HALKBİLİMİ

HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Halkbiliminin Dünyadaki Gelişimi

 Halkbiliminin Avrupa’daki gelişimi
 Halkbiliminin Türkiye’deki Gelişimi
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

Halkbiliminin Avrupa’daki Gelişimi

 Halkbilimi, Batı düşünce geleneğinde uzun bir evrimin

sonucu olarak bağımsız bir disiplin niteliğinde ortaya çıkar.
Ancak bu entelektüel bir güç halinde ortaya çıkmasından
çok öncelerde de pek çok folklorik ögenin derlendiği
kaynaklara rastlamak mümkündür.

 Folklor malzemelerinin toplanması tarihçesi, dünya

milletlerinin tarihi kadar eskidir.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «Eski Yunan’da Pausanias (M.Ö 2. yüzyıl) kendi

memleketinin alt tabakalarının hayatlarından, inançlarından
bahsetmek suretiyle bize ilk folklor incelemesini yapmış
yazar olarak görünür.» (Boratav, Pertev Naili; 2000:7)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Arap seyyahı İbni Fazlan’ın 10. yüzyılda Türkistan,’a yaptığı

seyahatle ilgili seyahanatnâmesinde, Arap seyyah ve şairi
Ebû Dülef’in 10. yüzyılda Türk, Çin, Hint ülkelerine yaptığı
seyahatle ilgili risalesinde,Venedikli Marco Polo’nun 13.
yüzyılda Uzakdoğu seyahatiyle ilgili olarak yazdığı
seyahatnâmesinde birçok folklorik bilgi yer almaktadır.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Halk kültürü ürünlerine değer verilerek bunların derlenmesi

konusundaki ilk çalışmalar, bilinçsiz olarak 17. yüzyılda
başlamıştır. İngiliz Thomas Browne’nun 1846’da yazdığı ‘Halk
Arasındaki Boş İnançlar Üzerine Araştırmalar’ kitabı,

 Fransız Jean Babtiste Thiers’in 1677 yılında yazdığı ‘Boş İnançlar

Elkitabı’ adlı kitap,

 Fransız Charles Perrault’un halk masalları kitapları öncü

derleme kitaplarıdır. (Tan, Nail; 1997:17)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 İlkellerin ve Avrupa köylülerinin kültürü üzerine yönelen olumlu

ve olumsuz yaklaşımlar, aydınlanma döneminde de sürer.

 Fransa’da bu dönemde dikkati çeken isimlerden Jean Jacques

Rousseau (1712-1778), ilkel insanı ve doğayı neredeyse bir
din haline getiren yorumlar yapar.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Aydınlanmacıların büyük bir kısmı ilkel insana hayranlık

duymamakla birlikte; geleneği reddederek akla önem verirler.

 François M. A.Voltaire (1694-1788), ‘Törenler Üzerine

Denemeler/ Essais sur les moeurs’ adlı eserinde Asya ve
Amerika yerlilerinin törenlerini karşılaştırır ve Asya’da biraz
tuhaf ve gülünç bulmakla beraber onların ‘eşitlikçi’ olduğunu
vurgular. (Başgöz, İlhan; 2002:4)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «Charles-Louis de Secondat, Baron de Montesquieu (1689-

1755), ‘İran’dan Mektuplar/ Letters des Persanne’ adlı
eserinde güya Paris’te oturan bir İranlıya yazdığı mektuplarda
doğu kültürüne imrenen ve dolaylı olarak kendi kültürünü
eleştiren ifadeler kullanırken kendi kültür ve geleneklerini
değiştirme isteğini ortaya koymuştur.» (Başgöz, İlhan; 2002:5)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «Bernard de Fontenelle’in 81657-1757), 1724 yılında

yayımladığı ‘Hayvan Masallarının Kökeni/ L’origine des fables’
adlı eserinde bir hukuçu olmasına rağmen masalların kökeni
üzerine ortaya koyduğu fikirler dönemi için önemlidir.»
(Oğuz, M. Öcal; 2004:31-67)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «Aydınlanma devrinin yazarları, bu şekilde Doğu

halklarının toplum kuramlarını açıklarken, kendi
toplumlarını dolaylı olarak eleştirmişler, insan kültürü
üzerine son derece yeni düşünceler de geliştirmişlerdir.»
(Çobanoğlu, Özku)l; 1999:75
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 HERDER

 Edebiyatın orijinal olabilmesi için yabancı etkilerden kurtulmuş

olması gerekir. Bunun için Almanlar,Yunan, Latin veya başka bir
milleti taklit etmek yerine kendi ilkel kökenlerine dönmelidirler.
 Herder’e göre bunu sağlamanın yolu, Almanların kendi sade ve
zengin dilini kullanmak ve Alman ulusal ruhunu yakalamaktır.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 18. yüzyılın sonlarına doğru Herder, «Halk Türküsü (Volkslied)»,

«Halk Ruhu (Volkseek)» ve «Halk İnanması (Volkglaube)» gibi
terimler kullanır.

 Herder’in 1778-1779’da «Halk Türküleri Antolojisi (Stimmen

der Völker in Liedern)» ilk defa yayınlanır ve eser, dönemin
romantik milliyetçileri üzerinde büyük bir etki ve motivasyon
yaratır ve art arda folklor denemeleri ile koleksiyonlar
yayımlamaya başlar…
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 GRİM KARDEŞLER

 1812’de «Çocuk ve Aile Masalları (Deutsche Kinder und

Hausmarchen)» yayımlanır.

 Grimm Kardeşler’in bu eseri, dönem eserleri içinde ayrıca

önem taşır çünkü bazı görüşlere göre halkbilimi çalışmaları bu
eserle birlikte bağımsız bir bilim dalı kimliği kazanır.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 1787 yılında Almanca terim : ‘Volksunde’

 1846 yılında Almanca kelimenin çevirisiyle : Folklore

kullanımı başlar…
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «19. yüzyıldan itibaren Avrupalı aydınlar, imparatorlukların

ve köleliğin baskısı altındaki insanlara özgüvenlerini, ulusal
onurlarını kazandırmak amacıyla o zamana kadar
yazılmamış yerel tarihlerin ve kayda geçirilmemiş
kültürlerin peşine düştüler. Çalışmalarındaki ilham
kaynağını halkbilimi oluşturdu.» (Smidchens, Guntis; 2000:
93)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 20. yüzyılın başlarında ise Avrupa devletlerinde folklor

dergileri, arşivler çoğalmış; devletler kendi kültürlerine ait
ürünleri derleyip arşivlemeye başlamış; çok sayıda
üniversite ve enstitü kurulmuştur.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

Halkbiliminin Türkiye’deki Gelişimi

 Avrupa’da olduğu gibi Türkiye’de de folklorun yeni bir

bilim olarak sunulmasından önce Türk halk kültürü
malzemesini derleyici, gelecek nesillere aktarıcı eserler
yazılmıştır.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Orhun Âbideleri – 8. yüzyıl

 Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) – 11. yüzyıl
 Divanü Lügat’it Türk (Kaşgarlı Mahmud) – 11. yüzyıl
 Dede Korkut Kitabı – 14- 15. yüzyıl
 Baburnâme (Zahirüddin Muhammed Babur) – 16. yüzyıl
 Cihannüma, Keşfü’z-Zünûn, Mizanü’l-Hakk fi İhtiyari’l-Ahakk
(Katip Çelebi) – (17. yüzyıl)
 Seyahatnâme (Evliya Çelebi) – 17. yüzyıl
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Ayrıca;

 Vaka’anüvis tarihleri, fetihnâmeler, mahkeme-i şer’iye

sicilleri, tahrir defterleri, menakıpnâmeler, vilayetnâmeler,
şehrengizler, fetva dergiler, letâif kitapları, sûrnâmeler,
cönkler, mecmualar, kıyafetnâmeler, divânlar, mesneviler,
minyatürlü kitaplar da Türk folkloruyla ilgili değerli bilgiler
verir.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Türkiye’de halkbilimi çalışmalarına zemin oluşturacak

önemli iki adım görülür:

 Bunlardan ilki; Tanzimat Dönemi’ndeki (1839-1876)

çalışmalardır.
 Bu dönemde edebiyat, sosyal değişimin aracı olarak kabul edilmiştir.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 İkincisi ise; daha sonraki yıllarda Türkiye’de milliyetçilik akımıyla

gelişen uyanış olarak adlandırılabilir.

 Bu akım, Osmanlı kozmopolitizmine karşıt bir fikirler topluluğu

şeklinde gelişmiş; romantik-milliyetçi bir tavır alan aydınlar ‘halk’a
yönelmeye başlamış, bunun sonucu olarak da farklı formlarda karşımıza
çıkan halk kültürü ürünlerini kapsamlı bir şekilde toplamaya
girişmişlerdir. (Birkalan, Hande A.; 2000:7-8)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Tanzimat yazarlarının halk dili ve edebiyatından yararlanarak

Batı Edebiyatı türlerinde eserler yazmaya eğilmeleri sonucunda
1839’dan sonra bir bölüm folklor ürünü yazıya geçirilmiş olur.

 İbrahim Şinasi (1826-1871)

 Tenasüh, Eşek ile Tilki, Karakuş Yavrusu ile Karga, Arı ile Sivrisinek
(1862)
 Şair Evlenmesi
 Durûb-ı Emsal-i Osmaniyye (atasözleri kitabı)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Ahmet Mithad Efendi (1844-1912)

 Ebüzziya Tevfik Bey (1849-1913)

 Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)

 Moliere piyesleri
 Lehçe-i Osmanî (1876)

 Mehmet Kâmil Bey

 Melceü’t – Tabbahin (1844- İlk basılı yemek kitabımız)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Tanzimat ve I. Meşrutiyet dönemlerinde bu çalışmalar

yapılırken bir yandan da taşbaskısı halk hikayeleri, masallar,
fıkra kitapları, halk şairlerinin şiirleri yayımlanıyor, bol bol
okuyucu bulmuş;

 II. Meşrutiyetten sonra (1908) bu tür yayınlar daha da

çoğalmıştır.
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 1913’ten önce Türk Folkloru derlemeleri, araştırmaları yapan

yabancı araştırmacılardan bazıları;
 Macar İgnacz Kûnos (1860- 1945)
 George Jocob
 Gyula Nemeth
 Friederich Giese
 F. Wilhelm Radloff
 Thedor Menzel
 Ethe
 …
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Türkiye’de folklordan ilk defa Ziya Gökalp söz etmiş ve folklor

kelimesine karşılık olarak ‘halkiyat’ terimini kullanmıştır. (Halka
Doğru, s.14)

 Fuad Köprülü, 1913 yılında Ziya Gökalp’ın ‘halkiyat’ kelimesini

kullanarak folklor üzerine yazdığı yazıdan altı ay sonra, folklor
üzerine bir yazı kaleme alır. Bu yazıda terimin batıdaki kullanımını
Ziya Gökalp’ın önerisi olan ‘halkiyat’ terimiyle birlikte kullanır:

 «Yeni Bir İlim: Halkiyat: Folk-lore» İkdam Gazetesi- 6 Şubat 1914

HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Bu alanda gerçekleştirilen daha sonraki resmi faaliyetler

 Maarif Vekâleti’ne bağlı ‘Hars Dairesi’nin kurulması

(1920, Ankara)
 Ziya Gökalp ve etrafında topladığı gençlerle derlediği bazı masalların Küçük
Mecmua’da yayımlamak üzere ‘Usullere Dair’ genel başlığı altında ‘Halkiyat I-
Masallar’ yazısının yazılması
(1922, Diyarbakır)
 Etnografya Müzesi’nin kurulması (müzeyi kurma görevi Macar Mezaroş’a
verilmiştir)
(1924, Ankara)
 Anadolu Halk Bilgisi Derneği’nin kurulması
(1 Kasım 1927)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 «1930 yılından sonra Türk halkbilimi araştırmalarına hizmet veren iki kuruluş da
‘Türk Dilini Tetkik Cemiyeti – Türk Dil Kurumu’ , ‘Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti –
Türk Tarih Kurumu’nun kurulması (1930)

 Atatürk’ün emri ile ‘Türk Ocakları’ yerine ‘Halk Evleri Derneği’nin kurulması (1932)

 Pertev Naili Boratav (1907-1998) tarafından Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesinde halk
edebiyatı kürsüsünün kurulması (1939)
HALKBİLİMİ ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ

 Milli Folklor Araştırma Enstitüsünün kurulması (1966)

 1980 sonrası yeni bir aşama başlar. Dursun Yıldırım’ın Yüksek Öğretim Kuruluna
sunduğu ‘Folklor Hakkında Genel Bilgiler ve Folklor Bölümünün Üniversitelerimizde
Kurulmasına İlişkin Düşünceler’ başlıklı raporla lisans düzeyinde Halkbilimi ana bilim
dalının açılması
 BİBLİYOGRAFYA

 Artun, Erman; Türk Halk Bilimi, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2010.

 Artun, Erman; Türk Folklorunun Turizm Açısından Değerlendirilmesi, Folklor
Halkbilim Dergisi, c. 5, İstanbul.
 Örnek, Sedat Veyis; Türk Halkbilimi,T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1995.
 Örnek, Sedat Veyis; Etnoloji Sözlüğü, DTCF Yayınları, Ankara, 1971.
 Örnek, Sedat Veyis; Budunbilim Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara,
1973.
 Albayrak, Nurettin; Halk Edebiyatı Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul, 2010.
 HALKBİLİMİ
Kapadokya Meslek Yüksekokulu
2015 - 2016

 Teşekkürler
 Başarılar