Univerzitet fakulteta u Sarajevu

Mainski fakultet Sarajevo

Katedra za mainske konstukcije

PRIPREMNA SKRIPTA ZA PRVI PARCIJALNI ISPIT IZ

PREDMETA

MATERIJALI 1

MATERIJALI 1

Sarajevo,07.11.2008.god.
-Materijali su vrste materije potrebne za nastanak korisnih konstrukcija.
-Energetske maine su maine koje pretvaraju jedan oblik energije u drugi
koji je tehniki koristan. Vrste energetskih maiina su: pneumatske maine,
maine koje rade na principu sagorijevanja (SUS motori, elektromotori te
hidrauline maine (turbine itd.).
-U mainstvu se koriste sljedei oblici energije: potencijalna, kinetika,
hemijska, toplotna, elektrina i atomska.
-Radne maine su maine koje se bave manipulacijom materijala te pomou
energije premijetaju materijale sa jednog mjesta na drugo i mogu da mijenjaju
oblik i energetsko stanje materijala. U ovu vrstu maina spadaju dizalice i
kranovi, alatne maine, kompresori, pumpe i neki transporterni sistemi poput
traka, cjevovoda itd..
-Alatne maine su maine kojima se proizvode mainski elementi i sklopovi,
kao npr: alatne maine za izvorno oblikovanje (za livenje, sinterovanje,
ekstrurziju), za plastino oblikovanje, za zavarivanje, za zagrijavanje i termiku
obradu, za skidanje strugotina itd...
-U osnovne vrste optereenja kojima mogu biti izloeni mainski elementi u
toku ekspolatacije spadaju: mehanika, koroziona, henijska, termika,magnetna,
elektrina, triboloka, radiaciona, specijalni zahtjevi pri ekspolatiranju itd..
-Pri ekspolataciji mogu se kombinovati optereenja, a najee se kombiniraju
koroziona i hemijska, zatim elektrina i magnetna, termika i mehanika itd..
-Mehanika optereenja (eksplotacioni uslovi) mogu se podijeliti prema vrsti
(pritisak, savijanje, uvijanje, zatezanje itd..); prema nainu djelovanja (statika,
dinamika, vibraciona, udarna) i prema intenzitetu trajanja (kratkotrajna i
dugotrajna).
-Proizvodne tehnologije predstavljaju tehnologije za proizvodnju eljenih
elemenata od odreenih materijala u cilju stvaranja, promjene ili zadravanja
oblika materijala.
-Maine za obradu informacija su maine koje preuzimaju ulazne naredbe i
podatke da bi ih pretvorili u izlazne informacije ili upravljake naredbe. Slue

MATERIJALI 1

za projektovanje (CAD), proizvodnju (CAM), osiguranje klvaliteta (CAR), te

sami ininjering (CAE). Sve navedene funkcije vre se pomou raunara.
-U osnovne mehanike osobine materijala spadaju: elastinost, vrstoa (na
pritisak, na lom, dinamika vrstoa, niskotemperaturna, pri povienoj
temperaturi), ilavost, otpornost na habanje.
-U konstrukcione materijale za izradu mainkih elemenata spadaju: metali i
legure (eljezni mat.-elik i gvoe) neeljezni metali (lak i teki metali),
nemetal (prirodni i vjetaki materijali) i kompoziti (mjeavine materijala).
-U pomone materijale za proizvodnju i obradu mainskih elemenata spadaju:
sredstva za hlaenje i podmazivanje (voda i ulje); za ienje (voda, deterenti i
rastvarai); za povrinsku zatitu (premazi, boje, lakovi); za bruenje i poliranje
(toila i paste) kao i dodatni materijali za lemljenje, lijepljenje i zavarivanje
(elektrode, lemovi, topitelji itd.).
-U pomone materijale za pogon i odravanje maina i mainskih postrojenja
spadaju: goriva (nafta, kerozin, benzin), voda, maziva (masti, ulja) i zrak.
-Za rad mainskih postrojenja potrebna je: toplotna i mehanika energija.
-Statika optereenja su optereenja koja su konstantna u vremenu i pri
kojima sila djeluje istim pravcem i intenzitetom na istu taku. Dinamika
optereenja su optereenja koja nisu konstantna u vremenu, odnosno pri kojima
sila mijenja pravce intenzitete i take na koje djeluje.
-Termika optereenja su ona optereenja kojima je materijal izloen
promjeni temperature. Mogu se javiti na normalnoj, snienoj ili povienoj
temperaturi te pri termikim okovima.
-Koroziona optereenja su ona optereenja pri kojima je materijal izloen pri
dodiru sa nekim hemijskim elementom (npr. oksidacija). Dijele se na: hemijska,
elektrohemijska, selektivna, interkristalna i naponska.
-Pored mehanikih funkcija konstruktivni materijali mogu obavljati: termiku,
elektroniku, elektrinu, magnetnu, optiku, radioaktivnu i druge funkcije.
-Mehanike osobine materijala (npr. elika) se mogu mijenjati: deformacijom
(pritisak, istezanje, kombinacijom), izvornim oblikovanjem (sinterovanje,
livenje) te promjenom osobina (termika, termohemijska obrada).
-Da bi neki materijal bio uptrijebljen za izradu mainskog elementa mora biti
tehnologian (eljeni element se moe prouvesti postojeim tehnologijama),

MATERIJALI 1

ekonomian (cijena dobivenog elementa mora biti zadovoljiva na tritu) i

ekologian (da ne zagauje okolinu i poeljno je da se moe reciklirati).
-Tehnologinost je obradljivost materijala kroz razliite vidove obrade. U
osnovne tehnologije za spajanje materijala spadaju: zavarivanje, lemljenje,
lijepljenje itd.
-Osnovne osobine materijala su: mehanike, fizike, hemijske, elektrine,
magnetne i tehnoloke osobine.
-Tehnoloke osobine su: svojstvo materijala da se na njemu vre tehniki
procesi. Tu spadaju izdrljivost, ispunjavanje kalupa, plastinost u toplom
stanju, rezljivost, zavarljivost i sposobnost za duboko izvlaenje.
-U osnovne i najvanije osobine metalnih materijala spadaju: elektrina
provodljivost, metalni sjaj, pravilan raspored atoma, zavarljivost, dobra
livenost, otpornost na habanje itd..
-U fizikalne osobine materijala spadaju: gustina, zapaljivost, toplotno izduenje
i provodljivost, koroziono postojanje u atmosferi itd.
-U tehnoloke osobine materijala spadaju: livkost, savitljivost, plastinost u
toplom stanju, sposobnost za duboko izvlaenje.
-U elektrine i magnetne osobine materijala spadaju izolaciona svojstva,
termoelektrine osobine, provodljivost i specifini otpor i histereza.
-Kompoziti su posebna vrsta materijala nastala mjeavinom najmanje dva
materijala koji imaju razliite osobine.
-Proizvodne tehnologije prestavljaju razliite metode stvaranja novih oblika
promjene ili zadravanja postojeih mainski elemenata na brz i kvalitetan
nain.
-U glavne grupe proizvodnih tehnologija koje se koriste pri radu mainski
elemenata se obrazuju: izvorno oblikovanje, oblikovanje deformacijom,
oblikovanjem spajanjem odnosno razdvajanjem, nanoenje prevlake te sama
promjena osobina.
-Tijela na kojim se provode tehnologije spajanja mijenja oblik, poveava svoju
zapreminu. Proizvodne tehnologije oblikovanj spajanja su zavarivanje,
lemljenje, lijepljenje, rastavljive i ne rastavljive veze.
-Najei procesi obrade kojima se mijenjaju osobine mainskih materijala su:
tehniki, termohemijska TM obrada.

MATERIJALI 1

-Najea metode nanoenja metalnih prevlaka na mainske elemente u svrhu

zatite materijala i zadravanja postojeeg oblika i njegove funkcije su:
hemijskim, fizikalnim termikim i galvanskim postupcima.
-Funkcionalni materijali vre neku funkciju u mainskom sklopu. Tu se ubrajaju
zatitni materijali (radioaktivna funkcija), optika vlakna, magneti,
poluprovidnici (elektronika funkcija), proteze i implantati (hemijska i bioloka
funkcija), materijali za elektroopremu (elektrina funkcija)...
-U osnovnu grupu materijala koji se koriste u mainstvu spadaju: metali (elici,
neeljezni metali), nemetali (staklo, polimeri) i prirodni materijali (mineralni,
organski itd.).
-Tri najvanije grupe nemetalnih materijala koji se koriste u mainogradnji su:
staklo, polineri i poluprovodnici.
-Najei konstrukcioni materijali koji se koriste u mainstvu su materijali za
vanjske konstrukcije, zatitu, pakovanje i materijali za termika postrojenja.
-Laki metali (aluminjum-Al, titan-Ti, magnezi-Mg), teki metali (molibden-Mo,
olovo-Pb, eljezo-Fe), poluprovodnici (silicij-Si, arsen-As, selen-Se).

-Elektroni su negativnio naelektrisene estice i kreu se po odreenim

putanjama u elektronskom omotau. Oni imaju masu od 0,109*10-28 grama i
naelektrisanje od -1,602*10-19C.
Naelektrisani oblak atoma gradi skoro cijelu zapreminu atoma ali prestavlj mali
udio u njegovoj masi. Elektroni posebno oni iz vanjske ljuske utiu na veinu
elektrinih, termikih, mehanikih i hemijskih osobina atoma. Elektroni rotiraju
oko svoje ose i oko jzgra atoma brzinom do 1000 km/h.
-Atomi prestavljaju najsitnije elemente materije koji zadravaju njene osobine.
Model atoma atoma je 1913 god. predstavio Ruterfor a kasnije ga je dopunio
Ber. Sastoji se od protona, neutrona u jezgru (prenika 10-14m) i elektrona (u
elektrinoj ljusci). Poroton ima masu 1,673*10-24 grama i jedinino
naelektrisanje 1,602*10-19C. Neutron ima masu 1,675*10-24 g i nema
naelektrisanja. Elektron ima masu 0,109*10-28 g i jedinino naelektisanje od
-1,0602*10-19C.
-Atomski broj prestavlja broj protona u jezgru i on odreuje hemijske osobine
elemenata. Broj neutrona se zove neutronski broj (N) i dobiva se kao razlika
atomske teine elemenata A i broj protona tj. N=A-Z. Odnos atomskog i

MATERIJALI 1

neutronskog broja stabilnost elemenata. Ako je nekom elementu taj broj

priblian 1, onda je stabilan, a oko 1,5 onda je on radio aktivan (podlijee
raspadanju).
-Maksimalan broj elektrona koji moe da sadri svaka ljuska u atomu je
odreen razliitim stupovima od etri kvantna broja tu spadaju: glavni kvantni
broj, sporedni, magnetni kvantni broj te kvantni broj elektronskog spina.
-Hemijsko vezivanje izmeu atoma nastaje zbog toga to postoji rezultajue
smanjenje potencijalne energije atoma u vezanom stanju. Atomi su stabilniji u
elektronskom stanju nego kad su nevezani. Stabilni atomi su atomi kod kojih je
broj protona jednak broju neutrona. Stabilni atomi nisu podloni
radioaktivnosti.
-Izotopi su oni atomi kod kojih je u jezgru manje zastupljeno neutruna od
protona. Radioaktivni izotopi su novi elementi koji nastaju emisijom zraenja,
to znai da dolazi do stvaranja atoma helija i jo nekog atoma. Radioaktivni
izotopi se u mainstvu koriste kao izvori X-zraenja i za radiografska ispitivanja
(za ispitivanje metrijala bez razaranja),za utvrivanje greaka u materijalu itd.
-Atomski broj pokazuje broj protona u jezgru atoma, a kod neutralnih atoma
taj broj takoe odreuje broj elektrona u elektronskom oblaku. Svi elektroni
imaju svoje posebne atomske brojeve koji ih odreuju.
-Relativna atomska masa elemenata je masa u gramima 6,028*1023 atoma tog
elementa (Avogadrov broj). Za uporednu atomsku masu se uzima atom ugljika
(12) jedinica atomske mase (u) je definisana kao 1/12 mase C koji ima masu
12g. Mol se definie tako da mol masu u gramima koja je jednaka relativnoj
atomskoj masi elementa.
-Raspored elektrona je tano odreen pri kretanju u energetkim nivoima. Idui
redom od elementa do elementa, broj elektrona se poveava za 1 to za
posljedicu ima promjenu hemijski osobina. Pri razmatranju obrtnog kretanja
vodonikovog atoma su odreene orbite dozvoljene. Razlog tome je pokoravanje
atoma zakonima kvantne mehanike koja ne doputa sva vrijednosti energije. Pri
prelasku sa vieg na nii obrtni nivo elektron e emitovati sasvim odreene
koliine (kvanta) energije koja se pojavljuje u obliku elektronskog zraenja
(fotona).
-Atom moe sadravati max 7 ljuski u elektronskom omotau sa 2n2 (n-kvantni
broj). Odnosno prva ljuska moe imati max 2 elektrona, druga 8, trea 18,
etvrta 32 itd.

MATERIJALI 1

-Jonska veza nastaje izmeu visoko elektropozitivnih (metalnih) i visoko

elektronegativnih (nemetalnih) elemenata.Tokom jonizacije elektroni prelaze sa
atoma metala na atome nemetala pri emu nastaje pozitivno naelektrisani joni
(kationi) i negativno naelektrisani joni (anioni). Ove sile potiu od kulonove
sile privlaenja suprotno naelektrisani jona. Jonska veza se bazira na principu
prelaska jednog ili vie elektrona od elektropozitivnog na elektronegativni
atom.
-Metalna veza nastaje izmeu atoma istog metala, pri emu se atomi slau u
relativno gustu strukturu, u vrstom stanju, na sistematian nain ili u kristalnu
strukturu. Spoljne valentne elektrone privlae jezgra njihovih brojnih susjeda.
Zbog toga oni nisu vezani sa bilo kojim posebnim jezgrom pa su rasporeeni
meu atomima u obliku elektronskog oblaka male gustine,ili elektronskog gasa.
-Kovalentna veza nastaje stvaranjem zajednikog elektronskog para izmeu
atoma sa malim razlikama u elektronegativnosti i koji se nalaze relativno blizu
u PSE. Pri ovoj vrsti veze, jedan atom moe da obrazuje viestruke veze od
elektronskih parova sa istim ili razliitim atomima.
-Razlike izmeu metala i nemetala:
- Metali imaju tri ili manje elektrona u vanjskoj ljusci, dok nemetali
imaju etri ili vie elektrona u vanjskoj ljusci
- Metali obrazuju katione gubitkom elektrona, dok nemetali obrazuju
anione primanjem elektrona
- Metali imaju niske elektronegativnosti, a nemetali visoke
-U vrstom stanju atomi nisu slobodno rasporeeni, ve se grupiu po
odreenim zakonitostima u relativno odreena meusobna rastojanja tj. u
kristalne atomske reetke. Ta rastojanja su odreena za odreeni metal i
nazivaju se parametri reetke. Kod metala postoje sljedei tipovi kristalne
reetke:

MATERIJALI 1

-Polimorfija je sposobnost jednog metala da se pojavljuje u razliitim

kristalnim strukturama u zavisnosti od pritiska i temperature. Prelazi iz jedne u
drugu kristalnu reetku nazivaju se alotropske modifikacije.
Meu najpoznatije materijale sa alotropskim modifikacijama spadaju: eljezo
(sa tri), mangan (sa etri), cink (sa dva)... Alotropska modifikacija predstavlja
prelazak hemijskog elementa iz jedne kristalne reetke u drugu.
-Kristalizacija predstavlja prelaz rastopljenog metala ili legura u vrsto stanje
pri emu nastaju kristalna zrna (kristali), dok se atomi grupiu u ve opisane
kristalne reetke. Kristali nastaju iz kristalizacionih centara koji nastaju u
tenom stanju materijala, tako to se oko njih grupiu atomi. Kristali se
normalno razvijaju dok nedou u dodir sa susjednim kristalima. Na taj nain
nastaje veliki broj kristala sa pravilnom unutranjom strukturom, ali potpuno
proizvoljnih oblika. Kristalizacija se odvija kroz dva elementarna procesa:
obrazovanje stabilnih klica u rastopu i
rast klica u kristale da bi se obrazovala zrnasta struktura.
-Anizotropija predstavlja pojavu da se razlikuju brojna svojstva metala,
zavisno od pravca ispitivanja. Anizotropija se moe predstaviti i kao osobina
materijala da razliito podnosi razliite pravce optereenja.
-Izotropija predstavlja osobinu materijala da odri vrstou bez obzira u kojim
pravcima se vri neko optereenje. Koliinska karakteristika anizotropije
predstavlja odnos odgovarajue osobine po duini vlakana u relaciji poprijeko
na vlakno.
-Mehanizmi za stvaranje klica vrstih estica u vrstom stanju su:
homogeno stvaranje klica (nastaje kad metal sam obezbijedi atome za
obrazovanje klica za ta je potrebna znatna koliina pothlaenja)
heterogeno stvaranje klica (nastaju tenosti na povrinama posude sa
nerastvorenim neistoama ili drugim materijalima sa strukturom koja sniava
kritinu slobodnu energiju koja je potrebna za obrazovanje stabilnih klica.
-Stepen pothlaivanja je razlika izmeu torijske temperature ovravanja i
stvarne temperature na kojoj poinje proces kristalizacije.
-Veliina kristalnog zrna nakon kristalizacije ovisi o broju mjesta na kojima
moe da se obrazuje klica i od stepena pothlaivanja. Optimalni uslovi izbora
stepena pothlaivanja izvode se na osnovu zajednikog uticaja na broj cenatra
za kristalizaciju i brzinu rasta kristala.
-Centri za kristalizaciju nastaju spontano, s tim da se taj proces moe znatno
ubrzati dodavanjem strnih tijela u vidu sitnih kristalnih estica, to se naziva

MATERIJALI 1

modifikacija. Kristal ija je strukturna graa u obliku poligonalnih sitnozrnastih

kristala se naziva idealan kristal.
-U metalografiji se za oznaavanje odreenih kristalografski ravni umjesto
prostornih koordinata uvode Millerovi indexi koji predstavljaju recipronu
vrijednost odsjeaka na x.y.z.osi. Preko njih oznaavamo odreene take,
pravce i ravni u prostoru te odreene skupine kristalografskih ravni.
-Polikristali su kristalini materijali koji su sastavljeni od veeg broja kristala.
Veina polikristala se odreuje nizom tehnolokih faktora u procesu
ovravanja pri emu nastaju krupnija i sitnija zrna. Tako npr. pri veem
stepenu pothlaivanju nastaju sitnija zrna i obrnuto, pri manjem stepenu
pothlaivanja nastaju krupnija zrna.
-Monokristali predstavljaju kristaline materijale u ijem sastavu se nalazi
samo jedan kristal. Pri rastu monokristala, kristalizacija se vri oko jedne klice,
tako da nijedan drugi nestvara klicu niti raste. Za monokristale je
karekteristino da oni nemaju granice zrna ni orijentisana zrna. Koriste se u
elektortehnici za proizvodnju tranzistora i dioda na bazi silicija.
-U glavne greke koje se javljaju u kristalnoj reetki se ubrajaju: takaste
greke, linijske greke ili dislokacije, granice zrna ili ravanske greke, greke u
procesu slaganju atoma i greke koje se pojavljuju na granicama faza, zatima
granice dvojnikovanja i granice zrna pod velikim ili malim uglom.
-Elementarna elija se dobija pomijeranjem u tri razliita pravca za veliine a0,
b0, c0, odnosno preko parametra kristalne reetke. Ta osnovna elija je oblika
prostorne kristalne reetke, a njegova veliina i oblik se odreuju pomou a,b,c
koji polaze od jednog ugla osnovne elije.
-Faktor slaganja atoma (FSA) u kristalnoj reetci pokazatelj je popunjenosti
reetke sferinim atomima i dobija se kao razlika zapremine atoma u osnovnoj
eliji i zapremine osnovne elije.
FSA =

zapremina atoma osnovne elije

zapremina osnovne elije

-Oblik kristalne reetke utie na taku kljuanja odnosno topljenja, volumen

itd...Elementi koji imaju povrinski centriranu kubnu reetku su: aluminij,
bakar, olovo, zlato, srebro, nikl, platina...
-Veliina zrna i veliina povrine granica zrna ima znaajan uticaj na brojne
osobine metala, osobito na vrstou, tvrdou, elastinost itd. Za odreivanje
9

MATERIJALI 1

veliine zrna koriste se slijedee metode: poreenje veliina zrna (ASTM),

metoda brojanja zrna obuhvaenom povrinom ili presjenom linijom.
-Greke u kristalu utiu na mnoga fizika i mehanika svojstva: elastina,
plastina, kretanje atoma, koroziona postojanost itd.
-Vakansija predstavlja pojavu da u kristalnoj reetci i poslije uspostavljanja
ravnotee jedno mjesto ostaje upranjeno. Time se naruava homogenost
strukture grae to izaziva i njenu lokalnu izmjenu, ime se poveava energija
aktivacije u odnosu na potpuno popunjenu strukturu kristalne reetke.
-Dislokacije ili linijske greke u kristalnim reetkama vrstih tijela su greke
koje u potpunosti prouzrokuju poremeaj reetke koji je koncentrisan oko
linije. One se kreu sporije nego zvuk i isezavaju pri zavretku procesa
klizanja. Posljedica dislokacija su plastine deformacije te porast apona
odnosno kolektivnog pomjeranja atoma. To se ujedno moe smatrati kretanjem
dislokacija.
-Jedinina ili puna dislokacija predstavlja pomijeranje za jedan parametar
reetke. Sloena dislokacija oznaava viestruko pomijeranje kroz parametre
reetke i kao takva, dislokacija je nestabilna. Nepotpuna dislokacija ima
vrijednost vektora pomijeranja koji je manji od parametra reetke to izaziva
drugaiji oblik deformisanja kristala (npr. dvojnikovanje).
-Dislokacije nastaju u procesu ovravanja kristalinih vrstih tijela ili
njihovim trajnim ili plastinim deformiranjem, odnosno okupljanjem praznina i
atomskih nepodudarnosti u vrstim rastvorima. Dislokacije nestaju pri
zavretku procesa klizanja.
-Ravanske greke (granice zrna) predstavljaju povrinske poremeaje u
polikristalinim metalima koji razdvajaju kristale sa razliitim orjentacijama.
Nastaju u procesu kristalizacije kada se kristali obrazuju od razliitih zrna koja
istovremeno rastu i meusobno se susreu. One ograniavaju plastino teenje
materijala oteavajui pomjeranje dislokacije u podruju granice zrna. Njihova
irina je 2-5 atomskih prenika.
-Difuzija predstavlja mehanizam kojim se materija prenosi kroz materiju, a
moe se predstaviti kao provlaenje atoma jedne komponente kroz prostornu
reetku druge, odnosno mijenjanja poloaja atoma i izjednaavanja hemijskog
sastava. U mehanizme difuzije spadaju: mehanizam praznina ili supstitucijski
mehanizam i intersticijski mehanizam. Difuzija zavisi od vrste mehanizma.
-Supstitucijska difuzija atoma nastaje kada u kristalnim reetkama atomi
mogu mijenjati mjesta ako za to postoji dovoljno aktivaciona energija preko

10

MATERIJALI 1

termikih oscilacija i ako postoje praznine ili druge greke u kristalnoj reetci
da se atomi pomjere u njih.
-Intersticijska difuzija atoma nastaje kada se atomi kreu od jednog
intersticijskog mjesta do susjednog bez trajnog pomjeranja odreenog atoma u
osnovnoj kristalnoj reetci. Za ovaj mehanizam veliina difuzionih atoma mora
biti relativno mala u odnosu na atome osnove.
-Vrijednost koeficienta difuzije zavisi od sljedeih faktora: temperature na
kojoj se difuzija vri (vea temperatura-vei koeficient), vrste kristalne reetke
rastvaraa, mehanizma difuzije, vrste kristalnih greaka i prenika difuzionih
atoma.
-Stacionarna difuzija je oblik difuzije za koje je karakteristino da ne postoji
promjena u koncentraciji rastvorenih atoma u sistemu u toku vremena. Nju
opisuje prvi Fikov zakon da rezultujui protok atoma putem difuzije atoma je
jednak proizvodu koeficienta difuzije D i gradijenta difuzije odnosno:

J = Dgdc gdje je: J- rezultujui protok atoma (fluks), D- koeficient difuzije

dx

(provodnosti atoma) odnosno konstanta proporcionalnosti,

dc/dx gradient koncentracije.

-Nestacionarna difuzija je oblik difuzije kod koje se koncentracija rastvorenih

atoma u nekoj taki u nekom X- smjeru povea. Povienje temperature
difuzionog sistema poveava brzinu difuzije.
-Difuzija u vrstom stanju se koristi u mnogim industrijskim proizvodnim
procesima, kao npr. u povrinskom legiranju ploica silicija u cilju izrade
integrisanih kola, za povrinsko otvrdnjavanje elika putem gasne cementacije
itd...
-Legura predstavlja sistem sastavljen od dva ili vie metala, a takoe i sisteme
metala i nemetala, odnosno hemijskih spojeva koji predstavljaju komponente
sistema u cilju poboljanja osobina. Pri kristalizaciji legura, komponente koje
sainjavaju leguru mogu obrazovati mehaniku smjesu, vrsti rastvor ili
hemijski spoj.
-Ako komponente koje uestvuju u leguri u procesu kristalizacije uestvuju na
nain koji odgovara istom metalu, dakle one ne stupaju u hemijsku reakciju,
tako nastaje struktura u obliku mehanike smjese. U smjesi uestvuju kristali i
komponente legure. Osobine takve legure zavise od odnosa uea pojedinih
komponenata i blie su osobinama one komponente koja je u veem sadraju.

11

MATERIJALI 1

-vrsti rastvor je oblik legure u kojoj se atomi jedne komponente razmjetaju

u kristalnoj reetci druge komponente. Razlikuju se dva tipa vrstih rastvora:
supstitucijski (zamjena) i intersticijski (uguravanje ili umetanje)
-Intersticijski vrsti rastvori nastaju kada u kristalnoj reetci jednog elementa
sa relativno velikim atomima moe stati atom nekog drugog elementa iji je
atom manji od atoma poetnog elementa. Atomi koji se mogu ugurati u
kristalnu reetku drugog elementa su atomi: vodika, kisika, ugljika i azota.
-Supstitucijski vrsti rastvori nastaju kada se jedan atom u kristalnoj reetci
moe zamijeniti atomom drugog elementa koji ima istu valenciju i priblino
isti prenik (do 15 % razlike).
-Hemijski spojevi nastaju spajanjem dva ili vie elemenata to se odlikuje:
izraenim individualnim svojstvima, sastavom koji je izraen hemijskom
formulom, tipom kristalne reetke koja je razliita od reetke komponenata koje
uestvuju u leguri i stalnom tempearturom kristalizacije kod hemijski istih
elemenata.
-U zavisnosti od afiniteta prisutnih elemenata ovravanjem legure mogu da
nastanu hemijski spojevi, strukture u obliku mehanike smjese i vrsti rastvori.
-Hukov zakon odreuje granicu do koje nema trajnih deformacija odnosno do
F gl0
granice elastinosti. Odreen je formatom: Vl =
AgE gdje je lo(mm)-poetna mjerna
duina probnog tapa, l(mm)- izduenje, F(N)-spoljanje optereenje,
Ao(mm), E(N/mm)- modul elastinosti.
-Modul elastinosti predstavlja mjeru krutosti materijala i jednak je
. Zove se jo i Jangov
koeficijentu proporcionalnosti E iz izraza = E g
model. Visoka vrijednost modela elastinosti odrava krutost materijala,
njegove demenzije i oblik pod elastinim optereenjem. Modul klizanja
predstavlja razliku napona smicanja i ugla smicanja , kada moduli klizanja se
razlikuju u malom broju deformacija ali osnovna razlika je da sile modela
elastinosti nastoje da rastave atome, a sile pri modelu smicanja nastoje da
smaknu atome tj. da jedan dio kristala odvoje od drugog po nekoj tangenti.
-Negativna vrijednost odnosa izmeu deformacije u pravcu uspravnom na
pravac dejstva sile i deformacija u pravcu dejstva sile zove se Poasonov
koeficijent. ().

v = x

12

MATERIJALI 1

-Deformacija pri kojoj uticaj na oblik, strukturu i svojstva nestaje po prestanku

djelovanja spoljnih sila zove se elastina deformacija. Koristi se za izradu
pneumatika, membrana itd.
-Kada preu granice elastinosti tako da nakon prestanka djelovanja spoljnih
sila na materijalu ostaju trajne deformacije, zovu se plastine deformacije.
One nastaju kada pojaamo silu djelovanja tako da materijal nakon prestanka
djelovanja sile nepovratno zadri svoj novi oblik i dimenzije.
-Termika obrada materijala pri kojoj dolazi do povratka atoma u ravnoteno
stanje iz predhodne deformisane atomske reetke usljed hladne plastine
deformacije zove se rekristalizacija. Ako se metal zagrije do dovoljno visoke
temperature za dovoljno dugo vrijeme, struktura hladno deformisanog metala e
proi kroz niz procesa:

oporavljanje (400C , nema promjena u tvrdoi hladno deformisanog

metala, ali dolazi do uklanjanja unutranjih napona, dok ne postoje promjene u
strukturi)

rekristalizacija ( 400-880C , dolazi do smanjenja tvrdoe, te se kristalna

struktura, oporavlja tako to se uklanjaju greke iz reetke i pojedini atomi
mijenjeju mjesta to dovodi do takastih defekta)

rast zrna (880-1460C , tvrdoa naglo pada tako da dolazi do teksturnih

promjena i nastanka nove strukture)
-Kritina deformacija predstavlja postupak rekristalizacije u kojem se dobije
maksimalna veliina kristalnih zrna.
-Plastina deformacija se deava pod dva mehanizma: dvojnikovanje i klizanje.
Ona se deava u kristalnim reetkama koje imaju vie ravni sa gusto pakovanim
atomima u gustu strukturu.
-U procesima deformacije u hladnom (zatezna vrstoa, tvrdoa i napon
teenja) rastu dok svojstva plastinosti (izduenje, iliavost, suenje) presjeka
opada. Deformaciono ojaanje u procesu obrade deformisanjem objanjava se
poveanjem broja greaka kristalne reetke (dislokacija, vakamsija,
intersticijskih atoma) zavisi od stepena deformacije (vei stepen - vea gustinadislokacija ) i od granica metalnog zrna koje predstavljaju neku vrstu barijere za
kretanje dislikacija.
-Topla deformacija se deava pri temperaturi veoj od 0,6C od temperature
topljenja.
-Hladna deformacija se deava pri sobnoj temperaturi.
-Topla i hladna deformacija se razlikuju u stepenu temperature na kojima se
vre

13

MATERIJALI 1

-Osnovne razlike u kvalitetu proizvoda dobijenih obradom deformisanja u

toplom i hladnom stanju su:

ravnije i istije povrine,poto ne dolazi do oksidacije u procesu

zagrijavanja,

vea tenost dimenzija, zato to nema termikog skupljanja i irenja u

toku deformacije,

obrada u hladnom ili toplom stanju ima znaajan uticaj na kovnost,

mainsku obradljivost i zavarljivost materijala.

14