muzeum

Agata Felczyska | Warsztat ludwisarski, Taciszw / Instytut

Sztuki, Polska Akademia Nauk, Warszawa

Jak zachowa iprezentowa

sztuk ludwisarsk
Tytuem krtkiego wstpu naley zaznaczy, e artyku ten porzdkuje pewne
zagadnienia, stawia pytania bez odpowiedzi, daje propozycje iargumentuje; rwnie przytacza problemy napotkane wtrakcie bada icodziennej pracy.
Ludwisarstwo, ludwisarnia, ludwisarz to okrelenia, ktre rzadko pojawiaj si wcodziennym jzyku. Wyewoluoway od niemieckiej nazwy tego zawodu Rotgisser1, aich znaczenie nie zawsze byo jasno okrelone. Wpocztkowym okresie dotyczyo rzemielnikw, ktrzy odlewali wbrzie (co zgadza si ze
wspczesn definicj), ale nie wycznie zbrzem pracowali rwnie konwisarze (ktrzy prcz tego mieli wyczno na wykonywanie wyrobw zcyny). Zakres prac ludwisarzy by do szeroki: wytwarzali modzierze, pyty, wieczniki,
naczynia i wzalenoci od potrzeb wczasie pokoju czciej dzwony, aprzed
iwczasach wojen lufy armatnie. Przemiany wprzemyle zbrojeniowym izawanie specjalizacji doprowadziy do tego, e dzi ludwisarnie zajmuj si niemal
wycznie produkcj dzwonw, ktrych dotyczy bdzie dalsza cz rozwaa.
Najbardziej zapewne interesujcym aspektem tych instrumentw jest ich
ogromna warto zarwno materialna, jak iniematerialna. Istotny jest ich wygld,
a przede wszystkim dwik gwna waciwo instrumentw muzycznych.

muzeum

Bicie dzwonu jest czci pejzau dwikowego2. Przestrze miasta jest obecnie
mocno zagszczona odgosy iobrazy tworz dziaajcy na zmysy, agresywny
kola. Bywa jednak, e dwik dzwonu wyrnia si wrd wspczesnego szumu. Jest inny, nienowoczesny, ale oczekiwany. Jest cile zwizany zfunkcjonowaniem iprzestrzeni miasta, wybija si regularnoci iczystym tonem. Bdc
czci audiosfery, ma swoj rol wbudowaniu poczucia tosamoci mieszkacw, ich przywizania do miejsca, zakorzenienia. Zawierajc si wrozpoznawalnym zestawie dwikw odmiennych icharakterystycznych dla kadej miejscowoci, zalicza si do muzyki miasta to znaczy kulturowo czy te historycznie
znim zwizanej3. Odbierany przez ludzi jedynie suchem,dzwon jest wci materialnym wytworem rzemiosa. Jego niematerialno dotyczy np. rozumienia go
jako symbolu, dostrzegania wnim roli spajajcej spoecznoci lokalne, odbioru
subiektywnego, obecnoci wopowieciach ilegendach.
Dzwon, zgodnie ztradycj, jest cile zwizany zmiejscem przeznaczenia:
nosi na sobie m.in. informacje odacie odlania, herb miejscowoci, dla ktrej zosta przeznaczony, informacje oosobach, ktre przyczyniy si do jego powstania (ilo informacji umieszczanych na paszczach dzwonw rosa z czasem).
Jest materialnym efektem zabiegw grupy osb, ktre taki instrument pozyskuj.
Wartociowym przykadem jest Serce odzi, dzwon odlany w 1911 roku dla
katedry dzkiej, ktry zosta wykonany dziki staraniom izfunduszy rzemielnikw tego miasta. Dla podkrelenia tego faktu wrd ozdb na paszczu znalazy
si m.in. godo pracy, herb miasta oraz goda cechowe fundatorw (wtym szczeglnie wane przedstawienie kopulaka pieca do wytopu metali, symbolu Zgromadzenia Odlewnikw, odpowiedzialnych za powstanie dzwonu4). Opostpach
prac wczasie przygotowa informoway miejscowe gazety byo to wydarzenie,
ktre angaowao mieszkacw. Wwyniku wielu miesicy dziaa powsta najwikszy wwczesnym Krlestwie Polskim dzwon, ktrego imi Zygmunt nawizywao do nazwy dzwonu krakowskiego, odwoujc si rwnoczenie do sieci
znacze ilegend, ktrymi tamten obrs. Instrument katedry wawelskiej od XIX
Lucier Alvin, ANew Soundscape, b.m.w. 1965, za: Taczuk Renata, Pejza dwikowy jako kategoria
bada nad dowiadczeniem miasta, Audiosfera koncepcja badania praktyki 2015, nr 1, s. 2.

Losiak Robert, Muzyka wprzestrzeni publicznej miasta. Zbada nad pejzaem dwikowym Wrocawia [w:] Dwik wkrajobrazie jako przedmiot bada interdyscyplinarnych, red. Sebastian Bernat,
Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, t. 11, Lublin 2008, s. 255.
3

Machlaski Piotr, Serce odzi historia dzkiego dzwonu katedralnego [w:] Serce odzi. Historia
iwspczesno, red. Piotr Machlaski, d 2013, s. 89.
4

170

Szydowski Tadeusz, Dzwony starodawne zprzed r. 1600 na obszarze b. Galicji, Krakw 1922, s. 4.

Muzealizacja

Muzealizacja

171

muzeum

muzeum

wieku sta si symbolem walki narodowowyzwoleczej, wyzwolenia, wolnoci,

zjednoczonego pastwa, potgi, upamitniano go wwierszach irysunkach. Mia
rzekomo powsta zarmat zdobytych wbitwach pod Orsz lub Obertynem5. Le-

ich jednostkowych historii, sposobu odbioru przez mieszkacw, przekazw

lokalnych, niekiedy burzliwej historii: dzwony zmieniay miejsce pobytu, giny
w czasie wojen, byy zakopywane w obawie przed konfiskat i odkopywane po
zaegnaniu niebezpieczestwa, niekiedy odnajdoway si iwci odnajduj wzupenie innych miejscach, czasem wracaj do wacicieli (w tym przypadku dokonana wczeniej inwentaryzacja uatwia prawidow identyfikacj). Ich historia
splataa si zhistori wsi, miast, regionu, pastwa, zhistoriami konkretnych osb.
Czasem mieszkacy sami zgaszaj si zprob, by uzupeni gos wiey, ktrego
od czasw wojny brakuje im na co dzie ipodczas uroczystoci. By moe naley
uwzgldni te aspekty wprocesie dokumentacji?

gendy, cho nieprawdziwe, przywodziy na myl zwyciskie momenty zhistorii

narodu. Rwnie dzi dzwon ten naley do dbr oglnonarodowych ocharakterze jednoczcym isymbolicznym.
Zygmunt jest przykadem cennym, ale szczeglnym. Wikszoci dzwonw
nie powica si tyle uwagi. Dzieje si tak by moe zpowodu utrudnionego dostpu lub niejasnego lokowania ich midzy dzieami sztuki aseryjnymi wytworami rzemiosa. Mimo i s przedmiotem bada specjalistw wielu dziedzin (muzykologw, materiaoznawcw, historykw, historykw sztuki itd.), wiedza onich
jest wci niepena. Brakuje opracowa otradycjach ludwisarskich wwielu regionach Polski iwiedzy historycznej na poziomie lokalnym.
Problemy inwentaryzacji
Zagadnieniem kluczowym podczas zajmowania si dzwonami jest ich odpowiednia inwentaryzacja. Jak wwielu dziedzinach, take itu wci brakuje podstawowych opracowa zwaszcza kompletnego katalogu wyrobw. Problem zaczyna
si ju wmomencie poszukiwania uniwersalnego sposobu opisu instrumentw
i dyskusji na temat niejednolitej terminologii (istniej rwnolege okrelenia
obejmujce te same czci dzwonu: kryza moe by wiecem, korona moe skada si zuch /uszu lub gazek, napis bywa umieszczony na szyi lub na otoku).
Zabytkowe egzemplarze nie zawsze objte s opiek konserwatorsk. Rozpocz jednak naleaoby od pytania: co tak naprawd inwentaryzowa? Jakie informacje gromadzi ijak to robi? Istot inwentaryzacji jest rejestracja danych
obiektywnych, porwnywalnych ito jest moliwe wodniesieniu do rzeczywistego przedmiotu czaszy dzwonu: jej wymiarw iwygldu. Problem pojawia si
przy rejestracji dwiku dzwon brzmi inaczej wkadym wntrzu iprzy rnych
warunkach pogodowych. Moliwe jest okrelenie tonu wyjciowego, ale odbir
brzmienia nioscego si po uderzeniu jest rny, ato on jest najwaniejsz wartoci tego instrumentu irni si wzalenoci od miejsca suchania. Jest bardzo
charakterystyczny dla kadego zestawu instrumentw ito nad jego dokumentacj
naley si zastanowi. Wane byoby rwnie wczenie wpami odzwonach
5

172

Rokosz Mieczysaw, Dzwony iwiee Wawelu, Krakw 2006, s. 309.

Muzealizacja

Kiedy dzwony trafiaj do kolekcji muzealnych lub powica si im szczegln

uwag?
Oczywicie najwicej uwagi naley si egzemplarzom, ktre zjakich powodw
uznane zostaj za wyjtkowe lub zyskuj dodatkowe znaczenie, na przykad peni
funkcj pomnika dokumentujcego straty wynike zdziaa wojennych. Wlubeckiej katedrze pozostawiono jako memento nadtopione iwbite wposadzk dzwony zniszczone w czasie poaru, wywoanego bombardowaniem miasta w 1942
roku. Rwnie wPolsce przed katedr gnieniesk ustawiono na cokole dzwon
bogosawiony Bogumi, ktry w1945 roku zerwa si zwiey. Niektre ztych
pomnikw tworz grup tak zwanych dzwonw pokoju, wykonanych po zakoczeniu konfliktw zbrojnych, zawieszonych nisko, dostpnych, czasem umieszczonych wparkach lub ogrodach. Do kolekcji muzealnych trafiaj egzemplarze
odkryte podczas prac archeologicznych, a take przykady wyrobw uznanych
ludwisarzy. Dokumentuj histori rzemiosa lub egzemplifikuj rzemioso ludwisarskie wznaczeniu historycznym (obok wiecznikw, modzierzy itp.). Niektre same s dzieami sztuki lub s istotne zpunktu widzenia historii lub kultury
(np. dzwonki okrtowe, dzwonki-relikwie po zmarych witych6). Zachowuje si
rwnie instrumenty wjaki sposb nietypowe (np. aurowe lub gongi zegarowe
orozoystym ksztacie) itd.
Wtradycji irlandzkiej wystpowa zwyczaj wykonywania relikwiarzy na obiekty uywane przez lub
majce zwizek zosobami witych. Naleay do nich np. ksiki, atake osobiste dzwonki. Wedug
wierze, woda wypita ztakiego otoczonego kultem paramentu miaa mie waciwoci lecznicze.
Zachoway si oprawione instrumenty nalece m.in do w. Patryka, w. Cuileanaoraz w. Conall
Caola.
6

Muzealizacja

173

174

muzeum

muzeum

Do powyszych kategorii nie zaliczaj si spotykane na wieach dzwony, ktre nie mog ju peni swej funkcji (s pknite, znacznie uszczerbione
lub maj uszkodzony element zawieszenia, np. koron), ale ze wzgldu na brak
cech stylowych, daty lub informacji archiwalnych trudno oceni ich wiek. Czsto mona przypuszcza, e s wyrobami dawnych wiekw, lecz nie ma dla nich
miejsca wmuzeach, poniewa nic ich nie wyrnia. Jeeli nie zostan zachowane
zinicjatywy wsplnoty, prawdopodobnie bd utracone.
Na dyskusj zasuguj zabytkowe egzemplarze, ktre cay czas znajduj si
na wieach imog by uywane, ale czasem wymaga to wymiany zabytkowego
osprztu, ktry, zamiast umoliwia utrudnia ich bezpieczn prac. Najwaniejszym elementem instrumentu jest czasza. Aby zniej wydoby gos, montuje
si serce, ktre ma wni uderza, oraz okucie, suce do jej zawieszenia. Czasza
jest najtrwalsza, okucia iserca zuywaj si, s wymieniane, dlatego kilkusetletnie
dzwony rzadko maj wykonany dla nich pierwotnie osprzt. Obecnie dyskutuje
si, czy naley zachowywa wszystkie elementy spjnie iwpierwotnej formie
cho moe to wyklucza dzwon zuytku czy wymienia je izachowywa osobno oraz umoliwia jak najdusz prac dzwonu, montujc nowy osprzt.
W muzeach atwiej przechowuje si dzwony stosunkowo niewielkie. Te
o wadze kilkuset i wicej kilogramw s problematyczne z punktu widzenia
transportu, przechowywania, miejsca, ktrego potrzebuj wobrbie ekspozycji.
Ten problem staraj si rozwiza muzea specjalistyczne, powicone dzwonom,
stosujc stay ukad prezentacji iwzmocnione konstrukcje, pozwalajce rwnie
na zawieszenie dzwonw po to, aby mona je byo oglda wnaturalnej dla nich
pozycji, nie tylko wgablotach lub na postumentach. Jednak liczne dzwony zgromadzone ma niewielkiej powierzchni, bez kontekstu, tworz sytuacj wyjtkow.
Zostaj one wyjte ze swojego naturalnego rodowiska (miejsca wytworzenia lub
miejsca pracy), pozbawione moliwoci speniania podstawowej funkcji wydawania gosu izostaj potraktowane jak obiekty do odbioru wycznie wizualnego. Nie mona ich uywa ani dotyka, cho nie spowodowaoby to ich szybszej
degradacji.

zachowania jako czci kultury narodowej. W zwizku z tym naley zastanowi

si, czy nie warto poczy aspektu wytwrczoci dzwonw zfunkcjami, za ktre zdefinicji odpowiedzialne jest muzeum gromadzeniem, zachowaniem, udostpnianiem, opracowywaniem oraz upowszechnianiem wynikajcej zwczeniejszych dziaa wiedzy. Czy lepiej wystawia dzwony wmuzeach, czy moe, wzorem
innych krajw, zamienia ludwisarnie w ich ywe odpowiedniki? Czy poznanie
czasochonnej techniki produkcji, trudnej do przedstawienia na modelach (cho
to, razem z materiaem, istotna ich warto), nie stanowi integralnej czci wiedzy oprzedmiocie inie przyczynia si do zrozumienia jego wyjtkowych walorw?
Istotna wprocesie byaby pomoc i/lub opieka ze strony placwek muzealnych, dowiadczonych wprzekazywaniu wiedzy ikonstruowaniu bezpiecznych iatrakcyjnych warunkw eksponowania. Jednak zacz naley od oceny moliwoci wsppracy iprb pokonania przeciwnoci, zktrymi stykaj si ludwisarnie.
Jest to przede wszystkim balansowanie midzy utrzymaniem tradycyjnych
sposobw wytwrstwa korzystanie znaturalnych materiaw zamiast wspczesnych zamiennikw, stosowanie otwartego ognia zamiast palnikw itp. Nie
zawsze daje si to pogodzi zwymaganiami norm BHP irodowiskowych, ktre
obowizuj wspczesne zakady pracy. Tradycyjne przedsibiorstwa podlegaj
tym samym przepisom, co zmechanizowane fabryki. Kolejne zakazy spowoduj, e niedugo nie bdzie si dao wogle prowadzi tak nienowoczesnej produkcji. Jeeli tradycja ludwisarska ma pozosta czci naszego niematerialnego
dziedzictwa, trzeba si zastanowi, jak pogodzi wiat celowo stojcy wmiejscu
znakazem cigego modernizowania.
Drug, rwnoleg drog prowadzc do zwikszenia wiadomoci dotyczcej obecnoci dzwonw mogoby by szersze udostpnianie wie kocielnych
czy ratuszowych. Mieszkacy miasta rzadko zdaj sobie spraw, ile dzwonw jest
w ich otoczeniu gdzie pracuj, jak wygldaj i jak s zawieszone. A niektre
znich s bardzo atwo dostpne Na pocztek mona by udostpnia je choby
wramach specjalnych dni powiconych poznawaniu dziedzictwa, ktre kieruj
uwag na niedocenione, awarte odwiedzenia miejsca.

Ludwisarnie amuzea

Rola dzwonw iludwisarstwa wpromocji irozwoju miasta

W 2015 roku na ministerialn krajow list niematerialnego dziedzictwa kulturowego wpisana zostaa, wci wykorzystywana, tradycyjna technika ludwisarska. Stanowi to potwierdzenie ulotnoci tego rzemiosa oraz sensu ipotrzeby jego

Znacznie lepiej wyglda wsppraca na polu promocji i kultury. Wykonanie

dzwonu dla miasta i dawniej, i wspczenie moe by wydarzeniem medialnym, sucym promocji wanie. Wprzypadku wspomnianego Serca odzi

Muzealizacja

Muzealizacja

175

muzeum

muzeum

z pocztku XX wieku, dzie powicenia rozpocz si procesj i uroczystym

przewiezieniem dzwonu z zakadw odlewniczych do katedry wrd fanfar,
wasycie czonkw cechw, mieszkacw, goci zinnych miast wsumie wobchodach uczestniczyo midzy 60 a100 tys. ludzi. Wydano nawet okolicznociow gazet. Dzi przy takich okazjach powstaj pocztwki ipamitki, wydarzenia
s transmitowane, opisywane wgazetach. Niektre miasta swoj kolekcj dzwonw lub zakad ludwisarski czyni atrakcj turystyczn lub symbolem, zktrym
chc by kojarzone (wPolsce Przemyl, wNiemczech Apolda). Angauje to okoliczny przemys pamitkarski. Winnych miejscowociach odbywaj si festiwale
gry na instrumentach wielogosowych (ukraiski uck, Supral, Gdask) lub carillonach mobilnych, co staje si cyklicznym wydarzeniem wkalendarzu miasta,
okazj do zapraszania goci ikontaktw midzynarodowych. Niektre dzwony,
jak krakowski Zygmunt lub toruski Tuba Dei, staj si rozpoznawaln mark.
Powstaj wok nich stowarzyszenia, dzwony s poddawane szczegowym badaniom, akade zwizane znimi odkrycie jest emocjonujce iszeroko komentowane. Dzwony umieszczone na wieach (np. aurowych lub cakiem otwartych)
mog sta si czci krajobrazu, ratuszowe jego wizytwk, wygrywane na
carillonach melodie mog nawizywa do muzycznych lokalnych tradycji.
Dzwony jako dziea sztuki odlewniczej, technika, ktra pozwala je tworzy
i ich gos stanowi istotny element materialnego oraz niematerialnego dziedzictwa miast. S czci pejzau dwikowego, buduj lokaln tosamo,
nios znaczenia symboliczne. Mimo to wci brakuje kompleksowych dziaa
prowadzcych do uzupenienia wiedzy idokumentacji ulotnych, lokalnych historii. Naley rwnie zwrci uwag, e to ostatni moment, by utrzyma tradycj
wytwarzania tych instrumentw za pomoc renesansowej, wci jeszcze wykorzystywanej techniki. Specyfika rzemiosa iwytwrni powinna dobrze wspgra
zdziaaniami muzew, ktre ustawowo dbaj ozachowanie rnych przejaww
ludzkiej dziaalnoci oraz mie dla regionw imiast dziaanie wspierajce rozwj
turystyki, stanowi czynnik kulturotwrczy ipromocyjny.

Kramer Kurt (Bearb.), Glocken in Geschichte und Gegenwart. Beitrge zur

Glockenkunde, Karlsruhe 1986.
Losiak Robert, Muzyka wprzestrzeni publicznej miasta. Zbada nad
pejzaem dwikowym Wrocawia [w:] Dwik wkrajobrazie jako przedmiot
bada interdyscyplinarnych, red. Sebastian Bernat, Prace Komisji Krajobrazu
Kulturowego, 2008, t. 11, s. 253-264.
Ludwisarstwo wPolsce. Materiay zIII Sesji Naukowej zcyklu Rzemioso
artystyczne iwzornictwo wPolsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toru 2003.
Machlaski Piotr, Serce odzi historia dzkiego dzwonu katedralnego
[w:] Serce odzi. Historia iwspczesno, red. Piotr Machlaski, d 2013,
s.83-110.
Odlewnictwo wPolsce. Materiay zVII Sesji Naukowej zcyklu Rzemioso
artystyczne iwzornictwo wPolsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toru 2007.
Pokora Jakub, Stan ipotrzeba bada nad zabytkowymi dzwonami wPolsce,
Ochrona Zabytkw 1972, nr 4, s. 285-290.
Remer Jerzy, Artystyczne wartoci dzwonw kocielnych, Sztuki Pikne 1918,
R. 1, nr 2, s. 7-13.
Rokosz Mieczysaw, Dzwony iwiee Wawelu, Krakw 2006.
Schad Carl-Rainer, Wrterbuch der Glockenkunde, BernStuttgart 1996.
Szydowski Tadeusz, Dzwony starodawne zprzed r. 1600 na obszarze
b.Galicji, Krakw 1922.
Taczuk Renata, Pejza dwikowy jako kategoria bada nad dowiadczeniem
miasta, Audiosfera koncepcja badania praktyki 2015, nr 1, s. 1-8.
Tureczek Marceli, Zabytkowe dzwony na Ziemi Lubuskiej. Dokumentacja
ochrona badania, Zielona Gra 2010.
Wescott Wendell, Bells and Their Music, New York 1970.

Bibliografia

Kiryk Feliks, Cechowe rzemioso metalowe. Zarys dziejw do 1939 roku,

Krakw 1972.
Kramer Kurt, Die Glocke. Eine Kulturgeschichte, Ostfildern 2007.

176

Muzealizacja