Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

MODUL 4: JIRIM DAN BAHAN

OBJEKTIF PEMBELAJARAN

4.1
4.2
4.3
4.4

Memahami perubahan keadaan jirim.

Memahami struktur atom.
Mengaplikasi idea tentang nombor proton dan nombor nukleon dalam atom unsur.
Memahami pengelasan unsur dalam jadual berkala.

4.1 PERUBAHAN KEADAAN JIRIM

Teori Kinetik Jirim
1. Jirim terdiri daripada 3 keadaan iaitu pepejal, cecair dan gas.
2. Terdiri daripada zarah-zarah yang sangat halus dan diskrit
3. Sentiasa bergerak dan bergetar secara rawak.
4. Zarah-zarahnya sentiasa berlanggar antara satu sama lain dan dengan dindng bekas.
5. Semakin tinggi suhu semakin tinggi tenaga kinetik zarah-zarah.
Sifat Jirim
Sifat jirim
Susunan
zarah

Pepejal

Cecair

Gas

Zarah-zarah
tersusun dengan
rapat, padat dan
teratur dalam
kedudukan yang
tepat.
Terdapat ruang
kosong yang sangat
sedikit di antara
zarah-zarah.

Zarah-zarah cecair
tersusun dengan tidak
teratur dan kurang
rapat.
Terdapat ruang
kosong diantara
zarah-zarah.
Kebanyakan zarahnya
bersentuhan antara
satu sama lain.

Zarah-zarah gas
tersusun dengan
tidak teratur dan
terpisah jauh
antara satu sama
lain.

Pergerakan
zarah

Zarah-zarah tidak
bebas bergerak dan
bergetar pada
kedudukan yang tepat
sahaja.

Zarah-zarah bergerak
secara rawak dengan
agak perlahan.

Zarah-zarah
bergerak secara
rawak dengan laju
dalam semua arah.

Daya tarikan
antara zarah
Bentuk

Sangat kuat

Kurang kuat

Sangat lemah

Tetap

Mengikut bentuk bekas

Mengisi seluruh
bekas

Isi padu

Tetap

Tetap

Tidak tetap

Jadual 4.1: Sifat jirim dalam keadaan pepejal, cecair dan gas.

95

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Perubahan Keadaan Jirim

1. Perubahan keadaan jirim berlaku melalui proses pemanasan atau penyejukkan, iaitu
tenaga haba diserap atau dibebaskan daripada jirim.
2. Perubahan keadaan jirim yang berlaku apabila haba dibekalkan/diserap ialah:(a) Peleburan
(b) Pendidihan
(c) Penyejatan
(d) Pemejalwapan
3. Perubahan keadaan jirim yang berlaku apabila haba terbebas ialah:(a) Pembekuan
(b) Kondensasi
(c) Pemejalwapan
Proses
Perubahan keadaan jirim
Penerangan ringkas
Peleburan
Apabila pepejal dipanaskan, tenaga
haba diserap oleh zarah-zarahnya.
Zarah-zarah memperoleh tenaga
kinetik yang lebih banyak dan
bergetar dengan lebih cepat.
Pepejal
Cecair
Pada takat lebur, zarah-zarah pepejal
memperoleh tenaga yang mencukupi
untuk mengatasi daya tarikan antara
zarah dan seterusnya bergerak
secara bebas.
Pepejal melebur dan bertukar kepada
cecair.
Pendidihan
Apabila cecair dipanaskan, tenaga
haba diserap oleh zarah-zarahnya.
Zarah-zarah cecair memperoleh
tenaga kinetik yang lebih banyak dan
bergerak dengan lebih pantas.
Cecair
Gas
Pada takat didih, tenaga yang
diperolehi membolehkan zarah-zarah
mengatasi daya tarikan antara zarah
dan terbebas daripada gas.
Penyejatan
Cecair bertukar kepada gas walaupun
pada suhu rendah daripada takat
didih.
Berlaku pada permukaan cecair.
Proses berlaku perlahan tetapi
Cecair
Gas
meningkat pada hari panas dan
berangin.
Pemejalwapan
Apabila pepejal dipanaskan, zarahzarahnya memperoleh tenaga yang
lebih banyak dan bergerak dengan
lebih cepat.
Zarah-zarah pepejal terpisah daripada
kekisi pepejal dan terbebas sebagai
Pepejal
Gas
gas ke udara.
Jadual 4.2: Perubahan keadaan jirim apabila haba diserap
96

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

Proses
Pembekuan

Perubahan keadaan jirim

Cecair

Pepejal

Kondensasi

Gas

Cecair

Pemejalwapan

Gas

Pepejal

GCBP

Penerangan ringkas
Apabila cecair disejukkan, zarahzarahnya akan kehilangan tenaga dan
ditarik bersama oleh daya tarikan
yang kuat antara zarah.
Hal ini menyebabkan zarah-zarah
cecair tidak bebas bergerak dan
bergetar setempat sahaja.
Cecair membeku untuk menjadi
pepejal.
Apabila gas disejukkan, zarahzarahnya kehilangan tenaga dan
ditarik bersama oleh daya tarikan
antara zarah yang kuat.
Hal ini menyebabkan zarah-zarah
bergerak dengan perlahan.
Jarak diantara zarah-zarah gas
menjadi lebih rapat. Gas bertukar
kepada cecair.
Apabila gas disejukkan, zarahzarahnya kehilangan tenaga dan
ditarik bersama oleh daya tarikan
yang kuat antara zarah.
Hal ini menyebabkan zarah-zarah
bergerak dengan sangat perlahan.
Jarak di antara zarah-zarah gas
menjadi lebih rapat. Gas bertukar
kepada pepejal.

Jadual 4.3 : Perubahan keadaan jirim apabila haba terbebas

Pemejalwapan
(haba terbebas)

Peleburan
(haba diserap)
Pemejalwapan
(haba diserap)

Pembekuan
(haba terbebas)

Kondensasi
(haba terbebas)
Pendidihan / Penyejatan
(haba diserap)
Rajah 4.1: perubahan keadaan jirim yang melibatkan perubahan haba.

97

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Latihan 4.1:
1. Lengkapkan jadual yang berikut:
Perubahan keadaan
jirim
a. Cecair kepada gas

Nama proses

Haba diserap atau terbebas

b. Gas kepada pepejal

c.

Pepejal kepada gas

d. Pepejal kepada cecair

e. Cecair kepada pepejal
f.

Gas kepada cecair

2. Gas boleh dimampatkan kerana zarah-zarah gas

A. Tersusun secara teratur.
B. Berjauhan antara satu sama lain.
C. Terdiri daripada molekul molekul.
D. Mempunyai daya tarikan diantara satu sama lain.
3. Antara berikut yang manakah betul antara zarah pepejal, cecair dan gas.
Pepejal
Cecair
Gas
A. Zarah tersusun secara
Zarah tersusun dan
Zarah tidak tersusun dan
teratur dan sangat rapat.
sangat rapat.
jauh antara satu sama lain.
B. Zarah tidak bergetar.
Zarah bergetar pada
Zarah bergerak secara
kedudukannya.
rawak.
C. Daya tarikan antara zarah Daya tarikan antara zarah Daya tarikan antara zarah
sangat kuat.
kurang kuat.
sangat lemah.
D. Tenaga kinetik zarah
Tenaga kinetik zarah
Tenaga kinetik rendah.
tinggi.
sederhana.
4. Pernyataan yang manakah merujuk kepada teori kinetik jirim?
A.
Pergerakan zarah-zarah sentiasa tetap.
B.
Saiz zarah-zarah berubah dengan tetap.
C.
Zarah-zarah berhenti bergerak apabila suhu berkurang.
D.
Zarah-zarah bergerak lebih cepat apabila suhu meningkat.
5. Rajah 1 menunjukkan perubahan dalam keadaan jirim.
Antara A, B, C dan D, yang manakah mewakili proses kondensasi?

98

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

4.2 STRUKTUR ATOM

1. Atom
Semua jirim terdiri daripada unit yang sangat kecil yang disebut atom.

Rajah 4.2 : struktur satu atom

2. Zarah Subatom
Terdapat 3 jenis zarah subatom

Rajah 4.3 : Zarah-zarah subatom dalam suatu atom.

3.

Perbandingan antara zarah subatom

Zarah
subatom
Proton

simbol
p

Kedudukan dalam
atom
Nukleus

Cas
relatif
+1

Jisim
relatif
1

Jisim dalam
gram
1.67210-24

Neutron

Nukleus

elektron

Bergerak
mengelilingi nukleus

-1

1/1840

1.67510-24
9.10710 28

Jadual 4.21: Perbandingan antara zarah-zarah subatom.

4.3 NOMBOR PROTON DAN NOMBOR NUKLEON DALAM ATOM
Nombor proton dan nombor nukleon
1. Nombor proton ialah bilangan proton dalam atom suatu unsur.
2. Nombor nukleon ialah jumlah bilangan proton dan neutron dalam atom suatu unsur.

nombor proton = bilangan proton = bilangan elektron dalam atom neutral

nombor nukleon = bilangan proton (nombor proton) + bilangan neutron
nombor neutron = nombor nukleon nombor proton
nombor nukleon - bilangan proton

99

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

3. Bagi atom yang neutral:

nombor nukleon = bilangan elektron + bilangan neutron
bilangan neutron = nombor nukleon bilangan elektron
Isotop
1. Atom-atom yang mempunyai nombor proton yang sama tetapi nombor neutron yang
berbeza.
2. Sifat kimia unsur ini adalah sama tetapi sifat fizik yang berbeza.
Unsur

Isotop

Hidrogen

Hidrogen-1
(protium)
Hidrogen-2
(deuterium)
Hidrogen-3
(tritium)
Oksigen-16

Oksigen

Karbon

Nombor
neutron
0

Nombor
nukleon
1

Nombor
proton
1

Bilangan
proton
1

Bilangan
neutron
0

Bilangan
elektron
1

16

Oksigen-17

17

Oksigen-18

10

18

10

Karbon-12

12

Karbon-13

13

Karbon-14

14

Latihan 4.3
1. Nyatakan tiga jenis zarah dalam subatom dalam atom.
i. _______________________________________
ii. _______________________________________
iii. _______________________________________
2. Apakah kandungan nukleus atom?

3. Apakah cas yang terdapat dalam proton, elektron dan neutron?

4. Satu atom x mempunyai bilangan elektron 13, bilangan proton 13 dan bilangan neutron
14. Berapakah nombor nukleon bagi atom x?
A.
B.
C.
D.

14
26
27
40
100

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

5. Jadual di bawah menunjukkan maklumat tentang unsur-unsur P,Q,R dan S.

Unsur
Nombor proton
P
8
Q
6
R
7
S
6
Pasangan manakah merupakan isotop?
A. P dan Q
B. Q dan R
C. Q dan S
D. P dan S

Nombor nukleon
16
12
14
14

6. Apakah yang dimaksudkan dengan nombor nukleon?

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________

4.4 PENGELASAN UNSUR DALAM JADUAL BERKALA

Pengelasan unsur
1.

Dalam jadual berkala, setiap grid mengandungi simbol sesuatu unsur, nombor proton
dan nombor nukleonnya. Contohnya seperti:
Nombor nukleon

Nombor proton
Unsur
Hidrogen
Helium
Litium
Berilium
Boron
Karbon
Nitrogen
oksigen
Fluorin
Neon

Bilangan
proton
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

14

Simbol unsur

7
Bilangan
elektron
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Bilangan
neutron
0
2
4
5
6
6
7
8
10
10

Nombor
proton
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Nombor
nukleon
1
4
7
9
11
12
14
16
19
10

2. Dalam jadual berkala, unsur-unsur disusun mengikut tertib menaik nombor proton
dari kiri ke kanan.
3. Unsur yang disusun menegak disebut kumpulan manakala baris mendatar dari kiri ke
kanan di sebut kala
4. Sifat kimia dan sifat fizik unsur-unsur berubah secara beransur-ansur apabila
merentas kala.
5. Terdapat 18 kumpulan dan 7 kala.
6. Kumpulan 1 (logam alkali) dan Kumpulan 2 (logam alkali bumi) terdiri daripada logamlogam yang sangat reaktif.
7. Unsur-unsur kumpulan 17 adalah bukan logam yang disebut halogen.
101

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

8. Kumpulan 18 terdiri daripada gas adi yang stabil secara kimia dan tidak reaktif.
9. Unsur-unsur yang terletak di antara kumpulan 2 dengan 13 ialah unsur-unsur
peralihan.
Ringkasan maklumat yang dapat diperolehi daripada jadual berkala.
Kumpulan 2
Mengandungi unsurunsur logam.
Nombor ini mewakili
nombor proton
yang menyusun
unsur-unsur dalam
jadual berkala.

Kumpulan 1
mengandungi unsurunsur logam yang
paling reaktif.

Kumpulan unsur
atau logam
peralihan

Kumpulan 17
mengandungi
unsur-unsur
halogen

Kumpulan 18
mengandungi unsurunsur gas adi yang
paling tidak reaktif.

Rajah 4.4: Maklumat yang dapat diperolehi daripada jadual berkala

Kedudukan logam, bukan logam dan separuh logam

Rajah 4.5 : Logam, separuh logam dan bukan logam dalam Jadual berkala.

1.
2.
3.
4.

Unsur kumpulan 1 hingga 13 adalah logam.

Unsur 16, 17 dan 18 adalah bukan logam.
Unsur separuh logam terletak diantara unsur logam dan unsur bukan logam.
Unsur separuh logam mempunyai sifat logam dan bukan logam seperti boron,silikon
dan antimoni.
5. Apabila merentas suatu kala dari kiri ke kanan sifat logam berubah secara beransuransur kepada separuh logam dan akhirnya bukan logam.
102

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Kepentingan Jadual Berkala

1. Membantu kita dalam membuat kajian tentang unsur secara teratur dan sistematik.
2. Membantu kita dalam mengetahui sifat unsur dengan mudah kerana unsur-unsur
dengan sifat-sifat yang serupa dikumpulkan dalam kumpulan yang sama.

Latihan 4.4
Kaji jadual berkala di bawah dengan teliti. Kemudian, jawab soalan-soalan yang diberikan.

X
b

1. Apakah yang diwakili oleh nombor yang berikut dalam jadual berkala?
(a) 1-18 dalam turus menegak
(b) 1-7 dalam baris mendatar
2. Bagaimana unsur-unsur disusun dalam jadual berkala?

3. Apakah persamaan yang ditunjukkan oleh unsur-unsur dalam kumpulan yang sama?

4. Kenal pasti kumpulan unsur yang

(a) Paling reaktif
(b) paling tidak reaktif
(c) terdiri daripada halagen
(d) terdiri daripada gas asli
5. Berdasarkan unsur x pada jadual berkala di atas, nyatakan maksud a dan b.
a:
b:
6. Lorekkan unsur-unsur atau logam peralihan pada jadual berkala di atas.
103

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

MODUL 4: JIRIM DAN BAHAN

OBJEKTIF PEMBELAJARAN
4.5 Memahami sifat bahan berdasarkan kandungan zarah.
4.6 Memahami sifat dan kegunaan logam dan bukan logam.
4.7 Menganalisis kaedah penulenan bahan.
4.8 Menghargai kewujudan kepelbagaian sifat bahan.
4.5 SIFAT BAHAN BERDASARKAN KANDUNGAN ZARAHNYA
1. Terdapat 3 jenis zarah iaitu atom, molekul dan ion.
2. Atom ialah zarah yang paling kecil dalam suatu unsur.
3. Molekul ialah kumpulan atom yang bergabung bersama. Ia terdiri daripada 2 atau
lebih atom.
4. Ion adalah zarah yang membawa cas positif atau negative.
Bahan Atom
1. Terdiri daripada atom sahaja
2. Semua logam adalah bahan atom
3. Atom-atom dalam bahan tersusun rapat, padat dan teratur dalam kedudukan tetap.
4. Atom-atom dalam bahan diikat bersama melalui ikatan kimia yang kuat.

Rajah 4.6 : Susunan atom dalam logam

Bahan Molekul
1. Terbina daripada molekul yang mempunyai 2 atau lebih atom dengan jenis yang
sama (gas oksigen, gas nitrogen) atau jenis yang berlainan (ammonia)

Rajah 4.7 : Molekul ammonia terdiri daripada satu atom nitrogen dan tiga atom
hidrogen.
2. Molekul terdiri daripada atom-atom unsur bukan logam yang diikat melalui ikatan
kovalen yang kuat.
3. Namun demikian daya tarikan antara molekul adalah lemah yang disebut daya Van
der Waals.

Rajah 4.8 : Ikatan kovalen dan daya Van der Waals dalam bahan molekul.
104

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Bahan Ion
1. Terbentuk apabla atom-atom logam berpadu dengan atom-atom bukan logam
melalui ikatan kimia untuk membentuk sebatian seperti Natrium klorida dan
Magnesium Oksida.

Rajah 4.9 : Susunan ion-ion dalam sebatian

2. Ion positif dan ion negatif tertarik antara satu sama lain melalui daya tarikan
dipanggil ikatan ionik.
Sifat fizik bahan atom, bahan molekul dan bahan ion
Sifat fizik
Keadaan fizik
pada suhu bilik

Bahan atom
Pepejal kecuali
merkuri (cecair)

Bahan molekul
Pepejal: Iodin
Cecair: Air
Gas: Oksigen

Bahan ion
Pepejal

Susunan zarah

Disusun dengan
sangat rapat

Pepejal: disusun dengan

sangat rapat.
Cecair: disusun dengan
kurang rapat.
Gas: berjauhan antara
satu sama lain.

Disusun dengan
sangat rapat.

Daya tarikan
antara zarah

Sangat kuat

Lemah

Sangat kuat

Takat lebur
dan takat didih

Tinggi

Rendah

Tinggi

Kekonduksian
elektrik

Semua logam dan

karbon (grafit)
mengkonduksikan
arus elektrik.

Tidak mengkonduksikan
arus elektrik

Mengkonduksikan
arus elektrik dalam
keadaan leburan
atau larutan akueus

Keterlarutan

Tidak larut dalam

air atau pelarut
organik

Kebanyakan tidak larut

dalam air tetapi larut
dalam pelarut organik
(alkohol larut dalam air)

Kebanyakan larut
dalam air tetapi tidak
larut dalam pelarut
organik.

105

Modul 4
Sifat fizikal
Keadaan fizik
(pepejal,cecair
atau gas) pada
suhu bilik

Takat lebur dan

takat didih

Kekonduksian
elektrik

Sains Tingkatan Empat

Keadaan
Bahan atom, ion dan
sesetengah bahan
molekul wujud dalam
keadaan pepejal pada
suhu bilik.

GCBP

Penerangan ringkas
Zarah-zarah ditarik bersama oleh
daya tarikan yang kuat antara zarah.

Bahan molekul wujud

dalam keadaan cecair
atau gas pada suhu bilik.

Zarah-zarah ditarik bersama oleh

daya tarikan yang lemah antara
zarah.

Adalah tinggi untuk

bahan atom

Oleh sebab daya tarikan yang kuat

antara zarah, banyak haba
diperlukan untuk mengatasi daya
tarikan itu.

Adalah rendah untuk

bahan molekul

Oleh sebab daya tarikan yang lemah

antara zarah, sedikit haba diperlukan
untuk mengatasi daya tarikan itu.

Adalah tinggi untuk

bahan ion

Ion-ion dan negatif ditarik bersama

oleh daya tarikan yang kuat, banyak
haba diperlukan untuk mengatasi
daya tarikan itu.

Bahan atom
mengkonduksikan arus
elektrik dalam keadaan
pepejal dan leburan.

Elektron-elektron yang membawa

cas bergerak bebas.

Bahan molekul tidak

mengkonduksikan arus
elektrik.

Bahan molekul terdiri daripada

molekul-molekul yang neutral
sahaja. Ion-ion yang membawa cascas elektrik tidak hadir.

Bahan ion
mengkonduksikan arus
elektrik dalam keadaan
larutan akueus atau
leburan.

Dalam keadaan pepejal, ion-ion

yang membawa cas elektrik tidak
bebas bergerak.
Dalam keadaan larutan akueus atau
leburan, ion-ion bebas bergerak
untuk membawa cas elektrik.

Jadual 4.3: Hubungan antara sifat fizik bahan atom, bahan molekul dan bahan ion
terhadap susunan zarah dan daya tarikan antara zarah.

106

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

4.6 SIFAT DAN KEGUNAAN LOGAM DAN BUKAN LOGAM

Logam dan bukan logam
1. Semua logam wujud dalam keadaan pepejal pada suhu bilik kecuali merkuri (cecair).
2. Bukan logam wujud dalam keadaan pepejal, cecair atau gas pada suhu bilik.
Sifat fizik logam dan bukan logam
1. Logam dan bukan logam dapat dibezakan melalui sifat-sifat fizik berikut:
(a) Kekilauan kelihatan berkilat
(b) Kemuluran bahan yang mulur dapat ditarik dalam bentuk seperti wayar yang
panjang.
(c) Ketertempaan bahan yang dapat ditempa, iaitu dapat diketuk atau digelek untuk
menjadi kepingan yang nipis.
(d) Kekuatan regangan kemampuan suatu bahan untuk menyokong tekanan atau
beban.
(e) Kekonduksian elektrik dan haba kebolehan untuk mengalirkan arus elektrik dan
memindahkan haba.

Sifat fizik logam dan bukan logam

Logam

Bukan logam
Ciri-ciri

Mempunyai permukaan
yang berkilat.
Mulur
Mudah digelek atau
diketuk untuk mejadi
kerajang atau kepingan
yang nipis.
Tinggi
Konduktor elektrik yang
baik
Konduktor haba yang baik
Tinggi

Kekilauan

Mempunyai permukaan
yang pudar

kemuluran

Tidak mulur
(rapuh/mudah pecah)
Tidak dapat ditempa

Ketertempaan

Kekuatan regangan
Kekonduksian elektrik

Kekonduksian haba
Takat lebur dan takat
didih
Ketumpatan

Tinggi
Pepejal (kecuali merkuri
dalam keadaan cecair)

Keadaan jirim pada suhu

bilik

Rendah
Tidak
mengkonduksikan arus
elektrik kecuali karbon
Konduktor haba yang
lemah
Rendah
Rendah
Pepejal, cecair atau
gas

Jadual 4.4 : Perbandingan antara sifat fizik logam dengan bukan logam

107

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Kegunaan logam dan bukan logam dalam kehidupan harian

Logam
Ferum

Aluminium

Kuprum

Stanum (timah)
Aurum (emas)
Plumbum

Sifat fizik
Kekuatan regangan yang
tinggi
Ringan
Konduktor elektrik dan haba
yang baik.
Mulur dan mudah ditempa
Konduktor elektrik dan haba
yang baik.
Tidak berkarat
Tidak berkarat dan berkilat
Mulur
Dapat ditempa

Kegunaan
Membina landasan kereta api
dan rangka jambatan.
Membuat alatan dapur dan
kabel elektrik.

Membuat dawai besi.

Menyadurkan tin makanan

Membuat barang kemas
Membuat pembalut kabel

Jadual 4.5 : Hubungan antara sifat fizik dengan kegunaan logam

Bukan
logam
Karbon
(grafit)

Karbon
(intan)
Gas neon
dan kripton
Klorin

Sifat fizik

kegunaan

Lembut dan licin

Konduktor elektrik yang baik

Keras

Konduktor haba yang lemah

Bersifat asid

Membuat mata pensel

Digunakan sebagai elektrod dalam
proses elektrolisis dan elektrod sel
kering
Membuat mata gerudi pemotong
batu dan pemotong kaca
Mengisi lampu iklan
Digunakan untuk membunuh
kuman dalam air minuman.

Jadual 4.6 : Hubungan antara sifat fizik dengan kegunaan bukan logam
Latihan 4.6
1. Berikan dua contoh logam dan bukan logam
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
2. Hubungkaitkan sifat fizik logam berdasarkan kegunaannya.
Kegunaan logam

Sifat fizik logam

(a) Ditarik untuk menjadi dawai yang panjang

_______________________

(b) Membuat duit syiling satu sen

_______________________

(c) Membuat perkakas masak

_______________________

(d) Membuat dawai elektrik

_______________________

(e) Membuat jambatan

_______________________

(f) Membuat barang kemas

_______________________
108

Modul 4
4.7

Sains Tingkatan Empat

GCBP

KAEDAH PENULENAN BAHAN

Ciri-ciri bahan tulen
1. Bahan tulen tidak mengandungi bendasing dan takat lebur (takat beku) dan takat
didih yang khusus.
2. Sebarang bendasing yang ditambahkan pada suatu bahan tulen akan menaikkan
takat didih atau merendahkan takat beku (atau takat lebur) bahan itu.

Kaedah Penulenan bahan

1. Proses pengasingan bendasing daripada sesuatu bahan disebut penulenan.
2. 2 cara penulenan iaitu: Penyulingan
Digunakan untuk memperolehi cecair tulen daripada larutan yang
mengandungi bendasing di mana cecair tersebut:
i. Larut antara satu sama lain
ii. Tidak bertindak balas
iii. Mempunyai takat didih yang berlainan
iv. Melibatkan proses pemanasan cecair menjadi wap(gas) dan wap itu
mengkondensasi untuk menjadi cecair tulen.

Penghabluran
Untuk memperolehi hablur tulen daripada suatu larutan tepu bahan tersebut.

Rajah 4.10 : Susunan radas untuk mengkaji proses penyulingan

109

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Rajah 4.11 : Prosedur untuk menulenkan suatu bahan melalui proses penghabluran

Aplikasi kaedah penulenan

Contoh aplikasi proses penyulingan
1. Pemecahan petroleum mentah
2. Penghasilan oksigen tulen
3. Penghasilan air suling
4. Perolehan etanol tulen

Contoh proses penghabluran

1. Penghasilan garam daripada air laut
2. Penyediaan hablur gula putih daripada jus tebu

110

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Latihan 4.7
1. Nyatakan dua kaedah penulenan bahan.
i.
____________________________________________
ii.
____________________________________________

2. Lengkapkan peta konsep di bawah ini.

Latihan 4.8
Isi tempat kosong.
1. Sifat _____________ membolehkan logam diketuk untuk menjadi kepingan yang nipis
seperti bumbung zink.

2. Logam kuprum sesuai digunakan untuk membuat dawai elektrik kerana merupakan
________________ yang baik.

3. Sifat _________________ membolehkan kuprum ditarik untuk menjadi dawai yang halus.

4. Sifat _________________ membolehkan keluli digunakan untuk membina bangunan yang

tinggi.
5. __________________ boleh digunakan untuk membuat baja dan racun serangga dalam
bidang pertanian.

111

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

SOALAN OBJEKTIF
Tiap-tiap soalan yang berikut diikuti oleh empat pilihan jawapan, A, B, C dan D. Pilih jawapan
yang terbaik.
1. Antara A, B, C dan D yang manakah mewakili zarah cecair?

2. Rajah 1 menunjukkan suatu perubahan keadaan jirim.

Rajah 1
Apakah proses X?
A
B
C
D

Pendidihan
Kondensasi
Pembekuan
Pemejalwapan

112

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

3. Rajah 2 menunjukkan nukleus bagi suatu atom.

Rajah 2
Berapakah bilangan elektron dalam atom ini?
A
B
C
D

4
5
6
9

4. Antara A, B, C dan D yang manakah menunjukkan neutron?

B
C

5. Jadual 1 menunjukkan sifat fizik bagi unsur K, L, M dan N.

Unsur
K
L
M
N

Sifat fizik
Permukaan pudar
Kekuatan regangan tinggi
Mulur
Penebat haba
Jadual 1

Antara unsur K, L, M dan N, yang manakah bukan logam?

A

K dan M

K dan N

L dan M

M dan N

113

GCBP

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

6. Suatu atom mempunyai 11 proton dan nombor nukleon 23. Berapakah bilangan
elektron dan bilangan neutron dalam atom itu?

A
B
C
D

Bilangan elektron
11
11
11
12

Bilangan neutron
11
12
23
23

7. Apakah tujuan menaburkan garam biasa di atas ais dalam bekas yang digunakan oleh
nelayan untuk menyimpan hasil tangkapan ikan?
A
B
C
D

Untuk menambahkan suhu ikan

Untuk menurunkan takat beku ais
Untuk menghalang pembekuan ikan
Untuk mengelakkan ais daripada cair dengan cepat

Soalan 8 dan 9 berdasarkan Rajah 3.

Rajah 3
8. Rajah 3 menunjukkan Jadual Berkala yang tidak lengkap. Apakah unsur X?
A
B
C
D

Logam
Gas adi
Bukan logam
Unsur peralihan

9. Antara yang berikut, yang manakah sifat X?

A
B
C
D

Mengkonduksi arus elektrik

Konduktor haba yang lemah
Mempunyai permukaan pudar
Tidak bertindak balas dengan oksigen

10. Antara cara-cara yang berikut, yang manakah boleh digunakan untuk menghasilkan air
tulen daripada air yang tercemar?
A
B
C
D

Pendidihan
Penyejatan
Penyulingan
Penghabluran
114

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

11.

GCBP

Tidak mulur
Permukaan pudar
Konduktor haba yang lemah
Digunakan sebagai mata pensel

Maklumat di atas menunjukkan ciri-ciri dan kegunaan bahan X. Apakah bahan X?

A
B
C
D

Zink
Sulfur
Karbon
Magnesium

12. Antara yang berikut, yang manakah boleh ditulenkan melalui penghabluran?
A
B
C
D

Ester
Alkohol
Air tulen
Garam biasa

13. Rajah 4 menunjukkan perubahan dalam keadaan jirim. Antara A, B, C dan D, yang
manakah mewakili proses kondensasi?
A

B
Cecair

Pepejal
D

Gas
C

Rajah 4

14. Maklumat berikut menunjukkan nombor proton dan bilangan neutron bagi suatu atom.
Nombor proton = 5
Bilangan neutron = 6
Berapakah nombor nukleon bagi atom itu?
A
B
C
D

1
5
6
11

15. Apakah proses yang digunakan untuk memperoleh pepejal kuprum (II) sulfat tulen
daripada larutannya?
A
B
C
D

Pendidihan
Penyejatan
Penyulingan
Penghabluran

115

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

16. Rajah 5 menunjukkan Jadual Berkala yang tidak lengkap. Antara unsur A, B, C dan D,
yang manakah bukan logam?

Rajah 5
Jawab semua soalan.
1. Rajah 1 menunjukan susunan radas untuk proses penyulingan.

Rajah 1
a.

Nyatakan dua kesalahan pada susunan radas yang ditunjukkan dalam Rajah 1.
_______________________________________________________________

b.

Apakah yang terkumpul dalam bikar X?

_______________________________________________________________

c.

Apakah bacaan yang tercatat pada thermometer pada ketika itu?

_______________________________________________________________

d.

Nyatakan fungsi serpihan porselin.

_______________________________________________________________

e.

Nyatakan 2 perubahan keadaan jirim semasa proses penyulingan.

i.

__________________________________________________________

ii.

__________________________________________________________

116

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

2.Jadual 2 menunjukkan takat lebur, takat didih dan kekonduksian elektrik bagi 3 jenis
bahan K, L dan M.
Bahan

Takat lebur / 0C

Takat didih / 0C

Kekonduksian elektrik
Pepejal

Cecair

-210

-195.5

Tidak

Tidak

1540

2800

Ya

Ya

2030

2970

Tidak

Ya

Jadual 2
a) (i) Bahan yang manakah mempunyai sifat bahan ion?
___________________________________________________________

(ii) Berikan sebab bagi jawapan anda.

___________________________________________________________

b) (i) Bahan yang manakah adalah bahan molekul?

___________________________________________________________
(ii) Berikan sebab bagi jawapan anda.
___________________________________________________________

c)

Mengapakah bahan M tidak mengkonduksikan arus elektrik dalam keadaan

pepejal?
_____________________________________________________________

d)

Mengapakah bahan L dapat mengkonduksikan elektrik dalam kedua-dua

keadaan pepejal dan cecair.?
_____________________________________________________________

e)

Mengapakah bahan K mempunyai takat lebur dan takat didih yang sangat
rendah?
_____________________________________________________________

117

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

3. Rajah 3 menunjukkan struktur unsur helium

Rajah 3
a. Apakah nombor proton dan nombor nukleon helium?
___________________________________________________________
b. Lengkapkan Jadual 3 untuk membezakan proton, neutron dan elektron.
Zarah subatom

Cas relatif

Jisim relatif

Proton
Neutron
Elektron
Jadual 3
4. Jadual 4 menunjukkan nombor proton, bilangan nukleon, nombor nukleon dan bilangan
nukleon bagi atom-atom P, Q, R dan S.
zarah
P
Q
R
S

Nombor proton
3
4
6
6

Bilangan elektron Nombor nukleon

4
7
3
9
6
12
6
13
Jadual 4

Bilangan neutron
4
6

a) Lengkapkan Jadual 4 dengan menulis bilangan neutron bagi atom Q dan S

b) (i) Antara zarah itu yang manakah merupakan ion positif?

____________________________________________________________
(ii) Berikan alasan bagi jawapan di b(i)
____________________________________________________________
c) (i) Tentukan satu zarah yang merupakan atom neutral.
____________________________________________________________
(ii) Berikan alasan bagi jawapan di c(i)
____________________________________________________________
d) (i) Antara zarah itu, yang manakah merupakan isotop bagi unsur yang sama?
____________________________________________________________
118

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

5. Rajah 5 menunjukkan sebahagian daripada jadual berkala.

Rajah 5
a) Bagaimanakah unsur-unsur disusun dalam jadual berkala?
______________________________________________________________
b) Tentukan unsur yang
(i)

Paling reaktif _____________________________________________

(ii)

Tidak reaktif _____________________________________________

c) Apakah nombor proton bagi unsur P?

______________________________________________________________
d) Unsur P mempunyai nombor nukleon 19. Berapakah neutron bagi unsur P?
______________________________________________________________
e) Antara unsur itu, yang manakah merupakan

f)

(i)

Bahan atom? ____________________________________________

(ii)

Bahan molekul? ___________________________________________

Nyatakan 2 unsur yang akan membentuk satu bahan ion apabila bergabung?
______________________________________________________________

g) Unsur yang manakah mempunyai proton yang paling banyak?

_______________________________________________________________

119

Modul 4

Sains Tingkatan Empat

GCBP

Lengkapkan silang kata berikut:

1
2

5
6

10

11

12

13

Melintang :
2 Cecair

Ke bawah :
Pepejal

Bahan ..... terbina daripada molekul yang mempunyai dua

4
atau lebih atom dengan jenis yang sama
Bahan ...... terbentuk apabila atom-atom logam berpadu dengan
5 atom-atom bukan logam melalui ikatan kimia untuk membentuk
sebatian contoh natrium klorida.
6 Turus menegak dalam Jadual Berkala.
8 Cecair

1
3

Pepejal
Gas

Cecair
Cecair

Nombor ..... ialah jumlah bilangan

proton dan neutron dalam atom
7
suatu unsur.
10 Ferum adalah bahan ..

Gas

Unsur-unsur yang disusun dalam baris mendatar dalam

9 Jadual Berkala.
Atom-atom bagi unsur yang sama yang mempunyai bilangan
11 proton yang sama tetapi bilangan neutron yang berbeza.
12 Nombor ..... ialah bilangan proton dalam atom suatu unsur.
13 Terdiri daripada zarah-zarah yang sangat halus dan diskrit.

120