Odkry fizyk

wiczenia i zadania dla szk ponadgimnazjalnych

Zakres podstawowy
Astronomia i grawitacja
1. Z daleka i z bliska
1.
POZNAJ SAMEGO SIEBIE
2.
a)
1 m = 10-6 m
b)
1 nm = 10-9 m
c)
1 km = 103 m

100 m = 10010-6 m = 10-4 m

0,1 m = 0,110-6 m = 10-7 m

100 nm = 10010-9 m = 10-7 m

0,1 nm = 0,110-9 m = 10-10 m

100 km = 100103 m = 105 m

0,1 km = 0,1103 m = 102 m

3.
pika/rotawirus:

0,2 m
2,9 10 6
9
70 10 m
Ziemia/pika:

13 10 6 m
65 10 6
0,2 m
Soce/Ziemia:

1,4 10 9 m
108
13 10 6 m
4.

n= 3
4

dp

)3

dp
0,2 m 3
2
= ( )3 = (
) 2,3 1019
9
dr 3
dr
70 10 m
( )
2

5.
promie atomu wodoru
redni rozmiar bakterii
rednica Ksiyca
masa Io ksiyca Jowisza
masa Ziemi
rednia odlego od Soca do Neptuna
odlego od Soca do Proximy Centauri
odlego z Ziemi do galaktyki Andromedy
wiek Wszechwiata

5,2910-11 m
10 m = 10-5 m
3470 km = 3,47106 m
8,931022 kg
61024 kg
30,07 j.a. = 4,51012 m
4,22 l.. = 41016 m
2 500 000 l.. = 2,41022 m
14 mld lat = 4,41017 s
1

6.
a)

1 000 000 2 5,29 10 11 m 0,1 mm

b)

1 000 000 100 10 9 m = 10 cm

c)

1 000 000 10 5 m = 10 m
d)

1 000 000 1,7 m = 1700 km

7.

n=

0,04 m
= 2 1013
15
2 10 m

a)

2 1013 10 10 m = 2000 m
b)

2 1013 10 7 m = 2000 km
c)

2 1013 1,7 m = 34 mld km

8.

n=

13 10 6 m
= 1010
0,0013 m

a)

1,4 10 8 m
= 1,4 cm
1010
b)

1,4 10 9 m
= 14 cm
1010
c)

120 000 l.s.

110 m ln km
1010

D. Amatorskie obserwacje astronomiczne

1.

2.

a)
Gwiazda Polarna znajduje si w rodku ukw zakrelanych przez gwiazdy.
b)
Naley narysowa kt o wierzchoku w Gwiedzie Polarnej i ramionach przechodzcych przez koce
uku zakrelanego przez ktr z gwiazd. Miara tego kta to okoo 20. Z proporcji:

t
24 h
=
O
20
360O

obliczamy, e zdjcie nawietlano przez t 80 minut.

3.

4.
Orion widoczny jest 12 grudnia o godz. 21.00. Wielka Niedwiedzica i Kasjopeja to gwiazdozbiory
niezachodzce (widoczne zawsze przez ca noc). Orze jest widoczny dla wszystkich dat oprcz
12 grudnia, godz. 21.00.
5.
24 grudnia 2012:
a)
Jowisz, Mars, take Ksiyc oraz gwiazdy wymienione w punkcie b.
b)
Capella (Wonica), Aldebaran (Byk), Wega (Lutnia), Deneb (abd)

2. Ukad Soneczny
1.
a) A, B, C;

b) A, C, D;

c) A, E;

d) A, E.

2.

Planet jest jedyny ruchomy obiekt.

4.
Podobna do Jowisza. wiadcz o tym rozmiar i masa tego ciaa, ktre s zblione do tych samych
parametrw wyznaczonych dla Jowisza.

5.
Rysunek przedstawia pooenie orbit Ziemi i Wenus. Kt midzy odcinkami Ziemia-Soce
i Ziemia-Wenus, ktry na ziemskim niebie rozdziela Soce i Wenus, nie moe przyj wartoci
wikszej ni okoo 46. Ziemia nie moe znale si pomidzy Socem a planet. Wenus (podobnie
jak Merkury) moe by widoczna z Ziemi tylko w pobliu Soca.
Analogiczny rysunek wykonany na przykad dla Marsa, ktry kry dalej od Soca ni Ziemia,
pokazuje, e kt moe przyj dowoln warto pomidzy 0 a 180. Mars (i inne planety
zewntrzne) mog by widoczne po przeciwnej stronie nieba ni Soce.

6.
Z rysunku powyej:

sin =

0,72 j.a.
1 j.a.

(stosunek promieni orbit planet)

46
Zadanie mona te rozwiza, rysujc wsprodkowe okrgi o promieniach 72 i 100 mm, zaznaczajc
kt i wyznaczajc jego miar ktomierzem.
7.
Poziomo: 3. SOCE, 4. PLUTON, 5. URAN, 7. KOPERNIK, 10. MARS, 12. ODGOS,
14. URAW, 15. CERES, 16. ZIEMIA;
Pionowo: 1. MERKURY, 2. GALILEUSZ, 3. SATURN, 6. NIE, 7. KOMETA, 8. KSIYC,
9. WOLSZCZAN, 11. JOWISZ, 13. GOGLE
Haso: Krzy Poudnia (gwiazdozbir, ktry umoliwia okrelanie kierunkw wiata na pkuli
poudniowej)

3. Ksiyc towarzysz Ziemi

1.

D Ksiyc si dopenia, czyli jest w pierwszej kwadrze.

C Ksiyc cienieje, czyli jest w ostatniej kwadrze.
2.
a) nw

b) pierwsza kwadra

c) penia

3.
Zaznaczono obszar, na ktrym widoczne jest zamienie cakowite (zamalowane), oraz obszar, na
ktrym mona zobaczy zamienie czciowe (zakreskowane).

4.
Soce wieci ca powierzchni. W fazie widoczne moe by tylko ciao niebieskie, ktre jest
owietlane przez rdo wiata (Soce). Widzimy wtedy cz powierzchni owietlonej, a nie
widzimy czci nieowietlonej.
5.
Wenus (krca bliej Soca ni Ziemia) moe znale si w takiej pozycji w stosunku do Ziemi
i Soca, e z naszej planety widoczna jest bardzo niewielka cz jej owietlonej powierzchni. Moe
ona nawet znale si na linii prostej midzy Socem a Ziemi. Wtedy dla obserwatora na Ziemi
Wenus jest w nowiu.
W przypadku Jowisza (krcego znacznie dalej od Soca ni Ziemia) obszar owietlony przez
Soce i obszar widoczny z naszej planety praktycznie zawsze si pokrywaj. Dlatego Jowisza
widzimy zawsze w peni lub w fazie niewiele od peni odbiegajcej.
6.

a)
Z twierdzenia Talesa obliczamy dugo cienia Ksiyca x dla maksymalnej odlegoci Ziemia-Soce:

x d maks
=
r
R

d r
x = maks =
R

1
152,10 10 6 km 3474 km
2
380 000 km
1
1 392 000 km
2

To mniej ni maksymalna odlego Ziemia-Ksiyc. Ksiyc moe wic nie sign cieniem naszej
planety. Zajdzie wtedy zamienie obrczkowe.

b)
Obliczamy dugo cienia Ksiyca dla minimalnej odlegoci Ziemia-Soce:

1
147,09 10 6 km 3474 km
d r
2
367 000 km
x = min =
1
R
1 392 000 km
2
Ksiyc musi znale si dalej od Ziemi ni wyznaczona warto x.

4. Gwiazdy i galaktyki
1.
a)

d=

550 10 6 km
3,7 j.a.
6 km
150 10
j.a.

b)
Wchonie Merkurego, Wenus, Ziemi i Marsa, ale nie signie do orbity, po ktrej kry Jowisz.
3.

Paralaksa geocentryczna to kt midzy dwoma odcinkami wychodzcymi ze rodka Marsa (lub

Neptuna): biegncym do rodka Ziemi i stycznym do powierzchni Ziemi.
Im dalej od Ziemi znajduje si planeta, tym jej paralaksa geocentryczna jest mniejsza.
4.
Gwiazda

Gwiazdozbir

pc

l..

bln km

Data

Wydarzenie

Aldebaran
Betelgeza
Polluks
Procjon
Rigel
Syriusz

Byk
Orion
Blinita
May Pies
Orion
Wielki Pies

20
125
10
3,3
250
2,5

65
410
33
11
815
8

620
3900
310
100
7700
77

1947
1605
1979
2001
1197
2004

1945 zakoczenie II wojny wiatowej

1609 wynalezienie lunety
1978 wybr Karola Wojtyy na papiea
2001 zamach na WTC
panowanie Leszka Biaego
2004 Polska w Unii Europejskiej

5.
Paralaksa heliocentryczna gwiazdy obserwowana z Saturna jest wiksza, poniewa promie orbity
Saturna jest okoo 10 razy wikszy od promienia orbity Ziemi.

6.

R
R+h
1
h=R(
1) = R 6400 km
sin

sin =

R promie Ziemi
Mona te zauway, e mamy do czynienia z trjktem rwnobocznym, w ktrym

h+R = 2 R

7.
Kt paralaksy geocentrycznej Ksiyca (do zmierzenia na rysunku) wynosi okoo 1.

5. Ruch krzywoliniowy
1.

Wszystkie wektory powinny mie tak sam dugo i by styczne do toru ruchu ciaa.
2.
a)

b)

3.

1
1
=
= 0,05 Hz
T 20 s
1
f =
= 5 Hz
0,2 s
1
1
T= =
= 0,1 s
f 10 Hz
1
T=
= 2,5 s
0,4 Hz
f =

Haso: KOO

10

4.
v=?
l = 2 cm
T = 60 s
r = l = 2 cm

s = 2 r = 2 2 cm 12,57 cm
s 12,57 cm
cm
m
v=
0,21
= 0,0021
T
60 s
s
s

5.

t 60 s
=
= 0,05 s
n 1200
1
1
f = =
= 20 Hz
T 0,05 s
d 0,6 m
m
v=
=
37,7
T
0,05 s
s

T=

6.
Gowa porusza si szybciej. Rnica prdkoci wynosi:

v = v glowa v nogi =

2 ( R + h) 2 R 2 h 2 1,7 m
mm
km

=
=
0,12
0,00045
T
T
T
s
h
86400 s

R promie Ziemi, h wzrost czowieka, T okres obrotu Ziemi

7.

24 h
=6h
4
2 ( R + h) 2 (6400 km + 10400 km)
km
v=
=
4,9
1
T
s
86400 s
4

T=

R promie Ziemi, h wysoko satelity nad powierzchni

6. Sia dorodkowa
1.

11

2.

a) zgodnie ze zwrotem dotychczasowej prdkoci (w prawo)

b) przeciwnie do zwrotu dotychczasowej prdkoci (w lewo)
c) prostopadle do prdkoci (w d)
3.
a) na samochd A, gdy porusza si po uku o mniejszym promieniu
b) na samochody A i C, gdy poruszay si po ukach o takich samych promieniach
c) inny by czas, przez jakim w obu przypadkach dziaaa sia dorodkowa
4.
sia dorodkowa

m v2
Fd =
=
r

1000 kg * (12,5
200 m

m 2
)
s = 781,25 N

5.

m v2
Fd =
~ v2
r
wartoci w tabeli: 0 N; 0,5 N; 2 N; 4,5 N; 8 N
TAK: zaleno rosnca (ale nie proporcjonalno prosta)

12

6.

m v2 1
Fd =
~
r
r
wartoci w tabeli: 32 N; 16 N; 8 N; 4 N; 2 N
TAK: zaleno malejca, proporcjonalno odwrotna
32

F [N]

30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2

r [m]
2

10

13

12

14

16

7.

m v2
Fd =
~m
r
wartoci w tabeli: 0 N; 4 N; 8 N; 12 N; 16 N
TAK: zaleno rosnca, proporcjonalno prosta

8.

F=

m v2
r

chc obliczy v (prdko)

v=

Fr
=
m

Fr
=
m K + mm

500 N 20 m
m
= 10
s
60 kg + 40 kg

w mianowniku suma mas Kamila i motoroweru

9.

F=

mv
=
r

m(

2 r 2
)
m 4 2 r2 4 2 m
T
=
=
r
r
rT2
T2

W kadym ze wzorw wystpuj inne wielkoci.

We wzorze znanym z podrcznika oprcz promienia r wystpuje take prdko v. Jeli promie
okrgu maleje przy staej prdkoci, to sia dorodkowa wzrasta.
We wzorze wyprowadzonym w tym zadaniu oprcz promienia r wystpuje take okres obiegu T. Jeli
promie okrgu wzrasta przy staym okresie obiegu, to sia dorodkowa rwnie si zwiksza.

14

7. Grawitacja
1.

F=

GM m 1
~ 2
r2
r

Ciar ciaa na powierzchni Ziemi:

F = 40 N

wektor 4 cm, w kierunku rodka Ziemi.

Ciar ciaa na wysokoci R:

F=

40 N
= 10 N
4

wektor 1 cm, w kierunku rodka Ziemi.

Ciar ciaa na wysokoci 2 R:

F=

40 N
4,4 N
9

wektor 4,4 mm, w kierunku rodka Ziemi.

2.
Sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci kul.
Skoro sia przycigania kul zmalaa 4 razy, to odlego midzy nimi musiaa wzrosn 2 razy
i wynosi 24 m.
Skoro sia przycigania kul wzrosa 9 razy, to odlego midzy nimi musiaa zmale
3 razy i wynosi 4 m.
3.

GM m
F=
=
r2

6,67 10

11

N m2
40 kg 3 10 6 kg
2
kg
8 10 9 N
2
(1000 m)

Tak niewielka sia raczej Jasia do szkoy nie zacignie.

15

4.

GM m
Fg ( R + h) 2
GM
GM
1 GM 1
m
a=
=
=
=
= 2 = g = 2,5 2
2
2
m
m
4 R
4
( R + h)
(2 R)
s
Gdzie: M masa Ziemi, m masa ciaa, R promie Ziemi, h = R pocztkowa wysoko, g
przyspieszenie na powierzchni Ziemi.
W trakcie spadania przyspieszenie ciaa ronie a do g przy powierzchni Ziemi.
5.

rmin = 5,2 j.a 1 j.a. = 4,2 j.a. = 630 10 9 m = 630 000 000 km
rmax = 5,2 j.a + 1 j.a. = 6,2 j.a. = 930 10 9 m = 930 000 000 km

G MJ MZ
8,82 1017 N
2
rmax
G MJ MZ
=
19,2 1017 N
2
rmin

Fmin =
Fmax

Podstawiono masy Ziemi i Jowisza:

M Z = 6 10 24 kg
M J = 317,8 M Z
6.
Fg = ?
d = 2 cm
rk = 1 cm

4
rk3 4,19 cm 3
3
m = V = 46,1 g = 0,0461 kg

V =

r = 2 cm = 0,02 m

Gmm
3,54 10 10 N
2
r

F=
7.

Gmm
d2

F=

wyznaczamy odlego kul:

G m2
0,82 m
F

d=

stalowa kula o masie m = 100 ton ma promie r, ktry obliczymy, znajc gsto stali () i korzystajc
ze wzoru na objto kuli:

V=

4
m
r3 =
3

r=3

3m
1,44 m
4

Dwie takie kule nie mog zbliy si na odlego mniejsz ni ich podwojony promie, czyli 2,88 m.

16

8.

d
4
G [ ( ) 3 ]2
Gmm
2
3
2
F=
=
=
G d 4 2
36
d2
d2
zaleno rosnca, nie jest proporcjonalnoci prost

8. Sia grawitacji jako sia dorodkowa

1.

17

2.

3.
silniej (2,5 razy) przycigany jest Mars.

G MS MM
FM
rM2
M
r
1
=
= M ( N )2 =
20 2 = 2,5
G MS MN
FN
M N rM
160
2
rN
MS masa Soca
4.
Sia F2 jest okoo 3600 razy wiksza od siy F1.

G MZ MK
F2
384 000 km 2
r
R2
=
= ( )2 = (
) 3600
F1 G M Z M K
R
6400 km
r2
R promie Ziemi, r odlego Ziemia-Ksiyc
5.

18

9. Loty kosmiczne
2.
a)

v=

384 000 km
km
1
370 000 s
s

b)
sygna radiowy:

t=

384 000 km
1,3 s
km
300 000
s

rower:

t=

384 000 km
19 000 h 2,2 lat
km
20
h

3.
a)

T=

2 ( R + h)
GM
R+h

= 2

( R + h) 3
= 2
GM

(6,4 10 6 m + 0,35 10 6 m) 3
5500 s 92 min
2
11 N m
24
6,67 10
6 10 kg
kg 2

R, M promie i masa Ziemi, h wysoko orbity

b)
lata budowy tacji oraz jej masa
4.
r = 2600 km + 6400 km = 9000 km = 9106 m

GM m
r2
m v2
Fd =
r
G M m m v2
=
r
r2

Fg =

N m2
6 10 24 kg
GM
kg 2
m
v=
=
6670
6
r
s
9 10 m
6
s = 2 r = 56,5 10 m = 56 500 km
s
T = 8480 s 2,36 h
v
6,67 10 11

5.

v=

G MK
=
r

N m2
7,35 10 22 kg
2
kg
m
1680
1 737 000 m
s

6,67 10 11

19

6.

v=

T=

GM
=
r

GM
R+h

2 ( R + h)
= 2
v

( R + h) 3
GM

20

10. Trzecie prawo Keplera

1.
Satelita geostacjonarny znajduje si stale nad tym samym punktem na powierzchni Ziemi.

2.
b) Quito; to miasto znajduje si praktycznie na rwniku, a satelity geostacjonarne wanie nad
rwnikiem s zawieszone.
3.
III prawo Keplera dla Saturna i Ziemi:
3
3
a Saturna
a Ziemi
=
2
2
TSaturna
TZiemi

TSaturna = TZiemi

a Saturna 3
10 j.a. 3
) = 1 rok (
) 32 lata
a Ziemi
1 j.a.

4.
III prawo Keplera dla Jowisza i Ziemi:
3
3
a Jowisza
a Ziemi
=
2
2
TJowisza
TZiemi

a Jowisza = a Ziemi

TJowisza 2
12 lat 2
) = 1 j..a. 3 (
) 5,2 j.a.
TZiemi
1 rok

5.
III prawo Keplera dla satelity o okresie obiegu 4 godziny i satelity geostacjonarnego:
3
( R + h) 3 ( R + hg )
=
T2
Tg2

h = ( R + hg ) 3 (

4h 2
T 2
) R = (6400 km + 35600 km) 3 (
) 6400 km 6320 km
Tg
24 h

R promie Ziemi, Tg i hg odnosz si do satelity geostacjonarnego

21

6.
Z III prawa Keplera dla Io i kadego z ksiycw:

a Europa = a Io

TGanimedes = TIo
TKallisto = TIo

TEuropy
TIo

(
(

) 2 670 tys. km

aGanimedes 3
) 7,3 d
a Io

a Kallisto 3
) 17,0 d
a Io

8.
Soce moe stale zasania planetoid, ktra kry wok niego po orbicie o promieniu rwnym
promieniowi orbity Ziemi i znajduje si po przeciwnej stronie Soca ni Ziemia. Planetoida nie moe
uderzy w Ziemi.

22

11. Ciar i niewako

1.
Sia przycigania Ziemi jest w kadym przypadku taka sama i wynosi 800 N (wektor o dugoci 2 cm
skierowany w d).
Sia nacisku na wag w kadym przypadku jest skierowana w d.
a)

FN = m g m a = 800 N 160 N = 640 N

wektor o dugoci 1,6 cm

m' =

FN
= 64 kg
g

b)

FN = m g = 800 N
wektor o dugoci 2 cm

m' =

FN
= 80 kg
g

c)

FN = m g + m a = 800 N + 400 N = 1200 N

wektor o dugoci 3 cm

m' =

FN
= 120 kg
g

d)

FN = m g + m a = 800 N + 160 N = 960 N

wektor o dugoci 2,4 cm

m' =

FN
= 96 kg
g

e)

FN = m g = 800 N
wektor o dugoci 2 cm

m' =

FN
= 80 kg
g

f)

FN = m g m a = 800 N 400 N = 400 N

wektor o dugoci 1 cm

m' =

FN
= 40 kg
g

23

24

2.
a)

m
2
F
m g+ma
a
m' = N =
= m (1 + ) = 70 kg (1 + s ) = 280 kg
m
g
g
g
10 2
s
30

b)

m
2
F
ma
a
m' = N =
= m = 70 kg s = 210 kg
m
g
g
g
10 2
s
30

3.
m = 50 kg
m = 40 kg
Q = 500 N

FW = m' g = 40 kg 10

m
= 400 N
s2

F = Q FW = 100 N

a=

F 100 N
m
=
=2 2
m 50 kg
s

winda ruszya w d
4.
winda stoi: 60 kg (zdarzenie pewne, waga wskazuje rzeczywist mas)
winda jedzie ze sta prdkoci: 60 kg (zdarzenie pewne, waga wskazuje rzeczywist mas)
winda przyspiesza, jadc w d: 50 kg (zdarzenie moliwe, winda wskazuje mniej ni 60 kg)
winda hamuje, jadc w d: 70 kg (zdarzenie moliwe, winda wskazuje wicej ni 60 kg)
winda przyspiesza, jadc w gr: 70 kg (zdarzenie moliwe, winda wskazuje wicej ni 60 kg)
winda hamuje, jadc w gr: 50 kg (zdarzenie moliwe, winda wskazuje mniej ni 60 kg)
5.
Uczestnicy wyprawy na Ksiyc odczuwaj niewako przez cay czas trwania lotu, jeli tylko silniki
pojazdu s wyczone. Jedynymi siami, jakie na nich dziaaj, s wtedy rosnce przyciganie
Ksiyca i malejce przyciganie Ziemi. Poruszaj si tak, jakby swobodnie spadali wraz z ca
rakiet.
Autor powieci bdnie stwierdzi, e stan niewakoci odczuwany jest jedynie w miejscu, w ktrym
siy przycigania Ziemi i Ksiyca maj takie same wartoci.

Powtrzenie
1.
w kolejnych kratkach: 2 (nw), 1 (pierwsza kwadra), 4 (penia), 3 (ostatnia kwadra)
2.
a) zamienie Ksiyca
b) nigdy
c) zamienie Soca

25

3.
B
4.
C
5.
a) D
b) B
c) C
d) A
6.
A
7.
D

f =

1
1
1
=
=
Hz
T 40 s 40

8.
B

v=

s 500 m
m
=
= 12,5
T
40 s
s

9.

m v2
F=
=
r

s
m ( )2
T = 2 m s = 2 80 kg 500 m 157 N
s
T2
(40 s ) 2
2

10.
B
Sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci. Aby sia zwikszya si 4 razy, odlego
cia musi si zmniejszy 2 razy.
11.
D
Sia przycigania samolotu przez Ziemi jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci od
rodka planety, nie od jej powierzchni. Odlego od rodka Ziemi zwikszya si nieznacznie (1 km
przy okoo 6400 km promienia planety), wic nieznacznie zmniejszya si sia dziaajca na samolot.
12.

v=

2 ( R + h) 2 (6400 km + 3000 km)

km
=
6,56
T
2,5 3600 s
s

26

13.
Ze wzoru na prdko na orbicie koowej:

v=
T=

GM
=
r

N m2
6 10 24 kg
2
kg
m
7560
6 400 000 m + 600 000 m
s

6,67 10 11

GM
=
R+h

2 ( R + h)
= 2
v

( R + h) 3
5800 s 97 min
GM

14.
C
III prawo Keplera:

a 3 a 03
=
T 2 T02

T = T0

a 3
) = T0
a0

4 3 = 8 T0

15.
Poziomo: 4. PLANETA, 8. SATELITA, 9. METEORYT, 10. AGENCI, 11. GRAWITACJA,
12. PROTON, 13. KAROWATA, 14. SYRIUSZ
Pionowo: 1. GALAKTYKA, 2. SATURN, 3. GEOSTACJONARNY, 5. PLANETOIDA,
6. ZAMIENIE, 7. PENIA, 12. POWOLI
Haso: PAS KUIPERA (obszar za orbit Neptuna, w ktrym kry wiele maych cia niebieskich,
planetoid).

Fizyka atomowa
12. Efekt fotoelektryczny
1.
Czstotliwo mona obliczy ze wzoru:

f =

Energia fotonu (w dulach):

E [J ] =

hc

=h f

Aby przeliczy energi na elektronowolty, dzielimy jej warto przez adunek elementarny:

E [eV ] =
wiato
czerwone
te
zielone
niebieskie
ultrafiolet

E [J ]
1,6 10 19 C
[nm]
740
580
520
450
100

f [THz]
405
517
577
667
3000

E [eV]
1,7
2,1
2,4
2,8
12,4
27

2.
Efekt fotoelektryczny wywoywany jest przez fotony o energiach wikszych od pracy wyjcia, std:
a) praca wyjcia potasu: 2,3 eV, efekt: wiato zielone, niebieskie i UV;
b) praca wyjcia sodu: 2,75 eV, efekt: wiato niebieskie i UV;
c) praca wyjcia miedzi: 4,65 eV, efekt: UV.
3.
wiato biae jest mieszanin wszystkich barw wiata widzialnego. Najwiksz energi (okoo
3,3 eV) maj fotony wiata fioletowego. wiato biae wywouje efekt fotoelektryczny, jeli
wywouje go wiato fioletowe. Efekt zachodzi wic dla metali, ktrych praca wyjcia jest mniejsza od
okoo 3,3 eV, std:
a) tak
b) tak
c) nie

4.
Jeli wiato te wywouje efekt fotoelektryczny, to wywouje go take wiato zoone z fotonw
o wyszej energii (niebieskie). wiato biae zawiera fotony niebieskie, wic rwnie wywouje to
zjawisko. Fotony wiata czerwonego maj mniejsz energi ni fotony wiata tego. Nie mona
stwierdzi, czy jest ona wiksza czy mniejsza od pracy wyjcia metalu.
a) C
b) A
c) A
5.
Staa Plancka w jednostkach eVs:

hc
=
=
W

4,14 10 15 eV s 3 10 8
5,1 eV

m
s 244 nm

6.

W=

hc

4,14 10 15 eV s 3 10 8
300 10 9 m

m
s 4,14 eV

7.
Dla niebieskiego. Energia kinetyczna wybitego elektronu to rnica midzy energi padajcego fotonu
a prac wyjcia. Fotony wiata niebieskiego maj wiksz energi ni fotony wiata zielonego. Trac
tak sam ilo energii na wybicie elektronu. W przypadku wiata niebieskiego wiksza ilo energii
fotonu zamienia si w energi kinetyczn elektronu. Wiksza jest energia kinetyczna wybitej czstki,
a wic i jej prdko.
8.

= 450 nm = 450 10 9 m
m
s = 6,67 1014 Hz
f = =
9
450 10 m
E f = h f = 6,63 10 34 J s 6,67 10 11 Hz = 4,42 1019 J = 2,76 eV
c

3 10 8

E k = E f W = 2,76 eV 2,16 eV = 0,6 eV = 9,6 10 20 J

28

me v2
2
2 Ek
me

Ek =

v=

2 9,6 10 20 J
m
km
4,6 10 5 = 460
31
s
s
9,11 10 kg

v=
9.

3,75 eV
W
=
9,1 1014 Hz
15
h 4,14 10 eV s

f =

Jeli foton ma energi rwn pracy wyjcia, to uwolniony elektron ma zerow energi kinetyczn,
a wic i zerow prdko.

v=0

10.
Praca wyjcia:

W = 2,59 eV = 4,14 10 19 J
Ek = E f W
me v 2 h c
=
W
2

2 hc
2
(
W ) =
(
me
9,11 10 31 kg

v=

6,63 10 34 J s 3 10 8
200 10 9 m

11.

n=

Pt
hc

Pt
hc

0,25 20 W 1 s 580 10 9 m
1,5 1019
m
6,63 10 34 J s 3 10 8
s

12.
B

Ek ( f ) = E f ( f ) W = h f W
Rosnc funkcja liniowa o miejscu zerowym:

f0 =

W
h

29

m
s 4,14 10 19 J ) 1,1 10 6 m
s

13.
Wykres dla pracy wyjcia W = 2,5 eV

13. Promieniowanie cia

1.
a) A. C;

b) B, D

2.
wiato bardziej zblione do sonecznego wytwarza wietlwka z wykresu b, poniewa jej widmo
ksztatem i rozkadem energii przypomina widmo Soca.
3.

1 =

hc
=
E1

hc
2 =
=
E2

4,14 10 15 eV s 3 10 8
4,9 eV
4,14 10 15 eV s 3 10 8
6,7 eV

m
s 254 nm
m
s 186 nm

S to fotony promieniowania nadfioletowego, niewidocznego dla oka czowieka. Zadaniem

luminoforu jest zamiana fotonw ultrafioletowych na fotony o wikszej dugoci fali, z zakresu
wiata widzialnego.
4.

E=

hc

= 13,6 eV (

1
1
2)
2
n
k

a)

1 =

hc
103 nm
1 1
13,6 eV ( 2 2 )
1 3

30

b)

2 =

hc
487 nm
1
1
13,6 eV ( 2 2 )
2
4

5.

6.
Hel wystpuje na Ziemi w ladowych ilociach. Jest gazem szlachetnym, nie wchodzi w reakcje
chemiczne. Zaobserwowano go w widmie Soca w 1868 r. Do dugo uwaano, e hel nie wystpuje
na Ziemi. Zanegowano to w 1895 r.
7.
W widmie brakuje wiata zielonego. Nie jest ono pochaniane przez rolin (o czym wiadczy zielony
kolor lici). wiato innej barwy jest pochaniane. Wyeliminowanie zielonej barwy z widma
w minimalny sposb wpywa na rozwj roliny.

14. Atom wodoru

1.
Poziomo: 1. POCHANIANIE, 6. BOHR, 7. ORBITA, 8. PLANCK, 9. EMISJA;
Pionowo: 1. PROTON, 2. CZTERY, 3. ATOM, 4. ABSORPCJA, 5. ELEKTRON;
Haso: SPEKTROSKOPIA
2.
C<A<B
3.
Promie orbity moe by rwny jedynie r1 pomnoonemu przez kwadrat liczby naturalnej (na
przykad 4, 9, 16...).
TAK:
b) bo 36 = 62
d) bo 212 pm = 22 53 pm
f) bo 5,3 nm = 5300 pm = 102 53 pm
4.
a) emisja fotonu (przejcie na nisz orbit)
b) absorpcja fotonu (przejcie na wysz orbit)
c) emisja fotonu
5.
Z warunku, ktry musi spenia moment pdu elektronu:

J = r me v = n

h
2

naley wyznaczy r, promie orbity elektronu:

r=

nh
2 v me
31

i podstawi do rwnania wynikajcego z tego, e si dorodkow dla krcego wok protonu

elektronu jest sia Coulomba:

k e 2 me v 2
=
r
r2
Po przeksztaceniach:

v=

1 2 k e2 1

=
n
h
2

N m2
(1,6 10 19 C ) 2
2
m
km
C
1,1 10 6 = 1100
34
s
s
6,63 10 J s

2 8,99 10 9

6.
2
k e2
9 N m
8
,
99

10
(1,6 10 19 C ) 2
2
2
2
Fe
k
e
C
r
n=
=
=
=
2,3 10 39
2
Fg G m p m e G m p m e
Nm
6,67 10 11
1,67 10 27 kg 9,11 10 31 kg
2
2
kg
r

d = 2,3 10 39 1,5 10 15 m 3,5 10 24 m 360 10 6 lat sw.

To wicej ni rednica naszej galaktyki, Drogi Mlecznej.
7.
Wyprowadzenie w zadaniu 5.

8.
Dugo orbity elektronu:

s = 2 r1 = 2 5,3 10 11 m 3,3 10 10 m
Prdko elektronu na pierwszej orbicie:

N m2
2 8,99 10
(1,6 10 19 C ) 2
2
1 2 k e2 1
m
C
v=
=
2,2 10 6
34
n
h
1
s
6,63 10 J s
9

Czas obiegu jdra:

T=

s
= 1,5 10 16 s
v

Natenie prdu:

I=

q e 1,6 10 19 C
= =
0,0011 A = 1,1 mA
t T 1,5 10 16 s

32

15. Jak powstaje widmo wodoru

1.
Dozwolone energie elektronu wyraaj si wzorem:

En =

1
E1
n2

gdzie E1 = 13,6 eV to energia na pierwszej orbicie, a n jest liczb naturaln.

TAK:
c) bo 4 = 22, n = 2
e) bo n = 10 i

0,136 eV =

1
13,6 eV
10 2

2.
a) SERIA 1; PREK 4
b) SERIA 1; PREK 5
c) elektron przechodzi z 4. orbity na 3. orbit
3.
8 sposobw:
1 foton (5
1)
2 fotony (5
2
1, 5
3
1, 5
4
1)
3 fotony (5
3
2
1, 5
4
2
1, 5
4
3
1)
4 fotony (5
4
3
2
1)
4.

Ef =

hc

= E1 (

1
1
2)
2
2
6

gdzie E1 = 13,6 eV

hc
411 nm
1
1
E1 ( 2 2 )
2
6

5.

hc
1880 nm
1
1
E1 ( 2 2 )
3
4

6.

1 1
E = E1 ( 2 2 )
1
n
E1
13,6 eV
n=
=
=4
E1 E
13,6 eV 12,75 eV
7.
Przechodzc z orbity o numerze n na orbit k, elektron emituje foton o energii speniajcej warunek:

Ef =

hc

= E1 (

1
1
2)
2
k
n

gdzie E1 = 13,6 eV = 2,1810-18 J

33

m
hc
1
1
s 0,1875
2 =
=
2
9
18
E1 487 10 m 2,18 10 J
k
n
6,63 10 34 J s 3 10 8

Naley znale dwie liczby naturalne n, k, ktre speniaj ten warunek. S to:
n=2
k=4
Elektron przeskoczy z orbity 4. na orbit 2.

D. Fale czy czstki? Czstki czy fale?

1.
I Jedni i drudzy mieli w pewnej mierze racj. W niektrych sytuacjach wiato zachowuje si jak
czstka, a w innych jak fala. Nazywamy to dualizmem korpuskularno-falowym.
2.
o falowej: dyfrakcja wiata, interferencja wiata
o korpuskularnej: efekt fotoelektryczny
nie rozstrzygaj: odbicie wiata, ogrzewanie owietlanej powierzchni
3.
a)

h
h
=
=
p mv

6,63 10 34 J s
9,11 10 31 kg 10 6

m
s

7,3 10 10 m 7 d H

b)

6,63 10 34 J s
m
1,67 10 27 kg 10 6
s

4 10 13 m 130 d p

c)

6,63 10 34 J s
=
6,6 10 31 m
m
0,0001 kg 10
s
d)

6,63 10 34 J s
1,1 10 35 m
m
0,7 kg 83
s

e)

6,63 10 34 J s
1,3 10 36 m
m
12 kg 42
s

4.

d = dH

dH
10 10 m
= 10 10 m
1,5 1010 m
d psz
6,6 10 31 m

to jedna dziesita odlegoci Ziemia-Soce

34

6.

h
h
= =

p mO 2 v

6,63 10 34 J s
5,3 10 26 kg 400

m
s

3,1 10 11 m

D. Jak dziaa laser

1.
a) zbiena (skreli obrazek z prawej)
b) jednobarwne (skreli obrazek z lewej)
2.
a) jednobarwne, ale niespjne
b) niejednobarwne
c) laserowe: jednobarwne i spjne

3.

Z twierdzenia Talesa obliczamy d0 szeroko wizki opuszczajcej laser:

1m
25 m
=
3 mm d 0 27 mm d 0
czyli:

d 0 = 2 mm
Zapisujemy twierdzenie Talesa dla innych odcinkw:

500 m
1m
=
d d 0 3 mm d 0
Std szukana szeroko wizki:

d = 502 mm

4.
Zjawisko emisji wymuszonej zachodzi wtedy, gdy foton uderza w atom C, poniewa jest to atom w
stanie wzbudzonym; w wyniku zderzenia elektron spadnie na niszy poziom, emitujc identyczny
foton.
5.
c, d i f
35

Powtrzenie
1.
a) B, C
Fotony wiata niebieskiego i fioletowego maj energie wiksze od fotonw wiata zielonego. Na
pewno wywoaj zjawisko.
b) A
Fotony wiata czerwonego maj mniejsz energi ni fotony wiata zielonego. Efekt fotoelektryczny
wywoaj, jeli ich energia jest mimo to wiksza od pracy wyjcia tego metalu.
2.
a) TAK
b) NIE
Energia fotonu jest wprost proporcjonalna do czstotliwoci. Dugo fali jest odwrotnie
proporcjonalna do czstotliwoci.
3.
B

m
c
s = 5 1014 Hz
f = =
9
600 10 m
3 10 8

4.
B

E = h f = 4,14 10 15 eV s 2 1014 Hz = 0,828 eV

5.
A
Zjawisko fotoelektryczne nie zachodzi, jeli energia padajcych fotonw jest mniejsza od pracy
wyjcia metalu.
6.
Praca wyjcia strontu:

W = 2,59 eV = 4,14 10 19 J
W zjawisku fotoelektrycznym:

Ek = E f W
me v 2 h c
=
W
2

v=

2 hc
2
(
W ) =
(
me
9,11 10 31 kg

6,63 10 34 J s 3 10 8
400 10 9 m

7.
pierwsze widmo: B, D
drugie widmo: A, C
8.
TAK: a, b, c
9.
C
36

m
s 4,14 10 19 J ) 430 km
s

10.
C
11.
B
12.

E f = h f = E1 (

1
1
2)
2
3
5

gdzie

E1 = 13,6 eV = 2,18 10 18 J
1
1
1
1
E1 ( 2 2 ) 2,18 10 18 J ( 2 2 )
3
5 =
3
5 2,33 1014 Hz
f =
34
h
6,63 10 J s

13.

h
h
=
=
p mv

6,63 10 34 J s
m
1,67 10 27 kg 1000
s

4 10 10 m

14.
TAK: b, c
15.
C

Fizyka jdrowa
16. Jdro atomowe
1.
Liczba protonw w jdrze rwna jest liczbie atomowej.
Liczba masowa to suma liczby protonw i liczby neutronw w jdrze.
Pierwiastek Symbol
Liczba
Liczba
Liczba
protonw
neutronw
atomowa
2
wodr (deuter)
1
1
1
H

Liczba masowa
2

potas

1
40
19

19

21

19

40

platyna

195
78

Pt

78

117

78

195

rt

200
80

Hg

80

120

80

200

bar

138
56

Ba

56

82

56

138

tor

232
90

90

142

90

232

Th

37

2.

Liczba protonw w jdrze jest rwna liczbie elektronw krcych wok jdra.
1
a) protonw: 1, neutronw: 0, elektronw: 1, atomowa: 1, masowa: 1, pierwiastek: wodr, 1 H
4
b) protonw: 2, neutronw: 2, elektronw: 2, atomowa: 2, masowa: 4, pierwiastek: hel, 2 He

c) protonw: 3, neutronw: 4, elektronw: 3, atomowa: 3, masowa: 7, pierwiastek: lit,

7
3

Li

3.
Na (sd), Si (krzem), Cl (chlor), Cl (chlor)
Izotopy tego samego pierwiastka maj tak sam liczb atomow.

4.
Siy odpychania elektrostatycznego jder metali nie s jedynymi siami dziaajcymi w krysztaach.
Wystpuj jeszcze przycigajce siy zwizane z obecnoci elektronw ujemnych elektrycznie.
5.
Nie ma racji (skoro jdra si jednak nie cz). Siy przycigania jdrowego midzy protonami
i neutronami dziaaj tylko na bardzo mae odlegoci, porwnywalne z rozmiarami tych jder. Gdy
jdra s w wikszej odlegoci, od si jdrowych znacznie silniejsze s siy odpychania
elektrostatycznego. Z tego powodu dwa jdra tlenu tworzce czsteczk nie mog si do siebie zbliy
na odlego umoliwiajc poczenie.
6.

r = r0 3 56 4,6 10 15 m
7.

38

8.

4
(r0
3

3
A)3
VJ
r 3 12
f =
=
= ( 0 12 ) 3 6 10 14
Va 4
70 10 m
(70 10 12 m) 3
3

9.

m
4
r03
3

1,66 10 27 kg
4
(1,2 10 15 m) 3
3

2,3 1017

kg
g
= 2,3 1014
3
m
cm 3

To gsto porwnywalna z gstoci gwiazd neutronowych.

17. Promieniowanie jdrowe

1.
Promieniowanie zatrzymywane jest przez papier, promieniowanie przez cegy.
Promieniowanie jest w stanie przenikn przez metal, z ktrego zbudowano szaf pancern.
2.
TAK: c, d, e, f
W prni rozchodzi si promieniowanie elektromagnetyczne (wiato). Mog j przemierza czstki
(, , ). Nie rozchodzi si w niej dwik (take ultradwiki).
3.
a) beta (czstki o adunku ujemnym), elektroskop rozadowa si
b) alfa (czstki o adunku dodatnim), elektroskop dodatkowo si naadowa
4.
a) zdanie nieprawdziwe
b) nie mona tego stwierdzi
c) nie mona tego stwierdzi
5.
od 6000 do 16 000 razy
6.
a)

n = V I = 30 m 2 3 m 10 10

rozpadw
2700 s 24 10 6 rozpadw
s

8.
Bydgoszcz, Krakw, Rzeszw, Jelenia Gra
10.

E 35 10 9

Gy
75 kg 8760 h 0,02 J
h

39

18. Reakcje jdrowe

1.
239
94

235
4
Pu
92 U + 2 He

241
94

241
0
Pu
95 Am + 1 e

2.

140
4
Nd
58 Ce + 2 He

144
60

3
0
H
2 He+ 1 e

3
1
40
19

40
0
K
20 Ca + 1 e

250
4
Es
97 Bk + 2 He

254
99

3.
1. ROZPAD, 2. HEL, 3. BETA, 4. GAMMA, 5. IZOTOP, 6. NEUTRON, 7. PLUTON
Haso: M. SKODOWSKA-CURIE
4.
a) beta
40
19

40
0
K
20 Ca + 1 e

b) o liczbie masowej 40
c)

n = 4000

rozpadw
31 536 000 s 126 10 9 rozpadw
s

5.
198
80

Hg

198
80

1
Hg 197
80 Hg + 0 n

197
80

+
197
0 +
Hg
79 Au + 1 e

6.
platyna:
191
77

Ir + 01 n 192
77 Ir

192
77

0
Ir 192
78 Pt + 1 e

7.
14
7

N + 01 n 146 C+ 11 H

8.
238
92

234
4
U
90Th + 2 He

234
90

234
Th
91 Pa + e

234
91

234
Pa
92 U + e

40

9.
a)
Literami i oznaczmy liczb przemian o tych samych nazwach. Rozpad zmniejsza liczb masow
o 4, a atomow o 2. Rozpad zwiksza liczb atomow o 1 i nie zmienia liczby masowej. Mona
wic zapisa:
ze wzgldu na liczb masow:

241 4 = 209

ze wzgldu na liczb atomow:

93 2 + = 83

Ukad rwna ma rozwizanie:

=8
=6

b) nie mona, kolejno moe by dowolna

10.
n liczba przemian alfa w zadaniu
liczba atomowa oowiu to 82
Liczby atomowe jder w rozpadach alfa speniaj warunek:

88 2 n = 82

czyli:

n =3

Liczba masowa jdra oowiu:

A = 226 4 n = 214

ostatecznie otrzymujemy:

214
82

Pb

19. Czas poowicznego rozpadu

1.
a) okoo 71% (z wykresu)
b) po okoo 1,75T = 17,5 minuty
2.
czas poowicznego rozpadu T = 1600 lat

a) okoo 65% (1000 lat to 0,625T)

b) po okoo 2150 lat (1,35T)
3.
a) po 8 dniach (2 czasach poowicznego rozpadu) 25%

1
100 % ( ) 2 = 25 %
2
41

po 24 dniach (6 czasach poowicznego rozpadu) okoo 1,6 %

1
100 % ( ) 6 1,6 %
2
b) po 20 dniach (5 czasach poowicznego rozpadu)

n
1
n 0 ( )5 = 0
2
32
c) radon w mieszkaniach jest wci uzupeniany, przenika do domw gwnie z gleby
4.

m = m0 2

t
T

= 200 g 2

1700 lat
5730 lat

160 g

5.

m = m0 2

t
T

wiek drzwi:

m0
10 12
t = T log 2
= 5730 lat log 2
900 lat
m
9 10 13
Zadanie mona te rozwiza, odczytujc odpowiedni warto z wykresu opisujcego rozpad
promieniotwrczy. Wiedzc, jak czci pocztkowej iloci wgla jest cz pozostaa:

9 10 13
= 0,9
10 12
mona stwierdzi, e odpowiada to 0,15 czasu poowicznego rozpadu wgla-14, czyli okoo 900 lat.

6.
Tak, ale jest to trudniejsze ni w przypadku substancji organicznych. Stalowy miecz skada si
z elaza i niewielkiej iloci stopionego z nim wgla. Mona prbowa wnioskowa na temat wieku
miecza na podstawie promieniotwrczoci tej domieszki.
7.
Czas poowicznego rozpadu potasu-40 to ponad miliard lat. W badanych prbkach archeologicznych
(o wieku rzdu tysica lat) bardzo niewielka cz tego pierwiastka ulega rozpadowi i pomiar wieku
metod rozpadw promieniotwrczych jest obarczony duym bdem. Do pomiaru wieku prbki
naley wykorzysta pierwiastek, ktrego czas poowicznego rozpadu jest porwnywalny z wiekiem
prbki.
8.
Czas poowicznego rozpadu jodu-131 wynosi T = 8 dni. Z wykresw mona odczyta: aby
z pocztkowej prbki pozostao 2%, potrzeba czasu okoo 5,5 razy duszego, czyli okoo 45 dni.
9.
Czas poowicznego rozpadu boru-12 wynosi T = 0,02 s. Czas 0,11 s jest 5,5 razy duszy. Z oblicze
podobnych do tych w zadaniu 8. wynika, e po takim czasie pozostaje okoo 2% pocztkowej liczby
jder.

42

20. Energia jdrowa

1.

2.
239
94

137
1
Pu + 01 n 100
42 Mo + 52Te +3 0 n

3.
Im wiksza jest liczba jader uranu (drzew), tym atwiej trafi w ktre z nich neutronem (czyli
odpowiednikiem pocisku). Reakcja acuchowa moe zaj tylko wtedy, gdy jder uranu jest
odpowiednio duo (las jest odpowiednio gsty i rozlegy).
4.

2
1

H + 31 H 42 He+ 01 n

5.
Masa dostarczonego wgla:

m = 5 50 40 t = 10 000 t

Odpowiadajca masa paliwa jdrowego:

m' =

10 000 t
= 5 kg
2 000 000

21. Deficyt masy

1.
a) na lewej szalce: 4 nukleony (2 protony i 2 neutrony), na prawej jdro helu
b) na lewej szalce: jdro uranu, na prawej produkty rozbicia
2.
Liczba protonw w jdrze: 88
Liczba neutronw w jdrze: 226 88 = 138
Masa pojedynczego protonu: 1,00728 u = 1,6726210-27 kg
Masa pojedynczego neutronu: 1,00866 u = 1,6749310-27 kg
43

czna masa skadnikw:

m = 88 1,00728 u + 138 1,00866 u = 227,84 u = 3,7833 10 25 kg

Masa jdra radu:

m' = 226,03 u = 3,7533 10 25 kg

Deficyt masy:

m = m m' = 1,8057 u = 3 10 27 kg
Energia wizania:

E = m c 2 2,7 10 10 J 1700 MeV

3.
a)

E = m c 2 10 4 kg (3 10 8

m 2
) = 9 1012 J
s

b)

t=

E
4,5 10 9 s 140 lat
P

4.
Energi wyraamy na dwa sposoby:

E = m c2 = P t
P t 0,2 20 W 3600 s
m=
=
1,6 10 13 kg
2
m
c
(3 10 8 ) 2
s
5.

E = m c2
m=

E
3,8 10 26 J
=
4,2 10 9 kg
2
m
c
(3 10 8 ) 2
s

6.
2
Masa 1 H : 3,344510-27 kg
4

Masa 2 He : 6,646510-27 kg
Masa jder przed reakcj: 6,68910-27 kg
Masa jdra powstaego w reakcji: 6,646510-27 kg
Rnica mas przed i po reakcji: 4,251310-29 kg

4,2513 10 29 kg
f =
0,0064
6,689 10 27 kg

m = f 0 , 03 g = 1, 91 10 7 kg
E = m c 2 17 10 9 J

44

D. ycie Soca
1.

Punkt D naley zaznaczy okoo 1,3 mm, a punkt E 0,04 mm od prawego koca odcinka.
2.
C

r = rz

rz
6,4 10 6 m
= 6,4 10 6 m
60 km
rs
7 10 8 m

3.
przemiana wodoru w hel (obecne Soce)

przemiana helu w wgiel (czerwony olbrzym)

biay karze (brak reakcji termojdrowych, stopniowe stygnicie)

czarny karze (brak reakcji termojdrowych, gwiazda przestaje wieci)
4.

t=

E m cs
=
=
P
P

6 1012 kg 3,3 10 7
3,8 10 W
26

J
kg

5,2 10 7 s

D. ycie gwiazd kosmiczna menaeria

1.
a) obok gazowy
gwiazda podobna do dzisiejszego Soca
biay karze
gwiazda przestaje
wieci
b) obok gazowy
gwiazda podobna do dzisiejszego Soca
czerwony olbrzym
biay karze

gwiazda przestaje wieci
c) obok gazowy
gwiazda podobna do dzisiejszego Soca
czerwony olbrzym
tworz si
kolejne pierwiastki
wybuch supernowej
gwiazda neutronowa lub czarna dziura
gwiazda
przestaje wieci
2.
a)

n=

14 10 9 lat
1500
8 10 6 lat + 1,2 10 6 lat + 1000 lat

b)

1000 10 9 lat
n=
80
12 10 9 lat + 130 10 6 lat
c) nie, wiek Wszechwiata jest wci znacznie krtszy ni czas ycia najlejszych gwiazd
3.
Herschel porwnywa obserwacje drzew w rnym wieku do obserwacji gwiazd w rnych stadiach
ewolucji. Chocia nie moemy zobaczy, jak si zmieniaj, obserwujc rne gwiazdy w rnym
wieku, moemy odtworzy, w jaki sposb i jak szybko przebiega ich ewolucja. Kiekujce nasiona to
gwiazdy rodzce si w gazowych obokach, dorose drzewa to gwiazdy podobne do Soca.
45

4.
10 km
1 cm
A (ziarenko fasoli)
700 tys. km
70 000 cm = 700 m
C (najwyszy wieowiec wiata)
1,5 mld km
1,5108 cm = 1500 km
E (Wisa)
5.
Dzielimy promie czarnej dziury utworzonej ze Soca przez 300 000:

1
3 km
2
r=
= 0,5 cm
300 000

22. Wszechwiat
1.
A, zaleno proporcjonalna
na poziomej osi odlego galaktyki d, na pionowej osi prdko ucieczki v
3.

km
v
s 4,3 Mpc 14 10 6 l.s.
d=
=
km
H
70
s Mpc
300

4.
redni mas jednego metra szeciennego dzielimy przez mas atomu wodoru:

n=

0,05 V
=
mH

g
10 6 cm 3
3
cm
0,15
1,67 10 24 g

0,05 5 10 30

czyli 1 atom na 7 m3
Mas Soca dzielimy przez gsto zwykej materii:

V =

M sl
=
0,05

2 10 33 g
0,05 5 10 30

g
cm 3

8 10 63 cm 3 = 8 10 57 m 3

Powtrzenie
1.
A
2.
227
89

227
0
Ac
90Th + 1 e

144
60

140
4
Nd
58 Ce + 2 He

3.
ksenon
131
53

131
0
I
54 Xe + 1 e

46

4.
C
Czas poowicznego rozpadu azotu-13 to okoo 10 minut. Pl godziny to czas 3 razy duszy. Liczba
jder trzykrotnie zmniejszy si o poow. Pozostanie wic jedna sma ich pocztkowej liczby.
5.
Czas poowicznego rozpadu jodu-131 to okoo 8 dni. Z pocztkowej prbki ma pozosta jej cz:

70 g
= 0,35
200 g
Z wykresu zaniku promieniotwrczego mona odczyta, e odpowiada to 1,5 czasu poowicznego
rozpadu, czyli okoo 12 dni.
6.
239
94

91
1
Pu + 01 n 38
Sr +146
56 Ba +3 0 n

7.
Obliczenia dla pojedynczej reakcji:
Masa skadnikw reakcji:

m1 = m Pu + mn = 239,052 u + 1,00866 u = 240,06066 u

Masa produktw reakcji:

m2 = m Sr + m Ba + 3 mn = 90,9102 u + 145,9302 u + 3 1,00866 u = 239,86638 u

deficyt masy:

m = m1 m2 = 0,19428 u
Jaka to cz masy jdra plutonu:

f =

m
0,00081
m Pu

Dla 1 g ubytek masy wyniesie:

m = f 0,001 kg = 8,1 10 7 kg
Wyzwolona energia:

E = m c 2 = 8,1 10 7 kg (3 10 8

m 2
) 7,3 * 1010 J
s

8.
B

E = m c 2 = 0,001 kg (3 10 8

m 2
) 9 1013 J
s

9.

47

10.
D
Gsto gwiazdy neutronowej wynosi (rzd wielkoci) 1017

kg
. Podobn gsto miaaby piramida
m3

Cheopsa spakowana do objtoci tabletki.

11.
Poziomo: 3. KOSMOS, 5. HEL, 6. SUPERNOWA, 8. BAR, 9. CZERWONY, 11. UCIECZKA,
12. ATOM, 13. GALAKTYKA
Pionowo: 1. PULSAR, 2. WODA, 3. KARZE, 4. STO, 5. HUBBLE, 7. WYBUCHU, 9. CZARNA,
10. ORBITA, 11. URAN
Haso: RADIOTERAPIA (metoda leczenia za pomoc promieniowania jonizujcego)

48