BP SEN XANH

Tc gi : Sn Tng
Nh xut bn Vn hc 2007

Chia s ebook : http://downloadsach.com/

Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

LI TA CHO LN XUT BN TH HAI CA

CUN TIU THUYT "BP SEN XANH"

Chng ta c mt khu hiu rt ng, rt hay : "Ch tch H Ch Minh v i sng mi trong
s nghip ca chng ta". ng nh vy, H Ch tch sng mi trong nhng t tng v tnh cm
ln, trong ton b hot ng cch mng ca nhn dn Vit Nam ta, ca mi ngi chng ta.
ng thi H Ch tch cng sng mi trong nhng tc phm vn hc v ngh thut c gi tr
din t mt cuc i tr thnh lch s, nhng trang s p nht v v vang nht ca dn tc
Vit Nam ta.
n y, ti mun ni i iu v cun tiu thuyt
"Bp sen xanh" ca nh vn Sn Tng, m nhiu c gi nht l trong gii thanh, thiu nin
u thch; v bo ch nc ta ng nhng bi bnh lun v nh gi m theo ti bit, tc phm
rt ch trng. Cun sch "Bp sen xanh" nu ln mt vn : y tiu thuyt v lch s c th
gp nhau khng? Vn ny cc ng ch hot ng trong lnh vc vn hc v ngh thut v ni
chung tt c chng ta cn suy ngh c thi . Song y cng vy, li ni c trng lng rt
ln thuc v ngi c, ngha l nhn dn.
PHM VN NG
Thng 1-1983

I - THI TH U

Cn ging ma h dy ln pha Nam. My en tng khi n n nh nm t di chn tri

n ln. Thong chc, cc ngn ni ca dy Dng Mn (1), Thin Nhn... ngp chm vo my
en c. Mng nng hp dn. Cnh sc hai b sng Lam ng mu sm. Nhng bng my tri
qua cc cnh ng chim ang ma thu hoch, loang l, mng sng, mng ti, xanh, vng,
nhn v xa xa nh mt tm da bo tri rng ht tm mt.
T trong khi my en dy c, thnh thong quc ln mt roi chp xanh l, ngon ngoo
rch sng vo da tri ch. Tip sau roi chp l ting tri gm...
Bn gc cy a u lng Cha (2) c my con b ng ng, mm nhai u oi, nhng cc bt
trng xp ng hai bn mp. Nhng con rui b bay nhn nhc trnh n mi ln con b qut
mnh ci ui vo hai bn hng. Mt tp ngi i lm ng v ngi ngh chn bn gc a ang
g ng Xm ht cho nghe mt bi mi. ng Xm ngc i mt m la v pha c ting sm xa
xa, hai cnh mi php phng n nhn mi hoa sen t m lng a ti. ng nhu i lng my
en, hi nhng ngi ang ngi bn cnh :
- Tri si bng hay... hay l ting sng ca c nh (3) trn rng li ko v na , b con?
Qua nhiu ging ci gin, ng Xm gt gt u nghe, v c vi cu ni p li li ng
hi :
- Ting sm ca cn ging chiu ng . Tri do ny lon ging ch c git ma no
u! Cn ci cng vic "bnh Ty" ca cc quan Ngh, quan C th... vn nc Nam mnh hng

mt ri ! Vua Hm Nghi bi trn, Ty dng

(4)

y vua i bit x. i! C cn chi na m

mong vi i, h ng?
Mt c gi, tay vt hom gi, t ny vn ngi im lng nghe mi ngi tr chuyn. Bng c
cm li mc xung t, ta hai bn tay ln cn, mt chp chp, ni :
- Rng li nh l "c cn chi na m mong vi i"? Nc c lc suy lc thnh, nhng c
khi m ht c nhng bc hin ti lo vic gi nc, vic cu nc. Cy c th ni b gy th ri
s c cy khc mc ln. Rng khng bao gi ht cy, dn khng khi m ht ngi ti cao ch ln
m.
Mi ngi nhn c gi v hp . ng Xm a ng tay o ln lau hai h mt. ng vn mp
my cnh mi v pha ngn gi :
- Dp ni sen n nhiu. Ngi ch m cng c ngi hng sen.
- ng i - mt c b gi gi - chu biu ng my ci gng sen luc, ng n cho mt rut .
ng Xm cm trong tay nhng ci gng sen luc chn nhn nh tm mn ong, ging
cm ng, hi :
- Chu l con nh ai m tho n ra?
C b ch mm ci. My ngi ngi cnh ng gi m ni to :
- Con gi anh nho Sc , ng .
ng Xm n n ci trn cung mi ho ht, ni:
- Ng a m ch chu Thanh, con gi u lng ca anh ch nho Sc, chu ngoi thy t
Hong (5) th... th ti m c l lm chi! ri ti ht cho b con y v chu Thanh cng nghe
nh.
B Thanh li a cho ng Xm ci bu nc :
- ng ung ngm nc mt ri hng ht ng .
- Cm n lng tho ca chu. ng khng kht. Ch chu em nc ra ng cho ai ra?
- D... cho m chu .
- . Vy ra m chu vn cha c, cn i lm ng xa c. Ch.... chu thch c bng
em gi hay bng em trai, ni ng bit ng ht mng chu no?
- Chu thch m chu sinh em trai na .
ng gi m gt u, mm ci, tay ln m ln dy n. Mi ngi ngi quanh gc a
xm xt bn ng Xm. My con b vn lim dim mt ng, bt mp t tan, tan t. Ting n bu
ro rt bay ln ln theo li ca ca ng xm :

Tri i c thu chng tri!

Nc Nam c kh nhiu i ng cay
V chng Ty th sang y,
N vo Gia nh, ry ng Nai.
Dn d ra Lc tnh, ng ngoi,
Cc quan tu nh, vua ngi khng cho.
Bi v vua T c khng bit ng lo,
N vo n chim mt c thnh kinh k...
B Thanh cha hiu thu ngha li ca, nhng hai mt ca b lim dim, b lng nghe ting
n ng Xm. Nhng ngi ngi cnh b Thanh, mt lun lun bin i theo tng li ca ca ng
Xm.
Tri i c thu lc ny,
Khp ni kh cc rc ri tm thn.
Mt nc lm nm by nc n,
cho quan Ty bt phu, bt thu trong dn nng n.
Cc quan ta tc gin nhiu b,
Lp binh tin nh Ty th cho tan
m khi phc nc Nam...
ang lc mi ngi m vo ting n no rut, li ca x lng ca ng Xm th mt b ta
tay trn lng b, ch tay v pha m sen, gi :
- Chu Thanh i! M chu... c chuyn chi... ngi ta ang du m chu v nh kia ka!
B Thanh, tui ln by, dng mnh khnh, ri khi gc a, tay cm ci bu nc, chy hi
h v pha nhng ngi ang du m mnh. Chy n vi m nhng trong u b Thanh vn cn
vng theo nhng li ca ca ng Xm : "... Lp binh tin nh Ty th cho tan... m khi phc
nc Nam... Ko dn tnh c kh gian nan nhiu b...
Di bng tre u lng, b (v ng Hong Xun ng, b ngoi ca b Thanh) cng
my ngi ng tui cng ang chy ra pha m sen. Gi ng la nhng di lng, di ym ca
h bay php phi v pha sau...
V ti u sn, cn au chuyn sinh li thn thoy, mt qu ch nho Sc phi ngi thp
xung bn gc cy th. Chim chiu v t ang ru rt trn ngn cy. B chc chc li mng
yu con gi :

- Tham cng tic vic cho lm... biu nh, gn k sinh n ri... ng c i mn ng xa
na...
B gic c An, em gi ca ch nho Sc :
- An, con v qut than ln... Mau...
B li gic b Thanh :
- Chu i sang bn nh vi ng. Gi c em Khim bn . Ti ni ti bay n cm, ng
bn nh b c nh.
B Thanh bc qua dy ch mn ho ngn i sn nh mnh vi sn ca ng b ngoi.
Thanh va nghe ting m rn, va nghe r ting ng ngoi ho khc khc v ting ca b thay
ng ngoi ang ging bi cho hc tr :
"Cc tr hy lng nghe ging ri s chp bi sau... Khng T vit : T thin t d ch th
dn, nht th giai d tu thn vi bn. Ngha l : T ng vua cho n k thng dn, ai ny u phi
ly vic sa mnh lm gc..."
T bn h nh ch nho Sc, ting c An ni kha lp c ting khc cho i ca a tr
khin anh nho Sc ngng ging bi trong giy lt.
- ... ch nho li sinh con trai... sinh con trai na ri. Mt my sng lng, khi ng lm.
B qut : "Ci con b, c im ci ming qu c chu i khng!". B gic ri rt : "a ci
thanh na... mau ln... ct rn cho chu. Ri. Xong ri... a ci qun c ca cha mi y... Trn
dy phi y. Tau git k ri. chu v qun ng cho c khc... C hi m ng n s c sng
d, hc gii hn ng, hn cha cho m coi...". B cn dn ch nho Sc: "Con nh l hng ngy
phi chm lau sch a n ri hy du thp. cc c thng dy : Sinh con d sng lu lu,
nh m ngy trc chm lau a n.
Ting rn ca ch nho im bt. Ting khc oa oa ca a b vn cha dt hn. V ci ngn
ng u tin y ca a b ha m trong ting g gi con ln , ting b gi b vo chung,
ting chim cu ru rt trn mi nh ting l reo, ting ng xa vng v...
Hng sen t ngoi m bay theo gi pha ln mi b kt chy t ni than trong bung ch
nho Sc ta ra ngo ngt.
*
*

Lng Cha nha trong khi sng lam. m hc tr ca cha con ng l lt ra v t

lu. Chng i theo li cng ln, khng i tt qua sn ca ch nho Sc nh mi ngy. u ng nh
ch nho treo mt cnh xng rng gai (6).
Ci cnh cng chng lm bng khung tre kt cnh ro, hnh ch nht, c sp xung, ci
cht. Khu vn nh ng cng nh mi nh khc lng Cha u tr nn mt ci ring
bit, kn bng. Gia cnh vng lnh ny ni ln ting ch nhi ku go tri lm ma c ra r
khng mt mi. V s m sng lp le xanh o ca by om m bay chp ch chp chn trong
ti mnh mng.
ng ngi xp bng trn phn gu, ta khuu tay xung mt ci gi ct bng bc vi iu
gp cao ba tht. Anh nho Sc ngi i din vi ng nhc, v thoi mi. B Khim ng say, nm
st bn i ng, chn dui di sang gn ch b ngi. Ngn n du lc u trn mp a ta sng
khp gian nh. Nhng con thiu thn sa vo a du vy i cnh mng yu t, chi vi . Bn
cnh cy n, ci nh trm nh th th nh ra nhng si khi thm mnh nh ch. Hng sen
ngoi m a vo nh nh.
Anh nho Sc cm ci nm chuyn ru vo chn cho b v. ng ung mt hi cn chn
ru :
- Mng cho nh ta, mng cho c h Nguyn lng Sen...
ng ng ln, dng cung knh, thp nm nn hng, vi nm vi trc bn th gia tin.
ng ng nghim trang trc ln hng khi. Anh nho Sc cng ng chp tay thnh knh
pha sau ng. T pha m sen, ting chim cuc khc khoi: Quc... Quc!
Hai cha con ng tr li ch ngi. ng dn tng ting : "D... thnh... t... quy... thn...
tm... can..." (m nghe chim t quy nhi tim gan). Anh nho Sc nhn thy ngi b v, ngi
thy hc ca mnh t ngy lm bnh, tm trng c nhiu trn tr, nhiu cm hoi. Anh mun a
con trai th ca mnh c ng t tn cho. Anh ni :
- Tha cha, cha t tn cho chu m nay lun .
- Ti ang ngh.
ng g g ngn tay trn mt gi, ni tip : Sinh con qu t kh nui... Trng cy ngon
tri lm ngi lm le... Con ngi ta c th xt on c hiu qu trc ca cng vic mnh
sp lm. V nh khi ta cm nm ht ging trong tay th ta dm tin chc s c nhng mm cy
mc ln bm bp, v nhn cc mm non xanh tt on bit c cy qu ca n sau ny. Cho
nn, ti mun t cho chu tn l Cn (7), t l Tt Thnh.

Anh nho Sc chp chp mt, mi h n n ci :

- Cn... y l tch loi c ha chim bng, phi khng tha cha?
-Chnh vy . Theo mong c ca ti th... thng b s c ch vng vy bn b, d gp
trun chuyn chm ni, nhng t thnh cng. Cho nn t Tt Thnh.
Anh nho Sc nng cy bt lng th dng vo nghin son. Hng trm, hng sen nh ta
khp gian nh v t hi vo ngn bt Nguyn Sinh Sc ang nn nt dng ch NGUYN SINH
CN, t TT THNH.
*
*

Gi Lo thi tng cn di. Bu tri, mt t bc mi nng kht nh sp sa bng chy.

Nhng cnh ng kh n hoang hoc, tha tht bng ngi. Khng mt con c, con vc i kim
n trn ng. Cy ci i nc ng r ri. Gia tri nng la, nhng con diu hu si cnh
ling tm mi di t. Qu khoang, qu en bay thnh by v pha ngn xanh, ni ang c ting
sng ca ngha qun Phan nh Phng.
Trn cc ng ng quan, ng lin hng, tng tp ngi i kim n, u i nn m,
trn mnh ch c chic kh dy. Thnh thong c vi ba b nh giu i ch, nn thng quai thao,
vy la qut gt, chm x tch bc (8) bung di song song vi cc di ym, di tht lng mu hoa
l, hoa hin.
Anh nho Sc tay cm che nng, tay xch mt khn gi vi ty iu ng y nhng thang
thuc bc. Ngn gi Lo t pha ca thnh a n thi tung t o di vi thm t trn ngi
anh; gi mnh, ci trn tay anh lo o. Anh si tng bc di qua ca T i v pha ca Tin.
Anh thy pha trc mt l c ba sc pht ph trn cao. Di chn ct c, nhng ngi che ,
i nn, lc c c c nhng m trng, l nh rt ng. Anh nh mang thuc v sm, nhng
trc vic l ny, anh ro bc li ni . Trn qung ng gn ti m hi, c ui nheo treo
hai bn v c l chui cm vng quanh khn i rc r.
Anh nho Sc dng li ngoi cng cho tt bng l da, trang tr hoa c, n lng. Trn
cng cao gn bn ch nho c to, xp li ch trin : "i Php vn tu". T bn trong cng cho,
ting kn thi oang oang chi tai, khc hn ting n y, n bu m anh quen thuc. Mt
ngi mc sang trng, treo trc ngc mt mnh giy iu hnh ui n, ch vng : "Quc
khnh i Php". ng ta tin n, cha tay :
- Xin mi huynh v d ngy l i khnh ca Php quc.

Anh nho Sc chng a g ci tr ny ca bn thc dn Php v l quan li lm tay sai cho

chng, nhng anh cn nhn tn mt ci vic chng ang by ra gia qu hng mnh. Anh va
bc vo trong ci cng cho, mt con m ngi Php mi diu hu, mt mo, tc lng b rng,
vy hoa di lt bt phng to nh ci nm, o h ngc, l l dy chuyn vng qun c, hai c tay
hai vng ngc bing bic xanh, chn i giy gt cao nghu, bc vi a cho anh mt gi vung
bc giy bng , bn trong c ch "i Php vn tu". M m ni, anh nghe nh ting chim,
ting vn. Anh chng hiu g nhng bt gic anh c cm ly gi qu t tay m m. Mt ngi
thng ngn ng tui ni vi anh :
- B ln pht qu nhn ngy quc khnh ca nc i Php. Mi anh v d l v nghe hiu
th.
Mt tay xch khn gi y thuc bc, mt tay cm gi qu ca m m a v ci ngoc
vo khuu cnh tay, anh nho Sc bc tng bc nng tru. Gia thng by, nhng l thng nm
m lch, nng x chiu gay gt. C m ngi ng chen chc di bng rp mi bng. Nhng
ngi ng vng ngoi u phi ging , i nn. Anh nho Sc lch vo m rp, ng ln pha
khn i. Mt m quan li o thng, khn cht ngi khp np my dy gh u. Mt tn Ty
cao ln mc nh binh, hai cu vai gn sc hm s quan c ng lua tua ph xung. C khun
mt hn nh nhum phm iu do nng h ca ci x nhit i ny ph chy. Anh nho Sc va
nhn hn chm chm, va lng nghe tn thng ngn ni ging Nam K : "Ci x An Nam ny
chu n su ngha nng ca nc i Php t thi cha Nguyn ng trong b gic o vi Ty
Sn nh bt ra tn o Cn Ln... Nc An Nam ny m khng c s gip ca i Php
thi ci ha ni chin gia ng trong vi ng ngoi khng th chm dt c. V nu khng
sm c mt ngi Php thi ci x s ho lnh, ti tm ny b ngi B o Nha hoc ngi
H Lan hay ngi Anh chim ng ri. Hi cc ngi tai mt x An Nam! Hy nhn ra s c mt
ca ngi Php y l mt duyn may him c...".
Cng nghe nhiu nhng li khoe khoang sc mnh, hm da, mt st, d d... ca tn Php
thc dn, anh nho Sc cng thy nhi au, mt c ti sm li. Anh lng lng ra v. Anh l tng
bc nng n ra khi thnh Vinh. Ngay trn li v huyn ly Nam n, mt m ngi i n xin
cn ngi trn nng di bng cy. Anh m ci gi qu ca ngy Quc khnh Php m m m
a cho anh ton l bnh, ko c bc giy bng, giy bc - em pht tt c cho m ngi
ang i l bn l ng. Anh t nh : Ty dng an ta th y th qun quan Phan nh
Phng, quan Tn Tht Thuyt d c sc my cng kh lng chuyn c vn nc ang suy!

Trn ng t thnh Vinh v lng Cha, anh nho Sc ui bao nhiu ngh ngn ngang.
Anh lo sc khe ca b v ang ngy mt sa st. V anh sinh ln ny b mt sa v b bnh hu
sn. Anh ct hng chc thang thuc cho v ung, bnh c thuyn gim, nhng vn khng c
sa cho con b. B Cn va phi i b nh va phi n cm b ngoi mm cho. iu trn tr
ln nht trong lng anh nho Sc : Bit mt nc m khng lo vic cu nc l phm iu bt
trung. Nhng khn ni, gnh gia nh ca anh qu nng. Mi hm by tui m ba con. Cn l
cu hc tr, cha c khoa c g. nhiu m, anh v b v ngi m lun vic nc vic nh
cn my a du. Anh thng suy ngh v nhng li b v ni : V chng anh sinh ra gia
thi bui bn bch qu n h hip nh vua, nhng nc Nam ta cha mt hn cho Ty-langsa (9). n thi cc con ca anh ra i th : B Thanh sinh nm Gip Thn. Nm nh vua k
ha c giao c nc ta cho ngi Ty-lang-sa cai tr (tc nm 1884 k ha c Pa-t-nt cng
nhn quyn h ca Php Vit Nam). Sang nm t Du, Ty-lang-sa c quan "u triu"
(10)

sang ng tr bn cnh nh vua nc Nam. Ri quan thn thn Tn Tht Thuyt phi rc

vua Hm Nghi lnh ra n tr vng rng ni Qung Tr, Qung Bnh v xung chiu Cn
Vng. n lt b Nguyn Sinh Khim ra i, nm Mu T (1888), vua Hm Nghi b sa vo
tay gic! i! Vua b Ty-lang- sa y i bit x tn nc ngi (11). Ty-lang-sa li a ng
Khnh ln ngi. Ngi ta truyn rng, trc lc bn Ty-lang-sa y vua Hm Nghi i, chng
cn d d, mua chuc phng k, nhng nh vua khng chu khut phc, nhn vic i y
ch khng cam chu nhc tr li ngai vng! Chng n thay vua th cng i "quan Ty u
triu khc sang nc mnh cai tr. Ci tn ca n ngon ngoo kh nh, kh gi... Hnh nh l
B hay Bun B

(12)

, ri g g y na kia. Nm nay, b Cn ra i, li mt tn "quan Ty u

triu khc n cai qun x mnh. Th cuc xoay vn nh vy ! Cc con anh sinh ra gia lc
nc ta mt hn cho bn bch qu ri! t nc ta ang m chm vo m ti. Nhng anh
hng ngha kh dm x thn cu sn h x tc th u b tht bi! i! Dn Nam ta khc no n
g con b diu hu cp mt m!...
Anh nho Sc mi mit ngh suy v nhng iu tm s ca ngi b v, ngi thy, m cng
chnh l tm trng anh trc bi cnh "quc lon, gia bn". V mi ngh qun c ng di, lc
v gn n cy a u lng anh mi nhn ra mnh i sp n nh. Ni lo v bnh tnh ca b
v, v cnh v b m, mt sa li dy ng trong lng anh. V trc mt anh chp chn hnh nh
khoa thi Hng (13) sp n.

Anh r sang con ng mn i tt v pha m sen b con ngi gc a hng mt nghe

ng Xm n ht c t nhin.
Bn m sen, trc li vo nh, anh dng bc n nhn ln hng mt. Gia t tri kh
chy bao la, m sen nh mt gng xanh lm du bu nng h. Nhng bng sen trng, sen hng
ua sc khoe mu vi n ong i kn mt. Anh cht nghe trong sn nh c ting b Nguyn Sinh
Khim ang nng em, ni chch m v cha tht r ting: "Anh cho eng (em) Cng (Cn) ci
bp sen xanh n... Bp sen xanh, p... p lm em ..."
Anh nho Sc i thng vo nh ln, ni ng nhc nm dng bnh. Ch nho Sc gng dy
c, ang b b Cn ngi di gc th, mm cm cho con.

Li mt ma sen n. Nhng khng phi ma sen bo tin vui mt con ngi ra i nh ba

nm v trc m ma sen tang tc n vi v chng anh Nguyn Sinh Sc : ng t Hong Xun
ng t th.
Tin b v qua i n vi anh nho Sc gia lc g gy u. Anh chng kp sa son g, ch
n chp tay x thy hc gia m khuya v h tang b v. Ngi thy hc ca anh, mt ng
ni ting dy hc tr thnh t, xc ng a cho anh mi nn hng trm :
- Thy Hong Xun ng l bn ng mn ca ti, tuy ng khng c khoa bng cao, nhng
ti coi ng l bc n anh. Anh mang v mi nn hng trm ny thp trc linh cu ng v
anh vi gim ti nm vi v ti cha th i ving ng lc ni c.
ng Nguyn Thc T chp tay cng knh vi trc mt anh nho Sc nm vi anh nho Sc
chuyn nhng ci vi y v linh cu ng Hong Xun ng.

Tri ti nh mc. Anh nho Sc cng my ngi bn hc c t lng ng Ch i trong ting

g gi sng, ch sa dy lng. Anh nhc li vi cc bn li thy dn lc anh i hc thm vi ng
Nghi Lc : "Ci mnh ca con ngi ta l : sinh, lo, bnh, t. Cha m au k ny, nu cha
phi l tn s th ri cng qua khi. Nhc bng... Cha c bnh khng ai cha c mnh.
Cho nn con c th tm m i hc thm. K thi Tn Mo (1891) con khng thnh t th k
thi Gip Ng (1894) ti con phi...". Anh n hn : "Tuy c thy cn dn vy, lng ti vn
y ny v bnh tnh ca thy. Ti dn nh ti l h thy bnh cha khang khc th cho ngi
xung ngay gi ti v. Ng u ci s ti c thy n v lm con, lm hc tr, m lc thy
trt hi th cui cng t bit ci i th ti li khng c ci phc phn bn thy!"
Anh nho Sc v cc bn anh i mt mch t Nghi Lc v ti lng Cha va lc mt tri
mc. Anh Qu

(14)

v anh San

(15)

ang ng i anh nho Sc bn b ao sen. C Qu, nho San,

nho Sc nhn nhau nut nc mt, khng ni li no m chia nhn vi nhau ni au qua nh mt.
Anh nho Sc t ngoi sn chy vo, hai tay dang rng, ph phc xung nn nh, bn cnh
ging ngi thy hc, ngi b v. Ton thn anh rung ln tng chp di. B Cn, tay khng
ri cho o ca m, ng ngc nhn mi vic ang xy ra, v kh hiu.
Qua mt cn khc nc di, anh nho Sc t mi nn hng trm, k li nhng iu m thy
hc Nguyn Thc T nh. Anh vi ng s vi thy T gi v. Anh tha vi m v v b con
ch bc trong h Hong :
- Tha m, tha cc bc, cc ch, cc b v anh ch em trong h hng lng xm, bn hu.
Theo tc l t xa ca nhn dn ta th con r tang b v c ba thng. Nhng phn ti th xin
cho ti c i tang ba nm, lm vic hiu trong tang l nh mt ngi con trai trng. V
thy Hong Xun ng l ngi nui nng ti, dy ti hc ch thnh hin t tm b, g con gi
u lng cho ti v gy dng c nghip cho ti...
Mi ngi xc ng hng mt nhn anh nho Sc y tru mn. Mt c gi trong h nghn
ngo ni :
- Qu ho qu! Ci bng anh nho Sc nhiu ch nn ngh khc hn nhng ngi khc t xa
ti nay. Cao o nn cao kin. ng bc ti nm hn l mt d.
Mt s b con ni nhn nhan khp nh, khp sn :
- Khi ngi c con trai hng n m lc cht kin ko n khot mt, cn cc con th bu
li ng ca tranh chia phn hn!

Ba ch em b Thanh, b Khim, b Cn ng st vo thnh ging ng, chm ch nghe mi

ngi ni nhng li tt p v ng mnh, v cha mnh. Bng b Nguyn Sinh Cn nu o cha,
ni :
- Cha i! Cy nn cng khc ng. Nc mt n chy cha i!
Anh nho Sc xoa xoa u con :
- , cy nn cng bit thng ng. Ai cng thng nh ng, con .
Anh c Qu v anh nho San b b Cn v b Khim i ra sn. B Thanh ln chn th lun
lun bn cnh d An.
Anh nho San hi b Cn :
- Ngi ta khc l phi go ln tng ting, cy nn n u bit ni m chu li bo n khc
ng?
B Cn, hai mt lng ling :
- Cha chu, ch Qu, c ch na, nc mt chy m n

(16)

c ting khc. Cy nn trn bn

th cng chy nc mt thng ng chu ch khng c ting khc, ch .

Anh c Qu ni vi anh nho San :
- B Cn sm bit xt on, nh tt.
- Chu Cn c thch i hc ch khng - Anh nho San hi.
B Cn ni lun :
- Chu hc ri, ch .
- Cha chu dy chu hc ?
- Khng .
- Chu hc c nhng ch chi no?
Cn lt nga bn tay anh nho San ra, cha ngn tay tr, va vch va ni :
- Ch nht l mt n, ch nh l hai n, ch tam l... l ba n.
B Khim v khinh thng em :
- Hn ch hoc (hc) c mi ba cy ch n (ci ch y) thi.
- H, - b Cn ging nng nu - anh Khm (Khim) ni n phi... n phi. m (em) bit
nhiu hn ch, u ch c ba ch. - B Cn li nga bn tay anh nho San ra vch tng nt ch t,
ch ng...
Trong nh, bi v, linh sng cng lp xong. Anh nho San, anh c Qu b hai anh em
Khim, Cn vo lm l khm lim ng Hong Xun ng.

Mt hi by ting cng ging gi va dt, ging ngi ch tang ko di gi : "Ba... hn...

by... va... c Hong... Xun... ng... v... nhp xc...!". Ting trng, ting cng, nhc bt m
v ting khc cng ct ln inh i. Np quan ti y li. C nh gc u vo pha o quan. B ,
ch nho Sc, c An m chong ly quan ti go khc...
ng gi Thn (17), chic quan ti c t t nng ln trn nhng cnh tay ca m hc tr v
nhng ngi thn thch, bng hu c . Anh c Qu, anh nho San, anh Thuyt khing ng
u quan ti. Anh nho Sc mc i tang ph phc xung t cho quan ti khing i qua.
ng gi Xm, vai mang n bu, tay cm gy cng d tng bc i theo m tang ng ra
ti gia ng.
Xong tun tang b v, anh nho Sc gy rc nh qua mt trn m. Ch nho Sc v c An th
phi bt tay ngay vo cng vic : ngy i lm ng, ti dt vi qu na m mi i ng. S tin
tn km vo vic ma chay tuy c nhng hc tr, bn hu phng iu nhiu, nhng chng thm
thp, cho nn m con b phi ly cng dt vi trang tri. Phn th k thi Hng cng khng
cn xa na, c nh b u lo lng, mong i nhiu anh nho Sc trong k thi ny.
T ngy ng mt, v chng anh nho Sc v n chung vi b . Ngi nh tranh ba gian
ca ng b dng ln cho v chng nho Sc ra ring nay tm cho nhng ch em lng Cha
mn lm ni nhm phng ko si. Nhng m trng, t mi nh ny nhng iu v dm c
ct ln cng vi ting xa quay...
Mt hm, c my ngi b con bn h ngoi ca b n d l t vng m cho ng
nhn tt "x ti vong nhn" rm thng by. Khch li ngh m. B ngi gia ging. Ba
ch em b Thanh, Khim, Cn ngi vy quanh b nghe b k chuyn vi khch. Trng rm sng
nh ban ngy. Nhng khm cc ngoi ca s ng bng vo trang sch ca anh nho Sc ang
hc. Ch nho Sc th ngi dt trn khung ci gian nh u hi pha Ty. C An i quay si vi
phng vi bn nh ch nho Sc.
My ngi khch c tm tc khen :
- Bc c c ngi con r nh anh nho Sc tht l qu ha.
B t lu c m lng v iu y. Cho nn b nhc li chuyn c vi mt ging hi
hn :
- V chng nh nho c ba mt con. y vy m ci bng ca ti vn cha ht y ny v
ci tch ti khng mun g con Loan cho nho Sc.

B mi khch n tru. B Thanh v b Cn tranh nhau c gi tru gip b. B Khim th

ngi l x, nghch tr xp nhng th trong ci tru thnh , thnh hnh khi... B vn ci ging
u u :
- Ngay lc ng nh ti n nho Sc v nh ny, qun o lm lem bn t, tc hoe nh ru
ng kh, mt mi en nhm, ch c hai con mt sng tinh anh, cp lng my di mt l r mt
a tr c tng mo. Ti thng n nh con t ba y kia. Hn mi nm nho Sc n hc
trong nh ni, ti khng h ch ni mt t chi v ng n nt c. Nhng khi ng nh ti a ra
ci vic g con Loan cho nho Sc l ti khng thun bng. Ti u c tnh chi ci chuyn "mn
ng h i" m s ming th gian ci ch rng con gi nh c danh c gi m h n b
m phi gn lun cho a con nui n trong nh. c ci, ng nh ti quyt l lm...
ng xung tn qu ngoi tha chuyn ni vi cha m ti. ng cn mi c h Hong li ng
tha vic ng g con gi u lng cho nho Sc...
i vi ba ch em Thanh, Khim, Cn th y l ln u tin c nghe b ngoi ni k v
b m mnh.

Khng ai cn nh c ngi u tin ca dng h Nguyn Sinh n lng Sen khai c lp

nghip. Ngi ta ch cn nh rng, t bui lng Sen cn l trang tri c ngi h Nguyn
sinh sng. Hi by gi cn gi l Tri Sen, v c nhiu m sen rng bt ngt. Sen nhiu n ni
c nhng tn : ng Sen, Cn Sen, m Sen, Ging Sen...
Do c nhiu sen, cnh tr trong lng, ngoi ng li p nn Tri Sen i tn thnh lng M
Lin. V sau cc c li i l Kim Lin.

Nht vui l cnh Kim Lin

Cnh tin c cnh, ngi tin c ngi.
Ci thu y, lng Sen gm c nm phng : phng Gia (xm ng Lnh), phng Ph
m (xm Nam Lnh), phng Cn Tri (xm Ty Lnh), phng Thng (xm Thng Th),
phng Ngoi (xm Trung Ca, v dn xm ny ht xng gii, c phng ht nh tr).
Lc v Tri Sen, h Nguyn cha m ch Sinh. Qua gia ph ca mt nhnh h th :
"Hong s t kho l Nguyn B Ph. Tip n i Nguyn B Bc, i Nguyn B Ban, i
Nguyn Vn Dn. Bn v t ny khng ghi r sinh v thi no. n i ng Nguyn Vt bt u
lt m ch "Sinh", ng l gim sinh, triu L Thnh c, nm th ba. K n, ng to i th
su l Nguyn Sinh Tr mi mi by tui u hiu sinh. n nm ba mi t tui, ng u
tam trng khoa thi Hi".
H Nguyn Sinh giu v c khoa c i ng t th nm, th su. n i th mi l
Nguyn Sinh Nhm vn li phng Ph m, mt phng nhiu m sen nht Tri Sen. ng
Nguyn Sinh Nhm vo bc trung lu ca lng Sen. ng lp gia nh sm nhng him con, khi
sinh h c mt ngi con trai tn l Nguyn Sinh Tr, tn ch l Thuyt th b Nhm cht.
ng Nhm vy nui con cho n tui thnh nin v lp gia nh ring cho con trai ri mi ly
v k. ng ci b H Th Hy, mt c gi c ti hoa, nhan sc b qu la lng Si, cng mt x
Chung C, tng Lm Thnh vi lng Sen.
H Th Hy l con gi mt ngh nhn ni ting v ngn n y, n bu. Nh giu c, thuc
loi nhiu rung nht ca lng Si. ng ham hc ch "thnh hin", nhng khng mng chuyn
thi c. Trong nh lun lun nui thy dy hc. Nm ng hai th tc cn nui c nhn H S
To dy cho cc con chu v ng hc thm. ng cn nhm ln trong nh mnh mt "phng ht
o". "Phng ht o" ca ng ch lm vui trong gia nh, trong h hng v nhng b con
c m ci, m n mng thng th.
Hy c cha yu qu, truyn cho tt c vn hiu bit v n, phch v ca tr. C li cn c
bit ti v ma n. Khun mt "trng rm", lng my cong vnh bn nguyt, mt l o, mi
thon di, mi cn ch, c ba ngn, lng ong, c dang thng hai cnh tay hnh ch thp trn i
cnh tay y t mi bn ba a n, v trn u cng i ba a n y du, thp sng. C ma
do nh con rn lun qua nhng cnh cy m du trong a khng snh ra ngoi, n khng tt
mt ngn no. Nhiu b con trong lng khm phc ti ma n ca c gi c l c n.

Nhng, khng t ngi ngm coi c l "xng ca v loi". Nhng nh giu c khng mun dm
hi c v lm du. Nhng nh khng bng nh b m c th li s khng "mn ng h i".
Mt bui tra h. Gi Lo ph ci nng vo mi chn mi ni trn t lng Si. Mt nhm
con trai ra u lng ngi mt, an r r. C n i ch xa v. C mc vy la, bn di lng
xanh, dy x tch, o di vi ng Lm lp l c o trng, ym thm, vn khn nhung, tc th
ui g. C i t ngoi ng hng huyn tr vo lng. C quy i thng y hai ci mt kn
bng, trn mt c mt chng bnh a. Va i chm ti bng rm u cng lng, thy ng ngi
ang ngi mt di gc cy, c c i np vo ria ng lng. Bt thn, mt anh chng gi
tay ng vo vai c v ni ging cht nh. C m trai lng ci ln. C n mt bng, hai
con mt l o quc sng nh hai ngn n, mng : "Ci hng cc anh khng ng dng n gu
vy ca ti u. Nh la b gii nc, mi ngi mt ngay cn tn ngi im nh phng . C
n i khut sau b tre, m trai lng mi hi nhau :
- Con n chi (chi) ngi tru n hay chi c bn chng mnh ngi y h?
- Hn gi "ci hng cc anh", ra l hn nh c m chng mnh.
T ci hm y, tt c con trai cha v lng Si "n th" vi nhau : Khng ai c hi c
n lm v. Nu con trai lng khc n lng Si dm hi c n th n ng nh. Cuc tr
th ny hm duyn c n cho ti nm c ba mi tui m vn cha ly c chng. C
ngi gi vi b c n nn son mt ci tru, mt bu ru mi m trai lng n, xin li
h x cho... ng bn vi con gi ci iu y. Nhng c n vn mt mc khng chu nhn
mnh vi m trai lng. Khi ng Nguyn Sinh Nhm t lng Sen nh liu sang xin n hi c
n, trai lng Si hp li bn lun... H xt xa cho c n : Mt ngi con gi ti hoa, nhan sc
nht lng m phi chu ci "n treo" qu la, l duyn, nay phi i lm v k ca mt ngi lng
khc! Chng ta khng nn ngn cn na. gm khi cn trn yn, ng chm theo lc ngi
ng nga!
Trai lng Si dng mt cng cho u lng trn con ng i sang lng Sen. H cn
nh c nhn H S To lm cho mt bi vn chc. Lc m rc du ti cng cho, trai lng Si
bn qun trng, o di, i khn, ng thnh hai hng. Mt ngi c ging bnh vn hay bc ra
c bi chc. H nh trai p l mi quan (18) tin ng, mt v ru tm v mt ci th ln.
C Hy v lm bn vi ng Nguyn Sinh Nhm c t lu th nm Qu Hi (1863) sinh con
trai. ng Nhm t tn cho con l Nguyn Sinh Sc. Cuc sng ca gia nh rt m m. Nhng
nim hnh phc ca m con c n tt pht nh ngn n trc gi : Nguyn Sinh Sc mi

ln ba th ng Nguyn Sinh Nhm cht. Trc lc trt hi th cui cng, ng Nhm gi c hai
ngi con trai, ngi con du n bn ging v cn dn v chng Nguyn Sinh Thuyt : "Cha
phi hai ln xy dng bn trm nm m cng ch c c hai mn con trai. Cha nhng mong c
i ba ln sinh na cho ng anh ng em, cng nh rng nhiu cy bo t khng x ng c.
Khng ng cha phi sm t gi cc con. Ti nht l em Sc ca cc con cn qu b bng. M k
ca cc con th tui tr cha qua! Cho nn v chng con phi thay cha gip m k ca cc con
nui em Sc n nn ngi, m iu h trng l lm sao cho b Sc c nm ba ch thnh hin.
iu mong mun cui cng ca cha l : Du cha khut, cc con phi knh trng ngi m k
ca cc con nh lc cha ang ti ng. ( ni nh lc cn sng)".
Sau ngy ng Nhm qua i, v chng ng Nguyn Sinh Thuyt ng n m con b Hy v
chung. Nhng b Hy e ngi s khng trnh khi s va chm gia b vi con du ring ca
chng. Vi tm thn qu ph ngoi ba mi tui, H Th Hy cm ci th chng, nui con. Hng
ngy b em con theo ra ng lm lng, ti v, vng tay m p c con trong x nh hiu qunh.
H Th Hy lng y hy vng mt vi nm na, con trai mnh bit nh c mt ch th cho i
hc. No ng, mt bui sng, hng rm bt cn m sng mai, b Sc chy t trong nh ra ng,
gi tht thanh:
- Anh...i...! M...e mch ...t...m...em cht!... Anh... ...ii!
V chng Nguyn Sinh Thuyt ht hong chy tt vn bng qua b ro sang nh ngi m
k. Nhng c n - H Th Hy tt ngh trn ging ga ba. Hng xm cng a ti. Ting
khc thng tic ngi thiu ph bc mnh dy ln vi nhng li than th : "i! Mt ngi con
gi mt thi sng ln nh ngn n m cng ngn ngi nh ngn n!".
Tin c n cht bay sang lng Si. Nhng ngi cng la vi c n cm thy t ngt.
m trai lng trc y cm duyn" c nghe tin ny cng sng st. H r nhau sang ngay
lng Sen tham gia vic chn ct c n. Ngha t l ngha tn, gia nh anh Thuyt vui lng chp
thun trai lng Si c o huyt v t tay khing quan ti c n n tn ni yn ngh cui
cng. Nhng bn ht trong "phng ht o" lng Si cng mang theo n, phch va i va
ht nhng bi tin bit c n. Trai lng Si cn nh ng H S To lm Vn ai" khc c n.
ng c h H ng trc m c n c bi Vn ai". Mi ngi xc ng theo ging bi ai
ca ng c h H thn thc c iu vn.
Cha cht. M li cht. Nguyn Sinh Sc mi hn bn tui u v vi ngi anh cng cha
khc m, lng trng tri, mt ng ngc, xa l vi tt c. Nhng m u tin trong nh anh,

Sc c ng l ni bi hoang. Thnh thong Sc khc tht : "M !... M... i ii!" Ngi anh c
phi nm xung m em gi cho em ng. Nhng, h ri vng tay anh ra, Sc li git mnh khc
tht trong m khuya. Ngi ch du kh tnh li nt n em, cn nhn chng : "N khng ng th
cho n i ra cn ma n bt".
S ch du mng, b Sc nhm nghin mt nm im thin tht. Hnh nh m bay ln trong
qung o gic xanh tm vng. V Sc thy mt vng ho quang ta sng. M ca Sc ha
thnh b tin trong truyn c tch m m k cho Sc nghe. Sc bng thy lng lng nh nhc
mnh bay ln theo m. Ri m ca Sc li nh mt con c trng ch Sc bay qua ng xanh, qua
sng xanh, qua ngn xanh, qua bin xanh...
Thuyt tng em ng yn, anh rn rn dy. Anh n th thm dn v ng mng m a
em m ci b m ang tui trng nc. B Sc chong dy, gic m tan bin, ch thy mt
mnh trng tri. Sc chy ra sn, ra ng, ra ng ci theo dng nh trong m. n b ao sen,
tng by om m bay, Sc bt u rng mnh s hi, by gi mi khc to gi : M...... i i!
M... i... v... vi con... M... i!
m ti nh mc. Ting ch sa rinh lng. V chng anh Thuyt, b con trong h, trong
xm x ra ng ui theo b Sc...
Qua mt trn m ko di, ai cng tng b Sc khng sng ni. Nh c ng ngoi sn sc
thuc thang, Sc khe mnh. Tic thay, ng ngoi ca Sc li t trn m b ngoi th mt
t lu, Sc li tr v lng Sen sng vi anh Thuyt.
Lm theo li cha dn lc hp hi, Nguyn Sinh Thuyt cho Sc i hc ch nho ngy mt
bui; hc v, i chn b, ct c. Hm a em n thy t Vng xin hc, anh Thuyt bng ci
tru, chai ru i trc, Sc mc o nm thn nhum nu non, qun di qu gi i theo anh. Ch
Thuyt ng trc ca nh bp ni vi ra sn :
- Gm! Nh vua n tha bng vng ghi danh ng ngh, ng cng cho ci ni "xng ca
v loi" m hc vi hnh, tn nghin tn bt.
Anh Thuyt quay pht li. Anh v ci cc chng rm. Ch Thuyt ba chn bn cng chy li
qua pha h bp. Anh Thuyt qut vi my ting mng v. Ri anh quay li d ngt em :
- Ch mi c mm vy thi ch n bng chi m.
Sc a ng tay o lau nc mt i theo anh n nh thy hc.
Ngay nhng bui ban u, thy t Vng nhn ra Sc l mt hc tr sng d. Thy th
cho Sc v nh hc mt ti phi thuc lng v n vit trm

(19)

cho thy xem nm mi ch t

nt, ba mi ch nhiu nt. Nguyn Sinh Sc em li s ngc nhin cho thy. V thy t
Vng cm bn tay hc tr Nguyn Sinh Sc xem tng ng vn dng. Thy tm tc : "ng.
Rt ng. Con ni. Ni cm ca. Ni nh ngc phun chu. Ni c n. Ti hoa lm. Con gng
hc. Con s lm nn nu con c ch hc. Mi ch l mt con mt. Ngi khng c ch trong u
l ngi m gia th gian".
Li thy t Vng nh mt nh chp m vo th gii tui th ca Nguyn Sinh Sc. Ri
Sc thy ln vn trong ngh ca mnh mt cu hi : Ch Thuyt thng mng mnh l "con nh
xng ca v loi". Cn thy t Vng th khen mnh l : "Con ni. Ni cm ca. Ni nh ngc
phun chu. Ni c n..." Sc t tin : iu thy ni vi hc tr l li m ni vi con. V t hm
Sc c thy khen, Qu v San kt thn vi Sc. Bit Sc thiu hi m b m, San v Qu mi
khi c qu bnh u phn em n lp hc cho Sc. C ln Sc ni vi bn :
- Cc cu cho mnh nhiu th, mnh n c chi c!
Hiu ni lng ca bn, San, Qu an i Sc :
- ng ngh ngi c hay khng c ci chi i i nhau, nh ti mnh y hn nh Sc m.
c thy khch l, c bn an i, Sc cng chm ch vic nh b ch du mng m
v qu ham hc. Mt ln Sc ngi un cm ln, ch du ang thi chui ngoi sn. Sc dng que
ci than tp vit ln nn nh. V qu say sa vit, Sc qun khuy, ni cm b kh nc. Ch
Thuyt t ngoi sn chy vo ht c r rau chui vo ngi Sc, mng t tt : " mt nc m
y. Chy ni ca tau ri. Hc vi hnh, ch vi ngha chi ci th mi...!". Sc bit mnh c li
nn bm mi chu chi, khng khc, khng t v kh chu vi ch. V li Sc nhn ra tnh kh
ngi ch du nng, phm ming, nhng ming n th nhng nhn cho chng, cho em. Hng
ngy ch Thuyt phi xi cm chia : Anh Thuyt, ct tr gia nh, c n mi ba ba bt cm
n, xi y. Sc c hai bt va, ch Thuyt ch c mt bt y v vt chy. Nhiu hm anh
Thuyt bng bt cm th ba va i quanh sn va n, ri ln ra sau nh ngt l chui gi na bt
cm cn li giu vo ci nn m ca Sc thng i i chn tru. Bit gi cm ny l ca anh
giu ch nhng cho mnh, Sc mang theo ra bi chn tru mi n.
Mt bui chiu sau tt Nguyn n. Ma xun lm thm. Gi se se lnh. Nguyn Sinh Sc
i nn m, khoc ti l nm tm hum trn lng tru cnh ng Dm Quan. Con tru mi mit
gm c. Sc m say hc bi. S bi ma thm vo trang sch, Sc nghing nghing mi nn che
pha gi thi.

Con tru ang gm c bng nghnh u ln nhn v pha c ngi l i ti. Nhng Sc mi
dn mt vo trang sch khng bit c ngi ang ng bn con tru vic hc bi ca mnh.
- Chu chm ch qu? Hiu hc l mt c tnh ng qu.
Sc git mnh hi bi ri ngc nhn : Mt ng trng hin t, dng v mt thy , tay che
, u i khn nhiu khoc o di kp, chn i guc to bn cun m, quai my hnh ui n.
Sc nhy t lng tru xung t, ng l php bn ng.
- Chu l con nh ai?
- Tha ng chu l con ng Nhm .
- ra... chu l con trai ng Nhm, con c n! Tho no. Chu sm c ch hc. Chu gi
bn c ci ch hc th t s lm nn .
ng nhn tp v trong tay Sc, hi :
- Chu hc n sch g?
- Tha ng, chu ang hc sch "S hc vn tn" .
- Ngha ca n l g?
- Da... l bt u hc hi .
- Ngha rng l g?
- Tha ng, chu nh li thy Vng ging l : Hi v ng hng ca s hc .
- Sch ny do ngi Nam ta son hay ngi Tu son, h chu?
- Tha ng, thy Vng dy rng sch "S hc vn tn" l do ngi nc ta son cho con
chu i sau hc .
- Chu c trm cho ng nghe vi cu, c khng?
- Chu xin c : K ti quc bn, c hiu Vit Thng, ng ci An Nam, Hn xng Nam
Vit, Thn Nng t th, th t phn phong, Vit Kinh Dng vng, hiu Hng Bng th...
- Tt. Tt lm... Chu th gii nm cho ng nghe coi.
- Nc ta xa gi l Vit Thng. Nh ng chng i l An Nam, sang nh Hn chng
li gi l Nam Vit. Chu bn i vua Thn Nng vn l con th c phong lm vua x ta l
Kinh Dng, hiu Hng Bng.
ng lin hi tn, hi tui ca Sc. ng ni vi Sc ging cm ng :
- ng c ao c mt ngi con trai m khng c. Ngy mai chu n nh thy t Vng
hc, chu tha li vi thy l ng Hong Xun ng gp chu v ng chuyn li thm
sc khe n thy. C th mt ngy khng xa, ng s n vnh th ung ru vi thy.

u ma h nm , ng t h Hong t lng Cha sang lng Sen chi nh thy t Vng.

Lu ngy gp nhau, hai ng say chuyn, say th, say hng ru t lc hoa rm bt n bng
cho n lc chng ci gc cn cu xung b giu. Gi Nam hiu hiu thi qua b tre, lt vo ca
s nh nhng. Hai ng thim thip gic nng. Hc tr ca thy t Vng n, thy thy c
khch lng ra vn bt ve su, tm t chim, sn chun chun ng voi...
Phan Vn San, Vng Thc Qu v Nguyn Sinh Sc th li hi dn diu giy u nh.
Thnh thong Sc chy vo ko qut

(20)

cho hai thy ngon gic. Do c ting ng mnh t

ngoi ci xay la, hai thy git mnh tnh gic thy tr Sc mt tay cm sch hc n bi, mt tay
ko qut.
Nim xc ng dy ln nh mt ca hai thy nhn Nguyn Sinh Sc. Thy t Vng ni :
"Hiu ti tm. Nhn bt hiu bt thnh nhn" (Hiu lng. Ngi khng c hiu chng l
ngi).
Thy t Vng ging sng khoi ni vi Sc :
- Thy cho php con a thy t Hong Xun ng v gp anh ch ca con. Nu anh ch
ca con vui lng cho con c v nhp thn vo nh thy t Hong Xun ng l phc phn
cho con lm.
ng Hong Xun ng n gp v chng anh Thuyt Va nghe cha trn cu chuyn
ca ng , ch Thuyt mau ming :
- Bm thy, v chng con m dm ph ci bng tt ca thy. Thy n b Sc v di
ngay gi cng c .
Anh Thuyt lm v :
- M hn vi chi ra? em n li vi hm, cn coi ngy, coi gi na ch!
- D, - ch Thuyt tr mi, - lm nh, tu rung u m phi chn ngy lnh thng tt!
Anh Thuyt nut gin ln nc mt ng c hng. Anh a cho em bc o qun, sch v m
khng dm nhn thng vo mt em, s bt ln ting khc.
Nng chiu xin khoai. ng nghing mi v pha mt tri. Bng chic che trm hai
mi u cao, thp.
Ra khi lng Sen, Sc ngoi li nhn mi nh mnh thp thong sau bng tre, c ghm nc
mt. Sc m chong ngang ngi ng , ging hi lc, run run :
- ng i ! ng n chu v nui cho chu n hc ? Tht vy ng?

- Ni di tr con l mt trng ti. ng s dy chu hc. Chu mun hc bao lu ta cng

khng ngn cn.
B Sc qu hn xung t, chp tay nh sp vi ly :
- i sung sng! Sung sng! Con khng cn cha m! ng i! Cho con c gi ng l cha
ca con. C th tri pht ph h cho con chng?
- Con ng ln i. - ng du Sc dy. - Ta nhn con vo lng ta ngay t hm gp con nm
trn lng tru m hc ch thnh hin. Ta khng c con trai. t lu ta hng mong c ngi ni
ch. Nay ta chn con. Ta hi thm con iu ny na : Con c ao c hc nhiu ch lm g?
- Tha cha, ngi dt nt th kh cc. Con mun c nhiu ch b k khc u v
bit thuc m cha bnh; con c ch con s dy ch, dy thuc cho ngi cha bit .
- c. Con bit chn vic hc lm ngi. Hp vi ca cha. Cha yn tm v con.
Nm cu b Nguyn Sinh Sc v lm con trong gia nh ng b , c Hong Th Loan mi
ln nm tui. Tm nm sau, b c sinh thm con gi, t tn l An. C Loan ln tui mi ba th
bc vo i lm v Nguyn Sinh Sc, mt anh nho mi tm tui. n nm mi su tui, c
Loan sinh con gi u lng : Nguyn Th Thanh, t l Bch Lin. Bn nm sau, Loan li con
trai Nguyn Sinh Khim, t Tt t. Nguyn Sinh Cn ra i tip sau vi nm...
B Thanh, Khim, Cn khi bit c phn no v dng di nh mnh, thng hi m :
- Hi cn b, cha ca chng con sao m kh cc nhiu vy m?
Ch nho Sc xoa u cc con, ging th th :
- Cc con ln ln ...
B Thanh li hi m :
- M i! Ba ch em con, a m ging b ni nhiu h m?
- M khng c bit mt b ni. Cc con n hi b ngoi. B ngoi ca cc con c ln
c xem b ni ma n, gy n, ht nh tr.
Lc ba ch em b Thanh hi ru ra ru rt bn b ngoi th b ch ln pha b tranh t n : "B
ni ca ti by y ht ci c trong tranh kia. Ch em mi a m cng ging b ni c. Ring thng
Cng l ging b ni nhiu nht..."

T ngy ng Hong Xun ng t th, nh b tr nn eo hp tin tiu. C nh by

ming n ch trng vo hoa li ca hn hai mu rung m cho cy r mt mt na, s cn li
ch nho Sc v c An gnh vc. Ngoi ra, hai ch em c Loan phi ko si dt vi lun tay mi
c tin bt nghin cho anh Sc hc n thi. Anh nho Sc li nhiu bn lui ti m o vic hc,
vic i. C bn tn xa, cch x, cch huyn, thng n chi trong nh c tun trng. B
thy m d v chng khut m nh khng vng khch vn, c con r c nhiu ngi trng
n. Nhiu hm khch ca anh nho Sc n chi ng, li n cm, m con b thng phi
nu thm hai, ba ln mi . Thnh thong gp hm cha gi kp go, khch li n cm ng,
ba m con b phi nhn cm cho khch. Ring ba ch em b Thanh, Khim, Cn th c n
cm vt ni, cm chy. B Khim v b Cn v ng bt a ln ting, b kh dn chu :
- Ti by kh tay ch! C khch ang n cm trn nh, cc chu phi c c t.
- B Cng l hay khua bt a nht. - C An trch yu b Cn.
Cn phng phu hi b :
- Khch mi trn n (kia), chng chu tn di nh ni, rng li khng c ni to, khng
c chm bt a, h b?
- Khch ang tr chuyn, khch ang n cm m cc chu lm n, ng chm song song
di nh th khch h ci ngi nh mnh v , hoc l c ui khch v. Chu b r cha?
Cn gt gt u, hi thm b :
- Ch Thanh co chy trong ni mnh tay cng b d An mng, v rng ra b?
- ! Chu ca b cn cha bit c ci vic y na. Chu i !... Khch ang n cm m cc
chu co chy so so tong ln th c khc chi ngn khch ng n na, ht cm ri. Chu r
cha?
Cn ci xa, rc u vo nch b, nng nu. Va qua gi u ng Hong Xun ng, anh
nho Sc i thi Hng khoa Gip Ng (1894) trng Ngh (Vinh). B lm mm cm cng gia

tin, cu danh cho con r. Anh c Vng Thc Qu, anh nho Phan Vn San th em l ru,
hng, tru i cng n Thnh C, cha t thn pht ph h cho anh nho Sc thi . B con
Nguyn Sinh cng nh h Hong u mong ngng, i ch anh nho Sc khoa thi ny. Dn
lng Sen, lng Cha ai cng bit anh nho Sc l ngi hc gii vo hng th nht trong vng, ch
e "hc ti thi phn". Hng ngy nh b t sng n ti lin tip ngi n thm tin vui di
trng thi v. B Cn thy nh vui nh hi, tm o anh Khim ko ra sn nhy l c, nh
khng, bt anh cng t sn ra ng, t ng vo sn. ng Xm tri manh chiu bn ng nh b ,
ln dy n... Anh em b Cn v c m tr trong lng a n, a ngi, a ng xm quanh
ng Xm. Hm nay ng ca tch truyn Tng Trn - Cc Hoa. C m tr ngi lm. C a mi
th l, nc i chy t ngc qun c lau chi. Cc b gi, cc ch trong nh i ngang qua
u gh li nghe... Lc ng Xm ca n on Cc Hoa bn ym ly tin cho chng i thi, nhiu
b khc. B Cn, b Khim th mt chp lia la, nhn m ui ci ming ng Xm do quo.
B t trong nh bng ra mt r khoai lang, mt bt go, gh st ng Xm :
- Nghe ng ca ci tch Cc Hoa nui chng n hc, bn ym ly tin l ph cho chng
i thi.... tit ngha lm lm. Ti n c chi nhiu, ch c m khoai, l go biu ng...
ng Xm n ly mn qu tay b , cm ng ni :
- Xin i n c. c n lc ca gia nh c th k hn mn ni cng m mt m my thm.
- T khoai t go c ng chi m m ng ngh n hu, ng!
- i! Tha c, ca tuy t m lng nhiu. Mt c khoai ca c bt ming cho k ngho kh
cn hn nhng nh giu b h s c gnh, c ng ca, c .
Mt ngi hng xm hi ng Xm :
- ng ht tch Cc Hoa nui chng n hc, bn ym cho chng i thi ti trng nguyn.
Cn ch Loan lng Cha ta qunh nm canh ci gip chng n sch, dt vi may o cho chng
i thi th liu anh nho Sc khoa ni c t chi khng, h ng Xm?
- Con ngi ta... - ng Xm p - Tui khng gii mn tng s, nhng tui c linh tnh. Tri
ph cho k m mt mt th nh sng khc bit vic i. T hm cu nho Sc i thi, tui nm
ng u m thy mt tri chiu v ci tp lu tranh ca tui. Tui l k cng inh n ng ci
lng Cha ni th n c ng chi m bo mng v s t, thng quan, tin chc? Tui ngh :
Ci bo mng mt tri chiu v lu tranh y l lng Cha ta sp c hin nhn qun t n. Ngi
hn l cu nho Sc thi Hng . Cho nn my ba ni tui ch n ca nhng tch truyn v s
hc hnh thi c, v ngi c cng cu nc, cu i...

Vic anh nho Sc i thi Hng cn c bn tn ngoi rung v mi. Ch nho Sc, c An
gnh m, gp ai trn ng h cng hi vic thi c ca anh nho Sc c tin g vui di trng
thi a v cha. C ch em trch ch nho :
- Gm! C nm nay nng lo n sch cho chng n ni b ch em phng vi chng mnh.
Cc anh nho San, anh c Qu vn a cnh con trai lng Sen, an Nhim xung ht vi phng
vi nh mnh lun y. C ci An cng theo ch b phng, b ht hn?
Ch nho Sc phn trn :
- Mnh c bn bu vi n sch nm anh y i thi. Nhng ch em mnh n i ht vi phng
l v cn c tang cha.
- Ti mnh bit ci l y lm. Nhng vng ting ht ca Loan, ca An, ti ny nh m trch
thi...
- Loan ny, - mt c bn hi ch nho Sc - tau nghe ni mi bn i khuyn vng lo
vic thi c cho anh y?
- C vy. V... nh tri m anh y u Hng th th cn v kinh d Hi th na kia.
- Gi c cng th chng chng ph, Loan .
T cnh ng su cch ni ch em nho Sc cy hai tha rung, mt ging ht trong tro ct
ln :
Chim khn n tri nhn lng,
Gi ngoan nui chng nu s si kinh.
Thi Hng, thi Hi, thi nh (21)
Tn chng trn bng xng danh r rng.
Ngy v o mo vua ban,
Vng anh i trc, vng nng theo sau.
C An nghe trn ting ht ca ngi bn gi, ci mm, ni vi ch mnh :
- My a y, chng n c m cuc sng ca anh ch lm nn mi ht vy .
Ch nho Sc cm nm m trong tay, ng thng ngi ni vi sang cc c va ht "gho"
mnh:
- N dng ni quen i chn t, i nn l, n dm nm vng che lng m nh!
Mi ngi ang vui cu chuyn trn rung la x chiu th, t pha trong lng thp thong
tng tp ngi ln, tr con ko ra pha ng quan. Ch em th cy u ngng tay mt c v
pha . Ch nho Sc nh c linh tnh bo... lng thp thm, trng ngc nho ng.

Mt bng ngi chy tt cnh ng v pha rung b . Hai ch em nho Sc cng hi hp...
Cn cch my m rung, ngi con ng ch ca ch nho gi to :
- V Ch nho i!... Ch An i! Anh nho c nhn ri! V thi. C lng ang ra ng n
quan tn khoa kia ka.
Hai ch em nho Sc nhn nhau. Hai git l ng bn khe mt ch nho Sc nh git sng
trn l rm non. My c bn ging vui mng gic thong :
- V thi Loan i! T ry ti ny n gi tn, gi ch nho na m m gi l b c .
- Ti bay ng gi chi khc, c tn Loan, tn Sc m gi.
Ngi em con ch ng trn b, v st rut :
- Hai ch ngh tay thi. Ba khc ri cy nt. V nh cn lo vic tru nc mi khch h n
mng ch.
Ch nho Sc qua pht giy xc ng, ging t tn :
- An v trc i em. Ch li cy cho ht s m ni ko hng mt. ng ngh ng cng cng
sng v n, em .
ng qu chiu tm. Ch nho Sc quy trn vai i ging nh tnh, ln tng bc theo b
rung chnh vnh.
Gi chiu vut nh tm o nu non, np vy thm bc mu ln theo dng ngi tht y
lng ong ca ch. Ch ngoi nhn tha rung cy kn, nim hy vng mt v la tt ang ny
mm trong lng ch. Ch gh xung bn m Sen ra chn tay. Ting chim chiu "quc...
quc..." trong ly tre rm rp nh ting gi t lng ch vang ln. Ch va bc v u ng c
ting reo : "! Ch c Sc v kia!". Va lc v chng anh Nguyn Sinh Thuyt chy ra,
on :
- Cho thm c... Rng thm v mun ra?
Ch nho Sc cho v p chuyn vi anh chng, ch du bng n ci ti. V, ch cm thy
ngng ngng v cch gi mi : "thm c, "ch c. B Cn cm tay bc Thuyt gi i ra n
m cng ru ra ru rt hi :
- M i. Cha thi c nhn th c cy (ci) chi m ai cng vui, cng n mng nh ta, h
m?
- y ch! Con khng c hi ra. Cha mng cht.
- Chu Cng ca ch thm n sm khn lm. Tri sng n cn hc si (gii) hn c cha
ch n bn m, thm .

Ch nho Sc mi anh chng ln nh khch v n ch du vn nh di, trong b ang

tr chuyn vi cc b khch n chc mng con r b t vinh hin.
T thm nh trn cho ra ti cui sn, khch ngi kn c hai gh trng k, cc chng tre, v
nhiu ngi ngi xm, ngi bt xung cc khc g... Trc mt mi ngi l dy bt nc ch
xanh c qunh. Nhng ming tru tm cnh phng, cau u c t ngay ngn. Anh Nguyn
Sinh Sc c mi ngi gi l quan c th ngi gh ta u bn. Hng l, ho mc ngi trn
hai dy trng k...
Anh Sc ging t tn:
- Tha cc thy trong hi ng hng l! Tha cc bc, cc ch, cc o, cc d v b con ni
ngoi, xm lng! iu trc nht ti xin mi ngi ng gi ti l quan c. S t ca ti
khng hn l ci thang ln quan. Ti sinh t lng Sen. Ti ln ln trn t lng Cha. Ti l dn
v bao gi cng vn l ngi dn ca lng ta, ca x s ta.
ng chnh hng hi xoa xoa hai bn tay, ni :
- Tha.. Tha... Tha..
B Cn ngi trn i bc Nguyn Sinh Thuyt nghing c nhn ng chnh hng hi c b
ru chut ba chm c tha mi m cha ni thnh cu lin ph ci lm mi ngi ci theo.
Anh nho Sc l mt v pha Cn. Cn ta u vo ngc bc Thuyt, giu mt. ng chnh hng
hi ni :
- Quan... Quan c ... ni thc tm nh vy l... l ci gc ca ngi c o ngha, ch
"Dn vi qu", ch "Dn vn i, quan nht thi". Vy th, xin c gi l "ng c .
Mi ngi va ung nc, n tru, va ni rm ran, t v ng tnh gi l "ng c Sc".
Vin l trng trnh trng thay mt hi ng ho l :
- Tha ng c tn khoa. Theo tc l lng ta, hi ng ho l hp v quyt nh cp ba so
rung "hc in" do ng a vinh hin v cho dn, cho x ny...
Anh c Sc t chi vic cp rung "hc in". Vin l trng phi gi cun hng c
(l lut trong lng) v nhc li lai lch :
- t Chung C qu ta l t hiu hc lu i, ngi t cng kh nhiu. Theo sch
"ng khoa lc" th t i vua L Dng Ha (1635) x Chung C ni c ngi thi . Tnh
c ngi i thi Hng, thi Hi c thy l 96 khoa, ton x ta c 193 ngi u gm c hiu
sinh, gim sinh, c nhn, t ti. Lng Cha ny c 29 ngi, lng Sen u 53 ngi, lng Ngc
nh ti nhng 72 ngi, lng Vn Hi c 25 ngi, lng Cng K c 10 ngi, lng Tnh

L 3 ngi, lng Khoa C ch c mt ngi u. - Vin l trng nhn ging : - , tc l cp

rung "hc in" ca qu ta c t ci thu xa xa y.
Anh c Sc khng th t chi, ni :
- Thi th t l qu thi, thy l ni vy, ti xin nhn mt so ri thi . So ri ni ti
xin dn lng v hi ng ho l c php bn ly tin sa li ngi nh th h b h hng
lu ngy.
C mt sn thu ngoi ng dy ln nhng ting tm tc : "Him c ngi tt nh anh c Sc.
Trong khi c bao nhiu k lng tham khng y c khot ca dn, dng chc v u dn,
ci ln c dn th tri li, anh c Sc t chi "lc" ca lng thng cho mnh, khng chu nhn
ci danh v m mnh c c". B Cn th th hi bc Thuyt :
- Bc i, hc in l cy chi, h bc?
- L rung cng dnh cp cho ngi trong lng hc t cao, chu .
- Cn... lc l chi ra, h bc?
- Lc l mn qu qu, l mn tin, l vt thng cho mt ngi no. Nh cha chu
c dn lng thng lc bng mt s rung tt.
- Rng cha chu li n nhn lc, h bc?
- Cha chu l ngi khng c u c hm li, hm danh, cho nn cha chu khng mun
nhn rung cng ca dn lng lm ca ring cho nh mnh. Chu r cha?
B Cn m cht ly ngi bc rut gt u, mt chm ch nhn cha ang tr chuyn vi cc
ng hng l...
*
*

Khoa thi Hi t Mi (1895), anh Nguyn Sinh Sc khng . T kinh Hu v, lng anh
nng tru bao nhiu iu ngh ngi tr trn.
Cha vng nh lu ngy v, ba ch em Thanh, Khim, Cn chy a ra m ly cha gia sn.
B Cn cn vi cha cng. B ng thm nh vi con gi, mng yu Cn :
- B Cng h nh! Cha i ng xa va v cn mt m vi vnh.
Cn hai tay m ly c cha, ging nng nu :
- Chu ang i bng, ch (thy) cha v mng ht bit i th... th cha chu ch chu
cng ht c mt ri ch, b ...
Mi ngi khng nn ni tc ci v b va ci va phn bua :

- Con trai anh n l s nh ra .

Anh c Sc b vc b Cn, va i vo nh va hi :
- nh ba ch em c ngoan vi b, vi m, vi d An khng?
B Thanh tha :
- Thng Khm (Khim) ngoan, con ngoan. Cn thng Cng th nghch tr tri, cha .
B Cn lc lc u :
- N phi... Ch Thanh ni n phi... n phi.
- Em Cn ca con nghch nhng g? - Anh Sc hi gn con gi.
- N tro cau ly b lm thuyn ny. Tro cy th hi qu ng ny. Leo c ln hi nh
tm chim s sy chn gim ln b bt c ca b, lm v mt lc chc cy a bt trc ha
rng, cha .
Cn thanh minh :
- B gn c by ci, ch c ba ci l v nhiu mnh thi, cha .
Anh Sc ging n tn :
- Nh ra l Cn khng ngoan bng ch Thanh, anh Khim. Ln ni th cha cho qua, ln
sau con cn khng nghe li b, li m, li d An th cha cho n n. Cn. nh cha no?
- Tha cha, con nh ri .
- Hm n m con dn con v ci hi ca vic leo tro nghch ngm, cn nh khng?
- Cn nh cha .
- Nh. Con nhc li li m dn con, cha nghe coi!
- M nh : "Nh c phc sinh con gii li, nh c ti sinh con hay tro" .
C nh ci vui v. Ch c Sc t ny qun dn lun tay, thy chng "truy li" b Cn, ch
nh li cho con ngay, nhng s con li da vo tnh thng d di ca m s sinh nhn s
nghim khc ca cha. Ch t m tch ch xanh trc mt chng, ni cho con :
- B Cng c ci khi c li bit nhn li ngay vi b, vi m. Thy c Qu cng khen b
Cng sng d nht m hc v lng. M cng l a n a nht m. c ci l... h khi
thy rn mt ting l bit php, sa li ngay. V do r b Cng cn bit t nhng cu v, bt
chc b ni c ca, c vn, ng khen lm.
Anh c Sc hai bn tay nh hai cnh chim p vo i m bu bu ca b Cn :
- Con c ba vic li l leo tro lm v a ca b, nghch ph t chim, a trong lp hc.
Vic phm li, d phm li ln hay li nh, con cng sa ngay. Tuy con sa li ri, cha

vn dn li con l ng c phm mt ln no na v ci li ph t chim. Con ngi ta c ngi

nh, con chim c ci t. Gi th ci nh chng ta ang yn th ny li b k khc n ph th b
ny, cha m ny, d An ny, cc con ny... vo u?
B Cn mt bun ri ri, hi hn v vic lm sai trong nhng ngy cha i thi Hi. Anh c
Sc ly trong khn gi ra cc mn qu mua v. Anh bng hai tay ci a bt xp nhng lng cao
ban long, cao lc a ti pha ging biu m. Anh tng em gi v, c An, mt b dy x tch
bc. Mn qu cho v l ci nn Hu, mt cp con thoi bng sng. Anh cn a cho v mt s
qu biu b con bn ni, bn ngoi v hng xm. Trao qu cho ngi ln xong, anh c Sc
mi pht qu cho cc con, mi a mt ci vng bc c vut h. Ring Cn, anh thng cho mt
b n ko qun bng giy bng mu. Anh nghim khc vi nhng khuyt im nhng khch l
tnh ham hc ca Cn :
- Con tuy c nhiu thiu st, cha ngoan bng ch Thanh, anh Khim, nhng con hc chm,
c thy khen, con li nh nht nh nn cha thng cho ci n ko qun ny.
B Cn n n ci ti, hai mt ngi sng, sung sng n nhn qu trn tay cha ri chy
sang vi b ngoi.
Nghe tin anh c Sc vo kinh thi Hi "v khng", bn b danh nho, khoa c khp
hng huyn ln lt n vi anh. Tuy mi ln nm tui, b Cn rt ham nghe cha bnh vn, bn
thi cuc vi bn. Cn khng i theo anh Khim cng cc bn nh trong lng Cha ra ni Chung
sn chim cun ct, chim cuc v chia phe nh trn gi, hoc chng kiu rc thn, rc "trng
nguyn vinh quy bi t"... Cn bn rn bn cha sut ngy. C lc khch ca cha n ng, cht
ch ngi, Cn vo bung ngi bn khung ci vi m, nhng tai vn lng nghe chuyn vn
chng, thi c nh ngoi.
Anh c Sc tng thut vi bn v chng trnh, ni dung thi Hi. Nh vua ra chiu:
Hi th chia ba k: K th nht thi mn kinh ngha; k th hai thi mn th, ph, chiu, biu; k
th ba thi mn vn sch. (22)
Nguyn Sinh Sc b nh hng l do bi vn sch ca anh lng ph phn vic mt
nc ta cho Ty. Anh cn nhn xt v thi ca cc quan trong triu nh Hu cam b thn
phc ngi Ty v ang ua nhau hc ting Ty ct c Ty trng dng. Trong nhng ngy
kinh , Nguyn Sinh Sc c mt ln nhn thy vua Thnh Thi ng thuyn rng chi sng
Hng. Vua i khn vng, mc o gm, ngc eo kim khnh ni bn ch "i Nam Thnh
Thi". Nhng v mt vua dt, mt nhn xa bun thm thm.

B Cn ngi cnh m, nghe cha t v thn sc ca vua khc ci hnh nh ng vua do b

ngoi k, hi :
- Con nghe b k chuyn c tch th ng vua i u c ho quang ta sng, c my gm trn
tri che cho vua, ai nhn mt vua lin b m mt. Sao cha li nh l vua Thnh Thi mt dt,
mt bun, h m?
- M lm sao bit c ci iu y. Con hi cha lc khch v ht. Cha mi c th bit ni ci
vic con hi m.
Mt hm ngi em trai ca b H Th Hy n chi vi v chng anh c Sc. Thng cm vi
cnh nh ca b v ca chu, ng bn vi anh Sc :
- Cu khng th ng c mt ngy chu li l ng c nhn, l quan c! T mt a b m ci
cha m, chn tru ct c, nh phc m ca ng b m chu c nh ngy nay. Cha m chu
di sui vng hn l mt d. Nay cu ngm thy, b tui gi, sc yu, v chu mt nch ba
con nh, d An ri cng s v lm du ngi ta. Cho nn, chu cn phi sm ra lm quan gia
nh c m thn, h hng mt mt, chu .
- Cu i, - anh Sc ging chng xung, - chu i hc khng phi lm quan. Nc mt ri,
t th dn ti qun thn u l mt by n l.
- Cu cng c bit ngh v ci iu y. Nhng ngi c lng nhn t, t cao th cn phi
ra gnh vc vic quan che ch cho dn, thc hin ci o cng bng ci thi bui ni...
Anh Sc lc u :
- Lm g c cng bng trn i ny, h cu - Anh dn tng ting: - Cng bng vin l h
x th (S cng bng l con ng xa khng bit ci x no c). Lng tham ca con ngi l
v y. Cho nn, lm quan l c quyn th lng tham cng gh gm. Con ng trc mt
chu l : Chu cn phi hc thm na. V chu cn s tip tc thi li i khoa. Thi l bit ci
vn hc vn ca mnh ch khng phi v ci hm v ng ngh, lm quan to. Mc ch ca chu l
ct c nhiu ch ri y cho con chu, bit rng v ngh thuc m gi nh, cha bnh cu
ngi. Chu khng lm c ci cng vic "thng y y quc" th chu lm ci phn vic "trung
y y dn" (23), cu ...
B Cn ang nm vng vi b ngoi nghe cha ni vi ng tr l s a v con vo kinh
hc thm. Cn hi b :
- B i. Cha chu v kinh thi Hi, ri li tr v hc, chc l mt lng p lm, b
nh?

- Kinh l k ch ln nht v l ni vua , ch khng phi lng, chu .

- ! Kinh l ni vua ! Ra th... chu... chu v vi cha chu coi mt vua c khc
chi khng?
- y cht. Chu ch ni ra. Phi ti . Vua l con tri, thay tri chn dn. Ai nhn mt vua
m khng c vua ng bng th s b m mt, chu .
- Vy ra vua l do tri sinh ch khng c m vua sinh ra vua, h b?
- Tri ch u thai xung trn th, ri m vua mi ra vua. B cng ch bit c ra thi...
- K, cho m mt chu cng c nhn vua cho bng c. M mt ch c m tim m m s !
- Ai dy my ni g ra Cng?
- D... ng Xm ni : "Tao m mt khng ng s bng k mt sng m tim m, b .
- Thi nh Chu ch ni kiu qui g y nh.
Mt m thu. Gi chng thi di hun ht trn qua mi nh. Ting gi h xa trn nh ni
Chung. Ngn n gia nh ngp gi run ry. Anh c Sc, anh c Qu, anh nho San ngi quanh
ngn n, trn tm chiu cp iu tri kn mt ci sp gu. Chic iu ng khm x c, vi trc
cong vng t cnh b tr Hu m anh Sc va mua trong chuyn i thi Hi v. Bn chn sp gu
l ci l than hng. Siu nc si trn bp l th ph ph. Ch p sen c chuyn ra chn ta
hng ngt du. nh trm vn lng l nh dng khi mnh thm trc ba tm hn ang trn tr.
C nh ng yn gic. Ch c ch c Sc vn cn ngi dt vi gian bung ng Ty. Vng
trng nghing soi trn khm chui ngoi ca s..Cn nm trn ci chng tre cnh khung ci ca
m. nh trng nh tm vc vng ph quanh gic ng ca Cn. Ting anh nho San trm trm :
- T do anh c Sc vo kinh Hi th n gi, ngha qun lin tip b tht bi. Ngha qun
phi rt ln tn dy ni V Quang. V... nghe u c nh ngi ang lm bnh nng t sau ci
cht ca Cao Thng!
Ba ngi cng th di v u hi ci xung bn nh trm tun khi vt v. Anh c Qu
ging tin tng :
- Mi ri ngha qun nh mt trn ln ngang dy ni Trng Vt, git ti trn c tn
quan Ty ch huy. Nhng Hong Cao Khi khng d c quan ngh Phan dng h sch
khng b cc gia nh ca ngha qun v n p dn H Tnh tht khc lit. Hong Cao Khi li
cn xi triu nh triu tng c An Tnh l o Tn v kinh v nghi ng c cm tnh vi c.

- trong kinh , - anh c Sc k, - nhiu ngi chi cng khai vic lm bt ngha ca
Hong Cao Khi. Cn ci chuyn tn Cao Ngc L bn thy hi nc c lu bia ming :
"V a kh dng Cao Ngc L; Thin kim nan thc Tng Duy Tn". (24)
- c lm. Cu i c lm. - Nho San v c Qu gt g v mm ci.
Nho San nh mun thng bo thm tnh hnh vi c Sc :
- Ngha qun min Trung v cc ni ang b r m dn, nhng ngoi Bc ngha qun
Thm cn ng vng Yn Th. Rt ng lo l triu nh Mn Thanh bt tay vi bn Php
ri. Chnh qun nh Thanh bt quan thn thn Tn Tht Thuyt em i an tr xa vng bin
gii Vit - Tu v khng gip v kh cho cc ngha qun ca ta na.
Anh c Sc phn trn :
- Quc vn lc vong nan hiu l (25). Cho nn, ti tnh vic hc thm Quc t gim ri
li thi Hi khoa Mu Tut (1898).
- Nhng - anh c Qu hi - loi hc tr ngho nh cnh mnh lm sao v ni ci trng ca
"hong gia, qu tc y"?
- Ti c ng H S To gi gm cho quan thng Cao nhn l ngi thn thch.
Trng Quc t gim nhn ti vo v coi nh mt "m sinh" vy.
- Vy th - nho San ni - tt ri. Anh c v kinh hc, ti cng tip tc n luyn ri d
thi Hng na. Cn anh Qu th...
- Ti vn c ci cng vic - anh c Qu li anh nho San - "t tr roi thy", ch thi th...
Ba ngi tr chuyn cho ti lc trng ln. Ch c Sc cng gh lng xung chng, m b
Cn vo lng.

Sng sm m mi nh. Ting chim cu gy trn khm tre lng xa vng vng. Nng tri vng
rm ng qu. Bng nng nng nng trc ng. Trn sn, Khim v Cn chy ra chy vo tu ta
tu tt vi my th chi quen thuc m hai anh em sp phi xa chng. Trong nh, hai mm
cm dn sn, khng ai mun n trc ci cnh ngi i xa, ngi li. Hai mm cm c
y hai ci lng bn sn son. B tay lunh qunh im li tng th c trong hai ci thng
ca con gi sp i theo chng vo kinh. B nhn trn nhn tr b dp mo cau do b lm cho con
v chu mang i ng trng, nc mt t mm g m nhn nheo nhng b vn gi v thn
nhin trc con v chu. Ch c Sc ngi trong bung vi em gi v con gi. Ch dn c An lo
toan nhng cng vic nh trong khi ch i vng, v thay ch lm m dy d chu Thanh. Ch li
dn con gi nh thay m chm sc b ngoi lc tri gi, tr nng.
Bng nng tri ln sn. B con hng xm v bn ht phng vi ln lt n tin a gia
nh "quan c, v kinh. V chng anh Thuyt, anh c Qu, anh nho San u c mt.
B Cn cht nhn ra n gi mnh v anh cng cha m i xa nh. Cn chy t ngoi h
nh s vo lng b. Khim cng chy theo em, m chong ly c b. B m chong ly chu,
mi mm cht khng cho bt ln ting khc. Phi mt lc nghn c b mi ni tri my ting :
"... Cc chu i ng ngi (xa), b lo lm... B nh s khn t tin ph h cho cc chu, cho
cha m cc chu c chn cng mm". B Khim lc lc c b :
- B! B li khc ri!
Cn ngc mt nhn b, lau nc mt trn m b. Nhng hai mt Cn li trn l, b phi ly
cho o lau kh cho chu.
Mt khng kh rn rp gia k vi ngi i. Ch c Sc x chn vo dp mo cau, t gnh
ln vai. B Thanh vn bn rn bn chn m. C An, cc c bn gi xm xt quanh ch Sc. B
Khim chy ra ng trc. B Cn cm tay b ngoi i sau m. Anh c Sc mang tay ni vi
ty iu, gng ng mc ngang khuu tay, chn i dp da b mng. Anh bc tng bc chm
ri gia m bn danh nho v anh em bn lng Sen sang tin a. Lc i ngang qua b giu, anh
c Sc lu luyn nhn nhng bng cc mi n. Anh c Qu mm ci ng khu :
Hoa cc vng vn sm,
Anh nho San tip:
Giu tre xanh gi thu.
Anh c Sc ging bi ngi:

Dng vo kinh mun dm,

Gic hng quan hng m...
Ngoi cng lng, ng Xm ct ln nhng ting n bu ro rt v li ca thm thit :
...Trch ng tri chuyn vn ra sao,
Thit cng bao k anh ho ra tay
Nc Nam ta sao li c Ty,
Thn dn quyt nh, vua ry khng nghe
Khng khng chu khut mt b
Mun dn k ch nh qu than thm :
Nc Nam lm cho nc Ty n...
Lc m ngi tin gia nh anh Sc i ti cng lng, ng Xm v mt u su ni :
- K m la ny thng c c ban lc v c ngi trong gia nh quan c Sc dnh
cho nhng ming ngt ming bi. Nay quan c a c gia nh v kinh, tui xin ca mt li t
by ci ngha nc tnh lng .
Mi ngi dng quanh ng Xm. Khim v Cn ng st ngay pha cn n, chm ch nghe
:
Chm xm nu lng m nghe,
Ti xin ca mt bi v c ng.
Bao gi u nhn nh chng
Xng eo trc ngc, c ng s v
ng v non nc cng v
Dn Nam ht ch nng n nga tru.
Anh nho San nhn mt cc bn b, v trm t, ngh ngi v bi ca ca ng Xm. Anh c Qu
gt u, ni nh nh: "u nhn nh chng? Vy l ci nn thng s mt, ci nn chp (nn bi
th) s thnh hnh. Xng eo trc ngc? Ci khuy o ny - anh s ln khuy o tt bng vi cng s thay bng xng, bng ng. Cn... ng? ng s v?..." Nho San, c Sc, c Qu nhn
nhau ri im lng bc i. B Khim, b Cn th ch thy th v v ngn tay n ca ng Xm
nh bin ha trn si dy ng, trn ci cn tre m to ra mt chui m thanh trong nh ngc rt
vo tai, xao xuyn trong lng.
on ngi tin a gia nh c Sc i xa dn. Ch c Sc l ngi cui cng cho ng Xm
v ch t vo bn tay ng mi ng tin hiu Thnh Thi. Ting n bu ca ng Xm vn

vng vng theo ra pha ng quan v lan rng trn cnh ng nng dt vng thu. Ti con ng
quan, anh c Sc dng li, ng trc b :
- Tri kh tra ri, chng con xin mi mv ko mt. V chng con v hai chu lun lun
cu mong m nh mi s c bnh yn. D An, chu Thanh s thay v chng con sm hm
chm sc m. Chng no con hc t, chng con li s tr v lm m tui gi ca m.
B st si, tay xoa u hai chu Khim, Cn :
- Cc con... i... i cho chn cng mm.
Anh c Sc chp hai bn tay li, gi ln vi : "Xin cm t b con, ch, bc, o, d, bu bn
i vi gia nh ti kh di ng t. n y, ti cu chc mi ngi li an khang...". Anh c
Qu, nho San, anh Thuyt u chp tay vi li anh Sc. Ch Sc nc mt vng quanh, bn rn
vi con gi, em gi v cc bn ht phng vi... Ai ny git ngn git di, khng mun ri tay...
Mt cn gi thi cun theo nhng chic l vng, ct bi chy di trn con ng nng qunh. B
Cn m cht c cha, mt vn ngonh li pha sau gi : "B a... i b v nh...". Nhng ci nn,
di khn gi ln vy theo v khut dn sau rng cy bn li v lng Cha.
Thnh ph Vinh hin ra trc mt cu b Cn. Ln u tin Cn thy c nhiu ng ta ra
nh bn c v nh ca san st dc theo ng di tm tp. Cn cng ng ngc trc nhng
dng ngi i chn t, qun o rch ri. Li c c nhng k ngi trn xe cho ngi ko!
Cn nu cht bn tay cha, bc chm chm trn h ph. i dp mo cau m cht dnh vo
hai bn chn Cn thon thon nh hai chic l non. Cn chm ch nhn cnh vt mi l trn ng
ph, qun i bng, mi chn. Ch Sc nhn con, hi :
- Con i bng cha? M sn khoai xo cho hai anh em trong thng n.
- Khng. Con khng thy i bng, m .
Mt ngi gy g, i nn g, chn t, vn x cp t u gi xung mt c chn, ang
khom ngi v pha trc ko chic xe gng ng mui trn. Trn xe, mt ngi ngi ng hn v
pha sau thnh xe, bng to vt mt, ci mi to hnh thuyn chon ht b mt ru xm xom, mt
mo, ming ngm ci iu nh c ti, khi x ra ng mi. Cn sit cht bn tay cha, mt chm
chm nhn theo ci xe ko, chn bc st gt chn cha, hi :
- Cha i! Rng... ci ng to ng, bng ph li nm trn xe bt ng gy g ko i, h cha?
- . Con... con ni nho nh ch. Ty... ngi Ty dng . Nc Nam ta mt cho ngi
Ty dng ri. By gi h bt ngi Nam mnh lm vic g u phi c ra m lm, con .

Lng l i bn cha mt lc, Cn li sng st nhn dy thnh cao, ho su v trc ca thnh

c lnh gc, c tam ti (26) bay gia nng chi chang.
- Cha i ! Ci nh! Ci nh ca ai m c ho bao bc, c tng xy cao dy, cng li c lnh
gc vy cha? Cn c c c kia na!
- Khng phi nh m m l thnh... thnh Vinh con .
- Nhng ai c trong , tha cha?
- C quan tng c ng u tnh. Cn c c cc quan b chnh, n st na, con . Nhng
ngy nay, nc Nam ta b ngi Ty dng chim ot mt ri! Cho nn, bn cnh quan tng
c ngi Nam cn c quan cng s, gim binh ngi Ty, chng cai tr dn mnh qua m quan
li bn x.
- Bn x l g, h cha?
- qun. Cha c quen ming ni ch nh lc tr chuyn vi bn b. Cn ngha ch bn
x l ni mnh con .
Cn hi, v t m :
- Quan tng c no trong thnh, h cha?
- My nm va ri c quan o Tn lm tng c An Tnh. Vua va mi vi ngi v kinh
lm quan thng th B Cng. Hin gi cha c quan tng c mi n thnh Vinh ni, con ...
M con hi lm chi nhng vic i s y, chng c ch li chi cho con c.
- Con hi chuyn cha vui chuyn m qun mi chn, con cng vui chn i b, cha
phn cng con.
Anh Sc nhn xung i chn b nh ca con, mm ci Ch Sc nhc con :
- Con chy ln trc i vi anh cho vui.
- Con n thch i vi anh Khm (Khim) m. i vi cha c vui chuyn, ch i vi anh
Khm c im m chn lm.
Khim v c vi em, quay li ni :
- Nh nh... nh nh. T ry ng hng tau by cch dn du (diu) cho na nh. Tau cng
n cho chi chung c thia lia na.
- Anh khng cho em chi du chung, chi c thia lia chung th em cng n nhc bi hc thc
trm (thuc lng) cho anh na.

- Thc trm! Thc trm c "Trng trng thnh lng lay bng nguyt", ri "Long lanh y
nc in tri. Thnh xy khi bic non phi bng vng", ra m lc thy dy thnh Vinh li ni
vi cha : l ci nh to! u i! Thc trm nh ra c ch chi m?
B anh ch, Cn phng phu chy n pha cha...
*
*

Con ng thin l vo kinh Hu tha tht bng ngi. Nhng ngi "try kinh" hu ht
i bng cng. Thnh thong c nhng ngi phu trm phi nga bi m mt ng. Cn m lng
cha, mt gh theo bng dng chng k s bay trn dm xa m tp. Ting nhc nga ng li
trong tm hn hoang s ca Cn.
Gia nh anh Sc kt bn vi mt s khch b hnh lo cp lo h bo trn cc chng
ng rng ho lnh.
Hng ngy ch Sc dy t g gy u, thi cm, vt mi ngi mt nm em i n tra trn
ng. Bui chiu, lc mt tri chen xung ni, v chng anh Sc li a hai con vo ngh nh
qua m nhng lng gn ng quan nht. Nhiu hm gp tri ma to, Cn ngi n cm nhn
ra sn, tng hng bong bng tri lnh bnh. Cn mun li trnh ma v cng anh Khim
chi tr ua thuyn l trn sn nc. Nhng s cha mng, Cn vi m :
- M! Ma to qu. i khng ni m, m . M xin vi cha li hm sau tri tnh ro hng
i, m nh!
Khim hi tr mi lm em :
- c cha cng m cn s ma!
- Em cng phi t i ch, cha c cng em c ngy m.
- H. Li cn c ngi v thng m c gnh i na. Mi sng c km chi my ng
nm trn cng cho phu khing?
Cn lc u ni vi anh theo li c v :
Em ngi trong thng,
M gnh cn vai.
M i ng di,
Nghe em k chuyn...
Ch Sc mm ci, ni nh nh vi hai con :

- Em n cn b bng, cha th i di ng t c th cha, m phi na b i on. Anh

c ng nn t nnh vi em, nghe khng. Cn Cng th phi chu kh i ma i nng, lm quen
vi ci kh dn i, con i chng ai phi tp n sang mc sng m phi rn ch chu kh,
chu kh nn ngi.
Nghe li m, Cn vui v bm lng cha, trm kn ti l i trong ma gi. Vo n o
Ngang. Tri trong vt. Gi bin gi cy ngn. Gia nh anh Sc ngh chn trn bi c di chn
o. Ch Sc li hi son cm nm, c mui chng con n cho chc bng trc lc vt o
Anh Sc gi sch lch xem ngy, gi... B Khim ngi bt xung c, m bn chn ty . Ch
Sc gic b Khim :
- M nh con l phi dm nc i ca mnh ln hai bn chn th khi... Nc i nng t
trong ngi ra l mt liu thuc qu , con .
Ln u thy dy ni cao nm chn ngang con ng thin l, b Cn ng tn ngn, tay
mn m ci vut h bt bc xu vo ci vng bc treo c, mt m m nhn ln nh o
Ngang. Gi bin lt lt t o nm thn, hai cm tc tri o bay loa xoa quanh u m b Cn
vn khng hay bit. Bt cht, Cn hi :
- Cha i cha, trn nh ni kia c ci chi vt qua ni, mu o nh si dy ngon ngoo y
cha?
Anh Sc nhn ln o :
- ! Ci nh si dy o nm ngon ngoo trn ni y l con ng mn con . Lt
na cha con mnh s leo ln ri mi sang bn kia dy ni c.
Cn nhy l c, ming lu lo :
Ni cng con ng mn
Cha th cng theo con
Ni nm mt ch
Cha i ci lom khom
Dng bm l lng ni
Con tp chy lon ton
Cha sing hn hn ni
Con ng li hn con
Anh Sc gp sch li, mm ci, mt lp lnh thm vui nhn hai a con trai. Ch Sc th
phi phi bn tay ri xoa u b Cn :

- Con nhn phong cnh m vn ngay thnh vn thnh v. Cn anh c th chm chp, thua em
ri n.
Khim phng phu :
- N c cha cng trn lng, con b vi n m c.
Cn ngi thp xung bn anh, tay nhn ming cm nm, thanh minh:
- Em ln bng anh, em cng t i c nh anh m.
Anh Sc ging n cn :
- n qung cho xong ba cn leo dc ko ti gia trung, cc con i.
Mt tri ng xung nh o. B Cn i cha cho c t leo ln dc, lc no mt th cha
hng cng. Khim i trc. B Cn nu bn tay cha i sau anh. Ch Sc gnh tru vai i sau cng.
Nng xin khoai, bng bn ngi di trn o thm thm cao. Qua khc ln quanh sn ni,
gi lng y li li, h phi nhoai ngi ln pha trc, tay nu cy bn ng mi bc ln
c tng bc dc... B Cn bm st theo anh, bn chn mum mp phi xe ngn ra bm vo
mm . Anh Sc i sau, mt tay vn cy, mt tay ly mng ca b Cn m y ln dc. Ch
Sc o sng m hi vn theo st gt chng con. ng sau ch Sc cn c nhng tp ngi i vo
kinh cng ang tip tc vt o. Trn nh o cao. Gi lng. Bin tri di chn o, xa
mnh mang. Mi ngi ngi ngh chn, phanh ngc n gi lnh.
B Cn trm tr nhn ra pha chn tri xa :
- Cha i cha! Ci ao... Ci ao ln qu!
Anh Sc ci, bo :
- Bin con i.
Khim cng nhn theo hng nhn ca em v qun c bng rt trn hai chn, la to :
- , bin! Bin!
Cn li ch tr :
- ! B... con b to li trn bin!
Anh Sc ci. Ch Sc cng khng nn c tc ci v ci nhn ng nghnh ca con. Anh
Sc gii thch :
- Khng phi b u, con i! Thuyn . Thuyn chy bng bum theo chiu gi... con nh
cha?
Cn li nhy tng tng :
Bin l ao ln

Thuyn l con b
Thuyn n gi no
Li trn mt nc
Em nhn thy trc
Anh trng thy sau
Ta ln mau mau
Vt qua ao ln.
Anh Sc bng khung nhn con v cm thy a con c thin t khc thng.
Cn m ly c cha, bng tri di trn nh o Ngang cao vi vi. Bin xanh xa vy gi di
chn b Nguyn Sinh Cn.
T trong trin ni xa xa vng ti ting chim: Quc... quc gia... gia... quc... quc... gia...
gia... Cn hi cha :
- y cng c chim quc v c c ting chim chi na, nghe "gia gia", l qu, cha .
- V c loi chim y ku m ngi xa i qua y vnh th : "Nh nc au lng con cuc
cuc... Thng nh mi ming ci gia gia... (27)
Cn hai tay vn m cht c cha, nhc tng ting th "Nh nc au lng con cuc cuc"
theo nhp bc ca cha xung dc o Ngang...

Sau mt thng i b rng r trn con ng di hng trm dm, gia nh anh c nhn
Nguyn Sinh Sc vo ti kinh Hu. Anh a v con n u ti ngi nh tranh ba gian, c
mt chi lm bp.

Ngi nh ny cng trong mt dy nh ng lot gn Vin St, ti thnh ni. y l nh

dnh cho nhng vin chc ngho v gia nh lnh kh vng nh.
Mt ng gi u bp ca i lnh kh vng ht tui lnh a v con v qu, nhng li
ngi nh cho anh c Sc. Vi ba gian nh xinh xn, anh Sc b tr mt gian pha ngoi, gn con
ng i ra ca hu thnh, lm ch dy hc cho hai con trai ca mnh v con em mt s ngi
quen thuc. Gian gia l ni th gia tin v k b vn tip bn lc ban ngy, ti l ni ng ca
anh Sc v b Khim. Gian trong vi ci chi nu bp l bung, t khung ci st ca s v li i
ra nh ngoi, na trong k ging ng ca ch Sc v b Cn.
Ni n chn n nh, ch Sc bt tay vo cng vic ko si dt vi, ly cng lm li
nui con gip chng n hc. Anh Sc vo hc Quc t gim, i tn l Nguyn Sinh Huy.
Nhng bn b anh, b con cng xm quen gi ng c Ngh, b c Ngh. Hng ngy, anh i
b hng dm ng n lp hc. Trng Quc t gim tn bn t ngn con sng Hng, pha
ty thnh Hu, thuc x An Ninh Thng, huyn Hng Tr. Nhng gim sinh hu ht l con
chu nh vua, con chu cc quan i thn. H i d bnh vn bng xe song m (hai nga ko)
hoc xe song loan (gn nh ci kiu, do hai ngi khing). Qun l o lt, c tiu ng hu trp
i theo. Ring anh c Sc th vn ci gng ng c k, i guc mc. Sng ra anh n qua loa vi
v con, mang theo n trng mt t khoai lang, dm ba qu c hoc m cm n ng, khoai,
cht c mn n tra. X chiu anh v nh, bt tay vo vic dy hc.
Nghe ting "ng c Ngh" ch nhiu v c cao, nhiu ngi n xin cho con hc. V
bn hc thi Hi, anh Sc khng nhn nhiu hc tr, anh km cho con hc v dy thm nm
em na, trong s c Cng tn n Hu Minh, Dip Vn K...
Ln u tin n kinh thnh Hu, Cn ng ngc nh ch nai con lc gia vn hoa nhiu sc
mu rc r v xen ln nhng c gai khc l. Cn i bn cha m li nh li cn dn ca cha hm
i thi Hi v: "Vi ci tui ca con, nghe iu g, thy vic g u l nhng bi hc v lng...".
Cn v anh c Khim c cha dn i xem phong cnh ca t "thn kinh"

(28)

. Sau nhng

cn ma, Hu mu m m. Cn nhn tng m my c tri trn bu tri xm ch. nh ni

pha Ty kinh thnh, nhng ln my qun hnh vnh khn, trng xp. Cn nh hi cha tn ca
hn ni m o gia my ging nh cnh ni non trong truyn c tch th trc mt Cn hin
ra mt dng sng phng lng. Cn th th hi :
- Cha i... cha, con sng ni c tn gi khng h cha?
- C ch con. Tn n l Hng. Sng Hng.

- Nc sng ni thm lm phi khng cha?

- Sao con ngh rng nc ca con sng ni thm?
- nh ta thng thp hng cng, con thy thm lm. Con ngh... nc con sng ni cng
phi thm th ngi ta mi t tn n l Hng, phi khng cha?
Anh c Sc ch ci.
Khng c cha gii thch v ci tn con sng p nh tn ngi con gi soi bng kinh
thnh, Cn cng mt quan st t m mi cnh sc trn t "thn kinh". Nhng ct khi bn
sng, hnh nm, dt mng trn mi nh ngi vy rng. Tng cn gi di theo dng sng xanh
xa hun ht, ko theo nhng lp sng ln tn nh nhng np da nhn trn vng trn ng gi m
lng Cha mi khi ca nhng bi ca thng nc lon ly...
- Nh lu y, phi khng cha?
- y l Ng Mn, tc l ca chnh ca hong thnh, con .
Anh Sc ch dn cho hai con ca mnh thy ni vua v triu nh nh Nguyn . Cn v
Khim ng ngc trc nhng ta lu i nguy nga. T li ca ra vo thnh n nhng bc xy
xung bn Phu Vn Lu u ngp mt th ngy ca hai anh em Cn. Ci hnh nh cung in nh
vua, chng hong t, nng cng cha trong cc truyn c tch c b, m k cho nghe trong
nhng m khuya qu nh li hin n chen ln vi cnh tng thc ang by ra trc tm mt
ca Cn.
Cn ni vi cha :
- Con ng lng ta mi c nhng ngi i rch, nh ca ti tn kh s. y l k ch, l
kinh thnh, ni vua m vn c nhiu nh tranh lp sp, nhiu ngi qun o rch mp, c c
nhng ngi i n my na.
Anh Sc ging nghim khc :
- Con cn b, ng vi ngh nhng vic ca ngi ln.
B Khim mng em

- Mi nt mt m hi rt chuyn ca ngi ln. Ln sau cha ng cho n i chi ph na,

cha .
B Cn x mt, ci nhn bn chn mnh in trn lt ng dm dp nc ma ca m hm
trc. Nhng ci g ng y nc lng ling nh con mt t au u nhn tri. Bng nt di
hn trn mt Cn bay bin. Hai mt Cn chp chp nhn v pha c ting nhc nga : Ba chic
xe song m ang chy ti. Cn nu cht bn tay cha, i np vo m ng thnh, nhng mt vn

khng ri nhng c xe ph rm gm. Nhng ngi ngi trong xe i m cnh chun, o xa-tanh
kp thu hoa cc, qun l, chn i hia. Li cn c nhng b mc o vc, o nhiu, i ci khn
c ti hng chc lp trn nh ci r. C nhng con nga ko cc c xe cng c khoc trn
mnh b thu nhiu mu sc s tng chui ht cm ng nh. Cn rt th v v b lc lc trn
c nga ging nh nhng qu sung xu thnh chui, qu gia th to bng tri i tru.
Sau nhng c xe song m l nhng tp lnh i nn du, vc sng di, o tht ai ngang
bng, bc lt t, mt nhn l lo...
i trn con ng v pha ch Xp, mt Cn bn rn v dng ngi i li tp np, no cng,
no xe, no gnh no khing vc, v tt bt. Xen trong m ng ca dng ngi ni bt ln
nhng c gi o tm, o o, o nu, nn thng quai thao, nn g gng, cnh di, trng,
en... Cn nu tay cha li :
- Cha i! Cha c tin trong ti khng h cha?
- Con mun mua ci chi no?
Cn ch tay v ch b gi gy g, i chic nn m, trc mt l chic mt con c k, ng
bn cnh b gi l hai ch em c b bng sp tui anh em Cn, gy gi xng, o khng, ngi
lm lem :
- Con mun cha biu ba b chu n xin r mt t tin.
Khim gt u:
- , Cn n ni phi , cha . Cha cho b c ni t tin i cha.
Anh Sc vt trong ti o c mt t tin l, b vo mt cho b c : "Chng ti biu b chu
c cht t tin mua l go lng".
B c chp tay vi : "Ly thy... ly cha con thy m vi. Xin tri pht ph h cho cha con
thy c nhiu ti nhiu lc. Hai a b th nhn ba cha con ngi cho tin mt cch bit n.
Anh Sc bc chm ri, ni vi hai con :
- Cc con xem, nhng ngi i kht i n xin y ng th kia, ta ly u ra tin ca m
cho khp lt c? V li, ta c cho h mt ba n th cng ch l tr i cm hi c mt
ngy ch cha cu h thot khi con ng i kht.
- Con thy s ngi ngho nhiu hn s ngi giu, phi khng cha?
- Phi ri. ni no cng vn l cnh ngi ngho kh ng hn ngi giu. M ngi giu
tin giu ca th ngi trn u trn c ngi ngho, cc con . Cc con c hnh dung ci nn
chp p sp n th no th s sp xp k giu, ngi ngho trn th gian ny cng th.

Cn hi li :
- Tc l, s k giu ch bng ci chp m ngi ngho nhiu nh ci vnh nn, cha nh?
- i l nh vy
Vo ti ca ch Xp, Cn tn ngn nhn hai dy nhng thy bi ngi trn chng tre, trc
mt l ci trp, ci mai ra... Ngi "ku ru ngi bt di t vi vi nhng ngi i qua i
li... ng gi m ht do ngi trong mnh chiu con ko nh... Cn vt nh v qu nh : hnh nh
b ngoi, d An, ch Thanh, n g trn sn, t chim s trn hi nh, ting so diu m trng, ln
v dm ca cc c phng vi, v ng gi Xm ngi trn manh chiu bn gc cy u lng. Bn
tai Cn cn vng vng ting ng Xm ni : Mt m khng ng s bng sng mt m tim m.
Ri ng thng ca : "... Trch ng tri chuyn vn lm sao... Thit cng bao k anh ho ra tay...
Nc Nam ta sao li c Ty...".
Hnh nh ng gi m ht do thot bin vo dng ngh ln xn ca Cn. V Cn b ht
vo nhng m thanh n o, cnh tng hn n, no nhit ca ch Xp. Hai anh em Cn mun
reo ln khi nhn thy hng dy nhng chi tt Trung thu.
Khim nn n cha :
- Cha mua cho chng con ci u s t v ci n ng trng kia... cha...
Anh Sc v mt thong bun :
- Cha cng mun cc con c nhng chi p trong m tt Trng thu u tin t "thn
kinh" ni. Nhng, cha sp vo trng hc, ta nh nhn chi tin mua sch, mua giy bt,
cc con .
Anh Sc a hai con i khi khu vc bn chi, Khim v Cn i bn cha m vn ngoi
nhn tr li nhng ci n ng trng, nhng u s t... c nhy ma trc nh mt th ngy.
n trc mt ca hng sch, anh c Sc mua cho hai con b sch : S hc vn tn v u
hc ng ngn thi. Anh ni vi hai con :
- Hi cha mi nhp mn ( l mi vo trng) ch c chp bi do thy c ch khng c
sch ring. Hai b sch ni l do ngi nc Nam ta son cho ngi Nam ta hc.
Hai anh em Khim v Cn cm hai cun sch, v ho hng nhng vn cha ht c ao mn
chi tt Trung thu. Anh Sc mua thm bn b sch : Minh tm bo gim, Lun ng, Trung
dung, Mnh t.
Ra khi ca hng sch, anh Sc ni vi hai con :
- S tin mua my quyn sch ni bng tin go mt thng n ca nh ta, cc con .

B Khim nhn cha, v ngc nhin :

- Mt nhiu tin ra, cha? Rng cha chng ri mn sch v nh m chp cho tn tin,
h cha?
- Anh Khim ni phi cha . Cha chp phn bi hc ca cha, chng con chp phn bi
hc ca chng con. Con thy nhiu ba m ca con thm tru m c nhn v cau t, khng dm
mua cha .
- Ci ng chi tiu th khng th d sn c, cc con . Hc, phi c sch. Trong sch u
hc ng ngn thi cha va mua cho cc con, c dy : Di t kim mn doanh, h nh gio nht kinh.
Anh Sc cha kp gii thch th Cn hi :
- Ngha l g h cha?
- Tc l cho con hm vng y khng bng dy con mt quyn sch. Cc con r cha?
- Sch ni hay qu, cha nh. - Khim tm tc.
- Cn c cu no hay nh cu y na khng cha? - Cn ngy th hi cha.
Anh Sc ci :
- Quyn sch con ang m trong tay c nhng hai trm by mi tm cu, mi cu nm ch.
Cc con ri s hc ln ln bng ht ngn y cu. Cha ngm thy cu no trong quyn sch y
cng ng nh, nh lm c nh sch dy. Chng hn cu : Dng t gio c th, th
trung hu kim ngc, ngha l : Nui con phi bit dy con c sch, v trong sch c vng ngc.
Cho nn sch t tin, nh ta cn tng thiu, cha m phi nhn cc th khc mua sch cho cc
con hc.
Nghe cha ni vi mt ging trm, tha thit, Khim v Cn xc ng lng ngi. Hai anh em
i bn cha, lng l ra khi khu ch Xp. Anh c Sc thy nt mt ca hai con khng hn
nhin nh c v xc ng iu anh va ni. Anh cng hiu thm l con mnh sm cm nhn
c nhng vic ca cha m lo u.
Trn ng, mt c bn ch mc o di trng, hai u gnh l nhng ci trt chng ba,
chng bn tng bt ch y, cc loi ch, dng i uyn chuyn, ging rao thnh tht. Khim
v Cn nu tay cha dng li nhn c hng ch i nh ma m nhng bt ch y khng h snh
ra ngoi.
Anh Sc ng cc con i bng, vi n ch. Anh gi c hng ch rong, nhng c ta cha
nghe thu th Khim kp tha vi cha :
- Con a nhn kiu gnh ch nh ma ch n thm n ch m, cha .

Cn "h anh mt ting, ni vi cha :

- Con... con c thm ch ngt cha . Nhng... con n thch n dc ng m. V nh m
nu ch cho con n, thch hn, phi khng cha?
- V sao con li khng thch n qu ngoi ng - Anh Sc hi Cn.
- M dn : Cc con l con nh c ch th phi bit trng bit gi... ng hm ming n
ri ai cho g cng ly, gp u n , mt nn np ca con nh lnh.
- Phi ri. -Anh Sc nhn hai con - Cc con lun lun nh li m dn, l rt tt.
Bng ba cha con di trn ng lp lp bng ngi qua li. Bc theo cha, tm hn th
ngy ca b Cn lng vo m vang chiu kinh Hu. ting trng thnh im, ting nga h
ngoi n xa. Hong hn bung xung nhum tm dng Hng Giang. Sng chiu thp thong
ging sa. Ting chung cha bay bay trong bu tri Hu. Khim, Cn bng git mnh v nhng
ting sng trn k i n vang. Chn hi trng Ng Mn ni ln ging gi. Cn hi cha :
- C chuyn chi ra, tha cha?
- n gi ng cng thnh con. T gi tr i khng ai c ra hoc v thnh ni. Cha
kha ca thnh do mt quan c gi. Sng mai quan c mi a cha kha cho ngi m
cng, sau lc sng lnh v trng "khai mn", cc con .
thnh ni khng lu, Cn c nhiu bn hc chi thn m thn nht l Cng tn n Hu
Minh. Hu Minh thuc dng di nh vua, hn Cn vi ba tui. Dip Vn K l con ng Dip
Vn Cng ngi Si Gn, lm quan thng ngn ting Php t lu cho vua Thnh Thi, K cng
sp tui vi Cn. Tuy nh tui nht b Cn vn lm trung tm trong m "hc tr thnh ni" ca
"ng c Ngh". Cn thng r bn ra chi ngoi Phu Vn Lu. Cn hay t cu hi vi cc bn
mi khi thy mt cnh tr l, mt vic l hin ra trc mt. Hm u tin ra ngi bn gn Phu
Vn Lu, chi tr "nm cc nhy" trn sng Hng, Cn nhn v dy ni pha ty nam thnh
Hu, hi Cng tn n Hu Minh :
- M (29) i m, con sng ni c tn l Hng, ci lu kia l Phu Vn Lu, ci ca ln chnh
gia l Ng Mn, ca bn l Thng T, l ng Ba. Vy ci hn ni tn xa kia tn l chi, h
m?
- Hn ni n tn l Ng Bnh, Cn .
- Ng Bnh... - Cn chau my, hi gn: - Hng Giang l sng thm. Vy... Ng Bnh ngha
l g, m c bit khng?

- Hn ni n thnh thong c hong thng ti ngi ngm cnh, nn gi l "Ng. Ni y

li ging nh ci bnh phong chn pha Ty Nam cho cung thnh nn gi l "Bnh".
Cn li ni :
- Ch ti mnh thng ngi chi ni th nn t tn l bn Ng ng, nghe.
Cng tn n Hu Minh hi sng st nhn Cn, Khim th tr mi : "V chuyn". K ho
hng : "Cn sng lm. Ta nn t tn cho nhng ni chng mnh hay t hp nhau li chi".
Hu Minh v ngao ngn :
- Chng mnh phm thng! Vua l ng thin t. Chng mnh thuc quyn chn dt ca
vua. Cho nn t quan ch dn khng ai c lm vic chi ngoi s quy nh ca nh vua.
Cn chp chp mt nhn v pha in Thi Ha, nh li c ln b ngoi ni vi Cn :
"Vua l con tri...". Cn cha th tin m thy mt cu hi hin ln trong ngh, lin hi Hu
Minh :
- Tri l cha ca vua sao tri li cho ngi Ty dng n bt vua nc Nam ta phi
di quyn cai tr ca h?
Hu Minh v c m bn nh mt ti mt nhn sang pha ta khm s, nhn quanh bn pha,
s quan binh Ty nghe thy.
Khim mng em :
- Tau v mch vi cha. Khng th... c ngy mi b h ct li v ci ti ni nhm, nghe.
Cn khng chu thua :
- Anh mch cha chuyn ni th em cng s mch cha v ti anh nm chim trn cy gn i
ni, sut na th b ch lnh kh vng chp c.
K dn ha :
- Cho qua... cho qua ht. Cn ci ch chng mnh ngi chi ni th gi l "bn Ng ng"
nh Cn n t tn.
Cng tn n Hu Minh di b v. Cn a m bn nh ra b sng con chi tr "ni in
thoi".
Di nng tra, con sng ng Ba loang long mu ng thau. Khim, K cm ci ng b
bng bng da ch ko theo mt si dy t ging di bn sng. Cn v mt nhm khc cng cm
mt u si dy t ghim vo mt ng b da ch, li sang sng. Cn nng ci ng b ln ming
gi : "A-l... a-l... nghe r khng? C ting p: "Ni to ln... cha r lm!".

Ch c Sc t trong thnh cp bn nch ci r i ra pha b sng. Mt bn nh thy m ca

Cn lin gic cung cung : M ca mi... Cn i! Trn mau i". Cn ngc nhn v pha m.
Khim v cc bn nh u trn vo bi cy ven sng.
Ch c Sc v b nng qung nhn mi mi nhn ra con trai th ca mnh ang ng try try
gia nng bn sng. Ch gi to :
- Cng! V nh ngay! Thng Khm m na ri! ... Con nh h ri, ra tn ngoi sng ni
m dm nc! Cht ui c ngy mt con i!
Ch Sc gh vo bi cy b mt ci roi. K ko tay Khim chy li li dc b sng, gi vi
Cn : "Chy mau ko m mi p... Cn i...". Cn khng chy m ri khi b sng i ti vi m.
Ch Sc tay cm roi, gic :
- V nh nm m hi ti, mau ln!
Cn ngoan ngon i v nh. m tr thnh ni cng lc tc i tt ng sau. V n trc
ca, ch Sc nhc :
- Ra chn ri v phn nm sp xung!
Cn nm p mt xung phn, hai tay m ly mng t i nhng ngn roi ca m. Ch Sc
ngi xung m phn. m tr t ngoi ng ngp ngh nhn vo. Ch Sc dt dt ci roi xung
mng t con :
- Cng!
- D.
- Sao con khng nghe li cha m dn? biu l khng c ra sng chi a, l sy chn
cht ui!
Cn mu mo, ni :
- Con tro cy th cha cm, m nh : "Nh c phc sinh con bit li, nh c ti sinh con hay
tro". Gi con tp li th m...
Ch c Sc ph ci mng yu : "T cha cy thng... vng cho li kho chng!" Ch nm
ci roi ra sn, v my pht bn tay xung mng con v ci gin, ni :
- Dy! M tha n cho ri . i gi anh Khm v hc bi. Cha Gim cng sp v ri.
Vic hc l phi chm ch. Hc c nhiu ch cng sng mt ra, con . M thng c nghe
ng ngoi ni vi cha con : Ch l mt. Ngi khng c ch l coi nh ngi m th gian",
con .
*

m kinh thnh.
T ban chiu, gi tr hng xe my v pha ca sng. Kinh thnh tnh lng v lng su vo
bao la. Nhng cy n knh hp ng tng dy di quanh ng thnh vo i ni c thp
sng. Ngoi Cn Hn, nhng nh la thp thong nh sao sa v nh n li ti ca cc con thuyn
neo trn sng bng b bng bnh, mt nc t pha kinh thnh ln tn Kim Long sng mu ngc.
Nguyn Sinh Sc ngi xp bng trn phn, cng ung ru vi quan thng th B Binh
o Tn. Ba m con ch c Sc n cm gian nh di, khng dm ng mnh a bt, khng
dm ho hay dng hng mt ting. S yn lng ca m kinh thnh nh lng ng vo gia nh
ngi hc tr x Ngh ny.
Cu b Cn khng chu ni ci cnh vng lng ko di. Cn c ngp ngh ca bung nhn
mt quan thng th. Cn nghe m ni th thm vi hai anh em lc quan thng th o Tn
va mi n nh mnh : "Mt v quan ng u mt b trong triu n nh mt hc tr ngho m
khng c lnh cn v, khng ngi hu trp i theo l him c i , cc con ". Cn va
ngm ngh iu m nhn xt va quan st din mo quan thng th B Binh o Tn. Cn cm
thy cha mnh vi thng th o Tn khc nhau v tui

(30)

, ging nhau v ct cch. Quan ch

mc c chic o di xuyn, qun bng vi ct b, cht khn lt, i giy h (giy da lng, mi
nhi, h gt), ging nh cha lc n trng Quc t gim. Hai ngi ngi va bnh vn va
nhm nhp v "ru tin ca quan o Tn a n. Nghe c iu g ca cha ni, ca quan
o Tn ni, khng hiu thu, Cn n hi m. Nhng Cn khng tha mn v nhng li m
dn gii. Cn li ta lng vo thnh ging ca m, nghe cha tr chuyn vi quan o Tn.
- Tha c thng, k hn s ny trm ngh : Quan i i vi quyn. Quyn sinh quyn st. V
th mi c cu : "Nht t cch trng". Nhng, c x Ngh chng ti, ai ai u lu li trong tm
tr ci c sng ca quan tng c o Tn.
- Nhng nm ngi trn gh tng c x Ngh l thi gian c ch nht trong i lm quan
ca ti. Bi v, ngi x Ngh rt coi trng l, ngha, lim, s. ng nh ngi xa lun gii :
L - ngha - lim - s l bn ci rng ct gi vng quc gia. Nu ngi trong nc m v l,
v ngha, v lim, v s th quc gia y t sp v c th b dit vong.
Nguyn Sinh Sc v thnh knh :
- Nhng bc tai mt Ngh Tnh u cho rng, nhng v thng quan t ni khc n chn
dn x Ngh, ch c c thng l bc tc nho hn c.

- Xin a t v li khen cao gi y. Thc tnh, ti n ngi gh tng c An Tnh chng khc
ngi phi lnh trng trch n "nh trng ca nh sm". V cng nh c c nhng nm
sng trn t Ngh, ti mi c thm hiu bit sa cha v tung Sn Hu, nng tnh bn gia
ng Kim Ln vi Khng Linh T vt ln khi quy tc ca tung c.
- i cu i ca c thng ghi ngay ca Tin thnh Vinh khin cho hng nghn con
mt tinh i ca dn x Ngh thn phc.
Quan o Tn nhp ru, mi h n ti, i lng my di qu mt chuyn ng. ng ni :
- l mt tc lng ca k cng buc cho dn x Ngh.
- Tha.... Khng dm, tha quan thng th. - Anh c Sc xut xoa v cu ni khim
nhng ca quan thng th o Tn.
Quan o Tn vn mt ging nhn nhng :
- Lm quan l lm ngi y t ca dn chng. l iu ti hc ngi xa. Ngy nay k
lm quan mc ti ca dn m khng bit mt nhiu v k. Nhng dn khng dm ui c
quan i l bi quan nhiu quyn, dn khng c th lc. Thit tng d dn khng lm g ni th
k lm quan c khot ca dn vn lu trn i mt ting xu : "Nhn bt kh v s"... (31)
- Tha quan thng : "Hnh k hu s" (32). Ngi xa ni v nhng iu tt p y l rt
qu, rt him. Ci qu hn, him c hn l quan thng lm c nhng vic tt p trn
bc hon l ca mnh. V vy m nhng hc gi (ngi c kin thc rng) x Ngh nhn ra
c ci chn tm (tht lng) ca quan thng m quan t vo i cu i ti ca Tin thnh
Vinh.
Quan o Tn hi sng st, nhn c nhn Nguyn Sinh Sc nng ly ru ln trc tm mt
ca hai ngi :
- Quan c l ngi th hai, sau quan ph bng ng Nguyn Cn, c ra ci iu su kn
nht trong y lng ca "K n ti triu ny... Xin cn vi nhau ly ru v s tri n, tri din,
tri tm (bit ngi, bit mt, bit lng) v - nt bun bng ph ln gng mt nhn t ca quan
o Tn - ti xin bo mt tin bun vi quan c l : Quan ng s Phan nh phng ... t trn
trn ni Qut.
- i ! Anh c Sc nh ly ru xung chiu - Quan ng s mi bn mi... chn tui !
- Tin bo v triu - quan o Tn ging run run - l Nguyn Thn cho binh lnh tm dc
m quan ng s v o ln, thiu thi hi thnh tro ri nhi vi thuc sng bn xung dng sng
La!

- Quan ng s v Nguyn Thn u c lch s lu li. Nhng danh thm thuc v quan
ng s, ting nhc ca Nguyn Thn d ra cn nc sng Tr Khc cng khng sch.
- Ti va lm xong cu i iu quan ng s, xin c qu quan bnh cho.
Ging quan o Tn lc trm lng xt xa, lc si ni, gin d. Qua tng ch tng cu trong
i cu i, anh Sc hiu c nhng suy t cao c, su kn trong tm hn ng. Anh cng cm
thng v knh phc quan o Tn, mt v vn quan ng ti triu ny. Anh xc ng lau nc
mt. Ngn n ta ng run ry. Gi lnh trn qua mi tranh li ci rt but trong nh ngi
hc tr x Ngh.
Cn mi nghe chuyn qun c bun ng. Lc cha tin quan thng th o Tn ra tn hng
n ngoi ng thnh, Cn mi nm xung m ly anh Khim cho m. Nhng Cn cn hi vi
sang m ang ngi dt vi :
- ng Phan nh Phng cht l ht ngi nh Ty, h m?
- Ng i con. Ngy con khn ln con mi hiu ci vic h trng y.
Cn nhm mt : hnh nh chng Thch Sanh hin n. Cn li m mt v vn cm thy nga
ngy trong li, ni :
- Nghe m k chuyn Thch Sanh, c chi con cng c php thn thng, c cy n thn th
con cng s gy n cho gic Ty ng hng lot, thu ht sng ng v, ri nu cho chng mt
niu cm n mi khng ht, tri chiu hoa trn ng, tng tin chng v Ty.
Ch c Sc mm ci gic con :
- biu ng i. Cha mi v kia ri. Ng i con, khuya lm ri.

Anh c nhn Nguyn Sinh Sc li rt khoa thi Hi Mu Tut (1898). Mt s bn thn ca

anh Sc ang lm quan ti triu Thnh Thi khuyn anh thi vic hc, ra lm quan v ba mi
lm, ba su tui m cc con n tui n hc, v thng b au yu lun, cuc sng trong gia
nh cng ngy cng eo hp. Nhng, anh c Sc vn khng nao nng ch hc ca mnh.
Quan thng th B Hnh (33) o Tn thng cm cnh nh tng thiu v rt trng n ci ch,
ci tm ca c nhn Nguyn Sinh Sc. Quan o Tn bn bc vi ng Nguyn Vit Chuyn,
mt ngi di quyn ca ng ti B Hnh, nn n c nhn Nguyn Sinh Sc v dy hc trong
nh. ng Chuyn ngi lng Dng N, x Ph Dng, huyn Ph Vang. ng c ngi con trai
sp i thi Hng ang cn mi thy dy thm. Nay ng Chuyn c quan thng th o Tn
mi gip "ng c Ngh" ni ting hay ch v l ngi "hc ti thi phn" v ngi dy cho con
hc ngay trong nh.
Khi v Dng N, anh c Sc cm thy vic trong gia nh ng Chuyn, mt nh quan kh
sang trng, khng hp vi cnh ca mnh c hai con theo n hc. Anh c Sc nhn n nh
ng Nguyn . Nh ng giu, sn c ngi nh ba gian hai chi ch th ng h nh v.
Ba cha con anh Sc gn trong ngi nh ring bit ny. Gia nh ng nhn phn nui cm c
ba cha con thy. Nhng hc tr khc th ng tin hc hng thng cho thy, ty tm ca mi
ngi. Mt s hc tr c thnh ni cng theo thy c Sc n Dng N tr hc. Cng tn n
Hu Minh khng th i tr hc xa nh c.
Anh c Sc va phi n Quc t gim d cc bui bnh vn, n bi ri d thi Hi khoa
Tn Su (1901), va phi hng ngy dy cho nhng hc h vi nhiu la tui, nhiu trnh
khc nhau. Ring lp hc tr chun b i thi Hng c ti su ngi. Loi hc tr nh khong
by, tm em. Cn b nht m cng c khiu hc tri nht. Mi ln tm tui, Cn c mt tr
nh khc thng.
Hm anh Sc i tin quan o Tn v phng dng m m, anh ra bi cho lp hc tr nh
trong hai ngy phi hc thuc v vit trm mi lm trang, mi trang mi su dng ca sch
lun ng. Anh Sc i hm trc, sng hm sau v. Lc v n xm Dng N ng, anh
thy Cn ang ngi cu c di bn vi my bn hc. m hc tr nhn thy thy nh chy
trn, nhng khng kp. Cn th vn bnh tnh t cn cu xung, ly bn chn n ln, khoanh
tay trc ngc, l php.
- Tha cha... cha v... .

Anh c Sc vn cha ngui cn bc tc vi m hc tr ang gi hc b i cu c. Anh hi,

ging nghim khc :
- Tr no u tu ci vic i cu c gia bui hc?
My gng mt th ngy nhn vo mt nhau lng tng, s hi. Cn hi run, ni :
- Tha.. tha cha... con r... r bn chng n i .
- Cn! - Anh Sc quc mt. - Con phi ni li.
- D... tha cha, con r cc anh cng i chi .
- Sao va ri con li v l, gi cc bn hc ca con l chng n?
- D, con s qu, ni lu ln , tha cha.
Anh c Sc mm ci. Anh hi Nguyn S Khuyn :
- Hm qua thy dn tr nhng g lc thy ra i?
- D, tha thy... thy dn con nh coi vic hc bi, vit tp ca c lp, khng c r
nhau i chi xa ...
- Tr nh li ta dn sao tr cn ko nhau ra y cu c gi ny?
- Tha thy... anh Cn (34) bo i cu c cho thong mt trong u ri v hc s chng thuc
bi.
Anh Sc c nn n ci, i mi ti tn hn ln. Anh hi Dip Vn K :
- Tr K hc thuc bi cha?
- Bm thy, con cng cha thc ht c bi .
- Tr Khuyn thuc bi ri ch?
- Tha thy con cng cha thc ht .
- Cn u tu vic i chi th...
- D... tha cha, con thuc c mi lm trang ri .
Anh Sc nhn con v nghi ng. Anh nh bng "pht" ti ch Cn ch quan. Anh b
ci nn da ra khi u, gic m hc tr :
- C cc tr na, i v bng mt nghe Cn n c bi coi.
Cn nhy mt vi K. Bit bn, K lui li sau nht ci cn cu em theo n bng cy c
th. Anh c Sc ngi xung bn gc cy vy theo hai cu hc tr ngi xung bn cnh; Cn ngi
i din vi cha. Anh Sc dng ung dung kim tra bi hc ca con :
- No. Tr Cn bt u c bi.

Cn khoanh vng tay trc ngc c mt mch, khng vp mt ting no. Khuyn, K mt
trn xoe nhn bn Cn y thn phc. Anh c Sc cng ngc nhin trc tr nh ci tui ln
tm ca con trai mnh. Anh bi hi lin tng n ci m ngi vi b v t hng trm, ung
ru tm ch t tn cho con : Nguyn Sinh Cn, t Tt Thnh...
Cn c xong bi hc. Anh c Sc a cho Cn ci que bng chic a :
- Con vit ln mt t bi hc m con va c.
Cn ly bn tay phi nhng c rc trn vung t. Cn qu trt chn tri xung t, chn
phi co xm. mt hi ci nghing nghing, tay vit lia la, ch hin ln tng hng u n kn c
t mu gan g.
Anh c Sc t bn tay m i ln u con :
- Vit tng y dng cng ri con .
Cn ci que bt xung, nhn cha, th mt hi di nh nhm. Anh Sc vi cp mt nhn t
nhn con, ni :
- Con thuc bi, cc bn ca con cha thuc m con r bn i cu c l phm li. Ci li
y l : con ch thy phn mnh xong, khng ngh n phn ngi khc, nh vy l ch k. Con
r cha?
Cn hi ci xung :
- D, con r, tha cha.
Mt tri ng bng. Anh c Sc i thng thnh, ba cu hc tr bc theo sau trn con
ng lng man mt bng tre.

Ch Sc sng thui thi mt mnh trong thnh ni. Tuy chng, con cch xa khng ng k
m ni nh c trp trng trong lng ch. Hnh nh b Cn c cun trn trong ni nh ca ch
sut ngy. Nht l v m, nm mt mnh trong ba gian nh trng vng, ch Sc cng thy ci
ni nh quy mnh. V t ni nh gn ko theo ni lo xa. Ch lo : M gi nh chui chn cy.
ngoi qu nh, khng bit m ca mnh trong my nm qua thiu bn tay sn sc ca v chng
mnh, m sng ra sao? Em gi mnh liu c lm trn vic phng dng m sm hm nh mnh
dn d lc ra i? B Thanh vng cha m, n c ngoan vi b, vi d khng? N cn chm hc
ch vi thy Qu nh lc cha m cn nh? Vic ng ng n c chu thng chu kh v d
An khng? Tay dt, tay kim ch, chc l n c kho hn? N xp x tui mi su! Ci tui y
mnh sinh con u lng! Mnh sm bc vo i lm v, lm m! Mnh khng c tui
xun bay nhy nh cc bn gi lng mnh! Mnh ru con nhiu hn l c ht!
Ch c Sc - Hong Th Loan chng nhng khng kha lp c ni nh ngi thn m
ngy cng thy ni nh rng thm, su thm thm. Ch nh phi bn vi chng a b Cn tr
v thnh ni vi ch.
Cu b Nguyn Sinh Cn li sng bn cnh m trong nhng ngy thng m au yu sp sinh
em. Hng ngy, Cn i theo m tr trong thnh ni hi cnh ci kh trn cc hng cy cao
m c ci un bp; ch c Sc ht hong :
- y cht! Con i! Ai bo con i mn cy vic ni?
- Con thy m phi lm tng chic l kh quanh nh lm ci un nn con gip m mt tay
m.
- M dn con khng c tro cy kia m!
- Cc anh ln hn con tro b cnh kh nm xung. Con di lt xp li thnh ng. Ri
cc anh y chia phn cho con, m .
- Nhng m... con phi hc bi, phi tp vit cho ch p ko cha con v ry m khng nhc
con chm ch vic sch n.
Cn ko di ging :
- Ba a... ngy cha mi v ra bi mt ln cho con hc. Con ch nhm mt bui sng l thuc
lu ht, m - Cn ly mt ci g trong ti o ra khoe : - M i, cc anh y cho con con ve
su. Thch lm! - Cn nhn ngn tay vo bng con ve, ting "ve... ve..." ct ln.
Ch Sc ci, nhc nh :
- Nc i ca ve su hi, nga con .

Vo ba cm, Cn thy m n t qu, v lo u hin ln trong nh mt ca Cn :

- M i !
- Chi ra, con!
- M... m ng m, m nh!
- M ch mt trong ngi thi. V m sp sinh em cho cc con m.
- M sinh em gi, ch sinh em trai cng u kh bo, m nh!
- Rng con li ni ra?
- Cha bo vy, m !
Ch Sc nhn con ci, mt n ci cha ng bn trong ni lo u... Cn t bt xung
mm, ci mm g nt trc ht sn, th th :
- M cho con theo m Cng tn n Hu Minh v xem l Vn Th (sinh nht vua), m nh.
Ch c Sc ngc nhin :
- Tri t! Con to gan ra! L hng th dn, ai cho con v ni sn rng, in ngc.
- M Hu Minh bo tr nt chng ai u m , v m cn nhn con l em, cho con mn
qun o hng hong thn. M ng lo.
- Nhng con v ch liu c ch chi?
- Do con qu nh, con d ha vi b ngoi l lc v kinh con s tm cch nhn bng
c mt vua ri k li vi b khi con c v thm b...
*
n ht thit triu cc hong t i trc, tip sau l cc ch cng ri ti cc hong thn tin
vo in Thi Ho. Cc quan vn, v v cc tn tc t tam phm tr ln ng n B, t t
phm tr xung ng ti Long Tr. Tt c cc quan u ng theo th t phm hm khc trn
bng nh, gi l phm sn. Bui l thit triu ny, vin khm s v m quan binh Ty cng
c mt ch h gia in Thi Ho. Dc hai bn Long Tr c cc i nhc. Ngoi Ng Mn, cc
n v tng binh, k binh c dn thnh i hnh hng vo sn rng.
T trn lu Ng Phng ca Ng Mn, vi ng ni ln chn ting. Cn nghe cm thy rn
rn, da ni gai c. Nhng hai mt Cn ging rng, khng nhp nhy, nhn vua Thnh Thi ng
trn kiu rng t in Cn Chnh, i qua i Cung Mn vo in Thi Ha. Vua cn rt tr, mt
hi tri xoan, mi thng, mt xch, lng my thanh, di qu mt, mi ti, cm c rnh su.
Vua i m cu long, tay cm ht ngc, o gm, c eo chui ngc sa xung trc ngc chic
kim thnh hnh bm trn c bn ch ni bng vng : "i Nam Hong ".

Vua bc ln ngai vng, ngi hng mt v Nam. Nh nhc ni ln. Cc quan lm l ly vua
nm ly. Mt quan i thn hai tay nng trc mt mt t h biu (35), u hi ci, bc i l ,
m cnh chun rung ra rung rinh, b ru ba chm mu cc ph trng ngc o. ng qu xung
trc ngai vng, dng ln vua t h biu, cc quan u ph phc xung sn rng v ly t nm
ly na. Quan i thn h biu xong lui xung. Quan thng th B L tin ln tu vi vua :
cuc l Vn Th xong. Vua nng ht ngc ln pha trc qun thn v t t bc ln xa gi
tr v ni cung...
Sau bui xem l Vn Th v, Cn b cm, nng du. Ch c Sc lo qu. Ch va s trn con
va hi, v h trng :
- C l con nhn mt vua m khng c vua ng nn b qu pht, h con?
- N phi m, m . Con b cm l do con ng b gi ht v gia mt.
Cn th thm vi m :
- M i!
- Chi ra con?
- Con thy vua, ngi nh vua, cc quan trong triu mt mi u bnh thng nh mi ngi
m sao h sng gp vn ln, cn dn li khng c ly mt ln l bi ti u, h m?
Ch c Sc ti mt, bt bn tay ln ming con :
- i cha! Con cn b m... m... bo gn cung vua con phi gi mm gi ming...
Ma h nm cui cng ca th k mi chn.
Mt hm Cn ang cm ci hon tng ng l di hng cy th mt b hng xm chy ra,
gi :
- Cn i! M chu au bng chuyn sinh ri.
Cn ht vi nhng ng l vo st, na bn lng, chy vi v nh. Cn nm ci st l vo
mt gc sn, chy vo bung vi m. Ch Sc va rn va ni :
- Con c dm i sang Dng N gi cha v ngay khng?
- Con i gi b m (b ) cho m .
- M nh ngi i mi b m ri.
Cn vi khoc ci o nm thn, va i va ci khuy. Nng chiu xiu xiu trn thnh ni.
Bng Cn ng di trn ng vng ngp l vng ri.
Ngay ti hm , anh c Sc cng con trai t Dng N v thnh ni. Ch Sc sinh con
trai. Anh t ngay tn cho a con t l Nguyn Sinh Nhun. Anh gii thch vi v :

- gn mi nm, nay nh (mnh) mi sinh thm mt ln na. V vy ti t tn cho con l

Nhun. Nhun ngha l thm. V nh "nm nhun" l nm c di ra mt thng.
- Mnh khng t tn ch cho con ? - Ch Sc hi chng.
- T ca n l Tt Danh. Nh nh cho con nh.
Ch Sc nhm nh trong tr : Nguyn Th Thanh, t Bnh Lin; Nguyn Sinh Khim, t Tt
t; Nguyn Sinh Cn, t Tt Thnh; Nguyn Sinh Nhun, t Tt Danh... Ch Sc mun c
tr chuyn vi chng nhiu, nhng trong ngi mt lui nh mun t hi! Anh c Sc qut
mui, p chn vi mng cho hai anh em b Khim, Cn ng. Anh khi to ngn n, gi b sch
thuc ra c. Anh k tng v thuc ra giy v ni lo lng v tnh trng sc khe ca v dy ln
trong lng anh. Anh trn tr mi v nh phi cho v bit ngay vic anh sp phi i xa :
- Nh va c, li khng c khe. Ti thy kh x vi lnh trn truyn xung gia lc
cnh nh qun bc ny.
- C chuyn chi m h trng lm vy nh?
- Quan t tu mi va chuyn lnh ca quan thng th B Hc chn c ti i Thanh Ha
coi thi Hng.
Ch c Sc th di no nut :
- C nhn dy: "S tri sm gic ng my, php cng l trng nim ty x no"

(36)

Nh c yn tm i lm vic ln m triu nh sp t. Vic nh, xin nh ng bn tm lo ngh

nhiu m hao tn tm thn, nhng sao phn n sch.
- Thi c l cng vic tuyn chn ngi hc vn chn ti. Ti khng th t chi c. Him
mt ni... nh... nh ang bnh... Bnh sn sau ngy sinh n l c lm. Ti vng nh, vic lo
liu thuc thang chng c ai. B Khim n cng s i vi ti. B Cn cn tr nt, n xoay x sao
ni ci cng vic m ngi ln cng cn thy bt lc kia m!
- Nh cho con i hu trp, ti yn ci bng. M con ti nh s t lo liu c mi vic. Ti
lo cho cha con i xa gp phi lc nh khng cn tin, v gn mt nm nay, ti au yu, thai
nghn, khng dt c l bao...
- Ti i c tin cp ph ca B Hc.
Hai v chng anh c Sc bn bc vic nh trong my hm lin. Hn mt thng sau, cha con
anh c Sc ln ng i chm thi Hng Thanh Ho.
Bnh hu sn ca ch c Sc ngy cng nng. Sc khe ca ch suy sp rt nhanh t sau
ngy anh vng nh.

Vi ci tui ln mi, Cn phi nu cho, sc thuc, chm sc bnh tnh ca m. Hng

ngy, Cn cn phi b em sang hng xm xin nhng b m ang nui con th cho em c b
nh. Cc bn nh trong thnh ni cng thng b em gip Cn i xin sa v gi bng ci tn
thn mt : em Xin. T mi ngi qun hn ci tn Nguyn Sinh Nhun.
Thm thot ht nm 1900 - nm cui cng ca th k mi chn. Cn st rut hi m :
- Rng cha v anh Khim i hoi, i mi, chng thy v h m?
- M cng thy bn chn. Cha con biu i chng bn nm thng. Nay gn Tt ri.
- Liu cha v anh Khim c kp v Tt ni khng m nh?
- Chc l kp. Nhng m ng l cha con s gh v qu thm b.
- Ngy Tt m m cha khi bnh, cha, anh Khim vn cha v, nh ta mt Tt, con li
chng c ngi canh ni bnh tt, khng c t pho n giao tha!
- M s cho con tin mua bnh pho di, con t bng thch.
- Con thch c bnh tt, bnh chng hn, m . Cn pho th anh Khim t cho vui nh
trong ngy Tt ch con khng a ting n inh tai, nhc c m.
m thng chp. Gi h di trn ng thnh.
Cn t tay ln ngc m, hi :
- M i ! M c lm sao khng?
- M khng sao u. Con ng i, trn trc mi vy. Ch Sc th d i: - Con sn sc m m,
li chm nom em na... e chng con sp mt!
- M ng lo. Con vng lm. Cn c cc a bn con, chng n tt bng vi con lm.
- . Con c nhng a bn rt tho ming n, i vi con c nh anh ch em trong mt nh
y.
- Con bn my th bn, con cng gip bn con cch bi ba sch, ng quyn hc (v hc).
Cc bn con c biu con c hoa tay, m .
- Phi ri. Bn i x tt vi mnh th mnh cng phi n tt vi bn. - Ch Sc s con lm
qu sc, dn: - T mai, con ng nu nng chi m xch vm (37) ra hng cm gnh hoc con n
tri lnh mua mt sut cm v n v nh cho em. Con cn c th gi ngh, chi nhi con .
Ngy 22 thng chp nm Canh T (10-2-1901), kinh thnh Hu nhum mu m m. Nn
tri ch. Gi hiu hiu thi. Ngi i ch Tt ng nh hi. Di sng, thuyn hng, dc,
ngang i v nh mc ci. Nhiu ngi sm hoa Tt, vc nhng cnh mai, bng chu thy
tin, v hn h.

Cn xch mt vm cm trong ci ging my ba tao (38) va i va theo di con chim su mi

ra rng ang nhy nht trn hng cy hoa i sau ca ng Ba. Cn nh t vm cm xung bi
c ui bt con chim con. Bng ting Cng tn n Hu Minh gi yu t : Cn... i! M...
Cn... cht...... Cn... i...!"
Cn nm vm cm xung. Ci vm snh v lm i, cm tng te trn vt c a vng... Cn
chy mt mch v nh, ming ra ln : M... ... M... ... ii!
Mt ng t pha i ni chy ti nu ly Cn v bt ming, khng cho Cn khc la :
- Nu lng! Nu lng ngay khng th mt u.. . y l ni gn vi cung vua, gn ta s cc
quan lm vic, khng ai c la to, mi r cha?
Hu Minh, K v m tr thnh ni cng chy theo Cn v nh. Cn mm cht mi khng
cho bt ra ting khc. Cng chy nhanh cng dn nn ni au tc nghn, nc mt tro gin
gia, t tri quay tt trc mt. Cn li a ln khc khi thy m thng mt cnh tay xung
bn thnh ging, mt tay vn m vng qua c b Xin v b Xin khng bit m cht c ngm v
m nhay nhay. Cn ph phc xung bn m gi : M! M! M! M... ...ii! M b chng con...
sao... m... i! Cha... cha... kp... v... m... i!
Hu Minh chy vo b b Xin ra khi vng tay thi hi ch c Sc. B Xin giy ny, chui
chui chn, khc tht... Ngoi sn, hng xm ti kh ng v c ting nhc nh :
- Khc kh thi. Lut l cm mi ting ng mnh , nghe.
Nhiu ting tc li v xut xoa :
- Ti nghip b c! Cha con ng c vn cha v... Ti thn anh em b Cn! M cht m
chng c mt ai thn thch gn!
- Gia lc nm ht, Tt n m m cht, cha vng nh, gia t khch qu ngi ny, liu
anh em b Cn s sng ra sao y?
- Vy ra... ng b c Ngh khng c ai l ngi rut tht mit ni ?
- Chng c mt ngi no c.
- Vy th ch em xa, ta l lng ging gn, mi ngi mt tay a b C v ni an ngh
cui cng.
V lut ca triu nh, nhng ngi cht trong thnh ni khng c php lm m ma ,
phi chuyn o quan ra bn ngoi hnh l.
Kinh thnh Hu nghing nghing di gm tri u m cui nm. Chic quan ti b c Sc Hong Th Loan - ph chic chiu hoa "song th", trn np o quan t a n du chy leo lt,

vt v. Su ngi n ng dn ra hai hng khing tay chic o quan i t t ra pha ca hu, tun
qua ng Thnh Thy Quan. Nguyn Sinh Cn, u i khu rm, mc o i tang, chng gy,
chn t, i sau quan ti m. Hu Minh b b Xin i sng bc vi Cn. Mt on bn nh
thnh ni, tay cm hoa hu, hoa tam v, cnh i... mt em no cng bun ri i bn Cn.
Nhng ngi hng xm i a m b c Sc phi i pha ca ng Ba ra sng Hng i
thuyn ch quan ti t ng Thnh Thy Quan ti. Chic quan ti t vo lng con . Cn gc
u xung np o quan m. u o quan, sp nn chy di v t li thnh cc, thnh hn di
chn cy nn. Dng khi hng cun cun. B Xin va mt tay va go m... Cn va khc nc
dn dn, ton thn rng ln. Cc bn nh thnh ni xm xt bn Cn.
Con ch o quan tch khi bn, nhng chic ch ngi a m ni theo sau.
Ngi m b c Sc c vun cao. Mi ngi thnh knh t mt nm t cui cng ln
m ri ln lt ra v. Ngi no cng ngonh li, cm cnh nhn hai anh em b Cn...
Bi tha ma Nam Giao hoang vng. Bng chiu m trn ngi m mu t mi nghi ngt khi
hng. Cn ph phc xung ly t trc tm bia g trn u ngi m mang hng ch en:
Hong Th Loan sinh nm Mu Thn (1868) ti lng Hong Tr, huyn Nam n, tnh Ngh An,
t trn ngy 22 thng Chp nm Canh T (10-2-1901) ti kinh Hu.
Chn ct m xong, Cn li b em v vi ngi nh hoang vng trong thnh ni. B con hng
xm, cc nh c con hc ng c Sc u mun n anh em Cn v vi gia nh h. Nhng
Cn khng n nh ai. Em cn nh, ang lm bnh a chy, li l ngy Tt, nh no cng c c
bn sang trng, khch kha ng vui ngi ta s kh chu v s c mt ca hai a tr m ci
m ny! Nhng m u tin vng m, Cn thy rn rn trong u. B Xin nh hi m, thm
sa go khc; khng d c em nn, kh qu, Cn khc lun vi em. Ting "eng c" ca con
chim c ln ku t m trc li hin n trong Cn vi cm gic nh b ci ct na ca vo bn
tay. Cn ct ting ru :
i. Bng bng b b bng bng...
C con theo m sang sng m ...
i m t ht thn c...
C con c m l d sang sng...
Bng... bng... b... b... ... bng... ... bng...
Ci cm gic s hi bay bin th ni c n li bao trm ly tm tr Cn lc c kinh thnh
bay ln theo ting pho giao tha. Cn phi d em bng ko, bnh ca cc bn em n cho. Tuy

em Xin cha bit ni, Cn vn tr chuyn vi em nh n tip nhn c mi iu ca anh ni

ra :
- Em n ci bnh ni ngon hn mi th bnh khc, y l lc ca c Hong phi Thnh Thi
cho anh em mnh . Em c bit khng, m Cng tn n Hu Minh tha vi c Hong phi v
tnh cnh ca anh em mnh, cha mnh l c nhn, l gim sinh ang chm thi ngoi tnh Thanh...
Mc anh d dnh, nng chiu, b Xin vn khng n bnh, khng i b v c ting khc
cng ang ui dn! Cn b em vo lng, ta lng bn bn th m nhn au u trong m en
qunh qu mt m...

Nguyn Sinh Sc v ti thnh ni, bng hong trc cnh v t trn, a con t ang hp
hi trn tay b Cn.
ng bung thng hai tay, mt m to trng rng khi i mt th ngy ca b Xin nh hai du
chm en nh ln ln cui cng ri ln vo vnh vin.
Chn ct a con t xong, ng c Sc a hai con trai tr v Ngh. Trn ng v, tm
trng ng chng khc no mt danh tng tht trn. ng s ni g, ni th no khi v gp li
ngi m v cao c hai ln bn rung gom tin cho ng i thi, vo kinh hc; ngi nn
tnh cm con gi u lng i nui chng n hc. Nay tr v : v, a con t nm li vnh vin
bn b sng Hng... Sut dc ng thin l, hng thng tri, ng gp li nhng k nim ca
v chng ng cng i vo ln trc. V hnh nh v quy gnh try kinh gip chng n hc nh
dy ni di theo bc chn ng v thu qu nh.

c tin cha con ng c nhn Nguyn Sinh sc v, b con h hng, lng xm l lt n

chia bun.
C lng bt u cng xung, m chm y hai a chu ngoi m ci m, nhn chng
r v mt mnh, c ku khc nh x tri, thng t! C An thy vng ch chy vo bung m
mt nc n. Thanh khng thy m v, nm ln ra t, ngt xu. B Thuyt v my ngi na b
vi chu Thanh vo nh. Ting khc trm ln ly tre lng. Bn th b Hong Th Loan k gian
gia ca ngi nh c. ng c Sc knh cn t ln bn th tm bi v ca v m ng mang t
Hu.v. Mi ngi thn ln lt vo thp hng v l vi...
Phan Bi Chu v Vng Thc Qu phng ving mt i cu i bng vc trng, mang
dng ch.
Hai chc nm u gi tay k (39), ngha v tnh chng gng sng mi;
My bn hin bt nghin khuya sm, sn Trnh ca Khng(40) bng vng ti.
Trong dp ny quan o Tn cng cho lnh hu t thnh Vinh

(41)

mang l ln lng Cha

phng ving b v ng c Sc.

Lp xong bn th v lm l pht tang v cho bn ni bn ngoi xong, Nguyn Sinh Sc tnh
vic tr li kinh Hu d thi Hi, khoa Tn Su (1901), lng ng y tr trn : ng vo kinh
thi Hi khoa t Mi (1895) tn km nhiu, m v phi bn rung. Nhng khoa thi y ng
khng ng li a v v hai con trai vo Hu. M v li bn rung ln na mi c tin cho
ng try kinh vi bao hy vng chng r tr v c "n t vinh quy" b ci cng nui chng r sch
n.
No ng, v ng t trn gia lc khoa thi sp m! ng li phi "g trng nui con" v lng
da vo m v chn lng mi gi.
M v li phi m chu ngoi thay con gi, v bn rung ln th ba, c tin thu xe
phu trm cho chng r kp vo kinh ng th.
ng Sc ln ng va chn t chn ro c ngi n nh c An th th :
- C khng c con trai. Con gi c qua i, chng r th tr cha qua gi cha n t cn
phi tnh chuyn b k, b thip ch. Vy m c khng rung lm ca "lp t, lm rung gi
li em bn cho chng r i hc, i thi nhng ba ln? Khoa thi ny ng c Sc c chim c
bng vng, vinh quy bi t th h Nguyn lng Sen c ting thm ch c v h Hong lng
Cha ny c ci chi h c?
C An ci. Ging c tr nn bi hi :

- Cha ti mt i n sch, bn ln thi Hng c bn ln u ch bn ci t ti. Dn lng

gi l c "t p K Sa. Ti cng c nm ba ch cha dy cho, lc ly chng th li gip
chng n sch, hai ln thi Hng ng nh ti cng ch l "t kp". Nay c chng r ang c
ch cn cng kh hc nh cha ti, nh chng ti l no ti khng ht lng? Cha ti thng dy :
Rung khng ra ch c m ch s ra rung. C rung c ao lin li cho con m con
dt nt th n s nng vo canh bc l trng tay. Ti bn rung cho chng r c ch l no
ngi c ch li n v ngha, bc tnh?
C An - Nguyn Th Kp su t su lm tui. Rng c cn nguyn. Tc cha c my
si bc. Nhng, ci cht ca ngi con gi u lng lm bin i hnh hi ca c. Nht l hai
con mt khc nhiu qu, mng ko ln nh ln khi mng. m no c cng phi m cht ly
chu Cn nh ang c m con gi thu cn b. b khuy kha phn no, Cn vi b k
chuyn c tch hoc k li cho b nghe vic Cn xem sn rng, cung in, ngai vng... c bit
l Cn c nhn thy mt vua Thnh Thi m mt Cn khng h c lm sao c. Ri Cn sc
nh hnh nh ng gi m, Cn hi b :
- ng Xm i ht do u xa m t hm chu v n gp ng y, h b?
- ng y cht hai nm ri, chu .
Cn th di:
- ng Xm mt m, nhng chuyn chi ng y cng bit. Vng ng Xm, lng ta cng gim
phn vui, b nh.
- Trc lc trt hi th cui cng, ng Xm nhc nh tn tng ngi trong lng mnh.
ng y c ni cm n, cm n cha m chu c ti my ln.
Bng t bn hng xm c nhng ting go khc, than vn. Cn hi b :
- Nh ai c ngi cht m h khc gia gi ny, h b?
- Ngi ta khc chng, khc con b bt i phu lm ng Ca Ro - Trn Ninh chu .
Cn m cht lng b. Ting khc bn hng xm xi vo lng, Cn khng ti no ng c.
Cn th th :
- Chu i t kinh Hu v, trn ng, ngi lm phu m ng ng nh kin y b .
Chu thy ngi Ty h ci nga, c c lnh ngi Nam i theo. ng Ty c ci roi gn b di
qut xung u, xung lng nhng ngi gy g o qun rch mp, khng gi ni ci cuc!
- Ci kip dn mnh kh ht ng vy , chu i! - C An vut nh tc chu, ging xc
ng - Mi ngi i phu ch thy v li c ba, bn.

C dn tng ting:
ng quan p trc
Cu lnh p sau
Roi qut vi u
Thn phu i coi r
o mc cn gi
Nn i cn m
Mn hn tr v
Ba phn cn mt...
Lng i mt lc, c t ngn tay ln mi mt chu nh nhng ni :
- Khuya lm ri, ng i chu, ko mai chu li ng gt trong lp hc, thy Qu s pht y.
- B i! - Cn ni, v thn trng. - Do ni chu thy ch gii San (Phan Bi Chu va u
gii nguyn) thng dn nhiu bn n chi nh thy Vng Thc Qu. Chu thy cc ng bn
l y cng nhc n tn cha chu. Chu nh c tn ca my ng nh : ng T Knh, ng
Thi Thn, ng Nguyn Cn, ng Thc Ha, Tn Gia Nhun, ng Vn B, L Vn Hun...
Hnh nh.. cc ng bn chuyn nh Ty, b .
- y! Phi kn ming chu i! Vic h trng ca nhng ngi tai mt, chu ng c bp xp
m sinh ha ln, nghe chu!
Cn nm im mt lt, li hi :
- Ngi tai mt l ngi no, h b?
- Ngi tai mt l ngi c nhiu ch, c ch ln, lo ngh nhng cng vic ch nc li dn,
khc hn vi nhng ngi thng. Chng hn, cc ng ngh, ng c m chu va ni tn ...
- Vy cha chu c c gi l ngi tai mt khng b?
- Phi. Cha chu l ngi tai mt.
- Cha chu i v kinh thi Hi n nay... lu ri m n c tin chi v, b nh.
- ng nhc m cha chu st rut, d b vp ng trong lc i li, chu . - C li gic : Ng i chu!
Cn nhm mt. Hng sen t ngoi ao lng thoang thong quanh bung ng. Trong pht
chp chn Cn thy long thong bp sen xanh n hin trong m sen bt ngt gia ng qu.
Bn tai Cn, ting chim m h vng vng. V c c ging ca ca ng Xm tng hi trong gic
m :

Nc Nam ta sao li c Ty?

Thn dn quyt nh, vua ry khng nghe...
*
*

Nghe ting chim khch, t trong lp hc Cn nhn ra vn. Nhng ngn cy ci xung nh
ln, vt v vt v. Tng chic l vng chao ri lp long. C m hc tr ang cm ci tp lm
cu i bng git mnh nhn ra vn v ting tht bt ng ca Cn :
- ... ... Nhng tri tim... nhng tri tim vng bay!
Thy ngi bn n th nhn Cn, nghim ging :
- Tr Cn ng dy!
Cn khoanh tay trc ngc ng nghim. Gi ngoi vn lun qua ca s, lt nh t o di
ca Cn ln pha trc, ci khn vnh r m chong quanh u, trng dng hnh Cn nh bp
nm. Hai con mt Cn long lanh nhn thy. Ging thy vn nghim :
- ang trong gi lm vn tp, ti san tr dm ni nhm?
- Tha thy, con thy nhng l vng rng xung nh nhng tri tim bay ln .
Thy a mt ra vn, mm ci. ng hi Cn :
- Tr lm xong cu i cha?
- Tha thy, con lm xong ri .
- Tr c to ln!
C lp chao mt v Cn, ch c Nguyn Sinh Khim l nhn xung trang sch trc mt,
nhng tai vn gh v pha Cn. Cn c r tng ting :
Chung Sn vng kh thnh kin c,
Trc Lnh a vn th lo nin. (42)
Hn hai chc cp mt hc tr u l v ngc nhin, khm phc Nguyn Sinh Cn. Thy
ng dy, chng hai bn tay xung n th, suy tng. i mt nhn v pha Nguyn Sinh Cn,
ng hi :
- C tr m lm xong na khng?
C lp ngi im lng. Thy ging m p.
- Tr Cn ngi xung ko mi chn. Cc tr i! Thy dy hc t ngy thy mi c dm tc
bng qu th, nay c nhng si bc, nhiu ngi hc tr t cao hn thy, lm ti quan
huyn, quan ph... Nhng, thy cha h ngc nhin vi mt hc tr no c thin t nh tr

Nguyn Sinh Cn! Thy bit ci l : Khen ngi tr tui ang trc mt mnh l c hi. Nhng
vi tr Cn th thy li t cho php mnh lm tri vi ci iu y. Bi l, ci thn sng ca tr
Cn rt khc thng. Vn ch ca tr Cn cha c nhiu, nhng ci ta sng trong tr l li vt
ra khi la tui y. Nh cc tr r, thy ra u bi tp lm cu i : v trn c "Chung
Sn" v di c "Trc Lnh". Ch c vy m Cn to nn mt bc tranh hng v trong hai v
cu i m ta tng l ca mt thi nhn chn cm

(43)

. - thy chng ging - qu l "thi trung

hu ho. (44)
Cht ng sng st nhn ra pha ng lng. Hc tr nhn theo thy : mt tp lnh v c c
ting nhc nga ang phi v lng. C lp hc lng xung. Ting nhc nga xa dn, vo su trong
xm. Thy nhc nh :
- Cc tr ch . Nghe ta ging tip...
Ting ging bi ca thy u u gia ban tra thoang thong hng. T nh bn rn
ln nhng ting ni, ting ci h h... Mt ng lo chng gy trc i t ngoi ng vo. Thy tr
ri khi n th, i ra ca. Cc hc tr nhn theo dng i khoan thai ca ng lo v thy hc ca
mnh. ng lo ging trang nghim:
- Xin knh bo vi thy: qu ta c hng phc. ng Nguyn Sinh Sc u Hi th, ph
bng.
- Quan ph bng! - Thy mt nhn m thm, ni ging xc ng: - Quan c Sc ca
chng ta ... t qu ta c ph bng pht khoa!
- Quan trn sc giy v... C huyn s n quan "vinh quy bi t".
Thy ni vi hc tr :
- Hm nay thy cho cc tr ngh sm...
m hc tr tay xch ng bt, tay cp cp sch ta ra cc ng ng lng. Hai anh em Cn
lng lng nhn nhng l vng bay xoay xoay trong nng x chiu.
Cn chy ln trc anh Khim. Cn m c sch, c ng bt chy a thng vo nh tm b,
bo tin mng. Khng thy b trong nh trn, Cn xung nh ngang, sang nh th m, vn
khng thy b. Cn ng th ra trc bi v th m, hai hng nc mt trn chm chm trn
m.
C An t ngoi ao sen i vo thy chu ng thn th bn bn th m, c nn xc ng
dng bc bn gc cy th. Cn ri khi bn th m, thy b, lin lau nc mt bng ng tay o,
chy ra vi b. T ngoi ng, ng tin ch ca lng dn u mt on ngi, bng theo ci tru,

chai ru. C hi bi ri cha bit c chuyn g. Mi ngi cho c ri rt. C mi h vo

nh. ng tin ch t tru ru ln n th, ging ng hi trm :
- Tha c chng ti c hi ng l hng y thc ti y knh bo vi c v thn quyn
vic quan Nguyn Sinh Sc em vinh hin v cho nh, vinh hoa cho lng xm, quan l ngi
u tin t ny chim c bng Hi th...
C nc mt lng trng, hai bn tay nhn nheo bu cht ly thnh trng k m chn vn
khng ht run. C hi, li hi lu li :
- Tha... tha qu c... xin qu c dy biu cho m con, b chu nh ti phi lm chi by
gi?
- Quan ph bng s vinh quy v bn qu ni. Mi vic u c hi ng hng l lo liu. C
c bnh tm.
C bui chiu, nh c ngi ra vo nhn nhp nh ngy Tt. Mm cm dn ra t lc
g mi ln chung m vn y lng bn, chng khc g ci ngy v chng ng Nguyn Sinh Sc
a c con ci ln ng vo kinh Hu n hc.
m tnh mc. Ting m rao lm li trong ln gi ty nam : Ching lng... ching x... cc
cc cc... thng h khp ni ... cc cc cc... nghe r tng li... cc cc cc... m lm cho
ng... cc cc cc... Quan trn ho tc... cc cc cc... sc xung dn ta... cc cc cc... chn
t dng nh... cc cc cc.. p ng, tri chiu... cc cc cc... No cng, no lng... cc cc
cc... No trng, no ching... cc cc cc... xung tn tnh ng cc cc cc... rc quan ph
bng... cc cc cc... l Nguyn Sinh Huy... cc cc cc... bi t vinh quy...cc cc cc... Ching
lng... ching x.. cc cc cc...
C c An, ch Thanh, anh Khim, b Cn nghe ting ng m rao u nao nao trong lng.
Nim vui, ni bun chen ln nhau trong tm hn tng ngi. Khng kh trong nh lng l chng
c v g l nh ca mt ng "tn khoa Hi th" sp vinh quy.
m sang canh. Ting l ri nghing xung mi nh pht ra mt m thanh mng thic. C
nghe ting con chu th u u trong ging. C rn rn bng cy n i sang bn th
ngi con gi xu s, Hong Th Loan. C gc u bn bn th con, khng ting khc bt to,
ton thn c rung ln, ci bn th cng rung theo. Nc mt ra nhiu m ni au n vn
khng vi. C ngc ln, nhn bi v v thm tr chuyn nh c mt con :
- Loan i! T chn kinh xa xi con c v thu nh lc ni khng con? Hay linh hn con
cn vng vt bn chng con trn ng vinh quy. - C li nc n : - Con i ! Mi su tui con

 phi dnh tin cho o, m go cho khn nui chng n sch. Gi chng con c
thnh t th con khut ni! - C li gc xung bn th : - Loan i! Con ri chng gia ci
tui "tr cha qua, gi cha ti"! Chng con khng th ng vy "g trng nui con" c.
Chng con t phi c i c la vi mt ngi khc, ngi s c x ra rng (ra sao) vi cc
con ca con?
Ting g gy u ct ln m ca chn tri. C cht nh l m tn. C bng cy n,
ri bn th con gi tr v bung. C dng li bn ging chu Khim. C git cht chiu p
che kn gi cho chu ng ngon. Bc n bn ging c An, c sng s nhn vng tay ca con
gi k di u chu Thanh. Nc mt li gin gia xung m, c lm bm :
- Gi con An nh mnh cha nhn tru n hi... Gi m mnh c mt a con gi na... M
mt th b v d. D thay ch lm m cc chu th cn chi bng!
C thp hng vi vi trc bn th chng : "ng i! Con r, ngi hc tr ca ng t
c ci iu ng tng m c... Chc ng ang mm ci ni chn sui!".
C gh lng nm xung ging, m cht ly b Cn.
*
*

Sng sm rung theo ting trng lng. C mt vng qu dy ln ci m thanh no nhit :

Trng i, trng dn, trng th c, ching, chm cho, n bt m.
Trn con ng quan, nng tri mn vng. Dn u on rc l ngi lng Sen, lng Cha.
Tip theo l ngi cc lng trong x Chung C ri cc lng thuc tng Lm Thnh v cc tng
khc ca huyn Nam n.
Nguyn Sinh Khim, Nguyn Sinh Cn xng xnh trong b o di ng hng u on
hc tr. Hi ng l hng ca mi x ng theo n v x mnh. Mt ng lo cht khn m ru
, ngang lng tht ai vng, tay cm ng vi ng nng ln ming, gi di ging :
- Hng... ng... ... chnh... t... nghe... ba... hi... trng... tin... trc... hu... sau... tun...
t... m... bc...
Trng lnh ni ln. C ng hnh ging cao pha trc. C on ngi rng rng chuyn
bc gia ng qu thng mi, tin v thnh ph Vinh.
Ti thnh Vinh din ra mt cuc nghnh tip v tin a v tn khoa ph bng Nguyn
Sinh Huy.
Quan b chnh v mt dt i ng sau quan tng c o Tn, ni v xc xim :

- Tha c Thng, ngi l mt i quan ng u mt B ca triu nh, ng kim tng

c, vic g phi i tin ra tn ca Tin mt ng tn khoa vinh quy?
Quan o Tn ci mm :
- Ti khng lm nghi l theo phm hm (th bc trong hng quan li). Ti n tip, tin a
mt tr gi c hc v hn ti...
Quan tng c o Tn vt ln khi quan b chnh. ng sng bc vi quan ph bng
Nguyn Sinh Huy. Qua ca thnh, hai hng lnh bng sng cho. Hai ngi lnh cng bc n.
Quan o Tn cha tay mi :
- Knh mi quan tn khoa ln cng hi hng. m rc quan vinh quy cng i n ti
a phn ca thnh Ty.
Quan ph bng chp tay vi :
- a t c Thng v qu quan. Xin c Thng cho php k hn nho (hc tr ngho) ny
c gi trn np nh. ng t t y v ti qu nh chng cn xa na. Ti rt cm kch trc
tm lng ca c Thng: Thin h chi s thnh i chi ch s, nhi bi hn lu chi tiu
nhn". (45)
Quan o Tn tr vo tnh ng, tp lnh v mang cng khng i theo quan ph bng.
on ngi i rc quan ph bng vinh quy i ng ba Cu Rm. Nhn mt b ngi ng
o, vng lng, c qut, trng kn, quan ph bng lng ngi, hai mt chp chp, lc u...
Vin lc s huyn Nam n thay mt cho cc hng chc v dn chng trong min, tha
vi quan ph bng :
- Tha quan tn khoa! Khi nhn c trt (giy truyn lnh) ca quan trn sc v, t quan
trn n th dn trong huyn u vui mng cho Nam n, cho Chung C, cho Kim Lin, t vn
vt hun c thm mt bc ph bng pht khoa. Ai ny u n nc xin c i rc quan vinh
quy. Chng hay trong cuc n rc ni c iu chi khng phi th xin quan ln nguyn lng m
i x cho...
Quan ph bng ng gia m ng, ni :
- Ti tht khng ng ci vic t ca ti gy ra s mt cng, mt vic ca bao nhiu
ngi.
- Tha quan ph bng, - l trng x Chung C trnh by - vic n rc cc v quan tn
khoa vinh quy l theo lut l ca nh vua xung chiu cho dn phi thi hnh. Vy knh quan trn
ln vng vinh quy bi t .

- Ti hc c dm ba ch thnh hin, nh phc t chim c mt cht khoa bng. Ti

cha lm c mt vic chi c ch cho dn m gy ra s phin nhiu dn tnh. V li, t nh
ti n hc, ti ln ln trong nh b m v, nay ti s v , ch v lng Sen ti m c nh ca
?
- Tha quan ph bng, quan em vinh d v cho lng x. Nhn dn ai cng c thm ly.
Cho nn dn lng Sen theo s by bin ca hi ng hng l dng nh n quan v qu ni
ng vi th thc Vinh quy. Thc tnh dn lng Hong Tr cng nh lm nh to n quan v
bn .
Quan ph bng chau my khi nghe vic qu ni, qu ngoi ca mnh u mun ua nhau
lm nh n mnh "vinh quy". ng ni ging trm trm :
- Tha tt c b con, tha cc thy ho l! Vic b con dn lng thun lm nh cho ti bn
ni cng nh bn ngoi, thc tnh ti rt kh x. Ti khng dm ngh mt iu ch khc v tm
lng vng ca dn lng. Nhng ngh v mnh thy vic thi i khoa ca ti cha em li mt
cht li ch chi cho dn lng c. Bit m lc ti ra ngi gh quan trng ti li tr thnh ci nn
cho dn : "Cp m l gic, cp ngy l quan" m.
C khi ngi ci r v o ln nh sng : "Khng u, quan ph bng Sc ca chng ti s
l ng quan v dn, thng dn..." H cng knh hai cu con trai quan ph bng Sc ln vai.
Quan ph bng nhn hai con mt gay thn thng. ng ni vi dn m cng l li t rn mnh :
- Ti lun nh v lm theo bng c ci iu: Thc k thc bt hy k kh, m k th gi
bt chit k chi. Ngha l : n cm xong ng p bt, ngi mt di bng cy ch b cnh.
C khi ngi li reo ln cng ting trng ting ching. Quan ph bng Sc chp hai tay gi
cao qua u ni :
- Xin b con ti cng i b v ko mt ngy mt bui.
Cc ng l hng vn ni n quan ph bng ln vng. Nhng ng va i va khuyn h
min cho ng phi nm ngi khc khing.
Qu tra, m rc quan ph bng vinh quy v ti con ng r vo lng Sen. Nhn dn
lng Sen v cc lng bn ng thnh hai hng di. ng tri kn chiu hoa. Quan ph bng
nhn con ng v lng, hi ng tin ch tay cm b hng nghi ngt v ci bin c bn ch
"Ph bng pht khoa" :
- Tha c tin ch, lng n ti v "vinh quy bi t" sao cn "ro" ng li?

ng tin ch v mi ngi u dn mt xung con ng lng rc r chiu hoa. Ging ng

tin ch hi run :
- Tha tha... tha quan ln...
- y cht! - ng Sc li. - Ti vn l dn ca lng Sen ch c khc chi m.
ng tin ch bnh tnh li :
- Tha quan ph bng, dn lng mun c by t lng cung knh lc quan v vinh quy .
- Cu ni u li ca dn ta l : "Quan nht thi, dn vn i". D ti t cao ti u,
lm n chc tc to ln my, ti vn l con ngi bnh thng, ngi dn. Dn l gc. Gc r
ca ti l a b m ci cha m, i chn t, ngi lng tru, nay ti nn ngi c ch, "ch l
mt" th cng phi bit do l, sng c o l . o l l gc. Chnh k bn nhi vn vt l. Ngha
l : Ci gc ng th vn s c yn n.
Nhng chic chiu tri c cun li. ng Sc si bc trn con ng lng khp khnh h
chn tru. ng ng sng, mt m m nhn ngi nh mi dng, c n gia mt khonh t
rng qu tm c on ca ng. B con ng y sn, y vn. Hai ngi bn thn - c Qu,
gii San - v ngi anh - Nguyn Sinh Thuyt - xm xt bn ng. Nhng ngi bn danh nho
ny u nhn thy ng ph bng Sc khng vui, ang c iu g y ny trong lng.
ng gii San hi :
-Chc quan bc ang c iu chi khng vui?
- Ti thy ngng v s n rc n o ny v lng dng cho ti nh qu ln, vn qu
rng.
- Ci nh ngang un bp l d bn ti a v ch . - ng Thuyt ni.
Vin l trng v cung knh tha :
- Bm quan ph bng, th theo nguyn vng ca dn chng v kin chung ca hi ng l
hng th cp mt mu by so t cng in lm rung lc in, v bn so mi bn thc
lm vn, dng nh nm gian gia nh quan c ch tr nng ma. L ra dn lng phi xy nh
ngi rc quan v mi tha, v ln u tin trong lch s x Chung C ny, quan l ngi
chim c bng vng Hi th.
Mt v khc trong hi ng l hng tha tip :
- Tha quan tn khoa, dn lng cn mong mun c b theo u ngi trong x, gp tin
li m hi n mng ba ngy, c ht tr nh t, ht tung v ht cho trong sut ba m lin...

B con ng sn v tn ngoi ng u hng ng : "Phi m hi n mng... n mng

tht to mi tha d ci dp vui him c ni ".
V mt ng Sc cng bun bun. i lng my nt mc tu chuyn ng lp ly, ging ng
xc ng :
- Ti rt cm kch trc s i i hu h ca dn lng, ca hi ng hng l. Nhng, ti
rt au lng, v rung t lng ta chia cho u ngi th mi ngi ch c mt mnh cho
ch nm thi ui. Nhng s rung hu ht li trong tay mt s t ngi. Nay li dnh cho
mt mnh ti nhng mt mu by so rung cy, bn so mi bn thc t vn. ! Chng
ha ra vic i khoa ca ti cha thy ci vinh d cho dn lng l u m li l cp rung,
tc l cp bt cm ca dn ri! B con ngh coi, gia ngy ma ni m nhiu nh khng c mt
ht thc nh ru! Cho nn, ti xin hon li ba so vn, by so rung. Ti nhn mt mu
rung, nhng dn lng cho ti c quyn bn mt phn na ly tin gp li vi s tin m dn
lng gp n mng; tt c mn tin ny em chia cho nhng nh ngho nht trong lng vi
mc nh c t l su tin, nh c nhiu l mt quan. - ng h thp ging : - Thit tng,
ngi ng c n mng nht ca ci ngy ny l thy Hong Xun ng, l Hong Th
Loan. Than i! C hai ngi n nhn ca ti u khut!
C lng, nhng cp mt t nhn v quan ph bng Sc. ng c Qu xua tan ci khng kh
nng n bng cch cho hai ngi chc sc treo ln bc vn trng bng la v ng ct ging
c.
Ting tri m trong bi vn trng c lng su, lng su tn y tm hn quan ph bng
Nguyn Sinh Sc. Cn Nguyn Sinh Cn li ghi su vo lng mnh v nhng iu cha ni vi
dn lng trong bui "vinh quy".

10

ng Sc a cc con v lng Sen , nhng vn c Thanh con gi u lng ca ng, hng

ngy v lng Cha sn sc b ngoi. vi ngy ng v lng Cha mt ln. C Hong Th An
ly chng.
Nhng ngy u v ngi nh mi, Cn nh b ngoi cn co rut gan. C nhng ln, ang
m Cn thc gic, i mt mnh di nh trng khuya t lng Sen sang lng Cha v vi b
ngoi. C An cng nh cc chu n mt n mt ng. Nhiu hm c cm thy nh ngi mt
hn, ci g u cng chng nh na. M Cn l a chu li trong lng c nhiu ni nh
bi hi nht. Lc gi tru li nh chu Cn thng nhai tru h b. Bng bt cm n, c li nh
chu Cn thng hay gp tip thc n ln bt cho b. Ti ti au xng, au mnh, c cng nh
chu Cn ngi cnh m lng an i b. C nh c ci tnh tinh nghch ca chu Cn : Cn hay r
m tr trong xm i tru ch chng sa om sm, b ngi ta n nh ry la b ngoi.
Mt hm, c An ang cho ln n vn sau, nghe ting b hng xm ni to ng trc
sn : "C t i c t i... chu nh b...". B Khim chy vi ra mch b v ti em Cn i tru
ch nh bn cnh ang b ngi ta ui sang tn nh mng m. Cn chy t ngoi ng v, vo
nh bng ci gh u ca ng ngoi em ti t trc b hng xm mi :
- Chu mi b ngi gh c ta lng m chi cho mi chn .
B hng xm ni mu tam bnh chy thng ra sau vn xa xi bn tay trc mt c :
- Tui n c... tui n c... khng th... tui cho cu y mt trn nn thn tri t... Con nh khoa
c, nh thy, nh quan c danh c gi m nghch ngm nh qu s nh by b v hc...
C cht lng ng! Ln u tin b b mt ngi hng xm chi nng li, xc phm n
nn np gia phong, gia gio... Va au xt v nhng li cay c ca b hng xm, c va gin
chu, nh nh cho my roi, nhng b Cn chy li m chm ly b :
- B i !... Chu thy ci ti di dt ca chu. Xin b tha li cho chu! T ry tr i chu
s khng cn di dt nh vy na. Chu cng xin b ng mch vi cha chu, b nh...
C ngui cn gin. C thy chu mnh nhn thy li v ha vi b s sa li. Chiu,
ng Sc v. Ba cm chiu vn vui v nh thng l, c n cm nh di vi con gi
Hong Th An v ngi chu h gip vic. Ba cha con ng Sc ngi cng mm nh trn, ni
c t dnh ba gian lm trng hc. Ba cm gn xong, ng Sc v ming cm cui cng, hi :

- Hm nay cc con nh hc thuc bi: Lc dn chi lc gi, dn dic lc k lc (46), ri ch?

C mng chi qu khng?
B Khim tha :
- D, chng con u hc thuc bi ri. Ch c em Cn i tru ch...
Cn ngng nhai ming cm trong ming, mt ti mt.
- Tru ch th no?
- Tha cha, em Cn u tu cng my bn na n ng nh b Cht nm mnh snh vo
sn tru n ch sn ang nm trn sn. Ch sa dy c xm. B Cht sang nh ta mng trc
mt b ta l "Con nh khoa c, nh thy, nh quan m nghch ngm nh..."
Khim khng dm nhc li nguyn nhng li b hng xm mng. ng Sc bt a xung
mm. B Cn nm cht a, nhm mt li i ci bp tai ca cha s ging vo m mnh. Nhng
nghe ting cha th di, Cn m mt thy cha lng l ng ln, di ti mc o. Cha khoc ln
ngi ci o di en, i xung nh di. Cn, Khim u nhn theo cha...
ng Sc ng trc c , khoanh tay. C cng bung bt a ng dy. ng Sc ni
:
- Tha m, tra nay, lc con i vng, nh chu Cn gy ra ci vic nh m tai hi ln,
gia phong ta b nhng li xc phm. Con l cha ca chu Cn, con di ci mang. Con xin li m
v trc vong linh cha, trc vong linh nh con, con chu ci li : "Ph bt gio t hnh tai"
(Con lm iu tai hi do cha khng dy bo).
C ging xc ng :
- Sau lc xy vic, b Cn bit li ca mnh v c ha vi b l chu s khng cn nghch
ngm ci tr tru ch hng xm na. Anh ng phn lm cha, nhn ci li "con di ci mang",
m y l b ca n, m cng c li : "con h ti m, chu h ti b".
ng Sc tr li mm cm. B Cn vn ngi khng nhc nhch. B Khim nhn em y i
ngi v t trch l mch cha... ng Sc nghim ging :
- Cn!
- D... tha cha!
- T ngy mai, mi ba con bt n mt bt cm. Cm nc xong con quy st i lt phn
b, chiu v tm ra xong, con vo n th vit hai ch Nhn Cch, kh ch hng tm, nm
mi trang giy rng np cho cha ri mi n cm ti. Con lm nhng vic y trong by ngy.
Vng li cha, Cn lm y nhng vic y mt cch vui v.

*
*

Quan ph bng Sc m trng dy hc. Ngi cc huyn dc sng Lam n xin cho con
hc rt ng, nhng quan ph bng ch nhn dy mt s t, ng dnh mt phn thi gi m
o vn chng, thi cuc vi Phan Bi Chu, Vng Thc Qu. Nht l t sau chuyn i Yn
Th tip xc vi Hong Hoa Thm tr v Phan Bi Chu thng gp g quan ph bng Sc,
quan c hc ng Nguyn Cn, quan ngh Ng c K, cc ng ng Thc Ha, ng T
Knh, ng Thi Thn, L Vn Hun, ng Vn B, Tn Gia Nhun.... cng nhau lo vic i
ngha. Nhng quan ph bng Sc cho l thi vn cha phi lc... ng cng khc t c vic triu
nh Hu gi vo kinh nhn chc. ng ly l do phi nh phng dng m gi. St Vin
t giy v cho tng c Ngh An xem xt li thi ph bng Sc i vi triu nh, v theo
bn t khai gia cnh trong h s th sinh th Nguyn Sinh Huy tc Sc m ci cha m t lc cn
nh. Nay triu nh b nhim i lm quan li vn c c m gi?
Quan tng c o Tn bit r gia cnh ca quan ph bng Sc lm t trnh v triu nh
Hu. ng cao quan ph bng Sc l mt ngi c c sng, v cht thay v chm sc tui
gi ca m v. B m v v bn ni, bn ngoi khuyn quan ph bng Sc ly v k c
ngi " ti nng khn" v ng ci tui cha ti bn mi, nhng ng t chi. Triu nh Hu
cn c li t ca quan tng c o Tn vui lng quan ph bng Sc nh lm trn
ch hiu.
Ngi con gi u, c Nguyn Th Thanh ca quan ph bng Sc ti tui mi tm, ng
giao c vic nh v chm sc b ngoi cho c. ng a hai con trai i thm bn b v ving cnh
p trong tnh. Nhng ni hp cnh hp ngi, ng thng li lu, va dy hc va th tc vi
bn, ngon cnh ni sng, n i.
Chuyn i xa nh u tin, quan ph bng Sc dn hai con ra Din Chu thm mt ngi
bn lng Vn Phn (V Tt c) mi t quan tr v dy hc, v ng n lng Qunh i t
n ng H S To, ngi gip ng vo hc trng Quc t gim.
Trn ng t Vinh ra Ph Din, Cn mang bn nch chic tay ni bng vi ty iu, chn
i dp da b, bc thon thot theo cha. Nhng, Cn ham ngm cnh hai bn ng, thng tt
li sau. B anh Khim mng, Cn cu li anh : "Anh lm li qu!". ng Sc quc mt, nghim
ging :

- Cn! V ang trn ng, nu nh th cha bt con nm xung nh mi roi v ti bt

. Anh con c ni sai, x s sai vi con th c cha phn x, hoc con phi ni vi anh bng
mt thi l php. Con khng c ni vi anh cu ni ca con nh v gio dc nh vy.
ng dng bc bn sng Cm :
- Con khoanh tay xin li anh i con!
Cn t chic khn gi trn vai xung bi c, khoanh hai tay trc ngc, ging chn thnh :
- Xin anh c tha li cho em...
Cu c Khim rm rm nc mt, chy li xch tay ni ln:
- anh mang em mt on ko em mt i khng kp cha.
Ba cha con ph bng li thng thng bc trn con ng m sng ni my tri p nh bc
gm thu.
i ht dy ni Cm, sang a phn Din Chu, mnh t ni ting trong lch s vi tn gi
Chu Din, Cn tn ngn nhn ngi n c knh c nhiu ta t trn nh ni xung tn chn ni,
st ng thin l. Cn ngc nhin hn khi ng trn dc nhn v pha Ty, i din vi ngi
n, dy ni xa xa rt nhiu hnh nhiu v, cng ngm, ni cng bin ha nhng hnh nh theo s
tng tng ca Cn. Hn ln gn nht, nm gia cnh cng bt ngt mu xanh, li y nh mt
con ngi ct u ng hin ngang gia i.
Cn ni vi cha :
- Tha cha, con mun c cha ch bo chng con v s tch ngi n ni, v tn ca cc hn
ni kia, trng l mt qu cha .
Thy con ham mun tm hiu v ci ngun, ng Sc bc n bn gc cy tng gi, gi cm
nm cho hai con n. Di bng cy c th, ba cha con quan ph bng cng nhn v pha ni non
bing bic tri tn chn tri xa. ng k cho con nghe trn cu chuyn tnh s M Chu - Trng
Thy. Cn ngc nhin hi cha :
- Thnh C Loa mi tn u, tha cha?
- Cha cha i ti , nhng cha c sch thy xa... xa lm, con .
Khim lc u, ging hi ko di :
- Ngi i xa c l h ba chuyn ch nng M Chu kim u cho lng ngng m ri
khp con ng di y cha?
ng Sc ci. Cn ni, v thn phc :

- Chuyn My Chu - Trng Thy hay tuyt, ti tnh lm. Con nhn thy vua nh Triu nc
Tu nham him gh gm. Chng Trng Thy ngoan ngon lm theo mo ca cha by t. Cn
vua nh Thc nc ta li trng ch tn, thnh tht mun hai nc k nhau c ha hiu dn
c sng yn n lm n. Nhng vua nc ta li khng phng s gian gio, bi c ca vua
nh Triu. Nng M Chu li rut ngoi da. Cha vy, con vy th gi nc lm sao c?
Nhng cu chuyn li cho thy iu ng trng khng khinh c vua Thc l: Ngi phi t
chm con gi mnh v t x n mnh bng hnh ng nhy xung bin v ti mt nc ch
khng cam chu np mnh cho gic nc.
Quan ph bng Sc hi sng s nhn hai con, nhn ngi n th Thc Phn :
- Con ni ng. Nc c lc thnh, lc suy. l iu thng thy trong tri t. Nhng con
ngi ta li phi bit gi trn kh tit. Vua Thc Phn thuc loi . Con hy v phong cnh
ni non, n i. Con va hi cha v hn ni kia ging mt ngi ct u. Ngi ta thng gi
n l hn Hai Vai hoc l ni "Tng-qun-ri-u" con . Cn pha xa xa kia l hn Trng
Thng. T hn Trng Thng mt dy ni di dng dc st chn tri, l ni C Rch.
Hai mt Cn chm chp nhn theo hng tay ch ca cha. Khim th ngc nhin tht ln :
- Ai tng tng ra u tin hnh dng cc hn ni n (y) hn l mt tin, cha nh?
- T lng ngi m suy ngm ra... con . Ngi ta cn gi vng ni y l Vng Ba Hn.
Theo chuyn k t hi xa hi xa th nc ta c gic t phng Bc trn vo, dn khp min
t nc ta nht t ng dy chng gic gi nc. T vng Ngh Tnh ni c mt v tng ko
i binh ra Bc nh d trm trn, chng may trong mt trn gip chin con nga ca ng vp
phi cc qy chn trc, bn gic xm li, ng b mt lt i ao i qua c, u ri xung t.
ng nhoai ngi ra ly c u lp ln c v phi nga m ng mu chy tr v. Qun s ca
ng cng ko c m trng v theo. Trn ng v, v tng ny gp mt ng lo ti pha Bc
sng M (Thanh Ha). V tng dng nga hi:
- Tha ng t xa c ngi no b cht u, li chp ln c m sng c khng?
- Tha tng qun, sng c .
V tng li thc nga phi v ti Din Chu, qun s ba ra tn vng Yn Thnh. V tng
gp mt b gi pha Nam sng Bng lin hi :
- Tha c xa nay c ngi no b cht u, li t mnh chp vo c m vn sng c
khng?
B c lc u :

- Loi qu, loi yu tinh th mi c th b cht u ny mc ra u khc, cn loi ngi th

nu b cht u l cht.
B c va ni dt li, u v tng qun ri xung t. V ng ha thnh hn ni Hai
Vai. Nga ca ng chy thm mt on ln vng Yn Thnh, ha ni M Phc, ti lng Yn M.
Trng, c cng ha thnh ni Trng Thng, ni C Rch...
Nghe cha k xong cu chuyn, Khim v mt m chiu ngh ngi... Cn mt vn nhn v
hn ln Hai Vai, ni :
- Cha i! c vng ca dn ta tht l p. Tng tng ca ngi ta n l tuyt! Phi
khng cha?
- Con ni ng. Dng ni non ca qu ta thng th hin s kht vng ca con ngi.
Mt hm ba cha con quan ph bng Sc i qua x Bch Ngc, thy n Qu Sn uy nghi
hn c n Thc Phn An Dng Vng. Cn li ngc nhin hi cha :
- Chc v thn ni c cng ln lm cho nn mi c dn lm n th nguy nga, cha nh?
- n ni th mt ng quan i nh L con .
- Quan trng m cng bt dn lm n th! ! T qu phi khng cha?
- Con ngh hi xc ni . Trong m ngi lm quan c k bt ti, c khot nhn dn, li
c ngi ti cao, c trng, lm li cho dn, c dn nh n lm n th phng. Con nn nh
n Qu Sn ni l ni th quan L Nht Quang. Ngi l con th tm ca vua L Thi T, c
phong tc Uy Minh hu. Nm Tn Ty, vua L Thi Tng c L Nht Quang vo lm quan coi
gi t Ngh. Ngi c cng m mang b ci dp yn gic pha Ty, pha Nam ca t nc.
Chnh ngi git cht vua Chim l S u khi S u em qun xm lc nc ta. Ngh
nng, ngh tm tang, dt la, nh c, lm mui c sm thnh hnh khp x Ngh l do cng
lao ca quan L Nht Quang. Khi nghe tin triu nh vi L Nht Quang tr v Thng Long, dn
Ngh l lt ko n tnh ng xin quan li tip tc chn dn. Nhng ngi khng th
lm khc vi lnh ca triu nh c. Trn ng ngi v Thng Long, bn nnh thn n
git v s c ngi ti triu th chng s b vch mt... Nhn dn Ngh An nghe tin d ni t
tang ngi v ln lt lm ba mi hai ngi n th Uy Minh hu L Nht Quang...
Nghe xong cu chuyn ca cha k, Cn im lng mt hi lu. Cn ni nh khoe vi cha v
iu mnh thch th :
- By gi con mi hiu ra ci ngha cu v m b ngoi thng ni vui :
Dn vn i, quan nht thi,

Gh quan ai ngi xin ch th .

Thng dn, dn lp n th,
Hi dn, dn i ngp m thi xng.
Quan ph bng va ci va ni :
- B ngoi ni khng phi mua vui u m b dy cha, dy nhng ngi c hc, c chc
trng quyn cao con .
*
*

Quan ph bng Sc dn con trai i hu khp nhng ni ni ting v phong cnh p, v di

tch lch s ca Ngh An. ng li a hai con sang H Tnh. Hai anh em Khim, Cn c cha
dn v thm nh th h Nguyn Tin in, thm m i thi ho Nguyn Du. Cn tn ngn ng
bn cha, bn anh trc m Nguyn Du v chnh lng thm nh nhng cu th trong truyn Kiu
:
S s nm t bn ng,
Ru ru ngn c na vng, na xanh.
Rng sao trong tit thanh minh,
M y hng khi vng tanh th ny ?...
Cn hi cha :
- Nguyn Du li Truyn Kiu m b ngoi thuc m ca con thuc, d An v bao nhiu
ngi lng ta u thuc. Cng lao ln y sao dn li khng lm n th ng Nguyn Du, h
cha?
- Ngi qu mnh khng coi cng vic lm th, lm vn l trng, con . Thm ch li coi
nhng ngi n gii ht hay l " xng ca v loi".
- Sao con li thy c ngi n th thng n trm b nh cht, h cha?
Quan ph bng ph ci :
- Cha lm sao gii thch ni nhng iu y vi con c?
Khim chau da trn, nhng km c, ch ni "mt" em :
- Vic i d dn mi li "thng minh" d dn nt.
- H, - Cn lm anh Khim - anh ng c khinh em l d dn. Anh khng ch va ri
ta i qua mt ci miu th c ci tn n trm n cp na. Trc ca miu c mt hng ch ln,
p ni : "o tc ti linh tn thn".

Khim im lng. Ba cha con quan ph bng nh ri vo khong khng v trong dng suy
ngh ca mi ngi hin ln mt cu hi ln v nhng vic i...
Trong chuyn i v H Tnh, quan ph bng Sc lu li huyn c Th mt thi gian. Phn
nhiu, cha con ng trong nh ng Phm Khc Don. Cn c dp nhn tn mt nhng du
tch ti c ca thc dn Php va gy ra ti vng ny, l qu hng ca Phan nh Phng, l t
ng chn ca ngha qun Cn Vng trong sut mi nm rng.
Mt hm, m tr lng ng Thi n nc n xem dinh th ca Hong Cao Khi, ph chnh
i thn, tc qun cng, va xy xong.
Gia lng qu rp bng tre cao vt ln nhng ta nh to ln, bn pha tng cao bao bc.
Qua cng vo l mt dy tng hoa. Trc sn, mt b cn ln, cy si gi hn non b. Ba ng L
Vng ngi thu lu trn cc bc . Tuy l t ni khc mi n, Cn vn i hng u m tr ti
dinh qun cng h Hong. T ngoi hng cy u lng ct v s nga ca cc quan xa v d l
khnh thnh dinh c qun. Nhng chic xe ko gng ng vng che, nhng chic cng iu,
cng vc san st trong vn cy. Trong sn gch, cc quan khch ang ngi trn nhng b
gh trng k, gh bnh tng bng gu khm x c, lt nm gm, vc iu.
Cc quan khch ang hng c tm tr v hn non b. Theo mun ca Hong Cao Khi,
mi v khch tng cho mt bi th t tuyt m hn non b l ti. Trong lc cc quan ang say
sa bnh th, ung ru vui v m tr lng ng Thi ng ngoi tng hoa x nhau nhn
nho ngp ng vo sn. Cn vy tay v pha sau :
- Im nghe bnh th ka!
C ting p li :
- Th ca cc quan n hay, n thch.
My tn lnh hu ru nghe git mnh. Cc quan u nghim mt nhn ra m tr. Mt tn
lnh toan chy ra ui nh m tr, nhng ng Hong Cao Khi v cao o, rng lng ca mt
ng quan i thn ang ti lng, ni :
- Nht qu, nh ma, th ba hc tr. Chp chi cu ni ca a hc tr ng u y.
Hong Cao Khi chng can (47) i ra. m tr t ngoi xa a chy. Hong Cao Khi d d
:
- Cc chu ng s. Li y ng cho ko. Chu no lc ny ch th cc quan nu lm c
th hay ng s thng nhiu th p lm.

m tr lng ng Thi v s st ln ln theo Cn, ng xm xt trc li vo sn nhn

Cn, v cu cu. Cn nhn cc bn ri quay sang ni vi Hong Cao Khi:
- ng i, ng phi ha khng nh chu nu th chu khng va ca ng.
- ! i no ng li n nh mng chu, d cho chu c lm iu chi di dt.
Cn c chm ri, mt m chiu nhn Hong Cao Khi :
Ka ba ng lo b con con
Bit c tnh g vi nc non.
Hong Cao Khi gt gt u, c . m quan khch cng nhn c v pha Cn, lng nghe,
v khm phc. Cn c tip :
Trng mt lm chi ngi mi
Hi xem non nc mt hay cn?
Hong Cao Khi cng trn c hai mt nhn Cn. Ging y hi rung :
- Thng b ni con ai? Con nh ai h?
- Con quan ph bng Nguyn Sinh Sc bn Ngh An .- Mt em nh p.
Hong Cao Khi cm ci can khng vng, i tr vo. Y ni lm bm :
- H ph sinh h t...

11

C An b m. ng Sc xung lng Cha trong thi gian c m nng thm bnh,

chy cha cho m v.

Cn, hng ngy i hc, v di lng Cha vi b ngoi trong nhng ngy b m. Cn
tng au n v ni ng ngoi cht, m cht, em cht. Ln ny b ngoi m nng, Cn cng s
hi, lc no cng cm thy ci cht chc sn bn ging b.
Ch Thanh, anh Khim thng s ma lc ti tri. Cn khng bit s ma. Cn mc vng ay
nm gn ging b cng vi ch Thanh m m theo di bnh tnh ca b. Tuy m nng, c
vn thm tru. Cn nhai tru cho b. C va nhai tru va ni thu tho vi chu ngoi :
- Ngy chu mi lt lng, b mm cm cho chu. Gi b rng ht rng th chu li nhai
tr (tru) cho b.
- B i! B thm n th chi b c vic ni chng chu lm. B c coi chng chu bn
b nh m chng chu ang cn sng, b .
- Chu Cng i! B c m tui gi chnh l cha chu, cc chu. B khng ngh cha
chu l con r m cn hn c con trai na kia. Cc chu, nht l chu, hp tnh b lm. Cho
chu nu b n mt li. Thuc chu sc, un nh la, ly nc va ng vi lng thuc, khng
long qu hoc c qu, d ung. Chu t tui m ng t, ging b. Chu n khng gp nng a,
nhng nhn k trn ngi di. Chu sm c lng thng ngi, thng tng con vt nui
trong nh.
- Chu lm c i vic nho nh y l b dy, cha m chu dy cho. Vy m ch Thanh,
anh Khim chu c biu chu l a cng u, bng, nghch tr tri, hay "l s" b .
- Chu sng , chu lanh tay, nhy ming, khc vi nhng a cng la tui chu.
C ni tip, ging rt mt :
- B... ru ho rut gan v m chu. B... yn yn ci bng c i phn v cc chu qua
k trng nc, sm bit ng n . Nhng b rt y ny v cha chu ci tui "tr cha qua,
gi cha ti" m... m tht ni tr! Chu i... ngi ta thng ni : "Trai tht ni tr, gi l
nhn duyn" l bt hnh, y l... xu s lm lm, chu .
Nghe b bc bch ni lo u, Cn nm lng. Ting chim cuc ngoi ng sen vng vo. Nghe
ting chim m, Cn cm thy n n lnh, nh n ting chim c ku gia m m m ti kinh
Hu. Ging Cn lng su :
- B i, ting chim cuc ku m th lnh hay d, h b?
- Chim cuc l ging chim lnh, chu . Khng mt loi chim no c ting ku nh n. Hi
ng ngoi chu cn sng, ng thng k : Vua V nc Thc, hiu l Vng , b mt
nc, vua su mun n cht ha thnh con chim cuc. Mi ting ku ca n l mt git mu

t trong tim nh ra..." B cng nghim thy ting cuc ku khc khoi nh tng git mu nh
u u sut c ma h. Chu c th nghim m coi.
Cn lng c tm hn vo m thanh m h. V trc mt Cn mt vng m ti mt m
ang thm ng nhng git quc... quc...
*
*

Mt bui sng ma xun, Cn c cha giao cho n thuc v tin i xung hiu thuc bc
Vinh cn thuc cho b.
i t lc cha t mt, xung n Vinh, hiu thuc bc cha m ca, Cn ngi di cy bng
trc ca hiu ch, lng bn chn. Ting chim cho nng sm trn hng cy tt. Tng on
ngi gnh gng, mang xch i ch Vinh phin chnh. Nhng ngi th nh my dim i lm ca
m v. Nhng ng cng chc i lm cho ta x, cho cc cng ty ha trong dng ngi i
trn ng ph bui sng. Cn thy c hai m ngi khc bit nhau : m th thuyn gy g,
rch ri v mt my chn tay lem luc; cc thy cng chc lm ta x, cc cng ty thng
mi ca Php th ngi no cng bo p, mc sang trng. Thnh thong c ng quan ngi ta,
ngi Ty nm ng di trn chic xe ngi ko.
Cn c thuc cho b, lng Cn lng lng ngh n ci ngy b kho dy. B s chn
nhng qu trng g p khng n c cho hai anh em luc n. B dn Cn ra vn ch nhng
tri chn, Cn s tro ln hi xung v em vo bn th m thp hng. Th v nht l c b
sai ra m sen li m hi ng v cho ch Thanh nu m. Lc b ngi ngt ng sen, b thng
ngm cu Kiu :
Tic thay cht ngha c cng,
Du la ng cn vng t lng.
Cn thy nh bc, i nh chy. Di nh nng cui xun, Cn i mt mch t Vinh v ti
cu Hu Bit th thy anh Khim ang chy hi h v pha mnh. Cn hi cht d. Cn chy dn
ln c my bc na th nghe ting anh Khim va gi va khc: "Cn ..i! B... b
ch......t... ri!"
Cn khng li, hai tay Cn m ly mt. Nc! Nc! Khim ly em vo vng tay mnh
khi ng. Mt m my nh di bng trng tri qua ngn ni c Li, che khut mt tri. Bng
rm trm xung mt vng xm xm ti. Hai anh em Khim, Cn bc nng n trong vng bng

rm m m gia cnh ng chim mnh mng. Cn nc tng ting : B... i! ng ngoi chu
cht! M... chu... cht! Em chu... cht! Gi li n lt b... ch... t! B... i!

12

Chn ct b ngoi xong, Cn c cha dn i thm cc bn thn trc ngy ng phi vo

kinh nhn chc. Cng dp ny, Phan Bi Chu lp Duy Tn Hi (5-1904).
Nhng ngi xng, sng lp ra Duy Tn Hi c Phan Bi Chu, Tng Bt H, ng T
Knh, ng Thi Thn, Nguyn Hm, Nam Xng, L V... Cc nh sng lp Duy Tn Hi
mi Cng lm hi trng ri a sang Nht cu vin.
Trong mt thi gian ngn, nh hng ca Duy Tn Hi pht trin rt rng ln trong nc.
Hu ht cc nh danh nho, cc nh hng tm hng sn c tinh thn yu nc u tham gia vo
Hi, hoc ng h Hi tin ca hot ng.
Quan ph bng Sc l bn ch thn ca Phan Bi Chu, nhng ng khng tham gia Duy Tn
Bi. ng khng t thi tn thnh m cng khng phn i con ng ca Phan Bi Chu.
ng thng trao i vi Phan Bi Chu, Vng Thc Qu v nhng ni au mt nc. ng
quan nim : C tri vn nc bao du b, mt ch cn khn kh chuyn vn. S nghip thng y
y quc, lp ngi hin thi nh ng cha thc hin c m phi th h sau, con chu mi c
th gnh vc c cng vic ln lao y. Cho nn, ng ch c th lm phn vic trung y y dn.
Cn thng c nghe cha m o nhng quan nim y vi Phan Bi Chu, Vng Thc
Qu. Cn cn lm ci cng vic lin lc gia Phan Bi Chu vi nhng bn ng tm ng ch
ca ng v vi cha mnh. C ln Cn nghe cha hi ng Phan :
- Mc ch ca Hi Duy Tn l g?

- Ci ch ln ca chng ta l : Qut sch bn Ty dng ra khi b ci. C lm c nh

vy ta mi c c hi xy p nn mt nc Vit Nam mi, ngang hng vi cc nc trn hon
cu.
- l nguyn vng ca hai mi triu

(48)

con chu Lc Hng chng ta. Nhng ly ci g,

da vo u ci mc ch y thnh t c?
- Chng ta nh nc Nht tn tin gip .
- Khng phi u anh San . Vng ngoi tt vong. (49)
- D mc ch ca bc ng tranh u khng thnh t, th ta cng phi dn thn... Sinh
vi nam t yu hy k, khng ha cn khn t chuyn di... Giang sn t h sinh nhu, hin
thnh liu nhin tng dic si.... (50)
Sau cuc bn lun gia cha v Phan Bi Chu, Cn trn tr ngh v nhng iu nghe
c...
Nhn lc trn ng cng cha i tin Phan Bi Chu, Cn "chit t v mc ch ca Hi
Duy Tn m Phan Bi Chu ni vi cha. Cn vit ln bn tay ch Vng bin ra ch
"Tam", ch "Ty" bin ra ch "T". Quan ph bng Sc c nhng ch trn tay con, nhng
cha r l lm sao, hi :
- Con mun ni g v cch chit t ny?
- D tha cha, con nghe ch gii San ni chuyn vi cha v cng vic "hi kn", trong u
con bng le ln ci tr chit t, vi ngha ca n l : Rt rut vua (b nt s), tam dn

(51)

bnh

ng. Chm u Ty (b nt u) t chng giai huynh. (52)

Quan ph bng Sc sng st nhn con. ng ngp ngng giy lt, hi :
- Con c nghe ng gii San bn vic i cu vin ngi Ph Tang (Nht Bn) khng?
- D con c nghe v con cng ngm ngh nhiu ci iu y cha .
- Con thy sao?
- Mu phng, tm k cu nc l v cng trng i. l cng vic ca nhng ngi tai
mt, ca cc ng trng phu, ca ngi ln tui. Con cn non tr, cha dm ngh ti nhng
vic h trng y. Nhng con c nghe lm nhng li bn ca cha, ca cc bc, cc ch, con li
trm ngh : Ai quc bt phn nhn, v bn, anh hng v lun thiu nin do (53). T , con gm v
lch s ca nc nh, con thy cu b lng Ph ng cn ang tui nhi ng m ng ra gnh
vc vic nh gic n, cu nc. Trn Quc Ton ang tui thiu nin, trm nghe cc bc cha
ch hp i triu bn vic chng gic Nguyn, Ton t mnh tp hp mt o qun, hp lc

vi ch tng ch qun di c "St Tht ca Hng o Vng. Con chng dm snh mnh
vi nhng gng trung ngha t ngn xa. M ch ngh mnh bit cm a la cm n, cm
bt vit ch c th con phi suy xt vic mt, cn ca nc mnh, ca dn mnh. Cho nn, ci
mc ch ca hi kn m ch gii San ni ti, con rt ng . Nhng li da ngoi vin cu
nc nh, v ch da y l nc Ph Tang th con cha c s hiu bit m bn ti, cha .
Tri ma lt pht. Quan ph bng Sc nghing ci v pha bn tri che ma cho con.
Nhng Cn si bc hi di, vt ln trc cha mt cht, u Cn i ci khn vnh r
khng cn di chic ca cha na. ng Sc dn bc theo con ni bng mt ging thn mt
:
- Hm nay hai cha con mnh i tin ng gii San ln ng tnh vic ng du. S suy ngh
ca con cng ging s suy ngh ca cha v cng cuc cu nc cu dn ca ng gii San. - ng
ngp ngng giy lt - Ngi xoay chuyn c cuc th c l... lp cc con ch lp ng ngh,
ng c nh cha khng gnh ni u. u nh... Mc khch tm minh Chung sn thch, bt bnh
s ph C giang lu. (54)
Hai cha con quan ph bng Sc th di, lng l bc trn con ng ma bi.
*
*

T an Nhim (qu Phan Bi Chu) ra ng ci quan rp bng tre lng. Nhng git ma
bi ng trn ngn cy ri lp p xung quan ph bng Sc, ng gii San. Cn i di
bng ca thy Vng Thc Qu. Nghe ting git nc cnh cy im xung , Cn thm cm
mt m thanh ca thi khc bui tin a.
Con ng ci quan t th trn Sa Nam xung thnh Vinh nh ngn li. Hn ni c Li
sng sng bn ng m v trm t v nh ng cho. Ln gi lun theo ni qut nh nh ln
hng cy ven sng, xa ngn xung cu Hu Bit. Phan Bi Chu dng chn bn ni. Chic
trn tay ng nng tru nhng git ma ri v lo o trc ngn gi lng. Ging ng hi nghn
ngo :
- Ch huynh (cc anh) i vi ti mt on ng kh di. y l cu Hu Bit, chng ta
tm bit ti y. V ni c Li chng gim cho tnh bng hu ca chng ta...
ng cm ly bn tay Cn, ni :
- Chu i! Hu sinh kh y (55). Ch tin chu s l :
Chim bng tung cnh xuyn tri thm,

Th sc i ng thu c cn.
Ch cm n chu tin a ch. Ch hy vng s c gp chu trn con ng v ngha
ln...
Cn hi bi ri :
- Chu... Chu cm n ch trao gi cho chu nhng tnh cm v nim tin cao c y. Chu
rt thch bi th "Chi xun" ca ch m m nht l hai cu :
Nc non Hng Lc cn y mi,
Mt mi anh hng h chu ri (56)
Phan Bi Chu m chong Nguyn Sinh Cn, chic chao qua chao li trn vai, git ma
chy di xung o hai ch chu.
Quan ph bng Nguyn Sinh Sc sp xung, cng c nhn Vng Thc Qu ng st bn
Phan Bi Chu. ph bng Sc ly t trong ti o mt t giy quyn, m ra di bng ca
Vng Thc Qu, ni :
- Anh c Qu v ti c cm tc my hng, xin tng anh lc thng l. Ti xin c:
c Li sn h
Hu Bit kiu ty
Phong vi vi h chp qun quyt
V t t h d qun bit. (57)
Mi ngi u sp xung, chp tay trc ngc, u ci di ln ma.
Ting gi h trn ni. Mi ngi m m nhn theo bng Phan Bi Chu ang ro bc
trn con ng mt m ma gi.

II - THI NIN THIU

13

Nhng ngy sa son theo cha ln ng vo kinh Hu ln th hai, Cn bn rn vi

nhiu th vic khng lng trc c.
Cn theo cha i p t, thp hng m ng b ni, m ng b ngoi. Anh Khim v Cn
bng tru, ru i vi cha cng thn n, cng t h bn ni, h bn ngoi. Hai anh em Cn
cn n cho thy Vng Thc Qu. Thy c Qu tng cho hai ngi hc tr gii ny b
sch "Nht nht tam tnh ng thn" (58). ng ni :
- Sch ny l ca thy son ra v chp thnh nhiu bn cho con chu dng. Nay hai tr i
xa qu, xa thy theo cha v kinh , thy khng c th chi ng gi tng, xt thy tp sch
ny l tm huyt ca thy thy em tng hai tr. Tp sch s thay thy ni ting ni ca lng
thy vi hai tr.
Lc thy c Qu tin hai anh em Khim ra ti gc cy o trc vn ng cm tay Cn ni,
lng m p :
- Chuyn i xa qu ln ny ca con, thy tin l con s c thnh t nh con lm mt v
i vt c ci v thy ra cho c lp. Con cn nh v cu i y ch?
- Tha thy con vn nh .
- D con cha qun v cu i ca mnh lm ra, nhng thy mun n li k nim ca bui
dy hc hm y - ng t tay ln vai Khim, ni : - Hn l tr Khim cn nh lc thy rt du
vo a n, v v du vng ra n, thy ra cho cc tr mt v cu i : "Thp n
ln du vng ra "...
Khim p:
- Con i: t nhang ri gi qut bay tn". Nhng thy biu : "i c, nhng ngha
cn hp, cn cn. Cc bn khc cng i c tng t nh con". Ring v i ca Cn c
thy khen hn c...

- Qu tht - ng c Qu dt dt bn tay vo vai Khim m mt vn khng ri Cn - con

li trong tr thy mt v cu i s khng bao gi phai m : Ci nga dong thng Tn ln
ng" (59). Hm nay con ln ng, thy chc con "thng tn" n ch ln m con m c.
nh thy hc v, hai anh em Cn n cho bc Thuyt. V chng ng Thuyt lm mm
c to cng gia tin cu yn cho vic i ca cha con quan ph bng Sc c chn cng
mm". Trong ba n sum hp ny, b Thuyt k li vi ba chu, v hi hn, v s c x ca
mnh khng ng vi em chng - quan ph bng Sc - hi cn b. Nhng, quan ph bng Sc
vi thi ca mt ngi i lng, n n ci n hu, ni :
- Hi cn nh ti cng c nhng vic di dt, bc ni nng ln th mng, khi lng li thng
ch ch c chi l qu c. Vic chi qua ri l ta b qu i, bc .
Cn bng khung nhiu trong bui chiu i cng cha sang lng Si, qu ca b ni.
Cn khng c bit mt b ni nhng hnh nh b ni nh t trong tranh t n hin ra ang
cng i vi con, chu trn ng lng ri ting ve. Ting ve trn qu hng b ni li nh thc
nhng k nim tui th trong tm tr ca Cn. Cng gn ti ngy ln ng, Cn cng thy nao
nao. Cn n t gi cc bn hc, bn chi diu giy, bn i sn chim chc, nh khng, nh vt,
nh o. Xin php cha, Cn n cc bn v nh ng chung my ti cui cng. Cn tri chiu
xung sn. Trng gia thng mp mp nh vo nn tri m o. m bn ca Cn nm cho
ngang, cho dc gi u ln nhau, nga mt nhn trng, ming nhai ng rang. Cu chuyn ca h
cng gin nh ng n... Cn v Khim v bn rn chy ra chy vo, em nc, em cc mn n
ra tip bn. Ch Thanh qu bn ca em nh qu bn ca mnh. C lo vic rang ng, rang nhng,
b da gip em. Thy ch ngi trc bp, m hi t o, Cn i ngi :
- V chng em m ch mang ly ci mt vo thn, ch nh?
Thanh ci hin :
- Mai kia hai em i vi cha, nh li vng tanh vng ngt, cn u c nhng ci m vui nh
m nay.
- Ch Thanh i, - bn ca Cn gi - chng em s lm gic ci nh ni cn hn c lc hai
em trai ch nh, ch s lc y ch li mng bn em v "ti" n lun mn ng cht c thi.
- Nh nh, - Thanh ni - cc em nh nh. Mt trng cn , ch cn y coi lc Khm,
Cng vng nh, cc em c gi ng li ha khng?
Sn trng y ting ci. Cn v cc bn li xon xut vi nhau trong dng chuyn di nh
trng. Thanh tt bp nh ln vng nm th mt b hng xm khua gy, nh ting t u ng :

- C chiu (cch gi con gi nh quan) cn thc hay ngy (ng) ri?

Nghe ting gi quen thuc, Thanh ng ca bp p :
- Mi c v nhi (chi), chu cha i ngh m.
B hng xm ngi ci chng tre, ta vo vch, li ca ra vo. Thanh a cho b mt
ming tru, b c ln di lng ly ci ci gi tru, tay ngoy ngoy gi, ging b ni, ming
khng cn kn hi, phu pho :
- Nghe tin quan sp try kinh. Hai cu m cng try theo. Ch lc ni quan vng nh tui mi
dm sang, tui nh c chuyn ti quan v hai cu m s bit n ca tui.
- y cht! C dy qu li ch cha chu v chng chu ch c ci bng n vi xm ging
cho phi ch gip cho ai vic chi ng k c.
- Dn lng ni c hng lc ca quan ph bng ngay ci dp quan vinh quy bi t. Ai li
qun c ci n y c! B c ging xc ng : - C i! T i xa i xa th tui khng r.
Nhng, t lc tui c mt nhn, c tai nghe th tui cha tng thy, cha tng nghe x
mnh c ngi t chi bng lc, em phn bng lc ca mnh chia cho ngi i kht trong lng
nh quan ph bng ta. M nh quan cng ngho ch u giu c chi kia ch!
B c va nhai tru va nhn ra sn. Di nh trng ng, cc bn nh vn ang nm gc
chn ln nhau v ang dc vn chuyn ra "i" nhau m vui cui cng ri ra cha bit ngy no
anh em Cn mi c dp v thm qu. B ni, ging d dt :
- C i! Tui tha vi c ci vic kn ni, v cu m Cng dn tui khng c n tai
quan ph bng, cng khng c ni li vi c v cu m Khm.
C Thanh hi sng st :
- C vic chi... h trng ra c?
- Ni giu chi c. Cu Cng lm phc cho ngi ngho. Hi thng tm nm ngoi v dp
ging, hai va qua, tui b t ba... my ngy khng la bp, bng i cn co, mt m,
chng xoay mt my... Cu m Cng gp tui ang moi mt cy chui t n cm hi. Cu v
xc go, khoai lt kh cho tui. Cu dn tui l khng c cho ai bit.
C Thanh ngi dui hai chn ra thm nh thoi mi, ni :
- Chu ng l ci vic chi ch vic n xc go, ng, khoai ca nh a gip nhng ngi
t ba l ni, cha chu bit c ... Va qua cng c my ngi n "mch" vi chu vic hai
em chu thng xc trm go cho h lc i gip ht. Ln u chu cng ry la hn, nhng cha

chu biu : "Nu n ly trm ca trong nh i nh bc, hoc lm iu v lng th phi ngn
cn, cn n em gip nhng ngi i l tt".
- R l - b c th pho, ni - con nh tng, ging lng ging c cnh. Ci c ca quan ph
bng sng nh ngc nn chi con gi, con trai ca quan u "thng ngi nh th thng thn".
Mi ri, tui sang lng Cha thm mt ngi b con. Tui gp b em h. B n c sic sm vi tui
v chuyn nm n, cu m Cng tru chc by ch, chng n sa dai qu, b ni nng ni
li ph phng v li ni n thu tai quan ph bng. Quan pht cu m v quan cn n nh
xin li cho con. B cng hi tic trc s nhn nhng ca quan ph bng. M b c ngh l cu
m Cng b cha pht nng vy, chc on b lm. N hay, hm b i gnh r ngoi ng v, b
t chc, x tung gia ng. Va lc cu m Cng i ti. Cu m dng li bc r v b gip
cho b. B em h ca ti cng ngng vi cu m. B nh phn bua vi cu m v ci chuyn
c, nhng cu m ni chn ngay : "Chu nghch qu trn. B c mng chu nng li lc b
cn qu gin cng ng lm. Chu nhn ra ci sai ca mnh ri, b ". Cu m cn gnh r
gip b v tn ng...
m yn tnh. Mt vi ting ch sa pha ba lng. Thanh a chn b c ra ng v khp
cnh cng tre li nh trng nh tm la khoc ln mi cnh vt. Thanh i rn rn, s lm d gic
ca hai em ang m gi trn i bn di nh trng khuya.
*
*

Gi sm a hng sen vo ca s. Quan ph bng Sc ngi trc n th bn song ca

ung tr mn sen, v mt u phin.
my ngy lin, ng phi ngi tip b con xa gn n va cho trc lc ng i xa qu,
va xin n thuc b, thuc gi nh. Sng nay ng dnh th gi dn d con gi vic nh. Tay
ng cm chn tr, hng tr thoang thong lan khp nh. Mt ng m chiu nhn mi vt trong
nh, ngoi sn, ngoi vn... Con gi ng, c Thanh, ang dn dp v sa son ba sng. Nhn
con gi vo thi hai mi, ng cng thy n ging m. Ging t mi tc en mt m, r
ng ngi thng, di qu gt chn, phi cun mt vng ngoi khn m vn cn tha mt gang
tay vt va vt vo nh ui nga. C n dng i mm mi, cch ni nng thy m, nt n tho
hin cng ging m. Nhn con, ng cng thng nh v. ng c nn khng cho cc con bit
ng khc. Ni au ga v, ni lo bn v con gi cha chu ly chng c x ln trong lng ng.
ng vi vng nhn ra ca s. ng thm ngh : Con gi hai mi tui. Ngy trc, m n vo

ci tui y c hai con. Mi ngi trong lng gi l ch nho... Ri gi l ch c, b c... Cn

con gi mnh by gi li cha chu lm v, cng cha mun lm m. Ty con, ta khng mun
p con theo ta. Nhng, vi ci tui hai mi ny, con n s sng mt mnh? Ngi nh, khonh
vn vng v ny s mt mnh mt bng con gi ta! Ai mt i c min! ( ni : cn g bun
bng ci gic ng ca ngi con gi mun chng?) Nhng... ta bit con gi ta. Ta rt tin n c
bn lnh, giu ngh lc. N l con gi, nhng dm cht bin c ch khng chu sng ni a
n...
Qua giy pht xao ng trong tm hn v chuyn xa nh, v con gi phi gnh vc vic nh,
ng i quanh nh, i do sn, vn. ng cm thy mt ci l rng trong vn bui sng ny cng
l mt c ch ca cy ci t gi ng. Nhng git sng long lanh trn tng chic l l nhng git
l ca cnh vt khc a chn ng. ng inh ninh chuyn i kinh Hu ln ny cha bit ngy
no s quay v qu cha t t. Trc mt ng, hai con ng hin ra : lm dn - lm quan? Con
dng lm dn l nguyn ca ng v ca ngi gy dng s nghip cho ng. Dn vi qu. Cn
con ng lm quan l bt c d. ng tng ni vi mi ngi : Ti hc lm ngi hiu
bit ch khng hc lm quan. Nhng, ngay lc ny ng cha th t chi hn vic lm quan
c. ng nh tc li vo kinh . V ng li vn, nh v hai so rung cho con gi
lm n sinh sng, cn tt c s rung ca lng, ca ng Thuyt biu dp ng thi u i khoa,
ng bn ly tin gip cc gia nh c ngi b bt i phu lm ng Trn Ninh.
Thy cha ng lng gia vn, Cn gh tai anh :
- n sng mai phi xa qu nh nn cha bun nhiu, phi khng anh?
- m qua cha ngi bn ca nhn ra tri trng, chng ng chi c!
- em ni vi ch Thanh hng khoan dn cm. Cha ang cn s yn tnh. Anh i cho ln
n. Em i gnh nc y vi. Mai anh em mnh i ri, chng cn dp gip ch Thanh na...
ng lng Sen ngo ngt hng. Nhng bng sen trong m xe cnh la mt m di
nh nng mai du du.
Ba cha con quan ph bng Sc bc tng bc bn rn, chc chc ngoi v pha sau. Nhng
ngi thn v dn lng i tin ng ri rc di bng tre nhn theo cha con ng ang i xa dn.
Thanh ng chi vi bn b m sen nh hn .
T di cnh ng, bng hai cu con trai ang chy tt b rung ui theo. Bit l hai cu
bn thn cn c vic g cn gp, Cn xin php cha quay tr li gp bn. Cn gp hai ngi bn
ngay gia m rung khoai mi d. Mt bn a cho Cn mt ci gi bc bng l sen non :

- Mnh luc khoai va chn th Cn i. Mnh gi vi my c chy theo vi Thuyn a

cho Cn n ng.
- in c khoai, - Thuyn ni - cn mnh c my gng sen luc. Cn n vi khoai, bi lm.
Cn y l bp sen xanh, mnh thy n cao vng ln gia m, mnh li ra hi a cho Cn
mang theo nh hng sen qu nh : N thm du hn cc bp sen loi khc.
Cm nhng gi qu ca bn, Cn i theo cha, mt vn m m ngoi nhn li bn v ngm
bp sen xanh ngan ngt hng qu.

14

Ba cha con ng Sc tr li kinh Hu vi nhng tn gi mi : quan ph bng Nguyn Sinh

Huy v hai con l Nguyn Tt t, Nguyn Tt Thnh.
Hm va bc chn n Hu, hai anh em Tt t v Tt Thnh theo cha i ving m m v
em Xin. Tt Thnh cng anh trng ln m m, m em hai cy i.
Nhng ngy u vo Hu, cha tm c ch , quan ph bng Huy tm gi Tt t n
nh nh mt ngi bn, cn ng cng vi Tt Thnh nh trong nh ng Phm Khc Don,
ngi x c Trng, huyn c Th, H Tnh, lm quan bin tu Quc s qun.
Sau gn bn nm xa kinh Hu, nay tr li, Nguyn Tt Thnh c nhiu ng ngng : Cu
Thnh Thi (Trng Tin) hai u gc xung dng sng, nhp gia b cn bo Gip Thn
(1904) cun i. Ngi hai bn b sng Hng ang cn phi qua li bng ngang. Thnh v
anh trai ng bn b Bc ngn ng nhn sang b Nam sng Hng : tng dy, tng dy nh mi
mc ln nguy nga, thnh mt khu vc s, c gi l "khu nh ngi Ty". Ci khu nh
ngi Ty , ta khm s Trung K, ta cng s tnh Tha Thin... ni bt ln v kiu ngo,

thch thc trc cnh tr th mng ca Hu. Cn bn ny sng Hng th vn y nguyn mt kinh
thnh c knh ru phong...
i cng vi anh trai trn dc ng thnh, Nguyn Tt Thnh ang suy ngh v nhng ta
nh hnh chnh ca ngi Php ln cng thnh vua nh Nguyn th li gp ngi ht do.
Ting n, ging ca li gi anh nh ti ng Xm qu nh. V, bn tai anh c vng vng li ca
m anh thuc t mi nm trc :
Nc Nam ta sao li c Ty.. .
Trn dc ng anh gp ngi Ty nhiu gp bao nhiu ln so vi trc... C c nhng tn
Ty say va i va gy s vi cc c bn hng trn h ph. Dng sng Hng cng i khc :
Thuyn bun tp np hn, m k n

(60)

n khch lng chi ng cng chng km thuyn

chi, thuyn bun...

Tt Thnh cm thy t "thn kinh" ny ang c mt s chuyn ng m bn trong,
anh mun ni ra ci iu mnh ang ngh vi anh Tt t, nhng li s tnh anh trm lng v
khng thch bn bc nhng vic thi th.
Quan ph bng Nguyn Sinh Huy nhn chc tha bin B L. Ti y, ng gp li quan ph
bng Phan Chu Trinh, ngi bn cng thi Hi khoa Tn Su (1901). Phan Chu Trinh ng t
biu (n) xin co t chc tha bin B L. ng cng khai ln n b my quan li thi nt,
cam tm lm tay sai cho ngi khc. ng din thuyt ngay trong trng Quc t gim v trc
nhng th sinh t cc min trong nc mi v kinh Hu d thi Hi khoa Gip Thn (1904).
ng ku gi nhng ngi tai mt phi ngng cao u, i tin phong trong cng cuc xy dng
dn quyn, nng cao dn tr, dn sinh... Ting ni ca ng cng vi Lu cu huyt l tm th (l
th vit bng mu v nc mt) ca Phan Bi Chu ang gy chn ng c kinh thnh v lan
rng v cc min xa ca t nc.
Nghe danh ting ca hai nh ch s h Phan, nhiu bc danh nho, khoa bng cc ni v Hu
tip kin. T Phan Thit, t cc Nam Trng B, ng H T Bang, Nguyn Trng Li ra Hu
gp Phan Chu Trinh. Phan Bi Chu ri Hu v ng khng ng quan im vi Phan Chu
Trinh. Quan ngh Trn Qu Cp, quan ngh Hunh Thc Khng, quan c ng Nguyn Cn,
quan ngh Ng c K... u cng quan im vi quan ph bng Phan Chu Trinh. Cho nn quan
c Cn, quan ngh K lp ra Triu Dng Th Qun Vinh. ng H T Bang, Nguyn
Trng Li (con trai u ca nh th yu nc Nguyn Thng), hai nh hng tm hng sn tham

gia t chc Hi Duy Tn, cng cc ng Nguyn Qu Anh, Trn L Cht, Nguyn Hit Chi,
Ng Vn Nhng lp ra cng ty Lin Thnh thng qun v trng Dc Thanh ti Phan Thit.
Quan tha bin Nguyn Sinh Huy tham d nhiu bui bnh vn. ng li trong tm tr
gii s phu yu nc mt cu ni ni ting : Quan trng th n trung chi n l hu n l (61). ng
L Vn Min, mt gio s ni ting ca trng Quc hc, qua nhng bui bnh vn bt gp
c ting ni tri m y v kt bn ng tm vi quan tha bin Nguyn Sinh Huy...
T ngy u n nh, Tt Thnh c v quan bin tu Quc s qun h Phm ch .
Lng mc minh tinh"

(62)

Nhn i con mt ca Tt Thnh ng nh li dp Thnh qua H

Tnh chi, nhiu ngi truyn i nhng li n v s sng d, s tinh anh v khu kh nh gm
hoa ca anh, lc y ng cha tin lm. By gi nhn k i con mt ca Tt Thnh, ng ni : Mt
l kho bu ca con ngi ta. Cho nn, dn gian mi ni: "Giu hai con mt".
- Ngha l c nhiu tin nhiu ca l do hai con mt, h cha? - Phm Gia Cn, con trai
ng Phm Khc Don, hi.
ng Phm Khc Don nhn con ci :
- Con trai ca cha ch hiu c ci ngha hp ca cu tc ng lun v i mt ca con
ngi. Ci ch giu ca i con mt ngha ca n rng lm con . Cng gii thch, ngha ca
n cng ln ra. Ty mc hiu bit ca mi ngi n u th s nhn ra c ngha ca n
ti . Vi la tui ca con, cha tng tri vic i, cha ch c th ni cho con hay ci ngha ch
giu ca i con mt l giu v ti nng, giu v vn hiu bit i, giu v c . V - ng
nhn ging - ngi thin nhiu hay c nhiu cng u l ra hai con mt...
Nghe cha ging gii, cu m Cn bt u quan st k cu m Thnh... Ri qua nhng ngy
chung sng trong nh, Cn cng nhn ra dn dn Thnh giu nhng c tnh tt p v s
thng minh sng lng khc thng.
Ba cm "khch" u tin, n xong Thnh t i ly tm t ln ming chn tr cho tng
ngi. Thnh thu dn bt a v i ra. Cn cm ng, ngn li :
- Thnh ng m tay v cng vic ni. n bn ung nc, mnh lm cho.
- Vic ni em lm phi hn. Ngoi hai ng b ra ch c anh v em thi. Em t tui hn anh,
em nhn vic ra bt, anh lm vic khc.
Quan bin tu Quc s qun Phm Khc Don nhn cu m Thnh dn bt a, gt u, ni :
- Cn hy xem, em Thnh n sp bt t cha ka? Cch sp xp y th d c chng cao ln
my cng kh . Ln trc con nh v c chng bt cng ch v xp trn to di nh...

n ngy hm trc, hm sau Thnh i ch ong go, mua thc n. Thnh bit rnh
tng loi go cm ch ng Ba nh go lc du, go chm, go r, go ho... Anh ni vi Cn
:
- Nhng th go ny va do, va thm v ngt m li hp ti tin ca anh em mnh. Hu
c rt nhiu thc n ti ngon. Chu mt cng mt t v chu hc cch lm mn n ca cc
b, cc ch th s c n ngon ming m li khng tn tin lm. c bit c mn c bng kho
kh, rc tiu, n vi canh rau tp tng ngon tuyt, anh .
Phm Gia Cn ngc nhin, hi :
- Thnh va v ti y sao thuc ng, quen ch v li tho mi vic ni tr hn c
nhng c gi con nh tn to vy?
- Mi nm trc y, em tng vi cha m em trong thnh ni, xung quanh khu vc
hong thnh v vng ngoi vi Hu em quen thuc c. Cn vic tho ch ba, nu nng l do m
em v ch Thanh ca em by v cho. C lc em phi lo liu mi vic trong nh v cha i vng,
m m nng. V li, bit lm vic g l c ch cho mnh, anh Cn .
Phm Gia Cn v mt trm ngm, ni th th :
- T hm Thnh n chung, cha mnh lun lun tm tc : "C con mt; c bn tay cu m
Thnh, nn nh sn, vn phong quang ra, c c gn gng ngn np u v ...". Cn h ging, chn thnh : - gn Thnh, mnh hc hi c nhiu th, nht l cch c sch.
Thnh ni lun :
- Cha em v thy Vng Thc Qu dy em cch . - Hai mt nhn vo xa xm, Thnh hi
tng: - Cn np sng trong nh l b ngoi em rn cp cho t lc ba ch em cn nh, qun qut
bn chn b.
*
*

Quan tha bin Nguyn Sinh Huy thu xp c mt ch ti pha sau thnh ng Ba
vn l tri lnh c trong dy "thuc vin" dnh cho cc vin quan nh ca triu nh Hu. ng
n hai con v, ba cha con cng vi nhau.
Mt hm, Thnh thy cha i lm v, v mt khng vui, trong ba cm cng khng ni
chuyn vi hai con nh thng l. Thnh i cha ung nc, nm ngh mi gh ngi bn cha,
hi d dt :
- Tha cha, trong B chc c chuyn chi khng vui? Cha mt lm phi khng, tha cha?

Quan tha bin Huy nhc cnh tay khi vng trn, nhn con m thm :
- Anh Tt t ca con i u ri?
- Anh con sang bn anh m Cn mn sch v c . Hm qua anh m Cn cho bit quan
bc va a mt s sch mi Quc s qun v, cha .
- Ngi xa quan nim : Vn ban giai h phm, duy hu c th cao

(63)

. Cha thy vic c

sch l ng qu, qu lm. Cc con phi t nhc nh mnh : Ngy no cha c c mi trang
sch l ngy b nhn i nhn kht. coi mt l kho bu th sch l mt ngun bu v tn ca
mt. Nhng khng th h thp nhng vic khc, coi vic c sch l trn ht thy.
Lc cha ni chuyn, Thnh thy cha c bn khon g cha ni. Anh hi :
- Chc l trong bui l thng triu c chuyn c vua qu, hay trong B li c chuyn chi
khng vui, tha cha?
- Khng c chuyn , con . Cha ang bn tm v vic ta khm s thc p nh vua ra o
d gim dn vic hc ch nho, khuyn khch hc ch Ty, hc ch mi gi l quc ng. Cha
cng tnh xem c nn cho cc con vo trng ng Ba hc ci "ch mi" y khng.
Hai cha con nh chm vo yn lng. Sau nhng pht trm ngm, Thnh hi cha :
- Thi ca cc quan trong triu trc s vic ny ra sao h cha?
- Hu ht l bun thm, l au n ngm, cng c mt s ng th h hng mun c vn "ch
mi" c ngi Ty trng dng.
- Con mi bit v v dm ba ch, con thy ch quc ng d nh, chng bit v hc mt n
ha ra hai ba ch khng nh ci ch nho, hc ch no ch bit vn vn ch y. C n ch Ty
con cng thy d c hn ch nho na kia, cha .
- My lu nay, cha ngm ngh nhiu v ng hc ca cc con. Thi th xoay vn, lp
cc con khng th m kh kh ci con ng hc ch thnh hin nh lp ngi ca cha. Cha rt
knh trng ch hng ca ng gii San. Nhng cha khng th ng tnh vi ng bi bc vic hc
"ch mi". - ng ngi dy, chng khuu tay ln mt gi, ngi nghing ra pha sau, ging trm
lng : - ng cha ta chng gic Tu t i ny qua i khc, - ng nhn ging - chng gic Tu
ch khng chng dn chng Tu. Nhng ng cha ta sng bi ch Hn, hc ch Hn. Hc ci ch
ch khng hc ting ni. Ta ni ting ca ta, dng ch ngi Hn vit nhng khng c theo
ting ca h. V, ta vit ch Hn theo li sp xp ca ting ni ngi Vit ta. Vy th, ngy nay
ta cng nn hc ci ch ngi Ty, cng nn hc ci "ch mi". Chng ta hc ch Ty l hc ci

tinh hoa ca Php quc, nhng quyt khng cam chu l qu trng u ci c dn mnh,
con .
Hai mt Thnh ngi ln nhng tia sng, nhn cha :
- Con... tha cha, con... con cha ngh c thu o nh cha. Song, con thm ngh v
vic hc ch Ty... Mun bit r ci ngun ca ngi Ty l th no th phi bit ch ca h,
ting ni ca h, nn vn minh ca h. V cng khng th b qua vic hc loi ch mi, cha .
- - ng gt u - Con cng c mt ci hng hc r rt nh vy, cha s a con vo
hc trng Php - Vit ng Ba. C anh con na...
*
*

Trng tiu hc Php - Vit ca tnh Tha Thin xy dng trn nn ch ng Ba c,

ngoi quch ca Chnh ng. Nm 1899 ch ng Ba di ra ngoi. Ci nh ch dng lm
trng hc. Ngi ta ngn lm nm gian, bn gian l bn lp, mt gian cn li lm vn phng
nh trng. Trng tiu hc tnh Tha Thin mang tn ng Ba l t ci tch y.
Thnh v t tho vng bc khi c, mc qun o b ba trng, lc n trng th mc o
di en. Phm Gia Cn cng ci cch vic n mc v cng vo hc trng ng Ba vi anh em
Thnh. Thnh va ti ca trng; nhng bn nh thnh ni nm xa a n xm quanh, hi
tu tt... Cc bn vn quen gi anh l Cn. Phm Gia Cn nhc :
- Cn l tn "lt " thi nghe. Chng mnh phi gi Tt Thnh, tn ch ca bn y.
Dip Vn K m chong ly c Thnh, du qua du li ni :
- Nghe ni Cn... qun, nghe ni Thnh tr v y gn mt thng nay m bn mnh
khng bit ch n chi.
- V - Thnh ni - cha c ch hn hoi, mnh cha tin i n hoc nhn tin cc bn n
vi mnh. Nay th gia nh mnh dn n ti thuc vin, dy nh bn tri sau ca thnh
ng Ba...
- ! Gn... gn y thi. - m bn thnh ni reo to ln.
K hn h :
- Tan hc bn mnh ko n nh Thnh nh...
Thnh nhn nh m tng k nim ng trn nhng gng mt quen thuc t tui u th.
Anh hi K :
- M Minh Hu v bn Hnh (L Th Hnh) c i hc ch mi khng?

- Hai "b" y ham ci ch "dt dy" hn c loi ch "v ba" c k . H ang hc

trng Tam To (64) y...
Thnh ci hin, ging bun bun :
- Mnh v qu gn bn nm, nhng mnh vn canh cnh bn lng ci n ca cc bn i
vi mnh lc gp hon nn. Lc m cht, mnh bi ri, li cn ang th di cha ngh thu, nay
mnh bit ngh cng thm tha tm lng ca cc bn hi ...
- Nhc chi chuyn bun qua, h Thnh?
- u phi ch l nhc m mnh phi nh ngha ca bn b. Nn v qu, mnh k li cho
b ngoi ca mnh nghe chuyn bn b gip trong lc m cht, cha i vng cha v. B mnh
khc. B dn mnh : "Mt ming khi i bng mt gi khi no. Chu c cc bn vun tay v
gip lc chu gp cnh ti la tt n th phi nh i. Nh n n ngha l ngi c thy c
chung. Nhiu khi mnh chng c dp n p cng n ca ngi gip mnh m li gip ngi
khc lc hon nn th cng l cch nh n n ngha..."
m bn thnh ni xc ng v tm tnh su sc ca Thnh. H ang ni d cu chuyn tnh
bn c th ting trng trng ni ln... Tt c xp hng, trt t bc vo lp.
*
*

Thy hiu trng trng ng Ba ngc nhin v sc hc v tnh nt ca Nguyn Tt

Thnh. Gn mt trm hc tr trong trng u l con cc nh qun, con nh giu c ca t
"thn kinh". Tr no cng mt mi tun t khi ng v sng d. Tr no cng l php vi thy.
Nhng, Nguyn Tt Thnh l mt trong nm hc tr n tng r nht trong tnh cm ca thy.
Hng thng, Nguyn Tt Thnh v bn hc tr na thng c thy khen lp. V c ln
thy ni :
- Tr Nguyn Tt Thnh hc ca thy mt ch m t hc hi thm bit rng c gp
hai, gp ba, cho nn, cc bi lm ca tr Thnh thng m rng vt khi khun kh ca cc
u bi tp. M rng tng ca bi ch khng h lc . - Thy ni, v xc ng : - Ta
khng mn hc tr Thnh sao c? Tr Thnh hc vi ta mi cha c mt nin kha, hm
y ta va c ln : " sa! sa! sa! Vu-l-vu mng-gi l ra, mng-t xuyc la pu-t-r" (O
chat! O chat! O chat! Voulez-vous manger le rat, montez sur la poutre), tr Thnh dch cu
ting Php y ra ting Vit thun thc nh mt cu ca dao ngt ngo, quen thuc :
Con mo, con mo, con meo,

My mun n chut th leo ln x.

! Tht l tuyt Tuyt vi...
Thy cn nhn xt t m :
- Sch hc, v tp ca tr Thnh lun lun gi sch p khng qun mp, khng giy mc,
khng ty xa nhe nhot. Ch vit nt, r rng, thng hng ngay li...
Nhng nm thng hc "ch mi" trng tiu hc ng Ba, Thnh v t cn c cha
khch l : Hng ngy i lm B v, sau ba cm ti, ng thng ngi vo bn hc theo bi v
ca con ang hc. ng coi hai con l "thy" dy "ch mi" cho mnh. t coi vic cha mnh hc
"ch mi" l th vui. Thnh thy cha ngoi bn chc tui, u ph bng, m ni au mt
nc, phi nhn mt chc quan ti B L m vn cm ci hc thm "ch mi" l s khc
thng. Anh inh ninh v li cha tm s "ng cha ta khng bao gi chu khut phc gic Tu,
nhng qu trng ch Hn, qu trng nn vn ha Tu. Ngy nay cc con c gng hc "ch mi",
hc ch ca Php quc m mang u c th mi bit ng hng m hnh ng hp vi thi
th... Hc "ch mi" khng phi ri i lm thy k thy thng..."

15

Thu sang. Hu m mng...

Kt thc chng ng hc tiu hc trng ng Ba, lng Tt Thnh thnh thi, tnh lng.
Nhng, chng my chc tm tr Thnh li b bn vi bao hy vng i ch c gi vo "Thin
ng trng hc" ca nin kha 1906-1907. V, ci ma thu ca nm 1906 ny, anh cng bn
tm vi khng kh m ca cuc vn ng chng Php do cc s phu yu nc nhen ln. Si ni
nht l cc gii ng bo kinh Hu hng ng Hi ngoi huyt th ca Phan Bi Chu. Cc

nh hng tm hng sn ng h vng bc cho qu xut dng. Nhng thanh nin tr thc c tm
huyt tm cch trn sang Trung Quc, sang Nht theo Phan Bi Chu. Phan Chu Trinh t Nht
Bn v nc. ng gi th cho ton quyn B (Beau) i ci cch chnh tr, ni rng dn quyn...
Thnh ang xn xang vi thi cuc, cha v anh t li vo Bnh nh thm c o Tn
t quan v qu ngh, b m. Gia lc ny Thnh nhn c th ch Thanh gi qua Phm Gia Cn
nhn lc anh v thm qu.
Thnh cm l th ca ch ra h Tnh Tm ngi c. Nhng bng sen cui ma ci gc
xung mt h phng lng. Thnh ta vo gc cy, tn xa nh chic lng xanh che u, tri l
th ca ch trn lng bn tay, mt rm rm t v cm ng trc nhng dng "ch mi" do bn
tay ch vit :
Phong th vit vi
Ch gi hai em
Giy trng mc en
Thm tnh ca ch.
Nim thng nh b
Ni nh nh non
Trng khuyt trng trn
Lc ma lc nng
Lng ch n (chng) vng
Mt pht hnh em
Thng cha ngy m
Mt mnh mt bng
Khc chi g trng
Nt thc nui con
Su nc ho gan
Th vua kh d...
Em i c r
Ch sng mt thn
Gi np thanh bn

M khng dt nt
Ch hc c
Ch mi nh em
Nghe li gii San
Ch v Hi kn...
Hai em ln
Nhiu ch, gn cha
t l nhn ra
Con ng cu nc...
Thnh ang ngm ngh v trang th ca ch th t pha sau, K a n :
- Hy! (Thnh git mnh nhn ln, ci vi K) y ri! Bt gp y r i... y ! Thnh c...
Rng mt... Thnh khc?
- Mnh c th ca ch Thanh mi gi v.
- Thy v anh t v ri. Cn c mt v khch cng v vi thy na. Thy cho mnh i tm
Thnh v. Anh t ang un nc pha tr.
Thnh v K i sng i di bng hng cy. i ti li r v nh Thnh, K tr cho Thnh
tp truyn "Khng gia nh" bng ting Php ri i thng ra ph.
Thnh i m ngoi hng cy hoa rm bt, gh mt vo nh thy cha v ng khch ang ngi
i din nhau b gh bnh voi. Thnh i qunh ra sau nh, a cho anh t l th ca ch
Thanh. Thnh sa li qun o ngay ngn, vut mi tc dy p mt m, tay vn m cun truyn
"Khng gia nh", i ln nh. Anh khoanh tay trc ngc :
- Con cho cha, - anh ci u v pha khch: - chu cho bc .
ng Huy cha tay v pha trc :
- Tha bc, chu Nguyn Tt Thnh ca bc .
V khch nhn Thnh vi v hin t, u ym. ng cha tay mi :
- Chu ngi v gh.
Thnh nhc chic gh ra xa bn trnh ngi ngang hng vi cha v vi khch ca cha. V
khch gt u tn thng ci c ch l php y ca Thnh. ng Huy gii thiu vi con :
- Cha xin php c gii thiu bc vi con... Bc l thy L Vn Min.
Thnh chp chp mt, hi nghing du nhn thy gio Min, mt thy gio m anh c
cha nhiu ln nhc tn v anh c ao c hc thy. Anh l php tha :

- D, tha thy, con c nghe danh thy t lu, nay con li vinh d c gp thy...
- Cha chu vi ch l ch thn tnh, cng qu. Chu c gi l ch, v ch t tui hn cha
chu. Nay mai anh em chu vo hc trng Quc gia hc ng, lc by gi l thy tr thc s
ta s gi nhau ng chc danh, chu .
- Tha... d tha ch, anh em chu e kh v ni ca trng Quc hc y .
- Ch va mi bo tin vi cha chu . Hai anh em chu u c tn trong danh sch chnh
thc ca nin kha 1906-1907 chu .
Nguyn Tt Thnh hi bi ri, nhng ngn tay anh c ng mt cch vng v trn ba cun
truyn "Khng gia nh", hai bn chn anh lun x dch trn nn nh. Thy gio L Vn Min
c c nhng tn hiu xc ng y ca Tt Thnh. ng ni :
- Ch hi lo chu Tt t sc hc c phn yu mt cht. Chu t phi c gng ngay t u
nm hc, v sau mi ui kp trnh chung ca trng. Cn chu, - ng nhn Thnh, v tin
tng - chu thuc loi hin c ti tm, anh hoa ta mc"... (65)
Nguyn Tt Thnh cng bi ri hn. ng Nguyn Sinh Huy li cho con :
- Chu Thnh c ci sng d v hiu hc, ham hiu bit. Chu c th mc o v, u
trn, i chn t n cho, n rau, nhng chu khng th nhn hc, nhn xem sch, nhn nghe
nhng chuyn b ch.
Thy Min nhp mt ngm tr v cm gn ci chn bch nh vo lng bn tay, ging khoan
thai :
- Cc thy chm bi thi, t lc cha rp phch li xn xao v mt s bi thi lm rt tt.
Cc thy ng thanh cho im mi. Trong s bi c sc y c bi chu Nguyn Tt Thnh ca
quan bc.
Quan ph bng Huy cm ng, tay hi run, cm ci m chuyn tip tr vo chn thy Min.
Tt Thnh hai m ng. Thy Min ni vi Thnh :
- Nhng nm hc trc y, hc sinh vo trng Quc hc khng phi qua k thi tuyn
chn m ly vo rt con cc v m cao o di v nhng sinh vin trng Quc t gim c xu
hng hc ch mi v t nguyn ra lm vic cho nh nc bo h. Ph ton quyn ng Dng
ra ngh nh lp ci trng Quc hc ny thay th cho trng Hnh Nhn ca chnh ph Nam
triu t nm 1896. Cho nn, ai u bng thnh chung do trng Quc gia hc ng ny o to
th c trng dng ngang vi ngi c bng c nhn nho hc. Ngay c khi cn ang l cu hc

tr trng Quc hc th ngi bn ta khm, c khi bn thn ng chnh s n tn lp hc nhn

ngi a v lm vic. Cho nn, dn kinh mi gi l "Thin ng trng hc", chu .
Tt Thnh, tay bp cht cun truyn "Khng gia nh" mt chp chp :
- Tha ch, nu lut l bt buc sau khi trng Quc hc ra phi i lm thy thng, thy
k cho nh nc bo h th... chu s xin php cha chu tm mt trng hc khc.
- Kh lm. Hu ch cnh thnh (66) - ng h ging : - Mt ngi sm c ch hng nh chu
th chng c sc mnh no bt chu khut phc c. Cho nn chu cn vo trng Quc hc.
Hin nay, trn khp x mnh khng c trng hc no ng chu hc bng ci trng Quc
hc ny. Lp tr cc chu, nht l chu, cn c vn vn ha tn tin. Khng phi bt c ai hc
ch Ty ri cng ra lm tay sai cho ngi Ty u. M c nhng ngi ra lm vic cho Ty
cng ch v kim sng, chu . V khng phi ngi Php no cng u l thc dn quc c
u. Ch sang Ty du hc vi Hong Trng Phu v Thn Trng Hu. Nhng, v nc ch ch
lm cng vic truyn th ci tt p ca vn ha Php cho con em trong x s mnh. V ch
khng c ti kinh bang t th

(67)

. Cn Hong Trng Phu, Thn Trng Hu th ang lm...

trng trch" khc ch.

Tt Thnh p cun truyn "Khng gia nh" vo ngc, l php ni :
- Nhng li ch dy, chu thy sng ra nhiu lm.
Thy L Vn Min tru mn t tay ln vai Nguyn Tt Thnh :
- Ngy ch mi bit v v ting Php, ch lm tng truyn "Khng gia nh" l sch ca
tr con c. Nhng nay thnh thong ch vn cn c i c li n. Cng c ch cng bit thm
c nhng bi hc lm ngi. Chu c "Khng gia nh" chu thy th no?
- Tha ch, chu mi c c c hai ln, m vn ch Ty ca chu cn t i lm. Qua hai
ln c, chu thm tha nht l : trong lc x hi c chuyn ngi n hip ngi th li c chuyn
con ch Ca-pi, con kh Gi-li-c ca ng gi xic Vi- ta-li, c tnh, c ngha vi ch n, v
chng sng c tnh bn, tnh ng i, thng nhau nh con mt nh...
Thy L Vn Min ng dy, cha con ng Nguyn Sinh Huy cng ng ln. Thy chp hai
tay trc ngc :
- Xin chc mng quan bc c mt ngi con : Nguyn Tt Thnh - s tt thnh. Ti s c
vinh d c lm mt ngi thy hc ca tr Nguyn Tt Thnh.
- Cm t, - ng Ph bng Huy p - xin cm t i huynh dnh cho cha con ti nhng li
tt p.

Nguyn Tt Thnh ging chn thnh :

- Tha ch, chu c nghe cc bc cha anh t li thn phc ch l mt ngi tit kim tng
li, tng ch, khng bao gi ni tha, vit tha. Hm nay, ln u tin chu c vinh d hu
chuyn ch, chu v cng cm ng, ch dnh c n cho chu...
Thy Min li :
- Chu i! Nc mt m khng bit l bt tr, bit m khng chin u cu nc l bt trung,
chin u m khng qun mnh v nc l bt dng. Ch l ngi phm iu "tam bt" y th
phi t bit xu h vi quc dn, ch sao cn ni nhiu, vit nhiu, liu c ch g? Cn ch ni
vi chu nhiu l do ch gp c t m. Cc chu tuy cn tui mng t nhng s l nhng
cy tre cao hn c ly tre...
Nguyn Tt Thnh bn ln bc theo cha tin chn thy L Vn Min ra tn ca thnh...
*
*

Cu Thnh Thi sau bao ngy gy gc c dng li. N nh chic n gnh, mt u

gnh nhng lu i nh Nguyn bn t ngn, mt u gnh nhng dinh th thc dn Php bn
hu ngn sng Hng. Nguyn Tt Thnh trn ng n trng Quc hc i trn chic "n
gnh" y, mt nhn au u hai b sng Hng nng tru hai u gnh. Anh bi hi nh v mt
cu h ca ngi cho trn sng ct ting ln trong mt m khuya vng :
...Lp ln trng thi vn thi v ua ti
C mn rng ca Thun An, Ty ng
Trn Bnh i, c Ty treo ?
Nc sng Hng thm nc
Dng sng Hng trong veo
Cu tn vua gy nhp khc chi thuyn gy cho gia khi...
Trc y bao nhiu ln Tt Thnh i vi anh Tt t, vi bn b qua cng trng Quc
hc. Nhng, Thnh chng ti ci "Thin ng trng hc" ny lm g. Gi y, khi anh
l "s t ca ci "thin ng" ny, anh mi thy ht, cng ngc nhin v lng y ng vc khi
nhn k n. Cng trng bng g lp ngi, bn trn l ci gc chung, kiu kin trc c. Hai bn
l hai con rng ni, ghp bng mnh s. Cng trng nhn i din ca Ng Mn, bn t ngn
sng Hng. Trn cng trng gn tm bin nn , ch vng : "Php t quc hc trng mn"
bng ch Hn. Trn hng ch Hn ny li c hai ch quc ng p ni: "Quc hc". Trong u

anh hin ln chng chng lp lp nhng du hi : Trng Quc hc? Ch Php? Trng hc ln
nht ca nc nh sao li ly ch Php lm chnh? Phi chng t nay ch Php l quc t ca
Vit Nam? V Vit Nam u cn l tn ca nc mnh na, m l "x ng Php" ri! Di bc
tiu hc h ang cn m dn mnh bng ci tn ghp : Trng Php - Vit. Ln bc trung hc,
cc quan thc dn Php khng giu mc ch thc dn ca h : Trng Quc hc ch Php.
Ngha l trng hc ca nc Php dy ting Php, o to ngi lm vic cho nc Php
ngay trn x thuc a ca nc Php... Anh li t nh : Thy L Vn Min c ngi Php
a sang Php o to vi mc ch lc v x s s l mt tay sai c lc trong b my cai tr,
nhng thy Min li la chn cho mnh mt hng i khc...
Tt Thnh cm thy ma mai cho ci c ngi "Thin ng trng hc" vn l doanh tri i
lnh thy hong gia, vi hai dy nh tranh, phn na. Mi dy nh ngn ra lm nhiu phng nh
lm lp hc v phng cc b mn : phng t hn (vn phng, phng luyn v), phng din
thuyt, phng khch, phng din o thut. Phng ng hiu trng c tu b khang trang hn
ht...
Nguyn Tt Thnh ngi vo lp hc. Hc tr ngi gn kn cc dy gh. Nhng, ngoi sn
trng cn c nhng chic xe song m, xe c m... tip tc n... C ting x xo : "Ch! Ch!
Cc m, cc m ch mi n... Con chu nh vua c khc ! ... ... m Hng Kin, m
Hng , m ng Thun, m ng Hot, m ng Ngh... Li cn cc cu m con cc quan i
thn cng ch mi n trng!"
Trong lp im bt. C lp ng dy khoanh vng tay trc ngc. Mt thy gio ngi Php
bc vo lp, ni ting Php, ging mi : "Cc tr ngi xung". ng im danh c lp. Thnh
ngi hng gh gn cui lp, theo th t A, B... t ngi hng gh vn . ng ghi s hc tr
c mt v vng mt ln gc bng en. ng gii thiu cho hc tr bit mt s c im ca lp
nht trung hc. Vn ci ging mi m m, ng ni :
- Lp nht trung hc ca nin kho ny c mt m, hai m. Nhng, hc tr ca nh trng
ny u bnh ng, khng phn bit i x.
Trong lp c ting xm x. ng gio ngi Php nhu my nhn xung, c lp im phng
phc. ng ni cao ging hn :
- Trong lp nht trung hc ny c hai tr u bng c nhn v su tr bng t ti nho hc.
c bit c tr Phan Kai, qu tnh Qung Nam, nm mi by tui u t ti nho hc.

Thnh nhn v pha vn K L nh Thm ngi cnh Thnh ni kh : "Phan Khi tui Mu
T (1888), u t ti khoa thi 1905 va ri". Tt Thnh ni nh vi L nh Thm : "Vy ra anh
Khi cng tui vi anh V Lim Sn v anh Tt t ca ti".
- V Lim Sn qu Ngh hay bn Tnh? - L nh Thm hi rt kh.
V Lim Sn ngi ngay hng gh trc nn cng nghe c v quay u v sau n n
ci vi Thnh v Thm.
ng gio ngi Php vn tip tc ni v c im ca lp :
- ...Cn mt c im na, tuy nh nhng ng phi k n l, c hai cp anh em rut hc
cng mt lp. Mt l L nh Dng, L nh Thm, con quan tng c L nh, qu Qung
Nam. Hai l Nguyn Tt t, Nguyn Tt Thnh, con quan ph bng Nguyn Sinh Huy tha
bin B L, qu tnh Ngh An...
Nguyn Tt Thnh hi ci nhn xung bn, trnh nhng ci nhn ca cc bn trong lp. Chn
anh mit mnh xung t. u c anh nh mt dng sng chy xit : hnh dng ng thy gio
ngi Php ang trc mt anh ln trong bao nhiu hnh nh nhng tn thc dn Php vi
hnh ng d man, kinh tm m anh gp lc tui th qu nh, trn dc ng thin l anh
i qua, ti kinh Hu.
ng gio ngi Php chuyn ging ni vui v :
- Trong lp hc kha ny c nhng cp hc tr l hai anh em rut th cng c trng hp ba
anh em rut cng lm thy gio. l thy Hng-ri L B-rt (Henri Le Bris), thy -gien L
B-rt (Eugne Le Bris) v c gio Y-von L B-rt (Yvonne Le Bris). Cc tr cn c th c
hc vi thy L B-rt G-ri-phng (Le Bris Griffon), thy Quai-nhc (Queignac), thy L Br-tng (Le Breton). Nhng cc thy thch c gi bng ci tn An Nam nh l L B Tn (Le
Baston) - ng gio Php ci kh kh. - V thy y, - ng ta ch tay vo ngc mnh - thy y
cng rt thch c gi tn An Nam : Ng Mn, tc l No--mng (Nordeman). - ng ta
ci cng gin hn v ging ni li chuyn sang nghim trang : - Cc tr cn c th c hc
vi cc thy ngi An Nam danh ting nh thy L Vn Min, tng sang du hc ti Php.
Thy Min chng nhng l mt sinh vin xut sc mt trng ln ti Pa-ri m cn l mt sinh
vin gii, c ti ca trng M thut Pa-ri na. Ri thy Hong Thng, thy H c Khi, thy
Nguyn nh He... Thy He c bit ti dch th ng ngn La Phng-ten (La Fontaine). V
nhiu thy ni danh khc na, cc tr hc ln ln s bit...

Khi kt thc bui khai trng, ng gio No-- mng ni dng dc trc lp : "Trng
Quc hc ch Php nhm mc ch o to nhn ti c lng trung thnh tuyt i vi nc i
Php v c tinh thn phng s cho cng cuc khai ha ca ngi Php..."
T "Thin ng trng hc" bc ra, Nguyn Tt Thnh lng bun man mc, anh gieo tng
bc trn ci n gnh gnh hai b sng Hng...

16

Tri nh nhem ti. Trong nh t nh n, a du hai bc le li ta sng. Phng pht mi

hng v hoa hu. Mm cm cng xong t di b phn k st pha trc bn th. Quan ph
bng Huy ngi ta lng vo mp bn th v bt u nng ly ru ln :
- t vo n cm, con! Ba nay gi m cc con, cha cho php con ung chn ru cho m
bng.
- Con mi cha. Con i em Thnh ln, cha .
- Anh mi ru vi cha, - Thnh ni vi t di bp - em ln ngay m. Nc sp si ri,
anh c .
Thnh t m gi nc ln bn. Mi ch mn sen thm quyn vi hng hoa hu gi hng
v thanh khit khp nh.
Ba cha con quan ph bng ngi quanh mm cm thnh th chn king trn phn. Gi se se
lnh lt qua rm rt ci gi rt vo nh. Mt ting "e hm"' ngoi sn.
- C ngi... cha ! - Thnh ngng tay a ni.
ng ph bng Huy t bt cm xung mm :
- Thnh ra coi ai ngoi n con!

Thnh cm n, bn tay tri khum li che gi. t gip em nng cnh rm ln. Bng ngi
t gia sn ti bc vo, ln ting :
- A! Chu Thnh! Cha chu c nh ch?
Thnh nng tay n qu u ng ra :
- ! Ch... ch ng... Ch... ng Thi Thn!
- Ni nh thi chu. - ng ng Thi Thn nhc Thnh.
Hai ngi bc vo nh. ng ph bng Huy ng dy i khch. t ng bn cha. Ch
khch cho nhau tu tt. ng ph bng chn thnh mi :
- Tin ba, mi tin sinh ngi vo ung vi cha con ti chn ru lt. Hm nay l ngy gi
m ca cc chu.
- Tha quan bc, ti cm nc nh mt chin hu (bn chin u). Xin mi quan bc
v hai chu c vic m thc (n ung) t nhin. Cn ti nhn c hnh ng (gp g may mn)
ngy gi ca bc gi th xin c cng quan bc v hai chu ung chn ru ly khc .
Ba cm ti xong, t v Thnh thu mm bt xung bp. Trong lc hai anh em chia nhau
ra bt, qut dn th quan ph bng Huy cng ng ng Thi Thn ung ch bn lun... ng
Thn c cho quan ph bng nghe mt s bi th ca Phan Bi Chu va gi v nc.
ng Thi Thn ging thn trng :
- Phan tin sinh li va c ng ch v nc tip tc n ngi sang Nht. Phan tin sinh c
dn ti ch trng yt kin quan bc v xin cho chu Nguyn Tt Thnh xut dng. Ch ti bit,
Phan tin sinh v thc ph ti (ch rut - ng T Knh) lu tm v cu m Cn t hi cn
hc vi thy Vng Thc Qu... Mt thin t him c.
- a t lng i m chu Tt Thnh ca ch huynh. Vn d ti khng p buc cc con lm
mt vic g theo mnh m li tri vi lng con. Tr phi cc chu lm iu cn r th ti buc
phi ngn cm. Gi y, chu Thnh tui l tnh. M vic xut ngoi l ri mu nghip
ln, cu nc cu ni. Rt trng i. Ti hon ton t chu la chn.
Hai ngi ngi trm ngm, khi hng trm mng nh nh ln my nh lan to trong nh.
Mt lt sau, ting ng ph bng thng thnh :
- Thnh... u?
- D. Tha cha con ang d tay lm mn n sng mai cha nh tip ch, v mai anh em
con c gi hc sm .
- Con anh t lm cho. - ng gic : - Ln y ngay con!

Thnh ng l php trc cha v ng ng Thi Thn.

- Cho php con ngi xung gn ch ng. - ng ph bng li nhn v pha ng ng Thi
Thn : - chu n c t nhin, th thi hu chuyn hin huynh, ti v pha trong sa son
my vic cho ngy mai. Ti vi hin huynh s cn d m (bn lun trong ban m) sut sng
m...
ng ph bng i khut vo sau ca. ng Thi Thn mt tay chng cm, mt tay va v v
trn mt bn, ni ging Nghi Lc, chm ri, nh nh :
- Ch nghe tin chu hc gii, ch mng lm.
- Chu cn phi c gng nhiu ch cc bn chu c bn gii tuyt trn, ch .
- Nghe ch Thanh ni gi th cho chu?
- D.
- Chu tuy cha ti tui thnh nin m sm c tm huyt. Chu li l mt thiu nin tun
t, thin t. Lnh ng gii San, ch mun bn vic gi chu sang Nht hc. Hin c mt s
thanh nin ang hc bn . Nc Nht ngy nay tn tin v hng mnh lm. Ngi Nht h
ha sn sng gip Vit Nam mnh nh ui gic Ty dng...
Thnh hi ci, mt mng tc xung che gn ht na vng trn v ui con mt bn tri,
ng ngi r bn phi mi hnh thnh r nt ngay thng. Ging ni ca Thnh hi rng rng:
- Ch... i! Chu hy cn ci tui tr th m cc ch tin, nh giao ph cho chu
cng vic ti h trng!
- Trong lch s nc nh, ta thng thy : Mi khi T quc thng trm th xut hin v s
nhng tm gng tui nh ch ln. Chu ! T quc gi mi ngi con mang dng mu , sc
da vng : Cu Nc! Cu Nc! Hy cu Nc!
Nguyn Tt Thnh nhn hai bn chn ln. Anh mun ng bt dy. Mt anh rm rm t.
- Ch! Ch i ! Chu ang nh con chim cha !ng cnh. Tri ang bo ln, bay hng
no y?
- ng gii San ch cho chng ta hng i ti : nc Nht hng cng.
- Ti sao mu vic nh gic Ty m li trng vo nc Nht, tha ch?
- Nc Nht va nh bi nc Nga sa hong. Nht tr thnh mt cng quc hng
mnh nht chu . Cc quc chu u khng dm nhm ng ti di t Ph Tang, chu . V
ta vi Nht l hai nc gn nhau, cng ging da vng, h s ht lng gip ta nh ui qun
bch qu.

- Chu xin php ch c ni ra s cn ngh ca chu.

- Chu c mnh dn. - ng Thi Thn v ci m.
- Chu ngh rng : nc ta v nc Tu gn nhau nh hai nh lin vch, chung sn, li
cng ging da vng vit chung mt th ch Hn. Vy m nc Tu bao phen thng tr nc
ta, mu toan dit ni ngi Nam. Ri - Tt Thnh ni thp ging - ngay c Nht cng chim
nc Cao Ly (Triu Tin) lm thuc a. Vy th ngi Nht h thng g ngi Nam ta! Khng
kho ta li i lm ci chuyn : ui h ca trc, rc beo ca sau? (ng Thi Thn hi bi
ri) - Nguyn Tt Thnh vn th th ni : - Mi ri, c hai nh gn nh chu, cng chung mt
ng i ra. Vy m nh n li dng m ma to o ngch chui v bung nh kia ly trm ca.
Vy th s thng nhau, gip nhau... khng th cn c vo l do a l hay mu da c u
ch i!
ng ng Thi Thn hai mt chp chp lin lin, ngn tay tr v nhng vch di,
nhng ng nt ri m trn mt bn... ng ni, ging phn vn :
- ! ! Nhng iu chu va ni vi ch n rt gn m t ai ngh n. Chu c ci nhn xa
hn lp cha anh. Nhng chu i, ta khng da vo ngi Nht chng l li da vo ngi Php
nh ngai vng, xa b h thng vua quan, ni rng dn quyn, chn hng kinh t, nng
cao dn sinh, dn tr nh Phan Ty H (Phan Chu Trinh) ch trng?
- Ni rng dn quyn, m mang kinh t, nng cao dn sinh, dn tr l m c ca mi ngi
t bao i nay. Nhng da vo ngi Php m thc hin m c y l iu phi l, chu ngh
cng chng khc g "cu qu s v kh thn trng" Ai li nh k ci (ci) c dn mnh gii
thot cho dn mnh.
- Th theo chu...?
Nguyn Tt Thnh v u :
- Tha ch, tm con ng cu nc cu dn l ti trng Phi thn trng, phi ngh k, tnh
n nc n ci. Bi : "Nht tht tc thnh thin c hn, ti hi u th bch nin thn". (68)
- Ngh, tm phng cu nc phi thn trng nh chu ni l rt ng. Nhng, thi c ang
thun li cho ta l ngi Nht h ang c thin cm vi ta, ta tranh th s gip ca h, chu
.
- Tha ch, s hiu bit ca chu cn t, cn non nt, vn ch hc, c sch cha c l
bao, nhng chu trm ngh Ty dng hin l cu ch ca dn ta, nc ta. Mun nh ui

c k ch y th phi bit r chng. Ngi xa ni: Bit ch, bit ta, trm trn trm thng.
Chu cho l vic sang Nht mu s ui Ty cha chc phi sch.
- Ni nh chu, rt c l. Nhng... nhng l no chng ta li da vo Php m bit Php
ri dit c gic Php?
- Ch i! Chu c truyn "Khng gia nh". Sch ca ngi Php vit v nhng ngi
Php ngho kh sng v gia c, cht v a tng. Hin gi chu ang ln m c sch ca ng
Mng-tt-xki- (Montesquieu) v c sch ca ng Rt-x (Rousseau) m cc ch thng gi l
Mnh c T Cu v L Thoa. Qun sch ng La bn cnh trng Quc hc ca chu c rt
nhiu loi sch tn tin. Chu thng thu v c. Chu ang tm hiu x hi Php qua ng
sch bo, ch .
ng ng Thi Thn mt lp lnh nh sng cm ng nhn nh soi ln ng ngi mi hnh
thnh trn u Nguyn Tt Thnh. ng chuyn nc tr nng vo chn ri bng chn tr m t
vo bn tay Tt Thnh, ging n cn v tha thit :
- Chu ung vi ch mt chn tr nh mi ci m k nim ny. D chu khng cng i
mt con ng vi ch, nhng ch vn tm thy chu mt ng ch ng tm. V, ch chu
mnh u cng mt tri tim : Yu nc.
Tt Thnh m cht bn tay ng ng Thi Thn trong lng hai bn tay mnh :
- Ch hiu c chu. Ngi hiu c mnh l thy mnh. Ch l bc thy ca chu. Chu
rt bun nu cc cha ch coi thng lp ngi tr l "nhc con" hoc "ming cn hi sa m bn
chuyn quc gia"!
- Chu Tt Thnh! Ch phi i ngay m nay. Ch khng th li d m vi cha chu
c. Chu ni vi cha chu : th li cho ch. iu cui cng ch chu mnh hn nhau : Cu
Nc! Cu Nc! Cu Nc!
Nguyn Tt Thnh nng tm rm ln. ng ng Thi Thn lch ngi qua ca ln vo m
ti mt m.

17

Ma h nm y, Thnh thng r mt s bn hc i thm lng tm ca cc vua nh Nguyn,

thm ngn thng ni Ng, thm cc cha Diu , Thy Vn, Bo Quc, Trc Lm, Ty Thin,
Thin M, thp Phc Duyn...
Hm n cha Thin M, ngi bn thp Phc Duyn soi bng xung dng sng Hng,
V Lim Sn thc mc :
- Chng bit c pht, c thn khng m ng cha mnh dng ln nhng cha chin, nhng n
i cho tn ca, tn cng h?
Mt cuc tranh lun kh si ni ko di hi lu. Thnh ngi im lng, mt lun lun hng
ln ngn thp Phc Duyn c knh, v khm phc ngh thut kin trc ca u th k mi
by. Sn c Thnh :
- Ba ni ng Thnh i tu thc s nn "m ni che tai", khng bnh phm mt li m vi ti
mnh!
- Sn bt ng mch Thnh... ng lm... ng lm - C m bn nhao nhao va ni va
m c Thnh lay lay : - i tu h? Thnh i tu thit h?
Thnh ci tm tm :
- Mnh, mnh vn chm ch nghe nhng li hng bin ca cc bn ch.
- Nghe sao m ngi im?
- Mnh khng tm nhiu lm n vic c hay khng c thn pht. Mnh mi cm thy :
Nu mt t ny m khng c ly mt ngi cha, mt ta n, mt lu i thnh quch th tm
hn con ngi s cn ci, ngho nn, sng khng c k nim, khng cn bit nh ci nh
ngun.... Mnh cho l c n, c cha, c phong tc th t hng con ngi v ci thin,
ngn chn bt tnh c ca con ngi. Chnh v vy m con ngi cn phi c vn ha.
Tan bui ving cha Thin M, Thnh v nh thy cha ngi mt mnh trc bnh hng,
khi hng ta di qua u cha. Thnh i rn rn ti bn cha, anh ngi xung m ging, ging
sng st :
- Cha... i! Chng hay... c chuyn chi h trng?

ng Huy nng bn tay ln khot con lui ra. Bit cha, Thnh ng ln, i xung nh bp
tm anh t. Khng thy anh, Thnh i ra sau vn, ni hai anh em thng ngi mt di bng
cy c truyn.
t ang ngi ta lng vo gc cy he, tay cm cun Cng c x hi" bng ting Php,
chm ch c lc Thnh n gn mi bit :
- V khi m ra, Thnh?
- Em va mi v. - Thnh ngi xung bn anh. - Cha ang c chuyn chi bun phin d, em
hi, cha n ni chi c?
- Cha B v t lc gi thn v cha thp nhang ngi lng thinh. Anh ch dm hi han chi c.
- Cha khng n cm tra, anh?
- Khng. Cha ch ung nc lo mai. (69)
Hai anh em ngi thn th nhn v c thnh. Nng qui chiu hm trng nht vt i trn lu
Ng phng nh mt di bng tang.
Bng ting trng ng lin ni ln. Ting kn Ty cng lu loe t cc tri lnh kh xanh, kh
...
Ting vi ng run run ko di : "Hong triu c bin, nghim lnh ton thnh : Thn dn
ti nh, khng ai c ra ng t gi du ( 6 gi chiu) qua gi thn ( 8 gi sng). Ai tri
lnh s b nghim tr..."
Thnh chy theo anh t v nh. t thy cha vn ngi nguyn nh c, khng dm xp gn
cha. Anh i thng vn bp lo ba n ti. Thnh s vo bn cha, hai tay anh m ly u gi cha :
- Cha i! Cha i! Hong triu c bin! Cha c nghe vi ng gi khng, cha?
Quan tha bin Huy ging bun bun :
- Gi anh con ln y.
Hai anh em Thnh ngi cnh cha. Quan tha bin Huy ni, v au xt :
- c vua mu vic nh ch thng tr ca ngi Ty. Cng vic ang tin hnh th b l.
c vua b h ngc.
Ba cha con ci u trc dng khi hng nghi ngt.
- Phen ni ngi Php h mn c xa hn ngi vua nc Nam mnh mt, phi khng
cha? - t hi.
- H b nhng ng vua cng u, dm chng li h ch chng bao gi h b ngi vua
nc Nam mnh, con .

Thnh ngng u, nhn cha, ni :

- Ra vy, c vua Thnh Thi ca chng ta u phi...
- Lu nay, cha thm ngh: Thnh Thi l mt ng vua cam chu sng hn trn chic ngai
vng h v. Cha lm ngh, cc con ! - Ging ng cng tr nn bi ngi: - c vua hng ngy
gi v l nh vi mi vic trc t tri ny. Ngi giu kn ch ln ca ngi bng cch ham c
sch Php, tp li t, li thuyn my. c vua cn ct tc ngn lm gng cho c hong tc b
m tc. Ngi Ty cng s c ci l tng cp tin y ca c vua.
- Ngi Php trut ph c vua v "ci ti" y, tha cha? - Thnh hi.
- Bn Trng Nh Cng t co vi lo khm s l : c Thnh Thi t lu b mt lin
lc vi nhng nh hot ng trong t chc Duy Tn Hi v ang tm cch trn sang Nht...
Ba cha con ng Nguyn Sinh Huy nh ba pho tng im lm gia m h kinh thnh Hu.
*
*

Sng ngy hai mi mt thng su, nm inh Mi (30-7-1907) dng sng Hng nh mt
khc rut qun au.
My ca cn ging t m hm trc ang t ng tng khi en nng bu tri kinh
Hu!
Chim khng bay v!
Hoa vn Thng uyn r!
Mt ngi dn kinh nng tru cm hn, nh ln trong mt nim thng nh c vua. Mi
nh mt nhang n, hng nghi ngt, t trc sn, u ng, v mi ngi qun o chnh t tin
bit c vua Thnh Thi!
Lnh ca ta khm : Lnh cm tri, quan, vin chc tc trc ti triu.
Quan tha bin Nguyn Sinh Huy mc triu phc vo B L t sng tinh m. Trc lc vo
triu, ng t mt nn hng vng, t ln n th gia sn, vi nm vi.
Thnh cng vi anh t nhp vo m ng dn chng. T ca ng Ba qua cc ng ng
quanh Hong thnh, dn lp bn th hai dy san st.
Trn cc ng ng u c lnh gc. Ti ca ng Ba, Thng T, Ng Mn, lnh Ty lnh
ta ng hai hng. Tn La-xut chm ch trn lng con nga chin, ghm cng cho nga i
nc xm, dn u mt n v lnh k binh lt qua lt li dc ng thnh...

T bn hu ngn sng Hng, tn khm s L-vc- c ngi trong chic xe hi hnh th nh

con b hung, qua cu Thnh Thi. Trn lu Ng Phng, ting vi ng ct ln : "Thn dn gi
trong nghim lnh. Gi c vua ln ng bit x bt u.
Mi ngi ng ti ch, ci u xung. Nguyn Tt Thnh ng nghim trang nhn ln pha
Ng Mn. Lng anh au tht. Bn tai anh nhng ting khc nc n. Nhiu c gi qu thp xung
hai bn ng. Anh nhn thp thong c vua chn i giy h gt, mc thng phc. Theo sau
c vua l cc quan cng triu. Tn khm s L-vc-c bc ti. c vua dng bc. Tn s
quan cn v ca hn tin n bn vua. Hn ni v hai tay lm iu b - v xa, Tt Thnh khng
nghe ting tn khm s ni nhng g. Mt tn s quan cn v hai tay nng ra trc mt vua
Thnh Thi trang giy kh rng v bt nghin. c vua cm nm xung t chi vo mt tn
L-vc-c, ri si bc qua mt n, i ln pha trc... Dn chng chp tay vi theo vua Thnh
Thi...
Cn ma chiu p xung kinh thnh. Gi! Gi! Gi ni tng cn! Tng cn gi xe ma
trong tri xa m mt!
Ba cha con quan tha bin ngi trong nh nhn ma. Thnh hi cha :
- Chng con ng ng xa, chng r lo khm s ni nhng g m c vua khng nn ni
gin?
- H lm theo lnh ng ton quyn B (Beau); mua chuc v cng p c vua phi
tuyn co vi quc dn v ti m mu chng li nc i Php. Nu c vua chu theo iu kin
y th mi c tr li nguyn v. Nu khng th b y i bit x qua b chu Phi. (70)
- H! Ngi Php, ngi Php - t ko di ging - gi ci tr bn tin qu!
Thnh hi thm cha :
- c vua Thnh Thi c tuyt ci iu kin hn h y m lc ln ng i y bit x,
lo khm s vn cn n ng p c vua th tht l d, phi khng cha?
- Ci k y thm c lm ch con. H chn lc bt u ct bc ra i, m l i y. l
lc d mm yu nht d b nhn cch cao thng, tit tho, chn ly s sng an nhn, chu
ting hn h. Do vin khm s vit sn li tuyn co a cho c vua k. c vua ni
gin. c vua nm giy bt xung t, mt c vua long lanh, ngi ni vi thn dn:
Mun dn n l tng n,
Vui chi b ngc ngai vng ring ta?
Hi i mt nc tan nh,

Cu th quc s y l n chung.
Cn ma chiu ko di. Ting ma m vang nh nhng ting nc n ca t tri!

18

Ni au bun v s kin vua b i y cha ngui trong lng th Nguyn Sinh Huy li b
buc thi gi chc tha bin B L, b nhim tri huyn Bnh Kh, tnh Bnh nh. Mt s quan
cn thn di triu vua Thnh Thi cng b h. Mt s khc xin. t quan. ang khi trn tr :
i Bnh Kh lm quan hay i dy hc, lm thuc, th ph bng Nguyn Sinh Huy nhn c th
ca bn, quan c hc ng Nguyn Cn bo tin : Vng Thc Qu trn ng xut dng
ng bnh v t trn ngy mng 10 thng 6 nm inh Mi (19-7-1907).
Nhn lc ang ngh h, Nguyn Tt Thnh xin php cha c v phng ving thy Qu v
thm ch Thanh... Nhng, ng ph bng cho Nguyn Tt t, con trai trng, v qu lm phn
vic hiu ngha y.
t ln ng v Ngh An c my hm th ng ph bng phi vo triu nhn lnh i Bnh
Kh. Tr v n nh, ng gi ngay con :
- Thnh! ang lm g con?
Thnh ng ln :
- Cha v! Con... mi mn c b sch "Nhng k khn nn" (71), con c, hay tuyt
cha .
Quan ph bng Huy ci khn o treo trn mc, ging ng chua cht :
- Nhng ngi khn nn! Khn nn! Con c c sch Ty, con c tht tin l bn Php
cn nhiu ngi khn nn tht khng?

Qua nhng trang sch, con thy bn Ty c v s nhng ngi khn nn, cha . Vn ci
bt cng "k n khng ht, ngi ln khng ra". Con ngi b y a kinh khng.
- Vy m h li bo ngi Php c s mnh sang y khai ha cho ngi nc Nam.
- Con dn cm, tha cha.
- Cha cha mun n. Con i th n trc i.
- Con cng cha thy i. Sng nay chng con i tin bn Dip Vn K v Si Gn, bc
Dip Vn Cng dn c, ton nhng mn n Hu, p chng con n bng c. Bc y bo :
"Mi cc chu cng d vi gia nh bc mt ba cm rt mn n Hu nh, v cha bit c dp
tr li Hu mt ln no na khng... "
- Cha... sm mai cha cng i Bnh Kh ri con .
Thnh nhn cha, v bi ri :
- Mai... sm mai cha ...
- Cha khng th tr hon thm na. i cho xong chuyn...
Hai cha con im lng hi lu. Tt Thnh t gi nc ln phn v rt mi cha. Quan ph bng
nng chn nc, mt ln hi mng ta trc mt, ng ni nh :
- Mai con thc dy sm, ra ch mua sm mt vi th lm mm cm m bc, thp hng
tng nh m con. Khong tra tra cha i. Cha sang thm mt ngi bn, hm sau cha i
thng...
- Cha i mt chc (mt mnh) rng c cha?
- Cha dn d cc con v vic hc, vic nh t ba trc. Mt mnh cha v Bnh Kh xem
sao! - Ting ng ni h thp dn : - Dn... Lm ngi dn l nguyn c ca cha...
*
*

Bng cy in xung vung sn nh bng hoa en xe rng cnh. Nhng con b cu ra lng
phi nng mt gc sn. My khm hoa rm bt lp le la bn b giu xanh...
Quan ph bng Nguyn Sinh Huy mc o, i khn xong vi ly ci treo x nh :
- Ta i con!
Nguyn Tt Thnh nng ci khn gi bng vi ty iu khoc vo vai. Anh nhn cha vi i
mt bn khon. Quan ph bng quay nhn bn th v ln cui. Ln khi hng vn bay lang
thang khp nh tnh lng ng hi ci u bc ra sn. Thnh h thp rm ca. Cn nh kn mt

im lm. n chim b cu ri khi gc sn chy lp xp, bay l l theo bn rn bn chn cha con
ng ph bng. ng dng li :
- Chim i n . Con v ly thc cho chim n.
Thnh r nhng nm thc xung sn. n chim xm xt di bn tay anh. Quan ph bng
ging cnh ln, bng di, lng ling trn mt sn.
Quan ph bng i trc . Thnh mang khn gi ca cha i sau. Hai cha con lng l bc v
hng sng Hng. Gn ti bn , Thnh si bc i gn bn cha :
- Con sang vi cha, cha nh?
Quan ph bng nhn con :
- Mt mnh cha i thi.
Gi di sng cng thi mnh, ci nh mun tut ra khi tay quan ph bng. T o, ng
qun ca hai cha con bay la c v pha sau. i chn Nguyn Tt Thnh si di chc nch rn
ln gi ngc.
Bn rng thnh thang. Mt sng mnh mng. Khch i ng ri rc tng nhm.
Hai cha con quan ph bng do bc dc ven sng. Thnh ni, gi ph nhp nha ging
iu :
- Nh con tha vi cha hm n, hc ht nin kha ny con s i v min trong. Con bn
khon... lc y con mun tm n gp cha th...
Quan ph bng chau my. Chn ng bc hi ngp ngng, ci trn u ng chan o
mnh. ng ni, ging cng rn:
- Cha knh th vo ng H T Bang tng l (72) cng ty Lin Thnh. Nu lp c trng
hc Dc Thanh ti Phan Thit, c th cha ti dy ch nho, con nhn mt chn dy ch mi.
Nhc bng cha khng n , con cng phi cng rn tm cho mnh mt hng dung thn, nui
ch ln..
Quan ph bng nt mt ti sng, nhn xung sng, con ang t t cp bn. ng t bn
tay ln vai con :
- Anh t ca con ngoi qu vo, con ni li vi anh con nhng iu cha dn. Vi con,
cha mong i rt nhiu . Cha i nh.
Thnh a hai tay nng khn gi trao cho cha. ng Huy gi cao ci . Chn ng bc xiu
xiu, bng v pha sau v ngn dn. ng i gia m hnh khch chen chc xung . Thnh
thong ng ngoi u li nhn con...

Thnh xe bn tay che nng nhn theo cha. Con ri bn, mi con nh li gm ch
ngang dng sng loang long xanh. Ci quan ph bng Nguyn Sinh Huy nh mt ci nm
nha vo nng qung.

19

Nguyn Tt t t Ngh An tr vo Hu. t bng hong trc cnh nh : cha i khi

kinh Hu, em trai Nguyn Tt Thnh b cm st t hm tin cha i, nm m man. Nhng
ngi bn thn nht ca Thnh l Dip Vn K, L Th Hnh v Si Gn, Cng tn n Hu
Minh v nh chng, Thnh nh c mt s bn hc mi gip thuc thang v cho lo... Tt t
chy thy, chy thuc tip cho em. Anh sang tn bn An Cu mi thy lang ni ting v nui ti
nh trong nhng ngy em bnh nng. Khi c bit r bnh nhn l con trai th quan ph bng
Nguyn Sinh Huy, thy lang khng ly tin bt mch k n v cng t chi c vic cm
nc.
Thnh khi bnh, hai anh em tr nh cho ch n tr ti qun Ao H (ng Mc nh
Chi by gi). Trng Quc hc c mt hc sinh mi hai tnh ca x Trung K, nhng hc tr
Ngh Tnh, Qung Nam l ng nht. Do , c hai qun tr dnh ring cho hc tr x Ngh v
hc tr x Qung. Hai anh em Thnh tr chung mt bung hng t tin nht, t git ly qun o,
n cm "bnh dn".
Thy L Vn Min gh thm ni n, ch ca hc tr Ngh, ng hng vi thy. Thy
Min bn khon ni vi anh em Thnh :
- Trc ngy quan ph bng i Bnh Kh nhn chc tri huyn; thy c bn vic n hai tr
n nh thy . Nh thy rng, c ni ngi hc ring bit. Thy khng sng bng cao lng m

v. Nhng nhn ba n ca hai tr, thy khng cm lng ni. Hai tr v nh thy . Nh thy c
mt khu vn xanh, c ngy khng lc no vng ting chim, c nhng chu cnh, cc loi hoa
qu, Thy bit tr Thnh yu cnh tr v thch hi ha. Thy s dy cho tr hc thm mn v.
- Tha thy, - Thnh l php ni - con v anh con rt bit tm lng vng ca thy. V chng
con khi c bn thy vic hc ca chng con cng tn ti. Nhng tha thy chng con cng
mun sng t lc, khi gp phi cnh ng no chng con vn gi c np nh.
Thnh nhn b qun o ca thy, ging xc ng :
- Thy l gng sng v ct cch ngi Nam chng con noi theo : thy tng du hc
bn Ty, n cm Ty, ni ting Ty, nhng khng h thy thy b tr i mt phn no ci ct
cch dn tc. Nhng chng con thy mt s thy ngi Nam m cch ni, c ch, n mc li
hon ton nh ngi Ty. Trong khi c nhng thy ngi Ty li ra cng hc ting Vit
Nam, mc y phc Vit Nam, t tn Vit Nam v tp n cc th mm, n tru thuc na...
Thy L Vn Min cm ly bn tay thon thon ca Tt Thnh, ging ng ni m p :
- Tc ng c cu: " khn t trng khn ra, di n gi vn di". Tin ca dn tc
phi trng i lp ngi tr. Lp ngi nh thy tht v dng...
Nguyn Tt Thnh hi bi ri :
- Tha thy khng c lp cc thy nhng ngi nh thy, th u c lp chng con?...
Hai thy tr cng nhau i khoan thai ti qun sch c La...
*
*

Nguyn Tt Thnh ngi trong lp nhn ln bng en :

Gi hc lch s cuc cch mng Php 1789.
ng gio ngi Php G-ri-phng (Griffon) bc vo. C lp ng dy u rm rp. ng ta
bc ln bc ging, a mt "im danh" tng dy bn. ng ni ging th : "Cc tr ngi
xung. Hm nay chng ta hc phn : Nguyn nhn n ra cuc cch mng 1789".
Gio s G-ri-phng bc xung bc, i xung i ln gia nhng dy gh hc tr ang
chm ch chp bi. Tai nghe, tay chp lia la m lng Thnh ngn ngang vi bao vn ca bi
hc lch s.
Nh vua ch nhn tc phong ca Thng v c c trch nhim trc Thng . Quyn
ca nh vua khng c gii hn. Nh vua c ton quyn i vi tnh mnh v ti sn ca dn.

"Dn khng c quyn m c bn phn vng lnh vua. Bo ch, sch v khng c in ra nu
cha c kim duyt. Nh vua c quyn ly ti sn ca dn bng mnh lnh tch thu. Nh vua
mun bt giam ngi no ch cn mt t lnh.
"Nh vua sng trong cung in Vc-xay (Versailles). C t mt vn by ngn n mt vn
tm ngn qun thn m s phc dch vua v v con vua l mt ngn ngi. Mi nm nh vua
tiu tn cho mnh l 50 triu bng (73), chim mt phn mi li tc nh nc.
"Nc Php thi trc cuc i cch mng 1789 c trn hai mi su triu dn, chia thnh
ba giai cp : gio hi, qu tc, th dn. "Gio hi l giai cp ng hng u trong c nc. Giai
cp ny c mt trm ba mi ngn gio s c t chc thnh mt on th cht ch. Nh vua
cng nhn cho gio hi quyn thu thu nhn mi bng lc, c ta n ring. Gio hi chim mt
phn mi din tch rung t trong ton nc Php, c nhiu lu i, bit th cho thu khp
cc thnh ph ln.
"Giai cp qu tc c u i th hai sau gio hi. Qu tc gm hai hng : qu tc dng
ging, thuc dng di chnh thng; qu tc hm l hng b tin mua t nhng i cha, ng
trc.
Quyn li ca m qu tc : mc sc phc ring, ngi hng danh d lc vo nh th, ni
yn tic; min qun i trng dng nh, hng c quyn trc php lut, ch b x trc
quc hi m thi. Qu tc cn c cc quyn : s dng t ai, quyn thu thu quyn sn bn,
quyn x n, bt phu, u tin qua cu i ng.
"Giai cp th dn gm nhng ngi cng chc nh, s quan cp thp, bc s, k s, nh vn,
nh bo, ngh s, lut s, thng gia, k ngh gia, th thuyn, dn cy"...
Chp xong bi, c lp t bt xung bn, tho ng o lt cnh tay vit ra, ngi nghe thy
ging. Thnh nhn chm chm ng gio G-ri-phng m anh khng nghe r thy gio ni nhng
g. Trc mt anh l mt nc Php c c Vi-ta-li nhn t thng yu m bc b R-mi. C
Ging Van-ging au kh m lng, trng li ha, nui nng C-dt sut i ng. C nhng
ngi m nh m Bc-b-ranh, nh Phng-tin. C gia nh bc trng hoa A-canh, ai cng tt
bng. C anh sinh vin Ma-ri-ut hng hi cch mng, c em thiu nin Ga-v-rt dng cm. V
nc Php y ry nhng tn mt thm Gia-ve, nhng thng ngi nh -rit- xcn, T-nc-i nham him, u cng (74).
Cng nghe thy ging, dng suy ngh ca anh cng di. Nhng cu hi ln ni tip hin ra
theo cc nhn vt m anh gp trong nhng trang sch thu c qun sch c La. Lng anh

cng trn tr v mt cu hi : Nc Php sinh ra c nhng nh t tng nh Mng-tt-ki-

(Montesquieu), Rt-x (Rousseau), Vn-te (Voltaire) v Cng-oc-x (Condorcet)... H
xng ra T do, Bnh ng, Bc i. H u tranh i quyn c bn ca con ngi - Nhn
quyn. Vy m t nc Nam ny l l ci ng Ty t u n chn lm y mu ca con
ngi?
Thnh cht tnh, trc mt vn l ng gio ngi Ty G-ri-phng ang thao thao bt tuyt :
- Cc tr v hc thuc bi. Hc lch s l phi hc thuc tt c nhng chi tit trong tng s
kin, tng thi i tng ng vua, v tng. Cc tr phi noi gng tr Nguyn Vn Th, H c
ng (75) hin hc lp trn cc tr. Tr Th nh tt c nm sinh, ngy cht ca cc vua, cc
tng, cc danh nhn ngi Php v cc bin c trn th gii. Cn tr H c ng li c b c
bit ti, nh ht tn cc con sng, cc dy ni ca nc Php. Tr ng cn thuc lu lu tn
nc, tn th , thnh ph ln ca cc quc gia trn khp hon cu...
Tan bui hc, c lp a ra sn. Thnh nhn quanh cc pha khng thy anh t. Thnh bc
dc theo li c mn, gng mt anh trm t. V Lim Sn, L nh Thm, V Chun, L Thanh
Cnh pha sau chy a ln cng i ngang hng vi Thnh, ci a tu tt...
Bt cht Sn hi Thnh :
- Thy G-ri-phng a cu m Th, cu m ng ln tn my xanh, Thnh thy sao?
Thnh nhn Chun v Cnh :
- Xin nhng bn Chun v bn Cnh l hai b my nh nht lp ca chng mnh cho
cm tng trc.
Chun mm ci. Cnh t tui nht nhm nhanh nhu ni :
- Hc thuc tn cc vua, tn sng, tn ni, tn cc kinh , thnh ph ln c kh chi. Thy
nu gng hai ngi trn lp n anh l mo ca thy chng ta phi hc thuc bi...
Thnh mt bun bun, l ng :
- Cc anh y hc ln c lp cao, thuc lng c nhiu pho s k, pho a d ca nc
Php. Bit nhiu cng qu, khng s tha. Tic l hai anh y li qun mt lch s nc nh,
chng nh ni tn cc con sng, cc tri ni qu hng mnh!
L nh Thm ni :
- C ln chnh hai anh n chi nh bc ti. ng bc h ti rt ly sc nh s sch bn
Php ca hai anh ra so b vi m con chu trong nh. Bng anh Th thy trn n th cun sch
"Hng Ngha gic t y th ca Tu Tnh, lin hi :

- Sch thuc ca Tu phi khng tha bc?

- Chu coi li tn tc gi v c li ta th bit.
Bc ti thy anh Th lng tng, lt gi pho sch trn tay mt lc kh lu m vn cha phn
r c l sch ta hay sch Tu. Thy vy, bc ti phi dn gii rch ri :
- Tu Tnh l nh i danh y ca nc ta. Ngi l ngi u tin t nn mng y hc Vit
Nam vi phng sch : "Thuc Nam Vit cha ngi Nam Vit". Pho sch Hng Ngha gic t
y th ca ngi c ngha l pho sch thuc gic t ca v danh y. Hng Ngha tc l qu ca Tu
Tnh, lng Ngha Ph, huyn Cm Ging, ph Thng Hng, tnh Hi Dng. Cn ch gic t
l gc ca cu : "d t o l gic t dn" ngha l ly o l ny m gic ng cho dn. Nh vy
l nh i danh y Tu Tnh t tn sch vi ch dn cho ngi lm thuc nc mnh mt
phng hng tr bnh cu dn...
Thnh v my bn hc cng lp va i va say sa nghe Thm k chuyn. i qu li r v
Ao H, Thnh chia tay cc bn, tr v qun tr. Trong tm tr anh vn sng sng mt cu hi :
Nhng nh cch mng Php (1789) dy ng dn chng Php nh bn thng tr tn bn,
c quyn c li, gii phng con ngi xc lp quyn c bn ca con ngi m quyn T do l
trn ht, sao dn chng Php vn cn "Nhng k khn nn", nhng k "Khng gia nh? Anh
tm nim : iu cha mnh ni ch phi : Cng bng vin l h x th?
*
*

L c Ty ba sc ngo ngh trn nc ta khm, ph bng en xung gng mt kinh Hu

u bun. Nhng on ngi qun o nu sng v mu sc thanh nh, l lt tay bng l vt v
cc cha ln, cha nh d l Pht sinh. Trn cc ng ng ca kinh thnh, nhng thy bi, thy
tng s v ngi hnh kht, ngi bn hoa sen, hoa hu, hng rng cng ng nm np.
Trn ng v cha hnh l, ngi dn Hu va ni chuyn cng bi, kinh k, va kho
nhau v chuyn su cao thu nng : thu rung ang thu bng thc, mi mu quy ra tin l by
quan ba tng ln mi quan, thu thn (thu inh) t hai ho tng ln hai ng bn ho mt
ngi. Chnh ph bo h v Nam triu cn ban hnh hng lot cc th thu mi : thu ch,
thu , thu mui, thu hng chuyn, thu hng ha... Li cn ci nn i phu, i lnh, n ngi
dn vo con ng khn qun, khng cn li sng.
B con nng dn huyn i Lc tnh Qung Nam ng ln ri. H bao vy huyn ng
i b su, gim thu b lnh bt xu... H cn ko ln tn ta cng s Qung Nam i quyn

li, i th nhng i biu ca h b bt giam. Cuc u tranh ang ngy cng lan rng nh m
chy rng.
Nguyn Tt Thnh ngh hc nhn ngy Pht sinh. Thnh i cha xem l, anh nghe c
nhiu ting ku than ca b con ang sng trong tnh cnh b "vc tht o xng"...
Mt sng thng t nm 1908 (76). Cng nh mi sng, Thnh cp sch n trng. Thnh ng
ngc : tng on ngi chn t, o rch, nn m, tay khng tc st t Cng Lng, An Ha, An
Cu v Kim Lung, Bao Vinh ko n trc ta khm. Thnh vi vng a cp sch cho anh :
- Anh a i gi em chy i gi mt s bn na n thng ngn gip cho b con...
Thnh chy v pha gn ch Cng gp L Thanh Cnh, Nguyn Hng Bnh, Bu Bnh,
Phan Vn Phc. Thnh va th, va ni :
- Cc bn i... ng bo i xin xu, chng mnh i theo ng h h, thng ngn gip h...
Mau i no?
C tp hc tr chy theo Tt Thnh nhp vo dng ngi nh mt con sng ma nc l.
Thnh cm ci nn lt nga ln, ni ln :
- S ngi ngho kh nh vnh nn, s giu sang quyn qu nh chp nn. ng bo i,
chng ta phi lt ngc ci tnh trng hin ti...
Tt Thnh v c nhm hc sinh Quc hc i trong i ng nhng ngi u tranh i quyn
sng. H va i va reo, h : "B su, gim thu, chm dt bt xu!". Mt s ngi trong m
biu tnh cm ko, cm lc nhn nhng thanh nin trai trng v cc ng tui trung nin, ai
tc bi m c hnh lin b h ko vo v ng hi ngn tc kiu mai cua. ng bo gi l
"cp tc Duy Tn". Thnh vi nhm bn hc cng trng chy ln pha trc, thy Sn,
Thm cng vi anh t ang i trong dng ngi. Phan Khi ang ng trong ng, khut sau
dy b xanh xn bng bn, lp l nhn ra dng ngi i cun cun... Tt Thnh chy r vo ng,
gi :
- Anh Khi! Sao anh...? Anh m khng ra gip ng bo i b xu, gim thu ?
- T ny gi mnh cha r h lm ci chuyn chi y?
- H i c c quyn sng! Anh l chu ngoi quan tng c Hong Diu m ng ngoi
nhn th cuc ?
Phan Khi mnh dn hn, bc si chn qua hng ro, nhp vo dng ngi chn t, u
trn, thng bc...

Nhng dng ngi t hi trc ta khm, ni di ra tn cu Trng Tin, nghn c li i.

Lnh kh xanh dn hng ro trc b ngi. Tn khm s trnh mt. Tn La-xut ngi trn
yn nga chin c thc qun lnh c y li ln sng ngi ang p ti. Thnh v nhm hc
sinh Quc hc ng hng u ca m biu tnh nhn r mt tn thc dn. Hi nm ngoi hn
diu nga trc hng ro lnh trong bui sng bt vua Thnh Thi i y. Tim anh au nhi. Anh
v cc bn dng ting Php cng h ln nhng iu ng bo i : b xu, gim thu, cn t do,
cn cm o, cn sng yn n trn qu hng x s.
La-xut ghm cng, con nga chm hai v trc ln h di theo ting gm ca ch n...
C m lnh gi gy tre qut ti bi xung m hc sinh Quc hc. Tc nc v b! C mt
khi lc lng qun chng nh ngn sng thn p xung qun th...
m lnh kh xanh chy dt da tu tn. Tn La-xut thc nga quay vo. Lp tc gim
binh gi lnh Ty, lnh kh t n Mang C ln.
Sng n! n xt qua u. Ngi ngi tn lon... Sng n ran kinh thnh. Ngi dn Hu
ng xung!
Tt Thnh v cc bn anh chy v pha trng Quc hc. Anh vn nghe ting : "ng bo
tip tc ko v thnh! Cht n cn hn sng kip nga tru. Tin v, ng bo i!".
Gia bin ngi o t, Thnh thy mt ngi trc tui anh m u mu chy c mt on
ri ng gc xung v ng Chng b suy tnh, Thnh ci ngay o ra, x, lau mu trn mt cho
nn nhn. Mt vt thng di qu ngn tay trn gc trn bn tri. Thnh ly manh o ca mnh
bng b li. Mt s b con xm li. Sn cng va chy ti. Thnh gic lun :
- Sn khing mt tay anh y v nh gn y gi tm...
Nn nhn m chong mt nhn Thnh. Anh ta li nhm nghin mt, lm i. Va lc c
ngi chy ti :
- Ngi lng tui . i n cc cu cu nn cu kh cho anh n... Cu mt ngi phc
ng h sa!...
Thnh v Sn chy v ti qun c La. t v mt s kh ng hc sinh cc lp ang bn
tn... Thy em tr li, t va mng va lo lng, ni :
- Thnh ! C Ty chng n nhn ra em i hng u cng m hc tr i h ho "cp tc
Duy Tn", lm reo, ni lon. Bn lnh tp, c Ty va n qun tr Ao H n bt em !
Thnh nhu my mm ci.
- C Ty, lnh tp cng m ti cng trng na. - Mt hc sinh nm th ba trung hc ni.

Nhng cp mt hc tr nhn nhau ng ngc...

Hong hn bung xung kinh thnh. Gi h di trn sng Hng hun ht.

20

Cuc ni dy ca ngi Tha Thin - Hu ko di n ngy th t th b dp tt.

Nguyn Tt Thnh b cnh st sn ui. Anh phi sng n nu trong nh mt vi bn hc m
cnh st v nh trng khng ti. Thnh c anh t v mt s bn hng ngy em cho
nhng tin tc mi trng Ta khm s cho ngi sang trng Quc hc khin trch v v hc
sinh tham gia biu tnh chng "nh nc bo h". Ta khm cn ban b lnh : "Nhng tr no
ch l a tng, v b r r m nhp on nhp ng i reo th phi lm giy t th vi hiu trng
mi c hc tip. Nhng tr no ng ra h ho dn chng v hc tr tham gia bo lon th
phi ui khi trng ngay".
Thy L Vn Min v mt s thy ngi Vit phn i vic ui v bt hc tr lm giy u
th. Vin khm s nguyn c bit thy Min ti Pa-ri, nhiu ln mi thy sang ta khm chi,
nhng thy t chi. Thm ch mi ln y n trng Quc hc, c gp thy L Vn Min,
ng u trnh mt y. Ln ny, ly lng thy Min, y "min ti" cho nhng hc sinh tham
gia v biu tnh chng bt phu gim su thu ca b con nng dn Tha Thin - Hu. Nhng,
Nguyn Tt Thnh vn phi lm "t th" np cho hiu trng v i theo hiu trng n ta
khm cam oan t nay v sau khng c lm vic g gy tn hi n "s nghip ca nh
nc bo h".
t a thy L Vn Min n gp Thnh. Thy Min chn thnh ni :

- Trc ngy i Bnh Kh nhn chc, quan ph bng c dn thy : ... hy v tnh bng hu
gip ti trong vic chm sc cc chu t, chu Thnh, c bit l chu Thnh hc ti thnh
chung. Nu quan ph bng khng gi gm th thy vn lm phn s y vi hai tr. Thy rt qu
ci tm, ci ch sng ca tr. Thy mun tr. chu nhn nhc hc cho ti bng thnh chung ri
tr s t quyt con ng sng ca mnh...
- Tha thy, - Thnh ni t tn - con khng li o thy tr. Va qua, con hnh ng ng.
Con c nm ba ch, bit suy ngh, con sang tui mi tm ri, con khng th th trc vic
ng bo mnh b ch p, phi ng dy i c quyn sng. Con bit n thy mun gip con
c tip tc hc n u n a ci trng ny. Nhng, tha thy, con cam chu b ui ra
khi trng ch khng th t tri mnh np mng cho ta khm!
- Tha thy - t ni - va ri Cng tn n Hu Minh gp con cho bit : m gp v ng
khm s, nh xin cho Thnh c tr li tip tc hc, do vy m ta khm mi c ci "c n"
gi sang trng...
- ! - Thy gio Min hi ci xung, v ngc nhin. - Th ra ng sau ci vic ta khm cho
tr Nguyn Tt Thnh c tr li trng hc cn c...
- Tha thy - ging Thnh anh li - lo khm s dm cha bn u th vit sn ra
trc mt c vua Thnh Thi gia lc vua bc ra khi hong cng ln ng i y. c vua
nm ci t giy nhc nh y xung t ngng cao u : Mun dn n l tng n, vui chi b
ngc ngai vng ring ta?.... Tha thy, vua ung dung i y, khng quay tr li ngi trn ngai
vng n l. Ci gh hc tr! Con yu n nh yu ci thm nh in du vt con tp b, tp i.
Nhng con khng th chu nhc m ci gh c mnh bng thnh chung. Thy hiu cho lng
con...
- Tt Thnh! Con ng ni thm mt li no na! - Thy L Vn Min hai bn tay bng ly
mt ni. - Con hy i... i theo ting gi ca lng con... Thy v v thn sinh ca con...
Thy gio L Vn Min nghn ngo nut tr vo nhng li ng cha kp ni ra. ng t bit
Nguyn Tt Thnh, ngi hc tr li trong tm tr ng ci n tng nh con s 1 ng
u hng s di v tn...
*
*

Thy gio Min i ri, Thnh cng bng khung v li thy ni lc u : "Thy ti th
nc Php. Qu l mt cng quc bc nht hon cu. Nc Vit Nam l hng nhc tiu,

thua km h nhiu lm. Cc bc tin nhn, cc nh c khoa bng dm ng ra chng ngi

Php, rt ng knh phc, nhng ch l ly gy chc tri. Rt cuc, ht tht bi ny n tht bi
khc. Lp ngi tai mt nh Trn Cao Vn, Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng, ng Nguyn
Cn, Ng c K, Nguyn Hm, Nguyn Thnh, Nguyn Vn Ngn, ng Vn B, L Vn
Hun, Phm Vn Ngn... u b gng c y i bit x. Quan ngh Trn Qu Cp b cht u,
mt xc. Phan Bi Chu v nhng ng ch ca ng hin ang sng lnh nh, phiu bt trn t
Ph Tang, t Tu..."
Tt Thnh bn khon : ng Phan Bi Chu coi Nht l cng quc ca chu , chn Nht
lm ch da ui ngi Php, ginh c lp cho nc nh. Nhng nghe ni Nht ang bt
u tr mt vi ng Phan, thn thin vi Php. Thy gio L Vn Min i Php v thy Php l
nc hng mnh, thy nc nh nh yu tuyt vng Thy coi vic ta mt nc cho Php gn
nh mt nh lut, khng cn phng cu na...
t i tin thy Min ri v qun tr Ao H, lc tr li vn thy Thnh ngi trm ngm nh
pho tng, anh an i em :
- Nu khng cn li Hu ni th em v Bnh Kh vi cha, hoc em v Ngh An vi ch
Thanh. Em ngh ngi nhiu c ch g?
- Khng ngh sao c anh? Bao nhiu ngi tai mt ca t nc ln lt b git, b h
ngc, hoc y i Cn Ln, Lao Bo... Cn na th li nut hn, coi vic nc mnh mt cho
Php l iu khng trnh khi.
- Thy Min ni cng c phn no ng ch em?
- Anh biu c phn ng l nhng phn no?
- Chng mnh i n u cng thy ngi Php h n nm quyn cai tr, cai tr t vua cai tr
xung. Chng mnh hc, c sch, thy nc Php h vn minh, th g h cng hn hn nc
mnh. Nc ln c hip nc b, k mnh bt nt ngi yu, thi no cng vn c chuyn ,
em .
- iu anh ni l hon ton ng. Nhng, em thy nu cuc i ch quay c mt chiu :
ln thng b, mnh c yu, th nhn loi t xa ti nay chi c ln theo ci trt t y. Tri li,
dn tc ta nh m thng nh Hn, thng nh Tng, thng nh Nguyn, thng nh Minh, thng
nh Thanh. T tin dm nh thng k th dn tc ln mnh hn mnh gp bao nhiu ln, l
no ngy nay li khng c ai dm dng u vi qun Php cng bo?

t ngi lng nhn hai bn chn em lun lun x dch trn nn nh. Anh hi em mt cch
t ngt :
- Em nh th no?
- Em ri khi Hu ngay hm nay.
- Em i u?
- Em i ln v min trong.
- lm g?
- Em cn mun i xa na. i bit, hc, ri lm c mt vic g c ch cho dn
mnh, nc mnh...
- Em ngh k cha?
- T lu em tm, la chn cho mnh mt hng i, anh .
- Em quyt th hnh. Anh hc ht nin kha ny, anh cng s chn mt hng sng hp
vi mnh...
Hai anh em nhn nhau. Mt t! Ngoi vn khuya, ting chim ri rc vng vo nh tng
git l ri : quc... quc...

21

Nng. Mt th nng nh t bin dng ln, trn y.

Gi. Mt loi gi nng t bn kia Trng Sn trn xung, d di.
Nng. Ci nng nh la bc vy hm c bn pha kinh . Mt tri nh mt ci vung la p
xung Hu. Hu ngt ngt!

Nguyn Tt Thnh si bc trn ng ph nng ran. Nhng chic l ri, gi cun trn
ng thm thm. Anh thy bu tri Hu... mt t Hu... thnh quch... cung in... n i
Hu quay tt trong m l bi mt m. Anh cng cm thy mnh ang nh mt chic l ri khi
cnh cy bay trong gi cun.
Thnh ri khi Hu, anh i theo mt nhm ngi Qung Ngi ra bn ko mch nha v mua
ko m xng a v Qung Ngi bn. Nhm li ko ny c chic xe nga. Thng xe rng, c
ngn ch hng, ngn nu n, ng lng thc d tr i ng di, v c bn, nm ch
nm. H i bun ng xa, qua nhiu ni o him tr nn c c kh gii chng cp ng,
chng h bo. Thnh bt quen c nhm li ko t nm trc, h ch ko mch nha ra Hu b
n thu ng Ba c hip, tch thu ko ca h. H nh nh tr ng Ba tm gip ngi lm n
kin bn n thu. Thng ngy Thnh i ch mua go, mua thc n. B ch nh tr ng Ba
thy mt cu con trai khi ng m phi i ch, lm bp, b tm hiu, bit c Thnh l
con trai quan tha bin B L Nguyn Sinh Huy, sng cnh g trng nui con. Do vy b ch
nh tr ng Ba nh anh lm n gip cho nhm li ko mch nha. Hm cng vic xong
xui, nhm li ko bin mt ci l nh b ch tr a n nh Thnh t. Thnh t chi.
H ni n mi, anh nh ly mt bt ko mch nha v mt t ng phn. c tnh cao thng y
ca anh in su trong tnh cm nhm li ko mch nha. Lc anh ng li xin c i nh vo
min trong, h n mi anh vi mt nim vui c dp tr ngha c.
Con ng t Hu vo x Qung nh mt si dy vt vo qua nhng ni non khut khc,
ip ip trng trng. Con nga bm en mt, ui di phu ph, dng thon thon ko c xe
chy xm xm theo tay cng ca ngi x ch. Thnh c nhng mt ch ngi thoi mi
nht. Anh c th nhn xa ln pha trc, nhn sang bn ng qua ca s nh. Lc no mi,
anh c th nm dui thoi mi ngang lng thng xe. Anh khng dm ngi v tr tt ny. Nhng
c ba ng li mch nha u nhng :
- Cu m i v x Qung ln u, cn ngi ch n mi d nhn c phong cnh sn thy
hu tnh.
ng x ch vui v gii thiu :
- T y v Qung Ngha (77) c nhiu cnh p. Ch tnh n Ca Hn cng c cnh p
Lng C o Hi Vn, bn Nam ... Cu m c ch trong mt th nhn ci p mt ha p
hai, p ba, bn ln.
Thnh trnh li cao v mnh, anh khim tn :

- Mi mt cuc i xa l mt dp hc hi c nhng iu b ch, cc bc .

- ng. ng. - ng x ch v n ni - Cu m ni ng. i mt on ng, hc mt sng
khn m!
Cuc hnh trnh ngy u tin qua c Lng C. Ngi x ch li nga r vo mt lng nh
di chn o. Mi ngi xm vo vic cm nc trc khi tri ti. ng x ch cho nga n
thc, ung nc. Thnh ly lim, st i ct c cho nga C nhm li ko ngc nhin :
- ! Cu m... sao cu m li i lm ci vic...
ng x ch ging ly ci lim trn tay Thnh.
Thnh phi ni r rng :
- Tuy l hc tr, con nh quan, nhng t lc cn b, nh vi b ngoi, ti quen nhng
vic nh th ny.
- Qu ha qu! Qu ha qu tri! - Nhng ngi li ko xut xoa tm tc. - Nh quan nn
cng nh nh cu th cnh dn en hn l kh i ba phn!
Qua mt m ng bn o My, Tt Thnh thy sng khoi nh qu nh. Ngi trn xe
nga lc l gp ghnh m u c anh vn cha ht bng khung v gic m v qu nh m qua.
Hnh nh nhng ngi thn qu nh bn rn trong tm hn anh...
Con nga ko c xe ln o Hi Vn, chn choi v sau, ton thn rn ln pha trc, ci
u lc l, b bm en mt php phng, c dm dp m hi. Thnh thng con nga ko nng
:
- C l ta xung bt, y xe cho nga mt cht.
- Khi - ng x ch ni. - Sc nga khe, dai lm. Ko chng ny ch thm thp g vi sc
ca n. V ln dc, n phi rng sc cht xu .
Gp phi bui tri m, o Hi Vn chm trong my trng. i trn o, ch nghe ting sng
bin ha vi ting gi h. My bc li ko bn khon :
- Tic qu, gp phi hm tri xu, cu m khng c nhn thy mt bin nh la, ngn o
nh thp ng en, my gm, nng t... Hng v v th mng lm, cu m .
Thnh a mt ra xa, ton mt mu trng bng bnh. u con nga nh mt mi thuyn r
mn my trng i vo ci thn tin. Anh bt u cm thy l th nh mt chng hip s "chng
qun g da nga bc thn".

Bng nga h, nhy chm ln, chn vo cng xe! C xe b v pha sau. Ngi, c
trn xe ln c c, nga h vi ting yu ui, vng vy... Ting h gm. Mi ngi ht bng
hong, chong dy. ng x ch ku tht thanh :
- i! Tri t i! H v nga! Nga b h mc c ri.
Mi ngi xm n quanh con nga. Con nga qu xung, mu ang chy lnh lng
nng hi hi, vt thng c toang hoc, cung hng b t la tha, b bm en mt ph kn
mt nh ang ng.
ng x ch khc :
- Kh thn con nga qu ca ti, v vng cng xe m b cp v trm mi nn c s ny!
Nu n rng chn th mt cp ch mi cp cng kh nh c mt ci lng ui ca n. i!
N kt bn vi ti gn mi nm ri. N v nh ti lc cha mc rng kia m.
ng cm con mc cn di i theo vt mu mng c nga b h tha. Ai cng a nc mt, v
v bn tay ln mnh nga cn m m hi. Tt Thnh ngi bn u nga vut mt cho n v
vut b bm mt ri bn tay.
ng x ch quay v, cm php ci mc xung bn mnh nga, tay chng nnh.
- Ti m gp c th thng cp cht ti hoc ti cht ch chng chu vy u! Hu... hu...
hu... - ng m mt khc to.
Anh em li ko an i :
- Gp xui (ri) vy ri th ta liu vic cn i thu Ca Hn ko ti trn o mt.
ng x ch tm c mt trng c bn thung lng. Ch c mt ci cuc v my ci li mc,
h chuyn tay nhau o bi. Thnh ci o ngoi, xn qun qu gi khun , ht t ln. o
c mt ci h di, su lt va thi hi nga, ng x ch lng si dy thng ngang mnh nga,
mi ngi xm vo cng ko. ng x ch nc mt ngn nc mt di, nh Thnh :
- Cu m vn nhng hn ra xa v chn bng cc gc cy ng M xy xt, au.
ng x ch e cu m Thnh cha thng cm v cch gi tn knh ca ng, ng phn trn :
- Cu m i, ci ging nga lc cn sng th lm thn ti t cho ngi, khi cht ha thnh
thn M, chu ni n i th vng, th .
- Chu c hiu phn no ci iu y, ch .
Ngi m con nga c vun cao v xp xung quanh. ng x ch qu trc m, khn :
- Tha ng M! Ngi xa dy : "Con tru l u c nghip. Con nga l va tin". Lc ng
cn sng, ng g lng lm lng nui c nh ti. Chng may ng b lm nn gia trung, gia

o nn chng ti mai tng ng qu s si xin vong linh ng m lng hi h cho chng ti c

phn nh. Xin ha vi ng chuyn i kinh ti chng ti s c l bc lng thnh t trc m
ng.
Nguyn Tt Thnh cng ng vi cc ng li ko mt hng ngang trc m "ng M", vi
nm vi. Anh nao nao nh lc ng trc ngi m ngi thn. Mi ngi xp sp li on
vo xe. Tri tra. Sng tan. My trng tri trn nh ni. Bin tri xanh xa di chn o
thm thm. Thnh cm thy ng ngc trc bin c ni cao ny.
ng x ch ging cng rn :
- T y n Lin Chiu khng cn xa na. T Lin Chiu n Nam mt dm v v
Ca Hn cn hn hai dm na. V thu tnh l Qung Ngha cn nhng ba mi tm dm kia.
- Chng ta xp t cch i sao cho tin by gi? - Mt ng li ko hi.
ng x ch ni :
- Mt ngi cm cng, hai ngi y xe, hai ngi na ngi trn xe, ri li thay nhau ngi
y, ngi ngh. Ring cu m Thnh c ngh trn xe. V ti Ca Hn ta tm xe quen gi
cu i nh v Qung Ngha.
- Cc ch i! - Thnh ni - Cc ch nhn ghp chu vo cng mt chuyn i ng di
ngy. Mi vic may, ri xy ra dc ng, chu cng c chia phn, cng gnh chu nh my
ch vy.
- Cu m c ci bng tt y, by tui bit - ng x ch ni. - By tui thng ch hc tr, tay
yu chn mm m lm ci vic o t ct g, ti nghip qu ta!
- Chu chu ng nhng ni kh quen ri, cc ch ...
- Vy th - my ng li h hi ni - ta i no ! i !...
Thnh hai chn choi ra sau, ngi vn ln trc, tay un xe bc i gia m vang bin c
v gi h o My.
*
*

Vo thu th x Qung Ngi, Tt Thnh li y my ngy v thm mt qua chuyn i

ng di. Nhng ngi li ko mch nha rt knh n vn hc v mn tnh sing nng, c hin
t ca Tt Thnh, tha thit mi anh li dy cho cc con, chu ca h hc. Anh t chi :
"Chu cn t tui, cn phi i y i lm lt nhng iu hay l phi thnh ci vn, lc
c i dy hc hay lm vic g mi tht s c ch, cc ch ".

Nhng ngy lu li th x Qung Ngi cng nh i qua Qung Nam, Nguyn Tt Thnh
nghe c nhiu ting dn ku than. Li nguyn ra thc dn Php, on thn bn tay sai bun
dn bn nc, chng nhng Thnh nghe c kh nhiu m anh cn nghe c nhng ting dn
ngi ca, thng tic cc ng ngh, ng c ng t ng b chm git, t y v ngha ln. Ti
Qung Ngi ngi ta bn tn nhiu nht l v dn ni dy t nh tn i vit gian Nguyn
Thn. Khp cc ng ng, ni ch ba, trong qun tr, ca hng nc... h k v lng thng
dn, tinh thn tit tho ca quan Trn Vn Ph (cha Trn Ph) lm tri huyn c Ph. ng
khng chu hp tc vi tn cng s - n p nhn dn ni dy chng su cao thu nng. N
ha s thng chc tri ph cho ng. Nhng ng mng vo mt tn -. N da s cch chc
ng nu ng khng m phu, a lnh i theo n v cc lng trong huyn lm nhim v. ng
chng li v tht c t t ti cng ng. V ng l b Hong Th Ct bng b cc con n
ca Ty th x Qung Ngi, dng qun bn nc ch kim sng...
Ri Qung Ngi, Thnh i vo Bnh nh. Anh i vi phng tung Vinh Thanh huyn Tuy
Phc, tnh Bnh nh, qu ca quan thng th o Tn. Phng c mi ra din ti th x
Qung Ngi v gip cho phng tung y dng v "Hong Phi H qu quan" ca o Tn.
Thnh n xem on tung qu quan o Tn din v ca o Tn vi mt tnh cm su
nng, thm kn. Anh ngi xem tung, nhng trong u anh thnh thong li xut hin nhng hnh
nh quan o Tn cng m o vi cha mnh trong cn nh nho nh thnh ni, kinh Hu.
m ht tan, Nguyn Tt Thnh dng dng khng dt ra v c. Ngi di xem ht v
vn, phng tung thay o xong, anh ngm ngh mt lc ri mnh dn n gp ng trm
phng :
- Tha ng, chu xin gp ngi va sm vai Hong Phi H .
ng trm phng nhn Thnh ng vc :
- Cu gp c vic g?
- Tha ng, chu t ngoi x Ngh v y. Chu thng c nghe cc bc cha ch ca tng
tung Bnh nh. Nay chu c xem phng tung ca qu hng quan o Tn, qu l "danh
bt h truyn". (78)
ng trm phng v cm ng :
- a t v nhng li phm bnh ca cu.
- Ring c mt ch trong vai Hong Phi H, chu mun ni -ra iu trm ngh ca chu m
e c s tht th khc no "nh trng qua nh sm".

- Cu t x Ngh v y, li c lng h c ti coi phng chng ti ht m cn cho li

chu ngc na th l n tri ng, chng ti ghi nh mi.
- c nh vy tha ng, chu mnh dn xin t by : Ngi ng vai Hong Phi H cng
nh tt c cc vai trong v tung u gii b, ht hay. Chu c nghe cha chu thng m o
vi bn : Din tung m ch c ht hay, iu b km v ngc li, th chng khc chi ngi bn
thn bt toi (79). Bi v din tung l cng vic chm tr hnh nh ngi i trn sn khu, lm
r tng c ch, phong , tnh cch, li n ting ni ca nhn vt. Li cn phi trm tr ci hn
vn ca ngi vit v din trong tng cu, tng li vi bao nhiu thn sc : h, n, lc, ai, i, ,
dc (80), tc l by ci tnh trong con ngi ta. Chu thy phng ht ca ng thnh t c
nhng iu y. Ngi ng t nht l vai Hong Phi H. Nhng, vai Hong Phi H cn gng
mt ch kh quan h, l iu ci cha tht ng tm trng nhn vt. (ng trm phng
tung ngc nhn Tt Thnh, mt lp lnh nim vui thn phc). Chu cho l - Tt Thnh ni vic chm tr tnh cch nhn vt Hong Phi H l iu khng d, m kh nht l lc ng ta ci,
mt ci ci m nc mt. V Hong Phi H l ngi nhiu phen vo sinh ra t, dc ht tm
sc th vua, nguyn sut i trn o trung qun. No ng vua Tr li lm nhc v mnh. Ci
kh x cho Hong Phi H l c dm chng li vua bo v danh d v chng mnh khng? M
chng li vua l chng mt nim tin, mt c mnh mu hy sinh v n, v nh vy liu c
mang ting vi thin h, mnh l k phn phc khng? Hong Phi H vi tm trng y cho nn
ht ln hai ting phn Tru ri ci, Hong Phi H ci ai? Phi thy Hong Phi H ci c ci
ch nh Tr, mt ch dy cng xy p vng bn t my i nay sp ch v mt sc
p, v mt ngi n b. Hong Phi H cn ci mnh m qung, hy sinh c i mnh mt
cch v ngha! Theo chu, ngi sm vai Hong Phi H phi to nn mt ting ci lt t c
ci tm trng ny.
ng trm phng tung m chong ly vai Nguyn Tt Thnh lc lc :
- ng cu l... Cu l thy tung ri!
- Khng dm. - Tt Thnh p. - Tha ng, chu ch l ngi khn gi nh thi .
ng trm phng tung li v vai thn mt :
- Xin cu cho bit qu danh?
- D, chu l Nguyn Tt Thnh .
- Cu cn tr m tinh tng ngh thut tung khin ti phi sng st. - Ging ng bi hi
: - Lc sinh thi thy tung ca chng ti, quan o Tn thng ni vi chng ti : "Ngi x

Ngh rt m tung v thng thc rt tinh tng". Thy cn nhc tn nhng ngi bn ca thy
nh quan c hc ng Nguyn Cn, quan ph bng Nguyn Sinh Sc, ng gii nguyn Phan
Bi Chu...
- Tha ng cha chu l ph bng Nguyn Sinh Sc .
- ! Tri t! Cu... l con quan ph bng Sc! Hn chi! Hin thi quan ph bng ang ngi
gh tri huyn ti Bnh Kh, trong tnh chng ti.
- D. Chu v thm cha chu y .
- ch ch, cn chi bng. Chng ti mi cu m cng i v vi phng chng ti. c
vy th vinh hnh cho chng ti lm lm.
*
*

Thnh bc vo ca huyn ng Bnh Kh lc chiu t. Quan huyn Nguyn Sinh Huy v

vi ngi lnh l ang lm vn. Ngi lnh nhn thy khch l ni :
- Bm quan, c th sinh no... trng l kia ?
Quan huyn Huy nhn ln, ngc nhin :
- ! - ng nghim nt mt, ni vi anh trong lc i v pha Thnh : - Ngi con th ca ta.
Thnh chp tay :
- Con cho cha. Cha c c khe khng, tha cha?
- , rt khe.
My ngi lnh chy n :
- Knh cho cu m!
- Xin cho cu m n thm quan ln!
Tt Thnh p li rt l php vi nhng ngi lnh hu ca cha mnh.
m lnh xung nh bp lo cm nc. Quan huyn Huy dn con v phng ring ca mnh.
ng ngi i din vi con gh trng k. ng hi lnh lng :
- Con i u m qua y?
- D, con n vi cha .
- Anh n vi ti lm g?
- Con n thm cha ri... con i...
Nt mt ng m li v thong ci ti :

- c. Cha tng con i theo cha th ng bun. Con phi t tm ra cho mnh mt hng
i, mt con ng. i cha khng c con ng, ch c mt ng ct. Cha khng lm c
iu mnh hng c nguyn : v T quc m ng gia trn tin, v cng bng m ri u trc
m cng quyn bo ngc. Cha nh chu phn : ch on, hn trng (81).
- Nh li cha dn con hi nm ngoi, nay con nh n Phan Thit, trao phong th ca cha
ti ng H T Bang. Con s xin c dy hc trng Dc Thanh mt thi gian, cha .
- Phi. Con c mnh dn lm, mt khi lng quyt. Con n tui trng nin ri. Nh l :
"K u gi duy ph mu s hu chi thn, k trng gi duy quc gia s hu chi thn, k lo gi
duy hu th s quan trng chi thn (82).
Hai cha con cng si m cho nhau trong m trn t Ty Sn, qu hng ngi anh hng
o vi Nguyn Hu.
Sng hm sau, ng Sc ra huyn ng x mt v kin ko di c ngy hm qua vn
cha xong. Anh Thnh nh mt anh lnh huyn, ngi p Ty Sn a i thm min t t ngha
"o vi c o". Lc tr v mt tri trn bng. Thnh thy gng mt cha anh nh thp lnh.
Anh cha r nguyn do m lng c thn thc vi ni c n ca cha.
Anh lnh l bng cm ln v l php mi hai cha con quan huyn :
- Bm quan ln v cu m mi cm !
Thnh cha ngi vo bn n trc. Anh ngc nhin thy cha t tay m lng bn v nghim
ging nh hi cung phm nhn :
- Mn tm he ba qua cn kh nhiu sao khng...
Anh lnh lng tng tha :
- Bm quan ln! Con s y khng k mo n ht c ri .
ng huyn Sc t mnh tay gn nh nm ci lng bn xung phn ngi, hi :
- Mo n vng th ht mt con hai con, sao li ht nhn tng y con tm he to gn bng c
tay?
Mt Thnh ti sm li! Anh thm ngh : T ngy cn sng di nch cha cha bao gi thy
cha n ming n, sao by gi...? Chng l ci "quan tham li" cng nhim vo cha mnh?
Anh lnh hu mt xanh nh l, ni lu c li :
- Bm quan ln! C n tri soi xt cho con. Ch c mo n thi !
ng huyn Sc p mnh tay xung bn, qut :
- Ta s tra cu n ni. Anh n tm m cho mo th trc hi bn qun ngay.

Ngi lnh hu qu xung t khu u, tay vi :

- Bm quan ln! Con n tm . Xin quan ln rng lng hi h cho con!
Thnh hai tay m mt quay i. Nhng ng Sc ci xung nng anh lnh hu ng dy,
ging ng thm nc mt :
- Ti xin li. Ti xin li anh. Mo khng n mt tm, anh cng khng n mt tm u. a
tm he vn cn nguyn vn ti ang giu t h s. Ti th anh m nghim ra vic x v n
sut hai ngy m b can vn cha chu nhn "ti". Lc ti phi dng bn tay p bn hm da,
truy bc th b can lin "th ti"! Ti e rng h b oan!
ng quay li ni vi Thnh, ging xc ng :
- Lm quan du c gi mnh trong sch cng khng trnh c ht li lm. Ch mt ln gieo
oan th cng phi ba i mnh chu on. S tht c con . Thi... i i... con! Nc mt con i
tm nc... Sm mun ri cha cng s l nn nhn ch khng th l k st nhn trn ci gh quan
trng ny!...

22

Du chn Nguyn Tt Thnh in xung t cc Nam Trung B. Di nh nng thiu, bng

anh nghing nghing bn bng nhng thp Chm trn tri.
Trn ng i vo, tnh c Thnh gp ngi bn c, Phm Gia Cn t Bnh Thun tr v
Ngh An. Thnh vit vi th gi v qu cho ch Thanh v anh c Khim. Anh k kh t m nhng
chuyn xy ra trn dc ng vo ca mnh. Anh miu t v cuc sng c n v s chn
chng vic quan ca cha. V Thnh tm s trong th "... Em nhn mt chn dy hc ti
trng Dc Thanh Phan Thit. Trng ny c cc lp t, lp ba, lp nh v lp nht. Hc tr

c hc ba th ch quc ng, ch Ty, ch nho. Cc mn s k, a d, cch tr, ton php,

ton ... u c son dy theo mc ch ca trng m mang tri thc cho hc tr, o luyn
h thnh ngi ch nc, li nh... Em nhn dy ch Ty cho lp nh, dy s k, a d cho lp
nht. Em c nhn v dy trng ny l c s gip ca ng H T Bang, bn thn ca cha.
ng l tng l cng ty Lin Thnh thng qun chuyn sn xut nc mm. Cng ty ny l do
cc ng Trn Qu Cp, Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng, ng Nguyn Cn... ku gi cc
nh hng tm hng sn gp vn kinh doanh xy p cho cng cuc m mang dn tr, dn sinh.
Cc c Nguyn Trng Li, Nguyn Qu Anh, H T Bang, Nguyn Hit Chi, Trn L Cht, Ng
Vn Nhng l sng lp vin Lin Thnh. Trng Dc Thanh do cng ty Lin Thnh thng
qun bo tr...". Cui th, Thnh dn ch gi v anh trai : " Trng Dc Thanh l mt cung trn
con ng em i... Em s li y mt thi gian ri i tip v Si Gn...".
*
*

Ca bin Phan Thit hnh cnh cung. Ban mai vng lng. Nhng con d trng kin nhn xe
ct. Sng m bay lang thang t xa khi vo cc xm dn chi. Mt vi con thuyn, b mng gi
nua nm tr trn bi ct. Nhn bin c, thy Thnh bi hi nh v k nim cng anh Khim theo
cha m vo kinh Hu, lc ln nh o Ngang, ln u thy bin m tng l ci ao. Gi y
anh ln khn li thy bin mnh mng qu, mun i xa, i tm chn l, tm l sng cng bng,
nhng vt bin cch no y?
Anh bng khung trc cnh bin tri hng v. Bng ting trng trng t trong ph m
vang, ngn di theo ting sng. Anh di gt, bc v pha ting trng gi. Tng du chn anh in
mn mng trn ct trng phau.
Gia khu vn rng c mt dy nh di, chia nhiu ngn, lp ngi "vy rng". Bn pha nh
khng thng che. Trc khi dng lm trng hc, y thng gi l nh tho bt. Trc li
vo "tho bt", mt ci cng cao, vng chi, trn t tm bin dy v di sut trn hai tr
ng, khc ch quc ng : Trng Dc Thanh. Hai bn khc tn trng bng hai th ch : ch
Hn v ch Php.
Ngay trc trng c mt ci ao kh rng. Cy da c th, cnh vn di ra gia ao. Tng
chm r trn cnh r xung ao nh b ru di ph ph... Gc cy da s s ngay cnh bn xy
nhiu bc. Hc tr thng xung ao ra chn trc lc vo cng trng.

Thy gio Nguyn Tt Thnh bn b di trng, c ng, i guc g mc, m cp da b mu

vng cam, bc khoan thai vo lp. C lp hc n thy vi mt khng kh m cng, trt t v
l php. Thy Thnh n mt n ci ti, nhn cc em u ym, ni :
- Thy chc cc tr ngoan, hc gii.
C lp p li :
- Chng con vng li thy...
C lp hng mt v thy v thy Thnh ging m p im danh. Sau thy vit ln gc
bng en: S s : 38. Hin din : 38. Khim din : 0. Thy t trn bc i xung. n cnh em L
Trung Lit, thy n cn hi :
- Ba nay nh chc c chuyn chi... Thy thy tr khng c vui?
- D, tha thy, m con bnh nng. m qua m con tr bnh. Con lo m con khng qua
khi ! M... ba con li ang i try nc mm, i xa lm.
Thy Thnh chp chp mt nh v mt thi th u ca mnh thnh ni Hu. Ging thy
bun bun :
- Nh c tin thuc thang cho m khng?
- Tha thy m con bnh nng, ko di, con nghe my anh ch ca con biu : "Ht kit vn
ling trong nh ri". Sng nay anh trai ca con ang i cm c tin chy cha cho m con,
tha thy...
- Tan hc, tr a thy v thm m ca tr. Thy va c lnh tin ging ph. (Em Lit xc
ng bt ln ting khc). Tr ng bun phin - Thy Thnh an i - Thy tng nhn c
tnh thng ca nhiu ngi chia s. Thy c chia s vi em cht tnh ngy hm nay l s nh
n ca thy i vi nhng ngi . chia s vi thy lc ti la tt n.
Thy Thnh a mt nhn khp lp :
- Sau bui hc, c tr no mun n thm m ca tr Lit khng?
C lp ng thanh :
- Tha thy, c .
Thy Thnh ln bc, v mt vn cn phng pht bun. Thy ni :
- Hm nay chng ta hc bi s k : Hng Vng dng nc, i Hng Bng. - Thy cm
vin phn vit ln bng en u bi lch s. Nt ch ca thy thanh nh dng ngi thy. Hng Bng l thi k m u ca mi tm i vua Hng. Cng ln nht ca cc vua Hng l
dng nc.

Cc em lng c tm tr theo dng nh sng ca thy gio Thnh ang truyn b. Ging thy
ging bi m v m vang : "truyn tch "Con Rng chu Tin" l s th hin nim t ho v
ging ni ngi Vit Nam ca t tin ta".
Trong khi ging bi, thy thng hi :
- Thy ni ting Ngh, cha sa ht c th m, th ng, cc tr nghe c c r khng?
- Tha thy r .
- Cc tr c hiu c nhng iu thy ging khng?
- Chng con hiu c .
Mt em hc sinh ln tui nht lp ng ln xin php :
- Tha thy con xin thy c php hi .
- Tr mnh dn hi vy l tt.
- Tha thy, tch Lc Long Qun ly nng u C mt bc trng, n ra trm con, mt na
theo cha xung b, mt na theo m ln ngn, chuyn hoang ng y c ngha chi, tha thy?
Thy Thnh xung bc, i qua i li trc lp, mt m mng, ging tha thit :
- Cc truyn thuyt thng tng tng hoang ng v n bt ngun t trong i sng x
hi con ngi thi cn hoang s, nhng truyn no cng u c ngha gio dc. Ci bc y
chnh l lng m. Chung mt lng m, ngha l cng mt ni ging. V vy m dn ta c hai
ting nghe rt thing ling, l - thy Thnh vit ch hoa - ng Bo. C ngha l cng bc,
cng mt dng mu.
Thy Thnh li hi :
- Cc tr r cha?
- D, r ri .
- Cn s tch mt na s ngi i ln ngn, mt na s ngi i xung b, n ni ln ngi
Vit mnh tri bao ma nng, ngi i phng ny, k i ni kia khai ph, m mang b
ci, dng xy t nc. Nc Vit Nam ta c nh ngy nay ta ng qun cng !ao ca bao
i m hi v mu. Ngi ta thng ni : Tnh T quc, ngha ng bo l t gc tch
y. - Ging thy c trm bng thit tha :
Sng su nc chy nng dng.
Lng ta c khc chi lng mnh u.
Du Nam, du Bc mc du,
Cng chung T quc, cng su Nc Non.

C lp nht khng mt em no ng tay, ng chn, lng hn n nhn tng li thy nh

m dy c nh sng soi vo.
Cui bi, thy dn :
- Cc tr ! Ch l mt. Ngi khng c ch coi nh b m vy. Hi cn nh, thy thng
c nghe cha, m, ng b ngoi ca thy ni v ci ch ti h trng n vy. M n h trng
tht. Khng c ch, con ngi ta b nh trc tt c di gm tri ny, v ngi khng c ch
s mi mi l vt sai khin, vt hy sinh ca bn thng tr. Cho nn, cc tr c ngi hc l phi
t hi mnh : Hc ch nn ngi, gip dn cu nc hay c vinh thn ph gia?
Trng ra chi im tng ting. Bng nng xao ng theo chn ca m hc tr chy nhy
tung tng trn sn trng.
Nng tra tri di trn con ng xanh xa.
Thy gio Nguyn Tt Thnh t nh em L Trung Lit i ra ph. m hc tr theo thy ti
thm m bn Lit tn v cc ng ng. Thy Thnh i v pha b sng C Ty gn ch. Mt
ting n bu ca ngi ht rong ct ln ai on. Thy Thnh khng li. Khng nh dng li
nghe n nhng thy ci thau ng tin ca ngi ht rong cha c mt ng no, thy Thnh
ln trong ti ly t tin cn li biu ngi ht rong. Thy ng gio tr cho tin ngi ht rong,
my ngi lung tui ang ng nghe v c ngi i ngang qua ln lt b vo thau nhng ng
tin km, ng ho trng... Nhn vo thau c ci n cm hi cho ngi m ht rong, thy
Thnh cm thy lng mnh m m v bc i nh gt chn hn. Nhng dng suy ngh ca thy
tru nng v hnh nh ng Xm qu nh. V nhng nm thng ln ln, thy nghim thy iu
ng Xm ni cng c l : Mt m khng ng s bng mt sng m tim m. Bi l, ngi ta b
m mt th kh trm ng, ai cng c th n hip c. Nhng k mt sng m tim m th s
em li nhng tai ha gh nhm cho bao ngi v trn i ny, ci bn mt sng m tim m
u c t?
*
*

Li mt ma h na n vi thy gio Nguyn Tt Thnh Nc da ca thy nhum nng

min cc Nam Trung B.
Mt bui tra. Thy gio Thnh ngi c sch. Ting chim ngoi vn xanh um tm vng
vo. Lng bn chn, ngi khng yn, thy cm trn tay cun sch, do bc quanh Ngo du
so"

(83)

. Nhn qua bn kia vn c Nguyn Thng, thy thy mt em b ang tro kh hi trm

qu, mt em ng di "canh gc". Thy chau my, mm ci : Tr Ty v tr Phng ri. Hai

tr to u ny chng chu ng tra, ln i hi trm kh. B m Li bit c th ry to!
Thy Thnh gp cun sch li, khoan thai i sang vn kh. T Trng Phng thy thy
gio Thnh vi vng a ngn tay ln ming nh bo ng cho Nguyn Thnh Ty ang
trn cy, nhng thy Thnh khot tay ngn li. Phng ng khp np vo gc cy, s hi.
Thy Thnh n gn, ni nh nh :
- Bn Thnh Ty ca tr ang trn cao, tr ng lm vy m bn y ht hong nhy i
xung l gy chn gy tay, r ch tr?
- D... . - T Trng Phng ht s hi v thy Thnh khng mng mt li no. Thy cn
dn : "Rng i cho tr Ty xung t ri hy n".
Nguyn Thnh Ty t trn cnh cao bc xung vi hai ti o ng kh y cng. Va t
chn xung t, tr Ty thy thy gio Thnh i ti, chn em ng khng vng, mt ti mt,
mt nhm ch my ci bp tai ca thy. Song, mt ting ni m p :
- Tr ngi xung ch c bng mt ko mi chn.
Nguyn Thnh Ty th pho nh nhm, hai mt em m to, nhn thy gio Thnh e p mt
nim cm kch, bit n.
Thy Thnh ngi gia hai ngi hc tr bn gc cy kh. Thy n tn hi :
- Tr Phng hay tr Ty by ra chuyn i ly trm kh?
- D tha thy, con .
- D, tha thy c con na .
- Thy bit vic ny l c hai tr ri, nhng thy mun hi r tr no nu ra trc?
- Tha thy con . Chnh con r bn Phng .
Thy Thnh t tay ln vai Nguyn Thnh Ty, nt ci thong trn mi, thy nhn tp sch
cun trn cp trong nch Ty hi thn mt :
- Tr c cun sch chi m li cun t su v nch vy?
Ty ly cun sch t nch ra, hi lung cung.
Phng nhn Ty nhy mt, ci. Ty ni :
- Tha thy sch th Lc Vn Tin .
- Tr c c ti u ri?
- Tha thy con va mi c c t thi .
- c n dng no ch thy coi.

- y . Trai th trung hiu lm u.

- Tr c hiu ni dung cu th ny khng?
- Con hiu c phn no .
- Tr ni cho thy v bn Phng nghe iu tr hiu i no.
- D. Trung hiu lm u c ngha l trung thnh vi vua, hiu tho vi cha m.
Thy Thnh quay hi Phng :
- Tr thy bn Ty gii thch vy ng cha?
- Tha thy, con cng hiu nh bn Ty .
- Cc tr hiu ch trung, ch hiu nh vy l ng, nhng cn cn, cn hp. Ta phi hiu
rng hn. y l lng trung thnh vi T quc, lng hiu tho vi cha m, vi ng bo... Bi v
mi ngi chng ta sng trong mt rng mi lin quan t trong gia nh ra ti h hng, lng
nc. Cc tr phi n li bi hc vua Hng dng nc m thy ging lp. - Thy Thnh
nhn vo hai ti o Nguyn Thnh Ty ng y kh.
- Hai tr r nhau i ly trm kh l phm li g?
C hai em mt bng, p :
- Chng con ly trm ca ngi khc l khng hiu tho vi ng bo .
- Bit vic lm sai, phm li th nn x tr th no?
- Tha thy t nay chng con khng bao gi lm nh vy na .
- Phm li, dm nhn li v sa cha li lm l mt nhn cch, l bit o lm ngi. Gi
th thy a hai tr n nhn li gia nh thy m Li. Mc du khng mt ai trong nh thy m
Li bit vic ny, nhng ta c li lng tm ta thc gic ta sa li.
Nguyn Thnh Ty bng mt m kh, c ba thy tr i di vn cy mt ri ting ve su.
Thy hai cu hc tr mt bun xu, thy Thnh ng vin :
- Cc tr c thch chi ve su khng?
- Chng con thch ve su lm, thy .
- Cc tr thy ve su c tnh g c bit no?
Nguyn Thnh Ty ging nghch ngm :
- Tha thy ging ve su chng i vic bt n bng cch i mt bi vo tay .
C ba thy tr ci thoi mi. T Trng Phng nhn xt :
- Tha thy, ve su c c tnh ku dai sut c ma h .
Thy Thnh ti ci :

- Cc tr c con mt quan st, tt lm. Ring thy thy ging ve su cn c mt tnh ring
bit, rt l th v l tnh hay "xu h", c p mt vo thn cy m than vn c ma h .
Ting ci khc khch ca ba thy tr Nguyn Tt Thnh ha vo m thanh ve su bng
bnh theo gi xanh sc bin xa...
*
*

Cn ma u ma n min cc Nam bt cht, ngn ngi. t kht. Nc ma t nh nc

i ve su, chng thm thp g.
Cc thy gio v hc tr trng Dc Thanh phi g lng khing nc ao ti cho hng cy
trng quanh sn, vn trng. Cc ng Nguyn Trng Li, Nguyn Qu Anh, H T Bang,
Nguyn Hit Chi, Trn L Cht, Ng Vn Nhng, su v sng lp cng ty Lin Thnh v "Hi
ng bo tr" trng Dc Thanh n thm mt bui "lao ng chn hng trng c". C su ng
u ngc nhin : thy gio Nguyn Tt Thnh, con trai quan ph bng Nguyn Sinh Huy, m
gnh nc i do nh ngi gnh c ti chy ch tra vy. Nhng c gi con cc nh c chn
trong cng ty Lin Thnh cng nhn trm thy gio Thnh gnh nc ti cy. B H T Bang
vi con mt ngi m hng kn r th nhn thy Thnh ngi mnh khnh, da trng, mi nh
gi cm cung, n khng gp nng a m gnh gng cht nng y vai! Li cn tr khn trc
tui...
T ngoi vn trng v, thy gio Thnh ngi ngh bn thm, hai mt m mng di theo
n b cu ang bn rn trn sn, bng cy in xung sn nh mnh gm hoa en. Thy li bi hi
nh v mt bui sng tin cha t Hu i Bnh Kh, n b cu v nhng bng cy trn sn lu
luyn theo ngi...
ng gi u bp rn rn n bn thy :
- Mi thy v nh xi cm .
- Cm n ch Tm.
Thy Thnh ngi vo bn n. ng gi u bp nhc chic lng bn a xung nh di.
Trc mt thy, chic mm thau bng long, i a son, ci bt kiu t bn nhng mn n
thanh m : a c kho, tm rim mn vi tht v bt canh rau.
Thy Thnh va xi cm vo bt, ng gi u bp bc vo :
- Tha, c ngi l n tm thy .
Hai mt thy Thnh nh ln v ngc nhin:

- Nh ch Tm mi ng v gim cho, c ch ch Tm?

- Hay l thy... - ng gi Tm ngp ngng ni - thy c vic cm nc ng hong, ti s
mi ng ta v nh di ngi i .
- Chc ng ta t xa n... ngi ta i mnh lu, khng n, ch Tm .
Mt ngi qun o v chm, lm ci nn che ng trc u gi, rn ra rn rn i theo ng
gi Tm. Thy Thnh t trong nh bc ra, on hi :
- Mi ng v. Gh y, mi ng ngi t nhin.
ng khch th pho nh nhm khi thy ngi thy gio tr mng, con quan m c x vi
ng nim n, qu mn ch khng coi khinh ng rch ri tht thu i kim n. ng ngi xung
mp gh. Thy Thnh hi :
- ng t u n v c vic chi cn gp ti ?
- Bm cu m...
- Xin ng ng bm, - thy Thnh ni - ng c ni bnh thng. Ti ch bng tui em t ca
ng thi.
- Tha cu m, con t ngoi huyn Bnh Kh v y. C th ca quan huyn gi n cu m
y .
Thy gio Thnh phong th, nhc thy hai bn tay ng khch qut quo, nhng khng
tin hi, mi hi mm li km s xc ng. Thy ni :
- ng t xa n y, gp ba, xin mi ng cng xi cm vi ti.
- D, bm cu m, cu nhn c qu!
Thy Thnh i xung nh di, lc tr ln c c ng gi Tm mang ln theo a bt, my
mn n thm. ng khch vn cn s st, con mt i kht nhng khng dm gp mnh dn.
Thy Thnh va gp ln bt cho khch va phn trn :
- ng c n t nhin. n nhiu thc n. Phan Thit y chng thiu c tm u. Ti vn
n t thnh thi quen ri. ng ng v ti n t m e ngi...
Sau ba cm, ng khch ngi ung nc bn tr. Thy Thnh ta trng k xem th ca
cha gi n. Dng thy ngi c th cha rt knh cn, hai nt my lun chuyn ng v l th
trn tr trn.bn tay. Thy li cm phong th ca cha gi ng H T Bang : "Hn s Nguyn Sinh
Huy knh th H T Bang tin sinh".
Thy Thnh bc n bn tr, ging chn thnh :

- Ti s trao th ca cha ti tn tay ng H T Bang. Ti cng s tha chuyn gip ng vi

ng H ng c vo lm cng trong cng ty Lin Thnh nh cha ti dn trong th.
- Bm cu! - Ngi khch cm ng ni lu c li. - Phc phn cho nh con ri! - ng cha
hai bn tay tt nguyn : - Cu m coi, kip lm ngi ca con vy y!
- Bn tay ng sao vy?
- Bm cu m, - ng vn quen tha bm - v con khng c tin np thu. m ho l x
con tch thu b cy ca con. Con chng c, b h bt giam v h ly gi tm du lc qun vo hai
bn tay con ri chm la t mi nn nng ni ny.
Thy gio Thnh hai tay m ly u, mt nh c mng my che ti li, bn chn thy x
dch trn nn nh. Ting ng khch k nh nhng git nc mt nh xung u u :
- Bn ho l p gii con ln huyn v vu cho con "ti o ngch, khot vch n trm ca nh
giu, b ngi ta bt v chu hnh pht tm du t i bn tay o tc. Nhng, quan tri huyn
Nguyn Sinh Huy nh mt ngn n tri soi t c ni oan khc ca con. Quan cp cho
con mt t phng thch : v ti bt can min chp. Con v nh c t lu th v v hai a
con u cht tri! Con nh i sang lng khc kim sng nhng ho l khng cp th thu thn
cho con. Con li nh ng ln quan huyn xin c quan che ch. Thit l phc by i li
cho con. Quan ln khng mt t ngn ngi chi, quan vit th a cho con, cho con tin n ng
v dn : "Anh cm th ny i v Phan Thit. Con trai ti ang dy hc trng Dc Thanh. Anh
phi i tht xa nh vy mi c th yn thn c. V ti s khng cn ngi gh tri huyn ny na
m". Quan cn ni : "Lm quan theo thi th mt phc c to. Ti s i ct thuc cha bnh gip
dn l phi hn c... "
Thy gio Thnh vut li mi tc, ng dy, ni :
- Mi ng, ta sang vn phng ca cng ty Lin Thnh. ng H T Bang gi ny thng
bn .
Hai ngi bc ra sn. Sng chiu ngoi ca b nh nhng tm la trng v phn pht
hng bay vo thnh ph hong hn...
*
*
Mt ngy ch nht.

Nc thy triu rng kit. Ca b Phan Thit tri mt mu nu bm. Bi bin li rng ra xa.
Tng n chim bin ln phi nng, xe nhng i cnh trng phau gia thm ct mn mng.
Nhng con cng, d trng ln dy nh mt sng.
Thy gio Nguyn Tt Thnh a hc tr i chi bin, hc tp ngoi tri. Thy mc o smi cc tay, qun soc u mu trng, i m ct bn lp vi qut phn trng, chn i giy bngtp. m hc tr con trai cng mc ng phc nh thy gio. Hai c n sinh mc o di mu
trng...
Ra khi ph, thy tr leo ln nhng ng ct. Tro ln c hai ba bc li tut xung mt
bc. Nhiu em ln c ngn ng, nu tay nhau ngi bt xung, ct chui tut xung chn
dc, cc em ci khoi ch. Hai c n sinh th mi m tm cc v s v c c hnh th v mu
sc vn dng k th...
Thy Thnh bng khung nhn. bin nc rng, b xa nng tri nhng cn ct, nng du
lin mt di chn tri. Thy cm nhn nhng cnh bum mc thng trn nn bin xanh c sc
ku gi con ngi ng dy m i ti. Thy gi hc tr n ngi xng quanh trn ng ct c
bng cy c th. Thy hi :
- Cc tr c bit ti sao ngi dn chi li trng cc loi cy cao to, c r su, tn rng trn
b bin khng?
- Tha thy, c bng mt h ngi chi nh thy tr ta ang ngi . Mt em khc ni :
- H trng cy to trc ca b ly g ng thuyn, lm cho, lm li ...
Thy Thnh ci. Cc em nhn nhau ci khc khch. Thy n tn ni :
- Cc tr ni c phn ng. Nhng cc tr phi hiu l loi g dng ng thuyn, lm cho,
lm li phi l loi g t ngm nc, nh m do mi c. Cn nhng cy ngi ta trng trc
ca b l ct lm ct tiu cho thuyn b lc tr v bn.
Thy ch tay ra pha xa khi :
- Cc tr c thch nhng cnh bum i khi kia khng?
Tr Nguyn Thnh Ty v nghch ngm :
- Tha thy, nhng hai bn "qun thoa" vn c nhiu cao kin ni v cm tng cnh
bum trn bin .
Hai c n sinh mt d, tay cm con c chng v v trn ct. m con trai ci, nhy
nhy mt nhau. Thy Thnh g g ln u em Ty :
- Li tru chc bn, thy s pht ngi nh nh ln i chi ni mi ri nghe.

Nguyn Thnh Ty ci tm tm. C m hc tr ua nhau ni nhng cm ngh ca mnh v

cnh bum trn bin c. C em tng tng :
- Tha thy con thy bin l mt trang v ln m bum l ch "A".
Mt em khc ni tranh :
- Cnh bum l du than (!) trn trang v bin na, tha thy...
Thy Thnh ci :
- Cc tr , ngi ta v :
Ch lm trai ta cnh bum bin c,
Tm lng gi nh cy ln qu hng
Nghe thy Thnh c hai cu th, cc em ht nhn ra bin li ngc trng ln ngn cy.
Thy ni, v y tin tng :
- Thy va qua tui thiu nin, thy c cho cc tr nghe mt bi th m thy thuc cch
y vi nm.
C em hi :
- Chng em chp vo cc-n (s tay) c c khng, tha thy?
- c. - Thy c chm chm :
H hn thiu nin
Ngi ngm chuyn nm chu trn tri t,
Sng vn minh dn dp ni phong tro.
Ka nh ai ngi th khn, sc th mnh, t th rng, ca th nhiu,
Tri h l ring chi mt ci!
Sao ta c d man quen thi,
Khom thn n m lun ci di cng quyn?
H ba hn cc ch thiu nin!...
Mt ng lo vai vt tm li t trong xm chi i ra, theo sau ng l m tr con khng o,
khng qun, lm lem t ct.
Thy Thnh ni nh vi cc em :
- Lc khc thy s c tip cho cc tr nghe nhng bi th, bi ca mi m thy thuc. Gi
thy tr mnh n bt chuyn vi ng dn, h s k cho nghe v s chuyn l trn b...
Nhn thy thy Thnh, ng lo gi tay qu u, ni oang oang :
- ! ! Thy gio trong ph. Cho thy.

- Chu cho c. Hm nay bin lng m c ngh nh, h c?

- ... ... ng l ngoi khi, bin ba ny lng nh ao. Nhng vng li bn tui b
mp v c nc n cn, nhiu tm rch qu tri, phi ngh n my ngy v vu thy gio .
My a tr ng ng xa nhn m hc tr o qun trng p, v thm kht, khng dm
n gn.
Thy Thnh hi ng lo :
- Chu nh a hc tr v xm cc c, cc ng ni cho nghe nhng chuyn i khi, v
lng, tho ng vt bo .
- Trong xm ba ny hng c ai nh u. Nhng ng cng thuyn vi tui cng ang i
mi ngi mt vic. Ch cn tui va v li, va ra coi thuyn, ch nc rng a thuyn xung
theo. - ng nhn ra pha xa, ni : - hm bin ng, mi thy n xm chi by tui, mun nghe
my cng c. Chuyn i bin k my ngy, my thng cng chng ht, thy .
ng gi i thng thnh xung thuyn. Thy Thnh dn m hc tr i li ch my a b
trn trng trc ngi bt di ct. Thy ngi l, my a nh s, vng ra khi ct, chy li tng
bc, c hai em nh tui nht ng im nhn... Thy Thnh ci, ni :
- Chng ai lm g cc em u m cc em s. Cc em n y, thy v cc anh, cc ch cho
ko.
My em ln my my bn tay mm mi, m tr tr li gn bn thy Thnh v cc anh ch
hc sinh...
Thy Thnh a gi ko cho hai n sinh pht cho cc em. Thy ng nhn my em gy m
b nh nht trong m tr. Thy hi :
- Em b ny chc nh i lm, phi khng?
- Tha nh n i, i d, m n va mi cht .
Thy Thnh sp mi mt xung, lng my rung rung. Thy ngi thp xung, b xc em b
ln vai. N hi ht, hai chn chui chui, lm c vt o trng trc ngc o thy. Thy d dnh :
- V nh em... thy s cho em nhiu ko m.
Thy Thnh b em b m ci cng vi cc em hc tr i theo m tr v xm chi.
Khi qua ging thi, thy t em b m ci xung. Mn c mt s gu, thy v tr mc
nc tm cho m tr. Hai n sinh cun gn t o di quanh ngi, mc nc gii cho em b
nht. Thy Thnh va k c cho cc em, va dn :

- Ngy ngy cc em phi tm cho sch. n ung kh, ngi li bn thu th khng ln,
khng khe mnh c. Ba m bn i lm chi, nh li th em ln tm cho em nh. cng
xm phi gip nhau...
Mt s b con trong xm thy chuyn l chy ra, ni b l ba la mt chp : "Tri t! Tri
t!... My thy, my cu, my c tt bng... tt bng qu ln. C i thu m ngi trn tnh
sang trng li xung ci xm mng nc mn ny... Cho con nt ko, tm gi cho chng na
nh! Him thy! Him thy trn trn gian nghe..."
B c gi mm mm nhn nhng vt lm lem trn o thy Thnh c ci mt n ci ho
ht ch cn li. C cm mt ming tru, t vo thnh ging, tr sng dao dn dn. Thy Thnh
ly tay c :
- chu nhai gim c, gi kiu ny khng mm m n li lt lo.
B c ngc nhin, hai mt nhn thy Thnh chm chm :
- Rng thy trng ngc, trng ng m thy rnh c vic nhai tru?
- Chu thng nhai tru cho b ngoi ca chu, c .
- Thy thng tr qu gi. L lng lm! c chi ng quan u triu, c vua u nc c
lng thng ngi nh thy th cnh dn en by tui c mt mt i ba phn!
Thy Thnh chp tay x x b c v nhng ngi xm chi.
Trn ng v, thy Thnh ni vi hc tr :
- Cc tr thy , b c sng trn ca b ny rng ht rng m cng khng sm ni chic
ci gi tru. Cnh dn mnh kh vy . Thy i t ngoi x Ngh v y, ni no thy cng
thy ngi dn sng lm than, ti tm, nhc nhn! Thy ngh l chng ta hc ci ch bit
c iu hay l phi trn i v theo thy, trc ht l hc bit v lm c nhng vic ch
nc li dn...
T trong xm chi ct ln ting vng a v ting ru con:
Sm Nam ri n chiu nm,
Anh i li bin bun cho em...

23

Th x Phan Thit tm nng hong hn. Ca bin phn pht hng. Chn tri Ty nh m
chy ln. Nhng m my ng sc tri u khp bu tri. Tng n dang si cnh bay ngang tri
nh nhng mi tn khng l xa v hng Ty. Nhng m tr con n a di sn, nhn ln tri
bt chc n chim dang, nm tay nhau nhy l c, ht lu lo :
Dang dang du du
Cnh nu nu nhau
Bay thit l mau
Qua tri qua b.
Thy gio Thnh i do ph mt mnh, mt lng su nhng iu ang thm ngh... Nhn m
tr nh nhy nht ht ca, thy Thnh thy nim vui ca cc em lan vo lng mnh du du. Thy
c lu li nim vui nho nh y trn dc ng i do ban chiu.
Bn bn sng. Thuyn u san st, gi mi ln b. C nhng con thuyn va cp bn, hong
hn nhum thm cnh bum. Thy Thnh a mt quan st tng con thuyn t cc phng xa
ti n nc mm Phan Thit Thuyn t Si Gn, Gia nh, Sa c, An Giang, Hu, H Ni...
cp bn.
Thy Thnh dng bc trc mi nhng con thuyn t Si Gn ra. Trn thuyn vng v,
mi ngi i chi ph, ch cn li mt ngi gc thuyn. Thy Thnh do bc dc theo b
sng, nhng mt vn oi trng v nhng con thuyn tri qua mun trng sng nc va gh
bn ngh ngi.
Ngi gc thuyn nhn ln b thy thy gio Thnh th ng ng nh c gp u ri.
Anh ta nhy ln b, chy theo thy Thnh :
- Tha... tha thy thy k !
Thy Thnh ngoi v sau, dng bc :
- Anh gi ai?
- Tha thy k... ti trng thy quen lm, hnh nh c gp thy mt ch m ri.

- Ti dy hc y. Ti khng phi l thy k, thy thng.

- D... d, tha thy gio, thy dy trng Dc Thanh ? ! Qu ha qu. Thy dy hc
trng ca cc nh hng tm hng sn.
- Anh gi ti c chuyn g khng?
- D... bm thy...
- y cht! - Thy Thnh li. - Anh ng tha bm, ti vi anh u c khc g nhau.
- Tha thy gio, tui l phu khun vc bn cng Nh Rng. Thnh thong mi i mt chuyn
ra y n nc mm. Ti nhn thy rt quen m cha nh ra c.
Hai ngi bc dc b sng. Trng rm ng ln mu hoa mp. Dng sng loang long nh
bc. Ngi phu thuyn thnh thong nhn thy Thnh nh tm kim nh li mt k nim xa
xi. Anh d dt hi :
- Thy c ra Hu ln m khng?
- Ti hc Hu.
- Ra th - ngi phu thuyn xoa xoa hai bn tay - thy hc Hu nm m h?
- Ti Hu kh lu. Ti mi xa Hu cui 1908 v y.
Ngi phu thuyn dng bc, hai tay m chm ly cnh tay thy gio Thnh :
- Thy gio i! ng l y ri. Tui khng lm. Thy l ngi cu tui lc b bn lnh
Ty nh dp u. - Anh vn tc: - y n, vt so gc trn ni, ti qun rng c ngi hc
tr x o ca mnh bng b cu tui... ng thy l n nhn ca tui.
Thy Thnh nh ra ngi b khng b trong cuc xung ng u tranh Hu hin
ang i bn cnh, nhng thy vn gi thi bnh thn.
Thy ni :
- Gp cnh y, vi bt c ai cn nh ngha ng bo th u xn tay vo cng chia s. Cho
nn, anh ng coi ngi lm vic l n nhn ca mnh...
- Thy l ngi qun t "thi n bt cu bo". Phn tui ngi c cu gip th phi bit nh
n, nh c i mnh. - Anh chn thnh v khn khon: - May mn cho ti c gp li thy ti
ch ni. Xin mi thy qu b xung thuyn tui c hu chuyn vi thy cho tha ci bng
ca tui. Hin thi di thuyn khng c ai c.
Thy Thnh by lu Phan Thit m lng ang p mt dp i thng vo Si Gn. y l
c hi him c. Thy vui v xung thuyn v thn mt dn :

- Ti d nh i v Si Gn, rt mun bit hin tnh trong ra sao. Nhng anh ng vi

ni vi ai vic ti s i v trng nh.
- Thy gio c vng tin ci bng tui. - Anh ch tay vo ngc mnh. - T L ni mt ln
mu bn cu Trng Tin, thy l ng cu kh cu nn ca tui t lc ...
Hai ngi ngi trn sp khoang li. Mi thuyn vn gi ln b sng. Bng cy in xung
dng sng vng ngi ngi. T L ly ra mt chai ru v hai chic chn con, cm trn tay chn
ru sng snh nh trng, ging xc ng :
- Thy gio Ci phn tui kh nhc t tm b. M cha ngho, c c t so rung, lnh
quan trn xung trng mua xy cng s chi , h cho c mt t tin. Cha tui a v con ra
kinh thnh kim sng. Cha tm c vic lm, cha tui ng bnh cht. M tui vi hai bn tay
trng, li mt nch hai con, sng vt vng gia ni k ch... Tui phi i mn mn t lc mi
mi bn tui. Hm tui theo nhng ngi i i b xu b thu Hu l va trn mi tm tui
thi. V sau ln b khng b y, tui phi trn v tn Si Gn kim n v trnh bn c tm n.
M v em gi tui li Hu, thy ...
Thy Thnh t bn tay trn ming chn ru, u hi ci, ting ni bun b :
- Di ci gm tri nc Nam mnh sao ton l cnh au kh...
- Thy gio i ! ng tri cng run ri cho tui c gp thy. "Mt li thnh bn tng tri,
mt ngy nn ngha xng ty trm nm". Vy xin thy ung vi tui mt ly ru lt mng cho
ci phn tui cn c phc.
Thy Thnh nng chn ru, ni :
- Ti khng bit ung ru. Gp anh, qu mn tnh anh, ti ung vi anh chn ru di
trng m nay. - Thy Thnh t chn ru xung, ta tay ln be thuyn, ni chm ri : - Anh
T ni n tnh bn tng tri, vy ti xin ni tht iu ti ang p .
- Tri t! - T L tht ln. - Thy gio hy tin T L ni m!
- Ti tin nn mi ng vi anh l : bui gp nhau ny ti mun kt bn vi anh v s cng
anh v cng Nh Rng lm th.
- Tri tri! - T L nhm ngi nh mun nhy ln. Nhng anh li sng s : - Thy l ngi
c hc thc rng, lm ngh sang trng, nhn h, c mi ngi trng vng, ti chi m dn thn
v m cu li by tui?
- Ti ngh l mnh khng th no tm ring cho mnh mt i sng vng gi, trong lc
ngi dn x mnh ang sng lam l, ti nh m dy nh t, roi quan ngi ta trt xung u,

gy quan ngi Ty nn xung lng v cn hng trm th p bc, nn khc chng cht ln
thn h.
- Tri... ! - T L m chm ly thy gio Thnh. - Tui xin rc thy v vi cnh th thuyn
ny! Cnh th xm tui chi c, thy gio . - Anh nng chn ru vng trng : - Thy t ung
th cn vi tui ly ny na, ta mng cho tnh i th ca ta bt u...
- T gi khc ny anh ng gi ti l thy gio m gi ti bng tn thi. Tn ti l Thnh,
Nguyn Tt Thnh.
- Thy cho php vy, tui sng ci bng qu. Nhng thy vn l bc n anh ca tui.
Thy Thnh lc u :
- L bn.
T L vn si ni :
- Tui l th t, mun c gi thy l anh Ba. Anh Ba ca tui , anh Ba ca xm th nay
mai...
- Ti nhn ci tn m anh t cho. Nhng ti vn l bn ngang hng vi anh ch ng
xp sp ngi th k trn ngi di n k lm.
T L ging xc ng :
- "Mt khi lng n vi lng, d chnh d lch vn khng n h", anh Ba ...
Trng gh v Ty. Nhng ngi i chi ph lc c tr v thuyn. T L tin anh Ba
ln b. Trng in bng anh Ba thp thong xa dn.
*
*

Ting trng trng Dc Thanh ngn trong sng sm. Chim hi u si cnh trn ca b m
xa.
Hc tr hm h vo cc lp. T trong phng "t hn", thy hiu trng Nguyn Qu Anh
ngc nhin hi :
- Thy Thnh ba nay n mun? L qu! Chc thy mt.
Mt thy gio li :
- Chc l thy c vic chi ch chiu qua thy va n chi, thm hi gia nh cc ng
trong hi ng qun tr cng ty kia m?

- Phi ri. - Nguyn Qu Anh ni. - Ba qua, thy Thnh cng chi kh lu bn nh ti lc
chp chiu. Thy cn bn vi ti vic lp th vin ca trng hc tr c nhiu sch c. Sau
thy sang bc Li va i cng cn Mi N v.
Cc thy gio u n ng trong phng thy hiu trng, ai cng ng ngng trc vic
vng thy Thnh.
Hc tr cc lp cng bt u xn xao :
- Thy Thnh i u t m qua?
- Thy Thnh b m chc?
- Thy Thnh gp chuyn chi khng lnh?
Va lc , ng H T Bang n, v mt bun bun. ng i thng vo phng thy Nguyn
Qu Anh. Cc thy gio ng xm xt quanh ng, dc hnh lang; ngoi sn c, hc tr tm nm
tm ba nhn nhau, v mt em no cng ng ngn.
ng H T Bang ni thong th :
- Mi tc thi ti c tin ngi nh cho hay, sng nay thy Thnh khng n phng tr
dng tr v n im tm. Ti inh ninh thy hiu trng v.cc thy bit c thy Thnh c
vic phi i?
Thy Ca bn khon ni :
- Gn y ti thy thy Thnh t l nhiu, thy thng m o hin tnh t nc vi cc
ng Nguyn Hit Chi, Trn L Cht. Ti thnh thong cng d nghe.
- Ti cng ng ng ci iu m thy Ca nhn xt : thy Thnh gn y c mt tm s khc
vi lc thy mi n trng. Lc no thy c cht th gi l bn n chuyn : c con ng no
cu c, nc nh thot khi vng n l?
ng H T Bang nh ni thm iu g th ng gi Tm, ngi chm lo cm nc cho thy
Thnh, cm hai phong th chy n, v mt ng ngc :
- Cc thy i! Thy Thnh th li trong phng y .
Mi ngi dn c v pha ng gi Tm.
- Thy Thnh th ch no? - Thy hiu trng hi.
- Tha... tui lt gi ln thy hai phong th, tui khng bit ch, nhng dm chc l th thy
Thnh li tui cm chy vi ti y...
Thy hiu trng c to l th ca thy Thnh gi li Ban bo tr trng v cc thy gio
ca trng. Mi ngi ngi lng nghe.

Thy hiu trng Nguyn Qu Anh ni :

- Vic thy Nguyn Tt Thnh ri trng Dc Thanh ra i theo ting gi ca,l tng, l
iu vui ln ch chng c g chng ta phi bn khon.
ng H T Bang ni :
- Ci chu thy tinh nui c con c vng, khng th nui c ging c cn. Chic lng
son nui chim ha mi, chim hong yn, khng th nui c chim i bng. Trng Dc Thanh
ca chng ta khng th l ni luyn ch anh hng ca thy Nguyn Tt Thnh. Ti cm chc
ci iu y ngay t nhng ngy u cu m Thnh bc chn ti y...
- cc tr khi phi ch st rut, ti mun mi H tin sinh cng b phong th thy Thnh
li cho hc tr.
Tip li thy hiu trng, mi ngi dn mt v ng H T Bang.
- Phi ri. Mi tin sinh, mi tin sinh tuyn c (c) cho cc tr nghe...
Hc sinh t cc lp d xp hng t chnh trn sn trng. ng H T Bang ng trn thm
cao, pha sau ng l cc thy gio. ng ni :
- Cc tr nh bnh tm, tnh tr nghe cho r rnh nhng li thy Nguyn Tt Thnh li
cho cc tr trc lc ra i.
Mt cc em m to chp chp, i ch. Ging ng H T Bang sng v m :
Cc tr thn yu! Thy bit l cc tr rt yu mn thy. Nhng thy khng th li trng
Dc Thanh di hn na, dy thm cho cc tr nhng bi hc, k thm nhng cu chuyn c tch,
chuyn i xa cho cc tr nghe. Thy phi i, i rt xa. c m mt ngy mai nc nh c
lp t do ku gi thy dn bc ra i. Cho nn thy li li t gi m khng tin gp y
cc em trc lc ln ng (Trong hng ng cc em c nhiu ting tht tht. ng H T Bang
ging c cng nghn ngo). Thy ra i nhng lng vn hng mong cc em l nhng tr gii
ca trng, con ngoan ca gia nh, ra ng bit knh ngi gi, nhng em nh, yu qu mi
ngi...
Cc tr thng mn, thy i xa, lng vn nh, vn gn cc tr. Thy khng kp mua sch,
thy li hai ng bc gp vo qu th vin trng Dc Thanh ca chng ta.
Chc cc tr tn ti!
Hn nc gi chng ta ln pha trc!
Ngy... thng 10 nm 1910
Nguyn Tt Thnh

ng H T Bang v cc thy gio bi hi nhn hc tr. Hc tr mt t nhn ngn ng bn

pha kim tm...
Nhng ng my nhum nng ban mai bay ra bin xa xm.

III - TUI HAI MI

24

Thuyn ch hng ca T L t Phan Thit tr v Si Gn lc m khuya. Mt sng loang

long bng m, thnh ph n in sng nh sao sa. Anh Ba ng ngng hi :
- n sng sut m khp cc ph phng h anh T?
- D... n ng thp t chng vng n sng ngy hm sau , anh Ba.
- Tho no m trn cc bo h khng ngt khoe : "X Nam K trc tr" ca nc i Php
v "Si Gn l thnh ph vn minh chng km thnh ph ca cc nc trn th gii".
- Ti cha c ra H Ni nn khng r ngoi m mang c no, ch Hu v y th Si
Gn l thnh ph Ty ha s mt, anh Ba . Sm mai v nh ch gi n, sau ti a anh i
coi ph. Gi anh chp ng ly mt lc ko mt, nghe anh Ba.
m ma kh, nm trn sng nc Si Gn, anh Ba cm thy mt du nh nm trc ca b
Phan Thit m h. Anh khng c cm gic mt cht no ci kh hu ma ng. Sang thng

mi, ngoi x Ngh dp ny rt, gi ng Bc trn v. Anh ngm v nhng li T L ni :

Si Gn khng c thi tit bn ma xun, h, thu, ng, m ch c ma ma v ma kh...
Mt m kh qua i nhanh chng. Mt Si Gn trn tri, n o by ra v chon ht tm mt
anh Ba. Trn li v nh ng gi n, T L a anh Ba qua bn cng Nh Rng. Mt s xn
xao mi dy ln trong tm tr lc anh Ba nhn thy nhng con tu vin dng sng sng u
trc ca sng, nh khi trng ln bu tri. Anh Ba nu ly bn tay T L, dng li ngm nhng
con tu m anh cm thy nh tng dy ph ni ni nhau dng dc di. ng mi, sau li con tu
hai ct bum cao ngt nghu, nhng dy chng nh b r cy a c th cm xung t su. Gia
tu t khi ln mt hnh khi ging nh mt ta nh nhiu tng m nc ca n l ci thp
chung.
Anh Ba ging bng khung :
- Loi tu c mp ny tun vo bng n v s l ngi, l ca, anh T nh.
T L ch tay khp cng :
- Anh Ba coi, mi sn vt x mnh u c a v y tun v ci bao t (d dy) loi
c mp y . Anh Ba nhu cp lng my, trc mt anh hnh nh nhng ngi th gi th tr
ph n, tr em ng nh kin c, qun o b bt t ct, m hi trn qua mt, m a xung c
chy en, v trn lng h nhng kin hng cao cht ngt.
Anh cm thy xt xa lc mt ng lo qun chic khn rn, b ru sm nng di xung ngc,
c n cp lng my cng b nng tp vng hm, mt ng nh mun li ra mi ln ng g lng
ko chic xe b cht y nhng bao b cng nh bng b cha. Mt thiu ph khong ngoi ba
mi tui y sau xe ng lo. Vp phi mt on dy xch, bnh xe b knh nghing, mt bao b
trn nc xe ln bch xung t, t dy khu, go vung ra. Ngi thiu ph la : "B bao ri,
ba i!" Hai cha con ng lo ht vi go vo ban. Anh Ba v T L cng chy n gip mt tay.
Ngi thiu ph m ng mt e thn khng dm nhn thng hai ngi l gip cha con mnh.
ng lo va chm bn tay ht go, va ni :
- n hai thy qu. Thy Hai coi n... - ng va ni va ch tay v pha con tu. - M chng
n! Go x mnh, chng n ht v nc chng n.
Mt g cao ln, cm gy song un cong c hc, mt hm hm sn n, ni ging Bc :
- ch ! ch ! Chng my lm n th ny, ng s cp lng ng c ku oan.
Ngi thiu ph phn trn :
- L ra ch ai mun vy m thy Hai la li d vy.

Tn cai gi gy da :
- L l ci t cha chng my.
Ngi thiu ph li li, lng ta vo xe, u ng phi ng bao, bi tc b s xung, di
khn rn ri la xo quanh vai. ng lo mm cht mi, tay nm; nhn chm chm vo mt tn
cai. Anh Ba, T L cng phn ut ng st bn ng lo. Tn cai h tay roi xung, v gm mt
ng lo. ng gi hai cnh tay lc lng ra trc mt, bp tht cun ln nh sng ln, ng gn
tng ting :
- Ti qua (84) c phi cht th cng ht nhc, ht ci kip lm thn con b. Cc ngi c hip
qu lm. Con giun xo lm phi qun ch.
Tn cai nhn ng lo v lic mt qua anh Ba, T L, v tn mt. C mt tp th khun vc
ang ti. Hn s im lng b i.
Anh Ba, T L gip cha con ng gi ct kn bao go cht ln xe ri mi i. Hai cha con ng
lo va ni : "a t hai thy" va nhn anh Ba vi v ng ng v mt thanh nin tun t, qun o
sang trng m li "lc bc" vo bn cng ny.
Anh Ba i bn cnh T L, ni :
- Anh T thy cha? Phi cng u nh ng gi th bn cy quyn cy th mi chn tay n
hip, anh T .
- C n bn ch Ty cng n mt anh em phu cng Nh Rng ny ch khng dm hng
hch nh nhng ni khc, anh Ba .
Ra khi bn cng, i trn on ng hnh lang hnh cnh cung, anh Ba bn khon hi :
- Sao khng gi l cng Si Gn m li t tn l Bn Nh Rng, h anh T?
T L v vai anh Ba, chi ln nc ngi nh lp ngi vy rng. Trn nc nh c hai con rng
chu mt tri p bng xi mng. T L gii thch :
- i trn b hoc i ng thy, lc gn vo bn, ngi ta nhn thy ngay ngi nh trn nc
c hnh hai con rng. Do vy m c tn l Bn Nh Rng, anh Ba .
Anh Ba mm ci nhn v Nh Rng : mt i cu gy t trn ngn cy da va chp cnh
lao xung u ln u rng gia nc nh m mu thi gian...
Qua nhng bi rc snh ly, con ng vo xm cng vo su cng quanh co, gp khc, c
nhiu nhnh r hai bn nh ci xng c. u mt ng t, c my hng xn, hng qu... ng
sau cc ca tim nho nh y l nhng tp lu gi nhau nh bt p. Anh Ba hi ng ngng vi ci
th gii hang chut ny. Anh T L vui v :

- Cy mn (cy doi) kia ri. Nh ch t c cy mn b lm ct tiu cho cnh th i v khng

th lc c.
Anh Ba nghing nghing nhn vo ngi nh np gn di bng cy doi. Anh ln nh li li
gii thiu ca T L v cuc sng "g trng nui con" ca cha con ng gi n.
Chng my ai r tn ng gi l g m ch quen gi bng tn ngi con gi t l Hu. Nghe
ni, ng l mt ngi giu c min chu th sng Tin, v thua kin b ph sn. V cht, hai
ngi con trai cng b cht bnh lin tip trong my nm. ng bun phin b qu nh a con
gi t ln sinh sng Bn Nh Rng. V ng n hay, anh em th .gi lun l ng gi n. ng
lm phu khun vc. C t Hu lo vic cm nc cho ng v nu cm gip cho mt s cng
nhn khng c gia nh. Thnh thong c t Hu cng ra cng nhn vic lm cng nht vi cha.
Anh Ba theo T L bc qua rnh, r vo ci ng hun ht nh ng o. Anh ng khng li
lng nghe ting n nh t trong mi nh tranh bay ra ro rt. T L ni kh :
- ng gi n n anh Ba. Lc ng gi n l lc rut gan ng bi hi, nc mt thng
ng ngp b mi. Gp lc , ng cho hi chi v ng ang nhp thn v cy n. Ti tha
chuyn anh vi ng v t Hu ri.
Hai ngi bc vo nh. ng gi n ngi xp bng trn ci sp g, tay ang nn nt cung
n, mt l o nhn v gt u p l anh Ba. Di nn nh tri chic chiu mc, my anh
th tr ang nm gi u ln nhau, lng trn en nh da chum. H ang ngm trn mi iu
thuc t su. Thy T L a khch v, mc du c bo trc, h vn nhn anh Ba vi con
mt l lng. Hai anh th ngi dy, ta lng vo vch, mt vn nhn anh Ba. H ngc nhin v
mt anh da, tc, mt my, chn tay v o qun thuc lp ngi "n trng mc trn" m li lc
loi vo xm th ny! Nhng c i mt sng, nhn hin v m p lm cho lng h cm thy d
mn v d gn. t Hu ang thi cm di bp lp l nhn ln nh. T L n ca bp, ni nh :
- C t cho anh Ba v ti n cm nghe.
- Thy Ba, - t Hu th thm - thy Ba hc thc, king trai qu tri m... m v y chu ni
sao, anh T?
- Vy mi l mt ngi him thy ch, c t.
Anh Ba va bt chuyn vi ba anh th va lng vo tri tim mnh ting n v li ca ca
ng gi n : Ko neo... ko neo tu chy... Gt nc mt... nc mt tin a... Thng ngi
i... ngi i mun trng sng v....

ng gi bung li ca, tay n, ngi th v nhn au u ra ng hm. ng treo cy n ln v

ngi xung bn anh Ba. ng t bn tay rm nng vo vai anh Ba, ni ting chc nch :
- a! Thy Ba Ngh (85) v thu y ta!
- D, chu v vi anh T t ban ny m ch. V ch ang say n. - Anh Ba ni.
- Anh Ba mun tha chuyn vi ch - T L ni - nhng ch cn d tay n, nh cha dm
tr chuyn...
- , phi ri. Thy Ba l ngi tai mt nn bit trng th vui ca ngi khc. By nhiu
qua y tn knh ri !
- Tha ch, - anh Ba ni - chu c anh T L cho bit v tm lng ch v c t cng
nh tnh ca anh ch em xm th, do chu tm ng t ngoi min Trung v y.
ng gi li ngay :
- Khi... khi di dng nghe thy Ba. Thy Ba tng l n nhn (n nhn) ca T L th
thy Ba s dm x thn cu nhng ngi kh au khc. Thy Ba l hng ngi "Lc Vn Tin"
ri.
ng gi n ca lun mt on th Lc Vn Tin :
Vn Tin gh li bn ng.
B cy lm gy nhm lng xng v.
Ku rng : B ng hung !
Ch quen lm thi h hi dn...
Dt khc ca, ng gi n m chong anh Ba vo vng tay,. mt ng nh ln nim xc ng
:
- Khi phi by t g m by nhiu cu Lc Vn Tin ni ci lng ca ngi gi ny
i vi thy Ba. Thy Ba v y vi ti tui. Cht nh, rng bng m...
- Ch t i! - Anh Ba xc ng - Ch ng gi chu l thy. Ch hy coi chu nh anh T,
nh cc anh trong nh ch.
- Ri... ri..., c ri. ngh v nhau nh vy th gi ny gi thy l anh Ba hoc gi l
anh Ba Ngh, u mt ngha trng c m. t... ! - ng gi gi con gi.
T di bp, t Hu tha du dng :
- D... ! Ba gi con c vic chi, tha ba?
- Con lm cm lu vy?
- Xong ri tha ba. Nhng con i ba n ht bi m.

- Tri t! Con nh ny hng sng chi tri h. Ba ny c anh Ba v, cn n cm sm

nh ngh ngi cht ri cn i coi phong king Si Gn ch...
Ting ng gi chm i gia ting ni n n ca anh em th.
*
*

Anh Ba i ci m nan to vnh v i i dp bng lp xe ko ca ng gi n. t Hu

trong bp ng ra, mm ci v vc ngi hc tr ca anh Ba chng n nhp vi ci th dp, m
"cu li" ca ba mnh. ng gi v m th tr th khoi ch ci :
- Coi b ngon hng!
Anh Ba ci hi ngng ngp :
- Si Gn c nhiu xng my khng h anh T?
- Si Gn l t "Nam K trc tr", coi nh mt tnh ca nc Php, cho nn c t do
nhiu th. V vy m ngnh cng ngh Si Gn dng ln nhiu xng my, nhng l ca
ngi Ty, ch ca ngi Vit mnh cha c.
- L nhng xng g anh T?
- Tui hng rnh ht Si Gn, ch quanh quanh mit sng ny, nn bit c xng Ba Son,
xng Xi-mc, xng Pha-xi, xng Xt...
- Cc xng y ch to nhng my mc g. Anh T c bit khng?
- Tt c cc xng ch lm ci vic sa cha, ch u ch to ra ni my mc. Nh Ba Son
th sa cha tu nh binh, xng Xi-mc bn kia sng, sa cha cc tu loi b, vt i
dng. Cn xng Pha-xi sa cha cc tu loi nh. Ring ci xng Xt chuyn sa xe hi.
- Chng mnh xin vo lm th xng Ba Son, c kh lm khng anh T?
- u c c, anh Ba. Mun v phi l lnh th, hoc hc trng B ngh c kn
chn lm lnh thy ch u c d, anh Ba.
Anh Ba nhn vo qun cng, lc u. Hai ngi thng thnh i qua cc ph trung tm Si
Gn. T L ni nh :
- V tim gii kht, n kem cho mt ri hng i, anh Ba.
Anh Ba hi ng ngng, hi :
- Kem l mn n c t lm khng m chng mnh vo tim, h anh T?
- Mt th gii kht bnh dn nht, anh Ba . Ch cn mt cc (ho) th hai anh em mnh n
n pht rt ln.

Anh Ba vn cha r mn kem l loi thc n g m r vy, li n nhiu th "pht rt ln".

Bc vo ca hng gii kht, anh Ba hi chong ngp trc cnh ng c, nhiu ngi
mc sang trng xen ln vi v s ngi lao ng mnh trn, qun i chn t, khn rn vt
vai, ngi c u trn mt gh n nhng cc kem, que kem hi bc trng. Anh inh ninh mn n
cn bc hi ny hn l nng st. Trong lc i c hu bn em kem n, anh Ba hi ngc nhin
nhn ln trn nh, ni nh :
- Ci my gi quay tt qu anh T nh?
T L ci :
- Qut my anh Ba. Cn gi l qut trn na.
- ! Phi ri. Ti c sch Php thy t v nhng ci qut trn, qut bn, nhng by gi mi
nhn thy n. - Anh li ngc nhn qut trn, ni : - Th ny th vn minh hn cc th qut hu
chn cung nh v cc nh quan.
C hu bn bng khay kem cc n. Anh Ba cng cm thy l mt v b o chong trng,
m trng, tt tay trng ca ngi con gi hu bn. Anh a mt nhn cch n ca T L. Anh
cm tha con xc mt ming, hi kem bc ln thm phc. Anh tht li t tha kem xung, mt
chp lia la.
- Ch! Lnh cng c ming, anh T i!
T L che ming v c nn cn ci bt ng.
- Anh c n i, ch lnh mt ming u. - T L ni. n ming u th cm thy lnh, cn
sau na l ci mt thu khp ngi m, anh Ba.
Anh Ba n nhn nhn. Anh gt gt u : "! Th ra y l c-rem (crme), mt mn n rt
thng thng ca ngi Php m ti gp trong sch".
Thng thc xong mn kem, ra khi ca hng gii kht anh Ba ni vi T L:
- ng l trm nghe khng bng mt thy, anh T . Hc v c sch m khng c nhn
tn mt, bt tn tay th ch mi l bit c mt na thi. Cho nn, mt s ng quan i thn i
sang Php v ni c th n chc ngc xung m du khng ra, ngi ngi trn xe hai bnh
p, li i bon bon m khng ng, vua T c cho l i xa v ni lo, khp ti "khi qun" (di
vua) cng l iu khng ng trch, phi khng anh T?
- i l ci b. - T L p. - Ai bit ht c mi vic trn i u, anh Ba.
Hai ngi li im lng i v quan st. Bn chn cha quen c xt vi th dp lp xe cao su,
anh Ba thnh thong phi ci xung sa li dp. T L a anh Ba n xem nhng cng trnh

ca ngi Php xy dng. Anh Ba trm ngm nhn ta nh th c B v i qua i li kh lu

quanh khu ta n s. Anh Ba v T L ro bc n dinh thng c, qua ta chnh... Anh
hi T L :
- Anh T Si Gn lu, thng i qua nhng ta nh s ny, c khi no anh bng
coi vic ngi Php h xy dng ln nhng th vi mc ch g khng?
T L hi bi ri. Anh ngc nhn ta nh cao nh tm kim ci iu anh Ba hi nm u
trn . Anh ni nh than vn :
- Tri... t... qu thn i ! Anh Ba hi thng em ny ci iu ti h trng y th cht ch tr
li sao ni - T L chng ging : - Hi tui mi v Si Gn, cng i. xem king ph vi ch t
v thng Su en. Su en l ci cha chi th gia ba n b ch t ry hn mt chp hi
mai anh Ba.
- Mnh nh ri. - Anh Ba ni.
- Anh bit khng, - T L ni - ln u tin Su en trng thy ta thng c, ngp mt
tht ln : "Cha tri! Ngi Ty h ct nh nguy nga vy, Si Gn mnh p tuyt trn ri". Ch
t c lun mt qu m vo vai Su en v mng lin : My ni g m ngu qu vy Su, h ct
nh, xy dinh th l h m cai tr, m u ci c dn mnh ch u phi lm p cho
thnh ph mnh".
Anh Ba nm cht tay T L :
- Anh T i! Anh ni by nhiu... m cng ch by nhiu . Ni nh c Nguyn Du :
"Mt li cng ting rng tng tri". Chng ta xem tng y cng trnh m u ca ngi Php
ti Si Gn, ta thy : Nm 1877 h xy dng nh th c B. Nm 1881 h xy dng ta n.
Nm 1885 h xy dng dinh thng c. Nm 1900 h xy dng ta chnh. R rng, ngi
Php n x mnh, vic xy dng u tin khng phi l nhng cng trnh phc li cho dn m
l nh th, ni gom phn linh hn, th n l xy ta n trng pht th xc dn mnh, v xy
ni u no ca b my cai tr.
- ... - T L c - Anh Ba ch nhiu c khc. Vi con mt cn b ng, anh ch nhn
qua mt lt cc cng trnh m c thu tn mu ca chnh ph i vi "x Nam K trc
tr" ny. Thc tnh, bit bao ngi hng ngy i qua i li nh th, ta n... nhng d my ai
nhn nhn ra c ci b trong ca n, anh Ba?
Tri v chiu. ng ph cng ng c. Cc tim n hi t nhng hng ngi. Anh Ba
vn cha ht ng ngng vi Si Gn : Ngi Hoa nhiu nhan nhn! Tim n, tim gii kht, hiu

thuc bc, hng tm, hng xn, hng vng bc, nh thu, khch sn, nh tr v c nhng th
hng rong cc ting rao nghe chng hiu ni. Anh T L c phi lm ci cng vic "thng
ngn" li cho anh Ba trn dc li i qua.
Trn ng v qua n Ty, m ngi Si Gn gi l bt Ca-ti-na, anh Ba v T L bng
hong nhn thy nhng tn cnh st Ty, cnh st ta li v n hai ngi b tri cnh khuu, mu
b bt t u xung chn, khng cn i ni na. Anh Ba nghe nhng ngi qua ng hi nhau :
- Hai ngi c ti g m h hnh h gh gm vy?
- V ti n cp, b bt ch Bn Thnh.
- Hng bit c thit l n cp khng, ch nghe h ln : "K cp! K cp..." l c trm ngi
xm li nh k . Ri m t p ti lp cng vy .
Khng dm nhn hai nn nhn, anh Ba ko tay T L quay v xm th. Anh ni nh vi T
L, ging nghn ngo: K n cp c giang sn mnh, cp c ni ging mnh th chng thy ai
h ho ng ln nh ui?"

25

T nhng ngy u n Si Gn, anh Ba lun lun tm hng i ra mt phng tri xa khc
thc hin c m ln, nhng anh vn canh cnh bn lng vic i tm gp cha. Anh inh ninh
cha mnh ri huyn ng Bnh Kh vo Si Gn t ngy anh cn dy hc Phan Thit.
Mt ngy ch nht, anh tm n nh Dip Vn K, ngi bn ch thn t tui tc tri o
Hu. Dip Vn K bng hong khi gp li Nguyn Tt Thnh v tht ln :
- ! Ai nh... anh Thnh? Anh Nguyn Tt Thnh!
- Thnh y. K khng nhn c ra mnh kia ?

- Tri... t! - Dip Vn K di ging. - Nu hng c hai con mt sng nh sao th lm

anh l mt cha cu li ri! Ch ai y a anh m d vy?
- Mnh. Mnh t nguyn n vi cuc sng ny.
- Khng hiu ni! Thy, mt bc i khoa, b quan trng lm ng lang i lang thang cc
hiu thuc bc. Anh, mt cu m con quan, mt hc tr ca "Thin ng trng hc" Hu, mt
thy gio trng Dc Thanh, t nguyn lm "cu li" ri i n u?
- i n chn tri m c. - Anh Ba va ci va ni.
Dip Vn K cng bt ci theo, nhng vn cha ht ngc nhin :
- Ci chn tri m c! M c ca anh ri lm mt c Cha hay c Pht ca thi i
mi hay sao m anh phi i gi tu luyn t d vy?
- Lm ngi trung chnh gia ci th gian ny cn cha n nhm g hung h m lm mt
th siu nhn no v ngha anh .
Qua ci pht bt ng, Dip Vn K bnh tm li:
- Anh Tt Thnh . Vi tnh bn thing ling, K hi thit, thm tm anh dt vic hc,
quyt i lm ngh th ti s lo liu c ni lm ng anh ua ti ch khng th chu ci b
anh i lm "cu li" vy c. Nht l thy thy m bit anh t y a mnh kiu ny, lng thy
bun phin bit chng no...
- Khng sao u, anh K . Cha ti tng dy anh em ti: " i ngh no cng tt, khng
c ngh xu m c ngi xu, c ngi tt. ng quan tham nhng ca dn l k bt nhn. Ngi
lt phn bn rung, ngi t than trn ngn kim sng u l nhng ngi lng thin". Ti
mun c gp cha, thm sc khe v chuyn tr vi cha t pht, anh .
- c ri. y dng cm tra xong ti a anh n ch thy . Gi ny thy cn kh bn
vi m khch n xin thy bt mch, cho toa (n thuc).
- Ti va n cm xong. Hm khc ti mnh s vui "ty trn" mt ba vi nhau m.
K phi phi bi trn vai o cho anh Ba, ging tru mn :
- Hin thi anh u vy, anh Thnh?
- Ti xm th, gn Bn Nh Rng. m... v y ti khng cn gi tn Thnh na. Gi l
Ba, nghe thun hn.
- Phi ri. Ngi trong ny a gi bng th hn l gi tn lt , anh Ba . - K nh cht nh
ra : - ny, anh l con th ba ca thy th phi gi l T ch?

- Ti nhn kt ngha anh em vi mt anh th Bn Nh Rng. Anh l T, tn ti ln l Ba,

anh Hai . - Anh Ba gi thn mt Dip Vn K.
- H h... - K ci gin : - Ai gp anh l dnh nh thp gn nam chm vy. Ngay ci
ngy cn chi trong sn c thnh ni Hu, h vng anh l c bui chi y t ngt. Anh cn nh
c do Cng tn n Hu Minh ghen t vi ti v c anh kt thn hn khng?
Anh Ba ci :
- Ci thi tr con y sao nhiu th v v tri qua mau gh. Ngy chng mnh gp nhau ln
u, mi m mi bn, mi lm nm ri!
- Gn y - K hi - anh Ba c gp Cng tn n Hu Minh khng?
- Lc cn n a trn sn, cng ui bt chun chun, bt bm ngoi vn n khc vi khi
l c gi c bao nhiu bc tng ngn cch! Hn th, Hu Minh l hng cng tn, chng
mnh phi bit dng bc trc nhng bc thm chnh lch, anh Hai .
Hai ngi im lng, cng hi tng v mt thi th u trong thnh ni. K tm s.
- Ba m ti mun ct ti v ci "xing" gia tht, anh Ba i!
- Chc hai bc... "nhm" Hnh cho anh, phi khng?
- Tri t! Anh Ba ti qu ta!
- C g l ti Ngy cn kinh Hu, mi ln ti ny n chi ng nh anh, hai bc khen
Hnh ht li. Cn anh th ba m ca Hnh cng qu tri m!
- Anh Ba n, - K d dt - hon cnh ca ti, vic lp gia nh sm hay mun cng ch l
theo l thng thng. Cn anh... ti rt xt xa mi bn trng thy thy sng vt vng mt mnh.
Cha ti nhiu ln mi thy v dy hc, nhiu ngi nghe danh ting ca thy. Nhng thy
chi t. Thy thch i lang thang n cc hiu thuc Phc Sinh ng, Tam Thin ng, Thin
Phc ng... coi mch cho cc con bnh. Ai a cho thy bao nhiu tu lng. M thy cng
ch ly tin n ca ngy hm , cn ai n sau thy ch coi mch gim. Ngi ta n : "Quan
ph bng Huy sng nh chim, nay n tri cy rng ny, mai n rng khc, khng dnh
ca ci cho ngy sau...". Cnh tnh ca thy nh vy, thit tng anh phi lp gia nh sm
thy...
- Cht cha! Khng ng, - anh Ba v ngc nhin - khng ng anh Hai m cng ngh rng cha
ti i con ci lp gia nh c ni nng ta?
- N anh Ba! - K sit cht tay anh Ba. - Ti hiu nhn cch ca thy, ca anh lm ch. a
v, tin ti, thy coi cc th l b i. Thy tng dy :

Nhn sinh nhc i mng

Th s nh ph vn
Uy th bt tc th
Xo him t hi
Gii chi! Gii chi! (86)
- Sao anh cn khuyn ti lp gia nh sm?
- Ti bit khng c mt th sc mnh no ngn ni ch hi h ca anh. Cho nn ti bn vi
anh ci k ly v c ngi thay anh sn sc cha gi th anh mi yn ci bng m lo vic ln
c.
- Thit khng ng... thit khng ng - anh Ba m ly vai K va ci ni, va lc lay - anh
xui di ti i lm ci vic d man y.
- Tri... t... qu thn i ! Sao li coi vic lp gia nh l "lm ci vic d man", anh Ba?
- Ly v th phi lm trn ci ngha, ci tnh chng v ch li bt ngi ta thay mnh gnh
vc mi vic mnh rnh chn bay nhy! Lm nh vy l ct mt ngi con gi vo ci ca
bung nh mnh. D man qu ch, anh Hai!
- Th ng gi b gi ti c biu ti : "Mun hc ln cc lp trn hay i du hc u c ht.
Nhng phi ci v cho c i c la ". B gi ti cn ni : "Con trai c v nh con thuyn c
bn". T nh :
...Anh ly em v lo liu trm ng
anh bun bn try trng tung honh.
Cha m gi em sn sc thay anh...
Anh Ba ging nghim, bun bun :
- Quan nhim v ng hn nhn ca cc c, ta coi trng n thuc v thi i ca cc c.
Nhng, chng mnh phi bit chn la ci g hay th hc, ch khng th no li lm theo ci c
k ca ngn xa y c.
- Anh Ba ni n vy, ti cng chu ci s nhn xa, trng rng ca anh. Vy ra anh... - K
chng ging - anh i tm gp thy l ch ct thm sc khe ca thy...
- Cha ti mong ti i xa, lm nn vic ch nc li nh. Ngi khng a con ci bng lng
vi cuc sng nh hp, Ngi cng ght s bn rn, s yu ui trong tnh cm. D vy, ti cn
y ngy no l cn tm n thm cha, anh Hai .

- Thy khng mt ch nht nh. Ni thy thng lui ti ngh ngi, l cha v l qun

(87)

Nam ng Hng ng A-mi-ran Cuc-b. Anh i lc chiu ti n nhng ni , ng

n tim thuc bc gp thy, khng tin lm.
- Ti cng ngh th...
*
*

Thnh ph ln n. Nhng ngi khng gia nh hng tui, nm, ngi trn h ph ngn
ngang, nhch nhc. Mt vi ngi ginh ch tt ang ci nhau om sm. C ngi nm gi u
ln mt khc g thng k hng, chn gc vt vo ln thng hng, ca mt ging ca bun nu
rut...
Anh Ba r vo con ng Cuc-b. Hai ba c gi t trong bng ti, di mi hin i ra n
mi : "Em mi thy Hai... mi thy Hai v ch em... Xi tt m hng mc tin... i vi em nghe
thy Hai..." Anh Ba n xng sng, sut co chn chy khi m gi giang h. Nhng thy c
nhiu ngi i qua i li, anh trn tnh c v lng lng bc n l qun Nam ng Hng.
Mt ng lo ngi coi hng ngay trc ca thy anh Ba n mc qun o c st dn "cu-li",
lin xua tay :
- Quan ph bng ti nay khng v y ngh. Chc ch my n mi quan i coi mch cho
ngi bnh h?
- D, khng . Chu n thm sc khe ca ng ph bng Huy thi .
- Ch my quen quan ph bng ?
- Vng .
- Ti mai hy n nghe. Tao s tha trc vi quan ph bng cho. A! M tn ch my l g?
- Tn chu l Thnh .
- Lm th hng no ?
- D... chu lm Bn Nh Rng .
- Kh heng. Trng ngi nh hc tr m chu chi ci ngh phu bc vc l c ch anh hng
ch.
- Chu cm n ng, chu xin i .
- Ri... Ri. Ti mi n y gp quan ph bng Huy, heng.
C m nh cha, anh Ba trn trc cho ti sng hm sau. Anh khng i ti mi n l qun
Nam ng Hng tm cha. Anh ngh vic bui sng, i thng n hiu thuc bc Tam Thin

ng, ti ng t-xpa- nh (d'Espagne). Anh i kh sm m lc ti ni, ngi bnh i

xin n thuc trc ca hiu thuc ng ri. Anh Ba ng khut trong m ngi bnh, ng
ph bng Huy mi xem mch, khng thy c ngi con trai th hin c mt bn ng. Hai
mt anh c mun tro l khi nhn thy hnh hi cha tiu ty, chic o nm thn sn vai, v hai
ming ci ch, qun tai tng (88) ch di qu gi, chic khn rn c vt qua vai. ng ngi ci
gh u, bn cnh l chic bn c nh nghin mc, giy bt. ng xem mch xong quay sang
pha bn vit n thuc; bnh nhn t a n vo quy hng cn thuc, thanh ton tin vi ch
hiu Tam Thin ng.
Anh Ba i mt lc lu lu, nhn khi ngi n khm bnh vn, anh bc n bn cha.
ng ph bng Huy nhn ln. Anh Ba xc ng :
- Cha! Cha!
- Thnh... Thnh ! - ng ng dy. - Con v y t bao gi?
- Tha cha, con mi v .
ng ch tay v chic gh m bnh nhn thng ngi ng xem mch :
- Con ngi xung !
Anh Ba nhc gh chch sang bn cnh cha v ngi xung. Anh vn cn cha ht xc ng,
ging cn hi run :
- By lu sc khe ca cha... c c...
- Con ng bn tm v cha. Cha mong i con nhng iu khc ch khng phi mong i
s sn sc ca con. - ng hi t ngt : - Hm nay con i u m gh li y?
Mt anh Ba rm rm l :
- Con i tm cha .
- Nc mt, con lo tm ng cu nc. Con tm cha lc ny chng c ngha l g.
Anh Ba hai mt lp lnh ni au nhn mi u cha ng mu tiu mui :
- Tha cha, con khng bao gi dm sao lng li cha dy, cha .
Anh Ba nh ni thm vi cha v d nh nhng cng vic ca mnh th mt ng gi mc b
la t tm mu m g rng thng thnh, chng gy trc bc n, l tha :
- Bm quan ln!
ng ph bng ngc nhin ni :
- Ti cn i quan ti ch c cn u ci quan ln, quan b na m qu ng tha vi bm.
Anh Ba ng ln nhng gh cho ng khch. ng ph bng cha tay mi :

- Xin qu ng ngi tm.

ng gi vn gi l php :
- Bm quan! l quan thanh lim th d ch ngi gh quan trng mt ngy cng li
ting thm trong lng dn mi mi khng h phai. K tham nhng th d dang ngi trn nc nh
quan, dn h xung gt giy i gia th gian. Vi lng knh m quan ph bng cho nn k ln
thn ny mi dm ni nhng li s sng y.
- Tha qu ng, - quan ph bng Huy sa li c o, ni - xin hn ng sng hm sau ti y
ti s xem li mch v tr n, gi th ti ang c cht vic bn vi con trai ti.
ng gi nhn anh Ba :
- ! Cho cu m.
- Chu khng dm. Chu cho c ban ny . - Anh Ba p li.
ng gi ni khoan thai :
- Tha quan ph bng, ti n yt kin quan xin c bit nh a cht l bc lng thnh
n t n quan cha cho ti, con gi ti khi bnh.
- Cm n ng c tm lng ngh n ti. Nhng, xin ng min cho k hn s ny ci vic l
lt y. Nc mt, ti u cn nh na! Cha con ti sng nay y mai , ng .
Nghe cha ni vi ng gi, anh Ba hi ci u, bn chn anh g mi dp xung t, hai mt
anh nhiu ln nhng tia om m mun mu.
nh nng x di ng ph. Bng cy in xung bn ng ni anh Ba ng.

26

Ba ngi ra khi ng hm, t Hu ni vi cha :

- Xem ch Tt, ng anh Ba i b, cha .

- . Tao cng ngh ci vic . Con gi xe tay n, mau i!
Anh Ba v bn khon :
- ng gi xe na, c t . Ta i b ln ph, u c xa l bao.
- H, - ng gi Hu gic con gi - c gi xe, t! Li b ln ti ph Sc-n, ph Mc-mhng b hi tai ri cn sc u m i coi king Tt?
- Mnh l dn th m ngi xe cho ngi khc ko, coi b k qu, ch t !
- D - ng gi pht bn tay ln vai anh Ba. - G m cu n vy Ba? C thng, c nm chng
mnh lm ti t. Lc nm cng, thng tn ny chng mnh ln ngi ng ch, b ch ngi xe,
do ta ph mi vui ch! - ng gi h ging : - C k cn dm chi nht d vng c m.
Anh Ba nh ci tr. Ba ngi cng bc ln xe ngi : ng gi v anh Ba ngi trong thng
xe, c t Hu ngi di s, ni chn ca hai ngi ngi trn. Ln u tin ngi trn xe ko,
anh Ba cm thy ngng ngp. ng gi dn :
- Ln ti ch Bn Thnh, t i sm ri v trc. Cn cha vi anh Ba my i do xem
bng (hoa), xem cy king Sc-n (89), Mc-m-hng (90) nghe.
t Hu trc lc nhp vo dng ngi bn ch Bn Thnh cn dn vi cha :
- a anh Ba i coi bng Tt, ba nh v sm ko nh mt v con i cm , nghe ba...
Anh rt i ngc nhin gia ngy gip Tt m nng nc, m hi nh m rn. Mt anh ngp
trc nhng "ni" tri cy dc ch Bn Thnh. Anh khng ng v ma ng, ngy Tt m li c
nhiu da hu nh ma h ngoi Bc. Anh Ba tm tc :
- Ch... ch... tri cy c nh ci lt y. Vo y chu mi thy c s giu c ca t Lc
tnh, ch t .
- Sn vt ca Lc tnh a v y mi ch mt phn thi. C dp ch a chu i thm min
chu th ca Cu Long Giang, chu s sng ci mt, mt ci bng v mt vng t ai giu c
ca T quc mnh. Tic l... tic l - ng gi ging bi hi - trn i ny hng c c s cng
bng, nn chi gia ni ca ci nh ni vn c nhiu ngi phi chy n tng ba, chu .
- D, - anh Ba ging hi tng - cha chu thng ni ci iu ch va ni vi cc ng quan
to m chu nghe lm hi nh : "Cng bng vin l h x th".
- Quan ph bng thn sanh ca chu ni vy l chu cn tin trn i cn c cng bng,
nhng n ng qu xa khng bit ni no m tm.

- Chu cng ngh th. D c xa my, chng ta cng phi tm, phi xy dng nn mt x hi
cng bng, ch t .
- H h... - ng gi ci v pht ln vai anh Ba u ym. - Nhng u c nhiu ch thng
tng tng ra cc th thin ng m hoc lng ngi, chu . Ch c gm ci iu cn cn
thy l : Nc ln nut nc b. K mnh c hip ngi yu. Ging nh by c di sng di
bin, nh by th trn rng trn ni y...
Anh Ba nh trao i thm vi ng gi n, nhng khng kh ng ph ngy Tt chon
ly anh. Nhng chu cnh vi hng trm loi cy c dng iu d k v cc th hoa Tt ht tm
mt anh khng ri ni chng...
ng gi n cha r anh Ba thch chi hoa g trong dp Tt. ng m hi :
- Chu c a cm cnh mai bn th Tt khng?
- Tt nm no nh chu cng c mt cnh o pht cm l trn bn th v mt cnh mai
n th, ni cha chu khai bt u nm, ch .
- Trong ny hng c cnh o. Ch chu mnh rc mt cnh mai v cho vui nh ngy Tt,
nghe chu.
- Chu cng ang c tm mt cnh mai m u thy, ch?
- Tri... t... i ! - ng gi ko di ging ni, ch tay v pha hng hoa ngay trc mt anh
Ba. - Bng mai y n, kia ka, vng ngp mt m chu biu hng c.
- Chu mun tm th mai khc, loi hoa mai vng ny chu u cn l, tha ch?
- Ch t ny gi chu ni v loi bng mai no?
- D.. mai trng. Ngoi qu chu, hoa mai trng ch th mai vng ny th Hu rt nhiu,
ch .
- Ha ra ch chu mnh c lc tr chuyn vi nhau m c nh Ty ni vi Tu y h. H...
h...
C hai ngi cng ci. ng gi n mua mt cnh mai chi cht nhng n chm chm sc
vng. Anh Ba n cnh mai t trn tay ng gi v nng niu a v xm th lc thi gian chao
a gp gp ca ngy cui nm...
Ba ngy Tt, nhng ni bun v cuc sng xm th c ng mi trong tm tr anh Ba :
quanh nm h n i mc rch, lm u tt mt ti dnh dm c ng tin, bt go th dn c
vo mm c ngy Tt. Lm mm c ct thi th, cn n th t m thiu thi i khng thng

tic. Thm ch h i vay n, nhn khon vic lnh tin trc c nhiu tin chuc ru ung
nh ung nc. V sut ngy m h m ui vo canh bc en.
Su en, Chn Mp ch n c ti ba mi nh ng gi n, cn sut my ngy Tt, c hai
ngi vi u trong sng bc. Anh T L th n t ming, cng anh Ba gip t Hu dn dp ri
ra cng lm bn ting, tin cng c gp ba ln ngy thng, mn tin anh T L s gi thm
v Hu gip m chng i ging hai. ng gi n ght ci t c bc, ng vi u vo ngn n
qun mi ng cay. ng ch king n m giao tha v sng mng mt. ng i mng tui,
chc Tt nhng ngi thn bui chiu mng mt, cn na l va ung ru va n. Ngn n
say bao nhiu, ng ung ru vo nhiu by nhiu v nc mt li di thm t ngc ng.
C t Hu sut my ngy trong bp. Mc du cha v cc anh th "khng gia nh" nng
nu trong nh mnh n chng l bao, c vn phi lm c ngy hai lt cng m v gia tin.
Nhng lc ng gi va n va ung ru va khc, t Hu nc mt hoen trn m, ging khn
khon :
- Nm mi xin ba ng n nhng bi bun, ba ng khc m xui c nm, ba i !
- Cuc i ny c g vui m con ngn ba n bi bun, ng khc, h con gi cng ca ba?
- Tha ba, i nhiu kh au th nn "bn bun mua vui" nh li anh Ba ni hm mi ti
nh mnh y ba.
- Con mun vy th cha n v ca cho con nghe cu v von ca anh Ba my ni.
ng vn li dy n. Li ca v ting n du nhau theo gi sm trong ng hm : Mng....
dang... nu... c... ngnh... ngun... n... y ta... phi... bn... bun... mua... vui...
Li ca, ty an dt, ng gi nng ly ru nhp tng hp nh, mt m l nhn ra ng hm ti
thui. t Hu tay nho bt lm bnh, mt m chiu, m lm ng tin nh du chm phy n
hin, gi dy trn ln mi hng mt n bng khung v cu ca dao ca anh Ba m cha mnh
thuc lu v ca theo iu h ng Thp.
Anh Ba ngi bn cnh mai sc vng rc r. Anh xn xang lng v ngn n ca ng gi
n. Tay anh vn lc tm trong chng bo c, bo mi ca Dip Vn K a anh c dp Tt.
Anh hn h, mt lp lnh nim vui c i c li mc qung co trong bo : "Hng tu Nh
Rng khng chy ng Si Gn - Ma-ni na m chy ng Si Gn - Tua-ran - Hi Phng Xanh-ga- po - C-lng-b - Gi-bu-ti - Po Xa-t - Mc-xy - Boc- - L Ha-v-r - oongkc". Anh cun trang bo, cm trong tay, mt nhn xa xm. ng gi li ln dy n ca tip :

Rng chu ngoi Hu... Nga t ng Nai... Nc sng trong sao li chy hoi... Thng
ngi nho s. . . lc loi... n y...
Anh Ba sng s v cu ca ca ng gi n. Anh chnh lng bng nh v c hng, nh ng
gi Xm m hai mt ca bi v c ng trc mt Phan Bi Chu, Vng Thc Qu lc tin
cha ca anh vo Hu hc thi i khoa. Li bi v y lc ny c vng vng trong tm tr anh cng
vi li ca ca ng gi n.
*
*

Tit xun m nng nh di la khp mt t. Bn cng Nh Rng bi bay la nh ln khi

mng. Hi nng bc hm hp. Ngi, hng, xe c tp np trn bn, di tu. Nhiu dng ngi
khun vc hng t kho xung tu, di nh n kin di t chy lt.
Su en v Chn Mp tip tc vc mn hng bc d ca ngy hm trc sn kho Hai.
sn kho Bn, ng gi n lng trn, u qun khn rn, ng th chn cho, mt tay nm ai,
mt tay gia thn bao b, ng nhn ngi v trc, ly nng gn c khi hng nng ln
ngang tm vai mnh. Anh T L gh vai n ly bao hng nng tru trn tay ng gi, cng i xp
ln xe b. t Hu gh lng tip vo n ly bao hng tay cha. Anh Ba nh b ti mt li trc
ci bao hng qu ln ln lng t Hu mnh mai! Anh rt mn phc t Hu; t mt c b con
nh giu c cha m nng nh nng trng, hng nh hng hoa, v gia nh sa st, thn phn t
Hu trt theo vi s phn ca m cha, nhng t Hu cng cha ng vng dng Con
Ngi gia cuc i kh i.
n lt anh Ba, khoc ngoi tm bao b c, anh gh lng di tm tay ca ng gi n. T
L mm ci khch l nhng khng giu ht v i ngi cho anh Ba. ng gi n vc bao b ln
vai mnh li t xung t v v bn tay ln lng anh Ba :
- Thit tnh ch... ch cm cnh cho ci lng hc tr ca chu?
- Du sao - anh Ba ni - chu vn l con trai, sc di vai rng m ch. Chu lm ti ti ri
cng quen "n no vc nng" nh anh T L, anh Su en, anh Chn Mp, ch t .
ng gi n li vc bao ti y t ln lng anh Ba, ni :
- Thy chu t lm kh mnh. Th nh cnh ny, a b cp rung, a b tht c l bc
phi b qu nh ra y chu cnh u lem t l ny.
Anh Ba i hi liu xiu nhng bc ban u. t Hu toan chy li gip anh mt tay.
Nhng anh Ba gi c thng bng v bc i vng chi. ng gi nhn theo anh Ba, mm

ci tin tng. T L th pho nh nhm. t Hu lng na mt khi hng to hn sc vc ca

mnh, i bn cnh anh Ba. Mt c nh ln nim xao xuyn, nhn thy nhng vt m hi m t
trn, trn qua mt, qua c v thm ra lng o anh Ba. C cng xt xa thy tng git m hi trn
trn nh xung mu bn chn anh ang b rp ln v i dp "cu-li".
Tri v chiu, mt sng Si Gn loang long vng. Bi khi qunh qun nng chiu mu tro.
m ngi nh by c quy trong dng nc c l. Cha con ng gi n v T L nhoai ngi
un chic xe b cht ngt hng do anh Ba ang tp cm cng l lt trc ca sng hng ra i
dng m mt...
m cui xun tri nhanh qua cng Nh Rng.
Nng li xi nng xung khp mi ni. Con sng Si Gn khc no ging qui vt ang
trn di nng, m ca cng l mm ca n ang h hc i nut mi a ti.
Mt nhm th lc lng, c c Su en, Chn Mp ang ken tay vo quay ti trc bn.
Mt h anh lnh v nhng bp tht cnh tay ni ln nh sng cun.
Anh Ba ngi t m hi, lng cng kin hng cao. Mi bc anh i, bn chn che cc
ngn ra ngoi dp cao su. ng sau anh l ng gi n, T L. i trc anh l t Hu.
Nhng mt anh vn hng v nhng con tu sp ri bn ra i dng... Chng may ci quai dp
mc vo ngn chn tr b tut, mi dp gp tri xung ng, anh b ng. H va! Ci thng
hng trn lng anh vng ra mt bn. Anh nm sng soi trn mt t. ng gi n ht hong :
- Tri t ! Ba... Ba... !
T L, t Hu t vi kin hng xung, chy n anh Ba. T L li vp ng... Tc t Hu s
xung, bay lo xo ra ng sau. Hai mt nh hai chic l o non sng u long lanh. C gi
lu c li :
- Anh B... a sao vy.... Anh Ba!
ng gi ging bnh tnh :
- ng ri ln t.
ng gi b anh Ba vo ch bng mt. Mt anh hoa om m. ng gi v T L vi m
khuy o anh, ri xoa ngc, nn bp tay chn anh. t Hu dc c chai nc ngui vo tm khn
rn p ln trn anh Ba. Mi tc di t u t Hu nh dng sui xung mt anh Ba. ng gi
cau my ry con gi :
- My v qu vy t. Con gi phi gn ci tc ci khn ch.
t Hu bi ri, phn trn :

- D, con u cn khn ct tc na ba?

Anh Ba m chong mt. Bt cht anh c cm gic gng mt t Hu nh mt bp sen t
m sen qu nh hin n.
ng gi bo Hu :
- Anh Ba my ri , con v trc lo cm nc, cn mi thng hng ti tao li ht
gn ri v sau...
Sng chiu bung xung t bn Th Thim trng c mi rng. Ting ci tu rung rinh
sng nc.
ng ln, cha ht chong vng, anh Ba i cn phi vn vai T L trn ng v xm th.
Mt anh vn ngoi nhn m m v pha nhng con tu vin dng vi bao hy vng xa xm...
m xm th ngt ngt. Anh Ba au ngi m v nng bc khng ng c, trn trc...
Ting tr con khc tht khc nh khc m... Ting ngi gi ho kh kh ko di tng hi. Ting
qut mui phnh phch v ging chi ng v ci nng bc tri khng gi ph khng in :
"Nng thy m m tri gi gi ri lm bo t hi ngi. Cn ci thng ch s in n gi
in cung phng cho bn quan to, cho bn u hi bng b rc m trn cc ph ln ch n
u c ng lng v ci cnh sng ca m ngi ci xm nh chut ny!...".
Anh Ba cm nhn li chi c y khng qu ng. Ci bn bit th c vn cy rm mt,
c sn c rng, khng bi bm, khng ting n li cn qut trn, qut bn... Cn m dn ngho
th chui rc, nhn cc th bn thu ti tm...
Anh Ba dy sm. Anh ung vi ng gi n ht m tr. Anh T L, Su en v Chn Mp
khng thch ung tr - c ngy lm ngoi cng, ti v h ung mt chu ru say li b, ng sm.
Nhng hm lnh lng th Su en, Chn Mp li r nhau ln vo sng bc.
Sng nay, ng gi n, T L, Su en, Chn Mp tip tc ra cng. t Hu nhn tin ca
anh em th va lnh lng, c nh ong go v mua sm mt ba ngon hn thng ngy.
Anh Ba tranh th lc trong ngi cn mt, i vo ph, tm n cc ki-t (91) bo c nhng
qung co, mc rao vt v n nhng ng ba, ng t, thng gi l bng binh, cng xem cc
qung co... Anh st rut, tm cch i ra nc ngoi cng sm cng tt.
Anh i ph m lng rng rng v cu ni vi cha ca t Hu "Con u cn khn ct tc na
ba?". Anh nhm li mn tin dnh dm lc i xa s phi cn n. Anh gh vo ca hiu tp
ha, mua mt khn rn, mt cp khn mi soa. Anh thy lng mnh h ln mt nim vui nho nh
: t Hu s c hai vung khn thay i buc tc v tm khn rn trm u che nng.

Anh cn mua thm mt b dy nh v ci v. Anh thng ng gi n mi ln ln dy nh

phi la la on dy t khng c nt ni v ci cn rung nt dc, ng phi ly si ng thau
mnh b nn li. Anh t nh : Mnh c qu cho cha con ch gi n m chng c cht g cho s
anh em th n cng mm, ng cng ging khng nh lng cht no. Anh bc khoan thai n
quy bn ru mua hai chai C-nhc. Anh ci thm : Ni nh ch t n cng c l : C
thng, c nm lm cu li, vy th chng mnh cng c lc xi sang nh ng ch, c lm
ch.
Trn ng v, anh Ba i qua nh s cng. Nhiu cng nhn n lnh lng ng ri rc dc
va h, trong cc qun nc. Cha con ng gi ko xe b ri bao go m anh gp hm mi n y
cng ang ng thn th mt gc ng. Ngi con gi hi cha, v tht vng :
- H cp lng, ta sng bng g, h cha?
ng gi lc u :
- M chng n. Chng n cp lng ch chng cp c ci u ny u m s. Ta cn u,
cn tay th ta khng th cht i trn mnh t ny u, con .
Anh Ba bc n bn ng gi, t vo bn tay ng mn tin :
- Bc cm tiu tm trong lc gp khn kh. Gi l ca t lng nhiu, bc .
ng gi cm ly tay anh Ba. Ngi con gi ca ng mt rng rng l nhn anh. ng gi b
xc ng mnh, ging hi lc i :
- Cu l ai? Tn gi...? min no n y m tt bng vy?
- D, tha bc, l dn th vi nhau th phi bit thng nhau...
- ! - ng gi gt u L... l dn th vi nhau... ! Cm n chu. Chu ng l ngi tr
mt m khng non d.
Anh ci cho hai cha con ng gi, bc i vi v. Cha con ng gi ng tn ngn nhn theo
anh.
Anh Ba i vo u ng th Su en i lm v chy ti m chong ly anh :
- Tri t i! Anh Ba sm l tt ai m sang qu ta?
- u c chuyn . Mnh mua cht qu biu cha con ch t gi l ci tnh by lu nay mnh
n trong nh. Cn y, - anh gi hai chai C-nhc ln - chng mnh s nhu vi nhau ti nay,
c ch?
Su en nt mt tr nn nghim trang, ging chn thnh :

- Anh Ba n... (anh Ba hi nghing u, n nghe) Thit tnh t t ci ngy anh n vi

cnh ny, k c cha con ch t n n tn u b l tui u... u n anh nh n ng ni vy
.
Anh Ba khot tay :
- y cht! u c g m p li cho nhau qu. Chng mnh sng vi nhau cha c l bao,
nhng anh em gip ti rt nhiu trong bui u vo i th...
Hai ngi i khut dn vo xm.
m yn tnh. Con ng ng hm m m nh sng t ngoi cng ht vo. Bng mt vi
ngi i chm ri ct ln my ting rao ri rc, nghe xa vng:
Lc... lc... to... xa... .
Tm...tm... qut... t... rn... tm... qut... t rn...
Trong nh, ng gi n ang va ung ru, va thay dy n. Ngi quy qun bn ng gi
l m th tr, mi ngi c mt kiu ngi khng ai ging ai. Nhng mt ngi no cng c mt
nt vui ging nhau. H ung ru ca anh Ba mua v v nhm vi mn tht b kh, c lc (c
qu) nng trui qun rau sng do bn tay kho lo ca t Hu chm cht.
ng gi n thm hng men ng ng say, ng sa li t th ngi, cm n so dy... Ging
ng m, trm :
- c. Thy chu la c b dy v b v n va ch lm. c. Thy chu c
iu. - ng nng ly ru ln, mi tc rung rung : - No, cc bn th tr, ti mnh cng cn ly
ru "lc" ca mt ngi th m ai cng coi l bc "hin nhn n s".
- Xin ch t v anh em ng bao gi coi ti l ngi ngoi gii th thuyn.
- Chc mng anh Ba. - m th tr v ng gi n cm ly ru cng ni rn rng. - Chc
anh Ba ca chng ta vai vc ni c sn h, chn i vng gia i khng vp ng... H... H...
Khng kh vui nh ngy Tt.
t Hu trong bung, ngi trc nh n, lt qua lt li nhng vung khn, ngm tng
ng sc, mp vin. C ct gn tc sau gy, trm tm khn rn ln u ngm vo gng, ci.
C nh bn ln vi ngi trong gng, g ngn tay tr vo lm ng tin trn m mnh nheo mt
t ch mnh. Pht chc c p c tm khn ln ngc, mt thn th lng nghe ting tim mnh ha
cng ting n ca cha : ... Ko neo... ko... neo... tu chy... Gt... nc... mt... tin... a...
Thng ngi... ngi... i mun... trng... sng... v...

Ti hm sau. Cn ma u ma d di m mau tnh. Con ng hm nc lnh lng. Bu

tri trong nh gng lau bng long khm y ngc, kim cng.
ng gi n ngm ci tu thuc, khi ri r nh ra tng si trng mng mnh. ng ang vt
a bng nhng thanh tre gi.
Anh Ba ngi c sch ging u u cho T L nghe. t Hu trong bp, dn dp lun tay,
tai vn lng ng tng ting mi l t anh Ba truyn n. Thnh thong t Hu chau my, kh
chu v ci m thanh nhng ng tin va vo nhau trong b bt a ca nhm nh bc gc
nh. Su en v Chn Mp ngi chen chc vo m con bc. H ngi xm nh c u lc b
ma. Mt ngi no cng chm chm hng vo ci bt p ln ci a, trong c bn ng
tin c sn mt mt trng bng vi. C mi ln ngi "cm ci" ca sng bc bng a bt
xc mt chp, t xung chiu th mt mi ngi u nh ln s tnh ton, n thua, tay khng
yn : bt tc, s tai, gi gy. H mc tin trong ti ra t xung chiu. Ri nhng ting "chn",
"l" c xng ln m ti.
Anh Ba ngng c, ang ging cho T L nghe mt cu trong sch. Bng mt ting
"chong", bt a b nm xung nn nh v tan lm nhiu mnh, c bn ng tin vng i u
mt. Lo "cm ci" vng tc : ... m vo chi na. con heo! con heo ro...".
ng gi n ngng tay vt, o mt v pha chiu bc. t Hu di bp chy ln, v mt
ngao ngn, quay tr vo. m con bc nm tay trn mt, sng s ng ln chc u . Anh T
L chy n gi ly tay Chn Mp. Su en chi tc :
- ch ! n gian ! mt nc m dy !...
ng gi n nng ging :
- Ti by hng cn ra tr li chi na. ng l c gian bc ln, tng tn lng tm...
Nghe ting ng gi ni, m con bc khng li nhng mt h cn nh bc la. Anh Ba
n ngi vo gia m th, ni t tn :
- Chng mnh cng cnh ngi i kht vi nhau. - Bn tay anh Ba v v trn vai o v
Chn Mp. Mt mi ngi du xung, c ngi gc u xung vng tay b gi. Anh Ba vn
ging bun bun : - Cn c kip ngi no kh hn kip i th chng mnh? ng ch ngi
Ty, ng ch ngi Nam v cc thy c, thy cai nn, hnh h chng mnh. Chng mnh lm
vic g xng sng, vo xng sn, m cn b n roi, t bt tai chng khc g thn tru
nga. Vy m ming n, ci mc, ni ca chng mnh th hi c hn kip con vt l bao
nhiu!

- Hn con vt c i a lc n. - Su en ni chen vo.

Anh Ba nhn ging r tng ting :
- Chng mnh kh cc vy . Sao li khng thng nhau, m bc ly nhau m cn lm
kh ln nhau, lao vo nn c bc, cp git nt ca nhau ng lng khn nn?
Mt anh th ng tui, mt lm l:
- Khng nh bc th lm cc g cho ht nhng ci bui ti ny?
Mi ngi quc mt gin d nhn anh chng vng tc. Su en ng pht dy, gi nm
m, nhng anh Ba ko tay anh ta ngi xung. Su en cha ht nng :
- Tng c ci con heo ra khi nh ny.
- Sao cc cu c a ni cc sc vi nhau nh vy. - T L gt.
t Hu t di bp nhn ln pha anh Ba, v ngng ngp. ng gi n ging khoan thai :
- T ny tao hng bun ni vi ti by v tao n anh Ba Ngh ang ngi y. M tao c
ni cng bng tha. Mt li ni ca anh Ba l mt gi vng m ti by hng hiu chi tri. Thit
l "Cm n m gy tai tru. Gy bao nhiu li thm au ting n".
Anh Ba n tn :
- Ti nghe anh em ni : khng c vic g lm cho ht nhng bui ti, ngy ch nht rnh ri,
do sinh ra nh bc, vi u vo nhu nht. - Anh nhn tng gng mt nng tru, lm l, ni :
- Nu anh em mun nhng ci gi v v y tr thnh c ngha, ti vui lng dy ch cho anh em
hc.
- Thit vy, anh Ba? .- Su en vui sng ng bt dy.
Mi ngi nhn anh Ba vi nhng cp mt lp lnh nim hy vng, ging xut xoa :
- Ch ch! c anh Ba chia ch cho bn ny th cn g qu hn!...
ng gi n ci :
- Phi vy mi c ngha l c gn vi ngi hin s ch! Gn mc th en, gn n
th sng m.
t Hu ngp ng trc ca bp, hai mt nh ln nim vui thm kn v hai lm ng tin hin
r lm rng r thm gng mt bp sen...

27

Thy Thnh vi tn gi gin d - anh Ba - m lp hc. Lp hc khng c g sang trng c,

ch l cn nh lp xp ca ng gi n np di bng cy mn. Chnh trong cn nh ny, trc
y tri chiu lm ni nh bc, nhu nht ca anh em th thuyn, gi i mi : cnh ca k
lm bn hc, vch dng ln mt tm vn thng lm ngoi cng v lm bng vit.
T L, Su en, Chn Mp... ngi vo lp hc. t Hu ngi ring mt bn, gn tm bng
en. ng gi n cng ngh tay n lc con em mnh vo lp. ng gi lng nghe thy gio ging
bi.
Hm khai ging, anh Ba ni rt chn tnh vi nhng ngi hc tr xm th :
- Bn cai tr dn bao gi cng inh ninh ci iu : "Dn ngu d tr, dn tr kh chn". Cho
nn, h ai quan tm n vic dn no cm m o, dn c ch, dn hiu bit l chng trit ngay.
Va qua, trn khp ba min Trung, Nam, Bc c cc ng ngh, ng c b git hi, b i y Cn
Ln ch v "ti" h ho dn sinh, dn tr... D nhin bn thng tr phi duy tr cho dn c mt
mc sng chng mc tip tc lm ra ca ci th chng mi y ti tham c. V chng phi
m trng hc o to nhng ngi c trnh lm tay sai cho chng. Chng ta l ngi th
phi r ci iu y c ch hc, c ch lm nhng cng vic ch nc, li nh...
c anh Ba khai tm, anh ch em th thuyn hc rt chng bit mt ch. Anh ch trng
dy cho anh em pht m tht ng t lc cn ang tp nh vn. V, anh nn tay cho tng ngi
tp vit ch thng hng, ngay li, nt, u n v r rnh. Anh cm bn tay tng ngi hng
dn cch cm bt, a bt ln nh nh nt ch thong, ko bt xung nhn tay nt m,
vch trn vnh cc ch c "bng" nh a, d, , g, o, q... v cch nh cc du ng v tr ca n
trong tng ch. Ln u tin anh cm tay t Hu tp cho c vit. t Hu xc ng, vch nt no
nghu ngo nt y. Nhng anh vn nhn ni gip t Hu vit ch p.
Hng ngy i lm ngoi cng, lc sinh hot trong nh gia anh Ba v anh em th u xng
h thoi mi my my", "tao tao". Nhng lc vo lp hc, ai cng gi anh Ba bng thy gio.

T L l trng lp m anh em gi vui quen ming : anh sp lp. Mi ln c bn vng mt trong

bui hc, T L u ng khoanh tay trc thy ni r l do. ng gi n lng nh tr li khi
thy lp hc ngy mt nn np, ai cng hng th hc v kt qu ngoi c s tng tng ca
ng. ng vui nht l m th tr trong nh ng khng cn vi u vo canh bc v u nhau v
s c thua gian ln. C n nhu nht trong mi k lnh lng cng gim nhiu. ng thy
cn nh ti tn ca mnh v c trong u c mnh nh m sng ra mi khi ting anh em th tp
c nhng trang sch ch in m anh Ba mua trn ph v. Anh Ba cng mua cho ng cun
truyn th "Lc Vn Tin". ng hc ht cc ch ci v tp nh vn. Anh Ba dy ng tp c
qua sch "Lc Vn Tin" m ng thuc lng c hai ngn hai trm bn mi su cu th ca
cun truyn ny.
ng tm s vi anh Ba :
- Ch bt u nhn thy hnh nh trong mt mnh c ch th c lng t tin hn v nhn k c
quyn th mnh s hi. Ch ngh vy, c ng hng thy chu.
- Bn thng tr, nhng k sng trn lng dn, chng n mun c quyn s hiu bit. Chng
n rt s dn c nhiu ngi bit ch. C ch, u c h c m mang, h nhn ra s bt cng
th chng s khng ngi yn trn lng dn c. M ch t i, - anh Ba ging th th - khi con
ngi ta c hc th cng s c lng t trng cao v bit sng sao cho ng sng, bit c x
gia ngi vi ngi, phn tm ti, ch t .
- . C vy thit. Ni u xa, ngay trong ci nh trt ny, t hm thy chu chia ch cho
ngi "cng hi cng thuyn" th m Su en, Chn Mp khc hn vi ngy chng n cha bit
ch. ng cha ni ng thit : "n vc hc hay". Hay thit! Ci ch cho con mt cn cn hn c
ming cm cho ci ming vy.
Chng bao lu lp hc ca anh Ba dy trong nh ng gi n, anh em th n xin hc ng
khng cn ch k bn gh. V t trong xm th Bn Nh Rng gia m di n l sng ln
mt ting ni mi : Ch anh Ba. Ch anh Ba thp sng ln trong tri tim nhng ngi th...

28

Thng su 1911.
Hoa ip thp chi tng mng tri thnh ph Si Gn. Mt ng lm tm nhng cnh
hoa nh xc pho sau m giao tha.
Anh Ba bc chm chm. Nhng cnh hoa ip ri l t xung du chn anh. Anh bng
khung ngh v li hn ca ng ch s cng Nh Rng : "Ngy mng hai thng su ny, tu
c La-tu-s T-r-vin t Tua-ran vo s cp Bn Nh Rng, li vi ba ngy v c th h
tuyn thm bi tu.Ti ha s gii thiu anh vi ng thuyn trng Lu-i -du-a Mai-sen...".
Anh Ba cng bn khon, ngh ngi s ni g vi cha ln gp cui cng ny. Liu anh c cm
c nc mt trc mt cha lc anh phi ni ln ci iu "dt o ra i bit x khng?
ng ph yn tnh v m . Anh Ba hi tn ngn trc ca l qun. Mt ngi n ng
lung tui ngi ngay li vo ca qun. Anh va bc ln thm, ng ta hi ngay :
- Anh hi g?
- Tha ti xin gp ng ph bng Nguyn Sinh Huy .
Ngi coi qun nhn anh Ba t u xung chn v hi nhu my lc nhc thy anh i dp
"cu li".
- Anh l ai m dm gp quan ph bng?
- D... ti l con...
- Anh hng a ch?
- u dm!
Ngi coi qun li o mt xung i dp "cu li" di chn anh Ba, cha ht ng vc.
Nhng lc ng nhn ln bt gp cp mt anh Ba sng long lanh, ng i ging :
- Mi cu m ln lu. - ng ch tay v li cu thang.
Anh Ba va t chn ln bc thang gc, ng ta li chy ti, vn v :
- Cu m ln khi thang gc ny th quo theo hnh lang pha tay tri, n phng c ch Cu
treo trn ca ra vo, cu ko dy chung, nghe cu.

Anh Ba ci u cm t v nh nhng bc ln cu thang g en mu sng. Hnh lang hp,

gc nhn bng. Anh sng l m, hnh lang nh can ng di m trng lu. Anh hi hp dng
bc trc ca phng treo ch Cu (92). Ci dy chung thng lng ngang tm tay. Anh a ngn
tay tr nh ko dy chung nhng tht li ngay v anh p bn tay hng ln vng trn nng
ran. Anh ng da vo lan can mt lt. Vut li mi tc, anh li bc n ca, mnh dn ko dy
chung ri li ti da lan can, i...
Cnh ca h m. Mt ng gi bc ra. Hai ngi cng quan st ln nhau. Anh Ba l php
bc n hi trc :
- Tha bc, xin bc cho chu c gp ng ph bng Nguyn Sinh Huy.
ng gi nhu i lng my trng nh hai mi bng, tc ng xp ln sng di xung qu
t v bc ph. B ru ba chm rung rinh theo nhp ming, ng ni :
- Anh l ngi c quan h chi vi quan ln? - Mt ng gi khng ngng xem xt din mo
v i dp "cu li" di chn anh Ba.
Hiu c thi ng gi, anh Ba l php tha :
- Chu l con quan ph bng Huy, tha bc.
- Tri... t! - ng gi rn cao i my, ngc nhin chp hai tay trc bng. - Xin li cu
m. Ti u d cu l con quan ph bng Nguyn Sinh Huy. - ng bc li gn anh Ba: - Ti
hng eo king nn u c nhn r! - ng cha hai tay: - Mi cu m v .
Anh Ba bc vo phng. ng gi dn anh n bn chic ging con:
- y l ni quan ln ngh. Cu m ngi tm. Quan ln hin ang dng tr vi ng c di
Lc tnh ln chi ngoi phng khch.
Anh nhn theo ng gi, lc u ni thm :
- Cha mnh b ci gh quan trng nh b ci tm gi rch lau chn, nhng mi ngi li
trng vng n ngp c mt. Ti nghip!
ng gi tr ra, cha tay :
- Quan ln mi cu v.
Anh Ba ci u p l v i vo sau tm bnh phong.
Phng tr l qun m ng Huy ang tip khch l mt gian nh vung vc, sn g en bng.
B bn tr k st ca s ln. Ngoi ca s l vn cy rm mt, bng trc ngot ngn vo khung
ca. Hoa ngoi vn a hng vo phng tr. ng ph bng Huy ngi chic gh k st ca

s. Mu xanh ngoi vn trc ta vo quanh ni ng ngi. ng c nhn min Lc tnh ngi i

din. Hng ch quyn hng vn xanh a vo ngt c khng gian.
Anh Ba bc vo chp tay ng trc ci cho cha v khch ca cha. Anh ng nghim
trang, tay vn gi trc ngc. ng khch cha tay ra pha trc :
- Mi cu m an ta.
Anh Ba ci u p l. Nhng anh cha c cha cho php nn vn ng nguyn v tr. ng
ph bng nhn con, ging nghim m m :
- Quan bc cho php, con ngi vo gh.
Anh Ba bng chic gh li xung mt cht, khng dm ngi ngang hng vi nhng.ngi b
trn mnh. V khch cm mn s l php mu mc gia phong ca anh. ng khch n cn mi anh
ung tr. Anh Ba ly chn tr trn tay v khch. ng ph bng gii thiu vi bn :
- Chu l Tt Thnh, con th ba ca ti.
ng c min Lc tnh gt g nhng mt vn nh ln s bn khon kh hiu v b qun o
vi th v i dp "cu li" nhum v phong trn ca ngi thanh nin c khun mt tun t ny.
Anh Ba hi bi ri. ng khch vn nhn anh Ba, v trong mt ng l r nim xc ng kh t.
ng ph bng Huy gic con :
- Thnh chuyn tr mi quan bc, con!
Anh Ba thay m tr c. Anh trng m chn qua nc si v ang chuyn tr th khch xin
co lui :
- Xin php quan bc, ti cn Si thnh s cn ti hu chuyn quan bc. Gi ny quan
bc v cu m bn bc vic nh.
ng ph bng ng ln, tay chp trc bng. ng c nhn Lc tnh nhn anh Ba, ni:
- Ti knh m quan bc : mt i nhn, i c. Nay ti cng knh phc quan bc c mt
ngi con, ng nh c nhn dy : "Ty d t mc, khim nhi d quang, tin c tu nghip". (93)
ng ph bng chp tay x ng bn v mm ci.
Anh Ba hi bi ri v li khen mnh, anh l php :
- Tha bc, chu cng ch hc hi theo ngi xa l "Lp nghip thy tu thn" thi . (94)
ng c t bn tay ln vai anh Ba, ni ging cm phc :
- Cu m i! Hu sanh kh y. Hu sanh kh y. Nhn thy cu, ti ni ngay vi quan bc
: mt con ngi thnh nhn trc khi thnh nghip...
- D khng dm, tha bc, chu ch l...

Anh Ba cha ni ht iu nh ni, ng c chp tay x x i ra...

*
*

Khng kh trong phng lng ngt. ng ph bng Huy v bn khon hi :

- Sao con vn cn quanh qun y?
- Tha cha, con sp i xa T quc. Con gp cha ln ny c l... c l... - Anh Ba rng rng
nc mt.
ng Huy sc mt bin i, ging hi du :
- Con i xut dng n nc no?
- D, con sang Php v c th cn i nhiu nc khc na hc hi...
- quc Php l k th ca Vit Nam mnh, sao con li sang Php mu vic cu nc?
- D, tha cha, con gii by vi cha ci iu y t hi cn kinh Hu .
- By gi con hy cn th, va qua tui v thnh nin. Nay cha mun bit c iu suy
ngh ca con tui hai mi.
- T ngy con ngi trn gh trng Quc hc Hu, con hc lch s nc Php, con ch
nhiu v cuc cch mng 1789. H lt ch vua quan phong kin. Ri con c sch, tm
thy nc Php c t do, bnh ng, bc i. c bit l coi trng nhn quyn. C t chc bo
v nhn quyn, gi l Hi Nhn Quyn. Con mun c nhn thy tn mt ci nc Php c
nhn quyn li va l nc Php i xm lc cc nc nh yu khc.
ng ph bng chng tay xung thnh gh, bc n bn con trai. Anh Ba ng ln, mi anh
mm mm, s bt ln ting khc. ng ph bng a vng tay khoc vo c anh Ba v ng ta
bn khung ca s rp bng trc xanh. ng ni :
- Thnh ! By gi cha mi thc tin con quyt ch ra i. Con i v mt mc ch ln. Con c
th thc hin c ci iu m cha v lp ngi nh cha phi b tay. Con i! (Anh Ba nu cht
cnh tay cha. Nc mt ca hai cha con nh xung khung ca). - ng ni, ging m thm : Xa nay cha vn t ni. Vi cc con, cha cng t ni na. Cha ch ni khi thy khng ni khng
c. Ln ny l ln u m cng c l l ln cht cha ni nhiu vi con. Bi cha con mnh gp
nhau ln ny, cha bit ri y cn c dp c gp li na khng? Con i xa nc, xa cha. Sinh
ly c khc g t bit, con! C khi "ni au t bit khng bng sinh ly". Nhng cha khc ln ny
khng ch v au bun m cn c phn t ho v con na.
- Con bit, con i xa, cha li y mt mnh...

- ng, con ng ngh v cuc sng ca cha! - ng khot tay, ni cao ging. - Cha ang t
ho v ch ln ca con. Con phi gt b nhng tnh ton b nh, tm thng. Cha rt vui trong
lng v mc ch con i tm c lp cho nc, t do cho dn. Nht l nhn quyn... Con ni ti
hai ting y, cha nghe m nao nao lng! Cng nh va ri, ng Dip Vn Cng ni vi cha lc
cng ng H T Bang ngoi Phan Thit v thm cc bng hu l : Hi Nhn Quyn bn Php
i tr t do cho ng Phan Chu Trinh. Cha ly lm l v nhng tn Php trn t chng ta tht
ng nguyn ra, sao bn Php li c nhn quyn, c Hi Nhn Quyn bnh vc cho c ngi
nc thuc a ca h. Con i sang bn coi thc s c nhn quyn khng.
- Con cng rt ng v nhng "nhn quyn", "t do", "bnh ng", "bc i"... e l nhng ci
nhn p thi, cha !
- C th l nh vy. ng Mnh T ni : "'Dn vi qu, qun vi khinh" (95) cng ch ni m
ni ch chng l s tht trn i ny. Nhng con phi ra thin h xem xem. Cha gm thy t
thu lp quc ti gi t nc mnh c rt nhiu v anh hng dn tc chng gic ngoi xm, c
nc v cng oanh lit, m cha tng c mt v anh hng no va cu c nc thot vng n
l va em li t do hnh phc cho nhn dn.
- Quyn li nhn dn c phn trong quyn li ca T quc ri cha?
- T quc, nhn dn tuy mt m l hai, con . Nc c lp m chc g dn c hnh phc, c
cm no, o m h con. (96)
Anh Ba chp chp mt lng vo tm hn mnh li cha tm s. ng ph bng vn nhn ra
vn xanh pht ph bng trc, ging trm trm :
- Cha ni vi con v bt cm manh o v a v lm ngi ca lng dn l iu m cha
ngh nhiu v n...
ng nn ting th di v b vai con cng i quanh phng. Anh Ba nn xc ng trc c ch
c bit ca cha m sut c qung i nin thiu anh cha tng c thy. Cho nn, anh i sng
bc vi cha m lng lng lng nghe cha ni nh ang trong mt gic m :
- Nhn dn ta c mt c tnh qu v gi, con . K ngoi bang ko n d l Hn, l ng,
l Tng, l Nguyn, l Minh, l Thanh... bt k chng n mnh, chng n ng mc no, dn ta
vn khng bit s m lo sao c mt ng minh qun bit a h i dp gic cu nc. Mt khi
gic ngoi xm b qut sch ra khi b ci, cc triu i vua quan mun i x vi bt k chnh
sch g, dn mnh u nghe theo. Sng c trn, c di mt lng. C nhng khi nc nh gp
phi ng vua bo ngc, hoang dm v , dn mnh cng ch c than thm, on trm. Ct gi

sao ng s h cho k th bn ngoi li dng nhy vo cp nc. T quc l ti sn thing

ling nht ca mi ngi dn. Nhn dn mnh trung hu vy . Nhng nc mnh t c ng vua
thng dn, dnh cho dn mt quyn sng xng ng. L Li, t mt ngi bnh thng x
Thanh, trc cnh nc mt nh tan, ngi pht c t ngha chn Lam Sn. Sau ngi vo
ng chn t Ngh. Dn ta tng ph ng minh qun, nui ngha qun, mt lng mt d
khng chin cu nc. Nhng ly li c c lp, L Li ln ngi lm L Thi T, cn dn ta
trc sau vn l :
Mun dn mt l c hn,
Vua ngi chm ch ngai vng hip dn.
Nu c c ng vua nhn t, thnh thong i vi hnh, gh thm nh dn l qu lm ri.
Nhng con i : Vua n nh dn vua c ting, dn mt bui cy.
Anh Ba rt nc mi cha. ng ph bng ung ngm tr nng, mt ng hng v anh Ba.
ng ni, v mt mi :
- Cha lun ngm ngh n nhng g bt cng, nhng cha, khng th lm c g hn. Cha
ch cn c mong con, trt ht ni lng vi con nh m con bc ci bnh trao tay con vy.
Cha yn tm thy con bit nhn vo lch s ca dn tc, con bit ngh n s gii phng nhn
dn trong khi i tm ng cu nc. Cha dn thm : Dn Nam ta sng nng vi ngha nc tnh
nh. C lng chung nghe mt ting trng nh : ting trng hp lng, ting trng thu thu, ting
trng t thn, ting trng h , ting trng c cp... C nh n chung mt ni, u a chm
chung mt bt nc chm mn, ngt, cay, chua. Khi i xa t nc, con hy nh hy ngh v
nhng iu bnh thng y, con s thy trong tm hn mnh c mt qu hng, c mt dn tc...
Thi. Cha ni c phn nhiu li, - ng ng ln - m cng ch ni c vi con ln ny thi.
T nay con i... i vo tng lai. Cha t y thuc v d vng (Anh Ba m mt khc). ng
khc lc ny, con! Pht quyt nh ng nh l. Con nhn cha xem. Mt cha ch cn li nim tin
i ch nc c lp, dn hnh phc. y - ng ly ci v ln trong lng qun tai tng. ng
ni, ging khe : - Cha inh ninh s c mt ngy con ra i. Cha dnh s tin ny gp vo s l
ph cho con ln ng. S tin tuy t, nhng l tin cha ra vn cho con... Sng phi c "tin lng
go b", con .
Anh Ba lau nc mt, ly tay cha. Anh tht ln :
- Cha!
ng ph bng ngn li :

- ng! Con ng gi cha lc ny! Con phi gi : T quc ! ng bo ! i... i con !

Nhng ngn trc qun t ngoi vn xanh gc u vo ca s chim ngng hai tri tim
thng nc thng dn.

29

Cng Nh Rng m m nh n. m h tri di theo gi. Gi va vo nhng boong tu, dy

bum, pht ra nhng m thanh hiu ht ha trong ting sng v b. My con thuyn cu, b v
nh nhng chm en tri lng ng trn sng loang long nh m. T bn Th Thim, nhng
ngi sao lc k tng ng sng gia mnh mng. Anh Ba ngi k vai vi anh T L bn b
sng. H im lng nhn xung dng sng. Anh Ba v thn trng hi T L :
- Anh T ny. (T L xoay ngi nhn vo mt anh Ba). Anh c dm ngh n vic ui Ty
ra khi nc mnh khng?
- Ti l ngi th. Nh ti c th vi chng m, anh Ba!
Hai ngi li im lng. Trc mt h mt chn tri en kt. Anh Ba d dt hi :
- Anh c gi kn c khng?
- Kn ch. n su ngha nng t kinh Hu. Ru th kt ngha trn sng Phan Thit, qun
lm sao c anh Ba.
Bng ti nh long ra quanh hai ngi. Anh Ba th thm :
- Ni kh ca ngi dn mt nc, chng mnh tng tm s nhiu ln. By gi... by gi
mnh quyt nh i ra nc ngoi... Mnh mun anh cng i.
T L hi bi ri. Anh cm bn tay anh Ba :
- i ti u h anh Ba?

- Sang Php v... i ti cc nc vn minh khc. Sau khi xem xt h lm n th no, chng
mnh tr v gip ng bo ui ht thc dn Php ra khi t nc, ginh c lp, t do...
T L bn khon :
- ui Ty, ginh c lp t do, sao chng mnh li sang Ty?
- Ti c bo, c sch ca nhng ngi Php vit, h bn nhiu n quyn t do, bnh
ng, bc i. Ti ngh, quyn li ti cao ca mt dn tc l c lp, t ch. Quyn c bn nht
ca con ngi trong x hi l quyn t do, bnh ng gia ngi vi ngi. Ti mun sang
Php c nhn tn mt ngi dn Php h sng th no, ng sau nhng ci ch t do, bnh
ng, bc i n nu nhng g. (97)
Anh T L do d.
- Ly tin u m i v sang tn bn Ty l nc l ci sng bng cch chi c, anh Ba?
- y - anh Ba ging cng quyt, cha hai tay ra gia bng m - tin y. Chng ta sng
bng bn tay, bng ci u ca chng ta.
Anh T L th di :
- Tm ng cu nc, cu dn, vic qu ln. u c ti mi c vi ch anh va chia st
cho. i sang bn h vn minh, ti lnh hi hng ni, anh Ba .
Hai ngi li im lng. Ting sng thm th v ting n c ca ng gi n vt qua sng,
lan di trong m xa mt : ... Ko neo... ko... neo... tu chy... Gt... nc... mt... tin... a...
Thng ngi... ngi... i mun... trng... sng... v...
Ngy 2 thng 6 nm 1911.
Anh Ba mc qun o trng, tot ln mu thanh khit tc r ng ngi bn phi, chi mt,
chn i dp xng-an. Anh i khoan thai xung tu c La- tu-s T-r-vin.
c s gii thiu ca ng ch s cng Nh Rng, anh Ba gp vin thuyn trng. Thuyn
trng Lu-i - u-a Mai-sen trc tui gn bn mi, tip anh Ba di bung khch ca con tu.
ng ta quan st din mo anh Ba vi mt thi trng n. Ngay t pht u, ng Mai-sen
ti i mt to, di v sng ca anh Ba. ng cha hai bn tay ra trc mt, ni :
- ! Nhn anh, ti a lm, tt lm. Tic l trn con tu ca ti khng cn c loi cng vic
hp vi anh - Mai-sen lt lt quyn s nhn s trc mt. ng li nhn anh Ba, hi: - Anh bit
c ch Php ch?
- Tha ng Mai-sen, ti c c .

- ...! Tt, tt lm. - Mai-sen ch vo trang s nhn s v ni bng ting Php: - y. Anh
xem, va mi sng nay, ti nhn thm bn ngi An-nam. Danh sch bn ngi y. - Maisen c tn tng ngi: - ng Quang Giao, L Quang Chi, Nguyn Tun, Nguyn Vn Tri.
Anh Ba chau my, nhng ngn tay g g trn mt bn. Hai mt anh Ba nh ph mt lp
sng chiu. ng Mai-sen c c nhng bn khon trong i mt anh Ba :
- Ti bit nhng ngi nh anh mun lm cnh chim bay trn nhng min t l. Tic l,
trn con tu ca ti ch cn cn mt chn ph bp.
Hai mt anh Ba bng sng :
- Tha ng Mai-sen, ti ngh ng nhn ti vo chn ph bp y.
- ... ! - Mai-sen nhn anh Ba, hi ng vc. - Mt th sinh nh anh chu khng ni u.
Cng vic lm bp con tu ny rt nng nhc. Hng ngy phi lo nhng ba n cho c trm
ngi vi nhiu khu phn khc nhau; ring hnh khch c v hng nht bn mi ngi.
Anh Ba cha hai bn tay ra trc ng Mai-sen :
- ng xem nhng vt chai sn trn bn tay ca ti.
Mai-sen cm ly bn tay anh Ba ngm, mm ci :
- Ngi phng Ty chng ti rt tin khoa xem tng bn tay. Ti khng snh bi ton,
nhng bn tay anh ngn thon di th ny th vit ch p, c nng khiu m thut v m nhc.
Anh c c hai ci ln : con mt v bn tay. Ti bit mt cu rt hay m ngi An-nam hay
dng : "Giu hai con mt, kh hai bn tay".
- ng xem tng ti, ng c tin l ti lm c ph bp khng?
- Ti mun nhn anh vo mt cng vic hp vi kh nng ca anh, t ra cng l mt chn
th k trn con tu ca ti. anh gi chn ph bp, ph qu - ng ta h ging: - Thi c, t
ngy mai - ng ta nhn ln tm lch - ngy mai l mng 3 thng 6, anh xung tu nhn vic. Ti
s bo cho ng qun bp tip nhn anh ng 8 gi sng mai. Thng u tin ny ti tm cp
lng cho anh l 45 ph-rng. c ch?
Anh Ba ci :
- Ti s lm vic xng ng vi s tin dng ca ng.
ng Mai-sen cn a cho anh Ba mt tm thip in hnh con tu r sng i dng, c ch
k ca ng, v mt cun sch mng, c b ti, ngoi ba cng c hnh con tu c La-tu-s
T-r-vin. ng dn cn thn:

- Anh gi ci cc (98) tin vic lc ln bn, lc xung tu. Cun sch nh ny gip anh hiu
v hng Sc-gi R-uy-ni v con tu ca chng ti hot ng nh th no...
Ri con tu c La-tu-s T-r-vin, trn ng v xm, anh Ba va i va xem tp sch
nh ca ng Mai-sen a. Anh c nhm : Tu c La-tu-s T-r-vin thuc hng tu Scgi R-uy-ni. Con tu ny thuc loi ln nht ca hng v cng l tu c c ca u th k 20.
Chiu di ca con tu : 120 mt 10, rng 15 mt 20, trng ti l 5.572 tn, chy bng my hi
nc vi 2.800 sc nga. Tu c th chy mt mch nhng 12.000 hi l, khng cn phi gh
bn. Trong lng con tu c thit k hin i, tin nghi. y tu l mt b cha nc ngt, ti
900 tn. C hm cha than : 150 tn. Tng trn ca con tu l cc bung lm vic, ngh ngi,
phng gii tr vui chi ca cc s quan v thy th. Tip n l dy phng cho bn chc khch
i v hng nht. gia khoang tu, phn di cng l ba ni hi ln, cc c my ln v bp nu,
ni ngh ca cc ngi lm bp, bi bn... Xem n trang gii thiu v khu vc nh bp, anh Ba
mm ci : mnh s c lm bn vi To qun.

30

t Hu ngi bn bc ca v o, u nghing nghing. Mt git nng lt qua mi nh

thng, u trn tc v chy sng xung g m. Hai ln tc mai di xung qu ui mt. Hai con
mt to, di, en ly p mt ni bun su kn, cp mi ti nh mt cnh hoa n di ci mi
dc da. C gng mt t Hu nh mt hn ngc sng.
t Hu tay ly kim trn ming v ca tm o anh Ba, lng thn th, thm ngh : My
hm nay anh Ba hi khang khc vi mi ngy. Anh trm lng, khng cn vui tnh khi ln cho
anh em trong nh nhng trn ci phi m ly bng. Hng ngy nh n rt t, khng cn gi mc

mi ba ba bt na. nh n khng c, mnh lm thm mn nh n ngon ming, nh li gp

chia u ln bt cho tng ngi. m no nh cng th thm vi ba, vi anh T cho mi ti
khuya. Hnh nh nh khng ni nhng chuyn g vi cc anh Su en, Chn Mp. nh cng
gi kn c vi mnh. M cng phi thi, mnh l phn gi...
ang mi ngh, nghe ting chn anh Ba ngoi cng i v, t Hu git mnh t vi
tm o xung u gi, ngc nhn anh Ba, mm ci, on :
- Anh v. Em ng anh v mun nn cha son cm nc chi c.
- Nu mun mt t i anh em v ng cng n nng, cng tt, c t .
Anh Ba v mt bun bun, ngi xung sp g.
Bn chn anh mit qua mit li trn nn nh, ging ni khng t nhin :
- C mt vic ring, hm nay ti mi c dp ni vi c t.
Hai m t Hu ng , mt chp chp, mi mp my, hai lm ng tin n hin trn
m. C ngc nhn thong anh Ba, ci xung lin, ni hi run :
- C iu chi anh Ba thy cn dy bo em, em...
- y cht! Chuyn ring ca ti ch u dm "dy bo" g, h c t?
t Hu bnh tnh hn :
- Anh tin em, anh c ni ra. D c qu sc em, em cng rng gip anh.
Anh Ba nhn ra xa, ging trm trm :
- Ti khng y na... Mai sm, ti... i... xa...
t Hu rng mnh. Ci kim trn tay tut xung nn nh. C bi ri, tay run run nht
cy kim ln, mi mim mm. Hai ngi nh b hng, ngi im lng. t Hu ni, ging nghn
nghn :
- Sao anh khng y na vi ba em, vi anh T...?... M anh i mi u, c v h
trng vy ?
- Ti i... xa lm... i khi nc mnh, c t . - Anh chng ging: - Ai m chng
mun c mt cuc sng m m bn cnh nhng ngi thn yu. Nhng, tnh cnh nc mnh,
ti khng th ngi yn mt ch, xy dng cho ring mnh mt t m c.
- Anh i chng bao lu th anh tr v y?
- C t! Ngy tr v, - anh Ba ni - c t hiu thu cho : ngy v ca ti xa m mt,
ti cng chng nh liu trc c.

t Hu nm cht tm o v trong tay mnh, nn ting khc t trong c hng. C nh

ni thm, nhng ting ng gi n oang oang ngoi u ng hm. Cha vo nh, ng gi
hi con gi :
- c nhu ti nay cha, t?
t Hu giu mt bun, ci xung tm o v, tha :
- D... Con cha ra ch, ba .
Thy anh Ba v ang ngi trn sp gia nh, ng gi vui v :
- thy chu v ri ?
- Chu cng va v c mt lc ch . My nh sao cha v ch?
- Bn n biu, mai sm chu i, bn n gh tim mua nhu, thc sut m nay vi
chu m.
ng gi dn nh con gi, ging bi hi :
- t . Anh Ba my hng cn li y na. nh i vt vi sang tn cc nc u
M kia. Mi anh my i sm. Con ra ch mua ci n, mua nhng th ngon, mc my cng
c, n vi nhau ba cm cui cng m...
t Hu mm mm mi, cn vi si ch, trao ci o v lnh cho anh Ba, ni lng :
- Nhng ng kim v sau v vi nn khng c u anh vui lng, nghe.
- Tri t, c t cn thn qu. Cm n c t.
t Hu sp rm mi t, ging ni m cht di :
- V ming o c l chi u m anh Ba cm n em.
Anh Ba ci. ng gi n dn thm con gi :
- Con nh mua mt ming tht heo nc, rt nc, nghe hng. Ri mua da ly nc kho
vi tht. Kho thit kh. Nh mua nc mm hng nht kho tht mi c lu. Con cng ng
mua go thng, mua go nng thm nm mi do.
ng ngi bn cnh anh Ba, ngm ci tu thuc, mt ng m mng bng khi :
- Bc chn xung tu c l l phi n cm Ty ri. Chu chu kh mang cm nm
theo. Ch ngh chc cn lu lm chu mi c n cm trn t qu mnh. Ht go, c khoai,
con c, l rau, qu c, tri t, cht nc mm, t dm... nhng mn n ca qu mnh bnh thng
vy m thiu n ta khng chu ni!
- Cm n ch. Ch v c t sn sc chu nhiu m chu cha n p c g!

- ng, chu ng ngh vy. Chu sp ri x s, hy ngh v chng ng pha

trc...
*
*

Bng ti trm xung xm th. Nhng ting rao m lang thang trong ng hm. Ting
chi ra ca b gi, ting khc go than vn, ting qut tho ca ngi say ru v bao nhiu th
ting n o hn n dy ln trong m nh bin ng.
Khng kh trong nh ng gi n cng ang nh trc gi cn bo n.
Hai chic chiu tri rng gia nh. Mt mm thc n y ngn t gia chiu. ng
gi n ngi st anh Ba. Anh T L, Chn Mp, Su en ngi vng trn quanh mm. Ngi no
cng m chiu, t ni. H ung ru tng tp thm mi, khng nh mi ngy, tu mt ngi
ht c chn. Chng my ai cm a nhm. Ngi no cng lun lun trn tr th ngi. Khng
kh trm lng ko di. Anh Ba nh k mt cu chuyn vui vui th T L ca bi Nam ai, bun x
rut. Tip n Chn Mp ht bi L chiu chiu, Su en ht tch Nguyt Nga cng H. Ht
xong, Su en ni n anh Ba ht gim Ngh Tnh. Anh Ba v lng tng. ng gi n li :
- Cuc vui m nay tin thng Ba i, ti by v tao phi lm ht mi chuyn, ng
thng Ba n phi dnh v mt vic chi, nghe hng. - ng gi so dy n : - Ba nay tin Ba n i
Ty, tao cho tui by nghe trn c bi "ca lng" ca tao.
Nc mt ng gi rm rm, ging ng bun bun :
Mt... mi... tnh... cm
Tnh cm... mt.. mi
Chng... ... ra... i...
Chng ni li... chi
i cnh... bit... ly...
Thip ngng.... theo... chng...
Sng nc... mnh... mang...
Ko neo... tu... chy...
Nc... mt... tin...a...
Chng i... chng i...
Mun trng... sng v...
Thip gi... tnh cm...

Tnh cm... theo... chng...

T L, Su en, Chn Mp u ngi xo ro gc trn cnh tay v mi ngi ui theo
mt k nim ca ring mnh.
Anh Ba chng tay cm, mng tc dy xung trn, mt anh hng vo mt im
sng t di chiu, nhng trong u anh hin ln lp lp nhng gng mt thn yu m anh
ghi nh t tui u th. C hnh nh cc ng gi m ht do qu hng, Hu, Phan Thit
cng hin ln trong u anh. V bao nhiu bi ca anh tng nghe cng ang vng vng gia
tm hn anh : Nc Nam ta sao li c Ty?...
t Hu mt mnh mt n, nc mt git ngn git di ti bung trong. Hai bn tay
Hu vt, nm, v v nm cm go nng thm do quo. t nm cm vo tm b cau trng mn
nh la, Hu ngi th nhn khng chp mt. Ting n ca phng ngoi vng vo, c chng
vo tai mnh. C m hm ly quyn v, lt lt tng trang, ni thm : Ch anh Ba dy cho mnh.
Anh Ba cm tay tp cho mnh vit. Sao anh Ba khng li y mi mi? Lc no anh Ba
cng ni "cu nc, thng ng bo mnh sng cc"!
Ting ci tu ch khch sang Th Thim ko mt hi di. t Hu git mnh v cht
nh sng m. t Hu cm tm khn rn ca anh Ba mua do n, lau nc mt. Bng Hu
nh hi nh Hu c nghe m ru :
Khn thng nh ai m khn ri xung t,
n thng nh ai m n khng tt,
Mt thng nh ai m mt khng kh...
t Hu trm khn i ra ca. Tri cn nh nhem. Sng m ging trn nc nh xm
th. t Hu li quay vo bung, nhn ngn n, ni : Mnh thng thm nh. Gi nh i xa. i
sang Ty. Mnh c nn ni vi nh ci iu d dn ca mnh ngh khng? i! Ai li ngc i
vy bao gi? Mnh l con gi kia m. Nhng, nh ra i liu nh c on bit c ci iu mnh
ngh v nh khng? n i! Nu anh Ba khng bit iu y th n chng cho tm lng t Hu
ny nh. i ! Mt ngi m ai cng yu mn...
Sng ngy Nm, thng Su, nm Mt ngn chn trm mi mt. Sng sm ph nc
Nh Rng. Dng sng Si Gn cong vng nh lng ngi gi tri qua nhiu khc ng i
kh i.
Tri ng mu ch.
Cn ma en thng su dy ln.

T trong ng hm, anh Ba bc tng bc ung dung, mt nhn thng pha trc. i
bn anh l ng gi n. T L, Su en, Chn Mp i st pha sau. t Hu i sau cng.
Con ng hm di hun ht. H im lng i. Sp n li r vo bn cng, h i chm
bc, mt hng ra pha nhng con tu ang x khi en c. V trong mt h c ci o gic c
t tri trng trnh, thnh ph Si Gn chao a.
Anh Ba khng bc. Anh m chm ly ngi ng gi n :
- Ch t i! Cc anh i! t Hu - Anh nhn vo mt nhng ngi th thuyn trao
gi nim tin. - Nc mnh, dn mnh s khng cam chu cnh nga tru ny mi c. Phi xa
b kip n l v nht nh i th chng ta s i khc... Chng ta tin tng lai, tin vo tin
dn tc...
ng gi n m cht ly hai vai anh Ba, lc mnh :
- Ba! Ch tin... rt tin li chu va ni v cng tin s quyt ch ra i v nc v dn
ca chu. Chc chu i c trn bt lt lch, chn cng mm!
ng m cht anh Ba vo ngc mnh, b tc mui tiu ca ng xa rng xung vai
anh. Ri ng gi n, anh Ba bc n vi ba ngi th tr. T L cm cht tay anh Ba, ging
nghn ngo :
- Ti khng cng i vi anh c, nhng ci bng ca ti mi mi bn anh. li
bn cng ny, ti s lm vic v sng theo nh anh by biu, cn dn.
Su en, Chn Mp, hai ngi cm hai tay anh Ba nhn nhau. V ln u tin anh Ba
thy mt hai ngi th "c trong u" ny rm rm l. Hai ngi cng ni mt lc :
- Anh Ba i! Anh i, li trong mt chng ti ci ch...
Anh Ba cht nhn sang t Hu th ng gi n gic con gi :
- t! Con i vi anh Ba mt qung ng na...
Gi ca sng thi gic tng cn. Anh B chp tay gi cao x x ng gi n v cc
bn ang quay bc trn ng v.
Anh Ba im lng i bn t Hu. Mt t Hu lun lun nhn v hng con tu ri lic
nhn anh Ba. Cha bao gi t Hu thy anh Ba p trai nh lc ny. C lng lng nh ang
trong m v thy anh Ba l chng hong t trong truyn c tch...
Anh Ba bt cht nhn t Hu, nhn con tu. Anh rng mnh. Mt lung gi lnh t
nh u xung gan bn chn nh phn chia con ngi anh lm hai. Anh dng li :
- Sp ht gi ln tu ri. t... i vi ti, n y l... t v ko...

t Hu vn m trn tay mnh ci gi nho nh, mt chp chp nhn vo mt anh Ba.
Ting t Hu nh nh gi thong :
- Em mun ni vi anh... ch s... anh ci em!
- y! n gi ny m t Hu cn cha thit tin ti?
t Hu bi ri. Ci gi cm trn tay c trao qua trao li, nhng Hu vn ht nhn con
tu ang x khi li nhn anh Ba.
Ging t Hu bi hi :
- Anh ni i anh!
Anh Ba lng tng :
- iu ni c, ti ni vi Hu t hm qua ri.
- Lc ny khc vi ngy hm qua. Em mun c nghe anh ni vi em mt ting
gia pht giy ny, anh Ba !
- Hm qua, hm nay v mi mi ti nh tm lng ca Hu cng nh bao nhiu tm
lng vng khc cu gip ti trong nhng phen hon nn, lc sy nh ra tht nghip.
- Anh Ba lun lun nh n nhng ngi c lng tt vi mnh, nhng anh c bit
ngi khc nh anh n chy rut chy gan khng? - t Hu nghn ngo ni.
Anh Ba sng s... t Hu bit mnh but ming l li vi ni kha lp :
- Em bit anh l con chim bng, chic lng son khng th no nht c.
Anh Ba nhn tng ting chc v m :
- Phi c t do! Hu , T quc ta, nhn dn ta phi c c lp t do ch khng th
n l mi c!
- c m y, kht vng y liu c thnh s tht qu mnh khng anh?
- V mt nc m phi la nh. Nu khng tm ra phng k ginh li c lp cho
nc, hnh phc cho dn th ti khng v m cng chng ai mong i lm g!
t Hu run run, ci gi trn tay nh mun ri xung, nc mt gin gia :
- Anh! Cm nm. Em nu cho anh ba cm cui cng ny. Cm ly anh! i i... anh!
Anh Ba gi cm trn tay Hu. Mt ting gi ln trong ting khc bt ra t tri tim
ngi con gi Si Gn :
- Anh Ba! Em...
t Hu m mt chy tr v. Anh Ba cm nm cm trong tay. m thanh thnh ph Si
Gn dn xung ca sng nh trm ly anh. Anh nghe ting ci tu nhn hot khoan vo

khng gian nhc nhi. Anh bc si di, vi v xung tu. Gng mt ngi con gi Si Gn
chp chn trc mt anh nh mt bp sen qu hng. V c khun mt Vit Nam chon ly tri
tim anh!
t Hu li quay li chy theo xung bn tu.
Con tu ch anh Ba m m pha chn tri. L Th Hu chp tay trn ngc nhn theo,
khn trc t tri :
Sng i!
ng mc ngm...
Bin i!
ng dng sng d...
Anh i thun gi xui bum...
Hi nhng phng tri xa l...
Hy n ly Anh...
Mt chng trai nc Vit...
Anh l ca Nc ca Dn...
Tt c i Anh v ...

Ng Vn 23 thng 8 nm 1981

Chia s ebook : http://downloadsach.com/

Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

(1) Trn dy Trng Sn, on qua a phn Ngh Tnh.

(2) Tn ch l lng Hong Tr.
(3) y ch ngha qun Phan nh Phng, c nh nguyn, thng ngi ta gi l c
nh.
(4) Ch thc dn Php.
(5) Ch ng Hong Xun ng.
(6) Tc l ngy xa, nh c ngi mi sinh thng treo u ng mt cnh gai to ngi
l khng t tin bc vo nh, s a tr b mc va d.
(7) Theo c Nguyn Sinh Khim k v ghi trong Tt t t ngn, trang 81.
(8) Mt loi dy bng bc, con gi nh giu dng eo cha kha hm, ng ng thuc lo
n tru, nhng thng c ngha trang im l chnh.
(9) Ch thc dn Php.
(10) Khm s Ray-no (Rheinart).
(11) Nc An-gi-ri, mt thuc a ca Php lc .
(12) Pn Be (Paul Bert).
(13) Khoa thi chn c nhn, t ti nho hc.
(14) Vng Thc Qu.

(15) Phan Bi Chu.

(16) Chng.
(17) Khong 9 gi sng
(18) n v tin thi nh Nguyn
(19) Thuc lng khng nhn sch
(20) Mt loi qut to gn bng ci chiu, hnh ch nht, c treo trn x nh, mt ngi
cm ci dy ko nh a vng, gi mt u khp nh.
(21) Cc khoa thi nho hc. Hi : Khoa thi m kinh cc c nhn vo thi trc khi thi
nh.
(22) kinh ngha l bi vn gii thch v nhng cu hi trong sch kinh in. Chiu l li vua
hiu triu, ban b lnh cho thn dn, biu l bi vn ca thn dn dng ln vua chc mng hay
t n, by t iu g. Vn sch l bi tr li nhng cu hi nu ra.
(23) "Thng y y quc" i l : cha c bnh cho nc, l thy thuc bc cao; "trung y y
dn" l cha c bnh cho dn, l thy thuc bc trung.
(24) Khng t dung Cao Ngc L, Ngn vng kh chuc Tng Duy Tn. Cu ny cn
c truyn tng theo ng lut i chnh tng t : "V a kh mai Cao Ngc L-Hu tin nan
mi Tng Duy Tn" (Khng c t chn Cao Ngc L, c tiefn cng khng mua ni Tng
Duy Tn). C Tng Duy Tn l thy hc ca tn Cao Ngc L. Tn L la mo bt thy np
cho bn Php c thng quan tin chc.
(25) Vic nc ang suy th kh m xoay xa.

(26) C ba mu, xanh, trng (c nc Php).

(27) Th ca B Huyn Thanh Quan
(28) Kinh ca vua
(29) Di thi nh Nguyn, con trai thuc dng h nh vua gi l m, con gi l m.
(30) o Tn sinh nm 1845, Nguyn Sinh Sc sinh nm 1863.
(31) Ngi khng bit xu h th khng cn l ngi na (li Mnh T)
(32) Phi bit gi mnh, lm vic by l xu h (li Mnh T)
(33) 1897-1898 o Tn gi chc Thng th B Hnh
(34) Con thy d t tui hn, cc hc tr thng phi gi bng anh
(35) Biu chc th
(36) Chinh ph ngm
(37) dng ng cm bng snh
(38)Mt loi quang bng my an, chuyn xch h, lin, ni t...
(39) V chng c Nguyn Sinh Sc vi nhau c gn hai mi nm
(40) ni nhng ngi hc ch nho

(41) o Tn li c triu nh c ra lm Tng c An Tnh ln th hai, t 1898 n 1902

(42) Ni Chung kh vng nn kin c
Non lnh nhiu my ha lu nm
(43) Nh th c cm xc chn thc
(44) Nh c bc v trong th
(45) Vic trong thin h thnh c l do ngi lng ln lao m hng bi a tiu
nhn b lu. C Sc mn cu ny trong sch "Vn i loi ng" ca L Qu n, ca ngi o
Tn, khinh tn B chnh Ngh An.
(46) Nu vui nim vui ca dn th dn cng vui nim vui ca mnh - Sch Mnh T
(47) Gy
(48) Thi by gi cc c thng c tnh dn s nc ta chng y.
(49) Trng nh vo nc ngoi gip t s tht bi
(50) sinh ra ting lm trai th phi khc i, chng l c mc tri t xoay vn ti u
th ti. Non sng mt ri, sng thm nhc, sch thnh hin t ngt, cng c cng m u c...
(51) Tam dn : Dn tc c lp, dn quyn t do, dn sinh hnh phc. ni : nh ch
vua cha, mi ngi bnh ng.
(52) T chng : Theo quan nim ngy xa c bn mu da : vng, trng, en, . Tii hi
ng ln th 3, Bc ni "Quan sn mun dm mt nh, bn phng v sn u l anh em".
Trong "Nht k chm tu" (1930), Bc vit : "Rng y bn b mt nh, vng en trng u l
anh em". ni : nh ui gic Ty (Php), mi ngi u l anh em.

(53) Tm dch : Lng yu nc khng phn bit ngi xut thn l g; c ch anh hng
th chng phi tnh n tui nh lm g.
(54) i : Tm lng trong sng ca k vn nhn xin gi ni Chung, s bt bnh nh th
theo dng sng C chy.
(55) Lp ngi sinh sau tht ng s ( ni : Lp tr c th lm c vic ln cha th
lng trc c).
(56) Ri : Th ny
(57) Tm dch :
Di sn ni c Li
M Ty cu Hu Bit (thuc x Nam Giang)
Gi hiu hiu thi, bn rn cm tay o anh
Ma bay lt pht cng anh tin bit.
(58) Mi ngy t kim im mnh ba ln
(59) Tn l tin m cng c ngha i nh Tn. ng y cng cn c ngha nh ng.
Nh Tn lp ngi vua, ng lp ngi .
(60) Gi lng chi, gi im
(61) Quan trng l n l trong m n l nn cng n l nht
(62) Hai mt sng nh sao
(63) Mi vic u thp hn,ch c vic c sch l cao qu

(64) Trng n sinh ln nht Trung K, trong ca Thng T. Ngy y cha c trng
ng Khnh.
(65) i : c ln lng, s thng minh hin ln trong mt.
(66) C ch th nn
(67) Dng nc gip i
(68) i : Sai mt bc, m hn sut i, lc ngonh nhn li th trm tui mt ri.
(69) G cy mai gi un si ngui
(70) Thc dn Php a vua Thnh Thi vo giam ti Cp (Vng Tu). Mi n nm 1915
chng mi b mt a ng sang o R-uy-ni-ng (Runion). Ngy 3-5-1916 chng li y vua
Duy Tn, con vua Thnh Thi, sang mt ch vi cha.
(71) ng ra phi dch l "Nhng ngi khn kh" (tc phm ca nh vn ho Php Vch-to
Huy-g).
(72) Sau ny gi l tng gim c.
(73) ng bng Anh chim v tr chi phi tin t trn th trng chu u hi by gi.
(74) M s nhn vt trong tiu thuyt Php : "Nhng ngi khn kh" ca Vch-to Huy-g
v "Khng gia nh" ca Ec-to Ma-l.
(75) Nguyn Vn Th, H c ng tt nghip bng thnh chung quc hc Hu nm 1909.
V sau Th lm Tun ph Qung Tr, Qung Bnh; ng lm Tng c Thanh Ha.

(76) Sch "Nhng mu chuyn v thi nin thiu ca Bc H", NXB S tht 1980, trang 53
ghi : ti 9 thng 5. Theo s nh ca c Nguyn Sinh Khim v sch "Lch s cc phong tro u
tranh gii phng dn tc Vit Nam" ca V Nguyn Gip, NXB S tht 1958, trang 62 ghi : T
ngy 9 n 13-4-1908.
(77) Qung Ngi
(78) Ting n khng sai
(79) Bi lit mt mt na ngi khng hot ng c
(80) Mng, gin, vui, bun, yu, ght, ham mun
(81) Ch nh hn di
(82) i : Lc ta cn th u th thuc quyn cha m, lc ta ln ln thuc v t nc, lc v
gi li phi dnh cho lp ngi sau l quan trng nht.
(83) Ngi nh ca nh th yu nc Nguyn Thng. Nh th v ci nh ca mnh nh t
chim yn l ni nm chi, ngm th bnh vm vi cc bn ng ch ng tm.
(84) i t nhn xng ca ngi ln tui hn
(85) Cch gi thn mt : Anh Ba ngi Ngh An
(86) i ngi nh gic mng ln
Vic i ta my tri
Uy th khng cy
Gian tr l t hi mnh
Rn y! Rn y!

(87) Qun tr
(88) Kiu qun cp rng, c hai m nh tai voi tht thay dy nt
(89) Ph Nguyn Hu by gi
(90) ng trc nh th c B
(91) Qun (bn sch bo)
(92) Ch Hn c ngha l s chn
(93) : ly ci kh cc chn gi mnh, khim tn th vinh quang, c cao t lp c
nghip ln.
(94) Vic xy dng s nghip phi bt u bng s rn luyn bn thn mnh.
(95) Dn l qu, vua l thng.
(96) Trong th gi cho cc y ban nhn dn, H Ch tch vit : "Nc c lp m dn khng
c hng hnh phc th c lp khng c ngha l g". - "Nhng nm thng khng th no
qun" ca i tng V Nguyn Gip, trang 80.
(97) Trang 14, sch "Ch tch H Ch Minh, tiu s v s nghip", Ban Nghin cu lch s
ng Trung ng, NXB S tht in : "...Vo trc 13 tui, ln u tin ti c nghe nhng t
Php : t do, bnh ng, bc i. Th l ti mun lm qun vi vn minh Php, tm xem nhng g
n giu ng sau nhng t y".
(98) Tm thip