1

4. DSTLASYON
(Ref. e_makaleleri)
Distilasyon ilemi iki yntemle yaplabilir. Birincisinde sv karm kaynatlr, buhar
haline dntrlr; buhar ayrlr ve younlatrlr. kinci yntemde, kondensatn
bir ksm, oluan buharla temas edecek koullarda geri dndrlr. ki ynteme
de srekli veya kesikli ilem uygulanabilir.
YD
kondensere giden
buhar, f mol
e

XF
besleme,
1 mol

g
XB
sv, (1-f ) mol

ekil-25: Basit bir distilasyon sisteminin ematik grnm

1. Basit Distilasyon
Basit distilasyon, kan buhar kalan svyla dengede olacak ekilde, svnn belirli
bir kesrini buharlatrarak ayrmak ve younlatrmaktr. ekil-5.25de basit bir
distilasyon sisteminin ksmlar grlmektedir. Sv a pompasyla b stcsna
beslenir, c vanasndan geerken basnc drlr. Buhar ve sv karm d buhar
ayrcsna girer; burada buhar ile sv ksmlarn ayrlabilmesi iin yeterli bir sre
bekletilir. Ayrlan akmlar denge halindedir. Buhar e hattyla, sv g hattyla sistemi
terk eder.

kili Karmlarn Basit Distilasyonu

ki-bileenli bir karmdan 1 mol, ekil-5.25deki sisteme beslensin. Karmdaki
uucu bileenin konsantrasyonu XF (F = feed), buhar olarak ekilen ksmn molal
kesri f dir; 1 f = sv halde kalan ksmdr. Buhar konsantrasyonu YD, sv XB ise,
XD = f YD + (1 f) XB

(24)

Madde dengesi yazlr. Eitlikteki XB ve YD bilinmeyenlerdir. Denklemin

zlebilmesi iin bilinmeyenleri ieren ikinci bir bantya gerek vardr. Byle bir
bant, bir noktasnn koordinatlar YD ve XB olan denge erisiyle salanr. XB ve
YD yerine X ve Y kullanlarak Denklem(24) aadaki gibi yazlabilir.
1f
XF
Y = X +
f
f

(25)

Bu eitlik, eim = (1 f) / f olan bir doruyu gsterir (ekil-26). Doru ile denge
erisinin kesitii noktann koordinatlar X = XB ve Y = YD dir. Bu madde dengesi
hatt ve X = Y kegeni bir noktada kesiir. Bu nokta problemlerin zmnde
kullanlr. Denklem(25)de X = XF konularak,
1f
XF
Y = XF +
f
f
bants yazlr. Kesime noktasnda X = Y olduunda, Y = XF = X dir. Madde
dengesi hatt, f nin tm deerleri iin kegeni X = XD de keser.

RNEK:
%50 Mol benzen ve %50 mol toluen karm, P = 1 atm basnta basit
distilasyonla ayrlmaktadr. (a) Ayrcdaki scakl, (b) ayrcy terk eden svnn
bileimini, (c) ayrcy terk eden buharn bileimini diyagramla gsterin (tm
deerler f nin fonksiyonudur).
zm:
Diyagramn izilebilmesi iin nce f nin birka deeri iin, eimi veren - (1 - f) / f
ifadesi hesaplanr. Bu deerler eim olarak kullanlarak ekil-5.4de grlen benzen-toluen sisteminin denge erisi zerinde, herbiri (XF, XF) noktasndan geen
bir dizi doru hat izilir. Bu hatlar (ekil-5.26 da grlmektedir) denge erisini XB
ve YD deerlerinde keser; eri zerinden XB ve YD deerleri okunur. Her buharlamann karl olan scaklk ekil-5.3deki diyagramdan bulunur. Sonular

3
aadaki tabloda toplanmtr. Bu verilere gre sorulan (a), (b), (c) erileri ekil5.27de izilmitir. Eriler, hemen hemen dz birer doru eklindedir. %0 ve %100
buharlamadaki snrlar, "kabarcklama" ve "ilenme" noktalarn gsterir.

1.0

f = 0.2
f = 0.4
f = 0.6

0.8

f = 0.8

0.6
Y

f=0

ekil-26: rnek problemin

grafii.

f = 1.0

0.4

0.2

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

XB
YD

scaklk
0.8

96
92

0.6

scaklk, 0C

benzenin buhardaki
konsantrasyonu

0.4

benzenin svdaki
konsantrasyonu

0.2

0.2
0.4
0.6
0.8
f, mol buhar / mol besleme

1.0

ekil-27: rnek problemin

sonular.

4
Buharlaan
kesir, f

Konsantrasyon, C6H6 mol kesri

Eim,
(1 f) / f

Sv, XB

Buhar, YD

Scaklk, T 0C

0.50

0.71

92.2

0
0.2

0.455

0.67

93.7

0.4

1.5

0.41

0.63

95.0

0.6

0.67

0.365

0.585

96.5

0.8

0.25

0.325

0.54

97.7

1.0

0.29

0.50

99.0

Entalpi-Konsantrasyon Yntemi
ki-bileenli karmlarn basit distilasyon problemleri, ekil-5.11 ve ekil-5.28 deki
entalpi- konsantrasyon diyagramlarndan yararlanlarak zlr. ekil-5.28, ekil5.11 deki diyagramn basitletirilmi halidir:
Bileimi XF ve entalpisi HF olan sv bir besleme, bir stcya mF lb / sa hzla
aktnda, q Btu / sa s alr ve ksmen buharlar. Istcy terk ettikten sonra sv
ve buhar adyabatik olarak birbirinden ayrlr. Sv ve buhar akmlarnn bileimleri
ve relatif ak hzlar, birbirleriyle dengede olduklar kabul edilerek saptanabilir.

doygun buhar

H
HF

HB

dm hatt
doygun
sv

F
B

HF
XB

q / mF

HD

F
XF YD

X, Y

ekil-5.28: Sv beslemenin ksmen buharlamas

ve adyabatik olarak ayrlmas

RNEK:
nceki problemi entalpi-konsantrasyon yntemiyle zn. Benzen ve toluenin
fiziksel baz zellikleri aada verilmitir.
M.A.

Kaynama
noktas, 0C

Buharlama
ss, cal / g

z s, 0 0Cde,
cal / g 0C

Benzen

78.11

80

94.14

0.423

Toluen

92.13

110.6

86.80

0.435

zm:
nce 0 0C'a gre entalpi-konsantrasyon diyagram izilir. Sv benzenin normal
kaynama noktasndaki entalpisi (cal / g mol):
Hbenzen = (80 0) x 0.423 x 78.11 = 2643.2 cal / g mol
Htoluen = (110.6 0) x 0.435 x 92.13 = 4432.5 cal / g mol
Bu noktalar HX diyagramnda, X=1.0 ve X=0 da iaretlenir ve dz bir doru ile
birletirilir. Benzen-toluen gibi ideale ok yakn sistemler iin doygun sv hattna
ok yaklaan bir doru elde edilir.
Hbenzen = 2643.2 cal / g mol , X = 1
Htoluen = 4432.5 cal / g mol , X = 0
Molal buharlama slar:
benzen: 94.14 x 78.11 = 7353.2 cal / g mol
toluen : 86.80 x 92.13 = 7996.9 cal / g mol
Buna gre doygun benzen ve toluen buharlarnn entalpileri:
Hbenzen buhar = 2643.2 + 7353.2 = 9996.4 cal / g mol
Htoluen buhar = 4432.5 + 7996.9 = 12429.4 cal / g mol
Bu iki deer, X = 1 ve X = 0 da HX diyagramna konulur ve noktalar birletirilerek
dz bir izgi eklindeki doygun-buhar hatt elde edilir.
Hbenzen buhar = 9996.4 cal / g mol, X = 1
Htoluen buhar = 12429.4 cal / g mol, X = 0

6
Dm hatlarn izmek iin gerekli olan yardmc hat, benzen-toluen karmnn
kaynama-noktas diyagram denge verilerinden yararlanlarak (ekil-5.3n
tablosu) izilir. Bylece ekil-5.29da grlen HX diyagram elde edilir.

H, Btu / lb.mol

20000

11100

yardmc hat

16000
12000

8880
6660

doygun sv

8000

4440
B

4000
0

2220
XF

0.20

H, kalori / gram

doygun buhar

f=0
f = 0.2
f = 0.4
f = 0.6
f = 0.8
f = 1.0

stenilen bileimi bulmak iin, diyagram zerinde X = XF = 0.50 noktasndan absis

eksenine dik bir doru izilir ve bununla doygun-sv hattnn kesitii noktadan
geen dm hatt saptanr.

0.40
0.60
0.80
X veya Y, C6H6 mol kesri

1.0

ekil-5.29: rnek problemin entalpi-konsantrasyon diyagram.

Bu dm hattnn iki ucu, sv ve buharn bileimlerini gsterir; sv buharlamas

olmad ve f = 0 olduu hali tanmlar.
f = 0,

XB = 0.50,

YD = 0.71

f = 1,

XB = 0.29,

YD = 0.50

benzer ekilde,

Svnn ksmen buharlat haldeki denge bileimleri denemeyle saptanr. rnein, f = 0.2 iin BD nin izilmesi gerekir. Dm hattnn X = 0.50 den izilen dik
doru ile kesitii nokta F' de
BF'
= f = 0.2
BD

BD = 5 BF'

7
Bu hattn tanmlad bileim:
XB =0.455

YD = 0.67 dr.

Ayn ilem f = 0.4, f = 0.6, f = 0.8 iin yaplarak ekil-5.29daki dm hatlar izilir. Bu yntemle elde edilen sonular, bir nceki rnekte verilen tablodaki ve ekil5.2deki sonularla ayndr.
Entalpi-Konsantrasyon yntemi, basit distilasyon problemlerinin zmnde XY
diyagramna kyasla daha az uygulanr. Avantaj gerekli snn kolayca bulunabilmesidir.

ok Bileenli Karmlarn Basit Distilasyonu

r bileen ieren bir sistemin basit distilasyonunda, her bileen iin madde dengesi,
1f
XFA
YDA = XBA +
f
f
1f
XFB
YDB = XBB +
f
f

(26)

........ .................. ..........

1-f
XFr
YDr = XBr +
f
f
r Bileenli bir sistem iin, r-1 bamsz eitlik yazlabilir. Sv ve buharn denge
bileimleri aadaki gibi hesaplanr: Besleme bileimi ve f nin bilindii varsaylr;
bilinen denge ilikilerinden YD ve XB deneme yntemiyle saptanr.
i =r

i=r

i=A

i=A

YDi = XBi = 1

(27)

Distillenen sisteme EK-19a ve 19b deki K erileri uygulanabiliyorsa, sistem basitleir. Herhangi bir i bileeni iin Denklem(26) aadaki gibi dzenlenir.
YDi
1
XFi
= ( + f 1)
XBi
f
XBi

(28)

Ayrcy terk eden sv ve buhar dengede olduundan YDi / XBi = Ki dir. Bu deer
Denklem(28) de yerine konularak XBi zlr.

8
XFi
XBi =
1 + f (Ki 1)

(29)

RNEK:
%30 mol n-heksan, %45 mol n-heptan ve %25 mol n-oktan ieren bir karma
atmosfer basncnda basit distilasyon uygulanmaktadr. Beslemenin 0.60 buharlatnda,
a. Ayrcnn scakl, (
b. Ayrcy terk eden sv ve buharn bileimleri nedir?
zm:

A = n-heksan, B = n-heptan, C = n-oktan olsun. Denklem(29) ve Ek-19(b) kullanlarak scaklk ve XB ( XB = 1.0) deerleri bulunabilir. Scaklk 210 0F (98.9 0C)
olsun; basn 14.69 lb / in2 (1 atm) iin K deerleri:
KA = 2.18,

KB = 0.99,

KC = 0.46

Denklem(29) dan,

0.30
XBA = = 0.176
1 + 0.60 (2.18 1)
0.45
XBB = = 0.454
1 + 0.60 (0.99 1)
0.25
XBC = = 0.370
1 + 0.60 (0.46 1)
YDi = Ki Xi olduundan,
YDA = 2.18 x 0.176 = 0.384,

YDB = 0.99 x 0.454 = 0.449,

YDC = 0.46 x 0.370 = 0.170

Bu deerlerin Denklem(27)yi karlayp karlamad kontrol edilir:

XBi= 0.176 + 0.454 + 0.370 = 1.000

YDi = 0.384 + 0.449 + 0.170 = 1.003 (1.000 e ok yakn)
Bu toplamlar 1.0 deerini vermeseydi, baka bir scaklk seilerek hesaplarn
tekrarlanmas gerekirdi. Bu durumda sonular:
a. T = 210 0F

9
b. Sv: %17.6 n-heksan, %45.4 n-heptan, %37.0 n-oktan; Buhar: %38.4 nheksan, %44.9 n-heptan, %17.0 n-oktan karmdr.

2. Srekli Distilasyon; Zenginletirmeli

Basit distilasyon, kaynama noktalar birbirinden olduka farkl bileenlerin bulunduu karmlara uygulanr. Uuculuklar yakn olan bileenler bu yntemle birbirinden ayrlamaz; bu durumda 2.ada tanmlanan fraksiyonlu srekli distilasyon
kullanlr.

deal Tepsilerde Zenginletirme

Bir kolonda tek bir tepsiyi veya ideal tepsiler kaskatn ele alalm. Tepsiler yukardan balayarak numaralandna gre, ekil-30 da grlen n inci tepsiyi inceleyelim. Bunun hemen stndeki (n-1) inci, altndaki (n+1) inci tepsilerdir.
n Tepsisine iki akm girer ve iki akm kar. (n-1) den Ln-1 mol / sa hzla sv, (n+1)
den Vn+1 mol / sa hzla buhar akm gelir ve n de birbiriyle etkileirler. Vn mol / sa
lk bir buhar akm (n-1) tepsisine ykselirken, Ln mol / sa lik bir sv akm (n+1)
tepsine iner. Buhar akmlar V faznda olduundan konsantrasyonlar Y ile, sv
akmlar L faznda olduundan X ile tanmlanr. Buna gre n inci tepsiye giren ve
kan akmlarn konsantrasyonlar ekil-30 da gsterilmitir.
Distillenen karmn kaynama noktas diyagram ekil-31 de grlmektedir; ekil30 daki drt konsantrasyon bu eriler zerinde iaretlenmitir. deal tepsi tanmna gre, n inci tepsiyi terk eden buhar ve sv dengededir; dolaysyla Xn ve Yn
denge konsantrasyonlarn gsterir. Her iki fazdaki konsantrasyon kolonun ykseklii arttka artacandan, Xn-1 > Xn ve Yn > Yn+1 dir.
Bu yorum ekil-31 de grlmektedir. (n+1) tepsisinden gelen buhar ve (n-1) tepsisinden gelen sv birbiriyle etkiletiinde, konsantrasyonlar bir denge haline
doru kayar (ekil-31 de okla gsterilen ynlerde). Daha uucu bileenin (A) bir
ksm svdan buharlarken, sv konsantrasyonu (Xn-1) den Xn e der. Keza
buhardan, daha az uucu bileenin (B) bir ksm younlaacandan, buhar konsantrasyonu Yn+1 den Yn e ykselir.
Sv akmlar kabarcklama noktalarnda ve buhar akmlar da ilenme noktalarnda bulunduklarndan, A bileenini buharlatrmak iin gerekli s, B bileeninin
younlamasyla aa kan syla salanmak zorundadr.

10

Vn-1
Yn-1
tepsi n+1

Ln-1
Xn-1

Vn
Yn

Scaklk, T

a
Ln-2
Xn-2

tepsi n+1
Ln
Xn

Xn-1

Vn+1
Yn+1

Xn

tepsi n+1
Ln+1
Xn+1

Vn+2
Yn+2

ekil-30: n. tepsi iin madde dengesi.

0A
100 B

Yn+1
Yn

konsantrasyon,
A nn mol kesri
B nin mol kesri

100 A
0B

ekil-31: deal tepside zenginlemeyi

gsteren kaynama noktas diyagram.

Kaskadtaki herbir tepside A bileeni buhar akmna, B sv akmna transfer olur.

Sv ve buhardaki konsantrasyon kolon ykseklii ile arttndan scaklk der; n
tepsisinin scakl (n-1) den yksek, (n+1) den dktr.Zenginletirme ve Syrma
Ksm(2.1) de anlatlan sistemde, besleme kazana verilmektedir; kazandaki svda
zenginletirme ilemi yaplmadndan saf bir dip rn alnamaz. Bu snrlama
beslenmenin, kolonun merkezi ksmndan yaplmasyla nlenir. Byle bir durumda
sv besleme kolondan aa kazana akar; bu tip kazan sistemine "geri-kaynatma
(reboiler)" denir. Sv akm reboilerdan ykselen buharla zenginletirme ilemine
girer. Reboilera ulaan svnn A bileeni syrldndan, dip rn hemen hemen
saf B bileenidir.

3. Tepsili Kolonlarn Dizayn ve alma zellikleri

Tepsili kolonlarn dizayn ve almasndaki nemli faktrler, istenilen ayrmay
yapabilecek tepsi says, kolon ap, reboilera giren ve kondenserden kan s,
tepsiler arasndaki mesafe, tepsi tipinin seimi ve tepsilerin yerletirmesindeki
detaylardr. Genel ilkelere uygun olarak, tepsili kolonlarn performans analizleri
madde ve enerji dengelerine dayanr.

11

ki-Bileenli Sistemler in Tm Madde Dengeleri

ekil-32 de, tipik bir srekli distilasyon sisteminin madde dengesi diyagram grlmektedir. Kolona XF konsantrasyonunda F mol / sa besleme yaplmakta, ve XD
konsantrasyonunda D mol / sa tepe rnyle XB konsantrasyonunda B mol / sa
dip rn alnmaktadr. ki adet bamsz tm madde dengesi yazlabilir.
Toplam madde dengesi:
F=D+B
A bileeni dengesi:
F XF = D XD + B XB
Bu eitliklerden, B nin yerine konulmasyla aadaki Denklem(30), D nin yerine
konulmasyla Denklem(31) elde edilir.
D
XF XB
=
F
XD XB

(30)

B
XD XF
=
F
XD XB

(31)

Denklem(30) ve (31), kolonun iindeki buhar ve svnn tm deerleri iin dorudur.

Net ak Hzlar
D deeri, kolona tepeden giren ve kolonun tepesinden kan akmlarn ak hzlar
arasndaki farktr. ekil-32 de kondenser dolayndaki madde dengesi
D = Va La

(32)

dr. Kolonun st blgesinde herhangi bir yerde buhar ve svnn ak hzlar arasndaki fark da D ye eittir. (I kontrol yzeyi olarak tanmlanan ksmda). Bu yzeyde kondenser ve (n+1) tepsisinin stnde kalan tm tepsiler bulunur. Bu kontrol yzeyi dolayndaki toplam madde dengesi aadaki eitlikle verilir.
D = Vn+1 Ln

(33)

D, kolonun st blgesinde yukarya doru kan maddenin "net ak hz" dr. V ve

L deiik olabilir, fakat farklar sabittir ve D ye eittir.

12

kontrol yzeyi (I)

Va
Ya

kontrol yzeyi (I)I

Besleme F, XF

Ln
Xn

s k, - qc
kondenser

n
Vn+1
Yn+1

tepe rn
D, XD
refluks

La
Xa

m
Vm+1
Ym+1
Vb
Yb

reboiler

s girii, qr

Lb , Xb
dip rn, B, XB

ekil-32: Srekli fraksiyonlama kolonu iin

madde dengesi diyagram.

13
A bileeni iin benzer madde dengeleri yazlabilir.
D XD = Va Ya La Xa = Vn+1 Yn+1 Ln Xn

(34)

D XD, kolonun st blgesinde yukarya akan A bileeninin net ak hzdr ve sistemin bu blgesi boyunca sabittir.
Kolonun alt blgesindeki net ak hzlar da sabittir, fakat ynleri aa dorudur.
Toplam maddenin net ak hz B, A bileenininki B XB dir. Syrma blgesinde
genel bir tepsi, n yerine m alt indisle gsterildiinde aadaki madde dengeleri
yazlr.
B = Lb Vb = Lm Vm+1

(35)

B XB = Lb Xb Vb Yb = Lm Xm Vm+1 Ym+1

(36)

alma Hatlar
Kolonda iki blge olduundan iki de alma hatt bulunur; birisi zenginleme,
dieri syrma blgesi iin.
a. Zenginleme Blgesi: Bu blgede alma hatt Denklem(17) ile verilmiti.
Ln
Va Ya La Xa
Yn+1 = Xn +
Vn+1
Vn+1
Denklem(34) ten, (Va Ya La Xa) yerine deeri konulur.
Ln
D XD
Yn+1 = Xn +
Vn+1
Vn+1
Bu eitliin tanmlad dorunun eimi, sv akmn ak hznn buhar akmnn
ak hzna oranna eittir. Denklem(33) den yararlanlarak eitlikteki Vn+1 yok
edilir.
Ln
D XD
Yn+1 = Xn +
Ln + D
Ln + D

(37)

b. Syrma Blgesi in: Besleme tepsisinin altndaki kolon blgesinde Denklem(17) aadaki ekilde yazlr.
Lm
Vb Yb Lb Xb
Ym+1 = Xm +
Vm+1
Vm+1
Denklem(36) da grld gibi

14
Vb Yb Lb Xb = B XB

olduundan,

Lm
B XB
Ym+1 = Xm
Vm+1
Vm+1
Bu eitlik syrma blgesindeki alma hattn tanmlar; eimi, sv ak hznn
buhar ak hzna oranna eittir. Denklem(35) ten yararlanlarak V<MV>m+1<D>
yok edilir ve Denklem(38) elde edilir.
B XB
Lm
Ym+1 = Xm
Lm B
Lm B

(38)

4. Fraksiyon Kolonlarnn Analizi

Fraksiyon kolonlar McCabe-Thiele yntemi ve entalpi-konsantrasyon yntemiyle
analiz edilebilir.

McCabe-Thiele Yntemi
Denklem(37) ve (38) ile tanmlanan alma hatlar ve denge erisi xy eksenine
geirildiinde, basamak-basamak yapdaki McCabe-Thiele diyagram elde edilir.
Bu diyagram, zenginletirme veya syrma blgesinde, belirli bir konsantrasyon
farkn salamak iin gerekli "ideal" tepsi saysn hesaplamada kullanlr. Denklem(37) ve (38) den grld gibi Ln ve Lm sabit olmadka, alma hatlar eri
eklindedir ve sadece bu refluks akmlarn konsantrasyonla deiimi biliniyorsa
izilebilir. Ancak, Ln ve Lm, pek ok durumda nemli derecede deimez ve sabit
kabul edilebilir.
McCabe-Thiele diyagramn izmeden nce baz kavramlarn tanmlanmas uygun
olacaktr.

Sabit Molal Takan:

Kolon besleme tepsisi dnda, herhangi bir tepsi n ile gsterilirse,
Vn = Vn+1

(39)

eitlii bulunur; zenginletirme veya syrma blgelerinde, herhangi bir tepsiye

ykselen buharn mol, o tepsiden ykselen buharn molne eittir (besleme tepsisi hari). Buhar ak hz sabitse, Denklem(33) teki net ak hznn (D) sabit
olmas nedeniyle, sv ak hz da sabittir.

15
Ln-1 = Ln

(40)

Benzer ekilde,
Lm-1 = Lm dir
Denklem(39) "sabit molal buharlama", Denklem(40)" sabit molal takan" olarak
tanmlanr. Sabit molal takanda, sabit sv ve buhar ak-hzlar iin zenginletirme blgesinde L ve V, syrma blgesinde L ve V harfleri kullanlr. Bir kolonun
herhangi bir blgesinde buharlama ve takan sabitse o blgenin alma hatt bir
doru eklindedir ve iki noktann veya bir nokta ile eimin bilinmesi halinde kolaylkla izilebilir.

Refluks Oran:
Fraksiyonlama kolonlarnn analizinde "geri-ak (refluks) oran" denilen bir deer
kullanlr; iki refluks oran vardr: biri tepe rne, dieri buhara ait olan refluks
oranlardr. Her iki oran da zenginletirme kolonundaki deerlerle tanmlanr.
L
VD
L
L
RD = = ve RV = =
D
D
V
L+D

(41)

Denklem(37) nin sa tarafndaki pay ve payda D ile blnerek, sabit molal takan
iin Denklem(42) ifadesi bulunur.
RD
XD
Yn+1 = Xn +
RD+1
RD+1

(42)

Kondenser ve Tepe Tepsisi

Denklem(37), sabit molal takan iin yazlr ve alt indisler kaldrlrsa aadaki
ekli alr.
L
D XD
Y = X +
L+D
L+D

(43)

Bu eitlikle tanmlanan alma hattnn ve X=Y denklemiyle gsterilen diyagonali

kestii nokta bulunabilir.
X = Y olduunda,
L
D XD
X = X +
L+D
L+D

X = XD

16
bulunur. Zenginletirme kolonu iin alma hatt diyagonali (XD, XD) noktasnda
keser.
Tepe tepsisi iin McCabe-Thiele diyagram, kondenserin alma ekline baldr.
ekil-33 te st tepsi ve kondenserdeki madde dengeleri gsterilmitir. Y1 = st
tepsiden kan buharn, X1 = st tepsiye gelen refluksn konsantrasyonlardr.
alma hattnn genel zelliklerine uygun olarak hattn st ucu, (Xc, Y1) noktasndadr.
Refluks ve sv rnn elde edilmesi iin en basit dzen, ekil-33(b) de grlen
tek toplam kondenser sistemidir; kolondan gelen tm buhar younlatrr ve
refluks ve rn verir.
Byle bir sistem kullanldnda st tepsiden kan buharn, st tepsiye gelen
refluksn ve tepe rnnn konsantrasyonlar eittir; XD ile gsterilir. alma
hattnn ucu, bu hattn diyagonali kestii (XD, XD) noktasdr. ekil-34(a) daki abc
geni st tepsiyi gsterir.
Ksm bir kondenser (veya tasfiye edici) kullanldnda, sv refluksn konsantrasyonu tepe rn ile ayn olmaz; Xc XD. Bazan seri bal iki kondenser kullanlr;
biri ksmi (refluks iin), dieri son (sv rn iin) kondenserdir.
Byle bir dzen, ekil-33(c) de grlmektedir. Ksmi kondenseri terk eden buharn bileimi Y' dir ve Y' = XD dir. Bu koullarda elde edilen diyagram ekil-34(b)
deki gibidir. alma hatt, diyagonal stndeki (XD, XD) noktasndan (a) geer.
Oysa kolonun st tepsisi a'b'c' geni ile tanmlanr. Bir ksmi kondenseri terk
eden buhar, sv kondensat ile dengede olduundan buharn bileimi (Y') denge
erisinin ordinatdr; apsis Xc dir. Ksm kondenser (aba'), distilasyon sisteminde
ilave bir teorik basamaa edeerdir.

17

V1
Y1

V1
Y1

LC
XC
L
X1

V
Y2

buhar

buhar

V1
Y1

ksmi
kondenser

sv

sv
LC

buhar

XD
XC = XD = Y1

LC XC

(b) Toplam Kondenser

sv
D XD

(a) Tepe Tepsisi

son
kondenser

(c) Ksmi ve Son Kondenserler

ekil-33: st tepsi ve kondenserler iin madde dengesi diyagramlar.

Y1 = XD

Y = XD
Y1

b'

a'

c'
XD
(a) Toplam Konderserli

XC

XD

(b) Ksmi ve Son Kondenserli

ekil-34: Tepe tepsisinin grafikle tanmlanmas.

18

Dip Tepsi ve Reboiler:

Kolonun dibindeki davran, tepesindekine benzer. Denklem(38), sabit molal
takan iin yazlr ve X=Y eitlii iin basitletirilirse, X = XB bulunur.
L
B XB
Y = X
LB
LB

X = Y olduunda

X = XB

Syrma kolonunda alma hatt, diyagonali (XB, XB) noktasnda keser.

Dip tepsi ve reboilerin madde dengesi ekil-35 te verilmitir. alma hattnn ucu
(Xb, Yr) noktasdr; Xb = dip tepsiden gelen svnn, Yr = reboilerden gelen buharn
konsantrasyonlardr. Reboileri terk eden buhar sv dip rnle dengededir; denge
erisi zerindeki bir noktann koordinatlar (XB,Yr) dir ve reboiler, ideal bir tepsi
gibi alr. ekil-36 da reboiler (cde) ve dip tepsi (abc) iin grafik tanmlar grlmektedir.

b tepsisi
L V
X b Yr

reboiler buharlar

sv seviyesi

alma
hatt

denge erisi
b

Yb

a
x=y

buhar
Yr

kondensat
kolon dipleri
L, Xb

Y
dip rnler
B, XB

ekil-35: Dip tepsi ve reboiler iin madde

dengesi diyagram.

e
XB

Xb

Xb-1

ekil-36: Dip tepsi ve reboiler

iin grafiksel tanmlama; cde:
reboiler, abc: dip tepsi

19

Besleme Tepsisi:
Beslemenin debisinin artrlmas, syrma kolonunda refluks, zenginletirme kolonunda buhar veya her ikisini birden artrr. Zenginletirme kolonunda buhar ak
hz, sv ak hzndan daha byktr. Syrma kolonunda ise sv ak hz, buhar
ak hzndan daha fazladr. Bunun sonucu olarak, syrma kolonundaki alma
hattnn eimi 1 den byk, zenginletirme kolonundaki alma hattnn eimi 1
den kktr.
Besleme deiik koullarda yaplabilir; souk sv, doygun sv (kabarcklama
noktasnda), sv ve buhar karm, doygun buhar (ilenme noktasnda), ar
snm buhar olabilir. ekil-37 de farkl beslemeler gsterilmitir. ekil-37a, souk
sv haldeki beslemedir. Tm besleme akm, syrma kolonunda refluksn bir ksmn oluturur. Keza, beslemenin kabarcklama noktasna snmasyla bir miktar
buhar younlar ve bu kondensat L nin bir ksmn oluturur. L, (1) zenginletirme kolonundan gelen refluks, (2) besleme, (3) kondensattan meydana gelir. Zenginletirme kolonuna giden buhar, syrma kolonundakinden younlaan ksm
kadar daha azdr. ekil-37(b) deki besleme kabarcklama noktasnda bulunan
svy gsterir. Beslemeyi stmak iin younlamaya gereksinim yoktur, dolaysyla,
V = V ve L = F + L
dir. Besleme ksmen buhar halindeyse (ekil-37c), sv ksm L nin, buhar ksm V
nin birer blmn oluturur. Beslemenin doygun buhar olmas durumunda (ekil-37a), tamam V nin bir blmdr,
L = L ve V = F + V
Besleme asr snm ise (ekil-37e), zenginletirme kolonundan gelen svnn bir
ksm buharlaarak beslemeyi soutur ve doygun buhar haline dntrr. Bu
durumda zenginletirme kolonundaki buhar, (1) syrma kolonundan gelen buhar,
(2) besleme, (3) buharlamadan oluur. Syrma kolonuna refluks, zenginletirme
kolonundan buharlaan ksm kadar daha az olur.
Bu be deiik kouldaki besleme tipi tek bir faktrle (f) tarif edilebilir; f=giren
herbir mol besleme iin, zenginletirme blgesindeki buhar ak miktar (mol) dr.
Deiik koullardaki beslemeler iin aadaki tanmlar yaplabilir:
souk besleme,

f<0

doygun sv besleme (kabarcklama noktasnda),

f=0

20
ksmen buhar besleme,

0<f<1

doygun buhar besleme (ilenme noktasnda),

f=1

kzgn buhar besleme,

f>1

Besleme sv-buhar karm ise, buharn mol kesri=f, svnn mol kesri = (1 - f) dir.
Tm beslemenin V ye katks f F olacandan,
V=V+fF

ve V V = f F dir

(44)

L
F

(b) Doygun Sv

(a) souk Sv

(c) Ksmen Buhar

(d) Doygun Buhar

(e) Kzgn Buhar

ekil-37: Deiik koullardaki beslemelerin, besleme tepsisinden ak.

Benzer ekilde, tm beslemenin L ye katks F(1-f) olacandan, syrma kolonuna

toplam refluks L ve F (1 - f) nin toplamna eittir, veya,
L = L + (1 - f) F ve L L = (1 - f) F

(45)

Denklem(45), besleme tepsisi etrafnda toplam madde dengesi yazlarak da karlabilir. Buna gre:
f+V+L=V+L

21
Denklem(44) ten V alnarak,
F+V+L=V+fF+L
V = L + (1 - f) F

Besleme Hatt (q Dorusu)

Denklem(44) ve (45), madde dengeleriyle beraber, tm alma hatlar kesim
noktalarnn bulunduu doru denkleminin karlmasnda kullanlr. Bu doruya
"besleme hatt (q dorusu)" dorusu denir ve aadaki eitlikle tanmlanr.
1f
XF
Y = X +
f
f

(46)

Tm alma hatlarnn kesim noktas bu doru zerindedir. Dorunun konumu,

sadece XF ve f ye baldr; eimi (1 - f) / f dir ve Denklem(46) da Y=X konulduunda, diyagonali kestii noktada X = XF olduu grlr.
Souk besleme iin f sfrdan kk bir deer, kzgn (ar snm) buhar iin
birden byk bir deerdir. Souk sv ve kzgn buhar iin f eitlikleri aada verilmitir.
Souk sv:
cPL (Tb TF)
f =

(47)

Kzgn buhar:
cPV (TF Td)
f =1 +

(48)

cPL = svnn z ss (Btu / lb.0F), cPV = buharn z ss (Btu / lb. 0F), TF = beslemenin scakl (0F), Tb = beslemenin kabarcklama noktas (0F), Td = beslemenin ilenme noktas (0F), = buharlama ss (Btu / Lb.) dr.

alma Hatlarnn izilmesi:

alma hatlarn izmenin en basit yntemi (1) besleme hattnn yerletirilmesi,
(2) Y ekseni ile zenginletirme hattnn XD / (RD+1) kesime noktasnn hesaplanmas ve zenginletirme hattnn bu nokta ile (XD, XD) noktasndan geirilmesi, (3)
syrma hattnn, (XB, XB) noktasndan ve besleme hattyla zenginletirme hattnn

22

Y, daha uucu bileenin buhar

fazndaki molkesri

kesitii noktalardan geirilmesi. Bu yntemlerle izilen alma hatlar ekil-38

de grlmektedir. XF. XB, XD, L, D sabit kabul edilmitir. Besleme souk bir sv ise
besleme hattnn eimi yukar ve saa doru, doygun bir sv ise dikey, sv ve
buhar karmysa yukar ve sola doru, doygun buhar ise yatay, kzgn buhar ise
aa ve sola doru konumlardadr.

XD

(RD + 1)

1.0

besleme dorusu
denge erisi

0.8

b
0.6

c
e

zenginletirme hatt

0.4

0.2

0.0

syrma
hatt
0

0.2
XB

0.4

0.6

0.8

XF

1.0
XD

X, daha uucu bileenin sv fazdaki molkesri

ekil-38: Besleme dorusuna besleme koullarnn etkisi.

Besleme Tepsisinin Yeri:

alma hatlar izildikten sonra, ekil-39 da grld gibi, adm-adm izilerek
ideal tepsi says bulunur. izime ya syrma hattnn altndan (alt alma hatt)
veya zenginletirme hattnn stnden (st alma hatt) balanr. Burada stten
baland ve bir toplam kondenser olduu kabul edilmitir. alma hatlarnn
kesim noktalar birbirlerine yaknlarken admlarn, ne zaman st alma hattndan alt alma hattna geeceine karar vermek gerekir. Bunun iin her tepside

23
azami zenginlemenin gereklemesi ve tepsi saysnn mmkn olduu kadar az
olmas istenir.
Bu ilke, X in deerinin, iki alma hattnn kesitii koordinattaki X deerinin altna dt anda geiin yaplmasyla salanr.
Besleme tepsisi, daima bir genle gsterilir; genin bir kesi st alma hatt,
biri alt alma hatt zerindedir. Optimum konumda olduunda genin iki kenar,
alma hatlarnn kesim noktasnda birlemi durumdadr; bu gen, besleme
tepsisini gsterir.

denge erisi
a
q
Y

st alma
hatt

XD

(RD + 1)

alt alma
hatt

XB

XF

XD

ekil-39: Besleme tepsisinin yeri.

Bir alma hattndan dierine gei, a ve b noktalar arasnda bulunan herhangi

bir konumda olabilir, fakat besleme tepsisi optimum noktadan baka bir yere konulduunda gereinden fazla tepsi says kar.
Alt alma hattna gei b noktasna kadar geciktirilebilir. Denge ve alma hatlar arasndaki genler gittike klr; bunlar zenginletirme blgesinde gerek-

24
siz ok sayda tepsiyi gsterir. Benzer ekilde geiin a noktasna yakn bir yerde
yaplmas durumunda, syrma kolonunda gereksiz kolonlar bulunmas sonucu
doar.

Isnma ve Souma Gereksinimleri

Tepsiler adyabatik bir sistemdir ve dardan s al-veri olay kondenser ve
reboilerle ilgilidir. Molal gizli s sabit ise, reboilere ilave edilen s qr = V ,
kondenserde uzaklatrlan s qc = V dr. (Btu / sa veya cal / sa) (sisteme s
verildiinde s etkileri pozitif, s alndnda negatif olur; dolaysyla qc, negatiftir).
Istma ortam doygun buhar olduunda, reboiler iin gereken buhar,
V
mS =
S

(49)

dir. mS = harcanan buhar (lb / sa), V =reboilerden kan buhar (lb mol / sa), S =
buharn i ss (Btu / lb) dr.
Soutma ortam su olduunda, kondenser in gerekli su,
V
V
mc = =
T2 T1
T2 T1

(50)

mc = harcanan su (lb / sa), (T2 T1) = soutma suyunun scaklk ykselmesi (0F).

RNEK
%40 Benzen ve %60 toluen ieren bir karm, fraksiyonlu bir kolonda srekli
distilasyonla ayrlacaktr. Karm kolona 30 000 g / sa hzla verilmektedir. Tepe
rnnn %97 benzen, dip rnn %98 toluen olmas istenmektedir (% ler arlkadr). Refluks oran 3.5 mol / 1 mol rn alnmtr. Benzen ve toluenin molal i
ss 7675 cal / g.mol, molekl arlklar, Mbenzen = 78, Mtoluen = 92 dir.
a. Tepeden ve dipten alnan rn, mol / sa olarak hesaplaynz.
b. deal tepsi saysn ve besleme tepsisinin konumunu bulunuz: (1) besleme sv
ise ve kaynama noktasndaysa; (2) besleme sv ise ve 20 0C de ise (z ss =
0,44 Btu / lb 0F); (3) besleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 sv ise.
c. Istma ileminde 20 lb / in2 basnl buhar kullanldnda, (1), (2), (3) halleri iin
saatte ne kadar buhar gerekir? (s kayplar olmad ve refluksin doygun sv
olduu kabul ediliyor.)

25
d. Soutma suyu kondensere 80 0F da giriyor ve 150 0F da kyorsa, saatte ka
litre soutma suyu gerekir?
zm

a. Besleme, tepe ve dip rnlerinin konsantrasyonlar (benzenin mol kesri cinsinden):

40 / 78
XF = = 0.440
40 / 78 + 60 / 92
97 / 78
XD = = 0.974
97 / 78 + 3 / 92
2 / 78
XB = = 0.0235
2 / 78 + 98 / 92
Beslemenin ortalama molekl arl:
100
Mort. = = 85.8
40 / 78 + 60 / 92
30 000
F = = 350 mol / saat
85.8
Denklem(30) kullanlarak tm benzen dengesi yazlr.
D
XF XB
=
F
XD XB

XF XB
D = F
XD XB

0.44 0.0235
D = 350 = 153.4 mol / sa
0.974 0.0235
B = 350 153.4 = 196.6 mol / sa

b. (1). Besleme svdr ve kaynama noktas scaklndadr. deal tepsi says =?,
besleme tepsisinin konumu =?
Bunun iin denge diyagram izilir. Diyagramda, XD, XF, XB noktalarndan klan
dik dorularn diyagonali kestii noktalar saptanr (ekil-40).

26

2 1

4
5
6
7
8

Y
9

besleme
hatt

0.216

10
11

XB

XF

XD
1.0

ekil-40: rnek problem, b(1).

Besleme hattnn izilmesi: f = 0 olduundan X = XF dorusunun uzatlmasyla

besleme hatt izilir. alma hatlarnn izilmesi: Denklem(42) den, zenginletirme hattnn y eksenindeki kesim noktas bulunur.
XD
RD
Yn+1 = Xn +
RD+1
RD+1

(42)

XD
0.974
= = 0.216
3.5 + 1
RD+1
X = 0, Y = 0.216 koordinatlar y eksenine yerletirilir ve zenginletirme hatt izilir;
bu hat ve besleme hattnn kesitii nokta ile, X = 0.0235, Y = 0.0235 koordinatlar
birletirilerek syrma hatt elde edilir.
Son aamada iki alma hatt ve denge erisi arasnda dik al basamaklar izilir. Elde edilen diyagramdan istenilen veriler okunur:
deal tepsi says = 11 tepsi
besleme tepsisinin konumu = 7. tepsi

27
b.(2) Besleme svdr ve 20 0C scaklktadr. deal tepsi says =?, besleme tepsisinin konumu = ? (beslemenin z ss, cPL = 0.44 Btu / lb. dir).
zm b(1) dekine benzer; fark besleme hattdr. ekil-3 teki kaynama noktas
diyagramndan beslemenin kabarcklama noktas bulunur.
XF = 0.440 olduundan, beslemenin kabarcklanma noktas = 95.3 0C
cPL = 0.44 Btu / lb 0F (0.44 cal / g 0C)
Beslemenin buharlama gizli ss, ,
7675
= = 89.45 cal / g
85.8
cPL (Tb TF)
f =

(47)

0.44 (95.3 - 20)

f = = 0.370
89.45
Denklem(46) dan, besleme hattnn denklemi yazlr.
1f
XF
Y = X +
f
f

(46)

1f
(1 + 0.370)
eim = = = 3.70
f
0.370
Bu deer kullanlarak besleme hatt ve sonra da basamaklar izilerek ekil-41
deki diyagram elde edilir. Diyagrama gre,
deal tepsi says = 10 tepsi
besleme tepsisinin konumu = 5. tepsi

b.(3). Besleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 sv karmdr. deal tepsi says =?, besleme

tepsisinin konumu =?
zm b(1) dekine benzer; fark, besleme hattnn eimidir. F = 2 / 3 olduundan Denklem(46) dan besleme hattnn eimi bulunur.

28
2

besleme
hatt

5
6
Y

0.216

8
9
10
XB
0

XF

XD
1.0

ekil-41: rnek problem, b(2).

2

3
4
besleme
hatt

5
6
7

Y
8

0.216

9
10
11
12

XB

XF

ekil-42: rnek problem, b(3).

XD
1.0

29
1f
(1 - 2 / 3)
eim = = = - 0.5
f
2/3
Bu deerle izilen besleme hatt ve b(1) deki dier alma hatlar ekil-42 deki
diyagram verir. Diyagrama gre:
deal tepsi says = 12 tepsi
besleme tepsisinin konumu = 7. tepsi
c. Istmada kullanlan buharn basnc 1.4 kg / cm2 dir. b(1), b(2), b(3) hallerinde
gerekli buhar = ?
Zenginletirme kolonundaki V buhar ak hz,
V = (3.5 + 1) x 153.4 = 690 mol / sa
Bu miktar kondenserde younlamaldr. Denklem(44) den V ekilir.
V=V+fF
V = V f F = 690 - 350 f

Doygun buhar ve suyun zelliklerini gsteren tablolardan PA = 1.5 kg / cm2 basnl buharn s deeri bulunur; S = 939 Btu.
Bu durumda gerekli s Denklem(49) dan hesaplanr.
V
mS = =
S

7675 x 1.8
mS = (690-350 f) lb / sa
939
Besleme svdr ve kaynama noktas scaklndadr:
f =0

13815
mS = (690 - 0) = 10150 lb / sa
939

Besleme svdr ve 20 0C scaklktadr:

f=- 0.370

13815
mS = (690 + 350 x 0.37) = 12 080 lb / sa
939

Beleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 svdr.

13815

30
f = 0.667

mS = (690 - 350 x 0.667) = 6720 lb / sa

939

d. Kondens suyun giri scakl, 80 0F, k scakl 150 0F; mC =? Llb / saattir?
Gerekli soutma suyu miktar, Denklem(50) den hesaplanr.
V
V
mC = =
T2 T1 T2 T1
13815 x 690
mC = = 136 300 lb / sa
150 80

Kolon Verimi, Tepe Verimi

Endstriyel uygulamalar asndan kolon tepsileri birer teorik denge kademesi
deillerdir. Tepsilerde teorik dengenin kurulmas uygulamadaki gaz veya sv ak
hzlarnda mmkn olmaz. Teorik dengenin olumas ancak zel hallerde ve zel
durumlarda mmkndr.
Distilasyon konusu incelenirken distilasyon kolonunun her tepsisinde teorik dengeye ulald varsaylmtr. Oysa kolon toplam veriminin (veya distilasyon verimi) hesaplanmas istendiinde, gerek ve teorik tepsi saylar dikkate alnr.
Toplam verim E0 (efficiency), teorik tepsi saysnn, gerek tepsi saysna oran
olarak tanmlanr:
NT
E0 =
NG
NT = teorik tepsi says, TG = gerek tepsi says
Toplam tepsi verimini etkileyen eitli etkenler vardr; rnein, akkann viskozitesi, buhar ve sv fazlarn ak hzlar gibi hidrodinamikler ve ktle transfer zellikleri yannda, tepsilerin tipleri ve yaplar da nemli faktrlerdir. Asl sorun, tm
etkenlerin dikkate alnarak toplam verimin nasl hesaplanacandadr.
Sz konusu verim (E0), sadece kolon iindeki tepsilerde kaynaklanan verimdir.
Sistemde bulunabilecek ksmi kondenser ve ksmi reboiler de ayr birer denge
kademesi gibi almalarna karn toplam verim olarak tanmlanan E0 kapsamnda dnlemez; byle hallerde, dier farkl faktrlerin de dikkate alnmas gerekir
ki bu tr hesaplamalar ok karmak ve gtr. Bu nedenle, uygulamalarda genellikle tepsi veriminin kullanlmas tercih edilir.

31
Tepsi veriminin hesaplanmasnda deiik yntemler kullanlr; Murphree, Walter
ve Sherwood, Gillard, OConnel, Geddes metotlar, gibi. Bunlardan en yaygn
olarak kullanlan Murphree metodudur.
Ym Ym+1
EMV =
Ym* Ym+1

buhar ortam iin

Xn Xn-1
EMV =
Xn* Xn-1

sv ortam iin

Y* ve X*, teorik dengenin olutuu koullardaki x ve y deerleridir. Ym, Ym+1, Xn,

Xn-1, gerekte ulalan mol kesirleridir (ekil-43).
Gerek konsantrasyon noktalarn birletirilmesiyle sanal (pseudo) denge erisi
oluturulur. Mc.Cabe Thiele diyagramnda tepsiler sanal-denge erisi zerinden
oluturulur. Bu durumda geek tepsi says, teorik tepsi saysna gre tepsi veriminin deerine bal olarak daha fazla bulunur.
Distilasyon kolonlarnn zenginletirici (rectifier) blgesi iin EML eitliinin, syrc
(stripper) blgesi iin de EMV eitliinin kullanlmas nerilir. EML ve EMV eitlikleri
kolondaki n. ve n+1 nci tepsilere ait eitliklerdir;

Entalpi-Konsantrasyon Yntemi
Ponchon-Savarit yntemi olarak tanman analizde, entalpi-konsantrasyon diyagram kullanlr. Entalpi-konsantrasyon diyagram i slar, karma slarn ve hissedilir slar ierir. Diyagramda, ayn zamanda, denge verileri de bulunur. (Burada
detaya girilmeyecektir.)

32

1.0

Xn*

teorik denge
kademeleri

Ym*

sanal denge
erisi

Xn-1

gerek
kademeler

ha
tt

Ym

denge
erisi

Xn

Y, daha uucu bileenin buhar (vapor)

fazndaki mol kesri

q hatt
(besleme)

alma hatt;
zenginletirme
Ym+1

XD: distilat (tepe

rn) bileimi

XF: besleme
bileimi

0
0

XB

alma hatt; syrma

XF

XB: dip rn
bileimi
XD
1.0

X, daha uucu bileenin sv fazdaki mol kesri

ekil-43: Mc.Cabe Thiele diyagram