V.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 491 _______

JEOTERMAL KAYNAK LETMESNDE

AKIKAN TAIMA VE BORU HATLARI
Umran SERPEN

ZET
Bu almada, jeotermal kaynaklarn entalpilerine bal olarak, dorudan veya dolayl olan iletim
sistemleri iin toplama, datm, tekrar-basma(reenjeksiyon) ve youuk su (kondensat) gibi
sistemlerde kullanlan boru hatlarndaki ak rejimleri, biimleri, ak koullar (akkan hzlar ve
basnlar), akan akkann faz durumuna (iki veya tek faz gibi) gre tanmlanyor ve kullanlan ak
rejimlerine uygun tasarmlar iin hesaplamalarda kullanlmas gerekli denklemler tantlyor. Ayrca, bu
boru hatlarnda kullanlmas gereken malzeme cinsi (elik veya plastik) ve metalurjisi boru imalat
biimleri (elik ekme veya kaynakl), borular, flanjlar, vanalar ve kompansatrler iin kullanlmas
gereken standartlar da belirtiliyor. Bu sistemlerde kullanlan malzeme seiminde dikkate alnan
faktrler de tantlyor.
Boru hatlarnn inasnda gzergahn seimindeki kriterler belirtilirken, bu hatlarda kullanlan mesnet
yer ve tipleri yannda, boru aklklar ve boru aplar gibi parametrelerin tespitinin yaplma yntemleri
anlatlyor. Ayrca, boru hatt gerilim analizinde kullanlan boru gerilimi, esneklik, boru hatt mesnet ve
sabitleyici yerleri gibi parametrelerin deprem riskini de dikkate alan belirlenme kriterleri yannda, analiz
ynteminin nasl olaca aklanyor.
Jeotermal akkanlarn tanmasnda kullanlan ana elemanlarn yaltm iin kullanlan malzemeler ve
yaltm sistemlerinin yaplma ekilleri belirtiliyor. Ayrca, korozyon asndan agresif olan jeotermal
akkanlarn yarataca korozyon zerinde duruluyor ve nleyici tedbirler sralanyor.

1. GR
Jeotermal enerjinin kullanmna nce talyada 1910lu yllarda dk basnl bir buhar trbini
kurularak balanm ve 2. Dnya savandan sonra hem talyada, hem de Yeni Zelanda da dolayl
yntemle elektrik enerjisi reten santraller kurulmutur. Jeotermal enerjiden elektrik enerjisi retimi
altml yllarda Birlemi Milletlerin de proje desteiyle ivme kazanm; ABDnin de bu enerji dalnda
retime girmesiyle iyice yaygnlamtr. Seksenli ve doksanl yllardaki petrol krizleri sonrasnda
azalan petrol fiyatlar dolaysyla, jeotermal enerji kullanm bir durgunluk srecine girmitir. Bu
durgunluk hem dnyada, hem de lkemizde devam etmektedir. lkemizde jeotermal enerji 1960
ylndan beri aranmakta ve iletilmektedir. Bu balamda, kurulu gc 20 MWe olan Kzldere jeotermoelektrik santral ile baz il ve ilelerimizde hizmet veren, irili ufakl says on kadar merkezi stma
sistemleri bulunmaktadr. lkemiz jeotermal kaynaklar asndan zengin olduu iin nmzdeki
yllarda bu kaynaklarn retime sokulmas, enerji darboaznda olan lkemiz iin ulusal bir gereksinim
konumundadr.
Jeotermal enerji ile ilgili, ister dorudan ister dolayl kullanm olsun, yeryz birimleri youn tesisat
ilemlerinin gerekletii tesislerdir. lkemizde varolan jeotermal enerji ile ilgili tesislerin tamamna
yakn burada ina edilmitir. Ancak, bu projelerin bir ksmnda ya proje aamasnda, ya da daha
sonraki iletme safhasnda tesisat asndan olumsuz gelimeler de olmutur. rnein, baz boru

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 492 _______

hatlar tkanma, bazlar ise korozyon nedeniyle yenilenmek durumunda kalmlardr. Baz datm
sistemlerinden youn su kaaklar olmaktadr. Bu tesisatlarn ekonomik ve teknik adan doru seilip,
seilmedii gibi konular gndeme gelmekle beraber, zerinde durulmamtr. Bu almann amac,
jeotermal akkan tama sistemleri iin gelecekte yaplacak projelere know-how oluturarak imdiye
dek ortaya kan teknik sorunlarn nlenmesi yannda, jeotermal projelerin en ekonomik bir ekilde
inasna yardmc olmaktr.

2. BORU HATLARI
Jeotermal enerji retim sistemlerinde boru hatlar g retim sistemlerinin iinde ve jeotermal
sahalarda denirler. Bir g retim sistemi iindeki boru hatlar, herhangi bir fosil yaktla alan bir
enerji retim biriminden farkl deildir. Borularda sl genleme iin esneklik, 90 ve 45olik dirsekler ve
kompansatrlerle salanr. Mesnet sistemleri de allagelmi boru hatt tasarmlaryla ilikili klasik
mesnetlerdir.
Jeotermal sahalarda denen boru hatlar retim ve tekrar-basma kuyularn balayan buhar, iki fazl
akkan veya scak su gibi jeotermal akkanlar enerji retim merkezlerine tayan sistemlerdir. Arazi
arzal olduu zaman eitli geiler yapmak zorundadrlar ve deprem dolaysyla oluacak yklere
maruzdurlar. Bunlarn tasarm daha sorunludur.
Yksek entalpili sahalarda dolayl kullanmda buhar, iki fazl akkan, scak su(retim ve tekrar
basma) ve kondensat hatlar kullanlrlar. Dk entalpili sahalarda dorudan kullanmda, jeotermal
akkan tayan scak su hatlar ile datm sistemi iin, yine scak su hatlar kullanlr. Ancak, tm bu
hatlar tadklar akkanlarn fiziksel ve kimyasal zelliklerine bal olarak farkl ekillerde
tasarmlanrlar.
2.1. Boru Hatlar ve evre
Boru hatlarnn seiminde bunlarn bulunduu evre de nemli bir rol oynar. Bundan dolay evrenin
incelenmesi uygun malzeme tipinin seiminde nemli rol oynar ve boru hatt tasarmnda dikkate
alnmaldr.
Zemin: Jeotermal boru hatlar jeotermal olarak aktif yerlerde denir. rnein, jeotermal olarak
anmaya maruz olan bir yere mesnet yerletirilirse, gelecekteki anma mesnetin temelini ortadan
kaldrabilir. Gme olay bazan yava, bazan da anidir. Yer hareketleri ok yava olmakla beraber,
borunun dorultusunu bozarak, hatt tahrip edebilir. En nemli yer hareketi sismiktir.
Atmosfer: Jeotermal alanlarda atmosferik ortam gaz ve kimyasallarla doludur. CO, CO2, H2S, ve NH3
gibi gazlarn bazlarnn suda zlmesi zayf asitler oluturup, boru hatlarn etkileyebilir.
Akkanlar: Zemin ve atmosfer borunun dn etkilerken, akkanlar borunun iine tesir ederler.
Kuyularda yksek basnta znm olarak bulunan gazlar, kuyu balarnda den basnlar
nedeniyle, aa karlar. Yksek scaklk, su, gazlar ve jeotermal suyun ierdii tuzlar korozif bir
ortam yaratrlar. Ayrca, kuyudan gelebilecek kat maddeler de erozyona neden olurlar.
2.2. Yksek Entalpili Sahalarda Boru Hatlar
2.2.1. ki Fazl Ak Borular:
Bu tr ak, buhar ve suyun birlikte akmasyla oluur ve bu akkan iinde rezervuardan gelen gazlar
da bulunabilir. Bu ak kuyu iinde akkann ykselmesi srasnda basncn doymuluk basncnn
altna dmesiyle oluabilecei gibi, rezervuardan kuyuya dorudan iki fazl geli eklinde olabilir. Bu
akla ilgili boru hattnn zellikleri aada verilmektedir:

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 493 _______

Ak esnasndaki basn 30-40 bar ve akkan entalpisi 1000- 1200 kJ/kg dr[1].
Akkann ak biimi anler, slug ve ak kanal eklinde olabilir. Yatay boru hatlarnda ak
kanal ak, dey hatlarda ise anler ak biimi oluacaktr. Dey borularda iki fazl ak
nlenemiyorsa, seri halde dey klar tasarmlanmaldr[1].
Tapa (slug) ak etkisini en alt dzeye indirmek iin iki fazl aka ya yatay, ya da aaya doru
inilere izin verilmelidir. Yukar kma durumu olursa separatr kuyunun yaknna yerletirilir[1].
ki fazl ak borusu olarak dikisiz ekme boru kullanlmaldr[1].
Basn kayplar ve dinamik ykler yksek olduu ve anma sorunlar ne kt iin mmknse
bu tr aklardan kanlmaldr.

2.2.2. Scak Su Ak Borular:

Separatrden gelen buhara doymu su tayan sistemlerde bulunur. Bundan tr dk basnl
sistemlerdir ve basn kayplar da daha azdr.

Ak esnasndaki basnlar 2-4 bar ve akkan entalpileri 850 kJ/kg veya daha azdr[1].

Buhara doymu su tayan sistemlerde boruya zarar gelmemesi iin, borudaki basncn doyma
basncnn altna drlmemesi gerekir.

Eer boru hatt ile scak su yksek kotlara tanacaksa, ekonomik olmas bakmndan, boru hatt
dk kotlarda et kalnl daha fazla olan ve giderek azalan bir ekilde tasarmlanr.

Boru hattnn aaya inmesi durumunda oluan ak kanal biimindeki akta su ak hz 1.2-2.4
m/s aralnda olmaldr[1]. Minimum ak eimi Chezy denklemi[2] ile, yaklak 3 m/s hzla akan
tam ak ise Darcy-Weisbach [2] denklemi ile srtnme faktr de Colebrook denklemi [2] ile
hesaplanr.

Scak su boru hattndaki basn kayplar yaklak 0.5-1 bar/km olmaldr[1].

Tapa(Slug) ak ve su darbesi tehlikesi olan bu hatlarda, bunlarn etkilerini azaltmak amacyla

sistemde gaz yast kapasitesi bulundurulmas ve borularn spiral ark kaynakl (kaynak
randman=0.95) tipte olmas gerekir[1].

Bu boru hatlarnn tasarmnda kimyasal kelme (kalsiyum karbonat ve/veya silika), erozyon ve
su darbesi sorunlar dikkate alnmas gerekir.

2.2.3. Buhar Ak Borular:

Buharn yksek zgl hacmi nedeniyle, iki fazl akkan ve scak su boru hatlarna gre daha geni
apl olurlar ve tadklar youmayan gazlar nedeniyle daha koroziftirler.

Korozif gaz ve su buhar iindeki suyun tad kimyasallar elimine etmek iin, boru hattnda
scrubbing line adyla anlan ve bu kimyasallar buhardan youturma yoluyla alan bir sistem
oluturulacaktr. Bu hattn uzunluu etken olabilmesi iin 300-400 m ve buhar ak hz 25 m/s
olmas gerekir[1]. Scrubbing hattnn k tarafnda separatr sabit basnta altrmak ve
buhar basncndaki dalgalanmalarn etkisini nlemek amacyla, Basn Kontrol Vanas
yerletirilir[1]. Bu ksmn n ve arkasnda basn dalgalanmalarn yastklayacak kadar boru hacmi
olmaldr.

Buhar hatlarnda
kullanlmaldr[1].

Boru hattndaki basn kayplar; separasyon basncn drp, daha ok buhar elde etmek iin
en alt dzeyde tutulur. Borudaki buhar ak hz 30-40 m/s olmaldr[1]. Boru hatlarndaki kayplar
hesaplamak etmek iin Darcy-Weisbach denklemi[2], srtnme faktr de Colebrook
denklemi[2] ile hesaplanr.

Buhar boru hatt tasarmnda korozyon tolerans, buhar ve scrubbing hatlarndaki ak hzlar ve
kayplar dikkate alnmaldr.

elektrik

rezistans

kaynakl

(kaynak

randman=0.8)

dikili

borular

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 494 _______

2.2.4. Tekrar-Basma Sistemleri:

Bu sistemlerde separatr basncndan yararlanlmaldr. Ayrca, tekrar-basma kuyular mmknse
toporafik olarak daha dk kotlarda bulunanlardan seilmeli ve yerekimi etkisinden faydalanlarak
pompalamaya gereksinim duyulmadan tekrar-basma uygulamas gerekletirilmelidir.
2.2.5. Kondensat Tekrar-Basma Sistemleri:
Youuk su (kondensat), kondensrlerde retilen akkandr. Kuyulardan gelen buharn youmasyla
elde edildii iin su iinde zlen korozif gazlar ve ok az miktarda da olsa tuzlar ierir. Kondensat,
kondensrn barometrik ayandan da akt iin bir miktar da oksijen ierir. Buna soutma
kulesinden eklenen kimyasallar, akkann korozivitesini arttrr. Scak kuyularda ve rezervuarda
kimyasal konsantrasyonu kontrol etmek iin, asidik yapdaki ve oksijen tayan kondensat, tekrarbasma ileminde tercih edilecektir. Bu hatlarn tasarmnda ne kan konu, anlalaca gibi,
korozyondur.
2.3. Dk Entalpili Akkan Tayan Boru Hatlar
Dorudan kullanmda jeotermal kaynak ou kez kullancdan uzaktadr. Bu da jeotermal akkann
tanmasn gerektirir. Jeotermal su 100oCn altnda veya bir miktar zerinde olabilir. Bu nedenle boru
hatlar yksek basn tamazlar. Bu hatlar yksek entalpili sistemlerdeki scak su hatlaryla ayn
zellikleri tarlar. Son sistemin seiminden nce aadaki faktrler[3] dikkate alnr:

Boru malzemesi,
znm kimyasal maddeler,
ap,
Deme yntemi,
Srtnme basn kayplar,
Pompalama gereksinimleri,
Scaklk,
Boru genlemesi,
Servis klar.

2.4. Dorudan Kullanm Datm Boru Hatlar

Datm sistemleri sl enerjiyi, retim birimlerinden kullancya scak su halinde tarlar. Bu hatlar
gml olarak alan kanallarn iine denirler. Boru hattnn seiminde aadaki koullarn[3]
salanmas beklenir:

Yksek sl verimlilik,
Nemden korunma,
Korozyon korunmas,
Gvenilirlik,
Denmesinin ekonomik olmas.

3. BORU HATTI TASARIMI

3.1 Boru Hatt Tasarmn Etkileyen Parametreler
Boru hatlarnn tasarm, boru hattnn tipine gre de deimektedir. Tasarm etkileyen parametreler[1]
aada verilmektedir:

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 495 _______

ki Fazl Hatlar:

Yksek Basn,
Olas tapa ak(slug flow) dolaysyla oluan dinamik ykler,
Erozyon,
Korozyon,
Minimum basn dm,
Doru akkan hz ve boru eimi seimiyle istenen ak rejimi.

Buhar Hatlar:

Korozyon tolerans,
Scrubbing hz,
Hat basn kayplar

Scak Jeotermal Su Hatlar:

Kat madde gelii dolaysyla erozyon,

Deriimi artan kimyasallar dolaysyla korozyon,
Kalsiyum karbonat veya silika doymuluu nedeniyle kelme,
ki faza geii ve dolaysyla tapa(slug) ak nlemek iin basnc doymuluk basnc zerinde
tutma,
Yksek hidrostatik basn,
Su darbesi ve tapa akndan doan yksek dinamik ykler.

3.2. Boru Hatt Tasarmnda Dikkate Alnmas Gereken Parametreler ve Hususlar

Yukardaki etmenleri de dikkate alan tasarm parametreleri, aadaki kategorilerde incelenmelidir:
3.2.1. Standartlar
Boru tasarm iin ANSI B31.1, B31.3[4], malzeme iin ise A 53-B, A 106-B ve API 5L-B[5] standartlar
kullanlacaktr. Jeotermal enerji tesisleri inasnda kullanlan boru malzemeleri alannda gelitirilmi
TSE standard mevcutsa, tasarmda dikkate alnacaktr. Kondensat hatlarnda tercih edilen paslanmaz
elik iin AISI 304, AISI 316L veya AISI 316L kullanlmakla beraber, AISI 304 malzemede erken
arzalar gzlenmitir. Flanj ve Vana Standartlar: Flanj standard 24 in apa kadar ANSI B16.5[6]
olacaktr. ap 26 in ve daha bykler iin ANSI B16.47 standard uygulanacaktr. Vana standartlar
da flanj standartlar ile ayn olacaktr.
3.2.2. Basn ve Scaklk Koullar
Tm boru hatlar deiik hizmetler iin koullar deien vakumdan ve en yksek karlalacak
basnca gre tasarmlanmaldr. Aada deiik akkanlara gre basn koullar verilmektedir.

ki Faz : Kuyudan ayrlma vanasna kadar 60-80 bar, buradan itibaren de, basn emniyet
dzenei ile korunduu iin 20 bar olmaldr[1].

Buhar : Normal olarak 15 bar, dk basn buhar hatlarnda ise 7 bar olmaldr[1].

Scak Su : Bu hatlar scak suyun doymuluk durumuna ve kuyudan geliyorsa, pompa basncna
gre alnr. Tekrar-basma kuyularnda ise kullanlacak basn, tekrar-basma basn tasarmna
bal olur. Basnc ykselme olasl olan tekrar-basma kuyu balarna abuk tepki veren yaltm
vanas ve patlama diski taklmaldr.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 496 _______

3.2.3. Boru aplar

Boru aplar esas olarak akkann basn ve hz yannda sermaye maliyetine gre belirlenir. Dk
hzlar basnc drrken maliyeti arttrr, yksek basnlar ise yatrm maliyetini drrken. letme
maliyetini arttrr. Bu nedenle bir optimizasyon almas yaplmaldr.
3.2.4. Et Kalnl
Borunun basn kapasitesi, ap, korozyon tolerans ve imalat tolerans(%12.5)ve boru tipi bilindikten
sonra et kalnl ASME 31.1 ve 31.3te[4] verilen aadaki formlle hesaplanr:
t = (P.D) / [2 (S.E +P.Y]
Burada: t =Borunun et kalnl,
P= basn,
D=Borunun i ap

(1)
S= Msade edilen tasarm gerilimi,
E= Kaynak randman,
Y= Malzeme faktr.

3.2.5. Boru Akl

Boru hattnda desteksiz olan aklk ne kadar fazla olursa o kadar tasarruf yaplabilir. Bunu kontrol
eden en nemli parametre, borunun periyodik yklere tepkisidir. Boru aklnn doal frekans, sismik
ve rzgar yknn rezonans frekansna kar kontrol edilir. Bu frekans, byk sorunlar nlemek iin
sismik ve rzgar frekanslarndan byk olmaldr. Normal olarak olay sismik kontrol eder ve tipik
sismik periyod 0.1 sndir[1]. Boru akl, izin verilen eilme gerilmesi ve sapmaya kar da kontrol
edilmelidir.
3.2.6. Boru Sabitleyicileri ve Mesnetler
Sabitleyiciler: eitli ykler altnda boruyu yere gvenli bir ekilde balamak iin kullanlrlar. Bu
amala rijit ve esnek sabitleyiciler kullanlr. Sabitleyici pozisyonlar, sl genleme dolaysyla oluan
sabitleyici kuvvetleri birbirini ntrleyecek ekilde belirlenir.
Mesnetler: Bunlar belirlenen aralklarla boruyu tamak zere kullanlrlar. Deiik mesnet tiplerinin
kullanm yerleri aada verilmektedir:

Dey destek iin Y tipi mesnet kullanlr.

Yanal hareketleri snrlamak iin klavuz (Guide) mesnetler kullanlr.
Eksenel hareketi engellemek iin Y ve klavuz mesnetlerle birlikte hat durdurucu (Line stop)
mesnetler kullanlr.
Kuyu balarnn uzamasna karn, yzey donanmlarn koruyabilmek amacyla ve boruya destek
iin, yukarya doru sabit kuvvet salayan sabit yk destei (constant weight support) kullanlr.
Sismik ve dinamik yklerin nemli olduu yerlerde bunlar snmlemek amacyla ok emiciler
(shock absorber) kullanlr.

3.2.7. Boru Hatt Gzergah

Boru hatt gzergahnn yerletirilmesi aadaki sistematikle gerekletirilir:

Sahann corafik zelliklerini ortaya karmak iin hava fotogrametresi uygulanr. Kontr
haritalaryla birlikte bir n gzergah ile retim donanmlarnn yer seimi yaplr.
Boru hattndaki iki fazl akkan ve scak su tamaya gre gelebilecek geometrik snrlamalar
dikkate alnr.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 497 _______

Boru hatt gzergah analitik ve inaat ilerini azaltacak ve dolaysyla da maliyeti drecek
ekilde seilir.
n seimi yaplan hat zerinde bir n gerilim analizi almas yaplmal ve genleme dirsekleri ile
sabitleyicilerin yerleri belirlenmelidir.
Belirlenen bu hat zerinde toporafik alma yaplr ve son aama olan inaat iin projeler
hazrlanr.

3.2.8. Boru Hatt Gerilim Analizi

Bu analiz, birincil olarak borunun eitli ykler altnda ar gerilmeye maruz kalmamasn salamak
amacyla gerekletirilir. kincil olarak da, uygun bir mesnet sistemi tasarlanabilmesi iin, mesnet ve
sabitleyiciler zerine gelen maksimum kuvvet ve momentleri belirlemek amacyla yaplr. Boru hatt
gerilim analizi yaplrken aadaki parametreler ve hususlar dikkate alnr:
Boru gerilimleri: Borularda olumas olas gerilimler aada verilmektedir;

Basn ve vakum dolaysyla oluan teetsel ve evrel gerilmeler uygun boru et kalnln
belirlemek iin kullanlr.
Scak borudaki eksenel gerilmeler dinamik, sismik, rzgar, eilme gerilmesi, basn ve sl etkiler
dolaysyla oluacaktr. Kaynak scakl ve borunun basn snrlar dikkate alnarak izin verilebilir
gerilmeleri hesaplamak amacyla analiz gerekletirilir.
Ara sra oluan ykler(sismik ve rzgar) iin, izin verilebilir yklere yaklak %20lik bir ekleme
yaplr.

Esneklik: Boru hatlarnda esnekliin salanmas iin aadakilerin gerekletirilmesi gerekir:

Boru hatt esneklii, sl genlemeye izin verecek ve sismik yklere dayanacak ekilde tasarlanr.
Boru hatt ynnn sk, sk deitirilmesi, genleme dirsekleri, Z ve L dirsekleri ile salanr.
Genleme dirseklerinden yatay olan scak su ve iki fazl akkan, dey olan ise sadece buhar
hatt iin kullanlr.
Basn altnda uzayan ve daralan krklerden oluan kompensatrler kelme riski dolaysyla
scak su ve iki fazl akkan hatlarnda deil, buhar hatlarnda kullanlr. Eksenel kompensatrler
eksenel hareketleri telafide, gimbal tipleri sl hareketleri herhangi bir ynde telafide ve asal
kompensatrler de sadece asal hareketleri telafide kullanlrlar.

Mesnet ve Sabitleyici Yerleri: Bu yerlerin tespitinde aada belirtilenlerin dikkate alnmas gerekir:

Maksimum boru aral seilerek mesnet says mmkn olduu kadar az tutulur.
Her bir dirsek yerine bir mesnet yerletirilir.
Arazide kompensatrsz bir sistemde, yaklak her 150-200 m de bir sabitleyici yerletirilir[1].
Kompensatr tayan bir sistemde, sabitleyiciler yaklak her 250-300 m de bir yerletirilir[1].
Mesnet ve sabitleyici zerindeki ters dndrme etkisini azaltmak ve dolaysyla maliyeti drmek
iin borular yere yakn olarak yerletirilir.

Analiz Yntemi: Boru hattndaki gerilim analizi sonlu elemanlar yntemiyle yaplmaldr. Gerilim
analizi[1] aadaki yk durumlarn dikkate alnmaldr:
1. Yerekimi + Basn + Isl,
2. Boru hattnn genel ynne dik ynde rzgar ve sismik ykler + 1. ktaki ykler.
3. Boru hattnn ynndeki sismik yk + 1. ktaki ykler.
4. 2. ve 3. klardaki sismik ve rzgar ykleri ters ynde etkili.
Ykler yerekimi, basn, sl ve sismik veya rzgar srasyla uygulanmaldr.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 498 _______

4. BORU HATTI MALZEMES

Jeotermal uygulamalarda akkann dolat i ortam ile d evre(jeotermal kaynan emisyonlar ile
etkilenen atmosferik koullar) agresiftir. Kullanlan donanmlarn tabi olduu tm koullara uygun
malzeme bulmak kolay olmaz. Bu nedenle, belli bir malzemenin artlar ve eksileri dikkate alnarak
seim yaplr. Jeotermal enerji retim donanmlar malzemesinin seiminde aadaki faktrler dikkate
alnacaktr:

Korozyon,
Erozyon,
Haddeden ekilebilme zellii ve mukavemet,
Isl genleme ve sl iletkenlik,
Bulunabilme,
Maliyet verimlilii.

4.1. Boru Malzemesi:

Uygulama alanna bal olarak, akkann basn ve scaklna mukavemet edecek, korozyon ve
erozyona dayankl, deformasyona karn esnek olacaktr. Borular genelde ANS V31.1 ve B31.3[4]
standartlarna gre tasarmlanmaldrlar. Uygulama alanlarna gre aadaki malzemeler
kullanlmaldr.
4.1.1. ki Fazl Ak Hatlar:

Malzeme esnek, basnca (20-30 bar) ve sl genlemeye karn dayankl olmaldr[1].

ki fazl ak borusu olarak dikisiz ekme boru kullanlr.
Oksijen tamad iin(kuyudan gelen ve separatre giden) korozyon sorun olmamakla birlikte
asidik ortam bulunmas durumunda korozyon gzlenmelidir.
PH ntr ise, API 5L[5] cins B, A106 cins B veya A53 cins dk karbon elikleri, korozyon
tolerans brakmak kaydyla, genel olarak kullanlr.
Asidik akkanlarn bulunmas durumunda korozyona dayankl alamlar kullanlabilir. Ancak,
bunlarn maliyeti projeyi ekonomik olmaktan karabilir.

4.1.2. Buhar Borular

Malzeme esnek, basnca (12 bar) ve sl genlemeye karn dayankl olmaldr[1].

Bu hatlarda elektrik rezistans kaynakl dikili (kaynak randman=0.8) [1] borular kullanlr.
ki fazl akkanda olduu gibi dk dereceli karbon elii kullanlr.
Eer buhar iinde az miktar dahi H2S varsa, boru i eperlerinde FeS filmi oluturaca iin
koruyucu bir tabaka oluur. Bununla birlikte, ok kuru kuyularda bu film tabakas erozyona urar
ve oyuk tipi korozyon oluabilir. Bundan tr, boru et kalnl olmas gerekenden daha fazla
seilerek korozyon tolerans verilmelidir.
Scrubing hattnda youan su iindeki CO2 ve H2S gibi gazlar asidik ortam yaratrlarsa da 1 ppm
lik silika varl nleyici etki yapar[1].

4.1.3. Scak Su Borular:

Malzeme esnek, basnca ve sl genlemeye karn dayankl olmaldr.

Yine dk dereceli karbon elii kullanlr.
Borular spiral ark (kaynak randman=0.95) [1] kaynakl tip olabilir.
Separatrden gelen scak su hattndaki su iindeki kimyasallarn deriimi arttndan ve suyun
kimyasna bal olarak kalsit ve/veya silika kelme olasl vardr. Bunlar korozyonu nlerlerse
de, boru apn kltrler. Bu nedenle, tekrar-basma hatlarndaki boru aplar normalden daha
byk seilmelidir.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 499 _______

4.1.4. Buhar Kondensat

Scakl 40oC olan ve oksijen tayan bu su korozif olduu iin dk dereceli karbon elii
kullanlmas durumunda korozyon tolerans olduka byk seilmelidir.
Paslanmaz elik kullanlmas tercih edilmelidir.
Scakl 40oC ve basnc atmosferik basncn biraz zerinde olan, soutma suyu hattnda
glendirilmi cam ynnden yaplm borular kullanlmas tercih edilmelidir. Soutma kulesinden
alnan su basn altnda kondensre pompaland iin, paslanmaz elik boru kullanlr.
Kondensat suyunun tekrar-basma hattnda ya korozyon tolerans byk tutularak karbon elii, ya
da paslanmaz elik kullanlr.

4.1.5. Dorudan Kullanmda Scak Su Borular

Hem metalik, hem de metalik olmayan borular dorudan kullanmda uygulama yeri bulur. Karbon elii
en fazla kullanlan metalik boru cinsi olup, makul hizmet hayat vardr. Metalik borularn ekicilii,
ncelikle bu malzemenin scakl idare edebilme yeteneidir. Bunun yannda tesisat demesinin
alanlarn alkanlklarna uygun gelmesi de bir avantajdr. Kullanlan malzemeler aada
verilmektedir:
Karbon elii: 0.64 cmden 183 cm nin zerine imalat yaplr. Kaynakla veya dilerle birbirine
balanr. Gml hatlarda tm balantlar kaynaklanr. Epoxy-astarl borular iin bir tr mekanik
balantnn kullanlmas, kaynan astar malzemesini bozmamas iin gereklidir[3]. Genel olarak,
merkezi stma sistemlerinde, standart olarak Schedule 40 ve yksek basnl sistemlerde, ok
dayankl olarak Schedule 80 kullanlan tiplerdir[3]. Korozyon elik borularda nemli olduu iin,
korozyon tolerans dolaysyla da Schedule 80 seilebilir. Bu borular gmlrlerse ya uygun koruyucu
malzeme ile sarlmal, ya da katodik koruma altna alnmaldr. Hem yzey, hem de gml boru
hatlarnda genleme tolerans braklmaldr. Bu tolerans genelde yzeyde looplar vastasyla
yaplrken, gml hatlarda kompansatrler tarafndan yaplmas uygun olur.
Yumuak Demir: Karbon bileeninin ekil fark dnda, dkme demire benzerdir. Ancak, bu kk
fark daha fazla mukavemet, esneklik ve ilenebilirlik salar. Korozyona dayanksz olduundan hem
ierden, hem de dardan izole edilmelidir. Balantlarda zel nem korumasna gereksinim vardr.
eriden imento (66oC) ve kmr zifti(50oC) ile astarlanr. Bunlar kullanlmad taktirde hizmet
scakl 100oCtr. Et kalnl fazla seilirse, korozyona ramen, uzun mddet kullanlabilir. imento
ve asbestten yaplm borularla fiyat konusunda rekabet edebilir.
Fiberglas (RTRP): Fieberglas borular RTRP (reinforced thermosetting resin pipe) ve FRP (fiberglas
reinforced plastic) olarak tanmlanrlar ve epoksi-reine ve poliester-reine gibi iki malzemeden imal
edilirler. Jeotermal uygulamalarda epoksi-reine, epoksi gmlekle kullanlr. Hem epoksi-reine, hem
de epoksi-poliester sistemleri 150oCa kadar kullanlabilirler[3]. Yksek scaklklarda bu tr borularda
yksek basn tutularak, iki faza gei nlenmelidir, nk buhar RTRP sistemlerini tahrip edebilir.
Fiberglas borular 5 cm aptan byk olarak imal edilirler. Eer kullanlacaklarsa, yan dallar iin baka
cins boru kullanlmas gerekir. Balantlarnda, ekonomisine gre, mekanik sistemler veya
yaptrclar (adhezifler) kullanlabilir RTRP malzemenin eksenel genlemesi eliin iki kat olmasna
ramen, eksenel modl dk olduundan, eliin ayn koullardaki genlemesinin ancak %3-5i
kadar genleir[3]. Bundan tr, yer altnda 1 m kadar derinde gml olduklarnda stteki toprak
yeteri kadar kstlama saladndan, itme bloke edilirse, zel nlemler alnmas gerekmez[3]. Yerst
demelerde ise en ekonomik yntem yn deitirmektir.
Polivinil Klorr (PVC): PVC dk scaklkta kullanlan (maksimum 60oC) rijit termoplastik bir
malzemedir. 1.3 cm ile 30.5 cm arasnda imal edilirler. elik gibi Schedule 40 ve Schedule 80 tipleri
bulunur[3]. ou uygulamalarda Schedule 40 yeterli olabilir. Yksek scaklkl, askda olan sistemlerde
Schedule 80 tipi kullanlr. Chlorinated PVC (CPVC), 100oCa kadar kullanlabilen bir malzemedir[3].
Ancak, bu scaklkta basnca dayankl azalr. Balantlarda solvent kayna kullanlr.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 500 _______

Polietilen (PE): Esnek bir malzeme olan PEden 1.3 cm ile 107 cm apnda boru imal edilir.
maksimum hizmet scakl 60-66oCtr[3]. ok yksek molekler arlkl/yksek younluklu PE dk
basnlarda 79oCa kadar kullanlabilir[3]. Bu koullar altnda et kalnl gereksinimleri maliyet
avantajn ortadan kaldrr. Baz Avrupa merkezi stma sistemleri cross-linked PE rnlerini 10 cm
apa kadar kullanmaktadrlar. Bu malzeme yaklak 5.8 barda 90oCa kadar kullanlabilir[3].
Sekonder Devre Datm Hatlar: Yksek scaklkl sistemler iin esas olarak kullanlan malzeme
tayc elik, koruyucu plastik kaplama (PE, PVC) ve poliretan kpk yaltmla birlikte prefabrike
plastik kanaldr. Scakl 100oCn altnda olan boru hatlar iin nyaltml elik veya glendirilmi
fiberglas plastik (FRP) kullanlrken, maksimum scakl 90oC olan hatlarda hem polybutene, hem de
polietilen n yaltml boru olarak kullanlr[7].
Datm hatlar scaklkla genletii iin boru ya genleme loopu veya kompansatr kullanlmaldr.
Kompansatrler maliyeti drrler.
Merkezi stma sistemleri iin en yeni teknolojik geliim, esnek enerji datm kanallardr. Bu sistemler
maliyeti drrler. Hem metalik, hem de metalik olmayan tayc boru sistemleri mevcuttur. Bu
sistemler ok abuk denirler, hat 100 mden uzun olup balant ve dirsek saysn drr,
kompansatre gereksinim kalmaz, ve engeller etrafnda kolayca dolalabilir. imdilerde bu sistemler
110 cm apa kadar mevcut olup, 130oCa kadar scaklklara dayanmaktadrlar[7]. Ancak, sisteme
gzeneklerden oksijen szmas, sistemin dier elemanlarnda (s deitiricisi vb.) korozyona neden
olabilir.
4.1.6. Vana Malzemesi
Vana malzemesi boru malzemesine benzemekle birlikte, vana dzeneindeki hareketli paralarda
genleme, yksek anma dayankll, korozyona dayankllk gibi hususlar iin ok eitli
malzemeler kullanlmaktadr. Tm bu sorunlar vana iinde aada iaret edilen eitli malzeme
kullanmn gerektirir;

Vanann gvdesi elik dkme ve dvme proseslerine uygun malzemeden olmaldr. Vana iin
kullanlan elik malzeme projedeki iletme scaklna dayankl olmaldr.
Jeotermal uygulamalarda yksek krom elii(%13 Cr) vana dzeneindeki birok para iin
uygundur.
Vanann lastik aksamlar da iletme scaklna dayankl olmaldr.
Vana iletme basncnda kaak yapmayacak ekilde tasarlanr.
Vana yataklar anmaya yksek derecede dayankl olan Stellite 6 (kobalt bazl alam)
malzemesi ile kaplanr. Byk vanalarn ayn malzemeden deiebilir yataklar olmaldr.

4.1.7. Kompansatr
Boru hatlarnda borularla birlikte sl genlemeyi telafi etmek iin kullanlrlar.

Ana malzemeleri borularnki ile ayndr.

Krkler, esneklik vermesi iin daha ince malzemeden yaplr. Malzeme yksek dayankllkl,
snek, haddeden ekilebilir (ductile), erozyon ve korozyona mukavim olmaldr. Nikel bazl alam
olan Inconel 625 tercih edilir[1].

4.2. Malzeme Testi

Jeotermal sahalarn gelitirilmesi zaman ald iin jeotermal evreye uygun malzeme seimi bu sre
iinde test edilerek yaplr. Korozyon testi malzeme seimi ve gelitirilmesinde en iyi yol gstericidir.
Basit korozyon testi aadaki malzemeden kupon kullanarak gerekletirilir:

API 5L[5] cins A ve B, A106 cins A ve B veya A53 cins A ve B gibi yumuak boru malzemesi.
Ostenitik paslanmaz elik ANSI 316.
Ferritik paslanmaz elik ANSI 410.
Dier malzemeler.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 501 _______

5. JEOTERMAL ENERJ BORU HATLARINDA YALITIM SSTEMLER

Jeotermal sahalarda boru hatlar ve separatrlerin gerektiinde sl yaltm yaplr. Is yaltmnda;
yaltm malzemesi, kaplama malzemesi, kaplamann alma koullar ve yaltm sistemleri aada
belirtilenler arsndan seilir.
5.1 Yaltm Malzemesi:
Yaltm malzemesi yaltm ve onu kaplayan kaplama malzemesi olarak aada dikkate alnmaktadr.
5.1.1. Is Yaltm Malzemeleri;

Lifli, hcreli mineraller : Almina, asbest, cam, perlit, silika, vermiklit ve cruf.
Lifli, hcreli organikler : Kam, pamuk, tahta, mantar.
imento : zolasyon yapc.
Hcreli organik plastikler :Lastik, polystrene, polyisocyanate, polyisocynurate, polyvinyl
acetate
Is yanstan metaller : Aluminyum, nikel, paslanmaz elik.

5.1.2. Kaplama Malzemeleri;

Is yaltm; su ve proses akkanlarnn girmesi, mekanik hasar, kpk malzemesinin ve mortesi
nlarn bozmas gibi etkilerden korumak iin kaplanacak ekilde tasarm yaplmaldr.

Kaplayc : Boya, asfaltik, reine, polimer malzeme.

Membran : Metal film, plastik film,
Metal Levha : Metal veya plastik malzeme.

5.2. Kaplamann alma Koullar;

Sistem 2oC altnda alyorsa buhar geiini geciktirmek iin kaplama szdrmaz halde
tasarmlanmaldr.
2o27oC arasnda yzeyde youmay nlemek iin buhar geii geciktirilir.
27oC zerinde su girii engellenir ve nemin kana izin verilmesi gerekir.

Is kaybn nledikleri, daha az bakma gereksinim duyulduu ve daha uzun mrl olduklar iin metal
kaplama kullanm tasarmda ngrlmelidir. Ancak, dier ekonomik ve teknik deerlendirmeler de gz
nnde bulundurulmaldr.
5.3. Yaltm Sistemleri:

Yaltm malzemesi ve kaplama s yaltm sistemini olutururlar. Bileenlerin seimi kullanlan

sistemi oluturur.
Donma noktas altnda alan sistemler dk buhar basncna sahip olduklar iin atmosferdeki
nem yaltm sistemi iine itilecek, scak sistemlerde ise tam tersi olacaktr. Tasarmda bu husus
dikkate alnr.
Orta ve yksek scaklkl sistemlerde normal olarak hcreli veya lifli malzeme kullanlmaldr.
Kalsiyum silikat, hcreli cam, cam yn ve mineral yn yangn riski olan yerlerde kullanlr.
Yeralt sistemlerini kuru tutmak g olduu iin metal yzeyine nleyici kaplama kullanlr.
Boru tasarmnda yaltm kalnl ve tipi dikkate alnacak ve toleranslar ona gre ayarlanr. Bu
durum zellikle mesnet ve yapsal standartlar iin nemlidir.

V. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS ________________________________________ 502 _______

lkemizde bol miktarda bulunan perlitin yaltm malzemesi olarak kullanm tercih edilmelidir.
alnma tehlikesi varsa, genelde kullanlan alminyum kaplama yerine glendirilmi cam elyaf
kullanlmaldr.
Yaltm sistemi seimi iin ekonomik deerlendirmeler yaplmaldr.

5.4. n Yaltml Boru Sistemleri:

Merkezi stma sistemlerinin ounda yaltma gereksinim vardr. Bu yaltm ya sahada yaplr, ya da
n yaltml borular kullanlr. n yaltml sistem, bir tayc boru, yaltm ve kaplama malzemesinden
ibarettir.
Polyurethane yaltm malzemesi olarak uygulanr. Tayc elik boru iin FRP, PB (polybutylene),
PE, ve PVC kaplama malzemesi olarak kullanlrlar. En ok PVC kullanlr. Fiberglas kaplama fiberglas
tayc malzeme iin kullanlr. Fiberglas dnda tm kaplama sistemleri yaltm nemden korumak iin
lastik szdrmazlk eleman kullanrlar[7].

SONU
1.
2.
3.
4.
5.

Jeotermal enerji dorudan ve dolayl uygulamalarnda kullanlan boru hatlar incelenmitir.

Bu boru hatlarndaki eitli akkanlarn ak rejimleri ve koullar anlatlmtr.
Boru hatt tasarmnda dikkate alnmas gereken parametre ve koullar verilmitir.
Jeotermal boru hatlarnda kullanlan boru malzemesi tantlmtr.
Jeotermal boru hatlarnda yaltmn yapl ve uygulanan malzeme anlatlmtr.

KAYNAKLAR
[1] FOONG, K.C., Pipe Design for Geothermal Steamfield Systems, by Kingston Morrison,
Architects Engineers Planners Scientists, Auckland, New Zealand, 1998.
[2] Kreider, J., F., Principles of Fluid Mechanics, Allyn and Bacon Inc., Boston USA, 1985.
[3] LIENAU, P.,J.,Geothermal Direct Use Equipment, Convenor, Lienau, P., J., Heating with
Geothermal Energy: Conventional and New Schemes, Kazuno, Tohuko District, Japan, 8-10 June
2000.
[4] ANSI/ASME B 31.1 1986, Power piping.
[5] API Spec 5L, 1988, Specification for line pipe.
[6] ANSI/ASME B 16.5 1981 Pipe flange and fittings.
[7] BLOOMQUIST, R., G., NIMONS, j., Geothermal District Energy, Convenor, Lienau, P., J.,
Heating with Geothermal Energy: Conventional and New Schemes, Kazuno, Tohuko District,
Japan, 8-10 June 2000.

ZGEM
Umran SERPEN
1945 yl zmir doumludur. 1967 ylnda T Petrol Mh. Bl.den mezun olduktan sonra 1974 ylna
kadar TPAO ve MTAda petrol ve jeotermal sahalarda almtr. 1974 ylndan 1987 ylna kadar
ELECTROCONSULT adl bir talyan mhendislik ve danmanlk irketinde El Salvador, Guatemala,
Meksika, Nikaragua, Kosta Rika, Arjantin, ili, Etiyopya, Kenya, Filipinler, Rusya ve talya gibi lkelerin
eitli jeotermal projelerin eitli aamalarnda danmanlk yapmtr. 1987 ylndan itibaren T
Petrol ve Doal Gaz Mh. Bl.de r. Gr. Dr. olarak almaktadr.