izkphu Hkkjrh; ukjh % ,d

lkaLd`frd v/;;u
lkrokgu oak ds vkyksd esa
MkW0 dUgS;k flag

veksgefLe lk Ro lk RoeL;eksge~A
lkekgefLe _DRoa |kSjga i`fFkoh Roe~AA 1
^^eS fo.kq gw] rqe y{ehA rqe =;h gks] eSa f=nsoA
eSa lxhre; lkeosn gw] rqe dforke;h _pk _d~osn gksA
eSa vUrjh{k gw vkSj rqe i`FohA**
Hkkjrh; lekt ,oa laLd`fr esa ukjh ds fofo/k Lo:iksa dh
dYiuk ifjyf{kr gksrh gSA nsk dky ifjfLFkfr ds vuq:i ukjh
dks ekr` Lo:i] lg/ke.khZ] ofurk] vcyk] dkfeuh] nkfeuh]
dqyifydk] nqfgrk tSls gtkjksa kCnksa ls foHkwfkr fd;k
x;kA izR;sd Lo:i esa ukjh iq:k ds lkFk da/kk ls da/kk feykdj
pyrs gq, fn[kk;h iM+rh gSA vusdkusd dk;kZsa esa ukfj;kas
us iq:kksa dks Hkh ihNs NksM+ fn;k] lkFk gh viuh dqN
izkd`frd vkdj&izdkj] cukoV] ekr`Ro] okRlY;rk ,oa yTtk ds
dkj.k iq:kksa dh vis{kk fuEurj izrhr gksrh gSA ijUrq
vk/kqfud oSKkfud ekurs gSa fd fL=;ksa esa ,dkxzrk ,oa
dk;Z {kerk iq:kksa dh vis{kk dgh vf/kd gksrh gSA Hkkjrh;

laLd`fr ,oa bfrgkl esa ukjh dk ekr`:Ik iz/kku gS tks gesa

Lusg ,oa eerk ls vkIykfor djrk gSA ukjh Hkksx ugha

cfYd ;ksx dk lk/ku gS] blfy, mlds Hkksx iz/kku :Ik ls
for`.kk iSnk djus ds fy, mldh fuank dh x;h gSA
vFkkZr~ ;gka ;g vkk; xzg.k djuk pkfg, fd oSfnd ijEijk
ls LekrZ ijEijk dk tks fojks/k gS] og L=h ds izfr Hkksx
iz/kku n`fV gVkdj] ekr` :Ik dh izfrBk djuk izrhr gksrh
gSA mYys[kuh; gS fd ukjh kCn dh O;qRifRr u` kCn esa
hu izR;; ds la;ksx ls gqbZ gSA
kks/ksRrj v/;srk ih0Mh0,Q0] izkphu bfrgkl] iqjkro ,oa
laLd`fr foHkkx] nh0n0m0xks0fo0fo0 xksj[kiqj

ekuo ,oa ekuo lekt dh mRifRr ds le; L=h&iq:k ds

e/; Je foHkktu ugh FkkA L=h ,oa iq:k nksuksa gh leku
dk;Z tSls vk[ksV vkfn fd;k djrs FksA Hkkjr esa e/; ikkk.k
dky ls ekuo voksk iz;kIr ek=k esa n`fVxr gSaA ftuls LiV
gS fd uj ,oa ukjh dh kkjhfjd ekin.M yxHkx ,d tSlk gh FkkA
ljk; ugj jk; ls izkIr dqy 15 dadkyksa esa pkj dadky fL=;ksa
ds gSaA ftudh vkSlr vk;q 15 ls 35 okZ ekuh x;h gSA ;gka
ls izkIr uj dadky dh yEckbZ 173 laseh ls 192 laseh rd ,oa
ukjh dadky dh yEckbZ dk vkSlr 174-9 lsaeh ls 189-7 laseh
ekih x;h gSA2 egngk ls izkIr dadky Hkh LiV :i ls L=h ,oa
iq:k nksuksa dks leku :i ls V&iqV FksA izkxSfrgkfld
fp=dyk esa Hkh L=h ,oa iq:kksa dks lkFk lkFk fkdkj djrs

gq, fn[kk;k x;k gSA ftlls LiV gS fd vkjfEHkd voLFkk esa

uj ,oa ukjh leku kfDr ds Lokeh FksA flU/kq&ljLroh lH;rk ls
izkIr ewgjks] feV~Vh dh ifV~V;ksa ij vusdkusd L=h
vkd`fr;k mdsjh x;h izkIr gqbZ gSaA

oSfnd ;qxhu ukjh

oSfnd ;qxhu ukjh iq:kkas ds leku gh fk{kk ,oa lekurk
dh vf/kdkjh FkhA oSfnd ;qxhu fonqfk;ksa esa lqyHkk]

xkxhZ] eS=s;h] ?kkskk] xks/kk] foookjk] vikyk]

jksekk] yksikeqnzk vkfn izeq[k ukfj;ka [;kfr izkIr gSaA 4
_d~osn ds vuqlkj fL=;ka Lora=rkiwoZd fk{kk xzg.k
djrh Fkha vkSj LoPNUnrkiwoZd fopj.k djrh FkhA
iq:kkas dh rqyuk esa og fdlh Hkh izdkj fuEu vkSj
vuqUur ugha FkhaA uoo/kw Lolqj&x`g dh lkezkKh
gksrh FkhA5 ukjh vR;ar lqlaLd`r] lqlH;] gksus ds lkFk gh
lekt dh izHkkokkyh ,oa xkSjoiw.kZ vax FkhA lHkh
lkekftd dkZO;ksa dk fuBkiwoZd ikyu djrs gq, ifr ds
lkFk x`g ds ;kfKd dk;Z lEiUu djrh FkhA6 vFkoZosn esa
fL=;ksa dh izfrBk ,oa lkekftd fuBk dk lw= fn[kk;h
iM+rk gSA ;gka ukjh loZlEiUu] fo|kkhy] eerk] ;k vkSj
lEifr dh izrhd le>h x;h gS] lkFk gh ukjh dks x`g lkezkKh
ds :i esa izfrBkfir fd;k x;k ,oa ?kj ds izR;sd lnL; dks

mlds kklu esa jgus dk funsZk fn;k x;k gSA7 ,sls gh

vusdkusd m)j.k oSfnd lkfgR; esa miyC/k gaSA
mRrj oSfnd dky esa L=h vkSj iq:k ,d nwljs ds
vfHkUu vax ekus tkus yxsA bl voLFkk esa L=h dk egRo
bruk c<+ x;k fd vdsyk iq:k dks viw.kZ ,oa v/kqwjk
ekuk x;kA8 blh dky esa ukjh ds iw.kZ nSoh; Lo:I dh
dYiuk dh x;hA L=h ,oa iq:k dks ;K :ih jFk ds tqM+s gq,
nks cSy ds :I esa laKkfir fd;k x;kA9 vr% LiV gS fd bl
;qx esa uj&ukjh ifr&ifRu ds :i esa :<+ gksus yxs] lkFk
gh ;K esa iRuh dh lgHkkfxrk vfuok;Z dj nh x;hA10 iRuh
x`g dh ifjpk;d cudj x`g.kh cu xbZA x`g vkSj iRuh
nksuks dk vU;ksU;kfJr laca/k ekuk tkus yxkA fkf{krk
,oa lqlH; dU;k izkfIr ds ds fy, foksk vuqBku dk
vk;kstu fd;k tkus yxkA iq:kksa ds leku ukjh Hkh
czEgp;Z dk ikyu djrs gq, fo|k/;;u fd;k ,oa czEgokfnuh
dgh x;hA11 dkykUrj esa fL=;ksa dks ;kfKd dk;Z ls vyx
djus dk iz;kl fd;k x;k] ijUrq Hkkjrh; lekt esa mudh
tM+sa vR;Ur etcwr gSa] ftlds ifj.kkeLo:i vkt Hkh
/kkfeZd dk;ksZ esa iRuh dk gksuk vko;d gSA

Le`fr] egkdkO; ,oa /keZkkL= esa of.kZr ukjh

/keZkkL=ksa ,oa Le`fr;ksa esa ukfj;ksa ds

jktuhfrd] lkekftd] /kkfeZd] vkfFkZd vkSj oS;fDrd lHkh
fLFkfr;ksa ij izfrcaf/kr djus dk iz;kl fd;k x;kA dU;k] iRuh
vkSj ekrk tSlh fLFkfr esa mUgsa dzek% firk] ifr ,oa
iq= }kjk lajf{kr ekuk x;kA12 lw= ,oa Le`fr dky esa
fL=;ksa dh fLFkfr detksj ,oa n;uh; gks x;hA bl dky[k.M
esaa fonskh vkdze.k gksus yxs Fks ftlds dkj.k ;g
izfrca/k mudh lqj{kk gsrq fd;k x;k izrhr gksrk gSA
Hkkjrh; tuekul vkjEHk ls gh lqj{kkRed vFkok
izfrj{kkRed O;oLFkk dk i{k/kj FkkA vr,o yM+us dh
vis{kk cpus dk iz;kl Hkkjrh;ksa }kjk fd;k x;kA ftlesa
Hkkjrh; ukfj;ksa dh fLFkfr dk vR;f/kd iru gqvkA bl ;qx
esa ukjh dks iq:k ds lkFk ;K esa lksejl dk Hkkx ikus ls
oafpr dj fn;k x;kA13 dkj.k tks Hkh jgk gks fu%lUnsg
fL=;ksa dh fLFkfr esa voufr fn[kk;h fn;kA ;|fi jkek;.k esa
lhrk ds fy, vknj Hkko iznfkZr fd;k x;k gSA egkHkkjr
esa ;qf)fBj dh ftKklk dk lek/kku djrs gq, Hkhe us LiV
fd;k fd fL=;ka viuh fyIlk nck ugh ldrh] blfy, mu ij fdlh
iq:k dk fu;a=.k vko;d gS] lkFk gh crk;k fd fL=;ksa dh
nks dksfV;ka gS ,d lk/oh vFkkZr Kkuh ,oa fkf{kr vkSj
nwljh vlk/oh vFkkZr lkekU; L=hA lk/oh fL=;ka i`Foh dh

ekrk ,oa lajf{kdk gS tcfd vlk/oh ukjh viuh ikih

xfrfof/k;ksa ls fo[;kr gSA14 egkdkO; ,oa ekS;Z dky esa
Hkh fL=;ksa dh fLFkfr esa dqN foksk ifjorZu fn[kk;h
ugh nsrkA mYys[kuh; gS fd dkSfVY; us fL=;ksa }kjk
dqN egRoiw.kZ dk;Z lEiUu fd;s tkus dk mYys[k fd;kA
tks vizR;{k :i ls kklu] izkklu dks cuk;s j[kus esa
egRoiw.kZ FkhaA
Lkkrokgu ;qxhu ukjh dh jktuSfrd ,oa /kkfeZd
fLFkfr
izkphu Hkkjrh; bfrgkl esa lkrokgu jktoak fL=;ksa
dh fLFkfr dk Lo.kZ;qx ekuk tk ldrk gSA bl jktoak ds
jktkvksa us u dsoy ekr`iz/kku lekt dks c<kok fn;k] bl
dky dh ukfj;ksa us kklu lRrk lapkfyr djus esa ifr] firk
,oa iq= dk lg;ksx fd;k] vfirq Lo;a jkfu;ksa us kkld cu dj
vius jktoak dh xkSjo dks c<+k;kA bl jktoak ds
jktkvksa us vius uke ds lkFk viuh ekrkvksa ds uke dk
iz;ksx fd;kA ;Fkk& xkSrehiq= lkrd.khZ] xkSrehiq= cyJh]
ofkBhiq= iqyekfo vkfnA lkrokgu vfHkys[kksa ls Kkr
gksrk gS fd ;g jktoak ekr`ewyd Fkk] lkFk gh ekrk ds
xks= ds lkFk iq= dks vfHkO;Dr fd;k x;k gSA mYys[kuh;

gS fd vusd xks= ,oa oakksa ds uke fL=;ksa ls lEcaf/kr

feyrs gSaA egkjkuh ukxfudk egkjfBd {ks= ds vaxh;
dqy dh jktdqekjh FkhA ftlus ifr dh e`R;q ds ipkr vius
vYi O;Ld iq= ds laj{k.k gsrq kklu lRrk laHkky fy;k ,oa
k=qvksa ls jktoak dh j{kk fd;kA fu%lUnsg Hkkjrh;
bfrgkl esa ;g igyh ?kVuk gS tc fdlh L=h ds }kjk kklu
lRrk lapkfyr fd;k x;k gksA bl vfHkys[k ls Kkr gS fd
egkjkuh ukxfudk us oSfnd ;K lEikfnr fd;k] lkFk gh dbZ
egRoiw.kZ nku Hkh fn;k A blls LiV gS fd ukfj;ksa dsk
dksk [kpZ djus dk vf/kdkj FkkA15 mYys[kuh; gS fd
uuk/kkV vfHkys[k dk vkjEHk nsorkvksa dh vH;FkZuk ls
gqvk gS] tks fdlh Hkh iq:k kkld dh Hkkafr fn[kk;h
iM+rh gSA ftlesa /keZ] bUnz] ladkZ.k&oklqnso]
pUnz&lw;Z] yksdiky] ;e o:.k] dqcsj vkSj oklo dk mYys[k
fd;k x;k gSA mYys[kuh; gS fd oSfnd lkfgR; esa
fL=;ksa }kjk vk;ksftr ;Kksa esa czkEg.kks ds fy, fuks/k
fd;k x;k gSA ,slh voLFkk esa ;g lgt izu mHkjrk gS fd
D;k lc ;K mlus Lo;a fd;s&djk;s FksA ,lh ifjfLFkfr esa
O;qgyj egksn; dk ekuuk gS fd kklu djus okyh ukjh ij ;g
fu;e ykxw ugha FkkA dqN fo}ku ekurs gS fd iRuh la;kt
uked ;K esa iRuh osfndk ij cSBrh Fkh ,oa ifr osnh ds
uhps vklu xzg.k djrk FkkA ;g ;K fufpr :i ls ekr`

lRrkRedrk dks lesVs gq, ifjyf{kr gksrk gSA uuk?kkV

vfHkys[k esa ukxfudk dks nf{k.kkiFkifr dh iq=h] osnJh
dh ekrk] x`g&rkiL;k] czEgpkfj.kh] nh?kZozr] ;Kvkfn
djus okyh dgk x;k A ;K lEiUu gksus ds ckn bl jkuh us
1100 xk;] 10 gkFkh] 289 ckal dh ykBh vFkkZr
cak;fV ,oa dbZ xkao nku esa fn;kA
okfkfBhiq= iqyekfo ds okZ19 oas dk ukfld
vfHkys[k esa mldh firkegh egknsoh xkSreh cyJh dks ;K
nku djrs gq, iznfkZr fd;k x;k gSA ftlesa dgk x;k gS fd
bl jkuh us dqy dh Jh dks foiqy cuk;k lkFk gh jkuh ozr]
miokl] lR;okfnrk] jktfkZo/kw ds vuq:i vkpj.k okyh gSA 16
dSykl ioZr ds fk[kj ln`k f=jeh ioZr&fk[kj ij fLFkr
foeku ds leku iw.kZ ,oa le`f)&iw.kZ y;.k dks ns;/keZ
ds :i esa cuok;k vkSj ml y;.k dks egknsoh egkjkt&ekrk]
egkjkt&firkegh us Hknzk;.kh fHk{kq&la?k dks iznku
fd;kA ckn esa muds ikS= iqyekfo us ml y;.k dh
ns[kHkky ds fy, ,d xzke nku esa fn;kA mYys[kuh; gS
fd ;g y;.k Hknzk;.kh lEiznk; uke ckS) la?k dks nku esa
fn;k x;kA blls LiV gS fd bl dky[k.M esa czkEg.k /keZ]
oSfnd /keZ ds lkFk gh ckS) /keZ Hkh viuh mRd`Vrk
dks iznfkZr djrk gSA

lkrokgu ;qxhu ukjh dh oL=kHkwk.k

lkrokgu ;qxhu ukfj;ksa ds oL=kHkwk.k dh leqfpr
tkudkjh lkaph ,oa Hkjgqr dh osfndkvksa ij vfHkO;aftr
ekuokd`fr;ksa ls gksrh gSA17 mYys[kuh; gS fd lkaph ds
v)Zfp=ksa esa fL=;kssa dk nks rjg dh lkMh igus gq,
fn[kk;k x;k gSA ,d esa lkM+h ?kqVuksa rd igqprh gS
vkSj pwuV dh ykax ihNs [kkasl yh tkrh FkhA Qhrsnkj
Hkkx dj/kuh esa [kksalk tkrk FkkA nwljh izdkj dh lkM+h
esa ,d Hkkx rks dej esa yisV fy;k tkrk Fkk vkSj pwuV
dh ykax dks ihNs [kkaslk tkrk FkkA orZeku le; esa bldk
pyu e/;iznsk ,oa egkjkV esa gSA blds vykok flj ij
uqdhyh vks<uh dk Hkh izpyu FkkA ftlesa ihNs dh vksj
ia[k ds vkdkj dh vks<uh vf/kd izpfyr FkhA dqN
fHk{kqf.k;ka vFkok lk/oh efgyk,a ixM+h ,oa Vksih dk
Hkh iz;ksx djrh FkhA ckyksa esa dbZ izdkj ds ltkoV fd;s
x;s gSA lkrokgu ;qx esa mRrj ,oa nf{k.k Hkkjr ds ifj/kku
esa dksbZ foksk vUrj ugha FkkA efgyk,a vusd izdkj
ds vkHkwk.k dk iz;ksx djrh Fkh] ftldk lk{; lkaph ,oa
Hkjgqr dh dykdkfjrk ls izkIr gksrk gSA ckS) Lrwiksa esa
vafdr vkd`fr;ksa ls LiV gS fd L=h ,oa iq:k ,d lkFk iwtk

djus tk;k djrs FksA bl dky dh ukjh vkd`fr;ksa dks

vkHkwk.k ,oa oL=kfn ls ltk;k x;k gSA fL=;ksa ds xys
esa dbZ yfM+;ksa dh ekyk] flj ij vks<uh vFkok ixM+h
dks iznfkZr fd;k x;k gSA lkaph dh osfndk ij vafdr ,d
ewfrZ dh i`fBdk dk iqi ls ltk;k x;k gSA bl ewfrZ ds
eLrd ij pkSM+h eksfr;ksa dh cVh yxk;h x;h gSA dkuksa
esa xksy vkdkj dh vkHkwk.k izfnkZr fd;k x;k gSAxys
ds uhps fdukjs nkj xksy dkyj gSA dapqd dej ij isVh ls
c/kk gqvk gS vksj dapqd dk ,d fdukjk ok;as Lru ds e/; ls
gksdj tkrk gSA lhus ls ysdj dfV rd ,d iV~Vh yxk;h x;h
gS ftl ij eNyh] fpfM+;k] lksrs fgju vkSj edj dk vadu fd;k
x;k gSA
mijksDr v/;;u ls LiV gS fd lkrokgu ;qx esa u
dsoy jktifjokj dh fL=;ka jktuSfrd] lkaLd`frd n`fV ls
Lora= ,oa vf/kdkjiw.kZ Fkha vfirq lkekU; tu dh ukfj;ka
Hkh mPp ,oa leqfpr lkekftd lekurk ds lkFk thou thus
gsrq Loraa= FkhA tgka ,d vksj euqLe`fr tSls xzUFkksa
esa fL=;ksa dh vk/khuLr fLFkfr dk cks/k djk;k x;k gS
ogha nwljh vksj lkrokgu ;qxhu ukjh mlds foijhr lekt dh
eq[; /kkjk ls tqM+ dj iq:k ds da/ks ls da/kk feyk dj
lkekftd] /kkfeZd] jktuSfrd ,oa ;kfKd dk;Z ds lkFk gh nku

nsrs gq, fn[kk;h nsrh gSa] tks muds Lora= O;fDrRo dks
voyksfdr djus esa leFkZ gSaA

lUnHkZ
1- ukjh vad& xhrk izasl] 2004 i`0 32
2- ik.Ms;] t; ujk;.k& iqjro foekZ] izekfud izdkku]
bykgkckn] 1995 i`0 298
3- mijksDr& i`0 308
4- ukjh vad& iwoksZDr i`0 48
5- _Xosn& 10-85-86 lezkKh Lolqjs Hko lezkKh
vf/knsoqkq
6- mijksDr 1-72-5] 5-32
7- vFkoZosn& 14-14
8- kr0cz0& 5-2-1-10
9- rS0cz0& 3-75
10- kr0cz0& 1-19-2-14
11- c`0 mifukn& 6-4-17
12- euqL0& 9-3
13- rS0lafgrk& 6-5-8-2
14- egkHkkjr& 4-1-14
15- xqIrk] ih0,y0& izkphu Hkkjr ds izeq[k vfHkys[k
Hkkx ,d] fo0fo0 izdkku

okjk.klh 1996 i`0 176

16- mijksDr& i`0 183&184
17- eksrhpUnz& izkphu Hkkjrh; oskHkwkk] Hkkjrh
Hk.Mkj iz;kx] yhMj izsl bykgkckn]
lEcr 2007 i`0 54