa Paris’e gönderilen hoca,
buradaki materyalist fikirleri ciddiyetle inceler.
Tabiat ilimlerine olan tutku düzeyindeki il­
gisi, dini görüşleriyle ilgili dedikoduların
çıkmasına sebep olur. Dârülfünûn’un ilk
müdürü olur. Bir süre sonra görevin­
den uzaklaştırılınca Tersane Emini
Yusuf Efendi’nin Sıbyan Mektebi’nin
bir odasına çekilir. “Teleskoptan
mikroskoba kadar türlü İlmî cihaz
ve aletlerle donatılmış odası bir ta­
biat ilimleri müzesine” benzeyen bu
oda, Hoca Tahsin’in çalışma odasıdır.
Ahmed Midhat’m Acâyib-i Alem isimli
fennî romanında Hicâbi Efendi isimli
kahramanın altı yedi ay boyunca ilim ve
fen dersleri aldığı yer işte burasıdır. Roman­
da burası şöyle tasvir edilir: Hoca Tahsin

“Bir yandan Alman lisanım tahsil eder ve bir yandan

dahi mesail-i fenniyeye rağbet eylerdi. Bu merakta bir
dereceye vardı ki Osmanlı lisanı üzere tercüme ve telif
edilmiş bulunan asar-ı fenniye ve hikemiyyenin kaffesini
tedarik ve mütalaadan maada ez cümle aslı Arnavutluk
ahalisinden olup hikemiyyat ve tabiiyyatta yed-i tulası
Fünûn -perestan nezdinde daima kemal-i tazimle takbil
edilmekte bulunan Hoca Tahsin Efendiden dahi mahsu-
sen dersler almaya başladı.

Malumdur ki hace-i müşarünileyh kendi şakirdanını yal­

Hoca Tahsin'in sığındığı
nız muntazam surette tedris ile müstefit etmeyip nice sıbyan mektebi, bir aralar
mebahis ve muhaverat-ı fenniye ve hikemiyye ile dahi Medrese'tül-Hattatîn
zihnini tevsi ve basar-ı basiretini tenvir eylerdi.” olarak kullanılmıştı, daha
Hoca Tahsin’in sığındığı sıbyan mektebi, bir aralar
sonra MEB Yayınlarının
Medrese’tül-Hattatîn olarak kullanılmıştı, daha kitap satış yeri oldu.
sonra MEB Yayınlarının kitap satış yeri oldu. Gü­ Günümüzde ise mekânda
nümüzde ise mekânda bir sanat galerisi hizmet ver­ bir sanat galerisi
mektedir. hizmet vermektedir.
276 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

ünümüzde Sirkeci Marmaray durağının girişin­

S de, Kültür Bakanlığının kitap satış mağazası-

mlunduğu yerde Kasım 1973’te Ahmet İyioldu,
bir kitap dağıtım dükkânı açar. Dönemin gazetecile­
ri, edebiyatçıları, öğrenciler ve öğretim üyeleri bura­
dan alış veriş yapmaya başlarlar. Zaman zaman bura­
da bir araya gelen Tarık Buğra ve Fethi Gemuhluoğlu
gibi meşhur simalar, mekânda çeşitli zamanlarda
kitap, kültür, edebiyat ile ilgili konularda sohbetler
yapmıştır.

MESERRET KAHVESİ
(A nda Dağıtım’dan Sirkeci tarafına doğru yürü-
\_yelim. Yolun solundan ilerlemekte fayda var.
Ankara Caddesi ile Ebussuut Caddesi’nin bitiştiği
köşede, eskiden üst katlarında Meserret Oteli de bu­
lunan, alt katındaki kıraathanede pek çok yazar-ga-
zeteci-şair ve siyasetçi bir araya gelmiştir. Eskiden
basın yayın kurumlan Babıâli’de bulunduğundan,
Meserret Kıraathanesi’ne gazetecilerin çoğu ya iş çı­
kışı ya öğle aralarında veya belirlenmiş bir zamanda
uğrardı. Ayrıca devlet dairelerine yakın olduğundan
siyasiler ve devlet memurlarının yanı sıra ticaret
merkezinin dibinde olması sayesinde bir sürü tücca­
rın tıka basa doldurduğu bir kıraathaneydi.
Eskiden basın yayın
Kıraathanenin ne zaman kurulduğuyla ilgili kesin
kurumlan BabIâli'de
bir bilgimiz maalesef yok. Halit Ziya Uşaklıgil’in anı­
bulunduğundan, larından çıkardığımız bilgilere göre buranın 1900’li
Meserret Kıraathanesi'ne yılların başlarında açık olduğu anlaşılıyor. Halit Ziya,
gazetecilerin çoğu ya iş KırkYıl isimli anı kitabında buranın önce Yıldız Kıra­
çıkışı ya öğle aralarında athanesi ismiyle açık olduğunu fakat Yıldız Sarayı’n-
veya belirlenmiş bir da oturan padişahtan çekinildiğinden isminin sonra
zamanda uğrardı. Yaldıza çevrildiğini söyler.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 277

Meserret Kıraathanesi'nin
eski bir fotoğrafı.

Meserret Kıraathanesi uzun yıllar açık kaldığından

pek çok sanatçı-gazeteci-edebiyatçıya kapılarını açtı.
Buradaki edebiyat-sanat sohbetlerine katılan, burada
vakit geçirenlerden bazılarının isimlerini eskilerden
yenilere doğru sıralayalım: Halit Ziya, Hüseyin Cahit
Yalçın, Mehmet Rauf, Faik Ali, Ali Naci Karacan, Fik­
ret Adil, Nizamettin Nazif, Peyami Safa, Reşat Nuri,
Necip Fazıl, Ahmet Kutsi, Vâlâ Nurettin, Kemalettin
Şükrü, Osman Cemal, Salâh Birsel, A. Kadir, Ömer
Faruk Toprak, Lütfü Erişçi, Sait Faik, Orhan Kemal,
Muzaffer Buyrukçu, Edip Cansever, Alp Kuran, Yaşar
Kemal, Fikret Otyam, Haldun Taner.

EDEBİYAT DERGİLERİNİN YÖNETİM YERİ

1940 yılında burayı mesken tutanlardan biri olan

Salâh Birsel, Meserretin içinde sağ tarafta kanepe­
lerin bulunduğunu, bunların da kahveyi ikiye böl­
düğünü söyler. Mekândaki aynalar, kahveye farklı
278 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Meserret Kıraathanesi
Meserret Palace olarak
yaşamaya devam ediyor. bir derinlik kazandırırmış. Kapının karşısındaki ve
soldaki bölüm tavla oynayanların mekândır. Sağ
köşedeki kahve ocağının önündeki bölümde edebi­
yat sanat sohbetleri yapmak isteyenler ile yazılarını
yazmak isteyenler toplanırdı. Kahveye edebiyatçılar­
dan daha fazla gazeteci gelirdi. Gazeteciler burayı bir
nevi haber ajansı gibi kullanırlardı.

Meserret birkaç derginin resmi olmayan yönetim

yeriydi. Yürüyüş dergisini çıkaran Rıfat İlgaz, Hüsa­
mettin Bozok, A. Kadir, Ömer Faruk Toprak, Lütfü
Erişçi burada dergilerinin çıkış hazırlıklarını yapmış,
derginin işlerini gün içinde düzene koymuşlardı.
Yaratış dergisini çıkaran Salahattin Hakkı Esatoğlu,
Halit Eskişar, Sabahattin Batur, Kemal Uluser de
1944-1946 yıllarında burada toplanmışlardı.
Meserret birkaç Başka bir gün Peyami Safa, Fikret Adil, Mahmut Ye-
derginin resmi olmayan sari, Necip Fazıl, Reşat Nuri, Nizamettin Nazif, Vâlâ
yönetim yeriydi. Nurettin, Ahmet Kutsi, Kemalettin Şükrü, Osman
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 279

Cemal burada yeni bir gazete kurmak amacıyla top­

lanmışlardı. Bunların hemen hepsi bir gazetede köşe
sahibiydi. Gazetenin isminin ne olacağıyla ilgili
tartışma ve fikir alışverişi uzun sürdü ama ortaya
çok da güzel olmayan bir isim çıktı: Penfamoh.
Gazeteyi çıkaranlarının baş harflerinden olu­
şan bu garip isimli gazete, doğal olarak piyasa­
ya çıkma şansını hiç yakalayamadı.

NECİP FAZIL VE AHMET HAMDİ

Necip Fazıl, Bâbıâli isimli eserinde burada

geçen bir olayı anlatır. Olayın kahramanla­
rı Necip Fazıl ve Ahmet Hamdi Tanpınar’dır.
İstanbul Darulfünûn’u Edebiyat Şubesi’nden
yeni mezun olan genç Ahmet Hamdi, Erzurum’a
öğretmen olarak gitme hazırlıkları yapıyordur. Bir
gün burada, Necip Fazıla rastlar. Erzurum’da bulun­
muş olan Necip Fazıla, oranın nasıl bir yer olduğu­
nu sorar. Necip Fazıl, “ne bekliyorsun” diye cevaplar Ahmet Hamdi Tanpınar.

Ahmet Hamdi’nin sorusunu. Hülyalı bir sanatkâr

ciddiyetiyle o, “Mesela içinden geçerken piyano sesi
duyulan bir sokağı yok mu?” diye bir soru sorar.

Meserret, Orhan Kemal’in de sevdiği bir sohbet

mekânıydı. Bâbıâli’den ekmeğini çıkarmaya başla­
dığı zamanlarda burası dostlarıyla buluştuğu, yazı­
İstanbul Darulfünûn'u
larını yazdığı, gazete ve dergilerde yazı yazanlarla
Edebiyat Şubesi'nden
tanıştığı bir yer olması açısından önemlidir. Burada
Sait Faik, Fikret Otyam, Yaşar Kemal, Haldun Taner,
yeni mezun olan genç
Oktay Akbal, Rıfat İlgaz’la dar bir edebiyatçı grubu Ahmet Hamdi, Erzurum'a
bile oluşturmuştur. öğretmen olarak gitme
hazırlıkları yapıyordur.
Meserret Kıraathanesi 1960’h yılların sonuna doğ­
ru eski canlılığını kaybeder. Mahfilin müdavimleri
Bir gün burada, Necip
farklı mekânlarda toplanmaya başlar. Kıraathane Fazıl'a rastlar. Erzurum'da
kapatıldıktan sonra mekânın yerine bir pastane açı­ bulunmuş olan Necip
lır. 1970’li yılların sonuna doğru otel ve pastane de Fazıl'a, oranın nasıl bir
kapanır. yer olduğunu sorar.
280 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
işaret Yayınları hanın
ikinci katindadır.
"Bütün yollar Roma'ya
çıkar. Cihana hâkim
bir imparatorluk
nizamının tarihte mihrak
noktasıdır çünkü Roma...
Bizde de bütün yollar
BabIâli'den geçer..."
İŞARET YAYINLARI
(A \ eserret’in biraz yukarısında sağ çaprazda yer
VI alan başka bir yayınevini de anmadan geç­
meyelim. İsmet Uçma, 1986 yılında İşaret Yaymla-
rı’nı ve 2000 yılında da Şehir Yayınlarını kurdu. Bu
iki kardeş yayınevi, bir aralar özellikle cumartesi öğ­
leden sonraları Cağaloğlu’nda kitap-kültür sohbetle­
rinin yapıldığı bir mekândı. Uçma, mekânını yakın
dönem tarih, hatırat, İslami meselelerle ilgili konu­
larda çalışmalar yürüten Ahmet Özalp olmak üzere,
Ömer Hakan Özalp, Dücane Cündioğlu, Kudret Bü-
yükcoşkun, Mahmut Erol Kılıç, Ahmed Nezih Galite-
kin’in katıldığı sohbetlere açmıştı. Yayınevinin eski
editörü Yasin Beyaz, bu toplantılarda kitap ve kültür
merkezli konuşmalar da yapıldığını söyler.
ŞTAYNBURG/İSTANBUL
LOKANTASI
(T)abıâli’den Sirkeciye doğru inerken sol tarafta
| )yer alan, büyük bir ihtimalle işletmecisi Alman
olan, iki katlı bir lokantaydı. İstanbul Lokantası olarak
da bilinirdi. Ne zaman hizmete açıldığına dair net bir
bilgimiz yok. Necip Fazıl Kısakürek’m Babıâli isimli
anı kitabındaki bir yazıdan anladığımıza göre mekân,
1920’lerde açıktı. Lokanta, Babıâli’ye çok yakın oldu­
ğundan yazar ve şairlerin çok kolay ulaşabildikleri bir
uğrak yeriydi. Gazetelerden çıkan yazarlar ile edebiyat
meraklıları bir araya gelerek günün olaylarını, önemli
sanat-edebiyat konularını tartıştıkları bir yer olan lo­
kantada birçok önemli simayı görmemiz mümkündü.
Hemen bütün fıkra yazarları burayı mesken tutmuştu.
1928’de burada Peyami Safa, Mesut Cemil, Mustafa
Şekip, Fikret Adil, Burhan Toprak bir araya gelirdi.
Aynı isimlerin olduğu bir toplantı sırasında Necip
Fazıl, elindeki manifestoyu masadakilere okur: “Bü­
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 281

tün yollar Roma’ya çıkar. Cihana hâkim bir impara­

torluk nizamının tarihte mihrak noktasıdır çünkü
Roma... Bizde de bütün yollar BabIâli’den geçer...”
Bir ara durduğunda, Mustafa Şekip, genç şair Necip
Fazıl’m “deha yolunda olduğu” tespitini yapacaktır.
Konuşma kelime oyunları, şairin elindeki kâğıdı
okuması, diğerlerinin konudan konuya geçerek ko­
nuşmayı sulandırmalarıyla devam eder.

Necip Fazıl, Babıâli isimli anılarında, Nazım Hikmet’i

burada azarladığını söylemektedir. Anlattığına göre,
kendisi Nazım Hikmete gazetelerde yazdığı bir fıkrada
gerçekleri yazmadığından çatacak, o da kendisine böy­
le yazılar yazmasının gerçek sebebini açıklayacaktır.
Hamil Duru'nun çizgileriyle
Necip Fazıl Kısakürek.
EDEBİYAT SOHBETLERİ VE TARTIŞMALAR

1942 yılının bir ekim gecesi Ömer Rıza Doğrul, Sadri

Ertem, Naci Sadullah, Kemal Sülker burada buluşur­
lar. Lokantanın bahçe bölümünde ise Peyami Safa,
ressam Elif Naci, yazar Vecdi Bürün oturmakta. Bir
ara Peyami Safa’nm sesi yükselir. Sabiha Sertel’e atıp
tutmaktadır Peyami. Naci Sadullah’m arası Peyami
Safa’yla hiç de iyi değildir. Onunla alay etmek isteyen Zahir Sıtkı Güvemli'nin
çizgileriyle Peyami Safa.
Naci Sadullah, Safa’ya burada olmayan bir bayanın
arkasından konuşmaması gerektiğini söyler. Peyami
ise onu ciddiye almaz, konuşmasına devam eder. İş
kavgaya dönecekken araya Sadri Ertem ve Elif Naci
girer, tartışma böylece tatlıya bağlanır.

Selim İleri, burada zaman zaman edebiyatçılarla ye­

mek yiyip sohbet ettiklerini yazar. Bir gün Kemal
Tahir, Leyla Erbil ve Naci Çelik ile burada yemek ye­
diğini hatırlar. Başka bir gün ise Tarık Buğra, Fethi
Naci ve Ömer Uluç ile buluşur. Bu toplantı sırasın­
da, Akümülatörlü Radyo oyunu İstanbul Devlet Ti­
yatrosunda sergilenen Buğra, Selim İleri’den oyu­
nu görmesini ister. Fakat o, önyargılarından dolayı
bu oyunu izlemeye gitmez. İleri, bu davranışından
pişmanlık duyduğunu dile getirir. Fahri Aral’a göre
mekân 1960’larm sonuna kadar açık kalmıştır.
282 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

BÜYÜK DOĞU DERGİSİ/

YAYINLARI
Tecip Fazıl Kısakürek’in adıyla özdeşleşen Bü-
__ \ yük Doğu dergisi, 35 yıl boyunca, 16 farklı
devre oturak toplam 512 sayı yayımlanmış efsane­
vi bir dergidir. Dergi, bu uzun süre boyunca birçok
idare yerinde hazırlanmıştır. Acımusluk Sokağı’nda,
Ankara Caddesinde, Türbedar Sokağı’nda, Şeref
Efendi Sokağı’nda, Gedikpaşa’da Kayseri İş Hanının
zemin katında, Cağaloğlu’nda Yerebatan Caddesin­
de dergi ve yayınevinin ofisleri vardır. Derginin yazı
kadrosu çok zengindir: Faik Baysal, Özdemir Asaf,
Fahri Erdinç, Salah Birsel, Emin Ülgener, Fikret
Akdora, Haşan Çelebi, Oktay Akbal, Peyami Safa,
Burhan Belge, Kazım Nami, Ziya Şakir, Reşat Ekrem
Koçu, Kazım İsmail, Şükrü Baban, Muhiddin Dileğe,
Mustafa Şekip, Sait Faik, Ali Fuad Başgil, Ziyaeddin
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 283

Fahri Fmdıkoğlu, Ali Nihat Tarlan,

Mümtaz Turhan, Nurettin Topçu,
Sezai Karakoç, Nihal Atsız... Ya­
zarların haricinde dergi ve ya­
yınevine yardımcı olan birçok
kişi de vardır.

Necip Fazıl, “Büyük Doğu

Akademyası” üst başlığıyla
yayımlanan yazılarla Bü­
Necip Fazıl
yük Doğu dergisi etrafında Kısakürek

bazı isimleri toplamaya

çalışır. Ayrıca kurduğu
edebiyat mahkemeleriyle
Türk edebiyatındaki önemli
isimleri ölümlerinden yıllar
sonra çeşitli açılardan yargılar.
Dergi, bir mücadele aracı olarak
yıllar boyunca yayın yapmıştır.

“Bâbıâlı’clen ayrılırken süreli yayınla­

rın idare yerlerinde de birçok şair ve yaza­
rın bir araya geldiklerini çok kısa olarak ekleyelim.
Hayat mecmuasının idare yerinde genellikle Necip
Fazıl, Nurullah Ataç, Halit Fahri edebiyat ve şiir soh­
betleri yapmıştır.

Şeref Efendi Sokağının başında yer alan Rübab der­

gisinin idare yerinde Halit Fahri, Mehmet Selim, İs­
mail Zühtü, Ali Naci (Karacan), Hakkı Tahsin, Yakup
Salih, Şahabettin Süleyman bir araya gelmiştir. Necip Fazıl, kurduğu
Beyoğlu’ndan sonra “Bâb-ı Ali Caddesi 38 numara­ edebiyat mahkemeleriyle
ya” taşman Kalem dergisinin idare yerine, Celal Esad Türk edebiyatındaki
Arseven’in verdiği bilgiye göre, “gazeteciler, muhar­ önemli isimleri
rirler, edipler” devam etmiştir. ölümlerinden yıllar sonra
Vedat Günyol’un yönetimindeki Yeni Ufuklar dergisi, çeşitli açılardan yargılar.
gençlerin yetişmesinde ve görüş açılarının biçimlen­ Dergi, bir mücadele aracı
mesinde etkili olmuştur. Dergide birçok şair, yazar, olarak yıllar boyunca
sanatçı ve akademisyen bir araya gelmiştir. yayın yapmıştır.
284 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

ALAY KÖŞKÜ
(T~) abıaliden ayrılıp Gülhane’ye doğru yürüyoruz.
| ) Alemdar Caddesi ile Alay Köşkü Caddesi’nin
kesiştiği yerde mermerden yapılmış, zarif bir köşk
görülür. Padişahların geçit yapan alayları seyretme­
si için yapılmış bu köşk, günümüzde Ahmet Hamdi
Tanpmar Edebiyat Müzesi’dir. Köşkün edebiyatla
bağlantısı bizi 1928 yılma götürür. Güzel Sanatlar
Birliği yönetimi, 1928 yılı başlarında İstanbul’da
yaşayan ondan fazla edebiyatçıyı bir edebiyat şube­
si kurmaları için köşkte düzenledikleri toplantıya
çağırır. Davete icabet edenler, kurumsal nitelikli bir
birlik olması amacıyla devrin edebiyat kamuoyun-
Ahmet Hamdi Tanpmar
Edebiyat Müzesinin girişi.
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 285

dan meşhur edebiyatçıların da yer alacağı bir yöne­

tim kurulu oluşturulmasına karar verirler. Bu davet Güzel Sanatlar Birliği
listelerine girecek edebiyatçıları çoğunlukla genç yönetimi, 1928 yılı
nesil belirler ve bu da basında birçok dedikodunun başlarında İstanbul'da
dillendirilmesine sebep olur. Listeleri hazırlamakla yaşayan ondan fazla
görevli genç neslin öncüsü Peyami Safa’dır. Alay Köş- edebiyatçıyı bir edebiyat
kü’nde yapılan kongre, 18 Temmuz 1928’de toplanır. şubesi kurmaları için
Köşkün bahçesinde davetliler toplu fotoğraf çektirir,
köşkte düzenledikleri
sonra da kongre başlar. Kongrede birliğin idare he­
toplantıya çağırır.
yetine Peyami Safa, Halid Ziya, Hüseyin Rahmi, Ha-
lid Fahri, Yusuf Ziya ve Ahmed Haşim seçilir. Güzel
Sanatlar Birliği’nin Edebiyat Şubesi, devrin edebiyat
dünyasına etki edecek etkinlikler yapmaya başlar. İlk
edebî etkinliğin misafiri, Peyami Safa’nm o sıralar­
da can ciğer bir arkadaşı olan Nâzım Hikmet’tir. Bu

Alay Köşkü'nün eski bir fotoğrafı.

286 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

etkinlik aslında “yeni” ve “eski nesil” tartışmaları­

"Saltanat arabasından nın fitilini ateşleyecek kadar ses getirir. “Alay Köşkü
otomobile atlayan ve Yârânı” şeklinde anılacak olan bu genç edebiyatçılar,
hâlâ Türk topraklarında eskilerin sanat-edebiyat görüşlerini şiddetle eleşti­
dolaşan saray edebiyatını rirler. Edebiyat dünyası adım adım büyük depreme
parçalıyoruz. Namık yürümektedir. Haziran 1929’da Nazım Hikmet dev­
rin eski edebiyatçılarından oluşan putlar galerisine
Kemal'in başladığı işi
saldırmaya başlar. Peyami Safa ise bu büyük deprem­
de biz bitireceğiz."
den önce küçük bir kıyamet koparacak olan Vanz Di­
yen Nesil başlıklı yazısını Hareket dergisinde (nr. 1,
11 Mayıs 1929) yayımlar:

“Biz kendimizi inkâr etmiyoruz.

Biz ‘Vanz!’ diyen nesiliz, bizde kuvvetimizin şuuru var.

Henüz otuz yaşma gelmeyen şairlerimizin bile mısrala-

n, bütün bir neslin hafızasıyla dudakları arasında gidip
geliyor, yığınları coşturuyor. Halkı da, güzideyi de, ayrı
ayrı teshir etmesini bilen romancılarımız var. En fena
İktisadî anlarda bile kitaplarını karie okutabilen bir ne­
siliz. Dört çift garezkâr topuğun tozlu döşemede yaptı­
ğı kuru gürültü ve kıskançlıktan gerilmiş dudaklardan
çıkan ıslıkla karışık hava kabarcıkları alkışlar arasında
boğuluyor.

Yığınlar ayaklanıyor ve ‘Yaşa!’ diye haykırıyorlar.

Çünkü büyük bir edebiyat doğuyor.

Galeyan var!

Saltanat arabasından otomobile atlayan ve hâlâ Türk

topraklarında dolaşan saray edebiyatını parçalıyoruz.
Namık Kemal’in başladığı işi de biz bitireceğiz.

Yığınlar ayaklanıyor ve ‘Yaşa!’ diye haykırıyorlar. Çünkü

büyük bir edebiyat doğuyor, büyük bir nesil geliyor.

Galeyan var!

Kaçılınız, yol veriniz!”

Alay Köşkü’nde bir araya gelenlerin etkinlikleri çok

da verimli olmadan zamanla dağılır gider.
 İstanbul'un güzel köşelerinden

biri olan Gülhane.

GÜLHANE PARKI
opkapı Sarayının gül bahçesi olduğu sıralarda

T saraya mensup kişilerin gezip dolaştıkları bu

güzel mesire yeri, Dr. Cemil Topuzlu’nun İstanbul
Belediye Başkanlığı (Şehremini) sırasında, 1914 yı­
lında halkın hizmetine açıldı. Bahçenin içinde de­
nize bakan tarafında, gül suyu, gül yağı imal edilen
Gülhane Köşkü vardı. Bu köşkte; 3 Kasım 1839 ta­
rihinde Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa Batı me­
deniyetine yaklaşmayı amaçlayan Hatt-ı Hümayun’u
okudu. Osmanlı Devletinin Batılılaşma yönündeki
en önemli adımı olan bu ferman, tarihe Gülhane
Hatt-ı Hümayun’u olarak geçti. Sözlüklerde “düzen­ Bahçenin içinde denize
lemek, sıraya koymak” anlamına sahip olan tanzim bakan tarafında, gül
kelimesinin çoğulu tanzîmât, “mülkî idareyi ıslah ve suyu, gül yağı imal
yeniden organize etme” anlamına gelir. Bu yüzden
edilen Gülhane Köşkü
hatt-ı hümayun, Tanzimat Fermanı olarak günümü­
vardı. Bu köşk, 3
ze kadar kullanılagelmiştir. Parkta bir aralar da Tan­
Kasım 1839 tarihinde,
zimat dönemine ait birçok belge ve görsel sergilenen
bir Tanzimat Müzesi yer alırdı. Parkın ortasından ge­ Hariciye Nazırı Mustafa
çen muhteşem çınar ağaçlarıyla bezeli ana yolun çev­ Reşid Paşa tarafından
resinde geçmişte gazinolar, dinlenme yerleri, yazın Hatt-ı Hümayun'un
kukla-Karagöz temsilleri yapılan bir tiyatro, küçük okunduğu yerdi.
 bir hayvanat bahçesi de vardı. Günümüzde ise bota­
nik bahçesi ve akvaryum olan bir sarnıç ve 2008’de
açılan İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi
bulunuyor.

TÜRK EDEBİYATINDA GÜLHANE PARKI

Gülhane Parkı, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Utanmaz

Adam romanında parkın en tenha bankosunda bir
buluşma yeri olarak, Tutuşmuş Gönüllerde ise roman
kahramanlarının buluştukları bir açık mekân ola­
rak yer alır. Süha Pertev ve Nevhayal vesilesiyle bu
mekân, günümüzden farklı hayat ve aşkların yaşan­
dığı zamanları bir fotoğraf makinesinin vizöründen
Gülhane Parkı, Hüseyin
bakıyormuşcasma tasvir eder:
Rahmi Gürpınar'ın
Utanmaz Adam dört ay sonra gözlere ışık, gönüllere sevinç dolduran
parlak, iç açıcı bir yaz gününün kuşluk zamanında Gül­
romanında parkın en
lüme Parkı... Yüksek ağaçlardan oluşmuş iki sıra yeşil
tenha bankosunda bir
duvar arasından uzanan cadde hortumlarla sulanıyor...
buluşma yeri olarak,
Şehrin kapanık mahallerinde sıkışmış erkek, kadın karı­
Tutuşmuş Gönüller'de ise şık bir kısım halk kanepelere sıralanmış...Çiftler gezini­
roman kahramanlarının yorlar... Bindiği uzun ökçelerin üstünde kimi kez zarif,
buluştukları bir açık küçük kıvrılışlarla sendeleyen genç kadın, kavalyesinin
mekân olarak yer alır. koluna iyice yaslanıyor... Böyle dişisiyle kol kola ikiz gez-
 Topkapı Sarayı'nı n
gül bahçesi olan Gülhane.

meye henüz alışmamış yeni Türk kuşağının bu çığırdaki

acemiliği gözüküyor... Birtakım halk ağır, serseri adım­
larla Iştayn’m, Tring’in, Karakaş Macit’in yeşil reklam
kanepelerinde sığışacak bir yer bulmak için dolaşıyor.
Soluk benizli, uzun kirpikli bir kız, kalabalıktan uzak,
tek başına bir banko üzerinde, ağaçların taze yapraklan
arasından elenen yeşilimtrak bir ışık altında dalgın dal­
gın kitap okuyor.

Yukarıda, Saray önünde, Boğaz’a karşı oturmuş bir

genç ozan, açık başının uzun saçlannı, mavi suları öpe
öpe gelen rüzgâra okşatarak elindeki küçük deftere ara
sıra birkaç sözcük yazıyor. Haftalık göndereceği şiiri için "Çinli Köşk'ün Park'a
esinler bekliyor. bakan cephesine doğru
Çinli Köşk’ün Park’a bakan cephesine doğru giden yolun giden yolun sonundaki
sonundaki kanepeye bir çift genç oturmuş, aralarında kanepeye bir çift genç
açılan konuşmanın özelliğine gömülmüşler. Birbirinin oturmuş, aralarında
ağzından çıkan sözlerden başka her şeye ilgisiz, hemen açılan konuşmanın
dünyadan habersiz, dalgın görüşüyorlar...” özelliğine gömülmüşler.
Birbirinin ağzından
çıkan sözlerden başka
GÜLHANE PARKI'NDAKİ CEVİZ AĞACI
her şeye ilgisiz, hemen
Parkla ilgili yazılmış şiirlerden ilk akla geleni Nazım dünyadan habersiz,
Hikmet’inkidir... Onun şiiri, insana ait özelliklere sa- dalgın görüşüyorlar..."
290 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Parkla ilgili yazılmış
şiirlerden ilk akla geleni
Nazım Hikmet'inkidir...
Onun şiiri, insana ait
özelliklere sahip bir "ceviz
ağacının" etrafında yeni
bir edebî evren kurar.
hip bir “ceviz ağacının” etrafında yeni bir edebî evren
kurar:
Başım köpük köpük bulut, içim dışım deniz,
Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane Parkında,
Budak budak, şerham şerham ihtiyar bir ceviz.
Ne sen bunun farkındasm, ne polis farkında.
Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane Parkında.
Yapraklarım suda balık gibi kıvıl kıvıl.
Yapraklarım ipek mendil gibi tiril tiril,
koparıver, gözlerinin, gülüm, yaşını sil.
Yapraklarım ellerimdir, tam yüz bin elim var.
Yüz bin elle dokunurum sana, İstanbul’a.
Yapraklarım gözlerimdir, şaşarak bakarım.
Yüz bin gözle seyrederim seni, İstanbul'u.
Yüz bin yürekgibi çarpar, çarpar yapraklarım...
SELİM İLERİ'NİN HATIRALARINDA...
İstanbul’a âşık bir yazar olan Selim İleri’nin çocukluk
hatıralarında parkın 1957 yaz aylarındaki manzara­
sını buluruz. Bütün aile, Bahar ve Çiçek Bayramı’nda,
yani günümüzde 1 Mayıs olarak bilinen bayramda,
buradaki lunaparkta eğlenir. İleri, çocukluk dünya­
sından çekip çıkardıklarını şöyle anlatır:
“Gülhane Parkı bir uçtan bir uca ışıkla donatılmış. Ha­
ziran gecesinde yol boyu ışıktan laleler. Işıktan laleleri
inci gerdanlık gibi sıra sıra top ampuller tamamlıyor.
Böylesi bir ışık şenliğiyle ilk kez karşılaşıyorum. O ka­
dar hoşuma gidiyor ki (...) Elektrikli otomobiller var,
birbirleriyle çarpışıyorlar. Dönme dolap var. Korku tü­
neli var, derme çatma kara trenle geçiyorsunuz korku
tünelinden, hortlaklar, cadılar, maskeli korkunç yara­
tıklar...
Biraz aşağıda, ağaçlar altı çay bahçesinde kukla tiyatro­
su başlamış! Bütün hayatımca beni etkileyecek kuklalar!
Oldum bittim büyüleyici gelir kukla tiyatrosu, kuklalar,
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 291

sahne, dekor, kukla giysileri. Bahçeye girip bir süre kukla

tiyatrosunu seyretmiştik.

Sağdan soldan alaturka müzik. Sazlı çalgılı gazinolar

mı var?Devrin ünlü ses sanatçıları mı söylüyor? Yazık ki
hatırlayamıyorum. Hatırladığım, birbirine karışan ala­
turka şarkılar.

Sonra yine ışıklar. Bu kez oval şekillerle dönenen, birbi­

rine sarılan, birbirinden ayrılan ışıklar. Her köşeden ışık
fışkırıyor. (...)

Renkli ampuller yanıp sönüyor. Laternayı andırır bir

müzik. Ve dönüp duruyoruz, ışıkların parlattığı yuvar­
lak pano çevresinde, boyuna dönüyoruz.”

Park, şiirlerden şarkılara kadar pek çok sanat eserin­

de de geçer. Selim İleri’nin burayla ilgili başka bir anı­
sı, Cemal Süreya ile onu daha da yakından tanıma­ Selim ileri

mıza imkân tanır: Cemal Süreya ile birlikte Politika

gazetesinin yazarları arasındadırlar. Bir gün, Soğuk-
çeşme Sokağı’ndan geçerek Gülhane Parkı’na girer­
ler. Evi, yazı odası bitkisiz, çiçeksiz Cemal Süreya’nm
parklara, kır gazinolarına, çay bahçelerine düşkünlü­
ğünü İleri, o sonbahar günü burada öğrenir. Meşhur
şair, sohbet sırasında uygarlığımızda bahçenin yeri
ve anlamı üzerinde durur ve Gülhane’yi biraz da bu
açıdan değerlendirir. Tarihi bir alanın kamuya açılır­
ken tarihi özellikleriyle korunması gerektiğine inan İstanbul'a âşık bir yazar
şairle Gülhane Parkı’ndaki çay bahçesinde çay içerler.
olan Selim ileri'nin
O sırada Beni Öp Sonra Doğur Beni’ deki “Çay Bahçesi”
çocukluk hatıralarında
şiirini hatırlar İleri:
parkın 1957 yaz
24 Mayıs cumartesi aylarındaki manzarasını
Burda bu, çay bahçesinde.
buluruz. Bütün aile, Bahar
Bahçelerden geç parklardan köprülerden geç git ve Çiçek Bayramı'nda,
Aşklar da bakım istiyor öğrenemedin gitti. yani günümüzde 1
Ahmet Ümit’in İstanbul Hatırası romanında da Sulta­ Mayıs olarak bilinen
nahmet Meydanı, Gülhane Parkı ve Sepetçiler Kasrı bayramda, buradaki
birçok defa geçer. lunaparkta eğlenir.
292 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

adri Semanın verdiği bilgilere göre Babıali yo­

S kuşunun Sirkeci tarafında, meşhur İkbal Kütüp-

hanesi’nin üstünde, Sabah Matbaası’nm karşısında­
ki ikinci dükkândır. Bu ufak dükkânının sahibi Kosti,
müşterilerine kahve, çay, gazoz, limonata, nargile de
verdiğinden zamanla matbuat âleminin gediklileri
mekânı doldurmaya başlar. Eski basın yayının kalbi
olan matbaalar, kitapevleri, buralarda çalışan yazar,
muhabir, mütercim, musahhihler bir nebze ferahlık
aramak, kafalarını dağıtmak amacıyla mekâna gel­
meye başlarlar. O devirlerin en kuytu köşelerdeki
kahvelerini, eğlencelerini, dem çekenlerin gizli yer­
lerini avucunun içi gibi bilen Ahmet Rasim, buranın
da en meşhur müşterisi ve belki de en yüksek rütbeli
müdavimidir. Yanında ise onun arkadaşı ve dostu ol­
mayı bir onur madalyası gibi taşıyan Mehmet Celal,
Müstecabizade İsmet, Andelib Faik Esat, Şeyh Vas-
fi, Muhiddin Raif mutlaka vardır. Nuri Şeyda ise bir
müdavim olmasa da tanıdıklarıyla iki sohbet etmek
için mutlaka mekâna uğrar.

UYANIK EDEBİYATÇILAR VE
KİRKOR FAİK EFENDİ

Mekân, yazdıklarıyla geçinmek zorunda olan kalem

sahipleri için bulunmaz bir fırsat da sunar. Buradaki
Eski basın yayının sohbetler, atışmalar ve yeni fikirler onların kafala­
kalbi olan matbaalar, rını daha da çalıştırmaları için bir yakıt gibidir. İşte
kitapevleri, buralarda böyle bir sohbet esnasında, ceplerinde para yerine
büyük delikler bulunan Mehmet Celal, devrin fena
çalışan yazar, muhabir,
satmayan bir yayın organı olan Malumat’a, Irtikaya
mütercim, musahhihler
bir iki şiir, bir iki hikâye yazıp üç beş kuruş kazanı­
bir nebze ferahlık aramak, yordun Maalesef aldıkları asla düzenli bir gelir değil.
kafalarını dağıtmak Mehmet Celal, çok fazla demlendiğinden, kelimeleri
amacıyla mekâna art arda dizecek hüneri bir türlü bulamıyor kendin­
gelmeye başlarlar. de. Asır Kütüphanesi sahibi Kirkor Faik’e manzum
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 293

bir tarih yazmayı taahhüt etmiş. En azından kendisi

için yüksek bir meblağa ulaşma rüyaları kuruyor ama
o demkeşlik yakasını bir türlü bırakmıyor... Yanma
kendisi gibi başka bir ilginç insanı, Andelib’i de
alıyor, birlikte kafa kafaya verip düşünüyorlar.
Sonunda şeytanca bir planda mutabık kalıyor­
lar. Manzum tarihin kısa sürede bitmesi müm­
kün değil ama çözümü de o kadar basit bir
şekilde buluyorlar ki... Bomboş kâğıtları bir
kitap gibi deste deste sıralıyorlar. Mehmet Ce­
lal, bunların sadece ilk ve son sayfalarına şiir
yazacak, sayfaları itina ile bağlayıp Kirkor’a
tam metin bir eser olarak sunacaklar, baş say­
fası işte bu, son sayfası da bu diyerek onu daha
da inandıracaklar, parayı da peşin alıp hemen
gözlerden uzaklaşacaklar... Bu tuhaf planı da başa­
rıyla uygulamaya çalışırlar fakat Kirkor gibi bir kül-
yutmazı kolayca aldatabileceklerini sanmaları büyük
Sucu Kosti'nin müdavimi
gaflet! Kirkor, bu haneberduşlarm hallerinden ha­
Mehmet Celal.
reketlerinden işkillenir, acele acele parasını isteyen
Mehmet Celal’in yüzüne dikkatlice bakıp masasına
bıraktıkları kitabın ipini çözünce bembeyaz sayfalar
ortalığa dağılır. Bu sırada iki uyanık çileden çıkan
Kirkor’un azarlarını işitmemek için kaçmaya başlar.

Ermeni asıllı bu iş bilir kitapçı Kirkor Faik Efendi,

feleğin çemberinden geçmiş bir insandı. İlk dükkânı­
nı önce Beyazıt’ta açmıştı. Sonra matbuatın merkezi
olan Bâbıâli Caddesi 44 numaraya taşımıştı dükkânı­
nı. Sultan II. Abdülhamit döneminde Hazine-iFünûn Mekân, yazdıklarıyla
ve Musavver Terraki gibi dergiler çıkaran ve kitap da geçinmek zorunda olan
yayımlayan Kirkor Efendiyi, sultan ulâ rütbesinden
kalem sahipleri için
bir nişanla ödüllendirmişti. Münir Süleyman Ça­
bulunmaz bir fırsat da
panoğlu, bir gün onun iş yerine gittiğinde, ünifor­
sunar. Buradaki sohbetler,
masının göğsüne asılı nişanıyla çektirdiği fotoğrafı,
iş yerindeki masanın karşısındaki duvara astığını atışmalar ve yeni fikirler
görür. Kirkor Efendi, gururlanmak istediğinde ona onların kafalarını daha
bakmayı ve oraya gelenlere de iftiharla fotoğrafını da çalıştırmaları için
göstermeyi severmiş. bir yakıt gibidir.
294 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Lokantanın edebiyatçı müşterileri
arasında Oktay Akbal, Hilmi Yavuz,
W. Brands, Behçet Necatigil yer alırdı.
Gar Lokantası'nın
bahçesi yazın
müşterilerin hizmetine
açılırdı. Buradaki
masalarda İstanbul'un
sayılı gazetecileri,
entelektüelleri, yazar ve
şairleri bir araya gelirdi.
SİRKECİ GAR LOKANTASI
arihi bir yapı olan Sirkeci Tren Garı, ayrılıkla­
T rın ve kavuşmaların mekânı olarak bilinirse de,
1950-1960’h yılların sanatçı ve edebiyatçıları için
burasının farklı bir anlamı vardı. BabIâli’nin henüz
İkitelli taraflarına taşınmadığı 1950’li yıllarda, ga­
zete çalışanları ile gazetede köşe yazarları ve devrin
sanat-edebiyata ilgili duyanları bu tarihi mekândaki
Sirkeci Gar Lokantası’na öğle tatilleri, iş çıkışlarında
uğramayı ihmal etmezdi. Ayrıca özel toplantılar ya­
pılacaksa veya birkaç yazar-şair toplanıp sohbet edip
yemek yemek isterlerse bu lokantayı tercih ederlerdi.
Babıâli çalışanları ve yayın evi sahipleriyle çevredeki
esnaflar da Gar Lokantası’na gelirdi.
1950-1960’h yıllarda Selahattin Hilav, Fethi Naci,
Edip Cansever, Oğuz Atay, Muzaffer Buyrukçu, Hil­
mi Yavuz, Refik Durbaş, Oktay Akbal, Cengiz Tuncer,
Aydın Emeç, Rauf Mutluay, Halit Çapın, Safa Önal,
Atilla Tokatlı, Ahmet Celal, Fethi Naci gibi ünlü kişi­
ler bu lokantaya gelirdi.
Gar Lokantası’nın bahçesi yazın müşterilerin hiz­
metine açılırdı. Buradaki masalarda İstanbul’un sa­
yılı gazetecileri, entelektüelleri, yazar ve şairleri bir
araya gelirdi. Bir zamanların ünlü Meydan Larousse
Ansiklopedisi’nde çalışan yazarlar, iş çıkışı buraya
uğramadan evlerine gitmezdi.
1970 VE 1980'LERDE...
1970’lerin Temmuz’unda Muzaffer Buyrukçu, Ok­
tay Akbal, Cengiz Tuncer, Aydın Emeç, Hilmi Yavuz
lokantanın bahçesinde oturup çeşitli konularda ko­
nuşurlar. Masadakilerin kimi çeşitli fıkralar anlatır
kimi Japonya’ya gitme hazırlığı yaptığından oranın
her şeyini merak eder bir halde. Söz Yaşar Kemal’den
ve onun eseri Ağrı Dağı Efsanesinden açılır. Masada-
 BabIali'nin son demlerinde edebiyatçı
ve gazetecilerin toplanma mekânı

kiler, piyasaya yeni çıkmış bu eserlerle ilgili görüşle­ olan Sirkeci Gar Lokantası.

rini, düşüncelerini dillendirir. Daha sonra söz, Or­

han Kemal’in bütün eserlerini yayımlamak isteyen
Milliyet gazetesinin yazara telif olarak verdiği paraya
gelir. Mekândakiler, yazarların aldıkları telif ücretle­
ri hakkında görüşlerini tek tek beyan eder.

Refik Durbaş, Can Yücel, Behçet Aysan, Erdal Alova

Türkiye Yazarlar Sendikası’nm 1980’lerde yapılan
genel kurulundan çıkıp rahat bir şekilde sohbet ede­
bilecekleri bir yer olan Gar Lokantası’na uğrarlar. Ye­
mekler yenilir, çeşitli konularda söz sözü açar. Can BabIâli'nin henüz İkitelli
Yücel, istasyona gelip giden trenleri görünce adeta
taraflarına taşınmadığı
kendinden geçer. Masadakilere “Hadi, trene atlayıp
1950'li yıllarda, gazete
bir Avrupa turuna çıkalım.” teklifinde bulunur. Karşı
tarafta, Almanya treni durmaktadır. Can Yücel, içki­
çalışanları ile gazetede
sinden bir yudum alıp parmaklıkları atlayarak trene köşe yazarları ve devrin
koşmaya başlar. Masadakiler önce şaşır, sonra da sanat-edebiyata ilgili
trene doğru koşan Can Yücel’in peşine düşerler. Güç duyanları bu tarihi
bela yakalayıp onu bu fikrinden döndürürler. mekândaki Sirkeci
Sirkeci Gar Lokantası günümüzde Orient Express/ Gar Lokantası'na öğle
Gar Lokantası ismiyle müşterilerini ağırlamaya de­ tatilleri, iş çıkışlarında
vam etmektedir. uğramayı ihmal etmezdi.
Sansaryan Han'ın eski bir
fotoğrafı (Salt arşivi).

S AN( A)SARYAN HAN

irkeci’deki yolumuzun üzerinde, biraz da olum­

S suz özellikleriyle edebiyatı etkileyen bir han var.

Ona da uğrayalım. Mekânın bulunduğu yerde daha
önce Sadrazam Hüsrev Paşa’nm bir konağı vardı.
Yapı yıkılınca yerine bu han yaptırıldı. Tarihler 1895
yılını gösterirken Ermeni tüccar Mıgırdiç Sanasar-
yan, Erzurum’daki yetimhaneye gelir getirmesi ama­
cıyla burada bir han yapmaya karar verdi. Yetim ço­
cukların bakımları, yaptırmayı düşündüğü bu hanın
geliriyle sağlanacaktı. Şu bilgiyi de mutlaka zihinle­
rimizin bir köşesine yerleştirmekte fayda var. Milli
Mücadele’nin önemli duraklarından olan Erzurum
Kongresi, 1864’te Mıgırdiç Sanasaryan tarafından
yaptırılan Sanasaryan Koleji’nde (Ermeni Kız Yatılı
Okulu) toplanmıştı.

Sanasaryan Han’ı yaptırmak için 1898’de Bulgar Sve-

Hanın Türk edebiyatındaki ti Stefan Kilisesi’ni inşa edecek olan Mimar Hovsep
yeri, il Emniyet Aznavur’la anlaştı ve kısa sürede inşaat başladı. Bir
Müdürlüğü olarak bodrumu olan ve altı katlı, iç avlulu, kâgir yapı ta­
kullanıldığında başlar. mamlandı fakat hanın macerası burada bitmedi ve
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 297

yapının el değiştirme serüveni yeniden başladı. Bu

yüzden hanın tarihi, çok bilinmeyenli bir denkleme
benzer. Bir aralar buranın mülkiyeti Ermeni Patrik­
liğine geçti, İttihatçılar daha sonra buraya el koydu­
lar. İşgal sırasında ise hanı İngilizler işgal etti. 1920-
1928 yıllarında binanın geliri yeniden Patrikhaneye
verildi. 1925’teki yangında han neredeyse baştan
sona yandı. Bunun üzerine yapı tekrar inşa edildi.
1928’de hanın geliri İstanbul Valiliğine geçti, davalar
ve değişiklikler sürüp gitti... Bir süre Vakıflar Genel
Müdürlüğü ve İl Emniyet Müdürlüğü olarak hiz­
met veren yapı, daha sonra İstanbul Adliyesi Hukuk
Mahkemeleri olarak da kullanıldı. Hanın mülkiyeti
günümüzde Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde.

TÜRK EDEBİYATINDA SANSARYAN HAN

Hanın Türk edebiyatındaki yeri, İl Emniyet Müdür­

lüğü olarak kullanıldığında başlar. Bu sıralardaki iki
emniyet müdürü- halef selef müdürler Nihat Haluk
Pepeyi ve Ahmet Demir- ağırladıkları edebiyatçıları,
entelektüelleri “misafir” ederken sert yöntemler uy­
gularlar.

Sağ ve sol görüş fark etmeksizin gözaltına alman­

lar, burada görev yapan başta emniyet müdürleri ve
yardımcıları tarafından çok sert muamele gördüler.
Rıfat N. Bali’nin verdiği bilgiye göre buraya düşüp de
18 Kasım 1942 - 4 Eylül 1943 tarihlerinde emniyet
müdürü olarak görev yapan Nihat Haluk Pepeyi’nin
sert yöntemlerinden geçmeyen insan pek yok gibiy­ Milli Mücadele'nin önemli
di. Görevi daha sonra devralan Ahmet Demir, 1941 duraklarından olan
yılında İstanbul Emniyeti Müdür Muavinliği’ne, 10
Erzurum Kongresi, 1864'te
Ağustos 1943 tarihinde de İstanbul Emniyet Mü-
Mıgırdiç Sanasaryan
dürlüğü’ne tayin oldu. O da eski müdürün yolundan
gitti. Toplumsal adaleti ve düzeni daha çok sertlikle
tarafından yaptırılan
sağlamak isteyen müdürler, gözaltına aldıkları kişi­ Sanasaryan Koleji'nde
leri, buranın “tabutluk” ismi verilen daracık hücre­ (Ermeni Kız Yatılı
lerinde tuttular. 1947’den sonra “tabutlukların” or- Okulu) toplanmıştı.
298 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Sabahattin Ali.
Sağ ve sol görüş fark
etmeksizin gözaltına
alınanlar, burada görev
yapan başta emniyet
müdürleri ve yardımcıları
tarafından çok sert
muamele gördüler.
Rıfat N. Bali'nin verdiği
bilgiye göre buraya
düşüp de 18 Kasım 1942
- 4 Eylül 1943 tarihlerinde
emniyet müdürü olarak
görev yapan Nihat
Haluk Pepeyi'nin sert
yöntemlerinden geçmeyen
insan pek yok gibiydi.
tadan kalktığı söylense de tanıkların verdiği bilgiler
takip edildiğinde vicdanları kanatan uygulamaların
devam ettiği söylenebilir.
19 Mayıs 1944 Türkçü/Turancı tev-
kifatları ve daha sonrakiler, bura­
nın halkın hayal dünyasındaki
olumsuz imajını başlatan bir
yer olmasına sebep olacak
kadar dikkat çekicidir.
Edebiyat Öğretmeni olan
Nihal Atsız, devrin baş­
vekili Şükrü Saraçoğlu’na
hitaben, sahibi olduğu
Orhun dergisinde art
arda iki mektup yayımlar.
Maarif Vekili Haşan Âli
Yücel’in, Marksist yazar­
ları ve dergileri himaye et­
tiğini ileri sürer, başvekilden
ise Maarif Vekâletinde görev
yaptıklarını açıkladığı bazı si­
maların görevlerinden uzaklaştırıl­
malarını ve Haşan Ali Yücel’in de istifa
etmesini talep eder. Bunun üzerine Sabahattin
Ali, 26 Nisan 1944’te Atsız aleyhine hakaret davası
açar. Ankara’daki duruşma 3 Mayıs 1944’te yapıla-
çaktır. Atsız taraftarları, duruşma öncesinde büyük
bir gösteri düzenlerler. Bu gösteriye katılan 165 kişi
gözaltına alınır ve tutuklanır. Aileler, Reisicumhur
İsmet İnönü’nün, 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı
vesilesiyle tutuklular için bir af çıkaracağını ve onla­
rı serbest bırakacağını ümit etmektedir. İşler hiç de
öyle olmaz. 19 Mayıs’taki konuşmasında Reisicum­
hur, tutuklananları ırkçılıkla itham eder ve bunun
üzerine birçok insan için gözaltı kararı verilir. Hanın
misafirleri arasında ülkenin daha da yakından tanı­
yacağı birçok insan vardır: Haşan Ferit Cansever, Fet­
hi Tevetoğlu, Alparslan Türkeş, Nurullah Banman,
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 299

Zeki Özgür (Sofuoğlu), Fazıl Hisarcıklı, Nihal Atsız,

Hüseyin Namık Orkun, Nejdet Sancar, Saim Bayrak, 19 Mayıs 1944 Türkçü/
İsmet Rasin Tümtürk, Cihat Savaşfer, Muzaffer Eriş, Turancı tevkifatları
Fehiman Altan, Yusuf Kadıgil, Cebbar Şenel, Profesör ve daha sonrakiler,
Zeki Velidi Togan, Orhan Şaik Gökyay, Hikmet Tan- buranın halkın hayal
yu, Reha Oğuz Türkkan, Hamza Sadi Özbek, Cemal dünyasındaki olumsuz
Oğuz Öcal, Said Bilgiç, Mehmet Kulahlıoğlu, Osman imajını başlatan bir yer
Yüksel Serdengeçti.
olmasına sebep olacak
1940’11 yıllardan itibaren Aziz Nesin, Sabahattin Ali, kadar dikkat çekicidir.
Nazım Hikmet, Vedat Türkali, Atilla İlhan, Mihri
Belli, Nuri İyem, Haşan Basri Alp, Vartan İhmalyan,
Ahmet Arif, İlhan Selçuk, Ruhi Su, Cihan Alptekin,
Ömer Ayna da burayı ziyaret etmek zorunda kalan­
lar arasındadır.

Ülkedeki muhalifler, 1950-1951 yıllarında Nato’ya

girme ve Kore’ye asker gönderme tartışmaları es­
nasında Dr. Şefik Hüsnü Değmer, Zeki Baştımar,
Reşat Fuat Baraner, Mehmet Bozışık, Halil Yalçm-
kaya, Mihri Belli, Enver Gökçe, Mübeccel Kıray,
Arif Damar, Ruhi Su, İlhan Başgöz, Orhan Suda,
Halim Spatar, Behice Boran, Şükran Kurdakul, Ne­
jat Özön, Vedat Türkali (Abdülkadir Demirkan),
Ahmet Arif, Arslan Kaynardağ, Kemal Bekir, Mu­
zaffer Arabul, Selçuk Uraz, Sadun Aren de burada
sorgulanır. Daha sonra bunun gibi birçok dava ve
gözaltılar, mekânın adını edebiyat metinlerine de
yansıtacaktır.

MARKOPAŞA, AZİZ NESİN VE AHMET DEMİR

Edebiyatımıza adı “tabutluk”, “işkence”, “kötü

muameleyle” geçen Sansaryan Han ile ilgili birkaç
örneğe bakmanın tam da sırası... Aziz Nesin, Sa­
bahattin Ali’yle birlikte yayımladıkları Markopaşa
mizah gazetesi sebebiyle devrin Emniyet Müdürü
olan Ahmet Demir’le tanışır. Önce Sabahattin Ali,
daha sonra da Aziz Nesin’le birlikte 50 kadar insan
 300 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Fırsat bulabildiği Kananlarda çılcar siyasi mizah gazetesi

ll-Aılrir MLnh frMai YIL ■ I SAVI ■ IB 'r:m

Sin «Ün Iırsiit bulursa O gOn çtkor. Çıktığı gttn 8 île O arnsınıİH Hutıhr. 9 da :
toplemıya lîHŞiarİAir. Tıihİyt-ıI^kı denıokrııstnln ve Basın hürriyetinin miyarı
i bina, işte böylr bir ııcalp sdyeıaj nıİEuJj gazetesidir. \

Mark o paşanın fevk alade Hıyar sayısı

H*>*r prfc leu«di bir
imdin. midir? &> l W» rauak .1Earlw*wa'n 1upWUT»rl*r. Ü"4ı** »n çıfeabJm Imbranı yudi , । .>AttstiR iRTivomızı,:
ııu mainHn ..İ4iu,ı-ıfll<]« İMr«~ /ra^UrbİAr. Rir d* jdlGyir* rlâkımmaiın. £un«|r karıı duıoraı tu ddkiBp iö
bnr qo4( ! ffs<i |fcd İr Sncûn* ftiyi'i JUnfh&kAn:
lpılm.ffcl.wı. n* lirayı '-rnvurıj ratılıp tînCWK1 kfirtrlafinı .McUflmpvfiin dip*, «Uy* tlibUM d&« k
venılir kay ııakl,ih I ın yani, Ik^nmııJiR, bimdifl imlin Ti*d«r nr *wdlitr IfsmJfcn. ı arara g«K«lrmi4*l. hw| îkl M^IIJFİA 1“ IMıfl Çfcr i
Lıı’k'iilr Bri. imin IrjfüMiniM fıiM-
)rıvııwua muyvu t* Mhı^l*rwı m tehir»* uru-iı edeceğir. ŞirrıdİY* tad<r <*ceeemiak Içifkn ı kûbi'.en M^rkupa.sn rv>n y»-1 .
runun küırr^ııım leerLc ı ın ul ji IlUkAniijp rv Adıİfi: UmuiIjci ««îplsttırfl»- BÂpMiat İM» ı«fffd»Tuım f>knnl>'b
di iMyHi lapİMkİHiif bui'u- '
driiRiıı ımal'inmıiiı ıra re. Hıjra- ( ™7 ^Mdaninn bu mvih Kifrt B*iL«h *r«âı kadar Ipt*™ «t hiT«rl«n>ı r"*1' [ rıuj-nr, guletinin ]
■ m mryva il., ■“bi* ‘Tl I lbîy.Caâfiı iHjİJUihrımr, । de Ur; mŞIÜ lapla!ılrls. 1
• ldu£lcfiUı r*>in t^rfı uJuiiftl«r- t Haili mamlütattİHiMn hışırların * merde ürr-ernek ipn. nnLvuı -oLeşhinda bile bu-ı 1 3ır dır A-cıırumc ııırılr i»1
•İîl'i nıâcrkkrp bir kuınrıyun J luMfljtlKajiE. Gfl^KTİc ULFinuıdfl m(MHWİa ı*JTi-M nJiTBktiF. ı ııb-ımıı iflprıcıtdı. (Jyle 1
ıjsnlj.n.ıcnkiıi- Ekie-fty*ı I- mu I , >j. , >«l , »FRl | ■! r-nR e-S fc. ' t'JI-İİJ Uİ1>B «İl. T*JFİTfT»-r| r
İMİrflr^ ** bilhüâpa Of ıııûkı İİ- • vır» diye iddia edılerı
£wr. 'MylrİH îîîeyî* jİ dırlan m kl O*flva-k«a< dirile bııın hurriŞS ı fimımdf "
tı«r ^ala|Bİ|g Jrr,,Ijn<-anîı İHeınak-
■ rfrlİR nJ<rvlt fıAVAgiı bklmhrhı1- Hpllçı da ’4ır «ürene '"#rs- redirlar. Hımua bu ılınJ mwdı bir 1ur.iR.lm ıbırıHif. S-iş ■
nw4lldM'k' Hulfc i- InnmiMirr. Hwn> rifrntrn. hkgn- de (-.■LhdlEıme^iğhndje, bir il» dewi mrh!Miıjı ıifıiünlna >;
tiran» fiti «Miadı* FKnılVı rın ne n-lriıiırıi he-nnj *n-la«dia Aıi Lrırniavywi iiiımılaıa ûtj.»-
; çftlsMn ruı «ddırk, B-ı ;

gözaltına alınır ve buraya getirilirler. Aziz Nesin,

anılarında da detaylıca anlattığı üzere, sorgusu es­
nasında Ahmet Demir’den dayak yer, daha sonra
onu mahkemeye verir ama bir sonuç elde edemez.
Bunun üzerine yazdığı hicivlerle ondan intikam al­
maya başlar.

Devrin iktidarına sürekli muhalefet ettiği için kapa­

tılan ama kısa bir süre sonra farklı isimlerle yayını­
na devam eden mizah dergisinin ismi artık Malûm
Paşa’dır. Derginin 15 Eylül 1947 ikinci sayısında,
büyük puntolarla yazılmış ilan sütununu okuyanlar
acayip şaşırırlar. Dergide, devrin emniyet müdürü
adına bir ilan basılmıştır:
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 301

ODUN ALINACAK

1- idaremiz için 1947-48 yılı ihtiyacı için 1800 kızılcık

sopası cinsinden odun alınacaktır.

2- Taliplerin, muhtelif boy ve numarada kızılcık sopala­

rıyla hususi ve gizli talimatı görmek üzere başvurmaları...

Emniyet Müdürü
Ahmet Demir

Malûm Paşanın 22 Eylül 1947 tarihindeki, “Malûm-

paşa Dert Dinliyor...” başlıklı sayfasında, “Bu sütun­
larda, iki ay müddetle, polis ve candarmadan dayak
yemiş ve işkence görmüş Türk vatandaşının şikâyet­
lerini neşredeceğiz. Aşağıda okuyacağınız iki yazı ile
kapıyı biz açıyoruz” açıklaması vardır. Hemen alt ta­
rafta şu kısa yazı yer alır:

“Cennetten çıkma: Dayağın cennetten çıkma olduğuna

inanmış olan sabık İstanbul Emniyet Müdürü, Emniyet
Umum Müdürü, yürü ya kulum şimdi Amasya Valisi Ah­
met Demirin her vurduğu yerde gül bittiği söylenmek­
tedir. Eğer bu rivayet doğru ise, Ahmet Demir bir müd­
det daha İstanbul’da kalmış olsaydı, İstanbul’da insan
kalmayıp, kamilen insanların birer yabani gül ağacına
döneceği ve bu şehr-i dilâranm balta görmemiş, bakir bir
gül ormanı, gülistan haline geleceğine muhakkak naza-
rile bakılmaktadır.”

Marko Paşa’nın 19 Kasım 1948 tarihli dördüncü sayı­

sında ise şu siyasi hiciv yer alır:
“Kitabe-i seng-i mezar

Allah geçinden versin, eğer bir gün Ahmet Demir ara­

mızdan ayrılırsa, kelepçe, bukağı ve zincirle süslenecek
ve ısırgan otundan çelenkle örtülecek olan mezar taşma, Devrin iktidarına sürekli
aramızdaki samimi münasebet dolayısile şu kıta tara­ muhalefet ettiği için
fımdan naçiz bir hediyedir: kapatılan ama kısa bir
Sopasından titredi millet süre sonra farklı isimlerle
Kazık atmağa etti niyet yayınına devam eden
Kalmadı lâkin kahpe dünya mizah dergisinin ismi
Gümledi gitti Demir Ahmet” artık Malûm Paşc/dır.
302 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Attila Ilhan'ın roman ve
şiirlerine kısa bir süre
kaldığı bu han çeşitli
imgelerle birlikte sızar.
Romanlarındaki atmosferi
tamamlayan bir imge
yoğunluğu ve kendi
yaşantısından izler bariz
bir şekilde görülür.
Attila ilhan
ATTİLA İLHAN VE SANSARYAN HAN
Attila İlhan’m roman ve şiirlerine kısa bir süre kal­
dığı bu han çeşitli imgelerle birlikte sızar. Romanla­
rındaki atmosferi tamamlayan bir imge yoğunluğu
ve kendi yaşantısından izler bariz bir şekilde görü­
lür. Örneğin Bıçağın Ucu’nda, roman kahramanı olan
Halim’in ardından hanın meşhur merdivenleri ve içi
şöyle tasvir edilir:
“Hadi arkasından, Sansaryan Hanının yayvan ve do­
lambaçlı merdivenleri. Halim çıkmıyor da, sanki onlar
gölgeli bir boşlukta ağır ağır devinerek, ayaklarının al­
tından basamak basamak geçiyorlar: Önüne geçilmez
bir zorunlulukla, onu Siyasi Kısma çıkarmak için! Birinci
Şube, hantal ve köhne yapının çatı katı, aşağıdan geleni,
kapalı bir kapı, bir yasak levhası, ‘çok gizli’ anlamına bir
çifte ay damgasıyla karşılıyor.
fakat asıl beni yıkan merdivenler: Döne döne, yaklaşan
uzaklaşan, kalbi çat diye duruvermiş bir devin, taş kesil-
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 303

miş baş dönmesi gibi dolambaçlı, insanın basıp basıp ça­

resizliğine, kaybolmuşluğuna çıktığı o eski merdivenler!
Ne zaman çıkmaya başladıysam, yüreğim darala darala,
zamanın, parmaklarının arasından süzülen kum gibi,
bugünün bilinmezliğiyle geleceğin bilinmezliği arasın­
dan akıp gittiğini hissettim. Hayatım bana ait olmaktan
çıkıyordu sanki. Benim hayatım bana ait olmaktan çıkı­
yordu. Kendimi hiçbir şeyden sorumlu saymıyor; başım­
da dolaşan ruhsal çöküntü tehlikesini bile, benimle ilgisi
yokmuş gibi umursamıyordum. Hani evcil hayvanların
gönüllerini, ya da sindirim uykusuna çökmüş efendileri­
ni eğlemek için oynadıkları eşyalar vardır ya, top, yün
yumağı vs. gibi benliğimi işte bu eşyaların yerine mi ko­
yuyordum ne?”

İşte başka bir romanı, O Karanlıkta Biz’de, anlatıcı

dıştan içe doğru bir yönelişle hanı şöyle tasvir ediyor:

“Yeşilden mora yanar döner, bir güvercin bulutunun için­

den geçerek, cephesi kararmış, pencere içleri kuş pisliği,
Ermeni yapısı bir hana ulaşıyorlar: ‘T.C. İstanbul Vilâye­
ti, Emniyet Müdüriyeti’ İlk bakışta, herhangi bir resmi
binadan farksız bu bina, Doğanın ‘eski tüfekçilerden
üzerine akılalmaz şeyler işittiği, ünlü Sansaryan Hanı.
Tavanı camekân iç avluya, sapır sapır titreyerek, yüreği
avuçlarında giriyor; oysa gördükleri, eline yüzüne bula­
şan, yapış yapış bir zamk aydınlığında, ‘eshab-ı mesâlih’:
kelepçeli elleriyle ters türs ağara tüttüren, (Tophane’den
mi. Kemeraltı’ndan mı?) değnek uzunu, çakı keskini,
birtakım ‘itler’; altın dişlerinde yıldız çakıntıları, gülü­
şü gelincik, sesi çatal çatal, oksijen sarışını. Tarlabaşı
yosmaları; merdivenlere oturmuş, siyah başörtülü, ep­
rimiş mantolu kadınlar ki; Cibali’den, Defterdardan,
Karagümrük’ten kalkıp, besbelli ‘hayırsız’ evlatları için
buraya gelmişlerdir.” Attila ilhan'ın şiirlerinde
Şiirlerinde de ansızın bu sansar han karşımıza çeşitli de ansızın bu sansar han
imgeler, işaretler, göndermelerle bir küçük evren gibi karşımıza çeşitli imgeler,
çıkar. İşte şairin “misafir” olduğu hanla ilgili şiirle­ işaretler, göndermelerle
rinden birkaç örnek: bir küçük evren gibi çıkar.
304 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Attila ilhan, hanın kıllı bir yağmurla asılmış gibidir gökyüzüne

benzer uzaktan tozlu bir bulut ölüsüne
isminin hayvan ismiyle
eğmiş başını İstanbul kelepçelerinin üstüne
benzerliğini kullanarak
sansaryan hanında parmak izi veriyor
yaşadığı tekinsiz
(tele-foto 4 viyana/londra/madrit/hamburg/berlin/
atmosferi şiirine yansıtır.
İstanbul)

/Salı gecesi/
kara bir balta buldu akşam vuracak noktayı
hücreler doldu bir ıslık en yakın maçka tramvayı
kim bırakmış yalnızlığıma bu hüzzâm şarkıyı
kimin bu karanlık kimler sürgülemişler kapıyı
insan olan bağlar her koptuğu yerden yaşamayı

daktilolar camları bulutlu sorgu odalarında

didiklemez mi özgürlüğünü sansaryan hanında
küflenir suyun bir bakır çalığı birikir ağzında
kendini öldürmeyi belki bin kere tasarlarsın da
bir kere aklından geçmez bitirmeden ölmek şarkıyı
(Tutuklunun Günlüğü)

A. İlhan, hanın isminin hayvan ismiyle benzerli­

ğini kullanarak yaşadığı tekinsiz atmosferi şiirine
yansıtır:

“tut ki gecedir
ihbarlar birer sansar
bir telefondan bir telefona atlar
yeraltı örgütleri tetik üstünde
adres değiştirmiş silah kaçakçıları
fahişeler birbirinden kuşkulanıyor”
(Tut ki Gecedir)

Başka bir şiirinde, buradaki sorgu zamanlarındaki

hatırlarından canlanan bir imgenin mekânı olur han:

“acaba hangi yıllar

30’lar mı 40’lar mı
sansaryan hanında akşam
o müthiş terkedilmişlik duygusu
kış mıdır yaz mıdır
yoksa sonbahar mı
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 305

San(a)saryan Han günümüzde

restore ediliyor.

daktilolar zamanı teyelliyor

koridorlarda izmarit kokusu”
(Kim Arar Kim Sorar)

1945 yılında bu binada sorgu sonrası hayatını kay­

beden Haşan Basri Alp’e, Vedat Türkali, Güven ro­
manını, “27 Ocak 1945’te Sansaryan Han’da güvenlik
soruşturması sırasında yaşamını onurlu biçimde yitiren
gencecik insan, yiğit devrimci Haşan Basri Alp’in yüce
anısına."cümlesiyle ithaf eder.

Nazım Hikmet Gazete Fotoğrafları Üstüne isimli şii­

rinde bu olaya “hapisane duvarları, karakollar/ ve dar
ağaçlarında sallanan ipler/ ve siviller göze görünmez/ ve
bir çocuk işkenceye dayanamadı/ attı kendini Emniyet’te
üçüncü kattan.” dizeleriyle örtük bir gönderme yapar.
Demirtaş Ceyhun’un Sansaryan Hanı isimli hikaye­
sini de unutmadan yolumuza koyulmanın vaktidir
deyip harekete geçelim.

KARESİ OTELİ'NİN
ÇAYHANESİ
irkeci taraflarındaki otelin çayhanesinde, Mı­

S sır’a gitmeden önce, muhtemelen 1925 yılında,

başta Mehmed Akif olmak üzere Ruhi Naci Sağdıç,
Neyzen Tevfik ile sohbetler yaparlar. Akif burada
Neyzen Tevfik ile nargile fokurdatmış, daha sonra da
onun neyinden birkaç beste dinlemiştir.
306 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Yeni Camii ve Mısır Çarşısı.

(T* (T (T Mehmed’in annesi Safiye Sultan’m in-

(J U (J eşasini başlattığı fakat Hatice Turhan
Vâlide Sultan zamanında tamamlanan Yeni Cami’nin
arastasında günümüzde Mısır Çarşısı olarak bilinen
ticarethaneler yer alır. Cami, özellikle İstanbul’un
deniz manzarasına nazır olduğundan birçok yerli
ve yabancı seyyahın dikkatini çekmiştir. Bu dini ya­
pının en güzel tasviri, Mehmed Akif Ersoy’un Safa­
hat İkinci Kitap’tâki Süleymaniye Kürsüsünde şiirinin
hemen baş tarafında karşımıza çıkar. Şair, şiirin bir
yerinde onu, “Yükselirken göğe donmuş da kesilmiş
inci” olarak harikülade bir şekilde görür ve aynı yapı­
ya onun gibi bakan gözlere de onu gösterir:

“Ya şu timsâl-i İlâhî de mi gitmez hoşuna?

Öyle ta’zîb-i nigâh eyleme bedbin olarak,
Bırak etrâfı da, karşında duran ma’bede bak:
 BABIALİ-SİRKECİ-CİBALİ GÜZERGÂHI 307

Yeni Camii'nin önü aynı zamanda

eskiden beri bir ticaret merkezidir.

Başka bir sâhile gehvâre-i emvâcmdan,

Böyle şeh-dâne çıkarmış mı yakınlarda zaman?
Ne seher-pâre-i sanat ki ezelden mahmûr...
Leb-i deryadan uçan bir ebedî hande-i nûr!
Sanki ummân-ı bekanın ezelî bir mevci,
Yükselirken göğe donmuş da kesilmiş inci!
Bu güher-pârenin eb’âd-ı semavîsinde,
Yorulan dîdelerin hâke neden insin de,
Levse dalsın yeniden? Etme, yazıktır, olmaz;
Garba tevcih ediver, gel onu sen şimdi biraz:
Dur da, Ma’bûd’una yükselmek için, ilme basan
Ma’bedin hâlini gör, işte serâpâ îman!
Mehmed Âkif Ersoy,
Yüce dağlar gibi, âfâka döşerken sâye,
O, bekâdan daha câzib kesilen, âbideye, yazdığı şiirin bir yerinde
Bir nazar zevk-i bediîni yeter tatmine... camiyi, "Yükselirken göğe
Durma öyleyse, urûc et o ziyâ âlemine. donmuş da kesilmiş
O ziyâ âlemi bilmez ki karanlık ne demek; inci" olarak harikülade
O semâvîyuva kirlenmedi, kirlenmeyecek.” bir şekilde tasvir eder.
308 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Mısır Çarşısı esnafı.

MISIR ÇARŞISI
1663-1664’te inşa edilen Yeni Cami Külliyesi’nin
arastasında yer alan çarşının yerinde eskiden de
Makron Envalos isimli bir kapalı çarşı yer alırdı. “Va­
lide Çarşısı”, “Yeni Çarşı”nm Mısır’dan getirilen ba­
harat ve diğer ticaret malzemelerinin artmasıyla adı
“Mısır Çarşısı” oldu. Çarşı, Murat Gülsoy’un Bu Şehir
Bir Uçurum öyküsünde kısa kısa tasvir edilir. Kahra­
manın hatıralarına dönerek anlattığı çarşı, çeşit çeşit
baharatların, envai çeşit hediyelik eşya ve nesnenin,
renk renk tezgâlarda sergilendiği “sihirli bir bina”dır.
Kahraman, içine adım attığı bu evrende “büyülenir”.
Çiçek pazarına doğru dedesiyle gezdikler yerde, bin-
bir çeşit hayvanla karşılaşır.
Günümüzde Mısır Çarşısı.
Orhan Kemal'in 1954-1966
yıllarında yaşadığı ev.
Fatih Belediyesi tarafından evin
önüne yerleştirilen plaket.
ORHAN KEMAL'İN EVİ
ibali taraflarına doğru kısa bir yürüyüş yaptık.
C Türk edebiyatında işçi-köylü sorunları ile ilgili
önemli romanları da bulunan Orhan Kemal, Adana’dan
İstanbul’a taşındıktan sonra ailesiyle birlikte birkaç
yerde yaşar. Günümüzde “Yazar Orhan Kemal Sokağı”
olan mekânın 14 numarasındaki iki katlı bu küçük ev,
birçok edebî eserin yazıldığı yer olması açısından da
çok değerli. Ailenin 1954-1966 yılları arasında, 12 yıl
boyunca kiracı olarak oturduğu evin ön tarafında Fatih
Belediyesi tarafından çakılan bilgilendirici bir levha var.
Orhan Kemal’in Bereketli Topraklar Üzerinde, Müfettiş­
ler Müfettişi, Evlerden Biri, Serseri Milyoner, Dünya Evi,
Devlet Kuşu, Sokakların Çocuğu, Gurbet Kuşlan, Suçlu
gibi eserleri bu evde yaşarken piyasaya çıktı.
Orhan Kemal’in eserlerini nasıl bir zorluk içindey­
ken yazdığına kısaca bakalım:
“1953-1954 kışı vakit gece. Dışarda sulu sepken kar,
kendini Haliç-Feneri’nin ahşap evleriyle ıssız sokakla­
rına kaldırıp kaldırıp vuruyor. Tükürseniz donacak bir
soğukhakim dünyaya. Kanmla, çocuklarım her zamanki
örtülerinin üzerine evde ne kadar battaniye hatta kilim
varsa almış, birbirlerine sokularak çoktan uykuya geç­
mişler. Bense uyanığım. Yalnız o gece değil günler, hafta­
lardan beri uyku tutmuyor. Ufacık ufacık, içiçe iki odada
oturuyoruz. Aylık kira kırk lira.. Evet sadece kırk lira
ama aybaşlannda düzenli bir şekilde ödeyemiyorum. İki
aylık birikmiş, üçüncü aydan da almışız. Buna, evin kay­
naması gereken tenceresini, ekmeğini ekleyin. Çocuk-
 BABI AL İ - Sİ RKEC İ - Cİ BALİ GÜZERGÂHI 311

ların ayakkabılarıyla kışlık giysilerim ekleyin. Nerede?

Evin reisiyim ama, cepte dolmuş, otobüs, tramvay parası Türk edebiyatında işçi-köylü
yok. Soba, odun kömür hak getire. ‘Ne halt edeceğim?Bu sorunları ile ilgili önemli
işlerin üstesinden nasıl geleceğim? Çoluğu çocuğu bu kış­ romanları da bulunan
ta dondurmadan nasıl çıkaracağım, bahara, yaza?’ diye Orhan Kemal, Adana'dan
kara kara düşünüyorum. Adana’dan İstanbul’a gelişime İstanbul'a taşındıktan sonra
bin pişmanım, ama kalsaydım ne olacaktı??...)Göçecek-
ailesiyle birlikte birkaç
tim. Göçmek zorundaydım. Göçmüştüm. Şimdi de kara
kara düşünüyordum işte... Bir ara, kendimi sigorta et­
yerde yaşar. Günümüzde
tirip bir hususinin altına atmak, bu suretle sigortadan "Yazar Orhan Kemal
alınması mümkün parayı çocuklarıma bırakmak gibi Sokağı" olan mekânın 14
çılgınca fikirler de kafamda ciddi ciddi yer etmedi değil. numarasındaki iki katlı
Ama, can tatlı. Yapamadım, geldi geçti.. Tek çıkar yol bu küçük ev, birçok edebî
büyük şehire tutunmak, bütün içinde savaşmak gerekti. eserin yazıldığı yer olması
Mangal soba yok o sırada evimde ya, ne keder? Eski gaz açısından da çok değerli.
ocağına yarım kilo mu, bir kilo mu ne gaz yağı doldurt­
muşum. Geçiyorum iç odaya, iç oda büsbütün soğuk, buz
dolabı adetâ. Yakıyorum ocağını avuçlarıma hohlayarak
başlıyorum. Neye? Günlerdir kafamda dönüp dolaşan
72. Koğuş hikayesine... Yazı makinam filan yok. Ama eski
harflerim var. Hızlı yazıyorum bu harflerle. Kendimi işe
bir kaptırdığımı hatırlıyorum. Bir de kendime geliyorum
ki sabah olmuş. Hikaye de bitmiş, attığım taş, istediğim
kuşu vurmuştur. Kara, fırtınaya, soğuğa karşılık ayaldi
bir türkü, bir aşk türküsü gibi pırıl pırılım. Bir neşe çığlığı
halinde çocuklarımın yanma dönüyor, keyiften dört köşe,
sabah kahvaltısı yerine hikayemi büyük bir coşkunlukla
okuyorum onlara! Sonra yeniden oturup yeni harflerle
temize çekiyorum. Bu iş de öğleye doğru bitiyor. Öğleden
sonra magazinlerden birine koşuyorum. İçim içime sığ­
mamaktadır. Hemen kapacaklar hiç olmazsa küçük bir
avansla eve döneceğim.(...) Elimde müsvettem, dolaşan
ayaklarımla magazin idarehanesinden çıkıyorum. Kar
dinmiş, güneş soğuğu kırmış, dünya pırıl pırılmış, bana
ne ? Bu pırıl pırıl, bu şıkır şıkır dünyadan o kadar uza­
ğım ki alamadığım avanstan çok, yaptığım işin anlaşıla­
maması. Ne karım, ne de çocuklarımda tek laf.. Kendimi
sedire bir kalıp gibi bırakıyorum. Serde erkeklik olmasa
ağlayacağım. Hem de katıla katıla...”
 857^M1LAW
M£fl5iâ&5^
■®İ&UCİrlD£H
t ÖV CİMfi&A
|J W4İ)Üİt,
İstanbul Fethi Derneği'nin Cibali
Kapısına yerleştirdiği mermer blok.
Cibali Karakolu'nda
kavga gürültü hiç eksik
olmaz, ahalinin kavgası
gürültüsü hiç bitmezmiş...
CİBALİ KARAKOLU
rhan Kemal’in evinden çıkıp Haliç tarafına indik
O ve yolumuzu Cibali Kapısı’na doğru çevirdik. Ya­
vaş yavaş ilerleyelim ki Cibali isminin nereden geldi­
ğinden çok kısaca da olsa bahsetme fırsatımız olsun.
Fatih Sultan Mehmet Han’ın orduları İstanbul’u ku­
şattıkları sırada üç yüz kadar askeriyle Bursa Subaşısı
olan Cebe Ali fethe katılmış. Efsaneye göre askerleriy­
le birlikte Haliç’e serdikleri postların üzerinde kıyıya
ulaşıp surda açtıkları gedikten şehre saldırmışlar. İşte
o gedik, günümüzde Cibali Kapısı olarak biliniyor.
Semt, fetihten sonra da git gide genişlemiş, birçok
millet bir arada yaşamış... Buranın meyhaneleri, kül­
hanbeyleri ve hır gürü hiç bitmemiş...O yüzden de
olmalı merkezi otorite buraya son devirlerinde bir
karakol açmak zorunda kalmış... Cibali Karakolu’n-
da kavga gürültü hiç eksik olmaz, ahalinin kavgası
gürültüsü hiç bitmezmiş... O yüzden de karman çor-
man bir ortamı anlatmak için halk arasında “Cibali
Karakolu gibi” sözü şöhret bulmuş.
Bu mekânın edebiyatla olan ilgisine gelecek olur­
sak... İlginç bir hikâye karşımıza çıkıyor. İki Fransız
edebiyatçı Henri Keroul ve Albert Barre, Une Nuit de
Noces (Bir Düğün Gecesi) isimli bir eser yazarlar. Ka-
 Cibalı Kapısı-1938.

dm-erkek ilişkilerinin karman çormanlığını ve

paranın insanı ne hale soktuğunu anlatan eser,
1904’te Fransa’da temsil edilir. Yıllar sonra, 1954
yılında, Muammer Karaca ve Refik Kordağ tarafın­
dan Türkçeye uyarlanır. Çok sevilen bu üç perdelik
müzikli komedi, binlerce defa sahneye konulur. Ka-
raca’dan sonra Nejat Uygur ve Zihni Göktay bazı de­
ğişiklikler yaparak oyunu sahnelemeye devam eder­
ler. Ama oyunun Cibali’yle ne alakası var? Kısaca bu
soruyu cevaplayıp yolumuza devam edelim.

CİBALİ KARAKOLU GİBİ...

Reşad Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisinde

Muammer Karaca’nm verdiği bilgiye göre Emniyet
Müdürlüğü’nden İstanbul Şehir Tiyatroları Müdür- Semt, fetihten sonra da
lüğü’ne atanmış olan ve edebiyat eserleri de bulunan git gide genişlemiş, birçok
Orhan Hançerlioğlu ile Raşid Rıza arasında tiyatroda millet bir arada yaşamış...
bir tartışma patlak verir. Hançerlioğlu, tiyatro sanat­ Buranın meyhaneleri,
çısı Raşid Rızaya amirane bir şekilde ve oldukça sert
külhanbeyleri ve hırgürü
konuşur. Bunun üzerine kafasının tası atan Rıza,
hiç bitmemiş...0 yüzden
muhatabının eski bir emniyet mensubu olmasından
da mülhem olacak şekilde, “Bana bak, kendine gel!
de olmalı merkezi otorite
Burası Cibâli Karakolu değil!” diyerek onun havasını buraya son devirlerinde
söndürüverir. Bu söz, tiyatrocular arasında bir “ci­ bir karakol açmak
naslı tekerleme” halini kazanır. zorunda kalmış...
^TTTr
ilı ır
BOLUM
316 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

AHMED SÜHEYL
ÜNVER'İN KONAĞI
ir sanat ve kültür tarihçisi hüviyetine sahip
olan A. Süheyl Ünver’in (1898-1986) Hase­
kideki babasına ait konağı bu önemli İstanbul ve
kültür-sanat tarihçisinin hayatında önemli bir bi­
rikimin merkezi olmuştur. Evlenmeden önce
devrin birçok önemli şair, yazar, sanatkâr,
ilahiyatçı, tıp doktoru ve ilim adamının
toplandığı bir mekândır.

A. Güner Sayar’m verdiği bilgiye

göre 1931- 1932 yılından itibaren
bu “müze yavrusu” evin odası­
na Albert Gabriel’in de gelmesi
ile burası devrin kültür-sanat
ve edebiyat hayatında çok daha
meşhur olmaya başlamıştır. Ko­
nağa misafir olarak davet edilen
ve sanat-edebiyat toplantılarına
iştirak eden isimlerden bazıla­
rı şunlardır: Osman Nuri Ergin,
Eyüp Sultan Camii Kayyımı Hattat
Cemal, Askerî ketebeden Muhiddin
Ahmed (Hattatoğlu), Dr. Rüşdü (Çapcı), Darül-
Süheyl Ünver
fünûn hocalarından Şevket Bey, Davut
Paşa İdadisi Müdürü Ali Rıza Efendi, Dr.
Hacı Kemal Bey, Dr. Galip Hakkı (Üstün), Eczacı
Reşit Kemal, Hafız Hayri Efendi, Davut Paşa Camii
Müezzinleri Esad ve Ali Efendiler, Miralay Receb
Ferdi Bey, Tahir-ül Mevlevi, Hafız Kemal Bey, Mus­
tafa Nihad Özön, Hubyar Camii Müezzini Mücahit,
Musikişinas Dürri Bey, Neyzen Nurullah (Kılıç) Bey,
Kadızade Dergâhı Şeyhi Naci Bey, Hafız İbrahim,
Tuhfe-i Hattatîn zeyilcisi Eğinli Süleyman Efendi’dir.

Süheyl Ünver’in çalıştığı yerlerden sanatçı ve yazar­

lar da hiç eksik olmazdı.
 Hekımoğlu Ali Paşa Camii.

HEKIMOĞLU ALİ PAŞA

KÜLLİYESİ/CAMİİ
ekimoğlu Ali Paşa’nın külliyesinin bulunduğu
mekân, Davutpaşa-Kocamustafapaşa arasın­
dadır. Külliyenin bânisi, adından da anlaşılacağı gibi,
Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa’dır (1689-1758). Külli­
ye, I. Mahmut dönemindeki (1730-1754) yenilikleri,
Lale Devri sanatının inceliklerini ve mimarisinin özel­
liklerini yansıtır. Doğan Kuban’a göre İstanbul barok
ve rokokosunun da habercisi sayılabilecek bir özelliğe
sahiptir. Caminin girişleri üzerindeki kitabelerden
anlaşılacağı üzere külliye 1734-35’te tamamlanmıştır.

Ali Paşa kendi türbesi ile birlikte bir cami, kütüpha­

ne, sebil ve çeşme ile bir şadırvanla; külliyenin yanı­
na, daha önce yıktırılan tekke yerine yeni bir tekke
yaptırmıştır. Külliyenin birkaç ilginç özelliği vardır.
Bunlardan ilki, planlarına yukarıdan baktığınızda Külliyenin eski güneş saati.

külliyenin tıpkı bir yüzük taşma benziyor olması­

dır. İkincisi, daha da ilginçtir. Kuban’a göre külliye
kitabelerinin bazıları devrin ünlü devlet adamları
tarafından yazılmıştır. Bu, özellikle imparatorluğun
yenilenme döneminin başlangıcı olan 18. yüzyılda
devlet adamlarının içindeki kalem erbabının varlığı­
nı gösteren bir bilgidir. Avlunun ana girişi üzerinde
318 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI
Hekimoğlu Ali Paşa külliyesindeki
kütüphane ve şadırvan-1935.
Hekimoğlu Ali Paşa sebili-1935.
caminin yapılış tarihini gösteren kıtayı ve kütüpha­
ne girişindeki kitabeyi yazan kişi, devrin ünlü siması
Koca Ragıb Paşa’dır.
Bir külliye formunda olan mekân, aslında Osmanlı
medeniyetinin temel yapılaşma fonksiyonunu çok
güzel ifade eden bir örnektir. Osmanlı, hayatın mer­
kezine camiyi yerleştirmiş olduğundan, toplumsal
hayatın bütün yolları özellikle bu sebepten Allah’ın
adının anıldığı yere doğru bağlanır. Hayat, tıpkı mer­
kezden dışa doğru açılan bir papatya gibi planlanır.
Külliyenin merkezi fonksiyonunu, hayatın da en
önemli mekânı kabul edilen cami oluşturur.
HUZUR ROMANINDA...
Bu semt ve cami, sadece iki şair-edebiyatçmm yazıla­
rıyla bile ölümsüzlüğe kavuşmuştur. Yahya Kemal’in
şiiri ve Ahmet Hamdi Tanpmar’m Huzur romanı,
semti bir gergef gibi en samimi ölçülerde ve nefis bir
kalitede dokumuş, onu çağlar ötesi bir konuma yük­
seltmiştir. Bu da edebiyatın en özel gücüdür.
Aslında bir aşk romanı olması rağmen, Tanpmar’m
usta işi anlatımıyla İstanbul bu aşkın yaşandığı bir de­
kor olmaktan çıkar, sanki zaman zaman yaşananları
müdahale edecek kadar ete kemiğe bürünür. Anlatının
durduğu ve tasvirlerin başladığı yerlerde, İstanbul ken­
di sesini inanılmaz bir estetik tonda okurlarına söyle­
yiverir. Onun sözlerini maalesef her kulak duymaz, gü­
zelliklerini de her göz görmez ama o, orda bulunduğu
için bile hafızalara bir güzellikle nakşedilen sufi bir lâle
gibi sessizce bizimle yaşamaya devam eder.
Huzur romanının ilk bölümünde Mümtaz’m burayla
ilgili bir yıl kadar önce var olan hatıraları yeniden uya­
nır. İhsan evde hastadır ve ona hasta bakıcı bulmak
amacıyla evden çıkar. Bu sırada dolaşa dolaşa eski İs­
tanbul’un kenar semtlerine ulaşır. Yaklaşık bir yıl önce
yaz aylarında Nuran ile Kocamustafapaşa’yı ve Heki­
moğlu Ali Paşa Külliyesi’ni dolaştıklarını hatırlar:
 Külliyenin hâzinesinde
medfun olanlar.

“Genç kadınla yan yana, adeta vücudu vücuduna gir­

miş, sıcakta, alnındaki terleri silerek, konuşa konuşa bu
medresenin avlusuna girmişler, biraz evvelki çeşmenin
kitabesini okumuşlardı. (...) Mümtaz, etrafına, bu bir
sene evveline dönebilmek için, en kısa bir yol arar gibi
bakındı.”

Romanın ikinci bölümündeki İstanbul gezintileri,

Üsküdar’dan sonra Suriçi’ne doğru yönelir. Âşıklar,
Cerrahpaşa taraflarını gezdikleri sırada Hekimoğlu
Ali Paşa Külliyesi’ni dolaşırlar. İstanbul, hocası Yah­
ya Kemal’in ünlü şiirinde de geçtiği üzere “ücra” ve
“fakirdir”. Bir yıkıntı halindedir hayat. Nuran, güzel
baktığı için güzel görür. Caminin mimarisindeki “yü­
zük taşı biçimine hayran” kalır. Romanın son bölü­
münde, Küllük’te arkadaşlarıyla buluşan Mümtaz,
ilk bölümde gördüğü kız çocuklarından onlara şöyle
bahseder: “Sabahleyin Hekimalipaşa Camii tarafla­
rında idim. Kız çocukları türkü ile oyun oynuyorlardı.
Ta fetihten beri belki bu türküler vardı. Ve kız çocukları
onları söyleyerek oynuyorlardı. İşte bu türkülerin devam
etmesini istiyorum.” Bu külliyenin kurulduğu semt ve
Hekimoğlu Ali Paşa'nın
cami, romanın temel meselelerinden biri olan Türki­
ye’nin nasıl değişmesi gerektiği, bunun yönü ve biçi­ planlarına yukarıdan
mini anlatan, “değişerek devam etmek, devam ede­ baktığınızda külliyenin
rek değişmek” fikrinin merkez mekânı olarak çocuk tıpkı bir yüzük taşına
türküleri üzerinden dile getirilmesine hizmet eder. benzediği görülür.
Hazirede medfun olanlara
ait mezar taşları.
Koca Mustafa Paşa
OsmanlI'da taht
mücadeleleri hemen
hiç eksik olmadığından
Şehzade Ahmed'i
desteklediği ileri sürülerek
Yavuz Selim tarafından
1512'de idam ettirildi.
Halk nezdinde, inanmış
ve güçlü bir Müslüman
olduğu varsayılarak
"Koca" unvanıyla
onurlandırılmıştı.
KOCA MUSTAFA
PAŞA KÜLLİYESİ
atih semtinin müstesna köşelerinden birine is­
mini veren Koca Mustafa Paşa, ihtida etmişti.
II. Bâyezid’in hizmetine girdikten sonra sancak bey­
liği, kapıcıbaşılık, vezirlik ve sadrazamlık gibi birçok
devlet görevinde başarılar göstermişti. Osmanlı’da
taht mücadeleleri hemen hiç eksik olmadığından
Şehzâde Ahmed’i desteklediği ileri sürülerek Yavuz
Selim tarafından 1512’de idam ettirildi. Halk nez­
dinde, inanmış ve güçlü bir Müslüman olduğu varsa­
yılarak “Koca” unvanıyla onurlandırılmıştı.
Hazirenin sağında Sümbül Efendi türbesi yer alır.
Tanpmar, Beş Şehirde değişim ve dönüşümün kaçı­
nılmazlığından bahsettikten sonra, bir semte tarihi
derinliğini de veren edebiyat eserlerinin önemini
anlatırken “Koca Mustafapaşa” isimli şiiri şu cüm­
lesiyle vurgulayarak kayda geçirir: “Yahya Kemal’in
merhamet ve sevgi şiiri, asırların yığdığı bu havayı
bize muhafaza edecek”. İşte bu havaya şimdi biz de
dâhil olabiliriz:
 HASEKİ-KOCAMUSTAFAPAŞA-YEDİKULE GÜZERGÂHI 321

Koca Mustâpaşa! Ücrâ ve fakir İstanbul!

Ta fetihden beri mümin, mütevekkil, yoksul,
Hüznü bir zevk edinenler yaşıyorlar burada.
Kaldım onlarla bütün gün bu güzel rü’yada.
Öyle sinmiş bu vatan semtine milliyetimiz
Ki biziz hem görülen, hem duyulan, yalnız biz.
Mânevi çerçeve beş yüz senedir hep berrak;
Taşıyanlar değil Allah’a gidenlerden uzak.
Bir bahar yağmuru yağmış da açılmış havayı
Hisseden kimse hakikat sanıyor hülyayı.
Âhiret öyle yakın seyredilen manzarada,
O kadar komşu ki dünyâya dıvaryok arada,
Geçer insan bir adım atsa birinden birine,
Kavuşur karşıda kaybettiği bir sevdiğine.

Serviliklerde sükûn, yolda sükûn, evde sükûn.

Bu taraf sanki bu halkıyle ezelden meskûn.
Bir afif âile sessizliği var evlerde;
Örtüyor farkı asâletle çekilmiş perde.
Kaldınmsız, daracık, iğri sokak, doğru sokak..
Her geçildikçe basılmış ve düzelmiş toprak.
Kuru ekmekle, bayat peyniri lezzetle yiyen,
Çeşmeden her su içerken: “Şükür Allah’a” diyen
Yaşıyor sâde maişetlerin en sâfında; Kocamustafapaşa'daki meşhur çınar.

Rûh esen kuytu mezarlıkların etrâfında.

Bu vatandaş biraz ahşapla, biraz kerpiçten
Yapabilmiş bu güzellikleri birkaç hiçten.
Türk’ün âsûde mizâciyle Bizans’ın kederi
Karışıp mağrifet iklimi edinmiş bu yeri.

Şu fetih vak’ası, yârab! Ne büyük mucizedir!

Her tecellisini nakletmek uzundur bir bir;
Bir tecellisi fakat, ruhu saatlerce sarar:
Koca Mustâpaşa var, câmii var, semti de var.
Elli yıl geçtiği günlerde büyük mu’cizden,
Hak’dan ilham ile bir gün o güzel semte giden
Rum vezir, eski manastırda ederken secde,
Kalbi çok dolduran îmân ile gelmiş vecde,
Onu, tek Tanrısının mâbedi etmiş de hayâl,
Vakfedip her neye mâlikse, bütün mâl ü menâl,
 inin), milin
. sari sıgm*ı
*Ti»ı-'*ÂHi'inu
h(31|*ti h.f Kin
ll'fi HLH ■ bm31UIXM
duu» tıstı «:ihi ILD II
V[ fUFKDI HCPn.h
FJLU-SUU ».İMCİ
cn.ınnr^_____

Sıdıka Hatun'un kabri.

Bir fetih camii yapmak dilemiş İslama.

Sebep olmuş bu eser yâd edilir bir nâma.

Dört asırdır inerek câmie nûr üstüne nûr

Yerde bulmuş yaşıyanlar da, ölenler de huzûr.
Ona hâlâ gidilirken geçilir bir yoldan,
Göze çarpar ölüm âyetleri sağdan soldan,
Sarmaşıklar, yazılar, taşlar ağaçlar karışık;
Hâfız Osman gibi hattatla gömülmüş bir ışık
Bu mezarlıkta siyah toprağı aydınlatıyor;
Belli, kabrinde, O, bir nûra sarılmış yatıyor.

Gece, şi’riyle sararken Koca Mustâpaşa’yı

Seyredenler görür Allâh’a yakın dünyâyı.
Yolda tek tük görünenler çekilir evlerine;
Gece sessizliği semtin yayılır her yerine.
Bir ziyâretçi derin zevk alarak manzaradan,
Unutur semtine yollanmayı artık buradan.

Gizli bir his bana, hâtifgibi, ihtâr ediyor;

Çok yavaş, yalnız içinden duyulan sesle, diyor:
 HASEKİ-KOCAMUSTAFAPAŞA-YEDİKULE GÜZERGÂHI 323

“Gitme! Kal! Sen bu taraf halkına dost insansın;

Onların meşrebi, iklimi ve ırkındansın.
Gece, her yerdeki efsunlu sükûnundan iyi,
Avutur gamlıyı, teskin eder endişeliği;
Ne ledünnîgecedir! Tâ ağaran vakte kadar,
Bir mücevher gibi Sünbül Sinan’ın ruhu yanar.
Ne saadet! Bu taraflarda, her ülfetten uzak,
Vatanın fatihi cedlerle beraber yaşamak!...”

Geç vakit semtime döndüm Koca Mustâpaşa’dan

Kalbim ayrılmadı bir an o güzel rü’yâdan.
I Bu muammayı uzun boylu düşündüm deyine,
Dikkatim hâdisenin vardı derinliklerine;
Bu geniş ülkede, binlerce lâtif illerde,
Nice yıl, cedlerimiz kökleşerek bir yerde,
Mânevi varlığının resmini çizmiş havaya.
- Ki bugün karşılaşan benzetiyor rü’yâya. -

Kopmuşuz bizler o öz varlık olan manzaradan.

Bahseder gerçi duyanlar bir onulmaz yaradan;
Derler: insanda derin bir yaradır köksüzlük;
Budur âlemde hudutsuz ve hazin öksüzlük.
Sızlatır bâzı saatler dayanılmaz bir acı,
Kökü toprakta kalıp kendi kesilmiş ağacı.
Rûh arar başka teselli her esen rüzgârda.

Ne yazık! Doğmuyoruz şimdi o topraklarda!

Yahya Kemal’in ardından külliyeyi edebiyat tarihleri­

ne geçiren en önemli edebî eserlerden olan Huzur ro­
manına bakmak gerekir. Tanpmar, Kocamustafapaşa Yahya Kemal'in ardından
ve çevresini hocası Yahya Kemal ile 1941 yılında gez­ külliyeyi edebiyat
mişti. Kocamustafapaşa ve surlarda kendinin yaptığı tarihlerine geçiren en
bir gezi konumuz açısından son derece önemlidir.
önemli edebî eserlerden
“Kenar Semtlerde Bir Gezinti” başlıklı bu yazı, onun
olan Huzur romanına
İstanbul’u kendi kendine dolaşmaya devam ettiğini
bakmak gerekir. Tanpmar,
gösterdiği için önemlidir. Bu şahsi gözlemler, daha
sonra yayımlayacağı romanın pek çok mekânını gü­ Kocamustafapaşa
zel tasvirlerle doldurur. Mümtaz ve Nuran, semtin ve çevresini hocası
birçok yerini birlikte dolaşmışlar, İstanbul’u bu şekil­ Yahya Kemal ile 1941
de romana taşımışlardır. yılında gezmişti.
324 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

"Hangi çiçeği koparmak SÜMBÜL SİNAN TÜRBESİ

istediysem hepsi
sıl adı Yûsuf Sinan olan ama daha çok Sümbül Si­
Allah'ı zikir ve tespihle
meşguldü. Onları dalından
kopartırsam Allah'a
A nan olarak bilinen İstanbul’un bu manevi mima­
rı, 1451/1452 yılında Merzifon’da doğdu. H. Mahmut
Yücer’in verdiği bilgiler onun İstanbul ile ilgili bağını
ülfetlerini kesmek olurdu. açıklar: İlköğrenimini memleketinde yaptıktan sonra
Elimdeki bu sümbül İstanbul’a giderek medrese tahsiline başladı. Devrin
tanınmış âlimlerinden biri olan Efdalzâde Hamîdüd-
dalından kopmuş, ben de
din’in önce talebesi ve ardından mülâzımı oldu. Med­
bu çiçeği size getirdim." rese tahsili sırasında tasavvuf aleyhtarı olan Sümbül
Sinan, Cemâl-i Halvetî’ye intisap ederek tasavvuf yo­
luna girdi. Üç yıl süren seyri sülük döneminden sonra
irşat göreviyle Mısır’a gönderildi. Sümbül Sinan, hac
dönüşü şeyhinin vasiyeti gereği İstanbul’a dönerek
piri Cemâl-i Halvetinin kızı Safiye Hatun’la evlendi ve
Koca Mustafa Paşa Dergâhı’na postnişin oldu.

SÜMBÜL SİNAN'IN FEYİZLİ HAYATI

Sümbül Efendi’nin lakabını alış hikâyesi son derece

ilginçtir: Hocası bir gün öğrencilerinden kırlardan
çiçek getirmelerini ister. Öğrencilerin hemen hepsi
birbirinden güzel çiçeklerle hocasının yanma gelir.
Yusuf Sinan ise hem arkadaşlarından çok sonra sını­
fa gelmiş hem de sadece kurumuş bir sümbül bulabil­
miştir. Hocası bu hâlinin hikmetini ondan sual eder.
O da ibretlik şu cevabı verir:
“Hangi çiçeği koparmak istediysem hepsi Allah’ı zikir ve
tespihle meşguldü. Onları dalından kopartırsam Allah’a
ülfetlerini kesmek olurdu. Elimdeki bu sümbül dalından
kopmuş, ben de bu çiçeği size getirdim.”
Bu olay, hocasının ona Sümbül lakabını vermesine
vesile olur. II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanûnî
Sultan Süleyman dönemlerinde yaşayan Sümbül Si­
nan, Eylül 1529’da vefat etti. Bu onun sadece mad­
den ölümü anlamına geliyordu zira o manevi olarak
ölümünden sonra halkın muhayyilesinde ve edebiyat
metinlerinde yaşamaya devam etti. Tanpmar, Beş Şe­
hirde “Sümbül Sinan, II. Bayezid’in veziri Koca Muşta-
 5h J J
l
’
Sümbül Sinan türbesi.

fa Paşa’nın camiini zaptetmiştir.” der; zorla, zorbalıkla

değil bir mümin saflığı ve aşkıyla... Onun öğretisi,
inanç evreninin ışıklarının mekâna ruhen nasıl yayıl­
dığını göstermesi açısından dikkat çekicidir.
Tanpmar’m Huzur romanında, Mümtaz ve Nuran,
Anadolu yakasından sonra Kocamustafapaşa semti­
ni ve külliyeyi de neredeyse adım adım gezerler. Nu­
ran, külliyedeki Yesarî yazısına bayılır. İstanbul’un
manevi mimarları arasında yer alan Sümbül Sinan’ın
türbesini görünce, türbenin hemen yakınında bulu­
nan kurumuş bir ağaca gösterilen itinayı büyük sa­
nat eserlerine has bir derinlik içinde algılar. Nuran,
bu “manevi mimarın” nasıl biri olduğunu merak
eder. Mümtaz, Nuran’m sorusunu Sümbül Sinan’ın
özelliklerini sıralayarak şöyle cevaplar: “Bunların
hepsi manevi vazifelerine inanmış, muayyen bir ruh ni­
zamından geçmiş, nefislerini terbiye etmiş insanlardı.
Onun için şahsiyetlerini ölümden ötede bile kabul ettir­
diler. Sümbül Sinan öbürlerinden biraz daha başkadır.
Evvela büyük bir âlimdi. Sonra da şakacı ve hazır cevap­
tı.” Ve sonra, onun lakabının nereden geldiğini an­ Tanpınar'ın Huzur
latır: “Burada yatan adamın, bilir misin Sümbül lakabı romanında, Mümtaz
nereden gelir? Sarığına mevsiminde sümbül takarmış. ve Nuran, Anadolu
İstanbul mevsimlerini sevebilecek kadar bize yakın.”
yakasından sonra
Romanın burasındaki vurgu, manevi açıdan İstan­
bul’u yoğuran geçmiş insanların bir devam zinciri ile
Kocamustafapaşa semtini
İstanbul’un şimdisine bağlı olduklarını ve onu farklı ve külliyeyi de neredeyse
bir boyutta zenginleştirdiklerini bize anlatır. adım adım gezerler.
326 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Yedi Şehitler kabristanı YEDİŞEHİTLER KABRİSTANI

gibi manevi mekânlar anpmar’m Huzur romanında Mümtaz, geçmiş
hem ölümün
munisleştirilmesine hem
bir medeniyet içinde
T güzel günlerini Fatih’in sokak ve caddelerinde
ararken kendini bir süre sonra Yedişehitler Kabrista-
nı’nda bulur. Âşık olduğu kadınla dopdoludur ve ya­
ölümden korkunun şadığı hayat hâlâ onun silüetleri, onun hatıralarıyla
manasızlığının bilinçlere capcanlıdır. Doludizgin bir aşk macerasını yaşarken
yerleştirilmesine hem araya giren ayrılık, onun dünyasını alt üst eder. Yü-
de geleceğe uzanan bir rüye yürüye geldiği bu yerde, bir sene önce Hekimoğ­
güzergâhta adım adım lu Alipaşa Camisi’nden çok kısa bir mesafede yer alan
Yedişehitler Kabristanı’na gider. Bu tarihi kabristan,
ilerleyen toplulukların
Fatih’te, Silivri Kapısı Mahallesi’ndedir.
bir millet halini almasına
yardım eder. Kabristandaki levhaya göre İstanbul’un fethinde şe­
hit olan ve buraya defnedilen insanların isimleri bi­
linmiyor. Bu türden manevi mekânlar hem ölümün
munisleştirilmesine hem bir medeniyet içinde ölüm­
den korkunun manasızlığının bilinçlere yerleştiril­
mesine hem de geleceğe uzanan bir güzergâhta adım
adım ilerleyen toplulukların bir millet halini alma­
 HASEKİ-KOCAMUSTAFAPAŞA-YEDİKULE GÜZERGÂHI 327

sına yardım eder. Tanpmar ve hocası Yahya Kemal,

işte bu yüzden “devam ederek değişmek ve değişe­ "Şehitler" kendilerini
rek devam etmenin” gerekliliğine dair birçok eserde feda ederek
fikirlerini beyan ederler. Mümtaz, kendi bilincinde, milletin sürekliliğini
vatanı tekrar vatan yapan bu türden kahramanların sağladıklarından
geleceğe kalması gerektiğini, az ileride oyun oynayan medeniyetin devam
çocukların şarkılarından da bulup çıkaracaktır. Kab­
zincirindeki en önemli
rin on metre kadar aşağısındaki meydanlık alanda,
halkada yer alırlar.
“toza bulanmış kız çocukları”, “Aç kapıyı bezirgân­
başı”™ söylerler. Onları seyrettikten sonra da bir
medeniyet çiçeğine benzeyen şu cümlelerle onun
zihnindekiler! öğrenir okur: “Devam etmesi lâzım ge­
len, işte bu türküdür. Çocuklarımızın bu türküyü söyle­
yerek, bu oyunu oynayarak büyümesi; ne Hekimoğlu Ali
Paşa’nın kendisi, ne konağı, hatta ne de mahallesi. Her
şey değişebilir, hatta kendi irademizle değiştiririz. De­
ğişmeyecek olan, hayata şekil veren, ona bizim damga­
mızı basan şeylerdir.”

“Şehitler” kendilerini feda ederek milletin süreklili­

ğini sağladıklarından medeniyetin devam zincirin­
deki en önemli halkada yer alırlar.

Yedişehitler kabristanı.
Yedikule Hisarı

ara ve deniz surlarının kesiştiği noktada, bir­

çok tarihi yapı ve hisarla semtin ana aksının
biraz daha kıyısında kalan Yedikule, 1960’lara kadar
sakin bir atmosferle anılan, çeşitli tipteki evleri, bos-
tanlarıyla nispeten daha sessiz bir yerdir. Türk şii­
rinde semtin temel niteliği işte bu sükûnetle anılan
yönü olarak öne çıkar. Cevdet Kudretin Meşale der­
gisinde yayımladığı Yedikule’de Akşam şiiri bunun iyi
bir örneği olarak okunabilir:

Güneş vurdu başım bir kale kemerine!

Kuşlar yine bu akşam sulara otursunlar,
Baksınlar şu kocaman mahalle üzerine...

Kızıl bir aydınlıkta şaşırıp kaldı bunlar:

Yedikule, 1960'lara kadar
sakin bir atmosferle
anılan, çeşitli tipteki evleri,
bostanlarıyla nispeten
Ufak saksılar gibi görünüyor uzaktan
Pencere camlarında kurutulan sabunlar...
Madem ki aynı yükü sürüyecek her zaman;
Ne çıkar, çevirdiği dolabın kenarında
Şu bostan beygirinin gözünü bağlamaktan?

daha sessiz bir yerdir. Akşam, Yedikule’nin gezer sokaklarında;

 Yedikule-1965.

Kızıl bir şerit gibi yolların ucu yandı,

Güneş, yardı başını bir kale duvarında...

Bostan korkulukları sanki bir kahramandı,

Kuşlara bahsederken büyük tasavvurundan!
Sular olduğu yerde bir defa halkalandı:

Akşam, attı kendini Yedikule surundan...

İnceliklerin şiirini yazan Behçet Necatigil de Yedikule

isimli şiirinde, semtin geçmişten aktüel zamana ge­
lene kadarki genel manzarasını çizer:

Küçük kent kapılan, sur dibi dükkânlar

Her zaman olmalıdır.
Yolları nasılsa oralara düşenler
Eskilerin durduğu bir zaman olmalıdır/...)

Az ilerde basık, dar

Sur kapısından geniş Yedikule'de akşamcıların
Sularında akşam bir gün mekânı olan Safa, başta
Bostanlara yürür olmalıdır. Selim ileri olmak üzere
Yedikule’de akşamcıların mekânı olan Safa, başta Se­ birçok edebiyatçının
lim İleri olmak üzere birçok edebiyatçının buluşma buluşma ve sohbet
ve sohbet mekânıdır aynı zamanda. mekânıdır aynı zamanda.
KAYNAKLAR

Adıvar, Halide Edip, Ateşten Gömlek, Özgür Yayınlan, İstanbul, 2006.

Adıvar, Halide Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Atlas Kitabevi, İstanbul, 1982.
Ahmed Midhat Efendi, Henüz 17 Yaşında- Acayib-iÂlem-Dürdane Hanım, (Haz. N. Sağlam, K. Yetiş,
M. Fatih Andı), TDK Yayınlan, Ankara, 2000.

Ahmet Rasim, Muharrir, Şair, Edih, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 1980.
Akbal, Oktay, Anı Değil Yaşam, Evrim Sanat Galerisi Yayınları, İstanbul, 1985.

Akçagüner, Zeliha, Kalpağı Gül Oyalılar, Altın Kitaplar, İstanbul, 2008.

Akozan, Sıtkı, Küllüknâme, Burhaneddin Basımevi, İstanbul, 1936.

Akyol, Hamdi, “Seyyâh-ı Fakir: İz Yayıncılık”, Mekân Hikâyeleri (İçinde), (Ed. Koksal Alver- Duran
Boz), İz Yayıncılık, İstanbul, 2017.

Alan, Selami, “Sâmiha Ayverdi’nin Eserlerinde Uç Temel Mekân: Konak, Köşk ve Yalı”, Osmangazi
Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005.

“Arif’in Kıraathanesi", DBİA, C.I, s.305.

Alver, Koksal- Boz, Duran (Ed.), Mekân Hikâyeleri, İz Yayıncılık, İstanbul, 2017.

Anar, Turgay, Mekândan Taşan Edebiyat: Yeni Türk Edebiyatında Edebiyat Mahfilleri, Ketebe Yayın­
ları, İstanbul, 2020.

Anar, Turgay, Huzur Atlası: Ahmet Hamdi Tanpmar’ın Huzur Romanını Okuma Kılavuzu, Kapı Yayın­
ları, İstanbul, 2020.

Andı, Kübra, “Servet-i Fünûn Mecmuası”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.IV, No:7, 2006.
Andı, M. Fatih, “Safahât- Birinci Kitab’m Devrinde Uyandırdığı Akisler”, İlmî Araştırmalar, No:l,
1995.

Arseven, C. Esat, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.

Apaydın, Banu- Eren, Cengiz, “Yapıların Otel Olarak Yeniden Kullanım Bağlamında Mekânsal Dö­
nüşümlerinin Analizi: “Four Seasons Oteli- Sultanahmet Cezaevi” Örneği”, Tasarım+Kuram,
Yıl 2013, Cilt 9, Sayı 15, s. 73- 89.
Ayvazoğlu, Beşir, Altın Kapı: Makale ve Denemeler, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2001.
332 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Ayvazoğlu, Beşir, Dersaadet’in Kalbi Beyazıt, Heyamola Yayınlan, İstanbul, 2009.

Ayvazoğlu, Beşir, Divanyolu: Bir Caddenin Hikâyesi, Otüken Yayınlan, İstanbul, 2003.
Ayvazoğlu, Beşir, 1924: Bir Fotoğrafın Uzun Hikâyesi, Kapı Yayınları, İstanbul, 2010.
Ayvazoğlu, Beşir, Yahya Kemal- 'Eve Dönen Adam’: Ansiklopedik Biyografi, Kapı Yayınları, İstanbul,
2020.
“Babıali”, DBİA, c.l, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1993, s. 524-525.
Bali, Rifat N. , Tabutluklar, Sansaryan Han ve İki Emniyet Müdürü: Nihat Halûk Pepeyi ve Ahmet De­
mir, Libra Kitap, İstanbul, 2011.
Barlas, Mehmet, “Gerçekten Özgür Bir Ortam Kamplaşmayı Önler”, Milliyet, 5 Nisan 1982, s.4.
Bayraktar, Osman, “Diriliş Okulu”, Mekân Hikâyeleri (İçinde), (Ed. Koksal Alver- Duran Boz), İz
Yayıncılık, İstanbul, 2017.
Beyatlı, Yahya Kemal, Aziz İstanbul, MEB Yayınları, İstanbul, 1969.
Bilgegil, M. Kaya, Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1979.
Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1983.
“Bitpazarı", DBİA, c. 2, s. 249-250.
Bolayır, Hatıralar, Hece Yayınları, Ankara, 2007.
Budak, Ali, Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa, Kitabevi Yayınları, İs­
tanbul, 2004.
Buyrukçu, Muzaffer, Dillerinde Dünya, Adam Yayınları, İstanbul, 1995.
Ceyhun, Demirtaş, Sansaryan Hanı, Cem Yayınları, İstanbul, 1973.
Çelik, Yüksel, “Eminönü’nde İlk Kulüp”,(Haz. İlber Ortaylı, Vahdettin Ergin, Erhan Afyoncu), Payi-
taht-ı Zemin Eminönü: Bir Dünya Başkenti I, (içinde), Eminönü Belediyesi Yayınları, İstanbul,
2008.
Demiryürek, Mehmet (Derleyen ve Haz.), Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendiyle Osmanlı Ta­
rih Sohbetleri, Akademik Kitaplar, İstanbul, 2009.
Demiryürek, M..“İmparatorluğun Kayıp Nesli: Cezmi Vakası”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Dergisi, 70, (Ocak 2021), s. 295-315.
Depe, Deniz, “Türkiye’nin İlk ve Tek Yazarlar Kooperatifi Yazko ve Yazko Edebiyat Dergisi”, TÜ-
BAR-XXXVI-/2014-Güz, s.83-108.
Doğan, D. Mehmet, “Hareket’in Bereketi...”, Mekân Hikâyeleri (İçinde), (Ed. Koksal Alver- Duran
Boz), İz Yayıncılık, İstanbul, 2017.
Durbaş, Refik, Rakı ile Edebiyat Muhabbeti, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2007.
Ebuzziya Tevfik, “Kahvehânler", Mecmua-i Ebuzziya, y. 31, No: 130, 28 Muharrem 1330.
Emre, Ali, “Kitaplardan Bir Kale: Beyaz Saray Kitapçılar Çarşısı”, Mekân Hikâyeleri (İçinde), (Ed.
Koksal Alver- Duran Boz), İz Yayıncılık, İstanbul, 2017.
Ergiydiren, Özcan, Hayâli Cihan Değer: Sâmiha Ayverdi İle Hâtıralar, Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul,
2009.
 KAYNAKLAR 333

Ertop, Konur, “Geçmişteki Edebiyatçılarımızın Özel Dünyasını Pek Az Tanıyoruz”, Hürriyet Gösteri,
No: 4, Mart 1981, s.28.
Ertop, Konur, “Yeditepe 30 Yaşında”, Milliyet Sanat, No:354, Mayıs 1980, s.73-75.
Eyüboğlu, I. Zeki, Anılar, Pencere Yayınları, İstanbul, 1999.
“Ferah Tiyatrosu”, DBİA, c. 3, s. 291.
Filmer, Sabahat, Atatürk Yolunda BüyükAdımlar, Gül Matbaası, İstanbul, 1983.
Gedikli, Özgür, “Türk Şiirinde ‘Çarmıhtaki Mabet’ Ayasofya”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der­
gisi, Cilt: 14 Sayı: 76 Şubat 2021, s. 87-103.
Gürlek, Dursun, Ayaklı Kütüphaneler, (İçinde) (Abdullah Uçman, “Ali İhsan Yurd Hocayı Hatırla­
mak”), Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 2003.
Gregoire, Helene D.- Georgeon, François, (Ed.) Doğuda Kahve ve Kahvehaneler, (Çev. Meltem
Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.

Göktürk, Hakkı, “Çadırcılar Caddesi”, İstanbul Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul, 1965, s. 3643.

Güneyli, Halûk, “Sahaflar Çarşısı ve Hatıralar”, Müteferrika, No:5, Bahar 1995.
Günyol, Vedat, Daldan Dala, Adam Yayınları, İstanbul, 1982.
Hızlan, Doğan, “Chevrolet’sini Sattı Papirüs’ü Çıkardı "/Çevrimiçi) http: //hurarsiv. hürriyet, com.
tr/goster/haber.aspx?id=138200&yazarid=4.
Hiç, Vâsıf, “Çenberlidaş’da Vezirhanı Meyhanesi”, İstanbul Ansiklopedisi, C.VII, s. 3817.
İlgaz, Rıfat, Yokuş Yukarı, Çınar Yayınları, İstanbul, 1987.
İleri, Selim, İstanbul Seni Unutmadım, Everest Yayınları, İstanbul, 2012.
İlhan, Attila, Ayrılık Sevdaya Dahil, İş Bankası Yayınları, 21. bsk., İstanbul, 2015.
İlhan, Attila, Bıçağın Ucu, Bilgi Yayınları, 3. bsk., İstanbul, 1996.
İlhan, Attila, Elde Var Hüzün, Bilgi Yayınları, 4. bsk., İstanbul, 1995.
İlhan, Attilâ, Tutuklunun Günlüğü, İş Bankası Yayınları, 5. bsk., İstanbul, 2013.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, SATŞ, C.III, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Anka­
ra, 2000.
İnalcık, Halil, “İstanbul", TDVİA, c. 23, s. 220-239.
İnan, Yusuf Ziya, Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan: Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, (içinde) Sıralar Matbaası,
İstanbul, 1965.
“İsmail Safa’nm Biyografisi”, Türk Düşüncesi, C.I, No: 5, Nisan 1954, s.323.

İşli, Emin Nedret, “Sahaflar”, İstanbul Ansiklopedisi, NTV Yayınları, İstanbul, 2010.
K., Tarık Dursun, “Hüsamettin Bozok: Son Dergici”, Varlık, No:1041, Haziran 1994, s.30-32.
Kadri, Hüseyin Kâzım, Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Hatıralarım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991.
Karakoç, Sezai, “Hâtıralar LXXXI”, Diriliş, y.30, No:74,15 Aralık 1989, s.9.
Karakoyunlu, Yılmaz, Çiçekli Mumlar Sokağı, Doğan Kitap, İstanbul, 2000.
334 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Keskin, Yıldırım, “Müthiş Yıllar”, Varlık, No:1122, Mart 2001, s.19.

Kemal, Orhan, “İkbal Öldü”, Yön, y.4, No:141, 10 Aralık 1965, s.14.

(Kısakürek), Necip Fazıl, Bâbıâli, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 1999.

Korcan, Kerim, Tatar Ramazan, Babil Yayınları, İstanbul, 2005.

Koz, Sabri, “İkbal Kıraathanesi”, DBİA, C.IV, s.144.

Köse, Resul vd. , Dünden Bugüne Tarihi İstanbul Çarşıları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu,
İstanbul, 2018.

Kuban, Doğan, “Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi”, DBİA, c. 4, s. 43-46.

Kuntay, M. Cemal, MehmedÂkif, 7. bsk., İstanbul, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.

Kut, Turgut, “İbn’ül Emin Mahmut Bey’in Pazartesi Toplantıları”, Hürriyet Gösteri, y.l, No: 5, Ni­
san 1981, s. 20-21.

Küllük, y.l, No: 1, Eylül 1940.

Mümtaz, Ahmet Semih, Eski İstanbul Konakları, (Haz. İsmail Dervişoğlu), Kurtuba Yayınları, İs­
tanbul, 2011.

(Odyakmaz), Nevzat Sudi, Küllük Anıları, Mephisto Yayınları, İstanbul, 2004.

Okay, Orhan, Silik Fotoğraflar, O tüken Yayınları, İstanbul, 2001.

Okay, Orhan, Bir Başka İstanbul, Kubbealtı Neşriyâtı, 3. bsk., İstanbul, 2012.

Okay, M. Orhan, “Celal Sâhir", TDİA, C. VII, s.245.

Onaran, Mustafa Şerif, “Memet Fuat’ın Edebiyat Dergileri”, Varlık, No:1145, Şubat 2003, s.31-34.

Ortaç, Yusuf Ziya, Bizim Yokuş, Akbaba Yayınları, İstanbul, 1966.

Ortaç, Portreler, Akbaba Yayınları, İstanbul, 1960.

Otyam, Fikret, Arkadaşım Orhan Kemal ve Mektupları, E Yayınları, İstanbul, 1975.

Ozansoy, Halit Fahri, Edebiyatçılar Çevremde, Sümerbank Kültür Yayınları, Ankara, 1970.

Özalp (Haz.), Ömer Hakan, Mehmed Ubeydullah Efendinin Malta, Afganistan ve İran Hatıraları,
Dergâh Yayınları, İstanbul, 2002.

Özkırımlı, Atilla, “Devrimler Bir Bir Yok Edildi”, Cumhuriyet, 18 Nisan 1988.

Pamuk, Orhan, Kara Kitap, YKY, 2.bsk, İstanbul, 2014.

“Panel: Tanpmar’ı Tanımak” (Yön. A. Uçman, Katılanlar: T. Alptekin, B. Emil, T. Yücel, K. Ertop, C.
Çapan, S. Tanman), Tanpmar Zamanı: Son Bakışlar (Haz. Handan İnci) (İçinde), Kapı Yayınları,
İstanbul, 2012.

(Ran), Nazım Hikmet, Bütün Şiirleri-Delta, YKY, 4. bsk., İstanbul, 2008.

Ran, Nazım Hikmet, Yazılar (1935), Adam Yayınları, 2. bsk., İstanbul, 1992.

Safa, Peyami, “Babam İsmail Safa”, Türk Düşüncesi, C.I, No: 5, Nisan 1954, s.343.

Sakaoğlu, Necdet, “Encümen-i Ülfet”, DBİA, C.III, s.172.

 KAYNAKLAR 335

Sayar, Ahmed Güner, A. Süheyl Ünver: Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri/1898-1986, Ötüken Yayınlan, İs­

tanbul, 2004.

Saydur, Mehmet, Markopaşa Gerçeği, Çınar Yayınlan, 2.bsk., İstanbul, 2013.

Sema, Sadri, Eski İstanbul’dan Hatıralar, İletişim Yayınları, 3. bsk., İstanbul, 1994.

Sertoğlu, Midhat, İstanbul Sohbetleri, İstanbul, Bedir Yayınları, 1992.

Şeyda, Edebiyat Dostları, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1970.

Soldan, Uğur, Şiirin Aynasındaki Simurg: Hilmi Yavuz’un Hayatı, Estetiği ve Şiir Dünyası, Can Yayın­
ları, İstanbul, 2003.

Sülker, Kemal, Aralara Yolculuk, Yazko, İstanbul, 1983.

Şahsuvaroğlu, Halûk Y, “Her Biri Birer Klüp Olan Eski Kahvehaneler”, Cumhuriyet, 1 Haziran 1956,
s.2.

Şen, Dr. Cafer, Fecr-iÂti Edebiyatı: Tespit, Tahlil, Tenkit, Ankara, Gazi Kitabevi, 2006.

Tahir, Kemal, Esir Şehrin Mahpusu, İthaki Yayınları, 3. bsk., İstanbul, 2007.

Tahir, Kemal, Esir Şehrin İnsanları, İthaki Yayınları, İstanbul, 2005.

Talu, R. Ercüment, Kan ve İman,(Haz: Rahim Tarım), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988.

Taner, Haldun, Berlin Mektupları, Bilgi Yayınları, 2. bsk., Ankara, 1993.

Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.

“Tarihin Kaydettiği Bir Gün - Padişahı İçin Can Veren Bir Millet”, Hadısâtgazetesi, 24 Mayıs 1335
/1919, S. 144, s. 1.

Tayşi, M. Serhan, Ali Emîrî’nin İzinde, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009.

Topçu, Esra, “Cumhuriyet Gazetesinde Edebî ve Kültürel Faaliyet”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilim­
ler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014.

Toros, Taha, Kahvenin Öyküsü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.

Toy, Erol, Yazko’nun Öyküsü, Yaz Yayınları, İstanbul, 2007.

Uçman, Abdullah, Fatih’te Geçen Kırk Yılın Hikâyesi, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2009.

Uçman, Abdullah, Edebiyat-ı Cedîde’ye Dair Ali Ekrem’den Rıza Tevfik’e Bir Mektup, İstanbul, Kita­
bevi Yayınları, 1997.

Uğurlu, Nurer, Orhan Kemal’in İkbal Kahvesi, 2.bsk., Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002.

Ural, Ali, “Mekân Bildirimidir”, Mekân Hikâyeleri (İçinde), (Ed. Koksal Alver- Duran Boz), İz Yayın­
cılık, İstanbul, 2017.

Userin, Ali Görkem, “Kitabevi’nin Bereketli Çiğ Köfte Buluşmaları”, Mekân Hikâyeleri (İçinde),
(Ed. Koksal Alver- Duran Boz), İz Yayıncılık, İstanbul, 2017.

Uşaklıgil, Halid Ziya, Kırk Yıl, Özgür Yayınları, İstanbul, 2008.

Ümit, Ahmet, İstanbul Hatırası, Everest Yayınları, 2. bsk., İstanbul, 2010.

336 HAFIZA VE MİRAS: FATİH’İN EDEBİYAT DURAKLARI

Ünal, Birsen, “Türk Kadınlığı İçin Çağdaş Bir Adım: Kadın Gazetesi (1947 - 1951)”, Selçuk Üniversi­
tesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya,
2010.
Ünver, A. Süheyl, Yahya Kemal’in Dünyası, 3. bsk., (Yay. Haz. Yasin Beyaz), İstanbul, İşaret Yayın­
ları, 2010.
Ünver, A. Süheyl, “Yayın Hayatımızda Önemli Yeri Olan Sarafim Kıraathanesi”, Belleten, C. XLIII, No:
170, Nisan 1979.
Yıldırım, Tahsin, “Türk Gazetecilik Tarihi Üzerine Bir Deneme - I” , Yeni Türk Edebiyatı Araştır­
maları, nr.1, 2009, s. 285-324.
Yüksel, Prof. Dr. Ahmed Nuri “Ziya Nur Aksun Hakkında Birkaç Söz”, Bilge Tarihçi Ziya Nur Ak-
sun(İçinde), Marifet Yayınları, İstanbul, 2004.