PETROKMYA KOMPLEKS VE RAFNER 5.

YARDIMCI ETMELER VE DER SSTEMLER

Rafineri ve petrokimya komplekslerinde temel nitelere veya fabrikalara servis salayan ve Yardmc letmeler ve Dier Sistemler veya Servisler olarak adlandrlabilecek hizmetlerden, su nartma, buhar retim, trbinler, elektrik gc, soutma kuleleri, hava-azot ve atk su ilemleme niteleri Yardmc letmeler olarak saylabilir.

Dier sistemler ok eitlidir; bunlar aadaki tabloda grld gibi, gruplandrlarak ele alnmtr:

Yardmc letmeler Su nartma Buhar retim Trbinler Elektrik Gc Soutma Kuleleri Hava-Azot Atk Su lemleme

Dier Sistemler (Servisler) Is Deitiriciler, Soutucular, Istclar Basn Drme (Relief) ve Baca (Flare) Sistemleri Borular, Balant Paralar, Vanalar Pompalar, Fanlar, Kompresrler lme Cihazlar Gemi Ve Tanker Operasyonlar Depolama ve Sanayideki Kaplar

YARDIMCI LETMELER 1. SU NARITMA

Rafineriler ve dier kompleks proses fabrikalarnda eitli kalitede fazla miktarda suya ihtiya vardr. Su genellikle barajlar veya gllerden salanr ve ham su havuzlarnda toplanr. Burada gerekli ilemlerden sonra kullanm yerlerine datlr; balca tketim alanlar olarak, soutma kuleleri, proses suyu, demineralize nitesi besleme suyu, ime suyu (zellikle byk komplekslerde) ve dierleri (yangn suyu, temizlik, v.s., gibi) saylabilir. n artma nitesindeki temel ilemler sudaki asl maddeleri ve bulankl gidermek, soutma suyu sisteminde karbonat oluumunu nlemek iin proses suyunu yumuatmak ve pH ayarlamak, ime suyu olarak kullanlacak ksm dezenfekte etmek ve gerekli artname snrlarn karlayacak zelliklere getirmektir. rnek bir su n artma nitesinin prosesleri aamada toplanabilir: 1. Ham suyun ilenmesi, 2. me suyunun ilenmesi, 3. Toplanan amurun uzaklatrlmas. Berrak, kokusuz, renksiz bir su elde etmek iin sudaki asl kat maddeler, safszlklar ve mikroorganizmalar ktrlerek uzaklatrlr. ktrmede, doal sedimentasyon da denilen mekanik yntemler ve kimyasal metotlar uygulanr.

a. Mekanik ktrme
me sular ve sanayi sularnn temizlenmesinde mekanik temizleme bir nilemdir; sonraki kimyasal artmann daha etkin ve ekonomik olmasn salar. Su ham su havuzlarnda bekletilir; bekletme sresi suyun ierdii asl maddelerin younluklar, byklkleri, biimleri, akkanlklar gibi baz zellikleriyle havuzun derinlii ve suyun havuzdan ak hz gibi ok sayda parametreye baldr; son iki parametrenin suyun havuzda alkonma sresiyle olan ilikisi Stokes kanunuyla tanmlanr. Mekanik ktrme, ok kk taneciklerin ve koloidal maddelerin kme hzlar ok dk olduundan sspansiyon haldeki organik ve inorganik bazl maddelerin ktrlmesinde ou zaman yetersiz kalr. Bu durumda akmn kum filtrelerinden geirilmesi veya kimyasal yntemlerle temizlenmesi gerekir. Kum filtreleri ok incedir, ksa srede tkanr ve temizlenmesi zaman alc bir ilemdir. Bu nedenle genellikle kimyasal artma tercih edilir.

Stokes Kanunu r2.g (tanecik - su) v = 4.5 v = kelme hz, cm/s V S = L

= younluk, g/cm3
r = tanecik ap, cm

= akkann (su) dinamik viskozitesi

S= taneciin havuzda alkonma sresi V = havuzun hacmi, m3, L = suyun havuzdan ak hz, m3/saat

Tanecik bykl ve yaklak kelme zaman ilikisi Tanecik zaman Tanecik zaman 1.0 mm 3 sn 0.001 mm 55 sa. 0.1 mm 38 sn 0.0001 mm 230 gn 0.01 mm 33 dak. 0.00001 mm 6.3 yl

Su Artma Kimyasal Maddeleri: Koaglantlar; aluminyum slfat (alum), polialuminyum klorr, ferrik klorr, ferrik slfat. Floklantlar; polimerler polielektrolitler; poliakrilamidler, poliamidler. Klorr bileikleri; kalsiyum hipoklorr, sodyum hipoklorr. Dierleri; sodyum karbonat, kalsiyum hidroksit, sodyum aluminat, potasyum permanganat, silika kumu, slfrik asit, sodyum hidroksit, hidroklorik asit

HAM SU HAVUZLARI
amur Ayrma katk maddeleri Kum Filitreleri ykama suyu hava Proses Suyu Havuzu ME SUYU klorlama ktrc Venturi Kanal

yangn suyu amur keki

bulank su

ykama atk suyu

katk

PROSES SUYU (Demineralize Su ve Soutma Kulelerine)

ekil-5.1: Su nartma prosesi

b. Kimyasal ktrme
Kimyasal ktrme, emlsiyon ve sspansiyon haldeki asl taneciklerin kelmelerini engelleyen kuvvetleri kaldrmaya dayanr; bunlar, Brown hareketleri ve elektriksel yktr. lk ilem suya klor, alum (aluminyum slfat) ve polimerik maddeler ilave edilerek mikroorganizmalarn ldrlmesidir; bu proses n-ilemlemedir. Bunu koaglasyon ve floklasyon izler; ilave edilen kimyasal maddelerin datlmas iin su hzla kartrlr ve floklasyon/sedimentasyon havuzuna gnderilir; buradaki kimyasal maddeler sudaki safszlklara balanarak flok denilen byk partikller oluturur. Sedimentasyon, flok taneciklerin keltme havuzunun dibinde kelmesidir; keltiler buradan amur tankna alnr, sulu ksm filtrelere verilerek szlr. Son aama klorlamadr; klor sudaki bakterilerin oalmasn engeller

ham su

Yamur suyu, ~ %5 ehir suyu: ~%9.5 Baraj suyu: ~%85 Yeralt suyu:~%0.1 Dier: ~%0.5

Buhar, gaz ve kaaklar, ~ %30 Dier, ~ %0.1 RAFNER geri dn

(a)

Atk su, ~ %70

buhar su

Baca kazan besleme suyu

atk su

Kostik lemleme

atk su kostik su buhar

yksek basn buhar (YBB) alak basn bhar (ABB)

Buhar Reforming

vent

Stripper

buhar

Amin Fabrikas

soutma suyu kazan vent

Akkan Katalitik Kraking (FCC)

buhar kazan besleme suyu (KBS) buhar

H2 Fabrikas su (b)

Yal Su Kanal atk su

ekil-5.2: (a) Rafinerilerde genel su dengesi, (b) bir rafineride balca su tketim noktalar

2. BUHAR RETM
Buhar, buhar retim fabrikalarnda retilir ve/veya eitli proses nitelerinde (s kullanan) flue gazdan veya dier kaynaklardan elde edilir. Istclarda (frnlar) yakclar (bekler) ve yakma hava sistemi vardr. Is deitirmenin gerekletii kazanlarda (boiler), flue gazn kamasn nlemek iin bir basn sistemi bulunur. Is transferinin maksimum olmas iin boilerler, subuhar karmn tayan ok sayda tpten olumutur. Bu tpler, boilerin tepesindeki buhar-datm dramlarnn ve dibindeki su-toplama dramlarnn aralarndan geer. Buhar, buhar datm sistemine girmeden nce buhar dramndan sper stcya akar. Su sabit basn altnda stldnda kaynayncaya kadar scakl ykselir. Buharlaan suyun scakl, buharlama sresince sabit kalr. Her basnca uygun bir kaynama scakl vardr; buna "doygunluk scakl" denir. rnein,14.7 psi (1 atm.) basnta suyun doygunluk scakl 212 0F (100 0C) tr. 14.7 psi ve 70 0F daki su doygun deildir, doygun olabilmesi iin 212 0F a kadar stlmas gerekir. Doygunluk scaklnda su iermeyen buhara "doygun (saturated) buhar" denir. Susuz snm buhara s ilave edilirse scakl ykselir ve "ar doygun (superheated) veya "kzgn buhar" haline geer.Ar doygun buharn zellii scaklk ve basncyla belirtilir. Ancak, doygunluk scaklndaki bir buhar kuru olabilir (susuz) veya az miktarda su ierebilir.Bu gibi slak buhar tanmlamak iin basnc ve kalitesi belirtilmelidir; kuru buhar arl kalite = kuru buhar arl + su arl eklinde verilir.

Belirli bir scaklktaki su, bu scakln karlad basncn stnde bir basnta tutulabilir; rnein 212 0F daki su,14.7 psia yerine 200 psia gibi bir basnca getirilebilir. Buna"sktrlm su" denilmektedir. Sktrlm suyun bir zellii, s ilavesiyle buharlama olmadan scaklk ykselmesi salanabilmesidir. Scaklktaki ykselme, uygulanan yksek basntaki doygunluk noktasna kadar srer.

1. Besleme Suyu (feed water)

Buhar retimin nemli bir ksm besleme suyu (feed water) ikmalidir. Sisteme ne kadar ok su girerse, o kadar fazla buhar kar. Buhar retiminde kullanlan su, mineraller ve znm safszlklar gibi kirliliklerden arndrlm olmaldr; bunlar,

7 sistemi arzalandrr veya operasyonu etkileyebilir. Asl (sspansiyon) maddeler ve ya, sistemde izikler ve tortu olumasna sebep olacandan, koaglasyonla veya szerek atlmaldr. znm gazlar, zellikle karbon dioksit ve oksijen kazanda korozyona neden olacandan hava giderme (deaerasyon) ve ilemlemeyle uzaklatrlr. znm mineraller (metalik tuzlar, kalsiyum, karbonatlar, v.s., gibi) iziklere, korozyona ve trbin kanatlarnda kalntlara sebebiyet vereceinden kire veya soda klyle ilem yaplarak sudan ayrlr. Sirklasyona dndrlen souk su da hidrokarbonlar ve dier kirlilikler nedeniyle temizlenmelidir. Ham kazan besleme suyunun zelliklerine bal olarak, berraklatrma, ktrme, szme, iyon deitirme, hava giderme (deaerasyon) ve i (dahili) ilemleme olarak alt grupta toplanan ilemlemelerin tm veya bir ksm uygulanabilir.

zayf anyon deitirici katyon deitirici

kuvvetli bazik anyon deitirici

kark yatak iyon deitirici

gaz giderici PROSES SUYU gaz giderici azot kimyasal maddeler Elektrik retimi XHS BUHAR HHS BUHAR Buhar Kazanlar XHS buhar dizel oil, fuel oil Trbinler Yakt Sistemi MHS BUHAR buhar datm HS BUHAR MS BUHAR LS BUHAR

Demi. Su Tank

ekil-5.3: Buhar retim sistemi

2. Istc-Yakt
Istclar, tek bir yakt veya birka yakttan oluan karmlar kullanr; bunlar arasnda rafineri gazlar, doal gaz, fuel oil ve toz kmr saylabilir. Rafineri atk gaz (off-gaz) proses nitelerinden toplanr ve bir yakt-gaz dengeleme dramnda doal gaz ve LPG ile birletirilir. Denge dram sabit sistem basncn salar, ayrca, gaz buharlarndaki asl sv taneciklerinin otomatik olarak ayrlmasn ve datm sistemi iine iri kondensat damlalarnn tanmasn engeller. Fuel oil, tipik olarak hampetrolden dorudan ekilen ham ya ile paralanm (krak) residular ve dier rnlerin bir karmdr. Fuel-oil sistemi, proses nitelerinin stclarna ve buhar jeneratrlerine, istenilen scaklk ve basnta yakt verir. Fuel-oil sistemi pompalanma scaklna kadar stlr, kaba bir szme yapldktan sonra bir scaklk-kontrol stcsna verilir ve sonra ince bir eleme sisteminden geirilerek yanmaya gnderilir. rnein, katalitik kraking nitelerinde karbon monoksit boilerlerde, flue gazdaki karbon monoksitten, tam yanmayla s elde edilir. Dier proseslerde atk-s geri kazanma niteleri buhar elde ederken flue gazn ssn kullanrlar.

3. Buhar Datm
Sanayi tesislerinde buharn kullanm evrimi, ematik olarak ekil-5.4de gsterilmitir. Tesislerin genel enerji dengeleri ounlukla bu gibi ematik evrimler zerinde hesaplanarak kurulur ve sonra detaylandrlr. Modern Petrokimya ve Rafineri tesislerinde, fabrikalarn ihtiyac olan buharn retilmesi dnda, ihtiya olan enerji seviyesinin zerine buhar retilerek fazla buhardan elektrik elde edilir. Burada sylenenler, fabrika buhar dengesi emasndan (ekil-5.4) kolayca grlr. Kazandan retilen buhar yksek enerji seviyesindedir. Mesela p = 100 atm, t = 480 0C gibi, yani elektrik retimine elverili yksek basnl ve yksek scaklkl kzgn buhardr. Bu buhar elektrik trbinine gnderilip elektrik retilirken, trbinin muhtelif noktalarndan da fabrikalarda kullanlacak buhar alnr. ok yksek basntaki buhar enerjisi ile, trbinden ekilen (alnan) buharn enerji seviyesi arasndaki fark, enerji elektrik retiminde kullanlm demektir. Tabii bu dnm her evrimde olduu gibi belli bir verimle gerekleir. Fabrikalara gerekli proses buhar bylece daha ekonomik elde edilmi olur.

9 Trbinlerin ounda bir de younlatrc bulunur. Fabrikalarn ihtiyac olmayan ancak kazanlarda retilmi buharn enerjisinden tmyle yararlanmak iin buhar younlatrlr. Younlama srasnda scaklk 100 0C'nin altna drldnde, daryla (atmosfer ile) temas da kesilmise, vakum yaratlm olur. rnein, p = 1 in Hg (25.4 mm Hg) mutlak basn altnda bulunan suyun scakl 26 0C dir. Oysa p = 1.4 kg/cm2g basntaki doymu buharn ve suyun scakl 110 0C dir. Fabrikalarda stma ilemlerinde, mekanik enerji elde edilmesinde, veya proseslerde dorudan yahut dolayl katlarak kullanlan buharn mmkn olan miktarda geri kazanlmasna allr. Geri kazanlan, younlam buharlara kondensat ad verilir. Baz fabrikalarda proses gerei buhar da retilebilir; bunlarda evrime dahil edilirler. Kazan besleme suyu, elektrik retiminden gelen kondensat, fabrikalardan geri dnen kondensat, ve ikmal suyu stma iin kullanlan buharn younlamas ile oluan, sulardan oluur. Datm sistemi valflar, ekleme paralar, borular ve nakledilen buharn basncna gre uygun balantlardan oluur. Buhar kazanlar, proses niteleri veya elektrik retimi tarafndan talep edilen en yksek basnta terk eder; sonra, proses pompalar ve kompresrleri altran trbinlerde buharn basnc drlr. Rafineride kullanlan buharn ou, eitli tiplerdeki s deitiricilerde younlatrlr (su). Kondensat kazan (boiler) besleme suyu olarak tekrar kullanlabildii gibi, atk su ilemlemeye de gnderilebilir. Rafineri buhar, elektrik retimi buhar trbin jeneratrlerinin altrlmasnda da kullanlyorsa, proses buhar iin gerekenden ok daha yksek basnlarda retilmelidir. Buhar, bir nitede birletirilmi stclar (frnlar) ve kazanlar (boiler) sisteminde retilir. Buhar, basnc ve scaklna gre eitli simgelerle tanmlanr; XHS buhar: 134 kg/cm2, 540 0C, HHS buhar: 84 kg/cm2, 310 0C, MHS buhar: 45 kg/cm2, 330 0C, HS buhar: 42 kg/cm2, 392 0C, MS buhar: 18.5 kg/cm2, 300 0C, LS buhar: 5.5 kg/cm2, 195 0C.

10
Elektrik Buhar trbini jeneratr DB: dk basnl buhar Buhar kazan kimyasal maddeler DB (LS) OB (MS) YB (HS) soutma suyu Kondenser (younlatrc) vakumda Pompa pompa Kazan besleme suyu hazrlama OB: orta basnl buhar YB: yksek basnl buhar YYB: ok yksek basnl buhar

YYB (XHS)

proses buhar ikmal suyu fabrikalardan dnen kondensat (youmu su)

ekil-5.4: Byk bir sanayi tesisinde tipik bir buhar dengesi

Rankine evrimi Basit g nitelerinin ideal veya teorik evrimi, ekil-5.5de grlen Rankine evrimi ile tanmlanr; sistem buhar kazan, buhar trbini, kondenser (dk basnl buhar atmosfer basncnn altna younlatrr) ve buhar kazanna scak suyu basan pompadan oluur.
T Qgiri 4 3 (b) Qk P2 2 s P1

Kzdrc Q Buhar Kazan kazan

(1) p1, T1, h1

Trbin Wtrbin (2) p 2, h2

1 Wtrbin k

Pompa (4) (a) Wpompa

(3)

Kond. Q

p2, T2

Wpompa giri

ekil-5.5: Rankine evriminin akm diyagram, (b) T s diyagram

11

Rankine evrimi m = evrimin ktle akn gsterdiine gre (ekil-5.5), 1 2: isentropik genleme (buhar trbini) 2 3: izobarik s k (kondenser) 3 4: isentropik sktrma (pompa) 4 1: izobarik s girii (kazan, buhar jeneratr) Wtrbin = m (h1 - h2) Qk = m (h2 - h3) Wpompa = m (h3 - h4) Qgiri = m (h1 - h4)

(1) Kazan ve Buhar Jeneratr; buhar, yakt enerjisi ile elde edilir.

zobarik s girii: Kazana verilen s, Q1 (kJ/sa),

Q1 = m (h1 h4) Q1 kJ/sa Q1, kJ/kg = = h1 h4 m kg/sa

(2) Trbin; trbinde buharn genilemesiyle i yaplr.

sentropik genleme: Trbin ii, W1 (kJ/sa),

W1 = m (h1 h2) W1 kJ/sa W1, kJ/kg = = h1 h2 m kg/sa

(3) Kondenser veya Younlatrc; younlatrcda eksoz buhar suya dntrlr.

zobarik s k: Kondenserden atlan s, Q2 (kJ/sa),

Q2 = m (h2 h3) Q2 kJ/sa Q2, kJ/kg = = h2 h3 m kg/sa

(4) Pompa; kazan besleme pompas kondensat kazana dndrr.

sentropik sktrma: Giren i, W2 (kJ/sa),

W2 = m (h4 h3) W2 kJ/sa W1, kJ/kg = = h4 h3 m kg/sa Wnet Q1

evrimden alnan net i, Wnet = W1 W2 Rankine evriminin termal verimi,

12 Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri verilmeli ve/veya besleme suyu, kimyasal maddeler, buhar, scak su, radyant s, grlt ve proses rnei alma, kontrol etme, bakm ve programl durularda alnacak nlemler ve koruyucu malzeme kullanmnn nemi anlatlmaldr. Gvenlik: besleme suyu ak yava ve kazanlar kuruysa tpler ar snr ve bozulur. Tersine, ak hzl olduunda fazla su buhar datm sisteminin iine girerek trbinleri bozar. Besleme suyu operasyonlar etkileyecek kirlilikler iermemelidir. Kazanlarda srekli veya aralklarla alan boaltma (blowdown) sistemleri bulunmaldr; bylece, buhar dramlarndan suyun uzaklatrlmas ve trbin kanatlarnda ve ar stc tplerde tortu birikmesi azaltlr. Devreye alma ve devreden karma srasnda ar (sper) stclar gereinden fazla stmamaldr, gaz kayb olabileceinden (acil durumlar da dahil) alternatif yakt kaynaklar hazr bulundurulmaldr. Yanmadan nce fuel gazdan svlar uzaklatrmak gerektiinden proses nitelerinde uygun ekipman bulunmaldr. Yangn nleme ve Korunma: Buhar retiminde en yksek tehlike potansiyeli olan operasyon stcnn devreye alnmasdr; bir veya daha fazla yakcnn (bek) snmesiyle alevlenebilir bir gaz-hava karm oluabilir. Her tip nitenin kendine zg start-up ve acil durum operasyonu vardr.

3. TRBNLER
Trbinlerde elektrik, genellikle gaz veya buharla retir ve tipik olarak pompalar, kompresrler, fleyiciler ve dier rafineri proses ekipmanlarnda kullanlrlar.

a. Buhar Trbinleri
Buharn itme gcnden yararlanlarak yaplan s makinelerinden biri de buhar trbinleridir (Bak. Rankine evrimi). Trbinler rotor ad verilen, bir dner silindir ve ona buhar pskrten borudan olumaktadr. Bu silindirin zerinde epeevre kanatklar vardr; kantklara pskrtlen buhar, silindirin dnmesini salar. Dnen rotora bal bir mil araclyla mekanik enerji edilir. Yeni gelitirilen trbinlerde zincirleme enerji retmektedir. rnein rotora gnderilip grevini tamamlayan buhar, daha sonra ona bal bir baka rotora gnderilerek, zincirleme enerji elde

13 edilebilir. Buhar trbinlerinde, buharn potansiyel enerjisi kinetik enerjiye ve kinetik enerji de mekanik enerjiye dntrlr. Sabit kanada giren buharn basn ve scakl drlr. Buna karlk buhar belirli bir hz kazanr. Hz kazanm olan buhar hareketli kanatlara arparak mekanik enerji retilir. Trbinler buhar makinelerinden daha kktr, daha az yer kaplarlar. Elektrik enerjisi salamada buhar trbinlerinden yararlanlmaktadr. Termik elektrik santrallerinden trbinlere bal dinamolar ve alternatrler araclyla elektrik enerjisi elde edilmektedir. .

Buhar Trbinlerinin Snflandrlmas

alma Prensibine Gre: Aksiyon Trbinleri; basn ve scaklk d, sadece sabit kanatlarda yaplr. Reaksiyon Trbinleri; basn ve scaklk d hem sabit, hem de hareketli kanatlarda yaplr.

Buhar Ak Dorultusuna Gre: Eksenel Akl Trbinler; buharn trbin iinde ak dorultusu trbin mili eksenine paraleldir. Radyal ve apsal Trbinler; buharn trbin iinde ak dorultusu trbin mili eksenine diktir.

alma Koullarna Gre: Kondensasyonlu Trbinler: Bu trbinlerde trbinde buharn k basnc (P0) atmosfer basncnn altndadr(yani eksi (-) basn altndadr). (P0 < Patm ) Bu, trbin kna kondenser adn verdiimiz s eanjr yardmyla buharn youturulmasyla salanr. Btn g trbinleri (Santral ve Gemi) bu ekilde yaplr. Kar Basnl Trbinler: Bu tipte k basnc atmosfer basncnn zerindedir. (P0 > Patm ). zellikle elektrik ve snn beraber kullanld endstri trbinleri bu tipte yaplr. Burada elektrik retmenin yannda tesisin ihtiyac olan sda trbinden kan nispeten yksek basn ve scaklktaki buharla salanr. Ara Buhar Trbinleri: Endstri tipi trbinlerdir. Bu trbinlerde, belirli basamaklardan ekilen buhar ile proses ss retilir.

14 ift Basn Trbinleri: Bu trbinlerde trbinin iki noktasndan buhar girii yaplr. Ana giriten taze buhar, dier giriten ise herhangi bir kaynaktan salanan daha dk basn ve scaklktaki buhar trbine girer.

b. Gaz Trbinleri
Gaz trbini tersine alan bir gaz kompresrdr. Sktrlm gaz trbin kanatklarna arparak milin dnn ve hareketi salar. Gaz trbinleri baz enerji santralleri ve jet motorlarnda kullanlr. Dier motor tiplerine gre daha fazla g retir fakat daha maliyetlidir. Gaz trbini, yanma ile aa kan s enejisini mekanik enerjiye evirir. Bir gaz trbini basit olarak 3 blmden oluur: Kompresr; gelen havay yksek basnlara sktrr, Yakma hcresi; yakt yakar, yksek basnl, yksek ak hzl gaz retir, Trbin; gelen bu gazn enerjisini kullanr.

Trbinin bir ucundan giren hava kompresr tarafndan basnc artrldktan sonra yanma odasnda iine yakt pskrtlmek suretiyle yaklr. Yanma sonucu yksek basn ve scakla (entalpiye) kavuan hava trbin kanatlarna arparak trbini dndrr.

yakt

Kompresr

Yakma Hcresi

TRBN

ekil-5.6: Bir gaz trbini ematik grnm

retilen enerji dier uygulamalarda bir aft evirmek iin de kullanlr. Bu tip gaz trbinlerinde trbin baklar ok daha fazla saydadr ve trbine aktarlan kinetik enerji kompresr altrmak iin gereken enerjiden ok daha fazladr.

15 Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimlerine ve/veya grlt, buhar ve syla temas-ta, kontrol ve bakm almalarnda koruyucu ekipman kullanm gereklidir. Gvenlik: Buhar trbinlerinin dearj tarafnda, vakumun bozulmas halinde hem buhar seviyesini devam ettirmek ve hem de koruma amacyla, emniyet vanalar bulunmaldr. Maksimum alma basncnn dizayn basncndan byk olduu yerlerde, trbinlerde basn azaltma sistemleri bulunmaldr. Reglatrler ve ar hz kontrol aletlerinin korunmasna dikkat edilmelidir.

4. ELEKTRK GC
Rafineriler ihtiyac olan elektrii ya d kaynaklardan salarlar, veya buhar trbinleri veya gaz motorlaryla dndrlen jeneratrlerle kendileri retirler. Yardmc iletmeler veya g retim fabrikalarnda retilen elektrik eitli yerlere kurulmu ara-istasyonlarla tm birimlere datlr. Ara istasyonlarn yerleri tanmlanmamtr, soutma-kulesi suyu taneciklerinin (sprey) veya buhar kaynaklarnn ulaamayaca alanlara kurulur. Transformerler, devre kesiciler ve feed-devre alterleri, ara-istasyonlara yerletirilir. stasyonlar gc, proses niteleri iinde yerleri belirlenmi datm-istasyonlarna iletir. Datm istasyonlarnda, genellikle, bir svdoldurulmu transformer ile bir ya doldurulmu veya hava-kesmeli balant kesici sistem vardr.

Kmr %38.9

Nkleer %16.8 Hidroelektrik %17,2 Petrol %8.0

Dier %1.7

Doal Gaz %17.4

ekil-5.7. Dnya elektrik retim kaynaklar toplam brt retim 15391 milyar kW saat

16 Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri verilmelidir; grltye kar, kontrol ve bakm almalar srasnda karlalacak tehlikeli durumlarda ve transformerler ve alterler etrafnda (buralarda dielektrik akm vardr) allrken alnmas gereken nlemler ve koruyucu ekipman kullanm ok iyi bilinmelidir. Gvenlik: Elektrik arpmasna kar normal gvenlik nlemleri (zeminin kuru tutulmas, yksek-voltaj uyar sistemleri koruma bulundurma gibi) alnmaldr. Kilitlemek/etiketlemek ve dier uygun gvenlik tatbikatlar yaplmal, yksekvoltajl elektrik sistemleriyle allrken enerjiye maruz kalmay nleyici tedbirler alnmaldr. Yangn nleme ve Korunma: Proses nitelerine ok yakn alanlara yerletirilen jeneratrler, herhangi bir kaak olmas halinde, yangn tehlikesine sebep olabilecek kaynaklardr.

5. SOUTMA KULELER
Soutma kulesi sistemlerine genellikle ak-sirklasyonlu soutma sistemleri denir; bunlar,atmosfere aktr, dolaysyla baz dezavantajlar vardr; buhar kayb fazladr, dolaysyla ok miktarda suya gereksinim olur. Atmosfere ak olduundan havayla temastadr, oksijenle doymu hale gelir ve andrma ve korozyon yapma zellii artar. Soutma kuleleri proses suyundan buharlatrarak sy uzaklatrr ve scak su ile hava arasnda i enerji (s) transferi yapar. ki tip soutma kulesi vardr, apraz akl (crossflow) kuleler; bu kulelerde hava akm su akmna dik ada girer. Zt akl (counterflow) kuleler; bu tip soutma kulelerinde scak proses suyu kulenin en st ksmna pompalanr ve kule boyunca aa braklr. Kulede yukardan aaya kadar yerletirilmi ok saydaki arpma kntlar veya pskrtme nozullar (ular) suyu datarak soumasna yardmc olur. Hava Kulenin dibinden girer ve yukardan akan suya kar ykselir. Fanlar veya fleyiciler hava giriindeyse hava yukar doru ittirilir, hava kndaysa yukardan ekilir.

17 Sirklasyona alnan soutma suyu safszlklarn ve znm hidrokarbonlarn uzaklatrlmas iin ilemlenmelidir. Havayla soutulurken oksijenle doymu hale gelen suyun korozyon yapma olasl artar. Korozyondan korunmann yollarndan biri soutma suyuna katk maddesi ilave edilerek borular ve dier metal yzeyler zerinde koruyucu bir film tabakas oluturmaktr. Soutma suyunun en nemli safszlklar depozitlerdir; bunlar, CaCO3, Ca3(PO4)2 CaSO4, SiO2, amur, tortu, demir, manganez, algler, bakteriler, mantarlar v.s., ierir. Depozitleri ve korozyonu en dk seviyede tutmak iin suyun pH, iletkenlik, sertlik ve alkalinite tayinleri, gibi, baz zellikleri srekli olarak kontrol altnda tutulur; ekil-5.8de bir rafineri veya petrokimya kompleksindeki bir soutma suyu kulesi sistemi ile soutma suyu retimi ve datm verilmitir. Hava ve su soutma kulesinde karr, dolaysyla havada bulunan eitli safszlklar (toz, kir, gazlar, mikrobiyolojik organizmalar, v.s.) suya girer. Su buharlatnda bu maddelerin sudaki konsantrasyonlar da artar ve temas ettii malzemelere korozyon yapar, hasar verir. Zararlar azaltmak iin bu tip sistemlerde bir miktar su sistemden dar alnr filtrasyon ve dier baz ilemlerden geirilir.

buharlama Fan

su sirklasyonu, ~40 0C Analizr klor, pH,

va

Havuz

kim. atk su niteler

ha

va

ha

Analizr klor, pH, iletkenlik souk su, ~30 0C slfrik asit inhibitr dispersan biyosid

Havuz kimyasal atk su kanalna

Havuz

pompa PROSES SUYU

klor dozaj sistemi

ekil-5.8: Soutma suyu retimi

18 Salk ve Gvenlik Salk: Soutma-kulesi suyu proses maddeleri ve yan-rnlerle (slfr dioksit, hidrojen slfr ve karbon dioksit gibi) kirlenebilir. Gvenli alma eitimleri verilmeli ve/veya prosesten rnek alma, kontrol, bakm ve programl durularda, grltyle, kimyasal maddeler ve hidrojen slfr gibi tehlikeli maddelerle temasta gerekli koruyucu ekipman kullanlmaldr. Gvenlik: Soutma kulesi fanlar ve su pompalarndaki g kayb, rafineri operasyonlarnda ciddi sonular yaratr. Soutma suyundaki safszlklar borular, s deitiricileri korozyona uratr, znm tuzlar borular zerinde pullar toplanmasna neden olur ve mikroorganizmalar ahap malzemeyi tahrip eder. Yangn nleme ve Korunma: Soutma suyu hidrokarbonlarla kirlendiinde alevlenebilir buharlar boaltma havas iinde buharlaabilirler. Yakc bir kaynan bulunmas veya kvlcm olumas durumunda bir yangn balayabilir. Fanlarn hava knda olduu soutma kulelerindeki ksmen kuru blgeler de potansiyel birer yangn tehlikesidir.

6. HAVA-AZOT
Hava ayrma fabrikasnda havada bulunan gazlardan nitrojen ve oksijen (ve bazan da argon) elde edilir. Prosesler iki genel snfta toplanr; Kriyojenik fabrikalar; havann ok dk scaklklarda distilasyonuyla gaz ve sv rnlere (nitrojen ve oksijen) ayrld proseslerdir. Non-kriyojenik fabrikalar; nitrojen ve oksijenin molekler yaplar, byklkleri ve ktleleri gibi zelliklerinden yararlanlarak, genellikle ortam scaklnda yaplan ayrma prosesleriyle gaz rnlerin elde edildii proseslerdir.

Tm kriyojenik prosesler balca aadaki aamalardan oluur. Hava szlr ve sktrlr; su buhar ve karbon dioksit gibi kirlilikler uzaklatrlr (proseste donarak ayrlrlar),

19 Is deitirici ve refrijerasyon prosesleriyle hava ok dk scaklklara soutulur, Ksmen younlaan (svlaan) hava (~-300F/-185C) distillenerek sv nitrojen ve oksijen elde edilir,

Sisteme beslenen hava, gaz rnler ve atk akmlarn s deitiricilerde stlmasyla da soutulur. Kriyojenik prosesler, yksek retim hz ve ok saf rnler elde edilmesi ynnden en etkili hava ayrma yntemleridir. Enerji tasarrufu ve alma sorunlar yaanmamas iin distilasyon kolonlar, s deitiriciler, souk boru ve balantlar ok iyi izole edilmelidir; bunun iin tm sistem cold box denilen izolasyonlu ve szdrmazlk salanm, ykseklii 15-60 metre olan 2 x 4 metrelik bir blme iine yerletirilir.

HAVA

Soutucu

Ayrc

Saflatrc

Filitre GAZ AZOT GAZ OKSJEN SIVI AZOT

Atk azot

gaz azot

artk azot

A. Basn Kolonu

Y. Basn Kolonu

Soutucu

Soutucu

gaz azot

gaz oks. Atk azot Trbin enerji

gaz azot
SIVI OKSJEN

ekil-5.9: Havann svlatrlmas

20

7. ATIK SU LEMLEME
Proses iin, durularda ve kanala verilecek atk sularda atlmadan veya resaykl edilmeden nce ilem yaplmas gerekir. Atk su, tipik olarak hidrokarbonlar, znm maddeler, asl katlar, fenoller, amonyak, slfrler ve dier baz bileikler ierir; ayrca younlam buhar, stripping suyu, harcanm kostik zeltileri, soutma suyu ve kazan atklar, ykama suyu, alkali ve asidik atklarn ntralizasyon suyu ve proseslerle-balantl dier sulardr. Geleneksel atk su ilemleme niteleri fiziksel, kimyasal ve biyolojik proseslerin bir kombinasyonudur. Ayrca kat ve organik maddeleri uzaklatrmak iin baz ek operasyonlar da uygulanr. Atk su ilemleme aamalar genel grup altnda toplanabilir, Hazrlk ve n-ilemleme (birincil ilemleme), kincil ilemleme, ncl ve/veya ileri ilemleme aamalar.

1. Hazrlk ve n lemleme Operasyonlar

Hazrlk aamasnda, ilerideki ilemlemeleri zorlatrmamas iin atk sudaki iri kat maddeler ve dier byk kirlilikler elenerek veya szlerek uzaklatrlr. n ilemleme, atk sudan hidrokarbonlar ve kat maddeleri ayrmak iin yaplr; API separatrleri, nleyici levhalar ve keltme havuzlar asl hidrokarbonlar, yal tortuyu (sludge) ve kat maddeleri kendi arlklaryla (gravite) ayrr, toplar ve szer; kelebilen organik ve inorganik katlar sedimentasyonla, yzebilen maddeler (hidrokarbonlar gibi) stten syrlarak uzaklatrlr. Baz suda-ya emlsiyonlarnn, ya ve suyun ayrlmasn kolaylatrmak iin stlmas gerekir. Graviteyle ayrlma su ve suda znmemi ya damlalar arasndaki spesifik gravite farkna dayanr; atk su yzeylerine tutunmu olan ya partiklleri ayrlr. Asidik atk su amonyak, kire veya soda klyle ntralletirilir. Alkali atk suda slfrik asit, hidroklorik asit, karbon dioksite zengin flue gaz veya slfrle ilem yaplr.

21

kincil ilemleme

Havalandrma Tank Birincil lemleme ktrme Tank

Klorlama Tank Atk Su lemleme Fabrikas

su seddi su seddi (bent) (bent)

src src

kevgir

kevgir

trmk

trmk atk su atk su

amur (sludge) (sludge)

amur

Berraklatrma: Berraklatrma tankna giren atk sudaki znmemi maddelerden younluu yksek olanlar kelirken dk younluklular yzeye karlar.Berraklatrcnn tabannda dnen bir syrc (trmk) kenarlarda kelen amurun orta ksma ynlenmesini salar. Yzer haldeki maddeler hareketli bir kevgirle (skimmer) toplanr.
kevgir kpk

atk su hava

temiz su

Havayla yzdrme: Havayla yzdrme ilemi atk sudaki yalarn ayrlmas amacyla uygulanr. Atk su,3-5 atmosfer hava baslarak havayla-doygun hale getirilir; yzdrme nitesinde normal basnca den su-hava karmndan ince hava kabarcklar karken zerlerine yapm ya damlacklar ve asl kat maddeleri de beraberinde tar. Yzeye kan bu maddeler kevgirle toplanarak uzaklatrlr.

22

2. kincil lemleme Operasyonlar

n ilemlemeden sonra asl kat maddeler sedimentasyonla veya havayla yzdrlerek uzaklatrlr. Kat maddesi az atk su elekten geirilir veya szlr. Ayrlmaya yardmc olmas iin bazen floklasyon maddeleri ilave edilir. kinci treatment prosesleri znebilen organik maddeleri biyolojik olarak paralar ve oksitler; bunun iin aktiflenmi amur (aktif sludge), szme metotlar veya anaerobik treatmentler kullanlr. Yksek adsorbsiyon zellikleri olan maddeler sabit-yatakl filtrelerde kullanlr veya atk suya ilave edilerek sedimentasyon veya filtrasyonla ayrlabilecek amur (slurry) olumas salanr. Aktif amur: Aktif amur, evsel atk sularn (kanalizasyon atk sular da dahil) biyolojik ilemlendirme proseslerinden biridir. Proseste atk suya hava veya oksijen baslarak biyolojik floklar (ynlar) oluturulur; bunlar atk sudaki organik maddeleri indirgeyerek paralarlar. Tm aktif amur sistemlerinde atk su nce oksijenle yeterli derecede ilemlenir ve karm bir kelme tankna alnr, tankn st ksm tekrar ilemlenmeye alnr. kelen ksm amurdur (sludge), bunun bir ksm havalandrma tankna verilerek tanka gelen yeni ham atk su ve hava karmna alama yaplr. Tankta kalan amur gerekli ilemlerden sonra atlr. Atk sudan yalar ve kimyasal maddeleri ayrmak iin ilave metotla kullanlr; slfr ve amonyak varsa stripping, fenollerin bulunmas halinde de solvent ekstraksiyon uygulanr.

3. ncl lemleme Operasyonlar

ncl ilemlemeler, uygun dearj gereksinimlerini karlamak zere zel kirliliklerin giderilmesi iin yaplr. Bunlar arasnda klorinasyon, ozonasyon, iyon deitirme ters ozmozlama, aktiflenmi karbonda adsorblama, v.s. ilemleri saylabilir. Sktrlm oksijen atk suya difzlenerek baz kimyasal maddeleri oksitler veya gerekli oksijen ihtiyacn salar. Resaykla alnan atk su soutularak ss uzaklatrlr, veya pskrtlerek ya da hava ile syrlarak (stripping) kalan fenoller, nitratlar ve amonyaktan arndrlr. Endstriyel atk su kaynaklar genel grup altnda toplanr (ekil-5.9), Yal sular, Evsel atk sular, ve Kimyasal atk sular

23
oksijen Ham atksu Havalandrma Tank ktrme Tank lemlenmi su

geri dnen aktif amur

atk aktif amur

Bir aktif amur sisteminin ematik grnm

atk su paslanmaz elik dolgu malzeme buhar

Stripping (syrma)

+ Fe+3 iyonlar NaOH, OHktrme

Fe (OH)3kelti

+ +

+ +

+ + -

Kolloidal tanecikler

Koaglasyon bileii
Koaglasyon

Floklar

Adsorbsiyon: Aktif karbon dolgulu bir kolon

24

Stripping (syrma): Stripping prosesinde atk su kolonda aa doru akarken, buhar yukar doru hareket eder; ykselen buhar atk sudaki kirlilikleri (H2S, NH3 gibi) de syrarak beraberinde tar. kan buhar akmndaki bu maddeler rnein kondensasyonla geri kazanlr ve zararsz hale getirilir. ktrme (precipitation): Atk su akmnda bulunan baz metal iyonlar suda znmeyen hidroksitlerine dntrlerek ktrlr ve szlerek uzaklatrlr. Bu amala en fazla kullanlan maddeler kostik (NaOH) ve kiretir. Koaglasyon: Koaglasyonla sudaki sspansiyon ve kolloidal haldeki maddeler uzaklatrlr. Kolloidler hareket halindedirler, graviteyle kelmezler. Alum veya demir(3) klorr gibi bileikler, tanecikleri birbirlerinden uzakta tutan elektrik yklerinin etkisini drerek floklar (yn) halinde kelmelerini salarlar. Floklar, ya yzeye karlar, veya dibe kelirler. Ntralizasyon: Asidik ve bazik atk sular bir homojenletiricide pH kontrol altnda kartrlarak ntralletirilir. Ntralizasyon ilemi atk su biyolojik ileme girmeden nce yaplmaldr; nk pHdaki nemli deiiklikler mikroorganizmalar ldrr. Adsorbsiyon: Adsorbsiyon ilemi genellikle aktif karbonla yaplr; bu maddelerin poroziteleri ok yksektir ve kanallar birbirlerine balayan karmak a yaplar vardr. Kanal yzeylerindeki dengesiz molekler kuvvetler bu tr karbona pek ok maddeyi adsorblama zellii kazandrr; rnein bir avu aktif karbonun toplam yzey alan 10 futbol sahas kadar olabilir. Oksidasyon: Atk sudaki baz kirlilikler oksitlenerek biyolojik olarak paralanabilir ve/veya adsorblanabilir maddelere dntrlr. Oksitleyici olarak oksijen, klor, ozon, hidrojen peroksit ve potasyum permanganat kullanlabilir. Oksidasyon pH kontrol ve katalizr eliinde yapldnda daha etkilidir. Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri verilmeli ve/veya kontrol, bakm ve programl durularda kullanlacak uygun personel koruyucu ekipmann nemi anlatlmaldr. Yangn nleme ve Korunma: Atk suda bulunan hidrokarbon buharlarnn ilemlemeler srasnda yakc bir kaynakla temas etmesi yangn kmasna se bep olabilir.

25

kpk Yal Su API Separatr

H2SO4 , Al2(SO4)3 , NaOH Kartrma

polielektrolit Topaklatrma

hava yzdrme Atm. yal atk amur

amonyak, hava, fosforik asit amur Evsel Atk Su

Havalandrma

keltme

Aktif amur

Santrifjler

Kimyasal Atk Su

sodyum hidroksit slfrik asit Ntralizasyon keltme Dinlenme

Kl Temiz su, denize Yangn suyuna

ekil-5.10: Atk su ilemleme fabrikas

Gaz Ykama

Frn

26

DER SSTEMLER

1. ISI DETRCLER, SOUTUCULAR a. Istma Operasyonlar

Endstriyel cihazlarda s enerjisi eitli yntemlerle transfer edilir; elektrikli stclarda kondksiyonla; s deitiriciler, kaynatma kazanlar ve kondenserlerde kondksiyonkonveksiyonla; frnlar ve radyant-sl kurutucularda radyasyonla; dier baz zel yntemlerle. Proses stclar ve s deitiriciler hammaddeyi, distilasyon kulelerinde ve rafineri proseslerinde reaksiyon scaklna gelinceye kadar strlar (n stma). Is deitiriciler ya buhar (steam) veya scak hidrokarbon kullanr; bunlar prosesin dier baz blmlerinden transfer edilir. Istclar, genellikle zel proses operasyonlar iin dizayn edilirler; ou silindirik (dikey) veya kutu (box)-tip dizaynlardr. Proses nitelerine gerekli snn byk ksm alevli stclardan salanr; bunlarda kullanlan yaktlar rafineri gazlar, doal gaz, distilat ve kalnt yalardr. Alevli stclar hampetrol ve reformer n stclarnda, koklatrc stclarnda ve byk-kolon reboilerlerinde bulunur. Is deitirici, enerjinin bir akkandan kat bir yzey araclyla dier bir akkana transfer edildii bir ekipmandr; rnein, n stclar, buhar kazanlar ve kondenserler gibi.
A B A

D C E A B D

ekil-5.11: Tek geili 1-1 kar akml s deitirici; A: bafllar (perdeler), B: tpler, C: klavuz ubuklar, D: tp tutucular (aynalar), E: ayrc tpler

27

ekil-5.12: Paralel-kar akml s deitirici

yzer kafa

younlaamayan buhar gazlarn k girii

soutma suyu girii

kondensat k

soutma svs k

ekil-5.13: ki geili yzer kafal kondenser

Is Deitiriciler
Tpler ve Tp Aynalar: Tpler eitli metallerden yaplr, standart BWG numaralar ile tanmlanr; tpn et (duvar) kalnl ve ap belirtilir. Kovan ve Bafllar: Kovan aplar standarttr. 23 in (58.4 cm) ve daha kk kovanlarn aplar ATSM boru standartlarna uygundur. Bafllar (perdeler), gvde ierisine yerletirilirler, gvde tarafndan geen akkann gvde ierisinde daha uzun kalmasn salar. U Tp Demetli Is Deitiriciler: Tek bir aynaya bal olduklarndan scaklk deiikliinin etkisi ile demetin uzamas bir saknca meydana getirmez. Bu nedenle tp taraf ile gvde taraf arasnda byk scaklk farklarna msaade edilir.

28

Tek-Geili 1-1 Is Deitirici: Basit ift borulu s deitiricilerde tp says az olduundan istenilen ak hzlarna ulalamaz. Kovan-tp konstrksiyon iin bir ka tane ift-borulu deitirici kullanldnda ise, d tpler iin gerekli metalin arl ok fazla olur. 1-2 Paralel-Kar Akml Is Deitirici: ok geili s deitiricilerde tp-taraf geileri ift sayldr. Kovan taraf tek-geili veya ok-geili olabilir. 24 Is Deitiriciler: 1-2 Is deitiricide, paralel ak olduundan, bir akkann k scakl, dier akkann giri scaklna fazla yaknlaamaz; yani, 1-2 tipindeki deitiricilerde, geri-kazanlan s dktr.

b. Soutma Operasyonlar
Baz proseslerden snn uzaklatrlmas gerekir; bunun iin hava, su deitiriciler, fanlar, gaz ve sv soutucular ve tepe kondenserleri kullanlr, veya dier sistemlere transfer edilir. Bir veya daha fazla proses nitesine servis verebilen mekanik buhar-sktrma soutma sisteminde, bir buharlatrc, kompresr, soutucu, kontrol mekanizmalar ve balant borular bulunur. ok kullanlan soutucular su, alkol/su karmlar veya eitli glikol zeltileridir.

Kondenserler(Younlatrclar)
Buharlar, i slarn uzaklatrarak younlatrmada kullanlan zel s transfer cihazlarna kondenser denilmektedir. Bir kondenser, ilem srasnda soutucusunun scakl ykseldiinden, ayn zamanda bir stc gibi de davranr. Fakat younlatrc etkisi nemli olduundan, kondenser ad uygun bulunmutur. Kondenserler iki gruba ayrlr: 1. kovan-ve-tp kondenserler; younlaan buhar ve soutucu, dz bir s transfer yzeyi ile ayrlr, 2. kontakl (ilikili)-kondenserler; soutucu ve buhar (ikisi de sudur), fiziksel olarak kark haldedir, fakat kondenseri tek bir akm olarak terk ederler.

Salk ve Gvenlik Salk: Sistemler kapal olduundan normal alma koullarnda maddelerle temas olasl ok azdr. Yakt, proses operasyonu ve nitenin dizaynna bal olarak hidrojen slfr, karbon monoksit, hidrokarbonlar, buhar kazan besleme suyu, tortu ve su ilemleme kimyasal maddeleriyle temas potansiyeli vardr. Ka-

29 zan buharlarnda fenolik bileikler olabileceinden cilde temasndan kanlmaldr. Gvenli alma eitimleri verilmeli ve/veya, kimyasal maddelerle allrken ve grlt, radyant s, ar snm buhar, scak hidrokarbondan korunma, rnek alma, kontrol etme, bakm, genel duru gibi hallerde, uygun personel koruyucu ekipmanlarn gerei anlatlmaldr,

Gvenlik: Istc tplerden, balklar taklp karlmadan nce tm basnlar kaldrlmaldr. Is deitirici boru sistemlerinde, svyla doluyken bloke olmamas iin basncn uygun bir yntemle giderilmesine hazrlkl olunmaldr. Kontrol sistemleri yeteli olmazsa s deitiricinin her iki tarafnda da scaklk ve basn dalgalanmalar olur. Is deitirici tplerinin yetersizlemesi ve proses basncnn stc basncndan byk olmas durumunda rn alt akmla stc iine girer.
Proses basnc stc basncndan daha dkse stcda bulunan sv (akm) proses akkanna karr. Sv veya gaz soutucularda sirklasyon yeterli deilse, artan rn scakl alt akm (downstream) operasyonlarn etkileyeceinden basn drmelidir.

Yangn nleme ve Korunma: Frnlarda yakt olarak hafif hidrokarbonlar kullanldnda patlama tehlikesine kar su buhar prc ile veya uygun bir yntemle yanmayan hidrokarbon buharlar ortamdan srklenerek uzaklatrlr. Her nite iin zel start-up (devreye alma) veya acil durum ilemlerine gereksinim vardr. Eer fanlarda (fin-fan) alevlenme olursa, ar snma nedeniyle fanlar bozulur. Bir s deitiriciden veya soutucudan herhangi bir delik olmas durumunda alevlenebilir rn kaa yangna sebep olur.

2. BASIN DRME (RELEF) VE BACA (FLARE) SSTEMLER

1. Basn-Drme Sistemleri
Basn-relief sistemleri, basn giderici cihazlardan ve atmosfere verilen (blowdowns) hidrokarbon buharlar ve svlar kontrol eder. Basn drme otomatiktir ve planlanm olarak yaplr; operasyon basnc nceden belirlenen seviyeye geldiinde devreye girer. Blowdown ilemi, proses nitelerinin devreye alnmas, frn blowdownlar, durular, ve acil durumlarda yaplr. Basnl kaplardan, yangn kmas halinde buharlarn hzla uzaklatrlmasyla basn drlr; bu ilem, relief valften daha dk basnlarda alan bir diskle salanr.

30

2. Emniyet Valfi (Relief Valf) Operasyonlar

Emniyet valfleri hidrokarbon buharlar ve svlarda olduu kadar, hava, buhar ve gazlar iin de kullanlr; normal alma basnlarnn stnde bir basn olutuunda, vana, basn artyla orantl olarak alr. Emniyet valfleri, ounlukla tamamen alarak yksek hacimlerde buhar boaltabilecek ekilde dizayn edilmilerdir.ok sk kapatlm ve byk hacimlerin boaltlmas gereken yerlerde pilotla-alan emniyet valfleri (normalden alt kat daha kapasiteli) kullanlr. Uucu olmayan svlar, ounlukla, ya-su ayrcya ve geri kazanma sistemlerine pompalanr; uucu svlar daha dk basnlarda alan nitelere gnderilir.

3. Baca Sistemleri
Tipik bir kapal basn giderme ve baca sisteminde relief valfler ve proses nitelerinden gelen dearj hatlar, buharlar ve svlarn ayrld dramlar, contalar (seals) ve/veya prc gaz ile bir baca ve tututurucu sistem (dorudan atmosfere atlmas istenmeyen eitli buharlar yakar) bulunur. Bacann ucuna buhar (su buhar) injekte edilerek yanma srasnda oluan is azaltlr.

Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri verilmeli, kontrol, bakm ve programl durularda kullanlacak uygun personel koruyucu ekipmann nemi anlatlmaldr. Gvenlik: Bir buhar atk sistemine svlar dorudan boaltlmamaldr. Baca dramlar ve bacalar, acil hallerde fazla miktarlarda at uzaklatrabilecek kapasitede olmal, dramlarda, ar basn olumasna kar vana bulunmaldr.
Rafineri proseslerinde, aadaki nedenlerle ar basn oluma potansiyeli vardr; bu gibi durumlarda basn relief valfleri olmas gerekir:

Soutma suyu kayb; bu durum kondenserlerde basncn azalmasna ve proses nitesinde basncn artmasna yol aar. Geri ak (reflux) hacminde azalma; bu durum kondenserlerde basn dmesine ve distilasyon kulelerinde basn ykselmesine neden olur (reflux, kuleden buhar halinde kan maddelerin hacmini etkiler). Yksek scaklklarda alan proses kaplarna daha dk-kaynama noktal bir svnn (su da dahil) enjeksiyonuyla hzla buharlama olacandan basn ykselir.

31

Ar snm proses buhar nedeniyle genleme ve ar-basn stclarn hasarlanmasna veya yangna yol aar. Otomatik kontrol sistemlerinde arzalanmalar, kapal k noktalar ve s deitiricilerde hasarlanma, v.s. patlama, kimyasal reaksiyon, termal genleme veya gaz skmalar.

Valflerin fonksiyonel olabilmesi iin bakm ok nemlidir. En ok karlalan operasyon sorunlar aada belirtilmitir:

Ayar basncnn almasnda sorun; valf girii veya knda tkanma veya korozyon nedeniyle disk tutucu ve klavuzlarn iyi almamas. Valfn attktan (aldktan) sonra tekrar yerine oturmasnda sorun; gaz akmnda bulunabilecek kat tanecikler valf disklerini izecei iin diskin oturaca yerde veya hareketli paralarda korozyon olabilir, birikinti toplanr. Uygun olmayan alma; alma basncnn, valfn ama ayar basncna (set noktas) ok yakn olmas.

Yangn nleme ve Korunma: Yakc kaynaklarn bulunduu yerlerde buharlar (hidrokarbon) ve gazlar boaltlmamaldr.

3. BORULAR, BALANTI PARALARI, VANALAR

Boru hatlar zerinde ventler, dreynler ve rnek almak iin balantlarla koruyucu kaplamalar bulunur. alma amalarna gre deiik tiplerde valfler vardr. Bunlar arasnda gate valfler, baypas valfler, glob ve bilyal (ball) valfler, tapa (plug) valfler, blok ve bleed valfler ve ek (check, kontrol) valfler saylabilir. Valfler elle veya otomatik olarak altrlabilir

a. Borular ve Tpler
Su, gaz, petrol gibi akkanlarn bir yerden baka bir yere tanmasnda kullanlan kil, beton, aa, grafit, plastik, asbest, cam ve eitli metallerden yaplm malzemeler "boru" olarak tarif edilir. Tahmin edildii gibi borular yaklak 5000 yldan bu yana insanln kullanmnda bulunmaktadr. lk borular, dalardaki erimi kar sularnn kylere getirilmesinde yararlanlan aatan kanallardr.

32 Bir akkann bir noktadan dier noktaya tanmasn salayan boru veya tp dzenine borulama sistemi denilmektedir. Bu tariften hareket edilecek olursa, bir araba motorunda da borulamadan bahsedilebilir. Ancak borulamann ve borulama tasarmnn en karmak olduu ve zel uzmanlk gerektiren alanlar rafineriler, petrokimya fabrikalar, nkleer enerji tesisleri ve uzay teknolojisidir. Teknolojinin ilerlemesi sonucunda ortaya kan ihtiyalar boru malzemelerinde de gelimelere yol amtr Bu gn aa borular ok zel fermentasyon sanayiinde kullanlmaktadr. leri teknolojilerde yksek basn ve scakla dayankl zel alamlar, elik veya dkm malzemeden yaplm borular kullanlmasnn yansra, ounluk korozif ortamlarda, bilinen trde veya ihtiyalara gre hazrlanm zel plastiklerin kullanm gittike yaygnlamaktadr. Boru malzemeleri iki ana snfta toplanabilir.

Metalik Boru Malzemeleri (a) elik ve dier demir alamlarndan (elik, paslanmaz elik, krom elii, dkme elik v.s. gibi), (b) dier metallerden (alminyum, bakr, pirin ve bunlarn alamlar gibi) yaplan boru malzemeleri. Metal Olmayan Boru Malzemeleri: Bunlar cam, seramik, asbest, grafit ve plastik gibi malzemelerdir.

Akkanlar ounlukla borular veya tpler yoluyla tanr. Boru ve tp arasnda kesin bir ayrm yaplamaz. Boru, ap olduka byk, 20 - 40 ft (6 - 12 m) uzunluunda ve kaln duvarl malzemelerdir. Tp ise birka yz ft. uzunluundadr, sarmlar ekline getirilebilir ve ince duvarldr. Metalik boruya di alabilir, tpe alamaz. Boru duvarlar, az da olsa przldr; tp duvarlar ok dzgn olur. Borular birbirine vidalanarak, flanlarla veya kaynakl ara balantlarla eklenir; oysa kk tplerin birbirine eklenmesinde basnl, alevli veya lehimli balant paralar kullanlr. Borular delici mil etrafnda dvlerek kaynaklamayla ve dkme yoluyla retilirken, tpler souk ekmeyle veya ekstruderde pskrtlerek elde edilir. Borular retim ekillerine gre iki gruba ayrlrlar;

Dikisiz borular Kaynakl borular.

Dikisiz boru terimi ticari bir tanmlama olup borunun yekpare bir malzemeden yaplm olduu anlamna gelir. Boru yaplacak yekpare malzemeye bir delici mil

33 ile girilir ve malzeme delici mil zerinde dvlerek istenilen apa getirilir. Dikisiz borular ya pskrtmeyle (ekstruzyon) veya sabit (veya dnen) kalplara dklerek yaplr; kalplamayla (santrifj yolu ile) yaplan borularda et kalnl ok fazladr. Dikisiz borularn ekme mukavemeti boru duvarnn her tarafnda ayndr. Dkm ve pskrtme yolu dnda, delici mil etrafnda dvlerek yaplan borularn i ap ile d ap merkezleri boru ekseni boyunca farkllklar gsterebilir. Bu nedenle et kalnl borunun her tarafnda ayn deildir. Kaynakl boruda, rulo haline getirilmi ve boru bant olarak isimlendirilen yaklak 70-100 cm enindeki sa eritler, silindirik boru meydana getirecek ekilde alr. Bu ekilde helezon bir akma izgisi oluturan eritlerin ular dikilir, kaynakla birletirilir. Kaynak noktalarndaki ekme gerilimi, kaynak kalitesine ve uygulanan teknik kontrol yntemine gre orijinal malzemenin %60 ile %100 seviyesine ular. Kaynaklama metodu ile byk apl borularn retimi mmkn olduu gibi, apna gre et kalnl daha dk boru imalat da yaplabilmektedir. Kaynakl borularda sabit bir et kalnl salamak mmkndr. Kaynakl borularn genelde korozif ortamlarda veya yksek basnlarda kullanlmas nerilmez.

b. Balant paralar ve Eklemler (Joints)

Bir boru veya tpe balant yaplabilmesi malzemenin zelliklerine ve en nemlisi de duvar kalnlna baldr. Kaln duvarl malzemelerde dili, flanl veya kaynakl balant paralar kullanlr. Kk bir para ince duvarl tp, lehimlenerek veya sktrlarak eklenir. Cam, karbon veya dkme demir gibi krlgan malzemelerden yaplan borular flanlar veya cam-musluk eklemlerle balanr. ekil5.14de tipik dili boru balantlar, ekil-5.15te flanl eklemler ,boru balant paralar ve dirsek balantlar grlmektedir.

c. Vanalar
Tipik bir proses fabrikasnda, deiik boyut ve ekilde binlerce vana bulunur ve herbirinin dizayn farkl olmasna ramen temel fonksiyonlar, bir akkan akmn azaltmak veya kesmektir. Baz vanalar tmyle ak veya kapal olarak kullanlr; buna "ak-veya-kapal" servis denir. Bazlarndan bir akkann basncn ve akn azaltmada yararlanlr. Sadece bir yndeki aka veya sadece belirli scaklk ve basntaki aka izin veren vanalar vardr. Bunlarn dnda akkann scaklln, basncn, sv seviyesini veya dier zelliklerini kontrol eden vanalar da bulunur. Her durumda vana, akm ya kontrol eder veya durdurur.

34 Vanalar deiik malzemelerden yaplabilir; pirin, dkme elik, dvme elik, plastik ve plastik kapl malzemeler kullanlr. Bir vana gvdesi ve i yaps ekil-16da grlmektedir.

900 Dirsek (900 Elbow)

Dz Te (Plain Tee)

Dz yan kl Te (Plain side outlet Tee)

900 Azaltmal dirsek (900 Reducing street elbow)

stavroz (Cross)

Kr balk (Cap)

Azaltc (Reducer)

Manson (Coupling)

Kr tapalar (Plugs)

Recor (Union)

Nipeller (Nippels)

Burlar (Bushings)

ekil-5.14: Dili boru balant paralar.

35

(a) Dili flan (Screwed flange) Kayc flan (Slip-on flange)

Kr flan (blind flange)

(b)

Dirsel (Elbow)

Te (Tee)

atal (Lateral)

Azaltc (Reducer)

(c)

Vidal (Screw-end)

Flanl (Flanged-end)

Soket-kaynakl (Socket-welding)

(d)

Aln kaynakl (Buttwelding)

Eritme dolgulu (With ends for brazing)

Lehimli (With solder joint ends)

ekil-5.15: Flanl eklemler, boru balant paralar ve dirsek balantlar

36
salmastra saplamas salmastra flan conta salmastra vana mili bonet-vana kapa vana gvdesi disk yuva merkezleme burcu vana alt flan

salmastra somunu salmastra basks salmastra bask yay conta merkezleme burcu yuva

ekil-5.16: Bir vana gvdesi ve i yapsnn ematik grnm.

simit (tekerlek)

somun

salmastra bask domunu salmastra (a1) Dili glob vana

mil salmastra basks

vana kapa

disk disk tutucu disk somunu gvde (a2) Al (Angle) glob vana (b)

ekil-5.17: Dz ve al bir glob vanann (a) ematik grnm, (b) ksmlar.

37

Vana tipleri 1. Diskli (Globe) Vanalar

"Globe" terimi, bu tip vanalarn ilk dizaynnda gvde ksmnn kresel yapda olmasndan dolay kullanlmtr; bir diskin (plug) bir yuvaya (seat) oturarak akm kapamasna globe denilmektedir. Bu gruptaki vanalar ilk dizaynlarndan (al Y tipi, 3 yollu) uzaklap deiik grnmlerde de yaplmaya balanmtr; ancak alma ilkeleri ayndr. Dz ve al diskli vanann ematik grm ekil5.17(a)da, ksmlar 5.17(b)de gsterilmitir. Diskli vanalar, kullanmna gre iki grupta toplanabilir;

dtan vidal ve boyunduruklu, iten vidal.

Dtan Vidal ve Boyunduruklu Diskli Vanalar: Bu grup vanalarda alma mekanizmas vana kapann dndadr. Bunlar OS ve Y (outside screw and yoke) harfleriyle tanmlanr. Vana iinden geen akkanla, vana milini hareket ettiren diler birbiriyle temas etmezler. Bu tr yap byk apl vanalarda, akkann zelliine baklmakszn kullanlabilir (ekil- 5.18 a). ten Vidal Diskli Vanalar: Vana mili zerindeki dilerin gvdedeki karlklar, vana kapann iindedir; milin aa-yukar hareketini salayan diler, vanadan geen akkanla temas halindedir. Akkan, zelliine gre (korozif olabilir, metali andrc tanecikler ierebilir) dilere zarar verebilir. Byle bir durumda bu tr bir vana (ekil-5.18 b), yerine OS ve Y tr bir vana uygundur.

2. Srgl (Gate) Vanalar

Srgl vanalarn, iki yz dzdr, borunun iini tamamen kaplayarak akm ynne dik olarak hareket eder; bylece akkann yolunu aar veya kapar. Bu tip vanalar akm miktarnn kontrol edilmesinde (azaltp-artrma) kullanlmaz. Borunun akl hilal eklindedir; disk yz ile yuva yz hilalin ularnda birbirlerine yaklarlar ve akkann trblensinden dolay anrlar. Bu nedenle srgl vanalar tam ak veya tam kapal konumda altrlrlar. Srgl vananlar kullanm ekline gre drt grupta toplanabilir; dtan vidal ve boyunduruklu, iten vidal ve mili hareketsiz, iten vidal ve mili hareketli, kayma milli ve ani al. (ekil-5.19)

38

vana simidi salmastra bask somunu mil hareket diski salmastra basks salmastra disk yuva (a) (b)

ekil-5.18: Diskli (glob) vana eitleri.

simit (tekerlek) mil salmastra basks vana kapa salmastra gvde disk (a) (b)

ekil-5.19: Bir srgl vanann, (a) ematik grnm, (b) ksmlar

39

Dtan Vidal ve Boyunduruklu Srgl Vanalar: (a) vana simidi evrildike vana mili dnmez, boyunduruun boazndan yukar doru ykselir. Milin vana simidi zerine kan miktar vanann akln gsterir; (b) vana miline hareketi tayan vida vana kapann dnda olduundan iten gelen akmda bulunabilecek andrc maddelerle karlamaz, mil zerindeki bu vidalarn kolayca bakm yaplabilir ve yalanabilir; (c) vanalarn boyutlar bydke boyunduruun boazna bilyal yatak yerletirilerek srtnme kayplar azaltlabilir. ten Vidal ve Mili Hareketsiz Srgl Vanalar: (a) Vana mili aa yukar hareket etmez, vana simidi ile birlikte vana mili dner ve mil ucuna vida ile bal disk aa yukar hareket eder; (b) ykseklii ok daha az olduundan dtan vidal ve boyunduruklu vanaya gre az yer kaplar; (c) mildeki vida dileri, akkan ortamnda kalr; akkann temiz ve yalayc zelliinin bulunmas durumunda vanann yararna olan bu yap, aksi halde istenmeyen bir vana zelliidir; (d) yksek scaklk servislerinde kullanlamaz.
Yksek scaklk farkllklar, vana paralarnda farkl boyut deiikliklerine yol aar, dilerde eilmeler meydana gelebilir. Byle bir durum, kontrol edilememesi ve srtnme sonucunda anmalara yol amas nedeni ile istenmez.

ten Vidal ve Mili Hareketli Srgl Vanalar: (a) vana milinin simit stndeki ksm vanann aklnn gstergesidir; (b) dtan vidal ve boyunduruluklu vanaya gre daha kk vana yapm bu ekilde mmkn olmutur; (c) dililerinin akkan ile temastadr, bu durum dezavantaj gibi grlse de kk apl vanalarda bundan kaynaklanan ok ciddi sorunlarla karlalmamtr. Kayma Milli ve Ani al Srgl Vanalar: vana mili salmastra kutusunun iinde bir kol vastas ile aa yukar hareket eder. Byle bir dizayn akmn aniden kesilmesi veya almas gerektii durumlarda kullanlr.

3. Tek Ynl (ek) Vanalar.

Bu tr vanalar akmn tek bir ynde gemesine izin verecek yapdadr. Genellikle iki grupta toplanr;

Klapesi sallantl ek vana (swing check valve), Diski dikeyine hareketli ek vana (lift check valve)

40 Dzgn ve amaca uygun fonksiyonlar beklenen borulama sisteminde, kendiliklerinden hareket etmeleri ve akm ynne gsterdikleri hassasiyetten dolay tek ynl vanalarn fonksiyonlar ok nemlidir. ek vanalarn diskleri akmdaki dalgalanmalara gre ne arkaya hareket eder. Akm hzna gre tam ak durum ile kapal konum arasnda akm miktarna gre gidip gelirler. Akm miktar sabit ise klapedeki salnm da durur. Akmn kesilmesi ve ters ynde bir akm domaya balamas halinde ek vanann klapesi kapal duruma gelip ters ynde akm olumasn nler. ek vanalarn szdrmazl klape k ile girii arasnda doacak basn farknn byklne baldr. Her ne kadar akmn yn deitirmesinde ek vana kapatrsa da, tam szdrmazlk doacak basn farkna baldr. Bu nedenlerle ek vanalardan bir ok durumlarda tam bir szdrmazlk beklemek uygun ve doru olmaz. Basit ve gvenilir yaplarndan ve kendiliinden hareketlerinden dolay elle altrlan vanalara gre ek vanalar, kontrol ve periyodik bakmlar asndan hep ihmale uramlardr.

Klapesi Sallantl ek Vanalar: Akmn vana gvdesinden gei ekline gre srgl vana yapsn andrr. Bu tip bir vanann yaps ekil-5.20(a)da grlmektedir. Vana klapesi veya dier vanalar ile benzerlik kurulmas asndan, vana diski gvdenin iine bir pim ile aslmtr. Bylece disk kendi arl ile aa doru ve akm ynne dik olarak yerletirilir ve serbeste hareket etme olana salanr. Vana yuvas, sallanabilecek durumda yerletirilmi klapenin akm ynne dik pozisyonuna yakn bir konumdadr.
Bu ekilde disk yzeyine arpan akmn klapeyi (diski) kaldrarak vana iinden gemesi, ancak akmn kesilmesi halinde ters taraftan basn gelmese bile, klapenin kendi arl ile aa inmesi ve yuva zerine oturarak kapanmas salanmam olur. Akm geerken klapenin kalk miktar, akm miktar ve hzna baldr. Akmdaki oynamalara gre klapenin akl deiir.

41

(a)

(b)

ekil-5.20: Tek ynl ek vanalar; (a) klapesi sallantl, (b) diski dikeyine hareketli, ek vanalar

(a) Klapeli (Swing) ek vana (b) Basnl (Lift) ek vana, dikey

(d) Basnl al (angle) ek vana (c) Basnl (Lift) ek vana, glob (e) Eik disk (Tilting disc) ek vana

ekil-5.21:ek vana tipleri

Diski Dikeyine Hareketli ek Vanalar: ekil-5.20(b)de grld gibi glob vana yapsn andrr. Hattan gelen akm diski yukar doru kaldrr. Akmn kesilmesi halinde disk, kendi arl ile veya tersten gelebilecek basn ile yuva zerine oturur. Bu yapda, glob vana gvdesine benzer yapda bir gvde kullanlr.
Disk deitirilebilir veya yzeyler dzeltilmek zere ilenebilir. Bu vanalarda en nemli husus diskin ok hassas bir ekilde merkezlenmesi gereidir. Ancak bu durumda istenilen verim alnabilir. Glob vanalarda olduu gibi, bu tr vanalarda da nemli derecelerde basn dmesi olur. ek vana tipleri ekil-5.21de verilmitir.

42

4. zel Yapdaki Vanalar

Musluk (Plug) Vanalar: Bu vanalar srgl vanalar gibi tam ak ve tam kapal ekilde servis vermek zere tasarlanmtr. Vana kolunun 900 dndrlmesi ile vana tam ak durumuna veya tam kapal durumuna getirilebilir. Koni eklinde olan disk, koninin sivri ucu kesilmi bir grnmdedir. Vana gvdesinde koni yapsndaki bu disk ile uyuacak yekpare bir yuva mevcuttur. Bu durumda disk ve yuva birbiri iinde dnen iki koni grnmndedir. Diskin ii dikdrtgen eklinde alarak buradan akmn geecei yol oluturulmutur. Disk 900 evrildiinde bu aklk i tarafa dner, akmn karsna koninin kapal ksm gelir ve akm kesilir.
Bu vanalar yksek hzl ve byk miktarlardaki akmlarn hemen kesilmesini salarlar. Normal olarak akm ayarlamak amacyla kullanlmazlar. Ksmen akm ayar gerektii hallerde, disk zerinde bulunan dikdrtgen eklindeki akln, baklava (ekenar drtgen) biiminde olmas gerekir. Musluk vanalarn deliklerinin standart profili diktrtgen eklinde olup, boru kesit alannn %70 i kadar olacak ekilde projelendirilirler. Yuvarlak gei delikli musluklu vanalarda ise boru kesit alanna eit bir alan salanr. Bu tip musluk vanalar yerine kresel vanalar kullanm tercih edilir (ekil-5.22 a).

Yalamal Musluk Vanalar: Koni eklindeki diskin alt ve st ksmnda evresel yiv ve yuvayla temasta olan yzeye de boylamasna yivler almtr. Koninin stndeki yivden geen ya dey yivlerin iini doldurur ve koninin alt yatana geer. Musluun 900 lik hareketleri ile dey yivlerdeki ya, disk ile yuvann arasnda ince bir tabaka oluturur. Yalama ile szdrmazlktan olumlu sonular alnd gibi anma ve bozulmalar da nlenir. Disk ve yuva boluunun akmdan gelebilecek yabanc maddeler ile doldurulmas nlenmi olur . Yalamasz Musluk Vanalar: Ap kapatmak iin 900 lik harekete balamadan nce basit bir kaldrma mekanizmas ile disk biraz yuvadan dar doru ekilir. Bylece plug ile yuva yzeyleri birbirinden uzaklatrlm olur. Hareket tamamlandktan sonra plug tekrar yuva zerine oturur btn yzey temas eder. Kresel Bilyal (Ball) Vanalar: Srtnmeyi, dolaysyla andrmay nlemek iin yzeyler parlatlmtr. Kresel vanalarn ilk kullanm yllarnda zellikle rafinerilerde byk boyutlarda szdrma problemi ile karlalmtr. nk birbiri zerinde hareket eden metal yzeylerde kanlmaz olarak anmalar olmaktadr. Buna akmdan gelen kirletici ve andrc etkenler de eklenince kresel vanalarn karmas ciddi bir sorun olmutur.

43 Kresel vanalar ucuz olduklarndan ve ak konumunda borunun bir devam eklini aldklarndan, plug vanalara tercih edilir. Hemen almas veya hemen kapanmas gereken servislerde (yangn musluklar gibi) kullanlr. Avantajlar nedeni ile kresel vanalarn anma problemi zerinde allarak yuva yzeylerin, srtnme dayankl, ancak kolay anmayacak ve kre yzeyini de andrmayacak malzemeler kaplanmas veya bu malzemelerden yaplmas salanmtr. Bu malzemeler ounlukla plastik esasl olduundan vanalarn kullanmnda bir scaklk snr domutur. Genellikle en yksek kullanm scakl 300 0F olarak verilir. Ancak yuva yuva yzeyleri grafitten yaplm kresel vanalar 1000 0 F a kadar kullanlabilmektedir. Vana milinin genellikle kre ile yekpare bir balants yoktur. Milin keli ekle getirilmi ucu kre zerinde uygun ekilde alm oyua oturtulur. Bunun yannda disk (kre) ile milin dorudan bal olduu imalat ekilleri de vardr. Bu tr balantlar daha ziyade vana ap ok bydnde kullanlr (ekil-5.22 b ve 5.22 c).

Kelebek Vanalar: Kelebek vanalarn yaps bir soba borusu iindeki duman klepesine benzer. Disk, boru i apndadr ve vana mili daire eklindeki diskin ap boyunca uzanr. Daire eklindeki diskin ap ile diskin iinde bulunduu borunun ap akmtr. Mil ile disk birbirine balanr. Milin 900 hareketi ile daire eklindeki disk borunun iini tamamen kaplar veya boru eksenine paralel hale gelerek tam ak duruma geer.
Kelebek vanalar dk basnlarda ve byk hacimli akmlarda kullanlr. erisinde asl maddeler bulunan svlarda zellikle baarldr. Kelebek vanalar ile ksmen akm kontrol yapmak mmkndr. Yksek akm miktarlarnda kullanldndan, akm ayar yaplrken meydana gelebilecek hatann yzdesi dktr. Hzl a veya kapama gereken noktalarda tercih edilir. Tam kapamaya yakn blgede kullanldnda, disk zerinde akmdan dolay etkili olan kuvvetler byr; bu nedenle, byk vanalarda zel mekanizmalarla bu kuvvetlerin insan gc ile kolayca yenilmesi yoluna gidilmitir (ekil-5.22 d).

Diyafram Vanalar: Korozif ortamlarda ve/veya viskozitesi yksek akkanlarda diyafram vanalar kullanlr. Vanann alma ilkesi, gvde iindeki elastik bir diyaframn sktrlp braklmasndan ibarettir. Vanann hareket eden hi bir paras akkan ile temas etmez. Bir ok durumlarda, zellikle korozif ortamlarda kullanlan diyafram vanalarn gvdelerinin ii korozyona dayankl malzeme ile kaplanr; bunun iin, ounlukla zel tr lastik kullanlmaktadr.

44

(a) Musluk (Plug) vana

(b) Bilyeli (Ball) vana (serbest bilyeli)

(c) Bilyeli (Ball) vana (sabit bilyeli)

(d) Kelebek (Butterfly) vana

ekil-5.22: zel yapdaki baz vana tipleri.

diyafram gvdesi hareket ettirici yay yay yata mil balant paras hareket gsterge plakas (b)

diyafram diyafram plakas hareketli mil yay boyu ayar vidas boyunduruk

(a)

ekil-5.23: (a) Bir diyafram vanann ve, (b) ama-kapama mekanizmasnn ematik grnm

Diyafram vanalar ounlukla ama-kapama isteyen servislerde uygundur. Vana ald zaman, mil diyafram bastran paray yukar kaldrr. Vanalarn azami kullanlma scakl diyafram malzemesinin veya gvde kaplama malzemesinin dayanabildii scaklk ile snrlanr. ekil-5.23(a)da bir diyafram vana ve ematik grnm, grnm, ekil-5.23(b)de ama-kapama mekanizmas grlmektedir.

45

Metal Olmayan Boru ve Hat Sistemleri

Asbest (Amyant) imentosu
Asbest-imento boru dikisizdir; silika ve portland imentosunun yksek basn altnda sktrlmas ve asbest lifi ile kuvvetlendirilerek krlenmesiyle yaplr. yzeyi przszdr, anma yapmaz. Normal alma koullarnda, pH = 4.5-14 aralndaki zeltilerin tanmasnda kullanlr. Asbest imento boru krlgandr ve slandnda geniler. Bu borular yeralt su sistemlerinde, kat- deirmeni amuru ve atklarnda ve maden suyu sistemlerinde uygundur. En fazla kullanlan sktrmal (push-on joint) eklemlerdir; bunlar scakl 65.6 0C (150 0F) ile snrlarlar. Borularn hafif olmas tanmasn kolaylatrr, ancak krlganl nedeniyle ok dikkat gerektirir. Bu tip borular epoksi bir astarla kaplanarak korozyona dayankll artrlr.

Su ve Hava Geirmez Grafit

Su ve hava geirmeyen grafitten, boru balant paralar ve vanalar yaplr. Malzeme elektrik-frn zelliinde grafittir; ekstrud veya kalplamadan sonra, yapay reinelerle dolgu (impregnasyon) yaplr. lemde fenolik reineler kullanldnda, hidrofluorik asit dahil btn asitlere, tuzlara ve organik bileiklere dayankl bir malzeme elde edilir. Modifiye fenolik reinelerle dolgulandrldnda kuvvetli alkalilere ve oksitleyici maddelere kar diren salanr.

imento Kaplamal elik

imento-kaplamal elik boru, elik borunun zel bir imentoyla kaplanmasyla yaplr. Tad akkann demirle kirlenmesini, su tanmasnda korozyonu ve bakteri remesini engeller. 3/44 in aralnda dili borular bulunmaktadr. 4 inden byk imento-kapl karbon elik boru flanla veya kaynakl ularla balanr. Kaynak, kaplamay bozmaz.

Kimyasal Malzemeler
Asite dayankl kimyasal-mlek malzemeden yaplan boru ve balantlar, hidrofluorik asit dnda pek ok asit, alkali ve dier korozif maddelere dayanr. En ok kullanlanlar an-ve-musluk (bell- and-spigot) eklemler ve dz-karlkl ulu (kafa kafaya, plain-butt ends) borulardr. Dz karlkl ulu borularda imento-

46 lanm flanlar ve balant iin bir conta bulunur. Orta basnl kimyasal-mlek boru, furan reinesiyle kuvvetlendirilmi cam yn ile kaplanarak ta kullanlr.

Camlatrlm - Kilden Kanalizasyon Borusu

Bu borular, hidrofluorik asit dndaki ok seyreltik kimyasal maddelere kar dayankldr. Kanalizasyon, endstriyel atk ve yamur suyu kanallar iin uygundur. Dirsek, Y-atal, Te, drc, ykseltici balantlar yaplr. Eklem paralar scakdkme veya souk-macun (mastik) tiptedir; her ikisi de kil yzeyine skca yapr, fakat yere konulduunda bile herhangi bir szntya neden olmayacak derecede esnektir. Kafa-kafaya eklemlerin dnda ve an tipi eklemlerin iinde bitml veya plastik malzeme bulunan borular da yaplmaktadr.

Beton
Kuvvetlendirilmi ve kuvvetlendirilmemi betondan yaplm atk borular bulunur. Kuvvetlendirilmemi olanlar 4-24 in boyutlarndadr ve dkme eklem uludur. Kuvvetlendirilmi beton borular yamur suyu ve atk kanallar olarak kullanlr, dkme veya basnl eklem uludur. Bunlarn 12-108 in araln kapsayan be kuvvetlendirme snf bulunur. Bazlar (basnl eklemli olanlar hari) 45 lb / in2 lik su basncna dayanr. Daha yksek su basnlarnda burunun duvarna 1/16 in kalnlnda elik bir silindir gmlerek herhangi bir atlamada sznt yapmas nlenmi olur. Betondan yaplm balant paralar da vardr. Beton borulama sistemleri zel tuzla-perdahlanm cams-kil levhalarla kaplanr, dkme asfalt eklemlerle balanabilir.

Cam Boru ve Tpler

Bu tip malzemeler, s ve kimyasal maddelere dayankl borosilikat camdan retilir. Bunlar asitlere ve alkalilere (PH < 8) ok dayankldr, hidrofluorik ve susuz fosforik asitten etkilenir. Cam borular bir epoksi-reinesi (kuvvetlendirici) ile kaplanarak ta kullanlr. Ayrca bilyal kaplinler takldnda 150 lb / in2 ye dayankl hale gelirler.

Cam Kapl elik Boru

Camla kaplanm elik borular, hidrofluorik asit dnda tm asitlerden ve PH = 12 ye kadar alkalilerden, 212 0F a (100 0C) kadar etkilenmez. Ani scaklk deiimleri

47 olmamas halinde, zel tipleri 300 lb / in2, standart tipleri 150 lb / in2 basnca ve 450 0F (232 0C) scakla dayanr. Cam kaplamann kalnl 3/64 in kadardr. 1.512 inlik boyutlarda retilir; daha bykleri istendiinde sipari edilmesi gerekir.

Kimyasal Porselen Boru

Kimyasal porselen malzemeden boru, balant paralar ve vanalar yaplr; bunlar 2250 0F (1232 0C) de frnlanr. Hidrofluorik asit ve alkaliler iin uygun deildir, fakat tm asitlere kar direnlidir. Yzey perdahlanmtr, dolaysyla kolay temizlenir. alma basnlar, vanalar ve borularda 50 - 100 lb / in2 scaklk 400 0F (204 0C) nin stndedir; ancak sl oklardan kanlmas gerekir. Yksek gerilme kuvveti olan asite dayankl imento ile dkme-demir flanlar porselene balanabilir. Flanl kimyasal porselenden 900 ve 450 lik atal, Te, drc, balk ve Y eklinde diskli vanalar yaplabilir.

Ergitilmi Silika veya Ergitilmi Kuvartz

Bu malzeme %99.8 silisyum dioksit ierir, bulank (opak) veya geirgen (transparan) boru ve tp retiminde kullanlr. Erime noktas 1710 0C, gerilme kuvveti 7000 lb / in2 dolaynda ve z arl 2.2 kadardr. Bunlardan yaplan boru ve tpler srekli 1000 0C ye, aralkl olarak 1500 0C ye kadar scaklklarda kullanlabilir. En nemli zellii yksek scaklklarda pek ok kimyasal maddeyi kirletmeden tayabilmesidir; sl oka dayankldr ve yksek-scaklkta elektriksel yaltm zellii vardr.

Aa ve Aa-Kapl elik Boru

am, kknar, krmz-cam ve selvi boru retiminde kullanlan aa trleridir. Aala kapl elik borular 180 0F (82 0C) a kadar kullanlabilir. alma bacnc 4 in.likte 200 lb / in2, 10 inlikte 125 lb / in2 ve 10 inten byk boyutlarda 100 lb / in2 dir. Toprak altndaki sistemlerde aa-eritlerden yaplm (f tahtas gibi) borular nerilir. Bunlar drt ayr basnca gre retirler: 43, 86, 130, 172 lb / in2. Ancak alma basncnn bu deerlerin % 60 n gememesi uygun olur. Boru sistemi, ou kez kaln bir asfalt ve testere talayla kaplanr. Uzunluklar eitli olabilir; en fazlas 16 intir. Eklemler yuva (zvana) ve erkek tiptir. Asfalt kaplamayla veya

48 dorudan galvanizli bakr veya paslanmaz elik eritler kullanlarak sistem kuvvetlendirilir.

Plastik-Kapl ve Kauuk-Kapl elik Boru

Polimerlerin, elikle kyaslandnda, yksek scaklklardaki gerilme kuvvetleri daha dk ve sl genlemeleri daha yksektir. Bu nedenle borulama sistemlerinin eitli polimerik malzemeden yaplmas yerine, elik borunun polimerle kaplanmas tercih edilir. ksm polimer d elik olan boruda flanl balantlar kolaylkla yaplr ve yksek scaklk ve basnlarda allabilir. ap 1 - 8 in aralndadr. Bu tip sistemlerde 125 lb dkme demir, 150 lb ekme demir ve 300 lb elik flanlar kullanlr. Kaplama, borunun retimi srasnda yaplr. Uzunluk 20 ft kadar olabilir. Bu yntemle diyafram, ek ve musluk vanalar yaplmaktadr.

Plastik Boru
Dier boru malzemelerinin tersine plastik boru i ve d korozyondan etkilenmez, kolaylkla kesilir ve balanr, dier malzemelerle temas ettiinde galvanik korozyona uramaz. Kullanm scakl ve gerilme kuvveti dktr. Uygun olmayan akkanlar tandnda plastik boru yumuar. Il genleme katsays yksektir. Scaklk ykseldiinde plastik borularn ounda gerileme zellii hzla der. Gne veya yaknnda bulunan scak malzemeler plastik boruyu etkiler. Su servisinde kullanlan plastik boru iin dizayn gerilimi, uzun-sreli patlama testi ile saptanan deerin yars kadardr. Plastik boru retiminde kullanlan en yaygn plastikler polietilen (PE 42 in ve daha kk), polivinilklorr (PVC) ve klorlu polivinil klorr (CPVC, 12 in ve daha kk), polipropilen (PP), 1/2-6 in) dir.

Kuvvetlendirilmi Termoset Boru

Cam dolguyla kuvvetlendirilmi epoksi reineler oksitleyici olmayan asitlere, alkalilere, tuzlu suya ve korozif gazlara dayankldr. Bu tr borular oda scaklnda plastik borulardan bir ka kez daha kuvvetlidir. Scakln ykselmesiyle kuvveti azalmaz ve 300 0F (149 0C) a kadar direncini korur. Epoksi reineler yksek scaklklarda, poliester reinelere gre daha kuvvetlidir, fakat baz akkanlar epoksilere daha fazla etki ederler. Baz cam dolgulu epoksi reine borular, poliester bir reineyle kaplanarak kullanlr.

49 Cam dolgulu reineden yaplan borularn sl genleme katsaylar karbon eliinden daha yksek, fakat plastiklerden daha dktr. Metal olmayan boru ve hat sistemlerinin nominal boyut, uzunluk, i ap, d ap, et kalnl, snf, derece gibi deerlerini gsteren tablolar ilgili kitap ve dokmanlardan bulunabilir.

Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri ve/veya pompalar valfleri ve/veya boru hatlarn aarken veya boaltrken, rn rneklerinin alnmas ve kontrol edilmesi srasnda, bakm almalarnda uygun personel koruyucu ekipman gereklidir. Gvenlik: Otomatik pompa kontrollerinde aksama, proses basnc ve scaklnda dalgalanmalara neden olur. Dk akmda veya akmsz altrlan pompa ar snr ve hasarlanr. Ar basnla karlaabilecek pompalarn dearj borusunda basn drc olmaldr. Boru hatlarnn genleme, harekat etme ve scaklk deiikliklerinden etkilenmemesi iin gerekli koruyucu nlemler alnmaldr. Valfler ve enstrmanlarn yerleimleri, gerekli bakm ve servisin verilebilecei ekilde olmaldr. Yangn nleme ve Korunma: Hidrokarbon pompalar, valfler veya boru hatlarnda delinmeler hidrokarbon buhar kaaklarna, dolaysyla yakc kaynaklarla temas ederek yangn kmasna neden olabilirler. Uzaktan alglayclar, kontrol valfleri, yangn valfleri ve izolasyon valfleriyle bu tip tehlikeli durumlar en aza indirilebilir.

4. POMPALAR, FANLAR, KOMPRESRLER

Akkanlar pompalar, fanlar ve kompresrlerle hareket ettirilirler. Bunlar akkann mekanik enerjisini artrr; enerjideki art hzn, basncn veya akkann yksekliini artrmada kullanlr. Enerji eklenmesinde en yaygn iki yntem, d kuvvetlerle pozitif yer deitirme ve santrifj etkidir. Bu yntemlerle iki snf akkan itici cihaz dizayn edilmitir; bunlar akkana,

Dorudan basn uygulayan (pozitif yerdeitirme) cihazlar, Tork uygulayarak dnme salayan (santrifj pompalar, blowerler ve kompresrler) cihazlardr.

50 Pozitif-yerdeitirmeli cihazlarda kuvvet, bir silindir iindeki pistonla (pistonlu pompalar), veya dnen basn elemanlaryla (dner pozitif yerdeitirmeli pompalar) salanr. "Pompa, fan, blower, kompresr" szckleri her zaman yerli yerinde kullanlmaz. rnein, "hava pompas" ve "vakum pompas" bir gazn sktrlmasnda yararlanlan cihazlardr. Genel olarak pompa "bir akkan hareket ettiren", fan, blower, kompresr ise "bir gaza enerji veren" sistemlerdir. Fanlar, ak alana veya geni kanallara byk hacimlerde gaz boaltr; dk-hzl dner cihazlardr ve birka in su basnc yaratrlar. Blowerler yksek-hzl dner cihazlardr, pozitif yerdeitirme veya santrifj kuvvet kullanrlar; yaratlan en yksek basn 35 lbf / in2 dir. Kompresrler 35 lbf/ in2 den binlerce atmosfere kadar kan basnlar verir. Santrifj veya turbo kompresrler basnc 100 lbf / in2 ye kadar karrlar. Pompalar ve fanlarda akkann younluu nemli derecede deimez ve sktrlamayan-akkan teorisi geerlidir. Blowerler ve kompresrlerde younluk art ok byktr; bunlar sktrlabilen-akkan teorisine uyar. Bu cihazlarn hepsinde ak kapasitesi (belirli bir younlukta birim zamandaki volumetrik akm), g ve mekanik verim nemlidir. Kullanm amacna uygunluk ve bakm kolayl da nemli zelliklerdir.

a. Pompalar
Hidrokarbonlar, proses suyu, yangn suyu ve atk su, rafineri iinde boru hatlaryla santrifj ve pozitif-yer deitirmeli (rnein, pistonlu) pompalar vastasyla tanr. Pompalar elektrik motorlar, buhar trbinleri veya i yanmal motorlarla altrlr; tipi, kapasitesi ve yapld malzeme kullanld yere gre deiir. Buhar, su ve dier rnler proses ve yardmc iletmeler boru hatt sistemiyle datlr. Bunlarn boyutlar ve malzemeleri, servisin tipine, basnca, scakla ve rnn yapsna baldr.

Pompalarn Snflandrlmas
Pompalar ok eitlidir ve deiik ekillerde snflandrlabilir; rnein, aada grld gibi iki genel snfta toplayabiliriz: pozitif yer deitirmeli pompalar (hacimsel), kinetik pompalar.

51 Pozitif yerdeitirmeli pompalarda pompa iindeki akkan hacmi deimekte, alma sadece mekanik ve statik kurallara bal kalmaktadr. Hacimsel pompalar da iki ayr grupta incelenebilir: Pistonlu pompalar (recipratating), dner pompalar (rotary) Kinetik pompalar ounlukla santrifjl pompalardr; ayrca jet pompalar, gaz kaldrmal pompalar, hidrolik ram pompalar, elektromagnetik pompalar ve tersinir santrifjl pompalar gibi pompalar zel etkili pompalar bal altnda toplanabilir.

1. Pozitif Yer Deitirmeli Pompalar

Pistonlu (Reciprocating) Pompalar: Bu tip pompalar, iine ald akkana kar hareket eden bir piston yoluyla, akkan sistemine enerji verir. Akkann ak pompa geometrisine bal olduundan, akkan dinamii ilkeleri fazla nemli deildir. Piston bir buhar motoru veya bir elektrikli motorla yrtlr. Pistonun herbir hareketinde pompadan sabit miktarda akkan boaltlr. Akkan miktar, silindirin hacmine ve iindeki pistonun hareket saysna baldr. Gerekte iletilen akkan miktar silindirin doldurulmas srasndaki kaaklar ve pistondan olabilecek szntlar nedeniyle pompann teorik deerinden daha dktr. Bu nedenle "hacimsel (volumetrik) verim" denilen bir tanm yaplr.
gerek iletilen akkan hacmi hacimsel verim = teorik iletilen akkan hacmi yi tasarlanm ve bakml bir pompada hacimsel verim % 95 in zerindedir. Dier bir verim tanm (daha nemlidir), yaplan ilerle ilgilidir: akkan zerinde yaplan i Verim = pompa zerinde yaplan i Pompay altrmak iin bir elektrik motoru kullanlyorsa bir "pompa-motor" verimi sz konusudur; bu durumda verim, akkan zerinde yaplan iin, motora verilen elektrik enerjisine orandr. Pistonlu pompada piston silindirde aa ekildiinde (sv girii) pompadan akkan k durur. Bu nedenle sv iletimi pulslar (ksm ksm) halindedir. Pulslar, bir ift etkili pompa kullanarak veya silindir saysn artrarak azaltlabilir. Bir ift-etkili pompada pistonun iki tarafnda bulunan silindir hacmi, hem ileri hem de geri stroklarda gidilen yol akkan verilmesini salar (ekil-5.24)

52

alan

strok (mesafe) (a) basma sbab (b)

(c)

(d)

(e)

ekil-5.24: Pistonlu pompada silindir, piston, emme ve basma klapelerinin grnm ve strok tanm.

hava odac hareketli dili piston kolu salmastra kutular basma klepeleri emi klepeleri

(a)

krank mili

balant kolu

piston

silindir

53

kzakl buhar klepesi

klepe kolu

salmastra kutusu

basma klepeleri

silindir buhar pistonu (b) piston kolu salmastra piston segman

emi klepeleri sv piston

ekil-5.25: Pistonlu pompalarn ematik diyagramlar; (a) tekli pistonlu pompa, (b) buharla altrlan ift-etkili pistonlu pompa

basma basma D A C B D (a) (b) emme D

emme

ekil-5.26: iftli, ift-etkili buharla alan bir dalg pompann ematik grnm.

Pistonlu pompa, iinde hareket eden bir pistonun bulunduu bir silindirdir. Sktrma srasnda akkann geri kamamas iin piston ve silindir birbirine ok iyi altrlm olmaldr. Piston ve silindirin, pistonun tm hareketi boyunca (strok) ve pompann alma sresince birbiriyle temas etmesi pompada nemli derecede anmaya neden olur. Bunu nlemek iin piston etrafna (yuvalar iine) azlar ak bilezikler geirilir. Bylece srtnme azaltld gibi, akkan kaa da en aza indirilmi olur.

54 Pistonlu pompada akkann emme periyodunda silindire girmesi ve basmada silindirden kmas vanalarla salanr. Bu vanalar ek vana ilkesine gre alr ve "supap" veya "klepe" olarak tanmlanrlar. Emme periyodunda emme supab alr, akkan silindir iine girer, basmada emi supab kapanr, k supab alarak akkan boaltr. Pistonlu pompalar viskoz akkanlarn iletilmesinde ok uygundur. Bu tip akkanlar piston ve silindir arasnda ince bir tabaka oluturarak ikinci bir yaltm katman meydana getirirler ve akkan kaa en aza iner. Akkanda anmaya yol aabilecek tanecikler bulunmas halinde pistonlu pompalar nerilmez. Dalg (plunger) pompa olarak tanmlanan pompalar ilke olarak pistonlu pompalara benzer, ancak bunlarda piston ap silindir apndan ok kktr. Piston bir salmastra kutusu iinde hareket eder, silindir iindeki sv zerine basn yapar ve onu iter. Pistonun geri gelmesi srasnda akkan zerindeki basn kalkacandan silindire emi tarafndan yeni sv girer (ekil-5.26). Dalg pompalar ok yksek basnlar iin uygundur. Ayrca pistona yapan ve silindire etki eden (zen) svlarn pompalanmasnda da kullanlr. Bunlarda segman ve silindir gmlei bulunmaz.

Dner (Rotary) Pompalar: Bu tr pompalarda akkan pompa iine alnr ve dnme hareketiyle dar boaltlr. Dner pompalar, akkan giri ve knn ek vanalarla (klepeler) kontrol edildii pistonlu pompalardan farkldr; bir miktar svy yakalanr (kapan gibi) ve basma noktasna kadar gtrlr. Sv, pompa giriinde, dililer arasndaki bolua dolar. Dili dndnde sv, diler ve pompa kasas arasnda hapsolur ve basma hattna tanr.
Dner pompalar, andrc olmayan ve yksek-viskoziteli svlar iin uygundur. Akkann yalama zellii dililerin anmasn azaltr.

2. Kinetik Pompalar
Santrifj Pompalar: Santrifj pompalar, yaplarnn basitlii, dizaynlarnn kolay, bakm masraflarnn dk olmas, kullanm koullarnda esneklikler gstermesi bakmndan geni bir uygulama alanna sahiptir. Mekanik yaplarnn uygunluundan dolay bir ka galon/dak. kapasite ve ok dk basma yksekliinden, 600 000 gal/dak. ve 300 ft basma yksekliine kadar olan geni bir blgede kullanlabilir.

55 En basit santrifj pompa, bir gvde ve gvde iinde dnen bir fandan oluur (ekil-5.27). Akkan pompa iine fann merkezine yakn bir noktadan girer ve fann dnmesi ile doan santrifj kuvvetlerin etkisiyle fan kanatlar arasndan dar doru frlatlr. Fan ne kadar hzl dnerse svnn hareketi o kadar abuk olur. Akkan fann emme azndan, yani fann merkezinden, fan kanatnn u ksmna doru giderken kinetik enerjisi artar. Kinetik enerjiyi douran hz, kanat terk ettikten sonra basn yksekliine dnr ve akkan pompay terk etmi olur. ekil-5.28 de eitli fan tipleri grlmektedir. Fanlar santrifj pompann en nemli paralardr ve kanatlardan oluur. Kanatlarn yaplar, saylar ve ekilleri, akkana uygulanacak santrifj ve mekanik itici kuvvetlerin en iyi ekilde akkann kinetik enerjisine dnmesini salayacak ekilde tasarmlanmtr.

zel Pompalar
Akkan ileten mekanizmalar fan eklinde olabildii gibi pervane veya trbn yapsnda da olabilir.

(a) Pervaneli Pompalar

Fanlarn ekilleri pervane yapsnda olan pompalardr (ekil-5.29 a). Fan yerine kullanlan pervane, zerinden geen svya yksek hz verir. Akkann giri ynyle k yn ayndr. Fana giren akkan sadece fan merkezinden girmesine karlk, pervanelerin tm kanatlar zerinden geer. Bu nedenle pervaneli pompalar fazla bir basma ykseklii gerektirmeyen ok yksek kapasiteler iin kullanlr; normalde 2000 galon/dak. zerindeki kapasiteler iin uygundur. Pervaneli pompalarn kapal devre sirklasyon sistemlerinde, rnein, kalorifer sistemlerinde kullanlmas avantajl bulunmaktadr.

(b) Trbinli Pompalar

Akkana verdii yn bakmndan, pervaneli ve santrifj pompalar arasnda bulunan fanlar ieren pompalardr. Santrifj pompalarda svnn fana giri yn ile k yn arasnda 900 a vardr. Pervaneli pompalarda ise giri ve k ayn ynldr. Trbinli pompalarda giri ile k arasnda bir a oluturulur. Bu pompalar 100 galon/dak.dan byk kapasitelerde kullanlr. Saladklar basma ykseklii her kademe iin 100 ft mertebesindedir. Trbinli pompalar genellikle dik konumda yerletirilir.

56
gvde k nozulu salmastra kutusu fan (impeller) gvde anma halkas fan anma halkas emme az salmastra mil (shaft) mil gmlei fan kanal gvde emme az

fan kanad

ekil-5.27: Santrifj pompann ematik grnm ve ksmlar.

(a) Tek EmiliKapal Fan

kanat fan gvde si

kanat (b) iftEmili Fan kanat

(c) Tkanmaya Kar Geni Fan fan gvde si (e) YarAk Fan

kanat

fan gvde si kanat

(d) Ak Fan

kanat (f) Kark Akm Fan n Arka

fan gvdesi kanat

ekil-5.28: Santrifj pompas fanlar

57 Pompa eleman, ou kez bir borunun u ksmna konulur; bu boru ayn zamanda k borusu grevini de yapar. Hazrlanm byle bir nite pompalanacak akkann iine dik olarak daldrlr. ounlukla kuyularda, byk kapasite gerektiren drenaj ilerinde, veya kondenser sirklasyon suyu sistemlerinde uygundur. ekil5.29(b)de bir trbin (veya kark-akl) pompa grlmektedir.

(c) Jet Pompalar

Jet pompalar, ok geni bir uygulamas olmamasna ramen akkanlarn tanmasnda zel bir grubu temsil ederler. Hz yksek bir akkann venturi iinden geerken yaratt negatif basnla (emi), iletilmek istenen akkann srklenmesi ve moment tayan akkan ile birlikte transfer edilmesidir. ekil-5.29c ok basit bir jet pompas ejektrn gstermektedir. Moment tayan pompalanan akkan, nozul iinden ejektre girer ve venturi nozulu hzla geerken venturi aznda bir emi yaratr; doan bu emi ile pompalanacak akkan srklenir ve her iki akkan venturiden geerek ejektr terk ederler. Jet pompalarn ve ejektrlerin verimleri ok dktr. Yaratlan basma ykseklii de ok dk olmakla beraber zellikle tanklar arasnda sv transferlerinde, dzenli bir g kaynann salanamad koullarda, asit ve baz transferlerinde, amursu akkanlarn derinlerden emilmesinde ok kullanlan sistemlerdir.

(a) Pervaneli pompa

basma pompalanan akkan

emme (b) Trbin pompas; kark akl

(c) Ejektr tip jet pompas

ekil-5.29: eitli pompa tipleri.

58

(b) Kompresrler
Rafineride gaz ve hava sktrmada hem pistonlu ve hem de santrifjl kompresrler kullanlr. Hava kompresr sistemlerinde kompresrler, soutucular, hava alclar, hava kurutucular, kontrol ekipmanlar ve datm borular bulunur. Baz proseslere hava vermek iin pskrtcler (blower) kullanlr. Havaylatozlatrma, katalizr rejenerasyonu, proses stclar, buhar-havayla dekoklatrma, ac-su oksidasyonu, benzin sweetening, asfalt iirme ve dier baz operasyonlar iin fabrika havasndan yararlanlr. Pnmatik enstrmanlar ve kontrollerde, hava motorlar ve balantlarda ise enstrman havas kullanlr.

Kompresrlerin Snflandrlmas
Svlarn iletiminde kullanlan pompalarda olduu gibi, gazlarn tanmasnda kullanlan kompresrler de iki snfa ayrlr.

Pozitif-yerdeitirmeli kompresrler Dinamik Kompresrler

Positif yerdeitirmeli kompresrler, pistonlu ve dner sistemler ierirler. Gazlar, kompresrler ve blowerle iletilir; bu iki sistem arasnda herzaman kesin ve ak bir ayrm yaplamaz. Dinamik kompresrler santrifjl kompresrler (turboblowerlar) ve aksiyal akl kompresrler olarak iki grupta toplanabilir.

1. Pozitif Yerdeitirmeli Sistemler Pistonlu Kompresrler

Pistonlu kompresr, gaz, birka psi den balayarak 35 000 psi gibi ok yksek basnlara kadar tayabilirler. Bunlar, pistonlu pompalarn zelliklerini gsterir; bir piston, uygun giri ve k supaplar bulunan bir silindir ve hareketli bir krank mili bulunur. Tek-kademeli veya ok-kademeli alabilir; daha ok ift-etkili silindir kullanm yaygndr. Kademelerin says, sktrma oran p2 / p1 ile belirlenir. Herbir kademedeki sktrma oran ou kez 4 ile snrlandrlr; ancak, kk miktarlara 8 veya daha yksek sktrma oranlar da uygulanabilir. Sktrlacak gaz silindire giri supabndan girer, sktrlr ve k supabndan boaltlr. Supaplar, silindirin iiyle dardaki basn fark istenilen seviyede olduu zaman ap-kapayacak ekilde ayarlanmtr.

59 ok-kademeli sistemlerde kademeler arasnda ara soutucular bulunur. Bunlar gazdan sktrma srasnda aa kan sy alr ve gazn scakln, kompresr giriindeki scakla drr. Byle bir soutma ilemi, yksek basn silindirine giden gazn hacmini azaltr, sktrma iin gerekli beygir gcn drr ve yksek basnlarda scakl gvenli alma snrlarnda tutar.

Yasz Silindirler
Kompresrlerin ounda silindirlerin yalanmasnda ya kullanlr. Baz proseslerde, az miktarda da olsa, yala kirlenmeler olur. Bu gibi durumlar iin "yasz" alan silindirler retilmitir. Bu silindirler zerindeki pistonlarda, grafit karbon veya teflondan piston bilezikleri (segmanlar) vardr; bunlar piston ve silindir arasndaki gerekli akl ayarlayan segmanlarla ayn malzemeden yaplr. Plastik salmastra yalama gerektirmez.

Yksek Basn Kompresrleri

Kimya endstrisinde k basnc 5000 den 25000 lb / in2 ye kadar olan yksekbasn kompresrleri kullanlmaktadr. Bunlar zel dizaynlar gerektirir; bu nedenle, kullanlacak gazn tm zellikleri bilinmelidir. Gaz, ounlukla ideal gaz halinden sapar, scaklk ve dier snrlamalar, bir mhendislik almasyla zlr. Yksek basn kompresrleri be, alt, yedi veya sekiz kademelidir. Silindirler eitli kstlamalar karlayacak ve ayn zamanda eitli kademeler arasndaki yk dengeleyecek ekilde dizayn edilmitir. ou zaman kademeler arasnda syrma veya dier prosesler bulunur. Yksek basn silindirleri tek-etkili plungerli elik dvmelerdir (ekil-5.30). Kompresrde, plungere kar olan basn yk, dk basn kademelerinin bir veya daha ok tek-etkili pistonlaryla ters evrilir. Piston mili salmastras metaliktir. Doru yerletirme ve bilinli yalama ok nemlidir. Yksek basn kompresr supaplar koullara gre dizayn edilir, fevkalade yksek mhendislik ve iilik gerektirir.

Metalik Diyafram Kompresrler

Metalik diyafram tipteki kompresrler (ekil-5.31) kk miktarlarn (10 ft3/dak) sktrlmasnda kullanlr. Sktrma oran, her kademede 10 - 1 aralndadr. Scaklk ykselmesi nemli bir sorun yaratmaz; gaz hacmine gre duvar alan,

60 izotermal sktrma iin gerekli s transferine izin verir. Bu tip sktrmalarda proses gaz iin szdrmazla gerek yoktur. Diyafram, bir plungerle (basma silindiri) hidrolik olarak hareket ettirilir.

piston

silindir giri

soutma suyu

boaltma

ekil-5.30: Dvme elikten tek-etkili yksek basn silindiri.

ek vanalar sv girii

gaz k gaz girii ayarlanabilir relief valf

diyafram

sv k

ekil-5.31: Yksek basn diyafram kompresr.

61

Fanlar ve Blowerler
Bir fan ve kompresr arasndaki fark kesin olarak tanmlanamaz. Fanlarn alma basnc (p < 0.5lb / in2), gaz zerindeki sktrma etkisi ihmal edilebilecek dzeyde kalacak kadar dktr. Fanlarda giri ve k hacimleri hemen hemen eittir, bunlar basit gaz tayc sistemlerdir. Fanlar, hava akl (radyal) veya santrifjl ve aksiyal (dik) akl olarak iki grupta toplanr. Radyal-akl fanlarda ak basittir ve fan aftna paraleldir.

2. Dinamik Kompresrler Santrifj Kompresrler (Turboblowerler)

Bir santrifj kompresrn ana ilevi, iinden akan gazn basncn arttrmaktr. lem, bir santrifj pompada olduu gibi, giriten ka doru radyal olarak akan gazn hzlandrlmasyla yaplr. Santrifj kompresrlerin kapasiteleri eitlidir; ou 3500 rpm veya daha yksek hzlarda, elektrik motoru, buhar veya gaz trbinlerle alr. Santrifj kompresrde bir impeller (fan) ve bir gvde (kasa) bulunur; bunlar, pompa fanlarna ok benzer. Gaz kompresre fan gz yaknndan girer, fann ucunda bir difzre yksek bir hz ve basnla fkrtlr. Hzn kalan ksm difizrde basnca dntrlr. Santrifj kompresrler, ok yksek basnl ka ulaabilmek iin ok kademeli yaplr. ok kademeli almada gaz difzr terkeden gaz, bir sonraki fann gzne ynlendiren bir diyaframa girer; diyaframda supaplar bulunur. Sktrlrken gaza transfer edilen enerji, gazn snmasna yol aar; bu nedenle kademeler arasna soutma kanallar konulmutur. Tek bir gvdede alt veya yedi kademeden fazla kademe bulunmaz. Yeterli basncn alnamamas halinde iki veya daha fazla gvde seri olarak balanarak kullanlr. Be kademeli bir kompresr ekil-5.32(a)da verilmitir. lgin bir santrifj kompresr ekil-5.32(b)de grlmektedir. Bunda eliptik bir kasa vardr ve ksmen sv ile dolu durumdadr; iinde rotor kanatlar dner. Rotorun hz, merkezden santrifj kuvvetle uzaklaan svnn gvde duvar zerinde bir sv halkas oluturacak ekilde ayarlanmtr.

62
2 giri ucu

3 boaltma ucu

boaltma ucu giri (a) k (b)

k ucu

ekil-5.32: (a) Be kademeli bir turboblower, (b): Nash Hytor kompresrnn alma evrimi

Aksiyal Akl Kompresrler

Aksiyal Akl Kompresrler gaz trbinleriyle alr ve jet uaklar motorlarnda baz avantajlar vardr. Endstride bu tip sistemlerin kullanm azdr, baz uygulama alanlar olarak yakma-frnlar, gaz iticiler ve rzgar-tnelleri saylabilir. Santrifjl sistemlere kyasla en nemli avantajlar yksek verim ve yksek kapasitedir. Kk boyuttaki aksiyal akl kompresrler, ayn koullarda uygun olan santrifjl tiplerden daha pahaldr ve tercih edilmezler. ekil-50 de tipik bir aksiyal-ak sistemi grlmektedir. Dnen element (rotor) bir kazan eklindedir ve buna birka dizi kanat balanmtr. Basn artnn yars rotor kanadnda, dier yars stator kanadnda salanr. Sabit kanat dizileri havay rotor kanatlar iine gnderirken, statik basnc ve kinetik enerjiyi arttrr. yi dizayn edilmi bir aksiyal-akl kompresr havay 400 ft/sn hza kadar karabilir. Bu tip kompresrlerin ounda kademeden kademeye olan gaz hz sabittir. Pepee kademelerde srekli basn ykselmesi olacandan sabit gaz hz, kk bir dairesel alanla salanr.

Vakum lemleri
Endstrideki ilemlerin bazlar atmosfer basnc altndaki basnlarda yaplr, 0.5 in cva basncna, bir pistonlu veya dner pompayla kolaylkla eriilebilir.

63

Ejektrler: Piston, sbab, rotor, ve dier hareketli paralarn bulunmad basit vakum pompalar veya kompresrlerdir. Tek-kademeli bir ejektrde yksek basnl buhar veya hava bir nozuldan buhar odasna beslenir; buradan, evresinde bulunan buhar veya gazlar yakalar, beraberinde srkleyerek nozuldan yksek hzla kar ve bir yaklatrc-ayrc nozul boyunca geniler. Difzr (veya birletirici boaz), hz enerjisinin basn enerjisine dnmesine yardm eder. Bu ilem sonunda, yakalanan bir miktar gaz, buhar odacndaki basntan daha yksek bir basnla dar atlr; difzer bir kompresrdr.
Tek-kademeli bir ejktrde sktrma oran 10/1 i geer, fakat kapasite/tanan akkan oran ekonomik deildir. Daha byk sktrma oranlar uygulandnda uygun kapasitelere klabilir. Byle bir sistemde her jette bir sktrma oran salanarak istenilen basn ykselmesine ulalabilir. Alt kademe seri olarak kullanlabilir.

Difzyon pompalar: ok dk basnlarn (yksek vakum) istendii durumlarda difzyon pompas gerekir. Difzyon pompasyla 10 7 mm Hg basncnn altna kadar inilebilir. Bu byklkteki vakumlar iin bir difzyon pompas, tek-kademeli bir mekanik pompa ile beraber kullanlr.
Difzyon pompasndaki akkan dk buhar basnl bir svdr; ou kez civa veya zel bir ya kullanlr. Pompadaki akkan, pompann dibinde buharlatrlr ve buharlar kondenser iinde ykselir. n vakum uygulanm gaz moleklleri, rasgele sl hareketlerle difzyon pompas iine girer ve buharlaan pompa svs moleklleriyle arpr. Buharlaan sv moleklleri kondenserin souk cidarlarnda younlap geri akarken, konsantrasyonu artm olan gaz, mekanik pompayla dar baslr.

Salk ve Gvenlik: Salk: Gvenli alma eitimleri verilmelidir; grltye kar, kontrol ve bakm almalar srasnda karlalacak tehlikeli durumlarda koruyucu personel ekipman kullanm gerei anlatlmaldr. Fabrika ve enstrman havasnn teneffs edilmemesi veya ime suyunun basnlandrlmasnda kullanlmamas iin eitli uyarma yntemleri gereklidir. Gvenlik: Gaz kompresrlerine sv girmesini nleyici dramlar olmaldr. Gazlarn kat maddelerle kirlenmemesi iin szgeler kullanlr. Otomatik kompresr kontrollerinde olabilecek arzalar prosesleri etkiler. Maksimum basncn kompresr basncndan veya proses-ekipman dizayn basncndan daha fazla olmas halinde

64 basn azaltlmas gerekir. Kompresrdeki hareketli paralar, olabilecek olumsuzluklara zamannda mdahale edebilmek iin izlenmelidir. Kompresrlerin yerletirildii binalar artnameleri karlamal, havalandrlmaldr. Enstrman havasnn fabrika havasyla yedeklendii yerlerde, balantlarn, enstrman havas kurutma sisteminin stnden yaplmas gerekir; bylece enstrmanlarn nemle kirlenmesi nlenmi olur. G kesilmesi veya kompresrn arzalanmas gibi durumlarda enstrman havasna alternatif kaynaklara (nitrojen kullanlmas gibi) gereksinim olur.

Yangn nleme ve Korunma: Hava kompresrleri, alevlenebilen buharlar veya korozif gazlarn emilemeyecei alanlara yerletirilmelidirler. Gaz kompresrlerinde herhangi bir delik olumas potansiyel bir yangn tehlikesidir.

5. LME CHAZLARI
Endstriyel prosesin kontrol edilebilmesi iin prosese giren ve kan madde miktarlarnn bilinmesi gerekir. Maddelerin akkan olmas halinde bir boruda veya kanaldaki ak hznn llmesi nemlidir. Bu amalarla kullanlan eitli lme cihazlar bulunur; bunlardan bazlar, (a) Dorudan arlk veya hacim lmeye dayanan cihazlar (b) Deiken-ykseklik len cihazlar (c) Alan metreler (d) Akm metreler (e) Pozitif-yerdeitirme cihazlar (f) Magnetik metreler Hacim veya arlk len cihazlar ok basittir; bunlardan bazlar, akm metrelerle lmede, lme elementi akkana daldrlr; akkann hzna gre element dner ve metreden akkann hz okunur. eitli lme pompalarn da ieren pozitif-yerdeitirmeli metreler, dner ve pistonlu pompalarla ayn ilkelere gre alr.

65 Magnetik flowmetreler, dardan yaratlan dzenli bir magnetik alan boyunca iletken bir akkann hareketiyle bir elektrik potansiyelinin yaratlmasna dayanr, Faday Kanununa gre, yaratlan voltaj, akkann hzyla doru orantldr. Ticari magnetik flowmetreler, hidrokarbonlar (elektriksel iletkenlikleri dktr) dndaki tm svlarn hzn lerler. Ak lmede en fazla kullanlan cihazlar deiken-ykseklik len ve alan len cihazlardr. Deiken-ykseklik len cihazlar iinde venturimetre, orifismetre ve pitot tpler; alan metreler iinde de rotametreler saylabilir.

Venturimetre
Venturimetreler gazlarn llmesinde kullanlan l aletleri olmasna karn, zellikle su gibi baz svlar iin de uygundur. Bir venturimetrenin ematik grnm ekil-5.33de gsterilmitir. Akm, ucu konik olarak kesilmi silindirik yapdaki flanl A ksmndan girer, B boazndan geer ve konik kesimli uzun C blmnden kar. Giren akm (st akm) silindirik ve konik ksmn balant noktasnda zerinde kk delikler (E) bulunan dairesel bir halkadan (D) geerken basnc dzenlenir; D ve E lerden oluan bu ksma "piezometre (basn ler)" denir. Giri akmnn basnc F tapasndan llr. kinci bir piezometre G boluu ve H delikleri ile boazda bulunur; delikler ok hassas yaplmtr ve ilenmitir. Boazdaki basn I tapasyla kontrol edilir. F ve I tapalar arasna uygun bir basn ler (bir monometre gibi) balanarak giri ve k akmlar arasndaki basn fark llr.

F: st-akm basn ucu

E: pizometre odacklarna delikler

I: alt-akm basn ucu H: hat

D: pizometre G: pizometre C: k ksm odac odac B: boaz A: giri ksm

ekil-5.33: Venturimetre

66 Venturimetrede giri konisinde hz artar, basn der. Giri konisindeki basn d, sistem boyunca olan ak hznn llmesine olanak verir. Sonra hz azalr ve C konisinin kna doru akm orijinal basncna dner. Den basncn tmyle geri kazanlmas iin C deki konikliin as kk tutularak snr tabakas ayrlmas nlenir ve srtnme en aza indirilir.

Orifismetre
Venturimetreler uygulamada baz dezavantajlara sahiptir, pahaldr, fazla yer kaplar ve boaz apnn boru apna oran deitirilemez. Bir venturimetre ve manometre sisteminde maksimum llebilen ak hz sabittir; bu durumda ak aral deitiinde, boaz ap ya ok byk veya ok kk kalr ve doru sonu alnamaz. Orifismetreler bu dezavantajlar iermez. ekil-5.34de standart bir keskin-kenarl orifis grlmektedir. ok iyi ilenmi ve delinmi ve iki flan arasna tutturulan orifis levhas, boruya merkezi konumda monte edilir. Levhadaki aklk alt akm tarafnda yivli olabilir. Basn ularndan biri orifisin st tarafnda, dieri alt tarafnda bulunur; bu ular bir manometreye veya uygun bir basn-lere balanmtr. Basn ularnn yerleri istee gre deiebilir, fakat metrenin katsays da bu ularn konumuna bal olarak deiir.

Pitot Tpler
Pitot tp, bir akm hatt boyunca yerel hzn llmesinde kullanlr. Aletin kullanm emas ekil-5.35(a)da verilmitir. a tpnn akl akm ynne dik, durgun (statik) tp b ninki paraleldir. Bu iki tp bir manometrenin ularna balanarak kk basn farklar llebilir. Durgun tp, ak ksmna dik herhangi bir hz bileeni bulunmadndan, durgun basnc (p0) ler. Darbeye kar olan a tpnn B noktas, AB akm hattnn sonland noktadr (hareketsiz nokta). Burada llen ps basncdr. Manometre ps p0 basn farkn ler.

Alanmetreler: Rotametreler
Orifis, nozul veya venturide, sabit bir alan boyunca ak hznn deimesi deiken bir basn dmesine yol aar ; bu durum ak hzna baldr. Alanmetreler denilen dier bir snf l aletlerinde ise basn dmesi sabittir veya sabite ok yakndr; akm hzyla akmn getii alan deiir.

67 En nemli alanmetre, rotametredir (ekil-5.35 b) Rotametre, dereceli ve yukar doru genileyen bir cam tptr. Akkan tp iinde yukar doru (dikey) hareket eder; bu srada iinde asl durumda bir "float (standart yzen bir parack) bulunur. Float akmn hz arttka ykselir; hz sabit kaldnda floatn bulunduu yer, yani tp iindeki ykseklii de sabit kalr, deimez. Akmn hz azaldnda float tp iinde aa iner. Floatun bulunduu seviye, dereceli cam tpten okunur ve float-kalibrasyon erisi verilerinden akmn ak hz bulunur.

maks. basn fark, %

0 50

100

ekil-5.34: Bir orifismetrenin grnm ve % maksimum basn fark erisi.

lme tp ak yn A B a yan leva pyreks tp

ayarlama vidas paslanmaz elik levha

b (a)

okuma (b) conta teflon conta

yzge ankor levhas O contas

ekil-5.35: (a) Pitot tpn alma sistemi, (b) rotametre

68

6. GEM VE TANKER OPERASYONLARI

Sv hidrokarbonlar gemi sarnlarna, tankerlere, mavnalara ve bu amala kullanlan dier tatlara yklenmesi, genellikle, rafineri operasyonlarnn bir parasdr. Ykleme ilemlerinin nasl yaplacann saptanmasnda, rnlerin zellikleri, datm gereksinimleri ve alma kriterleri nemlidir. Tankerler ve tanker vagonlar ya stten veya dipten yklenir; gerekli durumlarda buhar-geri kazanma sistemleri bulunur. Svlatrlm petrol gazlarnn (LPG) yklenmesi, sv hidrokarbonlarnkine ilave olarak baz zel nlemler gerektirir.

Salk ve Gvenlik Salk: Ykleme ve boaltma ilemlerinde salkla ilgili tehlikeler, yklenen rnlere ve tanker, gemi sarnlar veya dier aralarda nceden tanm rnlere baldr. Gvenli alma eitimleri verilmeli ve/veya ykleme veya boaltma srasnda temizlik yaplrken veya kontrol, rnek alma ve bakm (dolum ekipmannda ve buhar geri kazanma sistemlerinde) srasnda tehlikeli maddelerle temas edilirken uygun personel koruyucu ekipman kullanmnn nemi anlatlmaldr. Gvenlik: stten veya dipten yklemede, sznt veya ar dolma olduunda yklemeyi kesmek iin dolum balklarnda otomatik veya el ile durdurma sistemleri olmaldr. stten yklemede, personelin dme tehlikesine kar trabzan gibi koruyucu yaplar olmaldr. Tama, kprme, szma gibi durumlarda rn kaybetmemek iin drenaj ve geri kazanma sistemleri bulunmaldr. LPG yklemede tankerlerin ar yklenmemesi ve ar basnl olmamas iin gerekli nlemler alnmaldr. Yangn nleme ve Korunma: Olabilecek kaaklarn yakc bir kaynakla temas potansiyel yangn tehlikesidir. alterle-ykleme yaplan yerlerde gerekli gvenlik nlemleri alnmaldr. Ykleme yeri ve tanker arasndaki elektrik arj eitlenerek, tanker ve vagon yklemesinde kullanlan sistemler topraklanarak elektrik akmlar gven altna alnr. Statik elektrik olumas ve dearj olmasn nlemek iin gemi dok boru balantlarnda izolasyonlu flanlar kullanlr. Ykleme yerleri ve gemi buhar-geri kazanma hatlarna alev kesiciler yerletirilerek oluabilecek alevlerin yaylmalar nlenir.

69

7. DEPOLAMA VE SANAY KAPLARI

Sanayide depolamada ve prosesin eitli kademelerinde tank, dram, kolon gibi isimler altnda baz cihazlar kullanlmaktadr. Hangi amala kullanlrsa kullanlsn, bu bu ekipmanlarn kendilerine zg imalat yntemleri, kurallar ve zerlerinde bulunmas gerekli olan ortak sistemler vardr. Tanklar da yangn suyu, proses ve treatment suyu, asitler, katk maddeleri ve dier kimyasal maddelere kar dayankl olmaldr. Tanklarn tipi, ekli, malzemesi, kapasitesi ve yerleim yeri, kullanm amacna ve depolanacak maddeye baldr. Katlar, svlar ve gazlarn depolanmas atmosferik kaplarda yapld gibi basnl kaplarda da yaplabilir. Ayrca scakln, cisimlerin fiziksel zelliklerini etkilemesinden de depolamada yararlanlr. ok yksek basnlar altnda depolanmas gereken maddelerin, (rnein hafif hidrokarbonlarn) scakl drlerek daha dk basnlarda depolanmas mmkndr. Bylece hem depolama hacmi kltlr, hem de yksek basnc karlayacak malzeme skntsndan kurtulunur. Hatta baz hallerde scaklk drlerek atmosferik basn artlarnda depolama koulu da salanabilir.

a. Gazlarn Depolanmas
Gazometreler
Gazlar bazan, tavan blm hareketli gazometreler iinde depolanrlar (ekil5.36). Gazometre bir silindir iinde, aa yukar hareket eden dier bir silindirdir. Dik olarak yerletirilen bu silindirlerden ite ve zeri tavan ile kapatlm olan yukar-aa hareket eder. Tankn iine gaz gnderildike stteki silindir yukar doru hareket ederek, gelmekte olan gaza yer (hacim) aar. ki silindir birbirine srtnmeyecek ekilde, i taraflarna yerletirilmi ray ve tekerlek zerinde kayarak hareket eder. Hareket eden st silindirin dengesi ve arl nemlidir. Hareket herhangi bir ekilde engellenirse tankta yer almayacandan basn birikmelerine yol alr, veya gaz dar alnrken st silindir aaya inmezse ieride eksi basn yani vakum oluur. Tanklar iinde oluan vakumlar, basn ykselmeleri kadar nemli ve tehlikelidir. Silindirler arasndan gaz sznts olmamas iin iki yzey arasnda sv veya kat tipte bir tr izolasyon yaplr. zolasyonda, st ksmla (an) birlikte hareket eden ve gazla reaksiyona girmeyen yapay bir kauukla impregne edilmi (emdirilmi)

70 branda kullanlr. an ksmna sabitlenmi branda, mekanik dzeneklerle tankn alt parasnn i yzeyinde kayacak ekildedir. Gazlar bu ekilde atmosfer basncnn biraz zerinde ve sabit bir basn altnda depolanm olurlar.

Sv inde zme
Baz gazlar svlar iinde zlm olarak depolanabilir. Byle bir depolama az miktarlarda gaz gerektiinde, gaz basncnn atmosfer basncna eit olduu veya biraz stnde bulunduu ve slak gazn kullanmnda bir saknca olmad hallerde uygulanr. Amonyak suda zlerek, asetilen asetonda zlerek, hidrojen klorr suda zlerek depolanabilir. Asetilenin kararl bir yapda olmamas byle bir depolama ekline avantaj salar.

kiriler

st klavuz kolonlar kebent faraday kafesi su giri borusu

kafes kirileri st makara tama seviyesi tama nozulu giri-k borular an destek ubuu alt klavuzlar alt makara gaz giri-k nozulu

sabit seviye kutusu emniyet borusu amur dreyni taban eimi tank ve an adam giri delikleri an iin destek halkas kr flan

ekil-5.36: Bir gazometrenin ematik grnm.

71

Basn Altnda Depolama

Gazlar basn altnda byk dramlarda, tanklarda, kk kaplarda (birka litrelik hacimler) veya boru hatlarnn iinde depolanabilir, ancak buralarda hep basn altnda bulunur. Basnla gazlarn hacmi kld gibi, baz gazlarn svlatrlmas da mmkndr; rnein, CO2, LPG, klor, freon gibi.

Boru Hatt inde Depolama

Gazlarn nakli iin gnmzde ok uzun mesafelere boru hatlar denmektedir. Boru hatlarnn amac, gazlarn tanmas olduundan depolama fonksiyonlar ikinci planda kalr. Boru hatlarnn depolama fonksiyonlarn ykseltmek iin hattn basncnn ykseltilmesi gerekir. Basn ykseltilmesi iin ise boru spesifikasyonlarnn ve imalat ekillerinin buna uygun olmas lazmdr; bu noktada konunun ekonomiklii hususu tartlmaya balanr.

Dk Scaklklarda Depolama
Gazlarn dk scaklklarda svlatrldktan sonra depolanmas mmkndr; bu ekilde byk miktarlardaki gazlarn depolanmas salanabilir. Dk scaklklardaki depolamada, genellikle atmosfer basnc veya bunun biraz zerindeki bir basnta gazn scakl dnlerek gaz younlatrlr ve depolanr. letme ve ekonomik artlara gre, ara basnlar da tercih edilebilir. Scaklk 150 0F altnda (yaklak 65 0C) ise, bu blgedeki scaklklara "kriyojenik" (Cryogenic) scaklklar denir. Birok gazn bu blgeye gelmeden younlat da bilinmektedir. Ancak hafif hidrokarbonlar ve sanayiide inert gaz olarak kullanlan azot ancak kriyojenik scaklklarda younlaabilirler. Kriyojenik scaklklara inilmesinde, dk scaklk teknii uygulanmasna ramen ilave mekanik ve teknik problemlerle karlalr. Bunlarn banda ekipman ve bal paralarnn genlemeleri gelir. Tankn i yzeyinin ok dk scaklktaki sv scaklnda, d yzeyinin ise atmosfer scaklnda bulunduu dnlecek olursa, malzeme seimindeki problemler anlalabilir. Ayrca dk scaklk, bilindii gibi malzemenin krlganln ykseltir. 75 0F kadar normal elikler 150 0F scakla kadar dk alaml elikler kullanlabilirse de, daha dk scaklklarda austenitik paslanmaz eliklerin kullanlmas gerekir. Dier bir problem de izolasyonun ok zel malzemeler ile ve deiik teknikle yaplmas gereidir.

72 Souk depolamada zel izolasyon yannda, ift cidarl tanklara da gereksinim vardr. ift cidarl bir tank, iki cidar arasnda vakum uygulanmasa bile, hareketsiz bir hava tabakas ile dolu olacandan ok iyi bir yaltkan zellik kazanr. Btn bu hususlar dnlrken, daha nce belirtilen ekonomik koullarn karlatrlmas mutlaka yaplmaldr. Svlatrlm gazn depolanmas srasnda gaza dardan s girmesi kanlmazdr; izolasyon ancak giren bu s miktarn azaltr. Is szmas nedeni ile buharlaan gazn geri kazanlmas, souk depolamada nemli dier bir konudur. Buharlaan gazn atmosfere verilmesi (hava, N2, O2 dnda) kirlilik yarataca ve kayp olaca iin istenmez. Bu nedenle dk scaklk depolamasnda, gazlar toplayan (kompresr) ve tekrar younlatran sistemler gerekir.

b. Svlarn Depolanmas
Svlarn depolanmas gazlardan ok daha yaygndr. Depolamann mmkn olduunca zeminde yaplmas ve byk avantajlar grlmedike yksek yerlere depo tank konulmas istenmez. Ancak yksek yerlere (platformlar zerine, ayaklar zerine gibi) tank konulmasn gerektiren durumlar da vardr; rnein tanklardan byk miktarlarda sv kna gereksinim olduunda, svy pompalayacak pompann almasna yardmc olmak zorunluluu doar, veya pompann arzas srasnda sv akmnn devam etmesi istenebilir (yangn suyu depolarnda olduu gibi).

stleri Ak Tanklar
Svlarn yamur, kar, hava kirlilii gibi atmosfer artlarndan etkilenmemesi halinde, stleri ak ekilde depolanmas mmkndr. Genellikle artmaya tabi tutulacak svlar bu ekilde depolanr.

Sabit Tavanl Tanklar

Svlar atmosfer artlarndan etkileniyorsa tavanlar rtl yerlerde depolanmaldr; bylece sabit tavanl tanklar ihtiyac domutur. Sabit tavanl tanklar tavann yapsna gre gruplandrlr. Dz tavanl tanklar kk apl tanklardr. Tankn kapasitesi, dolaysyla ap bydke tavann eklinin de deimesi gerekmektedir. Bu durumlarda tavan an eklinde veya koniktir. Konik yapdaki tavann altnda putreller eklinde destek ubuklar yerletirilmesi zorunluluu vardr. Des-

73 teklerin ekli ve miktarnn hesab zel bir tekniktir. Ancak bu teknikte konik tavann zerine binecek kar yk ile rzgar yk ana faktr olarak dikkate alnr. Sabit tavanl tanklarda depolama srasnda tankn nefes almasn salayacak klarn (vent) bulunmas gerekir. Tankn doldurulmas srasnda sv seviyesi ykselirken, sv ile tank tavan arasnda kalan gazn ykselen seviye kadar boaltlmaldr; aksi halde tank iinde basn oluur. Ayn ekilde tank iinden sv ekilirken vakum olumamas iin, boalan hacmin doldurulmas gerekir; bu ilem tanka hava girmesine izin verilerek yaplmaldr. Bunun iin genellikle tanklarn ventlerinde azot balantlar bulunur; tank iinde basn dtnde tanka azot girer. Ancak hidrokarbonlarn depolanmas durumunda tank iine hava girmesi gvenlik ynnden sakncal bulunabilir. Ayrca hava iindeki oksijenin depolanan sv ile svnn cinsine gre baz hallerde reaksiyona girmesi de mmkndr. Depolanan svnn buhar basncna ve depolama scakl ile atmosfer scaklna bal olarak bir miktar svnn srekli olarak buharlamas da sz konusu olabilir. Byle durumlarda bir miktar sv buharn, tankn tavanndaki ventten karak atmosfere gitmesi kanlmazdr.

Yzer Tavanl Tanklar

Ventlerden kan gaz miktar kayp veya atmosfer kirlilii asndan nemli oluyorsa, bu durumda sv seviyesi zerine oturan ve sv seviyesi ile birlikte hareket eden yzer tavanl tanklar kullanlr (ekil-59). Yzer tavanl tanklar gaz depolanmasnda kullanlan gazometreler ile byk benzerlik gsterir. Yzer tavanl tanklarda gvde ve taban, ayn konik tavanl tanklarda olduu gibidir, sadece tavan farkldr. Tavan, depolanan svnn zerinde yzecek ekilde yaplmtr. tr yzer tavan tipi bulunmaktadr: (a) tek demeli (tava tipi), (b) halka dubal, (c) ift demeli. ok karl ve yal blgelerde i yzer tavanlar kullanlr. Bunlarda yzer tavann stnde konik bir tavan bulunur. Bylece yzer tavan zerine binecek kar yk, konik tavana tanarak yzer ksmn rahat almasn salar. Yzer tavanl tanklarda sv seviyesi zerindeki buhar hacmi sabit kald veya sfrland iin doldurma ve soluma kayplar ok azalr. Bu tanklarda hareketli tavan ile sabit cidar arasndaki szdrmazlk normal olarak, pabu veya srtme plakas ad verilen bir para ile salanr. Pabu, tankn cidarna arlklar veya yaylar yoluyla skca bastrlr. Pabu ile tavan arasndaki szdrmazln temininde esnek bir membrandan yararlanlr.

74

Yer Alt Depolama

Yer st depolamann getirdii mali ykler ve gerekli yksek teknoloji, baz ihtiyalar iin baka olanaklarn aratrlmas zorunluluunu dourmutur. Yer altnda yaplacak depolama byk teknolojiler ve yatrmlar gerektirmedii iin yer alt artlar, depolanacak madde uygunsa baz hallerde cazip olmaktadr. ncelikle yer altnn jeolojik yapsnn depolamaya uygun olmas gerekir. lk art depolama hacminin szdrmaz bir blge iinde yaratlmasdr. Szdrmazlk hem depolanacak maddenin kaybedilmemesi, hem de madde zararl ise evre kirlilii yaratlmamas ynnden nemlidir. Depolama iin yer altnda ilk akla gelen hacim ve yerler eski maden ocaklar, ta ocaklar veya maaralar olmaktadr. Bu hacimlerde, ilavelerle szdrmazl salayacak nlemlerin alnmas da mmkndr. Bunun yannda rnein tuz galerilerine su verilerek tuzun zlmesi ve yeterli bir hacim elde edilmesi de yaplan uygulamalar arasndadr; bylece iyi bir szdrmazlk da elde edilebilir. Yer altnn gzenekli ve poroz yapsndan da yararlanlarak depolama olanaklar yaratlmas salanabilmektedir.

c. Basnl Kaplar
Akkanlarn depolanmasnda ve zellikle proseslerin ilerleyii iinde akkanlarn prosese sokulmas iin basnl kaplardan geirilmesi gerekmektedir. Basnl kap (pressure vessel) i veya d basnc 1.05 kg / cm2 (15 psi) den byk olan kaplardr. D basn, ierde oluturulan akkan basncndan ileri gelebilir. Basnl kaplar deiik geometrik ekillerde olabilirler; silindirik, kremsi veya tam kre olanlar vardr. Silindirik kaplarn kafa ekilleri de eitlidir; dz, konik, yar elipsoid ve yar kre eklinde kafalar bulunur. Silindirik kaplar dey veya yatay olabilirler ve eitli ekillerde desteklenebilirler. Kremsi kaplarn destekleri ksmen veya tamamen zemine oturur. Kre kaplar normal olarak elik kolonlarla desteklenirler. Kolonlar ya dorudan kreye, ya da kre eteine balanr. Ceketli kaplarn bir klf veya d kabuu vardr ve kabn kendi cidar ile klf arasnda belli bir aralk bulunur. Karbonlu elik, basnl kaplarn yapmnda en ok kullanlan malzemedir. Ancak zel amalar iin baka malzemeler de kullanlr. Bunlarn balcalar ostenitik veya ferritik alamlar, nikel ve alminyumdur. Korozyonun veya erozyonun, kar-

75 bonlu eliin direncini aaca tahmin ediliyorsa veya karbonlu eliin rn kirletmesi olasl varsa, bu durumda bir zm, kabn bu koullara dayankl dier metallerle veya metal d malzemelerle kaplanmasdr. Basnl kaplarda ounlukla i aksesuar bulunmaz, ancak bazlarnda perde, tepsi, zgara, siklon, boru kangal, pskrtme nozulu, tel szge ve soutma svs borusu gibi aksesuarlar vardr. Byk kremsi tanklarn iinde takviye kuaklar ve gergi ubuklar bulunabilir. Vakum kaplarnn ounda ite ve dta takviye bilezikleri vardr. Proseste kullanlan basnl kaplar arasnda kimyasal reaksiyonlarn yer ald sl ve katalitik reaktrler; bu reaksiyonlarda oluan eitli bileenlerin birbirinden ayrtrld ayrclar; gazlarn, kimyasal maddelerin veya katalistin rnden ayrld seperatrler; sv akn dzenleyen dramlar; kimyasal reaksiyon niteleri; keltme dramlar; kullanlm kataliste veya kimyasal maddeye orijinal zelliklerinin tekrar kazandrld rejeneratrler saylabilir. Bunlardan baka s deitiriciler ve youturucular gibi ok bilinen baz basnl kaplar da vardr.

Salk ve Gvenlik Salk: Gvenli alma eitimleri ve/veya rnden rnek almada, gstergelerin kullanlmasnda, kontrol ve bakm srasnda uygun personel koruyucu ekipman kullanm gereklidir. Gvenlik: Tanklarda ar doluluk ya otomatik takan kontrol ve alarm sistemleriyle, veya elle kontrol edilen gstergelerle denetlenir. Yangn nleme ve Korunma: Hidrokarbon depo tanklarnn ar doldurulmas veya delikler olumas hidrokarbonlarn szmasna veya buharlarnn kamasna neden olacandan bunlarn yakc kaynaklarla temas yangna yol aabilir. Tanklarda uzaktan kumandal sensrler, kontrol valfleri, izolasyon valfleri ve yangn valfleri bulunmaldr; tank iinde, tank kanalnda veya depolama sahasnda yangn ktnda dar-pompalama veya o blgeyi veya ksm kapatarak izole eder.