WINCENTY KADUBEK

KRONIKA
POLSKA

1. ROZPOCZYNA SI PROLOG DO KRONIKI POLSKIEJ WINCENTEGO BISKUPA

KRAKOWSKIEGO

[1] Trzech [ich] byo, ktrzy z trzech powodw nienawidzili

uroczystoci teatralnych: pierwszego imi Kodrus1, drugiego
Alkibiades2, trzeciego Diogenes3. Kodrus, poniewa by ubogi
i achmanami okryty, drugi, poniewa by niezwykle urodziwy,
trzeci, poniewa i grzecznoci obyczajw si odznacza, i w gbokie myli obfitowa4. Pierwszy, aby i tak ju budzcego miech
ubstwa nie wystawia na oglne pomiewisko; drugi, aby nie
naraa si na niebezpieczestwo urokw; trzeci, aby nieskalanego majestatu mdroci nie wydawa na bazesk poniewierk.
Wola bowiem Kodrus uchyla si od ogldania innych ni innym
z siebie wzgardliwe czyni widowisko; albowiem nie ma serdecz1

Kodrus ubogi poeta z trzeciej Satyry (w. 203) Juwenala,

w ktrej pitnowa ycie wielkomiejskie Rzymu I/II w., gdzie paupertas (ubstwo) wystawiana bya na pomiewisko. W poezji wagantw
redniowiecznych Kodrus by symbolem ndzarza. Por. Codro Codrior
w Carmina Burana, 19, wyd. C. Fischer, ZurichMunchen 1974, s. 48. H.
Zeissberg, Vincentius, s. 113115, domyla si tu postaci Kodrusa,
ostatniego krla Aten, o ktrym Wincenty w ks. II, rozdz. 27 na
podstawie Justyna, Epitome Pompeii Trogi II 6.
2

Alkibiades (ok. 450401 p.n.e.) wychowanek Peryklesa, nieudany

ucze Sokratesa, uratowany przeze z bitwy pod Pontide. Jako wdz

i polityk podczas wojny peloponeskiej wykaza brak zasad moralnych;
urodziwy, wytworny i prny, o czym Plutarch, ywoty sawnych mw.
Zwrot specie perinsignis o Alkibiadesie na podstawie Justyna, Epitome V 2.
3

Diogenes (ok. 413323 p.n.e.) filozof ze szkoy cynikw w Ate-

nach, ucze Sokratesa. Gosi i realizowa w yciu moraln warto

wyzbycia si dbr materialnych, bohater wielu anegdot. Nie wiadomo, do
jakiej literatury nawiza w tym miejscu Wincenty.
4

animi gravitate fecundus moe nawizywa do Pliniusza,

Historia naturalis, Praefatio 5.

nego przymierza midzy purpur a achmanem. Wola te Alkibiades raczej w domu ukrywa si bez pochwa ni chepi si
urod z naraeniem urody na utrat; albowiem nic nie jest
z przyrodzenia tak wspaniae, eby spojrzenie zalepionej zazdroci nie mogo tego urzec.
Diogenesowi znowu roztropno kazaa gardzi towarzystwem gminu; albowiem lepiej jest
cieszy si czci w samotnoci ni doznawa lekcewaenia w poufaym obcowaniu5.
[2] Atoli surowa sucho tej ksieczki, jaowa jej surowo
bezpieczna jest od ciekawoci Alkibiadesa. Przesdem bowiem
jest lk przed urokami, a nieurodziwy nie ma nic do stracenia
z powodu oceniania swojej urody. Jednake i Diogenesa zdanie,
acz natchnione, nie trapi nas, ktrym mdro nie uyczya ani
kropelki aski. Kodrusa jedynie, Kodrusa trwoy nasz obraz,
gdy nasze ubstwo, wystawione na publiczne zaczepki postronnych, nie ma nawet achmana,
ktrym mogoby okry swj wstyd. Nie mamy bowiem z dzieweczkami wrd muz swawoli w
plsach Diany6, lecz stan pod trybun czcigodnego senatu7. Nie [mamy dmucha] w sielskie
piszczaki z bagiennej trzciny, lecz [proszeni jestemy], aby zote ojczyzny [opiewa] filary8. Nie
5

Seneka, Dialogi, IX 17, 3 (De tranquillitate animi).

Dione matka Afrodyty, greckiej bogini mioci, rzymskiej Wenus, zwanej std Dionea,

lub zgoa Diona, jak w Carmina Burana, nr 71: Iam Dionea leta chorea \ sedulo resonat cantibus
chorum \ lamque Dione iocis agone relevat cruciat corda suorum (w wyd. C. Fischera, s. 228).
7

sacer senatus (Juwenal, Satyra XI 29), znana tytulatura rzymska; Balzer, I, s. 443 n., 447

W zdaniu tym ju najstarszy kopista opuci orzeczenie, moe nawet dwukrotnie, jak tego

n.

domagaaby si rwnolega konstrukcja zda poprzedzajcego i nastpujcego, i tak je

uzupeniam: Non umbratiles palustrium cannarum harundines [inflare], sed aureas patriae
columnas [canere invitamur]. Mogo by te ponere, stawia filary. Podstawowy rkopis
Eugeniuszowski nie ma wyrazu cannarum przekazanego w innych, co A. Bielowski emendowa
na ut caneremus. Tymczasem palustrium cannarum harundines nawizuje do poetyckich wyrae
Owidiusza i stanowi nieusuwaln z tekstu lectio difficilior. Komentarz A. Bielowskiego w MPH
II, s. 251.

lalki gliniane, lecz prawdziwe ojcw wizerunki ka nam wydobywa z gbi zapomnienia [i]
rzebi w staroytnej koci soniowej. Co wicej, jestemy wezwani, aby boskiego wiata kagace
rozwiesi w zamku krlewskim, a pord tego znosi trudy wojennych zapasw.
[3] Atoli co innego jest, gdy si przedsibierze co pod wpywem nieogldnej pochopnoci, z
chci popisania si, z dzy zysku9, a co innego, gdy [speniamy] to, co narzuca konieczno,
wadczo nakazujca posuch. Mnie bowiem ani taka namitno pisania10 nie pobudza, ani taka
dza sawy nie podnieca, ani gwatowna ch zysku nie zapala, ibym po zaznaniu tylu rozkoszy
na morzu, po tylokrotnym rozbiciu si i mozolnym wybrniciu na brzeg, mia ochot ponownie
rozbija si na tych samych awicach. Jedynie bowiem osa podniebieniu oset lepiej smakuje ni
saata i tylko kto zgoa naiwny daje si przynci niesmaczn sodycz.
[4] Jednake niesuszne jest uchylanie si od wykonania
susznego polecenia. Zrozumia z pewnoci najdzielniejszy
z ksit11, e wszelkie dowody dzielnoci, wszelkie oznaki
zacnoci odbijaj si w przykadach przodkw jakby w jakich
zwierciadach. Bezpieczniej bowiem wybra si w drog, gdy
przodem idzie przewodnik, gdy wiato posuwa si przed nami,
i wdziczniejszy jest obraz obyczajw, ktry obfitujca w przykady staroytno przepowiada. Pragnc tedy w swej szczodrobliwoci dopuci potomnych do
udziau w cnotach pradziadw, na mnie pisarza, na kruche jak trzcina piro, na barki karzeka
brzemi woy Atlasa12. Nie innym zapewne kierowa si wzgl9

Decretum Gratiani II, C. 2, q. 7, c. 54.

10

scribendi cacoethes, grecyzm Juwenala, Satyra VII 52.

11

Kazimierz Sprawiedliwy, w latach 11771194 ksi krakowski.

12

Atlas tytan, ktry dwiga na barkach kolumny podtrzymujce

nad ziemi niebo, ukarany za bunt przeciwko bogom. To porwnanie

przypomina nieco przewrotnie sentencj Bernarda z Chartres (po. XII w.) o wspczesnych
intelektualistach: Jestemy karami, ktrzy wspili si na ramiona olbrzymw oni dwigaj
nas w gr i podnosz o ca swoj gigantyczn wysoko". Por. Wstp, s. XCIX.

dem jak tym, e blask zota, e poysk klejnotw nie traci wartoci
przez nieudolno artysty, podobnie jak i gwiazdy, wskazywane
szkaradnymi palcami Etiopw13, nie ciemniej. I nie potrzeba
wnikliwoci mistrza, eby elazo z rdzy oczyci, eby zoto
oddzieli od ula. Poniewa wic gupstwem byoby walczy
z ciarem, od ktrego niepodobna si uchyli 14, bd go dwiga
w miar si, byleby towarzyszyli mi tacy, ktrzy od pocztku tej
drogi czuym sercem15 sprzyja mi bd i ktrych ani [moje]
potknicie si na pochyoci, ani upadek nie zdziwi na lizgocie.
Dziki ich przyjaznej zachcie16 niech ciar przestanie by
ciarem i trud niech nie wyda si trudem. W drodze bowiem mie
towarzystwo jest jak wz podrny17.
To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kademu
pozwalano nas osdza, lecz tylko tym, ktrych zaleca wytworny
umys lub wybitna ogada, zanim nas jak najsumienniej nie
rozpoznaj. Tylko bowiem rozgryziony imbir smakuje i nic nas
nie zachwyci, na co spojrzymy [tylko] mimochodem. Atoli bezprawiem jest osdza spraw bez dokadnego jej poznania18. Kto
wic skpi pochwa, niech bdzie bardziej skpy w ganieniu19.
13

Nazwa odniesiona oglnie do czarnych mieszkacw Afryki.

14

Seneka, De moribus 39: Stultum timere quod vitare non possis.

15

Dosownie: 'sodkim serduszkiem'.

16

aggratulatione soda. Ten neologizm A. Bielowski propono-

wa tumaczy 'potucha'. W staropolszczynie 'potucha' znaczy zachca, pobudza. Tu rzeczywicie autor ma na myli dodawanie otuchy.
17

Publiliusz Syrus (I w.), Sentencje 104: Comes facundus in via pro

vehiculo est, tzn. e rozmowny towarzysz skraca czas podry.

18

Digesta l, 3, 24.

19

Seneka, De formula honestae vitae, 8: Lauda parce, vitupera parcius.

ROZPOCZYNA SI KRONIKA. KSIGA PIERWSZA

[1] Bya, bya ongi cnota w tej rzeczypospolitej1, ktr senatorowie2 niby jakowe wieczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najwietniejszych czynw blaskiem. Nie rzdzili bowiem nimi ani potomkowie plebejscy, ani samozwaczy wadcy, lecz ksita dziedziczni3, ktrych
dostojno, chocia wydaje si okryta pomrok niewiedzy, wiecia jednak dziwnym blaskiem,
ktrego nawanice tylu wiekw nie mogy zagasi. Pamitam, jak wzajem rozprawiali4 mowie
znakomici, ktrych pami tym jest godniejsza zaufania, im wikszym uznaniem cieszy si ich
powaga. Rozprawiali bowiem Jan5 i Mateusz6, obaj w powanym wieku, obaj powanie mylcy, o
pocztku, postpie i spenianiu si tej rzeczypospolitej.
Wtedy rzecze Jan: Pytam, mj Mateuszu, w jakim to czasie,
mamy przyj, wzio pocztek niemowlctwo naszych ustaw?7
My bowiem dzisiejsi jestemy i nie masz w nas sdziwej wiedzy
wczorajszoci.
1

Cycero, Oratio ad Catilinam I 1: Fuit,fuit quondam in hac republica virtus; Balzer, I, s.

patres conscripti, uroczysta tytulatura senatorw rzymskich; Balzer, I, s. 447.

Zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, e Polsk rzdz domini naturales,

303.

panowie przyrodzeni.
4

Memini collocutiones mutuae; chodzi raczej o dysput ni zwyk rozmow. Zdanie

nawizuje do Galla, I 3: ad ea recitanda que fidelis recordatio meminit.

5

Jan (Janik) z rodu wiebodw-Gryfitw, po 1142 biskup wrocawski, po 1146

arcybiskup gnienieski, zmar po 1167.

6

Mateusz biskup krakowski w latach 11431166; zob. ks. III, rozdz. 31.

constitutiones w znaczeniu ustroju pastwowego; zob. ks. I, rozdz. 5.

[2] MATEUSZ: Wiesz, e w starcach jest mdro, a w dugim wieku roztropno8. Atoli ja
wyznaj, e pod tym wzgldem jestem niemowlakiem, tak e nawet zgoa nie wiem, czy chwil
obecn poprzedzio choby mgnienie czasu9. Czego jednak dowiedziaem si z opowiadania
starszych, na wskro prawdomwnych, nie zamilcz.
Ot opowiada pewien starzec10, i ya tutaj niegdy nieprzeliczona moc ludzi, ktrzy tak niezmierne krlestwo cenili
sobie nie wicej ni [gdyby to by tylko] jeden reb11. Tak dalece nie ponaglaa ich dza
panowania ani namitno posiadania, lecz sia dojrzaej odwagi bya ich ywioem, i poza
wielkodusznoci nic nie uwaali za wielkie i przyrostowi swojej dzielnoci nie stawiali nigdy
adnych granic. Nie byaby to bowiem dzielno, gdyby chcieli j zamkn w ciasnym wizieniu
granic! Tytuom swojego zwycistwa dorzebili oni granice zgoa pozaociennych krajw12.
Podbili bowiem pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej strony morza mieszkajce, lecz
take wyspy duskie13. Najpierw w bitwach morskich rozgromili potne ich
8

Ksiga Hioba 12, 12.

simplex portiuncula: 'najmniejsza niepodzielna czsteczka'

w odniesieniu do miary czasu.

10

Motyw retoryczny starca godnego zaufania. A. Bielowski,

Pompeii Trogi fragmenta, Leopoli 1853, s. 70, sdzi, e jest to aluzja do Pompejusza Troga,
Historiae Philippicae (I w.). Kronikarz zna tymczasem tylko wycig, Epitome, dokonany przez
Justyna w II w.; A. Gutschmid, Uber die Fragmente des Pompejus Trogus und die
Glaubwurdigkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n.; F. Ruhl, Die Verbreitung, s.
321326.
11

iuger, nomenklatura staroytna, w pnym redniowieczu

'morga'. W czasach autora podstawow miar powierzchni ziemi by

wci jeszcze reb (ok. 7 ha); E. S t a m m, Miary powierzchni w dawnej Polsce, Krakw 1936, s.
1-4.
12

transfinitimorum fines suae titulis victoriae adsculpserunt, metafora przywodzca na

myl staroytne stelle lub uki triumfalne z paskorzebami wyobraajcymi zwycistwa

triumfatora.
13

Danomarchicas insulas autor zna by moe oficjaln ter-

minologi monarchii duskiej, chocia kojarzy z tradycj literack

o Dacji rzymskiej; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 317. Zob.

zastpy, potem wdarszy si do samego wntrza wysp, poddali sobie wszystkich jako klientw,
wtrciwszy rwnie do wizienia krla ich Kanuta14. Dano im do wyboru jedno z dwojga: albo
mieli zgodzi si na stae pacenie danin, albo nie rnic si ubiorem od niewiast, zapuszcza po
niewieciemu warkocz oczywista oznaka niewieciej saboci. Gdy sprzeczali si [midzy sob]
o wybr, zmuszono ich do przyjcia obu warunkw.
JAN: Mniej jednak bolao ich uznanie poddastwa ni pitno zniewagi. Rozsdniej bowiem
jest dba o dobre imi15ni ochrania bogactwa. Jeli bogactwa niesawnie zdobyte w ogle
zasuguj na miano bogactw! Wnuk za tego Kanuta16, chcc pomci krzywd dziada, przeciw
swoim skierowa zemst, ktrej nie mg wywrze na wrogach. Poniewa za Dakowie le
walczyli najpierw z Polakami, potem z Bastarnami17, pokarani zostali za gnuno. Udajc si
spa, musieli z rozkazu krlewskiego ka gowy na miejscu ng i posugiwa onom tak dugo,
jak one przedtem posugiway mom, dopki by nie zmyli haby, ktr okryli si na wojnie.
jednak G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 34.
14

Moe echo wydarze historycznych, bo wg niezbyt pewnych rde anglosaskich i

duskich Kanut I Wielki, krl Anglii, Danii i Norwegii (10161035), syn wietosawy, siostry
Bolesawa Chrobrego, walczy z Pomorzanami i Prusami; pewniejsze, e byli to Wagrowie i
Obodrzyce; G. Labuda, Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej, t. II, Pozna 1964, s.
134-143, 178180; tene, Kanut Wielki, SSS II, s. 370. A. Gutschmid myla tu o Kanucie
Lewardzie zabitym w 1131 r., Kritik, s. 450.
15

famae consulitur, trawestacja Cycerona, De republica III 24i De finibus III 17, 57.

16

Wg koniektury A. Bielowskiego Amynthae nepos, czyli Aleksander Wielki. Wg A.

Gutschmida Waldemar Wielki, bratanek Eryka, zabjcy Kanuta Lewarda, Kritik, s. 450. Te
domysy s wtpliwe.
17

W III w. p.n.e. Bastarnowie razem z Dakami walczyli przeciw

Rzymianom; T. Z a w a d z k i, SSS I, s. 91. Autor czyta o nich u Justyna, Owidiusza i Pliniusza.

[3] MATEUSZ: Wie rwnie gosi, e wtedy Gallowie

zagarnli rzdy na caym prawie wiecie18. Nasze zastpy w licznych walkach wybiy wiele ich
tysicy. Pozostaych, dugi czas udrczonych, [nasi] skonili do zawarcia przymierza, tak e jeliby
bd losem, bd mstwem zyskali co u obcych, jednym i drugim rwny mia przypa udzia.
Gallom wic przypada caa Grecja, naszym za przybyy [ziemie] cignce si z jednej strony a
do kraju Partw, z drugiej a do Bugarii, z trzeciej do granic Karyntii19. Gdy po licznych walkach
z Rzymianami, po przebyciu wielu niebezpieczestw wojennych zajli miasta, ustanawiaj
namiestnikw, obieraj sobie ksiciem20 pewnego czowieka imieniem Grakchus21. Wreszcie
jednak zgnunieli od zbytkw, z wolna zatraciwszy hart przez swawol niewiast22; znakomitsi
ludzie tego plemienia [Gallw] zginli otruci, wszyscy inni poddali
karki pod jarzmo tubylcw. I tak tych, ktrych nie zwyciy
aden or, zwycia gnuno niewielu.
[4] JAN: Nic tu zmylonego, nic udanego, lecz cokolwiek
twierdzisz, prawdziwe jest i powane, i znane ju z historii
staroytnej. Gallowie bowiem, jak mwi Trogus23, gdy ojczyzna nie moga ich pomieci, wysali
trzysta tysicy [ludzi] na poszukiwanie nowych siedzib jakby na wiosenn ofiar. Cz ich
osiada w Italii i zajwszy Rzym spalia go; inna [cz], przedzierajc si w krwawych bojach z
barbarzycami, osiada
18

Justyn, Epitome XXIV 3, XXXII 3. Galli to Celtowie; T. Zawa dzki, Celtowie, SSS I, s.

223226.
19

Gallograecia u Justyna, Epitome XXV 2, ale na oznaczenie

Galacji; Parthia kraj Fartw na pd. od Morza Kaspijskiego; Karyntia kraj midzy Draw i
Mur, bya od VII w. ksistwem sowiaskim, od czasw Karola Wielkiego uzalenionym od
cesarstwa.
20

Podmiot domylny: nasi przodkowie, Polacy, przeciwstawieni Gallom.

21

Imi rodzimego eponima Kraka autor zlatynizowa, przyrwnujc

do rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e.

22

Motyw z Justyna, Epitome I 7 (o Lydach); z dalszego kontekstu

wynika, e tu znowu chodzi o Gallw.

23

Zob. przyp. 10.

w Panonii. Tam, pokonawszy Panonw, prowadzili wiele wojen z ssiadami24. Jest wic
prawdopodobne, a nawet wicej ni pewne, e toczyli walki z tym plemieniem. Albowiem nie
ucisz si bez walki dwa z przeciwka pynce nurty i nie mog dugo znosi ssiedztwa lew z
tygrysem25. Albowiem:
Pyn nie mog potoki tym samym korytem,
Jeli z przeciwnych stron z si t sam rwie prd.
[5] MATEUSZ: Odtd niejednego zacza bra oskoma na
czstk panowania. Dlatego to Grakch, powracajc z Karyntii26, jako e mia dar wypowiadania
gbokich myli, zwouje na wiec ca gromad, twarze wszystkich ku sobie zwraca, wszystkich
yczliwo pozyskuje, u wszystkich posuszestwo sobie jedna. Mwi, i mieszne jest okaleczae
bydl, bezgowy czowiek; tym samym jest ciao bez duszy, tym samym lampa bez wiata, tym
samym wiat bez soca co pastwo bez krla. Albowiem dusza podsyca dziaanie odwagi,
wiato czyni jasnym ogld rzeczy, soce wreszcie uczy rozsya do wszystkich dobroczynne
promienie. Tymi promieniami jak najgodniej niby klejnotami wysadzony jest diadem na
krlewskiej gowie: tak, i na czole janieje wielkoduszno, na potylicy ogldno, po bokach z
obu stron hojne blaski le brylant dzielnoci27. Obiecuje, e jeeli
24

Justyn, Epitome XXIV 4. Wynika z tego, e autor umieszcza

siedziby pierwszych Polakw i kolebk ich pastwowoci w Panonii.

Pozostaje to w zgodzie ze redniowieczn opini o pochodzeniu Sowian. Wincenty nie rozrnia
tu poj: Sowianie Polacy.
25

Przysowie, moe aluzja do Seneki, Epistulae 85: Tigres leonesque numquam feritatem

exuunt. Por. Balzer, II, s. 21.

26

Rzekome przybycie Grakcha-Kraka do Polski z Karyntii stao si

dla pniejszych kronikarzy podstaw podania o uzalenieniu Karyntii

od Polski; J. Dbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego
redniowiecza, Sbornik naunih radova Ferdi iicu, Zagreb 1929, s. 631 n. O ewentualnoci
istnienia historycznych rde tradycji jest przekonany K. lski, Wtki historyczne, s. 31 n.
Ampliflkacje Wincentego w porwnaniu z wielkopolsk tradycj historyczn zestawi G. Labuda,
Dynastia ksica w Polsce, SSS I, s. 413 n.
27

infronte magnanimitas, in occipite circumspectio, in lateribus

10

go wybior, to nie krlem bdzie, lecz wsplnikiem krlestwa.

[Bowiem] wierzy, i zrodzon nie sobie jest, lecz wiatu caemu"28. Wszyscy przeto pozdrawiaj
go jako krla. [A on] stanowi prawa, ogasza ustawy. Tak wic powsta zawizek naszego prawa
obywatelskiego i nastay jego urodziny29. Albowiem przed nim wolno musiaa ulega niewoli, a
suszno postpowa krok w krok za niesprawiedliwoci. I sprawiedliwe byo to, co najwiksz
korzy przynosio najmoniejszemu. Atoli surowa sprawiedliwo nie od razu zacza wada.
Odtd jednak przestaa ulega przemonemu gwatowi, a sprawiedliwoci nazwano to, co sprzyja
najbardziej temu, co moe najmniej30.
carbunculus strenuitatis; por. Guillaume de Conches, Moralium Dogma Philosophorum, Prolog,
ed. J. Holmberg, Uppsala 1929, s. 8, 79; Marbod z Rennes, Liber lapidum, Migne, PL 171, col.
1754; Balzer, II, s. 16, 21.
28

regni socium mona te tumaczy 'wsprzdzcym'. Wiersz

z Lukana, Bellum civile Pharsalia II 383: Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo.
29

rex ab omnibus consalutatur; iura instituit, leges promulgat.

Sic ergo nostri civilis iuris nata est conceptio, seu concepta nativitas.
Histori zaoenia pastwa autor utosamia z ogoszeniem prawa dla
obywateli, pieczoowicie dobierajc sownictwo prawa rzymskiego. Por. Balzer, I, s. 438 n.
30

et dicta est iustitia, quae plurimum prodest ei qui minimum

potest nie ma pokrycia w znanych tekstach. Ewentualnie aluzja do

Proroctwa Izajasza 10, l2. M. Plezia dopuszcza wpyw lektury Platona, Gorgiasza, Kronika
Kadubka na tle renesansu XII wieku, Znak 14 (1962), nr 78 (9798), s. 978994.
Tymczasem sentencja Wincentego o sprawiedliwoci moe nawizywa bezporednio do
Placentinusa, Summa Institutionum, I 1. gdzie czytamy: Iustitia est secundum Platonem virtus
quae plurimum potest in his qui minimum possunt, nempe in personis
miserabilibus evidentius clarescit iustitia, Cyt. za R. W. Carlyle, A. J.
Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. II,
London 1909, s. 10. Podobnie rzecz rozwaa Jan z Salisbury powoujc Pseudo-Plutarcha
Institutio Traiani i Piotr Lombardus. Szerzej o tym E. Skibiski, rda erudycji Kadubka,
Roczniki Historyczne 60(1994), s. 170 n. Tego zapewne legist z Piacenzy wspomina Jan z
Salisbury (Policraticus IV 40) jako hospitem meum Placentinum, ktry z wielk znajomoci
spraw tego wiata i mdroci wypowiada si o warunkach pokojowego wspycia ludnoci z
wadc. Po klsce miast lombardzkich

11

Polska zasi, przez Grakcha doprowadzona do wietnego

rozkwitu, byaby na pewno uznaa jego potomka za najgodniejszego nastpc tronu, gdyby
drugiego z jego synw nie zhabia zbrodnia bratobjstwa.
By bowiem w zaomach pewnej skay okrutnie srogi potwr, ktrego niektrzy zwa zwykli
caoerc31. arocznoci jego kadego tygodnia32 wedug wyliczenia dni naleaa si okrelona
liczba byda. Jeliby go mieszkacy nie dostarczyli, niby jakich ofiar, to byliby przez potwora
pokarani utrat tylu gw ludzkich33. Grakch, nie mogc znie tej klski, jako e by wzgldem
ojczyzny tkliwszym synem ni ojcem wzgldem synw, skrycie synw wezwawszy, przedstawi
[im swj] zamiar, rad przedoy.
Nieprzyjazna jest rzecze dzielnoci bojaliwo, siwinie nierozum, modoci
gnuno. adna to bowiem dzielno,
w r. 1158 Placentinus znalaz si we Francji, wykada w Montpellier w r. 1162, i jeszcze po r.
1180 na krtko przed mierci.
31

holophagus, grecyzm na oznaczenie smoka, gdzie indziej

rwnie draco. Poza Kadubkiem nie stwierdzono tej formy utworzonej

na wzr ichtyophagus 'rybojad'; Pliniusz, Historia naturalis VI 26 oraz
anonimowy Liber monstrorum z X w., rozdz. 15; M. Haupt, Opuscula,
t. II, Leipzig 1876, s. 218 n.
32

singulis heptatibus od z Makrobiusza, Commentarii in

Somnium Scipionis I 6, 45 i 75. Ewentualnie te z Komentarzy do Timaiosa Platona. Por. Balzer,

II, s. 186.
33

Do krytyki podania o smoku wawelskim por.: A. Gutschmid,

Kritik, s. 451 n. (bardzo surowo); K. Potkaski, Krakw przed

Piastami, RAUhf 35 (1898), s. 1115 (Krak zaoycielem Krakowa,
podanie miejscowe); Balzer, I, s. 122 i II, s. 94 (opowie ustna zasyszana w gronie uczonych
krakowskich); S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schylku XII wieku, Krakw 1920, s. 10
(trawestacja legendy o w. Jerzym, powstaej na dworze Piastw). Tak rwnie C. Baudou - in de
Courtenay-Jdrzejewiczowa, Legenda o Krakusie mistrza Wincentego i pogromca smoka w. Jerzy
[w:] Legenda Aurea Jakuba de Voragine, V Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na
Obczynie, Londyn 1954/55. Na pokrewiestwo literackie z rozpowszechnion w wielu wersjach
Opowieci o Aleksandrze wskaza M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 2132. Por. Wstp,
s. LXXXVII.

12

skoro bojaliwa, adna siwej gowy mdro, skoro nierozumna, adna modo, skoro gnuna. Co
wicej, skoro nie ma adnej sposobnoci do wiczenia odwagi, to trzeba j sobie wymyli. Kt
zatem kiedykolwiek uchyliby si od sawy, ktra narzuca si sama, chyba e byby to kto wrcz
niesawny! A przecie dobro obywateli, obronione i zachowane, do wiecznych wchodzi triumfw.
Nie naley bowiem dba o wasne ocalenie, ilekro zachodzi wsplne niebezpieczestwo. Wam
przeto, wam, naszym ulubiecom, ktrych tak jednego, jak i drugiego wychowalimy wedug
naszych umiejtnoci, wam wypada uzbroi si, aby zabi potwora, wam przystoi wystpi do
walki z nim, ale nie wystawia si [zbytnio], jako e jestecie poow naszego ycia, ktrym
naley si nastpstwo w tym krlestwie".
Na to oni: Zaiste, mona by nas uwaa za zatrutych
pasierbow nienawici, gdyby nam poaowa tak chlubnego zadania! Do ciebie naley wadza
rozkazywania, do nas konieczno posuchu"34.
Gdy wic dowiadczyli po wielekro otwartej mskiej walki i daremnej najczciej prby si,
zmuszeni zostali wreszcie uciec si do podstpu. Bowiem zamiast bydlt podoyli w zwykym
miejscu skry bydlce, wypchane zapalon siark. I skoro pokn je z wielk apczywoci
caoerca, zadusi si od buchajcych wewntrz pomieni35.
I zaraz potem modszy napad i zgadzi brata, wsplnika
zwycistwa i krlestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Za zwokami jego z
krokodylowymi postpuje zami36. e, jakoby
34

Decretum Gratiani I, D. 21, c. 3; Balzer, I, s. 418.

35

Motyw stosunkowo najbliszy syryjskiej i perskiej wersji Opowie-

ci o Aleksandrze; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 27.

36

Krokodyl mia paka kadorazowo po poarciu czowieka. Nie

byo tego motywu w klasycznym bestiariuszu Physiologus z ok. 140 n.e.

ani w jego przerbkach aciskich. Jak dotd wiadomo, motyw ten
pojawi si po raz pierwszy w wierszowanym bestiariuszu francuskim
z ok. 1210 r. Le bestiaire de Guillaume clerc de Normandie, ed. Hippeau,
Caen 1852, s. 1593, ktrego autor powoa si na starsze rdo; F.
Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strasbourg 1889, s. 144146.

13

zabi go potwr, ojciec jednak radonie przyjmuje go jako

zwycizc. Czsto bowiem aoba przezwyciona zostaje radoci ze zwycistwa.
Tak oto modszy Grakch przejmuje wadz po ojcu, dziedzic
zbrodniczy! Atoli duej skalany by bratobjstwem ni odznaczony wadz. Gdy bowiem wkrtce potem oszustwo wyszo
na jaw, gwoli kary za zbrodni skazany zosta na wieczne
wygnanie:
...wszak prawem jest najsprawiedliwszym,
gdy sprawcw zbrodni ich wasna zbrodnia zabija37.
[6] JAN: Ja natomiast nie spodziewaem si tak zwyrodniaej latoroli z tak szlachetnego
winnego szczepu. Czsto wszak winne grono kurczy si w rodzynek, czsto oliwa zmienia si w
mty, czsto zoto wyradza si w uel. C wic dziwnego, jeli smutna dza smutno si koczy.
Im wicej si jej szczci, tym jest ndzniejsza; im wietniejszym si cieszy powodzeniem, tym
jest blisza nader okropnych zasadzek; im butniej usiuje innym rozkazywa, tym bardziej
poniajce oddaje si innym w niewol. dza wadzy zwyka obchodzi wszystkie kty u
wszystkich, do wszystkich si umizgiwa, wszystkim do ng pada, dopki nie osignie, do czego
wszelkim sposobem dya. S bowiem cztery cry namitnoci: zachanno bogactwa, dza
zaszczytw, ubie- ganie si o czcz saw, askotliwa lubieno. Wrd takiego zbrodniczego
plemienia pyszni si dza wadzy. I dlatego gardzc chatami ubogich, wasn moc depcze karki
pysznych i wyniosych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w najwikszym zaufaniu
pokaza Dionizjusz swojemu zaufanemu przyjacielowi na rozarzonych wglach i pod
zawieszonym mieczem38. Czyby jednak niemiertelne dobrodziejstwa Grakcha
37

Owidiusz, Ars amatoria I 655656.

38

Mona te tumaczy 'domownikowi'; Dionizjusz tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.). Przykad

z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 10 16, ale moe za porednictwem Jana z

Salisbury, Policraticus II 19; deliciae, 'rozkosze' w znaczeniu przenonym.

14

miay a tak wygasn, i po tak znakomitym ojcu aden nie

pozosta lad?
[7] MATEUSZ: A owszem, na skale caoercy wnet zaoono sawne miasto, od imienia
Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie ya pami Grakcha. I poty nie zaprzestano
obrzdw pogrzebowych, pki nie zostay zamknite ukoczeniem [budowy] miasta. Niektrzy
nazwali je Krakowem od krakania krukw, ktre zleciay si tam do cierwa potwora39.
Tak wielka za mio do zmarego wadcy ogarna senat,
monych i cay lud, e jedynej jego dzieweczce, ktrej imi byo Wanda powierzyli rzdy po ojcu.
Ona tak dalece przewyszaa wszystkich zarwno pikn postaci, jak powabem wdzikw40, e
sdziby, i natura obdarzajc j, nie hojna, lecz rozrzutna bya. Albowiem i najrozwaniejsi z
roztropnych zdumiewali si nad jej radami, i najokrutniejsi spord wrogw agodnieli na jej
widok. Std, gdy pewien tyran lemaski sroy si w zamiarze
39

W Kron. wpol., gdzie ta relacja jest znacznie skrcona, samo imi

Kraka zostao wyprowadzone od kruka. Nazw Krakowa wyjani naukowo S. Urbaczyk, SSS II, s. 507. Dugosz, Annales ks. I, postawi
Kraka obok czeskiego Kroka, a Wand obok Libuszy, jakoby innej crki
Kraka. Wsplny pie poda eponimicznych polskich i czeskich dostrzeg
tu H. Zeissberg, Vincentius, s. 170 n. Historycznie starali si podanie
to objani m.in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka
Warszawska 1876, t. III, s. 1-26; F. wistu Uwagi do pierwszej ksigi
Kroniki Wincentego Kadlubka, Sprawozdanie dyrektora gimnazjum
w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszw 1887, s. 35 n.; ostatnio K.
lski, Wtki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porwnawczej.
40

Kron. wpol. (rozdz. 1) imi Wandy tumaczy jej wdzikami, tj.

'wdy' na wielbicieli. K. Romer imi wyprowadzi od wody, unda,

a posta z mitw staroytnych Sowian nadwilaskich, Podanie o Kraku
i Wandzie, s. 16 n. F. wistu, Uwagi, s. 41, broni jej historycznoci,
tak jak i Krakusa na podstawie archeologicznej treci kopcw podkrakowskich. Czysto literack genez postaci Wandy wykaza K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie w wietle rde staroytnych, Pamitnik Literacki 2223
(19251926), s. 46-55 odnajdujc rda pomysu w kilku wtkach staroytnych. Podobnie
Bazer, I, s. 97 n., 110 n. Por. Wstp s. LXXXIX oraz niej, przyp. 45.

15

zniszczenia tego ludu, usiujc zagarn tron niby wolny, uleg raczej jakiemu [jej]
niesychanemu urokowi ni przemocy ora41. Skoro tylko bowiem wojsko jego ujrzao naprzeciw
krlow, nagle raone zostao jakby jakim promieniem soca: wszyscy jakoby na jaki rozkaz
bstwa wyzbywszy si wrogich uczu odstpili od walki; twierdz, e uchylaj si od
witokradztwa, nie od walki; nie boj si [mwili] czowieka, lecz czcz w czowieku nadludzki
majestat. Krl ich, tknity udrk mioci czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze:
Wanda morzu,
Wanda ziemi,
obokom niech Wanda rozkazuje,
bogom niemiertelnym za swoich
niech da si w ofierze42,
a ja za was, o moi dostojnicy, uroczyst bogom podziemnym
skadam ofiar, abycie tak wy, jak i wasi nastpcy w nieprzerwanym trwaniu starzeli si pod niewiecimi rzdami!"43
Rzek i na miecz dobyty rzuciwszy si ducha wyzion,
ycie za gniewne midzy cienie uchodzi ze skarg44.
Od niej, mwi, pochodzi ma nazwa rzeki Wandal, poniewa ona stanowia rodek jej
krlestwa45; std wszyscy, ktrzy podleGall jej wadzy, nazwani zostali Wandalami. Poniewa nie
chciaa nikogo polubi, a nawet dziewictwo wyej stawiaa od
41

Czyli alemaski, niemiecki. Por. niej, ks. III, rozdz. 30, o Fryderyku Barbarossie; K.

Tymieniecki, Pocztki narodowoci polskiej, s. 8. Dopiero Dugosz da temu ksiciu imi

Rytygera.
42

Pozostajc w dziewictwie jako kapanka. Wg innej interpretacji oznacza to poczenie si z

ywioami, czyli mier. Trjwiersz ma charakter zaklcia.

43

Justyn, Epitome I 2 (o niewiecich rzdach krlowej Semiramis) i I 8 (o krlowej

scytyjskiej Tomyris).
44

Por. Owidiusz, Metamorfozy IV 162163: Dixit et aptato pectus

mucrone sub imum incubuit ferro.

45

Brak cigoci logicznej, objanienie nazwy Wisa sztuczne. Bar-

dziej przekonywajco Kron. wpol., rozdz.l, e Wanda rzucia si do Wisy i std nazwa tej rzeki
Wandalus; T. S i n k o, Dlaczego Wanda si utopia?,

16

maestwa, bez nastpcy zesza ze wiata. I jeszcze dugo po niej chwiao si pastwo bez krla46.
[8] JAN: Semiramis, krlowa Asyryjczykw47, nie wac si powierzy niedojrzaemu synowi
rzdw krlewskich, udaje, e sama jest [owym] synem i zataiwszy pe, przycza Etiopi do
krlestwa maonka, wypowiada wojn Indiom, do ktrych oprcz niej i Aleksandra Wielkiego48
nikt nigdy nie wkroczy. Rwnie wiele innych [niewiast] przewyszao swoimi przymiotami nie
tylko niewiasty, ale take mw. I dlatego tak bardzo podziwiam w niewiecie msk
przedsibiorczo, jak i u mw stao wyprbowanej wiernoci. Chocia bowiem wydaje si to
niezgodne z dobrymi obyczajami, eby niewiasta rozkazywaa wadcom, wszelako wydawao si,
e to bardziej przystoi uczuciom rodzinnym i potomka wesprze ojcowymi zasugami, i [nie
dopuci], iby dobrodziejstwa zmarych umary u potomnych.
Przykad takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus bowiem, wadca Sycylii,
umierajc powierzy opiek nad [swoj] dziatw niewolnikowi Mykalowi, ktrego wierno
dobrze wyCzas, Krakw 1923, nr 139. Niniejszy fragment da podstaw
domysom o podrach kronikarza. Wg S. Ktrzyskiego mia on
si spotka w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdy i on w swoich Otia
imperialia Wis nazwa Wandalem, a Polakw Wandalami, Ze studiw nad Gerwazym z Tilbury,
s. 152189; J. Strzelczyk, Gerwazy z Tilbury. ycie i dzieo w wietle dotychczasowych bada,
Studia rdoznawcze 11 (1966), s. 5366. Nie jest to wniosek konieczny; Balzer, I, s. 102
105. Wasnym pomysem kronikarza jest niezwyka kolejno: Wanda rzeka Wandal
Wandalowie. H. owmiaski dopatrzy si tu literackiego odbicia imion potocznych: Wisawa
Wisa Wilanie, Pocztki Polski, t. IV, Warszawa 1970, s. 324, ale wniosek ten idzie za daleko.
Na ewentualno reminiscencji skandynawskich wskazuje G. Labuda, Studia nad pocztkami
pastwa polskiego, t. II, s. 3042.
46

diuque post ipsam claudicavit imperium, Justyn, Epitome VI 2. W tym rozdziale jest

wicej, mniej wyranych, zapoycze stylistycznych od Justyna.

47

Semiramis krlowa Asyrii, ok. 800 p.n.e. Opowiadanie wyjte

z Justyna, Epitome I 2.
48

Aleksander Wielki krl macedoski w latach 336323 p.n.e.

17

prbowa49. A wszyscy tak wielk ywili mio do krla, e woleli sucha niewolnika ni
opuci synw wadcy, a panowie zapomniawszy o swojej godnoci zgodzili si, eby zaszczytn
wadz iastowa niewolnik. A c dzieje si w tych naszych burzliwych zasach? Wiara nie rodzi
wiary, a jeli ju pocznie, to wpierw oroni, nim urodzi, wpierw pd wyzionie ducha, nim
oddycha zacznie. I tak przy piersi bogobojnej wiary zawisa plemi mijowe. Zdradliwe ss j
mode mijki, od ktrych nie tylko przyjaciele, lecz i panowie doznaj czci raczej podstpnej ni
wiernej. Kupczeniem jest bowiem przyja wymierzana korzyci50.
[9] MATEUSZ: Rwnie w naszym pastwie rzdy przypady w udziale niekiedy osobom
niskiego i niepewnego pochodzenia, lecz adna zgoa zazdro bd ludu, bd dostojnikw [z
tego] nie szydzia, ba, nawet po dzi dzie chtnie chlubi si ich chwalebnymi dokonaniami. Gdy
bowiem w sawny Aleksander, o ktrym niedawno wspomniae, usiowa cign z nich
trybut51, rzekli posom: Posami tylko jestecie, czy take krlewskiego skarbu kwestorami?" Ci
odpowiedzieli: I posami jestemy, i kwestorami". Na to tamci: Wpierw wic mwi
trzeba okaza posom szczerze uszanowanie, abymy wspaniale przyjtych wspaniaymi uczcili
darami; nastpnie poborcom musimy wypaci wyznaczony trybut naley si bowiem
cesarzowi, co jest cesarskiego52 aby nie spotka nas zarzut
49

Anaksylaus tyran miasta Region w pd. Italii n. Cienin

Syrakuzask w V w. p.n.e. Przykad powtrzony za Makrobiuszem,

Saturnalia I 11, 29, gdzie niewolnik Anaksylausa zwie si Micythus.
50

Seneka, Epistulae IX 10.

51

Wielkie podboje wschodnie Aleksandra day podstaw do legendy o utworzeniu przeze

wiatowego imperium; F. Kampers, Alexander der Grosse und die Idee des Weltimperiums in
Prophetie und Sage. Grundlinien, Materialien und Forschungen, Freiburg i. Br. 1901. By te
jednym z najpopularniejszych bohaterw epickich w staroytnoci i red- niowieczu jako
wojownik i odkrywca wiata; G. C a r y, The Mediaeval Alexander, New York 1956; Balzer, I, s.
327 n.
52

Mateusz 22, 21, cyt. w charakterze przysowia nie bez nawizania do historii wojny ze

Scytami ojca Aleksandra, Filipa Macedoskiego,

obrazy majestatu". Najpierw przeto przedniejszym spomidzy

posw ywcem porachowano koci53, po czym zdarte z ich cia
skry wypchano czciowo najlichsz traw morsk i ten kruszec, ludzk skr, lecz nieludzko
odziany, odesano z takim listem: Krlowi krlw Aleksandrowi krlewska wadczyni Polska.
le innym rozkazuje, kto sam sobie nie nauczy si rozkazywa54; nie jest przecie godzien
zwyciskiej chway ten, nad ktrym triumfuj wybujae dze. Zwaszcza twoje pragnienie
adnego nie zna zaspokojenia, adnego umiarkowania; co wicej, ponie- wa nigdzie nie wida
miary twojej chciwoci, wszdzie ebrze niedostatek twego ubstwa. Chocia jednak wiat nie
moe nasyci otchani twej nienasyconej arocznoci, zaspokoilimy jako gd przynajmniej
twoich [ludzi]. I niech ci bdzie wiadome, e u nas nie ma trzosw, dlatego te oto podarki
woylimy w kalety twoich najwierniejszych [sug]. Wiedz za, e Polakw ocenia si podug
dzielnoci ducha, hartu ciaa, a nie podug bogactw55. Nie maj wic skd zaspokoi gwatownej
arocznoci tak wielkiego krla, by nie powiedzie tak wielkiego potwora. Nie wtp jednak, e
prawdziwie obfituj oni w skarby modziey, dziki ktrej mona by nie tylko zaspokoi, lecz
cakiem zniszczy twoj chciwo razem z tob".
Nue rzecze Aleksander nue, przywleczcie do nas
tych, ktrzy obmylili tak straszn zbrodni! Naley ich zaraz
wyda na najwyszukasze mki i zgoa doszcztnie wytpi, aby bezkarno zuchwalstwa nie
omielia innych"! Ilu tylko wyruszyo tedy [ludzi], aby pomci zniewagi wyrzdzone krlowi,
wszyscy albo padli w bitwie, albo zostali pozabijani, a niektrzy
Justyn, Epitome IX 2; A. B i e l o w s k i, Wstp krytyczny do dziejw Polski, Lww 1850, s.
299307; MPH II, s. 172, przyp. l i 2; Balzer, I, s. 328.
53

prius vivi exossantur, dos. 'ywym wyjto koci', tzn.

poamano do tego stopnia, e ciao stao si bezwadne, mikkie, jeeli nie

po prostu 'odarto ze skry'.
54

rex imperatrix Polonia. Male aliis imperat qui sibimet

imperare non didicit. Sentencja Cycerona, Paradoxa stoicorum V 1.

55

Tak o Scytach Justyn, Epitome IX 2.

19

z krlw dostali si do niewoli. Aleksander usyszawszy o tym

rzek: Dzielno wyzwana [do boju] wielce si wzmaga56: teraz
wreszcie godzi si, aby ich dotkna rzga mego oburzenia".
Gdy wic niezliczone wojska nieprzyjaci zewszd wdary si
do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panoczykw do ulegoci,
wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzyda
wojsk i podbiwszy zwycisko ziemi krakowsk i lsk, z ziemi
zrwnuje wiekotrwae mury, obraca [je] w perzyn, zaorane miasta kae sol posypa57. Gdy
nastpnie dalsze napad ziemie, niczyim nie pokonany orem, pad ofiar podstpu zwykego
czowieka. Skoro bowiem wszyscy zwtpili o ocaleniu, kto biegy w sztuce zotniczej kae
sporzdzi ksztaty hemw i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektre z nich powleka
srebrn glejt, inne ci. Tarcze bowiem pocignite glejt wydaj si srebrne, ci za zote58.
Wynosi je na wysoki szczyt grski naprzeciw soca, aby tym silniej odbyskiway. Argyraspidzi,
niezwycione zastpy Aleksandra59, ujrzawszy je, podejrzewaj, e [to] stoj szyki w
najwikszym porzdku. Przeto na eb, na szyj wypadaj z obozu, rozbiegaj si na wszystkie
strony, tu i tam wyszukuj wrogw mylc, e rozpierzchli si w ucieczce. w bowiem mistrz ju
przedtem podpali owe podobizny broni, aby nie mona byo zauway adnego ladu podstpu, i
kaza duemu oddziaowi
56

Multum sibi adicit virtus lacessita, Seneka, Epistulae XIII 2.

57

sulco discissas urbes iubet sale conspergi, sol aby si nic

wicej nie rodzio. Motyw przypominajcy zniszczenie Kartaginy przez

Rzymian w roku 146 p.n.e.
58

quasdam lithargyro alias felle sublinit. Lithargyrus, z grec-

kiego, tzw. srebro kamienne, czyli tlenek oowiu. W Polsce wydobywano ow w Olkuszu.
Opowie dokomponowana do mwicego imienia" Lestka (zob. przyp. 67). Posta
przemylnego a wytrawnego kowala-zotnika ma analogie w rnych starych podaniach o
bohaterach; J. Bana-szkiewicz, Podanie o Lestku I Zotniku, s. 42 n. Por. take A. Gutschmid,
Uber die Fragmente, s. 465466; Balzer, II, s. 29 i wg indeksu.
59

argyraspides; tak Justyn nazywa wyborowe szyki tarczow-

nikw (ze srebrnymi tarczami) w wojsku Aleksandra. Tu cytat z Justyna, Epitome XIV 2;
argyraspidas, invictum exercitum.

20

krzepkich ludzi ukry si w zasadzce. Ci pierwsz cz rozproszonych, ktrzy niebacznie wpadli w zasadzk, porywaj
i w pie wycinaj; zwycizcy przywdziewaj zbroje zabitych
i udaj, e s towarzyszami argyraspidw, tote ilu tylko spord takich wojownikw przyczyo
si do nich, wszyscy padli ostrzem miecza przebici, tak i ani jeden z nich si nie osta.
Omieleni tym powodzeniem, udajc tak samo wojownikw
ze srebrnymi tarczami, wkraczaj do obozu Aleksandra, niosc
przed sob znaki zwycistwa. Wierz ludzie Aleksandra, e swoi odnieli tryumf nad wrogami; z
dala pozdrawiaj nadchodzcych, raduj si, przyklaskuj tryumfowi jakby towarzyszw.
Wwczas Polacy napadaj na bezbronnych i nic nie przeczuwajcych. Rozpoczyna si walka.
Lechici60 obwouj haso argyraspidw. Donosz krlowi, e to nie napad nieprzyjaci, lecz
buntowniczy zgiek wrd swoich. Krl widzc, e on nie ustaje, lecz wzmaga si, wspiera zastpy
wrogw wierzc, e niesie pomoc swoim wojownikom ze srebrnymi tarczami. Gdy w ten sposb
powstao rozdwojenie, wicej [Macedoczykw] pado skutkiem ran wzajemnie sobie zadanych
ni od ran nieprzyjacielskich. Wreszcie
Aleksander, poznawszy podstp, z garstk wojska ledwo uszed niesawie. Tak ustpi ciemizca i
o trybucie ucicho.
[10] JAN: Rzecz dziwna, lecz zupenie wiarygodna. Istnieje
bowiem ksiga listw Aleksandra zawierajca prawie dwiecie
listw61. W jednym z nich pisze w ten sposb do Arystotelesa:
eby ciebie, cigle zaniepokojonego o nasze pooenie, wtpliwo i wahanie si nie utrzymyway w niepewnoci, wiedz, e
60

Lechitae mieszkacy Polski poudniowej. Zob. Wstp, przyp. 116.

61

Autor powoa si tu prawdopodobnie na istniejc rzeczywicie

ksig z apokryficzn korespondencj Aleksandra Wielkiego z Arystotelesem, ktry by jego

nauczycielem. Kilkadziesit listw zamieci w Powieci o Aleksandrze Juliusz Waleriusz (ok.
300 n.e.); M. Plezia, Aristotelis epistularis fragmentum cum testamento, Krakw 1961; tene,
Fragmenty listw Arystotelesa, Prace Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych PAN 3 (1960). Por.
te Balzer, II, s. 203; D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, Sownik Filozofw, t. I, Warszawa 1966,
kol. 60 n.

21

doskonale powodzi si nam u Lechitw. Jest za sawne miasto

Lechitw bardzo blisko pnocnych stron Panonii, ktre nazywaj Caraucas62, raczej ludne ni
bogate, dobrze zabezpieczone raczej dziki sztuce ni pooeniu; nad tym miastem i nad
ssiednimi triumfowalimy zgodnie z yczeniem". W tym za licie, ktry mu odpisa Arystoteles,
czytamy te sowa:
Wie gosi, e wraz ze swoimi odniose tryumf nad miastem Lechitw Caraucas63, lecz oby
chwaa tego tryumfu nigdy nie bya pomnoya twoich tytuw do sawy! Odkd bowiem wlano
haniebn danin w posw twoich wntrznoci, odkd dowiadczye lechickich argyraspidw,
blask twego soca u wielu zagas, a nawet zdawao si, e korona twego pastwa si zachwiaa".
Gdyby nie dobrodziejstwo twego opowiadania, wyznaj doprawdy, e do dzi nie wiedziabym, o kim to powiedziano. Lecz jake zdumiewajca wprost
zuchwao [owych] mw! Bo chocia podraniony, nie do tego jednak stopnia obraony zosta
Aleksander przez zniewag wyrzdzon mu przez Koryntian. Gdy tymczasem inne miasta
pozwoliy mu wej, pierwszy Korynt zamkn przed nim bramy. Do jego mieszkacw napisa
Aleksander: Jeli jestecie mdrzy, ostaniecie si, w przeciwnym razie nie"64. Oni za nie
baczc na nietykalno ukrzyowali jego posw65. Lecz niemniej podziwu godny jest wielce
dowcipny pomys owego ma, przez ktry tak baczny na podstpy mistrz da si zwie. W dosy
podobny bowiem sposb tene Aleksander zwid wojska Dariusza66: widzc, e s one o wiele
62

Carantas czyta Bielowski (MPH II, s. 261). Zachowuj lekcj

rkopisu Eugeniuszowskiego. Inne maj Carancia, Carentia.

63

Caraucis, niekonsekwentnie. Zob. przyp. 62. Autor jakby si

waha midzy dobitniejsz grecyzacj a brzmieniem moliwie bliskim

nazwie Krakowa.
64

Juliusz Waleriusz, Historia Alexandri Magni I 40, ale nie o Koryn-

cie i Koryntianach, lecz o fenickim Tyrze i jego mieszkacach.

65

Sagminum non inspecta reverentia. Sagmen to rodzaj trawy, symbol nietykalnoci

poselskiej; Balzer, II, s. 16, 28. Pojcie to z Digesta l, 8, 8, 1.

66

Dariusz III krl perski w latach 336330 p.n.e.

22

wiksze ni jego, kaza przywiza woom do ogonw i rogw

gazie, aby zdawao si, e nawet lasy id za nim.
[11] MATEUSZ: Dlatego w wynalazca tak zbawiennego
podstpu zosta ustanowiony naczelnikiem w ojczynie, ktr
uratowa, a wkrtce potem, wsparty zasugami cnt, odznaczony zosta wysok godnoci
krlewsk. Dano mu imi Lestek, to jest przebiegy67, poniewa wicej nieprzyjaci zniszczy
przebiego- ci ni si.
[12] JAN: Nikt nie dziwi si rdom tryskajcym w gbi
[ziemi), nikt cedrw nie podziwia w dolinach, a i mnie cnota
w czowieku niskiego stanu nie wydaje si niczym dziwnym.
Wszystkich cnt ywicielk jest pokora, lecz gdy chodzi o ludzi
niskiego stanu, czciej zwyko si je zagradza ni nagradza. Bo czyme jest cnota w niskim
stanie? Socem u antypodw!68
Janie jednak nie przestaje ona tym, ktrych szlachetno ducha nie znosi zalepienia.
Std take Sostenes, cho by niskiego pochodzenia, obrany
zosta wodzem Macedoczykw. On bowiem poskromi Gallw radujcych si zwycistwem, on
obroni Macedoni od spustoszenia przez nich. Za te dobrodziejstwa, mimo e wielu znakomitych
ubiegao si o tron macedoski, jego stawiaj na czele, cho by niskiego rodu. Gdy wojsko
nazywa go krlem, on
67

Etymologia prawidowa od starop. 'le, chytro'; S. Urba-

czyk, Leszek, SSS III, s. 48; imi to nosi dziad Mieszka I (Lestik,
Kronika Galla, I 3), ale Wincenty wprowadzi je do pocztu podaniowych
wadcw krakowskich. Por. wyej, przyp. 58; A. Gieysztor, Leszek,
SSS III, s. 48 -49; G. Labuda, Dynastia ksica, SSS I, s. 412415.
68

antypody wyobraenie mieszkacw przeciwlegej czci ziemi,

wynike z istniejcego w staroytnoci przekonania o kulistoci ziemi. Nie

mona wyprowadza ze zdania tego wniosku ani o poprawnych wyobraeniach geograficznych kronikarza (tak F. Bujak, Studia geograficzno-historyczne, Krakw 1925, s. 80), ani o bdnych (kula czy krg
ziemski). Sicut soi apud antipodes jest lokucj przysowiow. Por. jednak
M.J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka [...], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 27 (1982), nr l, s. 139148 oraz niej,
ks. II, rozdz. 13.

23

wzywa onierzy, aby zoyli mu przysig nie jako krlowi, lecz

jako wodzowi69. W ten sposb unikn zazdroci, ktr budzi
[posiadanie] wadzy, [a] nie poniy najwyszej godnoci.
[13] MATEUSZ: Potem by jeszcze drugi ksi tego samego
imienia, lecz z innego powodu nazwany Lestkiem. Gdy bowiem
Polska, pozbawiona krla, walczya o nastpc tronu, omal nie
zostaa pogrona w burzliwych zamieszkach, poniewa wszyscy
przedniejsi zabieGall o wadz tyrask70. Gdy dugo i z wielkim
niebezpieczestwem toczyli te spory, wreszcie wybr ksicia
poddaj orzeczeniu zwykych ludzi, oczywicie takich, ktrych
uczciwo nie budzia podejrze i od ktrych dalekie byo
wszelkie wspzawodnictwo. Jedni i drudzy zobowizuj si
przysig: wyborcy, e nie bd ustpowa ze wzgldw osobistych, nie zejd z [prawej] drogi uwiedzeni chci korzyci i nie
dadz si pogrkami moniejszych odstraszy od [przeprowadzenia] tego, co uznaj za poyteczne dla dobra ogu; pozostali
za, e nikomu nie bdzie wolno odstpowa od orzeczenia
wyborcw. A poniewa przy sprzecznych yczeniach nieatwo
dochodzi si do zgody, zastanawiano si wprawdzie dugo, lecz
odpowiedziano krciutko: Rozlega winnica mwi niszczeje pod brudnymi kopytami rozhukanych koni: winnic jest to
krlestwo, konie rozkieznane to wasza pycha, na ktrej tyle jest
plam, ile sprzecznych uroszcze. Wybierzmy wic pole gonitwy,
postawmy [u celu] sup, a czyj srokaty ko pierwszy ze wszystkich dobiegnie do celu, tego trzeba
uzna krlem!"71 Kady na to przystaje, wszyscy razem przyklaskuj, niewzruszony [jest] wyrok
ogu, ale wykonanie wyroku odkadaj na jutro.
Zdaje mi si, jakbym widzia zapa tych, przebiego tamtych, prbne wiczenia jedcw,
sprzeczne pragnienia. Lecz gdy wielu
69

Justyn, Epitome XXIV 5.

70

singulis primorum tyrannidem occupare ambientibus, niedo-

sownie z Justyna, Epitome V 3.

71

Niewtpliwe zamierzenie literackie; nadzwyczaj powana rada

koczy si uchwa o gonitwie, jak w bajce czy w grotesce.

24

ufao wyprbowanej zwinnoci, jeden polega na tajemnej chytroci umysu, ufny w pomoc sztuki Wulkana72. Ca bowiem
rwnin pola gonitwy obsadza elaznymi kolcami, w odstpach
pomidzy nimi starannie zaznaczywszy miernej szerokoci ciek, aby gdy innych ostrza kolcw wstrzymywa bd w biegu, on,
na tej ciece szybszy, zgarn za bieg nagrod.
Przebiegoci wszak podstp przebiegy przenika si zwyko.
Dwch bowiem modych, najniszego stanu chudopacho73

kw poszo w zawody o szybko ng. Dawszy [sobie] rkojmi

przez zoenie pewnej kwoty, zobowizali si, e pokonany nigdy
nie omieli si nazywa szybszego inaczej ni krlem. A gdy
igrajc dworowali z siebie nawzajem, godna to rzecz mwi
abymy wieniec naszego zwycistwa wywalczyli na polu, gdzie toczy si bj o krlestwo". Tu
zaraz w pierwszym zapdzie
zatrzymuj si i przysiadaj, kolcami przebiwszy sobie stopy a
do koci. Gdy dugo ze zdziwieniem patrzyli na gwodzie,
domylili si podstpu, spostrzegaj chytrze wyznaczon ciek,
na ktrej zastawiaj tak sam puapk, i udaj, e o niczym nic
zgoa nie wiedz.
A skoro, jak zwykle bywa, sposobno czsto budzi podanie czego, o czym si nie marzyo, w obu odzywa si prno,
kady z nich na osobnoci wasny rozwaa pomys. Nadchodzi
zapowiedziany dzie: zasiada dostojno czcigodnego senatu,
obok stoi ozdoba znakomitych mw, umiecha si kwiat
modziey. Wrd inn{ch, a raczej przed innymi, w mistrz
72

Wulkan bstwo ognia, patron rzemiosa kowalskiego. Nie

wiadomo, kto by dla Wincentego porednikiem znanego do szeroko

w literaturze greckiej i rzymskiej motywu o podstpie wojennym z kolcami: S. Witkowski, Podstp Leszka z kolcami u Kadubka i jego rdlo
[w:] Ksiga pamitkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lww 1925, s. 677690;
Balzer, I, s. 283; II, s. 204.
73

fortuna tenues conditione humillimi iuvenes, modzi ludzie,

ktrym los poskpi, pozostajca na najniszym szczeblu spoecznym

'chudzina'.

25

podstpu ufa pomocy cieki. Atoli i drugiego z jedcw nie

mniejsza oywia nadzieja, [tego], ktry wszystkie kopyta konia
zabezpieczy elaznym podkuciem. Natomiast pozostay, [stojc] na osobnoci z dala, a do tego
odwrcony od tumu, namyla si, cicho wzdychajc. Na pierwszy przeto, powtrny i trzeci znak
wszyscy wyskakuj prosto przed siebie, [a] ten wyrywa kusem w poprzek, budzc miech
gawiedzi. I gdy wszyscy natykaj si na nieszczsne kolce, on przemierzywszy dug okrn
drog, pospiesza w kocu do wyznaczonego supa, ktrego przed nim dosign jego towarzysz
zowrbnie [ju] powitany jako krl. Zgromadzenie bowiem, uraone na widok podkutego konia,
orzeko, e jest on sprawc podstpu. A poniewa podstp nikomu nie wychodzi na dobre74,
wydanego na miertelne mki rozszarpuj na kawaki. Tamten za, pomiewisko gawiedzi,
wyrokiem zwierzchnoci osiga wadz krlewsk. [14] JAN:
Podstp tajony suy, wykryty za wstyd przynosi.
Jeden obnosi zaszczytu ciar inny czciej sam zaszczyt75.
O krlu przelotnego szczcia! ktry, gdy ci wybieraj,
w okamgnieniu si uwieczniasz i wiecznie pozostajesz okamgnieniem. O, wadco wielce czujny,
ktrego oko snu nie zaznao podczas sprawowania wadzy!76 I zaiste wolabym ze miesznego sta
si dostojnym ni z dostojnego miesznym77. Nie bez wybuchw miechu wprawdzie, lecz dziki
reniu konia Dariusz otrzymuje wadz krlewsk78.
74

Zob. jednak ks. II, rozdz. 28, przyp. 250 o dobrym podstpie".

75

Owidiusz, Ars amatoria II 315.

76

Cyceron, Epistulae VII 30; Jan z Salisbury, Policraticus VII 25.

77

Por. Prolog o obawie autora przed miesznoci.

78

Byo to uznawane za pomyln wrb. Opowiadanie o obwoaniu

Dariusza I krlem Persw (521481 p.n.e.) Pompejusz Trogus okrasi

podstpem: ko Dariusza zara w miejscu, gdzie w przeddzie przyprowadzono mu klacz; Justyn, Epitome I 10.

26

Przyda si rwnie dowcipny pomys Stratona, acz wielu go wymiao79. Mianowicie

niewolnicy Tyryjczykw zdradziecko sprzysigaj si, zabijaj wszystkich panw z dziemi,
zajmuj ogniska domowe panw, zamylaj krla wybra spord siebie, tego mianowicie, ktry
pierwszy ujrzy wschd soca. Jeden z niewolnikw oszczdzi swego pana, bdcego ju starcem,
i jego malekiego syna. Gdy wszyscy wyszli na jedno pole, pouczony przez niego niewolnik sam
tylko wpatrywa si w zachd, chocia wszyscy inni patrzyli na wschd. Jednym wydao si rzecz
mieszn, niektrym czym szalonym szukanie wschodu soca na zachodzie. Atoli skoro tylko
zaczo dnie, on pierwszy wskaza blask soca na najwyszym wzniesieniu miasta. Wtedy
zrozumiano, jak bardzo umysy ludzi wolnych gruj nad umysami niewolnikw. Przeto pana
jego Stratona czyni krlem, a po nim krlestwo przechodzi na syna, wreszcie na jego wnukw.
Tak to dalece mdro ukochaa sobie kryjwk niejako pod paszczykiem prostaczka, gdy
tymczasem przechwaka jest zawsze nieprzyjacik cnoty80.
[15] MATEUSZ: Ten za tak wielki mia zapa do wiczenia odwagi, e bardzo wielu z
najsilniejszych nieprzyjaci wyzwa na pojedynek i wydziera im nie tylko ycie, lecz take
krlestwa i majtki. A gdy zabrako mu wrogw zewntrznych, obiecujc nagrody, zaprasza
swoich, aby walczyli bd z nim, bd wzajem ze sob. A tak dalece by rozrzutny wzgldem
wszystkich, e wola z powodu hojnoci popa w niedostatek ni mie obfito wszystkiego przez
skpstwo; wola raczej sam cierpliwie znosi braki ni potrzebujcemu odmawia pomocy lub nie
wynagradza dobrze zasuonych81. A i nie brako mu trzewoci,
79

Justyn, Epitome XVIII 3, skd cae opowiadanie o mieszkacach

Tyru i Stratonie.
80

cum semper sit inimica virtuti ostentatio, co mona by te

przetumaczy 'gdy zazwyczaj udawanie kci si z zacnoci'.

81

bene merentibus non dependere stipendia. Codex l, 24, 4 oraz

l, 2, 12, 2. Pochway odnosz si tu do Lestka II.

27

ktra jest siostr uczciwoci, przyjacik roztropnoci: przy jego bowiem stole, przy jego ucztach
na to baczono, aby ani wicej, ni natura wymaga, ani mniej, ni uczciwo nakazuje, nie wolno
byo bd da, bd wydawa. Gorliwiej dba o to, eby podoba si wicej z przymiotw
umysu ni ciaa82. W tym wzgldzie wrd innych cnt zajania nastpujcy przykad niezwykej
pokory: ilekro godno krlewska wymagaa, aby przyozdobi go rega- liami, pomny na
pierwotne pochodzenie, wpierw w ndznym odzieniu wstpowa na tron, strj krlewski
wcisnwszy pod podnek; nastpnie ozdobiony krlewskimi znakami siada na podnku, z
najwikszym uszanowaniem umieciwszy te najubosze achmany na najwyszym wzniesieniu
tronu83.
[16] JAN: I o tym zaiste pouczy, e krla bardziej pokora
zdobi, ni znacznym czyni purpura. A nawet nie mona uwaa za czowieka, a c dopiero za
ksicia tego, kogo od innych nie
wyrnia pokora84. Std u Grekw dugi czas byo zwyczajem, e w godzinie, gdy obierano
cesarza, umieszczano go w wykutym grobowcu, zanim nie zasiad na tronie cesarskim85. Jednemu
take z krlw pachol mae, stojc przy nim podczas uczty, ustawicznie te sowa przypominao:
Sire, tu moras", co si tumaczy:
82

Uczciwo, honestas, czy z umiarkowaniem, moderantia, sobrie-

tas te Wilhelm z Conches, Moralium Dogma, ed. J. Holmberg, s. 41, 50 n.

83

Wrd Sowian wczesnoredniowiecznych utrzymywa si obyczaj

ukazywania obok zwykych insygniw wadzy rwnie rekwizytw niskiej

kondycji, przypominajcych ksiciu, komu zawdzicza swe wyniesienie.
Relikt wsplnoty plemiennej. O niskim pochodzeniu dynastii pisa ju
Gall Anonim (Piast); podobnie Kosmas w Kromce Czechw w tym samym
czasie opowiedzia o stawianiu pod tron ksicia chopskich chodakw.
W odzienie wieniacze przyoblekano ksicia karynckiego przy intronizacji; por. S. Roman, Intronizacja ksit karynckich, SSS II, s. 285;
G. L a bud a, Dynastia ksica, s. 413.
84

Cige podkrelanie wartoci pokory mogoby wskazywa na

wpyw szkoy teologicznej Bernarda z Clairvaux; Balzer, I, s. 395 n. Por.

D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 356 nn.
85

Nie wiadomo, skd pochodzi ta tradycja i czy chodzi o Bizantyj-

czykw (cesarz), czy o imperium Aleksandra Macedoskiego.

28

Panie! ty umrzesz!"86 jak gdyby jednemu i drugiemu chciano powiedzie: wadc ciebie
obrano, nie bd wyniosym, lecz jakby jednym spord nich87.
Pamitaj, e prochem i w proch si obrcisz88.
Stoisz naprawd, gdy stojc upadku si strzeesz przyczyny,
Tak to czynem na cnot zasuysz, cnotami na czyny.
[17] MATEUSZ: Podobnie syn jego89 nie w takiej mierze
[powikszy] pastwo ojca, w jakiej wiele doda do ojcowskich
wyczynw: on Juliusza Cezara pokona w trzech bitwach90, on
w kraju Partw Krassusa znis z wszystkimi wojskami, a do ust jego wlewajc zoto, rzek: Zota
pragne, zoto pij"91. Rozkazywa i Getom, i Partom, a take krainom pooonym poza Partami.
Wreszcie Juliusz, rad si z nim sprzymierzy wzem powinowactwa, wydaje za niego siostr
Juli. Jej to jako posag przekazana zostaa od brata Bawaria, a jako dar lubny od ma prowincja
serbska92. Zaoya ona dwa miasta, z ktrych jedno od imienia brata kazaa nazwa Julius [teraz
Lubusz], drugie Julia
86

Pen wersj tej francuskiej opowiastki przytoczy Rutard, opat

cystersw w Eberbach, w licie upominajcym arcybiskupa mogunckiego Arnolda, w latach

11531158, Bibliotheca rerum Germanicarum, ed. Ph. Jaffe, t. III, Berolini 1866, nr 56, s. 405 n.
rdo literackie dotd nie znane.
87

Mdro Syracha 32, 1.

88

Ksiga Rodzaju 3, 19 i Ksiga Koheleta 3, 20. Trjwiersz zapewne pira autora.

89

Lestek III.

90

O trzykrotnym pobiciu wojsk Juliusza Cezara przez Partw pisa

Appian, Illyrica 1113 i Cyceron, Epistolae familiares V 10; A. Bielowski, MPH II, s. 179,
przyp. 2. O pobiciu wodza Rzymian Krassusa przez Orodesa, krla Partw, Justyn, Epitome XLII
4.
91

Kryy ju w staroytnoci legendy o bogactwach Krassusa,

sojusznika Juliusza Cezara i namiestnika Syrii, ktry rzeczywicie zgin z rk Partw w r. 53

p.n.e. Wynikaoby std, e polski Lestek podbi Partw, zanim dosiga ich rka rzymskich
zdobywcw.
92

Bawaria wesza w skad cesarstwa dopiero za Karola Wielkiego

(788). Wianem Julii mia by kraj Serbouyczan nad ab.

29

od wasnego imienia [obecnie nazywa si ono Lublin]93. Poniewa za Juliusz faktem tym rozdmucha przeciwko sobie nienawi senatu rzymskiego, zwabiony bowiem uciskami nieprzyjaci, jak wrg, nie jak obywatel,
zacienia obszar pastwa rzymskiego i tych nauczy rozkazywania, ktrych raczej powinien by
nauczy suenia usiuje gwatem odebra siostrze to, co przedtem da jej jako posag. Z tego
powodu siostra jego zostaa odprawiona, pozostawiwszy u ma malekiego syna, ktremu na imi
byo Pompiliusz94. Naonica za jego, ktra wspzawodniczya z krlow, gdy ta bya jeszcze
obecna, zaja miejsce krlowej. Ta z nienawici do rywalki, pod wpywem mioci, ktr optaa
krla, zmienia nazwy wymienionych miast. Z niej i z innych nieprawych zwizkw maeskich
Lestek mia otrzyma dwudziestu synw, ktrym wyznaczy tyle naczelnych stanowisk,
rozdzielajc jednym ksistwa, innym hrabstwa czy margrabstwa, niektrym krlestwa95.
Pompiliusza za prawem pierworodztwa ustanowi krlem wszystkich i zgodnie z jego wol
rzdzia si nie tylko monarchia sowiaska, lecz take ssiednie pastwa. Gromada braci jakby
przecigaa si w okazywaniu mioci; i odnosili si do niego z tak wielkim uszanowa93

Wg Kron. wpol., rozdz. 4, nie Lublin lecz Wolin. Legendy

o zakadaniu miast przez Juliusza Cezara byy rozpowszechnione w redniowieczu najbardziej w Niemczech i w Anglii. Por. T. Lehr-Spawiski, O nazwie pomorskiego grodu Wolin-Julin u ujcia Odry, Rocznik
Gdaski 78 (l 935), s. 41 n.; F. G u n d o l f, Caesar Geschichte seines Ruhmes, Berlin 1924,
s. 51105: H. Nearing, Local Caesar Traditions in Britain, Speculum 24 (1949), s. 218227;
P. H e s s, Li Roumanz de Julius Cesar. Ein Beitrag zur Casargeschichte im Mittelalter,
Winterthur 1956.
94

Zlatynizowane imi Popiel z kroniki Anonima Galla, w ktrej

rkopisach forma Pumpil 'Ppiel'.

95

Pomys wzity by moe z Justyna, Epitome XLII 4, gdzie mowa

o trzydziestu synach Orodesa, krla Partw. Zabi ich wszystkich

Frakates. Wymieniona dalej monarchia Slaviae, 'sowiaska', uskrzydlia wyobrani pniejszego dziejopisa wielkopolskiego, ktry ksistwa te i marchie rozmieci
na obszarach pn.-zach. Sowiaszczyzny. Slavia bya nazw Pomorza Zachodniego. Zob. Kron.
wpol., rozdz. 8.

30

niem, z tak wielk yczliwoci, e nawet obrali [krlem] jego

modziutkiego syna, te, jak ojciec, Pompiliusza, nie dajc adnego zgoa posuchu gosom uwaczania lub zazdroci96.
[18] JAN:
Rzadki to ptak jak Feniks97 na ziemi zgoda wrd braci,
Rzadziej by krlw dwr zgodnie na jedn wsiad d.
Albowiem, jakby z oparw bagna zazdroci wstajc, grona
burza ogarna wsplnikw krlestwa. O, jake bogosawiona,
nad bratersk bratnia jest spoeczno, u ktrej bardziej licz si
wizy yczliwoci, ni dza wadzy przekonuje! Chwa takiego szczcia zajaniao ponad
wszystkich potomstwo Erotyma. Ten bowiem Erotym, bdc krlem Arabw, mia z naonic
siedmiuset synw rzecz prawie nie do wiary!98 Dziki ich odwadze, gdy zmg siy ssiadw,
gone zdoby imi i z nadzwyczajnym zgoa szczciem poskromi niezwycionych [przedtem]
krlw. Oby nasi Pompilidzi zestarzeli si w takim powodzeniu!
[19] MATEUSZ:
Mwie mam czy milcze? Bo wstydz si wstyd swj odsania,
Braki, gdy ma je twarz, barwiczk naley je kry.
Jakiego to, mylisz, godne jest wspomnienia pode rodu
zhabienie, bezwstydu ohyda? Ten bowiem, ten, ktry askawie
wynagradza zasugi, ten wyjtkowy krl, powiadam, Pompiliusz modszy, upojony powabami
pewnej trucicielki, za yczliwo odpaca si nienawici, za przyja podstpem, krwi
rozlewem za przywizanie, wiaroomstwem za wierno, tyrani za posuszestwo.
96

Zapewne aluzyjna propaganda tronu pryncypackiego w Krakowie

w chwili, gdy panowie krakowscy poparli nastpstwo tronu Leszka

Biaego (o czym w ks. IV).
97

Feniks legendarny ptak w Indiach, mia y 500 lat i odradza

si z popiow. O nim Physiologus. Dwuwiersz pira Wincentego.

98

Justyn, Epitome XXXIX 5. Erotym jest postaci skdind nie

znan, Justyn wymieni tego krla arabskiego w latach, gdy Rzymianie

dokonywali podboju Syrii i Egiptu w poowie I w. p.n.e.

31

Najbezwstydniejsza z niewiast czsto podszeptywaa mu tego rodzaju kwieciste swka: Nie

naley zbytnio ufa spokojowi, poniewa gorca jasno soca jake czsto ostyga raptownym
deszczem". I nie wypada tobie zanadto si cieszy, jakoby ju dobi do bezpiecznego portu, gdy
nie spotkae si jeszcze ze spitrzonymi bawanami. Nie widzisz, e sterczce zewszd skay
gro ci rozbiciem? Szczliwym krlem czyni ci co prawda wspaniao krlestwa, ale
bezpieczestwo zapewni ci niezdobyty mur twoich krewnych. Powiem sowa twarde, lecz szczere:
nie mieni [ciebie] ani szczliwym, ani bezpiecznym. Nie ma szczcia tam, gdzie wasne
omdlewaj siy; nie ma bezpieczestwa, gdy wasny kraj zagroony jest rozszarpaniem. A zatem,
ilu masz stryjw, tyle drobnych pastw, tyle zasadzek na twj spokj 100. Wygaszaj bowiem
kwieciste mowy, pragn za czego przeciwnego; bo pod r kryj si kujce kolce, pod bujn
traw w. Twierdz, e s opiekunami, nie stryjami i nie tylko opiekunami, lecz take ojcami.
Czujesze to i czy przenika to do twojej wiadomoci?101 Czy sdzisz, e oni zadowalaj si
goymi
nazwami? Zawsze stryjostwo domaga si rzdzenia synowcami,
sierotami opiekustwo, dziemi ojcostwo. Tej wadzy swojej nie zaznaczaj [tylko] pytkim
sowem, lecz j okazuj rzeczywistym uprzywilejowaniem. I nie obrali ci krlem, aby nimi
rzdzi, lecz aby tymczasem, pki wadza jest jakby w zawieszeniu, komukolwiek z nich okazja do
wadania moga si nadarzy. Czsto bowiem zasadza si w stosownej porze jakiekolwiek ponki,
aby urodzajniejsz zaszczepi latorol. I nie uwaaj, e zasugujesz na tytu krla, lecz nazywaj
ci albo igraszk losu, albo jak ich kuk. Dodaj, jak czsto wytykaj ci bohaterskie czyny
pradziadw, aby narazi ci na spotkanie z wrogami i czym prdzej zgubi, nie aby ci wiczy w
czynach bohaterskich. Wreszcie i to,
99

Naonica przemawia tu nader uczenie: Intensior solis serenitas in

imbres saepius defervescit repentinos.

100

wywody te s wyran aluzj do sytuacji Polski dzielnicowej.

101

Boecjusz, De consolatione philosophiae I 4, proza.

32

e chopcem jeste i nie powiniene nic innego czyni, jak bawi si. Oni zajmuj ci jakimi
gupstwami jakby powanymi radami, nie aby przez doradzanie roztropniejszym ci uczyni, lecz
aby czyha na sposobno strojenia sobie artw z ciebie lub aby przynajmniej odwlec spenienie
twoich modzieczych ycze. mieszni zaiste starcy! Cho sami radzi by odmodnie, jednak
zgrzybiaych szukaj modziecw102. Wybieraj wic, czy wolisz by niewolnikiem, czy wolnym,
czy chcesz by swoim, czy cudzym103, raz szczliwym czy zawsze poaowania godnym.
Stanowczo wypada upuci krwi z yy, aby zapewni zdrowie. Niemoliwy jest bowiem
swobodny rozrost winnego szczepu, gdy nie przycina si nawet i prawidowych latoroli i gdy
faszywych pdw cakowicie si nie obcina".
w, tymi i podobnymi namowami przekonany, z rozkazu
teje mistrzyni do oa ze zmylonej niemocy si kadzie [i] kae wezwa przyjaci, niby dla
pociechy czy z potrzeby zasignicia rady. W wielkiej tajemnicy wyjawia im i przyczyn, i dzie
swojego zgonu, niby przez bogw objawiony, kademu z osobna osobliw tajemnic szepcc:
Wam wypada postanowi w sprawie nastpcy tronu. Mnie moje wzywaj losy, ale bdzie to dla
mnie dostatecznym ukojeniem, jeli jak z waszej rzdziem aski, tak i z waszej dobroci oka
si niemiertelnym. Albowiem nie wyda mi si wcale, abym umiera, skoro [tylko] wasz dla
mnie yczliwo dostrzeg, gdy z wami uroczycie mj pogrzeb odprawi. Czeg bowiem
mgbym spodziewa si od kogo, kto yjcemu odmwiby tego, co winien jest zmaremu".
102

Senes iuvenescant adolescentes decrepitos', lubiana w red-

niowieczu figura retoryczna puersenex jest rdem tego paradoksu.

Por. L. Arbusow, Colores rhetorici, s. 118; A. Hofmeister, Puer,
iuvenis, senex. Zum Verstandnis der mittelalterlichen Altersbezeichnungen [w:] Papsttum und
Kaisertum..., Paul Kehr dargebracht, Munchen 1926, s. 287316.
103

O przeciwstawieniu niewolnika wolnemu i osoby sui iuris osobie

in aliena potestate wielokrotnie Digesta, m.in. l, 6, 1; J. Sondel,

W sprawie prawa rzymskiego, s. 97, przyp. 21.

33

Mgby usysze tu szczere, tam obudne gosy biadania; std westchnienia, stamtd kania,
std aosne jki, stamtd straszne zawodzenia; std rozlega si [odgos] bicia si w piersi, stamtd
[klask] zderzajcych si doni; tu pyn potoki rzsistych ez, tam ledwie na p zwilone s
powieki. Panny targaj wosy, matrony [rozdrapuj] twarz, szaty [rozdzieraj] staruszki; oglne
biadania potguje zawodzenie obudnej krlowej, ktra ju to ma, ju to poszczeglnych
dostojnikw ze smutkiem ciskajc, uspokaja z jak sam nie wiem sodk gorycz czy
powiedziabym z gorzk sodycz, tak i wszystkimi wstrzsaj ju nie udane, lecz poczone z
rzewnym paczem kania do tego stopnia, e jak wie gosi, w lad za aosnymi jej skargami
zaczy lamentowa spiowe wizerunki, a na skutek jej ez posgi zami spyny104.
Ot po obrzdach pogrzebowych, ktre jeszcze dzi pogastwo odprawia podczas
pogrzebw, [krl] podejmuje [stryjw] uczt z najwykwintniejszymi przysmakami. Gdy czyste
wino nieco rozwiao ich smutek, krl prosi, aby go odwiedzili i w jego obecnoci wzajemnie przy
pucharach zachcajc si, mile si pocieszali. Mwi, e chtne ich przybycie sprawi ukojenie w
jego chorobie, a koniec jego ycia raczej bdzie radosny ni owiany smutkiem. Czemu rzecze
krlowo, w smutnych rozpywasz si zach, czemu trawi ci smutek?105 Wdowiestwa si
boisz? Przynajmniej pki ci yj, nie przekroczysz bramy wdowiestwa; a nawet wobec tylu
pozostaych przy yciu moich krewnych bd przekonana, e ja dalej yj. Teraz chciabym
wezwa najprzedniejszych spord ojcw, z serdecznych przyjaci najbardziej
zaufanych, ktrych spojrzenia jakby gwiazd promienie oywiaj
mnie, aby u nich nasza pami w twojej ya osobie, poniewa
wiedz, e jeste reszt naszego ycia, naszej duszy poow".
Oni przysigaj, e wpierw ywcem chc by pogrzebani,
nimby zagina [pami] jego wywiadczonych im dobrodziejstw.
104

Wergiliusz, Georgica I 480, nie dosownie.

105

Boecjusz, De consolatione I 4, proza.

34

Niech wzniesie si puchar rzecze krl i niech ja si

podnios, abym wszystkich pozdrowi i abymy kolejno zczyli si poegnalnym pocaunkiem,
aby kady skosztowa tego boskiego nektaru, gdy ja nadpij".
By to za zoty puchar, przez zmyln krlow kunsztownie
wykonany, w ktrym nawet maa ilo pynu podchodzia ku
grze. I chocia kielich ledwie w czwartej czci by napeniony, wydawa si peny, gdy pyn
zawisa w grze niby para; tene pyn, dmuchnity z ust lub z nosa, opada, jak to si zdarza z
wrztkiem, od mocy ognia, dopki nie osidzie na pewnym dnie w pewnej iloci. Mwi, e
podobn moc posiada calciparius106. Do tego osobliwego pucharu wlewaj ju zabjczy napj,
zaprawiony sztuk tego podczaszego107; kto po krlu mia go pi, obowizany by przytkn
[puchar] do ust krla, aby nie mona byo nic zego podejrzewa, skoro krl jakby wpierw
kosztowa. Wierzono bowiem, e zostao wypite, nie za opado jedynie od wydechu to, co tylko
sztucznie byo wezbrao; lecz ile tylko wlano waciwego i zabjczego napoju, ten, ktry przytkn
puchar do [ust] krla, mia nakaz po ucaowaniu krla to wypi. Tak okpionych [i] tak zatrutych
prosi, aby odeszli, twierdzc, e od przyjaznej z nimi gawdy ogarna go niespodziewanie kojca
senno. Mniemano, i spoili si mowie, ktrych jad trucizny to na nogach zachwia, to na
ziemi powali. Bl wydar im ycie u progu teje nocy. [A] w najsroszy z tyranw odmwi
nawet pogrzebu ich zwokom, dowodzc, i zginli od pokarania z nieba, bowiem wczoraj
zamierzali ywcem pogrzeba przyjaciela, ba, krewnego, ba, krla, a t niegodziwo pozorem
mioci skrywan jki zdradziy i pacz posgw, i nagy zgon zoczycw bez nadziei ocalenia, i
wiele innych dowodw.
106

Inaczej chalcoparius (por. ks. III, rozdz. 24), grecka nazwa

kamienia niewiadomej konsystencji. Marbod z Rennes (XI w.) wymieni

w Liber lapidum minera o podobnej nazwie chalcofanum, ktry pomaga
wyrabia gos, Migne, PL 171, col. 1767.
107

Tj. krlowej.

35

Gdy przeto zaszy te gwiazdy ojczyzny, upada take wszystka godno i zgasa wszystka
chwaa Polakw, w popi si obrciwszy. Albowiem ta wiata zakaa, ta cnt zagada, ten
najobrzydliwszy ze wszystkich niegodziwiec, opadszy na ono plugawej bezwstydnicy, w zbytku i
gnunoci sta si do cna rozpustnikiem, zgoa nic za wiksze szczcie nie uwaajc, ni
opywanie w rozkosze. Byo za jego czstym powiedzeniem: Mamy si najlepszymi olejkami,
raczmy si winem, rwijmy kwiat, aby nie uwid". One pierwszy by do ucieczki, ostatni do
walki; w niebezpieczestwach najwikszy tchrz, a skoro strach ustpi, pyszaek108. A jako wrg
najzuchwalszy chry cnt bezustannie zwalcza, bardzo biegy we wadaniu wszelkim orem
haniebnych czynw; wszelkich wrcz wysikw si ima, o ktrych wiedzia, e cnocie s
przeciwne. Wiksze [te] mia upodobanie w towarzystwie niewiecim ni w mskich
zebraniach109. Za te przeto osobliwe zasugi niesychan sczez mierci. Albowiem z
rozkadajcych si trupw, ktre kaza porzuci bez pogrzebania, wylgy si myszy w niezwykej
iloci i cigay go tak dugo przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, a
zamknitego z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zagryzy okrutnie dojmujcymi
ukszeniami110.
108

Tak o krlu perskim Kserksesie Justyn, Epitome X 10.

109

Owidiusz, Metamorfozy III 435: Luserat hic nymphas sic coetus

ante viriles.
110

Podanie o zagryzieniu Popiel i jego rodziny przez myszy znalaz

autor w kronice Anonima Galla, gdzie jednak nastpio to po wygnaniu

zego wadcy z Gniezna i z krlestwa" (I 3). Pniej Kronika wielkopolska tragedi Popiel przeniosa do Kruszwicy, nie liczc si z krakowsk
lokalizacj u Wincentego. O ile jest prawdopodobne, e w historii tej
utrwali si fakt rzeczywisty gwatownego usunicia od wadzy przedpiastowskiego ksicia plemiennego, o tyle inwazja myszy jest wdrownym
wtkiem literackim, ktry znany by we wczesnoredniowiecznej Nadrenii
i przywieziony zosta by moe przez Rychez, maonk Mieszka II;
H. owmiaski, Dynastia Piastw [w:] Pocztki pastwa polskiego.
Ksiga tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 114; J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i Popielu.
Studium porwnawcze nad wczesnored-

36

[20] JAN: Podobnie Abderydzi opucili ojczyzn z powodu

mnstwa ab i myszy111. Tak [i] Filistyni z powodu [plagi]
wrzodw na poladkach odesali synom Izraela Ark ze zotymi
[podobiznami] zadkw i myszy112. Za osobliwy haniebny czyn
osobliwa spotkaa go haba. To, z powodu czego zawsze pragn by szczliwy, to [wanie] raz
sprawio, e na zawsze zosta nieszczliwy. Tego bowiem dokonaa zmylno niewiecia. Taki
poytek maj onkosie, takie niwo bardzo czsto wyrasta z czstego obcowania poufaego z
niewiastami. Czyta o tym w ksidze dowiadczenia Sardanapal113, m bardziej zepsuty ni
niewiasta114. Gdy bowiem namiestnik jego Arbaktus115 zobaczy go w towarzystwie ladacznic, w
sukni niewieciej rozdzielajcego przdz dziewcztom, rzek: Nie godzi si, eby mowie byli
posuszni temu, kto wolaby by niewiast ni mem". Przeto jego poddani wypowiadaj mu
wojn, a on, zwyciony, zbudowawszy stos, spala i siebie, i swoje bogactwa w tym jedynie
naladujc ma. Panowanie za obejmuje Arbaktus, godniejszy raczej pochway ni nagany,
poniewa nie dy do zagarnicia najwyszej wadzy, lecz wicej, na wspczujcych barkach
wydwign ojczyzn z nieszczsnego upadku.
niowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 156 n.; G.
Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 5961.
Motyw ten rwnie przytoczy Wilhelm z Malmesbury w De gestis regum
Anglorum III 290, Rerum Britanniae Scriptores 90/2, s. 344.
111

Abderydzi mieszkacy Abdery w Tracji. Ale Justyn, Epitome

XV 2, skd zaczerpnita jest ta opowie, pisa o Autariatach, mieszkacach pogranicza Dardanii i Peonii.
112

Pierwsza Ksiga Samuela 6, 4.

113

in libro legit experientiae, czyli dozna dowiadczeniem

wasnego ycia. Krl asyryjski synny z rozwizego ycia.

114

muliere corruptior, Justyn, Epitome I 3, skd wzita ta

historia.
115

Arbakes (nie Arbactus) namiestnik Medii, ktry pokona

Sardanapala i zaoy now dynasti w 819 r. p.n.e.

37

ROZPOCZYNA SI KSIGA DRUGA

PRZEDSTAWIAJCA POCHODZENIE
KRLW I KSIT POLSKICH
A DO DNIA DZISIEJSZEGO

[1] MATEUSZ: Nie pora wprawdzie zapuszcza si zbyt

daleko na krte manowce, aby zamierzon i podjt drog
przemierzy w naleytym skrceniu. Nikt jednak nie poczyta nam tego za [ch] popisywania si,
jeeli w gwny wtek opowiadania wpleciemy pewne wiadomoci z dziejw obcych. Rozmylnie
nakazujemy sobie ich nie pomija, zarwno dlatego, e podobne rade podobnemu, jak i dlatego, e
tosamo jest matk spoecznoci1, wreszcie, aby zgoa nie zabrako przedmiotu, na ktrym
czytelnik mgby si wiczy. Kt bowiem mijaby cakiem obojtnie winogrona lub figi
zwisajce po obu stronach cieki, zwaszcza e same wpadaj do jego ust? Godzi si wic
rozweseli si takimi przysmakami, [a] nie obarcza si ciarem. Mio za z penego naczyka w
twej spiarni udzieli spragnionej duszy czego przyjemniejszego.
[2] JAN: Owszem, z poczucia wdzicznoci pokornie upadam do ng, poniewa nie nudzi ci
octowa cierpko mojego skromnego opowiadania. I nie przykrzybym sobie bynajmniej mwi
1

Rozpoczynajc drug ksig, ju opart na rdach pisanych, a wic

historyczn, autor przypomina o zadaniach dziejopisarstwa: series (temporton), czyli opowiadanie faktw, i exercitium, czyli wiczenie umysu.
Zwraca tu uwag wizja rwnoci spoecznej: tum quia identitas mater est
societatis.

38

tego, co mogoby by potrzebne potomnym2, gdyby uwaczajca zazdro nie przegrodzia moich
ust jakow zapor milczenia. Mwi bowiem: Nieatwo przychwyci kogo na kamstwie w tym,
czego nikt nie wie, ani nieatwo moe unikn faszu ten, kto w rzeczach niewiadomych wiele
wyrokuje". Jednake daleko, daleko niech od prawdy odstpi faszywe twierdzenie, jakoby
odrobina zaczynu nie zakwaszaa caego ciasta3, gdy:
Czowiek szczery przez fasze faszywym sta si zasuy.
Tak malowidem si sta, czowiekiem tak nie jest czek4.
[3] MATEUSZ: Gdy przeto rd Pompiliusza doszcztnie
uleg zagadzie5, nastao nowe pokolenie ksit, ktrego wspaniao tym wiksza (bya), tym wyej wzrosa, im niszego, jak wiemy, byo pochodzenia.
Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Siemowit, przyobleka si w dziarsko, dorasta
w przedsibiorczoci, szlachetnieje cnt nabywajc. Wsparty zasugami swoimi, a nie swoich,
najpierw zostaje wybrany dowdc wojska, wreszcie piastuje wysok godno krlewsk6, ktr,
jak twierdz, przepowiadano mu niemal od [czasw] jego dziecicych grzechotek.
2

quod posteris for et necessariumjeszcze jeden motyw o powo-

aniu dziejopisa z cytatem z Listu do Filipian 3, 1.

3

Jeszcze jedno haso historyka: mwienie prawdy wbrew staym pom-

wieniom o zmylanie rzeczy, ktrych sprawdzi nie sposb. O kwasie ukasz

12, l i Pierwszy list do Koryntian 5, 6.
4

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

Tu podejmuje autor wtek poda wielkopolskich, ktrego ju nie

amplifikuje nowymi postaciami i faktami. O niskim pochodzeniu dynastii

tym razem ju na podstawie Kroniki Galla, I 2. Por. ks. I, rozdz. 15.
6

Siemowit (nie Ziemowit) historyczny syn Piasta; W. Taszycki,

Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Rozprawy i Studia polonistyczne,

t. I, Wrocaw 1958, s. 59; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 114,
117; J. Hertel, Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym
redniowieczu, Warszawa 1980 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 79 / 2), s. 3842. W Kronice Galla nie ma mowy ani o dowdztwie
wojskowym (magister militum), ani o godnoci krlewskiej (regia fungitur
maiestate). Wincenty cakowicie przestylizowa tekst Gallowy.

39

y pewien ubouchny syn Chociska, ktremu na imi byo

Piast7, a onie jego Rzepica8. Oboje bardzo niskiego urodzenia,
biedni, nic si nie liczcy, za to wspaniali zamiowaniem do
nieskalanego ycia, a w porywie do czynienia miosierdzia tak
bardzo gorliwi, e ich skromniutki dobytek sam w sobie nic nie
znaczcy nieraz si powiksza od nakadu gocinnoci9. Kt nie
dziwiby si, kt nie zdumiewaby, e si co zmniejsza od
przyrostu lub e si zwiksza od ubytku. Jest to bowiem to samo,
co czernie od biaoci albo biele od czerni. Szeroka hojno
sprawia, i mienie tak szczupe, mienie nic prawie nie znaczce
uroso.
Dwom bowiem przybyszom, odpdzonym od bramy Pompiliusza, nie odmwiono wejcia do chaty tych biedakw. Powitanych serdecznym uciskiem domownicy zapraszaj, by zasiedli do
stou10. Poprosiwszy ich o wyrozumiao dla skrajnego ubstwa,
podaj zaksk i odrobin piwa. Bagaj, by nie zastanawiali si,
co im si ofiaruje, ani ile, ani od kogo, lecz w jaki sposb i z jakim
7

Piast, syn Chociska, tzn. 'Z kos', 'Dugowosego', zgodnie z Ano-

nimem Gallem. W Kron. wpol. przydomek ten otrzyma Ppiel, wincentyski Pompiliusz. Imi 'Piast' nie byo uywane pniej, kronikarze nie
zdoali w redniowieczu uformowa od imienia protoplasty nazwy dynastii, 'Piastowie' jest okreleniem nowoytnym. Etymologia 'Piasta' jest
dyskusyjna; T. Wojciechowski, O Piacie i piacie, RAUhf 32
(1895), s. 170212; K. Potkaski, Podanie o Popielu i Piacie [w:]
Pisma pomiertne, t. II, Krakw 1924, s. 94112; H. owmiaski,
Dynastia Piastw, s. 119.
8

Forma Rzepica, przekazana w rkopisach obok innych zapisw

tego imienia, wydaje si poprawniejsza od obiegowej Rzepichy czy

Rzepki. H. owmiaski uwaa to imi za sztucznie urobione,
Dynastia Piastw, s. 120; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 33, za przezwisko.
9

substantiola, typowe dla autora zdrobnienie. Podobnie w dal-

szym cigu tego rozdziau: obsoniolum, modicellum liquoris. Nastpuj tu

icie scholastyczne paradoksy. Moe wolno je te odczyta w sensie, i
mienie powikszao si o warto duchow.
10

domestici affectuose amplexos discumbere iubent; ani Ano-

nim Gall, ani Wincenty nie znaj imion owych przybyszw. Kron. wpol.
wprowadza tu witych Jana i Pawa (patronw dnia koronacji Przemyla
II w r. 1295!). O reminiscencjach literackich tego podania m.in. J.
40

uczuciem11. Chcie powiadaj zaley od nas, wykona nie

jest w naszej mocy12. Oby to, co zebrane ze spadajcych kosw
na powicenie kdziorw pacholcia, na ofiary pierwszych postrzyyn13, posuyo wam na zdrowie; choby temu brakowao
miego smaku, nie brak jednak przyjemnej sodyczy uczucia". Na
to oni: Wasza yczliwo nadaje godno waszemu uczynkowi;
ile bowiem kto zamierza, tyle [tym samym] czyni; i nie moe by
niesmaczne to, co jest zaprawione sol mioci, co jest skropione
miodem [pyncym] z serca"14.
Co ujmujce, co mie, co zbone? Dobra to wola.
Czynu nikego dba zota pokrywa ch15.
Gdy oni zasiedli, widziano, e napoju przybywa, e potrawy
mno si tak, e objto poyczonych zewszd naczy nie
wystarczya, aby je pomieci. I nie dawao si ich uszczupli
nawet najduszym poywianiem si16 rozlicznych biesiadnikw,
ktrych gocie kazali tam sprosi wraz z dostojnikami i krlem
Pompiliuszem.
W tak wielkim przeto i wietnym zgromadzeniu gocie postrzygli Siemowita, a uroczysto przyszego krla doznaa poDowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1958, s. 3033; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 113 n. i
tene, Pocztki Polski, t. V, s. 310312.
11

Seneka, Epistulae LXXI 14.

12

List do Rzymian 7, 18.

13

Na podstawie Kroniki Galla, I 2, K. Potkaski, Postrzyyny

u Sowian i Germanw, RAUhf 32 (1895), s. 330-422, wykaza powszechno tego obyczaju u Sowian. Przy postrzyynach, siedem lat po
urodzeniu, nadawano synowi imi i wprowadzano do rodziny; R. Gan siniec, Postrzyyny sowiaskie, Przegld Zachodni8 (1952), nr 1112,
s. 353369; J. Bardach, Historia pastwa i prawa Polski, t. I,
Warszawa 1964, s. 75, 129; A. Gsiorowski, Postrzyyny, SSS IV,
s. 249250.
14

Ambroy, De officiis ministrorum I 30.

15

Dystych, prawdopodobnie autora.

16

longissimis convivarum haustibus, najduszymi ykami biesiad-

nikw'.
41

wicenia wrebnym cudem17. On [to] jakby wrd martwych

popiow nie tylko iskr chway Polakw wznieci, lecz niemiertelne miano Polski niemal midzy
znaki zodiaku wpisa18. Nie tylko bowiem przywoa znowu do siebie te plemiona, ktre przedtem
odpady z powodu gnunoci Pompiliusza, lecz wcieli do swego pastwa inne jeszcze kraje, przez
innych nie tknite. Dla nich ustanowi dziesitnikw, pidziesitnikw, setnikw, kolegium
trybunw, tysicznikw, wojewodw, naczelnikw miast, druynnikw, rzdcw i w ogle
wszelkie wadze19.
[4] JAN: Nie jest rzecz bah w ludzkich sprawach lekceway bahostki. Czsto bowiem z polnych krzeww wyrastaj wysmuke cedry. Nierzadko
pery kryj si w piaszczystym pyle; pod popioem najlepiej utrzymuje si moc zarzewia. Rwnie
szlachetna wielkoduszno nie zawsze mieszka w miastach opatrzonych wieami i bynajmniej nie
gardzi chatami ubogich.
Zwykle si bowiem szczep uszlachetnia na winoroli,
Wyborniejszym staje si zdrj, gdy daje spragnionym pi20.
Tak na przykad, e pomin znane przykady Dawida, Saula,
Jeroboama, sugi Salomona, i wielu innych [opowiem, jak] to Gordiusza orzcego najtymi
woami obleciao ptactwo wszelkiego rodzaju. Szuka wrbity. Przypadkiem zabiega mu drog
dziewica wyjtkowej piknoci, przepowiedziaa, i przeznaczone
17

futuri regis festivitas miraculi consecratur praesagio; Pompi-

liusz musia wiec uzna, e Bg naznaczy szczciem krlewskim jego

modziutkiego rywala.
18

sed immortales Poloniae titulos zodiacis paene signis inseruit,

dos. niemiertelne tytuy Polski [do chway] wpisa w gwiazdozbiory

zodiaku.
19

Rzymskie i greckie nazwy urzdnikw wg wasnego pomysu

autora: Quibus decanos, quinquagenarios, centuriones, collegiatos, tribunos,

chiliarchas, magistros militum, urbium praefectos, primipilarios, presides,
omnesque omnino potestates instituit. Por. Balzer, I, s. 442444; II, s. 186.
Siemowit jest tu przedstawiony jako drugi (po Grakchu) zaoyciel
pastwa.
20

Dystych autorski.

42

mu jest krlestwo, a ona sama zarwno on jego zostanie, jak

i nadziej podziela bdzie.
Wrd Frygw [tymczasem] powstaje rokosz. Wyrocznie
ogaszaj, e powanieni potrzebuj krla. Gdy znowu zapytywano o osob wadcy, kazano im
uczci jako krla tego, ktrego pierwszego spostrzeg jadcego na wozie do wityni Jowisza.
Spotka ich Gordiusz i natychmiast pozdrowili go jako krla. On [za] wz, na ktrym przyjecha,
powici wityni21.
[5] MATEUSZ: Czy to o nim gosiy dawne wyrocznie, e kto rozsupa wze na jarzmie
Gordiusza, ten bdzie panowa nad ca Azj?
JAN: Zaiste, albowiem Aleksander Wielki, zajwszy miasto,
odszuka jarzmo przy wozie i rozciwszy wze, znalaz koce
rzemieni. Rwnie Agatokles, syn garncarza, odznaczajcy si
jednak urod i pikn budow ciaa, zostaje nastpc sycylijskiego tyrana Dionizjusza22. Podobnie Arystonik, krl Azji,
urodzony z crki cytrzysty, nawet Rzymian rozgromi w bitwie23.
A dlaczeg, pytam, miaby kto czyni zarzuty Abdalonimowi, e zwyk by najmowa si do
oprniania studzien i podlewania ogrodw24. On jednak, wyrniony spord innych, krlem
Sydonu ustanowiony zosta przez Aleksandra, ktry pomin wielu znakomitych [ludzi], aby nie
sdzono, e to dobrodziejstwo zaley od urodzenia, nie za od dawcy. Tene Aleksander za
mstwo wynis prostego wojownika Ptolemeusza, ktry po
21

Justyn, Epitome XI 7; Gordios heros miasta Gordion w Azji

Mniejszej na pograniczu Frygii. W tamtejszej wityni Zeusa Gordios

mia ustawi swj wz, do ktrego przywiza jarzmo wzem gordyjskim".
22

Justyn, Epitome XXII 1; Agatokles tyran Syrakuz w latach

317289 p.n.e.
23

Justyn, Epitome XXXVI 4; Aristonikos nieprawy syn krla

Pergamonu Eumenesa II, walczy na czele niewolnikw i wyzwolecw

przeciwko Rzymianom w latach 130129 p.n.e.
24

Justyn, Epitome XI 10; Abdalonimos ustanowiony krlem przez

Aleksandra Wielkiego w Sydonie fenickim.

43

prawa nie pozwalaj na zawieranie maestw nawet midzy tymi, ktrych czy adopcja"33.
Std w Digestach, w rozdziale zatytuowanym O maestwie" [czytamy]: Stosunek bratestwa nabytego przez adopcj
dopty jest przeszkod do zawarcia maestwa, dopki trwa
adopcja. I dlatego t, ktr ojciec mj adoptowa i usamowolni,
bd mg wzi za on"34.
Podobnie w Instytucjach w rozdziale o maestwie [czytamy]35: Jeli ktra dziewczyna przez adopcj zostanie twoj
siostr, to jak dugo trwa adopcja, zaiste nie moe doj do
zawarcia maestwa midzy tob a ni. Jeliby za przez
usamowolnienie adopcja zostaa zniesiona, bdziesz mg wzi j za on. Jeli za przez adopcj
przysposobi sobie ktr dziewczyn za crk lub wnuczk, czy usamowolnion bd mg
polubi? Bynajmniej jak o tym mwi si w tyme tytule: Przeto tej, ktra na skutek adopcji
zacza dla ciebie by crk lub wnuczk, nie bdziesz mg wzi za on, choby j
usamowolni. Przy tych za uroczystych postrzyynach zbiegaj si bardzo czsto oba rodzaje
przysposobienia; ten bowiem, ktrego postrzygaj, zaczyna przez zwyk adopcj by potomkiem
postrzygajcego, matka za jego staje si przysposobion siostr tego przez przybranie".
Czy wic nie ma by uroczystym ten rodzaj adopcji, ktr
poprzedza zarwno prawna przyczyna, jak rozumny wzgld? Czy dlatego, e ten obrzd
wymylio i wytworzyo pogastwo,
bdziemy sdzi, i zasuguje on na przeklestwo? Do takich za rzeczy naley kupno, dzierawa,
zastaw niewolnikw i inne
umowy zawarte w dobrej wierze. Albowiem to, e w pitej ksidze Kodeksu cesarz kae usun
prawo wydane w sprawie adopcji i przybrania i [mwi], e nie naley go wicej dopuszcza,
dotyczy tych, ktrzy adoptuj swe bkarty i niedozwolon
33

Decretum Gratiani C. 30, q. 3, c. 1. Por. wyej, przyp. 13.

34

Digesta, 23, 2, 17.

35

Institutiones, l, 10, 2.

44

lubieno pokrywaj jakim prawnym paszczykiem. Zrozumiesz to, jeli owo miejsce dokadnie
zbadasz36. Strzemy si przeto usuwania takich [praw], skoro sami takowymi si posugujemy.
Niezbon bowiem jest rzecz nie czci tego, co rozum ustanowi, co ma we czci bogobojny
obyczaj przodkw37.
[8] MATEUSZ: Gdy zdjo si jakby wizy niejakiego wahania38, bierze ochota biec wawiej
ni zazwyczaj, gdy i krok swobodniejszy nas porywa, i wygodniejsza nci droga.
Ot po Siemowicie nastpuje syn Lestek IV, po Lestku za
syn jego Siemomys39. Szlachetno umysu, sia ciaa, powodzenie we wszystkim tak dalece obu
ich wyrniy, e zaletami swymi przewyszyli przymioty prawie wszystkich krlw. Z
Siemomysa za rodzi si w sawny Mieszko lepy40. W lepocie wychowuje si siedem lat. Z
kocem roku sidmego zrzdzeniem Boym zosta owiecony i po odzyskaniu wzroku wykaza
przedsibiorczo ponad wiek. Atoli niekiedy zdawao si, e jest zalepiony, pozbawiony wiata
rozumu, poniewa z siedmiu nierzdnymi naonicami, ktre nazywa onami, mia zwyczaj na
przemian spdza noce41. Jednake po ich oddaleniu zwiza si maestwem z pewn
[ksiniczk] imieniem Dobrawka42. Dziki szcz36

Codex 5, 27, 7, 3.

37

Aforyzm z gr sw: Irreligiosum est ea non venerari quae ratio

instituit, quae devota maiorum veneratur religio. Religio w znaczeniu

etymologicznym od ligare wizac', a wic 'co czci pobona przodkw
wi'. Zob. te Balzer, I, s. 378.
38

Czyli: obroniwszy suszno zajmowania si dziejami przedchrze-

cijaskimi, ktre nie znay wiadectw pisanych.

39

Wolno przyj, e s to, cznie z Siemowitem, historyczni przod-

kowie Mieszka I. Por. wyej przyp. 6 oraz nowy przegld dyskusji G.

L a b u d y, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 820.
40

Autor pojmowa chyba caecus, 'lepy', jako przydomek Mieszka.

41

Czyli: rozumu owieconego wiar chrzecijask. Kontekst ska-

nia, aby illustratus tumaczy 'owiecony', a nie 'wsawiony'. Autor

wybitnie skrci zapis Galla, I 4, o tym, jak siedmioletni Mieszko nagle
przejrza podczas postrzyyn. Naonice, pellices, z Kroniki Galla, I 5,
gdzie ju wydwik symboliczny.
42

Crka albo siostra Bolesawa I Srogiego, wg najstarszych rocz-

45

liwemu zwizkowi z ni topniej lody niewiary i dzikie wino

naszych pogan przemienia si w szlachetn winorol. Albowiem ona, szczerze przywizana do
wiary katolickiej, nie pierwej miaa ochot pj za m, zanimby cae krlestwo polskie wraz z
samym krlem nie otrzymao znamienia wiary chrzecijaskiej. Nauczya si bowiem, e rno
wyznania jest jedn z przeszkd w maestwie43. Pierwszy wic krl polski44 Mieszko otrzyma
ask chrztu.
[9] JAN: On by zgoa ze wszystkich krlw pierwszy i najdostojniejszy. Przez niego na t
nasz ojczyzn wylao si promienne wiato nowej gwiazdy. Przez niego a na dno naszego
grzzawiska spyn zdrj tak wielkiej aski45. Jego czyny nie tylko z pozoru s mie, lecz take
czcigodne dla podnej tajemnicy w gbi nich tkwicej. Jego bowiem lepota nasz bez wtpienia
bya strat, gdy brako nam prawdziwego wiata. Czyme bowiem w twej ocenie bdzie
siedmiolecie jego dziecistwa, jeli nie [czasem] niewiedzy nas wszystkich, naszego bdu?
Siedem
nikw polskich przybya do Mieszka w r. 965, Mieszko ochrzci si w r.
966. Zapis jej imienia w rkopisie Eugeniuszowskim odpowiada obiegowej w Polsce formie Dambrouca Dbrwka'. Rkopisy znaj te wariant
bliszy waciwemu brzmieniu tego imienia Dubrouca. Wierniej zapisa je
Thietmar w pocz. XI w., IV, 53: Dobrava quod Bona interpretatur.
Imi to niemal w tyme brzmieniu pojawia si w dokumencie krlowej
Rychezy z poowy XI w. dla klasztoru w Brauweiler: Doverava (MPH I, s.
334). Nie kci si z t form zdrobnienie Dubravca, ktrym posuy si
kronikarz czeski Kosmas w pocz. XII w. i z ktrego wyprowadza si
wadliwie posta noswkow 'Dbrwka'. Jako poprawn przyjmuje j D.
Borawska, O imi Dbrwki [w:] Polska w wiecie, Warszawa 1972, s.
4159, z przegldem dyskusji.
43

Dobrawa wniosa do Polski formacj religijn domu Przemy-

lidw. Zgodnie z Kronik Galla autor przedstawi j w roli matki

chrzecijastwa, ale biblijnej interpretacji przyda nut prawnokanoniczn. Por. B. Kurbis, Refleksje kronikarzy nad chrystianizacj Polski,
Nasza Przeszo 69(1988), s. 98114.
44

Mieszko nie by koronowanym krlem, ale pierwszemu wadcy

chrzecijaskiemu autor nie chcia da niszej rangi ni jego przodkom

podaniowym, od Grakcha (ks. I, rozdz. 5) poczynajc.
45

usque luti alveolo, dosownie: 'a do oysk naszego bota'.

46

bowiem z wielu powodw suy do wyraenia oglnoci. Std:

Ja nie mwi ci, [aby odpuci] siedem razy, lecz siedemdziesit siedem razy"46, to znaczy
wszystkie przekroczenia. Podobnie: Obmyj si siedmiokro, to znaczy cakowicie ze
wszystkiego, a bdziesz oczyszczony"47. A u Tobiasza: Jam jest Rafa, jeden z siedmiu"48
[duchw], to jest z ogu aniow.
w wic przez siedem lat dziecistwa, my przez cay czas
naszego uporu bylimy pogreni w ciemnociach. w pod
koniec sidmego roku odzyskuje wzrok, na nas, ktrzy dotarlimy do koca wiekw"49, spywa
wiato siedmiorakiej aski. Jego wizi siedem naonic, my wikamy si w siedem grzechw
gwnych. w czy si wreszcie z jedyn i my jednoczymy si spoem w objciach jednego
Kocioa. Nazwany za zosta 'Mieszka', to jest 'zmieszanie', poniewa rodzice skopotali si, gdy
urodzi si lepy. Albo w znaczeniu ukrytym, poniewa od niego, zda si, rzucony zosta posiew
walki duchowej50. Przez niego bowiem zasiane zostao [ziarno] walki dobrej, iby zerwany by zy
pokj. Albo moe, jak mwi Ewangelia: Nie wszystkie struny cytry graj i [z tego], ilekolwiek
zoone zostaje w ukrytoci, [bynajmniej tyle samo] nie ma ukrytego znaczenia"51.
46

Mateusz, 18, 22.

47

Druga Ksiga Krlewska 5, 10.

48

Ksiga Tobiasza 12, 15.

49

Pierwszy list do Koryntian 10, 11.

50

Dictus vero est Meska id est turbatio vel mystice, quia ab ipso

initiata videntur belli spiritualis apud nos seminaria. Etymologia imienia

Mieszko jest sporna; S. Urbaczyk, Mieszka, SSS III, s. 248;
J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 6485 z przegldem dyskusji. Wincenty
podaje dwie interpretacje: etymologiczn, czyli dosown, i alegoryczn,
jakby sigajc do zasad egzegezy, ktre naleay od wiekw do wyksztacenia teologicznego. Trzeci bya wykadnia moralna, podana wyej,
w zwizku z naonicami.
51

Non omnes chordae in cithara resonant, nec quotquot in

mysticis ponuntur, mysticum habent intellectum. Nie maj tego zdania

cztery Ewangelie; moe chodzi o jaki komentarz? Natomiast zwrot
habent intellectum w sensie 'maj znaczenie' pochodzi od Kwintyliana, De institutione oratoria,
passim.

47

[10] MATEUSZ: Nastpnie z tak szlachetnego pnia wystrzelia latorol jeszcze bujniejsza, ga podniejsza, syn Mieszka Bolesaw Mieszkowic52. On to
wte jeszcze wiary pierwociny, w kolebce jeszcze cigle kwilce [dzieci] Koci w tak czuym
ucisku, z tak dojrza wspiera czuoci, e ustanowi dwie metropolie, e obu sufraganom
powierzy nalene diecezje i odrbno tych diecezji cisymi granicami wyznaczy53. Nic za
janiejszym wiatem nie rozbyska ni uczciwa wiara wadcy. Nie ma te rzeczy, ktra by tak
dalece nie bya naraona na upadek, jak prawdziwa religia54. Dlatego z wielk pobonoci
wybiera si on w drog do szczytu religijnoci, do ojca witoci i opiekuna, do bogosawionego
Wojciecha, bezustannie przeladowanego przez Czechw, uszanowanie mu okazuje i z caym
zapaem cze oddaje55.
wity o wielu rzeczach krtko go poucza:Godne mwi majestatu krlewskiego s sowa, gdy wyznaje, i jest
wadc, ktrego wi prawa; tak dalece powaga wadcw zaley
52

Bolesaw I Chrobry (9921025). Ten przydomek przytoczy dopie-

ro Kron. wpol. Anonim Gall nazwa Bolesawa Gloriosus i Magnus.

53

O zaoeniu dwu metropolii kocielnych ju Kronika Galla, 111.

Metropolia gnienieska powstaa w 1000 r. Istnienie i ewentualna

lokalizacja drugiej s dyskusyjne; W. Abraham, Organizacja Kocioa
w Polsce do poowy wieku XII, 3 wyd., Pozna 1962, s. 162 n.; S.
Ktrzyski, O zaginionej metropolii czasw Bolesawa Chrobrego
[w:] Polska XXI wieku, Warszawa 1961, s. 289 n., 293 n., 677 n.; T.
S i l n i c k i, Pocztki organizacji Kocioa w Polsce za Mieszka I i Bolesawa Chrobrego [w:] Pocztki pastwa polskiego Ksiga Tysiclecia, t.
I, Pozna 1962, s. 319 n. Tradycja o drugiej metropolii w Polsce moga si
wywodzi z historycznych zwizkw Polski poudniowej z diecezjami
prask i morawsk, ktre podlegay Moguncji (od 973); G. Labuda,
Krakw biskupi przed rokiem 1000, Studia Historyczne 27 (1984), z. 3, s.
371 nn.; tene, Zagadka drugiej metropolii w Polsce za czasw Bolesawa
Chrobrego, Nasza Przeszo62 (1984), s. 725 i tene, Studia nad
pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 323 nn.
54

Codex l, l, 8, 2 (sowa papiea Jana).

55

W rzeczywistoci sam w. Wojciech, biskup praski (f.997), po

wygnaniu przyby do Bolesawa, jak o tym Kronika Galla, I 6 i ywoty (z

ktrych Wincenty nie korzysta).

48

od powagi prawa. Atoli prawo boskie ma przewag nad prawem ludzkim, bowiem prawo Pana
nienaganne jest, prawo nienaruszone, ktre nawraca dusze. We wszystkim wic, synu, co czynisz,
zapoyczaj wzr ze zwierciada boskiej sprawiedliwoci. Rzeczywicie bowiem od wszelkiej
wadzy waniejsze jest to, eby kade wadztwo podda pod prawa Kocioa"56.
Wzr tak prawowiernej nauki w wierny suchacz umieszcza
w przybytku serca, zarwno siebie, jak swoich podporzdkowujc panowaniu religii, oceny
wszystkich spraw jego dotyczcych wymagajc od mw bogobojnych, nie od pochlebcw.
Aeby za nie obwiniano go o adn nieogldno, aeby nie miaa do niego przystpu adna
lekkomylno, chtnie poddawa si gbokim radom mdrych ludzi. Wybra bowiem dwunastu
mw do najwyszej rady, z ktrej czcigodnej piersi ustawicznie ssa, wydobywajc z ich serc jakby z jakich
boskich rde wszelakie zarodki cnt.
Umia on surowo karci winy przestpcw i z dobroci [ich]
powciga: ani bowiem nie by [tak] dobry, iby nie kara, ani
[tak] surowy, eby zapomnia o dobroci. Tak dalece dziki
poczeniu sprawiedliwoci i agodnoci promieniowaa z niego
pogoda, jakby z jakiego czystego stopu [zota ze srebrem], e ani surowo nie bya nieugita, ani
agodno saba. Tak ywo
wspczu on z cudzym nieszczciem, e pierwej zapobiega
cudzym krzywdom ni wasnym, i dlatego w sprawach ludzi
ucinionych wystpowa nie jako sdzia, lecz jako obroca. Jeli jednak w jakiej sprawie postpi
wobec kogo w sposb surowszy, ni wymaga wyrok, porednictwo skromnej proby
przejednywao go; niekiedy rwnie agodnia po wybuchu srogoci, udobruchany uciskami ony.
C wicej? Nie brako mu nic [z tego], co sprzyja naturze, co harmonizuje z cnot, co godzi si z
uczciwoci57.
56

Codex l, 14, 4, nie dosownie, oraz nawizanie do Jana z Salisbury,

Policraticus IV 6: et inutilis est constitutio principis si non

ecclesiasticae disciplinae sit conformis.
57

Cycero, De republica I 17. Charakterystyka Bolesawa jest stresz-

czeniem, ale i przerbk wizerunku Chrobrego jako wadcy sprawied-

49

I dlatego cesarz Otto Rudy58, pragnc przekona si o tym, co wie rozgosia o Bolesawie,
udaje si do Polski jakby dla
okazania bogosawionemu mczennikowi Wojciechowi lubowanej czci. Rozejrzawszy si we
wszystkim dokadnie: Mylnie rzecze podejrzewaem, e mylne o tym mu rozpowszechnia
si pogoski, mylnie obwiniaem [przynoszcych t] wie o gadatliwo, gdy teraz nazwabym j
raczej niem i bezjzyczn, zazdrosn i skp, skoro wicej rzeczy, i to waniejszych, pogra w
milczeniu, zamiast eby trb prawdy je rozgaszaa. Std godzi si, aby ten wielki przyjaciel
naszego imperium nie by [tylko] powoany do udziau w powinnoci [wadania], lecz eby
szczyci si peni wadztwa, jako e w nim chlubi si sama
wznioso wadztwa [osignita] nie tyle po stopniach zaszczytw, lecz wysoka przez [sam] jego wyborno i wielko"59.
Zdejmuje tedy z siebie diadem cesarski [i] z wielkim uszanowaniem wkada na gow
Bolesawa, jego szomem nawzajem swoj zdobic gow60. I chocia srebrne wyroby, zote
naczynia,
liwego, stworzonego przez Galla w rozdziaach: I 9, 11, 12, 13.
58

Otton III, krl niemiecki i cesarz rzymski, 9831002.

59

W usta cesarza autor woy formuy icie ceremonialne: Unde hunc

nostri amicissimum imperii non in partem vocari sollidtudinis, sed plenitudine addecet potestatis gloria, utpote in quo ipsa potestatum celsitudo
gloriatur, non tam excelsis honorum gradibus uam illius excellentia
sublimis. Tak w rkopisie Eugeniuszpwskim, pniejsze maj in artem
solitudinis 'do udziau w samotnoci' zamiast 'w trosce, powinnoci',
a niej powtarzaj potestatum plenitudo, 'penia wadzy' zamiast 'szczyt,
wznioso'. Interpretacja sensu instytucjonalnego aktu gnienieskiego
zgodna z Gallem, I 6. Do nin. tekstu por. D. Borawska, Mistrz
Wincenty, s. 347. Z obfitej literatury zob. P. Bogdanowie z, Zjazd
gnienieski w roku 1000, Nasza Przeszo 16 (1962), s. 5151; H.
owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 618621; G. Labuda, Studia
nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 482 nn.
60

illius e converso galummate suum caput convenustans; Gall

o wymianie nakrycia gowy nie wspomnia, za to Wincenty pomin

milczeniem wymian relikwii. Por. Gall, I 6: Et accipiens imperiale
diadema capitis sui, capiti Bolezlaui in amicicie fedus inposuit et pro vexillo
triumphali clavum ei de cruce Domini cum lancea sancti Mauritii dono
dedit, pro quibus illi Bolezlauus sancti Adalberti brachium redonavit (,,A

50

take wytworny strj urzdnikw, chocia wszystko uwaa za

godne podziwu, jednak nie mg do napodziwia si jego
przymiotw, ktre, jak widzia i zazdroci, skupione byy w nim
jedynym jakby w jakiej kuli.
[11] JAN: Teraz wreszcie skoczye pochway zalet [tego]
ma: wszystko bowiem, co obc byszczy cen, obce jest,
wszystko jest darem losu, nie nasz wasnoci; za moje uwaabym jedynie te klejnoty, ktre rodz si w skrytce serca. Std to
pewien czowiek, przyszedszy do filozofa, gdy ujrza brud zakopconego mieszkanka, ubogie
sprzty, jego za okrytego achmanem, z twarz zarosa, straszliwie wychudzonego: krzywinosem,
wszystko mu wyrzuca, za wszystko go aje. Mdrzec mu na to: Dzi rzecze zastae mnie
zajtego w cudzym mieszkaniu; mojemu, jeli masz ochot, jutro si przyjrzyj, [gdzie] przyjm ci
z wykwintnym przepychem". Ten na to: Zgoda!" W umwionym wic dniu filozof wprowadza go
do pewnego domu, w ktrym przypadkowo mieli si wtedy zgromadzi wielcy bogacze. Tu
rzecze mieszkam. Tu wietno naszych sprztw, a nie w wczorajszy brud". Sadza tamtego
na zaszczytnym krzele, [zdobic purpurowym przybraniem]61. O niewolnikw za, naczynia,
szaty przedtem uprosi pana domu. Zastawia srebrn mis, pust, i drug napenion czciowo
posiekanym szalejem, mwic: Jedz, jeli aska"62. w odpowiada: Jake mam je? Tu nic nie
ma, tamto wstrtne". Na to filozof: Tak obfite, tak smaczne w oczach ludzi mdrych s rozkosze
zdjwszy z gowy swej diadem cesarski, woy go na gow Bolesawa na
zadatek przymierza i przyjani, i za chorgiew tryumfaln da mu w darze
gwd z krzya Paskiego wraz z wczni w. Maurycego, w zamian za
co Bolesaw ofiarowa mu rami w. Wojciecha").
61

amictu exornans purpureo odnosi si raczej do gocia ni do

krzesa. Mg to by albo paszcz, albo przybranie gowy. Sw tych brak

w dwch podstawowych rkopisach, chyba jednak znajdoway si w oryginale. Przypowie o ubogim mdrcu prawdopodobnie wasnej
inwencji autora. Por. Balzer, II, s. 27.
62

Vescere sodes, Horacy, Epistulae 17, 15.

51

bogaczy!" Podaje mu dwa puchary, jeden zoty, drugi gliniany;

w zotym, nektar w glinianym. Jedno mwi podziwiasz dla blaskw bogacza, drugim gardzisz dla ndznego losu ubogiego. Osd, co masz
wybra: w pysznym zocie gorzk czy w samijskich naczyniach sodki mid?"63
Kaza nastpnie umylnie i potajemnie podci krzeso, na
ktrym tamten siedzia, tak i kiedy z niego spad, na stuczenie
bokw si skary. Gdy wtedy niektrzy zanieli si od miechu, rzecze mdrzec: Nic tu
niezwykego, taka jest przecie natura tego, co wysokie, e im bardziej wyniose, tym do upadku
skonniejsze. Dla wyniosych za [ludzi] zwyka to rzecz mie dokuczliw sub i dlatego z
powodu swoich przybocznych musz w bokach bl odczuwa"64.
Wreszcie, odartego z wszystkiego odzienia wypdzaj z sali,
obrzucaj obelgami, siek biczami.
Wyjania mu [filozof], e wszystko jest cudze oprcz dwch
rzeczy, to jest duszy i czasu, ktre natura przekazaa nam na
wasno. Poucza, e cudzych rzeczy moe uywa, nie powinien ich naduywa. I milsze s
rozkosze w ubogim mieszkaniu ni w paacach krlw. Mi bowiem rzecz jest radosne ubstwo.
Nie jest wszak ubstwem, jeli jest radosne. Kto wic powiada wejdzie do naszego domu,
niech raczej nas podziwia ni nasze sprzty!"65
[12] MATEUSZ: A ja obawiam si, czy zdoam godnie opisa czyny Bolesawa, wobec
ktrych i niemy staje si wymowny, a najbardziej chwalonych [ludzi] wymowa milknie66. Cae
bowiem jego bogactwo bd spyno z darw umysu, bd rozbyso sprawnoci wyczynw
ora. Dziki nim podbi pod swe pano63

Wyspa Samos u zach. wybrzey Azji Mniejszej syna z wyrobw

ceramicznych.
64

Gra sw: Familiare autem est sublimibus familiares habere infectos,

et ideo collaterales illis esse debere laterum molestias.

65

Trzy myli Seneki: Dialogi VII 2526, 1; Epistulae II 5; Epistulae

V 6.
66

Cycero, Oratio ad Catilinam II 6.

52

wanie Selencj, Pomorze, Prusy, Ru, Morawy, Czechy i pozostawi swym nastpcom jako [kraje] lenne. Miasto Prag ustanowi drug stolic swego krlestwa67. Podda pod swe panowanie
Hunw, czyli Wgrw, Chorwatw i Mardw szczep potny68.
Nawet nie ujarzmionych Sasw tak dalece ujarzmi, e w rzece
Sali wbi sup elazny, jakby jak wiata granic, znaczc od
zachodu krace swojego wadztwa69. Natomiast od wschodu, na
Zotej Bramie Kijowa drug wyrba granic. Tam po zajciu
miasta, wielokrotnym uderzeniem miecza wyrzeza na Zotej
Bramie miasta [te] jakby jaki znak graniczny70. Tam ustanowi krlem ktrego swojego
krewnego, gdy sam krl Rusinw nie bitwie zosta pokonany, lecz jedynie przez tchrzostwo71.
Gdy
67

W 1003 r., por. Kronika Galla, I 6 (przed relacj o wizycie cesarza

Ottona). Selencja za Anonimem Gallem, znaczenie dyskusyjne;

w niektrych rkopisach Slezia.
68

Wgrzy nie pochodzili od Hunw, ale tak gosio ich wasne

podanie narodowe. Chorwatw i Mardw nie wymieni Gall. O podboju

tych ostatnich w Persji przez Aleksandra Wielkiego Justyn, Epitome XLI
5.
69

Columna ferrea, 'sup elazny', jest figur literack w miejsce

przenoni uytej tu przez Galla meta ferrea, 'granica elazna'. Granic nie
wytyczano za pomoc wbijania supw z elaza, ktre byo na to
surowcem zbyt kosztownym. Por. G. Labudaw recenzji G. Rhode,
Die ehernen Grenzsaulen Boleslaws des Tapferen von Polen, Jahrbuch fur
Geschichte Osteuropas 8 (1850), s. 331353: Studia Zrdoznawcze
7 (1962), s. 204.
70

Bonnae signum. Wszystkie rkopisy znieksztaciy rzadki wyraz

bonna, 'kres, kopiec graniczny'. Ju Gall anegdot o wyszczerbieniu Zotej

Bramy w Kijowie przenis z wyprawy Bolesawa Szczodrego (1069) na
wypraw Chrobrego (1018). Zamieci przy tym nieprzystojn aluzj do
crki ks. kijowskiego Przedsawy (I 7). Epizod o uderzeniu mieczem
w Zot Bram kijowsk tradycja przeniosa na miecz koronacyjny
krlw polskich zwany Szczerbcem; S. K.Kuczyski, O polskim
mieczu koronacyjnym, Przegld Historyczny52 (1961), s. 562577.
71

Krlami, reges, s tu nazwani ksita ruscy, synowie Wodzimie-

rza Wielkiego ( 1015). Bolesaw Chrobry interweniowa w obronie

swojego zicia wiatopeka I zw. Przekltym, ktrego z Kijowa wygna
53

Jarosaw Mdry, oraz uwizionej crki. Wyprawa na Kijw z posikami

niemieckimi i wgierskimi odbya si latem 1018 r.

54

bowiem doniesiono, i zagraa mu Bolesaw a by [wtedy]

ywo zajty bahym owieniem ryb porzuci wdk razem
z krlestwem, mwic: Schwyta nas na wdk ten, ktry sumw owi nie umie". Ledwo to
powiedziawszy, trzsc si ze strachu, o ucieczki si rzuci, raczej w ucieczce bezpieczestwa
szukajc, i w starciu bitewnym szczcia.
Gdy Bolesaw wraca po szczliwym triumfie nad nieprzyjacimi, a prawie cae wojsko
tamtego si rozproszyo, ten zebrawszy arwno mw, jak siy, podkrada si z tyu sdzc, e
albo ieostronego uwika w zasadzk, albo przezornego zgniecie mnooci ludzi. On ujrzawszy ich
z daleka, rzecze: Tych oto, owarzysze, przegna z obozu kurz wzniesiony racicami bydlt, ci
zasmarkani prniacy padaj [ju] przed pobiciem [i] ulegaj przed natarciem. Trzeba jednak
powstrzyma lotne ukucia much, poniewa wzgldem bojaliwych nawet ospao jest
dokuczliwa, [a] bojaliwo jest szpetna. I niech nas nie poruszaj ustokrotnione wojska z nie
wywiczonego posplstwa, gdy przy mniejszej liczbie [wojownikw] droga jest wolniejsza, a
dzielno atwiej wpada w oczy. I niewiele wiksz chwa okrywa si zwyciajcy tum ni
zwyciona garstka. Poniewa wic z toboami nikt atwo nie wypynie, wypada odrzuci up,
ktry [nas] obcia. Milej bowiem jest chlubi si znakami zwycistwa ni obciy upami".
Na to oni: Dla serca spragnionego mwi nawet
popiech jest zwok. Kto wic ma czas, niech przelicza gowy
nieprzyjacielskich legionw, nasze miecze niech tymczasem zliczaj cite gowy!" Wdzieraj si
przeto w najgstsze szeregi, elazne makwki mieczem cinaj. I nie nasycia si nienasycona
wcieko lww, dopki ostatnie nie stoczyy si trupy, dopki rzeka Bug nie staa od skrzepej
krwi.
Gdy znowu niemay czas upyn, Bolesaw usilnie pragnie
wrogo najecha Ru, [a] Rusin Polsk. I rozbijaj naprzeciw
siebie obozy, rzek jedn przedzieleni, ktra krlestwa odgranicza. Gdy ten barbarzyca nie tyle przejrza, co zlekceway ma liczb Polakw [i] mnogo
swoich ludzi oceni, butn pych

55

uniesiony nikogo ponad siebie czowiekiem nie mieni i czczej

chepliwoci peen sawnemu Bolesawowi donie kae: Dzik
zosta osaczony w matni, winia w bocie schwytana w naszych
wika si sieciach. Musi ona dowiadczy sprawnoci naszych
psw i da z siebie aosne widowisko". [A] ten na to: M
rzecze prny w pych si wzbija i jako rebi dzikiego osa mniema, e wolny si urodzi72,
mnie dzikiem, mnie wini
nazywa! I nie myli si, bowiem osobliwy ten zwierz moe go
pore. Ta winia, z silnych [zwierzt] najpodniejsza, oby z bosk
pomoc tak owe psy wywiczya, iby spia si ich posok!
Orem wszak, mniemam, walczy trzeba nie sowami!"73
Tymczasem po obu stronach pachokowie drani si wzajem
obelgami [i] l na odwet przeklestwami, gdy polscy harcownicy
do obozu nieprzyjacielskiego si wkradaj, niektrych powalaj,
niektrych zmuszaj do ucieczki. Bolesaw, gdy si o tym
dowiedzia, sprawia szyki, zwija obz, w trby kae zagra do
boju, przegania wrogw, nad wszystkimi triumf odnosi. Bo
i krla wraz z pierwszymi dostojnikami pojmano, i wlok ich
72

Trawestacja wersetu Ksigi Hioba, 11, 12. rebi dzikiego osa,

pullus onagri, oznacza w Biblii lekkoducha. Kronikarz opowiada wci

jeszcze wypraw przeciw Jarosawowi. Obelywy sownik (por. Kronika
Galla, I 10) nalea do zwykego repertuaru bitewnego. Ju w czci
podaniowej Wincenty wiczy swoj retoryk w ponianiu przeciwnika.
Por. w ks. I, rozdz. 9.
73

Autor, tak jak Anonim Gall, nie przedstawi epilogu wyprawy

kijowskiej Bolesawa Chrobrego. Gdy wiatopek podbuntowa ludno

rusk przeciw zaogom Bolesawa, ten si wycofa, w drodze powrotnej
opanowa Grody Czerwieskie, Jarosaw zasiad na powrt na stolcu
wielkoksicym w Kijowie i panowa ju bez przeszkd ( 1054). Bolesaw utrzymywa z nim odtd pokojowe stosunki. Kocowe sowa rozdziau mogyby stanowi aluzj do tego stanowiska polskiego monarchy.
Wojny polsko-ruskie nie wykraczay poza sporadyczne interwencje rodzinno-dynastyczne; S. M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie do
schyku wieku XII. Studia z dziejw Europy Wschodniej XXII w.,
Warszawa 1965, s. 731. W sowach enim ulterius non verbis sed gladio
agendom rem jest powoany Juliusz Waleriusz, Res gestae Alexandri
Macedonis I 52/43.
56

powizanych na ksztat sfory psw, i susznie, skoro ich [wasny] ksi przedtem nazwa tamtych
psami. Znakomity zwycizca znis to jednak z przykroci. Ndzn jest rzecz mwi z
nieszczliwych szydzi, poniewa los nie pozwala ci czyni drugiemu nic takiego, na co nie
mgby pozwoli drugiemu, aby czyni tobie"74.
[13] JAN: Wynikiem chepliwoci jest upadek, kocem pokory chwaa. Nie ma bowiem nic
bardziej odraajcego, nic w oczach Boga brzydszego ni butna nadto zarozumiaoci, ktra
wielu zgubia [a] niektrych zamienia w potwory. Z powodu tej samej pychy na wojsko Dariusza
spada ulewa i grad. Gdy bowiem Aleksander gwatownie pragn wojny z Dariuszem, ten posya
mu trzy podarki: pik, ktr bawi si chopcy, rzemie, ktrym ich si karci, i zote monety wraz
z takim listem75: Dariusz, krl krlw i krewny bogw, pozdrawia swego sug Aleksandra.
Chopcem jeszcze jeste, wracaj do rodzicw, ktrzy s moimi sugami. Posyam ci pik, aby si
bawi, poniewa jeszcze chopcem jeste; rzemie [do bicia], poniewa wymagasz jeszcze karania;
zote monety, poniewa wiem, e ich potrzebujesz, a ja, gdybym chcia, mgbym nimi pokry cay
kraj, ktry siga a do twoich stp; a skoro jeste chopcem, nie naley walczy z tob orem". Na
to Aleksander: [Pozdrowienie] krlowi krlw i krewnemu bogw Dariuszowi. Przysane podarki
tumacz [sobie] zupenie inaczej. Krgo piki obiecuje mi panowanie nad wiatem76, rzemie
pojmuj jako wizy, ktrymi zwi ciebie razem z twoimi ludmi; zote monety e naley mi
si posiadanie wszystkich twoich bogactw i e walczy
74

Boecjusz, De consolatione philosophiae I, proza 6 nie dosownie.

75

Juliusz Waleriusz, Res gestae Alexandri Macedonis I 4243

(3744). Caa ta historia jest zwizym streszczeniem tych rozdziaw;

Balzer, II, s. 44.
76

Por. M. J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka.

Prba interpretacji toposu o pice wysanej Aleksandrowi przez Dariusza,

Kwart. Hist. Nauki i, Techniki27 (1982), z. l, s. 139148 i B,
Kurbis, rec. Studia rdoznawcze 28 (1983), s. 277.

57

powiniene broni, nie sowami"77. I gdy Dariusz zgromadzi

niezmierne wojska, spad na jego wojsko tak wielki grad z ulew, e mylaby, i Bg walczy
przeciw niemu. Zeskoczywszy z wozu, na ktrym siedzia z on i dziemi, ledwie uszed dziki
nocy. on za jego i dzieci z bardzo wieloma [ludmi] Aleksander wzi do niewoli, [lecz]
okazywa im krlewskie uszanowanie. Polegych za, ktrzy odwanie walczyli, pochowa
wspaniale. Albowiem mdry tak zwycia, e nikt nie odczuwa jego zwycistwa78. Tak [te] Filip
miarkowa si midzy [wasn] cich radoci a blem nieprzyjaci, e ani jego Pudzie] nie
dostrzegli, i nie posiada si z radoci jako zwycizca, ani zwycieni, e z nich szydzi.
[14] MATEUSZ: Po Bolesawie, ktremu tak pomylnie si
wiodo, nastpi nie pod tak pomyln gwiazd syn jego Mieszko Wtry79. Poniewa za
postanowi poprzesta na sawie ojca, ktrej nikt nie mg dorwna, a c dopiero j
przewyszy, ani obywatelom nie wydawa si tak sawny, ani nieprzyjacioom tak grony.
Albowiem jeli z kimkolwiek stacza jakie boje, wiadomo, e wynikay z koniecznoci, nie z
poczucia siy; byy narzucone, nie dobrowolne; nie jakoby brakowao mu dzielnoci, lecz
poniewa raczej dba pilnie o zachowanie stanu posiadania, anieli pragn co zdoby. Sdzi
bowiem, e jest czym wprost niedorzecznym niezachowywanie miary w zdobywaniu czego,
skoro w posiadaniu naley zachowa pewn miar. Jakkolwiek zezwala si na zajcie dbr
niczyich, jednak zajmowanie cudzej wasnoci niezgodne jest z wszelkim prawem80.
On wic z cesarskiej siostry Ottona III81 zrodzi znakomitego Kazimierza, o ktrym na
rozmaity sposb snuje si pasmo
77

Por. wyej, przyp. 73.

78

Sentencja i nastpne zdanie z Justyna, Epitome IX 4.

79

Gra sw: Mesco secundus non tam secundo successit auspicio.

80

Institutiones 2, l, 12. Teoria wojny sprawiedliwej i prawa

midzynarodowego. Wincenty zdaje si tu broni Mieszka II, ktry w r.

1028 dokona niszczcego najazdu na wschodni Saksoni.
81

on Mieszka II bya od 1013 r. Rycheza, crka palatyna

reskiego Herenfryda i Matyldy, siostry cesarza Ottona III. Bya to wic

siostrzenica, a nie siostra cesarza. Ten bd by ju w Kronice Galla, I 17.

58

opowieci82. Jedni bowiem mwi, e po mierci Mieszka ona

jego uja ster rzdw, gdy nie miaa powierzy krlowania
maoletniemu jeszcze synowi. Poniewa jednak wydawaa si
zanadto gwatowna83, a nawet jakich osiedlecw i pachokw
swoich Niemcw zacza wynosi nad rodowitych ziomkw, cho ci mieli pierwszestwo,
upokorzona przez obywateli zestarzaa si na wygnaniu84, zostawiwszy bardzo jeszcze maego
Kazimierza pod wiern opiek dostojnikw. Zaledwie nabra si mskich83, spotkaa go
niezasuona kara wydziedziczenia. Dostojnicy bowiem obawiajc si, eby nie mci si na nich
za krzywdy wyrzdzone matce, jego rwnie podobnie wygnali.
Innym zdao si inaczej. Powiadaj bowiem, e matka tego
dziecicia wyziona ducha przy samym poogu, on za jakby
82

Kazimierz Odnowiciel, ur. 25 VII 1016, mia w chwili mierci ojca

(10 V 1034) lat prawie osiemnacie i sprawowanie regencji przez matk nie
byo ju konieczne, acz moliwe. Wincenty mia przed sob skp
relacj Galla i wtki anegdotyczne, ktrymi wypeniano sobie przemilczenia i niejasnoci polskiego zapisu dziej opisarskiego. Dramat ostatnich
lat Mieszka II pozwalaj odtworzy gwnie kroniki i roczniki niemieckie.
83

Aequo violentior visa est, Owidiusz, Metamorfozy III 253254.

84

Rycheza wyjechaa z Polski w r. 1031 i wicej nie powrcia; D.

Borawska, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa 1964, s. 54. Odnoszono ten fakt take do r.
1034, jak S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel [w:] Polska XXI
wieku, Warszawa 1961, s. 380 n. Rycheza udaa si wraz z crkami
i dworem najpierw na dwr cesarza w Saksonii. Do koca ycia wolno jej
byo posugiwa si tytuem krlowej. Przyjwszy welon zakonny w rodzinnym klasztorze w Brauweiler k. Kolonii, zmara 21 III 1063 w glorii
dobrodziejki Kocioa. Mieszko nie zdoa obroni si przed wojskami
ruskimi pod wodz walczcych z nim o wadz braci Bezpryma i Ottona
i przed jednoczesnym najazdem niemieckim; ratowa si ucieczk do
Czech i tam dozna zdradzieckiej kastracji (o czym Gall, I 17). Odzyska
wadz w r. 1032 za cen zrzeczenia si przed cesarzem korony. Wg
tradycji rodzinnej Ezzonw Rychez wygnaa nienawi mowskiej
naonicy i doszo zgoa do separacji z Mieszkiem, ktrego insygnia
krlewskie i swoje miaa wrczy cesarzowi Konradowi II; Fundatio
monasterii Brunwilarensis, rozdz. 16, MPH I, s. 346.
85

Qui dum virile paene robur evaserat, Boecjusz, De consolatione I,

proza 2.
59

drugi Herkules jeszcze wrd zabawek zazna macoszych rozkoszy. Ojciec za, jak to zwykle bywa, ju to wycaowujc
usteczka chopca, ju to gaszczc delikatnie piersitka, czsto
gorcym owiewa je oddechem; pier jego ciche rozpieraj westchnienia, potoki ez zalewaj lica; cho ona zmara, wanie jej
popioy nosi na piersi, twarz bowiem syna jest obrazem matki
jego. Zauwaywszy to chytra macocha knuje podstp, zastawia
zasadzk, mier chopcu gotuje, eby rywalka86, cho sama
umara, w potomku nadal niejako nie ya, lecz eby jej wasna
latorol wstpia wreszcie na tron krlewski. Potajemnie wic
zwodzi pewnego zaufanego czowieka pieszczotliwymi swkami,
miymi obietnicami udzi, dukatami wabi, aby chopca na mier
narazi. Najsprawniejsz bowiem strczycielk przychylnoci jest
moneta. I nie ma rzeczy, ktrej nie wyprosiby ten, kto zotem
dodaje wagi dowodnym sowom i je ozaca. Jednake czowiek
w, rwnie bogobojny, jak peen mdroci, chcc Kazimierza
wybawi od mierci, sowem tylko zgodzi si na jego mier
i uprowadziwszy go, udajc, e go zabije, powierzy go pewnemu klasztorowi na wychowanie87. Po krtkim czasie ojciec
umiera, macoch wyganiaj. Krlestwo upada, ojczyzna wydana
na spustoszenie, buntuj si obywatele, grasuj wrogowie; miasta
i grody pozbawione miejscowych zag zajmuj obcy88. Rozpada
si kraj od tego spustoszenia, pastw upiestwa si staje. Wszelako w wierny czowiek, pomny powierzonego sobie chopca,
przypomina o nim pewnym najyczliwszym naszej rzeczypospolitej
86

pellex, 'naonica', mona jednak tumaczy 'rywalka', skoro

z treci wynika, e matka Kazimierza bya maonk legaln.

87

committit alendum. Alere, 'ywi', ale i 'wychowywac'.

rdem tej historii jest zapis w najstarszym roczniku polskim pod r.

1026: Kazimirus traditur ad discendum Kazimierz zostaje oddany na
nauk", skd i sformuowanie Anonima Galla: monasterio parvulus
a parentibus est oblatus Jako dziecko oddany zosta przez rodzicw do
klasztoru" (I 21); S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel, s. 588 nn.
Gall bynajmniej nie czyni z niego zakonnika tak jak i Wincenty.
88

Autor pomija wiadomo o obrabowaniu i zniszczeniu kociow

w Gnienie i Poznaniu przez wojska czeskie, o czym Gall, I 19.

60

mom: On to powiada jedynym jest ratunkiem w tak

wielkim spustoszeniu, ale to jedyne lekarstwo boska przewidziaa Opatrzno, nie za jego wasna
zachowaa zapobiegliwo"89. By za zebrany oddzia krzepkich mw, ktry majc jako
twierdz jedno tylko miasto90, broni ju nie krlestwa, lecz szczupych resztek jego przeciw
napadom wszystkich wrogw. Kazimierz wic, przywrcony ojczynie za staraniem tych mw,
wydziera ojczyzn z rk wrogw91, usuwa zewszd samozwacze wadze, dokoa z
poszczeglnych prowincji wypdza niegodnych ksit i przywraca nalene posuszestwo.
Chocia z wielk radoci zbieGall si na jego skinienie, cho wszyscy uwielbiali jego majestat,
sama [jedna] prowincja Mazowszan nie tylko jemu nie sprzyjaa, lecz zgoa z wielk zawzitoci
wydaa mu wojn. [Prowincj] t zaj by pewien wiedziony dz panowania [czowiek]
imieniem Masaw, z podego rodu suebnego, z dziada chopa92, on [sam] za by mem i penym
swady i bitnym. Ten
89

Moe te sowa o Opatrznoci Boej nad Polsk zachciy Wincen-

tego z Kielczy, hagiografa w. Stanisawa z poowy XIII w., do napisania

opowieci o Kazimierzu Odnowicielu Mnichu, ktrego opatrznociowa
dyspensa papieska miaa przywrci krlestwu polskiemu z klasztoru
w Cluny. Za nim podjy to wszystkie pniejsze rda i niektrzy uczeni.
Zob. G. Labuda, Twrczo hagiograficzna i historiozoficzna Wincentego z Kielc, Studia rdoznawcze 16(1971), s. 125 n.
90

Gall, I 19: quoddam castrum, tu unum oppidum, moe jeden

z grodw pogranicznych. Restytucj pastwa Kazimierz rozpocz od

zajcia Krakowa, o czym powinien by wiedzie Wincenty. Pobyt Kazimierza Odnowiciela najpierw na Wgrzech a niezadugo potem w Niemczech trwa od 1037 do pocztku 1039 r.; S. Ktrzyski, Kazimierz
Odnowiciel, s. 428-^36.
91

Ju po raz trzeci autor powtarza wyraz patria 'ojczyzna', z niewtp-

liwym zabarwieniem uczuciowym, terminy regnum, provincia rezerwujc

dla struktury pastwa. Wincenty zamaza informacj Galla (I 19), e
Kazimierz zabra z sob z Niemiec piciuset rycerzy.
92

de sordido famulitii genere avo originario, mona te prze-

tumaczy 'z dziada tubylca', ale tu widoczna ch wskazania na jeszcze

nisz kondycj spoeczn dziada. W acinie redniowiecznej stosowano
termin originarius do ludnoci zalenej przypisanej do miejsca. Buntownik znany z innych rde jako Miecaw lub Mojsaw zowie si tu

61

oto [Masaw] uzbraja przeciw Kazimierzowi dziesi oddziaw

wojsk z najlepiej wywiczonych kopijnikw, oprcz ucznikw,
kusznikw, halabardnikw, zbrojnych obosiecznym mieczem,
jednym sowem niezliczone zastpy tak konnych, jak pieszych,
ktrzy tam napywali zwabieni nadziej zysku, za losem idc, nie za czowiekiem. A gdy
Kazimierz ich wszystkich pokona, w nie mniejsze znowu zbroi zastpy mw: cztery hufce
Pomorzan, tyle oddziaw Getw; pozyskuje take wydatn pomoc Dakw i Rusinw93, ktrych
nie powstrzymaa adna przyczyna, adna trudno, nie jakoby chcieli zadowoli przyjaciela, lecz
aby przez przelanie krwi Polakw wyadowa wciek nienawi do wrogw i zaspokoi dawne
pragnienie zemsty. Poniewa jednak yczenia ludzi czsto dalekie s od spenienia
i nie zawsze ugodzi uk gdziekolwiek wymierzy94,
zamysy ich inny wziy obrt, ni si spodziewali. Wszystkich
bowiem jakby lekki popi z padzierzy rozwiewa nasz jednoroec; wszystkich Kazimierz wirem mierci jakby burz piorunow ogarnia. w za dumny ksi
ucieka do Getw, gdzie go wynosz na wyszy stopie godnoci. Albowiem Geci, ponisszy
pogardliwie Masaw czyli Maosaw; M. Malec, Budowa morfologiczna
staropolskich zoonych imion osobowych, Wrocaw 1971, Prace Onomastyczne 17, s. 46, 58, 94; D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 345. Wg
Kroniki Galla, I 20 czenik i suga jego ojca Mieszka, a po mierci tego
we wasnym przekonaniu ksi i naczelnik Mazowszan". rda historyczne do tych wydarze i dyskusj naukow zestawi wszechstronnie J.
Bieniak, Pastwo Miecawa. Studium analityczne, Warszawa 1963, s.
966.
93

Niecile. To Kazimierz onaty z Dobronieg, siostr Jarosawa

Mdrego, ksicia kijowskiego, pozyska pomoc rusk. Dopiero Dugosz

na podstawie latopisw sprostowa t niewiedz; J. Bieniak, rdo
ruskie do sprawy Miecawa, Studia Zrdoznawcze 8 (1963), s. 96 n.
Getami autor nazwa Prusw, tak jak w ksidze III, rozdz. 30. Dakami
byliby Duczycy, ale ich udzia po stronie Miecawa nie jest powiadczony przez inne rda.
94

Horacy, Ars poetica 350. W tumaczeniu S. Gobiowskie-

go (1980): i grot nie zawsze trafi tam, gdzie si mierzyo".

62

dotkliwe straty w swoich zabitych, wszyscy na niego zrzucaj

win, na nim mszczc si za mier wszystkich: po wielu dopiero mkach wieszaj go na bardzo
wysokiej szubienicy i mwi: W gr dye, gry si trzymaj" po to, aby nawet
umierajcemu nie brakowao szczytu upragnionej wysokoci95.
[15] JAN: Jak to, na Herkulesa, prawdziwy ten Herkules
wcale nie ustpowa zaletom Alcydy! Chocia bowiem o tym
opowiada si wiele rzeczy prawdziwych, wicej jednak jest zmylonych. Za nim za przemawiaj
prawdziwe wartoci zasug: na niego dziko macochy i Medei rzucia mij nienawici, podega
wa pychy, wyplua smocz, wyrzucia z siebie jad mijowy; wydaa go na pastw tylu
rodzajw potworw, ile sporw w jego krlestwie wywoaa, na ile niebezpieczestw od wrogw
narazia go. C bowiem uwaaby za potworniejsze od tego potwora, ktry cho z natury jest
uomny, po uciciu gowy nie tylko staje si rogaty, lecz zuchwale bodzie. C wstrtniejszego
nad t besti, ktra nie mogc kogo innego zabi, wasnym ogonem wasn gow mzgu
pozbawia96.
Nic gorszego, ni kiedy si niski wspina wysoko,
95

Wg wspczesnej tradycji ruskiej Miecaw poleg w decydujcej

bitwie w 1047 r., nie wiadomo, gdzie rozegranej. Przekaz latopisw

i Anonima Galla (I 20) pozwala j lokalizowa nad Bugiem, ale to nie jest
pewne; J. Bieniak, rdo ruskie, s. 111. Tymczasem polska tradycja
dziejopisarska ju w kocu XIII w. (jeli tego czasu siga wersja rkopisu
krlewieckiego Kroniki polsko-lskiej) umiejscowia t bitw pod Poznaniem; MPH III, s. 622. Por. T. T y c, Legenda kocioa Panny Marii na
wyspie tumskiej, Kronika miasta Poznania 4 (1926), nr 78, s. 9 n.; J.
Bieniak, Pastwo Mieclawa, s. 92 n. Przypuszczalnie mieszaa si
pami o rnych bitwach. Anonim Gall nie informuje o kocu Miecawa.
96

Czsty motyw romaskiej iluminacji ksikowej, zwaszcza w inic-

jaach. Mg by te znany autorowi traktat o potworach, jak Liber

monstrorum z czasw karoliskich. Gall tymczasem pisa po prostu
o mstwie Kazimierza Odnowiciela. Medea, mityczna czarodziejka
z Kolchidy i maonka argonauty Jazona, wspomniana jest u Justyna,
Epitome XLII 2, ale autor mg zna t posta z wielu innych rde.

63

Gdy ten niegodn stop wolne ciemiy karki97.

Std gdy przekupieni Scytowie mieli wybra krla spord
niewolnikw, krlowa ich Tomyris sprasza do siebie pierwsze
matrony i opakawszy z nimi ucinienie swego wdowiestwa,
zapewnia, e martwi j nie tak jej wasne, jak ich przygnbienie; nie tyle zasmuca j
niebezpieczestwo wygnania, ile dopieka niewolnicze wyniesienie. Prosi, aby litoway si nie tak
bardzo nad jej niedol, jak nad sob, dziemi, swoj wolnoci. Jednaspord nich niewiasta w
podeszym wieku mwi: W pooeniu samym przez si opakanym rady potrzeba, nie ez,
poniewa ani pomienia nie gasi si pomieniem, ani smutku nie usuwa si smutkiem". Kae wic
wzgardzonym synom niewolnic przyozdobi si purpurowymi paszczami i wsi na rydwan, ktrym
zwykli jedzi krlowie, innym asturyjskich dosi koni, przybranych piknymi napiernikami. Modziecw za zrodzonych
w wolnoci i panny przelicznej urody kae brudnymi rzemieniami przytroczy do wozu jak woy.
Rwnie krlow z malutkim synem oraz siebie, oszpecone aobnymi szatami, przywizuj do
tego rydwanu w taki sam sposb. I gdy tak popdzane biczykami do cignienia przychodz na
zgromadzenie, upadszy tam do ng urzdnikw, oskaraj tych, ktrzy zmusili je do czego tak
potwornego. Domagaj si sdu nie z powodu doznanych krzywd, lecz z powodu obrazy
majestatu. W istocie skarga ta nie dotyczy ich, lecz czcigodnego senatu i caego pastwa; nie
chodzi tu o obraz jednego czowieka, lecz o wspln krzywd ogu; choroba spowodowana t
ran nie jest zaiste lekka ani krtkotrwaa, lecz miertelna. Jako sprawcw jej podaj i obwiniaj nie niewolnikw, lecz ich panw,
ktrzy nie tylko zaprzedaj niewolnikom swoje i swoich szlachectwo, lecz przez zoliw
przedajno zaprzepaszczaj sam wolno.
Haba mom, gdy nie s mami, gdy sudzy w purpurze,
Haba, gdy jarzma brud biay przygniata kark.
97

Eutropiusz Flawiusz, Breviarium I 181.

64

W caym wic zgromadzeniu powstaje poruszenie i szemranie, tak i owego niewolnika nie
tylko pozbawiaj wadzy krlewskiej, lecz na mier go skazuj. Syn za krlowej, cho prawie
niemowl, ustanowiony jest krlem. Od tego czasu zapanowa u Scytw zwyczaj wzywania
niewiast na zgromadzenia98.
Podobnie, gdy krl Macedonw dziaa [z dala] od kraju,
domownik jego Hippander, syn pospolitego garbarza", zaj
zamek i nakaza, aby z czci nazywano go krlem. Chcc
usposobi do siebie lud yczliwiej, wprowadzi ulgi w opatach
podatkowych, zmniejszy daniny i orzek, i za jego krlowania
zostanie zdjty ciar wszelkiej powinnoci. I nie zawioda go
naiwno atwowiernego tumu.
A oto krl posa do jego zwolennikw za pierwszym razem
z takim pytaniem: Czy drzewa figowe oderwane od korzenia,
choby je przywizano do sprchniaego doszcztnie pnia zotymi powrzkami, mog zakwitn,
czy nie?"
A za drugim razem z takim: Czy strumyki wysche u rda, chocia pene mokrego piasku,
wystpi z koryta, czy nie?"
Za trzecim z takim: Czy kot wychowa piskl jaskcze,
rozwierajce dziobek za kadym rozwarciem dzioba ptakw
piewajcych, czy nie?"
Na koniec posya posta ludzk ze zota, bez gowy, sztuk
najprzedniejsz przyozdobion klejnotami, i ukoronowan gow osa wraz z takim pismem:
Wizerunek ten wyobraa wasze dostojestwo, zdobne w klejnoty cnt. A ta gowa to wasz
krl. Osem bowiem jest samozwaniec, koronowany niewolnik. Jeeli wic te czonki dobrze
przystaj do tej gowy, miejcie z waszego krla pociech. Jeeli jest inaczej to nie". Tymi
sowami przekonani przywracaj krlestwo krlowi. A on, w tym samym zamku, morzy godem
Hippandra zakutego w kajdany,
98

O krlowej scytyjskiej Tomyris Justyn, Epitome I 8, ale jako

o zwyciczyni Cyrusa, bez niniejszej anegdoty.

99

sordidissimi cerdonis, 'najbrudniejszego garbarza' lub 'najpospolit-

szego rzemielnika'.

65

tumaczc, i kto sprzeniewierzy si naturze, ten nie ma potrzeby bra posikw z natury. Suga,
rzucajc mu kamie poywienia, mwi:
Nie sigaj granic, ktrych przejcia wzbrania natura!
Podobnie, zamiast napoju wsypujc popi, mwi:
Nie sigaj po to, czego suszn nie zwaysz miar!
Natur przekroczye, z natur nie masz nic wsplnego!100
[16] MATEUSZ: Po mierci za Kazimierza wybucha rwnie niesychana zaraza buntu
niewolnych, o ktrej napomkn w odpowiednim miejscu, aby porzdek opowiadania by zgodny z
porzdkiem rzeczywistym. Po Kazimierzu wic nastpuje syn jego Bolesaw, ktrego znaczco i
podniole wyrniono przydomkiem Szczodrego101. Uwaa on, i bez szczodrobliwoci nie ma
wolnoci czowieka, szczodremu za nic nie moe brakowa, chyba tylko sposobnoci do dawania.
Tak to, mwi, szczodrobliwo jest i rychlejsza, i powolniejsza od prb. Rychlejsza, aby prb
nie wyczekiwa: pierwej bowiem wypada dawa, ni by proszonym, aby czyja proba nie bya
dla nas wyrzutem, iemy skpi, abymy askawego daru nie udzielali bez aski. Nie otrzyma
bowiem darmo, kto uzyska co na prob. Powolniejsza powinna by szczodrobliwo, aby nazbyt
szybko nie uleciaa, inaczej by si ulotnia: bo nie przystoi jej tyle popiechu, by uszy jej uwadze
proby zgoa najbardziej niemiae. Raczej nieche je uprzedza, nieche im chtnie ulega.
Gdy on pewnego dnia kaza rozdzieli skarby [nagromadzone] z podatkw, gdy z wielk hojnoci rozdawa wszystko co
100

Podstawa i tej opowieci nie jest znana. Wiersze wasne. Ale

o krlu z olimi uszami (asinus coronatus, tak jak mityczny krl Midas)
satyrycznie Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. H. Zeissberg,
Vincentius, s. 130. Jeszcze raz ten sam motyw w ks. III, rozdz. 26.
101

Bolesaw II Szczodry, zwany te miaym, panowa w latach

10581079, zmar na wygnaniu w 1081. Przedstawiony tu nad wyraz

uroczycie: Cui largitatis cognomen antonomasica privilegiatum est excellentia.

66

najwspanialsze, pewien nieborak, rozwaajc raz nik szczupo swego mienia, to znowu
wietno krlewskiego bogactwa, jczc ciko westchn i z warg jego ciche dao si sysze
szemranie:
Innych gdy soca samego aska uszczliwia,
Mnie bierze srogi zib gdy soce blinit si trzyma.
Sam jeden pod twoim socem na wiosny pociechy
Nie zasuyem. Mnie wstyd nie zasuyem ja sam.
Krl przeto, dorozumiawszy si przyczyny westchnie, ciga z siebie suty fadzisty paszcz i
zarzucajc go na barki jego, rzecze: Zabierz zota, ile zechcesz, i wedug si swoich odwa ilo
kruszcu. Wolimy bowiem, aby ali si [raczej] na swoj sabo ni na ciasne granice naszej
szczodrobliwoci". Wtedy ten, napychajc wntrze paszcza, a bardzo napcznia, [tak] zacz
piewa:
Nikt nie dziwi si somie, jeeli si w popi rozwiewa,
Lecz twoje nie gin ziarna, gdy plon z nich blini twj miewa.
Zota hojno sawy ziarna rozrzuci deszczem,
Sierp dwiczy przy niwie. Wicej mi dasz wicej ni ja uzbierasz.
Miejsce tu nie na szkatuy, nie trapi ci skrzynia nabrzmiaa,
Raczej niech byszczy bogactwo w serca twojego zamku,
Wszystkie usta obficie niech smak twego miodu napoi,
Pki y bd, na ustach mych sawa tak wielka nie zamrze.
A gdy tak piewa, zapomniawszy o sobie, gdy zocisty ciar
dwign usiowa, ciarem przygnieciony ducha wyzion102.
[17] JAN:
Niepojt i urokliw tchnie woni kwiat bogactw.
Rb majtek uczciwie. Nie moesz to wszelkim sposobem103.
Od chorego na umyle tymczasem niewiele rni si ten, kto
pienidze nad ycie przedkada, a nie ycie nad pienidze. Ten
102

Moralistyczne rozwinicie Kroniki Galla, I 26, gdzie jednak

obdarowany jest ubogim klerkiem i nie koczy tragicznie. Wasna

kompozycja poetycka i jakby teatralne rozwinicie anegdoty, ju u Galla oywionej dialogiem.
103

Nescio, quem blandum flos rerum spiral odorem \ Si possis, recte; si non, quocumque

modo rem. Drugi wiersz z Horacego, Epistulae I l, 6.

67

rodzaj ogupienia tak opanowa pewnego czowieka, e miotany

po morzu wzburzonymi bawanami, gdy inni w trwodze przed
rozbiciem okrtu wyrzucaj z niego nawet najcenniejsze sprzty, on przywizawszy si do swoich
tobow kae siebie strci w otcha morsk, zapewniajc, e lepsze jest bogactwo przy mierci
ni ndza w yciu.
U krla Arabw te by taki dworzanin lecy na dostatkach,
niezmiernie chciwy mienia, ktrego hojny krl obsypa niezliczonymi skarbami, Etny jednak chciwoci nie zdoa zagasi.
Ten bowiem wprowadzony do skarbca, gdy ujrza tam bezcenne klejnoty, zdrtwia cay jakby
raony piorunem. A poniewa sdzono, e raptem zachorowa, kazano go wynie. [Tymczasem]
cay jego bl dotyczy klejnotw: Oj, klejnoty! oj, klejnoty!"104 A gdy wreszcie krl pozna
przyczyn jego zasabnicia i ofiarowa mu najwyborniejsze klejnoty, on usiowa je pokn, aby
nikt oprcz niego nie mg ich posi i udusi si, dech utraciwszy.
Nie tak, nie tak postpi w [czowiek], ktry chcc raz na
zawsze usun ywicielki trosk, stopi w jedn bry swoje skarby [i] wrzuci do rzeki, mwic:
Przepadnijcie, nieszczsne bogactwa! Zniszcz was, abycie wy mnie nie zniszczyy105, lejsza
bowiem jest strata mienia ni czasu"106.
Boli nas mienia utrata, lecz bardziej stracone lata.
Stratom zapobiec mona, lecz nie przeminionym latom.
[18] MATEUSZ: Tak dalece przelotn wydawaa si Bolesawowi sawa bogactwa, e nie upatrywa w nim nic przyjemnego oprcz monoci
obdarowywania. Mwi, e najlepszym schow104

Gra sw: Cuius in gemmis omnis erat gemitus: ha, gemmas! Ha,

gemmas! Podstawa literacka anegdoty nie znana.

105

Hieronim, Adversus Jovinianum II 13.

106

Jan z Salisbury, Policraticus VII 13. Historia o medrcu, ktry

wrzuci do morza swoje zoto, bya, jak si zdaje, w szerszym obiegu,

skoro przytacza j te o wiek pniej Wincenty z Beauvais, filozofowi
dajc imi Kratesa; H. Zeissberg, Vincentius, s. 129.

68

kiem dla nich jest dziurawy worek i e adnego zgoa wadztwa

nie jest godny [ten], kto woli by workiem na rzeczy ni wadc. Dlatego przeszedszy wadczo
ziemie Rusi, uzna za niegodne da si skusi na ich skarby, poprzestajc jedynie na tryumfie
zwycistwa, dopki by uderzeniem miecza w bram Kijowa nie wyznaczy ponownie
pradziadowskich granic107. Stumiwszy tam wszelki bunt, ustanowi krlem kogo, kto by
zwolennikiem jego wadzy108. A ten, chcc wobec swoich wiksz okry si chwa, baga krla
Bolesawa, aby okaza mu wzgldy askawym swoim wyjciem mu naprzeciw, a za kady krok
otrzyma zoty talent. Oburza si Bolesaw, i da si od niego czego, co nie licuje z krlewskim
dostojestwem, i wydaje mu si niedorzeczne, by majestat znia si po zysk, a jeszcze bardziej
niedorzeczne, by aska szacowana bya przekupstwem109. Ulegajc wszak probom, a nie zapacie,
obiecuje rzeczywicie pj i nadchodzcemu okazuje tak dowd aski. Jaki, mylisz [dowd]?
Chwyta za brod nadchodzcego krla [i] szarpic j wiele razy i targajc, rzecze: Oto straszliwa
gowa, przed ktr ze strachu dre powinnicie!" I znowu, coraz gwatowniej targajc, mwi:
Widzisz, na jakie to wzgldy w oczach Bolesawa zasuy wdzik
zota"110.
Nastpnie gotuje si do wyprawy na Wgry. Tam usiuj mu
zaraz na pocztku zagrodzi zbrojnie wejcie, ale tym, co chcieli wkroczy, raczej ciaa ich byy
na zawadzie ni bro. Albowiem krwawy miecz odwierny bramy wejciowe i otwierajc
zamyka,
107

Por. przyp. 70.

108

w 1069 r Bolesaw interweniowa na Rusi Kijowskiej i przywrci

na tron zbiegego do Polski podwjnie z sob spowinowaconego ksicia

Izasawa, syna Jarosawa Mdrego. Odzyska wtedy dla Polski Grody
Czerwieskie. Jeszcze jedna wyprawa uwieczona raz jeszcze osadzeniem
Izasawa w Kijowie bya w r. 1077.
109

Codex l, 3, 30, l i 4.

110

I ten epizod ju u Galla, I 23, zakoczony sowami: Bolesaw

jednak nie zsiadajc z konia, lecz targajc go ze miechem za brod, odda

mu ten nieco kosztowny pocaunek". Ksi kijowski (rex wg Galla
i Wincentego) potraktowany zosta jako wasal krla polskiego.

69

i zamykajc otwiera. Zway bowiem tuowi szlachetnych nieboszczykw mieczem powalonych

nawet drogi uczyniy niedostpnymi, tak i tylko z wielk trudnoci mona byo przej.
Widzc za, i tak jemu, jak i jego poddanym grozi ryzyko
bitwy, krl Salomon wyprasza si od walki, ofiarowujc dla
uzyskania pokoju sto tysicy talentw. Na to odrzek mu Bolesaw: Polacy nie widz przyjemnoci w posiadaniu zota, lecz
w rozkazywaniu tym, ktrzy zoto posiadaj111, a wiksz hab
jest da si przekupi ni ulec w walce. Ani te krlom nie
przystoi w kramarskie wdawa si targi, gdy broni potrzebuj,
nie bogactw". Pokonany wic Salomon wyzuty zosta tak z krlestwa, jak z dostatkw, a na jego
miejsce z aski Bolesawa powoany zosta Wadysaw, wychowanek Polski112.
Tymczasem zdarzyo si, e doskonale uzbrojone zastpy
Austriakw i Czechw zaoyy obz na polskich polach, a dzielny [nasz] krl zaskoczywszy ich z
tyu, odebra im wszelk mono powrotu. Chocia jednak mg napa na nich nie
przygotowanych, rzek: Uchowaj Boe, aby saw naszego zwycistwa miaa splami zbjecka
zasadzka". Oznajmia, e jest gotw, kae im mie si na bacznoci, [bo] nazajutrz walczy z nim
bd wrcz. Wszelako w czeski lew113 wnet wyzbywszy si dzikoci lwa przybiera lisi chytro
i mwi: Niegodn jest rzecz, aby godno tak wielkiego krla zniaa si do [ludzi] tak marnych,
niech raczej w spokoju swego obozu askawie pozwoli Czechom, by nazajutrz zoyli mu hod".
Pod oson nocy
111

Cycero, De senectute XVI 55.

112

alumnum Poloniae; wg Galla, I 27: ab infantia nutritus in

Polonia et quasi moribus et vita Polonus factus fuerat. Wadysaw wity, syn Beli, by
ciotecznym bratem Bolesawa. Interwencje Bolesawa Szczodrego na Wgrzech kieroway si
przeciwko stronnictwu cesarskiemu:
w 1060 r. popar Bel I, w 1063 r. jego syna Gejz, w 1077 r.
drugiego syna, Wadysawa. Krl Salomon, brat stryjeczny Gejzy
i Wadysawa, utrzymywa si na tronie w latach 10631074.
113

Mowa o ksiciu czeskim Wratysawie II (10611092). Por.

Kronika Galla, I 24.

70

zamiast do walki zwrcili si do ucieczki. Dzik cigajc ich poza granice Moraw piorunowym
dosiga ich kem: nie oszczdza ani wieku, ani rodu, ani stanu, wszystkich bd na pastw mierci
wydajc, bd w niewol biorc.
Gdy znowu pomorscy rabusie up i zdobycz wojenn uprowadzali prawie z pogranicza Polski,
nagle przybywa Bolesaw114, spostrzega rabusiw bezpiecznie ju oddzielonych szerok rzek i
bez wahania wskoczywszy w nurty rwcej rzeki, woa: Mio do modych na myliwskie
oszczepy nadziewa dzik zwierzyn"115. Krzyknli wwczas wszyscy:
Niech sparszywieje ostatni. Mnie wstyd pozosta w tyle!116
Wielu tedy [nadmiernie] obcionych zbroj zalewaj fale. Wynurza si [tylko] garstka [rycerzy] wraz z krlem i chocia
bezbronni odnosz oni chlubne zwycistwo nad mnogoci
uzbrojonych wrogw117.
A [krl] z takim zapamitaniem prowadzi wojn, i rzadko
przebywa w zamku, cigle w obozie, rzadko w ojczynie, wci wrd nieprzyjaci. Ten stan
rzeczy, ile przynis pastwu korzyci, tyle sprowadzi niebezpieczestw118, ile dawa sposobnoci
do uczciwej zaprawy, tyle zrodzi wstrtnej pychy. Gdy bowiem krl bardzo dugo przebywa to w
krajach ruskich, to prawie e poza siedzibami Partw, sudzy nakaniaj ony i crki panw do
ulegania swoim chuciom: jedne znuone wyczekiwaniem mw, inne doprowadzone do
rozpaczy, niektre przemoc daj si porwa w objcia czeladzi119. Ta zajmuje domostwa
114

Kronika Galla, I 25, take bez szczegw anegdotycznych.

115

Seneka, Epistulae LXXIV 2.

116

Horacy, Ars poetica, 417.

117

Gall informowa ponadto, e odtd Polacy zarzucili kolczugi, co

podjli pniejsi kronikarze.

118

Tu godne uwagi dobitne sowa: rarus in aula, continuus in

castris, raro in patria, semper apud hostes quae res rei publicae
quantum commodi attulit tantum ingessit discriminis .
119

Servi, 'niewolni', ale i 'sudzy'. W Polsce nie byo stanu niewol-

nego, ale ludno zalena, o ktr tu chodzi.

71

panw, umacnia obwaowania, nie tylko wzbrania panom powrotu, lecz zgoa wojn wydaje powracajcym. Za to osobliwe
zuchwalstwo panowie wydali z trudem poskromionych na osobliwe mki. Rwnie i niewiasty, ktre wasnowolnie ulegy sugom, poniosy z rozkazania zasuone kary, gdy powayy si na okropny i niesychany
wystpek, ktrego nie da si porwna z adn zbrodni.
[19] JAN: Gdy Scytowie przebywali pitnacie lat w Azji,
ledwie dali si odwoa na usilne danie on, ktre oznajmiy, e jeli nie wrc, one u ssiadw
postaraj si o dzieci, jak to
niegdy uczyniy Amazonki. Ci sami, gdy w trzeciej wyprawie
azjatyckiej przez osiem lat byli z dala od on, w wojnie z niewolnikami zostali z domu wypdzeni.
Albowiem ony ich, znuone dugim czekaniem, powychodziy za pastuchw, ktrzy panom
zwycisko wracajcym zabronili wstpu jakby obcym. Atoli odpokutowali to przez mier
krzyow. Rwnie niewiasty pod wpywem wyrzutw sumienia, niektre przebiwszy si
mieczem, niektre powiesiwszy si, zakoczyy ycie120, aeby je i tamtych jednaka spotkaa kara i
aeby zrwnaa ich potworno zbrodni.
Tych, co rozpusta zabija, zbrodnia kalajca zrwnuje121.
Jednake widz, e niektrzy tak odwane mieli przekonania, i za jednak hab poczytywali
zarwno brak staoci u mw, jak utrat wstydliwoci u niewiast. Dlatego gdy Spartanie przy
obleganiu nieprzyjaci przez dziesi lat ponosili straty i widzieli, i ony z powodu nieobecnoci
mw nie rodziy ju wicej dzieci, odsyaj modych ludzi i pozwalaj im spkowa ze
wszystkimi kobietami bez rnicy, aby pastwo na przyszo nie byo pozbawione obrony. Dzieci
tak spodzone dla wstydliwoci matek zwano dziewiczymi122.
120

Justyn, Epitome II 5.

121

Druga poowa wiersza z Lukana, Pharsalia V 290: Facinus quos

inquinat aequat. Por. te Codex l, 3, 30, 6.

122

Justyn, Epitome III 4, gdzie jak i tu okrelenie greckie parthenii.

72

Tak wielka bya u nich nienawi nieprzyjaci, tak wielka

mio ojczyzny, tak silne wizy przysigi! Zobowizali si bowiem pod groz kltwy, e nie wrc, dopki nie zdobd miasta nieprzyjaci. Atoli mio ich
bya bezecna i haniebna, a wizy niezbone123, poniewa nic zuchwalszego, nic podlejszego ni
nieuszanowanie, co wicej pogwacenie praw maeskich. Ta mio nabraa cech
niemiowania. Bya przeto w tym i pewna cnota, i nie brako mapiego cnoty przedrzeniania.
[20] MATEUSZ: Odtd oliwka zamienia si w oleaster124,
a mid w pioun. Bolesaw bowiem poniechawszy umiowania
prawoci, wojn prowadzon z nieprzyjacimi zwrci przeciwko swoim. Zmyla, e oni nie
mszcz na ludzie swoich krzywd, lecz w osobie krla na krlewski nastaj majestat. Albowiem,
czyme krl bdzie, gdy lud si oddali? Mwi, e nie podobaj mu si onaci, gdy wicej
obchodzi ich sprawa niewiast ni wzgldem wadcy ulego. ali si, i nie tyle opucili go oni
wrd wrogw, ile dobrowolnie na pastw wrogw wydali. Domaga si przeto gowy dostojnikw,
a tych, ktrych otwarcie dosign nie moe, dosiga podstpnie. Nawet niewiasty, ktrym
mowie przebaczyli, z tak wielk przeladowa potwornoci, e nie wzdraga si od
przystawiana do ich piersi szczenit, po odtrceniu niemowlt,
nad ktrymi nawet wrg si ulitowa!125 Bo dooy do tego, i
tpi a nie chroni naley gorszcy nierzd.
A gdy przewity biskup krakowski Stanisaw nie mg
odwie go od tego okruciestwa, najpierw grozi mu zagad
123

Irreligiosa fuit religio podobnie jak wyej iurisiurandi religio.

Wyraz uyty w pierwotnym znaczeniu od re-ligare 'wiza'. Por. wyej,

przyp. 37. Autor sprowadzi do paradoksu mora o patriotyzmie i nakaz
wiernoci maeskiej.
124

Czyli dzikie drzewo oliwne. Zapewne wyraenie przysowiowe.

125

Justyn, Epitome XXVI 2. To drakoskie zarzdzenie krla miao,

wydawaoby si, oparcie w zwyczajowym prawie Sowian, ktre tylko

z trudem agodzia religia chrzecijaska. Por. Kosmas, Kronika Czechw
11; M. Plezia, Z zagadnie pierwotnego prawa maeskiego w Polsce,
Archeologia3(1949), s. 230 n. Uczony ten dopuszcza dzisiaj, e chodzi
tu tylko o topos, o retoryk.

73

krlestwa, wreszcie wyciga ku niemu miecz kltwy126. Atoli on, jak by zwrcony w stron
nieprawoci, w dziksze popada
szalestwo, bo pogite drzewa atwiej zama mona ni naprostowa. Rozkazuje wic przy
otarzu, pord infu, nie okazujc uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili
porwa biskupa! Ilekro okrutni sualcy prbuj rzuci si na niego, tylekro skruszeni, tylekro
na ziemi powaleni agodniej. Wszak tyran, lc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi
witokradzkie rce, sam odrywa oblubieca od ona oblubienicy, pasterza od owczarni. Sam
zabija ojca w objciach crki i syna w matki wntrznociach. O aosne, najaobniejsze miertelne
widowisko! witego bezbonik, miosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego najokrutniejszy
witokradca rozszarpuje, poszczeglne czonki na najdrobniejsze czstki rozsiekuje, jak gdyby
miay ponie kar [nawet i] poszczeglne czstki czonkw127. A ja ze zdumienia i z jakowego
przeraenia cakiem zdrtwiaem, tak i ledwie poj, a c dopiero jzykiem, c dopiero
126

anathematis gladium intentat, co naley rozumie jako

zagroenie kar kocieln, jeszcze nie sam akt ekskomuniki.

127

Kronika Galla, I 27, o tym lapidarnie z zajciem takiego stanowis-

ka: My za ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy

krla, ktry tak szpetnie dochodzi swych praw". Dopiero niniejsza
relacja mistrza Wincentego staa si archetypem dla tradycji hagiograficznej o w. Stanisawie. Ostatnie lata przyniosy sporo wanych prac o w.
Stanisawie, jak: Analecta Cracoviensia, t. XI (1979) (tom zawiera teksty
redniowieczne, m.in. polski przekad ywotw w. Stanisawa J. Pleziowej), nowe opracowania, m.in. M. Plezi, Dookoa sprawy w. Stanislawa, s. 251409, a take sprawozdania z czterech sesji naukowych
powiconych problematyce historycznej i kultowi w. Stanisawa biskupa, ktre odbyy si w Krakowie w roku 1972, z inicjatywy wczesnego
arcybiskupa krakowskiego, ks. Karola Wojtyy, s. 641672; miesicznik
Znak, rok XXXI, 298299, kwieciemaj 1979, Krakw 1979;
G. Labuda, W 75 rocznic ukazania si "Szkicw historycznych"
Tadeusza Wojciechowskiego, Kwartalnik Historyczny 88 (1981), z. 2,
s. 323351; H. owmiaski, Krl Bolesaw II i biskup krakowski
Stanisaw. Dwie tendencje ustrojowe, jednowladcza i patrymonialna, Studia
Historyczne 22 (1979), s. 165196; T. Grudziski, Bolesaw miay-Szczodry i biskup Stanisaw. Dzieje konfliktu, Warszawa 1982.

74

pirem wyrazi zdoam, jake wyrazi potrafi cudowne dziea na tym witym przez Zbawiciela
zdziaane! Wrd opowiadania bowiem zawodzi rozum, zrozumieniu nie dopisuje mowa, a sowa
nie wyjaniaj rzeczy zgodnie z tym, co zaszo. Albowiem ujrzano, e z czterech stron wiata
nadleciay cztery ory, ktre krc dosy wysoko nad miejscem kani odpdzay spy i inne
krwioercze ptaki, eby nie tkny mczennika. Ze czci go strzegc, czuway nieprzerwanie
dniem i noc. Mame to noc nazwa czy dniem? Dniem raczej nazwabym ni noc, to jest
bowiem druga noc, o ktrej napisano: A noc jak dzie bdzie owietlona"128. Tyle bowiem
boskich wiate przedziwnej wiatoci rozbyso w poszczeglnych miejscach, ile rozrzuconych
byo czstek witego ciaa, tak i niebo samo jakby zazdrocio ziemi jej ozdoby, jej chway,
ziemi gwiazd jakich wiatoci zdobnej i jakimi mylaby soca promieniami. Niektrzy za z ojcw, oywieni
radoci z powodu tego cudu i gorliw pobonoci zapaleni,
pragn usilnie pozbiera rozrzucone czstki czonkw. Przystpuj krok za krokiem, znajduj
ciao nie uszkodzone, nawet bez ladu blizn! Podnosz je i zabieraj, drogocennymi wonnociami
namaszczone chowaj w bazylice mniejszej witego Michaa129. A do dnia przeniesienia,
ktrego przyczyn dobrze znasz130, nie ustpi stamtd silny blask wspomnianych wiate!
128

Ksiga Psalmw 138 (139), 12.

129

Tradycja lokalna utrwalona przez Wincentego z Kielczy i w Katalogach biskupw

krakowskich wie, e by to koci w. Michaa na Skace (in Rupella) pod Krakowem.

130

usque ad translationis diem cuius causam ipse non ignoras',

sowa te biskup Mateusz kieruje do arcybiskupa Jana, z czego wnoszono,

e translacja odbya si za ich pontyfikatu, w zwizku z ukoczeniem
budowy katedry romaskiej koo 1150 r.; D. Bo rawska, Z dziejw
jednej legendy, Warszawa 1950, s. 66 n.; M. Plezia, Trzecie rdo do
sprawy biskupa Stanisawa ze Szczepanowa, Krakw 1966, s. 414. Tymczasem roczniki przekazay wspczenie wiadomo o translacji dokonanej ju w 1088 r. (co prawda znajduje si ona w Roczniku krtkim z XIII
w., ale jest to wypis z zaginionego rocznika dworsko-kapitulnego, skd
bior si te liczne inne wiadomoci przekazane w pniejszych rocz-

75

Po tym wydarzeniu w okrutnik ojczynie niemniej jak i ojcom obmierzy131 uchodzi na

Wgry. wiadomo niegodziwego czynu go nie upokarza, atoli zbrodnia zuchwaa krnbrnym
czyni. Gdy bowiem krl Wgier Wadysaw, o ktrym niedawno wspomniaem, z uprzejmoci
uszanowanie mu okazywa, a nawet pieszo wyszed naprzeciw, by go uczci132, Bolesaw tak
wielk nad si pych, e z pogard odmwi mu godnego pocaunku i rzek: On jest dzieem
naszych rk, nie przystoi za twrcy, aby czci lub uwielbia swj twr, ani te nie godzi si, eby
m dzielny bd z powodu wygnania wydawa si zbyt nieszczliwy, bd z powodu upadku
zbyt przygnbiony". Nie daje jednak [Wadysaw] nic pozna po sobie, acz z trudem, aby nie
mwiono, e by sprzymierzecem [zego] losu a nie przyjacielem133. Mwi, i obawia si, by nie
czyni mu kto niesusznych wyrzutw, e niektrzy w sowach [tylko], nie w czynach s
przyjacimi, e szuka sposobnoci ten, kto chce opuci przyjaciela. Wielk bowiem
niegodziwoci jest aja w nieszczciu tego, kogo szanowae, gdy dobrze mu si wiodo, bo
powodzenie kojarzy przyjaci, niedola wystawia ich na prb. Nie tylko wic cierpliwie znis
wynios pych, lecz bardzo askawie obj go, z wielk uprzejmoci przyj, z ca ulegoci
stara si jemu przypodoba.
we za przebiegy [czowiek] tak dalece zrzuci z siebie
podejrzenie witokradztwa, e niektrzy nie tylko nie uwaali go za witokradc, lecz [widzieli
w nim] najczcigodniejszego mciciela witokradztw. Albowiem to, e w wolnoci urodzone
niewiasty wydane zostay niewolnym na rozpust, e wito
nikach); G. Labuda, w recenzji pracy D. Borawskiej, Studia
Zrdoznawcze l (1957), s. 284.
131

non minus patriae quam patribus invisus; 'ojcom', czyli starszynie,

elicie przywdczej. Moe chodzi o biskupw?

132

Ju Gall, I 2728, przeciwstawi pych Bolesawa uprzejmoci

Wadysawa. Por. wyej, przyp. 112.

133

fortune socius non amicus tumaczono dotd 'sprzymierze-

cem szczcia a nie przyjacielem'. Chodzi tu wszak o pokus pognbienia

sabego, bdcego w niedoli.

76

maeskiego zwizku tak haniebnie zostaa skalana, e zgraja

czeladzi sprzysiga si przeciw panom, e tyle gw na mier
wystawiono, e wreszcie spiskowaniem krlowi zgotowano zagad to wszystko zrzuci na witego biskupa. Orzeka nadto, e w nim jest pocztek zdrady,
korze wszelkiego za; to wszystko, mwi, wypyno z tego zgubnego rda.
Podwjnie bezecny jest ten, kto ycie komu odebrawszy, gdy nie moe zabra duszy, usiuje
zbruka [jego dobr] saw, a nie mogc przeladowa rzeczywicie, przeladuje go sowami.
Opojem nazywa go, nie biskupem, piekarzem, nie pasterzem. By [mwi] ciemizc od
ciemienia, nie przeoonym, bogacicielem od bogactw, [a] nie biskupem, szpiegiem, [a] nie
strem, i, na co ze wstydu rumieni si trzeba, z badacza spraw witych sta si badaczem
ldwi. I popuszcza cugli lubienoci innych dlatego, e wsplnicy tej samej zbrodni nie maj
oskaryciela.
I c wicej? Cae jego postpowanie byo nauk dla wszystkich. Czeg wic rzecze dopuszczano si, gdy usunito
zaka krlestwa, potwora ojczyzny, zgorszenie dla religii, gdy
w rzeczypospolitej zgaszono publiczny poar?"134
Chocia te kamstwa w pojciu ludzi niewiadomych przyniosy mczennikowi pewn ujm, to
jednak nie mogy go pozbawi powagi witoci. Za chmur bowiem czsto kryje si soce, [lecz]
nigdy za chmur nie ganie. Wkrtce potem Bolesaw dotknity niezwyk chorob zada sobie
mier135, a syn jego jedyny, Mieszko, zgin otruty w pierwszym rozkwicie msko134

Nie da si odda w tumaczeniu brzmienia i efektw retorycznych

popisu elokwencji, jakim jest ta jakby mowa oskarenia, bdca porednio oskareniem samego Bolesawa. Por. Balzer, II, s. 137.
135

Dosownie: 'sta si winnym swojej mierci'; Gall nie poda

przyczyny zgonu, kronikarze pniejsi dodawali nowe szczegy, ale nie

ma w nich potwierdzenia mierci samobjczej. Wg lokalnej tradycji
w Osjaku (Karyntia) i Wilten (Tyrol) Bolesaw zmar jako pokutnik; O.
Balzer, Genealogia Piastw, Krakw 1895, s. 9597; S. Zakrzewski, Ossyak i Wilten. Przyczynek do poznania zwizkw dynastycznych
Bolesawa miaego, RAUhf 46, Krakw 1903, s. 265339.

77

ci136. Tak to cay rd Bolesawa ponis kar za witego

Stanisawa, gdy tak jak aden dobry uczynek nie pozostaje bez
nagrody, tak i aden zy bez kary.
[21] JAN: Jest rzecz czowieka roztropnego ocenia sprawy
podug ich wyniku, poniewa czego koniec jest dobry, to i dobre. Na nic bowiem nie przyda si
szczepi gazk na winoroli, skoro nie ma si zrywa dojrzaych winogron. Zdawao si
mianowicie, e ten czowiek z pocztku pooy cenny fundament cnoty, poniewa jednak
piaszczysta ziemia rozstpia si, cae dzieo czci runo w przepa, czci [za] rozwiao si
w powietrzu. Cokolwiek bowiem byo w nim dzielnoci, pochona j przepa wystpkw;
cokolwiek byo szczodrobliwoci, zdmuchna j dza sawy. I gdy mdrzec na pocztku mowy
sam siebie oskara137, i gdy oznak ludzi dobrej woli jest tam win wyznawa, gdzie winy nie ma,
u tego przepa przepaci przyzywa wrd grzmotu wodospadw jego138, ktry serce swe nakoni
ku sowom zoliwym dla szukania wymwek w grzechach139. Susznie bowiem [napisano], e kto
yje w plugastwach, coraz wicej si plugawi140. Szkoda, e od Saula przynajmniej nie nauczy si,
i na dwik cytry zdrowiej nawet obkani141. Szkoda, e uszyma duszy uwaniej nie wsucha
si w sodkie dwiki jego harfy142. Bogosawieni, ktrym odpuszczone s nieprawoci. I raz
jeszcze rzekem: wyznam, [nieprawo] a Ty darowa143. Wyznaj ty, czowieku, nieprawoci
twoje, aby zosta usprawiedliwiony.
Zmaza gdy chcesz nieprawo, uka otwarcie przewin,
Winy si bowiem wyzbywa, kto z paczem wyznaje win.
136

Mieszkowi Bolesawowicowi ( 1069, 1089) Anonim Gall po-

wici cay rozdzia (I 29).

137

Ksiga Przysw 18, 17 (nie dosownie).

138

Ksiga Psalmw 41 (42), 8.

139

Ksiga Psalmw 140 (141), 4 (tumaczenie dzisiejsze brzmi inaczej).

140

Apokalipsa 22, 11.

141

Pierwsza Ksiga Samuela 16, 1423.

142

Gra sw: chordae cordis auriculis.

143

Proroctwo Izajasza 43, 26.

78

Czyni ci winnym pogrzebana wina, odkryta wyzwala,

Skra cinita ywi zaka, otwarta wydala144.
[22] MATEUSZ: Po nim panowa modszy brat Bolesawa
Wadysaw Kazimierzowie145, sawny z dzielnoci rycerskiej nie mniej ni z pobonoci. Sdzono,
e nic nie brakowao mu do ludzkiego szczcia, wyjwszy to, i dugo zatroskany niepodnoci
ony, niepokoi si z powodu braku prawowitego potomstwa. Gdy w tym wielkim smutku nie
moga go ukoi ludzka pociecha, dozna wreszcie pociechy boskiej. Albowiem jakby boskim
pouczony natchnieniem, za namow biskupa Franka146 kaza wykona zoty posek147, ktry wraz
z darami odpowiadajcymi krlewskiej wspaniaoci posa do bogosawionego Idziego do
Prowansji, aby za jego wstawiennictwem doczeka si potomka, [i] zamiar wysyajcego wyoy
w tym oto licie:
144

Wiersze prawdopodobnie wasne.

145

Wadysaw Herman ( 1102), w Kron. wpol. zwany na podstawie

niniejszego przekazu Pius, 'Pobonym', niesusznie uwaany jest przez

historykw za sprawc wygnania starszego brata. Tak T. Wojciechowski, Szkice historyczne XI wieku, Krakw 1904; Warszawa 1951, s.
231.
146

Wg Kroniki Galla, I 30: Franco Poloniensis episcopus. W Ksidze

brackiej i Nekrologu opactwa benedyktynw w Lubiniu: Franco episcopus,

wyd. Z. Perzanowski, MPH s.n. IX/2, s. 7, 101. Tytu Poloniensis miaby
si wiza ze sprawowaniem funkcji biskupa dworu i arcykapelana oraz
z siedzib w Poznaniu od czasw biskupa Ungera (1000 r.): biskup polski
by jednoczenie poznaskim; T. Wasilewski, Koci monarszy
w XXII w. i jego zwierzchnik biskup polski, Kwartalnik Historyczny92 (1985), z. 4, s. 751 n. Z dawniejszej dyskusji por. J. Stiennon,
La Pologne et le pays mosan au moyen-age, Cahiers de Civilisation
Medievale 4(1962) z. 4, s. 463 nn.; K. Maleczyski, MPH s. n. II, s.
57; J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaskiej, t. II, Pozna 1964, s.
45; A. Gieysztor, O kilku biskupach polskich XI wieku [w:] Europa
Sowiaszczyzna Polska, Pozna 1970, s. 324. Por. take J.
Karwasiska, Archiepiscopus Poloniensis Archiepiscopus Gneznensis. O adresacie bulli Paschalisa II, Studia rdoznawcze 28 (1983), s.
41-49.
147

Wg Kroniki Galla, I 30, posg ze zota wielkoci dziecka. O tym

votum informowa przewodnik dla pielgrzymw z XII w. Le guide du

pelerin de Saint Jacques de Compostelle, wyd. J. Vielliard, Paris 1938;

79

Najczcigodniejszemu z ojcw, opatowi148 bogosawionego

Idziego, wraz z caym jego zakonem Wadysaw, z aski Boga krl polski, i maonka, krlowa
Judyta149, wyrazy synowskiej czci. Chocia moe istnie jakie szczcie ludzkie, doskonae by
nie moe. Nikt bowiem nie jest tak szczliwy, iby pod jakim wzgldem nie wadzi si ze swoim
losem. Ot my wprawdzie nie powinnimy si chepi szlachetnoci naszego rodu,
wytwornoci ciaa i umysu, wysok godnoci, gon saw, obfitoci wszelkich dostatkw, bo
to na nic si nie przyda; lecz nad tym z wielk pokor zapaka nam trzeba, e przy
najwietniejszej pomylnoci policzkuje nas jaki osobliwy bicz smutku, zupeny brak potomstwa,
co nie tylko odbiera ojcu pociech, lecz take przynosi mu jaki wielki wstyd z powodu
bezdzietnoci. Dlatego przed wami, najczcigodniejsi ojcowie, nasza korzy si pobono, aby za
ordownictwem waszych zasug ta poaowania godna niepodno ustaa; u Boga bowiem nie ma
nic niemoliwego"150.
Poznawszy wic tak wielk pobono obojga maonkw
krlewskich witobliwe to zgromadzenie przez trzy dni bez
przerwy modlio si i pocio, tak piewajc i gorce proby
niestrudzenie zanoszc:
Tsknot nadziejo obojga,
Dla akncych miodzie smaczny,
Od nektaru twego zwyko
M. Plezia, Anonim tzw. Gall, Kronika polska (tum.), Bibl. Nar., S. I,
nr 59, wyd. VI, Wrocaw 1989, s. 5859. Zoenie witemu daru
wotywnego ju z gry wolno uwaa za przejaw magii (M. Dembis ka, Ex-voto dans une Chronique Polonaise du XIIe siecle [w:] Melanges
d'histoire de l'Artet d'Archeologie offerts a Jacques Stiennon, Liege 1982,
s. 8997). W chrzecijaskim rozumieniu wota skadano dopiero po
spenieniu proby, jako akt dzikczynny.
148

By nim w latach 10711091 Benedykt. Gall wymieni tu imi

jego nastpcy Odilona (10911099). Posowie dotarli do St. Gilles

prawdopodobnie w r. 1084. List przytoczony przez Galla Wincenty
rozbudowa stylistycznie; Balzer, II, s. 103.
149

Judyta crka Wadysawa II krla czeskiego, 1085, 25 II, nie

bya krlow. Autor myli j z drug on Wadysawa Hermana, Judyt

Mari.
150

ukasz I, 37.

80

Nasze si pragnienie wzmaga.

Orzech nasz orzecha zbywa,
Cedru uschnie ziele wiea,
Kwiat uywi roje pszczele,
Kwiatu jednak kwiat nie rodzi.
Daj i uycz, skoro nawet
Kolcom jeyn da jest dziedzic,
A derenie rodz dere151.
Nam za czemu brak potomstwa?
Uycz, ach, dziecicia uycz,
eby nam nie brako syna,
Prb i modw pomny naszych
Spraw, bo jeste tego mocen.
Jeszcze zakonnicy nie skoczyli modw, a tu krlowa raduje si poczciem, jeszcze posowie
nie wrcili, a ju ogasza si podno krlowej. Wschodzi wic gwiazda o niezwykym blasku,
wydobywa si zota kolumna, rodzi si trzeci Bolesaw. Atoli matk, ktra od poogu zaniemoga,
los zabra. I tak rado smutkiem zostaa przytumiona, a smutek radoci osodzony. Wtedy mg
ojciec osdzi, czy wolaby by maonkiem, czy ojcem? Jednake aby zbyt dugo nie przykrzyo
mu si wdowiestwo, oeni si z wdow po krlu wgierskim Salomonie, siostr trzeciego
Henryka cesarza152, ktra powia mu tylko trzy crki153. A chocia by w podeszym wieku, nie
chcia jednak gnunie w bezczynnoci, lecz dosy czsto wiczy si w rzemiole wojennym,
[walczc] z wrogami zewszd powstajcymi. A gdy wielu radzio mu, aby mia wzgld na swj
wiek, odpowiada: Duch mj ze
151

Jeyny: tribulus, 'chwast kolczasty', wg Balzera 'gg'; dere:

corna, wg Balzera 'czerenia'. Pie Galla Wincenty zastpi now wasn.

152

W 1088 r. Judyta Maria, crka Henryka III cesarza, siostra

Henryka IV cesarza, wdowa po krlu wgierskim Salomonie (f 1087).

153

Najstarsza, nie znana z imienia, po 1088, wydana za Jarosawa

I, ks. wodzimiersko-woyskiego; Agnieszka, * ok. 1090, ksieni w Gandersheim, moe w Kwedlinburgu; Adelajda, * 1090/91, zalubiona Diepoldowi III, margrabiemu Cham i Nabburg; H. Polaczkwna,
Przyczynek do Genealogii Piastw", Miesicznik Heraldyczny 11
(1932), s. 95102; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw,
a w szczeglnoci lskich, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka
17(1966), z. l, s. 17.

81

staroci [jest] w sporze; on rzecze jest u mnie w rozkwicie. Jakkolwiek bowiem w ciele
czuj ubytek si, w duchu go nie czuj. Zoto staroci si dowiadcza, cnoty w podeszym wieku
si wzmagaj, nie malej; wprawa [za] we wszystkim jest rzecz dzielnoci, nie wieku"154. Siln
wic rk pomorskie zajmuje dzielnice, aby za odj im mono buntowania si, kae
doszcztnie spali najwarowniejsze miasta, ustanowiwszy tam wasnych namiestnikw155.
Poniewa jednak niesforny kark [i] zuchway grzbiet zrzuca jarzmo, nie chce dwiga ciaru,
Pomorzanie znienacka wyskoczyli z zasadzki. Wszcza si walka z aosnymi dla obu stron
stratami. Rze rozpocza si o trzeciej godzinie dnia i ledwo zdoa j przerwa nocny mrok. Gdy
jednak resztki nieprzyjaci si rozpierzchy, Polacy odzieryli pole zwy-cistwa w Drzycimiu156.
Duej jednak nie pozwalaa tam pozosta [nadchodzca] uroczysto Zmartwychwstania
Paskiego, aczkolwiek okres Wielkiego Postu przeyli niezbyt pobonie. Dlatego Polacy przez
jaki czas nie cieszyli si powodzeniem, tak i nawet demony, jak si zdawao, walczyy przeciw
nim. Gdy bowiem obleGall miasto Nako157, jakie mamida fantastyczne, jakie nocne zjawy tak
dalece przeraay cae wojsko, i zdawao si im, e uderzaj na nich nieprzyjaciele. Przeto w
uzbrojeniu z dala od obozu czatujc, czsto za cieniem wrogw goni, nie za wrogami; daremne
ciosy wymierzaj wichrom wiszczcym.
I tak na prno poniesiono trud i koszty. Z tego powodu nie
tylko otpiae umysy nieprzyjaci si zaostrzyy, lecz [i] domowe osty nastroszyy si przeciw
Wadysawowi, a miecz przy jego boku zwrci si przeciw niemu samemu. Mia on bowiem syna
154

Cycero, De senectute III 9.

155

Odzyskanie Pomorza nastpio w latach 10911092; Historia

Pomorza, pod red. G. Labudy, t. I, Pozna 1969, s. 323.

156

w rkopisach Drecini, Kronika Galla, II 2: Drzu. Zapewne

Drzycim nad Czarn Wod.

157

W tekcie urbs, chocia Nako nad Noteci byo tylko grodem,

castrum wg Galla. Pokaranie Polakw, ktrzy sprzeniewierzyli si rygorom Wielkiego Postu, Gall okreli 'biczem Boym', flagellum Dei.

82

naturalnego wprawdzie, lecz z nieprawego oa, otrzyma go

bowiem od nierzdnicy. Ten z powodu pitna matczynej haby
lub aby unikn zasadzek macochy, bardzo dugo ukrywa si na wygnaniu i z tego powodu
nazwano go Zbigniewem158. Ten
Achitofel159 mianowicie za porad ksicia czeskiego Brzetysawa160 zosta podjudzony do
zgadzenia ojca. Chocia pycha z wasnego popdu siebie sama wszystkim zaleca, jednak [take]
myl o wiekowym ojcu i maoletnim bracie zwiksza jego nadziej, e dorwie si do steru rzdw.
Doczaj si podniety do haniebnego czynu, zarzewie zbrodni, zawzici zbiegowie. Z nich to
jednych lekkomylno z kraju wygnaa, drugich nienawi do Sieciecha, innych okruciestwo.
Ten za Sieciech bdc palatynem161 nie do rwnomiernie przydziela publiczne urzdy, gdy
nie na to baczy, co suszne, czego domaga si cnota, lecz na to, co ka pienidze; nie na to, ile
kto zasuy, lecz ile mgby da. Wielu zatem wybrao wygnanie raczej z nienawici do niego
ni z mioci do wygnaca. I wpierw do Magnusa, namiestnika dzielnicy lskiej162, zwrcono si
z tego rodzaju listem:
158

Waciwie: Zbygniew. Balzer, I, s. 241, podaje tu redniowieczn

ludow etymologi 'zbieg'. Etymologi 'zby gniewu' poda pniej Kron.

wpol. Tymczasem Zbigniew nie by na wygnaniu, lecz ksztaci si za
granic, prawdopodobnie w Kwedlinburgu; T. Tyc, Zbigniew i Boleslaw,
Pozna 1927, s. 3 n., 26 n.; R. Grodecki, Zbigniew ksi polski [w:]
Studia staropolskie. Ksiga ku czci Aleksandra Briicknera, Krakw 1928,
s. 77 n.; K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty Zarys panowania,
Krakw 1947, s. 11.
159

Achitofel by doradc krla Dawida i zdradzi go; Druga Ksiga

Samuela 1517.
160

Brzetysaw II syn Wratysawa II, ks. czeski w latach

10921100.
161

cum polonicae princeps esset militiae; wg Galla, II l, 4:

princeps militiae, palatinus comes. Komes paacowy by rwnie pierwszym

po ksiciu dowdc wojska, std pniej 'wojewoda'. Sieciech jest uwaany
za protoplast rodu Starw-Toporw; T. Tyc, Zbigniew, s. 10 n.
162

Komes Magnus, palatyn wrocawski, zaliczany do rodu Powaw,

jest identyczny z komesem mazowieckim z Kroniki Galla, II 4, z 1109 r.;

W. Semkowicz, Rd Powalw, Sprawozdania AU 1914, nr 3, s. 8.

83

Nader okrutny, nader ndzny jest, kto nie tylko ucinionej,

lecz nawet utraconej nie auje wolnoci. I nie jest synem, kto bez blu znosi nieszczcia zbolaej
matki. Nie jest bowiem nikomu tajno, jaki potwr, jaka bestia zaja ojczyzny ono, jak [w]
aroczny sp szarpice szpony wrazi w najgbsze wntrznoci wszystkich. Sam jeden ssie piersi
matki nie jak matczyne, bo nie mogc wydoby z nich mleka, krew wysysa; on innych jakby
poroniecw albo precz odpdza, albo pyszn uciska wadz.
Czemu to pod nim godno wszelaka i zaszczyt wszelaki
sprzeda jak dziewka si chce, czeka bez wstydu na zysk?163
Kto wydoby z papugi jej 'witaj'?164 Kto nauczy wszystkie
urzdy prbowania rachub arytmetycznych? Sztukmistrz i rozdawca chytrych pomysw Sieciech, ktry [zdobywanie] najwyszych urzdw, stopni godnoci
oraz wszystkich podrzdnych stanowisk sprowadzi do sprytnych rachub, ktry ogrom a takiej
wadzy way na szali przekupstwa. Przeto zawczasu trzeba zapobiec tak wielkiej zarazie, tak
wielkiej klsce, kt bowiem moe znosi publiczn szkod, publicznej uczciwoci zhabienie?
Zaiste, zgrzybiay wiek ywicielem jest bredni, wte za dziecictwo we wszystkim jest bezsilne. I
dlatego ani ksi, ani dzieci ksinej nie podoaj temu ciarowi, gdy aden z nich tak pod
wzgldem rozumu, jak pod wzgldem si nie jest odpowiedni i na to nie wyglda. Przecie ani
starego sprchniaego pnia nie stawia si jako sup przy budowie, ani lentyszku gazka nie
podeprze
walcego si muru. Takiego przeto wic i wyszuka, i uprosi wypada, takiego wszyscy yczy
sobie powinni, ktry i w nieszczciu byby pociech, i zachwianej sawy mocn podpor.
Uwaaj si, Magnusie, za znakomitego sprawc tak niezwykego szczcia, jeeli okaesz nam
yczliwo, jeeli pierworodnego syna ksicego Zbigniewa pozyskasz dla tego zamiaru. Gdyby
163

Owidiusz, Listy z Pontu II 3, 20 (tylko drugi wiersz).

164

Quis enim expedivit psitacco suum chere? (, witaj', Persjusz,

Satyry, Prolog 8).

84

chcia dokadnie go pozna, zbadaj najwierniejsze wiadectwo

natury i cnoty165, ktre w nim miy wiod spr, tak i nie
wiadomo, czy natura przewysza dzielno, czy dzielno natur".
Magnus przeto dugo sam si zastanawia, nastpnie szepcze do ucha ziomkom, co postanowi,
i podaje rad. Wszyscy j bezwocznie przyjmuj i ustanawiaj Zbigniewa ksiciem wrocawskim.
Poniewa jednak omielono si uczyni to bez zgody ojca, musia si ojciec obruszy, zwaszcza
e krlowa166 i Sieciech podsycali ar oburzenia. Dlatego ciga na lsk swego imiennika, krla
wgierskiego, [i] ksicia Moraw i Czech, a take inne obce posiki167. Atoli skd grozia im
zagada, stamtd urosa tym wiksza sawa.
Czy to bowiem wskutek uporczywego oporu tamtych, czy
raczej wskutek natarczywych nalega [ojciec] musia zawrze
z synem przymierze, ktre wygaso w samym przedsionku zgody, niemal u samych pierwocin
pokoju. Bo oto ojciec, chcc wyprbowa uczucia synowskie wobec siebie, udaje mierteln
niemoc [i] kae przywoa syna jakby na pociech przed nieuniknionym. Wszak ten nie tajc, e
naprawd to mia w sercu radokrokiem [wawym] i obliczem [niezaspionym] z dz swoj si
zdradza168. Zaiste,
Co oblicze wyraa, to i w sercu si kryje.
Albowiem, acz ludzk jest rzecz wspczu te cudzemu
nieszczciu, to w nim nie zauwaono adnego, nawet udanego
165

naturae ac virtutis consule testimonium, 'natury i cnoty',

czyli przyrodzonego temperamentu i charakteru, ktry w sobie wyksztaci.

166

Ten tytu Judyta miaa po pierwszym mu, przyp. 152. O zmowie

z Sieciechem ju Gall, II 4.
167

Wadysawa (por. przyp. 112) i Brzetysawa (przyp. 160) oraz

tibianeorum copias. Por. ks. III, rozdz. 28 i ks. IV, rozdz. 14.
168

morbum incessu vultuque fatetur; w zestawieniu z languor

ojca chodzi o chorob wasn, chorobliw dz wadzy, a nie o pozorowane 'zmartwienie', jak sugerowao poprzednie tumaczenie. Vultu, 'wyrazem twarzy', czyli nieopanowan mimik. Epizodu tego brak u Galla.

85

przejawu wspczucia. Przeciwnie, wrd bbnw i piszczaek,

w gromadzie muzykujcych i pokazujcych rne sztuki trefnisiw na pogrony w smutku dwr169 wkracza okazale, tak i
sama nadto pychy zdaje si o nim gosi:
Syn z utsknieniem wzdycha przed czasem do lat ojcowskich170.
Wprawdzie ojciec poznaje [prawdziwe] uczucia wspaniaego
syna, lecz po ojcowsku wybacza i obwinia o nierozum wszystkich, ktrzy za surowo osdzili tak
wymylny postpek. Mwi, e on rozmylnie przez ucieszne zabawy przynis ojcu ulg pociechy.
Ani bowiem pomieniem nie gasi si pomienia, ani smutku nie koi si smutkiem, zwaszcza e
wesoo lekarza niekiedy rozwesela chorego. eby za przytumi nieco nadto pychy syna,
zanimby w ogle moga wybuchn, podcina ufno budzce skrzyda, ostronie odejmuje
najsilniejsze jego podpory. Albowiem najbardziej znaczcych lan, ktrych nie mg od niego
oderwa przemoc, odwodzi podstpem.
Dlatego to tym zuchwaej [Zbigniew] nastaje na krzywd ojca. Uchodzc z Wrocawia, udaje
si do Kruszwicy. Uzbraja sze szykw bojowych kruszwiczan, upolowuje i pozyskuje niemao
posikw pomorskich171. Spotyka si z ojcem, bije si, ulega i zostaje wtrcony do cikiego
wizienia.
Tu polega tak wielka liczba nieprzyjaci, e [trupami]
zapeniy si podgrodzia, rozlege pola i gbokie jeziora, i to tak dalece, e przez dugi czas wielu
brzydzio si jedzenia wszystkiego, co tam pywao172.
169

maerentem aulom pompatice ingreditur; pierwotnie mogo

by aulam regalem lub ducalem, czyli dwr ksicy.

170

Owidiusz, Metamorfozy I 148, ale tam inquirat, 'pyta', a nie

suspirat.
171

venatur, 'upolowuje', wyraenie ironiczne. Chodzi zapewne o niegodne sposoby.

Fragment ten zawiera liczne figury retoryczne zwane polyptoton, adnominatio: agnoscit
ignoscit, imprudentiae tam prudenti, iocundissimis non iniocundum, hilaritate hilarescat.
172

Kronika Galla, II 45. Zwyciska dla wojsk Wadysawa Her-

mana bitwa z kruszwiczanami i Pomorzanami, ktrzy bronili Zbigniewa,

86

[23] JAN: Trudno, aby dobrze skoczyo si to, co si le

rozpoczo173. To bowiem, co od pocztku jest sabe, ledwie
z biegiem czasu si wzmacnia, chocia niekiedy, zwrcone ku
dobremu, zatraca swoje wady. Przecie i rolina posadzona
midzy wierzbin nabiera zapachu wierzbowego korzenia. Dlatego Zbigniew majc w swej naturze
jakie, sam nie wiem,
wrodzone skonnoci, nie tylko przez kar sta si zuchwalszy,
lecz skutkiem nagany ojcowskiej zarozumialszy. Jego za zarozumiao jak postaci pychy,
ktra sprawia, e nie stawia si adnego czowieka ponad sob, std kady zarozumialec budzi
nienawi. Ta przeklta wada wydaa niejednego ojcobjc i tacy nie przepucili ojcom, chocia
ich samych oszczdzili [nawet] wrogowie. Przecie Eukratydesa, krla Baktrianw, syn, ju jako
wspuczestnik rzdw, nie tylko zabi, lecz nie tajc ojcobjstwa, tak jakby nieprzyjaciela, a nie
ojca zabi, brodzi wozem we krwi jego i ciao jego kaza wyrzuci nie pogrzebane174. Czy
Nanides, krl Segobriw, nie zamordowa w paacu ojca, ktrego nawet krwi nie wzdraga si
liza, jak gdyby przez to niezwyke dowiadczenie mierci chcia dowie, e krew ojcowska nie
mniej mia jest dla smaku ni dla oka?175 eby [za] nie zdawao si, e on jedynie podejrzany jest
o dokonanie zbrodni, wabi podarkami w wolnoci urodzonych modziecw i namawia ich do
zamorrozegraa si na zachodnim wybrzeu Gopa, przy mocie. Natrafiono
tam na bezadnie rozrzucone szkielety modych ludzi, kobiet i dzieci;
W. Hensel, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, Wrocaw
1961, s. 88. Por. T. Tyc, Zbigniew, s. 12 n. Wg Galla Zbigniew by
wiziony na Mazowszu w grodzie Sieciecha. Na oznaczenie podgrodzia
autor uy terminu proastium z prawa rzymskiego (Epitome luliani);
Balzer, I, s. 459.
173

Digesta 50, 17. 29; Balzer, I, s. 417.

174

Justyn, Epitome XLI 6, prawie dosownie.

175

Justyn, Epitome XLIII 34, opowiada o Nannusie, krlu Segob-

rygw, ktry na swego zicia Greka przela prawo zaoenia miasta, przyszej Marsylii. Nastpnie
o jego synu Komanie, bynajmniej nie ojcobjcy. A. Bielowski sdzi, e szczeg o ojcobjstwie
Wincenty przej ze skdind nie znanego przekazu Pompejusza Troga, MPH II, s. 309.

87

dowania ojcw. Jednak nie bezkarnie, bo gdy syn tego ojcobjcy jeszcze za ycia ojca wzdycha
do rzdw i skwapliwie nakama [do tego] znakomitych dostojnikw, ci odpowiedzieli, e zado
uczyni mu, byleby nie zatraci ojcowskiej roztropnoci. Na zapytanie jego: Jaka to?"
odpowiadaj: Poczekaj chwilk". Ka przygna dwie trzody, jedn owiec, drug kz, a osobno
barana i koza. Ktrej trzody pytaj przewodnika wybraby?" w na to: Owiec". Ktra
trzoda lepsza?" Odpowiada: Owiec". Oni na to: Niezbadana jest zapobiegliwo twego ojca i nie
potrafisz jej osign. On bowiem wiedzc, e podobiestwo jest najsilniejszym wzem czcym
usposobienia, nie wpierw nas
polubi, a upodobnilimy si do niego nawet przez ojcobjstwo, i tak smrd ojcobjstwa do
kozw czyni nas podobnymi. Komu wic chciaby si przypodoba, powiniene sta si do niego
podobnym". Przeto jak najszybciej biegnie do ojca, przebija go puginaem, o tron si ubiega; lecz
wasny wyrok nie dopuszcza go do tronu. Albowiem rzekli: Poniewa wolae by wodzem
owiec, gdy barana uznae za lepszego od koza, to dobrze, lecz czemu tak nagle z barana stae
si kozem? Szukaj wic owiec, ktre dayby si zwabi kolim smrodem. My z kolei nie mamy
chci ani by swawolnymi kozami, ani ulega kozowi". Taki jest koniec tych, ktrzy tak czci
otaczaj najwitsz wol ojcw176.
Zamilcz o tym, ktry wprawdzie nie zabi, poniewa jednak
nie od niego to zaleao, i nie zabi, w ucieczce z mua za wosy cignity, wiszc na dbie,
aosn ponis kar za [zamierzone] ojcobjstwo177. Pomijam rwnie Kartalona, syna Malleusa,
wadcy kartagiskiego, ktry z hardoci przyby do wygnanego ojca, strojny w purpur i wstgi;
poniewa wobec wygnacw chepi si stanem swej szczliwoci, ojciec kaza w obliczu miasta
przybi go wraz z jego strojem do bardzo wysokiego krzya,
176

Chyba ironicznie.

177

Tak zgin Absalom, ktry wyda wojn swemu ojcu krlowi

Dawidowi, Druga Ksiga Samuela 18, 9.

88

dajc przestrog, aby na przyszo nikt nie naigrywa si z ojcowskiego nieszczcia178. Z tego
jasno widzisz, jak innym podoba si nadto pychy, skoro [wasny] ojciec uzna, e zasuguje ona
na tak wielk kar. A jednak lekarstwo jego przebrao miar, leczenie bowiem rany nie powinno
byo sprawia sroszego blu ni sama rana179.
[24] MATEUSZ: Im krnbrniejszy za by Zbigniew wzgldem ojca, tym wiksz ojciec darzy go mioci; nie tylko
z wizienia, lecz take od ojcowskiej uwalnia go wadzy, wspspadkobierc ustanawia, wyznacza mu pewn cz krlestwa
odebran prawowitemu dziedzicowi180.
Bolesaw tymczasem, jakkolwiek [jeszcze] modzieniaszek,
growa nad nim dojrzaymi zaletami, przewysza go dostojn
wytwornoci obyczajw, tak i ludzie starsi cakiem susznie
podziwiali dojrzao umysu modzieca. Tote mw nalecych do rady, ktrych gowy siwy wos pobieli, przy jego radach
uwaaby za istne niemowlta. Ile chway przyczynio mu to
u ludzi roztropnych, tyle zawici u niegodziwych. Albowiem
cnota siebie miuje, a gardzi tym, co jej przeciwne181.
Mwi, e Sieciech pod wpywem pewnych przepowiedni
ubolewa nad upadkiem swoich chytrych planw wzgldem niego.
Oto ten postawiony jest na upadek wielu, a twoje wasne serce,
Sieciechu, miecz przeszyje182. Zawizuje wic [Sieciech] sprzysi180

Justyn, Epitome XVIII 7.

179

Tame XXI 9.

180

Tj. Bolesawowi Krzywoustemu. Jak wynika z pniejszego prze-

biegu wydarze (Kronika Galla, II 17), Zbigniew otrzyma Wielkopolsk

z Gnieznem oraz Kujawy, niebawem po wypuszczeniu z wizienia, po
1097 r.; R. Grdecki, Zbigniew, s. 88 n.; Kron. wpoi., rozdz. 16
o wydzieleniu Zbigniewowi kasztelami sieradzkiej. Umierajc w 1102 r.
Wadysaw Herman pozostawi synw jako wsprzdzcych pastwem,
nie przesdzajc o zwierzchnoci. Tak Kronika Galla, II 7, prawidowo
odczytana przez T. T y c a (wbrew S. Zakrzewskiemu i R. Grdeckiemu),
Zbigniew, s. 37; por. niej, przyp. 198.
181

Cycero, De amicitia XIV 47.

182

Przewrotnie powoane proroctwo Symeona, ukasz 2, 3435.

89

eni, wznieca iskr buntu, rozpala pomienie nienawici, midzy ojcem a synem podsyca
zarzewie niezgody. Bolesaw nie tylko je gasi, lecz take wykorzenia zarodek wszelkiego za.
Wydaliwszy bowiem Sieciecha na wygnanie, pozyskuje zwanione czci krlestwa i prowincje
zajte podczas powstania przywraca ojcu, bdc nie mniej tkliwie przywizany do ojca jak i dbay
o poytki ojczyzny.
A tak dalece da si powodowa cnot, tak dalece umiowaniem ojca, e imi ojca wyry na zotej pytce, ktr na zotym
acuchu na piersi umyli zawiesi po to, aby w cigej jakby
obecnoci ojca [to] jarzmo synowskiej karnoci, pamitk czci
nalenej ojcu, wszdzie z sob nosi, na wyposzenie wystpkw i cnt obron. [A] pytka miaa
mu czsto przypomina: Tak mw, jak gdyby ojciec zawsze sysza, tak postpuj, jak gdyby
ojciec zawsze widzia. Szpetn bowiem jest rzecz, aby pod okiem ojca bd dziao si co
szpetnego, bd mwio bazestwa!" Przywiza si do niego z tak wielkim powaaniem, e
mniemaby, i nie ojca czci, lecz bstwo wielbi. Tej mioci nie zabrako mu nawet i wtedy, gdy
los zabra ojca, ktrego, jak mwi, w aobnym odzieniu opakiwa cae pi lat183. A poniewa
cnota jest sprawnoci umysu dobrze uksztatowanego, sprawno za ta jest waciwoci prawie
niewzruszaln184, ca przeto mio synowsk, ktr winien by ojcu, przenis na brata, chocia
plugawego 185, tak i z niemniej szczer mioci trzyma w tajemnicy zuchwao brata, acz
wiedzia, e on czyha na jego pit186.
183

Szczegw tych brak u Galla, mogy by jednak opowiadane.

Wincenty zrobi z tego osobny moralitet o dobrym synu, jake rnym od

Zbigniewa.
184

Virtus est habitus mentis bene constitutae, dosownie za Alanem

z Lilie; O. Lollin, Le traite d'Alain de Lilie sur les vertus, les vices et les
dons de Saint Esprit, Mediaeval Studies 12 (1950), s. 26.
185

in licet spurcum fratrem; przymiotnik spurcus, 'plugawy',

o jedn liter rny od spurius, 'nieprawy'.

186

Ksiga Rodzaju 3, 15. Zbigniew zostaje przyrwnany do szatana.

90

Albowiem eby spord wielu przykadw napomkn o kilku, a raczej eby z kilku wiele si
domyli, [wiedz], e Pomorzanie obok miasta Santoka zbudowali siln warowni, ktra zagraaa
santoczanom zagad187. Gdy Zbigniew usiowa j zdoby, haniebnie zosta odparty. Bolesaw za
nie tylko zrwna j z ziemi, lecz nadto zdoby Midzyrzecz188 i inne ich grody. Gdy Zbigniew z
zazdroci niewiecie zy roni, znowu Partowie189 pustoszyli granice Polski. Wreszcie Bolesaw
dogania ich poza rzekami i na wszystkie strony rozproszywszy nieprzyjaci, swoich wyzwala
mieczem, a upiecw zamienia w up nad upy.
Te wyprawy modzieca, uwieczone powodzeniem, zanim
osign msk dojrzao, wznieciy w duszy Zbigniewa zarzewie zazdroci. Std, zaproszony, aby by obecny na weselu
brata190 i przewodniczy mu, jakie, sdzisz, wyprawi zrkowiny, jakich sprosi goci weselnych,
ktrym to wreszcie dziewosbom postara si starostowa191? Podburzy zacieko Czechw i
namwi ich, aby podczas uroczystoci weselnych z jak najwiksz srogoci zupili pastwo
Bolesawa. Atoli nowoeniec napoi ich krwawym winem. Chcc skuteczniej poskromi
zuchwao nieprzyjaci, wysya na Morawy trzy doborowe oddziay jazdy. Gdy ci uprowadzaj
niezliczone upy, spostrzegaj z tyu ksicia Moraw wiatopeka192. I nie wiadomo, czy tygrysa
187

Kronika Galla, II 17; pierwotnie moe Stok. Santok grd

u spywu Noteci i Warty, nazwany tam 'stranic i kluczem krlestwa

polskiego'.
188

Nie mniej od Santoka wany grd w widach Odry i Paklicy,

Kronika Galla, II 14.

189

Poowcy, Kronika Galla, II 19. Wincenty znacznie skrci opis

wydarze lat 10971102.

190

Zalubiny Bolesawa ze Zbysawa, crk w. ks. kijowskiego

wiatopeka, odbyy si na pocztku 1103 r. Kronika Galla, II 23,

o uzyskanej na nie dyspensie papieskiej.
191

Sownictwo kanonistyczne: quos denique paranymphos architric-

linari studuit. Ten sam zwrot niej w kantylenie na mier Kazimierza

Sprawiedliwego, ks. IV, rozdz. 20; Balzer, I, s. 415.
192

witopek II ks. na Oomucu (potem 11071109 ks. czeski),

sprzymierzony z Borzywojem, ks. czeskim. Bolesaw odby t wypraw

91

gwatowniej popycha [do walki] wydarcie mu modych, czy te

lwy chciwo zdobyczy silniej podega. aosne jednak byo obu stron starcie, z ktrego wycofano
si z wielkim tak dla jednych, jak dla drugich niebezpieczestwem. Tutaj palatyn elisaw utraci
rk, za ktr Bolesaw jako odznak walecznoci da mu zot193. Zazdro wspzawodnikw, a
zwaszcza niebraterska zjadliwo brata obrciy to w omieszajc opowiastk194.
[25] JAN: Nie mona nic tak dobrze zrobi lub powiedzie,
iby nie dao si tego zgani. Bo czym [jest] piew sowika?
Przyjemnoci. Czym gos ww? Sykiem. Czym gos psw?
Szczekaniem. Std gdy powiedziano mdrcowi: le o tobie
mwi ludzie", rzek: le, ale li". I znowu: le o tobie mwi ludzie". A on na to: Nie to
czyni, co powinni, lecz do czego przywykli"195. Chlub wszak dzielnego ma, bezrkiego jest
dziki mstwu wydawa si oburkim. Dobrze wiedzia o tym w m, ktry wielu rozproszywszy
w bitwie, wreszcie przez nieprzyjaci zosta okulawiony, nad czym ubolewali wsptowarzysze.
Lecz on ubolewanie ich miechem przyj, za mi poczytujc sobie w tym zdarzeniu tak zmian,
e kady krok bdzie mu przypomnieniem walecznych czynw, a nie wyrzutem z powodu
utykania196. Inni rzecze niech ebrz o swoj saw,
odwetow na Morawy w r. 1103, wg Galla, II 25, w tygodniu Zmartwychwstania Paskiego, tj. tu po 29 III.
193

militiae princeps Selislaus; wg Galla, II 25: comes. Por.

wyej, przyp. 161. Zapewne ten sam elisaw darowa benedyktynom

w Lubiniu zot koron i monet, co zapisano w tamtejszej Ksidze
brackiej i Nekrologu pod 5 I: Comemoratio Zelizlaui comitis qui dedit
sertum aureum et marcom auri, wyd. Z. Perzanowski, MPH s. n. IX/2
(1976), s. 8, 19; J. Pocha, Sertum aureum ofiarowane klasztorowi
lubiskiemu przez komesa elislawa [w:] Polska w wiecie. Szkice z dziejw kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 125136.
194

in ridiculi parabolam convertit moe te znaczy: zrobi

z tego 'mieszne porzekado'. W kolejnym komentarzu Jana ten zasuony

rycerz broni swojej wojennej reputacji.
195

Seneka, Excerpta de moribus 4041.

196

lad korzystania z Plutarcha, De Alexandri Magni fortuna aut

virtute; Balzer, I, s. 313, II, 46.

92

gdzie im si podoba, ja moj w bliznach ciaa mego wyrzebiem. Niektrzy bowiem, cho zdaj
si chroma, nie chromaj, lecz albo waleczne czyny swe zliczaj, albo nad ich pomnoeniem
przemyliwuj".
[26] MATEUSZ: Sawa Bolesawa staa si wszdzie tak gona, e (zgoa) wszyscy
nieprzyjaciele zdumiewali si nad jego bitnoci i rni [ludzie] nazywali go wychowankiem
Marsa197, tygrysowym synem, lwem srogim, smokiem ziejcym ogniem, piorunowym grotem lub
jakie inne grone nadawali mu miana. Tak potny oywia go duch, tak bardzo zamiowany by
w wojowaniu, e gnun bezczynno uwaa za cisz od choroby i niemocy. A wywiczyy go
nie mniej domowe podstpy brata ni nieprzyjaciel zewntrzny.
One [Zbigniew] zarwno z nienawici do dzielnego brata, jak z niepodejrzanej chci
wyrzdzenia (mu) szkody udaje mio, przyrzeka stateczn wiar; zobowizuj si wzajem
przysig, klnc si, i aden bez drugiego nie bdzie stanowi o pokoju lub wrogim zatargu z
kimkolwiek, e jeden drugiemu jak najwierniej suy bdzie zdrow rad i gotowoci spieszenia
na pomoc198.
Najpierw zgodnie postanawiaj zaj dzielnice pomorskie, aby ukrci zuchwao Pomorzan.
A wic wybieraj miejsce, czas i sposb cignicia, sprawienia i wyprowadzenia wojsk, co niemal
na samym pocztku ten zdradziecki ksi mia wyjawi Pomorzanom. Ani bowiem nie dotrzyma
przyrzeczonej wiary, ani samowolnie sam si ze swoimi nie stawi, przeciwnie, najgorliwszych
zarwno przyjaci jak podwadnych brata tajemn namow odwid od zamiaru.
A tymczasem pomorscy rozbjnicy potnym oddziaem najedaj graniczne ziemie Polski,
wzniecaj poary i upi. A Bolesaw,
197

Martis alumnus za Gallem, II 18, gdzie puer Martis.

198

Tre tej typowej umowy feudalnej (o wzajemnym consilium

i auxilium) powtrzona prawie dosownie za Gallem, II 32. Od r. 1102

bracia rzdzili na rwnych prawach, kady w swojej dzielnicy; ukadem
w r. 1106, o ktrym tu mowa, regulowali wsplne wystpienia zewntrzne, ale Zbigniew musia uzna zwierzchnictwo Bolesawa; T. Tyc,
Zbigniew, s. 712 (w dyskusji z R. Grdeckim). Por. wyej, przyp. 158.

93

acz czego podobnego si nie spodziewa, to jednak nieustraszony

leci z garstk zbrojnych [i] uderza na nieprzyjaci. C za
szalestwo! C za zuchwao! Osiemdziesiciu ledwie mw
stacza walk z trzema tysicami. Atoli c znacz oni wobec tylu?
Nie na prno jednak iskierka wpada w snop zboa. Gin
wprawdzie Bolesawowi, lecz wol gin ni ustpi, [a] klska
nieprzyjaci staje si dziesiciokro wiksza. I nie przestaje
wcieky lew przebija si rodkiem hufcw i ama w kliny
ustawionych szykw, pki nie pad jego rumak z rozdartymi
genitaliami. W kocu przeto bijc si pieszo [jeszcze] wielu
powali i z pola walki nie ustpi, przez swoje niezmordowane
mstwo tym zacitszym stajc si przeciwnikiem.
Z nie mniejsz wszak zaciekoci naciera Skarbimir, komes
paacowy199, i to tym zawziciej, im bardziej krwi broczy,
bowiem na prawe oko ociemnia200. Rwnie zwycizcy jego
towarzysze na wszystkie strony siek i rzucaj na ziemi nieprzyjaci. A niektrzy z nich, nie zwycieni, lecz zwycianiem
umczeni, pord mnogich polegych nieprzyjaci zasypiaj201.
[27] JAN: Czego podejmujemy si z mioci ojczyzny, mioci jest, nie szalestwem,
mstwem, nie zuchwaoci; bo mocna jest mio jak mier202, im trwoliwsza, tym mielsza.
Nic bowiem
199

Scarbimirus comes sacri palatii, 'witego paacu', dostojnik naj-

bliszy majestatu wadcy; Skarbimir z rodu Awdacw, piastun, potem

palatyn Bolesawa Krzywoustego; W. Semkowcz, Rd Awdacw
w wiekach rednich, Rocznik Tow. Przyjaci Nauk w Poznaniu 46(1920), s. 318 n.; M. Plezia,
Kronika Galla na tle historiografii XII wieku, Krakw 1947, s. 184.
200

dextro lumine tenebratus za Gallem, II 33, gdzie mutilatus,

bya to wic utrata oka. Forma tenebratus sugeruje istnienie czasownika

tenebrare, ktrego nie znaj sowniki. A moe byo pierwotnie terebratus
'przekuty'? Por. ks. II, rozdz. 28 i przyp. 211.
201

Justyn, Epitome II 11. To starcie bitewne z Pomorzanami

opisane do wiernie za Gallem, II 32. Inne, np. zdobycie Koobrzegu,

Wincenty pomin.
202

Pie nad Pieniami 8, 6. W dalszym cigu przykady z ksig

witych i pisarzy pogaskich jako rwnoprawne motywacje dla mioci

ojczyzny.
94

mielej nie wzywa obywateli pod bro ni obawa przed oglnym niebezpieczestwem. Dlatego to
Solon zachcajc Ateczykw mwi: Chciabym, abycie nie mniej byli bojaliwi ni odwani,
poniewa boja skania do ogldnoci, ogldno rodzi ufno, a ufno daje ycie odwadze,
dziki ktrej czowiek czsto sam siebie w miaoci przewysza"203. C tedy pobudzio
Machabeusza, majcego omiuset mw przeciwko dwudziestu dwom tysicom Bakchidesa, i
zapomniawszy o sobie pamita raczej o swoich ziomkach ni o [wasnym] yciu?204 Mio
ojczyzny. Dlaczego syn Saula, gdy straci na pmorgowym skrawku [ziemi] dwudziestu mw, z
jednym tylko towarzyszcym mu giermkiem uderzy na tyle zastpw filistyskich i popoch
sprawi?205 Skd bowiem tak wielka odwaga Eleazara, e cho inni cao uchodzili, on wola zosta
zmiadony przez sonia, ktrego przebi od spodu?206 Co dodao ducha szeciuset Spar- tanom, e
poszli na obz Kserksesa i nie lkali si piciuset tysicy nieprzyjaci?207 Mio ojczyzny. Skd u
wielu tak stanowcza gotowo powicania ycia? Bowiem, eby nie pomin innych, bez urazy
posuchaj o niesychanej dzielnoci Kodrusa. Dorowie majc walczy z Ateczykami zasigaj
rady wyroczni. Otrzymuj odpowied, e jeli zabij krla nieprzyjaci, sami ponios klsk.
Dowiedziawszy si o tym, ateski krl Kodrus zmienia odzienie, w achmanach wchodzi do obozu
nieprzyjaci, umylnie sierpem rani onierza, a ten zraniony zabija go. Nieprzyjaciele,
rozpoznawszy ciao, ustpuj bez walki. Tak to bohaterski krl przez ofiar z wasnego ycia ocali
ojczyzn208. Nie jest wic obce cnocie z wasn szkod ka kres nieszczciom publicznym.
203

podstawy literackiej przykadu o Solonie, prawodawcy ateskim,

nie odnaleziono.
204

pierwsza Ksiga Machabejska l, 9.

205

Syn Saula Jonatan, Pierwsza Ksiga Samuela 14, 14.

206

pierwsza Ksiga Machabejska 6, 4346.

207

Justyn, Epitome II 11.

208

Justyn, Epitome II 6. O Kodrusie por. Prolog, przyp. 1.

95

[28] MATEUSZ: Gdy wreszcie szeroko rozesza si wie

o bitwie, zewszd zbiegaj si swoi do ksicia. Jednake nie brak takich, ktrzy nazywaj go
zuchwaym, nieogldnym i pochopnym, poniewa z nierozwanym zapaem narazi si na tak
wielkie niebezpieczestwo; i nie przystoi krlowej roju209 wylatywa gdzie bez roju. Innym czyn
ten wydaje si znakomity, odwany, godny wyniesienia pod niebiosy. Powiadaj, e ksi
powinien by osek, aby swoich ostrzy, nie przytpia. A przypatrujc si trupowi konia wrd
trupw nieprzyjaci: Oto mwi oto w Bucefa Aleksandra, zabity przez krla Indw
Porusa, ktrego potem Aleksander za ogon do swoich wywlk spomidzy nieprzyjaci"210. Atoli i
dla komesa Skarbimira, ktremu wykuto oko, znajduj pociech wzit z [ycia] ojca Aleksandra,
bo gdy Filip oblega miasto Meton, strzaa wypuszczona z murw wykua prawe oko krla. Z
powodu tej rany nie by ani gnuniejszy w prowadzeniu wojny, ani bardziej rozgniewany na
nieprzyjaci; w stosunku do zwycionych by nie tylko umiarkowany, lecz nawet agodny211.
Bolesaw za na ksztat bystrego strumienia jakby bardziej wzburzonym rwie si nurtem, z kad
przeszkod staje si gwatowniejszy, za kadym zrywem odwaniejszy.
A gdy z wielk zawzitoci gotuje si do pomsty, donosz, e pod bram stoj Czesi, znowu
podstpem zwabieni przez Zbigniewa212. C wic z dwojga wybra naley? Czy dawnego ciga
wroga, czy wyj naprzeciw nowemu? Albowiem to jest bezpieczniejsze, tamto chwalebniejsze.
Wierny naladowca Machabeuszw nie zaniedbuje ani jednego, ani drugiego, albowiem i ci,
209

W tekcie ducem examinis, 'ksiciu roju', nieco niej rex, 'krl'. Por. ks. IV, rozdz. 5 i 21.

210

Justyn, Epitome XII 8, moe jednak Juliusz Waleriusz, Gesta

Alexandri II 7(11). Bucefaa dosiada take nieustraszony Kazimierz

Sprawiedliwy. Zob. ks. IV, rozdz. 14.
211

Justyn, Epitome VII 6. Tu uyty dwukrotnie czasownik effodere,

'wyku' (oczy). Por. przyp. 200.

212

Kronika Galla, II 34.

96

ktrych wysa na Pomorze, odnosz zwycistwo nad Pomorzanami, i on sam triumfuje nad
tysicami Czechw. Tym sposobem i za krzywd bierze odwet, i ojczyzn ocala.
Jest na pograniczu czeskim miasteczko Kole213, ktre spono nie z winy nieprzyjaci, lecz dlatego, e niedbaa zaoga
zlekcewaya poar. Bolesaw obawia si, eby nieprzyjaciele nie zajli go i nie obwarowali, czym
prdzej wic tam spieszy i da od brata pomocy. Do ocigajcego si pisze:
Nazbyt wybredny jest, kto pragnie zaszczytu bez ciaru. Bo jeli nawet sztuka rzdzenia jest
zaszczytna, to przecie i uciliwa. I my wprawdzie z tego samego ogrodu jednako zrywamy
rozkoszne owoce, wszak nie w jednaki sposb go uprawiamy. Tymczasem rozum wymaga, aby
trud nie odstraszy tego, kogo cieszy poytek. Godzioby si za, aby w zarzdzie publicznym, w
pieczy nad rzeczpospolit ten przed wszystkimi by pierwszy, ktry gruje pierwszestwem z
powodu pierworodztwa214. Jeeli jednak wolisz uchyli si od brzemienia trudu, przynajmniej bd
przychylny trudom moich i moim wasnym, ktre, jak si przekonasz, zgodne s z dobrem ogu.
Twoim przeto udziaem niech bdzie wadza rozkazywania, moim gotowo do posuszestwa.
Szpetnie bowiem jest mocowa si z ciarem, ktry si raz
przyjo".
Na to w przewrotny kamca odkuje si, oburza, posw do wizienia wtrca [i] ali si, e
szukaj z nim zaczepki. Podega przeciw bratu Pomorzan, Czechw, Morawian i ksit
niemieckich, aby go usunli z krlestwa. Bolesaw usyszawszy to uczu groz i zawaha si:
Ktrych ma wpierw oczekiwa lub ktrych bi nieprzyjaci215.
213

Kole na lsku Opolskim, u ujcia Kodnicy do Odry.

214

Duga aliteracja: in reipublicae patrociniis eum principari precipue

qui primogeniturae praemiunt principatu. Bolesaw z pewn ironi poucza brata, e skoro ju
walczy o wadze, to powinien liczy si z porzdkiem publicznym.
215

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

97

Mdrze jednak poszedszy za rad [ludzi] roztropnych, pozyskuje sobie Czechw, zawiera
przymierze niweczc zarazem i podstpy, i siy brata. Albowiem ten, zwyczajem Partw lub
jeszcze gorzej ni Part, wybiera ucieczk zamiast walki i za przykadem Mariusza ukrywa si w
sitowiach Mazowsza216. Bolesaw, zajwszy wszystkie jego grody, zawzicie go ciga, a
Zbigniew pokornie rzuciwszy si [mu] do ng, ledwie za wstawiennictwem monych
stronnikw217 uzyska wreszcie to, e brat uzna go przynajmniej za swego rycerza, [jeeli ju] nie
za wspdziedzica tronu. Dla zadouczynienia przyrzeka rwnie, i adnych warowni,
Bolesawowi podejrzanych, ani na nowo nie wzniesie, ani zburzonych nie odbuduje. Jednak nawet
wtedy zarzewia wrodzonej przewrotnoci nie mona byo w nim przytumi, a c dopiero zagasi.
Nieatwo bowiem odwykn od przyzwyczajenia, gdy przyzwyczajenie staje si drug natur218.
Tak wic udajc mio [Zbigniew] zastawia sida, kopie doy, skrca ptle, zarzuca sieci, na wdki
zakada przynt, zatruwa pociski i prbuje wszelkiej sztuki podstpu. Na koniec wyrzuca z siebie
gorycz ci i zabjczy jad.
Gdy mianowicie Bolesaw mia wyruszy na Pomorze, ten
gorliwy pomocnik wspar brata zwykym sposobem: bowiem
bluniercza bezbono odziera przysig z wiary, [a] natur
z mioci. Bratu odebra [on] podpor, [jak mia] u swoich, sam za odda si posikowaniu
nieprzyjaci. Aby ukry podstp, zmienia zbroj, udaje szeregowego wojownika, wchodzi do
obozu
216

O taktyce Partw czyta autor u Justyna, Epitome XL 2. Mariusz

rozgromi Cymbrw i Teutonw w 1. 102101 p.n.e. A. G u t s c h m i d,

Kritik, s. 210, dostrzeg tu cytat z Landulfa zw. Sagax, Historia miscella
V 10, wtpliwe czy bezporedni.
217

optimatum tj. czonkw stronnictwa senatorskiego wg no-

menklatury rzymskiej. Dziao si to w 1108 r.; T. Tyc, Zbigniew, s. 4;

K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 38 n.
218

non enim est facile a consuetudine revocari, cum sit con-

suetudo altera natura, Cycero, De finibus bonorum et malorum V 25, 74;

Makrobiusz, Saturnalia VII 9, 7.

98

brata i po nocnym zwiadzie wesp z nieprzyjacimi dokonuje

napadu.
Bolesaw by tymczasem poza obozem pilnie objedajc
strae swoich. Od tyu przeto zagarn napastnikw, [a] gdy ich
rozgromi, [sam] mistrz podstpu zosta rozpoznany, gdy przypadkiem hem zrzuci, i ujty. Oskaraj go przed sdem o obraz
majestatu219: Uderzye z nieprzyjacimi na obz [wsp]obywateli!" On na to: Nie przecz, e wkroczyem razem z nieprzyjacimi, a nawet przed nieprzyjacimi, gdy staraem si
uprzedzi ich napad".
A gdy cae zgromadzenie osupiao w obliczu grozy i postpku
i winowajcy, pewien dostojnik godnoci ksiciu najbliszy220
[tak mwi] zaczyna:
Mwi-li nam czy milcze? Boleci jest bl przemilcze.
Rany podwaja si bl, skoro w tej ranie tkwi cier221.
Choby jednak jzyki wszystkich milczay, wasne zamysy czowieka o nim nie zamilcz. Ten bowiem przebiegy czowiek, chcc ukry podstp, zmienia ubir,
porwany dz wadzy udaje si nagle do nieprzyjaci, podjudziwszy ich na zgub ojczyzny.
Noc wdziera si do obozu [wspobywateli222, aby zgasiwszy blask krlestwa tyranem si
uczyni i po tyrasku panowa. A zatem zgadzam si z przeciwnikiem, e Zbigniew w przebraniu
wkroczy z nieprzyjacimi do obozu [wspobywateli; lecz to wydaje si

219

crom magistratu maiestatis insimulatur, domylne: crimine

laesae maiestatis, tak jak to odczyta kronikarz wielkopolski w rozdz. 20.

220

quidam principi dignitate satrapa proximus; musiaby to by

palatyn, ale autor nie przypisa tej mowy dopiero co wspomnianemu

Skarbimirowi, ktrego domyla si W. Semkowicz, Rd Awdacw,
s. 141. Nastpuje udramatyzowany przebieg rozprawy sdowej z przemwieniami oskaryciela, obrocy oraz ostatnim sowem oskaronego.
Sporo tu powoa z ksig justyniariskich prawa rzymskiego.
221

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

222

castra civium, a niej castra civilia, terminologia rzymska,

w XII w. w Polsce znana nie tylko Wincentemu.

99

spraw sporn, w jakim zamiarze to uczyni, czy wprowadzi ich, czy dokona z nimi napadu. I
najpierw trzeba przypatrzy si naturze tego czowieka, po wtre rozway, jakie mia
zamiowania do nauki, po trzecie wykaza, jak jest usposobiony wzgldem [wspobywateli oraz
nieprzyjaci. Po przedstawieniu bowiem tego nie zajdzie nawet maa wtpliwo, ktra by moga
odwlec jego potpienie. Ot jasno okae si, e natura jego nie ma nic wsplnego z zacnoci,
jeli uwaniej przypatrzymy si jego pochodzeniu. Nieatwo bowiem wzmacnia si rolina, ktrej
korze robak w samym zarodku nadgryza. A nawet jeli na wierzbie zaszczepi si gazk,
wierzbowego nabiera smaku, a z pegaza poczte mulatko odtwarza ole prostactwo matki, a nie
pokrewiestwo z pegazem. C moe wyda winorol mieszanego pochodzenia, jeli nie cakiem
cierpki smak dzikiego wina? Niezdrowy za jest sok szkodliwego korzenia. Mwi, e lwica
niekiedy parzy si z lampartem, skd, jak mwi, rodzi si pantera223, a gdy lew j na tym
przyapie, z zawici parzy si z wilczyc; z tego rodzi si wilkoak, zwany pospolicie wciekym
wilkiem. Jakiego to siewc cnoty moe wyda lub pocz szkoa nierzdnicy. Gadatliwa
figlarno oczek i sama czuo seplenicej mowy budz [ju] pewne podejrzenie.
Jakie ustami czuymi podstpne podsuwa wyrazy.
Tak sodko, tak miodem zaprawiaj wabice syreny.
W puszce mijowy tkwi jad, w ustach sodziutki jest mid224.
Natura bowiem jej jest taka sama jak bazyliszka, [jak szaleju]225, jak smoka, jak rogatego wa.
Albowiem bazyliszek i pogodnym wzrokiem zabija, i niszczy; szalej im sodszy, tym szkodliwszy;
223

uncia, 'pantera', wyraz urobiony z francuskiego 'once', odmiana

pantery; Balzer, II, s. 34.

224

Pierwszy wiersz z Persjusza, Satyry I 35; dalsze dwa wasne

autora.
225

cicuta, 'szalej'. Istnienie tej opustki w rkopisach wynika z sensu

najbliszego zdania.

100

caoerca nigdy nie jest okrutniejszy, ni gdy przymila si z gobi niewinnoci226; rogaty w
za okazuje w swych rogach pewn wspaniao, zachowuje si jak krl gadw. Nie natura tych
istot, lecz przewrotno [ich] natury i jad zabjczy tak uporczywie zakorzeniy si w tym
najpodlejszym [czowieku], e ani nie chce, ani nie moe ich si pozby. Dowody na to z
poprzednich jego czynw janiejsze s od soca; pomijam je jako dobrze wam znane, poniewa
tracenie czasu na omawianie sprawy oczywistej jest nierbstwem. Dochodzi do tego jeszcze nauka
znakomitych obyczajw, w ktrej to u Niemcw, to u najdoskonalszych Praan w ustawicznym
pocie czoa wreszcie si wydoskonali.
Komu nie znana jest pycha, wynioso i sza wojenny227
Teutonw? W kraju i dalej, tu i tam j obnosz.
Albo kt nie wie, jaka jest nauka praskiej moralnoci: Bd,
synu, jednoczenie i pochlebc i czowiekiem podstpnym228,
poniewa nic atwiejszego jak pod pozorem leczenia dusz z chorego wypdzi. Udawaj
grzeczno, gdy nienawidzisz, nienawi kryj w grzecznoci, bo:
Droga to atwa i czsta udan zwodzi przyjani.
Dbaj o przyja dla korzyci, nie dla [samej] wiernoci, bo
czym jest korze bez soku, czym li bez owocu, tym przyja bez korzyci229. Zawsze wicej
obiecuj, ni chciaby udzieli, gdy wielkie obietnice mao kogo obowizuj, wielu [za] raduj.
Std to w nim:
226

Tu znowu smok nazwany jest holophagus, 'caoerca'. Por. wyej

ks. I, rozdz. 7.
227

furor Theutonicus, chtnie cytowane okrelenie Lukana,

Pharsalia I 255. Por. furor impetus Lemannici niej w ks. III, rozdz. 18.
228

Justyn, Epitome IX 18. Por. take Decretum Gratiani C. 9, q.3, c.

61 oraz Balzer, I, s. 417.

229

Decretum Gratiani C. 2, q. l, c.2; Balzer, I, s. 418, 423; Codex 9,

47, 16; Balzer I, s. 471, przyp. 4.

101

Owoc nie idzie za kwiatem ni kieka nie wida na kosie,

Ciar na szali wag nie ma ciaru ni krzty.
Jeli wic zamony ssiad rozbudza chciwo, jeli wykwintny towarzysz230 tyzny pozbawia
i zniewieciaym czyni, jeli obcowanie urabia obyczaje, komu wydawaoby si dziwne, e on
takim bdc na takie way si czyny? Surowiej jednak oskara go sroga na ojczyzn zawzito,
bo chocia nie miewa ani sposobnoci ani monoci czynienia szkody, to na pewno nigdy nie
brakowao mu do tego ochoty. Dowodami winy231 s nie tyle same wizy, ile ka wizienia [za]
zuchwao najokrutniejsz, bezecny spisek wielekro knowany przeciw ojcowskiej powadze.
Sami bowiem dobrze wiecie, jak zawsze dny by krwi nie tylko obywatelskiej, lecz nawet
bratniej. Albowiem c mwi nawet
siy nieprzyjaci, tylekro przeciw nam uyte? Co powinowac-twa, sojusze, co tak chytrze motane
tylekro z wrogami podstpy? Nie chodzi tu o czyje osobiste niebezpieczestwo, lecz o
powszechne caego pastwa232, ktrym ten przebiegy czowiek nie mogc owadn, zgubi je
pragnie. C wreszcie wymowniejszego nad okolicznoci tego czynu, o ktrym teraz mowa?
Jaki to on podstp kapturzy kapturem swym?
Uprzedza nieprzyjaci, zbroi si, lecz odmiennie. Wiesz, czemu uprzedza? Aby w razie
zwycistwa mg si chepi, e doda odwagi nieprzyjacioom, w razie [za] poraki mg si
przechwala przezornoci zwiastuna. A dalej, dlaczego si uzbroi? Aby zwyciy. Dlaczego
odmiennie? Aby w razie poraki zdoa si ukry, tak iby na ktrkolwiek stron los rzuciby
koci nie zabrako mu jednego z dwojga: pewnoci zwycistwa
230

delicatus socius mona te tumaczy 'rozwizy towarzysz'.

231

rei argumenta z Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23.

Caa mowa oskarycielska zgodna z zaleceniami tego retora rzymskiego

z I w. n.e.
232

publicum rei publicae discrimen, 'pospolite rzeczy pospolitej

nieszczcie', czyli dotyczce ogu.

102

lub zrcznego kamstwa. Czy jest wic jakikolwiek wykrtny

pozr, ktrym mgby osoni tak nago zbrodni? Powoasz si na mstwo? Ale w nim nie
mona sobie wyobrazi nawet
mapiego udawania mstwa! Albo na dary natury? Wszak ta
natura nie tylko nie bya dla niego przyjazna, lecz zgoa zgubna.
Czyme wic s, powiadasz, braterska wi, obywatelskie oddanie, dobro ojczyzny, sprawiedliwo w kocu [nalena] spoecznej uczciwoci?233 Kto jest tak
zatracony, by nim to pozwolio zachwia a co dopiero rzuci w tak straszn przepa zbrodni?
Wszelako on zawsze by najzacitszym wrogiem tych wszystkich [wartoci]. Przeto jeli oko
rozumu234 zwrcimy na jego wrodzon nikczemno, jeli wasze wraliwe powonienie czuje
straszliw zgnilizn jego obyczajw, ktrej wstrtna wo zakaa cae powietrze, jeeli rozway
kadc na szali235 zacit zapamitao w zoliwym postpowaniu, jakiej nigdy mu nie
brakowao, jeeli pogra go cay ciar okolicznoci i nie daby si wymyli na jego korzy
aden zgoa, choby wyebrany gos obrony nikt nie zaprzeczy, e tu zy czyn popeniono. W
kadym razie, poniewa powrz w kilkoro skrcony trudno rozerwa236, poniewa ten potwr
acuchem jest pokonywany i pokonywany, nie wiem jaki przebiegy czowiek, jaki Proteusz237
zdoaby bd
233

publicae honestatis iustitia, 'pospolitej uczciwoci sprawied-

liwo', tak jak pojcie iusticia politica w ks. IV, rozdz. 5 i dzisiejsza
'praworzdno' w jej najpeniejszym rozumieniu. Nawizanie do Jana
z Salisbury, Policraticus i Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis; Balzer, I, s. 343 n., 369373.
234

Termin oculus rationis wzity z dzie teologicznych Hugona od w.

Wiktora, ktry rozrni oko ciaa, oko rozumu i oko kontemplacji.

Wincenty utrzyma ten podzia: za rozumem wymieni postrzeganie
zmysowe, a w kocu examen, czyli rozwaanie.
235

in lance appenditur examinis, 'zawiesza si na szali roz-

waenia', czyli przemylenia, przebadania. W tym samym zdaniu circumstantiae, 'okolicznoci' popenienia czynu, wok ktrych koncentrowaa
si uwaga moralistw XII w.
236

Ksiga Koheleta 4, 12: powrz potrjny nieatwo si zerwie.

237

Bstwo morskie, ktremu przypisywano przeksztacenie si w r-

ne postaci, symbol zmiennoci; Balzer, I, s. 311.

103

wyrok potpienia zmieni, bd ten rodzaj kary uchyli. Bo

gdyby ten wyzuty z wszelkiej ludzkoci czowiek otrzyma pomylny oby nie! dla siebie
wyrok, nic wicej ani zu zaradzi nie bdzie mogo, ani bdu naprawi. Ani bowiem nie
zapobiega si poarowi, gdy [ju] wszystko w zgliszczach, ani po rozbiciu okrtu nie zaradza si
rozbiciu, zwaszcza e dla dobrowolnie i z rozmysem popenionej zbrodni nie mona spodziewa
si przebaczenia, za czynem za popenionym z nierozwagi lub z przymusu mona si uj, i to
susznie. Prawo bowiem nie pozwala pobaa zbrodniom, chyba e raz tylko dopuszczono si
przestpstwa238.
Zaledwie skoczy mwi, gdy cae prawie zgromadzenie
podnioso groty na Zbigniewa. Woaj, e nie tylko naley go
przebi, lecz zgoa bez litoci rozszarpa na kawaki. Ledwo
wreszcie ucicha wrzawa, jaki biegy w prawie rzecze:
Wielce jest to niegodziwe, eby kara poprzedzaa wyrok. My za na nikogo nie moemy
wyda wyroku, chyba na takiego, ktremu dowiedzie si winy lub ktry sam si przyzna. Dlatego
cesarz Konstantyn orzek: Sdzia badajcy przestpc niech nie wydaje wyroku wpierw, a
obwiniony albo sam si przyzna, albo zostanie przekonany przez rzetelnych wiadkw239.
Syszelicie za, jak obwiniony zaraz przy ustaleniu sprawy spornej zastrzeg si mwic:
Przyznaj, e wszedem do obozu z nieprzyjacimi, a raczej przed nieprzyjacimi; i nie
dokonaem napadu, lecz zamierzaem donie, e [nieprzyjaciele] dokonaj napadu. Temu za,
ktry czyni zastrzeenie wsparte silnym dowodem, wedug prawa nie naley odmawia monoci
wysuchania [przed sdem]. Rozum wic wymaga, aby ten, kto si zastrzega, nie zamilcza
dowodw podbudowujcych [jego] zastrzeenie"240.
238

Codex l, 4, 3, 4; Balzer, I, s. 471 n.

239

Decretum Gratiani II, C. 2, q. l, c. 1; Codex 9, 47, 16. Por. Balzer, I, s. 418, 423, 471,

przyp. 4.
240

Ratio ergo exigit ut, qui excipit, constructivas exceptionis rationes

non sileat.

104

Na to [rzecze] Zbigniew:
Na spraw, dostojni panowie, patrze naley, nie na czowieka, poniewa czynu pobudki
zway wypada, nie czowieka natur roztrzsa241. Na rozkaz bowiem ksicia242 wyruszywszy
przeciw wsplnemu wrogowi trafem wpadem w potnych wrogw zasadzk. Staj, zboczy nie
sposb, cofn si niepodobna, si [wasnych] prbowa nierwno si nie pozwala. C bowiem,
mylisz, poradzi winne grono pod prasy tokiem? C tedy? Wnet z natchnienia nocy i [mojej]
zmylnoci rzucam bro, udaj ich towarzysza; przeczuwam, e was napadn i nieznacznie
wylizguj si nieprzyjacioom, aby rzecz wyjawi obywatelom, uprzedzam nieprzyjaci w lad
za mn postpujcych, woam, e grozi walka. Jednake na samym wstpie do obozu zostaem
otoczony z jednej strony przez nieprzyjaci, z drugiej przez obywateli jako wrg. Kt za
miaby zaprzeczy, e obywatelowi wolno uciec si do wspobywateli i e nie powinien tai
grocego pastwu niebezpieczestwa? Atoli najpierw wypada wykaza, e nie byo tu woli
czynienia za, po wtre, e nic innego nie naleao czyni ni to, co uczyniem; wreszcie
udowodni najoczywiciej, e to, na czym strona przeciwna buduje i opiera swoje zarzuty, nie ma
adnej mocy. Nie ma bowiem powodu, ktry mgby nas popchn przeciw sobie samym i na
zgub naszej rzeczypospolitej; gadzinowa to bowiem rzecz, nie ludzka, macierzyskie targa ono.
Ani te, prawdopodobniejszy zda si, wzgld na denie do wadzy, ktry przytacza przeciwnik,
nie moe si osta. Bowiem jeeli jest a raczej poniewa denie do wadzy jest [rwnoznaczne
z] niepohamowan dz zaszczytw, kto do tego dy, to z musu ulega dzy, a jeeli dzy
ulega, to i namitnie pragnie243. Jakime wic sposobem kto rozsdny
241

Ponowne nawizanie do Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23.

242

edictum principale na wzr formuy rzymskiej; Balzer, I, s.

243

Nam si est, immo quia est ambitio, vehemens honorum appetitus,

439.

quod quis ambit, necessario appetit; si appetit, desiderio amplectitur.

wymylna gra sw ( paronomasia), szczeglnie trudna w tumaczeniu.

105

mgby wzdycha do zagady tego, co [sam] pragnby posi

na zawsze? Wszystko bowiem, co choby niewielk nci czowieka przyjemnoci, w
najczulszych tuli on objciach. A c dopiero to, co wesp z mlekiem wyssane244, z ktrego
sodycz natura nas pocza, zrodzia, wykarmia, pielgnowaa, wychowaa. Jeeli bowiem
jaskka kota do gniazda nie dopuszcza, jeli owad miodorodny trutnia od ula oddala, jeli
wreszcie mrwka chroni mrowisko od poaru, z jakime sercem mgby syn bd poar w onie
matki wznieci, bd na czcigodne ojcw piersi okrutne nieprzyjaci miecze wyostrza? Pewnie,
nieludzka to rzecz najsroszemu nawet czowiekowi przypisywa tak dziko, wszak czowiek
jest z natury stworzeniem agodnym245. Jeeli wic obiecaem wykaza, e nie byo powodu, dla
ktrego miabym knowa zgub rzeczypospolitej i jeeli wyjaniem, e ani denie do wadzy,
ktre oni nam przypisuj jako szczeglny powd [dziaania], ani sama istota rzeczy, ani ludzkie
uczucia nie mogy przyzwoli na czynienie za ani wtpi, by nie przyznali, i nie byo tu
miejsca na przestpstwo. I zaiste, nie godzio si, ani nie naleao postpi inaczej, ni
postpilimy.
C przystoi bardziej ni to, co dla powinnoci [najwaciwsze?246 C waciwsze dla powinnoci ni to, czego koniecznie
wymagao dobro ogu? Naleao zapewne albo przewidzian
napa nieprzyjaci zatai, albo wyjawi. Skoro zatai, susznie uwaaem, e trzeba zmieni odzienie, aby nieprzyjaciele nie schwytali mnie jako donosiciela;
skoro wyjawi [to] jak
najusueniej ubiec nieprzyjaci, aby niespodziewany nieprzyjaciel nieuleczalnej rany nie zada.
Pociski bowiem, ktre si
244

ea collactea ( raczej collactanea), to co przyrodnie'; collac-

taneus, 'mleczny brat'.

245

Przykady o zwierztach nawizuj do Listw w. Bernarda

z Clairvaux, 2, 2, Mign, PL 182, col. 81; Balzer, II, s. 173. Uwaga

o naturze czowieka do pogldw Pliniusza i Arystotelesa, tame, s.
388.
246

pietati accedentius, "powinnoci', pod ktr wolno rozu-

mie 'synowsk mio', a wic mio ojczyzny.

106

przewidziao, nie tak ostro uderzaj. Nie mogem wszak obojtnie znosi poaru nie tyle
ssiedniego, ile wasnego domu. Zaniedba za pomieszania szykw [ludzi] przewrotnych nie
znaczyoby nic innego, jak im sprzyja247. Podstpem [wic] walcz z nimi, poniewa si nie
mog, bo
Kto u wroga pyta: moc czy zdrada?248
Nic wszake nie jest zgodniejsze z rozumem, nic bardziej
odpowiadajce prawu, jak si si odpiera249 i podstpem
wywin si z puapki, skoro tak prawa boskie, jak ludzkie
dopuszczaj godziwy podstp250. Jednake ta okoliczno, zdaje
si, ciga na nas podejrzenie, e niemal rwnoczenie z nieprzyjacielem wkroczylimy do obozu. Nikogo jednak nie godzi si sdzi na podstawie dowolnego
podejrzenia, bowiem to wypada przypisa czciowo nieroztropnoci, czciowo niemonoci. Nic
bowiem nie przeczuwajc przez nieprzyjaci zaskoczeni nie moglimy szybszym biegiem
ich uprzedzi. Jest wszak zastrzeone prawem: Kto bez osobnej umowy zajmuje si cudz spraw,
nie jest obowizany odpowiada za niespodziany przypadek251. To
bowiem, czego oni usiuj dowie, e nasza natura nie ma nic
wsplnego z cnot, nie naley do sprawy, bo nie o natur toczy
si nasz spr, lecz o jako czynu. Tymczasem towarzysze
Likofrona sofistycznym sposobem tam si sprytnie uciekaj,
gdzie, jak im si zdaje, znajd stosowne argumenty252. Widzisz
247

Decretum Gratiani I, D. 83, c. 3.

248

Wergiliusz, Eneida II 390 (tum. T. Karyowskiego, Bibl. Nar., S.

II, nr 29, wyd. III, Wrocaw 1980).

249

vim vi repellere zgodnie z Digesta 43, 16, l, 27 oraz 4, 2, 12,

250

Pojcie bonus dolus w przeciwstawieniu do malus dolus zgodnie

1.
z Digesta 4, 3, l, 3. Zob. jednak ks. I, rozdz. 13, przyp. 74: podstp
nikomu nie wychodzi na dobre" itd. Dystynkcj ius divinum ius
humanum definiowa Dekret Gracjana D. 9, c. 1. Por. Balzer, I, 504.
251

Codex 2, 18, 22.

252

Likofron z Chalkis uczony, poeta aleksandryjski z III w. p.n.e.

Jego zawiy styl sprawi, e nazywano go ciemnym".

107

jednak, jak oni sami gin od wasnego miecza. Albowiem jeli

przyjrzymy si naturze szczepienia, wszystko idzie za szlachetnoci latoroli, nie za dzik natur
pnia lub korzenia253. A gdy nie maj co przytoczy, spord osobliwych darw natury te wini, [a]
tamte skazuj na zdziczenie sposobem dziczek; swj za jad, ktry sami moe w sobie nosz,
wszczepiaj w innych. Omiela si o wstydzie! bezczelny bezwstyd, zuchwao
bezwstydnego jzyka mci najczystsze rdo uczciwoci.
Komu jest tajne, e wadztwem i saw, zacnoci woni,
e obyczaju kwiatem Lemanie gruj?
Kt to w zawody z zacnoci stanie? Czy nie Praanie?
Kto znakomitszych zasug ma chwa? Czy nie Praanie?
Kto cnoty, i tylko cnoty poda? Tylko Praanie!
Takich to rzeczy mistrzyni nauka [mi bya].
Z kwiatu tak owoc si tworzy, jak kieek z kosa wyrasta,
Ciar na szali wag kady swj ciar ma254.
Wreszcie [przez to], e zarzucaj nam ojcowskiej surowoci
okowy i lochy, kwiat wietlanego o nas mniemania ani nie zostaje naruszony, ani nie widnie. Bo
gdyby nazbyt surowy sdzia ukara kogo bez wyroku, nie rzuca na przez to niesawy; jakime
wic sposobem ojcowskie skarcenie moe zniesawi?255 Suchaj, co mwi prawo: Bezecno
wcale na ciebie nie spada z tego jedynie powodu, e wtrcono ci do wizienia, e z rozkazu
prawem ustanowionego sdziego naoono ci wizy256. Znowu, gdy bez zbadania sprawy
powiedziano: popenie oszczerstwo257,
253

Obrona prawego urodzenia Zbigniewa? T. Tyc, Zbigniew, s. 27 n.

254

Antyteza do wiersza inwektywy na Niemcw i Praan z mowy oskaryciela. Por.

wyej, przyp. 227.

255

Prawo rzymskie mwi w tym kontekcie o skazaniu bez dowodw, a nie bez wyroku;

Balzer, I, s. 471, przyp. 4.

256

Codex, 2, 11, 1.

257

W rkopisach znieksztacone sicophantis emendowane przez A. Bielowskiego na

, MPH II, s. 326; Codex 2, 11, 17; Balzer, II, s. 177 n., 232 n.

108

a na danie obrocy odpowiedzi byo [tylko] przedstawione

orzeczenie sdziego, to bynajmniej ciebie nie zniesawia. Ponadto twj krewny niech si nie
obawia zniesawiajcej opinii, chocia po przeprowadzeniu ledztwa za zbrodni zosta poddany
chocie, jeeli nie poprzedzi jej wyrok orzekajcy plam niesawy258. Reszt w kocu stosowniej
pomin milczeniem ni zbija. Dziwimy si jednak, i tak dalece pobaa si przeciwnikom, e
natychmiast nie poddaje si sdowej surowoci tych, ktrzy sdz, i wicej przypada w udziale
sporom ni prawu, i usiuj przekona raczej przez zrczne przytaczanie faszywych zarzutw ni
przez wykazanie prawdy. Jeliby kto mwi prawo by tak zuchway, i uwaaby za
stosowne walczy nie dowodami,
lecz obelgami, dozna uszczerbku swego dobrego imienia. Nie
mona bowiem tak dalece by pobaliwym, eby kto odstpiwszy od sprawy posuwa si bd
jawnie, bd podstpnie do zniewaenia swego przeciwnika; a jeli to uczyni, zapaci dwa funty
zota na rzecz skarbu259. Jest wic janiejsze od soca na podstawie silniejszych argumentw, e
nie byo ani powodu, ani ladu wystpku; i ani sama natura rzeczy, ani natura ludzka nie mogy
zezwoli na wystpek. Rwnie i tego dowiedziono, e czego innego ani mio da, ani rozum
wymaga nie mg; co przezornie zatajono, usunie [to] zostao ujawnione i sumiennie
zaatwione. Jednake i to wykazano, e moment nierozwagi nie
powinien szkodzi. Owszem, przeciwnik wasnym przebity mieczem ducha wyzion. I nie
zniesawia nas ojcowska nagana260, wszystkie za plewy przeciwnikw do cna rozwiay si w
powietrzu, a w potrjny sznur261, przecity ostr brzytw dowodw,
258

Codex, 2, 11, 14.

259

Codex, 2, 6, 6, l, co rwnie w Decretum Gratiani II, C. 3, q. 7, c.

2. Co do zwyczajowej sankcji pieninej strony si umawiay, std nie ma

o tym w ksigach. Wysoko grzywny, duas auri libras, Wincenty podaje
by moe na podstawie interpretacji zasyszanej na studiach; Balzer, I,
s. 473, 541.
260

Codex, 2, 11, 13.

261

Ksiga Koheleta 4, 12, powoana ju raz w mowie oskaryciela.

109

zamieni si w spopielae pakuy. Jeli wic za nas walcz mio, dowody prawa, jeli
przeciwnikw za obelg i zniesawienie prawo obwinia i domaga si ukarania, nie widz, jaka
przebiego, jaki Proteusz mgby bd wyrok uwalniajcy nas zmieni, bd ptl kary odci
im lub rozwiza. Zmiowa si jednak naley, poniewa adna inna zaleta nie jest tak waciwa
majestatowi wadcy jak ludzko, gdy jedynie przez ni naladujemy Boga262. A wic:
Skory niech bdzie wadca do nagrd, niechtny karaniu;
Im sprawiedliwszy chce by, tym wicej dobroci niech ma"263.
C wic sdzisz, mj Janie, powinien by uwolniony, czy nie? Moim bowiem zdaniem:
Wszystko niepewne pewnym si staje w ustach wymownych.
[29] JAN: Czy nie wiesz, i mier i ycie jest w mocy jzyka? Ani te nie s tobie obce
podwjny w Hermesa i usypiajca laska Merkurego264. Albowiem ci, ktrzy sprawy wtpliwe
rozstrzygaj, upade podnosz, nadwtlone naprawiaj nie mniej zasuguj si rodowi
ludzkiemu, ni gdyby w bitwach odnoszc rany ratowali ojczyzn i krewniakw. Std mwi
cesarz: Najznakomitszym mwcom przyzna naley szedziesit funtw zota. Wszyscy bowiem
maj korzyci z tego, czego wedle osdu ogu udziela si najprzedniejszym"265. Atoli kime ja
jestem albo kiedy przynajmniej marzyem na dwuszczytowym Parnasie266 o jakiej iskierce
[znajomoci] prawa, eby ode mnie wymaga [odgadnicia] wyroku sdowego267, skoro wydanie
262

Codex 5, 16, 27, 1. Proteusz bstwo morskie, przemienia si

w rne postacie zwierzt i ywiow.

263

Owidiusz, Listy z Pontu I 2, 121.

264

Grecki bg Hermes mia rzymskiego odpowiednika w postaci

Merkurego. Laska, tzw. kaduceusz, uywana przez heroldw, na wyobraeniach tego bstwa opleciona bya dwoma wami.
265

Codex,2,7,14oraz2,7,25pr.

266

Persjusz, Prolog, w. 2.
267

iudicialem calculum, termin prawa rzymskiego zaczerpnity

z Epitome Iuliani; Balzer, I, s. 458.

110

wyroku straszniejsze jest dla samych sdziw ni dla wiodcych

spr, gdy ci, ktrzy si prawuj, przed ludmi przedkadaj
sprawy do rozwaania, sami za [znajduj si] pod okiem Boga,
wiedzc, e raczej oni podlegaj sdowi, ni innych sdz. atwo jednak na podstawie obustronnie
przytoczonych dowodw wyda ostateczny wyrok, jeeli po obu stronach nie zostan pominite
adne okolicznoci. Wiadomo wprawdzie, e nie mona skazywa na podstawie podejrzenia,
chyba e byoby silne i nie daoby si usun. Wiadomo, e za nieprzewidziany wypadek nie
powinno si ponosi odpowiedzialnoci, poniewa opiekunw czy dozorcw nie naley wini za
niespodziane wypadki, ktrych nie mona si byo ustrzec. I nie jest [on] zniesawiony z powodu
wizienia i kajdan lub srogoci ojca268. To za, co ojciec w testamencie napisa gania synw,
wedug prawa wprawdzie synw nie pozbawia czci, lecz u ludzi zacnych i powanych utrudnia
dobre mniemanie o tym, ktry nie podoba si ojcu269. Prawo jednak w sprawie wojskowej tak
rozstrzyga spr: Wojownik, nawet ktry by si tgo spisa bez pozwolenia zwierzchnoci,
powinien by ukarany"270, zwaszcza e ten nie moe odeprze [zarzutu] i uniewinni si,
poniewa powaga prawa wymaga, eby oskaryciel udowodni zdrad i ca win271. Niech si nikt
nie dziwi, jeli zaamuje si potoczysta wymowno Zbigniewa, przed ktrym staje groba smutnej kary. Albowiem lekarz nie zawsze
wyleczy i mwca nie zawsze przekona. Jeeli jednak nie pominie adnej okolicznoci, powiedz o
nim, e [przynajmniej] temat mowy mia dobrze obmylony272. Ot to miabym do powiedzenia
bez przesdzania korzystniejszego wyroku.
268

Codex, 5, 38, 4; Digesta 48, 19, 26; Codex 2,11/12,1; Balzer, I, s. 458.

269

Codex 2, 11, 13.

270

Digesta 49, 16, 3, 15.

271

Codex, 4, 35, 13.

272

Ta sama refleksja o lekarzu i mwcy u Jana z Salisbury, Policraticus III, 10. U Galla opis

ostatniego zatargu Zbigniewa z Bolesawem zajmuje rozdziay ks. II, 3641; w ks. III, 25 pisze
on o powrocie

111

[30] MATEUSZ: Tego samego zapewne zdania bya wadza

sdowa, jak dowodzi oczywisto samej sprawy i wykonanie
wyroku na zasdzonym. Ten bowiem najokrutniejszy wrg obywateli, bezuyteczny obywatel
rzeczypospolitej, na mocy wyroku ponis Tejrezjaszow kar: na dozgonne skazany zosta
wygnanie273. Nie mia bowiem syn suebnicy dziedzicem by na rwni z synem urodzonym z
wolnej274. Albowiem tak rwnie synowie Gileada, ktrych mia z prawego oa, rzekli do Jeftego:
Nie bdziesz dziedzicem w domu naszego ojca, poniewa urodzie si z cudzoonicy". I
wyrzucili go, chocia odznacza si wybitnymi zasugami275.
[31] JAN: Nieprawe jego pochodzenie bynajmniej by mu nie
szkodzio, gdyby wikszych dokada stara, eby y uczciwie; tak jak tene Jefte dla niezwykej
askawoci zasuy na to, e zosta sdzi w Izraelu. Rwnie Hierona zrodzonego z niewolnicy
wyrzuci ojciec jako zaka rodu; lecz pozbawionego pomocy ludzkiej pszczoy karmiy przez
wiele dni, przynoszc lecemu mid. Wieszczkowie przepowiadali, e wry mu si panowanie, i
dlatego ojciec z powrotem przyj synka i wychowa na przyszego krla. Temu modziecowi
podczas pierwszej wyprawy wojennej orze usiad na tarczy, sowa na wczni; jedno z tych
zjawisk oznacza krlewsk dostojno, drugie nisko rodu276.
Zbigniewa z wygnania, wydzieleniu mu grodw i wreszcie o jego kocu.
Wincenty zmieni kolejno opowiadania; Balzer, I, s. 236 n.
273

Aluzja do kary przez olepienie, gdy mityczny potomek nimfy

Chariklo, wieszczek Tejrezjasz, dozna olepienia (za to, e zdradzi

ludziom tajemnice bogw); H. Zeissberg, Vincentius, s. 130. Gall (III
25) zatai, w jaki sposb Bolesaw ukara Zbigniewa za wiaroomstwo
i niezbyt udowodnion win zamierzonego bratobjstwa, opisa jednak
szczegowo publiczn pokut Bolesawa.
274

List do Galatw 4, 30. Por. Balzer, I, s. 477, przyp. 3 i poprawk

wydawcw, tame, s. 560.

275

Ksiga Sdziw 11, 2.

276

Imi zapisane Iero niektrzy kopici poprawili bezpodstawnie na

lepiej im znane imi Jetro, ktre nosi kapan madianicki, te Mojesza.

Tymczasem chodzi o Hierona Modszego, tyrana sycylijskiego w 1.
265215 p.n.e. Prawie dosownie z Justyna, Epitome XXIII 4.

112

[32] MATEUSZ: Zbigniewowi wic przeszkod byo nie tyle podejrzane pochodzenie, ile
zbrodnicze czyny. Nie naley bowiem w szkce pielgnowa ostu, a tym bardziej mii w
zanadrzu.

113

ROZPOCZYNA SI KSIGA TRZECIA

[1] JAN: Poniewa nikt oprcz mdrca nie moe nie podoba si sam sobie1, gdy nawet
mapie jej wasna szpetno nie wydaje si szpetna, obawiam si, ebymy wicej, ni to jest
suszne, nie starali si podoba sobie samym. Lkam si, abymy sobie wzajem nazbyt nie
potakiwali, eby w chwili, gdy gupio si do siebie umiechamy, jeszcze gupsza okoliczno
niepodobania si nam nie urgaa. Albowiem przymilno wykarmia gupot, a mwienie na
przekr mdro.
Ganicy jednak niech bdzie przyjazny i rozwany: to bdy
z mioci poprawi, to gania przepomni. Niech pochopnie nie
obszczekuje, jak wcibska zjadliwo, ktra ska w trzcinie
poszukuje i dziury w caym2. Niech raczej pamita tak o swoim,
jak i naszym czowieczestwie, a take o tym e w ludzkim
rozeznaniu nie masz nic doskonaego.
Std to, ilekro Zeuksis3 chcia przedstawi wspania posta
czowiecz, tyloma j obtacza pkolami, ile widzia w niej
brakw. Zapytany o przyczyn tych pkoli, odpowiedzia, e
dlatego tak czyni, i w czowieku nie ma nic doskonalszego nad
1

Seneka, Epistulae IX 22.

quae nodum quaerit in scirpo etfissuram in integro; przysowie

to przytoczy Jan z Salisbury, Metalogicon II 10, przy charakterystyce

jednego z mistrzw dialektyki. Wyej Wincenty chwali contradictio,
'mwienie na przekr', dialektyczne przeciwstawienie argumentw jako
narzdzie mdroci; Balzer, I, s. 381.
3

Zeuksis z Heraklei malarz grecki z V i VI w. p.n.e. rdo tej

anegdoty nie znane. Koo byo w redniowieczu uwaane za symbol

doskonaoci, pkola symbolizuj tu wic niedoskonaoci.

114

sam niedoskonao. Rwnie Kallistenes4 zapytany przez

ucznia, po jak dugim czasie mgby osign doskonao, poda mu do prawej rki mirtow
gazk, a do lewej szklan pyt, ktre sam zwyk by nosi niczym jakowy symbol, i
powiedzia:
Gdy ta szyba rzucona o skay nie da si stuc, gdy ten mirt
swoim wzrostem nieba5 signie, wtedy dopiero spodziewaj si
doskonaoci. Tymczasem za bdziesz doskonay, skoro poznasz, i tu doskonaym by nie
moesz".
[2] MATEUSZ: Zgadzam si, bowiem przy moich skpych
siach dowiadczam si cudzych, ja, ktry pod tymi jukami,
z musu dwiganymi, i cay si potem oblewam, i cay zasapany
upadam. Twoje jednak towarzystwo, o poow lejszy czynic
nasz ciar, pot osusza, siy dodaje i otuch do przejcia wzmaga6.
Gdy wic zaraza buntu zostaa stumiona a nieprzyjaciel
ojczyzny7 pokonany, lnica gwiazda Bolesawa zacza rozsiewa janiejsze promienie zalet. Gdy jedne z najokazalszych
grodw Pomorzan zostay zdobyte, a inne dobrowolnie si
podday, mieszkacy Biaogardu8 usiuj stawia opr. Zamknitych w [tym] najsawniejszym
miecie, ktre ley w rodku Pomorza, [Bolesaw] opasa obleniem i pokazujc oblonym dwie
tarcze, jedn bia, drug czerwon, pyta: Ktr wybiera4

Kallistenes historyk i filozof grecki, dworzanin Aleksandra

Wielkiego, 365326 p.n.e. rdo tej przypowieci rwnie nie znane;

Balzer, I, s. 28, 44 n.
5

aplanon, sklepienie niebieskie, wyraz uyty rwnie w ks. IV,

rozdz. 19, prawdopodobnie za Janem z Salisbury, Policraticus II 19,

a moe wprost z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, gdzie
powtarza si wielokrotnie, ale w formie , aplanes; H. Zeissberg, Vincentius, s. 127; Balzer, II, s. 191.
6

Podobna refleksja zob. Prolog, rozdz. 4.

Zbigniew. Autor podejmuje tu wtek z Kroniki Galla, II 3941, ale

tam brak okrelenia 'nieprzyjaciel'.

8

Biaogard nad Parst na Pomorzu Zachodnim, czoowy orodek

wadzy ksicej w tym czasie, wg Galla centrum terrae medium. Krzywousty oblega ten grd w 1107 r. Anegdoty nie ma w Kronice Galla.

115

ci?" Na to oni: Bia, poniewa ta nci jutrzenk pokoju, tamta grozi straszliwym rozlewem
krwi". On im na to: Susznie, jeli wiec chcecie, ebycie zostali Biaogardem, niech Biaogard
zabieleje poddaniem si, jeli za nie, niech krew wypisze na nim nowe imi, aby nie biaym, lecz
krwawym si nazywa". Oni odpowiadaj z zacitszym jeszcze uporem: Owszem, niech si i
biaym, i krwawym nazywa, aby biaym ogosio go nasze zwycistwo, krwawym za zagada
twoich". Na to Bolesaw: Do kroset, panowie, te otry9 omielaj si nawet obelgami walczy.
mieszy mnie, e kret rysia, limak tygrysa, skarabeusz ora do walki wyzywa. Lecz broni
potrzeba, panowie, nie sw, czynu nie alw!"
Wybiega przeto przed wszystkimi, w nagym zrywie przeskakuje wa obronny. Posuchaj, co za niesychana ma [tego]
miao10. Ani go nie przeraaj krocie wrogw, ani jake gony szczk broni, ani nawa
pociskw, grad kamieni go nie miady; pierwszy kruszy bram zapory, pierwszy wkracza do
miasta; z tylotysicznych zastpw jedne trupem kadzie, drugie zmusza do cofania si w
popochu. Wreszcie wszyscy jakby strachem zdjci przed majestatem, odrzuciwszy bro padaj na
twarze, prosz o przebaczenie nie dla siebie, lecz dla maych dzieci, ich ocalenie wypraszaj, nie
wasne. Mwi, e w caej peni zasuyli raczej na ukrzyowanie ni na przebaczenie. I chocia w
mniemaniu [osb] przedniejszych nie naleao pobaa ani wiekowi, ani pci, jednak askawa
yczliwo ksicia wszystkich oszczdza, wszystkim przebacza; uzna bowiem, e suszniejsza jest
miociwa askawo i ludzko ni zemsta surowej sprawiedliwoci11. Ta szlachetno zjednaa
mu nawet u wrogw niema przychylno, albowiem mieszkacy tak Koobrzegu, jak i innej
dzielnicy Pomorzan12 oraz wszyscy naczelnicy dzielnic wasnowolnie i nie
9

plagiosippi; por. Rhetorica ad Herennium IV 31, 42.

10

inauditam audi viri audaciam. Figura retoryczna zwana

polyptoton.
11

Myl podobna jak Codex 3, l, 8.

12

Maritimorum provinciae; dokadniej okreli pozostaych Pomorzan

pniej kronikarz wielkopolski (rozdz. 20).

116

tak hardo jak niegdy, lecz z pochylonymi karkami wychodz mu naprzeciw i najpokorniej
poddaj si pod jego rozkazy.
[3] JAN: Nikt jednak nie jest miosierny prcz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prcz miosiernego, albowiem sprawiedliwo bez miosierdzia jest
okruciestwem, a miosierdzie bez sprawiedliwoci gupot13.
Sarnom agodnym agodny jest lew, a srogi tygrysom.
Atoli przedziwna jest zuchwao tego lwa, ktry nawet lwy nie tylko w sarny przemienia, lecz
i w lkliwe zajczki. Nie inaczej ni Aleksander, ktry pokona osiemdziesit tysicy pieszych i
szedziesit tysicy konnych Ambrw i Sygambrw; pierwszy wspi si na mur miasta i
szacujc, e jest puste, sam zeskoczy; otoczony przez nieprzyjaci, w pojedynk walczy przeciw
tylu tysicom. Trudno da wiar, jak sam jeden wyci i rozproszy tyle zastpw wojskowych:
widzc, e tum go zalewa, przywar do pnia stojcego tu przy murze i oparty o jego podstaw tak
dugo wytrzyma napierajce oddziay, a rozpoznawszy niebezpieczestwo doskoczyli do niego
przyjaciele. Wreszcie po zburzeniu murw cae wojsko przyszo na pomoc. Gdy wtedy strza
poniej piersi ugodzony omdlewa z upywu krwi, klczc walczy dopty, dopki nie zabi tego,
ktry go zrani14. Jednake im sroszy by dla tych, ktrych mia pokona, tym askawszy by dla
pokonanych.
[4] MATEUSZ: Tymczasem cesarz Henryk V wkracza na
Wgry15. Krl Wgier Koloman widzc, e wojskiem wcale mu nie sprosta, prosi Bolesawa o
pomoc wysawszy taki oto list16:
13

w. Jan Chryzostom, Homilia do Ewangelii w. Mateusza; Balzer, II,

s. 203.
14

Cay fragment z Justyna, Epitome XII 910 o podboju przez

Aleksandra Wielkiego Ambrw i Sygambrw w Indiach.

15

Kronika Galla, II 45. Cesarz Henryk V (11061125) najecha

Wgry we wrzeniu 1108 r.

16

Koloman I, krl wgierski (10951116), syn z uczonoci, co by

moe podsuno Wincentemu pomys o napisaniu tego listu. W Kronice

Galla, II 29 i 46, informacja o zaprzysieniu sojuszu midzy Kolomanem
a Bolesawem.

117

Krl Wgier Koloman [le pozdrowienie] Bolesawowi, niezwycionemu wadcy Polski i Pomorza. Dokdkolwiek wiedzie zamys najserdeczniejszego
przyjaciela, uczciwo wymaga, aby zapobiec jak naley wsplnemu poarowi17.
Twoja to rzecz si dzieje, gdy ponie ciana ssiada,
A zlekcewaone poary zwyky przybiera na sile18.
Wszak nie w innym zamiarze niemiecka szaracza a do nas
dotara, ni aby objadszy uchowaj Boe nasze winnice, tym atwiej na wasze rzuci si
oliwniki. Poniewa wic rzecz wyprbowana prb nie potrzebuje, godzi si nie na was
dowiadcza przyjani, lecz si przyjani na wrogach. Albowiem prawdziwy klejnot przyjani w
nocy si skrzy, w nocy promienieje".
Na to rzek Bolesaw: Przychodz mi na myl owi [dwaj]
przyjaciele, uczniowie Pitagorasa19, ktrzy chcc umrze jeden za drugiego wity toczyli spr, a
gdy aden z nich nie oszczdza siebie w obronie drugiego, przebaczono obydwom".
Uderza wic na miasta Praan, niszczy je i pustoszy, poniewa wiedzia, e sw pomoc i
podeganiem wzniecili wojn przeciw Wgrom. W ten sposb odwraca wroga od przyjaciela i
skierowuje ku sobie, zajmuje drogi, czeka na wracajcych, nieustraszenie walczy, zwycisko
triumfuje. Zawistna za zazdro nie mogc znie tak wielkiej sawy Bolesawa, tak wietnego
triumfu, odbarwia saw [przypinajc jej] szare skrzyda20, faszywymi upaja pogoskami,
obiegajc wszystkie strony Pomorza kamliwie gosi, e Polacy ponieli porak i e wrogowie
uwizili Bolesawa. Twrc i mistrzem21 tego zmylenia by Gniewomir,
17

Sentencja zwana w redniowieczu areng umieszczana na pocztku

listu czy dokumentu. Niniejsza wyjta z Justyna, Epitome XL 5; Balzer, I,

s. 64.
18

Horacy, Epistulae I, 18, 8485.

19

Pitagoras z Samos filozof i matematyk grecki z VI w. p.n.e. Jego

uczniowie: Damon i Fintiasz, o ktrych Cyceron, Tusculanae Disputationes V 22.

20

Dosownie: 'bezbarwnymi pirami odbarwia saw'.

21

auctor et magister.

118

czowiek bardzo wymowny, [lecz] pozbawiony wszelkiej uczciwoci22. Bolesaw darowa mu

ycie po upadku Biaogardu; podnis ze witego zdroju chrztu, wynis do godnoci, uczyni
bogatym, ustanowi namiestnikiem Pomorza. On, powiadam, przez to podstpne kamstwo
namwi Pomorzan do odszczepiestwa i usun namiestnikw Bolesawa ze wszystkich stanic i
grodw.
[5] JAN: Prawdziwie mdre jest to zdanie, [e] gdy zestawi
obok siebie przeciwiestwa, uwydatnia si i to, co waniejsze, i to, co mniej wane23. Jak bardzo
bowiem rni si wschd od
zachodu, jak bardzo wiato od ciemnoci, tak dalece on od
[owych] przyjaci, uczniw Pitagorasa. Albowiem choby nikt
w podobnym czowieku nie zauway ladu niewiernoci, gdy
wierno takich ludzi jest wanie zdrad, musiaby dre przynajmniej przed niebezpieczestwem
niewdzicznoci, ktra nawet wyzwolonych znowu niewolnymi czyni24. Mg pamita o
poddaniu si ojca, [ale] nie zapomina o doznanym dobrodziejstwie.
[6] MATEUSZ: Pamita wprawdzie, lecz za pno, lecz
z musu. Bolesaw bowiem zebrawszy znowu bardzo liczne wojsko
nie zajmuje si gromadzeniem bezuytecznych tobokw pochodzcych z upu, ale z niedostpnych miast Pomorzan jedne
zajmuje, drugie burzy. Najwicej jednak mozow mia pod
miastem Wieleniem25, gdzie w Gniewomir silniejszy stawia
opr ni inni, poniewa zwtpi o przebaczeniu; a gdy mu
robiono nadziej przebaczenia, jeliby si podda, rzek: Za
wielk jest nieprawo moja, ebym mg zasuy na przebacz22

Gniewomir grododzierca Czarnkowa (Gall, II 44 i 47), potem

namiestnik Pomorza, o czym ju nie informowa Gall. Wincenty uy

terminu rzymskiego praeses provinciae; Balzer, I, s. 444, 248.
23

Positis iuxta se contrariis et maiora et minora esse perspicua;

znowu dialektyka, por. przyp. 2.

24

emancipatos remancipat, Codex 8, 49, 1; Balzer, I, s. 478.

25

Wiele nad Noteci. Oblenie byo prawdopodobnie zim

1108/1109 r.

119

nie26, i lejsze jest jarzmo mierci ni niewoli; chlubniej jest

narazi ycie na rany ni wyda na mki". Z im wiksz wic
zacitoci stawia opr, tym srosze i okrutniejsze siy przeciw
sobie wywouje, tym czstsze godz w niego napady. Wreszcie
zmuszony do haniebnego poddania si, skazany zosta na mier
przez obicie kijem. Wszyscy inni zginli od miecza27.
[7] JAN: Chwal odwag, zaciekoci nie pochwalam, chyba
e co popeniono z gorliwego starania o sprawiedliwo, a nie
z uczucia nienawici lub jakiej pychy. Nie jest grzechem zabicie
czowieka z obowizku, nie jest winien zabjstwa onierz, ktry
zabija czowieka posuszny wadzy28. Chwal Fineesa, ktry
z Madianitk przebi Hebrajczyka, a Matatiasz bawochwalc29;
Mojesz za z Lewitami przechodzc przez rodek obozu rce
uwica krwi blinich, gdy z powodu [zotego] cielca zabito
dwadziecia trzy tysice ludzi30. A nawet niekiedy wydaje si
grzechem nie zabi; tak na przykad rzek Pan do Samuela,
poniewa Saul zwyciywszy Filistynw przebaczy ich krlowi
Agagowi: al mi, e Saula uczyniem krlem". W Saulu
wszelako nie podobaa si Panu moe nie tyle pobaliwo, ile
przekroczenie Paskiego nakazu. Dlatego powiedzia mu Samuel:
Zgrzeszye, nie wiesz, e nieposuszestwo jest rodzajem bawo26

Ksiga Rodzaju 4, 13.

27

Wg Kroniki Galla (II 48) Polacy pozabijali Pomorzan mimo

udzielenia im przedtem rkojmi bezpieczestwa. Wincenty sugeruje sdowy wyrok mierci na Gniewomira, zgodnie ze swoim pojmowaniem
praworzdnoci pastwowej; Balzer, I, s. 478. Do pozostaych stosuje
werset biblijny z Piewszej Ksigi Samuela 15, 8 (brzmienie Wulgaty: in ore
gladii absorbentur). Byy w Polsce rne opinie co do stosunku do
Pomorzan, nawet Gall Anonim nie we wszystkim pochwala wyprawy
wojenne Bolesawa na Pomorze; T. Tyc, Zbigniew, s. 34 n.
28

Decretum Gratiani, II, C. 23, q. 5, c. 8.

29

Ksiga Liczb 25, 718 i Pierwsza Ksiga Machabejska 2, 2426.

30

Ksiga Wyjcia 32, 2728. Prawo kanoniczne tymi przykadami

uzasadniao zabijanie ludzi nieprawych; Decretum Gratiani II, C. 23, q. 5,

c. 7; Balzer, I, s. 417.

120

chwalstwa"31. Z tego wszak nie powinnimy wysnuwa dla siebie

adnych wnioskw, poniewa przywileje kilku ludzi nie czyni
oglnego prawa32.
[8] MATEUSZ: I tak, arliwo o dom Paski33, zotym icie
godna zapisania pirem, uzbroia pockich biskupw Szymona
i Aleksandra34, ktrzy z czujn przezornoci jednych i drugich
nieprzyjaci gorliwie usiowali powstrzyma od domu Paskiego.
Jak bowiem nawet najmniejszy punkt miejsca i czasu nie jest
bezpieczny od zasadzki niewidzialnych, tak Mazowszanom nigdy
nie brako najazdu widzialnych nieprzyjaci, gdy wkradli si to
Prusowie, to Pomorzanie, to jedni i drudzy, std jawnie, stamtd
podstpnie. To przyczyniao im nie tylko odwagi, lecz take
zapobiegliwej gotowoci. wiczenie bowiem czyni mistrza,
a miecz, jeli si go wci nie uywa, nie tyle tpieje, ile zgoa si
szczerbi. Dlatego te [uwaam], e Mazowsze i w pomysach jest
dzielne, i kwitnie rycerstwem modzieczo prnym i wspaniaym.
Mniemam, e wrd nich Aleksander godzien jest najwyszego
podziwu, gdy potrafi rwnoczenie podoa tak rnym i wanym zadaniom. Oto bowiem nasi mocarze jcz pod wodami i ci,
ktrzy z nimi mieszkaj35. Rzecz zadziwiajca, ten sam [czowiek] jagniciem [jest] i lwem, ten sam wilkiem i pasterzem
trzody, ten sam biskupem i rycerzem, zbrojny i pobony zarazem,
tak e wrd cigego straowania pod broni nic nie zaniedba
z tego, co do niego w rzeczach nabonoci naleao, pomny myli
31

Pierwsza Ksiga Samuela, 15, 811; Decretum Gratiani I, D. 81, c. 15.

32

Decretum Gratiani I, C. 25, q. l, c. 16; Balzer, I, s. 419. Nagromadzone tu przykady

szczeglnie aktualne w dobie wypraw krzyowych.

33

Ksiga Psalmw 69 (68), 10.

34

Szymon biskup pocki w 1. 11121129; Aleksander z Malonne k. Leodium, biskup

pocki w 1. 11291156.
35

Nam nostri ecce gigantes gemunt sub aquis et qui habitant cum eis;

autor przywouje tu obraz Szeolu, krainy zmarych w Ksidze Hioba 26,

5(obecnie rozdz. 25): Umarli si trzs w podziemiu, woda, yjce w niej
byty".

121

ambrozjaskiej: Broni biskupa s zy i modlitwy"36. Wielki by

Aleksander w bitwach, wikszy w subie Boej. Albowiem gdyby
nawet czyjakolwiek zawi milczeniem pogrzebaa wzniesione
przez niego bazyliki, to jednak poncej lampy pod korcem ukry
si nie da, a c dopiero miasta lecego na grze!37 Jake
bowiem bdzie mona odmwi pobonoci temu, ktry od
samych fundamentw rozpoczyna i do koca doprowadza budow tak okazaego kocioa bogosawionej Panny Maryi38, skoro
ojcu Salomona, ktremu powiedziano: Nie bdziesz mi budowa
wityni, bo jeste mem krwi"39, Pan wzbroni budowa
wityni Pask. Rzecz wic sama widomym czyni, jak mie byy
mu przybytki Pana Zastpw; sama doskonao dziea, wyborno ksztatu pokazuje, i bezustannie z bogoci rozpamitywa
on [sowa]: Panie, umiowaem pikno domu Twego!"40 Nie
tylko wzbogaci go wewntrz przez starania o dobra duchowe,
lecz take zabezpieczy materialn broni, otoczywszy zewszd
potrzebn zaog, aby oa Salomona strzego wewntrz szedziesiciu najdzielniejszych synw Izraela41, a zewntrz trzystu
doborowych pancernych, tak e susznie mona byo powiedzie:
Pikna i ozdobna jeste jak Jeruzalem, grona jak sprawiony
szyk bojowy"42.
36

Sentencja cytowana w Decretum Gratiani II, C. 23, q. 8, c. 3.

37

Mateusz 5, 1415.

38

Biskup Aleksander dokona konsekracji katedry w Pocku w 1144

r.; Spominki pockie i Sochaczewskie, MPH III, s. 119. Jeszcze w 1148 r.

trway prace nad polichromi; Z. Kozowska-Budkowa, Pockie
zapiski o cudach z r. 1148, Kwartalnik Historyczny 44 (1930), s. 342 n.
Szerzej o Aleksandrze C. D e p t u a, Krg kocielny pocki w poowie XII
w., Roczniki Humanistyczne 8 (1960), z. 2, s. 94 n.
39

Dawid, Pierwsza Ksiga Kronik 28, 3.

40

Ksiga Psalmw 84 (83), 2 i 26 (25), 8. Wynika z tych zda, e

kronikarz mia sposobno osobicie oceni wietno katedry pockiej

wzniesionej przez Aleksandra.
41

Pie nad Pieniami 3, 7.

42

Pie nad Pieniami 6, 4. Cay ten ustp o Aleksandrze wybiega

znacznie poza chronologi opowiadanych kolejno wydarze.

122

Zdarzyo si wic, e gdy Bolesaw z caym prawie wojskiem

zajty by w odlegych stronach, Pomorzanie wdarli si na
Mazowsze okrutnie upic43. Spustoszywszy prawie ca dzielnic, [jednymi] aosnymi upami gardz, [inne] opakane upy
unosz. Zbiega si garstka Mazowszan, dopdza ich; stoi nieprzyjaciel liczniejszy ni piasek morski, mniejszo bowiem nie
way si na starcie, wikszo gardzi nim; tamtym walka wydaje
si rzecz nierozsdn, tym niechlubn. I gdy tamci myl
o ucieczce, a ci o odwrocie, zjawia si czcigodny biskup Szymon,
przybrany w szaty biskupie i infu, i bierze udzia w poaowania
godnym widowisku nie tyle przez ao, ile przez modlitwy
i ofiarn pomoc, z daleka woajc: Zaprawd w jednym tylko,
synaczkowie, jest nadzieja zwycistwa, nie od wielu zaley wiktoria! I nie trzeba si lka niebezpieczestwa mierci, zwaszcza
gdy chodzi o ratowanie blinich, poniewa mier ciaa nie
unicestwia czowieka, lecz prowadzi do nagrody za mstwo". To
powiedziawszy, wyprawi swoich do walki, sam za uda si na
modlitw i nie wpierw j przerwa, a cae owo mnstwo
upiecw ulego i niewielu tylko wymkno si ucieczk. Odbiwszy wszystkie zdobyte na swoich upy, rozgromiwszy w ten
sposb nieprzyjaci, radosne ze swoimi odnosi zwycistwo.
Take niedobitkowie z tej nieszczliwej, a raczej szczliwej
wojny po trzech czy wicej dniach [wci jeszcze] zatrwoeni
bkali si podobni lepcom. Tych to niedobitkw, jak twierdz,
chwytay niewiasty i wtrcay do wizienia.
[9] JAN: Wielki [by] wprawdzie Aleksander, lecz wikszy od
Aleksandra, jak widz, Szymon, ktry w osobie swojej czy
przymioty patriarchy i prawodawcy44. Wszak dobrze wiesz, e
43

Kronika Galla, II 49. Do najazdu Pomorzan na Mazowsze doszo

w 1109 r., a wic w czasach biskupa Szymona.

44

Simon qui patriarchae ac legislatoris in se virtutem expressit;

zapewne aluzja do jego uczonoci i postanowie statutowych. Anonim

Gall wymieni go w swoim licie dedykacyjnym bezporednio po metropolicie gnienieskim. Przypuszcza si, e Szymon pochodzi z Francji;
Balzer, I, s. 281; A. Vetulani, redniowieczne rkopisy pockiej

123

dopki Mojesz si modli, padali Amalekici; gdy trzyma rce

wzniesione, zwycia Izrael, a gdy omdlae opuszcza, si nabiera
Amalekita. Nie jest ci rwnie tajne, e Abraham zabiwszy
nieprzyjaci oswobodzi Lota wraz ze zwierztami i caym dobytkiem45. Z tych wydarze widzisz, e niemao pomagaj bd
zasugi przeoonych, bd pomoc blinich; ich przykady pouczaj
nas, co kady z nas Bogu winien, co sobie, co bliniemu.
[10] MATEUSZ: Wielki bd popeniamy, jeli dobrze nie
chwalimy czynw innych, ale te nie osigamy adnej nagrody,
jeli, ile tylko moemy, tych czynw nie naladujemy. I komu nie
wydabym si zawistny, gdybym [wie] o zotym filarze tego
krlestwa, o ojcu najczcigodniejszym, o jednym z twoich poprzednikw, zdawi milczeniem? By bowiem arcybiskupem tego
witego kocioa gnienieskiego, ktrym ty rzdzisz, Marcin, na
ktrego skinienie i orzeczenie poruszay si zawiasy caej tej
rzeczypospolitej46. Pomorzanie bardzo czsto zastawiali sida na
niego, chcc to go otru, to udusi lub jakimkolwiek sposobem
zgadzi, i to bd dlatego, e zabrania im bawochwalczych
obrzdw, bd dlatego, e wymaga od nich dziesicin i pierwszych plonw, bd [wreszcie], aby przez sprztniecie go uci
gow krlestwa zarazem i rady. A gdy dugo knowali zamachy
z podstpn niegodziwoci, m bowiem roztropny unika przezornie zego trafu, zapragnli wreszcie go pojma, gdy sprawowa
biblioteki kapitulnej, Roczniki Biblioteczne 8 (1963), s. 329 n.; C. D e p t u a, Krg kocielny
pocki, s. 74 n. Por. przyp. 38.
45

Ksiga Wyjcia 17, 11; Ksiga Rodzaju 14, 16.

46

Autor przyrwna arcybiskupa Marcina do aurea columna, do

'zotego filaru' krlestwa (por. Prolog, rozdz. 2) cuius nutu et

arbitrio totius huius reipublicae cardo vertebatur; dosownie mona tumaczy: 'obracaa si o [spraw]', czyli dziay si wszystkie najwaniejsze
sprawy. Marcina, arcybiskupa gnienieskiego w latach 10921118 (?),
Gall, II 43 nazwa senex fidelis, 'wiernym starcem'. By stronnikiem
Zbigniewa i prawdopodobnie wykl Bolesawa Krzywoustego za okrutn
zemst na bracie; T. Tyc, Zbigniew, s. 30-40) (rozdz. III: Arcybiskup
Marcin i Gniezno).

124

wit ofiar w oratorium spicymirskim47. Powstaje krzyk, wie

niesie, e nieprzyjaciel wtargn ju na podgrodzie48. C wic
czyni? Ucieka? A tu miecz zgrzyta i byska we wrotach... Bi si?
A tu adnej monoci49, adnej pomocy, siy drce, ludzie"
niemrawi... O lito baga? A kiedy to beczenie jagnicia paszcze
wilkw krwioerczych uagodzio?
Zaiste, tak jak wzbi si wysoko w rozwaaniu, tak te unis si
w gr z ciaem. Wydostawszy si przez zbawcze jakie schody,
ukry si pomidzy wizaniami stropu.
Tak trwoga si przydaa staroci a nogom skrzyde50.
Tamci [za] wpadaj gromad, [miejsca] powiconego nie
szczdz, witoci grabi. Spostrzegaj lecego obok otarza
pewnego archidiakona51, ktry z przeraenia zupenie zdrtwia.
Sdzc, e to arcybiskup, chwytaj go i uprowadzaj w podskokach radoci. I nie tylko ka mu zrzec si dziesicin i pierwocin, lecz uroczycie zaprzysic zwolnienie od wszelkich danin
[wynikych z] wiary katolickiej; nadto przymuszaj do odwaenia
ogromnej iloci kruszcw i do przyrzeczenia wiecznego pokoju52.
Atoli [on], chocia za tak cen mg okupi ycie, na nic si nie
zgodzi. By bowiem mem bogobojnym, nadziej pokada w Panu, liczc nie tyle na wasne zasugi, ile na modlitwy arcypasterza,
ktrego cnoty nie mogy uj uwagi bacznego ucznia.
Arcybiskup tymczasem padszy na ziemi, tonie w strumieniach
ez, aonie opakuje zbeszczeszczenie wityni i to, e witokradzka rka dotyka witoci. Z wielk mioci objwszy otarz
47

Spicymierz n. Wart, na pn. od Sieradza, grd kasztelaski,

skd arcybiskupstwo pobierao dziesiciny; oratorium may koci,

kaplica.
48

in ipsis proastis', tym klasycznym okreleniem autor zastpi

suburbium.
49

nulla facultas; mona tumaczy te 'brak sprawnoci'.

50

Wergiliusz, Eneida VIII 224.

51

Niezwyke okrelenie dioecetes zamiast archidiaconus; Balzer, I, s.

445. Wg Dugosza mia na imi Mikoaj.

52

Gall, II 43, nie wspomina jeszcze o dziesicinach.

125

[i] nabonie si modlc, trwa przez trzy dni, nie przyjmujc

pokarmu. I jeszcze czcigodny ojciec nie wyszed ze wityni, gdy
Pan pomsty, ktry winiw wyswobadza, puci go wolno53.
Zarwno bowiem samych [napastnikw], jak ony i dzieci ich
porwa nagy jakowy sza, tak e wzajemnie godzili na siebie to
mieczem, to kamieniami lub kijami i przeladujc swoich najdroszych nie tylko jak nieznajomych, lecz jak najzacitszych wrogw,
wypdzali ich z wasnych mieszka. A gdy innych dosign nie
mog, wasne czonki bd paznokciami rozdrapuj, bd zbami
rozszarpuj. Od tej zarazy przewana ich cz ginie wrd
okropnego ryku i strasznego szamotania. I tak dugo byli drczeni,
a zrozumiawszy przyczyn kary, i witoci wraz z wszelkim
sprztem odsyaj arcybiskupowi i przyrzekaj, e tak ilo
pienidzy, jakiej przedtem dali od archidiakona, zo jako kar
za pogwacenie nietykalnoci. Z wikszym take uszanowaniem
wyznaj [teraz] wiar katolick i do danin kocielnych si zobowizuj.
[11] JAN: Opowiedziae niemal [co na ksztat historii]
o porwaniu Arki Przymierza przez obcych i o zwrceniu jej na
skutek kary boskiej. Daleko jednak temu arcybiskupowi do owego
Helego, ktry spadajc z krzesa kark skrci i zmar54. I sdz, i
[arcybiskup] nie zasuguje na nagan za to, e jakby tchrz, jakby
najemnik, a nie jak pasterz, uszed na widok wilkw55. (Nieczyste
bowiem jest zwierz, ktre cho przeuwa, nie ma jednak rozdwojonych kopyt, co jest cech zwierzt powiconych, albowiem
nogi ich maj waciwe kopyta, kopyto nogi jak kopyto cielcia.)56
Dowiadczonym piciarzom przydatna jest przebiego zarwno
w nacieraniu, jak w cofaniu si. Pan nauczy tego wasnym
przykadem: gdy ydzi podnosili na niego kamienie, on szed
53

Ksiga Psalmw 146 (145), 7 i 94 (93), 1.

54

Pierwsza Ksiga Samuela 5, 9; 6, 3; 4, 18.

55

Jan 10, 1213.

56

Niejasne wtrcenie w tym miejscu informacji o ydowskich zwie-

rztach ofiarnych. Por. przepisy dla Izraelitw w Ksidze Kapaskiej 11, l8.

126

przechodzc midzy nimi57. I kt zaiste nie draby ze strachu

przed mierci, skoro samo ycie a do mierci lka si i odraz [do
niej] czuje? Tym przezorniej za trzeba dba o ycie, im obfitszy
plon mona z czego zebra. Bo i po c bezpodny figowiec ma
zajmowa ziemi?58 Tego wanie pragnie Aposto: by odczonym od Chrystusa za braci; porzuca wygody, aby swobodniej
suy braciom59. I chociaby zdawao si, e wrd platanw
zasadzam tamaryszek, powiem jednak: przecie kwiatek nadgryziony nieco przez robaka60 z poyskliwym zotem si nie kci.
Byli na tym samym okrcie filozof i bazen. Zerwaa si burza,
wszystkich ogarn nieprzenikniony mrok. Sycha grzmot, krzyk
podnosi si, hucz fale, wicher wyje. Okrt to dna przepacistego
jest bliski wrd rozwierajcych si bawanw, to pod oboki
wysoko si wzbija wciekym porwany wichrem. Jakiego to,
mylisz, kady z nich by ducha, skoro nawet sternik o ratunku
zwtpi? Filozof le gbokie westchnienie ku niebu61 i jak
czsto zwyk czyni jeszcze usilniej na ucisk mierci si gotuje.
Dry, aby po zgonie nie mia utrapionego ycia. Bowiem mierci
ciaa si nie obawia uwaajc j za bram ycia. Bazen tymczasem
nie tylko ukrywa strach, lecz [nadto] udaje jak wesoo, ebym
nie powiedzia szalestwo, zanosi si od miechu wrd bazeskich ruchw i dwicznie zaamujcym si gosem, jak abd
wzywa ndznej pociechy ndzniejszego jeszcze ycia. C dalej?
Ustaa wreszcie caa nawanica, wrcia pogoda. Gdy inni winszowali sobie nawzajem, bazen [j] obrzuca filozofa obelgami
i napastowa. Ach ty poczwaro filozofa zawoa co miesz
przybiera poz mdrca, gdy nie ma w tobie ani cienia mdroci!
Zdaniem bowiem mdrcw ten jest mdry, kto nie podlega adnym wzruszeniom, a wic ani smutkowi, ani bojani. Natomiast
57

Jan 8, 59.

58

ukasz 13, 7.

59

List do Rzymian 9, 3.

60

Dosownie 'przez kornika': flosculus rara insculptus teredine.

61

ducit aha in altum suspirium.

127

twoje bezkrwiste serce smutek wysysa, lk ogarnia! Ode mnie wiec,

ode mnie rozsdnego, ucz si rozsdku, bo, jak widziae, wrd
niebezpieczestw ani na chwil nie opanowaa mnie trwoga". Na
to odpowiedzia mu filozof: Ju dawno twoje bazestwo razem
z tob ulego rozbiciu, ju dawno twoja bezbrzena gupota
pochona ciebie i twj dobytek. Nie mg wic wcale stracony
lka si o straconych, nie mia czego bazen obawia si o ycie
bazna. To filozof powinien by dre o ycie filozofa".
Tym bardziej wic arcybiskup o ycie arcybiskupa62.
[12] MATEUSZ: Winszuj nakadu wymowy! Albowiem nie
umiesz ani mniej odda, ani ze zwrotem poyczki zwleka63.
Jednake nadpa [mi], prosz, odrobin i rozsu lub wyrwij
zarola, ktre krpuj moje cofnicie si i przejcie naprzd
zagradzaj. Oto domagano si tedy od archidiakona pod przysig
zota i innych rzeczy: gdyby pod przymusem j zoy, czy
obowizywaaby go, czy nie? I czy przyrzeczenie wymuszone
katuszami obowizuje, czy nie?
[13] JAN: Ho, ho! Nie mog powstrzyma si od miechu:
utyskujesz pod ciarem, a dobrowolnie chodzisz po cierniach.
Wszelako niedobrym przyrzeczeniom nie dochowuj wiary, w haniebnym lubowaniu zmie postanowienie! Niegodziwa jest obietnica, ktra spenia si w zbrodni64. adne wic przyrzeczenie,
ktremu towarzyszy bd zbrodnia, bd choby tylko zgorszenie, bynajmniej mnie nie wie. Przyrzeczenie za co do pienidzy obowizuje, jeeli nie zajdzie suszna obawa. Nie ma za
susznej obawy tam, gdzie nie trzeba obawia si mierci lub
udrcze ciaa lub tego, co za co takiego uchodzi. W tej sprawie
tak orzeczono: Co si popenia ze strachu, nie jest wane wobec

62

Anegdota opowiedziana przez Jana zabarwiona jest lekk ironi.

rdo literackie nieznane.

63

Czyli: wysiku woonego w te wywody. Oczywista ironia. Zebrane

przez Jana przykady nie wyjaniy Mateuszowi wtpliwoci moralnych.

64

Decretum Gratiani II, C. 15, q. 6, c. 2 i 22, q. 4, c. 5.

128

prawa". Std to [arcybiskup] trewirski i jego prepozyt pojmani

przez zbjcw musieli da [okup] i przysic, e nie bd domaga
si zwrotu, papie rozgrzeszy ich i rozkaza, aby ciGall zbjcw
i odebrali dobra kocielne65. Jest te taki wypadek, w ktrym
nawet pod pozorem susznej obawy nie mona uwolni si od
zobowizania, mianowicie: gdyby kto wiar chrzecijask nawet
i pod przymusem przyj, powinien j zachowa, chocia nikogo
nie naley zmusza do tego, do czego zmusza si go bezowocnie,
chocia Bg gardzi sub z musu, chocia nie jest dobrodziejstwem to, co si komu narzuca wbrew jego woli, i nie jest ofiar to,
co si na kim wymusza66. Czsto jednak wywiadcza si dobrodziejstwa nawet tym, ktrzy ich nie chc67.
[14] MATEUSZ: Nader susznie rozpalia si surowo Bolesawa przeciw witokradczym bawochwalcom i nader susznie do
zemsty przyda zemst. Zaledwie bowiem wygasa owa zaraza,
mcicielka witokradztwa, gdy ani wiary witej nie uszanowali,
ani adnej nie dotrzymali wiernoci ukadom politycznym. Nie
boj si bezwstydni odstpcy unika zbawienia i nie wzdragaj si
obrzyde psy wraca do tego, co wyrzygay. Tote Bolesaw ciga
zewszd wszystk swoj moc zbrojn, siy wszystkich [oddziaw] wiczy i ocenia. Wojska wyruszaj na Pomorze, a jadcy
przodem biskup68 woa, e dzieje si sprawa Boa, a nie ludzka.
65

Digesta 4, 6, 3; 4, 2, l i zblione w treci sowa: 4, 2, 21, 1. Pochodzenie exemplum o

arcybiskupie Trewiru nieznane.

66

Decretum Gratiani, I, D. 45, c. 5 i II, C. 23, q. 6, c. 4 o dochowywaniu wiary

chrzecijaskiej, nawet jeli przyjta zostaa pod przymusem; Digesta 50, 17, 69; nie jest
dobrodziejstwem wiadczenie wbrew woli. lad rozwaa doktrynalnych nad etyk misji i etyk
wojny, szczeglnie aktualnych w drugiej fazie krucjat, gdy pod wpywem niepowodze budzia si krytyka.
67

Por. Seneka, De beneficiis I 10 i Epistulae 81.

68

primipilarius (inna forma primipilaris) wg terminologii rzym-

skiej 'pierwszy setnik legionu' albo 'dowodzcy zaopatrzeniem', w terminologii chrzecijaskiej take 'biskup'. To ostatnie znaczenie sugeruje
tekst. Por. ks. II, przyp. 19; Balzer, I, s. 442 n.

129

Jest bowiem w Kruszwicy koci w. Wita69, na ktrego szczycie

widziano jakiego modzieca niezwykej postaci i urody, [od]
ktrego bi tak niewypowiedziany blask, e, jak mwi, owietla
nie tylko miasto, lecz rwnie przedmiecia. [Modzieniec] ten
spyn z tego [szczytu] ze zot wczni [i] daleko wyprzedzi
oddziay. A wielu widziao t oczywist moc bosk i w milczcym
uwielbieniu zdumiewao si nad tajemnic tak niezwykego zjawiska70, a nie znik machnwszy wczni, ktr nis, jakby
w stron Naka71.
T przeto rkojmi zachcony Bolesaw zamyka miasto waami oblniczymi, okra kusznikami, wstrzsa pociskami z machin, uderza taranami, przypuszcza szturmy; wszelkich prbuje
si, korzysta z kadego pomysu. Widzc grodzianie, e liczba ich
maleje, czuj, e siy ich opuszczaj; nie mogc walczy si,
ratuj si podstpem. Prosz o rozejm, aby si naradzi, i uzyskuj go. Tymczasem zachcaj swoich, aby urzdzali zasadzki,
chwytali nieostronych, mieli w pogotowiu wizy, ktre mogliby
naoy komu zechc. A poniewa po trudach najmilszy jest
spoczynek, wszyscy prawie [ludzie] Bolesawowi zaywali odpoczynku, do ktrego i poniesione trudy zachcay, i co wanie
69

W czasach mistrza Wincentego koci w. Wita by kolegiat.

Wtpliwe, aby to by koci przeznaczony pierwotnie na katedr biskupi, tak jak to sugeruj K. Grski, Topografia wczesnoredniowiecznej Kruszwicy, Studia Wczesnoredniowieczne 2 (1953), s. 37, 41 n.; W.
H e n s e l, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, s. 125.
70

Kronikarz unika okrelenia cudu miraculum i zastpuje je wskaza-

niem na boskie numen i na mysterium. Numen wg filozofii stoickiej

(Cycero) i neoplatoskiej (Makrobiusz, Chartres) wystpuje u Jana
z Salisbury i Alana z Lilie. Balzer, I, s. 500 n., zaliczy jednak t opowie
do przykadw spekulacji mistycznej Kadubka. Por. jednak J. B a n a s z k i e w i c z, Wlcznia i chorgiew. O rycie otwierania bitwy w zwizku
z cudem kampanii nakielskiej Bolesawa Krzywoustego (Kadubek III 14),
Kwartalnik Historyczny 94 (1988), z. 4, s. 324.
71

Gall (III 1) tylko o obleniu Naka, o Kruszwicy nie wspomnia.

Natomiast ju w ks. II, 6 przytoczy analogiczn wizj modzieca na

biaym koniu pod Gnieznem, wysannika w. Wojciecha (1097 r.).

130

nakazywao uczczenie witego Wawrzyca72. I oto z gszcza

ciernistego krzewu znienacka wypadaj szyki [pieszych]. Byli
bowiem przezorni, aeby ttent kopyt lub renie koni nie zdradziy
ich kryjwki i aby w razie utraty wszelkiej nadziei ucieczki walczy
musieli tyle o wasne ocalenie, co i o zwycistwo. Liczne ich
wojsko, od chmary szaraczy liczniejsze, zajmuje ca rwnin,
uderzy jednak si boj, wiedz bowiem, e nader czujne strae
stoj na czatach73. Staj przeto zbit gromad z wycignitymi
zewszd wczniami, jakby w jakim cyrku, do walki gotowi.
Wtedy Bolesaw z najpogodniejszym obliczem i wewntrznym
spokojem [tak rzecze]: Widz, dostojni mowie, e sarny bardzo
s miym upem dla naszych lwit; bo i kt by pomyla, e orom
przykre s koty74, a tygrysom rogacze? Jeli jednak maj jakie siy,
to znane jest wam ich niedostwo. Moc naszego przewodnika
wszystko to stopnieje ku chwale dzisiejszego mczennika, gdy
suszna sprawa i w najbojaliwszych sercach rodzi odwag". To powiedziawszy sam rzuca si do walki z tej, a z tamtej strony wypada
wojewoda Skarbimir75. Odwaga zwiksza aroczno lww, aroczno podsyca odwag. Sarnom za groza trwogi napdza, trwoga
groz ustokrotnia, a jedno wicej ni drugie i tchu i siy pozbawia.
Wojowniczo lww gardzi lizaniem krwi sabej trzody, cieszy si
jedynie stosami trupw. Lechici, rzezi wrogw poniechawszy, poczytuj sobie za hab zgarnianie witokradzkich upw. C wic?
Chobym mwi jzykami wszystkich [ludzi], nie zdoabym wyrazi
sowami rozmiaru tej ogromnej rzezi. Nie inaczej bowiem bdziesz
mg dociec liczby zabitych, ni gdyby zlicza piasek morski lub
gwiazdy niebieskie. W tej sprawie, jeli czasu stanie, porad si
algorystw czyli rachmistrzw, ktrzy s biegli w obliczeniach76.
72

10 VIII. Tak te w Kronice Galla. By to rok 1109.

73

praecautas enim intelligunt excubiis insidias.

74

murilegos, Zbieracze myszy'. Wincenty nazwa tak koty jeszcze trzy razy.

75

Skarbimir, zgodnie z Kronik Galla, III, 1. Zob. wyej, ks. II, rozdz. 26.

76

algoristas consule sive abacistas; Wincenty okazuje si tu

131

Zdarzeniu temu przydaj wiary jeszcze dzi pagrkowate usypiska

powstae z nagromadzenia nie pogrzebanych koci. Oprcz tego do
osad w Polsce77 przewiezionych zostao wiele tysicy [jecw]
sptanych wasnymi rzemieniami. Odtd wic i Nako i wiele innych
miast weszo do tego krlestwa78.
[15] JAN: Tymoteusz, krl Ammonitw, majc walczy przeciw
Machabejczykom, sprawia szyki bojowe, gdy wtem zjawiaj si
[dwaj] modziecy przedziwnej urody i blasku, jeden z prawej, drugi
z lewej strony, a trzej [inni], do tamtych zupenie podobni, rzucaj
ogie do obozu Tymoteusza. Wojsko ujrzawszy ich pierzcha z wielkim dla siebie niebezpieczestwem, gdy z niego dwadziecia tysicy
gwatem pragncych uciec polego79. Za kog wic moesz uwaa
czy to owego przewodnika Bolesawa, czy te tych modziecw
Machabeusza, jeli nie za sugi najwyszej, jeli nie przenajwyszej
Wszechmocy? Tak ma On piecz o swoich, e niekiedy widzialnie
niebieskimi mocami za nich walczy. Pan to sprawia i dzieje si cud
na oczach naszych80.
[16] MATEUSZ: Ja za nie tak bardzo zdumiewam si nad tym,
e sprawiedliwym nieobce jest by pospou ze sprawiedliwymi i e
ludzie anielskiego ywota doznaj nawet widzialnej pomocy aniow; lecz zgoa najbardziej mnie zadziwia, e nawet w wityniach
bawochwalcw zdarzaj si tego rodzaju cuda. Brennus bowiem,
krl Gallw, upic po zwycieniu Macedonii wityni Apollina,
powiedzia: Zasobni bogowie powinni hojnie obdarza ludzi. Nie
potrzebuj bowiem adnych bogactw [ci], ktrzy nawykli wszystkim
je rozdawa". Targn si wic na wityni delfick stojc na
Parnasie. A mia doborowej piechoty siedemdziesit tysicy, gdy
jednym z najwczeniejszych pisarzy, ktry posuy si wyrazem arabskim
algorista; Balzer, II, s. 193.
77

in Polonie colonias; staroytne pojcie osiedla na oznaczenie

pospolitej w redniowieczu villa; Balzer, I, s. 441. Polonia moe tu

oznacza Wielkopolsk.
78

Czyli nastpio przyczenie Pomorza.

79

Druga Ksiga Machabejska 10, 2931.

80

Ksiga Psalmw 98 (97), 2.

132

Delfy nie wicej ni cztery tysice. Nagle wszyscy kapani i sam

wieszczek z insygniami i infuami wybiegaj do pierwszego szeregu
walczcych: woaj, e bg si zjawi i e go widzieli. Gdy baGall go
o pomoc, ujrzeli modzieca nadzwyczajnej urody w towarzystwie
dwch zbrojnych dziewic, ktre szy naprzeciw nich z pobliskich
wity Diany i Minerwy. Wnet kawa gry oderwany trzsieniem
ziemi przywali wojsko Gallw, a najbardziej zwarte szyki bojowe od
[poniesionych] ran si rozproszyy. Zrywa si burza, ktra gradem
i zimnem dobija rannych. Sam wdz Brennus, nie mogc znie blu
od ran, zakoczy ycie przebiwszy si puginaem8!. Ktby wiec si
nie zdumia i nie zadziwi nad czym takim w takich okolicznociach?
[17] JAN: Twojemu zadziwieniu si nie dziwi, poniewa o szataskiej chytroci nie sposb nawet pomyle, a c dopiero mwi
o niej bez zgrozy! Zdumiewa mnie wszak twoje zdumienie82, skoro
wiesz, e ksita ciemnoci i przedzierzgiwali si w aniow
wiatoci, i udawali, e dokonuj dzie wiatoci, aby w zotych
pucharach tym bezpieczniej mc miesza trucizny. Czy wypadli
[nam] z pamici magowie Faraona i Szymon Mag?83 C sdzi
o tych, ktrzy powiedzieli: Przyszlimy, Antoni, pokaza ci nasz
byskawic". Co myle o tym, ktry udajc boski majestat zapyta:
Co chcesz, abym ci da, Antoni?"84. Niezliczone s przykady, ale
my szczeglnie powinnimy si stara, aby nas nie obwiniono, e
albo labirynt Dedala budujemy, albo wznosimy wie olbrzymi85.
A wic tym wawiej podaj obran drog.
81

Justyn, Epitome XXIV 68. Streszczenie z dosownymi przejtkami.

Brennus, wdz Celtw (Galw), pustoszy Macedoni w 280 r. p.n.e.

i rzeczywicie dotar do Delf.
82

Stupere te non stupeo sed mirari te miror; z innym wydwikiem

Bernard z Clairvaux, Listy, 2, l: Non miror si mireris, sed miror si non mireris,
Mign, PL 182, col. 79.
83

Drugi list do Koryntian 11, 14; Dzieje Apostolskie 8, 9; Ksiga Wyjcia

7,1112.
84

Pokusy w. Antoniego Pustelnika. Dwa cytaty z Atanazego, Vita S. An-

tonii, w tum. aciskim Ewagriusza z Antiochii, Mign, PL 73, col. 144,

125170.
85

Chodzi o znany z mitologii labirynt zbudowany na polecenie krla

133

[18] MATEUSZ: Jeszcze nie sklsy sine rany, jeszcze nie

obeschy krople krwi, gdy donosz, e Niemcy z wciekoci86
wtargnli w granice Polski. Na to Bolesaw:
To nam raczej si, raczej odwagi dodaje, ni napawa trwog.
Jeli [nawet] s bojaliwi, kt baby si bojaliwych? Jeli
odwani, martwym by by musia, kogo by odwany nie wzbudzi87. Albowiem dzielno podnieca dzielno, a odwaga wiczy
odwag. Olbrzymiego s wzrostu? C z tego? Stoi niskie sitowie,
a wysokie sosny obala sama ich roso. Tym bardziej bowiem
ci do upadku, im wysze s od innych. Niezliczone jest ich
mnstwo? Na pewno sabi s ci, ktrzy bezpiecznymi czuj si
w tumie, mao bowiem sobie zawierza, kto potrzebuje licznego
towarzystwa. Niechby tak byo, lecz oni elaznej s siy. Tym
lepiej, szorstka bowiem, a nie gadka powinna by oseka do
[sposobienia] dzielnoci. Czy was nie znam? Przecie znam [ten]
krzemie silnej waszej piersi, ktry im czciej mieczem uderzany,
tym wikszy snop iskier sypie. Albowiem c innego mwiyby
z tylu walk przyniesione znaki, c tak liczne wasz rk wyryte
tylu zwycistw tytuy? C sawa tego tak niedawnego tryumfu,
c wreszcie tak chlubne, wiee rany nasze? Nie tyle szlachetnymi bodcami popychaj nas przeciw wrogom, ile [wrcz]
podnosz do lotu na skrzydach gryfich. Nie nazbyt miao
zabiega si drog krwioerczym paszczom lww, a tymczasem
natura wtlutkich gadw i staje si dziksza, gdy si je uderzy,
i czsto mielsza, gdy si je zrani. Atoli powcigliwoci, mowie,
powcigliwoci! Wdzida [tu] raczej, jak widz, potrzeba ni
ostrg. Przede wszystkim nie tyle o rycerskiej dziarskoci w kadym wypadku powinnicie pamita, ile o karnoci"88. Wszyscy
Minosa dla Minotaura oraz o wie Babel z Biblii symbole przesadnej
zawioci i zarozumiaoci w gromadzeniu wiedzy.
86

Dosownie: furoris impetus Lemannici, tj. sia wciekoci niemiec-

kiej. Por. wyej furor Theutonicus, ks. II, rozdz. 28.

87

Gra sw z figur retoryczn zw. paronomazj: si animosi, exanimis

est quem animosus non animet.

88

Por. Balzer, II, s. 135. W tej mowie wojennej mwca sam wiedzie

134

bowiem tak dalece dyszeli bojowym szaem, e ani ran nie

odczuwali otrzymanych w walce, ani najmniejszej z powodu ran
przykroci.
Atoli cesarz Henryk, pomny poniesionej klski, kilkakrotnie
napastowa grd Bytom89. Poniewa przekona si, e jest i zaog dostatecznie zabezpieczony, i dziki [obronnemu] pooeniu
prawie niedostpny, rozpociera wojska wok grodu Gogowa90,
mieszkacw niespodziewanie opasuje waami oblniczymi i zamyka jakby w jakiej toczni; wymusza zakadnikw, wyznacza
dzie poddania. Tymczasem obleni z alem przedstawiaj
Bolesawowi swj ucisk [zapewniajc], e dali zakadnikw nie
tyle w zamiarze poddania si, ile dla uzyskania zwoki. Na to
odpisuje im Bolesaw: Nad trutnia nic gnuniejszego, nic agodniejszego nad owada miododajnego. Oba jednak, ten od ula,
tamten od gniazda, odganiaj osojady. Raczej wic utraci
zakadnikw ni wolno! Wszak poyteczniej jest nie oszczdzi
ycia kilku ludzi ni z powodu maodusznego niedostwa wystawi wielu na niebezpieczestwo"91.
To polecenie dodaje Gogowianom otuchy. Zbieraj siy, jedni
obwarowuj grd, drudzy naprawiaj wyomy. Atoli i obz
cesarza ustawicznymi niepokoj napadami, z jednej strony grodzianie, z drugiej Bolesaw. Albowiem i tych, ktrzy podpatruj
obz, i tych, ktrzy przeszukuj najdalsze zaktki Polski, i tych,
co zewszd sprowadzaj zasadzki na ludzi Bolesawa, co radzi
zajmuj si upiestwem lub gdzie poluj na zaopatrzenie tych
zretoryzowany dialog peen antytez i figur, ktrych efektu nie sposb
odda w tumaczeniu.
89

Bytom n. Odr, grd kasztelaski na granicy wielkopolsko-lskiej.

Jest to opis sawetnej wyprawy cesarza Henryka V z 1109 r. na Polsk,

opowiedzianej do dokadnie wg Kroniki Galla, III 38; K. Maleczyski, Wojna polsko-niemiecka 1109 roku, KatowiceWrocaw 1946,
s. 37 n.
90

circa urbem Glogow; Gogw grd kasztelaski nad Odr,

powyej Bytomia.
91

Wg Kroniki Galla, III 7. Bolesaw rozgniewa si na Gogowian

o to, e wydali zakadnikw cesarzowi.

135

wszystkich bd jako zwizanych jecw wydaj Bolesawowi,

bd [sami] karz mierci. Natomiast cesarz spowija miasto
haaliwym zamieszaniem, okala oskotem cikich miotaczy,
usiuje zasypa chmur strza, obrzuca gradem kamieni, byska
piorunowym ogniem wyrzucanym z machin co oni albo
umiejtnie odpieraj, albo na szkod cesarsk obracaj.
Prawdziwie mne, prawdziwie niezomne to duchy, przedziwnej wytrwaoci mowie! Ani zota blask ich nie mami, ani
potga cesarskiego majestatu nie ugina. Nie przeraa ich sia
natarcia wrogw, nie amie uciliwo bojowania, nawet mio
do dzieci nie zmikcza! Poniewa ojcowie, nie baczc na synw,
stawiaj zacity opr, wic pacholta ich to si je przywizuje
do machin i wystawia na [uderzenia] kamieni i ojcowskie strzay,
to znw straszy w obliczu ojcw wszelkiego rodzaju mkami.
Lecz daremnie! Trwa bowiem postanowienie ojcw, powzite
z niezachwian moc, e lepiej, aby rodzice stracili potomstwo,
ni eby obywateli pozbawiono ojczyzny. I, godziwiej jest dba
o wolno ni o dzieci92.
Kiedy wic spezy na niczym wysiki, podstpy, groby,
[nieprzyjaciel] unosi znaki wojenne [dalej] do przewietnej dzielnicy lskiej93, lecz pod zgoa niepomyln i nieszczliw wrb. Owi bowiem jake dzielni lzanie, ktrzy wszdzie zabysnli
wietnymi tryumfami, jak niegdy odmwili trybutu Aleksandrowi Wielkiemu94, tak samo postpili i z Niemcem. Niechtnie
znoszc, e tak potny wrg zalega ich ziemi, prosz Bolesawa, by nie odkada bitwy, gdy zwoka pociga za sob niebezpieczestwo, i lepiej raz polec, ni cigle y w niepewnoci; niech
dziaa nieustraszenie, to jest, mwi, sposb osignicia niewt92

Znowu gra sw: honestius libertati uam liberis consulitur. Kronika

Galla III 5 o tej cenie wolnoci.

93

in divinam Silentii provinciam; nie wiadomo, czy Wincenty

chcia si tu wyrazi metaforycznie: 'do boskiej dzielnicy ciszy' (pokoju).

Niej, w ks. III, rozdz. 30 autor powie sacra Silentii provincia.
94

A wic razem z Krakowem w czasach bajecznych, por. ks. I, rozdz.

136

pliwego zwycistwa. Krl Bolesaw oznajmia wic cesarzowi:

Gotw bdc do bitwy odkadasz j, a ja jestem wiadkiem
twego tchrzostwa. dasz trybutu? Wymaga go bowiem. Krwawej w dniu jutrzejszym oczekuj daniny. Albowiem jutro z naszej
daniny95 dowiesz si, czego winiene od kogo wymaga".
Skoro tylko wic zawitao, z obu stron wybiegaj naprzd
lekkozbrojni, rnic si zarwno liczb, jak odwag. Naprzeciw
siebie ustawiaj si szyki bojowe. I o ile [siy] Niemcw zwiksza
ich liczebno, o tyle Polakw mielszymi czyni wiksza odwaga.
Tymczasem z tyu wyskakuje pokany zastp lan, ktrzy
zwracaj ku sobie znaczn liczb nieprzyjaci, umylnie udaj
ucieczk i odcigajc tamtych od [innych] oddziaw, zwabiaj
ich coraz dalej, zwracaj si przeciw zwabionym, a gwatownym
uderzeniem oszczepw z ukosa wystajce ich dugie wcznie
rwnoczenie odtrcaj i w nich godz. Gdy ci polegli, inni
spiesz im z pomoc i [te] padaj. I tak jedni po drugich [gin],
a wreszcie niemal wszystkie w tyle stojce wojska zwracaj si
[przeciw nim]. Skutkiem tego nie tyle rodkowe, ile pierwsze
mieszaj si szyki; nie znajc bowiem przyczyny zamieszania
sdz, e swoi uciekaj, a nie cigaj, tote [sami] niemal
w ucieczce si rozpierzchaj. [Jednake] z jednej strony wstyd,
a z drugiej Bolesaw zmusza ich do zatrzymania si. A poniewa
falangi praan id na czele, [one to] padaj przy pierwszym
starciu. Po czym owe olbrzymie legiony niemieckie96 jedne
niszczy Bolesaw, drugie lanie. Inni, obaamuceni, biegajc
midzy szeregami walczcych, niepewni, co maj czyni, gromadnie tu i tam si bkaj. Niektrzy gin od zatrutych strza
Partw97, przez co czoowe kohorty cesarskie zmuszone s
95

de nostro munere. Munus oznacza te 'sub', 'obowizek'.

Tu zachodzi wic sens podwjny: sub wojenn i danin krwi w bitwie.

96

giganteae Lemannorum legiones, tzn. niemieckie. Cesarz

wid ze sob take sprzymierzone oddziay czeskie.

97

Tak Gall nazywa Poowcw. Informacji o strzaach poowieckich

w wojskach Bolesawa w Kronice Galla brak. Nie wspomina o takich

posikach. Moe chodzi tylko o metod walki podpatrzonej u Poowcw.

137

przej do walki pieszej, skoro i konie [ich] padaj nagle od

dziaania trucizny. W ten sposb Pan zosta chwalebnie uwielbiony, albowiem konia i jedca zrzuci w morze98.
Skpe tedy i rozbite ich resztki pozbieraa smutna Lemania",
ycie cesarza za ask, a ucieczk za tryumf poczytujc. Na
dowd tego istnieje jeszcze nazwa [owego] miejsca, zbiega si
tam [bowiem] niezmierna sfora psw, ktre poerajc tyle
trupw wpady w jak szalon dziko, tak e nikt nie mia
tamtdy przej, i dlatego owo miejsce nazywa si Psim Polem100.
[19] JAN: Tak i po klsce Ambrw i Sygambrw101, o ktrej
niedawno wspomniaem, wszystkie, nawet bardzo agodne zwierzta nauczyy si pragn krwi ludzkiej, tak e nie tylko psy
z natury ju dzikie, lecz nawet koty porzuciwszy polne myszy
same rzucay si na ludzi. Wie gosi, e z teje krwi owych
[wojownikw] wyroiy si wielkie jak krety mrwki, ktre
przedostawszy si w gb mieszka nie mniejsze wyrzdziy im
straty ni Aleksander. Wreszcie ledwo maa garstka uratowaa si
dobrodziejstwem pewnego ziela, ktre wskazane zostao we nie
Aleksandrowi przeciw zatrutym strzaom Ambigera. To [ziele]
zaleci im Aleksander przeciw mrwkom102.
[20] MATEUSZ: Potem Bolesaw niezwocznym natarciem
usun z krlestwa ksicia czeskiego wiatopeka, ktrego niegdy przez swoich wygnanego askawie przygarn i jakby matczyn piersi karmi; najpierw ustanowi go ksiciem Oo98

Ksiga Wyjcia 15, 21.

99

Alegoria Niemiec, zgodna z przyjmowan przez Wincentego ich

nazw od francuskiej Alemania; Balzer, II, s. 129.

100

Wg Kroniki Galla, III 15, cesarz podstpi pod miasto Wrocaw,

gdzie jednak nic wicej nie zyska, jak [tylko] trupy na miejsce ywych".
Wincenty nie poda trasy, a za to poda szczegy o rozmiarach klski
najedcw. Utrwali te tradycje, w jego oczach yw jeszcze na miejscu;
Balzer, I, s. 235. Podejm j wszyscy pniejsi kronikarze, a podwrocawska nazwa miejscowa Psie Pole (w redniowiecznych dokumentach
Hundsfeld) utrzyma si do naszych czasw.
101

Por. wyej, ks. III, rozdz. 3.

102

Justyn, Epitome XII 10, gdzie jednak nie ma mowy o mrwkach.

138

muczan, potem ksiciem Praan. Za tak wielkie za dobrodziejstwo [tamten] odwdziczy si w tak pody sposb, e nie
dowierzajc [skutkom] wasnej niegodziwoci rozdmucha [jeszcze] przeciw Bolesawowi nienawi cesarza103. Za sw przewrotno otrzyma jednak rzeteln nagrod: kto bowiem z jego
najbliszych karcc go za ustawiczn przewrotno przebi go
puginaem104.
Na jego miejsce z aski Bolesawa ustanowiony zosta ksiciem
Borzywj, ktrego rwnie zdradzia nienawi swoich, a jeszcze
bardziej zgubia pycha brata105. I dlatego to Bolesaw znowu
wrci do Czech, okrutnego bratobjc106 wypdzi, a godnoci
ksic odznaczy jego modszego brata107. To wzniecio u Niemcw wielk przeciw niemu zawi, skoro przywaszcza sobie
wadz niemal cesarsk, skoro w ssiednich krlestwach wedug
wasnego uznania kogo chcia wadczo strca, i kogo chcia
wspaniale wywysza. I ju prawie wszystkie ssiednie krlestwa
podda pod swoje panowanie. Ju nawet [ludzi] spoza ssiednich
103

Por. wyej, ks. II, rozdz. 24. Osadzony przez Bolesawa Krzywo-

ustego na tronie praskim w 1107 r. w wyniku wsplnej wyprawy

z Kolomanem wgierskim, wspomaga potem Zbigniewa i by sprzymierzecem cesarza.
104

Tak samo Gall, III 16. wiatopek zosta zabity 21 IX 1109 r. Po

jego mierci cesarz Henryk V popar jego brata Ottona, a niebawem

Wadysawa, modszego brata Borzywoja.
105

Ks. Borzywj, ks. czeski (11011107), wygnany wskutek rywali-

zacji ze wiatopekiem morawskim, syn Wratysawa i Swatawy, crki

Kazimierza Odnowiciela, a wic brat cioteczny Bolesawa Krzywoustego.
Zaj na powrt Prag 24 XII 1109 (Kronika Kosmasa III 2832). Por.
Kronika Galla, III 20. Wobec wycofania si Bolesawa z Czech Borzywj
utraci Prag ju w styczniu 1110 r. oraz wolno na siedem lat,
zwyciony przez wojska cesarskie i Wadysawa. Zmar w 1124 r.
106

Nie by to wszak bratobjca", tylko zdrajca, ktry go wyda

cesarzowi, mianowicie jego wasny modszy brat Wadysaw, ks. czeski od

1110 r.
107

Bolesaw Krzywousty popar z kolei najmodszego brata, Sobies-

awa, zwyciajc pod Trutin w padzierniku 1110 r. i uzyskujc

u Wadysawa wydzielenie dzielnicy dla Sobiesawa w 1111 r.; K.
139

Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 7680.

140

krajw zdoa sobie uj to mi askawoci, to zdumiewajc

jak godnoci, tak i ledwo dokd dotaro imi Bolesawa,
[ju] czczono go jak bstwo108.
Nie brako jednak czyich wiele mwicych westchnie [i]
jkw [wrd] tumionego pogadywania, gdy wielu chciao
zrzuci jarzmo podlegoci. Z nich to najbardziej do tego skory
ksi ruski Woodar109, jako e za nic nie mg znie cudzego
powodzenia, schodzi si z pojedynczymi [ludmi], wszystkich
razem podega, wszystkich nawouje, aby pamitali o swoim
wolnym urodzeniu. Poucza, jak hab jest pitno niewoli.
Dodaje, i znoniej niewolnikiem si urodzi anieli si nim
sta110, gdy tamto jest nieask natury, [a] to rozbiciem na
morzu niedostwa, po ktrym pywa si [wprawdzie] nader
atwo, ale nie bez trudnoci [stamtd] wypywa. I o wiele
godniejsza jest krtka droga ku mierci ni nakadanie jej po
wybojach ycia. Niech wic wybieraj, czy sznur przeci maj,
czy [wasne] gardo? W miar jak zajty jest Bolesaw, wypatruj
stosown por zerwania. Wszyscy zgodnie go odstpuj, wszyscy
przeciw niemu spiskuj, wszyscy wi si przysig, by pj
wygasi saw Bolesawa niby oglny poar. Atoli przez podmuchy pomie zwyk wzmaga si, nie gasn.
I rzeczywicie, tak niespoytej siy filar, z tak potnym
oskotem zewszd uderzany, nie da si nawet zachwia, a c
dopiero obali. Jednake [ksi] radzi si senatu111, czy raczej
108

Gra sw: nomen Imi', numen 'bstwo'. Tak jak Makrobiusz,

Commentarii in Somnium Scipionis I 18, 21 (ed. J. Willis, Leipzig 1977,

s. 106): numinis nominisque interpretationem.
109

Woodar Rocisawowicz, ks. przemyski w latach 10921124.

W rkopisach Kroniki imi Woodara ulego znieksztaceniu na Vladarides

wskutek konfuzji z jego synem Wadymirk. Por. niej, przyp. 126 oraz
A. Bielowski, MPH II, s. 351.
110

Minus miserum esse naci sernon quam fleri, Institutiones l, 3, 4;

Balzer, I, s. 478 i 438 o pojciu niewoli, servitus, uksztatowanym tu wg

prawa rzymskiego.
110

W polskich stosunkach oczywicie: rady monarszej, zoonej

z biskupw i wyszych urzdnikw; J. Bardach, Historia pastwa

141

si naley temu zu zapobiec, czy inaczej, jakim przemylnym

podstpem, i od kogo najpierw zacz trzeba. A gdy wszyscy po
cichu dociekaj, co czyni naley, pewien wysokiego rodu wielmoa112 i godnoci ksiciu najbliszy, m szlachetnej wielkodusznoci, tyle silnorki co i gorliwego serca, oto w rozsawiony
Piotr Wostowic113 wza wahania nie zrywa, nie rozcina, lecz go
zbawiennie rozwizuje!
Z dobrym rozeznaniem rzecze powiedzia mdrzec:
Mdro na ulicach woa114. Najatwiej za czowiekowi pozna
drog roztropnoci, gdy czowiek wpierw pozna samego siebie.
Jeeli bowiem dwoje jest w czowieku, mianowicie dusza i ciao, na
c jest dusza? By daa myl mdr. Na c ciao? By byo
rydwanem cnt. Zniszcz jedno lub drugie, zabijesz czowieka115.
Ktokolwiek wiec polega jedynie na siach ciaa, bd na przebiegoci, a nie liczy na siy, takiego poczytuj nie tyle za uomnego, ile
w ogle mam go za nic. Bo nie wystarczy do lotu jedno skrzydo
bez drugiego, ani nie przyda si jedno koo u wozu bez
pozostaego. Dopki pie stoi, nie pora zajmowa si gazkami,
bo tyle to atwe, ile mao poyteczne. Raczej do korzenia naley
przyoy siekier116, od samej gowy buntu zacz trzeba. Gdy
rdo wyschnie, snadniej zamieraj strumyki. W samego tedy,
i prawa Polski, 1.1, Do poowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 125 i o radzie
wojennej, s. 136.
112

princeps; Ju Gall nazywa wielmow polskich principes.

113

Piotr, syn Wosta, komes, palatyn lski( 1153); M. Fried-

berg, Rd abdziw, s. 7 n.; M. Plezia, redniowieczne podania

i legendy o Piotrze Wlacie, Przegld Wspczesny 18 (1939), nr 4, s.
102123; tene, Palatyn Piotr Wostowic, Wrocaw 1947; S. Bieniek, Piotr Wostowic, Wrocaw 1965.
114

Ksiga Przysw 8, l3.

115

Salustiusz, De coniuratione Catilinae, Proemium. W celu uzasad-

nienia potrzeby uycia podstpu Piotr powouje si na jednego z najmdrszych historykw rzymskich z I w. p.n.e. Pogld na stosunek duszy i ciaa
jest echem pogldw epikurejskich, i mier ciaa koczy rwnoczenie
ycie duszy, znanych w XII w. m.in. Adelardowi z Bath i Wilhelmowi
z Conches; Balzer, I, s. 388, dostrzeg tu wpyw Pliniusza.
142

116

Mateusz 3, 10.

143

w samego Woodara przede wszystkim uderzy naley! I aczkolwiek trudno [wykonania] naszego pomysu wyda si nieprzezwycialna, gdy [ju] we drzwiach ryk lww si rozlega wielu
wszak z naszych przekupi on ju podarkami to jednak mona
ywi nadziej na zbawienne wyjcie nawet z najtrudniejszych
[opresji]. Dzielno bowiem znajduje na bezdroach nie tylko
ciek, nie tylko drog ba, krlewski gociniec ciele si
wszdzie przed odwag. Wol wic, eby si nam nie powiodo,
ni ebymy nie mieli dowiadczy dzielnoci117. Bo szczegln
chlub dzielnoci jest dobrowolnie wyj a na spotkanie mierci".
Przeto [Piotr], dobrawszy sobie may, lecz wyborowy zastp
swoich, wkracza na Ru. Udaje zbiega. Mwi, e srogo ksicia
jest dla nie do zniesienia. Skary si na ukrzywdzenie. Zapewnia,
e dla dzielnego ma milsze s udrki wygnania ni domowe
rozkosze. Raduje si Woodar, e uzyska siln pomoc tak
znacznego ma. Raduj si rwnie jego ludzie, i jak gdyby
z boskiego natchnienia przysano im sprzymierzeca w osobie tak
walecznego towarzysza broni. Przepad mwi Bolesaw,
przepadli Lechici!" A poniewa chwa wadcw jest tai spraw118, Piotr nikomu ze swoich przed czasem nie odkrywa
zamiaru; gdy za cigle wypytywali go o przyczyn wygnania,
odpowiedzia: Ani pd bdzie ywotny, ani pomys przydatny,
skoro wyjdzie na jaw przed czasem".
Ptak ni bezpiecznie, ni dobrze na modych wzlatuje skrzydach;
Po c Ikara lot ja naladowa bym mia?119
Rwnoczenie wic i zamiar wyjawia, i do dziea przystpu117

experimenta virtutis.

118

Parafraza przysowia Salomona, Ksiga Przysw 25, 2: Chwa

Bo rzecz tai chwa krlw rzecz bada". W tekcie: gloria

principum est celare verbum. Wadca jest wic dla siebie bezwzgldnym
autorytetem moralnym. Balzer, I, s. 395: Zda si, jakbymy tu syszeli
pniejszego Macchiavella".
119

Dystych pira autora: Non bene non tute teneris avis evolat

alis | Icarium per me cur iteretur iter?

144

je120. Od razu podczas uczty chwyta Woodara, wywleka za wosy,

obala na ziemi, obalonego wie, zwizanego porywa jak orze
koguta, szerzc wielk rze kurczt, ktrych wiele szukao schronienia pod pokrzyw121 zamiast pod matczynymi skrzydami.
Przybranego jednak w strj ksicy [winia] ofiarowuje Bolesawowi jako znakomity dar i powinno. Tak oto odcina gow
buntu, tak z naraeniem wasnego ycia zdobywa bezpieczestwo
ojczyzny, tak zapewnia Bolesawowi spokj w caym krlestwie.
A Bolesaw, powstawszy, w obliczu senatu z wdzicznoci
serdecznie go obj. Ofiarowuje [te] i naprasza si nawet
z najwyszymi dostojestwami, ktrych on nie przyjmuje, raz
dlatego, e wielkodusznoci nie mona zjedna sobie choby
przez co najwikszego, po wtre, aby si nie zdawao, e szuka
nagrody, nie bohaterstwa.
[21] JAN: Widocznie wiedzia [w] rozsdny m, e chocia
w dawaniu i odbieraniu podarkw nie ma kupczenia, to przecie
jest cie kupczenia. Cnoty za nie mona ocenia wedug pokupu.
Gdyby mona byo, nie miaaby kupca. Jak bowiem wiedza, tak
i cnota adn miar nie da si oszacowa122. Dlatego nieatwo
zestawi z jego dzielnoci podobne [przykady]. Przypominam
wszak sobie, i czytaem, e gdy Babiloczycy odpadli od
Dariusza i nie byo nadziei pozyskania ich z powrotem, Zopyros
kaza si ochosta, odci sobie nos, uszy i wargi, wyjawiwszy
[swj] zamiar jedynie Dariuszowi. Udajc zbiega idzie do Babilonii, zmyla skargi na okruciestwo Dariusza; z przykadu domo120

Czyli e dopiero przystpienie do czynu ujawnio zamiar. Wg

Latopisu kijowskiego Woodar Rocisawicz uprowadzony zosta w r.

1122, Polnoje sobranije russkich letopisiej, t. II, Moskwa 31962 (cyt. dalej
PSRL), s. 290. Obszernie i anegdotycznie o tym rwnie Herbord,
Dialogus de Vita S. Ottonis Babenbergensis II 4, MPH s. n. VII/3, s.
6567.
121

Z urticeti i urceti w rkopisach A. Bielowski zrobi umbras

Orci, MPH II, s. 353.

122

Seneka, Epistulae XXVII 8. U Seneki bona mens, czyli 'dobre

usposobienie', u Wincentego virtus. Zob. jego definicj cnoty: habitus

mentis, wyej, ks. II, przyp. 184.

145

wnikw kae im wnioskowa, przed czym wrogowie winni mie

si na bacznoci. Znane byo jego znakomite pochodzenie i dzielno; obieraj go [wic] wodzem. W krtkim czasie stacza wiele
pomylnych bitew, poniewa Persowie dobrowolnie ustpuj.
Wreszcie i cale powierzone sobie wojsko, i miasto wydaje
Dariuszowi123. Jednake w tym podobiestwie bardzo mao jest
podobnych rysw, albowiem u Zopyrosa byo to zamaskowaniem
zdrady, u Piotra paszczykiem przezornoci; tamto wzbronione,
to dozwolone, tamto bowiem zrodzio si ze zego podstpu, to
wzio pocztek z podstpu godziwego124. Gdy bowiem kto
sprawiedliwy podejmie wojn, czy bdzie si bi w polu, czy te
z zasadzki, sprawiedliwo nie dozna adnej ujmy125. Tak wic
w czynie bohaterskim Piotra jest [jakby] tuk i jdro, u Zopyrosa
upina i plewy.
[22] MATEUSZ: Szkoda, e Bolesaw nie zna chytroci
Zopyrosa! Pozna j wprawdzie, lecz za pno; lepiej jednak
pno nauczy si roztropnoci ni nigdy. Syn bowiem tego
Woodara126, dla siebie skpy, dla ojca hojny, wszystkie zasoby
domowe i skarby publiczne obraca na jego wykupienie, pouczajc, e religia ma przewag nad mioci synowsk, a mio nad
bogactwem127.
123

Justyn, Epitome I 10. Stamtd wyraz transfuga, 'zbieg'.

124

Formua dystynkcji scholastycznej: przeciwstawienie rzeczy tylko

z pozoru podobnych (hoc simile permultum: dissimile);Balzer, I, s. 380.

Por. te Digesta 4, 3, l, 3: dolus bonus, dolus malus.
125

Dosowny cytat z Decretum Gratiani II, C. 23, q. 2, c. 2 (ale iustum

zmienione w iustus). Wyrane usprawiedliwianie podstpnego czynu

dobrem ojczyzny; Balzer, I, s. 394. Po usprawiedliwieniu mordu niewiernych (por. wyej, ks. III, rozdz. 7) aprobata sposobw walki.
126

Wadymirko, w naszych kronikarz zwany Laodarides, tu Wladari-

des, ks. przemyski i halicki w latach 11281153. Zi Kolomana I.

127

Praeponderare docens religionem pietati, pietatem divitiis; trafnie

zrozumia ten subtelny aforyzm kronikarz zw. Mierzw ok. 1300 r.

trawestujc: praeponderare credens honestatem divitiis, tj. e uczciwo jest
waniejsza od bogactwa. Wyrazu religio Wincenty uywa rwnie w znaczeniu 'obowizku', bliszym etymologii, tzn. wizi, zobowizania (zob.
wyej, ks. II, rozdz. 7, przyp. 37). Dlatego zdanie to mona rwnie tak
146

Gdy za do gbi skaleczony ojcowsk ran, przez dugi czas

nie mg znale ukojenia przez wywarcie jawnej zemsty na
silniejszym nieprzyjacielu, wymyli podstp. Pewnego mianowicie Panoczyka, znamienitego tak urodzeniem, jak i godnoci, kusi obietnicami, wabi podarunkami, zotem zachca, [pomys] do takiej samej udawanej ucieczki podsuwa. Ten bardzo chytrze zmyla nie tyle prawdziwe, ile prawdopodobne powody swego wygnania; wrd gwnych powodw wymienia ten, e by
zawsze gorcym przyjacielem i wsppracownikiem tej rzeczypospolitej, e knowania swego narodu bd usiowa osabi, bd
wzywa do ich uchylenia. Dodaje, e [jego] wspzawodnicy
wystpili przeciw niemu z oszczerstwem i na skutek ich faszywych i wrogich wiadectw w sprawie zdrady majestatu zapad
na niego wyrok mierci; woli on niezasuone zo odwrci ni
niewinn gow naraa na niesuszn kar. Dodaje, e podda
Panoni pod wadz Polakw128. Bolesaw przeto przyjmuje go
w sawnym miecie Wiliczan129 nie jako zbiega, lecz jako
rodowitego obywatela i ustanawia go grododzierc...
tumaczy: pouczajc, e wity obowizek zaciy nad mioci synowsk, a mio nad bogactwami". Autor zrcznie wymin nasuwajcy si
domys, e Wadymirko wyudza skarby u kleru i kociow na ten okup.
128

Kronikarz przyblia tu do siebie wydarzenia bardziej odlege.

Woodar zmar ju w 1124 r. Wadymirko wystpi przeciw Bolesawowi

dopiero w latach 11331135. Jako sprzymierzeniec Wgrw sprowadzi
na Polsk najazd Poowcw. Autor pomin tu epizod interwencji
(opowiedziany niedokadnie niej w rozdz. 26) Bolesawa Krzywoustego
w 1132 r. na Wgrzech na rzecz Borysa (syna Kolomana I), ktry by
rywalem Beli lepego (syna Almosa), co mu zgotowao klsk nad rzek
Saj. Por. K. Grski, Borys. Ustp z dziejw dwunastego wieku, Lww
1876 (odb. z Przewodnika Naukowo-Literackiego); M. Gumplowicz,
Borys Kolomanowic, Przegld Historyczny2 (1906), s. 519; K. M aleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 156/ 161.
129

Wilica, prastary grd kasztelaski nad Nid, nazwana tu urbs,

'miasto', skadaa si w tym czasie z osady i pooonego w pewnym

oddaleniu grodu wzniesionego na przeomie X i XI w. Odbudowany ok.
1170 r. jako siedziba Kazimierza Sprawiedliwego, odgrywa w czasach
wspczesnych Wincentemu niema rol, a sowa Wincentego gloriosa
147

Wislicensium urbs wskazuj, e ju wtedy owiany by legend. Por.

148

Z oczyma [bynajmniej] nie suchymi, z wielk gorycz w sercu

zdoam wyjka ledwie odrobin, a c dopiero szczegy. Jakem nieszczliwy! Trzod powierza si krwioerczemu tygrysowi,
stra owczarni wilkowi! Oto korzystajc z nieobecnoci ksicia
potajemnie przyzywa Woodarowica, kae spieszy si, by zwoka
nie sprowadzia na niego niebezpieczestwa130. Ogasza wic, e
nieprzyjaciele tu u bram zagraaj. Ksicym rozkazem zarzdza, e kto by ukry si poza miastem, winien bdzie zdrady,
[a] caa [jego] majtno przejdzie na rzecz skarbu. Wszyscy
musz broni bezpieczestwa tak miasta, jak narodu131. Tak wic
zamknit w murach gromad132 pchn w paszcz krwioerczych lww, wyda na pastw najwstrtniejszych rozbjnikw.
W jak nieludzki sposb upajaa si ich krwi bezecna dzicz133
gorzko wspomina. Natychmiast wraca Woodarowic zaostrzywszy raczej ni nasyciwszy swoj wcieko morzem krwi
tylu istot. Owego za sprawc zdrady, syna zatraty, wychowanka
przewrotnoci, najpierw najwspanialszymi zaszczyca darami,
upaja obfitoci ask, przytula w najczulszych uciskach i wynosi
na najwyszy szczyt godnoci. Gdy jednak zdrajca nie przeczuwa
nic zego, aby niespodziewany pocisk mocniej go ugodzi, aby
z wyszego stopnia tym niej spad, w tej samej prawie chwili
i wynosi go, i strca, a strconego olepia, jzyk odcina, otrzebia
mwic: Nieche si nie stanie, by z rodu mii, z potwora zdrady, zgubniejszy nie wylg si
potwr"134.
Odkrycia w Wilicy, praca zbiorowa pod red. W. Antoniewicza i P.
Biegaskiego, Warszawa 1963, s. 37 n. Kron. wpol. wstawi w tym miejscu
(rpzdz. 29) histori Waltera Udaego z Tyca, Wisawa i Helgundy, nie
wiadomo na jakiej podstawie. Czyby z zaginionego oryginau dziea
mistrza Wincentego? Tekst zob. w tumaczeniu polskim K. Abgarowicza,
Kronika wielkopolska, Warszawa 1965, s. 125131.
130

Digesta 39, l, 5, 12.

131

urbis et populi salutem; cay rozkaz uoony wg terminolo-

gii rzymskiej.
132

legiones; tu jednak nie moe by mowy o oddziaach.

133

W tekcie efekty onomatopeiczne. Klsk i rze Wiliczan zapisay

wszystkie roczniki polskie pod dat 9 II 1135: Wislicia cede destruitur.

149

134

Wadymirko obawia si widocznie podobnego postpowania

150

[23] JAN: Wiemy to porczyciel, ogldny wynagrodziciel, gdy

i przyjaciela wol spenia, i przyrzeczenia dotrzyma, i zdradzie
nalenej nagrody da nie zaniedba. Nie godzi si bowiem, eby
zdrajcy z powodu zdrady cieszyli si powaaniem, i byoby bardzo
smutne i bardzo niesprawiedliwe, gdyby uszczliwiaa ich nagroda
za wiaroomstwo. Dlatego te Aleksander skaza na mier tych,
ktrzy zabili Dariusza dla przypodobania si jemu135. Albowiem
krewni jego skrpowali go najpierw zotymi kajdanami. [Potem],
aby spodoba si Aleksandrowi, pozbawili Dariusza ycia ci
[sami ludzie], ktrym Dariusz darowa i krlestwa, i ycie! Atoli
i Antygon wojownikom tego Aleksandra, argyraspidom136, natychmiast odpaci przysug, ktr mu wywiadczyli przez wiaroomstwo. Oto zlekcewaywszy rozkazy swego wodza Eumenesa,
zostali pokonani przez Antygona i utracili nie tylko saw zdobyt
w tylu wojnach oraz ony i dzieci, lecz take nagrody za dug sub
wojskow137. Chcc za odzyska to przynajmniej przez zdrad,
wydaj Antygenowi zwizanego wodza, wymwiwszy sobie zwrot
wszystkiego, co posiadali. Wdz ten, wycignwszy rk na acuchu, rzek: Widzicie, onierze, ozdoby waszego wodza, ktrych
mi nie naoy nikt z wrogw! Wycie mnie ze zwycizcy zwycionym, z wodza jecem uczynili. Niech bogowie, mciciele krzywoprzysistwa, taki wam los zgotuj138, jaki wy zgotowalicie swoim
wodzom, i niech was zniszczy [wasny] wasz or, ktrym zgadzilicie wicej waszych wodzw ni nieprzyjacielskich. Nieszczliwym
Panoczyka na Rusi. Jest to, jak si wydaje, motyw anegdotyczny,
podobnie jak koniec Miecawa, zamczonego przez wasnych sprzymierzecw (zob. wyej, ks. II, rozdz. 14). Autor chce konsekwentnie ukaza,
e najgorszy los czeka zdrajcw.
135

Justyn, Epitome XI 15.

136

argyraspidis zob. wyej, ks. I, przyp. 59.

137

Justyn, Epitome XIV 34. Szczeg, e wiaroomcy zostali

ukarani, doda Wincenty. Antygonos I Jednooki (382301 p.n.e.),

dowdca Aleksandra Wielkiego, po jego mierci satrapa Frygii. Eumenes
z Kardii, rwnie wdz Aleksandra, zgin w 315 r. za spraw Antygona.
138

tales exitus, 'taki los'. Rkopis Eugeniuszowski, na og

najpoprawniejszy, ma tu jednak tales duces, takich wodzw'.

151

wszak nie przystoi gani". I skrpowany zacz posuwa si do

obozu Antygona, ktry odda go pod stra nietknitego. Umowy
wiernie dotrzyma: wszystkim wprawdzie zwrci wszystko, jednakowo potem owych pogromcw wiata przelicytowa pomidzy
swoich, napitnowawszy ich na czole jako zdrajcw. Z tego widzisz,
jak od [ludzi] rozumnych nagrod otrzymywaa zdrada. Jakkolwiek sowa ta lata o zmierzchu midzy krlewskimi ptakami
z odmiennym szelestem139, dzisiaj niektrzy nie tylko jej nie tpi,
lecz z pogwaceniem uczciwoci nagrodami wabi. Skoro za Woodarowic niejako pomci duchy zabitych, poniewa najokrutniejszego zdrajc Polakw mierci pokara, mg poniekd zagodzi
gniew Bolesawa. Wszelka bowiem zawzito, acz nieubagana,
[przecie] agodnieje wobec karzcego odwetu.
[24] MATEUSZ: Do ywego zaiste oburzony [Bolesaw] z powodu wyrzdzonych krzywd, bezzwocznie wymierzy kar Woodarowicowi. Wdziera si na Ru a do samego wroga140, nie chytrze,
nie podstpnie, lecz z prawdziw gromu gwatownoci, od dzika
bardziej zaciekle. Jednake on majc nieczyste sumienie nie jak
nag przemian w sarn si przeksztaca, wpada w ostpy, ukrywa
si midzy dzikimi zwierztani wrd lenych paroww. Nie znalazszy go [ludzie] Bolesawowi z tym wikszym okruciestwem brodz
we krwi, sroej pastwi si nad opuszczon trzod ni lwy, ni
tygrysy modych pozbawione. Nie pobaaj bowiem ani samym
pasterzom, ani podowi; tak dalece szukaj chway nie tyle we krwi
[rozlewie], ile w wyniszczeniu caej trzody. Nie oszczdzaj ani
miast, ani zamkw, ani grodw, ani wsi; nikogo nie chroni wiek lub
sabsza pe; nikogo nie wybawia od kielicha krwi141 ani wysoka
139

lucifuga, 'stronicy od wiata'. Okrelenie, nie znane

Pliniuszowi, odnoszono w krgu francuskim w redniowieczu do sowy;

Balzer, II, s. 35.
140

Wyprawa na Ru w odwet za zniszczenie Wilicy moga odby si ju

przed marcem 1135 r., czyli bezporednio po tej kiesce, gdy od tego czasu
Bolesaw Krzywousty by ju zajty akcj dyplomatyczn w przededniu ukadu
z Bel i ukadu merseburskiego z cesarzem Lotarem z Suplinburga.
141

Aluzja do ukasza 22, 42 (czyli ofiary krwi).

152

godno, ani krew szlachetniejsza. Usilnie baga pyszny zota blask,

daremnie ponawia proby toga bramowana purpur lub kobierzec.
Opal142 idzie na wyprzdki z rubinem, rubin z topazem; topaz
zalewajc si zami woa: C ty, ndzny oniksie, c ty, ndzny
ametycie, skamlasz wrd klejnotw143?" Widzisz, komu i jak
wielkim nie pobaaj!"
Kto mnie nie oszczdza, jake tobie lub tobie przepuci?144
Tak oto jedne mciwy miecz z rozmachem poskramia, [a] inne
pooga spopiela w zgliszcza. Na prno bowiem tamujesz bieg
rwcego strumienia rzucaniem pierza, a gdy miecz si sroy, na
prno bagasz o lito. Tak to Woodarowic i w wierny Panoczyk przez stokrotn zemst ponieli z rk Bolesawa zasuon kar
za przewrotno i wiaroomstwo.
[25] JAN: Niech wic m roztropny wystrzega si dawania
wiary kademu poduszczeniu145. le bowiem jest i kademu wierzy, i nikomu. Lecz to drugie jest bezpieczniejsze, tamto szlachetniejsze146. Bo atwowierno jest rdem nieogldnoci, nieogldno niedbalstwa, niedbalstwo rodzi gnuno, gnuno [za]
w pierwszym stopniu spokrewniona jest z gupot, siostr [wszelkich] zdronoci, matk przestpstw147. Dlatego do sw pewnych
142

W rkopisach calcepasius lub podobnie. A. Bielowski emendowa:

chalcoparius. Nie jest jasne znaczenie tej Wincentemu tylko waciwej

nazwy drogiego kamienia, ale moliwe, e chodzi o opal; Balzer, II, s. 16,
34. Drogim kamieniom przypisywano znaczenie symboliczne, np. cnt,
moe wic kryje si pod t metafor tre bardziej zoona ni przestrach
najbogatszych sfer spoecznych na Rusi. Spord 61 kamieni szlachetnych
opisanych w XI w. przez Marboda z Rennes (Migne, PL 171, col.
17371770) stosunkowo podobne brzmienie maj chalcedonius i chalcofanus. Moe zreszt chalcepasius jest wynikiem cignicia chalcedonis
z chrysoprassus Marboda? Wymieni on m.in. rwnie rubin (carbunculu),
topaz, oniks i ametyst, a na samym kocu jeszcze piercienie i gemmy. Por.
wyej, ks. I, rozdz. 19.
143

Gra sw: gemis inter gemmas. Por. wyej, ks. II, rozdz. 17.

144

Wasny wiersz autora.

145

pierwszy list Jana Apostoa 4, 1.

146

Seneka, Epistulae III 4.

147

Paralelnie do poprzedniego rozdziau, w ktrym Mateusz przyto153

mdrcw, nauczajcych, e nic si nie wie oprcz tego wanie, e nic

si nie wie, doda Teofrast148, i niczemu nie powinno si wierzy
oprcz tego wanie, e si niczemu nie wierzy. Ogldniej, prostujc
to, mwi Eudemiusz149, e nie niczemu, lecz prawie nikomu nie
naley wierzy. Bywa wszak, e nie zawsze niczemu i nie zawsze
nikomu.
[26] MATEUSZ: Ze wszystkich najtrudniej byo zwyciy
Bolesawa, a gdy nie mona go byo pokona orem, raz pokonaa
go sama atwowierno. Oto bowiem Bolesaw przyjmuje pewnego
potomka rodu krlewskiego, wygnanego przez krla Panoczykw,
okazuje mu yczliwo i zamierza nie tylko przywrci ojczynie,
lecz nawet na tronie osadzi150. Panoczycy dowiedziawszy si
o tym podstpnie usidlaj atwowiernego, zwaszcza e [sam] krl
gotowa zdrad. Pierwsi z dostojnikw podejmuj si poselstwa
w imieniu senatu i caej zwierzchnoci151. Po pierwsze, zapewniaj,
e cay kraj z zupenym poddaniem si ciele si do stp Bolesawa,
poniewa tak serdecznie przyj ich gwiazd, jedyn ucieczk Panonii. Po wtre, opuciwszy twarze, z pochylonymi karkami rozwodz
ale zmylone z najwiksz chytroci i na krla zrzucaj win
czy pi drogich kamieni, Jan z kolei wylicza pi przywar. Nie
nadawano takiego znaczenia kamieniom w lapidariuszach, jakie nada im
Wincenty.
148

Teofrast (372287 p.n.e.), ucze i nastpca Arystotelesa w ates-

kim Likejonie, by m.in. autorem poczytnych Charakterw z 30 portretami literackimi, wnikliwie odkrywajcymi typowe wady ludzi. Balzer,
II, s. 203, nie wskaza na moliwo korzystania przez Wincentego z pism
Teofrasta.
149

Eudemos z Rodos (druga poowa IV w. p.n.e.), rwnie ucze

Arystotelesa, komentowa m.in. Fizyk Arystotelesa; Balzer, II, s. 203

oraz I, s. 380. Nie wiadomo, jakie rdo mia autor tu przed sob.
150

por przyp. 128. Chodzi o Borysa Kolomanowica, syna drugiej

ony Kolomana I, Eufemii, crki Wodzimierza II Monomacha, w. ks.

kijowskiego. Koloman nie uzna syna Eufemii i rozwid si z ni w 1113
r. Zwyciskim rywalem Borysa, wspomaganym przez cesarza Lotara
i krla czeskiego Sobiesawa, by Bela II lepy, syn Almosa. Sobiesaw
pustoszy lsk w kilku wyprawach odwetowych.
151

Tj. dostojnikw wgierskich.

154

nieubaganej nienawici152. Po trzecie, prosz o pomoc, by mogli

krla wypdzi, a wygnaca osadzi na tronie. I nie trzeba stara
si o wydatn pomoc, [bo] ich wasne wojska prawie wystarcz do
przeprowadzenia zamiaru. Gorco jednak prosz obie dostojnoci,
tak Bolesawa jak wygnaca, aby ten zebra rj, tamten odpdzi
osojada. Tymi przeto [racjami] nakoniony ksi wkracza do
Panonii rozmylnie z niewielu [tylko ludmi]. Wybiegaj naprzeciw nich tumy Panoczykw, urastaj o kolejne tysice,
wszyscy witaj wygnaca krlewskim imieniem, [po czym] wszyscy stopniowo cofaj si za ostatnie szeregi, Bolesaw w cichoci
domniemywa si rzeczy, wzywa Wszebora, ktry by wojewod,
i zapytuje: Czy podejrzewasz, Wszeborze, co i ja podejrzewam?"
Ten powiada: C miabym podejrzewa?" Widzisz rzecze
e niemal wszyscy, o ktrych spraw tu chodzi, wycofuj si na
tyy?" w na to: Czemu miabym kry, [e widz] to strach, to
podstp, albo jedno i drugie [razem]?" Na to Bolesaw: C wic?
Nie mamy co zwleka. Hab dla mw nie by mami; kto
wyprzedzi w czasie, tego sprawa gr153, kto ciosem cios uprzedzi
ten rokuje zwycistwo". A na to on: A nadto znany nam jest
warunek powodzenia w tej grze; szkod poniesie, kto zaniedba
uderzy pierwszy". A wtedy [odezwa si] pewien m gbokiej
rozwagi:
M baczny i roztropny nie moe by nadto pochopny.
Kady, kto kwapi si zbyt, z trudem dochodzi na szczyt154.
[Tylko] szaleniec wasn bro zwraca przeciw sobie. Lecz warte
jest rozwagi, eby wasnymi paznokciami nie wydoby dobrowolnie krwi stamtd, skd spodziewae si mleka; eby niepewnego
dotd przyjaciela nie uczyni [pewnym] wrogiem. Podczas gdy tak
si ze sob spieraj, z daleka spostrzegaj niezliczone wojsko
152

Na Bel.

153

Owidiusz, Metamorfozy II 143; Codex 8, 17, 2.

154

Wasny aforyzm autora, leonin: Tam subito subitos non competit

esse viros \ Difficiles aditus quisque subit subitus! Autor pozwala si

domyla, e interwencja Bolesawa na Wgrzech nie spotkaa si w Polsce
z przychylnym oddwikiem.

155

z krlem. Panoczycy mwi, e dla nowego krla nadchodz ich

posiki i e wielk czci powinno si uczci majestat krlewski.
C wicej?
Szereg si zderza z szeregiem i wcznia wczni zagraa155.
Z dwu stron na ludzi Bolesawowych naciera nieprzyjaciel,
ten z tyu, tamten od czoa. Daleje, mowie! woa Bolesaw [bo] eby dobrze walczy, sprawia to dobrze walczcy
wrg"156.
Niekiedy jeden rozproszy tysic, a dwch dziesi tysicy157.
I dobywszy miecza, ktry urawiem zw, rzek: Umie nasz
uraw jeszcze obfitsze strumienie krwi z elazem okrytych
barkw wytacza i wypija". Przeto ani mikkie szaty nie chroni
przed deszczem, ani gruba skra nie ochrania piersi, ani kolczug
drut potrjny, ani stal nie chroni hemw, ani sia sprytu [nie
chroni] przed sprytn si, wszystko rozwiewa [Bolesaw] na
ksztat popiou. Ilu tylko jednym ogarnie zamachem rzecz
trudna do uwierzenia nie przecina [ich], lecz przenika tak, e
niektrzy nie wydaliby ci si zranieni, dopki ju to pod wasnym
ciarem, ju to potrceni przez innych nie rozpadli si w dwie
przeciwne strony. Syszaby, jak gowy zabitych, krcc si
w kko, bekotay nie wiadomo co strasznego; wzdragaby si
widzc, jak wiele tuowi z ucitymi gowami biego wpierw
nabranym pdem; widziaby, e wielu powczcych nogami,
okaleczaych, na p rozpatanych wicej bierze sobie do serca
udrk z powodu [wasnych] ran ni [wynik] bitwy. Atoli z nie
mniejsz zacitoci naciera w odwany Wszebor, ktry swoich
zagrzewa tyle bitnoci, tyle ramieniem zbrojnym, ile sowami.
Mniej, woa, towarzysze broni, mniej! ten dzie, ktry
zawita w blaskach chway, cigle janieje saw wyprbowanego
mstwa, pogodniejszy jest w poudnie i nie zna zachodu. Uciskaj
155

Lukan, Bellum civile (Pharsalid) I 7.

156

Owidiusz, Ex Ponto II 3, 53.

157

Ksiga Powtrzonego Prawa 32, 30, ale tam tylko pytanie: Jak

moe jeden odpdza tysice, a dwch odpiera dziesi tysicy?

156

nas? Mstwo wanie w ucinieniu zbiera siy, w ucinieniu je

rozwija, w ucinieniu wyprbowuje. Przygniataj? Pie palmy tym
wyej wyrasta, im bardziej jczy korze wikszym przygnieciony
ciarem. Uderzaj? Tak zwiksza si stao. Przekonano si
bowiem, e od wstrzsu umacniaj si kolumny, a plewy oddzielaj
od ziarna. Depcz? Taka jest natura winogron, e cae nie maj
kwasu, natomiast udeptane w toczni nabieraj cierpkiego smaku.
Jednake dlaczeg uciekamy? Myl si, mowie, nie uciekamy, lecz
nieprzyjaciel [nas] ciga. Dokd, mowie, dokd? Zwyciamy,
towarzysze, nie nas zwyciaj".
Ucieka bowiem kto wyrniajcy si wprawdzie zaszczytami
i pochodzeniem, lecz podego charakteru; w sowie Demostenes,
w czynie Tersytes158. Przez niego, ach! synowie Efraima,
nacigajcy uk i wypuszczajcy strzay, podali ty w dzie bitwy159.
Jego tchrzostwo i jego ucieczka nie tyle udaremniy zwycistwo
zwyciskiemu Bolesawowi, ile saw zwycistwa przymiy jakim
pomrokiem, lub by zgodniej z prawd powiedzie socem
soce owietliy". Chocia bowiem a do tego dnia Panoczycy
czsto syszeli o nadzwyczajnym mstwie Bolesawa, jednak nie
bardzo temu wierzyli. Gdy ko jego, nie wiem, ze zmczenia czy
z powodu rany upad, pieszo walczy i gromi z nie mniejszym
zapaem. Niektrzy z nieprzyjaci umylnie unikali go jakby
uderzenia piorunu. Wreszcie nie jako zwyciony, lecz zwycianiem
strudzony160 ustpuje z pola walki zabiwszy tyle tysicy. Pewien
chop161 ofiarowujc mu swego dzikiego konia rzek: Pomnij na
mnie, panie, gdy przyjdziesz do krlestwa swego"162.
158

Tersytes, Grek, uczestnik wojny trojaskiej, ktry podburza

wojska Agamemnona. Imi to stao si synonimem czowieka bezczelnego.

159

Synowie Efraima, tzn. szczep liczny, ale niewierny, Ksiga Psal-

mw 78(77), 9.
160

Zapoyczenie u Justyna, Epitome II 11.

161

originarius, tzn. spord ludnoci zalenej; Balzer, I, s. 438.

Por. originariae conditionis (I 15) i avo originario (II 14).

162

ukasz 23, 42.

157

Niech wic milczy Panonia! Niech wstydem ponie wspominajc

sw zdrad. A bdc pokonan, niech si nie przechwala zwycistwem i niech si daremnie nie chepi haniebnym tryumfem, ktry,
jak widzi, tylu swoich wojownikw krwi jest zbroczony, tylu
polegych yciem okupiony163. Ndzna bowiem jest pociecha
z oszukiwania: gdy kamiesz, jakoby taniej kupi; albo, gdy
osdzasz jako bezuyteczne co, czemu wczeniej przyznae
wysz cen. Sdz, e lepiej by wielokrotnie oszukanym ni raz
skama.
Onego za przywdc ucieczki Bolesaw obdarza odpowiednimi podarkami. Nie chcia bowiem ani mstwa pozostawia bez
nagrody, ani tchrzostwa puszcza bezkarnie. Daje mu trzy
podarki: kdziel, wrzeciono i skrki zajcze. Kdziel oznacza
niewiast, wrzeciono [z przdz] garza, zajc tchrza. Ten,
gdy to poj, [i] gdy we wasnej kaplicy na rzemieniu od dzwonu
zawis, ndznego ducha bardzo ndznie wyzion164. I tak, pod
kdziel rozumiem szubienic, pod przdz stryk, pod zajcem
sposzonego ducha. Tamtego za chopa za wielce godny czyn
[Bolesaw] wyzwala z poddastwa, wyzwolonego czyni bogatym,
wzbogaconego do wietnego stanu rycerskiego wynosi.
Nie brakowao przeto Bolesawowi ani zapobiegliwoci, ani
dzielnoci, gdyby tylko nie by tak pochopnie popuszcza cugli
atwowiernoci, ktrej do ludzi rozumnych daj niekiedy przystp
dwie odwierne: niewinno i pewno siebie. Albowiem promie
czystego sumienia [sprawia, i czowiek] wcale si o siebie nie
163

Autor zatar fakt, e Bolesaw nie wygra tej bitwy, za to wydoby

wartoci moralne mstwa. Bya to w istocie klska nad rzek Saj w 1132
r. Por. wyej, przyp. 128. Potem, kiedy Bolesaw zaprzesta popierania
Borysa, ten tua si po Europie. Kron. wpol., rozdz. 30, dodaje tu szczeg
o pojmaniu przez Wgrw w niewol tylu rycerzy polskich, e nie
wystarczy na ich wykup skarb monarchii gromadzony od czasw
Bolesawa Chrobrego.
164

in oratoria proprio campanae loramento suspensus; z tekstu

wynikaoby, e w uczestnik bitwy, ktry wszcz odwrt z pola walki,

zosta zmuszony do samobjstwa. Oratorium proprium to may koci,
taki jaki zwykli byli stawia we wasnych dobrach wielmoe.

158

troska, poza sob drugiego nie podejrzewa, [a] szlachetny umys

nawet rzeczy niemoliwe sprowadza do stanu moliwoci. Std to
wkrada si nie obawiajca si niczego, wszystko przyjmujca
atwowierno, poniewa niewinny wierzy kademu sowu, ale
uczciwemu. A nie mwi o tym ksztacie atwowiernoci, ktr
rodzi donos, karmi pochlebstwo, ta bowiem
gowie czowieczej kark koski domalowuje165
i kae olim wyrosn uszom166. Zaraza ta, acz krlewska, acz
z caym utrefiona wdzikiem, jeli kiedy zapukaa do podwoi
naszego ksicia, wnet precz odstpi musiaa, zawstydzona haniebnym odtrceniem.
Na koniec przeto posuchaj o przewietnym Bolesawie:
Drugi to by Aleksander, drugi by Kato i Tuliusz drugi,
Od Alcydy nie mniejszy, lecz bardziej achillesowy167.
Gdy poczu, e [los] da ju od niego miertelnej powinnoci168, poleca spisa dokumenty testamentowe169. Przekazuje
165

Horacy, Ars poetica, w. l (pictor zamiast pingit).

166

Tak jak mitycznemu krlowi Midasowi, ktrego Apollo ukara

olimi uszami za to, e nie uzna za najlepsz jego gry na lirze. Motyw olich
uszu by popularny w redniowieczu zwaszcza w powiedzeniu: Rex illiteratus
asinus coronatus, p ktrym Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. A.
Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 235 n. Do przypowieci o krlu
Midasie Wincenty nawiza ju raz w ks. II, rozdz. 15.
167

Bolesaw Krzywousty zostaje tu przyrwnany do najsawniejszych

bohaterw staroytnych, jak Aleksander Macedoski, wielki zdobywca,

Marek Publiusz Katon (234149 p.n.e.), m stanu i mwca, znany
z prawoci i surowoci ycia, Marek Tuliusz Cyceron (10643 p.n.e.), m
stanu, mwca i pisarz, moralista, Alcyda (Alkida), czyli wnuk Alkajosa,
mityczny heros i mocarz Herakles, wreszcie Achilles, bohater Iliady, ugodzony strza Parysa w jedyny nie uodporniony punkt na ciele. Tu niewtpliwa
aluzja do pity achillesowej", co zdaje si zwalnia kronikarza od opowiadania o niepowodzeniach ostatnich lat rzdw Bolesawa Krzywoustego.
Nalea do nich przede wszystkim niekorzystny dla Polski ukad w Merseburgu z cesarzem Lotarem z Suplinburga (w sierpniu 1135).
168

qui dum fatale munus a se iam exigi sentiret, co mona

tumaczy z rnym odcieniem treci. Przyjmuj sens najbardziej zbliony do

159

kontekstu ostatniego rozdziau, gdzie Bolesaw przedstawiony jest jako

160

w nich w spadku czterem synom i to co osignite zasugami

przodkw170, i nastpstwo w krlestwie, wyznaczajc stae granice czterech dzielnic w ten sposb, e w rku najstarszego miao
pozosta i ksistwo dzielnicy krakowskiej, i wadza zwierzchnia171. A jeliby spotkao go to, co ludzkie, zawsze starszestwo
i wzgld pierwordztwa miay rozstrzyga spr o nastpstwo.
Przypominaj mu pitego syna, to jest Kazimierza, ktry by
jeszcze maym dzieckiem, dlaczego nie pamita o nim, dlaczego
nie zapisa mu adnej czstki testamentowej. A on im na to
odrzek: Owszem, od dawna pamitaem i zapisaem"172. Gdy
oni dziwili si, jaka to moga by cz pita wrd czterech, kto,
nie wiem, artobliwie czy powanie, wtrci: Czy nie widzicie,
e dla czterech tetrarchw zrobiona jest kwadryga [stosowna] dla
onierz w bitwie. Teraz powoany zosta jakby do ostatniej suby rycerskiej,
do miertelnego boju. Bolesaw umar 28 X 1138 r.
169

testamentales mandat conscribi codicillos; codicillos tabliczki

drewniane pocignite woskiem, uywane do pisania dokumentw, potem

termin prawny na oznaczenie zapisu testamentowego. Por. H. Z e i s s berg, Vincentius, s. 103; Balzer, I, s. 450451.
170

avitarum vices virtutum, take w sensie zobowizujcym do

utrzymania tego dorobku. Mg tu autor odtwarza areng dokumentu,

jeeli taki rzeczywicie istnia.
171

Cracoviensis provinciae principatus et auctoritas pncipandi.

Ci czterej synowie to: syn Zbyslawy Wadysaw, * 1105, zwany Wygnacem, ks. krakowski i lski do 1146 r., 1159 lub 1163; synowie Salomei
z Bergu: Bolesaw IV Kdzierzawy 1125, 1173, ks. mazowiecki i kujawski, po 1146 krakowski; Mieszko III Stary 1126/27, 1202, ks. wielkopolski; Henryk Sandomierski *1131 / 32, 1166. Terytoria dzielnic okreli
dopiero kronikarz wielkopolski. Wincenty nie jest tu cisy. Rozpatrzenie
wspczesnych rde obcych i pniejszych polskich pozwala stwierdzi,
e Henryk nie otrzyma jeszcze w 1138 r. dzielnicy, za to ksina wdowa
Salomea otrzymaa ziemi sieradzko-czyck, przewidzian prawdopodobnie na przyszo dla maoletnich Henryka i Kazimierza; G. Labuda, Testament Bolesawa Krzywoustego [w:] Opuscula C. Tymieniecki [...]
dedicata, Pozna 1959, s. 171194, zwaszcza 186 n.
172

Kazimierz Sprawiedliwy urodzi si jednak ju w roku mierci

ojca, tj. 1138. Zosta udzielnym ks. sandomierskim i krakowskim w 1177

161

r., od 1166/67 r. dziery tylko kasztelani wilick; G. Labuda,

Testament, s. 194.

162

tetrarchii?173 Tak oto temu pacholciu zapisuje si w spadku

pite koo u wozu czterokonnego [kwadrygi]". A gdy obwiniano
ojca o sporzdzenie nielitociwego testamentu, rzek: W renicy
oka widz cztery strumienie z tej zy wypywajce i nawzajem na
siebie uderzajce falami; niektre z tych [strumieni] w najgwatowniejszym wylewie nagle wysychaj. Ze zotego dzbana wytryska wonne rdo i koryta tych strumieni napenia a po wierzch
wspaniaymi klejnotami. Niech wic ustan ale na nielitociwy
testament, suszn bowiem jest rzecz, aby dzielnice maoletnich
powierzano opiekunom, nie maoletnim. Teraz jednak musz ju
uda si tam, dokd nikt nie wybiera si bez zbawiennego
wiatyku". Przyjwszy wic zbawienne lekarstwo174, zakoczy
szczliwy dzie ycia najszczliwszy ksi, [a] jeszcze szczliwszy ojciec. Co do niego nie mona by pewnym, czy wiksze
mia powodzenie w pogodnych dniach pokoju, czy wiksz
okrywa si saw wrd wojennych tryumfw.
Po ojcu za nastpuje Wadysaw, i przywilejem pierworodztwa wietny i nastpstwem w krlestwie [wysoko] wyniesiony,
lecz dny zaszczytw z jednego [powodu], a pych uniesiony
z drugiego. Tym smutniejsze byy jego rzdy, im wicej oddawa
si rozkoszy w objciach ony175. Nieatwo bowiem panowa nad
on, skoro raz jej pozwoli si zapanowa. Albowiem zwyciska
jej duma nie poprzestanie na zwycistwie, dopki wszystkich
najoporniejszych karkw nie podda pod swoje rzdy. Nazywa
wic ma pksiciem, nawet pmem, poniewa zadowalajc
si czwart czstk jednego rebi jak niewiasta, znosi [obok
siebie] tylu, i to takich, co s wicej ni ksitami. A poniewa
173

Ju wyej autor nazwa nowo utworzone dzielnice Polski tetrar-

chiami. Tetrarch nazywano w staroytnoci wadc niesuwerennego;

Balzer, I, s. 441.
174

Wiatyk, salutare antidotum.

175

Agnieszki, crki Leopolda z Babenbergw, margrabiego austria-

ckiego, i wdowy po Fryderyku Hohenstaufie, ks. Szwabii. ona Wadysawa II bya wic przyrodni siostr Konrada III; O. Balzer, Genealogia, s. 128131 oraz niej, przyp. 201.

163

ten, co rzdzi, bez trudu przekonuje [podwadnego], bardzo

szybko nakania maonka [do swojego zamysu]. Tak wic
ksi, sam w sobie bardzo ludzki, pod wpywem zawzitoci
ony wyzbywa si ludzkoci. Stumiwszy w sobie uczucie braterskiej mioci usposabia si wrogo i z okrutn zaciekoci przeladuje maoletnich jeszcze braciszkw, a zajwszy ich grody,
postanawia ich wydziedziczy. Ci pokornymi probami staraj si
przejedna wol nieubaganej kobiety i wicej zami ni wymow
usiuj co wskra. Raczej jednak tysickro ugaskasz piekielne
furie Erebu, ni raz jeden przebagasz srogo niewieci176.
[27] JAN: Donosz pewnemu mdrcowi, e urodzi [mu] si
syn. Miy to dar rzecze i dobrodziejstwo natury, lecz ka
strzec, eby innego nie ssa mleka, jak tylko z piersi najdzikszego
potwora". Zapytuj go, czy wilczyc naley wyszuka. Odrzek:
Bynajmniej". Czy moe lwic? Nie". Tygrysic? Przenigdy!"
Smoka?177 W aden sposb". C wic spord wszystkich istot
yjcych jest najdziksze? Odpowiedzia: To, co spord wszystkich jest najagodniejsze" wskazujc przez to na niewiast.
Wszelka bowiem agodno niewiecia jest nad wszelk srogo
bardziej zawzita i nad wszelk zawzito srosza178.
[28] MATEUSZ: O, nieszczsna dolo wojny! Ten, ktrego
czcili jako ojca, jest im nieprzyjacielem; ten, od ktrego opieki
naleao si spodziewa, wydaje bitw179. Jednakowo wanie
176

T inwektyw na Agnieszk podejm i rozwin wszystkie utwory o Piotrze Wostowicu

przeladowanym przez Wadysawa i jego on; M. Plezia, redniowieczne podania, s. 104123;

tene, Palatyn Piotr Wostowic, s. 66 n.
177

holophagus, jak w ks. I, rozdz. 5.

178

W tym miejscu Kron. wpol. (rozdz. 31) dodaje: iuxta versus ,,Femina raro bona sed que

bona digna corona". Por. Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii Aevi. Lateinische
Sprichworter und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung, wyd. H. Walther, t. II,
Gttingen 19631965, nr 9192, s. 81 z rozleg dokumentacj. Przysowie to mogo znajdowa
si w rkopisie Kroniki Wincentego, z ktrego korzysta autor wielkopolski. Brak go w innych
kronikach.
179

Pierwszy zatarg wojenny Wadysawa z brami rozegra si ju

w 1142 r., kiedy Wadysaw otrzyma posiki od Wsiewooda Olegowicza,

164

rana daa pocztek leczeniu rany. Albowiem z powodu nieznonego jarzma tej niewiasty [i] z powodu nieubaganej nienawici,
arcybiskup Jakub180 z przedniejszymi panami przeszed na stron
modych ksit181, ktrzy pod wojewod niedawno wspomnianym Wszeborem182 nieraz walczyli pomylnie przeciw Wadysawowi. Modzi ufni w ich pomoc nie ton ju we zach, lecz
mielej za or si bior. Konieczno bowiem wszelkich sztuk
wszdzie jest mistrzyni [i] zawsze nauczycielk nieumiejtnych.
Ot Wadysaw, niezbyt ufajc swoim zastpom, zacign
cudzoziemskie, ktre tamci ma garstk pobili tak, e jak wie
niesie, rzeka Pilica, nad ktr stoczono walk, wezbraa od ich
krwi183. Znowu wic [gromadzi] liczniejsze, a nawet niezliczone
wojska cudzoziemcw: jedne przyciga do siebie probami, drugie
pozyskuje zapat, niektre zmusza wadczym rozkazem, [a]
wszystkim nakazuje godzi na zgub braci. C ma pocz
jagnitko zewszd osaczone zasadzkami zajadych wilkw? Jak tu
ks. kijowskiego, do Czerska na Mazowszu. To przymierze wzmocnione
zostao maestwem syna Wadysawa Bolesawa Wysokiego ze Zwinisaw, crk Wsiewooda (l 142 r.), o czym wiemy z Latopisu ipatiewskiego,
PSRL, t. II, s. 19; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa polskiego
w latach 11381146, Kwartalnik Historyczny 66 (1959), z. 4, s. 1155 n.
180

Jakub I, ktremu tradycja przydaa przydomek ze nina",

arcybiskup gnienieski w latach 11241148; W. Semkowicz, Rd

Palukw, RAUhf 49 (1907), s. 187 n., 204 n.; A. Gsiorowski, Jakub
ze nina, SSS II, s. 310.
181

Autor zwie ich pupilli, jak gdyby byli jeszcze dziemi. Pupillus

znaczy take 'sierota'. Bolesaw i Mieszko mieli wtedy okoo dwudziestu

lat. Por. wyej, przyp. 171.
182

Por. wyej, ks. III, rozdz. 26. W dokumencie z 1139 r. Wszebor

okrelony zosta jako krewny wzgldnie powinowaty (cognatus) Piotra

Wostowica; KDS1 I, nr 67, s. 158. Wszebor, wg nowszych bada nie
abdzic, by ojcem palatyna kujawskiego Piotra Starego; W. Posadzwna, W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, Roczniki Historyczne 13 (1937), z. l, s. 25 n.; M. Friedberg, Rd
abdziw, s. 29 n., 93; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 1165,
przyp. 83; J. Bieniak, Studia nad dziejami ziemi chemiskiej w okresie
piastowskim, Rocznik Grudzidzki 56 (1970), s. 31 n.
165

183

Wg Laiopisu

ipatiewskiego Wadysaw II otrzyma od Wsiewooda

166

bowiem doradza ucieczk? Jakie dobrodziejstwo rady? Jaki

wreszcie ratunek z dobrodziejstwa tam, gdzie zewszd tyle zdumiewajcej zaciekoci? I zburzywszy ju prawie wszystkie ich
grody lub osadziwszy w nich zaogi, jak gdyby spemiry si jego
yczenia, wok grodu Poznania, ktry zosta jako jedyna ich
obrona, zgromadzi tak swoje, jak i obce posiki184. Ju rozwin
dokoa ca pomysowo, ca potg sztuki oblniczej, tym
bezpieczniejszy, im wiksze mia wojsko. Tymczasem modzi
umylnie ukryli si z ma wprawdzie, lecz zaprawion w boju
garstk, potajemnie naradzajc si nad ruszeniem grodowi na
odsiecz. Wrd nich Mieszko, jako pochopniejszy i w mowie
popdliwszy, rzek: Lepiej, mowie, lepiej czynem ni sowami
zaradzi uciskowi. Albowiem dla topora bezpieczna jest i droga
na bezdrou, i publiczny gociniec w gstwinie. Czy sierpom nie
cieli si rwna droga na sitowisku? I nie powstrzyma si
Olegowicza posiki ju w 1142 r. (przyp. 179). Olegowicze wsparli go po
raz drugi w 1145 r. W tyme rdle wiadomo, e Wadysaw w 1145 r.
odebra braciom cztery grody bez bitwy, PSRL, t. II, s. 21. Bitwa jednak rozegraa si zgodnie z przekazem mistrza Wincentego. Nie sposb zlokalizowa dokadniej miejsca walki nad Pilic". Nie bya na pewno zwyciska
dla juniorw; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 11571159.
184

circa Poznaniensium urbem; urbs jako grd stoeczny.

Kronikarz poczy wydarzenia lat 11451146. Oblenie Poznania

nastpio albo tu przed 31 marca 1146, albo pniejsz wiosn tego
roku. Roczniki z Poelde i Magdeburga donosz bowiem, e Wadysaw
zabiega o pomoc Konrada III na zjedzie w Kainie 31 marca nie jest
tylko jasne, czy czyni to liczc jeszcze na zwycistwo, czy te po klsce
i ekskomunice arcybiskupiej, ktre go spotkay pod Poznaniem; MGH SS
XVI, s. 81 i 187. Co do posikw obcych (tibianeorum copias) por. ks. II,
rozdz. 22 i ks. IV, rozdz. 14. Tym razem mg mie pod swoimi rozkazami
tylko lune oddziay ruskie, gdy zmar wanie Wsiewood Olegowicz
i koo tronu ks. kijowskiego rozgorzay walki. Moe zacign nadto
oddziay jawiskie, nie ufajce miejscowym. Wszyscy bowiem moni
przeszli na stron juniorw po zatargu z Piotrem Wostowicem, palatynem wrocawskim, ktrego Wadysaw II kaza olepi w grudniu 1145 r.,
o czym szeroko rda lskie i lakonicznie Kron. wpol. Wincenty pomin
ten wany epizod. Por. S. Smka, Mieszko Stary i jego wiek, 2 wyd.,
167

Warszawa 1951, s. 448469 oraz G. Labuda, Zabiegi o jedno

168

rozmachanego miecza [od cicia]185. A kt lkaby si sfory

niewojowniczych chrzszczy albo jurnej szaraczy? Chciejmy,
prosz, dowiadczy tak aski losu, jak i siy dzielnoci". Po tych
sowach id z wolna naprzd na nieprzyjaciela, podkradaj si
ostronie, z dala od obozu pochwytuj strae wrogw, wi [je],
wymuszaj [na nich] wydanie tajemnic obozowych. Poznaj, e
przeciwnik nic nie podejrzewa i wrd uczty gnunieje w swawolnej beztrosce. Atoli i mieszkacy, podnisszy tarcze wysoko
ponad mury186, wyranie dawali do poznania, e pora jest
dogodna. Jeszcze wic pokarm by w ich ustach, a gniew Boy
spad na nich"187. Rzucaj si na ucztujcych, powalaj niebacznych, zabijaj oszoomionych. Przez otwarte bramy wypadaj
grodzianie188, wybiega z grodu zaoga: ze wszystkich stron
rozpraszaj gromady nieprzyjaci, spychaj powolnych, wypatruj uciekajcych i wszdzie szalej jak lwy wrd trzody kz.
Zreszt tych, ktrzy usiowali ratowa si ucieczk, o wiele
srosza spotkaa klska. Albowiem kogo przypadkiem oszczdzia srogo miecza, nie oszczdzi go nawa wezbranych fal; i nie
mniejsz liczb pochony wezbrane fale rzeki, ni zgadzi
piorunowy miecz, tak dalece, e wedug podania wielka liczba
pastwa, s. 11591164; M. Plezia, redniowieczne podania, s. 4 n.
i tene, we wstpie do edycji Chronica Petri, MPH s. n. III, s. XXIV n.;
B. Mikiewicz, Walki wewntrzne w Polsce w latach 11421146 [w:]
EuropaSowiaszczyznaPolska. Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, Pozna 1970, s. 365374.
185

Nieprzetumaczalna gra sw: nec strictus erit ensi cursus in

districto.
186

e muris, chocia w XII w. grd poznaski by jeszcze

otoczony waem i palisad. Kron. wpol. w rozdz. 32 uzupenia ten

retoryczny opis wiarogodn lokaln informacj o przebiegu oblenia
Poznania i o wyklciu Wadysawa II przez arcybiskupa Jakuba. Szczeg
o podnoszeniu tarcz mgby wskazywa, e Wincenty zna to rdo
poznaskie, ale swoim zwyczajem opuci konkrety, wprowadzajc refleksje dydaktyczne.
187

Ksiga Psalmw 78 (77), 3031.

188

W tekcie:

urbani, 'mieszczanie', co byoby w tumaczeniu nieco anachroniczne.

169

pazw w tej rzece udusia si od krwi trupw. W tej bitwie

powiodo si Wadysawowi podobnie jak kupcowi-rozbitkowi,
ktry ledwo nagi wypyn po rozbiciu okrtu. Osadziwszy
jednak w grodach bardzo silne zaogi, udaje si do przewietnego
cesarza189, ktrego siostra bya jego on, i pokornie baga go
o pomoc, a nie mogc wyebra tej aski, usiuje go przekupi.
Tymczasem Bolesaw i Mieszko, ju nie jako maoletni, lecz jako
najdzielniejsi z ksit, ciskaj Krakw potnym obleniem
i ow tygrysic, ktra bronia zamku, zmuszaj do poddania si.
Ona, wyparta wreszcie z grodu i wyzuta z mienia, musiaa pj
za mem i wraz z nim zmarniaa wrd utrapie wygnania190.
[29] JAN: Istnieje pewien rodzaj ptakw, ktre niektrzy
nazywaj obocznicami191, inni za samotkami192. A natura ich
jest taka, e unikaj towarzystwa wszystkich ptakw, nawet
wasnego gatunku, z wyjtkiem pory parzenia si. Ile za kada
189

imperatoriam adit serenitatem; chyba ironia. Konrad III by

tylko krlem, koronacji na cesarza, ktra bya celem jego wyprawy do

Rzymu, nie doczeka. Zob. te wyej, przyp. 184. Wiadomo, e
Wadysaw zdoa osadzi zaogi w grodach, wskazywaaby, e zdoa
zawrze z brami po klsce poznaskiej jak ugod, zanim uda si do
Niemiec (wg niektrych po raz drugi). Dopiero ten fakt przesdzi, e
juniorzy przystpili do ostatecznej walki w obawie przed interwencj
niemieck. Ta nastpia rzeczywicie ju w sierpniu 1146 r., o czym
Roczniki magdeburskie, MGH SS XVI, s. 187.
190

Zdobycie Krakowa powiodo si juniorom tej samej wiosny 1146

r. Agnieszka zmara w Niemczech 24 stycznia po 1157 r., a Wadysaw 30

maja lub 2 czerwca 1159 lub 1163 w Altenburgu w Saksonii; Annales
Palidenses, MGH SS XVI, s. 82. Przedtem bra udzia w wyprawie
krzyowej, co zanotoway wszystkie polskie roczniki, a pomin Wincenty; M. M e n d y s, Udzia Wadysawa II w krucjacie z 1147 roku, Rocznik
Zakadu im. Ossoliskich 12 (19271928), s. 403 n.
191

Neologizm kronikarza: uranidae, wg Balzera za porednictwem

francuskim (II, s. 30, 177, 187, 192); oznacza sklepienie nieba lub
przestrze podniebn.
192

Inny neologizm: sepona od seponere, 'odkada na bok', 'odosab-

nia'. Rodzaj ptakw nieznany albo zgoa fantastyczny. Physiologus

przyznawa samotnicze obyczaje synogarlicom, ale w innych okoliczno170

ciach. Por. Balzer, l. c., jak w przyp. 191.

171

[para] ma wychowa pisklt, tyle gniazd oddzielnych buduje na

szczytach cedrw i w kadym znosi jedno jajo: std zwie si
sepona", to jest: osobno znoszca". Do wysiadywania zmusza
inne ptaki, tak jak kukuka pieg. Nastpnie pisklta rwnoczenie wylgaj si i wylatuj; co wicej, z zadziwiajc szybkoci.
lotem wzbiwszy si ponad szczyty gr i drzew, i wydostawszy si
poza wysokie chmury, dziki gbokiemu ustanowieniu natury
usypiaj tu pod czystym eterem193, poniewa gardz spoczynkiem na ziemi; std nazywaj si uranidami, to jest niebieskimi,
albowiem [niebo] po grecku , caelum po acinie. Czsto,
gdy wiatr przeszkadza, nie mog sfrun na d i wtedy, tak jak
yski, gin w powietrzu z godu194. Tak i jego przemienia
w samotka wasna samotka [to jest ona]195; gdy [bowiem]
usiowa zagarn cudze cedry, znikn w przestworzach niebieskich. Porwany wirem, dny wadzy nie potrafi opamita si
i tak zgin z godu, to jest z dzy cudzej wasnoci. Zazwyczaj
bowiem brak wasnych dbr rodzi podanie cudzych. Std
niektrzy, gonic za ubocznymi zyskami, zatracili nie tylko swoje
mienie, lecz take siebie samych! za przykadem owego
zamorskiego spa, ktry, chcc zowi w toni cie zdobyczy,
wod zmoczony, zdobycz i ycie razem postrada196. Dlatego to
193

Eter, wg Arystotelesa pity ywio wypeniajcy stref okooziem-

sk ponad czterema strefami: ziemi, wody, powietrza i ognia (w systemie

platoskim i neoplatoskim strefa eteru rozciga si midzy powietrzem
a ogniem). Autor zdaje si nawizywa do arystotelesowskiej teorii ruchu:
kady przedmiot zda ku swojej przestrzeni naturalnej, kamie spada na
ziemi, ogie wzbija si ku grze. W strefie eteru moliwy jest tylko
doskonay i wieczny ruch okrny cia niebieskich, dlatego ptak, ktry
wzbi si tak wysoko, nie moe powrci na ziemi. Por. R. T a t o n, La
science antique et medievale, Paris 1966, s. 267269.
194

Balzer, II, s. 30, 236.

195

Sic sua istum sepona (id est uxor) transfiguravit in seponem, tzn.

w samotka, samotnika. Moe aluzja do polskiego spa? Wspomniane tu

dla porwnania yski (fulicae) wystpuj w dziele Physiologus jako mdre
ptaki przebywajce stale w jednym miejscu, ktrym nie grozi zmiana
pogldw.
196

Mora tej bajki: nie naley porzuca pewnej zdobyczy dla niepew172

nakazywano synom Izraela, e gdyby kiedy obierali sobie krla,

nie powinien nim by cudzoziemiec, lecz rodak, ktry by nie
mnoy ciarw wojskowych, ktry by nie zmienia granic
wasnego lub cudzego kraju. Bliski bowiem jest przekroczenia
praw, kto zmienia granice krajw. O wiele wic lepiej chcie
zarzdza swoim wasnym mieniem ni czyha na cudze.
[30] MATEUSZ: wito tego zalecenia niemal zabobonnie
czci Bolesaw, brat i nastpca Wadysawa. Chocia bowiem
zwyczajem synw Adama jest pogo za zyskiem, on jednak
rozwaniej sobie postanowi raczej usuwa powody do obudzenia
si chciwoci ni czyha na sposobno popisania si okazaoci.
Przeto pierwociny swego panowania uwici w stosunku do braci
wicej ni bratersk mioci, oddajc nie tylko to, czego wymaga wzgld na nastpstwo, lecz z wit askawoci obdarzajc
ich, to znaczy Mieszka i Henryka, take tymi dzielnicami, ktre
im si nie naleay197. Albowiem Kazimierza, ktry by modzieniaszkiem, czas jaki wychowywa w swoim domu jak syna, nie
jakoby zupenie aowa mu aski wspuczestnictwa, lecz aby
delikatnej winnej latoroli, pozbawionej podpierajcego palika,
nie naraa na podmuchy lekkomylnoci198. aden nierozumny
niedorostek nie powinien zosta pozostawiony sam sobie, gdy
nej wyrazi w kocu XII w. Walter z Anglii; H. R. Jauss,
Untersuchungen ur mittelalterlichen Tierdichtung, Tubingen 1959 (Beihefte zu der Zeitschrift fur romanische Philologie, 100 Heft), s. 39 n.
197

Co do Mieszka zapewne aluzja do przeprowadzonego w 1145

r. rozgraniczenia pomidzy dzielnic Mieszka a Kujawami, ktre wraz

z Mazowszem weszy do dzielnicy Bolesawa Kdzierzawego. Stao si to
konieczne po mierci w 1144 r. ksinej Salomei matki, ktrej opraw
wdowi stanowia ziemia czycko-sieradzka (por. niej, przyp. 198)
z enklaw na Kujawach.
198

W 1146 r. Kazimierz Sprawiedliwy mia osiem lat. Kronikarz nie

wspomina nic o mierci jego matki (por. przyp. 197). Do tego czasu
Henryk i Kazimierz pozostawali na dworze matki w czycy. Po jej
mierci zagarn j senior, Bolesaw Kdzierzawy, a Henrykowi wydzieli
Sandomierszczyzn; G. Labuda, Testament, s. 183 n. Wincentego mniej
jednak interesoway losy Henryka ni Kazimierza.

173

czym dla ognia jest oliwa, tym dla modzieca swoboda. Std
kto powiedzia: Natura z bisioru utkaa niemowlctwu powijaki, zote dla modoci wizy sporzdzia roztropno".
Atoli nie zapominajcy o sobie Wadysaw, nie majc dostatecznej siy do pomsty, jakowym sposobem pozyskuje dla
siebie krla Praan199 i z jego pomoc podega nienawi
Rudego Smoka do Bolesawa200, powoujc si u szczytu majestatu cesarza na powinowactwo z nim201, ktre powinno go
bardzo zobowizywa, oraz na pokrewiestwo z on i dziemi;
tym bardziej e jest on bezpieczn ucieczk, portem rozbitkw,
pociech w opuszczeniu, jedynym lekarstwem w rozpaczy, jednym sowem ratunkiem w caym nieszczciu. Przeto cesarz, nie
tyle przekonany, co poruszony natarczywymi jego probami,
naprzykrza si Bolesawowi czstymi poselstwami, aby brata nie
tyle krlestwu przywrci, ile wsplnocie ojcowizny202. Im
uporczywiej Bolesaw opiera si napomnieniom, tym silniej
zawzito cesarza wzgldem siebie jtrzy. Ani bowiem nie ujdzie
bezkarnie wierzganie przeciw ocieniowi203, ani nie pynie si
bezpiecznie pod bystry prd strumienia. A wic [cesarz] sprzysiga ca potg cesarstwa na jednego ma: sia wszystkich przeciw
Bolesawowi, sia Bolesawa przeciw wszystkim! Daj mu do
wyboru jedno z dwojga: albo ustpi z krlestwa, albo przyjmie
waln bitw. Atoli przemylny m, odkadajc z dnia na dzie
jedno i drugie, walczy bez wojny, zwycia bez bitwy. Odcina
bowiem i wstrzymuje wszdzie wszystkie dostawy ywnoci. Gdy
199

Domys o tyle prawdopodobny, e on wczesnego ks. czeskiego

Wadysawa II (11401174) bya Gertruda, modsza siostra Agnieszki.

Por. wyej, przyp. 175.
200

Przezwisko odniesione do Fryderyka I Barbarossy, krla niemiec-

kiego od 1152 r., cesarza od 1155 r.

201

Tu zwrot imperatoria maiestas wyjty z Institutiones, Prolog;

Balzer, I, s. 440, 479. Matka Agnieszki Wadysawowej bya wdow po

ojcu Fryderyka I Barbarossy, ksiciu Szwabii, Fryderyku (II).
202

non regno sed patrimonii consortio precyzyjne okrelenie

zasady wsprzdw dzielnicowych.

203

Dzieje Apotolskie 9, 5 ( ma tylko Wulgata).

174

wic z tego powodu nagle zabrako ywnoci, owa sia niezwycionych legionw, owe najsawniejsze falangi zmarniay
z godu i zarazy204.
Kiedy wreszcie po upywie dugiego czasu wygnaniec zakoczy ycie205, cesarz nalega nie grobami, lecz probami, nie
orem napiera, lecz uprzejmie [prosi], aby jak wobec wystpnego brata by surowy, tak nie okaza si niegodziwy wzgldem
jego potomstwa, [lecz] aby zlitowa si przynajmniej nad jego
sierotami. Niedobrze bowiem, aby dzisa synw drtwiay dlatego, e ojciec [jad] cierpkie winogrona. Poniewa za natura
nakazuje miowa, a mio jest mleczn siostr askawoci,
Bolesaw, ktrego cesarz nie mg pokona, uwaa za suszne
usucha nakazu natury i odwouje bratankw z wygnania
z bezinteresown serdecznoci206. Starszy z nich nazywa si
Bolesaw, modszy Mieszko Pltonogi, najmodszy Konrad207.
I nadaje im czcigodn dzielnic lsk208 zarwno w dowd
askawoci, jak i na pociech sieroctwa. Trzeciego bowiem, to jest
Konrada, skierowao do jakiego klasztoru, nie wiadomo, wasne
204

Wyprawa na Polsk bya w sierpniu 1157 r. Poprzedzio j

poselstwo polskie do Niemiec z odmow przywrcenia Wadysawowi

dzielnicy i wadzy pryncypackiej. Autor znw zaciera peny i rzeczywisty
przebieg wydarze; Balzer, I, s. 245. Bolesaw Kdzierzawy istotnie nie
przyj walnej bitwy, ale za to w Krzyszkowie na pn. zach. od Poznania
zoy cesarzowi hod lenny; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, t. I, Krakw 1926, s. 152 n.
205

Por. wyej, przyp. 190.

206

Sentencja z Proroctwa Jeremiasza 31, 29. Stao si to w 1163 r.; R.

Grdecki, Dzieje polityczne lska, Historia lska, t. I, Krakw

1933, s. 175.
207

Bolesaw Wysoki (1127, 1201) zatrzyma na lsku zwierzch-

no nad modszym Mieszkiem, zwanym Pltonogim, Loripes ( 1131,

1211). Podzia lska na dzielnice Bolesawa i Mieszka nastpi dopiero
w 1173 r., po powtrzonej wyprawie Barbarossy. Konrad ( ok. 1139,
tjako biskup Bambergu 1202) dziery przejciowo dzielnic gogowsk;
R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 162; tene, Dzieje
polityczne lska, s. 175 n.
208

sacra Silentii provincia; por. wyej, przyp. 93.

175

powoanie, czy ojcowska pobono209. Poniewa jednak z tego

nadania [Bolesaw] wyczy niektre grody dla wikszego zabezpieczenia [swego panowania], stao si to powodem wielu nieszcz i zarzewiem niepokojw. Ledwo bowiem Wadysawowice
weszli w progi [dzielnicy], orzekli, e wspomniana dzielnica nie
przypada im tytuem nadania ani dobrodziejstwa, lecz jako
prawowitym dziedzicom, w prawowitym nastpstwie. A nawet na
podobiestwo tych, ktrzy wrcili w progi domu rodzinnego,
daj przywrcenia swych uprawnie z tytuu prawa o powracajcych z niewoli210. Oddalono ich danie, zarzucajc im,
e zrzekli si [swych praw]: Zrzeklicie si mwi ksi
waszego prawa w tym wzgldzie, poniewa jest to prawo
niewtpliwe, e kademu wolno zrzec si tego, co mu przyznano"211. [A] oni nie daj uzasadnienia zarzutu, lecz replikuj: Przyznajemy, emy si zrzekli, ale [jako] obrabowani,
ale [jako] zmuszeni, i dlatego przysuguje nam prawo zwrotu
mienia". Dopki to jest w zawieszeniu, nie chc y w niepewnoci, lecz daj odszkodowania wedug prawa [przysugujcego]
obrabowanym212, aby wbrew woli nie byli zmuszeni czyni tego,
czego nie dopuszcza prawo213.
W tym czasie, gdy ksi zaprztnity by pilniejszymi sprawami, oni zajmuj grody, umiejtnie je obwarowuj, wzmacniaj
zaogami. Dobry ksi zrazu obojtnie to znosi twierdzc, e to
nie umniejsza ani godnoci, ani korzyci rzeczypospolitej, jeli si
odda cudz wasno. Albowiem sia listowia mwi jest
chlub pnia, a sia pnia chlub listowia". Jednake nie brak
209

Decretum Gratiani II, C. 20, q. 3, c. 3: monachum aut paterna

devotio aut propria professio facit.

210

Tu pojcia prawne: subliminium i postliminium, Digesta 49, 15, 5,

l oraz Codex 8, 50/51, 9. Por. Balzer, I, s. 480.

211

Codex l, 3, 50/51, Prolog; Balzer, I, s. 480.

212

Zgodnie z prawem kanonicznym; Decretum Gratiani II, C. 2, q. 2,

c. 1. Balzer, I, s. 420, daje obszerne objanienie tych okolicznoci

prawnych.
213

Tzn. upomnie si si o swoje prawa dziedziczne; Codex 3, 7, 1;

Balzer, I, s. 480.
176

podegaczy, ktrych pomysowo i umiejtno sprawia, e

i wiato wyradza si w dym, i soce zaciemnia si ponuro. Ci
cigymi podszeptami arzce si podgarniaj wgle, mwic:
Czy nie widzisz, jak sobie poczynaj bratankowie? Ju teraz
usilnie pragn wda si w ojca214. Bo c innego z korzenia
szakaku wyrosn moe, jeli nie cier?215 Kiedy to bez kolcw
rodzi si je? Wiadomo, e pokrewny smak maj wilcze serce
i wywar z wilczego serca". Wprawdzie on tym si nie przejmowa,
nie pragn bowiem wyniszcza latoroli wasnego szczepu, lecz
niejako ustpowa swoim doradcom, udajc wzburzenie i toczc
z nimi walk nie tak, na jak go byo sta, lecz tak, do jakiej go
zmuszono216. W jakimkolwiek za duchu toczyy si [te walki], nie
sd, e synowie Wadysawa wdawali si w pospolite ukady, oni,
ktrzy nie tylko tyle razy zniweczyli usiowania tylu ksit, lecz
nawet z ma, lecz doborow garstk rycerzy czsto odnosili
zwycistwa nad tyloma tysicami wietnie wywiczonych wojakw.
Tak to niekiedy lwie szczenita obezwadniaj zacieko tygrysw.
Tymczasem Bolesaw czyni szczeglne wysiki, aby podbi
kraje Getw, ktrzy, jak wiadomo, s groni nie tyle dla cia, ile
dla dusz217. Ledwo wreszcie niektrych z nich po wielu przeprawach wojennych pokona, taki kaza ogosi edykt: e kto
znami religii chrzecijaskiej przyjmie, [ten] nie dozna adnego
uszczerbku mienia. Kto by za nie chcia porzuci blunierczego
obrzdu, [ten] bezzwocznie zostanie ukarany mierci. Atoli
religia ich bya jak zwiewny dym, i to tym bardziej krtkotrwaa,
im bardziej wymuszona. Wkrtce bowiem ci obudnicy jak liskie
aby wskoczyli w odmt odszczepiestwa i jeszcze wstrtniej
214

Oryginalnie: patrissare.

215

Paliurus z katalogu rolin Pliniusza; Balzer, II, s. 29.

216

Zdania tego od sw: lecz niejako "brak w podstawowym

rkopisie Eugeniuszowskim.
217

quos non tam personis uam animabus constat esse infestos',

dosownie: 'groni nie tyle dla osb, ile dla dusz', co daje dwuznaczno;
moe chodzi o osobistoci i zwyke ycie ludzkie? Geci to Prusowie
pogascy. Por. ks. IV, rozdz. 19.

177

zanurzyli si w bocie gboko zakorzenionego bawochwalstwa218. Im opieszaej i z wikszymi przerwami zwalczano t

nikczemno, na tym wiksze niebezpieczestwo naraano Polsk. Mniema bowiem Bolesaw, e wystarczy mu, gdy odda si
ksiciu, co jest ksicego, choby odmwiono Bogu, co jest
Boego219. adnej bowiem nie wymierzano kary za zbrodni
odstpstwa, byleby przestrzegano pacenia podatkw. Jednake
kto nie wzdraga si porzuci wiary zapewniajcej zbawienie
i zerwa zbawiennego przymierza wiary, z jak sumiennoci
powiedz, zaklinam dochowa ukadu narzucajcego niewol?
Albowiem ndzna jest kada niewola w odzieniu ze zgrzebnego
ptna, [ale jeszcze] ndzniejsza w purpurze. Nie tylko wic nie
pac podatkw, ale jeszcze zajmuj przylegoci, zajte upi jak
wilki up unoszc. Tote tego, ktrego w ospaej gnunoci nie
pobudzia gorliwo o spraw Bo, dopiero dotkliwy cios
utrapienia ocuci z twardego snu.
Zebrawszy wic razem liczne wojsko najlepiej wywiczonych
[ludzi Bolesaw] gotuje si do najazdu na prowincje Getw adn
wprawdzie sztuk nie obwarowane, lecz niedostpne z powodu
naturalnego pooenia. U samego wstpu jest matecznik zewszd
zarosy gszczem ciernistych krzakw, gdzie pod zieleni trawy
kryje si otcha botnej smoy220. Zwiadowcy i przewodnicy
wojsk zapewniaj, e znaleli niezawodn krtsz drog przez
knieje; byli bowiem i nieprzyjaci podarkami przekupieni, i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tdy po wskiej ciece gnaj na
wycigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakuj z obu stron nieprzyjaciele; i nie tylko z dala ra
pociskami, jak to kiedy indziej czyni zwykli, lecz jak gdyby
218

Por. podobn nietolerancj i zacito w ks. III, rozdz. 67

w walkach z Pomorzanami.
219

Mateusz 22, 21.

220

A. Bielowski niezrozumiae raphales tumaczy jako 'futory', do-

mylajc si pod bitumen smoy; MPH II, s. 374375, 452. Raphales jest
licencj. Wydaje si, e miao by ramales, 'gazie', i chodzi nie o smo,
ale o boto.

178

w toczni cinitych221 pras rozgniataj. A ci tymczasem samorzutnie jak dziki rzucaj si na zjeone dzidy, jedni z dzy
zemsty, drudzy z chci spieszenia na pomoc; i wicej ich pada pod
ciarem wasnego natoku ni od ciosw ora. Niektrych
zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani; inni
ponosz mier zapltawszy si w zarola i krzaki cierniste, [a]
wszystkich ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez
zdradziecki podstp przepado bitne wojsko! Tak zmarniaa
w niedorzecznej wojnie dzielno wspaniaych rycerzy! Wymowa
najwymowniejszych nie starczyaby, eby chocia powierzchownie napomkn, a c dopiero szerzej opowiedzie o ich imionach, osobach, szlachetnym pochodzeniu, rodowodzie, o godnociach, dzielnoci, skrztnoci, dostatkach! A po dzi dzie rni
ludzie na rne sposoby ich opakuj222.
Odtd omijay tryumfy wojenne tak Bolesawa, jak i jego
synw. Starszy z nich, dziedzic ojcowskiego imienia, wasnym
zgonem ojca zgon uprzedzi223. Modszy za, ktremu na imi
Lestek, dziedziczy Mazowsze i Kujawy na mocy takiego zapisu
testamentowego: Syn mj, Lestek, ma by na stae jedynym
dziedzicem Mazowsza wraz z Kujawami224. Brat mj, Kazimierz,
221

Porwnanie do toczni wina. Aeby osign wikszy ciar,

stawaa na niej caa gromada ludzi, udeptujc podoone pod pras grona.
222

Nieszczliwa wyprawa na Prusw odbya si w 1166 r. Zgin na

niej ks. Henryk sandomierski, o czym rzecz dziwna nie opowiedzia

Wincenty. Por. Rocznik kapituy krakowskiej: MC LXVII dux Hinricus
interfectus est cum exercitu suo in bello in Prussia (MPH s. n. V, s. 62).
Poprawniej w dokumencie biskupa Gedki z 1167 r.: Anno MCLXVI
regnante in Polonia serenissimo duce Boleslao, Mysicone, Casimiro quartus
eorum frater dux Henricus sine herede defunctus est (KDKK I, nr l, s.
1-4 i MPH II, s. 376); J. Mitkowski, Henryk, PSB IX, s. 408 n.;
Historia Pomorza, t. I, cz. l, s. 424. R. Grdecki, Dzieje Polski
redniowiecznej, s. 156 n., powtpiewa, e Henryk poleg. Por. O. Balzer,
Genealogia, s. 170.
223

Bolesaw Bolesawowie wg Dugosza ( ok. 1156 r., 1172) nie

posiada dzielnicy; O. Balzer, Genealogia, s. 187188.

224

Wiadomo o wydzieleniu Leszkowi ( pk. 1165, 1186) dziel-

nicy mazowiecko-kujawskiej przekazay roczniki franciszkaskie. Tu

179

w czasie jego maoletnoci niech nie sprawuje [tylko] opiekustwa, lecz do ojcowskiego przytuli go serca225. Jeliby przypadkiem Lestka spotka los miertelnikw226, niech tene brat mj,
Kazimierz, na stae bdzie jedynym dziedzicem tych ziem".
Penoletni ju Kazimierz podobnym testamentem odziedziczy
ksistwo po zmarym bracie Henryku227. Bolesaw za umar
w wieku dojrzaym, nie w podeszym, i pochowany zosta
w rzdzie ojcw swoich228.
[31] JAN: Byoby rzecz stosown, abymy tobie podobn
zastawili uczt i przez pewne zaostrzenie apetytu wywoali w podniebieniu smak nawet nie zaprawionych potraw. Lecz i ciebie sen
morzy, i nagli nas pora naszego snu229. Zgoa taka mnie ogarna
senno, e wrd dzikczynienia ustaje praca jzyka230. C
przeto pozostaje? Uprosiwszy biesiadnikw o wybaczenie bdw,
o pobaanie dla niedorzecznoci, zasn w Panu.
formua prawnicza: unicus in solidum heres esto z Digesta 28, 5, l, 3 i 5.
225

Codex, 5, 28, 5 i 6.

226

siquid humanitus obtigerit jak Digesta 34, 4, 30, 4.

227

Zapiska dokumentowa z 1167 r. (zob. wyej, przyp. 222):

dux Henricus sine herede defunctus est. Elegantior pars et sedes dominii eius uidelicet
Sudomir Boleslao maiori fratri cessit. Kazimierz utrzyma cz zachodni tej dzielnicy z Wilic;
R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 157.
228

appositus est ad numerum patrum mona te tumaczy

'zaliczony w poczet ojcw'. Bolesaw Kdzierzawy mia umierajc w 1173

r. 48 lat; O. Balzer, Genealogia, s. 156.
229

Wydaje si tu czego brakowa w tekcie. Zmczenie inter-

lokutorw i senno to aluzja do ich mierci, por. ks. I, rozdz. l, przyp.

5 i 6. We wspomnianej zapisce dokumentowej biskupa Gedki z r. 1167
(MPH II, s. 376, zob. wyej, przyp. 222) jest wiadomo, e mier
biskupa Mateusza nastpia w 1166 r., tego samego roku i dnia co
Henryka Sandomierskiego. Dat dzienn jego mierci 18 X zachowa
Nekrolog opactwa w. Wincentego we Wrocawiu, MPH s. n. IX /1, s. 78. Arcybiskup Jan
zmar w 1167 r. albo pniej przed 1177 r.
230

officium linguae; por. motywacj w Prologu.

180

ROZPOCZYNA SI KSIGA CZWARTA

[1] By za tam obecny pewien suga1, ktry nosi kaamarz

z pirem i okrzesywa dymice uczywo2. Ten zapisywa wiernie
w rejestrze3 wszystkie wydatki przeznaczone na uczt. Gospodarz
biesiadnikw, przejrzawszy dokadniej jego rachunki, rzek: Dobrze, dobrze, zacny sugo!4 Ty, co tak jeste biegy i zapobiegliwy,
e nie pozwalasz, aby cokolwiek z oddanych do twego rozporzdzenia pienidzy ani nie przepado, ani nie utono w fali
zapomnienia. Pooenie obecne domaga si i rozum si dopomina, aby ciebie odznaczy urzdem rachmistrza. Bd odtd
jedynym i szczeglnym rachmistrzem rzeczypospolitej5. Cokolwiek przeto z nakazu chwili uznasz, iby naleao przeznaczy na
stanowiska, godnoci, suby i czynnoci, wydzielaj ze swojego
zarzdu i do swoich wno zapisw!"
1

Aderat autem quidam vernaculus, tzn. by obecny jako domownik

posugujcy biskupom z poprzedniej ksigi, obecnie ju nie yjcym.

2

ac demungens fumantem faculam ma podstawowy rkopis

Eugeniuszowski i drugi, Jana Fabra. Inne rkopisy a za nimi Bielowski

demum gerens, MPH II, s. 377. Nie spotykane demungens nawizujce do
mungo (mugo) albo emungo, 'ucieram nos', 'obieram z czego', w tym
ostatnim znaczeniu dopiero w redniowieczu. To te znaczenie zdaje si
przystawa do kontekstu z uczywem.
3

Compendio cautionis moe oznacza te 'dajc rkojmi' albo 'z

ostronoci, z uwag'. Wybierani znaczenie, ktre zdaje si potwierdza

kilka wierszy niej: tuis cautionibus annotetur. Cautio oznaczaa w staroytnoci rwnie dokument pisany, chirograf.
4

Z przypowieci o talentach, Mateusz 25, 21.

unicus ac singularis huius reipublicae rationalis w sensie

rachowania, ale i pracy rozumu, refleksji, co wynika z nastpujcego ratio

exigit rationalitatis officio te insigniri. Nazwa urzdu wzita
dosownie z kodyfikacji justyniariskiej, Codex 10, 19, 6. Trudno o odpowiednik polski. Ratiocinator w sensie 'rachmistrza' Cycero, De officiis
I 59. Por. Balzer, I, s. 181, 481.

181

w suga6 cay zdrtwia, przeraony takim dostojestwem

sprawy, i zaklinajc si, e temu nie podoa, szuka skwapliwie
wszelkich powodw do uchylenia si. A nareszcie, zamany
rozkazem urzdowym rzecze: Uciniony jestem wielce i w rozpaczy, e nie bd si w tym podoba. Z jednej bowiem strony
prawda rodzi nienawi, z drugiej uraza grozi kar7. Kt
bowiem, pytam, nie wzdraga si go stop nastpi na kolczaste
osty? Jeeli albo z przychylnoci albo z bojani chykiem utaj co
z tego, co wpyno [do komory], nie unikn napitnowania za
przywaszczenie podatku8. Wszelako inna jest praca niwiarza,
a inna powinno rolnika: cierniskiem niech zajmie si rolnik.
Naszym trudem jest zebra w jeden snop kosy, lubo [te]
rozrzucone".
[2] Ot po mierci Bolesawa nastpi brat jego, trzeci
Mieszko, ktry jako wiekiem najbliszy bratu zaraz po nim obj
wadz bez adnej przerwy w nastpstwie panowania. Zachwycay
si nim kraje ocienne, sprzyjaa mu zewszd wietno wadcw,
nawet najodleglejszych, rosa wszelka chwaa zaszczytw, umiecha si cay wdzik fortuny. Nigdy mu nie brako ani speniania
si ycze, ani wojennych tryumfw pominwszy czasy Kazimierza i jego synw9. Uczestnik wszelkich szczliwoci, jeeli
w ogle [o rzeczach] doczesnych tak mwi mona, wszelkie
wyobraenia o szczciu przerasta [cieszc si] znakomitym
i licznym potomstwem pci obojga. A przez [swoje] mskie
6

Tu clientulus w tym samym znaczeniu co wyej vernaculus; Balzer, I,

s. 438.
7

Terencjusz Afer, Andria, akt I, scena I, w. 40: Obsequium amicos,

veritas odium parit.

8

fraudati census, Codex 9, 41, 1.

Kade z tych zda zaczyna si od czasownika na liter a: Astupebant

Affavebat Assurgebat Arridebat. W dalszym cigu lad

aliteracji z liter b: bellorum beatissimis beatitudo beatorum. Dalej rytm powtarzanych szeciokrotnie gener eius i trzykrotnie
socer filii, socer alterius, socer tertii. Por. Balzer, I, s. 139, 145. Uwag
o czasach Kazimierza i jego synw maj rkopis Eugeniuszowski i dwa
inne. A. Bielowski uwaa j za dopisek kopisty, MPH II, s. 378.

182

potomstwo by dla wszystkich grony, za dziki eskiemu

cieszy si wszystkimi wzgldami. Przez spowinowacenie [z kolei]
jednego i drugiego zobowiza sobie bardzo duo krajw wiata.
Ksi czeski Sobiesaw ziciem jego10, ksi saski Bernard
ziciem jego11, ksi lotaryski, Fryderyk wnuk cesarza
ziciem jego12, margrabia, syn Dedy ziciem jego13, ksi
pomorski Bogusaw ziciem jego14 oraz syn tego ksicia
ziciem jego15; ksi halicki wiekrem jednego syna16, ksi
Pomorza wiekrem drugiego17, ksi Rugii wiekrem
trzeciego18. Poza tym niektrzy jego synowie zeszli ze wiata
10

Sobiesaw II ks. oomuniecki i czeski ( 1180), od 11731176 by mem Elbiety crki

Mieszka. Bya ona najmodsz crk z pierwszego maestwa Mieszka, tj. z Elbiet, t za
uwaano za crk Almosa; K. Jasiski, Uzupenienia do genealogii Piastw. Dokoczenie, Studia
rdoznawcze 5 (1960), s. 92, por. niej, przyp. 13.
11

Ks. saski Bernard III hr. Anhaltu i ks. saski ( 1212), od 11731177 m Judyty, urodzonej

przed 1154 r.
12

Fryderyk, Ferri I, ks. lotaryski ( 1207), znacznie przed 1170 r. oeniony z Wierzchosaw

Ludmi, urodzon przed 1153 r. ( 1223); O. Balzer, Genealogia, s. 196; A. Gieysztor, Drzwi
gnienieskie jako wyraz polskiej wiadomoci narodowociowej w XII wieku [w:] Drzwi
gnienieskie, pod red. M. Walickiego, t. I, Warszawa 1956, s. 16.
13

marchio Dedonides. Chodzi tu o drugie maestwo Elbiety

(por. wyej, przyp. 10) z Konradem margrabi Dolnych uyc, ktre nastpio najpniej w latach
11801190; K. J a s i s k i, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 94.
14

W 1177 r. Anastazja, urodzona przed 1164 ( 1240), zostaa wydana za Bogusawa I, ks.

szczeciskiego ( 1187).
15

Ju przed 1177 r. Salomea, siostra Anastazji (daty ycia nieznane), zostaa wydana za syna

Bogusawa I imieniem Racibr ( 1183).

16

Ojcem Wyszesawy polubionej ok. 1177 r. przez Odona (zob. przyp. 19) by zapewne

Jarosaw Omiomys ks. halicki ( 1187); S. aguna, Rodowd Piastw, Kwartalnik

Historyczny11(1897), s. 763.
17

Bolesaw ( w 1159 r., 1195), ks. kujawski w 1194 r., prawdopodobnie ok. 1181 r. mia za

on Dobrosaw ksiniczk sawiesk (fpo 1200 r.); K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s.

9596.
18

Wadysaw zwany Laskonogim, ur. w 11611167 ( 1231), oeniony zosta przed 1194 r. z

ucj, crk Jaromara I ks. Rugii; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9697; U. Scheil,
183

Zur

184

w stanie bezennym. A oto imiona jego synw: Odo19, Stefan20,

Bolesaw21, Mieszko22, Wadysaw23; dwch z nich, to jest
Odona i Stefana, otrzyma z crki krla wgierskiego, pozostaych z crki krla ruskiego24. Czeg wicej [yczy]? Zdawao
si, e nic zgoa nie brak mu do peni ludzkiego szczcia,
jakkolwiek nikt nie jest tak szczliwy, iby w jakim wzgldzie
nie wadzi si ze swoim losem. Dosza do tego, a raczej to
przewyszya, nader wyniosa dostojno, rwnajca [przed nim]
najwysze tytuy krlewskie. Czsto wszak najwiksza pomylno sprowadza najwiksze nieszczcie; gdy szczeglnie wszelka
sawa, im znaczniejsza jest, tym do upadku skonniejsza. On tedy
zadufany w [swoje] wyjtkowe uprzywilejowanie, niestety, pod
wpywem pewnej beztroskiej zarozumiaoci popad w jak
nieogldn gnuno. Nie ma bowiem na szczycie spokoju,
a jeliby nawet by, krciutko trwa i pogodn sw cisz zwiastuje
blisk burz.
Albowiem powstali mowie Beliala, mowie zgubni25, ktrzy przeladowali zacno, podkopywali sd, za suszne uwaajc
tylko to, co niegodziwe, nie doradzajc nic godziwego, lecz tylko
Genealogie der einheimischen Fiirsten von Rtigen, Koln 1962, s. 3642.
19

Odo (francuska odmiana imienia Otto), ur. midzy 1141 a 1149; K.

Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 8992.

20

Stefan, ur. ok. 1150 r., zmar midzy 1166 a 1177 r.; K. Jasi-

ski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9293; O. Balzer, Genealogia, s.

193195.
21

Por. wyej, przyp. 17.

22

Mieszko * w latach 11601165,

w 1193 r. jako ks. kaliski,

o czym tylko Rocznik kapituy poznaskiej', K. Jasiski, Uzupenienia

do genealogii Piastw, cz. I, Studia rdoznawcze 3 (1958), s. 201.
23

Por. wyej, przyp. 18.

24

Po mierci Elbiety (polubionej ok. 1140 r. por. wyej, przyp.

10) Mieszko by onaty z Eudoksj, crk w. ks. kijowskiego Izjasawa,

siostr Mcisawa, zalubion w latach 11511154; O. Balzer, Genealogia, s. 166.
25

Druga Ksiga Kronik 13, 7. Synowie Beliala w Starym Testamencie

to ludzie niegodziwi, synowie szatana. Nie wiemy, kim byli ci li doradcy

Mieszka Starego.
185

to, co nieprawe26. Posuchaj27, jaka bya ich rada: Nie jest

powiadaj wadc czowiek bojaliwy"; a dalej: Kt
bojaliwszy ni ten, ktry nawet tego si boi, eby si jego nie
bano. Jeli chcesz wic panowa, powiniene dla nich by
postrachem, nie samemu ba si". I znowu: Z pokor czci
wypada wadcw, nie hardo ich lekceway; gdzie za jest pokora,
tam cze, gdzie cze, tam boja, gdy cze jest to mio
poczona z bojani. Gdy wic usunie si boja, nie ma miejsca
ani dla pokory, ani dla mioci. Dlatego natychmiast usuwa
naley przyczyny hardoci, aby nard nie zhardzia. Tote ukara
ich trzeba na majtku, eby nie rozpasali si w zbytku, albowiem
swawola jest dla czci macoch [i] matk pogardy". O, roztropna
roztropnych rado! Podobn namow zachcony syn Salomona
odpowiedzia Izraelitom: Najmniejszy palec mj grubszy jest ni
grzbiet ojca mego. Ojciec mj chosta was rzgami, ja chosta
was bd pletni z kolcami"28. Skutkiem tej groby dziesi
pokole odczyo si od pokolenia Judy i Beniamina i obrali
sobie krlem Jeroboama, sug jego29.
Skoro wic poznae [takie] rady, z kolei musisz pozna
wyroki tych [doradcw]. Niedwiedzia w lesie zabie? C za
haniebne popenie przestpstwo! Pogwacie wity przywilej
oww i zuchwale przywaszczye sobie rozrywk ksicia?30
Rozsdnie jednak usprawiedliwiasz si, e ten zwierz poszarpa
twoich bartnikw, niektrych wprost umierci, barcie doszcztnie wyjad, trzody byda wyniszczy. Przyjmijmy wic, e pki
zwierz yo, zniko wszelkie bezpieczestwo ludzi; wprawdzie to
26

subvertentes iudicium, Digesta 29, l, 34.

27

Wincenty nie umie si tu oderwa od stosowanej uprzednio formy

dialogu. Nastpuj przewrotne rady, z ktrymi warto zestawi refleksj

o praworzdnoci i jej braku w ks. I, rozdz. 5.
28

Pierwsza Ksiga Krlewska 12, 1011.

29

O tej secesji spod panowania Roboama, syna Salomona, obszerniej

tame 12, 16 n.
30

Czyli regale owieckie, wyczne prawo panujcego; 'rozrywk':

deductum zamiast deductionem.

186

godne byo zemsty, lecz bez upowanienia wadzy nie powiniene

by mci si. Dobrze bowiem wiemy, co prawa postanawiaj
o tych, ktrzy [sami] mszcz wasne krzywdy31. Zlekcewaenie
przeto powagi prawa wywouje karzce oburzenie surowego
sdziego32. Srogo gwatownej zbrodni idzie krok w krok
z obraz majestatu33. Nie ma wic powodu, eby [winowajca]
w tym wypadku zwleka z zapaceniem za kar siedemdziesiciu
talentw, poniewa we wszystkich podobnych wypadkach co do
tego, co jest podobne, taki sam zapada wyrok34.
Kto inny przyj do suby przybysza czy obcego; pozywaj go
przed sd [i] oskaraj o porwanie: Czy ten przybysz jest
niewolnikiem, czy w wolnoci zrodzonym? Jeeli jest wolny, jakim
czoem miae czowieka wolnego uczyni poddanym? Nie mona bowiem zaprzeczy temu, czego janiej nad soce dowodzi
przewrotno twego umysu. Sama oczywisto sprawy niezbicie
wykazuje twoj win. Jeli jest niewolnikiem, cudzego posiadasz
niewolnika, i to ani ze susznego tytuu, ani w dobrej wierze, bo
ani jednego, ani drugiego nie moesz dowie; albowiem tych
wiadectw i dowodw, ktre przytaczasz, nie uznaje zwyczaj
prawny naszych czasw. Skoro wic dowiedziono ci porwania,
zapa za kar siedemdziesit"35.
Dalej: scholarze przypadkiem zranili yda; ci sami sdziowie
skazuj ich na t sam kar jakby za witokradztwo36. Zgosie,
e jest u ciebie bydo ssiada: oskar ci o kradzie byda, wpa
wic do skarbu siedemdziesit37. Atoli bardzo ludzko z tob si
postpuje, gdy moesz uwolni si [od kary] odliczon monet,
gdy raczej powiniene zosta skazany wedug wyprbowanego

31

Codex 5, 18, 9; Digesta 50, 17, 176.

32

iudiciaria severitas, Codex 9, 9, 28.

33

Crimen laesae maiestatis cisa terminologia prawa rzymskiego.

34

Codex l, 14, 12.

35

Codex 9, 20; Digesta 48, 15, 1.

36

Codex 9, 29; Digesta 48, 13; Codex 12, 37, 13.

37

Codex 9, 37; Digesta 47, 14, l, 1.

187

prawa na [zesanie] do kopalni kruszcu dla skarbu38. Ten uwaa

za mniej uciliwe uwolni si od ciaru odliczon kwot39.
Natychmiast si o ni postara, przedkada, odlicza i prosi
o zwolnienie. Oglda [monet] skarbnik, zastanawia si mincerz40 i z oburzeniem woa: Patrzcie no! Skde nam tak nagle,
tak niezwyky zjawi si kuglarz? Wystawia nas na pomiewisko,
nicpo i wrcz artowni, ktry usiuje oszuka nas uskami
i plewami jakiego najpodlejszego kruszcu". Czy nie w obiegowej monecie mam spaci grzywn?" A oni na to: Ano wanie,
wyliczaj ksice pienidze, a nie plewy". Na to on: Lichwiarzy
to wina, nie moja". Oni odpowiadaj: Strze si, eby przez
gupie gadanie gbiej si nie wkopa. O lichwiarzach nie wspominaj, aby sam si nie potpi za faszowanie monet, poniewa
bydl, ktre by dotkno gry, zostanie ukamienowane"41. w
na to: Ugrzzem w gbokim bocie i nie mam mocnego gruntu,
lecz zaklinam was, co mi kaecie czyni?" [A oni] dusz go:
Oddaj, co winien!" A c oddam? Pienidze winienem
zapaci, a wy nie chcecie ich przelicza". Mieli za kilka solidw
z czystego srebra, niedawno wybitych i wieo ich sztuk wykonanych. Twierdz, e to jest prawdziwa i jedyna w obecnym czasie
moneta obiegowa i takiej daj: Ta za moneta, ktr mylisz
si wykupi, wiedz, e stracia wano^dbch i ju dawno zostaa
zarzucona"42. Nie brakowao im chytrze podjudzonych wspl38

cum ad pondus fisci exploratissimo debeas iure in metattum

condemnari; skazanie za kradzie byda na prac w kopalni lub kamienioomach przewidziane byo w konstytucji cesarza Hadriana; Digesta 47, 14, l,
3; Balzer, I, 483. W poprzednich tumaczeniach zaszy tu nieporozumienia.
39

minus onerosum numerata exonerari quantitate.

40

apocrisiarius, od na oznaczenie namiestnika,

odpowiedzialnego urzdnika. Szafarzem skarbu ksicego by mincerz,

ktremu te podlegao bicie monety; J. Bardach, Historia pastwa
i prawa, t. I, s. 127, 253; Balzer, I, s. 442.
41

Ksiga Wyjcia 19, 1213, nie dosownie.

42

Po osigniciu dolnego puapu deprecjacji monety przez zmniej-

szanie wagi i gorszy stop (tzw. brakteaty) Mieszko Stary przeprowadza

co pewien czas przymusow wymian monet. Na tym etapie wzmacniania
skarbu ksicego drog przymusu fiskalnego za wycofane z obiegu
188

nikw podoci: wszyscy przysigaj, raczej krzywoprzysigaj, e

tymi pienidzmi nie tylko kilku winnych opacio si, lecz [take]
wiele wydano ich na od dla wojska. C wreszcie? Wydaj go
oprawcom, krpuj acuchami, zamykaj w wizieniu. Ilu mia
ludzi, ile dobytku, ile woci, [wszystko to] odsyaj do skarbu.
Na ogooconym z ostatniej uncyjki, zgoa z ostatniej czsteczki
uncyjki43, na mkach najsurowiej wymuszaj, by owiadczy, e
zapaci. Wie rwnie gosi, e zasueni sudzy witego otarza
w powijakach [naoonych przez] takich opiekunw i pord
samych igraszek wyzionli ducha44.
Oto s, Krakowie, twoi sdziowie, twoi konsulowie. O nich,
pamitaj, powiedziano: Bystro rady niegodziwca, to trucizna
w puszce lekarza; sd w ustach bezbonika, to miecz w rku
szaleca"45. Wiele spraw pomijam milczeniem, poniewa sdz,
e nie tyle s prawdziwe, ile zmylone przez wspzawodnikw.
Ksi obdarzony mdroci ponad wszystkich ksit46, nie
mgby o tym nie wiedzie lub [takich rzeczy] zatai, wiedzc, e
sternik na wasn zgub nie wie o ukrytych skaach, a z wikszym
monety urzdnicy wypacali nowe, ale mniej; J. Bardach, Historia
pastwa i prawa, t. I, s. 265; R. Kiersnowski, Wstp do numizmatyki
polskiej, Warszawa 1964, s. 4750, 198. W opisanym przykadzie 70
starych denarw miao mniejsz wag ni tyle samo nowych, jakich
domaGall si urzdnicy Mieszka Starego. PrzestrzeGall te wycznoci
krajowej stopy menniczej. Z tekstu wynika ponadto, e procedur t
dotknite zostao najbardziej duchowiestwo.
43

unciola, 'uncyjka', od uncji, najmniejsza jednostka wagi,

w znaczeniu dzisiejszego 'grosika'.

44

inter istorum fascias paedagogorum et inter ipsa crepundia

expirasse; trudno to odda jednoznacznie w tumaczeniu. Autor moe

nawizuje do jakiego porzekada. W kadym razie kryje tu jak ironi;
paedagogi nauczyciele maych chopcw, tu zapewne pogardliwie
'nauczycieiny', mizerni wychowawcy; fasciae 'powijaki' dla niemowlt, krpujce bandae, pta; crepundia 'grzechotki' niemowlce,
'klekotki', moe metaforycznie 'zabawa'.
45

Przysowie niewiadomego pochodzenia.

46

Aliteracja: non enim supra principes prudentia praeditus princeps.

Ironia w kolejnych odezwaniach. Balzer, II, s. 135.

189

[jeszcze] niebezpieczestwem taiby wystajce [z wody]. Jake

bowiem mowi tak wyprbowanej ostronoci mogaby przydarzy
si tak obojtna niewiedza, zwaszcza i zewszd, jak mwi,
rozlegay si aosne narzekania ucinionych i nabrzmiae skarg
jki, a wielce witobliwy biskup krakowski Gedeon, ktrego imi
naleaoby zotym wyry rylcem47, napominajc [jak] trb ustawicznie nawoywa i raz po raz usiowa odwie zoczycw od
zbrodniczego uporu.
Nie mg bowiem miociwy pasterz bez naraenia wasnego
zbawienia zlekceway lub milczeniem pokry tak przykrego ucisku
swej trzody. Z rozmysem kae on stan z dala od tronu zwierzchnika48 pewnej matronie w aobnej szacie, z twarz bardzo zasmucon49. Zwierzchnik dzielnicy wzywa j, aby przystpia bliej
i bez obawy opowiedziaa, co j spotkao. Ona podesza i schyliwszy
gow, jak przystoi niewiecie, rzeka: Miaam ja, panie, suebnica
twoja, znaczn trzod owiec. Do pasienia ich syn mj zgodzi
najemnikw, lecz z powodu ich niedbalstwa caa trzoda zgina,
rozszarpana kami srogich wilkw". Mwi zwierzchnik: Kt to
jest twoim synem?" w odpowiedzia: Ja jestem sug twoim
i synem twej suebnicy". A gdzie s najemcy?" Odpowiadaj: Oto
jestemy, prosimy o posuchanie". Na to zwierzchnik: Czego sobie
yczycie?" Na to oni: Nie przeczymy, e trzoda bya pod nasz
opiek, lecz mamy prawo zaprzeczy, jakoby zgina z naszej winy.
Albowiem pasierb tej matrony, ktrego na prno synem zowie,
wielki mionik oww, wszdzie wodzi ze sob psy nie tyle ostre, ile
zacieke i z powodu tego nie tylko my, lecz take znakomici
47

Gedeon, Gedko, syn komesa Janusza lub Trojana z rodu Wojs-

awa, biskup krakowski po Mateuszu od 1166 r., 1186.; R. Grdecki, PSB VII, s. 366367. Wierny Bolesawowi Kdzierzawemu,
teraz dopiero przeszed do opozycji wraz z innymi monymi.
48

praeses provinciae, 'namiestnik prowincji' wg terminologii

kodyfikacji justyniaskiej. Kronikarz nigdy nie nazwie Mieszka Starego

ksiciem krakowskim, uwaajc jego rzdy za niewaciwe, a nawet
nielegalne.
49

Nie wiadomo, czy Gedko podstawi ksiciu t pokrzywdzon

niewiast naprawd; Balzer, II, s. 129.

190

mowie bardzo czsto czynili mu wyrzuty. Sfora tych psw rzuca

si na trzod pasc si podle drogi, rozszarpujc j, gdy my
daremnie krzyczymy, obala i wyniszcza. Natomiast modzieniec
twierdzi, e wilki s tego przyczyn". Przypadkiem mwi
spostrzegam wilki z bliska zagraajce trzodzie. Ka spuci
psy z uwizi i tymi psami razem z wami cigam wilki przez ciemne
lasy. Cz wilkw tymczasem nawrciwszy rozprasza i zagryza
opuszczon trzod. Dla wszystkich jest wic oczywiste, e [jest]
to wasze niedbalstwo, ktrzy opucilicie trzod, [a] nie moja
wina, ktry odpdziem wilki".
Na to zwierzchnik: Wprawdzie opowiadanie obu stron jest
bardzo prawdopodobne, adna jednak nie przytacza uzasadnienia przesdzajcego o wyroku ani te uzasadnienia nie wzmacnia, adna te nie jest wyposaona w zeznania wiadkw ani
w inne podpory. Wprawdzie wydawaoby si, e najemnicy nie s
winni, gdy nikogo nie mona zmusi, by odpowiada za niespodziewany wypadek, chyba e zawarto jak szczegln umow50. Poniewa jednak nie mog udowodni winy czy te
podstpu ani nie daj wiary, i [rzecz przytoczona] o psach bya
wyjtkowa, kt zaprzeczyby, e s winni wytpienia trzody?
Suszny wydaje si nam wyrok".
Dostojnicy odpowiadaj: Nie widzimy, c innego mona by
wyrokowa". A on [na to j: Owszem, wzgld prawny nakazuje
co przeciwnego, albowiem to, co ci mieli udowodni, wynika
jasno z zezna przeciwnika"51. Nie moe przecie zaprzeczy, e
chowa zaarte psy, gdy to jest dla wszystkich oczywiste. Atoli
i tego nie zapiera si wobec prawa, e na jego rozkaz spuszczono
je ze smyczy w pobliu trzody. C innego, pytam, mogaby
czyni krwioercza zacieko psw wrd niewinnych owiec,
skoro kada wcieko jest wroga niewinnoci? Poniewa wic
domys jest tak przekonywajcy, e nie mona go obali ani
przeciwnym dowodem, ani innym domysem, trzeba si opiera
50

Codex 2, 18/19, 22.

51

Digesta 9, 2, 30, 3 oraz 9, l, l, 4.

191

na tym domyle. Ani bowiem ta jego bajeczka, ktr o wilkach

przytacza, zgoa najsabszego nie moe stanowi dowodu. Przeto
ten, kto spowodowa szkod, powinien powetowa szkod macosze czy matce, za jego bowiem przykadem w, ktry bodzie, lub
ko wierzgajcy mgby komu krzywd wyrzdzi52. Czy podoba si [wam] ten wyrok?" Wszyscy zgodnie wykrzykuj:
Podoba!".
[3] Wtedy dopiero peen ducha Boego biskup majc dogodniejsz sposobno do mwienia rzek: Boski, zaiste, chwalebny
wadco, wydae wyrok i obwiecie myl Boego ustanowienia.
Wiedz jednak, e twoje ustanowienia pty zachowuj moc, pki
ty sam swoim ustanowieniom niczym przeciwnym nie zaprzeczysz. Posuchaj, bagam, do czego odnosi si wydany przez ciebie
wyrok, spokojnie przyjmij twj na siebie wyrok! Ta matrona to
Ziemia Krakowska; ty, jeli nie zechcesz si zaprze, jeste jej
synem. Trzoda owiec to lud tej dzielnicy. Do pasienia jej
wyznaczye nie pasterzy, lecz wrogw, ktrzy dbaj o wasne
korzyci, nie [o dobro] trzody. Std susznie nazywasz si ju nie
synem, lecz pasierbem, nabiera bowiem wrogoci pasierba, kto
nie lituje si nad nieszczciem matki. Ty wok wodzisz psy
wcieke, to jest okrutnych urzdnikw, ktrych nie trzymasz
w karbach, lecz uwolniwszy ich na twj rozkaz z wizw karnoci
pozwalasz im na wszystkie strony szale. Ci z okrutn zaciekoci jadowitymi ukszeniami bezustannie pastwi si nad znkan
zupenie trzod. I zdaje si, e nic nie pragn innego, jak tylko
poszarpa garda trzody i nasyci si jej krwi. A wic na siebie
wydae wyrok, poniewa za to, o co drugiego sdzisz, siebie
samego potpiasz"53.
Dlatego im surowszy wyrok, tym dokadniejszego trzeba nam
si ba jego badania. Dawid wity nie kaza ludu ciemiy, lecz
go przeliczy, a jednak popad w nieask Boego gniewu,
52

Codex 4, 35, 13. Przykad zawiej kazuistyki i hyperdialektyki;

Balzer, II, s. 47, 135.

53

Codex 3, l, 14, 2 oraz Decretum Gratiani II, C. 2, q. 3, c. 8.

192

ktremu wszak w peni zado uczyni przez krtk chwil skruchy.

Powiedz wic, synu, powiedz razem z Dawidem: Jam jest, ktry
zgrzeszyem. Ja, ktry postpiem niegodziwie"54. Wyznaj niegodziwoci swoje, aby si usprawiedliwi. Inaczej bowiem, gdy
przyo siekier do korzenia, sprztn ci, Boe uchowaj, jak
koguta55. Atoli daremnie zasadza si gazk oliwn na skale,
a zwietrzay dowcip nie potrzebuje deszczu inteligencji. Albowiem
zwierzchnik wymyli waniejsze powody nienawici do biskupa,
twierdzc, e taki zarzut skierowano przeciw niemu nie z arliwej
mioci, lecz oszczekano [go] z jakiej do ksicia nienawici.
Jednake najlejsze choby dotknicie wrzodu wywouje bl lub
swdzenie. Dlatego zamierza zemci si tak na biskupie, jak i na
innych, jakoby wydali o ksiciu zbyt surowy sd. I tak dla biskupa
potajemnie obmyla wygnanie, dla innych za kar utraty gowy56
lub jakie okaleczenie. Na prno jednak zarzuca si sie na oczach
ptactwa57. Biskup bowiem, dowiadczony we wszelkiej mdroci,
i sam unika jego knowa, i innych poucza, jak mog ich unikn.
Ani te nie zaniecha ojcowskich napomnie [bynajmniej] nie
z myl, aby szkodzi, jak mniemaj tamci, ale w deniu do
naprawy. Nigdy bowiem ludzie doskonali zem za ze nie odpacaj.
[4] Atoli mija guchnie na gos przezornego zaklinacza, a na
groby grzmicych niebios przeraony je nastawia kolce, jakoby
przeciw niebu chcia walczy58. Co wicej, [owi urzdnicy], jak
gdyby sprzysigli si przeciw wasnemu yciu59, jak gdyby w dostatku spiskowali na zgub ksicia, ucisk zwikszaj przez krzyw54

Druga Ksiga Samuela 24, 17.

55

ukasz 3, 9 i Proroctwo Izajasza 22, 17. Por. w niniejszej ksidze,

rozdz. 16, przyp. 199.

56

Eufemizm: finitivum capitis infortunium.

57

Jan z Salisbury, Policraticus III 10 i tene, Epistulae, nr 202.

Moe jednak bezporednio z Ksigi Przysw l, 17.

58

Szczegy o mii i jeu nie s znane podstawowym redakcjom

rozpowszechnionego Physiologusa, mog jednak pochodzi z jakiej

nieznanej przerbki.
59

Dosownie: 'jak gdyby sprzysigli si na szyj wasnej gowy'.

193

dy, mno krzywdy przez ucisk. Ta okoliczno bya powodem nieubaganej nienawici do ksicia. Albowiem za szalestwo gowy czsto
pokutuj czonki, a bd czonkw niekiedy odbija si na gowie: kto
mogc zapobiec zu, nie zapobiega, zda si godzi na wszystko60.
Przeto pierwsi panowie dzielnicy i doradcy potajemnie si ze sob
naradzaj. Hab jest, mwili, uchodzi za buntownikw, lecz wiksz hab jest okaza si tchrzem. Nie godzi si, aby wolny by
sug, a jeszcze wiksz niegodziwoci jest wystawianie krlowej
dzielnic jak nierzdnicy na zhabienie. Trudno jest wprawdzie znosi
tyle utrapie, lecz trudniej targn si na majestat tak wielkiego wadcy. Jeste gdzie jakikolwiek ratunek dla rzeczy tak strzaskanych, dla
szklanych ampuek, ktre znalazy si midzy motem a kowadem?61
[5] Rzek wtedy jeden z przewietnych mw: Niedaleko std
wrd drzew owocodajnych jest drzewo oliwne szlachetniejszego
szczepu, ktre rozkoszne rozpociera gazie, coraz to ywotnoci
wdziczniejsze. Sczy si ze oliwa nie tyle kroplami, ile przelewaj si
wszdy cae strumienie balsamu. Jego zapach wszystkim dobrze jest
znany, a jednak nikomu nieznany; wszystkim jest swojski, wszystkim
obcy; owoce [za] nad ca wspaniao klejnotw wytworniejsze. Nie
sdz bowiem, e uchodzi waszej uwagi, jakie i jak wielkie s zalety
Kazimierza i jak sawa wszelkich jego cnt przewysza wo wszystkich pachnide. Bo nie wypada zajmowa si zewntrznymi przymiotami jego ciaa, ktre ju same wdzikiem swoim niby promieniami
soca [oczy] patrzcych czaruj. Nadzwyczaj szlachetna62 [jest]
60

Digesta 9, 4, 3; 50, 17, 109; 9, 2, 45, Prolog. Dalej wymienieni s

primi provincialium et consulares viri.

61

Przysowie powiadczone ju w staroytnoci. Rnego ksztatu

kolby szklane, alembiki, ampuki, rurki od czasw staroytnych miay

szerokie zastosowanie w produkcji rnych rzemios, zwaszcza przy
destylacjach; oczywicie i w dowiadczeniach alchemikw w czasach
Wincentego. Por. A. C. Crombie, Nauka redniowieczna i pocztki
nauki nowoytnej, t. I, Warszawa 1960, s. 166169.
62

Podwjny superlatyw: supergenerosissima, 'arcynajszlachetniejsza'. Kto wygosi tak

dug i uczon mow czyby znowu biskup Gedko? autor pozostawi domysom czytelnika.
Jan Dugosz woy laudacj Kazimierza, znacznie krtsz, w usta palatyna krakowskiego,
Stefana.

194

wytworno tak [jego] postaci, jak rysw twarzy oraz sama

wysmuka budowa ciaa, nieco przerastajca ludzi redniego
wzrostu. Spojrzenie jego ujmujce, nacechowane jednak jak
pen szacunku godnoci. Mowa zawsze skromna, zaprawiona
jednak wytwornym dowcipem. Komu to tak niezbadany schowek duszy, tak wspaniae skarby serca, tak nieocenione wyposaenie umysu i natura daa, i aska utwierdzia? Nie wiadomo, czy
w nim natura przewysza ask, czy aska natur63. Tak ze sob
w siostrzanym sporze wspzawodnicz, e kada z nich usiuje
przewyszy drug, adna jednak drugiej nie zazdroci zwycistwa. Natura bowiem utwierdzia go w cnotach politycznych,
troskliwa za aska wydoskonalia w oczyszczajcych64. Cokolwiek bowiem odnosi si do sprawiedliwoci przyrodzonej i politycznej65, umiarkowania, mstwa i roztropnoci, on i sowami
zaleca, i przykadnym czynem okazuje. Nikt bowiem nie umie
rzetelniej oddawa kademu, co mu si naley66, i nigdy w nikim
w sposb bardziej niezawodny nie kwita ani cnota sprawiedliwoci, ani rozum w sdzeniu67. A e niekiedy razi go zgiek skarcych, e z przykroci znosi natrctwo prowadzcych sprawy,
63

Ambroy, De officiis ministrorum I 18. Topos wielokrotnie po-

wtarzany przez hagiografw.

64

nam politicis illwn virtutibus natura stagnavit, purgatorii vero

gratiae diligentia expoliyit, dosownie: 'natura nadaa mu stao cnotami

politycznymi', tzn. umiejtnoci przydatne w yciu publicznym i w sprawowaniu wadzy; laski yczliwo wydoskonalia' albo 'przystroia'
w cnoty oczyszczajce, tzn. pomocne w tpieniu za. Nawizanie do
Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 8, 5, gdzie oprcz tych
dwch przedstawione s jeszcze cnoty ducha oczyszczonego i egzemplaryczne; H. Zeissberg, Vincentius, s. 125, n.; Balzer, I, s. 389; B.
Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 70.
65

politica iusticia, Jan z Salisbury, Policraticus I 3. Por.

Balzer, I, s. 343 n., 369373. Chodzi o sprawiedliwo spoeczn,

o praworzdno liczc si z porzdkiem naturalnym.
66

Institutiones 1, 1, 3; Digesta l, 1, 10. Z tym obiegowym rozumie-

niem sprawiedliwoci por. komentarz autora w ks. I, rozdz. 5.

67

aut aequitatis virtus aut iudicationum ratio, co ma oznacza r-

wnowag ducha lub umiarkowanie oraz umiejtno trafnego rozeznania.

195

Czy nie syszelicie o krlu Pontu Mitrydatesie? Jego przysz

wielko przepowiedziay nawet znaki na niebie, albowiem i w roku jego urodzenia, i w roku wstpienia na tron kometa w obu tych
okolicznociach tak [jasno] wieci przez dni czterdzieci, e
zdawao si, i cae niebo gorzeje. Ta gwiazda wschodzia lub
zachodzia przez cztery godziny, z czego wynika, e ogromem
swym zajmowaa szst cz nieba. Gdy by chopcem, opiekunowie usiowali go podstpnie otru, dlatego pi czsto odtrutki, tak
e gdyby nawet chcia, nie mgby w staroci zgin od trucizny72.
Nastpnie obawiajc si, eby mieczem nie dokazali tego, czego nie
mogli osign trucizn, obra sobie zajcia owieckie. Oddajc si
im przez siedem lat, nie przebywa pod dachem ani w miecie, ani
na wsi, lecz nocowa w lasach i w rnych grzystych okolicach,
tak e nikt nie zna jego miejsca pobytu. W ten sposb i zamachw
unikn, i ciao zahartowa do cierpliwego znoszenia wszelkich
trudw. Potem pomyla o powikszeniu krlestwa. A wic ujarzmi niezwycionych Scytw, ktrzy zniszczyli Zopiriona, wodza
Aleksandra Wielkiego, z trzydziestoma tysicami [onierzy], zgadzili krla perskiego Cyrusa z dwustu tysicami, pojmali krla
macedoskiego Filipa i zajli Pont z Kapadocj. Nastpnie po
rozpoznaniu Azji, przechodzc przez Bityni rozway wszystkie
korzyci pynce z jego zwycistwa.
Poniewa za ma silnego zaleca nie tyle sia cielesna, ile
nieskazitelno ducha, Kazimierz nie mniej usiuje pokona potwory w duszy, jak dzikie lene zwierzta. Jak wielka jest jego
wspaniaomylno, jak wielka stao, jaka odwaga, jaka nawet
w samych porywach odwagi cierpliwo, nieatwo opisa. Czy
chcecie usysze co pociesznego? Nie pocieszne to, ale dla jego
cierpliwoci znamienne. Kto zaprosi tego ksicia do pojedynku
w koci. Schodz si, zaczynaj walczy. W rodku ley stawka za
72

Justyn, Epitome XXXVII 2, 3, ale niecile. Szczegy o uodpor-

nieniu na trucizn maj chyba usun podejrzenie, jakoby Kazimierz zmar

od trucizny. Byyby wic pisane po jego mierci, co nie musi odnosi si
wcale do redakcji caego fragmentu. Istotnie exemplum krla Mitrydatesa
(Wielkiego, 12063 p.n.e.) zdaje si rozbija tok opowiadania.

196

zwycistwo: ogromna ilo srebra. Chwieje si przez czas jaki los

walki i waha. [A gracz] w w strachu wzdycha i dry, cay
oszoomiony pord nadziei i obawy, cakiem oddech wstrzymawszy, [a] wreszcie ostatni rzut rozstrzyga los pojedynku i wyrokuje o zwycistwie ksicia. Wtedy gracz uniesiony jakim szaleczym gniewem podnosi pi, z rozmachem uderza ksicia
w twarz i pod oson nocy wymknwszy si z rk krzyczcych
wok niego ludzi rzuca si do ucieczki. A kiedy go wreszcie
z trudem odszukano, postawiono przed rad ksic i wszyscy
si domaGall, aby go rozszarpa na kawaki jako winnego obrazy
majestatu. Gdy on nic dla siebie nie oczekiwa, jak tylko
okrutnego urgowiska mierci, rzek ksi: Niech si nie
obrusza, dostojni panowie, wasza powaga, poniewa oburzanie
si dla bahych powodw jest lekkomylnoci. Niegodne jest
bowiem oburzenie tego, ktrego umys, spokojniejszy wewntrz,
nie rozway powodw zagniewania. I wrcz nikczemne jest
prowadzenie sdu przez tego, ktrego wag targa wiatr. Czego,
pytam, czeg dopuci si biedny Jan takie byo bowiem jego
imi co zasugiwaoby na oburzenie?73 C dziwnego, e kto
uskara si na wyrok lepego losu? Czy nie jest lepym los, ktry
w rwnym pooeniu spraw ubogiego w d spycha, a zamono monego wynosi w gr? W kadym razie jest nikczemny:
okrutny dla biedaka, przypochlebny dla monego. Nie mogc
wic na losie wywrze zemsty za [sw] krzywd, cakiem susznie
wywar j, jak mg, na dziecku szczcia; a raczej, by zgodniej
wyrazi si z prawd, zysk doda do zysku, a mj szczliwy los
73

Owym Janem, partnerem Kazimierza, by zapewne kto z krgu

dostojnikw. W przywileju czyckim z 1161 r. jest grupa komesw

otaczajcych modego Kazimierza i znanych naszemu autorowi: domino
Jascone (Jaksa z Miechowa), Suentoslao (witosaw, syn Piotra Wostowica), Syra ( komes yra, zob. niej, przyp. 102), Jano, Sassino, Ilic,
Gneomiro, Gregorio comite, Pomano, Stephano cum fllus Seberonis (zob.
Wstp). Johannes w tyme gronie na dokumencie Gedki z 1166/1167 r.,
KDM II, nr 374, s. 8. Por. W. Semkowicz, Nieznane nadania, s.
6697.

197

przecign darem. Ten los przynis mi pienidze, ktrych

miaem pod dostatkiem, on sprawi mi zot odznak roztropnoci, bez ktrej wadcy obywa si nie powinni. Nauczy mnie
bowiem, abym pamita, e dla ksicia niebezpiecznie jest wdawa
si w gry, jeszcze niebezpieczniej nawet w najmniejszych sprawach
zdawa si na ask niepewnego losu. Przezornie bowiem powinni
wadcy wada, nie lepym trafem. Ogromnie wdziczni jestemy
Janowi, gdy co si mnie tyczy, dziki niemu odtd nic ju wicej
nie powierz lekkomylnoci albo przypadkowemu trafowi".
Takim sposobem w krzywdziciel przyjty zosta do aski
ksicia i bardzo hojnie obdarzony ksicymi darami.
Jake przedziwna w dzielnym mu zarwno niezachwiana
cierpliwo, jak przemylna roztropno, skoro wyrzdzone mu
krzywdzce obelgi nie tylko spokojnie znosi, lecz chtnie przebacza, mdrze usprawiedliwia, ask si odwdzicza, darami wynagradza. Lecz skd to pochodzi? Wszystkie cry wszystkich cnt,
caa ich rodzina, jakikolwiek peni obowizek, cokolwiek czyni,
odnosz to do sdu Roztropnoci. Na przykad Cierpliwo,
ktra jest cr Dzielnoci, w jednym wzorze niesie trzy grudy:
grud znuenia, grud trudu, grud zniewag i krzywd. Zobaczywszy j Roztropno pyta: Co niesiesz, crko?" Na to ona
utyskujc pod ciarem: Pospiesz, matko, ulyj ciko objuczonej! Do ciebie siostra twoja wr [ten] kazaa tu przynie".
Na to Roztropno: Poznaj sodycze mojej siostry. Nakazuje,
abymy jej suyy. Z tob jednak, Cierpliwoci, wspczujemy.
Zdzieryj troszeczk, uczyni, czego da". Potem surowe grudy
wrzuca do pieca pragnie, przetapia, warzy, prbuje i wytwarza
gitkie blaszki, przedziwn sztuk zote ksztatuje ozdoby. Tak
oto mistrzostwo Roztropnoci z odrzuconego tworzywa nieszcz wykuwa arcydziea cnt.
Z tego to synie syn Roztropnoci Kazimierz, o ktrym
mwi. Chocia jest to ksi dzielny w radzie, przezorny,
ostrony, ogldny, chocia we wszystkim znajduje podpor w

198

mdroci i roztropnoci74, to jednak midzy prostaczkami usiuje

okaza si penym prostoty, raz dlatego, aby unikn niebezpieczestwa zarozumiaoci, po wtre, eby nie zej z drogi
pokory, wreszcie, aby z plew prostoty wydoby wicej ziaren
mdroci. Roztropny owoce zbiera we [wasnym] sumieniu,
mniej doskonay w okazywaniu ich na zewntrz. Std [mwi]
Hieronim: Nic prostszego nad roztropno, nic roztropniejszego
nad prostot"75.
Kt by nie wiedzia, e nag ucztowania nieprzyjacielem jest
zacnoci? Biesiada bowiem, z nazwy i z rzeczy podszywajc si
pod uprzejmo [gospodarza], zwabia cnoty, upaja je, ba, zatruwa! [Ten] natomiast pod oson jakowej dobrodusznoci nie
tylko hucznych uczt nie unika, lecz coraz czciej urzdza bardzo
okazae i wystawne biesiady, a to z wielu powodw76. Pierwszy
to, aby z odurzonych umysw innych ludzi dowiedzie si, jakich
zalet jemu [samemu] brakuje. Roztropno bowiem dowiadcza
si w zetkniciu z gupot, tak jak gupota jest osek dla cnoty.
Bo gdy mdry przychwyci gupiego na gupstwie, sam stanie si
mdrzejszy. Po wtre, aby pozna sdy innych o sobie. Swobodnym bowiem zwie si Bakchus i swobodne o wszystkim ogasza
zdanie. Po trzecie, aby od spojonych [goci] wydrze skrycie
przeciwko sobie knowane zasadzki, ktrych nie moe wydoby
74

undique prudentiae fulciatur industria, dosownie: 'zewszd

podpiera go przemylno roztropnoci', pleonazm jak w poprzednim

akapicie, na oznaczenie wnikliwej mdroci, cechy, ktr dzisiaj zwiemy
Inteligencj'. Widoczna znajomo Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 8, 7: Prudentiae insunt ratio, intellectus, circumspectio,
providentia, docilitas, cautio.
75

Hieronim, Komentarz do Proroctwa Ozeasza II 76.

76

Zapraszane s virtutes, 'cnoty', moe ironicznie o dostojnikach;.

Wsplnym podmiotem gramatycznym tych zda jest sitaria, urobione

z greki: , 'ywno, zapas ywnoci'. Por. Balzer, II, s. 195. Tu
w znaczeniu biesiady, z nawizaniem do comessationum assiduitas, 'naogu ucztowania' ze zdania poprzedniego. W drugim zdaniu podmiotem
domylnym jest jednak Kazimierz i dlatego wstawiam [gospodarz]
i [Ten].

199

od trzewych. Albowiem opilstwo wamuje si do skarbca duszy,

aby otwarcie wyjawi tajemnic [strzeon] w trzewoci. Po
czwarte, aden rozsdny czowiek nie wlewa nektaru do pknitego naczynia, bo wylaby si wszystek77. I dlatego m mdry
nie auje trudu, aby przezornie zbada rozsdek tych, ktrym
chce powierzy poufne zamiarw tajemnice78. Wlany bowiem
pyn atwo znajduje szczeliny w pknitym naczyniu. Wreszcie,
miociwy wadca woli, eby go miowano, ni eby si go lkano.
Przecie rj pszcz idzie za swoj krlow79 z mioci, nie ze
strachu. A wic dla pozyskania sobie wzgldw, co jest wspln
wszystkim racj biesiadowania, [Kazimierz] stosownie do chwili
oddaje si godziwym ucztom, w takiej jednak mierze, i nie
pozwala pijastwu bra nad sob gry, skoro nie opuszcza go
nieodczna towarzyszka, trzewo umysu80.
Wiecie, jak cisn si zewszd do niego ludzie najuczesi,
ktrych zarwno trzewo, jak i wiedza tylko niewielu nie jest
znana. Z nimi to, wrd rozprawiania spoem, rozwaa to
przykady witych ojcw, to czyny mw znakomitych. Niekiedy przygrywajc na organach lub piewem wtrujc chrowi
wczuwa si w sodycz niebiaskiej harmonii81. Czasem wiczy si
w dociekaniach teologicznych, obie strony kwestii popierajc
77

Charakterystyczne dla dialektyki wyliczanie poczwrnej argumen-

tacji; Balzer, I, s. 381.

78

O tym chwalebnym wyciganiu politycznych korzyci z biesiad

i opilstwa zaproszonych R. Grdecki, Mistrz Wincenty, s. 17. Zob. te

ks. III, rozdz. 20.
79

regem suum examen apum sequitur; por. ks. II, rozdz. 28,

przyp. 209 oraz IV, rozdz. 21 i 24, przyp. 250 i 301.

80

utpote quem semper comes individua non deseret animi

sobrietas; przeciwstawienie makrobiuszowe: comes ebrietatis oblivio, 'towarzyszem pijastwa zapomnienie', Commentarii in Somnium Scipionis
I 12, 8.
81

O muzyce, zaraz po grze w koci, ale pochlebnie jako o godziwej

rozrywce dworskiej Jan z Salisbury, Policraticus I 5. Nie wiadomo, czy

Wincenty ten obraz ycia dworskiego odnosi do pobytu Kazimierza
w Wilicy, czy te dopiero do czasw krakowskich po 1177 r. Por. Balzer,
I, s. 211.
200

bystrymi dowodami82, niczym spraw subtelnych najwnikliwszy

badacz. Jeeli wic kimkolwiek jeste, zawistny oskarycielu twierdzisz, e pijanica Kazimierz [przyczy si] do
towarzystwa opilcw, dlaczego nie dodajesz, e inteligentny
ksi lgn do wiczenia uprawianego przez inteligentnych [ludzi]? Masz, uszczypliwa zazdroci, powd do smutku, acz znale
nie moesz, czego by si uchwycia! Nigdy bowiem to drzewo
oliwne nie byo bez owocu: to wdziczno je pielgnowaa, to
szarpaa zawi. Przeto w jego cieniu wypada nam zaczerpn
wytchnienia, aby usta nabrzmiay nasz bl ukojony zbawienn
jego oliw. Inaczej speni si na nas owa przypowie syna
Gedeona, z ktrej dowiadujemy si, jak to drzewa majc wybra
krla zapraszay drzewo figowe, winny szczep i drzewo oliwne,
aby nimi rzdziy. A gdy te odmwiy, wybray oset, z ktrego
buchn ogie i wszystko prawie strawi83.
[6] Wszyscy przeto przekonani tymi sowami, zarwno z yczliwoci dla Kazimierza, jak z chci uzyskania wolnoci, wzdychaj do Kazimierza, schodz si, prosz, namawiaj, aby jeli nie
nci go krlewska godno, da si wzruszy [ich] baganiem
o lito: jeli nie chce panowa, niech si przynajmniej ulituje.
[A] on do nich: Dawne rzecze co wicej, zadawnione
84

jest u was to zwodzicielskie kuszenie, gdy nie mogo tak

szybko wypa z waszej pamici, jak to pierwsi z ksit, Jaksa
mianowicie oraz w sawny witosaw85, ktrego chwalebne
82

Obie strony kwestii, czyli argumety dialektyczne: sic et non.

83

Z przypowieci Jotama, Ksiga Sdziw 9, 811, 15.

84

non est ma tu rkopis Eugeniuszowski.

85

primi principum w znaczeniu uytym ju przez Galla na

oznaczenie wielmow. Jaksa z Miechowa, zi Piotra Wostowica, oraz

syn jego witosaw byli przywdcami rokoszu przeciw Bolesawowi Kdzierzawemu tu po mierci Henryka Sandomierskiego w 1166 r.; w wyniku tego
rokoszu Kazimierz Sprawiedliwy uzyska cz dzielnicy sandomierskiej
z Wilic. Wg Rocznika kapituy krakowskiej Jaksa zmar w 1176 r.; S.
Zajczkowski, Uwagi nad terytorialno-administracyjnym ustrojem
Polski XII w., Czasopismo Prawno-Historyczne7(1955), s. 300.

201

kwitnie dzi potomstwo86 i prawie wszyscy dostojnicy nakaniali

mnie usilnie, chocia si opieraem, do tego panowania, abym
wygnawszy najmiociwszego ksicia, brata mego Bolesawa, po
nieszczsnym przywaszczeniu [sobie tronu] bezpieczniej panowa. Ale ja wolaem ucisk bratniej mioci przenie nad wszelkie
panowanie, bo kto brata nienawidzi, samobjc jest87; kto
bowiem w sobie zabija uczucia braterskiej mioci, ten [niejako]
serce sam sobie wydziera. Poniewa wic wtedy umyem moje
nogi w czystym zdroju niewinnoci, jake mgbym teraz kala je
znowu bratni krwi? O, jak wysokie [s] stopnie do pryncypatu!
Na sobie popeni samobjstwo, na bracie bratobjstwo, a przez
bratobjstwo zuchwae ojcobjstwo. Jakime bowiem czoem
mgbym nastawa na wygnanie tego, ktry si mn opiekowa
z wiksz ni ojcowska czuoci, ktrego ja czciem z wikszym
ni synowskim uszanowaniem? Wielk niegodziwoci jest zdobywa powodzenie niegodziwymi targami".
Oni [jednak] nalegaj: Susznie najjaniejszy ksi, naleao
oszczdza umiowanego Bolesawa, poniewa nie byo wtedy
godziwego powodu [do sprzeciwu]. Sami tylko rokoszanie podnieli przeciw niemu gwatowny krzyk. Teraz inna racja zmienia
ukad88, skoro wszystkich przynagla konieczno ostateczna.
Jeeli twoje zmiowanie nie pospieszy z pomoc, jeli tak ucinionej rzeczypospolitej nie popucisz tchu, przyjdzie jej si udusi,
gdy nie ma monoci przeniesienia si gdzie indziej!"
Ledwie wic nakoniony tak bezustannymi naleganiami proszcych, jak radami najwikszych przyjaci, udaje si do Krakowa po kryjomu z maym orszakiem, dbajc o to, eby zajcie jego
nie wydao si raczej czynem gwatu ni nastpstwem dobrowolnego wyboru obywateli. Liczne wojska zabiegaj mu drog
86

et famosus Ule Swanthoslaus cuius gloriosa hodie viget

posteritas; te pochwalne sowa o abdziach, rodzie Piotra Wostowica,

czy si na og z apostrof Wincentego do arcybiskupa Piotra w ks. IV,
rozdz. 17. Por. Wstp, s. XXVXXIX i tabl. genealogiczna, s. XIV.
87

Decretum Gratiani II, C. 33, q. 3, c. 24.

88

Codex 2, 4, 13, 2.

202

z niewypowiedzian radoci, zewszd cigaj gromadnie tumy,

raduj si, winszuj, rozgaszaj, e przyszed wybawiciel! Garn
si do niego ludzie wszelkiego wieku, uwielbia go wszelki stan,
dostojno kada cze oddaje. Rwnie bramy miasta, cho
zabezpieczone niezwycion stra, bez wezwania staj otworem, a z zamku wybiegaj ci, ktrych Mieszko postawi na czele
zaogi miasta, i wszyscy bij czoem u podnka Kazimierza.
yczenia przeto wszystkich zbiegaj si w jedno, denia wszystkich sprzymierzaj, a ksi od wszystkich hod odbiera89.
[7] Nie przestraszony tym Mieszko, ogromnej siy ducha
ksi90, bada rady udzielane przez swoich, ich wierno, odwag
i siy, lecz za pno; nieatwo bowiem zaradzi dugo zaniedbywanej chorobie i daremne jest zastanawianie si na dnie morza
nad rozbiciem okrtu. Albowiem w tym samym czasie, w ktrym
zobowizali si wit przysig, e stanowczo poo ycie
w jego obronie, zapominaj i o wiernoci, i o ksiciu. Atoli
opuszczaj go i jego ulubiecy, niepomni zgoa wielkich dobrodziejstw. Wrd nich ksi Odo, pierworodny jego syn, jako
najzacitszy wrg usiuje usun korze wasnego pnia, na wasn
gow sprowadza poar, z zacitoci wielk nastajc na zgub
ojca. Nie po to, aby mia naladowa uchowaj Boe pewnego ojcobjc, Baktriaczyka, lecz aby odsun od panowania
synw macochy91, ktrym ojciec przyrzek dziedzictwo po sobie.
Syn za wyej wspomnianego krla Baktrianw Eukratyde92

sa , cho dopuszczony ju przez ojca do wsprzdw, z dzy

wadzy go zabi, a zabiwszy go jako wroga a nie jako ojca, przejecha wozem przez zakrwawione jego zwoki i kaza je porzuci
89

Kazimierz zaj Krakw w 1177 r., o czym miejscowy rocznik;

Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 64.

90

Ironicznie: summae magnanimitatis princeps.

91

Synw Eudoksji. Por. wyej, przyp. 24.

92

Autor wspomina t histori ju po raz drugi. Zob. ks. II, rozdz. 23.

Justyn, Epitome XLI 6, gdzie jednak nie ma tragicznego epilogu o synu

ojcobjcy i jego wasnej mierci. Por. A. Bielowski, MPH II, s. 395,
przyp. 2 i 3 oraz Balzer, II, s. 10.

203

nie pogrzebane. Jednake nie uszo mu to bezkarnie. Oto bowiem

jedyny syn tego ojcobjcy trapi si mierci dziada i w tym
utrapieniu bez wiedzy strw wchodzi do lasu, pragnc zgin
od ukszenia dzikich zwierzt, by pozby si bolesnej udrki.
Przez kilka dni bkajc si po kniejach gwatowny gd zaspokaja grzybami i korzonkami. Nareszcie skosztowa jakiego
trujcego korzenia i popad w omdlenie; znuony tym zacz
ziewa, jak gdyby mia ducha wyzion. Do ust ziewajcego
wlizguje si w, zwabiony by moe korzeniem zawierajcym
jad pokrewny z jego jadem. Ten peznc do wewntrz, wprowadza surowe i nie strawione korzonki do otworu ujcia odka
i wywouje wymioty. Tymczasem ojciec oddajc si polowaniu
znajduje wreszcie wymiotujcego syna, ktrego bardzo dugo
szuka straciwszy [wszelk] nadziej. Z krzykiem pada na modzieniaszka, rozpywa si we zach, przyciska usta do ust umierajcego i dyszcego obsypuje pocaunkami. W natychmiast
uksi w warg caujcego; ojciec ukszony i przeraony zaraz
odskakuje, wa z czci wargi z trudem odrywa i miady,
a maego na p ywego odnosi do swoich. I wkrtce modzieniec
odzyskuje zdrowie, bo wyrzuci z siebie wszystk trucizn. Ojca
za jad wa, wszczepiony przez ukszenie, doprowadza do szau,
ktrym okropnie miotany nie mogc innych dosign, odgryza
sobie po kawaku jzyk i wargi i to poyka. Tak rozgryzajc
wasne czonki przecie nareszcie umiera. Czy rozpoznacie w tym
kar Bo? Albowiem ten sam w przywizanie modzieca
wynagradza uleczeniem go, a zbrodni ojcobjstwa mci przez
umiercenie ojcobjcy. Z jednego osdzi mona, na jak wielk
ask zasuguje synowskie przywizanie, z drugiego za, jak
wielkiej kary winien obawia si ten, kto lekceway cze nalen
rodzicom93.
93

A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 232235, odczyta ten

mora bezpodstawnie jako aluzj do mierci Mieszka Starego w 1202 r.,

rzekomo gwatownej. Rwnie bdne wydaje si czenie tej historii
z wiadomoci rocznikw z 1183 r. o mierci syna Kazimierza imieniem
Bolesaw, przywalonego drzewem, z uzupenieniem Dugosza, jakoby na

204

Tak wic do wygnania Mieszka przyczyni si nie tyle or

brata, ile wiaroomstwo przyjaci. Opuszczony niemal przez
wszystkich, porzuci rwnoczenie ojczyzn i tron94, zadowalajc
si wraz z trzema synami granicznym grodkiem95. Zewszd otaczaj go liczne nieszczcia96. Albowiem zi jego Sobiesaw, najdzielniejszy z ksit, zostaje wygnany z krlestwa czeskiego, na
drugiego za zicia, ksicia saskiego i bawarskiego, zewszd godz
wrogowie97. A nawet ci, od ktrych mg spodziewa si ratunku,
wasnymi potrzebami tak dalece byli znkani, e nie mogli mu
przyrzec choby skromnej pomocy. Rwnie wszyscy naczelnicy
Pomorzan nie tylko odmawiaj posuszestwa, ale i swj or
wrogo przeciw niemu obrciwszy wszyscy ciesz si [z tego], e
podlegaj wadzy Kazimierza98.
drzewie uksia go mija; A. Bielowski, MPH II, s. 396, przyp. 1.
94

patria simul excidit et regno; patria to dzielnica wielkopols-

ka, regnum tron pryncypacki w Krakowie. Pryncypat utraci Mieszko

w 1177 r., a Wielkopolsk dopiero w 1179 r., zgodnie ze wiadectwami
wielkopolskimi. Por. Roczniki wielkopolskie, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron.
wpol., MPH s. n. VIII, s. 158 n.; G. La b u da, Dwa zamachy stanu
w Polsce (11771179), Sprawozdania PTPN na I procze 1969, s. 102 n.
Pod sugesti relacji Wincentego przyjmowano bdnie, i cay zamach
stanu rozegra si od razu w 1177 r.; S. Smka, Mieszko Stary, s.
305309; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 160 n.
95

Wg kronikarza wielkopolskiego tym oppidulum by Racibrz, co

jest o tyle wiarygodne, e nalea do stronnika Mieszka Starego Mieszka

Pltonogiego. Por. M. odyski, Udzial ksit lskich w zamachu
stanu z r. 1177, Kwartalnik Historyczny22 (1908), s. 16-45 i R.
Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 161. G. Labuda sdzi,
e Mieszko mg schroni si w Santoku, Historia Pomorza, 1.1 /1, s. 400.
96

circumsiliunt undique infortuniorum agmina, 'otaczaj ze-

wszd szyki zbrojne nieszcz'.

97

Por. wyej, przyp. 10 i 11. Sobiesaw ks. czeski i oomuniecki,

popierany przez cesarza, odsunity od tronu w 1174 r. przez Biedrzycha,

wygnany ostatecznie w 1179 r., zmar na pocztku 1180 r. Autor przenis
chyba na osob Bernarda, ks. Anhaltu, klsk polityczn Henryka Lwa.
Bernard otrzyma po nim wtedy wschodni cz Saksonii, Wittenberg
i Lauenburg; B. Gebhardt, Handbuch der deutschen Geschichte, t. I,
205

Stuttgart 1954, s. 322323.

98

Wystpienie Pomorzan przeciwko Mieszkowi czyo si z popar-

206

[8] Gdy za wszystkich dzielnic stolice i grody" bez walki

radonie si przed nim otwieray, dzielnica lska zamierzaa
podnie bunt. Wadz nad ni przywaszczy sobie w swoim czasie
syn Wadysawa Mieszko, wygnawszy brata, ksicia Bolesawa.
Odzyskawszy j z niemaym trudem, Kazimierz odda j Bolesawowi. Lecz i wojowniczo jego brata, mianowicie tego Mieszka, poskromi przez nadanie mu kilku grodw; a rwnie brata ich
Konrada mianowa ksiciem marchii gogowskiej. Odona za
odznaczy ksistwem poznaskim100, a Lestkowi zatwierdzi dzielnice pozostawione [mu] testamentem ojca101, opiek nad nim
poruczy rzdcy tych dzielnic, ksiciu Zyronowi, obdarzonemu
wszelkimi zaletami. Sambora, siostrzeca tego yry102, osadzi

ciem Odona. Kazimierz ustanowi dwch ksit pomorskich nie wczeniej jak w 1180: Bogusawa w Sawnie i Sambora w Gdasku; G.
Lab ud a, Historia Pomorza, t. I/l, s. 402 n. Por. przyp. 102, 104.
99

omnium urbes provinciarum ac municipia, dosownie: 'wszys-

tkich prowincji miasta i grody'. Zgodnie z nomenklatur rzymsk urbs to

miasto stoeczne (gwnie Rzym), municipium miasto posiadajce swoje
prawa. Miano urbs Wincenty rezerwowa gwnie dla Krakowa, ale te
dla duych grodw rezydencjonalnych, orodkw dzielnicowych. Municipium byo w jego czasach okreleniem dla miast warownych, grodw. Por.
w niniejszej ksidze rozdz. 16, gdzie urbs to grd krakowski.
100

By to ju trzeci po 1163 i 1173 r. podzia lska pomidzy synw

Wadysawa II. Bolesaw Wysoki otrzyma dzielnic wrocawsk (1201),

jego syn Jarosaw (1198) opolsk, Mieszko Pltonogi, brat Bolesawa,
zosta ks. raciborskim, otrzymujc ponadto od Kazimierza kasztelanie
owicimsk i bytomsk (zm.1211); Konradowi (1202) wydzielone zostao
ksistwo gogowskie. Mao dokadna relacja mistrza Wincentego bya
powodem wielu trudnoci z odtwarzaniem tych wydarze, o ktrych
rwnie Kronika polsko-lska, MPH III, s. 636, 646. O marchii zob. niej,
przyp. 103.
101

Leszek, syn Bolesawa Kdzierzawego, zm. 1186. Por. wyej, ks. III,

rozdz. 30.
102

Palatyn mazowiecki komes yro z rodu Wojsawa by bratem

matki ks. gdaskiego Sambora (nepos Sironis); A. M a e c k i, Studia

heraldyczne, t. I, s. 281. G. Labuda, Historia Pomorza, t. I/1, s. 402,
przyp. 56, zwrci uwag na mody wiek Sambora w 1180 r., kiedy
207

otrzyma namiestnictwo Pomorza Gdaskiego.

208

w marchii gdaskiej103. Rwnie niejakiego Bogusawa czyli

Teodoksa ustanawia ksiciem Pomorzan104. Gnieniesk za
dzielnic, ktra dla wszystkich Lechitw jest metropoli105, wraz
z miastami biskupimi dokoa wcieli do wasnego ksistwa106.
Nakazuje ponadto przyczy niektre prowincje ruskie: przemysk z przynalenymi miastami107, wodzimiersk z caym
ksistwem, brzesk z wszystkimi jej mieszkacami, drohiczysk
z ca jej ludnoci108.
Tak przeto Kazimierz zosta monarch Lechii109, tak e cztery
ksistwa czterech braci, to jest Wadysawa, Bolesawa, Mieszka,
Henryka, przypady na jednego Kazimierza, jak to ojciec dawno
103

marchia ksistwo niesamodzielne, jak gogowskie. Marchi

zachodniofeudaln dopuszcza tu T. L a l i k, Marchie w Polsce, Kwartalnik Historyczny 73 (1966), s. 817820; inaczej G. Labuda, Marchia,
SSS III, s. 168.
104

cui nomen Boguslaus sive Teodoxus, tak poprawnie rkopis

Eugeniuszowski podajc dosowne tumaczenie sowiaskiego imienia na

grecki. Inne bdnie Teodorus; K. Myliski, Bogusaw I, ksi
Pomorza Zachodniego, Gdask 1948, s. 53 n.; Balzer, II, s. 202.
105

Czyli metropoli kocieln, ale moe te w znaczeniu macierzy

pastwa polskiego, co uzasadniao wczenie opuszczonego przez Mieszka Gniezna do dzielnicy pryncypackiej.
106

cum suffraganeis undique municipiis, a wic ze stolicami

biskupimi w Poznaniu, Lubuszu, Wocawku, Pocku.

107

Premisliensem cum oppidis contingentibus: Przemyl, nale-

cy w tym czasie do ksistwa halickiego, dawniej by stolic osobnego

ksistwa (zob. wyej, ks. III, rozdz. 20).
108

Wodzimierz Woyski, Brze i Drohiczyn byy trzema najwa-

niejszymi grodami ksistwa wodzimiersko-woyskiego. Zob. niej,

przyp. 159. Autor nie pisze tu o podboju, tylko o rozcigniciu wpywu
politycznego; S.M. Kuczyriski, Stosunki polsko-ruskie, s. 28; B.
Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie w czasach Kazimierza Sprawiedliwego, Kwartalnik Historyczny 76 (1969), s. 6.
109

monarchus totius Lechiae; Wincenty mia wiadomo ist-

nienia jednoci Polski; Balzer, I, s. 190. Tu po raz pierwszy Polska zostaa

nazwana Lechi. Autor zgromadzi wiadomoci, ktre opowie szczego209

wo niej, gdy chce od razu przedstawi sukces panowania Kazimierza

jako tego, ktry wprowadzi ad i pokj.

210

przepowiedzia mwic o czterech rzekach110, przez ktre wyobrazi czterech wadcw, [a] przez koryta rzek cztery ksistwa,
Kazimierza za do zotego dzbana przyrwnujc, zalety jego do
wonnego zdroju. Zrywa wiec pta niewoli, kruszy jarzmo poborcw, znosi daniny, wprowadza ulgi podatkowe; ciary nie tyle
zmniejsza, co zupenie usuwa, daniny i suebnoci znie kae111.
[9] Mia za ten nard [pewne] od prawieku uwicone
i jakby moc zwyczaju przyjte [prawo]112, e kady wielmoa
wyruszajcy dokdkolwiek z orszakiem przemoc zabiera ubogim nie tylko plewy, siano, som, lecz [nawet] zboe po
wamaniu si do stod i chat i porzuca koniom, nie tyle na
poywienie, ile na stratowanie. By te inny zadawniony zwyczaj wiadczcy o podobnej zuchwaoci: ilekro wielmoa
chcia nagle wyprawi do kogo poselstwo, choby w jakiej
bahej sprawie, to nakazywa sugom wskakiwa na podwodowe
konie biednych ludzi i w mgnieniu jednej godziny rczym kusem
przebywa niezmierzone przestrzenie. Wielu ponosio z tego
powodu wielkie szkody, niektrych bowiem konie marniay
nieuleczalnie, niektrych wprost paday, niektre nieodwoalnie
uprowadzano, uznawszy je jeszcze za dobre. Nadarzaa si std
110

Por. wyej, ks. III, rozdz. 26.

111

angarias et perangarias, zwrot uywany czsto w dokumen-

tach.
112

Fuit autem huic genti [ius quoddam te sowa zachoway si

w Kronice Dzierzwy] ex antiquo persolenne et quasi consuetudinis auctoritate approbatum; stylizacja wg Cycerona, De republica I 12. Mowa tu
p suebnociach zwanych stanem i podwod; przysugiway panujcemu
i jego urzdnikom, jednak Wincenty streszczajc uchway zjazdu czyckiego z 1180 r. pisze tylko o dostojnikach, potentes (w bulli Aleksandra III
odpowiedni fragment brzmi: Consuetudinem autem uae a principibus
terrae servabatur). Nie zniesiono wwczas ani stanu, ani podwody,
ukrcono tylko naduycia; A. V e t u l a n i, Studia nad tekstami i znaczeniem statutu czyckiego z r. 1180 [w:] Studia nad histori prawa polskiego,
t. XIII, Lww 1932, s. 31 n.; K. Buczek, Publiczne posugi transportowe
i komunikacyjne, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 15 (1967), s.
281; S. Russocki, Posugi komunikacyjne, SSS IV, s. 247 n.; J.
Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 141.
211

niemaa okazja do rozbojw, a niekiedy i zabjstw. Poza tym

ksita uporczywie uzurpowali sobie prawo, iby dobra zmarych biskupw zabierali niby jacy rabusie albo je wczali do
skarbu ksicego113. Co bowiem prawu Boskiemu podlega,
niczyj nie moe by wasnoci, dozwolone za jest zajcie tego,
co jest wasnoci niczyj114. Wszak Bg nie pozwala naigrywa
si z siebie ani nie wolno mu urga adnym dziwacznym
wybrykiem. eby wic nie dziay si wicej takie naduycia, ksi
sprawiedliwoci115 zakazuje ich pod groz kltwy. Jest przy tym
obecnych, w wite infuy ustrojonych, omiu witych kap113

Chodzi o ius spolii, a Wincenty wchodzi w rol obrocy niezale-

noci Kocioa. Spord dwu opinii, czy pod bona naley tu rozumie
tylko ruchomoci i dochody, czy te rwnie wasno ziemsk biskupa,
ta druga zdaje si mie wicej uzasadnienia. Por. m.in. W. Abraham,
Organizacja Kocioa, s. 229; A. Vetulani, Studia nad tekstami, s.
3256; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 232; A.
Gieysztor, Nad statutem czyckim 1180 r. Odnaleziony orygina bulli
Aleksandra III z 1181 r. [w:] Ksiga pamitkowa 150-lecia AG AD,
Warszawa 1958, s. 181 n. Kr on. wpol. i Kronika Mierzwy-Dzierzwy, ktre
streszczay Kronik Wincentego (MPH II, s. 400, 531), wyjaniaj w tym
miejscu, e ius spolii stosowane byo rwnie wobec niszego kleru przez
rycerzy, sprawujcych patronat nad kocioami w swoich posiadociach.
114

Czyli res nullius wg prawa rzymskiego; Institutiones 2, l, 7; 2, l,

12; Digesta l, 8, l pr.; 41, l, 3 pr.; 4, l, 30 fin.; Balzer, I, s. 485.

115

aequitatis princeps, w sensie rwnego wymiaru sprawied-

liwoci, uznawania rwnych praw wszystkich stron. Autor nie wspomnia,

e dziao si to na wiecu w czycy, gdzie obok synodu odbywa si zjazd
pastwowy, w ktrym uczestniczyli principes terrae. Wymienia ich bulla
papieska zatwierdzajca statut czycki; W. A b r a h a m, Zjazd czycki
z roku 1180, Kwartalnik Historyczny 3 (1889), s. 385 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s. 181, 206; R. Grdecki, Pocztki
immunitetu w Polsce, Lww 1930, s. 19; tene, Zjazd czycki z 1180 r.
[w:] Polska piastowska, s. 97, 106. Autor ten stwierdzi, e: 1) ius spolii
ulego likwidacji dopiero w XIII w. i 2) e Kazimierz nie ogosi w czycy
immunitetu dla Kocioa, lecz tylko statut ziemski, znoszcy naduycia
w poborze stanu i podwd potomkw dawnych dynastw i innych
monych (potentes).
212

anw116: Zdzisaw, arcybiskup gnienieski117, Gedko, [biskup]

krakowski, yrosaw wrocawski118, Cherubin poznaski119, Lupus pocki120, Onolf kujawski121, Konrad pomorski122, Gaudenty lubuski123. Osiem za jest pierwsz z litych liczb wrd
116

Zob. niej, przyp. 124.

117

Arcybiskup Zdzisaw rzdzi od 1167 r. Ostatnie wzmianki o nim sigaj lat 1181 i

1186/1187. Wg dokumentu Monacha (1198), KDM II, nr 375, s. 13, przewodzi na wiecu w
wierzu tu przed 1187 r. Ta datacja jest jednak sporna dla Z. Kozowskiej-Budkowej,
Repertorium, nr 113, s. 110 n. Pierwsza wzmianka o nastpcy Zdzisawa, Piotrze, pochodzi
dopiero z 1191 r. Por. niej, ks. IV, rozdz. 17, przyp. 200.
118

Gedko, zob. wyej, przyp. 47. yrosaw by biskupem wrocawskim w latach 1170

1198; T. S i l n i c k i, Dzieje i ustrj Kocioa [w:] Historia lska, PAU, t. II, Krakw 1939.
119

Cherubin, biskup poznaski w latach 11701180; G. Sappok, Die Anfdnge des Bistums

Posen und die Reihe seiner Bischofe, Leipzig 1937, s. 8889. Niniejsza wiadomo jest o nim
ostatnia.
120

Lupus, Wilk, biskup pocki w latach 11711186/1187. Data graniczna rwnie wg

dokumentu Monacha, zob. wyej, przyp. 117. Lupus moe by zlatynizowan form imienia
Wilk, uywanego w rodzinie Awdacw; W. Semkpwicz, Rd Awdacw w wiekach rednich,
Roczniki Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu 45 (1917), s. 233 i 46 (1920), s. 149.
121

Onolf, Onulf, wymieniony w 1161 r. jako biskup kruszwicki, tutaj

w 1180 r. jako kujawski; J. Fijaek, Ustalenie chronologii biskupw

wocawskich, Krakw 1894, s. 11 n. W tym czasie efemeryczne biskupstwo kruszwickie ju nie istniao, a Wocawek by jedyn stolic
biskupstwa kujawskiego; G. Labuda, Pocztki diecezjalnej organizacji
kocielnej na Pomorzu i na Kujawach w XI i XII wieku, Zapiski
Historyczne TNT 33 (1968), z. 3, s. 40 n.
122

Konrad by biskupem woliskim od ok. 1160 r. W 1177 r.

przenis siedzib biskupi do Kamienia. W 1188 r. biskupstwem pomorskim rzdzi ju Zygfryd; J. Walicki, Przynaleno metropolitalna
biskupstwa kamieskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga
i Gniezna, Lublin 1960, s. 7475.
123

Jest to jedyna wiadomo o biskupie lubuskim tego imienia; F.

Funcke, Das Bistum Lebus, Jahrbuch f. Brandenburgische Kirchengeschichte bis zum Anfange der Hohenzollernherrschaft in der Mark
Brandenburg 16 (1918), s. 33; H. L u d a t, Bistum Lebus, Weimar 1942, s.
309. Kronikarz mg tu zlatynizowa imi tego biskupa Radost, Radosz
213

lub podobne.

214

parzystych i liczb bogosawiestw124; to oznacza, e ustawy

powinny by dobre i e ci, ktrzy je szanuj, bd bogosawieni.
Wszyscy wic jednogonie owiadczaj:
Kto zabraby zboe ubogim bd gwatem, bd jakimkolwiek podstpem, lub kazaby zabiera, niech bdzie wyklty. Kto
z okazji jakiego poselstwa wymuszaby podwod lub kaza
wymusi [dostarczenie] czworonoga do podwody, niech bdzie
wyklty, wyjwszy jeden przypadek, mianowicie gdy donosz, e
ktrej dzielnicy zagraaj nieprzyjaciele. Nie jest bowiem bynajmniej niesprawiedliwoci, jeli ratuje si wtedy ojczyzn wszelkim sposobem".
I znowu: Kto zagarnby dobra zmarego biskupa lub
kazaby zagarn, czy byby nim ksi, czy jakakolwiek znakomita osoba, czy kto z urzdnikw [ksicych], bez adnego
wyjtku niech bdzie wyklty"125.
Atoli i ten, kto przyjby zrabowane dobra biskupie126 i zabranych nie zwrciby w caoci albo nie zarczyby za niezawodne zwrcenie ich, jako wsplnik tego witokradztwa powinien
by zwizany udziaem w tej samej kltwie.
Wszyscy wyraaj zgod i zatwierdzaj bardzo mie wszystkim
uchway tak witych zakazw; trwaj one nienaruszone dlatego,
e potwierdzi je apostolski przywilej Aleksandra III, ktry
124

Symbolika semki sprowadza si tu do Makrobiusza, Commen-

tarii in Somnium Scipionis I 5, 11: ex his apparet octonarium numerum

solidum corpus et esse et haberi i II 2, 12: sicut in numer o pari bis bina bis,
qui est octonarius, soliditatem creavit (tame wykad systemu liczb
w porzdku wszechwiata wg Platona). Wincenty moe tu te nawizywa
do Wilhelma z Conches, Glossae super Platonem, wyd. E. Jeauneau, Paris
1965, s. 135, 154 n. i B. Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 69.
Na drugim planie powoanie Ewangelii w. Mateusza 5, 311. W kazaniu
na grze nie ma jednak mowy o szanowaniu praw, ale o tych, co czyni
pokj i walcz o sprawiedliwo.
125

Decretum Gratiani II, C. 12, q. 2, c. 46, 47; Balzer, I, s. 421.

126

qui spoliatum susceperit pontificium w tym samym znacze-

niu, co w poprzednim artykule bona praesulis. Zapoyczenie u Teodozjusza dostrzeg tu Balzer, I, s. 463, 445.

215

natchnionym wyrokiem umocni panowanie Kazimierza127, eby

wola ojcowska nie stanowia dla niego adnej przeszkody; niegdy
bowiem zastrzeg sobie [ojciec], aby najstarszy syn piastowa
naczeln wadz, aby spr o nastpstwo tronu rozstrzygaa
zasada pierwordztwa128.
[10] Tymczasem brat nalega na brata gorcym baganiem, bez
przerwy niepokoi go natarczywymi probami. Stawia mu przed
oczy ndz drcej staroci129, smutne zawodzenie bratowej130,
aosne biadania synowie, czste kania wnukw, ktrym lepiej
byoby od miecza zgin ni umrze z godu, ni dosta si do
jakiego ciasnego wizienia. I lepiej, powiada, byoby zgin od
jednego miertelnego ciosu, ni eby utrapione ycie sczyo si
kropla po kropli. Prosi go, aby sobie przypomnia, z jak tkliw
czuoci oni pielgnowali go w dziecistwie, z jak gorliwoci
127

Ta bulla papiea Aleksandra III z 28 III 1181 r. bya przechowy-

wana w Archiwum Kapituy Krakowskiej, jej orygina jest dzi jednak

w Leningradzie, o czym A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s.
181207.
128

Panowanie Kazimierza jako ksicia zwierzchniego byo rzeczywi-

cie niezgodne z postanowieniem testamentu Bolesawa Krzywoustego,

zgodne natomiast z wol monych krakowskich, ktrzy przeprowadzili
si jego elekcj. W tej sytuacji Kazimierz naprawd potrzebowa poparcia
ze strony papiea. Niniejsze zdanie dao powd do dyskusji, czy l na
zjedzie w czycy zostaa uchwalona nowa ustawa sukcesyjna i czy 2
papie potwierdzi i t ustaw, i wybr Kazimierza osobnym przywilejem.
Por. A. Abraham, Zjazd czycki z r. 1180, s. 385 n.; J. Adamus,
O mniemanej czyckiej ustawie sukcesyjnej z 1180 r., Collectanea Theologica 17 (1936), z. 2, s. 183 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s.
182. R. Grdecki podtrzyma wbrew Adamusowi tez, e naley z przekazu Kadubka przyj jako fakt konfirmacj pryncypatu Kazimierzowego
ze strony papiea, a nawet i ze strony cesarza w 1184 r. (por. niej, przyp.
259).
129

W 1181 r. Mieszko mia lat 58 lub 60, wic wg naszych poj nie

by jeszcze starcem; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s.

12.
130

'Bratowa', tak tumacz nurus, gdy wydaje si, e Wincenty

w tym sensie uy tego wyrazu, oznaczajcego waciwie 'synow'.

216

Domylamy si wic tu drugiej ony Mieszka Eudoksji.

217

i mioci wychowywali go jako modzieca, jakiej wreszcie

yczliwoci, jakim ich dobrodziejstwom jeeli si nie zaprze zawdzicza to, e uzyska nie tylko najprzedniejsz cz
ojcowizny, lecz take naczeln wadz. Jak rwnie synowskie,
jak serdeczne, jak gorce zawsze i z gbi serca pynce byy jego
uczucia dla nich. Gdzie jest, mwi, owa obfito darmo danych
obietnic? Gdzie owa wierno niewzruszalna i trwaa? Jeeli wic
dotd pozostaje [w tobie] kropla tej tak wielkiej sodyczy, jeeli
tli si jaka iskierka wdzicznoci za tyle [dobrodziejstw], to
najwikszym dla nas dobrodziejstwem bdzie przywrcenie nas
do ojczyzny. Mniejszym bowiem nieszczciem jest znosi ucisk
jarzma w ojczynie ni pa pord udrk wygnania. Brzemi za
panowania i wspaniaomylno majestatu krlewskiego nie przystoi mom zgrzybiaym i niedonym. Albowiem ani gazie
lentyszkowego krzewu, ani stare sprchniae tramy nie nadaj si
do podpierania potnych budowli. Zaiste, nic lepszego nie mogo
sta si z nasz rzeczpospolit, ktrej nie urga ani cudzoziemiec, ani barbarzyca, ani jakowy upieca, lecz rzdzi ni
prawowity ksi, ktrego tron stronnictwo zdrajcw z nienawici do przyrodzonych ksit131 usiowao odda nieprzyjacioom, a moe w tym samym duchu zdrady przeciw tobie wojowa
bdzie. Bezpieczniej jest wic i bardziej z uczciwoci zgodne,
eby raczej szuka oparcia w posusznych bratankach, ni otacza
si podstpnymi zdrajcami; inaczej [bowiem] trzeba by obawia
si owych sw mdrca: Biada samotnemu, bo gdy upadnie, nie
ma komu go podwign"132.
[11] Na to rzecze Kazimierz: Niewdzicznoci jest zapiera
si doznanego dobrodziejstwa, z czym id pospou wstrt do
odpacania i zarozumiaa pycha. Nigdy w nas myl nie powstaa,
aby by tych przywar wsplnikiem lub splami si ich towarzystwem. Owszem, wyznaj, i zawsze chciabym wyznawa, e zobowizuj mnie wiekopomne dobrodziejstwa brata i bratowej.
131

domini natur ales ju Anonim Gall odnosi do dynastii.

132

Ksiga Koheleta 4, 10.

218

I zupenie suszne jest ich danie, jeli dotyczy wycznie zwrotu

nalenej im ojcowizny133. Albowiem nie przysuguje mu chyba
prawo do upominania si o wadz naczeln, skoro zasuguje na
utrat tego przywileju, kto przyznanej sobie wadzy naduywa.
Wszelako jeeli si okae, i uporczywie jej naduywa? Poytek
bowiem rzeczypospolitej wymaga, eby nikt na ze nie uywa
swej wadzy134. Zgoa jednak nie widz, co mogoby go powstrzyma od skutecznego upominania si o swe dziedzictwo".
Wtedy powstao wrd panw szemranie i wzmoga si buntownicza wrzawa. Mwi: Oto stao si to, czegomy si obawiali. Rzadko kruk krukowi oko wydziobuje, rzadko brat brata
doszcztnie niszczy. Nasza tu dzieje si krzywda, najoczywistsze
nasze niebezpieczestwo! Jego bowiem przywrcenie jest nasz
zagad. Albowiem gdy tylko nadarzy si stosowna pora, nie
zaniecha wywrze najsurowszej zemsty za krzywd, co wicej,
najsroszego okruciestwa zemsty. Dwaj zaiste zagraaj nam
wrogowie: Mieszko z powodu swoich krzywd, a Kazimierz z powodu braterskich. C wic? Wypadaoby zapewne t sam
motyk odci gazki tego samego szczepu, na prno bowiem
wycina si oset, gdy wewntrz pozostaje przylegy korze".
Kazimierz za zrozumiawszy, e tak niebezpieczny bunt obrci si
przeciwko niemu, zapewnia, i nie powiedzia tego w myli przywrcenia brata [do wadzy], lecz w zamiarze wyprbowania ich
usposobie, i e ich stao wzgldem niego jest mu bardzo mia.
[12] Atoli Mieszko zwraca si do cesarza z prob o wstawiennictwo [i] wobec senatu cesarza Fryderyka135 z alem uskara si
w ten sposb: Bez powoda, bez sdziego, bez adnych wiadectw136 ani pomocy dokumentw, nie pozywajc go [przed
133

Ojcowizna to dzielnica wielkopolska ze stolic w Gnienie.

134

Institutiones 1, 8, 2, dosownie.

135

coram imperatoris Friderici senatu moe tzw. Hoftag, ale raczej Reichstag, por.

niej, przyp. 143, J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 247.

136

Decretum Gratiani II, C. 2, q. 1, c. 1, cytat dosowny. Dalej nawizanie do Digesta 43, 17,

l, 4.

219

sd], nie dowodzc winy, nie wysuchujc, wyzuto go z przywileju

pierwordztwa, pozbawiono prerogatywy pryncypatu, wreszcie
gwatem wytrcono z posiadania ojcowizny i mu jej wzbroniono". Ani jednak odwoywanie si do prawa, ani sia wymowy, ani
porednictwo przyjaci, ani usilne proby, ani zapewnienia
wiernoci nie mogy mu nic pomc, gdy zalety Kazimierza,
chocia nieobecnego, dowodnie przeciwdziaay. Albowiem cesarska wysoko zawyrokowaa, e ani Polakw nie mona pozbawia prawa obierania sobie ksicia, poniewa jest mu obojtne, czy maj nieuytecznego, czy nie maj adnego; ani nie
powinien Kazimierz traci pryncypatu jedynie z zawici do
swoich zalet. Tak wic Mieszko odebra cigi w miejscu, skd
spodziewa si pociechy. [Po czym] nie zwtpiwszy jeszcze
zupenie o sobie, znajduje niecn co prawda, ale zbawienn rad.
Crk bowiem wydaje za m za jednego ze swoich, ktry niegdy
by na Pomorzu poborc podatkw137. Przy jego pomocy pozyskuje nie ulego wprawdzie, lecz przyja i yczliwo Pomorzan.
Pokadajc w nich ufno, z garstk zbrojnych podkrada si noc
pod metropoli, o wicie osacza j, zdobywa i wkracza jako
zwycizca138. Osadziwszy tam zaog w bardzo krtkim czasie
137

Chodzi zapewne o maestwo Anastazji z Bogusawem ks. szczeciskim (tak M.

Perlbach, Preussisch-polnische Studien, t. I, Halle 1886, s. 10); K. Myliski, Polska i Pomorze po

mierci Krzywoustego, Roczniki Historyczne 17 (1948), s. 54 n.; G. Labuda w Dziejach
Wielkopolski pod red. J. Topolskiego, t. I, s. 287. Dawniej O. Balzer, Genealogia, s. 210218,
dowodzi za Dugoszem, e mowa tu o maestwie rzekomej Zwinisawy z Mciwojem I, ks.
Pomorza Gdaskiego, ale K. Jasiski przekonywajco wykaza, e Zwinislawa nie bya crk
Mieszka Starego, Jeszcze o Zwinisawie, Zapiski Historyczne TNT 16 (1950), s. 88102.
138

Mieszko zdoby Gniezno w 1181 r., o czym rda wielkopolskie

(Rocznik kapituy poznaskiej, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron. wpol. MPH s.n.

VIII, s. 61). O nomenklaturze metropolis zob. wyej, przyp. 105. Pomocy
udzieli by moe arcybiskup gnienieski, a Kazimierz Sprawiedliwy nie
przeszkodzi. Mieszko mia te wsparcie monych pomorskich i wielkopolskich; S. Smka, Mieszko Stary, s. 349 (tu data roczna 1182).

220

odzyskuje wszystkie ojcowskie grody139 z t sam niemal atwoci, z ktr je utraci; do odzyskania ich brat, jak mwi,
potajemnie da mu sposobno. Poniewa jednak powodzenie
w maych [sprawach] zwykle budzi nadziej na wiksze, skorcia
go ch odzyskania pryncypatu. I dugo spieraj si ze sob ju to
sowami, ju to orem. Jednake o wiele sabszy Mieszko walczy
raczej podstpem i sprytem. Ilekro bowiem widzi, e grozi mu
silniejsze natarcie zbrojnych, przysiga, e wystarczy mu ojcowizna, wyrzeka si pryncypatu; gdy za natenie wojny sabnie,
twierdzi, e wymuszone przysigi nie maj mocy. Niekiedy
posuguje si owym fortelem, o ktrym czytamy w Dziejach Libii
Demostenesa140.
Wilki powaniy si z pasterzami z nienawici. Pytaj si
pasterze: Czemu nas przeladujecie?" Odpowiadaj wilki: Poniewa zawarlicie przymierze z naszymi nieprzyjacimi. Jeeli
wic chcecie ukada si z nami o trway pokj, odpdcie
naszych wrogw, to jest psy". Podobnie ukadaj si z psami, aby
odeszy od ich wrogw, to jest od pasterzy, a [wtedy] bd miay
z nimi pokj. Gdy tak si stao, tym swobodniej si sro, niosc
trzodzie zagad.
Mwi wic Mieszko do brata: Czy ty nie wiesz, e Bolesaw
Wadysawowie jest naszym wsplnym wrogiem? On bowiem
pragnie nasz wolno zaprzeda Niemcom141, aby za cen danin
skadanych przez innych uly swojej u nich niewoli. On cigle
depcze nam po pitach, to aby zemci si na nas za krzywdy
ojca, to aby zniszczywszy nas zupenie, sam nie daj Boe
139

czyli grody wielkopolskie, ale nie wszystkie, gdy w Poznaniu (lub

Ujciu nad Noteci?) musia pogodzi si z rzdami najstarszego syna

Odona (zm.1194) (por. wyej, przyp. 97); G. Labuda, Dzieje Wielkopolski, s. 287.
140

Wzmiank o dziele Demostenesa z Bitynii, Libystica (tj. Dzieje

Libii) autor znalaz wraz z bajk o wilkach u Izydora z Sewilli,

Etymologiarum I 40, 7; Balzer, II, s. 19, 52.
141

Lemannis; Mieszko jakby broni suwerennoci pastwa polskiego

wobec cesarstwa. Zob. jednak niej ks. IV, rozdz. 21 i przyp. 259.

221

zagarn wolny pryncypat. On to albo midzy nami przebiegle

sieje niezgod, albo roznieca zarzewie ju posianej. Jeli wic jego
porzucisz, ja odstpuj od skargi i zrzekam si cakowicie prawa
pierwordztwa". Skoro wic atwowierny Kazimierz go odtrci,
chytry Mieszko wnet zaprzysig mu wizy przyjani. Za jego
rad przywraca do aski syna142, obiega znw ksit niemieckich i co znaczniejszych panw, a uzyskawszy u cesarza przyzwolenie [na dziaania] przeciw Kazimierzowi bardzo wielu
sobie zjednuje i na zgub brata namawia143. [Alici], gdy spord
nich znaczniejsi w wysokim pomieszczeniu jakiego zamku
w sprawie wygnania Kazimierza naradzaj si i sprzysigaj,
naga zagada pozbawia ich wszelkiej monoci rady i szkody.
[w] bowiem zamek, acz trwaej budowy, adn si ani adn
wichur nie uderzony, lecz niezbadanym wyrokiem boskim144
nagle wstrznity, wszystkich prawie przywali, a niektrych
ycia pozbawi145.
142

Odona, por. wyej, przyp. 19.

143

W kocu marca 1180 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa na

Reichstagu w Gelnhausen odebra lenno Henrykowi Lwu, ks. saskiemu,

skazanemu na banicj, po czym rozgorzaa przeciw Henrykowi wojna
domowa (por. wyej, przyp. 97). W tyme roku, ale nie wiadomo, czy ju
na zjedzie w Gelnhausen, stawi si Mieszko Stary przyrzekajc cesarzowi dziesi tysicy grzywien za otrzymanie pomocy przeciw Kazimierzowi.
Por. Annales Colonienses maximi, MGH SS XVII, s. 790. Liczy zapewne
te na swoich ziciw, ks. Fryderyka lotaryskiego i szczeglnie Bernarda
hr. Anhaltu (zob. wyej, przyp. 11 i 12), ktremu cesarz odda wschodni
cz Saksonii.
144

occulto numinis iudicio; por. wyej, ks. III, rozdz. 14 i 20

i przyp. 70, 108.

145

Autor opowiada o autentycznej katastrofie domu w Erfurcie,

gdzie w 1183 r. odbywao si zgromadzenie panw niemieckich z krlem

Henrykiem przed wypraw na Polsk. Por. Annales Colonienses maximi,
jw., s. 791: Simile huic precedenti anno apud Erpesfort contigit: ubi
residentibus in solaria cuiusdam domus nobilissimis viris ex vehementi
turbin solarium ruit, et ex eis quinque numero quod dictu pudoris est
in cloacam ceciderunt, suffocatique sunt, preter lantgravium qui vix
emersit. Solarium moe oznacza taras, poddasze lub pitro. Annales
222

Aquenses (R. akwizgraski), MHG SS XXIV, s. 38: Regi Henrico iuratur

223

Tak to ostyga zawzito jego nieprzyjaci. I nie dziw,

poniewa Pan chcia niewinno jego wsawi tym samym prawie
cudem, jakim uwici pog Matki. Rzymianie bowiem dla
uwiecznienia swej sawy wybudowali ongi jakow wityni na
cze Apollina, ktra odznaczaa si zarwno podziwu godn
sztuk, jak wytrzymaoci. Gdy pytali wyroczni, jak dugo ma
ona istnie czy sta, odpowiedziano im: Dopki dziewica nie
porodzi". Oni [jednak] sdzc, e to si nigdy nie moe zdarzy,
poniewa jest sprzeczne z natur, nazwali t wityni Apollina
wieczn. Atoli w tej samej chwili, gdy Bogosawiona Dziewica
porodzia, owa wieczna budowla runa i zamienia si
w proch146. Widzisz wic, Kazimierzu, co zawdziczasz Stwrcy,
co Matce Jego, skoro raczyli ciebie nie tyle obroni, ile opromieni a takim cudem.
[13] Nie przestaa jednak czyhajca zazdro paraliowa
u szczytu powodzenia si niezwycionego [wadcy]. Albowiem
odstrczaj od niego najwierniejszych jego przyjaci z t sam
przebiegoci, ktra sprawia, i krtko przedtem odwrci si
Bolesaw; z cudzego bowiem nieszczcia wspzawodnicy jego
wr sobie szczcie wasne.
expeditio contra Polonos; et apud Ersfordiam habito colloquio et congregatione celebrata, domo dissoluta viri in latrina plurimi submersi sunt.
Wyprawa Henryka VI nie dosza do skutku, m.in. dziki poselstwu
Kazimierza do cesarza i ukadowi z nim w Halli. Cesarz, jak niektrzy
przypuszczaj, mia wyda dokument zatwierdzajcy go na stolicy krakowskiej; S. Smka, Mieszka Stary, s. 346 n., 350; R. Grdecki,
Zjazd leczycki, s. 111113.
146

rdem historii o wityni Apollina, dotd nie odszukanym,

mg by jeden z utworw literatury pseudoantycznej lub jedna z wersji

Mirabilia urbis Romae. Gerwazy z Tilbury w Otia imperialia (Scriptores
rerum Brunsvicensium, t. II, ed. G.W. Leibniz, Hannoverae 1710, s. 768)
opowiada o Romulusie, ktry postawi sobie w Rzymie zoty posg,
mwic: nie upadnie, dopki dziewica nie porodzi. Por. P. L e h m a n n,
Pseudo-antike Literatur des Mittelalters, Darmstadt 1964, s. 20 n.; M.
M a n i t i u s, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, t. III,
Munchen 1931, s. 245253.

224

y przecie chory, a raczej chorowity ksi mazowiecki

Lestek, bardzo przecie silny wyprbowan dzielnoci swoich.
Gdyby tych odsunli, pozostaoby Kazimierzowi jak sdz
ju tylko bardzo mao siy. Mwi wic, e wynaleli niezawodn rkojmi przymierza midzy nim a bratem, byleby nie
odmwi bratu jednej jedynej dzielniczki Polan147, ktra z racji
pokrewiestwa po mierci Lestka jemu miaa przypa. Bya
bowiem Lestka. Jego chorobie nie przystaoby teraz ksistwo, lecz
jakakolwiek ulga w nieszczliwym yciu. Zaklinaj si, e tym
sposobem poo kres caemu sporowi. Kazimierz zawiesi jednak
odpowied, aby si namyli. Oni tymczasem udaj si na
tajemn rozmow do namiestnika Lestka i wojewody, ktry
roztropnie rzdzi caym ksistwem, i wyjawiaj mu rzecz jakby
ju zatwierdzon przez Kazimierza. Zapewniaj kamliwie, e
Kazimierz przymierze z bratem chce okupi kosztem posiadoci
chorego synowca. Rozwa powiadaj co masz wybra.
Jeeli bowiem, uchowaj Boe, wyrazisz zgod, to z powodu
bezprawnego pogorszenia warunkw [twego] wychowanka, z samego prawa siebie samego pozbawiasz opiekustwa nad nim czy
trosk148; jeli za odmwisz, uwikasz si w trudne do rozgmatwania kbowisko wrogoci u Kazimierza. Mieszko bowiem
wzdraga si przed cen tak niegodziwych targw; jeli masz
rozum, pod jego opiek bdzisz bezpieczny od obu".
Lestek wic za namow namiestnika przechodzi wraz z wszystkimi monymi pod opiekustwo Mieszka, a syna jego Mieszka,
modzieca nadzwyczaj przemylnego i wytwornego, ustanawia
147

unicam provinciolam Campestrium, czyli Kujawy, ktre

Wincenty uwaa, jak si wydaje, tak jak dawniej Gall Anonim za cz

Wielkopolski. Po zwycistwie nad Wadysawem II (1146) Mieszko Stary
odda Kujawy Bolesawowi Kdzierzawemu, potem razem z Mazowszem
dziery je syn jego Leszek; J. Bieniak, Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, Ziemia Kujawska l (1963), s. 37; Balzer, I, s. 9597. Por. wyej,
Przyp. 101.
148

Digesta 26, 10, 3, 5; Codex 5, 43, 6, 1; Digesta 50, l, 7, 133.

225

testamentem nastpc w swoim ksistwie149. Atoli modzieniec,

jakby znudzony czekaniem i zniecierpliwiony, wkrtce zacz
postpowa jak ksi. Lestek, chocia chory, niechtnie to
znosi. alem zdjty rzuci si Kazimierzowi do ng [ze sowami:]
Zgrzeszyem, ojcze, przeciw niebu i tobie i nie jestem godzien
zwa si synem twoim; uczy mi jakby jednym z twoich
najemnikw"150. Najaskawszy ksi, ucaowawszy go ze zami,
przebaczy mu win odstpstwa. I niewiasta bowiem, jak mwi
prawo, ktra zaraz powrcia [do ma], nie uchodzi za rozwiedzion151. Wtedy Lestek z pobon czci potwierdzajc
wity testament ojca dodaje mu mocy przez wasne rwnie
owiadczenie, i ogasza Kazimierza zupenym swoim nastpc,
a t ostatni wol potwierdzi w ostatnim dniu [ycia]152. Std
oczywicie wida, e poprzednim testamentem nic nie przekaza,
poniewa poprzedni zapis wygasa moc nastpnego153. Uznaje
si bowiem konsens tylko wtedy, gdy konsens trwa154.
[14] Gdy w ten sposb zatarg braci chwilowo raczej zosta
przerwany ni umierzony, dzielny Kazimierz uwaajc bezczynn gnuno za wroga natury zwraca si ku ociennym krajom,
wzgardziwszy zamykaniem si w ciasnych granicach ojczyzny155.
Wkroczywszy na Ru podchodzi pod pierwsze miasto Brze156,
149

Mieszko Mieszkowic, drugi syn Mieszka III (por. wyej, przyp. 22).

Jest to jedyna wiadomo o prbie osadzenia Mieszkowica na Mazowszu

i Kujawach; S. Smka, Mieszko Stary, s. 352. Po tej nieudanej prbie
ojciec wydzieli mu dzielnic kalisk: G. Labuda, Dzieje Wielkopolski,
s. 287.
150

ukasz 15, 1819.

151

Pod wpywem Digesta 50, 17, 48.

152

Digesta 23, 3, 2, w myl zasady, i testatorowi wolno zmienia

postanowienia a po ostatni dzie ycia; Digesta 24, l, 32, 3 i 34, 4, 4;

Balzer, I, s. 486.
153

Digesta 30, 12, 3; 34, 4, 6 i f.

154

Digesta 46, 3, 80; 50, 17, 35.

153

ad exteriora sese explicat virtus Casimiri patriae dedignata

limitari ergastulo, czyli 'zamykaniem si we wasnym kraju jak w wizieniu'; topos ten ju w I ks., rozdz. 2.
226

156

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 8; W. K o w a l e n k o, Brze, SSS I, s. 166.

227

dobrze zabezpieczone zarwno dziki zaodze, jak sztuce i naturalnemu pooeniu, i ciska zewszd dokuczliwym obleniem. To
miasto postanowi przywrci pierworodnemu synowi swej siostry, wygnanemu przez braci wprowadzonych w bd. Matka
bowiem powodowana tajemn niechci kamaa, e on nie by jej
synem, lecz e go podrzucono, gdy zbrako nadziei na potomstwo157. Rzecz ta, acz nieprawdopodobna, w oczach wielu
obciya [dobre] jej imi. Dlatego obywatele uwaajc za hab,
eby jakowy podrzutek mia panowa nad ksitami, podnieli
gwatowny bunt. Ale rwnie dowdcy wojsk wielce si tym
zgorszyli.
Przy tej sposobnoci rozleg si gony pomruk buntu i zwrci
si przeciwko Mikoajowi, pierwszemu dostojnikowi dworu ksicego, mowi najwikszej rzetelnoci158. Oburzano si bowiem,
157

Kronikarz popenia tu zdaniem uczonych nieciso, ktra zaci-

ya nad ca pniejsz tradycj o tych faktach. Pierworodnym synem

siostry Kazimierza Agnieszki, wydanej za ks. wodzimierskiego Mcisawa
Chrobrego (zm.1170/72), by Roman, o ktrym niej. W Brzeciu Kazimierz
osadzi najpierw (1182) pasierba Agnieszki, wiatosawa Mcisawowicza,
ktry zgin tam od trucizny (l 183?). Dopiero po nim ustanowi w Brzeciu Romana. Autor przedstawia tu, jak wida, jedn z wersji krcych
o potomstwie tej pary ksicej. Brak imienia (wiatosawa) by zacht
dla pniejszych kombinacji kronikarskich; Kron. wpol. podaa, e Kazimierz wprowadzi do Brzecia swojego namiestnika (prefecto proprio
posito), a bezporednio za tym opowiedziaa o konflikcie wgiersko-halickim z histori Borysa syna Kolomana (filium sororis sue alias cum
patre eiectum ad regnum Haliciense restituere proponen), co z kolei przyj
i rozwin Jan z Dbrwki i Jan Dugosz, MPH II, s. 407408 (z
komentarzem A. Bielowskiego); K. Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, Lww 1876; O. B a l z e r, Genealogia, s. 172183; A.
Wilkiewicz-Wawrzyczykowa, Ze studiw nad polityk polsk na Rusi na przeomie XII i XIII w., Ateneum Wileskie 12 (1937), s.
l35; G. Labuda, Zaginiona kronika z pierwszej polowy XIII wieku
w Rocznikach Krlestwa Polskiego Jana Dugosza. Prba rekonstrukcji,
Pozna 1983, s. 2122. Autor stwierdza, e wersja Kadubka, cho nastrczajca sporo kopotw interpretacyjnych, jest blisza rzeczywistoci.
158

Mikoaj, palatyn krakowski, zostaje tu przedstawiony uroczycie

228

jako sacri palatii princeps. O jego pozycji S. Smka, Mieszka Stary, s.

229

e majestat takiego ksicia, nie rozwag, lecz istnym jego szalestwem [wiedziony], popad w t gupot, e broni sprawy
jakiego bkarta przeciwko synom [prawowitym], nie przeciwko
[dalszym] krewniakom, i e dla marnego zysku tak wietn saw
Lechitw wystawi na tak niebezpieczne, tak haniebne targi. Nie
brak takich, ktrzy uporczywie twierdz, e umawia si on
z nieprzyjacimi na zgub wojska. Atoli m, dzielny i przemylny, niektre ich oszczerstwa rozsdnie osabia, niektre spokojnie
znosi, niektrym zaprzecza, aby nie zdawao si, e raczej jest
buntownikiem ni obroc wsplnej sprawy.
Tymczasem nadbiega kto z lekkozbrojnych, ktry donosi nie
tylko o zblianiu si niemaych zastpw nieprzyjacielskich, ale
wrcz palcem pokazuje, z jak bliska zagraaj. Nadchodzi bowiem grodowi na odsiecz ksi beski Wsiewood z ksitami
wodzimierskimi159, z panami halickimi, z doborowymi oddziaami obcych posikw, z tysicami Partw160. Zdaje mi si, e
widz las najeonych wczni, owe barbarzyskie znaki na
tarczach161, [owe] nader zwarte szyki bojowe, w bysk ora,
i tak umiarkowane, tak ciche posuwanie si oddziaw, e
wydawaoby si, i poruszaj si bez ruchu, a nie zawadn
niepostrzeenie obozem oblegajcych albo umiejtniejszym po-

355 i J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 251 n. Przynalec

do rodu Lisw by by moe krewniakiem autora, ale jest to jedna
z hipotez. Zob. Wstp, s. XII, przyp. 21 i 24 oraz tabl. genealogiczna, s.
XIV.
159

Ks. beski Wsiewood, modszy syn Mcisawa i Agnieszki

(zm.1195). Ksiciem wodzimierskim by wtedy jego starszy brat Roman

(zm.1205). Wincenty ma tu moe na myli raczej monych wodzimierskich.
Por. R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 169170. W Haliczu jeszcze panowa Jarosaw Omiomys (f 1187).
160

cum electis tibianeorum turmis; ju po raz trzeci autor tak

okrela obce posiki. Por. ks. II, rpzdz. 22 i ks. III, rozdz. 28. Partami s
tu nazwani Poowcy i Jawigowie.
161

barbarica peltarum insignia; pelta, 'maa tarcza' w ksztacie

pksiyca, wykonana z drewna powleczonego skr, uywana w staroytnoci przez Trakw i Grekw.
230

rzdkiem bitwy nie osign chway zwycistwa. Kazimierz natychmiast kae otrbi haso, aby z nimi si spotka; chwyta za
bro, wawo dosiada rumaka162, nieustraszony, [na nic] niebaczny rusza na niespodziewanego nieprzyjaciela, gdy tymczasem
niektrzy z jego ludzi zajci byli obleniem, niektrzy przeszukiwaniem miasta, inni za z innych powodw rozpierzchli si
na wszystkie strony. Zdumiewajca wprost odwaga, ebym nie
powiedzia lekkomylno! Z tak szczup garstk o czym nikt
prawie z jego otoczenia nie wiedzia nie boi si niemal
w pojedynk walczy z tyloma tysicami nieprzyjaci, gdy
deszcze strza partyjskich163 gciej od gradu spadaj na niego z przeraliwym powistem. Towarzysze rzecze bardzo
atwo osojad rozprasza roje os, a sam widok biaozora rozpdza
stada tchrzliwych wrbli"164. Rozbiwszy wic niczym piorun
spadajcy pierwsz lini bojow przeciwnikw, elazny mur ora
wczni przebija, mieczem rozrbuje, nieprzyjaci po ziemi
kadzie niby traw w polu. O, rzeczy tak niewiarygodna jak
i zdumiewajca! Ani go nie powalia nawaa tylu siaczy, ani nie
zgnit tak wielki tum nacierajcych, ani nie przeszyy ostrza tylu
mieczw, ani nie przebiy groty tak licznych wczni. Nie przeraa
go napr ludzi jakby toczni ugniatajcych165, lecz przebiega
byskajc zbem zupenie jak pochrzkujcy warchlak166,
ktrego zacieko psw lub wasna podega. Nie zwyciony ani

162

bucephalo impiger insilit; Bucefa, legendarny ko Aleksan-

dra Wielkiego, wymieniony by ju raz w zwizku z Bolesawem Krzywoustym w ks. II, rozdz. 28.
163

O zatrutych strzaach zob. wyej, ks. III, rozdz. 18. Por. J.

Tyszkiewicz, Jady bojowe, SSS II, s. 308.

164

Vespadius, 'osojad', rodzaj dzicioa. Grifalco, 'biaozr', szczegl-

nie ceniony dawniej na owach rodzaj sokoa.

165

Po raz drugi autor przyrwnuje bitw do toczni. Por. wyej, ks.

III, rozdz. 30.

166

Onomatopeicznie: frendendi nefrendi persimillimus, co zniekszta-

ciy niektre rkopisy. Do charakterystyki Kazimierza w bitwie Balzer, I,

s. 251.

231

zwycianiem nie znuony167, jedne fale z hukiem we uderzajce

przyjmuje, inne na ksztat skay odbija. W tym uderzeniu niknie
wycie szturmujcych, [ba], caa sia zbjecka, bowiem:
Garnek, ktry zderzy si z kamieniem,
Z pierwszym pknie uderzeniem,
Gaz zwyciski si nie zlknie,
Garnek zada cios i pknie.
Tak to wojowa ze ska
Skorupie si nie udao168.
Gdy do ju dugo trwaa wrzawa walki, wwczas ludzie
Kazimierzowi jeden po drugim pospieszaj [i] opakuj gwiazd
swojej chway jakby ju zgas. Ujrzawszy jednak znak zwyciskiego ora169 radonie przedzieraj si poprzez zway trupw
i tym usilniej pr do zwycistwa, z im wiksz chlub patrz na
tryumf swego ksicia, tak wielki, e z tylu tysicy nieprzyjaci
tylko ich ksi170 wymkn si ze zwinnoci pegaza171. Wszystkich innych albo miecz syty krwi zgadzi, albo uciekajcych
167

Qui non victus sed vincendofatigatus, topos uyty ju raz w ks. III,

rozdz. 26.
168

Tumaczenie Zofii Abramowicz. Przypuszczalna trawestacja jede-

nastej bajki Awiana (Fabulae ad Theodosium) o dwch garnkach, jednym

z metalu i drugim z gliny, gdzie jest jednak zupenie inny mora, nie
zmieniony rwnie w przerbkach Awiana z koca XII w. (np. Aleksandra Neckama); L. Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siecle
d'Auguste jusqu'a la fin du Moyen Age, t. III, Paris 1894, s. 270, 476.
169

Pierwsza w polskich rdach wzmianka o orle, symbolu monar-

chy polskiego. Niektrzy dopatruj si w tym zdaniu nie wicej ni

retoryki. Do zwrotu Wincentego victricis viso aquilae signo powtrzonego
przez Kron. wpol. nawie legenda pieczci koronacyjnej Przemyla II; H.
Andrulewicz, Geneza orla biaego jako herbu Krlestwa Polskiego,
Studia rdoznawcze 13 (1968), s. 17.
170

Nadal chodzi tu o Wsiewooda ks. beskiego; R. Grdecki,

Dzieje Polski redniowiecznej, s. 170.

171

Mityczny skrzydlaty ko unoszcy z pola bitwy nieprzyjaciels-

kiego ksicia zostaje tu jakby przeciwstawiony Bucefaowi, na ktrym

zwycia polski ksi (zob. wyej, przyp. 162) tak jak Aleksander
232

Wielki. Por. ks. II, rozdz. 28, s. 50.

233

wezbrana rzeka w falach pogrya, albo korzcych si zwycizca

wzi do niewoli. [Stao si tak] wedug przepowiedni ich
wrbity172, ktry w przeddzie bitwy zapytany przez nich
o wynik bitwy, z trzewi przepowiedzia pytajcym natur173, i
nieszczsny bdzie koniec tego osobliwego zdarzenia. Odnoszc t
wrb do nieprzyjaciela a nie do siebie, oni sami znaleli si w tej
potrzebie. Bya to niewtpliwie taka sama nieszczsna przepowiednia, jakiej Saul dopyta si u ducha Samuela wywoanego przez
wieszczk: Mowie izraelscy z orem wojennym padli w grach Gilboa"174. Tak zdobywszy grd175 i odnisszy zwycistwo
[Kazimierz] ustanowi [tego] ksicia, ktrego by wysun176.
Atoli po upywie krtkiego zaledwie czasu ustanowiony ksi
zostaje zgadzony podan mu przez swoich trucizn. Dzielnic
zgadzonego [ksicia] Kazimierz oddaje askawie jego bratu,
ksiciu wodzimierskiemu Romanowi, aby mu by powolny177.
[15] Tego to Romana szczodrobliwy Kazimierz za szczeglne
zasugi odznaczy nadaniem mu krlestwa Haliczan po wygnaniu
172

iuxta pronosticum auguris; Balzer, II, s. 194. Nie jest to

tylko literacka reminiscencja, gdy o wochwach, czarownikach towarzyszcych wojskom ruskim na wyprawy, pisz latopisy; A. Gieysztor,
Z zagadnie historii kultury staroruskiej [w:] Studia Historica w 35-lecie
pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Pozna 1959, s. 82.
173

Tekst ustalony przez Bielowskiego: ab eis consultus lugubrem fore

portendi exitium in extis physiculantibus fuerat auguratus, zawiera, jak si

zdaje, dwa bdy: zamiast portendi powinno by portenti, tj. 'znaku,
osobliwego wydarzenia'; zamiast lugubrem exitium powinno by lugubrem
exitum lub lugubre exitium. Osobliwa forma physiculantibus odnosi si nie
do extis, 'trzewi', ale do tych, ktrzy pytali natur o znak wieszczy.
174

Pierwsza Ksiga Samuela 28, 7; 31, 7. Dwa grecyzmy: hariolandi

scelus, pythonissa; Balzer, II, s. 191.

175

Cigle Brze nad Bugiem.

176

wiatosawa Mcisawowicza, por. wyej, przyp. 157.

177

Tak tumacz ratione obsequelae. W dawnym tumaczeniu 'w

nagrod zasugi', ale to nie ma sensu, skoro Roman by przedtem

przeciwnikiem wiatosawa, swojego przyrodniego brata. Na zasugi
wobec ksicia polskiego przysza kolej dopiero teraz.
234

ich krla Wodzimierza178. Ten Waga krla wgierskiego Bel179,

aby mu pomg odzyska tron. Krl nie tyle z litoci dla wygnaca,
ile z chciwoci panowania wypdza ustanowionego tam Romana
krla, zajmuje krlestwo, swojego wprowadza syna180. Wygnaca
za, aby nie by przeszkod, zwizanego zamyka w wizieniu na
Wgrzech. Jednake ten, przekupiwszy stra wizienn, wymyka si
w kocu po kryjomu i znkany rozlicznymi utrapieniami, gdy
utrudzonemu yciu wanie grozio rozbicie, dobi wreszcie do
zbawczej przystani181.I tak, skd pocza si choroba, stamtd zrodzio si na chorob lekarstwo. Jako e w jakim porywie zuchwaoci
wkrad si on niegdy z rabusiami do granic Kazimierza182 i porwane niewiasty znakomitych panw uprowadzi prawem rozboju
w najdalsze kraje barbarzycw. Przemilczani, e pogwacono kwiat
dziewic, niektre nawet niedorose; nie mwi, e pohabiono cze
matron, e zbeszczeszczono miejsce wite, e wywleczono kapanw
od otarza podczas sprawowania witej ofiary183, odzianych w po178

Gra sw: meritorum insignia insignivit: regno Gallciensium

rege. Wodzimierz, syn Jarosawa Omiomysa z linii Rocisawowiczw (|1187), nie by krlem, tylko ksiciem Halicza. W 1187 r.
musia przed nim uchodzi brat jego Oleg, z kolei w 1188 r. sam podzieli
los wygnaca, gdy wypar go Roman, osadzony tam przez Kazimierza
Sprawiedliwego; Latopis halicko-woyski, PSRL, t. II, s. 66 n.; K.
Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi; A. Wilkiewicz-Wawrzyczykowa, Ze
studiw nad polityk polsk na Rusi, s. l35; F. Sielicki, Najdawniejsze polsko-ukraiskie
stosunki kulturalne, s. 64 n.
179

Bela III, 11711196.

180

AndrzejaII (ur.1176), ktry nosi w Haliczu tytu krlewski (1189 r.; krl Wgier w l.

12051235).
181

'Zbawcza przysta' oznacza tu powrt na tron halicki.

182

Ten tak dramatycznie opisany napad Wodzimierza Jarosawowi-

cza mg nastpi tylko w 1187 lub 1188 r., podczas krtkiego pierwszego
panowania w Haliczu (por. przyp. 178). Mg by odwetem za popieranie
przez Polakw jego przyrodniego brata Olega, ktrego wypdzi.
183

a cornu altaris, waciwie 'od rogu, od brzegu otarza'. Moe to te oznacza pkole

apsydy, w ktrej sta otarz. In sacris, 'w czasie sprawowania obrzdku', termin z prawa
kanonicznego.
235

wicone szaty, e zbeszczeszczono religi w najwitszej chwili,

wicej, e bezecnie sponiewierano uczczenie Krlowej Niebios,
gdy jakby na jej hab witokradzka bezbono w sam
uroczysto Wniebowzicia nie wzdragaa si przed przeklt
zbrodni! Tote sprawca tej zbrodni zesany zosta z tego powodu
przez Kazimierza na wygnanie. Wszak sprawiedliwie powinien
by dre przed jeszcze surowszym gniewem tego, ktrego majestat obrazi tak miaym zuchwalstwem. Poniewa jednak z pokor uciek si do aski wielce miociwego Kazimierza184, nie
zabrako mu powodzenia [i otrzyma] nadspodziewanie przebaczenie. Nie tylko bowiem przebaczaj mu zuchwalstwo, lecz
nawet doznaje dobrodziejstwa pocieszajcej aski u witej wyroczni wadcy185. Albowiem dostojny ksi wysya pierwszego
dostojnika dworu, owego sawnego Mikoaja, ktry i syna
krlewskiego co wszystkim ludziom Wschodu wydawao si
rzecz niemoliw wadczo usuwa wraz z caym przepychem
wielmow panoskich, i wygnacowi przywraca krlestwo. Tak
wic ta sama rka ran mu zadaa i wyleczya186. Dlatego
wszystkie krlestwa Wschodu187 przej tak wielki strach, e na
skinienie Kazimierza wszyscy dreli bardziej ni licie drce [na
wietrze].
184

adpiissimum Kazimiri numen, moe w znaczeniu charyzmy

Kazimierza.
185

apud sacrum principis oraculum; za t romanistyczn no-

menklatur, ktr czytelnik moe odnie do ksicia Kazimierza (Balzer,

I, s. 340), autor ukry fakty opisane w Latopisie halicko-woyskim (PSRL,
t. II, s. 665), mianowicie e Wodzimierz zabiega o interwencj u cesarza
Fryderyka I oraz e na yczenie cesarza Kazimierz osadzi go na powrt
w Haliczu.
186

Owidiusz, Remedia amoris I 44.

187

Orientalium regna, wyej Orientalibus. Terminologia nieledwie

krzyowa. Autor ucharakteryzowa ksicia krakowskiego jak cesarza

i zdobywc. Tymczasem nie ma i tym razem mowy o podboju Rusi, tylko
o uzyskaniu prestiu w wewntrznych konfliktach dzielnicowej Rusi. Do
tych wydarze zob. S.M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie, s. 28 n.;
B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 519.
236

[16] Wszelako ta wietna sawa, ile aski zjednaa komesowi

Mikoajowi, tyle wzbudzia zazdroci. Niektrzy bowiem ludzie nie
mogc wyrobi dzielnoci w sobie, przeladuj j w innych. I tak
gony sta si pomruk jadowitego buntu wszcztego [ju] dawniej,
e siedemdziesiciu satrapw sprzysigo si na obalenie tej kolumny188. Sdz, e po jego zejciu, jakby [po zachodzie] soca, bd
mogy zajanie ich cienie. Aeby si [za] nie zdawao, e spiskuj
przeciw niemu na darmo i bez przyczyny nie majc ani prawdziwych ani prawdopodobnych racji, zgarniaj niektre baamutne
brednie majce uchodzi za przyczyn. Twierdz, e przez niego
chwaa tego krlestwa ulega ponieniu, [a] wszystka podstawa
chway osabieniu. Zapewniaj, e po zerwaniu przymierza z krlem Panoczykw zupenie zniko bezpieczestwo tego krlestwa;
mwi, e caa sawa Lechitw pochylia si do upadku przez
przywrcenie halickiego wroga, ktrego naleaoby raczej na
szubienicy powiesi ni wynosi do godnoci krlewskiej. Dodaj,
e jego [Mikoaja] zuchwaej pychy nikt nie powinien znosi,
poniewa zlekceway powag senatu [i] nie tyle przewyszywszy,
ile stumiwszy i podeptawszy wielko znakomitych ludzi, nie
wstydzi si bynajmniej wynosi pod niebo swego uporu.
Atoli ceniona jego o rzeczypospolit dbao, wyprbowana,
trwaa wierno, chwalebna dzielno i wszystkim dobrze znana
nieskazitelno rozwiewaj wszystkie ich kamstwa, gdy miotane
jedynie parskajc zawici, nie miay adnego znaczenia, choby
si nawet wyday prawdopodobne. Mimo to jednak postanawiaj
przeprowadzi podstpem, czego nie mogli dokona si. Wiedzieli bowiem, e dopki Kazimierz istnieje, tamten upa nie
moe. Dlatego obmylili plan bardziej przebiegy: uknowawszy
potajemnie spisek przeciw Kazimierzowi, samej gowie spisku,
kasztelanowi krakowskiemu189, pod pozorem jakiej niechci
188

in huius columnae excidium; 'kolumna', lubiana metafora stosowana do pastwa i

wadzy. 'Siedemdziesiciu satrapw', symbolicznie o dostojnikach i monych krakowskich.

189

conspirationis caput Cracoviensem praesidem, 'gow spisku, krakowskiego rzdc',

zapewne wic kasztelana grodu. By nim

237

przenie si ka do Mieszka, ostronie czyhajc na odpowiedni por do zdrady. Gdy wic ksi zajty by sprawami
w odlegych okolicach, rozgaszajc kamliwie, e zosta zgadzony, rne [te] zmylaj przyczyny mierci. Doradzaj kasztelanowi, aby nadcign wraz z Mieszkiem i usiuj zaj miasto
pozbawione przyjaci Kazimierza.
Tymczasem witobliwy biskup krakowski Peka190 z garstk
najwierniejszych przyjaci zawczasu przychodzi miastu na pomoc. Chocia stawia buntownikom silny opr, w kocu mieszkacy popeniaj zbrodni zdrady: miasto poddaje si, otwiera si
grd, a zdradzieckie potwory przywaszczaj sobie odznaki dostojestw, prefektury, trybunat, wietny konsulat, senatorskie
godnoci i wszystkie urzdy191. Atoli gwiazda, ktrej zachd
kamliwie rozgaszali, wrd ciemnej burzy jeszcze janiej zabysa. Albowiem m dzielny, gdyby nawet opad niekiedy z si,
odwagi nie traci. A wic Kazimierz wezwawszy ze wschodu dwa
ory, oddala aroczne spy i odpdza zdradzieckie kruki192.
Skoro [ludzie] Mieszkowi usyszeli, e Kazimierz oy, co wicej,
e z bliska zagraa razem z ksiciem wodzimierskim Romanem
i ksiciem beskim Wsiewoodem, [natychmiast] pod oson nocy
pouciekali. Uporczywa wie, e cign przeciw nim wojska
Henryk Kietlicz, o ktrym wspczesny rocznik, ale bez podania sprawowanej funkcji. Dugosz okreli go miles. Por. niej, przyp. 197.
190

Fulco, Peka, biskup krakowski 11861207, wg Dugosza by

bratem palatyna Mikoaja.

191

fasces, praefecturas, tribunatus, consulare decus ac senato-

rias dignitates, omnesque magistratum potestates proditionalia monstra

usurpant; takie nagromadzenie rzymskiej nomenklatury urzdowej ma
jeszcze zwikszy groz bezprawia zaprowadzonego w Krakowie przez
'zdradzieckie potwory'. Fasces, 'rzgi liktorskie', oznaczaj godnoci,
urzdy.
192

Symbolika ptakw dobra i za przykrywa tu konkretn relacj

o staraniach Kazimierza o pomoc. Kron. wpol., rozdz. 42, obok Romana

i Wsiewooda wymienia jeszcze Wodzimierza, ale zapewne na podstawie
bdnego odczytu dux Wladimiriae, tytulatury terytorialnej. Por. S.M.
Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie, s. 29; B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 17.
238

niezwycionego ksicia czeskiego Konrada, niema przeja ich

trwog. By to bowiem tak znaczny i tak dzielny ksi, i od jego
skinienia poruszaa si o rzymskiego cesarstwa193, jako e
zwyciski cesarz rzymski Fryderyk majc wyruszy przeciw Saladynowi, najzacitszemu wrogowi Grobu Paskiego, jego [wanie] wyznaczy na pomocnika tronu cesarskiego przy boku
swojego syna, krla Henryka, pominwszy wszystkich innych
ksit194. A poniewa by bratem ony Kazimierza, w aden
sposb nie powinien by lekceway, ani nie mg by obojtnym na krzywdy najbliszego z przyjaci195. Gdy jednak zaplta si w arcypilnych sprawach cesarstwa i wstrzymaa [go
bynajmniej] nie udawana zwoka, Kazimierz miao wyruszy na
Krakw, ktry odzyska w tej samej chwili, kiedy go opasa
obleniem.
193

Konrad III Otto (Ota), ks. oomuniecki, od 1182 r. dziery

Morawy jako bezporedni lennik cesarza i ksi Rzeszy. Po mierci

Biedrzycha-Fryderyka (marzec 1189) osign rzdy w Pradze i tym
razem jako ks. czeski zosta zhodowany przez Fryderyka Barbaross.
Zob. te przyp. 195.
194

imperialis coadiutorem celsitudinis deputavit; zgadza

si to z faktami. W 1188 r. Biedrzych i Konrad Ota lubowali w Moguncji

udzia w wyprawie krzyowej u boku Fryderyka. Biedrzych zmar,
a Konradowi cesarz zleci poprowadzenie wyprawy na Mini. Wywiza
si z tego ku penemu zadowoleniu Henryka VI, ktremu cesarz odda
regencj na czas krucjaty. Henryk ogosi pacyfikacj Mini w Wurzburgu
w sierpniu 1189 r. Po mierci Barbarossy Henryk zabra Konrada na
swoj wypraw koronacyjn do Italii. By obok arcybiskupa koloskiego
Filipa jednym z gwnych filarw tej wyprawy. Zmar rok pniej pod
Neapolem (9 IX 1191); V. Novotny, eske dejiny, t. 1/2, s.
10651122; Th. Toeche, Jahrbucher der deutschen Geschichte: Heinrich VI, Lepzig 1867, s. 117118, 200.
195

frater iuGalls Cazimiri, 'brat maeski', przez maestwo

siostry swojej Heleny szwagier Kazimierza. Do niedawna jego powinowactwo tumaczono maestwami babek stryjecznych; T. Wasilewski,
Helena, ksiniczka znojemska, ona Kazimierza II Sprawiedliwego. Przyczynek do dziejw stosunkw polsko-czeskich w XIIXIII w., Przegld
Historyczny 69 (1978), z. l, s. 115120. Zob. przyp. 193, 290. Wie
239

o zblianiu si posikw czeskich okazaa si tylko pogosk.

240

Czy nie widzisz, Kazimierzu, oczywistej opieki boej?196Oto

zaoga tylu wyborowych wojownikw broni grodu stoecznego
wyposaonego najstaranniej we wszelkie pomoce [obronne] i zasobnego w nadmiar wszelkich zapasw! Wszyscy [s tam] zaprawieni w wojowaniu, wszyscy zaprzysieni, wszyscy zaciekle
zgrzytaj zbami, wszyscy [s] do przelewu krwi gotowi, wszyscy
razem uzbroili si na zgub Kazimierza! Ich si bojow tu
wspomaga Mieszkowic dowodzcy zaog, [a] tam twrca tych
pomysw, rzdca grodu197. Tamtego podega dza panowania,
tych sztylet zoci zbroi. Brak nadziei na otrzymanie aski
u Kazimierza podtrzymuje wszystkich w stanie zbuntowania.
Wtedy to ktry z obozowych pachokw jakby dla lekkomylnego popisu wybiega z obozu oblegajcych, przeskakuje wa,
przesadza okop, i wspiwszy si na cian [palisady], wystawia
dymic gowni, co wyglda jak poar grodu. Strae od razu
podnosz wielki wrzask krzyczc zewszd, e miasto gore od
poaru. Gdzie teraz, mowie, owa dzielno? Gdzie niedawne
tak pene zapau mstwo? Gdzie owa zgrzytajca zbami wiksza
ni u lww zacieko? Wszyscy nagle przeraeni, wszyscy jakby
uderzeniem pioruna wstrznici, jakby gst chmur dymu
okryci, acz adne zgoa nie grozio niebezpieczestwo, dobrowol196

Raz jeszcze ingerencj bosk, numen, autor objania szczliwy

dla Kazimierza obrt wydarze w cesarstwie. Por. ks. IV, rozdz. 12,
przyp. 144.
197

hinc Mesconides praesidiorum princeps, inde consiliorum

artifex, urbis praefectus; byli to Bolesaw Mieszkowic i Henryk Kietlicz.

Por. wyej, przyp. 189. Wspczesn Wincentemu relacj o wydarzeniach krakowskich roku 1191 zachoway Rocznik Traski i krakowski:
Mescho dux Gnesdnensis ob iniuriam sibi factum ad Cracoviam accedit et
noluerunt eum milites (vero eum spreverunt) et recessit. Iniuria repulsa
(iterum habito) consilio Henrici Ketlicz cum exercitu Cracow ingreditur et
castrum edificat. Quod castrum Kazimir viriliter expugnavit cum Ruthenis,
et tunc filium Meschonis liberum dimisit, et Henricus Ketlicz capitur et in
Rusiam in exilium mittitur (deputatur), MPH II, s. 835. Por. S. Smolka,
Mieszka Stary, s. 357359; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 172; G. Labuda, Zaginiona kronika, s. 2324.

241

nie rzucaj si z waw na d w rce nieprzyjaci, niektrzy

przez otwarte bramy do niewoli tumnie si cisn.
Owego pomysowego mistrza zdrady na p ywego wycigaj
z bazyliki198, do ktrej schroni si drcy, [i] wydaj go
zapalczywoci orw, ktrych szpony unosz go na Ru, nastpnie do Panonii na nieszczsne koleje wygnania. Przepowiedzia to
niegdy witobliwy Gedko mwic w natchnieniu proroczym:
W przeciwnym razie uprowadz ci jak koguta, ktry wysiadujc cudze pisklta waciw matk od gniazda oddala"199.
[17] [Kazimierz] zaraz wyzwala z niewoli synowca, wraz
z ca gromad jego [ludzi], na drog zaopatruje i jakby
szczeglny dar odsya bratu odebrawszy grd [stoeczny] i [inne]
grody, ktre brat by zaj. Uwolnieniu za ich wielce pomoga
mowa przesawnego ma, przewspaniaego arcybiskupa Piotra200. Gdy bowiem wszyscy byli bliscy zawyrokowania: albo
porozsya jecw na wygnanie, albo zamkn ich w wizieniach,
198

Tzn. z katedry na Wawelu. Wg Dugosza Henryk Kietlicz schroni

si ad ecclesiam maiorem et in eius criptam, gdzie go znaleziono.

Tymczasem kler katedralny wezwa Kazimierza, aby powstrzyma Rusinw od rabowania skarbw kocielnych. Kietlicza Kazimierz odda,
sponiewieranego, ksiciu Romanowi jako jeca i zesa na Ru, gdzie
zestarza si i zmar"; Annales VI, annus 1191.
199

gallus gallinaceus, 'kogut', jak w Proroctwie Izajasza 22, 17

(tylko w Wulgacie). Por. wyej, ks. IV, rozdz. 3, przyp. 55. Wysiadywanie
obcych pisklt przypisywano jednak kuropatwie; Proroctwo Jeremiasza
17, 11.
200

urbe ac municipiis; dalej take urbs, por. wyej, przyp. 99,

viri clarissimi oratio perinsignis Petri antistis. Rok objcia rzdw

arcybiskupich jest niepewny (zob. wyej, przyp. 117), raczej jednak
dopiero 1191. Zmar w r. 1199, a jego nastpc zosta Henryk Kietlicz,
przypuszczalnie syn wygnanego stronnika Mieszka Starego. W.
Semkowicz niesusznie utosamia Piotra z arcybiskupem Bogumiem
i uwaa za Pauk, Rd Paukw, s. 99. Szerzej przyja si teza, i by
jednym z bdziw; C. Deptua, Wok postaci arcybiskupa Piotra
abdzia, s. 3747. Piotr arcybiskup odpowiadaby osobie Piotra II,
syna witosawa lub Konstantyna, jak M. Friedberg, Rd bdziw, s. 2728, aczkolwiek tam nie zidentyfikowany z arcybiskupem.
242

O karierze Piotra zob. Wstp, s. XXVII n.

243

albo wyda na wyszukane mki, albo w kadym razie do cna

wykorzeni zarodki buntu rzecze Piotr:
Nie tak, synaczkowie, nie tak! Nie godzi si bowiem, praw
[czuej] mioci odpaca nieczu surowoci201, zwaszcza e
uczciwiej jest wiadczy dobrodziejstwo ni [wykorzystywa]
okazj do zemsty. Posuchajcie, prosz, sawnych teje uczciwoci
wzorw.
Zwyciski krl Epirotw Pyrrus pokonawszy Rzymian odesa
do Rzymu dwustu onierzy bez okupu, aby poznawszy mstwo
[tego] ma uznali [rwnie] jego wspaniaomylno202. Aleksander Wielki walczy z Porusem, odnosi zwycistwo i Porus
dostaje si do niewoli; a tak dalece bola nad klsk, i mimo
przebaczenia otrzymanego od nieprzyjaciela ani pokarmu nie
chcia przyjmowa, ani ran swych opatrzy nie pozwoli. Aleksander dla uczczenia jego hartu cao odesa go do krlestwa,
przystoi bowiem, aby m dzielny i odwag si odznacza,
i uczucia mioci nie by pozbawiony203. Nie mniejsza bya
rwnie dobro Heraklejczykw, gdy Ateczycy zeszli z okrtw
na ld i pustoszyli ich pola, [a] wszystkie [te] okrty zatony
podczas nagej burzy. Poniewa wic z tak szczup garstk nie
mogli wrci ani morzem, ani ldem, Heraklejczycy, chocia
mogliby ich pokona lub zupenie zniszczy, szczodrze zaopatrzonych w posiki odesali, aby jako przyjaci odda tych,
ktrych mieli byli za wrogw204.
C, zapewne nie smakuje waszemu podniebieniu lene dzikie
wino i pogaska cierpko? Nie uchodzi jednak, aby wyda wam
201

ut iura pietatis impia vendicet severitas; obrazowo: suro-

wo wywiera zemst na mioci. Wok pietas osnute s przytoczone niej

przykady.
202

Justyn, Epitome XVIII l10; Pyrrus zwyciy Rzymian pod

Herakle k. Tarentu w 280 r. p.n.e.

203

Justyn, Epitome XII 8; Poros, Porus krl indyjski pokonany

przez Aleksandra Wielkiego.

204

Justyn, Epitome XVI 3; tu chodzi o Herakle Pontyjsk na pd.

wybrzeu Morza Czarnego.

244

si niesmaczny przykad witobliwego Elizeusza205. Krl bowiem Syrii w zamkniciu i skrycie zmawia si czsto na krla
Izraela. Widzc to przez Ducha Boego Elizeusz krlowi Izraela
[wszystko] wyjawi. Tak to dziki jego doniesieniom pojmano
wielu szpiegw. Gdy dowiedzia si o tym krl Syrii, rozgniewany, wysa wojsko, aby obiego miasto, gdzie mieszka
Elizeusz, aby zosta ujty i doprowadzony. Gdy nastao rano,
suga Elizeusza, syn jak niektrzy mniemaj Sunamitki,
niegdy przez tego wskrzeszony, widzc wojsko wok miasta,
zdumiony przyszed do Elizeusza i rzek: Ojcze, Syryjczycy
obiegli miasto. Na to Elizeusz: Nie lkaj si, bo wielu jest
z nami! Chopiec na to: Bynajmniej, panie. Wtedy Elizeusz
zacz modli si do Pana, aby otworzy oczy chopca; a gdy si
modli, chopiec ujrza wozy ogniste i wojsko, na grach o wiele
liczniejsze ni Syryjczykw, i rzek: Prawd mwisz, panie.
Ponownie zacz modli si Elizeusz, aby Pan pokara nieprzyjaci lepot, nie eby zaniewidzieli, lecz eby ogarna ich
pewnego rodzaju drtwota, ktra zowie si lub
206, jak to si stao z Sodomitami, gdy anioowie bawili
w gocinie u Lota. Elizeusz wyszedszy do nich zapyta: Kogo
szukacie? Oni za nie poznawszy go odrzekli: Nikogo, prcz
Elizeusza. w na to: Chodcie za mn, a znajdziecie go. Oni
za poszli za nim i przybyli do Samarii. A gdy znajdowali si
w rodku miasta, nie wiedzc, gdzie s, znowu pomodli si
Elizeusz, aby otworzyy si ich oczy; i ujrzawszy, e s w rodku
miasta, otoczeni nieprzyjacimi, bardzo si przelkli. Rzek wic
krl izraelski Joram do proroka: Zabijemy ich. Ten odrzek:
Bynajmniej. Albowiem nie ty przyprowadzie ich zbrojny w uk
i miecz, ale Pan potg swoj. Owszem, trzeba im da co do
jedzenia i ich odesa. Co te uczyniono. Rwnie waszych
205

Ironicznie o tych, ktrzy ograniczali si tylko do lektury pobo-

nej. Przykad Elizeusza wzity z Czwartej Ksigi Krlewskiej 6, 823.

206

Por. Balzer, II, s. 199; acrisia od , 'brak zdrowego sdu,

otumanienie'; adercia od , 'lepota'.

245

jecw Pan w podobnej pogry ciemnocie lepoty, gdy witobliwy biskup krakowski z caym duchowiestwem swego kocioa
paka nad tym, wicej ni prorok. Kt bowiem, chyba lepy, nie
widziaby oczywistej ich lepoty, skoro zdawao im si, e tam
wybuch poar, gdzie nawet ladu poaru nie byo. Ich wic
pojmanie jest spraw bosk, nie dzieem waszej ludzkiej dzielnoci. I dlatego za dar Boej dobroci wypada odwzajemni si
dobroci, a nie bezbon krwaw zemst".
Wszystkich przeto z caym ich mieniem odesa dobry Kazimierz. Ten postpek tak uj Mieszka i serce zapali odtd tak
wielk mioci do brata, e zapomniawszy wszelkich krzywd
cieszy si ciepem braterskich uciskw. Widzia bowiem Wincenty, ktry to napisa a wiemy, e wiadectwo jego jest prawdziwe207. Nie tylko prostoduszne, lecz i pene zaufania byy
wzajemne ich rozmowy i te radosne, najserdeczniejsz mioci
oywione uroczystoci biesiadne. Sprawc za tej zgody i wizadem, zotym acuchem zgoa, by m w pilnym staraniu o wszelk
cnot, o wszelk wiedz, o wszelk mdro utwierdzony, wszelk
grzecznoci obyczajw si wyrniajcy, rodu szlachectwem nie
mniej ni umysu nader wybitny ten sam arcybiskup Piotr.
I chobym pk, sowami nie potrafi odda jego zasug, bowiem:
Nieboskon208 wozem przemierzam
May ja Katon piszc dla Homera209.
207

Jan 19, 35; 21, 24.

208

Aplanon axe tero zob. wyej, ks. III, przyp. 5. Por. incipit

Carmina Burana 71: Axe Phebus aureo celsiora lustrat, wyd. C. Fischer,
ZurichMiinchen 1974, s. 228. Wiersze szecio- i siedmiozgoskowe,
drugi wiersz dziewiciozgoskowy, ostatnie dwa dusze, pitnaste- i dwunastozgoskowe. Zmiana taktu nieregularna, trocheiczny i jambiczny.
Por. analogiczny hymn w ks. II, rozdz. 22.
209

Scribens Cato parvus Homero; 'maym Katonem', Cato parvus,

okrelano w czasach autora skrt (Breves sententiae) powszechnie uywanego w szkoach anonimowego zbioru dwuwierszowych sentencji z III w.
n.e., Disticha Catonis, wyd. M. Boas H.J. Botschuyver, Amstelodami
1952, s. 10. Retoryczne umniejszanie si przed adresatem 'Homerem' jest
chyba aluzj do jego wysokich umiejtnoci poetyckich.

246

Jest bowiem Piotra opoka

Nad wierszy miar wysoka.
Niech wypiewuje stuwierszem210
Piotrowi wiecznie krg wieszczw.
Kuleje metrum kade,
Nie zmieci Piotra adne.
Czowieka pozna chcesz blisko,
Niebieskie przejrzyj kolisko.
Spojrzyj na tamtych na ziemi,
On sam bez zdrady si mieni.
Sodkoci zdroju peny,
Soce niebiaskie wdziczne,
Gwiazdy jasnoci gwiezdny,
Nektaru sodkoci sodki211.
Niedobrze si oceniasz,
Gdy zewntrz dobra szukasz.
We wszystko w obfitoci
Bogaty w swojej jani.
Ciebie rd wynosi, sawi stan, wadza ubogaca,
Zacniej ci cnota twoja uzacnia212.
[18] Ten sam [m], ktrego obwiniano rwnie o zerwanie
przymierza z krlem wgierskim, to jest pierwszy dostojnik,
komes dworu Mikoaj213, z czsto wspominanym biskupem
krakowskim Pek214 odnawia je wedug postanowie witych215, mianowicie bogosawionego krla Stefana i najwit210

Psallant centimetro, 'stumetrem' zwano skadank zoon z naj-

rozmaitszych miar wierszowych, jednego lub wielu autorw.

211

Sol sidere blandus amoenus \ Sidere sidereus \ Nectare nectareus;

por. siderea hominum mens u Makrobiusza, Commentarii in Somnium

Scipionis I 15, 1.
212

Te genus extollit beat ordo potentia ditat \ Nobilius te virtus tua

nobilitat; genus, 'pochodzenie, rd', ordo, 'stan kapaski', ale i 'zakon'.

Wielu sdzi, e autor ma tu na myli zakon cysterski. Potentia, 'moc,
wadza', tu zwizana z godnoci arcybiskupa i metropolity. Por. Nobilis
est ille, quem virtus nobilitavit. Degener est Ule, quem virtus nulla beavit
(Carmina Burana 7, wyd. C. Fischer, s. 20).
213

Por. wyej, przyp. 158.

247

214

Wspomniany dotd tylko raz w rozdz. 16, przyp. 190.

215

iuxta sanctorum instituta, 'wedug zalece witych', mona

te tumaczy za O. Balzerem 'wedug norm prawnych ustalonych przez

248

szego patrona Polski Wojciecha216: aby wsplnie pielgnowano

przyja midzy obydwoma krlestwami, aby wsplnie zwalczano nieprzyjaci jednego i drugiego: w chwilach pomylnoci
wsplne odnosi bd korzyci, a w cikim pooeniu bezzwocznie pospiesz sobie na pomoc".
[19] Kazimierz przeto zawadnwszy krlestwem, pewny przyjaci, lecz niepewny przyjaznych stosunkw217, miao218 podejmuje mozoy [wojny] z Getami219. Zgnbiwszy wielce ich pogranicze i ledwie pokonawszy ich w licznych starciach, bierze si
odwaniej do [poskromienia] dzikoci krnbrnych Poekszan220,
z ktrymi dotychczas nie wojowa ani zbrojnie ich nie zaczepia.
Chwalebnemu Kazimierzowi wydao si bowiem niechwalebne,
eby uwaano, i zadowala si chwa ojcowsk. S za Poekszanie szczepem Getw, czyli Prusw. Lud to bardzo dziki,
okrutniejszy od wszystkich dzikich zwierzt, niedostpny z powodu bronicych dostpu rozlegych puszcz, z powodu zwartych
witych'. Instituta jest take tytuem Instytucji iustyniaskich uywanym
we Francji; Balzer, I, s. 550, oraz ks. II, rozdz. 4.
216

W. Ktrzyski przypuszcza na podstawie tego fragmentu, e

Wincenty zna ywot w. Stefana, pira Hartwika, O kronice wgiersko-polskiej, RAUhf 34 (1897), s. 392, MPH I, s. 500, 504 n. Interpretacja
polityczna obu kultw moga tkwi w tradycji polskiej ju w kocu XII w.
Argument kultu w. Wojciecha mg wysun naturalnie sam arcybiskup
Piotr. Ukad polsko-wgierski z 1192 r. dotyczy gwnie rywalizacji
o ksistwo halickie; B. Wodarski, Polska i Ru 11941340, Warszawa 1966, s. 12 n.; R. Grodecki, Dzieje Polski redniowiecznej.
217

amicitiarum, tzn. pokojowych stosunkw z ssiadami.

218

magnanimiter; acina redniowieczna dopuszcza te znacze-

nie 'wyniole', w tym kontekcie 'wadczo'.

219

Czyli z Prusami. Zob. ks. III, rozdz. 30.

220

Po walkach w r. 1192 z Prusami Kazimierz najecha pogranicze

Jawiey, in Pollexianorum cervicosam feritatem, take w oczach

autora barbarzyskiej. W dotychczasowych przekadach niecile 'Podlasian'. Tymczasem Wincenty wyjtkowo wiernie oddaje tu nazw ludu
Poekszan zamieszkujcego nad rzek kiem (Ekiem), tj. krain Poeksze; J. Nalepa, Polekszanie (Pollexiani) plemi jawieskie u pnoc249

no-wschodnich granic Polski, Rocznik Biaostocki 7 (1967), s. 733 i SSS

250

gszczw lenych, z powodu smoowych bagien. Poniewa pewien

Rusin, ksi drohiczyski221, mia zwyczaj potajemnie wspiera
tych rozbjnikw, [nasz ksi] doznaje pierwszych uku oburzenia. Skoro tylko [zosta] zamknity w grodzie, ktry jest
stolic jego ksistwa i zwie si Drohiczyn, [tak] zgnbiony zosta
uciskiem oblenia, e nie tyle przysta na warunki poddania, ile
zgoa popad w stan wiecznego poddastwa222. Potem ledwo
przemierzywszy ow nieprzebyt puszcz w cigu trzech naturalnych dni w szybkim pochodzie, czwartego dnia przed witem kae
katolicki ksi, aby cae wojsko przede wszystkim posilio si
zbawienn Hosti, a wit ofiar odprawi przewielebny biskup
pocki223. Godzio si bowiem, aby ci, co mieli walczy przeciw

IV, s. 212 n. O dziejopisarskiej tradycji tej wojny G. Labuda, Zaginiona

kronika, s. 24.
221

Drohiczyn, wany grd ruski nad rodkowym Bugiem; A. Pop-

pe, Drohicyn, SSS I, s. 386 n. Wchodzi czasowo do ks. brzeskiego, w 1.

11721178 wada nim Wasylko, bratanek Mcisawa i Eudoksji, syn
Jaropeka. Nie wiadomo, czy y jeszcze po 1191 r., kiedy interweniowa
Kazimierz Sprawiedliwy. O tym epizodzie poza Wincentym tylko
Latopis poocki, ktry mia w rku jeszcze w XVIII w. W. Tatiszczew, Istorija rossijskaja, t. III, MoskwaLeningrad 1964, s. 127 n.
Wedug tego przekazu, co niektrzy kwestionuj, Wasylko by onaty
z siostr Leszka mazowieckiego (nie znamy z imienia tej crki Bolesawa
Kdzierzawego), o ktrym wyej w ks. III, przyp. 224 oraz w ks. IV,
przyp. 101. Leszek wspomaga Wasylka w wojnie o Brze, zabrany mu
przez Wodzimierza, ks. miskiego. Nie mogc uici Leszkowi przyrzeczonej zapaty za t pomoc, Wasylko mia mu odda cae swoje
ksistwo; O. Balzer, Genealogia, s. 188190; K. Grski, Stosunki
Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, s. 30; B. W o d a r s k i, Ssiedztwo
polsko-ruskie, s. 913; tene, Polska i Ru, s. 113 oraz Problem
jawieski w stosunkach polsko-ruskich, Zapiski TNT 24 (1958), s. 7 n.
222

Przeciwstawienie: legibus deditionis perpetuae conditioni

servitutis; Balzer, I, s. 432.

223

Po Lupusie biskupem pockim by Wit, 1186/871206. Z nie-

zbyt jasnego tekstu wynika, e dopiero po poskromieniu ksicia na

Drohiczynie Kazimierz uderzy na Poekszan, przebijajc si (raz jeszcze?)
przez puszcz midzy Biebrz i Supral. Zob. A. Gieysztor, Jawie,
251

SSS II, s. 307, mapa.

252

Saladynistom224, przeciw wrogom wiary witej, przeciw najhaniebniejszym bawochwalcom, raczej mieli ufno w tarczy
wiary ni zadufanie w uzbrojeniu materialnym. Przeto nieustraszenie szukaj sposobnoci do walki. Mimo dugiego szukania
nie znajduj jej, gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle z maodusznego strachu, ile z przemylnej ostronoci kryli si po uroczyskach i jamach. S bowiem bardzo wprawieni [bi si] w gstwinie, w polu za [s] do niczego; wicej podstpem ni si
[walcz], wicej zuchwa odwag ni mstwem ducha. Nie
napotkawszy ich Lechici, eby si nie wydawao, i s bezczynni,
tym ostrzej bior si do pustoszenia: gontyny, grody, wsie,
wysokie budowle mieszkalne, gumna ze zboem spowijaj poog. Albowiem tamci nie znaj zupenie uytku warowni i takie
maj mury miast jak dzikie zwierzta225. Ksi ich, Poekszanin,
przystpuje obudnie do Kazimierza, przyznaje, e ponis klsk,
prosi o lito nad ziomkami, baga o przyjcie ich do suby,
zobowizuje si do pacenia daniny, a dla rkojmi226 tego daje
kilku porczycieli czy zakadnikw, przyrzeka, e da ich wicej.
Po zabezpieczeniu przez zakadnikw zwolniono wojska. Poekszanie tymczasem obaliwszy las odcinaj zupenie odwrt [i]
ami ukad. Mwi, e bezpieczestwo zakadnikw nie moe
by przeszkod dla ich wolnoci, i lepiej bdzie, e utrac synw,
ni eby mieli by pozbawieni wolnoci ojcw, a zaszczytna
mier synw zapewni im zaszczytniejsze urodzenie227.
Wszystkim bowiem Getom wsplna jest niedorzeczna wiara,
e dusze wyszedszy z cia ponownie do cia wstpuj, ktre maj
224

contra Saladinistas, czyli przeciw niewiernym, zgodnie

z terminologi krzyowcw.
225

O Tych grodziskach A. Kamiski, Jawie. Terytorium, lud-

no, stosunki spoeczne i gospodarcze, d 1953, s. 113114. Widoczna

tu jest wzgarda dla barbarzycw, ale bitnych Lechitw autor przedstawi
nie lepiej.
226

Dwa terminy z prawa rzymskiego: tributaria i fidei pignus. Ten

drugi z kodeksu Teodozjusza; Balzer, I, s. 441, 461.

227

Por. analogiczn motywacj bohaterskich gogowian w ks. III,

rozdz. 18.

253

si urodzi, i e niektre dusze zgoa bydlciej przez przybranie

bydlcych cia. Jednake nawet bystro [okazana] w zagroeniu
nie wyjmuje ich spord dzikich bydlt. Ktra to kiedykolwiek
trzoda kozw przyja do swej zagrody wilki? Ktry kret, cho tak
lepy, chcia wpuci kota do wasnej nory? Ktra sowa troskaa
si kiedykolwiek o rzemienie, aby przymocowa nimi ory do
gniazd swoich bezpirych pisklt? O, tpa gupoto, ktra szlachetnoci agodnych z przyrodzenia lww narzucasz potrzeb srogoci?
Tak samo gin kiebie chcc straci swojego krla gowacza
z powodu jego arocznoci. Albowiem prawie wyniszczone przez
obarstwo gowacza, usiuj jego samego zniszczy. Prosz o rad
i pomoc sumy. Sumy odpowiadaj, e same srogo cierpi pod
podobnym jarzmem wasnego tyrana, szczupaka bowiem obray
sobie za krla. Uznaj wszak, i czas narady wypada odroczy
i zatai. Tymczasem chciwy zdobyczy wieloryb wasnym rozmachem razem z bawanami wpad na piaszczysty brzeg. Ale gdy
fale nagle ustpiy, opady go mae gady i zgadziy, poniewa na
suchym ldzie tak wielki potwr nie mg rozwin swoich si. Ta
okoliczno, zdaje si, omielia kiebie i poddaa im sposb
wykonania zamiaru. Wyszukuj tedy i wybieraj sobie pewn
zatok bardzo pytk, do szerok, ale poczon z morzem
wziutk cienin. Mwi, e nadaje si ona do wytpienia ich
krlw, gdy zdoa pomieci [ich] nieprzebrane wojska, a krlom
do cna odbierze ufno we wasne siy. Przecie kiebie i sumy nie
s mniejsze od najmniejszych gadw, a szczupak i gowacz nie s
wiksze od wieloryba! Zebrawszy si tam niezliczona gromada
[kiebi i sumw] zaprasza obu krlw na zgromadzenie i jakby
ocigajcych si pobudza bezustannym podpywaniem. Wtedy
szczupak, jako zuchwalszy, wskakuje do rodka, a gowacz odcina
odwrt. I tak, to niewolnicze posplstwo maych rybek zostao
rozszarpane zbem szczupaka lub pochonite przez gardziel gowacza228.
228

reptilia, wszystko, co peza: 'gady, pazy, robactwo', tu

'ryby'. Lupus, 'wilk', oznacza tu 'szczupaka'. O tym zwierzycu Balzer, II.

254

Nie mniej tedy nierozumna bya przezorno Poekszan jak

prostoduszno kiebi. [Ludzie] bowiem Kazimierzowi znalazszy
si w cisku zacieklej sro si na wrogach, [i jeszcze] zapalczywiej tn kiebie ostrymi grotami i w otcha rzezi i ognia
wpychaj229, a wreszcie po spaleniu caej niemal prowincji
zarwno ksi ich, jak starszyzna padaj do stp Kazimierza
z pochylonymi karkami, proszc tak o wasne, jak pozostaych
ziomkw ocalenie. Na widok ich pognbienia najdostojniejszy
ksi, powodowany dobroci, wnet im litociwie przebacza
i otrzymawszy odpowiedni rkojmi230 posuszestwa i [pacenia] danin z tryumfem wraca do swego kraju. Tu oddaje si czas
jaki odpoczynkowi, nie iby uleg wasnej gnunoci, lecz e
przekona si o zmczeniu swoich [ludzi].
Byo za starym jego zwyczajem obchodzenie uroczystoci
witych. Gdy wic cay dzie witego Floriana powici Panu
spdzajc go to na naboestwie, to na modlitwie, to na dzikczynieniu231, nazajutrz wyprawi wietn biesiad dla ksit,
wielmow i pierwszych w krlestwie. Oprcz biesiady wiele
powodw pobudzao ich do wesela: najpierw odniesione
wszdzie nad nieprzyjacioy tryumfy, po wtre [to, i] po tak
niebezpiecznych trudach ksi by zdrw i cay, po trzecie tak
jego wasny, jak i przyjaci bezpieczny pokj, po czwarte
witeczna bogo [przeywanego] powodzenia232. Nie braks. 13 n. rda bajki nieznane; A. Rutkowska-Pachciska, Bajka i polityka. Na marginesie ksigi
IV Kroniki Wincentego Kadubka, Studia Zrdoznawcze 13 (1968), s. 125 n. Zob. te niej, ks.
IV, rozdz. 21, przyp. 251.
229

aut ensium ac flammarum faucibus absorbent, trudny do oddania dosownego

pleonazm.
230

Digesta 17, l 59, 6.

231

4 maja. Dzie w. Floriana obchodzono w Krakowie szczeglnie uroczycie po

przywiezieniu w 1184 r. z Woch relikwii tego mczennika z inicjatywy biskupa Gedki, o czym
Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 65 i inne. Autor nie interesowa si tym faktem;
Balzer, I, s. 80.
232

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 5. Charakterystyczne wyliczanie argumentw; Balzer, I, s. 381.

255

o te milszego nad wszystkie rozkosze rozradowania najdostojniejszego ksicia, co pobudzao wszystkich do tym wikszej
ochoty i wesela. Atoli gdy gosy powszechnej uciechy wzbijaj si
a pod niebo, nagle burza niespodziewana grzebie wietno tak
wielkiej chway. Albowiem to ogromne wesele o boleci!
z naga i do cna aoba ogarnia i al rado porywa, zgnbi
i w swoje wprzga jarzmo. Kiedy wszyscy wszdy si weselili
[ksi], ta jedyna ta osobliwa gwiazda ojczyzny, gdy
zadawa wanie pewne pytania biskupom o zbawienie duszy, wychyliwszy maleki kubek na ziemi si osun i ducha wyzion. Nie wiadomo, czy zgas [tknity] chorob, czy trucizn233.
[20] A gdy zaszo tak wspaniae soce, ciemnoci okryy
ziemi i ludzi ogarno zamroczenie, i wszystkim cakowicie al
owadn. Ci za, do ktrych wie o tak nagym nieszczciu nie
moga doj tak szybko, mimo wszystko oddaj si radoci. Tak
wic pomiesza si al z radoci, a ona takim sposobem si
skary, i al j porwa i do maestwa z sob wlecze:
WESOO DO ALU:
Nie jest wstydem wobec blu,
Ale blem jest dla wstydu,
Gdy surowy wzbierze gniew234.
233

Uczta bya in crastinum w. Floriana, czyli 5 maja. Dat roczn

1194 poday roczniki, gwnie Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V,

s. 66; dzienn 6 maja Kalendarz katedry krakowskiej, tame, s. 145. Por.
O. Balzer, Genealogia, s. 184. W nastpujcym niej dialogu alegorycznym autor stara si odeprze posdzenie o t mier rzucone na
biesiadnikw.
234

Tren na mier Kazimierza (epicedion) skada si z 58 strof

23-zgoskowych, w ogromnej przewadze trocheicznych, po trzy wiersze: 8 + 8 + 7, trzeci wiersz

gdzieniegdzie krtszy. Rymy dwuzgoskowe aab + aab + ccb + ccb itd., trzeci wiersz kadej strofy
zakoczony jednolicie w caym utworze na -ia; ponadto pierwsze dwa wiersze rymowane
jednolicie przez dwie strofy, co pozwalaoby je czy w wiksze, szeciowierszowe. Por. Balzer,
II, s. 111, oraz F. Pohorecki, Rytmika Kroniki Galla-Anonima, Roczniki Historyczne 6 (1930), s.
167169.

256

al oskaram ja aobnie,
Ktry z mego splata kwiecia
Icie pogrzebow wi.
Arcykrla byam on,
Jegom wybraa troskliwie,
Pana z krlw tysica.
A gdy mierci uleg prawu,
Zgonu jego gwat mnie wtrci
W dol gwatu nieszczsn.
al ja o porwanie skar,
Srogi mnie traktuje rydwan,
Trwoy porywacza moc.
Drczy, ciska, dawi al mnie.
Rozpacz omale nie zamie,
Na uciech wrogom mym.
ODPOWIADA AL:
Przyczyn powd wyszukiwa,
Spraw przeciw sprawie wszczyna
Prawa pogwaceniem jest.
Samowolnie w nasze progi
Wpadasz nagle czemu zgrzytasz
Tym prostackim bezwstydem?
Karmisz jki, karmisz pacze,
kania pytam. I c daj
Nocne zawodzenia te?235
235

Fletum ob quem fructum lambunt nocticinia; lambunt, waciwie

'li', przenonie 'muskaj, obmywaj'; znaczenie nocticinia niejasne,

moe od concinere, a wiec 'piewa noc'.

257

Z nimi ez wylewasz potok,

Z nimi umiesz zudnych pociech
Na bezdroach zay wraz.
WESOO DO WOLNOCI236:
Patrz, Wolnoci siostro mia,
Jak cen wzmacnia trwoga
Tych zrkowin [zmowy] pakt.
Tak mnie kusz, tak prbuj,
Zniewolona po c zwlekam
Z haby niecn sromot?
WOLNO ODPOWIADA:
Gardzisz, gdy ci znaczy cen,
Gardzisz, gdy upaja kras
Tak modego wdziku [chc].
Losu chcesz naszego dozna,
Gdy w ladacznic podym gronie
Peni musim sub sw.
Pacze zacno, pacze dobro,
Pacze wszystkich cnt spoeczno
Caa w ucinieniu swym.
Wszelka pe i wiek wszelaki
Pochym rzeczom kres ju kad
W okolicznych [zagrd] krg.
236

locunditas ad libertatem mona te tumaczy: 'do swobody'. Wg

E. wieawskiego chodzi ma tu o swobod obyczajow przed

weselem, ktr odrzuca i potpia chrzecijastwo, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 328 n. Rzeczywicie autor mwi niej o ladacznicach, ale
wydaje si, e metafora jest tu bardziej wysublimowana.

258

Okrt sternik gdy opuci,

Morskie wzbior wnet czeluci,
Syrty i rozbicie tu!
Nawanica wtedy wpada,
W gbi oceanu spycha
Wiosa wybawicielskie.
Rozproszywszy smutku chmur,
Siostro, wejd z nadziej w luby,
Pojaniej dole ze.

SOWA AUTORA:
Ciesz si, alu, ciesz bez miary,
Ju weselne brzmi fanfary,
Niech zadudni skoczny tan.
W zoto i klejnoty wawo
Lub stroi, a jej urok
Z wonnociami stapia si.
Lubym za wdowiestwo wada237,
Smutnych wiedzie obudnikw
Smutna zaraza.
Luba lni gemmami, zotem,
Wieniec z zielonego lauru
Wiosna zaraz wrcza jej.
al za z ponurego skarbca
Maurw barw uczerniony
237

Sponsum comit viduitas; comere, 'czesa, porzdkowa wosy' albo

te 'stara si o co'; obudnikw, hipocritas, ktrzy nale do kanonu

dramatu redniowiecznego. Por. Ludus de Antichristo, wyd. K. Langosch,
Geistliche Spiele, 1957, s. 179 n.

259

Zgrzebnej sukni bierze wr.

Orszak lubej z jasnym licem
Janiejc kwitnie szat,
Ona sama jasna jest.
al ze smutn zgraj razem
Zawodzeniem i szlochaniem
Smtnie wyj wstrtn pie.
Straszny zwizek si zawiera,
Wierno oblubieca zudna,
Podstp oczywisty jest.
Strj oblubienicy bior,
Blaski wszystkie na niej gasn,
Wewntrz czarnych komnat strach.
Obwiniona o wystpek,
Oskarona dla pozoru,
Wyrok wydaj bez win.
Pogrona jest w ciemnociach,
Bez badania prawdziwoci,
Tylu cierpie znosi los.
AL MWI:
O, starego prawa me!238
W zbytkach swego Kazimierza
Tak nieposkromienicie.
238

E. wieawski, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 327

n., zauway, e starego prawa me", otaczajcy Kazimierza, stanli

w jaki sposb w konflikcie z obyczajnoci chrzecijask, a to wedug
pogaskiego prawa, ktre pozwalao starszynie na rozwizo przy
nieboszczyku, wobec wdowy, przeznaczonej na stos razem z jego ciaem.
Tymczasem vetus lex moe by aluzj do prawa rzymskiego w przeciwstawieniu do kanonicznego; Balzer, I, s. 503.

260

Ani jednak si osabia,

Ani mw hartu zbawia
Nie godzi si rozwile.
wie jeszcze blizn nosz,
Jeli w zamian odwet bior.
Czy to czyj krzywd jest?
Po c nam si w sowach gmatwa?
Gardzicielce si naley
Gardzicielki wzgldy zna239.
Niech si potwr taki stanie
Stosu pastw, niech z popiou
aden nie zostanie lad!
Dziewosbw niechby tysic240
Charybd nka i Scyll tyle
Zawsze w gotowoci jest!
ODPOWIADA ROZTROPNO ALOWI:
Wcieky szaem czyme kusisz?
Lichym, alu, winem spity.
Do pijastwa tego ju!
Zgicie, swary, zgicie, klski,
Niech mioci mio rczy,
Gdy roztropno wodzi rej.
Tu i tam podwjny ciar,
Ale potem mstwo przecie
239

Par est nosse contemptricem contemptrici praemia, dosowny sens

wydaje si taki: 'Rwnym prawem gardzicielka powinna pozna nagrod,

jaka jej si naley', czyli kar.
240

paranymphis; por. Balzer, I, s. 415, oraz wyej, ks. II,

rozdz. 24, przyp. 191.

261

Mnym doda [wiele] si,

Paktu wiary chciej dochowa,
Nienawidzi prawo nowe
Przodkw rozwodzenia si.
Tak trucizna cykuta,
Sztuka jadem tarcze krya
Przeciw trucicielstwa [zu].
Tak i sprawa nieudana
Pene powodzenie zyska,
Umiar gdy prowadzi j.
Do nas zatem wam powrci,
Swary, skargi precz porzuci
Sprawiedliwo kae [wam].
Tych za, co chc dalej szemra,
Ciasno ka ich skrpowa
Pasem [mocnym] poprzez pier.
Nigdy gupim si nie zrobi
Haba, gdy si z haby wyrwiesz
Z cich wytrwaoci.
Sodkie jakie uciszenie
Rodzi si, gdy zdoasz zjedna
Sprzecznej rzeczy sprzeczn rzecz.
SPRAWIEDLIWO DO ROZTROPNOCI241:
Sodko piewa ta fujarka,
A to mile ptasz ciebie
W sida zdradne zwabi wnet.
241

Tak wydania dobromilskie, warszawskie i Bielowskiego, MPH II,

s. 427. Rkopis Eugeniuszowski przypisuje te strofy bdnie Roztropnoci: Prudentia iterum loquitur, co jest oczywistym bdem.

262

O, jak sodko syrenitko

Do nieszczsnej wabi czary,
Trzewy umys wzdraga si.
ycia mier jest przeciwniczk,
mierci ycie chcie upoi
Zwizki to aosne s.
Powiedz, bagam, Roztropnoci,
Czy roztropny i gupota
Mieszka winny wsplnie wraz?
ROZTROPNO:
Czasem chyba rozum da,
eby zgody jedno bya
Midzy sprzecznociami.
Jest mistrzyni tu Proporcja242,
Aby w tajemnicy liczby
Para staa si z niepary.
ROZTROPNO TAK PYTA243:
O, Proporcjo, c ty radzisz?
Dla maonkw wzy wiesz.
Wyjawe [nam] zamys swj!
242

Proportio, co powinno si tumaczy 'Stosunek, Odpowiednio'

za wieawskim, ale nie byoby to w tekcie polskim jednoznaczne.

U Przedzieckiego jest 'Pojednanie'. Proporcja broni tu porzdku rzeczy,
kada ma swoje miejsce w wiecie i zachodzi midzy nimi okrelony
stosunek liczbowy. Tak powstaje we wszechwiecie harmonia, ktrej nie
naley narusza. Wyrane nawizanie do neoplatonizmu.
243

W wydaniach warszawskim i Bielowskiego, MPH II, s. 427,

lustitia ad Proportionem, co jednak nie wydaje si konieczn koniektur.

Dlatego pozostawiam lekcj rkopisu Eugeniuszowskiego.

263

ODPOWIADA PROPORCJA:
Jad si mieci w tych pucharach,
W tyglu mier. Te pocaunki
Kocem koca staj si.
Skoro jest roztropna, powiedz,
Jake orzesz brzeg roztropnie
I jak ceg myjesz [wraz]?244
W boto rzu klejnoty pikne,
wite wieprzom daj zadatki,
W witych miejscach kupczy ka.
Oj, na darmo trud woony,
Oj, myl obkanej gowy,
Brednie bezrozumne [s].
Kr wic kdziel, kr wrzeciono,
Gdzie adnego przyzwolenia,
adnych wsplnych nie znasz spraw.
[21] Gdy wic zgasa gwiazda Kazimierza, powsta jakby jaki
zamt i zamieszanie w ludzkich stosunkach245, jedni byli zdumieni tak niespodziewanym wypadkiem, drudzy jakby przytomno
stracili, wielu jak gdyby gromem raonych padao z boleci na
ziemi. Mgby widzie wielu cakiem martwych na ksztat
posgw, niektrych zalanych obfitymi potokami ez. Mgby
widzie, jak z twarzy matron i dziewic, z bruzd pooranych
244

Zaorywanie brzegu morskiego i mycie cegie u staroytnych

Rzymian przysowiowe daremne prace. Brzeg zaleje fala, ceg pokryje na

powrt kurz.
245

ortum est quasi quoddam chaos et uaedam rerum ac

personarum confusio; niesusznie zdanie to uwaane byo za przejtek

z Widona z Ferrary, De scismate Hildebrandi (wyd. MGH Libelli de lite, t.
I, s. 5), jak przypuszcza A. Bielowski, MPH II, s. 428; za nim Balzer, I, s.
335. Jest to zwyky topos.

264

paznokciami tryskay strumienie krwi. Inni bili sob w posgi i od

wasnych uderze niemal mzg sobie roztrzaskiwali, inni od
udrki smutku mieczem w siebie godzili: wszyscy, gdy on umiera,
jednego i tego samego pragnli, aby razem z nim umrze. Nie
brako jednak w teje godzinie takich, ktrzy skrycie wzdychali
do tego, eby ksit i wielmow246 pozyska dla swoich
pragnie lub zaj osierocony pryncypat. Atoli zamysy ich
wniwecz si obrciy, Pan bowiem zna myli czowieka, e s
marne247, nigdy nie zaniedba on troski ani o sierot, ani
o wdow. Gdy wic odbyy si obrzdy pogrzebowe248, ten
czcigodny biskup krakowski Peka249, zaoywszy wpierw z panami narad o nastpstwie w krlestwie, zwouje wszystkich na
wiec. A gdy nareszcie zgiek przycich, rzecze:
Zbon, dostojni panowie, jest bole, lecz nie jest zbone
gorzknienie w boleci. Wprawdzie zbonie bolejemy, niezbonie
wszak tracimy rozum od boleci. Nie ma bowiem bardziej
niedorzecznego sposobu tracenia rozumu, jak nie dba wcale
o zagojenie wieej rany, jak nie chcie acz mona wydoby
si z gbokiej topieli. Dla jakiej to, pytam, przyczyny rj pszcz
rozprasza si czsto i cakiem marnieje, jeli nie z tego powodu, e
na miejsce krlowej, ktra zgina250, nie umiej wybra sobie
nowej lub o to nie dbaj? Std pewne gady, ktre jaszczurk
gwiadzist maj jako krla251, z chwil, gdy on zginie, wnet na
jego miejsce wybieraj t, ktra z powodu mierci krla pierwsza
246

principes vel satrapas.

247

Ksiga Psalmw 94 (93), 11 i Pierwszy List do Koryntian 3, 20.

248

exequialibus rite peractis odnosi si do kocielnego rytuau

pogrzebowego.
249

Cracoviensiwn antistes Fulco; Peka przedstawiony w roli przy-

wdcy krakowian, regenta.

250

in locum regis demortui, 'krla', Por. ks. II, rozdz. 28, ks.

IV, rozdz. 5 i 24; Balzer, II, s. 15.

251

Tu znowu reptilia (zob. ks. IV, rozdz. 19, przyp. 228), ale

w znaczeniu podstawowym 'gady'. Brak polskiego obiegowego odpowiednika do ac. stellio (w zoologii wspczesnej agama stellia, kolcogon),
egzotycznej 'jaszczurki gwiadzistej' (tj. ctkowanej w gwiazdy); 'krze265

zalaa si zami. Wiele [narodw] ma take dzi ten zwyczaj, e

wpierw wybieraj nastpc, zanim pochowaj zmarego krla,
aby nastpca uczci zejcie swego poprzednika jak szczegln
uroczystoci. Chocia bowiem Kazimierz w swojej osobie umar,
jednak u swoich nie mg tak atwo uchodzi za zmarego,
poniewa dla niemiertelnych dobrodziejstw w ich sercach y
i wiecznie y bdzie. I o winnym szczepie nie sdzimy, e zosta
przycity, lecz przeciwnie, e si rozkrzewi, gdzie ywe i ywotne
latorole wiadcz o jego yciu252. Albowiem pozostay [po nim]
dwie gazki oliwne, dwa wieczniki, dwaj synowie Kazimierza:
Lestek i Konrad, chocia obaj s mali, obaj w wieku wymagajcym opiekustwa253. Godzi si wic starszego z nich zaszczyci
godnoci ojcowsk".
Wtedy pewien znaczny m [rzek]: Susznie, ojcze czcigodny, wszyscy powinnimy uciec si do mdrej i zbawiennej rady,
w tym szczeglnie, co odroczenia nie cierpi, zwoka bywa zgubna
i pociga za sob niebezpieczestwo. I dlatego z wyborem ksicia
bynajmniej nie naley zwleka, a co do osoby ksicia, to
zaklinani, niech obudzi si czujno wszystkich! Albowiem siwej
gowie nie przystoi lico niedorostka, a i wrcz dziecistwem jest,
aby roztropnymi rzdzia dziecica nieroztropno, poniewa
mdrzec mwi: Biada krajowi, ktrego krlem jest dzieci254.
Zwaszcza e panujcy powinien by mdry, rzetelny, ostrony
i przemylny we wszystkim i wszdzie. Jeli w rzeczach najmniejszych, powiedzmy we wadaniu nad rodzin, domem, okrtem,
czek' z wydania Przedzieckiego, s. 231, jest tumaczeniem bdnym. rdo opowiastki nieznane.
252

Ju po raz drugi autor przyrwna lini krakowsk do winnej latoroli. Por. wyej, ks. IV,

rozdz. 5.
253

Leszek Biay (ur.1186/1187, zm.1227), Konrad Mazowiecki (ur.1187/1188,zm.1247). Por.

o tej regencji W. Sobociski, Historia rzdw opiekuczych w Polsce, Czasopismo PrawnoHistoryczne

2 (1949), s. 249 n., 183; J. B a r d a c h, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246.
254

Ksiga Koheleta 10, 16 (wg Wulgaty; Biblia Tyniecka tumaczy 'prostak').

266

nad jednym [jedynym] zagonem czy kmieciem zaniedbywanie jest

niebezpieczne, o ile niebezpieczniejsze jest zasypianie przy wadaniu rzeczpospolit, gdy oczy s zamknite, ebym nie powiedzia lepe". A twierdzi tak [po to], aby wybrano na wadc
starego Mieszka lub jego synowca, modego Mieszka255.
Na to odpowiedzia tene biskup, m peen gorliwoci Boej:
Wszystko to jako m roztropny nie bez ogady wyoye,
ale w obecnej okolicznoci nie moe to mie zastosowania. Wtedy
dopiero jest waciwe, gdy o wybr chodzi, a nie gdy rozprawia
si o prawie nastpstwa. Zgoa bowiem inn moc prawn ma
elekcja, inn prawo sukcesji256. Tamtej towarzyszy niczym nie
skrpowana wolno namysu, tej pilny wielce przymus prawny. Od tamtej odsuwa si wszystkich przed wiekiem sprawnym,
przy tej nie wycza si ani niemowlt, ani pogrobowcw, ktrzy
ami testament, choby zosta zapiecztowany z ca formalnoci. Jednake i to, co nadmienie o rzdzeniu rzeczpospolit
i o niebezpieczestwie, nie jest dla tych maych przeszkod.
Albowiem jeli wedug prawa uwaamy rzeczpospolit jakby za
podopiecznego257, wiadomo, e to samo prawo przysuguje
w obu wypadkach; gdzie bowiem jest ten sam rozumny powd,
tam ma wpyw to samo orzeczenie prawa. Albo wic zupenie
odmwisz sierotom wszelkiej opieki, albo bdziesz musia przyzna, i rzeczpospolita rwnie potrzebuje opiekunw. Wadcy
nie zarzdzaj bowiem pastwem na wasn rk, ale przy
pomocy urzdnikw258. I dlatego byoby nader niegodziwe i nader niesuszne lekcewaenie, a c dopiero udaremnienie tego, co
255

Mieszko zwany Pltonogim, brat Bolesawa Wysokiego i ks.

raciborski mia wtedy 53 lata, a Mieszko III Stary 71 lub 73; G.

Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s. 1213.
256

O tym rozrnieniu J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I,

s. 241.
257

Mona te tumaczy: 'za sierot'. Por. Codex 11, 29 (30), 3;

Balzer, I, s. 488.
258

per administratorias potestates; o tym pogldzie Wincen-

tego J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 242, 246 n. i R.

Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.

267

rozum doradza, czego wymaga poytek, czego da uczciwo, do

czego nakania mio, co wreszcie nakazuje obowizek prawa.
Nie wadzi temu rwnie ustawa praojcw, w ktrej zastrzeono,
i zawsze starszy urodzeniem ma prawo do zwierzchnictwa.
Poniewa papie Aleksander i cesarz Fryderyk, ktrzy maj
wadz zarwno nadawa prawa, jak znosi, ustaw t zupenie
znieli259, skoro obaj za ycia starszego, to jest Mieszka, w tyme
pryncypacie Kazimierza i ustanowili, i zatwierdzili. Nie ma przeto
nic, co od tej strony mogoby oddali zgod ksit260, poparcie
monych, yczenia obywateli czy ludu".
I wtedy wzbi si ku niebu zgodny okrzyk oglnej radoci:
Niech yje! niech yje ksi Lestek na wieki!" I wszystkich
ogarna ogromna rado i tak podniosy nastrj, jak gdyby
przedtem wcale nie zaznali udrki blu. Tak wielk sodycz, tak
wielk mio, tak wielkie przywizanie wszyscy okazywali sierotom, e ani [czyje] wzgldy, ani nienawi, ani utrapienie, ani
miecz, ani ch zysku, ani okolicznociowa potrzeba nie odwiodyby ich od ich boku ani od ulegoci. Dlatego pierwszy z dostojnikw, w komes Mikoaj, gorco wszystkim dzikujc, przypomina wszystkim i poucza o staoci i obowizku wiernoci; aby
za nikt nie mg zmieni swego zdania, zobowizuje wszystkich
uroczyst przysig261. Wiedzia bowiem roztropny m, i rczy
jest zazwyczaj wz myli262 i poche s nastroje na liskim lodzie.
259

Z tego zdania wynikaoby, e obaj wydali takie przywileje (w 1181

r., zob. wyej, ks. IV, rozdz. 9, przyp. 128). Por. J. Bardach, Historia
pastwa i prawa, t. I, s. 170.
260

principum consensum wg cisej terminologii i prawa feudal-

nego. Jest to procedura elekcji feudalnej: consensus wyraanie zgody,

favor procerum yczliwo monych, vota civium vel populi yczenia
ludu, a w kocu aklamacja.
261

eubagionum primus Ule comes Nicolaus formaln elekcj

Leszka zakoczy admonicj i odebraniem przysigi: omnes de constantia,

de forma fidelitatis et admonet et instruit iurisiurandi religione
obstringit. Pochodzenia wgierskiego jest pozorny grecyzm eubagio, 'dostojnik'; Balzer, II, s. 200.
262

mentis vehiculum, 'wz, pojazd umysu'.

268

[22] Bardzo si przerazi stary Mieszko, gdy to usysza,

i w bolesnym oburzeniu rzuci si na ziemi. Mwi, i nie tyle
boleje nad tym, e tamci nim wzgardzili i e pogwacono prawo
pierworodztwa, ile nad tym, i najdostojniejszy majestat takiej
godnoci zosta wydany na bazeskie pomiewisko. Przykro
sysze o zdarzeniu wprost niesychanym, o zdarzeniu nie mniej
smutnym jak miesznym, gdy nie mona bez miechu obojtnie
przyj tak niemdrego dziecistwa tak mdrych mw. Dzieci
bowiem zwyczajem jest bawi si z dziemi w para nie para i na
dugiej trzcinie harcowa263.
Podobny te mam powd do blu, poniewa kiedy z bratem
moim Kazimierzem pada korona tego krlestwa, nie starali si
go podwign w jaki sposb, lecz usiowali pogry go
w grzskim trzsawisku ndzy, a rzeczpospolit wrogom na up
wyda. Ktry bowiem wilk oszczdzi trzod [pozostawion] bez
pasterza? Po wtre, kt by nie bola, kt by nie jcza, e ciskaj
w niego tak zatrute groty? Kt wreszcie znosiby obojtnie
chytre pomysy najprzebieglejszych ludzi264? Dzieci wybieraj na
ksicia, aby pod tym pozorem oni sami nad samymi panujcymi
panowali. Aby doszcztnie wykorzeniwszy rd krlewski265,
nareszcie swobodniej mogli wada, aby zamiast jednej gowy,
tylu spord nich wyroso krlw, ile gw. Nad wami, zaiste
lituj si, nie nad sob, moje wy dzieci mie!266 Wasza, panowie,
nie moja, porusza mnie klska. O wsplne wszystkich tu chodzi
niebezpieczestwo! Tych trzeba wam sucha, ktrym przystao,
aby wam ulegli".
Tymi samymi sowami, t sam gwatown mow wci od
nowa podega ksicia Bolesawa i brata jego Mieszka i na swoj
263

Ludere par impar, equitare in arundine longa, Horacy, Satirae II 3,

248 (waciwie gra w parzyste nieparzyste"). Do tego nawizuje

dalej: Doloris non dispar est ratio.
264

non incallida callidissimorum ingenia.

265

regia stirpitas eradicata stirpe; w usta Mieszka autor woy

gos opozycji przeciw rozdrobnieniu pastwa.

266

O mea pignora przenonie, dzieci jako zadatek mioci.

269

stron ich przeciga267. O innych take zewszd poparcie zabiega

tak w krlestwie, jak i na zewntrz268.
Zotem kupuje, kusi probami, karku unia,
Dobrze wie kot, czyje pyski obrose lie2".
Wreszcie wzywa monych dzielnicy krakowskiej, aby si
opamitali, aby nie wspierali si na trzcinowej lasce, aby Lestkowi
kazali ustpi z tronu, a jego ponownie uznali za ksicia; niech nie
odczaj si od niego jako prawowitej gowy, jeeli s prawowitymi czonkami, gdy niestosowne jest odstawa od swojej
caoci270. Kae wic im wybiera: albo przez dobrowolne
posuszestwo zasuy na ask pokoju, albo dowiadczy srogoci miecza w starciu bitewnym.
[23] Na to oni: Groby przeraaj lkliwe sarenki, bojaliwe
zajczki strach z krzakw wypasza, natomiast lwu gniew odwagi
dodaje, wrzawa bardziej podrania tygrysa do napaci, chropawa
za oseka bardziej zaostrza elazo271. I nie mona tego nazwa
ask, co si wymusza gronym szczkiem [ora]. Gotw wic
bd, [a] znajdziesz gotowych do stawienia oporu".
Sowa ciar swj maj, wyroki id za sowem272.
267

Bolesawa Wysokiego i Mieszka Pltonogiego. Por. wyej, ks. III,

rozdz. 30, przyp. 207.

268

undique venatur subsidia mona te tumaczy: 'poluje na

posiki (poparcie) skdkolwiek (zewszd)'.

269

murilegus, dosownie 'owca myszy, myszojad'; genobar-

dum, wyraz niezrozumiay, przekrcany przez kopistw, id za interpretacj A. Bielowskiego.

270

incongruum est suo non congruere universo, 'jest niestosow-

ne, nie stosowa si, nie pozostawa w zgodzie z wasn spoecznoci'.

Reminiscencje z Decretum Gratiani I, D. 8, c. 2; Balzer, I, s. 417.
271

Horacy, Ars poetica 304, nie dosownie.

272

Pondus inest verbis et fata vocem sequuntur (w rkopisie Eugeniu-

szowskim lekcja wadliwa facta, 'czyny'). Tak o wyrokach Jowisza

Stacjusz, Tebaidis I 213; powoany przez Jana z Salisbury, Policraticus II
19 (za Papiniuszem).

270

Przeto Wadysawowice273 powikszaj i wzmacniaj jego stronnictwo, nie tyle z mioci do niego, ile z dzy [zagarnicia] wadzy
i z nienawici do sierot. Przychodzi dziatkom z pomoc powodowany zbon litoci wodzimierski ksi Roman, jak wielkich dobrodziejstw dozna od Kazimierza, u ktrego wychowywa
si niemal od kolebki i jak z jego aski otrzyma ksistwo, ktre
dziery274. Wiedzia rwnie, e gdyby oni zginli, jego [wasnemu]
rodowi grozi topr z jednej strony od Mieszka, jeeli zwyciy,
z drugiej strony od ksicia kijowskiego, ktrego crk odtrci275.
Jest za w krakowskiej dzielnicy miejscowo od miana rzeki
Mozgaw zwana, pooona niedaleko od klasztoru jdrzejowskiego276. W tym miejscu porosym jeyn i jakowym ciernistym
krzewem:
Gronie si szyki cieraj, tu i tam hufce powstaj,
Lasy wstaj elazne i wcznia wczni zagraa277.
Dokde, pytam, mowie, dokd, nieszczsna modziey?
Czy nie szalestwem jest w wasnej nurza si krwi?
Rzucasz si sama na siebie i na si wasne groty wypuszczasz.
Przeciwko sobie to chcesz rozpasany wszcz bunt?
O witokradcze, o bezbone, o aosne starcia tego widowis278

ko . Tutaj ani syn ojcu nie okazuje uszanowania, a ojciec

273

Tj. synowie Wadysawa Wygnaca, por. wyej, przyp. 267. O tym

sojuszu S. Smka, Mieszko Stary, s. 369.

274

Roman Mcisawowicz, ks. wodzimierski, siostrzeniec Kazimie-

rza Sprawiedliwego. Por. wyej, przyp. 157, 159; eodemque quo

fungitur ab eo principatus est institutus; czas teraniejszy 'ktre dziery'
wskazuje, e autor pisa to przed jego mierci, tj. przed 1205 r.
275

Przedsaw, crk w. ks. kijowskiego Ruryka II, odprawion

w 1195 r. Drug on Romana bya krewna cesarza bizantyskiego

Izaaka Angelosa.
276

Jdrzejw, 80 km na pnoc od Krakowa. Opactwo cystersw

zaoy tam arcybiskup Janik w latach 11401149.

277

Lukan, Pharsalia I 7: Signa, pares aquilas et pil minantia pilis.

Ten szeciowiersz, poza tym jednym cytatem z Lukana, skada si

z dwch heksametrw i dwch dystychw (po jednym heksametrze
i jednym pentametrze) pira Wincentego.
271

278

Por. analogiczne biadanie nad wojn domow w 1146., wyej, ks.

III, rozdz. 28.

272

niepomny jest syna; brat nie poznaje brata ani krewny krewniaka,
powinowaty spowinowaconego, nie zna zwizek zwizku279,
a owa wita wi duchowego spowinowacenia siebie sam
zapoznaje: wszyscy, bez adnego wyboru, wzajem si zabijaj
w zamcie rzezi. Tu Mieszkowic Bolesaw dzid przeszyty ducha
oddaje. Tu ciele si sawa znakomitych rycerzy. Tu woj jaki
prosty rani Mieszka, a gdy go chce dobi, ten zdejmuje szyszak
i woa, e jest ksiciem! w rozpoznawszy go o pobaanie dla
[swojej] nierozwagi prosi i bronic przeciw natarciu innych,
wyprowadza z pola walki. Atoli i ksi Roman, ktremu wycito
wielu ludzi, pozbawiony znacznej czci posikw, wielokrotnie
raniony, i to nielekko, musia uchodzi tak z powodu dokuczliwych ran, jak i zwtpienia o zwycistwie. Zaraz bowiem
w pierwszym starciu ogromna cz jego Rusinw rzucia si do
ucieczki, co zwolennikom pacholt odebrao [mono] zwyciskiego tryumfu. Nader wielu z nich nie myli o walce, lecz ciga
uciekajcych Rusinw, jedni z chciwoci zdobyczy, drudzy porwani gniewn zapalczywoci. Znw przychodzi Staremu na
pomoc Wadysawowie Mieszko280 z bratankiem, synem Bolesawa Jarosawem281 [i] nie znalazszy prawie nikogo w miejscu
bitwy, poniewa oba wojska ju si rozpierzchy, winszuj sobie
i znaki zwycistwa tam podnosz, jak gdyby zwycisko odzieryli
pole walki. Spotyka si z nimi z ma co prawda garstk komes
Goworek, stacza walk i niby piorun druzgoccy na prno
279

w tekcie abstrakta: paternitas, filiatio, fraternitas, consanguinei-

tas, cognatio i wreszcie necessitas, ktr rozumiem jako zwizek, pocigajcy za sob jakie zobowizania.
280

Mieszko Pltonogi, por. wyej, ks. III, rozdz. 30, przyp. 207.

281

Jarosaw, syn Bolesawa Wysokiego, przysany w zastpstwie ojca, samodzielnej dzielnicy

wtedy jeszcze nie posiada. Przed dotarciem nad Mozgaw posiki lskie odniosy zwycistwo
nad sandomierzanami, udajcymi si na pomoc krakowianom; S. Smka, Mieszko Stary, s. 370
n.; R. Grdecki, Dzieje polityczne lska,
s. 180.

273

z caych si na nich uderza282. Znkany bowiem [walk] z przewaajc liczb nieprzyjaciela, ulega wreszcie, nie bez pewnej
chway. Chwytaj go, schwytanego uprowadzaj. [Potem] trzymany dugo jako jeniec, ledwo wreszcie uwolniony zostaje z niewoli za wstawiennictwem przyjaci.
Tymczasem za wspominany tu czsto biskup Peka chwieje si
w strapieniu midzy nadziej a obaw. Pogrony wszak w arliwej modlitwie w ustronnym miejscu oczekuje wyniku bitwy.
A gdy dostrzeg jakiego [czowieka] uchodzcego283 z bitwy,
rzek: Dobry, posacze, dobry! Czy nam si powodzi? Co
powiadasz? Co si stao?" Tamten odpowiedzia: Oby naszym
wrogom zawsze tak si powodzio jak nam dzisiaj! Pad Roman,
polegli pierwsi z pierwszych. Niektrzy zostali pojmani, niektrzy
rozpierzchli si w ucieczce, caa gromada naszego wojska rozwiaa si wnet [jak dym] w powietrzu". Na to biskup: Skd
wiesz, e pad Roman?" A on: Do kroset! Miaebym ja na
wasne oczy nie widzie trupa tego, co mi by wanie towarzyszem broni? Przyjmij to jako najpewniejsz wiadomo, e stary
Mieszko, obadowany upem po zabitych, zda z tryumfem do
Krakowa". Ledwo ten skoczy, a oto inny i znowu kto inny inn
przynosi faszyw wiadomo. Przeto biskup tak siebie, jak
swoich pociesza odrobin mwic: Nie ma powodu, eby temu
wicej wierzy ni drugiemu lub trzeciemu; albo wic kademu
z nich wierzy trzeba, albo adnemu. Jake bowiem mog by
zgodne tak sprzeczne doniesienia? Pozostaje wic bystroci
ktrego z naszych dokadniej rzecz zbada".
Na to [rzek] kto: Ja jestem gotw, panie, polij mnie!"
Rzecze mu biskup: Trzy sowa zachowaj [w pamici]: Bd
282

Goworek, palatyn sandomierski i kasztelan krakowski, zaliczany

do rodu Rawiczw. By opiekunem Leszka i gwnym doradc dworu

krakowskiego, stara si usuwa go w cie palatyn Mikoaj wraz z biskupem Pek; S. Smolka, Mieszko Stary, s. 371; J. Wyrozumski,
Goworek, PSB VIII, s. 389.
283

Emansor wg Digesta 49, 16, 3, 2; Balzer, I, s. 488. Termin ten oznacza onierza

przebywajcego poza obozem.

274

wawy, uwany, ostrony. Anio Paski niech bdzie z tob".

On przeto zdjwszy sukni duchownego, by bowiem duchownym, bazna udajc i goca284, lotem strzay pdzi pieszo na pole
bitwy, spraw dokadnie bada [wypytujc] bd tych, ktrych
znalaz ju na p martwych, bd tych, ktrzy zajci byli
upieniem. Gdy dowiedzia si o wszystkim jak najdokadniej,
czym prdzej wraca i o wszystkim kolejno donosi biskupowi,
opowiadajc, e stary Mieszko wraca do siebie, jczc pod
brzemieniem podwjnego upu, mianowicie pod ciarem alu
z powodu mierci syna285 i pod ciarem blu z powodu
odniesionych ran, Roman za raniony, lecz nie miertelnie.
Za nim to biskup poda niezmordowanie poprzez ciemnoci
nocy. A gdy do niego dotar, usiuje odwoa, eby przypadkiem
stary Mieszko ze wzgldu na zbyt wielk uraz gwatowniejszym
nie rozgorza gniewem i na nowo zebrawszy siy nie zaj stolicy
krlestwa bd sam, bd z pomoc Wadysawowica. Na to
rzek Roman: Susznie umiowany ojcze, ale krpuje mnie
dwojaka niemoc: jedna moja wasna od poranionego ciaa, druga
moich ludzi od ubytku wojska, ktrego cz polega w bitwie,
cz natomiast rozproszya si w ucieczce". Wtedy biskup: Co
wic radzisz?" w na to: Mdroci twojej wiadoma jest mdro
wa286, ktra jest najwiksza w strzeeniu gowy. Gowy przeto,
stolicy, i strzec i broni trzeba287, dopki nasze sine rany nie
284

przypuszczano, e tym wysacem by sam mistrz Wincenty.

285

Dat mierci 13 wrzenia Bolesawa Mieszkowica zachowa Nek-

rolog trzebnicki; O. Balzer, Genealogia, s. 200. Bya to jednoczenie

data dzienna bitwy nad Mozgaw. Rok 1195 podaj zgodnie roczniki,
jednak strona maopolska i strona wielkopolska rni si w interpretacji
wyniku bitwy. Wynikaoby z tego, e bitwa bya rzeczywicie nie
rozstrzygnita; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 19; B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie, s. 58 n.
286

tuam non latet prudentiam prudentia serpentis, dosownie:

'przed twoj roztropnoci (wiedz, mdroci) nie jest zakryta roztropno wa'. Zapewne przysowiowe.
287

caput igitur, caput et custodiri et defendi convenit; 'gowa'

w znaczeniu gwnej rezydencji w pastwie.

275

sklsn! A ryba pjdzie za tob, dokd chcesz o ile [tylko]

utrzymasz j [rk] lub nici za skrzele"288.
Gdy tedy Roman powraca do siebie, nazajutrz, skoro tylko
zawitao, pierwsi z dostojnikw z nieliczn wprawdzie lecz
doborow garci zbrojnych poszukuj wszdzie nieprzyjaci.
Gdy ich nie znaleli, naradzaj si pilnie, czy starego Mieszka
maj ciga, czy Wadysawowicw, ale biskup radzi nie czyni
ani jednego, ani drugiego. Poucza ich, e nie godzi si przeladowa tak udrczonego starca. Albowiem nikczemn jest
rzecz gnbi kogokolwiek w poaowania godnym nieszczciu,
gdy nieszcznik sam siebie gnbic, sam w sobie marnieje289.
Jednake i obydwch ciga nie ma adnego powodu, gdzie trud
niezmierny, korzy prawie adna; najbardziej bezowocna jest
praca okoo dziea mao owocnego i na prno traciby kto czas
na mceniu plew. Kae wic spieszy do stolicy krlestwa, aby
w zamcie nikt uprzednio nie zaj siedziby krlewskiej jako
opuszczonej. Albowiem wszelkiego rodzaju ryby atwiej owi si
w mtnej wodzie, [a] podczas mgy najbardziej trzeba si strzec
napaci jastrzbia.
Kruki zabior padlin, o ktr ory si bij,
Gdy psy si gryz o ko, inny zabierze j pies.
Tymi sowami przekonani, wyzbywszy si zawzitoci, lecz nie
mstwa, swobodnie id z chopcami do Krakowa i jeszcze
uroczyciej ni przedtem wznawiaj uroczystoci wprowadzenia
ksicia. I oto matka chopcw ponad pe niewieci bardzo
roztropna290, tak w radach przemylnych, jak i w rzeczy przewi288

Uzupeniam: rk. W archetypie caej tradycji rkopimiennej

zabrako tu zapewne tego lub innego sowa, bez ktrego staje si

niezrozumiae: si vel filo, z czym borykali si tumacze.
289

infortunium calamitas, 'nieszczcie', 'klska' w znaczeniu

nieszczliwego czowieka. Trop zwany metonymi albo denominatio.

Nastpuje caa seria przysw i porzekade zakoczona dwuwierszem
autora.
290

Helena, crka Konrada II, ks. znojemskiego i siostra Konrada III

Ottona, ks. morawskiego (por. wyej, przyp. 193, 195), polubiona przez

276

dywaniu, podejmuje opiek nad sierotami, dopki nie doronie

starszy, ktry by bardzo bliski dojrzaoci. Z rozkazania tej
niewiasty rozdzielone zostaj odznaki godnoci wedug zasug
kadego: jednych si usuwa, drugich wyznacza si na ich miejsce,
tak e bez jej woli nie przyznaje si ani godnoci trybunatu, ani
nawet niszych urzdw291. Wszyscy okazywali jej tak wielki
szacunek, e dostojnicy zapomniawszy o swojej godnoci woleli
sucha niewiasty i przemilcze czy znosi jej wprawdzie nie
haniebne, ale niewiecie nieobycie, ni opuszcza pacholta.
Albowiem nawet kto bardzo roztropny nie moe niekiedy
unikn nierozwanego bdu, dlatego nieroztropno atwiej
znajduje przebaczenie w oczach ludzi roztropnych ni w oczach
ludzi niedowiadczonych. Mimo to czsto [tu] wspominani
mowie, biskup Peka i komes Mikoaj, piastujcy godno
wojewody, z niektrymi dostojnikami bior na siebie staranie
o rzeczpospolit, zarzd jej powierzajc zdolnym i zaufanym
urzdnikom292. I ucicho na czas jaki w kraju, i nastaa na chwil
cisza i pokj293.
[24] Tymczasem ksi Lestek wzrasta w latach i mdroci294, [i] chopcem jeszcze bdc zaprawia si pilnie w owach.
Rycho nabra w tym sporej wprawy i rwa si do wadania
broni. A chocia nie by jeszcze nawet giermkiem, a c dopiero
rycerzem, okazywa zawczasu chwalebne znamiona rycerskoci.
Z nich ta jednak wystarczy do szczytu sawy, e cho by jeszcze
niedorostkiem, zabys ponad wszystkich ksit ruskich niby
Kazimierza Sprawiedliwego w 1. 1166/67. Do niedawna mylnie uwaana
za ksiniczk rusk, crk Rocisawa Mcisawowicza; T. Wasilewski, Helena, ksiniczka znojemska, s. 115120.
291

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 16, przyp. 191.

292

Bya to wic formalna regencja biskupa Peki i Mikoaja na-

zwanego tu uroczycie palatinae comes excellentiae; S. Smka, Mieszko Stary, s. 374; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.; J.
Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246.
293

Siluitque aliquamdiu terra et pacis aliquantisper facta est tranquillitas; zdanie to

kilkakrotnie posuyo jako topos kronikarzom XIII w.

294

ukasz 2, 52.
277

jakie soce. W tym bowiem czasie zmar ksi halicki Wodzimierz, nie pozostawiwszy adnego prawowitego dziedzica295.
Dlatego ksita ruscy, jedni si, drudzy podstpem, niektrzy
na oba sposoby, usiuj zagarn oprnione ksistwo. Wrd
nich ksi Roman o ile bliszym [by] ssiadem, o tyle mia
nadziej, a ponadto zrczniejszy [by] w swoich zabiegach. Atoli
widzc, e siy jego nie sprostaj innym, usilnie baga ksicia
Lestka, aby zobowiza go na zawsze do suby sobie, aby ta jego
podlego jemu samemu oddaa wadz nad wszystkimi ksitami Rusinw i krain Partw296, byleby tylko nie ustanawia go
ksiciem Halicza, lecz swoim namiestnikiem. W przeciwnym razie
niech nie wtpi, e gdyby kto inny zaoy tam sobie siedzib,
niezawodnie bdzie mia w nim wroga.
Jednake ta proba wydaa si niektrym niepowana, raz
dlatego, e niebezpiecznie jest poddanego czyni rwnym, po
wtre dlatego, e o wiele korzystniej jest rzecz wielk, rzecz
poyteczn samemu posiada ni powierzy komu innemu. I tylko z rzadka obcy obcemu dotrzymuje osobistej umowy. Ten
bowiem, ktrego przyjmuje si dla korzyci, tak dugo bdzie si
podoba, jak dugo bdzie uyteczny.
Inni tymczasem mwi: Dwa wzgldy dowodz, e Roman ani
naszemu ksiciu, ani nam nie jest obcy. Bo jake obcym mona
nazwa tego, ktry, jak si okazuje, jest w drugim stopniu
pokrewiestwa297. Jakim sposobem, kln si, mona wtpi o tym
mu, ktry zawsze by pomocnikiem i, rzec by mona, opiekunem
naszej rzeczypospolitej? O czym bowiem innym wiadczy wyprbowana we wszystkim za czasw ostatniego wadcy
Kazimierza298 niezachwiana jego wierno? C wreszcie mwi
295

Wodzimierz Jarosawowicz zmar w 1199 r. Zob. wyej, przyp.

178 i 182; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 20 n.

296

Czyli Poowcw.

297

Jako siostrzeniec Kazimierza. Por. wyej, przyp. 157. Co do

stopni pokrewiestwa, to Wincenty kieruje si tu prawem kanonicznym;

Balzer, I, s. 421 (wg Decretum Gratiani II, C. 35, q. 2, c. 21).
298

summi regis, 'najwyszego krla' w tym samym znaczeniu

278

teraz wiee jego rany, ktre otrzyma z powodu naszego cikiego

pooenia? Z pewnoci byoby cik krzywd albo nieokazanie
krewnemu yczliwoci, albo niespacenie bliniemu dugu wdzicznoci".
Nadcigaj tedy oddziay, cz si w szyki, wojsko wyrusza
na Halicz. Uskaraj si wszak na wiek ksicia, nie na samego
ksicia, jako jeszcze do wojaczki nieodpowiedni. I dlatego lepiej,
aeby na razie w domu oddawa si zabawom ni lekkomylnie
mozoli si niewczesnymi trudami299. Na to modzieniaszek
prawie si zapakujc: Jake to, panowie, rzecze, mona mnie
uwaa za dziewczyn, a nie za ksicia! Niewiele bowiem rni si
od dziewczyny, kto bezustannie przebywa w gronie niewiecim.
Sysz, e wojska bez gowy niewielk maj si. Owszem, jestem
nieuyteczny, [a] przecie [i niektre] wcznie podczas bitwy
stoj utkwione i nie walcz, a jednak w ich obecnoci walczy si
odwaniej300. Std mwi podanie, e pewne [wojska] nieraz bez
krla pokonywane, gdy im wreszcie w koysce przyniesiono krla,
odniosy triumf nad nieprzyjacimi. A wic nie jako ksi, lecz
jako znak ksicia pozostan obecny w waszym obozie, i bodaje
z jednym towarzyszem pjd w lad za wami". Wszyscy si
raduj, e tyle mskiego ducha ma modzieniaszek. Dziwuj si
wszyscy, e na tak delikatnym kosie, zanim jeszcze zacz
kwitn, tak dojrzae s ziarna. Zdumiewaj si, e orzech, nie
okryty jeszcze upin, dziki swej jdrnoci smak ma dojrzaego
jdra. Przecie i pszczki nie zwaaj na wiek krlowej, lecz
raduj si z jej posiadania301.
jak monarchus totius Lechiae wyej w ks. IV, rozdz. 8. Ale kontekst dopuszcza tu znaczenie
'ostatniego', dopiero co zmarego.
299

Data tej wyprawy nie jest pewna, wg Dugosza by to rok 1198. Leszek mia wtedy ok. 12

300

Justyn, Epitome VII 2 (o Ilirach).

301

ac in dulcedinem ducis indicant apiculae; mona ewentualnie

lat.

tumaczy, e pszczoy ceni sobie agodno, sodycz krlowej. Por. wyej, przyp. 250.

279

Jeszcze nie dotarli do granic Rusi, gdy pierwsi dostojnicy

Halicza z pochylonymi karkami zabiegaj mu drog przyrzekajc
bezwzgldne posuszestwo, wszelkie suby obowizujce klientel, cakowite poddanie swoich ludzi oraz sta wierno i wszelkie zadouczynienie. Jego ycz sobie i obieraj jako krla
i obroc ich bezpieczestwa [i] mwi: Niech wasza dostojna
mdro raczy rozstrzygn, czy chce nam panowa w swojej
wasnej osobie, czy w osobie zastpcy? Nic bowiem innego nie
pragniemy, jak tylko ebymy mogli powoywa si na wasze
chwalebne imi, albowiem nie moemy [ju] znie pychy,
zamieszek [i] zawici [u] ksit naszego kraju".
Tak mwili, ale zdradliwie, eby zagarn ich bezpiecznych
niby i nieostronych. e kry si [w tym] podstp, rycho ukazay
same zdarzenia. Najwaniejsze bowiem ich grody nie podday si
potulnie, lecz powstajc stawiy hardy opr. Gdy je tedy zniszczyli i podbili, postanowili cisn obleniem Halicz. Atoli
napotkali tam nieprzeliczone siy wroga, zgromadzone i kbice
si niby piasek. Ksi Lestek rozkaza przez swoich [ludzi] ich
wezwa, aby natychmiast wyszli z granic Halicza albo byli gotowi
do bitwy. Oni odpowiedzieli: Bitwy, bitwy [damy] natychmiast!" Jednake ta ich zuchwao trwaa krtko jak dym. Skoro
tylko zabysy elazne zastpy Polakw, caa zapalczywo owego
tumu do cna ostyga, tak i wcale ju nie myleli o bitwie, lecz
o ucieczce, ucieczce natychmiast! Prosz jednak o odwleczenie
bitwy pod pozorem rozwaenia warunkw pokoju i to zyskuj.
Gdy [Polacy] zawiesili narad, Haliczanie jeszcze niej ni
przedtem ciel si do stp Lestka. I ju nie z obud, lecz
z najwiksz czoobitnoci domagaj si, aby im mianowa
ksicia, poniewa widz, e siy ich ksit, w ktrych potdze
pokadali ufno, cakiem zmarniay, i musz przyj ksicia
Romana, ktrego z bliska wicej si bali ni gromu. Znali bowiem
przebieg tyrani tego najchytrzejszego ze wszystkich czowieka,
ktry powodowany zarwno porywem okruciestwa, jak ambitnymi zamysami, nie umia oszczdzi nikogo ze swoich. Zewszd

280

grozi im ucisk, gdy nie maj adnej nadziei [na powodzenie]

rokoszu, skoro prawie wszystkie ich posiki rozproszyy si pod
oson nocy. Dlatego dr przed najokrutniejsz tyrani, gdy
aden roztropny czowiek nie pcha si w gron paszcz lwa. I co
dalej? Proby skadaj za probami, ofiarowuj niezliczone iloci
srebra, zota, klejnoty i najprzedniejsze szaty, wszelkiego rodzaju
jedwabie i najwyborniejsze przedmioty, obiecujc przynie jeszcze wicej, byleby ich nie zmuszano do dwigania jarzma tego
Rusina. Godz si na zupen ulego kadego stanu [i] trwae
skadanie danin, byleby tylko mogli unikn jego wadztwa. C
bowiem innego zostaje po cierpkiej jagodzie winnej, jeli nie
oskoma? Czego mgby si spodziewa po tej jaboni, ktrej
soku dowiadczye w tylu trucicielskich przysmakach? Oni jednak nie mieli monoci zwrci si do innego, gdy wszyscy
Lechici zawyrokowali o Romanie.
Tak przeto mimo oglnego oporu wielmow Rusinw302
ksi Lestek mianuje Romana ksiciem Halicza. W swoim
miejscu powie si, z jak wdzicznoci stara si odpaci
Polakom za to dobrodziejstwo303. Bo z rwn obud okazywa
wszystkim pozory wiernoci, bdc wobec swoich okrutny i zawzity. Ledwo bowiem ksi Lestek odszed wraz ze swoimi
[ludmi], kiedy on zagarnia i okrutnie zabija nie spodziewajcych
si niczego dostojnikw i najznaczniej szych przywdcw halickich304: jednych ywcem w ziemi zakopuje, drugich na kawaki
302

primis ac praecipuis Ruthenorum.

303

To zdanie pisane jest z perspektywy konfliktu, ktry doprowadzi

do klski i mierci Romana pod Zawichostem 19 VI 1205 r., opisanej

stylem retorycznym, by moe pirem samego Wincentego, i przejtej
przez Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s.n. V, s. 6970.
304

satrapas et eubagionum florentissimos; wbrew pozorowi

uyty tu termin eubagio nie jest grecyzmem, a zmienionym iobagio. Tak

okrelano na Wgrzech wielmow i baronw, grododziercw i ministeriaw, w pnym redniowieczu jednak te ludno zalen, chopw;
Du Cange, Glossarium s.v. Wg Balzera (II, s. 183) ksita plemienni,
wielmoe. Moe kronikarz mia na myli ministeriaw pozostawionych
w Haliczu przez administracj wgiersk?

281

rozszarpuje, innych ze skry obdziera, wielu przytwierdza jako cel

dla strza, niektrych przed zabiciem rozpruwa. Prbujc na
swoich wszelkiego rodzaju katuszy, sta si okrutniejszym wrogiem
dla obywateli ni dla nieprzyjaci. Albowiem tych, ktrych jawnie
nie mg schwyta, gdy prawie wszyscy ze strachu pouciekali do
innych prowincji, darami, pochlebstwami i wszelkimi moliwymi
podstpami przywouje z powrotem, bierze w ramiona, zaszczyca,
wynosi. Wnet zmyliwszy jakie kamliwe zarzuty strca niewinnych, a strconych kae zgadzi wrd niepojtych mczarni, ju
to aby zagarn majtki zabitych, ju to aby napdzi strachu
ssiadom, ju te aby po sprztniciu moniejszych panowa
bezpieczniej. Std to zwyke jego jakby przysowie: Nie mona
bezpiecznie korzysta z miodu pszcz, dopki si roju zupenie nie
wydusi, a nie tylko rozproszy. I nie zaznasz zapachu korzeni,
dopki ich nie utuczesz w modzierzu"305. Cudzym nieszczciem
[osignita] wasna pomylno wyniosa go wkrtce do tak
wielkiej potgi, e zapanowa wszechwadnie prawie nad wszystkimi prowincjami i ksitami Rusi306.
[25] Atoli ja nie pojmuj, czeg jeszcze chce dla siebie dna
wzgldw prno starcw? Im bardziej s wiekowi i chyli ich
sdziwo, tym wyej si wynosz i o wzgldy zabiegaj. Im
bardziej przygniata ich ciar niedostwa, tym lej unosz si
w powietrze na skrzydach prnej lekkomylnoci. Albowiem
chociaby starzec poskromi w sobie wszelkie potwory wad307,
dwom ulega nadal, a mianowicie: prnoci i chciwoci. Dlatego
to powiedzia pewien mdrzec: Nie pojmuj, czego chce dla
305

W przeciwnym sensie jak ta sama myl autora w Prologu.

306

Roman tak likwidowa siln opozycj polityczn bojarw, ktrzy

doszli do wadzy za Wodzimierza, ostatniego z Rocisawowiczw.

Jednoczenie zjednywa sobie wzgldy niszych warstw spoecznych. Po
zwycistwie nad Rurykiem kijowskim zaj Kijw (11981202), osadzi
tam Ingwara, ks. uckiego, a sobie przyzna stanowisko ksicia zwierzchniego; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 2223.
307

monstra vitiorum, por. wyej, ks. IV, rozdz. 5, pectorum monstra, 'potwory duszy',

ewangeliczne demony mieszkajce w sercu.

282

siebie starcze skpstwo? Im mniej bowiem pozostaje mu drogi,

tym wicej zabiega o zapasy"308.
Tak wic pobudzony tymi dwiema przyczynami, czy te
przekonany wywodem rozumowym309, Mieszko Stary postanowi znowu ubiega si o pryncypat. Poniewa nie mg osign
tego przemoc, nie rozporzdzajc ni prawem, ni si, zamyla
wzi si do rzeczy sprytem. Czsto bowiem przemylno silniejsza jest od najwikszej siy. I dlatego wpierw z niejak yczliwoci bada usposobienie monych, pozyskuje [dla siebie] i nakania
do swojego zamiaru. Poniewa jednak mio do modziecw
tak dalece wszystkich ugaskaa, e sposb mylenia wszystkich
zalea niemal, jakby si zdawao, od woli ich matki, naprzykrza
si jej wci to w listach, to przez posacw, niekiedy przez
narzucanie si z podarkami. Mwi, e wcale nie uwodzi go
zaszczyt panowania310, lecz zatroskany jest o spokj krlestwa,
a nawet o ni sam i o wiksze bezpieczestwo jej synw. I na
razie nie pragnie nic innego, jak tylko tyle, aby za jego ycia
doszcztnie wygaso zarzewie wszelkich wani i aby na przyszo
przy jakiej bd sposobnoci nie powsta zapon. Twierdzi, e to
nie moe sta si inaczej jak tylko tym sposobem: Niech syn twj
odstpi mi pryncypat, a ja przybior go za syna. I gdy nastpnie
odznacz go pasem rycerskim311, przywrc mu go, a jego
samego ustanowi prawomocnym obyczajem dziedzicem tak, aby
godno krakowska, ba, pryncypat nad ca Polsk utwierdzi si
w twoim rodzie przez nieprzerwane nastpstwo. Gdy nie moe
by na chwil to, co wadca postanowi, co powaga wadcy
umocni312. I zgoa chwili nie przetrwa, co wrzawa tumu ogosi.
308

Seneka, De senectute XVIII 65.

309

persuasus duetu rationis, czyli logicznym rozumowaniem.

310

ait non principandi capi gloria, czyli panowania jako princeps, ksi zwierzchni.

311

Ceremonia pasowania na rycerza powiadczy u nas Anonim Gall ju u schyku XI w.,

Kronika II 17.
312

Digesta 29, l, 38 oraz Digesta l, 4, 1: quodprincipiplacuit legis habet vigorem.

283

Ledwo co z najwiksz trudnoci uchwal, nader atwo w niwecz

obrc. Lud bowiem z ledwoci daje si nakoni do przyzwolenia
na rzecz uczciw; tym jest bardziej skory do burzliwych zamieszek,
im jest liczniejszy. Zwaszcza, i sprzedajna jest zazwyczaj aska
ludu. Poty bdziesz mu si podoba, pki bdziesz potrzebniejszy.
Poty bdziesz rzdzi, pki bdziesz prosi. Albowiem ani zawsze
stoi, ani zdrowa jest woda z dow i bagien. Nawet pierwotna
natura dzikich zwierzt spragniona jest raczej naturalnych, czystych rde. Zrzu tedy nie koron, lecz czerep gliniany, mieszne
przybranie gowy, sztuk garncarzy pozlepiane i naoone. Zoty
przystoi diadem ksitom, a nie gliniany, jako e urobiony jest
z dobrodziejstwa natury, a nasza chtna szczodrobliwo przeznaczya go twoim potomkom teraz i na przyszo"313.
A poniewa niepodejrzliwa jest atwowierno niewiast i latorole daj si nagi jak wosk, [wic] matka i synowie tym upojeni
postanawiaj na jaki czas ustpi z panowania: bezpieczniej
bdzie szanowa stryja jak ojca ni stale mie w nim wroga; i lepiej
rzdzi z aski stryja ni by wci zalenym od upodobania
posplstwa. Poddaj porodku [wiecu]314 myl przysigi: przysiga starzec, przysigaj dostojnicy z jednej i drugiej strony, e naley
najcilej przestrzega postanowienia wspomnianego ukadu315;
a kto powayby si naruszy go albo doradza to, albo jakimkolwiek sposobem zezwoli na to, niech bdzie wyklty przez arcybiskupa i wszystkich biskupw tej prowincji.
Tak wic Mieszko osiga godno zwyczajowo i uroczycie316.
Zapragnwszy jej zdawa si [teraz] zapomina i o ukadzie,
313

non coronam sed luteam testom, ridiculum capitis gestamen.

314

By to kompromis pomidzy zasad senioratu a dziedzicznoci

w linii Kazimierza Sprawiedliwego; S. Smka, Mieszko Stary, s. 378

n.; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 170 n. Wg Dugosza wiec ten
odby si w dniu w. Bartomieja 24 VIII 1198 w Sandomierzu, Roczniki
pod r. 1198.
315

praescripti pacti formom; autor opisa tu przebieg zwycza-

jowej akcji prawnej, ktrej nie towarzyszy dokument pisany.

316

sollennibus dignitatis non sine sollennitate politur.

284

i o przysidze. Jeli za czasem przypomnia sobie z rozsdku lub

zniewolony agodnoci synowca, [to] albo brzmienie ukadu
w miar monoci milczeniem pomija, albo nie mogc milczeniem
pomin, bezskutecznym go czyni przez zwlekanie.
Prosi Lestek [stryja], aby pasowa go na rycerza317; prosi,
nalega, eby stryj speni przyrzeczenie i ustanowi go staym
w Krakowie dziedzicem. Na to odpowiedzia Mieszko, e osobnymi ukadami nie mona podkopywa prawa pospolitego. Podkopuje si za pogarszaniem stanu rzeczypospolitej, a kt by
wtpi, e to si stanie, gdyby rzdy w krlestwie powierzono
niedowiadczonemu modziecowi? Bardziej bowiem przystoi modziecowi sucha ni rozkazywa, przecie poyteczniej jest przywiza winorol do palika ni pozwoli jej buja swobodnie.
Albowiem prawo z dawna wyprbowane nie zna ugody, jeli nie
jest dobrowolna318. Za przymuszonego za trzeba uwaa [tego],
ktremu nie dowiedzie si, i si nie zgodzi. Z jakiego to wzgldu
uzna miaby kto za dobrowolne co, co wymuszone zostao
w bitwie? A kt zgodziby si na bitw, gdy gardu zagraa miecz?
Kto wic co posiada, niech posiada, dopki go nie usun.
Bardzo krtkim jednak cieszy si spokojem, gdy wygnaa go
chciwo, ktra, jak powiedzielimy, starcw szczeglnie opanowuje. Poniewa bowiem zacz czyha i dyba na cudze bogactwa
i dostatki, eby je sobie pod jakimkolwiek pozorem przywaszczy,
nie mogcy tego cierpie obywatele wypdzaj go z Krakowa
i z powrotem przyjmuj ksicia Lestka.
Tak wic [Mieszko] za zlekcewaenie zarwno przysigi, jak
ugody zosta ukarany przez haniebne ponienie. Nie zapominajc
jednak o sobie znowu ucieka si do wyprbowanej sztuki [podstpu]. Ucieka si do matki modziecw krokami tej samej
przebiegoci, doszukuje si u niej i doprasza rady i pomocy319.
317

militiae primitiis insigniri. Por. wyej, przyp. 311.

318

Digesta 2, 14, l, 3.

319

consilium et auxilium et explorat et implorat, zgodnie z terminologi prawa feudalnego.

285

Wpierw jednak stara si osabi i rozwia podejrzenie wiaroomstwa. Mwi, i przestrzega ugody z najwiksz sumiennoci, lecz
przeszkadzali mu i oszukiwali go wspzawodnicy. I nie byy to
jego owe wypowiedzi, ktre mu przypisuj, lecz zostay zmylone
przez tyche zawistnych wspzawodnikw. Byleby wic teraz
waszej przynajmniej nie brako [mi] yczliwoci, a ja nie omieszkam dotrzyma wiary. Nie tylko Krakw zapewniam wam i zapisuj na wieczne dziedzictwo, lecz zwracam take dzielnic kujawsk". Zagarn j bowiem przedtem ten starzec, cho wcale mu si
nie naleaa320. O jedno mwi o jedno prosz, aby skazano
na wygnanie wsplnego wszystkich wroga, eby nie mg odtd na
pomiewisko wystawia ksit przez dowolne mianowanie ich
i dowolne strcanie z tronu". Przez to za wskazywa na komesa
Mikoaja, o ktrym wiedzia, e w tym czasie znienawidzony by
przez t sam niewiast, chocia w innym czasie bardzo go
szanowaa jako ma rozumnego, we wszystkich sprawach dzielnego i ze wszystkich najyczliwszego321. Gdy jednak zawistni
Dudzie] knowali podstp, zbiera powody nienawici do niego i jak
gdyby byy prawdziwe, z ca surowoci z nimi postpuje.
I dlatego [ksina] nakania wszystkich, aby dali przyzwolenie
yczeniom starca, aby niewinny m skazany zosta na wieczne
wygnanie. Znowu wic ukadaj si w ten sposb, e [Mieszko]
natychmiast zwrci Kujawy, do koca ycia bdzie panowa
w Krakowie, atoli ksi Lestko nastpi po nim podug jego
ustanowienia. Mikoaj za wiedzc, e zagraa mu niebezpieczestwo wygnania, raz po raz prbuje rnymi sposobami pozyska
320

Dzielnic kujawsk oderwan od Mazowsza po mierci Leszka

Bplesawowica (l 186, wyej, ks. III, przyp. 224) i wczon do pryncypackiej Mieszko zabra prawdopodobnie tu po mierci Kazimierza Sprawiedliwego, tj. w 1194 r. Osadzi tam swojego syna Bolesawa, ktry zgin
pod Mozgaw w nastpnym roku (por. wyej, przyp. 285), a z dokumentw znany jest jako ksi kujawski; KDW I, nr 125; O. Balzer,
Genealogia, s. 201; J. Bieniak, Rola Kujaw, s. 38.
321

Znamienne, e autor nie wymienia ani razu ksinej Heleny

z imienia. O jej wzgldy zabiega palatyn sandomierski Goworek.

286

ask ksicia Lestka i jego matki. Gdy o ni z najwiksz pokor

zabiega, lecz nic osign nie mg, z wielkim blem serca udaje
si do starca w licznym towarzystwie serdecznych przyjaci. Gdy
oni si doczyli, starzec z tym wiksz ochot obj panowanie
nad dzielnic krakowsk, lecz z tak sam sumiennoci dotrzymywa wiary drugiej ugodzie jak i pierwszej. Ani bowiem
Lestka nie ustanowi dziedzicem Krakowa, ani mimo przyrzeczenia
o zwrcenie Kujaw nie zadba. Owszem, zaj nawet niektre
grody synowcw, mianowicie Wilic i trzy inne, twierdzc, e
nale do prowincji krakowskiej i e nie powinno si byo
oddziela czonkw od gowy. Te grody dziki dugim naradom
i usiowaniom panw z trudem zostay wreszcie oddane i Kujawy
zwrcone. Tak wic Mieszko Stary opanowa Krakw322.
Wnet jednak stao si w pokoju miejsce jego i oby na Syjonie
byo jego mieszkanie323.
[26] Panowie krakowscy wysyaj przeto posw do ksicia
Lestka ofiarowujc mu najwierniejsze posuszestwo i pryncypat324. Lecz wmieszaa si odrobina kwasu, ktry zakwasi cae
ciasto325. By bowiem pewien m szlachetnego rodu, nieskazitelnego charakteru, dzielny w radzie, powabem wszelkich cnt
znakomity, imieniem Goworek, ktry wtedy sprawowa u ksicia
Lestka godno palatyna326, a nawet na jego orzeczenie poruszay
si zawiasy wszystkich godnoci327. Midzy nim a palatynem
322

Tego czwartego z kolei opanowania Krakowa przez Mieszka

Starego nie notuj roczniki ani inne rda.

323

Ksiga Psalmw 76, 3. Lakoniczno tej informacji jaskrawo

kontrastuje z rozwlekym opisem aoby po Kazimierzu. mier Mieszka

nastpia 13 III 1202; O. Balzer, Genealogia, s. 162163.
324

Por. R. Grdecki, Polska piastowska, s. 177; G. Labuda,

Zaginiona kronika, s. 3040.

325

Mateusz 13, 33 i Pierwszy List do Koryntian 5, 6.

326

Por. wyej, przyp. 282.

327

immo dignitatum omnium cardo ipsius vertebatur arbitrio;

zob. ten sam topos odniesiony do arcybiskupa Marcina w ks. III, rozdz.
10 i do Konrada czeskiego, ks. IV, rozdz. 16.

287

Mikoajem nie wiem jaki zowrogi los wznieci nieubagan niezgod, spowodowan moe przez podstpnych zausznikw, ktrzy
staraj si [okazywa] zawi cnotom i zasiewa midzy zboe
zgubny kkol. Pod tym wic tylko warunkiem Mikoaj przyrzeka
sw ulego i wyraa zgod na wprowadzenie ksicia Lestka na
tron, e oddali od siebie i wygna komesa Goworka328. Twierdzi
bowiem, e wrd wani nie ma miejsca ani dla wiernoci, ani dla
posuszestwa i e kada rzeczpospolita lubi spokj, a nie spory.
Waha si ksi Lestek, wahaj si i jego stronnicy, nie wiedzc,
co maj wybra. Czy maj wyrzec si Krakowa, czy wygna tak
uytecznego, tak zasuonego ma? Pierwsze byoby jednak szkodliwe, drugie wystpne. Gdy tak wszyscy zwlekali, rzek komes
Goworek: Nie godzi si, aby w sprawie tak oczywistej waha si
wasz rozum. Kt by wtpi, e korzy wielu okupuje si kosztem
niewielkiej straty? Kt by nie wiedzia, e raczej naley powici
kogokolwiek ni og? Kt by nie wiedzia, e trzeba wybiera
mniejsze zo, zwaszcza gdy poytek publiczny naley przedoy
nad wasny329. Jake wic ycie powici dla przyjaciela, kto boi si
pj na wygnanie dla dobra pana [swego]? Lecz nie nazwabym
tego wygnaniem, gdy kto cho jest wygnacem, ani przyjaci nie
opuszcza, ani przez przyjaci nie jest opuszczony. Szczliwe
wygnanie! Towarzyszy mu aska, a nienawi nie ciga".
Wtedy kto [tak przemwi]: Wprawdzie to, co sobie uoyem, wydaje si bajk, wszelako moe pojmie kto sens zmylonej
przypowieci, bowiem w plewach jest ziarno.
Mwi, e gryf jest krlem zarwno ptakw, jak i czworonogw. Ptaki bojc si jego zapalczywoci kryy si gdzie w gaziach dbu. Dlatego gryf, chciwy, by moe, zdobyczy lub uniesio328

Mikoaj broni si przed dopuszczeniem do palacji krakowskiej

palatyna Goworka, ktry z dworem Leszka zwizany by w Sandomierzu;

R. Grdecki, Polska piastowska, s. 176179.
329

potius persona carendum esse quam universitate; pu-

blica utilitas praeferenda sit privatae; Decretum Gratiani I, D. 13, c. l i II,

C. 22, q. 4, c. 7.

288

ny gniewem, raz po raz z jak zaciekoci uderza o konary tego

drzewa mniemajc, e albo drzewo uderzeniem obali, albo gazie
strzaska. Wiksze jednak jemu grozio niebezpieczestwo ni drzewu,
albowiem od uderze skrzydo sobie zwichn, z blu niemaego upad
na ziemi i za pno pozna na sobie, do czego wiedzie napa na
drugiego. I gdy szuka ratunku skdniebd, nadchodzi lisica i zblia
si z wolna, a on do niej: Czy znasz, crko, jakie okady na ble?
Ona odpowiada: Czeg nie znaaby mistrzyni fortelu? On na to:
Pom, bdziesz druga po mnie w krlestwie. Wtedy ona: Jeli
pragniesz pomocy lekarza, musisz odkry ran. Gryf rzecze: Zwichnem skrzydo. A na to ona: Nierwno skrzyde jest powodem,
e nie moesz lata, niech wic skrzydo wysze zejdzie do pooenia
zwichnitego, ktre nieatwo daoby si nagi do wyszego, a nawet,
gdy skrzyda si zrwnaj, wrci rwnie zdolno latania. w
rzecze: Zgadzam si, gdy to, co mwisz, wyglda cakiem prawdopodobnie. Kae mu wic lisica zdrowe skrzydo wetkn midzy
drzewa a po pach, tak eby skrzydo wetknite midzy drzewa nie
ruszyo si. miao ruszaj, nie bj si! Od ciebie zaley twoje
ocalenie! A on wierzy i, jak mu nakazano, gwatownie rzuca si
naprzd. Skrzyda jednak nie wydobywa, lecz amie na kawaki. Tak
pozbawiony obu, ginie z godu i poeraj go lisy oraz gady"330.
Na to ksi Lestek: Tak ty opowiadasz przypowie, jak
gdybym ja wszelkim sposobem zamyla speni [moje] pragnienie wadzy. Z dala niech jednak bd od ksicia wszelkiego
rodzaju targi! Z dala niech bdzie nieuczciwe kupczenie. C
330

Niektrzy dopatruj si w tej bajce o gryfie i lisicy (zapewne

wymylonej rzeczywicie przez autora) aluzji do antagonizmu midzy

rodami monych: Gryfitw i Lisw (S. Laguna, Dwie elekcje [w:]
Pisma Stosawa aguny, Warszawa 1915, s. 193 n.) albo Gryfitw
i abdziw (K. Grski, Rd Odroww w wiekach rednich, Krakw
1927, s. 69 n.), czemu zaprzecza A. Rutkowska-Pachciska,
Bajka i polityka, IV, s. 125127. Gryf, p-orze p-lew, jest symbolem
panujcego, lisica symbolem zmylnoci i sprytu, gady (reptilia), to
stworzenia najnisze, twr szatana.

289

bowiem ofiarowuj ci, ktrzy pragn nagrody za [utrcenie]

najniewinniejszego czowieka, skoro sprzedajno dostojestw
pociga za sob opakane skutki, a dla wolnego czowieka nie ma
adnego poszanowania331. Innego wic ni ksicia Lestka niech
sobie szukaj krakowianie, ktry by odpowiada ich daniom!".
Gdy to usyszeli, wysyaj posw do Wadysawa, syna
Mieszka332, jak gdyby dotd nigdy jeszcze nie naradzali si nad
elekcj. Zapewniaj, e wierno przyrzeczon ojcu winni okaza
synowi. [A] co si tego wzgldu tyczy, [to] osoba syna niewiele
odbiega od osoby ojca. Alici gdy chodzi o syna, nie ma miejsca
na elekcj, poniewa do nastpstwa po ojcu [sama] racja prawna
go wzywa i [tego] wymaga.
Wadysaw dzikujc im wylewnie mwi, e tak wielce ulega
wierno jest mu milsza ni sam pryncypat: Tylko bowiem wiara
zamyka i otwiera, rozkrzewia i zacienia, umacnia i utrwala
imperia333. Tylko ona uczy nie tylko krlestwa, ale i samych
krlw nie mniej rzdzi jak by rzdzonymi. Tylko ona jest
wiatem w ciemnoci, promieniem sonecznym w czas pogody,
cisz wrd burzy, bezpieczestwem rd ciszy. Tylko ona jest
podstaw praw krlewskich, diademem na gowie krlewskiej,
w diademie klejnotem nad klejnoty, wszystkiego co najwietniejsze wietno, wszystkiego co znakomite arcyznakomito334.
Gdy ona zganie, wszelka przyja, wszelka wsplnota, wszelkie
przymierze, wszelkie zobowizanie, wszelka yczliwo, wszelka
wreszcie i ozdoba, i moc wszystkich cnt sabnie i ginie. Bez wiary
331

dignitatum venalitas et liberi capitis nulla sit aestimatio,

Digesta 9, 1, 3 i Digesta 9, 3, 7.
332

Do Wadysawa Laskonogiego (por. wyej, przyp. 18), ktry po

mierci ojca osiad na stolicy gnienieskiej jako jedyny pozostay przy

yciu syn Mieszka.
333

Sola enim fides es quae claudit et aperit, propagat et artat, firmat et

conservat imperia; 'wiara' tu w znaczeniu 'wiernoci'. Por. Codex l, l, 8, 4.

334

Stopniowanie: re Gallum fundamentum, regii capitis diadema,

diadematis gemmarum gemma, omnium praestantissimorum praestantia,

omnium insigniorum perinsigne.

290

nikim staje si kto, poniewa sprawiedliwy yje z wiary335, ktra

im dzisiaj rzadsza jest, tym milsza.
Waszej wic wiary stao z najwiksz przyjmuj wdzicznoci; na razie w kilku sowach dzikuj, przyrzekajc w przyszoci
odwdziczy si ze wszystkich si. Atoli w wielkich sprawach
naley zabiega o niemae rady. Bezpieczniej bowiem pynie si
w bezwietrznej ciszy, jeeli unikn si daj rozbicia powodowane
niezgod i zawici, od czego wzburzone bawany wznosz si
z naga od nagej nowoci rzeczy. A zwyky one rodzi si
z doniosych zdarze, nieroztrzsanych i nieprzewidzianych.
Przedsibierzemy rzecz zaiste trudn, ktra wymaga pomocy
zarwno si, jak rady. Suszne za jest, aby uczestnikiem rady by
ten, ktrego chcesz mie wsplnikiem [w dwiganiu] ciaru. Jeli
si wic [wam] podoba, owszem, poniewa powinno wszystkim
si podoba, bratu naszemu, ksiciu Lestkowi, chc wyjawi
nasze postanowienie, aby wasz zamiar nie by bezowocny. Tylko
on bowiem moe i stan na zawadzie, i zapewni powodzenie.
Modszy bowiem brat, ksi mazowiecki Konrad, we wszystkim
stosuje si do woli brata336. Nie wtpi jednak, e i Wadysawowice337 pjd za jego skinieniem. Chocia nie jest rzecz
wan cieszy si ich yczliwoci, warto jednak zabiega o to,
aby nie narazi si na ich zawi".
Zaraz tedy rzecz przedstawia przez posw i taki le list: Nad
ycie wasne ukochanemu bratu, ksiciu Lestkowi, ksi Wadysaw (przekazuje) wraz z pozdrowieniem (yczenie) wszelkiej
w yciu pomylnoci338. Rwnowaga rozumu nie znosi, aby
335

List do Rzymian 1, 17; Do Galatw 3, 11; Do Hebrajczykw 10, 38,

a wczeniej Proroctwo Habakuka 2, 4.

336

Konrad by o rok modszy od Leszka. Ze zdania tego wynika, e

Konrad mia ju wtedy wydzielon dzielnic.

337

Wadysawowice z linii lskiej.

338

cum salute vitae universum; formua pozdrowienia nie

dajca si przetumaczy dosownie. Por. listy: Bolesawa Krzywoustego w ks. II, rozdz. 28 i Kolomana w ks. III, rozdz. 4.

291

zdrowy umys sprzeciwia si i wadzi z samym sob339. Albowiem:

Czyje to duch, czyj rozum niezgodny jest z sob sam?
Wszelako jednakowo przekona nie daje przystpu przeciwiestwu340. Przecie tak sam niepodzieln ja takiej samej
duszy341 i natura nam daa, i nieustanna mio j zespala. Rodzi
to w nas jednakow wol i wspbrzmice we wszystkim przyzwolenie342. A poniewa ponad wszelak wtpliwo przekonalimy si, i zrzeklicie si pryncypatu krakowskiego, wiedzcie
przeto, i w tej sprawie yczenia wszystkich skaniaj si ku nam.
Zamiar ten zamylamy podj tym ufniej, im mniej wtpimy
o waszej yczliwoci, nie po to, aby nim owadn na zawsze, lecz
aby umoliwi wam atwiejszy do niego powrt, gdybycie takie
postanowienie powzili. Takie wic zaatwienie sprawy nie stanowi naszego wywyszenia, ale pomnoenie waszej chway.
Zreszt zaniedba moliwoci wtedy, kiedy mgby si wywyszy, nie jest niczym innym jak si umniejszy".
[Ksi Lestek] pojwszy z myli i brzmienia tego listu, jakie
zamiary ywi wobec niego i jego stronnikw [ksi Wadysaw]343, przychyla si do ycze brata wbrew radom biskupw,
panw i roztropnych mw. DostrzeGall bowiem i biadali, e
z tego powodu nastpstwo synw Kazimierza w dalszym pias-

339

Status rationis non patitur, sanae statum mentis a se dissidere vel

semet corrixari.
340

dissidentiam enim vix admittit identitas animorum; identitas

mona tu tumaczy jako 'jedno', ale Wincenty posuy si tu terminologi logiczn. Por. ten sam termin, ale w zastosowaniu do definicji
spoeczestwa, ks. Ii, rozdz. 1.
341

animae individuum, take pojcie filozoficzne.

342

consonum in omnibus consensum; autor t delikatn sytua-

cj prawn stara si przedstawi za pomoc moliwie precyzyjnej terminologii.

343

Uzupeniam wg Kron. wpol. MPH II, s. 552, MPH s.n. VIII, s. 78.

292

towaniu tej godnoci upada i e sam [Lestek] dziaa na swoj

szkod. Dlatego brat jego, ksi Konrad, ledwo nareszcie jakby
zmuszony, powierzchownie tylko, jak si zdawao, da si nakoni do ich woli344.
Tak wic w obliczu caej Polski, za zgod ksit i wielmow
oraz caego rycerstwa, od pieszego woja a po najwyszego
[dowdc], pryncepsem Krakowa ustanowiono ksicia Wadysawa. One okazywa wszystkim tak przystpn, tak ujmujc,
tak askaw, tak sodk i mi, ufn yczliwo, e aby nie
mniemano, i ma w pogardzie bdy drugich a jeszcze bardziej,
iby si nie zdawao, e jest zadufany we wasnych przymiotach,
wszystkim okazywa si nadzwyczaj ludzkim345.

344

'Ich', czyli Wadysawa i Leszka. Wadysaw Laskonogi obj

pryncypat w Krakowie od razu po mierci Mieszka Starego, tj. w 1202 r.

i rzdzi tam a do mierci palatyna Mikoaja, tj. do 1206 r., od kiedy to
dopiero datuj si rzdy Leszka Biaego; G. Labuda, Dwa zamachy
stanu, s. 103 n.
345

sese offerret cunctis affabilitate praestabilem; tak kocz si

wszystkie prawie rkopisy Kroniki z wyjtkiem dwch z XV i XVI w.,

gdzie s jeszcze sowa: etiam dona largissimo effundendo. Quo non obstante
subito principatu Cracouiensi cedere est coactus. Ma je rwnie Kronika
wielkopolska. A. Bielowski, MPH II, s. 447, 210, 211. Wiadomo
o rychym ustpieniu Wadysawa Laskonogiego z Krakowa podana jest
z perspektywy wielkopolskiej; G. Labuda, Dwa zamachy stanu w Polsce, s. 102104. Dodatek ten stylistycznie bliszy jest kronikarzowi
wielkopolskiemu ni Wincentemu. To, e istotnie nie byo go w oryginale,
powiadcza kolofon rkopisu Eugeniuszowskiego, powtrzony za egzemplarzem poznaskim bezporednio po sowie prestabilem: Finit cronica
sive originale regum et principum Polonie edita per magistrum Vincencium
Cracouiensem episcopum scripta per manum Nicolai Poznaniensis canonici
et plebani de Sydce. Zob. we Wstpie, s. VVI, przypisy 5 i 186.

293