Aile PDF

ALENN, FREDRCH ENGELS
ZEL MLKYETN
VE
DEVLETN
KKEN
ER YAYINLARI
Friedrich Engels 1
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni
ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN
KKEN
FREDRCH ENGELS
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni[142], Mart sonu ile 26 Mays 1884 arasnda
F. Engels tarafndan yazlmtr. 1884de Zrichte ayr bir yaym yaplmtr.
[Trkesi, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Seme Yaptlar, Cilt: III, s:
230-407, Sol Yay., Aralk 1979, Birinci Bask]
Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003.
erisyay@kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.net
http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
7 Birinci Basknn nsz

9 1891 Drdnc Almanca Baskya nsz
lkel Ailenin Tarihi zerine
23 ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN

23 I. Tarih-ncesi Uygarlk Aamalar
24 1. Yabanllk
25 2. Barbarlk
29 II. A i l e
81 III. rokua Gensi
95 IV. Yunan Gensi
104 V. Atina Devletinin Oluumu
115 VI. Romada Gens ve Devlet
125 VII. Keltlerde ve Cermenlerde Gens
139 VIII. Cermenlerde Devletin Olumas
150 IX. Barbarlk ve Uygarlk
172 Aklayc Notlar

BRNC BASKININ NSZ
Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilmesi-

dir. Hi kimse Karl Marx kadar, kendi bir dereceye kadar bizim
de diyebilirim materyalist tarih irdelemesi sonularyla iliki kura-
rak, Morgann aratrmalarndan kan yarglar aklamak ve bun-
larn byk nemini ortaya koymak istemezdi. Gerekten, Morgan,
Marxn krk yl nce kefetmi bulunduu materyalist tarih gr-
n, Amerikada, kendi alannda yeniden kefetmi ve bu durum,
onu, barbarlk ile uygarlk arasndaki karlatrma konusunda, belli
bal noktalar zerinde Marxla ayn sonulara varmaya gtrmt.
Nedir ki, Almanyann profesyonel iktisatlar Kapitalden szetme-
mek iin ne kadar direndilerse, ondan kopya ekmek iin de o
kadar byk bir aba gstermilerdi. Morgann Eski Toplumu*
karsnda, [sayfa 230] ngilteredeki tarih-ncesi bilim szclerinin
* Ancient Society, or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery,

through Barbarism to Civilisation. By Lewis, H.Morgan, London, MacMillan and Co.,1877.
Bu kitap Amerika'da baslmtr; ngiltere'de bulmak ok gtr. Yazar birka yl nce
lmtr. [Engels'in notu]
Friedrich Engels 7
tutumu da baka trl olmad. Benim bu almam, yitip giden
dostumun yapamad iin yerini, ancak gsz bir ekilde dol-
durabilir. Bununla birlikte, Marxn Morgan dan kard bol sayda
zet* arasnda bulunan eletiri notlar elimin altnda. Bu almada,
elden geldiince, bu notlar kullandm.
Materyalist anlaya gre, tarihte, egemen etken, sonunda,
madd yaamn retimi ve yeniden-retimidir. Ama bu retim, ikili
bir zle sahiptir. Bir yandan, yaam aralarnn, beslenmeye, gi-
yinmeye, barnmaya yarayan nesnelerin, ve bunlarn gerektirdii
aletlerin retimi; br yandan bizzat insanlarn-retimi, trn re-
mesi. Belirli bir tarihsel dnem ve belirli bir lkedeki insanlarn
iinde yaadklar toplumsal kurumlar, bu iki trl retim tarafn-
dan, bir yandan emein br yandan da ailenin erimi bulunduu
gelime aamas tarafndan belirlenir. Emein erimi bulunduu
gelime aamas ne kadar dk, toplam emek rn ve bunun
sonucu, toplumun sahip bulunduu servet ne kadar az ise, kan
bann ar basan etkisi, toplumsal dzen zerinde o kadar ok
belirleyici grnr. Ama kan bana dayanan bu toplumsal yap
erevesinde, emek retkenlii gitgide artar; ve onunla birlikte,
zel mlkiyet ve deiim, servetler arasnda eitsizlik, bakasnn
emek-gcnden yararlanabilme olana, sonu olarak, snflar
arasndaki kart-lklarn temeli de geliir; btn bu yeni toplumsal
eler, kuaklar boyunca, eski toplumsal kuruluu yeni koullara
uyarlamak iin; bunlarn arasndaki badamazlk tam bir devrim
sonucu verene kadar, var gleriyle etkide bulunurlar. Kan ba
zerine kurulmu eski toplum, yeni yeni gelimi toplumsal snflarn
atmas sonucu deiir; yerini, artk dayanaklarn kan ba zeri-
ne kurulmu topluluklarn deil, belirli bir lkede yaayan toplu-
luklarn oluturdu-u devlet iinde rgtlenen aile rejiminin tama-
men mlkiyet rejimi tarafndan belirlendii gnmze kadar [sayfa
231] gelen yazl tarihin btn zn biimlendiren snflar atmas
ve snflar savamnn bundan byle iinde zgrce gelitii yeni
bir topluma brakr.
te Morgann byk deeri, yazl tarihimizin bu tarih-ncesi
temelini bularak onu ana izgileriyle anlatm ve en eski Yunan,
Roma ve Cermen tarihinin o zamana kadar tahlil edilememi
* Karl Marxn Abstract of Morgans Ancient Societysine atf yaplmaktadr. -Ed.
8 Friedrich Engels
balca gizlerinin anahtarn, Kuzey Amerika yerlilerinin kanda grup-
lar iinde bulmu olmasndadr. Ama yapt, bir gnn ii olmad.
Konusunu adamakll kavrayabilmek iin, onunla hemen hemen
krk yl ilidl oldu. Ve ite bu yzdendir ki, kitab, gnmzn
r aacak sayl yaptlarndan biridir.
Okur, bu kitabn btn iinde, Morgana ait olanla, benim
eklemi bulunduklarm kolayca ayrdedebilir. Yunan ve Roma ze-
rine olan tarihsel blmlerde, Morgann verileriyle yetinmedim;
kendi elde etmi bulunduklarm da ekledim. Keltler ve Cermenler
zerine olan blmler; aslnda benim yaptmdr. Bu konuda, Mor-
gan ancak ikinci elden kaynaklara sahipti ve hele Cermenlerle il-
gili olarak, Tacitus bir yana elinin altnda M. Freemann kt
liberal dzmecelerinden baka bir ey yoktu. Morgann erei bak-
mndan yeterli, ama benim ereim bakmndan yetersiz bulunan
btn iktisad aklamalar yeniden ele alp gelitirdim. Son olarak,
Morgann aka anlmad her yerde, btn varglardan benim
sorumlu bulunduum, kendiliinden anlalacaktr.
26 Mays 1884 dolaylarnda yazlmtr.

F. Engels, Der Ursprung der Famile,
des Privateigenthums und des Staats,
Hottingen-Zrich,
1884te yaymlanmtr.
1891 DRDNC ALMANCA BASKIYA NSZ
LKEL ALENN TARH ZERNE

(BOCHOFEN, Mac LENNAN, MORGAN)[143]
Bu kitabn bundan nceki btn basklar, hemen hemen

alt aydan beri tkenmiti ve yaymc, daha da uzun [sayfa 232] bir za-
mandan beri, benden yeni bir bask hazrlamam istiyordu. Daha
ivedi iler, imdiye kadar beni bundan alkoymutu. lk basknn
yaymlanmasndan bu yana yedi yl geti; bu sre iinde ailenin
ilkel biimleri zerindeki bilgilerde nemli gelimeler oldu. Bundan
tr, baz dzeltme ve tamamlamalar yapmak iin elimi abuk
tutmam gerekiyor; zaten eldeki metnin kararlatrlm bulunan
Friedrich Engels 9
basks da, belirti bir sre iin, bu kitapta baka deiiklikler yapl-
masn nleyecek.
Bu yzden, btn metni byk bir zenle gzden geirerek
bir sr katma yaptm; umarm ki, bu katmalarla, bilimin bugnk
durumu, gerektii gibi hesaba katlm olacak. Ayrca, bu nszde
de, aile tarihinin, Balchofenden Morgana kadar izlemi bulun-
duu gelime zerine ksa ve toplu bir zet vereceim; ve bu ii,
zellikle, ovenizme boyanm ngiliz tarih-ncesi okulu bir yandan
Morgann elde ettii sonular hi sklmadan kendine maleder-
ken, bir yandan da ilke tarihi incelemede, onun bulgularyla gerek-
lemi bulunan devrimden hi szetmemekte direnmeye devam
ettii iin yapacam. Baka lkelerde de, bu ngiliz rnei, bazan
sk skya izleniyor.
Yaptm eitli yabanc dillere evrildi: nce talyancaya: LOri-
gine della famiglia, della proprieta privata e dello stato, versione
riveduta dall autore, di Pasquale Martignetti, Benevento 1885. Sonra
Romenceye: Origina familei, proprietatei private si a statului, tradu-
cere de Joan Nadejde, Jassynin Contemporanul[144] dergisinde,
Eyll 1885 Mays 1886 arasnda. Daha sonra da Danimarka diline:
Familjens, Privatejendommens og Statent Oprindelse, Dansk af
Forfatteren gennemgaaet Udgave besoerget af Gerson Trier,
Koebenhavn,1888. Bu Almanca baskya dayanarak Henri Rave ta-
rafndan yaplan bir Franszca eviri de baslmaktadr.

*
1860 yllarna kadar, bir aile tarihi sorunu szkonusu olamaz-

d. Bu alanda, tarih bilimi, henz tamamen Musann be kitabnn
(Pentateuque) etkisi altndayd. Bu kitaplarda, br kaynaklarda
olduundan ok daha ayrntl bir [sayfa 233] biimde anlatlan ataerkil
aile biimi, yalnzca en eski aile biimi olarak kabul edilmekle
kalmyor, ayrca ok karllk (polygamie) bir yana braklrsa
gnmzn burjuva ailesiyle zde saylyor, bir tutuluyordu. yle
ki, aile hibir tarihsel evrim geirmemi saylyor, yalnzca, ilkel za-
manlarda, btn kurallardan bak bir cinsel ilikiler dneminin
varolabilecei kabul ediliyordu. Daha dorusu, tek-eli-evlilik
(monogamie) dnda, Doudaki ok-karl-evlilik (polygamie) ile
Tibetteki ok-kocal-evlilik (polyandrie) biimleri biliniyordu; ne
10 Friedrich Engels
var ki, bu biim, tarihsel bir ardklk dzeni iinde sralanmyor
ve aralarnda hibir iliki olmakszn birbiri yannda bulunuyorlard.
Yaadmz dnemdeki baz yabanllar arasnda olduu gibi, tarihin
eski alarnda yaayan baz halklar arasnda da, soyaacnn ba-
baya gre deil, anaya gre hesapland, baka bir deyile; yalnzca
kadn bakmndan soyun meru kabul edilmi bulunduu; gn-
mzde yaamakta olan birok halklar arasnda, henz yakndan
incelenmemi hayli geni baz gruplar iinde evliliin yasaklanm
olduu ve bu treye dnyann her yannda rastland gibi olgular
kukusuz biliniyordu ve bu konularda durmadan yeni yeni rnekler
toplanyordu. Ama bu olgulardan bir sonu karlamyordu; hatta
E.B. Tylorn Researches into the Early History of Mankind, vb., vb.
(1865) adl kitabnda, bu tr olgular, baz yabanllar arasnda yrr-
lkte bulunan, yanmakta olan oduna bir demir aletle dokunma
yasa, ya da ayn trden boinanlarn yansra, garip detler bal
altnda yer almaktadr.
Aile tarihi [zerindeki gerek bilimsel aratrmalar, -.]
Bachofenn Analk Hukuku adl kitabnn yaymlanmasyla, 1861de
balar. Yazar, burada unlar nerir: 1 nsanlk, nce, Bachofenin
kt bir raslant sonucu hetairizm (htairisme) terimiyle belirttii,
btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler iinde yaamtr; 2 Bu
tr ilikiler, babal belirsiz duruma getirdiinden, soy-zinciri an-
cak kadn soyu bakmndan analk hukukuna gre hesaplanabi-
lir ki, antik-ada yaam btn halklar iinde, balangta bu
durum ortaya kmtr; 3 Bunun sonucu, kadnlar, ana olarak,
gen kuan belirli atalar olarak, ylesine [sayfa 234] bir sayg ve say-
gnla sahip bulunuyorlard ki, bu, Bachofenin anlayna gre,
tam bir kadn egemenliine (gynecocratie) kadar gidiyordu; 4 Ka-
dnn yalnzca bir tek erkee ait bulunduu kar-koca evliliine
(mariage conjugan) gei, eski bir dinsel buyruun ya cezasnn
ekilecei, ya da kendini belli bir sre bakalarna vererek, kadn
tarafndan hogrlmesinin satnalnaca bir inenmesi (bir baka
deyile, gerekte, br erkeklerin ayn kadn zerindeki gelenek-
sel hukukunun inenmesi) anlamna geliyordu.
Bachofen bu iddialarn kantlarn, ok byk abalarla topla-
m olduu antika klasik yaznnn saysz paralar iinde buluyor.
Ona gre, hetairizm den tek-eli-evlilie ve analk hukukundan
babalk hukukuna gei, zellikle Yunanllarda, dinsel fikirlerin evri-
Friedrich Engels 11
miyle; yeni anlay temsil eden yeni tanrlarn, geleneksel topluluk
iinde, eski anlay temsil eden eski tanrlar yannda ortaya kp
tutunmas ve bunlar giderek geri plana atmalaryla gereklemitir.
Demek ki, Bachofene gre, erkekle kadnn karlkl toplumsal
durumundaki tarihsel deimeler, insanlarn gerek yaam koul-
larndaki gelimenin deil, bu yaam koullarnn ayn insanlarn
beyinlerindeki dinsel yansmasnn rndr. Bunun sonucu, Bac-
hofen, Aiskhylosun Oresteiasn, [Yunan -.] kahramanlk dne-
minde, batmakta olan analk hukuku ile domakta olan utkun
babalk hukuku arasndaki savan dramatik bir anlatm olarak
gsterir. Klytaimnenstra, Truva savandan dnen kocas Agamem-
nonu, sevgilisi Aigisthosa duyduu sevgi yznden ldrr; ama
Klytaimnestrann Agamemnondan olan olu Orestes, z anasn
ldrerek babasnn cn alr. Bu yzden, anakatilliini sularn
en ar ve en balanmaz sayan analk hukukunun koruyucu
perileri Erinniler tarafndan izlenir. Ama, indirdii vahiyle, Orestese
bu cinayeti ileten Apollon ve yarg olarak bavurulan Athena
burada yeni dzeni, babalk hukuku dzenini temsil eden iki tanr
onu korurlar; Athena, taraflar dinler. Btn tartma, Orestesle
Erinnileri kar karya getiren oturumda ksaca zetlenir. Orestes,
Klytaimnestrann ikili bir cinayet ilediini ne srer: kadn, kendi
z kocasn, ve ayn zamanda olunun z babasn ldrmtr.
yleyse neden Erinniler ok daha sulu [sayfa 235] olan Klimmnestri
deil de, onu izlerler [Erinnilerin -.] yant inandrcdr:
nk kadn, ldrd adama kan bayla bal deildi.
Kendisine kan bayla bal bulunulmayan bir adamn l-
drlmesinin gnah, hatta ldren onun kars bile olsa, denebi-
lir; bu i, Erinnileri ilgilendirmez. Erinnilerin grevi, kandalar arasn-
daki cinayetleri izlemektir ve analk hukukuna gre de en ar ve
en balanmaz cinayet, bir anann ldrlmesidir. O zaman, Apol-
lon, Orestesi savunur; Athena Areopagos un Atinal yarglarn
oyuna bavurur; nedir ki, aklanma ve sulanma iin verilen oylar
eit saydadr; bunun zerine, Athena bakan niteliiyle, oyunu
Orestesten yana kullanr ve Orestes aklanr. Bylece, babalk huku-
ku, analk hukuku zerinde utku kazanm olur; Erinnilerin da de-
yimiyle, gen kuak tanrlar, Erinnileri yenerler ve sonunda Erinni-
ler yeni dzen iinde yeni bir grev almann gerekli olduu kansna
varrlar.
12 Friedrich Engels
Oresteianin bu yeni, ama tamamen doru yorumu, btn
kitabn en gzel ve en iyi paralarndan biridir; ama ayn zamanda,
Bachofenin Erinnilere, Apollona ve Athenaya, salnda
Aiskhylosun inanm olduu kadar inandn da kantlamaktadr:
Gerekten, Bachofen, Yunan kahramanlk dneminde, bu tanrla-
rn babalk hukuku yararna analk hukukunu devirme mucizesini
gsterdiklerine inanr. Dini, bylesine, evrensel tarihin belirleyici
esi olarak kabul eden bir anlayn, sonunda saf bir gizemcilie
(mysticisme) varmas gerektii aktr. Bundan tr, Bachofenin
o koca kitabn batanbaa yutmak, g ve ounlukla pek de
yararl olmayan bir itir. Ama, bu onun yeniliki deerini asla klt-
mez. Btn kurallardan bak cinsel ilikilerin yrrlkte bulun-
duu, bilinmeyen bir ilkel durum biimindeki rk forml; Yu-
nanllarla Asyallar arasnda, kar-koca evliliinden nce, yalnzca
bir erkein birok kadnla cinsel ilikilerde bulunmasyla kalmayp,
ayrca bir kadnn birok erkekle cinsel ilikilerde bulunduu ve
bunun trelere kar olmad bir durumun gerekten yaandn,
klasik ilka yaznnda bol sayda [sayfa 236] varolan belirtilerin
tanklna dayanan kantlarla, ilk olarak Bachofen deitirmitir.
Ayrca, Bachofen, kadnn, kendini br erkeklere geici olarak
vererek, tek kocayla evlenme hakkn satnalmas gerektii bii-
minde, bu trenin izlerini brakmadan asla kaybolmadn; bunun
sonucu, soyaacnn balangta yalnzca kadn tarafndan, bir
anadan brne hesaplanabilecei ve bu durumun, babaln belir-
lendii ya da hi olmazsa genellikle kabul edildii kar-koca evlilii
dneminde de uzun sre devam ettiini; ocuklarn tek belirli ata-
larnn analar olduu bu ilkel durumun analara ve ayn zamanda
genel olarak kadnlara, o zamandan beri hi grlmeyen yksek
bir toplumsal nem saladn da tantlamtr. Geri Bachofen bu
nermeleri o kadar ak bir biimde dile getirmemitir gizemci
anlay onu bundan alkoyuyordu. Ama o btn bunlar tantlad;
bu,1861 ylnda, tam bir devrim demektir.
Bachofenin byk kitab Almanca yazlmt: yani o zaman,
bugnk ailenin tarih-ncesi ile en az ilgilenen ulusun diliyle. Bu
yzden bilinmez kald. Ayn alandaki ilk ardl (halefi), Bachofenden
szedildiini hi duymadan, 1865te ortaya kt.
Bu ardl, J.F. Mac Lennan, ncelinin (selefinin) tam kartyd.
Dhi mistik yerine, burada, kuru, duygusuz bir hukuku karsnda
Friedrich Engels 13
bulunuyoruz; takn ozans imgeleme yetisinin yerini, bu kez, davas-
n savunan avukatn usa yatkn kombinezonlar alr. Mac Lennan,
birok yabanl, barbar ve hatta eski ve yeni zamanlarn uygar halklar
arasnda, nianl erkein, yalnz bana ya da arkadalaryla birlikte,
gelecekteki eini, ailesinden yapmack bir zorbalkla karmas ge-
reken bir evlilik biimi bulur. Treye gre, bir airetin (tribnn),
erkekleri; dardan, baka airetlerden aldklar kadnlar, gerekten
zorla karyorlard. Bu, karma yoluyla evlenme nasl dodu?
Erkekler, kendi z airetleri iinde yeterli sayda kadn bulabildikleri
srece, buna hibir neden yoktu. Ne var ki, gelimemi halklar
arasnda, iinde evlenmenin yasakland baz kmelerin (gruplarn)
varlna sk sk rastlyoruz (ki bu kmeler, 1865 yllarnda henz
ounlukla airetlerle kartrlyorlard); yle ki, baka topluluklar-
da, tre, belirli bir grup iindeki erkekleri ayn grup [sayfa 237] iindeki
kadnlarla evlenmeye zorunlu tuttuu halde, bunlarda erkekler
karlarn, kadnlar da kocalarn dardan bulmak zorundaydlar.
Mac Lennan, elerini dardan bulmak zorunda olanlar exogame
(d-evlenme), ierden bulmak zorunda olanlar endogame (i-
evlenme), olarak niteliyor ve uzunboylu dnmeden, d-evlenen
ve i-evlenen airetler arasnda kat bir kartlk kuruyordu. Sonra
da, dardan-evlenme (exogamie) zerine yapt kendi z
aratrmalar, ounlukla, hatta tamamen deilse birok durumda,
bu kartln yalnzca kendi imgeleminde varolduu olgusunu
ortaya koymalarna karn, Mac Lennan, btn teorisini, bu kartlk
temeli zerine kurar. Bu teoriye gre, d-evlenen airetlerde yaa-
yan erkekler; kanlarn ancak baka airetlerden alabilirler; ama
yabanllk durumunda, airetler arasnda srekli sava hali bulun-
duundan, bu i, ancak karmayoluyla yaplabilirdi.
Mac Lennan gene sorar: Nerden kyor bu d-evlenme t-
resi? Ona gre bunun kandalk ve mahremleraras-zina (fcur,
inceste) kavramyla hibir ilgisi yoktur; nk bu tr anlaylar ok
daha sonralar gelimitir. Nedir ki, dardan-evlenme, kz ocukla-
rn doar domaz ldrmek biiminde, yabanllar arasnda ok
yaygn bir treden pekl kabilirdi. Bu tre dolaysyla, her airet
iinde bir erkek okluu ortaya kard ve bunun kanlmaz sonu-
cu, birok erkein ayn kadna sahip olmas, ok-kocallk olurdu.
Ve bu durum sonucu, bir ocuun anasnn kim olduu bilinir
ama, babasnn kim olduu bilinemezdi: ataln erkee gre deil,
14 Friedrich Engels
yalnzca kadna gre hesaplanmas analk hukuku buradan doar.
Airet iinde ok kocallk ile hafiflemi ama ortadan kalkmam
kadn ktlnn bir ikinci sonucu, baka airetlerden zorla ve sistemli
olarak kz karlmasdr.
Dardan-evlenme ile ok-kocal-evlilik (polyandrie) bir tek
ve ayn kaynaktan iki cins arasndaki say dengesizlii geldikleri-
ne gre, btn exogame rklarda, ilkin ok-kocalln varln kabul
etmemiz gerekir. ... Ve bu yzden, dardan-evlenen rklar arasn-
da, yalnzca ana tarafndaki kan balarn kabul eden akrabalk sis-
teminin ilk akrabalk sistemi olduuna, szgtrmez bir ey olarak
bakmak zorundayz. (Mac Lennan, Studies in Ancient History, 1886,
[sayfa 238] Primitive Marriage, s. 124).
Mac Lennann baars, dardan-evlenme olarak adlandr-
d eyin genel yaygnln ve byk nemini gstermi olmas-
dr. Ama d-evlenen topluluklarn varl olgusunu onun kefetme-
dii kesindir ve stelik bu ii pek de iyi anlamamtr. Birok gz-
lemcinin eski ve dank yklerini bir yana brakalm Mac Lennan
n kaynaklar zellikle bunlardr, Lathan (Descriptive Etimology,
1859), Hindistanda yaayan Magarlarda[145] bu kurumu byk bir
titizlik ve dorulukla anlatm ve bunun ok yaygn bir ey olduunu
ve dnyann drt bucanda buna rastlanlabileceini sylemiti,
bizzat Mac Lennan tarafndan sz edilen para. Daha sonra gre-
ceimiz gibi, Mac Lennann kt avukat anlay, bu nokta zerinde,
Bachofenin mistik imgeleminin analk hukuku alannda yap-
tndan ok daha byk bir karkla yol at halde, bizim Mor-
gan, daha 1847 yllarnda, rokualar zerine Mektuplarnda (Ame-
rican Reviewda yaynlanmlardr) ve 1851de The League of the
Iroquiste, bu ilkel toplulukta d-evlenmeyi gstermi ve ok doru
bir biimde anlatmtr. Daha sonra kendisinin de kabul etmi bu-
lunduu gibi, Bachofenin bu noktada ncel olmasna karn, analk
hukukuna gre belirlenen soy-zinciri dzenini ilkel dzen olarak
kabul etmi bulunmas da, Mac Lennann bir baka baarsdr.
Ama burada da, durum ak deil; Mac Lennan hep yalnzca ka-
dn-soyuna gre akrabalk tan (kinship through females only) sze-
diyor. nceki bir aama iin doru olan bu deyimi, Mac Lennan,
soyun ve ardllk hukukunun (droit de succession) henz tama-
men kadn soy-zincirine gre hesaba katld, ama erkek tarafndan
akrabaln da ayn biimde tannp deyimlendii sonraki aamalar
Friedrich Engels 15
iin de sk sk kullanmaktadr. te bu, yaratt deimez bir hukuk
terimini, bu terimi zamanla uygulanamaz bir duruma getiren deiik
koullara uygulamakta devam eden dar hukuku anlaynn ta
kendisidir.
Btn geree benzer grne karn, Mac Lennann teo-
risi, kendi z yaratcsna da, anlalan pek salam kurulmu gibi
grnmez. Hi deilse, u olgu karsnda arr: [Yalancktan]
kz karma eklinin, kendini erkek akrabaln [yani erkek soy-
zincirine gre belirlenen soyun] [sayfa 239] egemen olduu halklar
arasnda daha belirgin ve daha ak bir biimde gstermesi dikka-
te deer.. (s. 140)
Ayrca yle yazar:
Tuhaf olan u ki, bildiimiz kadaryla, d-evlenme ve en
eski akrabalk biiminin birarada bulunduu yerlerde, ocuklarn
ldrlmesi asla sistemli bir biimde uygulanmamtr.
Bunlar, Mac Lennann olaylar aklama biimiyle taban
tabana atan iki olgudur ve Mac Lennan, bunlara kar, daha da
kark yeni varsaymlar ileri srmekten baka bir ey yapamaz.
Buna karn, Mac Lennann teorisi ngilterede byk baar
kazand ve hayli grlt kopard. Mac Lennan, bu lkede, genellik-
le aile tarihinin kurucusu ve bu alanda en byk yetke olarak ka-
bul edildi. ok sayda bireysel ayrklama ve deiiklikler saptanm
bulunmasna karn, d-evlenen ve i-evlenen airetler arasnda
kurduu kartlk, egemen olan anlayn balca temeli olarak kald
ve atlara taklan gzlkler gibi, aratrma alannn tamamen kavran-
masn engelleyerek, btn gelimeleri olanaksz kld. ngiltere ve
ngiltere dnda daha birok lkede, Mac Lennann deerinin
olduundan ok fazla gsterilmesine kar belirtmek gerekir ki,
onun tam bir yanl anlamaya dayanan d-evlenen ve i-evlenen
airetler arasndaki kartl, aratrmalarnn salad yararlardan
daha ok zararlara neden olmutur.
Bu srada, gitgide onun yalnkat teorisinin erevesine sma-
yan birok olgunun ortaya kt grld. Mac Lennana gre, yal-
nzca evlilik biimi vardr: ok-karllk (polygamie), ok-kocallk
(polyandrie) ve kar-koca evlilii (mariage conjugal). Ama konu
zerinde dikkatle durulunca, gelimemi halklar arasnda, bir dizi
erkein, bir dizi kadna ortaklaa sahip olmalar eklindeki evlilik
biimlerinin varlyla ilgili birok kantlar bulundu ve Lubbock (The
16 Friedrich Engels
Origin of Civilisation, 1870) bu grup halinde evlilii (Communal
Marriage) tarihsel bir olgu olarak kabul etti.
Az zaman sonra, 1871de, Morgan, yeni ve birok bakmdan
kesin belgelerle ortaya kt. Onun kansna gre, aslnda yrrlk-
teki evlilik sisteminden kan akrabalk derecesiyle [sayfa 240] mutlak
eliki durumunda bulunmasna karn, rokualara zg akrabalk
sistemi, Birleik Devletlerdeki btn yerli halk iin ortak, yleyse
btn bir ktaya yaygn bir sistemdi. Morgan, bizzat hazrlad ta-
blolar ve soru ktlar aracyla, Federal Amerikan Hkmetinin,
br halklarla ilgili akrabalk sistemleri zerine de bilgiler toplama-
sn salad. Ve alnan yantlara gre, bulduu ey unlar oldu: 1
Amerikann yerli halklar arasndaki akrabalk sistemi, ayn ekilde
Asyada, ve hafife deiik bir biimde, Afrika ve Avustralyadaki
birok ilkel halklar arasnda da yrrlkteydi; 2 Bu sistem Havai
ve birok br Avustralya adalarnda ortadan kalkmakta bulunan
bir grup halinde evlilik biimiyle yetkin bir biimde aklanabiliyor-
du; 3 Ama ayn adalarda, bu evlilik biiminin yansra, ancak imdi
yrrlkten kalkm daha ilkel bir grup evlilii biimiyle aklanabile-
cek bir baka akrabalk sistemi de varln srdryordu. Morgan,
Systems of Consanguinity and Affinity [Kandalk ve Akrabalk
Sistemleri] (1871) iinde, toplanan bilgileri ve bunlardan kard
sonular yaymlad ve bylece, tartmay ok daha geni bir alana
aktard. Kendilerine uygun den aile biimlerini bulmak iin akra-
balk sistemlerinden hareket ederek, yeni bir aratrma yolu at
ve insanln tarih-ncesi zerine ok daha geni bir geriye-bak
gr salad. Eer bu yntem kendini kabul ettirseydi, Mac Len-
nann o tpt kurgusu toz olurdu.
Mac Lennan, lkel Evlilik (Studies in Ancient History, 1876)
kitabnn yeni basksnda teorisini savunuyordu. Kendisi yalnzca
varsaymlara dayanarak ve tamamen yapay bir biimde bir aile
tarihi dzenledii halde, Lubbock ve Morgandan, yalnzca azla-
rndan kan her szn kantlarn istemekle kalmaz, ayrca yalnz-
ca bir sko mahkemesi tarafndan kabul edilebilecek ekilde
geerlii sz gtrmez kantlar da ister. Ve ayn Mac Lennan, Cer-
menlerdeki day ile yeen arasndaki sk ilikiden (Tacitus, Ger-
mania, 20), Sezarn anlatt, Bretonlarn onluk ya da onikilik gruplar
halinde karlarna ortaklaa sahip olmalar olgusundan ve eski ya-
zarlarn barbarlar arasndaki kadn ortakl zerine btn br
Friedrich Engels 17
yklerinden, kl kprdamadan, btn bu halklarda ok-kocalln
yaygn olduu sonucunu karr. [sayfa 241] nsan, kendini, bir davay
kendi gnlnce gstermek iin cannn istedii gibi konuan, ama
savunma avukatndan, her sz iin hukuksal bakmdan kesin
kantlar isteyen bir savc karsnda sanr.
Mac Lennan, grup halindeki evliliin tamamen uydurma bir
ey olduunu ne srer ve bunu yaparak, Bachofenin de uzan-
da, hayli gerilerde kalr. Morgann akrabalk sistemlerine gelince,
ona gre burada yalnzca basit toplumsal nezaket gerekleri szko-
nusudur; bunun da kant, Amerika yerlilerinin, hatta bir yabancya,
bir beyaza bile sz yneltirken, karde ya da baba szcklerini
kullanmalardr. Bu, katolik papaz ve rahibelerine hitap ederken
kullanldklar; keilerin, dindar kadnlarn, hatta masonlar ve ngiliz
meslek birlikleri [sendikalar -.] yelerinin, cakal oturumlarnda
birbirlerine kar kullanldklar iin, baba, ana, birader, hemire
gibi adlandrmalarn; anlamsz sz yneltme biimlerinden baka
bir ey olmadklarn ileri srmeye benzer. Ksaca, Mac Lennann
savunmas, iler acs bir gszlkteydi.
Nedir ki, Mac Lennann henz yenilmemi bulunduu bir
konu vard. Btn sisteminin zerine kurulmu bulunduu d-ev-
lenen ve i-evlenen airetler arasndaki kartlk yalnzca sarslma-
m olmakla kalmyor, ayrca herkes tarafndan btn aile tarihinin
ekseni olarak kabul ediliyordu. Mac Lennann bu kartl aklama
giriiminin yetersiz kald ve kendi ortaya koyduu olgularn bunun
tersini gsterdii dnlyordu. Ama elikinin kendisi, yani biri
karlarn airetin iinden alrken, br iin bunu yapmak mutlak
biimde yasaklanm bulunan, karlkl olarak birbirini dtalayan,
birbirinden bamsz ve zerk iki tr airetin varl tartlmaz bir
dogmayd. rnein, Giraud-Teulonun Origines de la famille [Aile-
nin Kkeni] (1874) ve hatta Lubbockun Origin of Civilisation
[Uygarln Kkeni] (drdnc bask,1882) adl yaptlarna ba-
klrsa, bunun byle olduu grlr.
Morgann, benim bu irdelememe temel olan byk yapt,
Ancient Society [Eski Toplum] (1877), ite bu konuyu ele alyor.
Morgan 1871de henz yalnzca nsezisine belli-belirsiz sahip olduu
eyi, bu yaptta tam bir bilinle [sayfa 242] gelitirmitir. D-evlenme
ve i evlenme asla kart eyler deildir; imdiye kadar hibir yerde
d-evlenen airetlerin varl tantlanmamtr. Nedir ki, henz
18 Friedrich Engels
grup halinde evliliin egemen olduu alarda byk bir olaslkla,
bir zamanlar, bu, her yerde egemendi airet, ana tarafndan kanda
belirli sayda gruplara, genslere blnyordu; bu gruplardan her-
birinin iinde evlenme sk skya yasaklanmt; yle ki, bir gensin
erkekleri, karlarn pekl airetin iinden alabilirlerdi ve her zaman
da yle yapyorlard; ama kendi gensinin dndan almak zorunday-
dlar. yleyse, gensin sk skya d-evlenen olmas, genslerin bt-
nn kapsayan airetin sk skya i-evlenen olmasna engel deildi.
Bylece, Mac Lennann samalklarndan son kalan ey de k-
yordu.
Ama Morgan bununla da yetinmedi. Amerikan yerlilerinin
gensi, incelemekte olduu alanda, yeni bir ilerleme yapmasn sa-
lad. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan bu gens iinde,
daha sonra, antika dnyasnda yaayan uygar halklar arasnda
bulduumuz ekildeki gensin, babalk hukukuna gre rgtlenen
gensin km olduu ilkel biimi bulgulad. Btn tarihiler iin o
zamana kadar bir bilmece olarak kalm bulunan Yunan ve Roma
gensi, Amerika yerlilerinin gensi sayesinde aklanma olanan
buluyor ve ayn zamanda, btn tarih-ncesi, yeni bir temel kazan-
yordu.
Darvinci evrim teorisinin biyoloji bakmndan, marksist art-
deer teorisinin ekonomi politik bakmndan nemi neyse, analk
hukukuna gre rgtlenmi bulunan, ve uygar halklarn yaad
ekilde babalk hukukuna gre rgtlenen genslerin nceki aama-
sn oluturan ilkel gens iinde yaplm olan bu bulgunun, ilkel
tarih iin tad nem de odur. Bu bulgu, Morgann, o gn iin
elde bulunan belgelerin izin verdii lde, ilk kez, hi deilse
klasik evrim aamalarnn grosso modo* ve geici olarak saptanm
bulunduu bir aile tarihi tasla hazrlamasn salad. Bunun, ta-
rih-ncesi-bilimi bakmndan yeni bir an balangc olduu apak
bir eydir. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan gens, evre-
sinde btn bu bilimin [sayfa 243] dnd eksen haline geldi; bunun
bulgulanmasndan sonra, aratrmalarn ne ynde ve hangi amaca
doru yneltilecei ve elde edilen sonularn nasl snflandrlaca
biliniyor. Bundan tr, Morgann kitabndan sonra bu alanda ger-
ekleen ilerlemeler, Morgann kitabndan nce gerekleenlerden
*Ana izgileriyle. -.
Friedrich Engels 19
ok daha hzl olmutur.
Artk Morgann bulgular btn tarih-ncesi-bilimcileri ta-
rafndan kabul edilmitir, hatta ngilterede bile; ya da daha dor-
usu, tarih-ncesi-bilimcileri, bu bulgular kendilerine maletmilerdir.
Kafalardaki bu devrimi borlu olduumuz kimse Morgandr; ama
hemen hibiri, bunu aka itiraf etmez. ngilterede, olanakl ol-
duu lde, Morgann kitabnn sz edilmez; kitabn yazarna
gelince, ondan da, alak gnlllk gsterip, eski aratrmalarn
verek kurtulurlar. Aklamasndaki ayrntlar hararetle didiklenir,
ama gerekten nemli bulgular zerinde inatla susarlar. Ancient
Societynin zgn basks tkenmitir; Amerikada bu tr bir kitap,
hibir zaman krl pazarlar bulamaz; ngilterede, kitap sistemli bir
biimde yok edilmie benzer; ve r aan bu kitaptan, imdi sa-
tta bulunan tek bask... Almanca evirisidir.
zellikle nl tarih-ncesi-bilimcilerimizin yazlarnda salt
nezaket eseri bu kitaptan yaplm aktarmalar ve baka arkadaa
yardmlama kantlar karnca gibi kaynadndan, bir susku-komp-
losu saylmamas ok g olan bu saknt nerden geliyor? Acaba
Morgan Amerikal olduu iin, ve ngiliz tarih-ncesi-bilimcilerine,
belge toplamakta gsterdikleri btn vlesi abalarna karn, bu
belgeleri dzenlemek ve snflandrmakta, iki dhi yabancnn, Bach-
ofen ve Morgann genel grlerine, dncelerine uymak ok
ar geldii iin mi? Hadi Alman neyse; ama Amerikal? Amerikal
karsnda her ngiliz, yurtsever olur; bunun gldrc rneklerini
Birleik Devletlerdeyken ok grdm.[146] Ama buna u eklenebilir
ki, Mac Lennan, ngiliz tarih-ncesi-bilim okulunun, deyim yerin-
deyse, kurucusu ve resmen kabul edilmi nderiydi; onun, ok-
kocallk ve kz karma yoluyla evlenmeden geerek, ocuk
ldrme ve analk hukukuna gre rgtlenmi aileye varan gln
tarihsel dncelerinden en byk saygyla szetmek de bir tr,
[sayfa 244] tarih-ncesi kibarlyd. Birbirini kesinlikle dtalayan d-
evlenen ve i-evlenen airetlerin varlndan en kk bir kuku,
byk bir sapklk saylyordu; sonu olarak, btn bu kutsal tann-
m dogmalarn kln havaya savurarak, Morgan, bir tr gnah
ilemi oluyordu: stne stlk, Morgan bu dogmalar ylesine
kantlarla yok ediyordu ki, bu kantlarn bir kez aklanmas, inan-
drc olmalarna yetiyordu. O zamana kadar, d-evlenme ve i-
evlenme arasnda, elleri brnde sendeleyip duran Mac Lennan
20 Friedrich Engels
hayranlar: Nasl oldu da, bunu bu kadar zamandan beri kendimiz
bulamayacak kadar aptal olabildik! diye haykrarak kafalarn
dvm olmaldr.
Sanki resm okulu artmak iin, onu souka uzakta tuta-
rak baka trl davranmak yeterli bir su deilmi gibi, Morgan,
ayrca uygarl, bugn iinde yaadmz toplumun temel biimi
olan meta reten toplumu, Fourieryi anstan bir ekilde eletirerek,
stelik eletirmekle kalmayp, ancak Karl Marxn kullanabilecei
terimlerle bu toplumun gelecekteki dnmnden de sz ederek,
ly kard. yleyse, eer Mac Lennan, fkeli bir ekilde, onun
yzne kar tarihsel yntemin kendisi iin tamamen antipatik
olduunu sylemi ve eer profesr Bay Giraud-Teulon da, Cenev-
rede,1884te, bu kanya katlmsa, bunu haketmitir. Nedir ki, bu
ayn Bay Giraud-Teulon,1874te (Origines de la famille), hl Mac
Lennann d-evlenen labirentleri iinde, elleri brnde, yalpalayp
duruyordu da, onu oradan Morgan ekip karmak zorunda kal-
mt!
Burada, tarih-ncesi-biliminin Morgana borlu olduu br
ilerlemeler zerinde durmak gereini duymuyorum; incelemem-
de, bu konu zerine gerekli bilgiler bulunacaktr. Morgann byk
yaptnn yaymlanmasndan bu yana geen ondrt yl, ilkel insan
topluluklar tarihi zerine sahip olduumuz belgeleri son derece
zenginletirdi. nsan-bilimcilere, gezginlere ve profesyonel tarih-
ncesi-bilimcilerine, bazan yeni olgular, bazan da yeni grler ge-
tirerek, karlatrmal hukuk uzmanlar da katldlar. Bylece Mor-
gann ayrntlarla ilgili birok varsaym sarsld, hatta geerliliini
yitirdi. Ama hibir yerde, yeni belgeler, onun balca [sayfa 245] byk
grlerini yeni grlerle deitirmek sonucunu vermedi. Tarih-
ncesi iinde Morgan n kurmu olduu dzen, anaizgileriyle,
bugn de geerlidir. Evet, denebilir ki, bu byk ilerlemenin yapcs
gizlendii lde, yapt, genel bir onay kazanacaktr.* [sayfa 246]
* 1888 Eyllnde New-Yorktan dnerken, Lewis Morgan tanm olan, Rochester

evresinden seilmi eski bir Kongre yesiyle karlatm. Ne yazk ki, Morgan hakknda
bana pek bir ey anlatamad. Sylediine gre, Morgan, Rochesterde, yalnzca irdele-
meleriyle uraan sade bir kimse olarak yaamt. Albay olan kardei, Washingtonda,
Ulusal Savunma Bakanlnda alyordu. Morgan, kardeinin araclyla; hkmetin
aratrmalaryla ilgilenmesini ve yaptlarndan ounun devlet eliyle yaymlanmasn sa-
lamt. Szn ettiim kii de, Kongre yesi olduu sralarda, bu ie eitli yardmlarda
bulunmutu. [Engelsin notu.]
Friedrich Engels 21
Londra, 16 Haziran 1891 FREDRCH ENGELS
Die Neue Zeit, Bd. 2,

n 41, 1890-91de ve
Friedrich Engels, Der Ursprung
der Familie, des Privateigenthums
und des Staats, Stuttgart 1891de
yaymlanmtr.
22 Friedrich Engels
ALENN,
ZEL MLKYETN
VE
DEVLETN KKEN
LEWIS H. MORGANIN
ARATIRMALARININ IIINDA[142]
I
TARH-NCES
UYGARLIK AAMALARI
nsanln tarih-ncesi dnemini, bilinli bir biimde belirli

bir dzene koyma iine ilk girien Morgan olmutur; ve ok sayda
yeni belge herhangi bir deiiklii zorunlu klana kadar, onun ol-
gular snflandrma biimi, kukusuz yrrlkte kalacaktr.
Onu, balca dnemden, yani yabanllk, barbarlk ve uy-
garlktan, yalnzca ilk iki dnem ile nc dneme geiin ilgilen-
dirdii aktr. lk iki dnemden herbirini yaam aralarnn retimin-
de gerekletirilen gelimelere gre, aa, orta ve yukar aamalara
ayrr; nk, der, doa zerinde insan tarafndan eriilmi bulu-
nan stnlk ve egemenlik derecesi bakmndan, yaam aralarnn
retimindeki ustalk kesin bir nem tar. Btn varlklar arasnda,
yalnzca insan, gereksinmelerini karlamak iin [sayfa 247] gereksindii
Friedrich Engels 23
eylerin retimine, hemen hemen mutlak bir biimde egemen
olabilmitir. nsanln gelimesindeki btn byk dnemler, tama-
men denebilecek bir biimde, beslenme kaynaklarndaki genileme
dnemleriyle dmdetirler.
Aile de insanlkla birlikte geliir; ama dnemlere ayrlmak
bakmndan, o kadar arpc zellikler gstermez.

1. YABANILLIK
1. Aa aama. Scak ve lman ormanlarda, henz ilkel

barnaklarda, hi olmazsa ksmen aalar zerinde (byk yrtc
hayvanlara kar korunabilmi olmasn yalnz bu aklar) yaayan
insan trnn ocukluu. Kabuklu ya da kabuksuz yemilerle ve
kklerle beslenirlerdi. Bu dnemin balca sonucu, heceli (articule)
bir dilin ortaya kdr. Tarihsel dnem boyunca bilinen btn
halklardan hibiri, bu ilkel durum iinde yaamyorlard. Binlerce
yl srm olmasna karn, bu durumu dolaysz tanklarla gstere-
miyoruz. Ama, bir kez insann hayvandan geldii kabul edilince,
bu gei dneminin kabul de kanlmaz olur.
2. Orta aama. Balk tketimi (midye ve suda yaayan ka-
buklu-kabuksuz btn hayvanlar dahil) ve atein kullanlmasyla
balar. Bu ikisi birarada bulunur, nk balk tketimi, ancak atein
kullanlmasyla tamamen mmkn olmutur. Bu yeni besin sayesin-
de, insanlar, iklim ve yer snrlarna bal kalmaktan kurtuldular;
rmak boylarn ve deniz kylarn izleyerek, daha yabanl durum-
dayken bile, dnyann byk bir blm zerine yaylabildiler.
Paleolitik adyla tannan ta devri birinci dneminin btnne, ya
da bu dnemin byk bir blmne ait kabaca yontulmu ve
cilsz tatan aletlerin btn ktalar zerine yaylm bulunmas, bu
glere tanklk eder: Yeni blgelere yerleme, srekli olarak uyank
bulunan bulgu ve tretim igds ve srtmeyle ate elde etmenin
renilmesi, scak kller ya da toprakta kazlm frnlar iinde piiril-
mi niastal kk ve yumrular gibi, mzrak ve topuz cinsinden ilk
silahlarn bulunmasyla zaman zaman yardmc bir besin haline
gelen av hayvanlar gibi, yeni geim aralarnn elde edilmesini
salad. Ama, kitaplarda yazd gibi avclktan [sayfa 248] baka hibir
ey yapmayan, yani yalnzca avla yaayan halklar hi varolmamlar-
dr; nk av rn, tamamen rastlantya bal bir eydir. Beslenme
24 Friedrich Engels
kaynaklarndaki srekli darlk ve gvensizlik sonucu, yamyamlk,
bundan byle uzun zaman srmek zere, bu aamada ortaya
km olsa gerektir. Gnmzde, Avustralyallarla Polinezyallarn
ou, henz yabanlln bu orta aamasnda bulunmaktadrlar.
3. Yukar aama. Ok ve yayn tretimiyle balar; bunlar
sayesinde av eti olaan bir besin, av da, olaan ura dallarndan
biri durumuna gelmitir. Yay, kiri ve ok, daha imdiden, bulunmas
uzun, yinelenmi deneyimleri ve ok keskinlemi zihin yetenekle-
rini, yleyse birok baka tretimlerin de bilinmesini gerektiren
ok karmak bir alet olutururlar. Ok ve yay kullanan ama henz
mlekilii bilmeyen (Morgana gre, barbarlk durumuna gei
mlekilikle balar) halklar incelersek, gerekte baz ilk kysel
kurulularn, yaam aralar retiminde belirli bir ustalamann,
tahtadan kap ve avadanlklarn, bitkisel liflerden elle (tezghsz)
yaplan dokumacln, kabuk ya da sazdan rme sepetiliin, cill
tatan yaplma aletlerin (neolitik) varln buluruz. ou zaman,
ta, balta ve ate, bir aa gvdesini oyarak kayk yaplmasnda;
baz blgelerde de, kalas ve tahta levhalar, konut yapmnda, daha
bu dnemde kullanlmlardr. Btn bu gelimeleri, rnein ok ve
yay iyi bilen, ama mlekilii bilmeyen Kuzey-Bat Amerika yer-
lileri (Indiens) arasnda gryoruz. Barbarlk a iin demir kl
ve uygarlk iin ateli silah neyse, yabanllk iin de ok ve yay odur:
her ii zmleyen silah.

2. BARBARLIK
1. Aa aama. mlekiliin sahneye kyla balar.

mlekilik, birok tantlanm durumda ve anlaldna gre her
yerde, rme ya da tahtadan kaplar atee dayankl duruma getir-
mek iin kille kaplama pratiinden domutur. Zamanla, bu pra-
tik, kilin, iinde eklini ald kap bulunmadan da kullanlabilecei-
nin bulunmasn salamtr.
Buraya kadar, gelimenin gidiini, genel bir biimde, belirli
bir dnem iin, bulunduklar blgeleri hi hesaba [sayfa 249] katmadan,
btn halklarda geerli olarak dnebiliyorduk. Ama barbarln
ortaya kyla, iki byk ktadan herbirinin zel doal niteliklerinin
hesaba katlmas gereken bir aamaya erimi bulunuyoruz.
Barbarlk dneminin belirleyici etkeni, hayvanlarn evcilletirilmesi
Friedrich Engels 25
ve yetitirilmesi ile bitki ekimidir. Ama, eski dnya denilen Dou
ktas, evcilletirilmeye yatkn hemen btn hayvanlara, ve biri hari,
ekime zg her trl tahla sahipti; Bat ktas, Amerika ise, evcille-
tirilmeye yatkn memeli olarak (o da yalnz Gneyin bir ksmnda)
yalnzca lamaya ve ekilebilir tahllardan da yalnzca birine, ama en
iyisine, msra sahipti. Bu farkl doal koullar sonucu bundan byle,
her iki yarkre halklar, kendilerine zg bir gidi izlemiler ve iki
giditen herbirinin, zgl aamalar iindeki belirtileri birbirinden
ayr olmutur.
2. Orta aama. Douda evcil hayvanlar yetitirilmesi, Bat-
da sulama aracyla yenecek bitkilerin ekimi ve yaplarda kerpi ve
ta kullanlmasyla balar.
Batdan [Amerikadan, -.] balyoruz; nk Avrupallarn
fethine kadar, bu aama hibir yerde almamt.
Barbarln aa aamasnda bulunan Amerika yerlileri
arasnda (Missisipinin dousunda bulunan btn kzlderililer bunlar
iindeydi), daha ilk bulgulandklar zamanlarda, ufak lde bir
msr ekimi ve belki de kabak, kavun ve br bahe bitkileri yeti-
tiricilii yaplmaktayd; besin maddelerinin en byk ksm byle
salanyordu. Bu yerliler, kazk blmelerle evrili kyler iinde,
tahtadan evlerde barnyorlard. Kuzey-Batdaki ve zellikle Kolom-
biya vadisindeki airetler, henz yabanl dnemin yukar aamasn-
da bulunuyorlar ve ne mlekilii, ne de herhangi bir bitki ekimi
biliyorlard. Buna karlk, Yeni-Meksikann Puebloslu[147] denilen
yerlileri, Meksikallar, Orta Amerika halklar ve Perulular, Amerika
nn fethi anda barbarln orta aamasnda bulunuyorlard. Bun-
lar, kerpi ya da tatan yaplma kale gibi yerlerde barnyor, kanal-
larla sulanan bahelerde, durum ve iklime gre deien ve balca
beslenme kaynan salayan msr ve baka besi bitkileri ekiyorlar;
hatta baz hayvanlar da evcilletirmi bulunuyorlard; rnein, Mek-
sikallar, hindi ve br kmes [sayfa 250] hayvanlarn; Perulular, lamay
evcilletirmilerdi. stelik, madenleri kullanmay da renmilerdi;
ama demir ilemesini bilmiyorlar ve bu yzden, tatan yaplm
silah ve aletlerden hibir zaman vazgeemiyorlard. Sonra da,
spanyollarn fethi gelecekteki btn bamsz gelimeleri yoketti.
Douda barbarln orta aamas, bitki ekimi bu dnemin
ok ilerlemi bir ana kadar bilinmeden kalm gibi grnrken,
st ve et vermeye yatkn hayvanlarn evcilletirilmesiyle balamtr.
26 Friedrich Engels
Davar evcilletirilip yetitirilmesi ve hayli geni srlerin oluturul-
mas, Aryenlerin ve Semitlerin, br barbarlar ynndan ayrlmas
sonucunu vermie benzer. Hayvan adlar, Avrupa ve Asya Aryenleri
arasnda ayn kalmtr; ama bitki adlar, hemen hi de byle deil-
dir.
Srlerin meydana gelmesi, uygun blgelerde Semitleri Dicle
ve Fratn; Aryenleri ise, Hindistan, Amuderya (Oxus), Sirderya (lax-
arte); Don ve Dinyeperin ayrlk ovalarnda obanlk yaamna
gtrme sonucu verdi. Hayvanlarn evcilletirilmesi ii, herhalde,
nce bu otlak alanlar yresinde balamtr. Bylece, oban halkla-
rn sonraki kuaklar, yabanl atalar, hatta barbarln aa aama-
sndaki insanlar iin hemen hemen barnlmaz durumda olduun-
dan, insanln beii olmaktan ok uzak bulunan blgelerde yeti-
mi olsalar gerektir. Tersine, bu orta aama barbarlar, obanlk
yaamna altktan sonra, rmak boylarnn ayrlk ovalarn kendi
istekleriyle brakarak, atalarnn yurdu ormanlk blgelere dnmeyi
akllarna bile getiremezlerdi. Hatta Kuzeye ve Batya doru itildikleri
zaman, Semitler ve Aryenler iin, tahl ekimiyle hayvanlarn besle-
me olanaklar salanmadan nce, zellikle k geirmek bakmn-
dan uygun bulunmayan Bat Asya ve Avrupann ormanlk blgele-
rinde yerlemek, olanaksz olmu-tur. Bu blgelerde ekimin, nce
hayvan srlerinin ot gereksinmesini karlamak iin domu ve
ancak sonradan insanlarn beslenmesi bakmndan nem kazanm
bulunmas olaslktan da te bir eydir.
Aryen ve Semit rklarn stn gelimesini, belki de, bu rkla-
rn beslenmesinde et ve stn bolluuna ve zellikle bu bolluun
ocuklarn gelimesi zerindeki olumlu etkilerine [sayfa 251] balamak
gerekir. Gerekten, hemen hemen tamamen bitkisel bir beslenmey-
le yaayan Yeni-Meksikann Pebloslu yerlileri, daha ok et ve ba-
lk yiyerek yaayan barbarln aa aamasndaki yerlilerden daha
kk bir beyne sahiptirler. Ama herhalde, bu aama boyunca,
yamyamlk yava yava ortadan kalkar ve ancak dinsel bir eylem,
ya da hemen hemen ayn anlamda byclk eklinde srp gider.
3. Yukar aama. Demir madenin eritilmesi ve dkmyle
balar ve abecenin tretimi ve bunun yazda kullanlmasyla, bar-
barlktan uygarla geilir. nce de belirttiimiz gibi, yalnz Dou
yarkresinde bamsz bir gelime gsteren bu aama, retimdeki
ilerleme bakmndan, btn nceki aamalarn topundan daha
Friedrich Engels 27
zengindir. Kahramanlk ann Yunanllar, Romann kurulmasn-
dan az nceki talyan airetleri, Tacitenin Cermenleri, Vikingler
ann Normanlar bu aamada bulunuyorlard.
Her eyden nce, byk lde tarla ekimini, tarm olana-
kl klan hayvanlar tarafndan ekilen demirden saban, ilk olarak,
bu dnemde grrz. Bunun sonucu, yaam aralarnda, an
koullar bakmndan snrsz bir art grlr. Demirden balta ve
demirden bel olmakszn, geni lde gereklemesi olanaksz
bir dnm, ormanlarn alarak tarla ve ayr haline dnt-
rlmesi de, gene sabann tretimine baldr. Ama btn bunlarn
sonucu, nfusun hzla art ve kk bir alan zerinde younla-
mas oldu. Tarmn olanakl olmasndan nce, rnein yarm milyon
insann bir tek merkez ynetim altnda toplanabilmesi iin, zorunlu
olarak, tamamen istisna koullarn birarada bulunmas gerekirdi;
byk bir olaslkla, bu durum hi gereklememitir.
Barbarln yukar aamasnn doruu, kendini bize Home-
rosun iirinde, zellikle lyadada gsteriyor. Gelimi demir aletler,
krk, kol-deirmeni, mleki tornas, zeytinya ve arap yapm;
madenlerin ustalkl bir biimde ilenmesi, yk ve sava arabalar,
kalas ve tahtalarla gemi yapm, sanat olarak mimarln balangc,
kuleli ve mazgall duvarlarla evrilmi kentler, Homerosun destan
ve btn mitoloji ite Yunanllarn barbarlktan uygarla [sayfa 252]
geirdikleri bellibal miras budur. Bununla, Homeros a Yunan-
llarnn, daha yksek bir dereceye gemeye hazrlandklar bu kltr
aamasnn balarnda bulunan Cermenler zerine Sezar ve hatta
Tacitein anlattklarn karlatrrsak, barbarln yukar aamasnn,
retimde ne zengin bir gelimeyi kapsadn grrz.
Burada, Morgana dayanarak kaba taslak izdiim, insanln
yabanllk ve barbarlk durumundan uygarlk balanglarna kadar
gidiini gsteren tablo, yeni izgiler bakmndan olduka zengindir
ve zellikle, dorudan retimden yararlanlarak hazrland iin,
hi szgtrmez. Ama gene de, uzak lkelerde yapacamz gezi
sonucu gzler nne serilecek freskle karlatrlrsa, bu tablonun
donuk ve yoksul kald grlecektir. Barbarlktan uygarla geii
ve barbarlkla uygarlk arasndaki arpc kartl iyice aydnlatmak,
ancak bu gezinin sonunda mmkn olacaktr. imdilik Morgann
dzenledii snflamay aadaki gibi genelletirebiliriz: Yabanllk:
Doa rnlerinden, onlar hi deitirmeden yararlanmann ar
28 Friedrich Engels
bast dnem. nsan eliyle yaplan retim, her eyden nce bu ya-
rarlanmay kolaylatran aletlerin retimidir. Barbarlk: Hayvan yeti-
tirme, tarm ve insann faaliyeti sayesinde doal rnlerin retimini
artrmay salayan yntemlerin renilmesi dnemi. Uygarlk :
nsann doal rnleri hammadde olarak kullanmay rendii d-
nem; asl anlamda sanayi ve ustalk dnemi.
II
ALE
Yaamnn byk bir blmn, bugn de New-York eyaleti

iinde yaayan rokualar arasnda geirmi ve onlarn airetlerinden
biri (Senekalar aireti) tarafndan karde edinilmi bulunan Morgan,
bu yerliler arasnda, onlarn gerek aile ilikileriyle eliik durumda
olan bir akrabalk sisteminin yrrlkte olduunu buldu. Bunlar
arasnda, Morgann iki-bal-aile (Paarungsfamilie) terimiyle
adlandrd, taraflardan her ikisince de kolayca bozulabilen [sayfa
253] bir kar-koca evlilii hkm sryordu. yleyse, bylesine bir
iftin ocuklar belirli olur ve herkese bilinirdi; baba, ana, oul,
kz, erkek karde ve kz karde denmesi gereken kimseler zerinde
kuku duyulamazd. Ama, bu terimlerin kullanl, bu geree hi
de uymuyordu. rokual erkek, yalnz kendi ocuklarna deil, erkek
kardelerinin ocuklarna da olum ya da kzm der; kendi ocuklar
gibi, erkek kardeinin ocuklar da, onu baba diye arrlar. Buna
karlk, kz kardelerinin ocuklarna yeen der; onlar da kendisini
day diye arrlar. Buna karlk, rokual kadn, yalnz kendi ocuk-
larna deil, kz kardelerinin ocuklarna da olum ya da kzm
der; bunlar da onu anne diye arrlar. Buna karlk, o da erkek
kardelerinin ocuklarna yeen der ve onlar tarafndan hala diye
arlr. Ayn biimde, analar karde olan ocuklar gibi; babalar
karde olan ocuklar da, birbirlerine karde, aabey ya da abla
derler. Buna karlk, bir kadnla onun erkek kardeinin ocuklar,
birbirlerini karlkl olarak kuzen ya da kuzin diye arrlar. Ve
bunlar yalnzca anlamdan yoksun adlar olmamakla kalmayan, kan-
da akrabaln yaknlk ve uzakln, eitlik ve eitsizliini gsteren
ve bir tek birey iin yzlerce farkl akrabalk ilikisini dile getirmeye
Friedrich Engels 29
yetenekli yetkin bir akrabalk sistemine temel hizmeti gren deyim-
lerdir. Dahas var: bu sistem, yalnzca btn Amerika yerlileri arasn-
da tamamen yrrlkte olmakla kalmaz (imdiye kadar bu konuda
hibir ayrklama bulunmad), ayrca, Hint yerli halk arasnda, Dek-
kann Dravidi ve Hindistann Gora airetleri iinde de hemen he-
men hi deimeden, hkm srer. Bugn bile Gney Hindis-
tandaki Tamularla New-York eyaletinde yaayan rokual Seneka-
lar arasnda, eitli akrabalk ilikisini gstermek iin kullanlan iki
yzden ok szck, bir birine uymaktadr. Ve btn Amerika yer-
lileri arasnda olduu gibi, bu Hint airetlerinde de, yrrlkteki
aile biiminden kan akrabalk ilikileri, akrabalk sistemiyle eliik
durumdadr.
Bunu nasl aklamal? Akrabalk, btn yabanl ve barbar
halklarn toplumsal rejimleri iinde byk bir rol oynad iin,
bylesine yaygn bulunan bu sistemin nemini yle birka tm-
ceyle geitirmek olanakl deildir. Bir sistem ki, [sayfa 254] Amerikann
her yannda hkm srer; bir sistem ki; Asyada tmyle farkl bir
rkn halklar arasnda da yaygndr ve btn Afrika ve Avustralyada,
azok deiik biimlerine bol bol raslanr; [byle bir sistemin], r-
nein Mac Lennann yapmaya alt gibi, birka szle geitiril-
mesi deil, tarihsel bakmdan aklanmas gerekir. Baba, oul,
karde gibi adlandrmalar, basit onursal sanlar deil, kendileriyle
birlikte ok belirli,ok ciddi karlkl devler getiren sanlardr; yle
ki, bu karlkl devlerin btn, bu halklardaki toplumsal rgtlen-
menin zl bir blmn oluturur. te bu sistemin zm bulun-
mutur. Bu yzyln [19. yzyl -.] ilk yarsnda, Sandvi (Havai)
adalarnda, tpk Amerikan yerlilerindeki eski akrabalk sisteminin
gerektirdii biimde, iinde analar ve babalar, erkek ve kz karde-
ler, oullar ve kzlar, daylar ve halalar, erkek ve kz yeenler bulunan
bir aile biimi vardr. Ama, tuhaf olan u ki, Havaide yrrlkte
bulunan akrabalk sistemi de, gerekte varolan aile biimiyle uyu-
muyordu. Bu lkede, aslnda, erkek ve kz kardelerin btn ocuk-
lar, ayrklamasz, birbirlerinin erkek ve kz kardeleri oluyorlar ve
yalnz analar ve analarnn kz kardeleri, ya da babalar ve babalar-
nn erkek kardelerinin deil, ana-babalarnn, ayrklamasz, btn
erkek ve kz kardelerinin de ortak ocuklar saylyorlard. Demek
ki, Amerikan akrabalk sistemi, eer artk Amerikada varolmayan,
ama hl Havaide gerek olarak bulduumuz ailenin daha eski
30 Friedrich Engels
bir biiminin varln gerektiriyorsa; Havaideki akrabalk sistemi
de br yandan, bizi bugn hibir yerde varln grmediimiz,
ama kendisi olmadan buna uygun den akrabalk sistemi de
ortaya kamayacana gre, zorunlu olarak varolmu olmas
gereken daha da eski bir aile biimine gtryor.
Aile hareketli edir, diyor Morgan, asla duraklama halin-
de deildir; toplum aa bir dereceden daha yksek bir dereceye
gelitii lde, aile de aa bir biimden daha yukar bir biime
geer. Buna karlk, akrabalk sistemleri hareketsizdir; ailenin za-
man boyunca salad gelimeleri, akrabalk sistemleri ancak uzun
aralklarla salarlar ve ancak aile kkl bir dnm gsterdii za-
man akrabalk sistemleri de kkl bir dnme urarlar. [sayfa 255]
Marx, buna unu ekler: Ve genel olarak, siyasal, hukuksal,
dinsel ve felsef sistemler iin de durum ayndr. Aile yaamaya
devam ettike, akrabalk sistemi katlar; akrabalk sistemi al-
kanlk gcyle deimelere kar direndike, aile onu aar. Cuvier,
Paris,yaknlarnda bulunmu bir hayvan iskeletinin kese kemikle-
rinden, nasl kesinlikle bunun bir kanguruya ait olduu ve o zaman
oralarda bulunmayan bu hayvann vaktiyle orada yaam bulun-
duu sonucunu karabilmise, biz de, ayn kesinlikle, tarihin bize
ulatrd bir akrabalk sisteminden, bu sisteme uyan, ama bugn
ortadan kalkm bulunan bir aile biiminin varl sonucunu kara-
biliriz.
Szn etmi bulunduumuz akrabalk sistemleri ve aile
biimleri, bugn hkm sren akrabalk sistemleri ve aile biimle-
rinden, her ocuun birok ana ve babas olmas bakmndan ayr-
lrlar. Havaili ailenin kendisine uygun dt Amerikan akrabalk
sistemi iinde iki karde, ayn ocuun anas ve babas olamaz;
ama havai akrabalk sistemi, tersine, iinde bu durumun kural ol-
duu bir ailenin varln ngerektirir. Bugne kadar genellikle yalnz
kendilerinin geerli olduklar kabul edilmi aile biimleriyle do-
rudan eliik durumda olan bir dizi aile biiminin varl karsnda
bulunuyoruz. Geleneksel anlay, yalnz tek-eli-evlilikle (monoga-
mie), onun yansra, bir de, bir erkein birka kadnla evlenmesi,
pek skrsa, bir kadnn birka erkekle evlenmesini tanr; ve pratik
yaamn, resm toplum tarafndan zorla kabul ettirilmek istenen
engelleri sessiz sedasz, ama teklifsiz tekellfsz amasn da, dar-
kafal ahlkiyatlar gibi, grmezden gelir. Buna karlk, ilkel tarihin
Friedrich Engels 31
incelenmesi bize, erkeklerin ok-karllk halinde yaarken, karlar-
nn da ayn zamanda ok-kocallk halinde yaadklar ve bu neden-
le, ortak ocuklarn da herkesin ocuu olarak kabul edildii durum-
larn varln gsterir, ki tek-eli-evlilik biimine varlmadan nce,
bu durumlar birok deiikliklere uramlardr. Bu deiiklikler,
balangta ok geni bulunan ortaklaa evlilik ilikisi emberinin
giderek daralmas ve sonunda, bugn ar basan kar-koca-evlilii
durumuna dnmesi biiminde olmutur.
Aile tarihini bu ekilde kuran Morgan, meslektalarnn [sayfa
256] ouyla uzlama durumunda, bir airet iinde cinsel ilikilerin,
her kadnn her erkee, her erkein de her kadna ait olacak lde,
tamamen zgr bulunduu bir ilkel duruma kadar kar. Geen
yzyldan beri, bu ilkel durum szkonusu edilmiti; ama yalnzca
genel terimlerle. lk olarak Bachofen bunu ciddiye ald onun deerli
yanlarndan biri de budur ve bu durumun izlerini tarihsel ve dinsel
gelenekler iinde arad. Bugn biliyoruz ki, onun bulduu izler,
bizi, engel tanmayan cinsel ilikilerin yrrlkte olduu bir toplum-
sal aamaya deil, ok daha sonraki bir biime, grup halinde evlen-
me biimine gtrr. br ilkel toplumsal aamaya gelince, onun
gerekten yaanm olduunu varsayarsak, o kadar eski bir aa
aittir ki, onun eski varlnn dolaysz kantlarn, toplumsal tallar,
geri kalm yabanllr arasnda bile bulmay ummuyoruz. Bacho-
fenin deeri, bu sorunu, aratrmasnn birinci planna koymu ol-
masndadr.*
u son zamanlarda, insanln cinsel yaantsndaki bu ilk
aamann yadsnmas modas kt. nsanlk bu utantan esirgen-
mek isteniyor. Bu yzden, herhangi bir dolaysz kant yokluu ze-
rinde ayak diretiyor; te yandan, usulen, hayvanlar dnyas rneine
bavuruluyor. Letourneaunun (Evolution du mariage et de la fa-
* Baehofen, bu ilkel durumu htarisme terimiyle adlandrlarak, bulmu olduu,

daha dorusu kestirmi olduu eyi ne kadar az anlam bulunduunu ortaya koyar. Bu
szc trettikleri zaman, htarisme, Yunanllar iin bekr ya da kar-koca evlilii halinde
yaayan erkeklerin, evli olmayan kadnlarla ilikisini belirtiyordu; bu terim, hep, ad geen
ilikinin, kendi dnda kurulduu belirli bir evlilik biimini, ve hi deilse bir olanak
eklinde, daha imdiden, fuhuu ierir. Szck zaten hibir zaman baka bir anlamda
kullanlmamtr ve Morganla birlikte ben de bu nlamda kollan-yorum. Bachofenin
son derece nemli bulgular, erkekler ile kadnlar arasndaki tarihsel ilikilerin kaynan
onlarn gerek varlk koullarnda deil, insanln eitli alardaki dinsel dncelerinde
sand iin, her yerde gereklerden uzaklaacak kadar bozulmulardr. [Engelsin notu.]
32 Friedrich Engels
mille, 1888) hayvanlar dnyasndan toplam olduu bir sr olgu-
dan kard sonuca gre, her trl kuraldan yoksun cinsel ilikiler,
burada da, aa bir dereceye aittir. Ama btn bu olgulardan
benim karabileceim tek sonu, bunlarn insan ve onun ilkel
varlk koullar bakmndan kesin olarak hibir eyi tantlamadkla-
rdr. Omurgal hayvanlardaki uzun sre birarada yaama olgusu,
fizyolojik nedenlerle, rnein kularda, dii kuun kuluka sresince
korunmas gereksinmesiyle pekl [sayfa 257] aklanr. Kularda grl-
d biimde en bal tek-elilik rnekleri, insanlar bakmndan
hibir ey gstermez; nk insanlar kulardan gelmemitir. Eer
sk bir tek-elilik iffetin doruu ise, elliden ikiyze kadar deien
halkalarnn herbirinde eksiksiz bir erkek ve dii cinsel organa sahip
bulunan ve btn yaamn, bu paralarn herbiri iinde, kendi
kendisiyle, iftlemekle geiren mnzevi solucana madalya vermek
gerekir. Ama memeli hayvanlara bakacak olursak, onlarda cinsel
yaamn btn biimlerini buluruz: kalabalk halinde karmakark
cinsel ilikiler; grup halinde evlilie, ok-karlla, tek-eli-evlilie
benzer biimler; eksik olan yalnzca ok-kocallktr, nk bir kad-
nn birok erkekle yaamas yalnzca insana zgdr. Hatta bizim
en yakn atalarmz, drt-elli-hayvanlar (quadrumanes) bile, erkek-
dii ilikilerinde mmkn olan btn eitleri gsterirler. Eer snr
daha dar izer ve yalnzca drt eit insan-biimli anthoropomorp-
he maymuna bakarsak, Saussure, Giraud-Teulon da bunlarn tek-
eli olduklarn iddia ettii halde, Letourneau yalnzca bunlarn
bazan tek-eli, bazan da ok-eli olduklarn syleyebiliyor. Wester-
marckn, insan-biimli maymunlardaki tek-elilik zerine ileri
srd son savlar (The History of Human Marriage, Londra 1891),
kanttan yoksundur. Ksaca, bu konudaki bilgiler, namuslu Letour-
neauya u itiraf yaptracak durumda bulunuyor: Zaten memeli
hayvanlarda, zihinsel gelime derecesi ile cinsel ilikiler biimi ara-
snda kesin hibir iliki yoktur.
Espinas daha da ileri gider:
Hayvanlar arasnda grebildiimiz toplumsal kmelerin en
yksei, ilkel topluluktur (peuplade). lkel topluluk, ailelerden mey-
dana gelmie benzer; ama daha balangta,aile ve ilkel topluluk
birbirine uzlamaz karttr: birine ters orantl olarak geliirler.
(Des societes animales, 1877)
Buraya kadar sylenenlerin daha imdiden gstermi bu-
Friedrich Engels 33
lunduu gibi, insan-biimli maymunlarn aile ya da baka toplulu-
klar biimindeki kmeleri zerine, sz yerindeyse, kesin hibir ey
bilmiyoruz; bu konu zerinde sahip olduumuz veriler, birbirinin
taban tabana tersini gsteriyor. Bunda da alacak birey yok.
Yabanllk durumundaki insan airetleri zerine sahip olduumuz
bilgilerin bile ne kadar eliik, [sayfa 258] ne kadar inceleme ve eletiri
kalburundan gemesi gereken eyler olduklar bilinmektedir; kald
ki, maymun topluluklarnn gzlemlenmesi, insan topluluklarndan
daha da gtr. yleyse, daha geni bilgi sahibi olana kadar, bu
ok kukulu verilerden karlm her sonutan saknmak gerekir.
Buna karlk, Espinasdan az nce aktardmz tmce, bize
en iyi dayanak noktasn salar. stn hayvanlarda, sr (horde)
ve aile, birbirinin tamamlaycs deil, birbirinin kartdr. Espinas,
kzgnlk dneminde erkek hayvanlardaki kskanln, sr iindeki
btn ortaklk ilikilerini, geici olarak, nasl gevettii ya da bozdu-
unu ok gzel gsterir.
Ender ayrksamalar dnda, ailenin sk bir birlik durumun-
da bulunduu yerde, ilkel topluluklarn (peuplades) meydana gel-
diini grmyoruz. Tersine nerede karma kark cinsel ilikiler
(promiscuite) ya da ok-karllk hkm srerse, orada, adeta doal
bir biimde, ilkel topluluklar kurulur. ... Srnn domas iin, sz
yerindeyse, evcil ilikilerin gevemi ve bireyin kendi bana buyruk
duruma gelmi olmas gerekir. Kularda, rgtlenmi ilkel toplulu-
klar, bu nedenle, ok ender grlr. ... Buna karlk, memeli hayv-
anlar arasnda, azbuuk rgtlenmi topluluklar grrz; nk
bu snf iinde birey, aile tarafndan silinip sprlmesine izin ver-
mez. ... yleyse, ilkel srnn kolektif bilinci, douunu, en byk
dmanna, ailenin kolektif bilincine borlu olmamak gerekir. unu
sylemekten ekinmeyelim: eer aileden stn bir toplum kurul-
musa, bu ancak derinden derine sarslp bozulmu aileleri kendine
katarak olabilmitir. Ama bunun dnda, kurulan toplum, sonradan
kendi iindeki ok daha uygun koullarn barnanda, ailelerin
yeniden kurulmasn salamtr. (Espinas, loc. cit., [ch.I.] Giraud-
Teulon tarafndan anlmtr: Origines du mariage et de la famille,
1884, s. 519-520.).
Burada, insan toplumlar iin baz sonulara varmak bak-
mndan, hayvan topluluklarnn belirli bir deer tadklar grlmek-
tedir; ama yalnzca olumsuz bir deer. Bildiimiz kadaryla, yksek
34 Friedrich Engels
dereceli omurgal hayvan, yalnzca iki aile biimi tanyor: ok karllk
ve tek-elilik. [sayfa 259] Bu aile biimlerinin ikisi de, yalnzca bir tek
ergin erkee, bir tek kocaya izin verir. Erkein, aile iin hem ba
hem de snr olan kskanl, hayvan ailesini, srye kart duruma
getirir. Erkeklerin kskanl yznden, [hayvanlar iin -.] toplum
durumuna gelebilmenin en yksek biimi olan sr, ya olanaksz
duruma gelir, ya dalr; ya da, en azndan, gelimesi yavalar. Yal-
nzca bu, hayvan ailesiyle ilkel insan toplumunun birbiriyle bada-
maz iki ey olduunu; emek ile hayvanlktan kurtulan ilkel insanla-
rn, ya aile nedir bilmediklerini, ya da en azndan hayvanlar arasnda
varolmayan bir aile biimi kurduklarn gstermeye yeter. Olu
halindeki insan gibi gsz bir hayvan, az sayda, hatta en yksek
toplumsallk (sociabilit) biimi Westermarckn, avclarn tankl-
na dayanarak, goril ve empanzelere malettii bireysel birlik
olan inziva durumunda bile yaamaya, belki devam edebilirdi. Ne
var ki, hayvanlktan kmak, doann sunduu en byk ilerlemeyi
gerekletirmek iin bir baka e: bireyin savunma yeteneindeki
yetersizlii, srnn birlemi gc ve ortak eylemiyle deitirmek
gerekliydi. Bugn insan-biimli maymunlarn yaamakta olduu
biimdeki koullardan insanla gei, anlalmaz bir ey olurdu;
bu maymunlar, daha ok, kerte kerte yokolmaya doru giden ve
herhalde sonlar gelmi bulunan, normal tipten sapma, yan hsmlar
olarak grnyorlar. Yalnzca bu, onlarn aile biimleriyle ilkel in-
sann aile biimleri arasnda herhangi bir benzerlik kurulmasn
kabul etmemek iin yeter. Ama, iinde hayvandan insana deiimin
tamamlanabilecei bu daha geni ve srekli kmelerin meydana
gelebilmesi iin ilk koul, ergin erkekler arasndaki karlkl hogr
ve her trl kskanlktan kurtulmakt. Gerekten de, bugn bile
urada burada irdeleyebildiimiz ve tarihte varln kesenkes
tanma zorunda kaldmz en eski, en ilkel aile biimi olarak ne
buluyoruz? Grup halinde evlilik; yani bir kme erkekle bir kme
kadnn birbirlerine karlkl olarak sahip bulunduu ve kskanla
ok az yer brakan evlilik biimi. Ayrca, gelimenin daha sonraki
bir aamasnda, btn kskanlk duygularna meydan okuyan ve
bundan tr hayvanlar arasndaki hi grlmeyen bir eyi, ok-
kocalln [sayfa 260] istisnai biimini buluyoruz. Ama bildiimiz grup
halinde evlenme biimleri ylesine anlalmaz durumlar gsteriyor-
lar ki, bunlar, bize, cinsel ilikilerin daha eski ve daha yaln biim-
Friedrich Engels 35
lerini, ve bylece, en sonunda hayvanlktan insanla geie uygun
den, btn kurallardan yoksun cinsel iliki dnemini dnmeye
zorluyorlar; insanlar, hayvanlar arasndaki cinsel iliki biimlerini
tamamen aarak insanla gemilerdir.
Btn kurallardan yoksun cinsel iliki sznn anlam ne-
dir? Bununla, gnmzde ya da daha nceki bir dnemde yrrlk-
te bulunan snrlayc yasaklarn, bir zamanlar hi varolmadklar
anlatlmak isteniyor. Daha nce kskanlk engelinin szkonusu
olmadn grmtk. Gerek olan bir ey varsa, o da kskanln,
grece, sonradan gelimi br duygu olduudur. Mahremleraras
zina (fcur-inceste) kavram iin de durum ayndr. lkel ada iki
karde kar-koca olabilirdi; kald ki, gnmzde bile, birok halk
topluluklarnda, ana-baba ile ocuklar arasndaki cinsel ilikilere
izin vardr. Bancroft, Bering boazndaki Kaviatlar, Alaskadaki Ka-
diaklar ve ngiliz Kuzey-Amerikasnn merkezindeki Tinnehler ara-
snda bu durumun varlna tanklk eder (The Native Races of the
Pacific Coast of North America,1875, c. 1); Letourneau, ayn olgu
iin, Chippeways yerlileri, ili Kukular, Karaibliler ve in-Hindindeki
Karenler arasndan rnekler verir; eski Yunan ve Romallarn, Partlar,
Persler (ranllar), skitler, Hunlar vb. zerine anlattklar da ayr.
Mahremler-aras-zinann tretiminden nce (nk bu dpedz
bir tretimdir, hem de ok deerli bir tretim), ana-babayla ocuklar
arasndaki cinsel iliki, ayr kuaklara ait bulunan br kimseler
arasdaki cinsel ilikiden daha irendirici bir ey olamazd; oysa,
ayr kuaklardan kimseler arasndaki evlenme; gnmzde, hatta
en banaz lkelerde derin bir tiksinti uyandrmyor; altm yandan
byk ihtiyar kzlar bile, yeteri kadar zenginseler, otuz yalarnda
genlerle evleniyorlar. Ama, bildiimiz en eski aile biimlerinden,
bu biimlere bal mahremler-aras-zina kavramlarn karrsak
bizim mahremler-aras-zina kavramlarmzdan tamamen farkl ve
ounlukla onlara taban tabana kart [sayfa 261] mahremler-aras-
zina kavramlar ancak btn kurallardan yoksun olarak adlan-
drlabilecek bir cinsel iliki biimine varrz. Btn kurallardan
yoksun; nk, sonralar tre tarafndan zorlanan snrlandrmalar,
o zaman yoktu. Ama bundan, gnlk pratik bakmndan zorunlu
olarak iinden klmaz bir karklk sonucu kmaz. Geici bireysel
birlikler hi de grlmez deildir: bu tr birlikler, hatta grup halinde
evlilik iinde bile ounluu oluturur. Bu ilkel durumun en son
36 Friedrich Engels
yadsycs Westermarck, her ne kadar, erkekle kadnn, yavrunun
doumuna kadar iinde birlikte yaadklar her durumu evlilik adyla
nitelendiriyorsa da, bu tr evliliin, kurallarn yokluuyla, baka bir
deyile, cinsel iliki zerine tre tarafndan konmu engellerin
yokluuyla elimeksizin, btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler
dneminde de pekl varolabileceini sylemek doru olur.
Westermarck, u grten hareket ediyor: Kurallarn yokluu,
bireysel eilimler zerindeki basknn yokluu demektir; yle ki,
fuhu, bu durumun en doal iliki biimidir. Bana yle gelir ki,
btn bu ilere ahlk zabtas gzyle baktka, ilkel koullar an-
lamak olanaksz bir ey olarak kalr. Grup halinde evlilik anlayyla,
bu konu zerinde yeniden duracaz.
Morgana gre, bu btn kurallardan yoksun ilkel cinsel
iliki durumu anlaldna gre daha erkenden u deimelere
uramtr:
1. Kanda aile. Ailenin ilk aamas. Bu aamada, kar-koca
gruplar, kuaklara gre ayrlmlardr: ailenin snrlar iin de, btn
byk-babalarla byk-anneler, kendileri arasnda kar-kocadrlar;
onlarn ocuklar, yani analarla babalar iin de durum ayndr; bun-
larn ocuklar da, kendi aralarnda, nc bir ortak eler emberi
ve bu ocuklarn ocuklar, yani birinci kuan torun ocuklar,
drdnc emberi meydana getireceklerdir. Demek ki, bu aile
biimi iinde, yalnzca yukar kuakla aa kuak arasnda, ana-
babalarla ocuklar arasnda, (bizim deyimimizle) evlilik hak ve
devleri szkonusu edilemez [bunlar birbirleriyle evlenemezler. -
.]. Birinci, ikinci ve br derecelerdeki erkek ve kz kardelerle
kuzen ve kuzinlerin hepsi, kendi aralarnda erkek ve kz kardetir;
ve ite tam bu yzden de, [sayfa 262] hepsi birbirinin kar ve kocasdr.
Bu dnemde, erkek ve kz karde bants, tamamen doal bir
biimde, kendi aralarnda cinsel iliki kurulmas sonucunu verir.*
* 1882 ylnn balarnda yazdg bir mektupta Marx[148], Wagnerin ilkel alar
tamamen deitiren Nibelungenin metni konuundaki dncelerini ok sert szlerle
dile getirir. nsann kz kardeini kars gibi kucaklamas hi duyulmu mudur?[149]
Aralarndaki ak entrikalarn, tamamen modern bir biimde, bir zina enisi katarak
daha da dokunakl bir hale getiren bu Wagnerci sefahat tanrlarna, Marx u yant verir:
lkel alarda, kz karde kar idi ve bu durum ahlka uygun idi. [Engelsin 1884 basksna
notu.]
Wagner hayran Fransz dostlarmdan biri, bu notta oyda deil; ve daha Wagnerin
dayand eski Edda[150] iinde, Oegisdreckada, Lokinin Freiay: Tanrlarn nnde kendi
Friedrich Engels 37
Bu tr bir ailenin tipik biimi, bir tek iftten gelme dlden trer; bu
dl iindeki her farkl kuak bireyleri, kendi aralarnda karde ve
bu nedenden tr de, kar-kocadrlar.
Kanda aile ortadan kalkt. Tarihin szn ettii en yabanl
halklar bile, bize kanda aile zerine hibir kesin rnek veremez.
Ama kanda ailenin varolmu olmas gerekir: Bugn btn
Polinezyada hl yrrlkte bulunan Havai akrabalk sistemi, bizi,
bunu kabul etmeye zorlar; nk bu akrabalk sistemi, ancak
kanda aile biimi iinde ortaya kabilecek kanda akrabalk de-
recelerini dile getirir. Ayn biimde, ailenin zorunlu naama ola-
rak bu biime dayanmas gereken daha sonraki btn gelimesi
de bizi kanda ailenin varln kabul etme zorunda brakr.
2. Ortaklaa (punaluenne) aile. rgtlenmenin ilk adm,
ana-babayla ocuklar arasndaki kar cinsel ilikinin yasaklanmas
olmutur. lgillerin [sayfa 263] byk bir ya eitlii iinde bulunmalar
nedeniyle, bu ilerleme, birinciden son derece daha nemli, ama
ok daha da g idi. Byk bir olaslkla, nce karnda (uterin,
yani ana tarafndan) kardeler arasndaki cinsel ilikilerin yasak-
lanmasyla balayan bu ilerleme, yava yava gerekleti. nceleri
tek tek durumlara bal olan bu yasak, zamanla kural haline geldi
(yzylmzda [19. yzyl -.] Havaide bu kuraln ayrklamalar hl
grlyordu) ve sonunda, hatta yar-hsm (collateral) kardeler
arasndaki, yani bizim terminolojimize gre, erkek ve kz kardelerin
ocuk, torun ve torun-ocuklar arasndaki evlenme de yasakland.
Morgana gre, bu gelime doal seme (selection naturelle) ilke-
z aabeyini kucakladn diye knamasna dikkat edilmesini istiyor. Demek ki, daha bu
dnemde, kardeler arasnda evlilik yasaklanm bulunuyordu. Oegisdrecka, eski mitoslara
olan inancn tamamen ykld bir dnemin ifadesidir; Lucien [Samsatl Lukianos -.]
tanrda, tanrlara kar dpedz bir yergidir. Eer bir Mefistofales rol oynayan Loki, bu
yaptta Freiaya bylesine bir knamada bulunuyorsa, bu daha ok Wagnere kar bir
kant olur. Birka dize sonra, Nirdhre hitap eden Loki, yle diyor: Sen kz kardeinle
birlikte, (byle) bir oul getirdin dnyaya (vidh systur thinni gaztuslikan mog), Nirdhr,
bir Az deil, bir Vandr (Vane); ve Ynglings Sagogda,[151] kardeler arasnda evlenmenin,
Vanalandda tre olduu sylenir. Azlar lkesinde durum byle deildi. Bu durum, Vanlarn
Azlardan daha eski tanrlar olduklarn gsterir. Herhalde, Nirdhr, Azlarn arasnda, onlara
eit durumda yaad ve Oegisdrecka, daha ok tanrlar zerindeki Norve efsanelerinin
olumas anda, kardeler arasndaki evlenmenin, hi deilse tanrlar arasnda henz
hibir tiksinti uyandrmadn gsteren bir kanttr. Eer Wagner zrl grlmek
isteniyorsa, belki Eddaya deil, Tanr ve Bayader baladnda, kadnn dinsel teslimiyetini
modern fuhua ok yaklatrma yanlgsn ileyen Gtheye bavurmak, daha doru
olur. [Engelsin 1891 drdnc baskya notu.]
38 Friedrich Engels
sinin nasl ilediini gsteren parlak bir rnek oluturur.
Bu ilerlemeyle, iinde kandalar arasndaki evlenmelerin
snrlanm bulunduu airetler, kardeler arasndaki evliliin kural
ve yasa kald airetlerden, szgtrmez bir biimde, daha hzl
ve daha tam bir biimde gelimilerdir. Ve bu ilerlemeden doru-
dan doruya kan ve ilk ereini ok aan bir kurum, dnyadaki
barbar halklarn eer hepsinde deilse ounda toplumsal rejimin
temelini oluturan gens, bu ilerlemenin ne kadar olaanst bir
sonu verdiini tantlar; Romada olduu gibi Yunanda da, gensten
dorudan doruya uygarla geeriz.
Her ilkel aile, en ge birka kuak sonra, blnmek zorun-
dayd. Barbarln orta aamasndan ncesine kadar, ayrklamasz
olarak hkm srm bulunan ilkel ev ekonomisi, komnist eko-
nomi, koullara gre deien, ama her yerde iyice belirlenen en
yksek bir aile topluluu bykln gerektiriyordu. Ayn anann
ocuklar arasnda cinsel ilikinin doru olmad fikrinin ortaya
k, eski ev topluluklarnn blnp yeni topluluklarn kuruluu
zerinde etkili olmu olsa gerektir (ki, zaten, bu yeni topluluklar ile
aile gruplar arasnda zorunlu bir zdelik yoktur). Bu yeni topluluk-
lardan bazlarnn ekirdei bir ya da birka dizi kz karde, bazla-
rnn ekirdei de, onlarn ana tarafndan (uterin) erkek kardeleri
oldu. te Morgann ortaklaa (punaluenne) dedii aile biimi,
kanda aileden, byle, ya da buna benzer bir biimde kmtr.
Havai tresine gre, karnda ya da daha uzak, belli bir saydaki
kz karde [sayfa 264] (yani birinci, ikinci, ya da baka bir dereceden
kuzinler), ama kendi z erkek kardeleri dnda, ortak kocalarnn
ortak karlar idiler; bu adamlar; artk birbirlerini karde olarak deil,
zaten mutlaka karde olmalar da gerekmezdi, Punalua olarak,
yani can yolda ve deyim yerindeyse, ortak diye arrlard. Ayn
biimde, karnda ya da daha uzak bir dizi erkek karde, kendi z
kz kardeleri olmayan belli bir saydaki kadna ortak evlilik bii-
minde sahip oluyorlar, ve bu kadnlar da kendi aralarnda Punalua
olarak arlyorlard. Daha sonra bir dizi deimeye urayan, ve
balca, zellii, belirli bir aile erevesi iinde, erkekler ile kadnla-
rn karlkl ortakl olan, ama kart cinsten elerin, nce karnda,
sonra daha uzak kardelerinin dtalanm bulunduklar bir aile
kuruluunun klasik biimi ite budur.
Bu aile biimi, bize Amerikan sisteminin dile getirdii akra-
Friedrich Engels 39
balk derecelerini tam bir dorulukla gsteriyor. Annemin kzkarde-
lerinin ocuklar, hep annemin ocuklar kalyor; ayn ekilde, baba-
mn erkek kardelerinin ocuklar da, babamn ocuklardr; ama,
annemin erkek kardelerinin ocuklar, annemin yeenleri olurlar
(neveux ve nieces); babamn kz kardelerinin ocuklar da, baba-
mn yeenleridirler: ve annemin ve babamn yeenleri de, benim
kuzen ve kuzinlerim olurlar. Aslnda, annemizin kz kardelerinin
kocalar, daima annemin kocalar ve babamn erkek kardelerinin
karlar da babamn karlar iken daima fiilen deilse de, hukuken
kardeler arasnda cinsel ilikinin toplum tarafndan iddetle red-
dedilmesi, o zamana kadar karde saylan erkek ve kz kardelerin
ocuklarn ikiye ayrd: birileri, nce olduu gibi sonra da, aralarnda
gene (daha uzaklam) erkek ve kz karde olarak kalrlar; ama
bir yandan erkek kardein, br yandan da kz kardein ocuklar,
artk kendi aralarnda erkek ve kz karde olamazlar; artk ortak
ana-babalar ne yalnz baba, ne yalnz ana, ne de ikisi birden
yok demektir ve bu yzden, daha nceki aile rejiminde bir anlam-
szlk olabilecei halde, yeenler kategorisi ile kuzen ve kuzinler
kategorisi, ilk kez, zorunlu duruma gelir. Kar-koca evlilii zerine
kurulmu btn aile biimleri iinde tamamen sama gibi [sayfa 265]
grnen Amerikan akrabalk sistemi, gerekesini ortaklaa ailede
bulur ve bu aile biimiyle en kk ayrntlarna varncaya kadar
ussal bir biimde aklanabilir. En azndan bu akrabalk sisteminin
yaylm bulunduu lde, ortaklaa, ya da ona benzer herhangi
bir aile biiminin de var olmu olmas gerekir.
Eer dinibtn misyonerler, tpk vaktiyle Amerikada, span-
yol keilerinin yapt gibi, hristiyan ahlkna aykr bulunan bu
durumlarda yalnzca tiksinti uyandrc* bir ey grmeselerdi, Ha-
vaide gerek varl tantlanm olan bu aile biimini, byk bir
olaslkla btn Polinezyada grebilecektik. O zamanlar barbarln
orta aamalarnda bulunan Bretonlar zerine konuan Sezar, bize
onlarn kendi aralarnda, ve ounlukla erkek kardeler ve baba-
* Bachofenin sefahatla dllenme adn verdii ve bulgulam olduunu sand

engelsiz cinsel iliki izleri, artk kukuya hi yer kalmad gibi, grup halinde evlenmeye
baldr. Eer Bachofen bu ortaklaa (punaluenne) evlenmeleri kuralsz buluyorsa, o
ada yaayan biri de, bizim baba ya da ana tarafndan yakn ya da uzak kuzenler
arasndaki evlenmelerimizi zina gibi grrd; bu ite, kanda kardeler arasnda yaplm
bir evlenme bulurdu (Marx). [Engelsin notu.]
40 Friedrich Engels
larla oullar arasnda, on ya da oniki kadna ortaklaa sahip olduk-
larn anlatr. Bu durumun en yetkin aklamas [grup halinde ev-
lenme]dir. Barbar analar, ortaklaa kadn alabilecek yata, on ya
da oniki oula birden sahip deildiler; ama ortaklaa aileye uygun
den Amerikan akrabalk sistemi birok erkek karde salar, n-
k bir erkein yakn ve uzak btn kuzenleri, onun erkek kardeidir.
Babalarla oullara gelince, belki burada Sezarn yanl bir yorumu
sz konusudur; bununla birlikte, bu sistem iinde, babayla oul,
ya da anayla kzn ayn evli grup iinde bulunabilmeleri kesin olarak
kural-d deildir; ama babayla kzn, ya da anayla oulun ayn evli
grup iinde bulunmas olanakszdr. Ayni ekilde, bu grup halinde
evlilik biimi, ya da benzer bir biim yabanl ve barbar halklardaki
kadn ortakl zerine Herodotos ve br eski yazarlarn anlattkla-
rn ok kolay aklar. Watson ve Kayein (The People of India)
Ganjn kuzeyindeki Audda yaayan Tikurlar hakknda anlattklar
eyler iin de durum ayndr:
Onlar, aralarnda hemen hemen hibir ayrm olmakszn,
byk ortak topluluklar halinde birlikte yaarlar [sayfa 266] (yani cinsel
ilikilerde bulunurlar); eer aralarndan ikisi evli olarak kabul edi-
lirse, aralarndaki iliki yalnzca szde kalan bir ilikidir.
ou durumlarda, gens kurumu, dorudan ortaklaa aileden
kma benzer. Geri Avustralya snf sistemi de bu kurum iin bir
hareket noktas salar;[152] Avustralyallar gensler halinde yaarlar;
henz ortaklaa aileye deil, grup halinde evliliin ok ilkel bir
biimine sahiptirler.
Grup halinde ailenin btn biimleri iinde, bir ocuun
babasnn kim olduu kesinlikle bilinemez, ama anasnn kim ol-
duu kukuya hi yer kalmayacak bir biimde bilinebilir. Bir ana,
her ne kadar ailenin btn ocuklarn kendi ocuklar olarak arr
ve onlara kar analk grevleriyle ykml bulunursa da, gene de
kendi z ocuklarn brleri arasndan ayrdeder. yleyse, grup
halinde evlilik varolduka, soyaacnn yalnzca ana tarafndan gs-
terilebilecei aktr; demek ki, bu durumda, yalnzca kadn-
soyzinciri tannmaktadr. Gerekten, btn yabanl ve barbarln
aa aamasnda bulunan halklardaki durum budur ve bunu ilk
bulgulam olmak da, Bachofenin ikinci byk meziyetidir. Kadn-
soyzincirinin ve ondan kan miras ilikilerinin bu tekelci tannn;
Bachofen analk hukuku terimiyle belirtiyor; ksa olduu iin ben
Friedrich Engels 41
de bu deyimi kullanyorum; ama bu, uygun bir terim deildir, nk
toplumun bu aamasnda, szcn hukuksal anlamnda hukuk
henz szkonusu edilemez.
imdi, ortaklaa aile iindeki iki tipik gruptan birini, ocuklar
ve ana tarafndan karnda ya da daha uzak erkek kardeleri (var-
saymmza gre, kocalar olmayan erkek kardeleri) ile birlikte,
bir ana-baba-bir (soeurs germaines) ya da daha uzak kz kardeler
(yani birinci, ikinci ve br derecelerdeki ana-baba-bir kz karde-
lerin kz ocuklar) grubunu alalm. Bylece, daha sonra bir gensin
yeleri olarak grnen kimseler evresini, bu kurumun ilkel biimi
iinde elde etmi bulunuruz. Bu evre iindeki kadnlarn hepsi
iin ortak bir ana-ata vardr ve bu soy-zinciri nedeniyle, bu zincire
bal btn kadnlar, kuaktan kuaa, birbiriyle kardetirler. Ama
bu kz kardelerin kocalar, artk onlarn erkek kardeleri olamazlar;
demek ki, ayn ana-atadan gelmezler [sayfa 267] ve daha sonra gens
olacak kanda gruba dahil deillerdir; ama yalnz ana tarafndan
soy-zinciri, kesinlikle bilinen tek ey olduu iin, egemen olduuna
gre, bu kadnlarn ocuklar, bu gruba dahildirler. Ana tarafndan
en uzak yar-hsmlar dahil, btn erkek ve kz kardeler arasnda
cinsel iliki yasaklandktan sonra, ad geen grup, gerekten gens,
yani kendi aralarnda evlenme hakkndan yoksun ve kadn
tarafndan kanda bulunan kimselerden kurulmu sabit bir evre
haline dnt ve bundan byle; bu evre; toplumsal olduu kadar
dinsel, br ortak kurumlarla gitgide salamlaarak ayn airetin
br genslerinden farkllat. Bu konu zerinde, ilerde daha uzun
duracaz. Ama, eer gensin, ortaklaa aileye dayanarak, yalnz
zorunlu bir biimde deil, ayrca tamamen doal bir biimde de
gelitiini kabul ediyorsak, gentilice (gense ait) kurumlarn varl
szgtrmez durumda bulunan btn halklarda, yani hemen btn
barbar ve uygar halklarda, daha nce bu aile biiminin varolmas
gerektiini de kesin bir ey olarak kabul etmek durumunda kalaca-
z.
Morgan kitabn yazarken, grup halindeki evlilik zerine bil-
gilerimiz henz ok snrlyd. Snflar halinde rgtlenmi Avustralya-
llardaki grup halindeki evlilikler zerine ufak-tefek baz ayrntlar
biliniyordu, te yandan, Morgan, 1871den sonra, Havaideki ortak-
laa aile zerine elde ettii bilgileri yaynlamt. Ortaklaa aile, bir
yandan, Morgan iin btn aratrmalarnn dayand Amerika
42 Friedrich Engels
yerlileri arasndaki yrrlkte bulunan akrabalk sisteminin yetkin
aklamasn salyor, br yandan, analk hukuklu gensin kendisin-
den kartlabilecei en uygun hareket noktasn oluturuyor ve
son olarak da, Avustralyadaki snflardan ok daha yksek bir geli-
me aamasn temsil ediyordu. yleyse, Morgann, ortaklaa aileyi
zorunlu bir biimde iki-bal (apparie) evlilikten nce gelen gelime
aamas olarak yorumlamas ve buna, eski alarda genel bir yay-
gnlk tanmas anlalabilir bir eydir. O zamandan beri, grup halinde
evlenmenin birok baka biimleri zerine bilgi shibi olduk ve
imdi, bu konuda, Morgann yanlm bulunduunu biliyoruz. Bu-
nunla birlikte, Morgan, inceledii ortaklaa ailede, kendisine daya-
nlarak daha yksek bir biime geiin [sayfa 268] kolayca aklanabile-
cei grup halinde evlenmenin en yksek biimi ne, klasik biimine
raslamak mutluluuna erimitir.
Grup halinde, evlilik zerine bilgilerimizdeki en zl zengin-
lemeyi, bu aile biimini kendi klasik topranda, Avustralyada yl-
larca irdelemi bulunan ngiliz misyoneri Lorimer Fisona borluyuz.
Lorimer Fison, en dk gelime derecesini, Gney Avustralyada,
Mount Gambierdeki Avustralya zencileri arasnda buldu. Orada
btn airet, iki byk snfa, Krokilerle Kumitlere blnm bu-
lunuyordu. Bu snflardan herbirinin iinde, cinsel iliki, sk skya
yasaklanmtr; buna karlk, snflardan birindeki her erkek, br
snftaki her kadnn doutan kocas ve her kadn da, br snftaki
her erkein doutan karsdr. Burada birbiriyle evli bulunanlar
bireyler deil, gruplardr: iki snf birbiriyle evlenmitir. burada iki
d-evlenen snf ayrmndan kan kstlama dnda, ya fark ya
da zel kandalk gibi herhangi bir kstlamann varolmayna
dikkati ekmek isteriz. Bir Kroki erkei, her Kumit kadn zerinde
kocalk hakkna sahiptir; ama kendi z kz, ayn zamanda bir Kumit
kadnnn da kz olarak, analk hukukuna gre Kumit sayldndan,
btn Kroki erkeklerinin, yleyse kendi zbabasnn da, doutan
karsdr. Hi deilse, bildiimiz kadaryla, snflar halindeki rgtlen-
me, bu duruma hibir engel karmaz. yleyse, bu rgtlenme, ya
kandalar arasndaki birlemeleri snrlamaya ynelen belirsiz
eilime karn ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel ilikide henz
hibir zel ktlk grlmeyen bir ada ortaya kmtr bu
durumda, snflar sisteminin, btn yasaklardan yoksun cinsel iliki
durumundan dorudan km olmas gerekir; ya da tersine, snflar
Friedrich Engels 43
olutuu srada, ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel iliki, tre
tarafndan daha nce yasaklanmtr bu durumda da, snflar sis-
temi, kanda aileye balanr ve ondan kurtulmak iin atlan ilk ad-
m oluturur. Son varsaym ok daha olasdr. Benim bildiim, Avust-
ralyada ana-baba ile ocuklar arasndaki evlilik ilikileri zerine
hibir rnek yoktur ve stelik d-evlenmenin daha sonraki biimi,
yani iinde analk hukukunun geerli bulunduu gens, kuruluu
srasnda, bu ilikilerin zaten [sayfa 269] yasaklanm olmasn gerektirir.
Gney Avustralyadaki Mount Gambiernin dnda, iki snf
sistemi, ayrca daha doudaki Darling rma yresinde ve kuzey
douda, Queenslandde de grlyor; demek ki iyice yaylmtr.
Bu sistem, yalnzca erkek ve kz kardeler arasndaki evliliklerle,
ana tarafndan erkek kardelerin ocuklar ve ana tarafndan kz
kardelerin ocuklar arasndaki evlilikleri yasaklar, nk bunlar
hep ayn snfa dahildirler; buna karlk, bir kz kardele onun er-
kek kardeinin ocuklar, kendi aralarnda evlenebilirler. Gney
Yeni-Gallerde, Darling rma Kamilaroylar arasnda, kandalar
arasndaki birlemeleri engellemek yolunda atlm yeni bir adm
daha saptarz; balangtaki iki snf burada drde blnmtr ve
bu drt snftan herbiri, btn halinde, br snflardan belirli biri-
yle evlidir. lk iki snf, birbiriyle doutan kar-kocadr; anann bi-
rinci ya da ikinci snfa ait olmasna gre, ocuklar da nc ya
da drdnc snfa geerler; bu son iki snfn ayn ekilde birbiri-
yle evli bulunan ocuklar da, yeniden birinci ya da ikinci snfa ait
olurlar. yle ki, her zaman btn bir kuak birinci ve ikinci snfa,
sonraki kuak nc ve drdnc snfa aittir; ve daha sonra
gelen kuak da, yeniden birinci ve ikinci snfa ait olur. Bu durum
sonucu, (ana tarafndan) kz ve erkek kardelerin ocuklar birbiri-
nin kar ve kocas olamazlar, ama torunlar pekl olabilirler. Hayli
kark bulunan bu rejim, sonradan analk hukukuna gre
rgtlenmi genslerin ie karmasyla bsbtn kark bir durum
kazanr; ama imdiden bu konuya giremeyiz. Kandalar aras evlilii
yasaklamaya gtren, ama bunun ak bilincinden yoksun eilimin,
kendini tamamen igdsel denemeler halinde, srekli olarak nasl
belli ettii grlyor.
Avustralyada henz bir snf halinde evlilik durumunda bulu-
nan grup halinde evlilik, yani ounlukla ktann btn yzne ya-
ylm bir erkekler snfyla, ayn derecede yaylm bir kadnlar
44 Friedrich Engels
snfnn blok halinde evlilik birlii olan grup halinde evlilik, yakn-
dan baknca, genelevlerde olup bitenlere alkn darkafal burjuva
imgeleme yetisinin tasarlad kadar tiksin bir ey olarak grn-
myor. Tersine; yalnzca onun varln akla getirebilmek iin uzun
yllar [sayfa 270] gerekmitir ve ksa bir sreden beri de, onun varl
yeniden yadsnmaktadr. stnkr bir gzlemci, onda [grup halin-
de evlilikte, -.] gevek bir kar-koca evliliinden ve baz yerlerde
denk geldike kaamak yaplmas usulden olan bir ok-karllktan
baka bir ey grmez. Ortalama Avrupalnn pratiine ok alk
bulunduu bu evlilik koullar iindeki dzenleyici yasay bulgula-
mak iin, Fison ve Howittin yapm olduklar gibi, bu ii yllarca
incelemek gerekir. O yasaya gre, doduu lkeden binlerce
kilometre uzakta, ounlukla bir konaktan brne, bir airetten
brne geen yabanc Avustralyal zenci, dillerini anlamad in-
sanlar arasnda, hibir diren ve ktlkle karlamakszn, istekle-
rini yerine getiren kadnlar bulur, o yasaya gre, birok kars olan
adam, bunlardan birini, geceyi geirmesi iin, konuuna brakr.
te Avrupalnn ahlkszlk ve yasaszlk grd bu noktada, aslnda
sk bir yasa egemendir. Kadnlar, yabancnn evlilik snfna aittirler
ve bu nedenle onun doutan-karsdrlar; onlar birbirine balayan
bu ahlk yasas, karlkl olarak birbirine ait bulunan iki evlilik
snf dndaki btn ilikileri, yzkaras tehdidi altnda, yasaklar:
Hatta kadn karmann ounlukta ve usulden olduu birok yer-
lerde bile, snflar yasas byk bir dikkatle gzetilir.
Zaten, daha kadn karma usulnde, kar-koca evliliine
geiin bir belirtisi, hi deilse iki-bal-evlilik (mariage apparie)
biimi altnda kendini gstermektedir: dostlarnn yardmyla, gen
adam, zorla ya da kandrarak gen kz karnca, dostlarnn hepsi
srayla kza sahip olurlar; ama sonunda kz, kendisini karan gen
adamn kars olarak kabul olunur. Tersine: eer karlan kadn
kocasnn evinden kaar ve baka bir adam tarafndan elde edilir-
se, bu adamn kars olur ve ilk kocas, kadn zerindeki haklarn
kaybeder. Demek ki, genel olarak varln srdren grup halinde
evliliin yannda, hatta iinde, tekelcilik ilikileri, azok uzun bir
zaman sren elikler kurulur, ve grup halinde evliliin yannda
ok-karllk kendini gsterir; nedir ki, grup halinde evlilik, artk bu-
rada da [Avustralyada -.] ortadan kalkma yolundadr ve imdi so-
run, Avrupann etkisi altnda, nce neyin, grup halinde evliliin mi,
Friedrich Engels 45
yoksa [sayfa 271] grup halindeki evlilerin; yani Avustralya zencilerinin
mi sahneden kaybolacan bilme sorunudur.
Avustralyada hkm srd biimiyle, snflar halindeki
evlilik, her halde, grup halinde evliliin ok aa ve ilkel bir biimi-
dir; oysa, ortaklaa aile, bildiimiz kadaryla, bunun en yksek ge-
lime derecesidir. Birincisi, gebe yabanllarn toplumsal durumu-
na uygun den biime benziyor; ikincisi, greli yerleik komnist
topluluklarn (communautes communistes) kurulmu olmasn ge-
rektiriyor ve geisiz, [yani iki aamay birbirine balamakszn -.]
hemen bir st gelime aamasna gtryor. kisi arasnda, kuku-
suz, daha birok ara basamaklar bulacaz. Bu daha yeni alm
ve imdiye kadar ok az ilerlemi bir aratrma alandr.
3. ki-bal-aile (la famille appariee). Bir erkekle bir kadn,
azok uzun bir zaman iin birbirine balayan belirli bir evlenme
biimi, grup halinde evlenme rejimi zamannda, ya da daha eski-
den de vard; erkek, birok kadn arasnda, bir ba kadna sahipti
(henz bir gzdeden szedilemez) ve onun iin, brleri arasnda
esas kocayd. Bu durum grup halinde evlilikte bazan btn kural-
lardan yoksun bir kadn ortakl, bazan kaytsz artsz bir fuhu
gren misyonerlerin yanlglarna hayli geni katkda bulundu. Ama
gens gelitike ve aralarnda evlenmenin bundan byle olanaksz
duruma geldii erkek kardeler ve kz kardeler snflar kalaba-
lklatka, bu tresel birliklerin gitgide g kazanm olmalar ge-
rekir. Gensin kandalar arasndaki evlenmenin yasaklanmas bii-
mindeki tepkisi daha da teye gitti. Bylece, rokualar ve barbarln
aa aamasnda bulunan br Amerika yerlilerinin ounda, kendi
sistemlerine gre akraba saylanlarn hepsi arasnda evlenmenin
yasak olduunu gryoruz; ve onlarn sistemlerine gre birbirinden
farkl yzlerce eit akrabalk biimi vardr. Evlenme yasaklarndaki
bu artan karmaklk iinde, grup halinde evlenmeler gitgide
olanaksz bir duruma geldi; grup halinde evlenmeler yerine iki-
bal-aile geti. Bu, aamada, bir erkek bir kadnla yaar, ama ge-
ne de ok-karllk ve uygun frsatlarda kaamak yapmak hakkna
sahiptir. Ama iktisad nitelikteki nedenlerden tr, ok-karlla
ender [sayfa 272] rastlanr; bununla birlikte; ounlukla, ortaklaa ya-
am boyunca kadndan ok sk bir ballk istenir ve eini aldatan
kadn iddetle cezalandrlr. Ama evlilik ba, iki tarafa da kolaylkla
zlebilir ve ocuklar, gemite olduu gibi, yalnzca anaya ait
46 Friedrich Engels
olurlar.
Kandalar gitgide evlilik bann dnda tutmadaki doal
seme (selection naturelle) etkili olmakta devam eder. Morgann
dediine gre:
Kanda olmayan gensler arasndaki evlenmelerden, beden
bakmndan olduu kadar, kafa bakmndan da daha salam bir
soy kar; gelimekte olan iki airet birleince, yeni kafataslar ve
yeni beyinler, iki airetin de yeteneklerine sahip olana kadar, doal
bir biimde geliirler.
Bylece, gens biiminde (gentilice) rgtlenmi bulunan ai-
retler, geri kalm airetlere stn gelecek, ya da onlar kendilerine
benzeteceklerdi.
Demek ki, ailenin ilkel tarih iindeki gelimesi, balangta
btn aireti kapsayan ve iinde iki cins arasndaki evlilik ortakl-
nn hkm srd erevenin durmadan daralmasna dayanr.
nce en yakn, sonra giderek uzaklaan, ve hatta evlilikle edinilmi
akrabalklarn gitgide kar-koca ilikisinin dnda braklmasyla,
grup halinde evlenmenin her trls pratik bakmdan olanaksz
duruma gelir ve sonunda, daha da gevek balarla geici olarak
birlemi bir tek iftten baka bir ey kalmaz; bu, bozulmas duru-
munda, her trl evliliin son bulaca molekldr. Btn bu syle-
nenlerle, daha imdiden, szcn bugnk anlamnda bireysel
cinsel ak ile, kar-koca evliliinin kurulmas arasnda, ne kadar az
bir iliki bulunduu ortaya kar. Bu durum, ilk kar-koca evliliinin
kurulmas aamasnda bulunan btn halklarn pratik yaantlaryla
daha da gl bir biimde tantlanmtr. Ailenin daha nceki biim-
lerinde erkekler hibir zaman kadn sknts ekmedikleri, tersine,
istediklerinden de ok kadna sahip olduklar halde, ilk kar-koca
evliliinin kurulmas aamasnda, kadnlar az bulunan ve aranan
bir ey haline gelmilerdir Bundan tr iki-bal-evlenme aamasn-
dan itibaren, kadnlarn karlma ve satn alnmalar balar bunlar
ok yaygn belirtilerdir (symptomes), ama yalnzca ok daha derin
bir [sayfa 273] deimenin belirtileri. Nedir ki, aslnda kadn elde etme-
nin basit yntemlerinden baka bir ey olmayan bu belirtilerden,
skoyal ukala Mac Lennan, zel aile snflar yapntsn yaratm
bulunuyor: karma yoluyla evlilik ve satn alma yoluyla evlilik.
br yandan Amerika yerlileri ve (ayn gelime derecesindeki)
br airetlerde, evlilik akdi, ounlukla kendilerine hibir ey dan-
Friedrich Engels 47
lmayan ilgili erkekle, ilgili kzn ii deil, analarnn iidir. oun-
lukla, birbirini hi tanmayan iki kii, bu ekilde nianlanrlar ve
yaplm pazarlktan, ancak evlenme zaman yaklarca haberdar
olurlar. Dnden nce, erkek, nianlsnn (gentilice) akrabalarna
(yani babasna ve babasnn akrabalarna deil, ana tarafndan
akrabalarna), kendisine verilen gen kzn satn alma fiyat olarak
kabul edilen armaanlar verir. Evlilik, elerden herbirinin isteiyle
bozulabilir: ama birok airette, rnein rokualarda, zamanla bu
ayrlmalara kar bir kamuoyu olumutur; anlamazlk durumunda,
iki tarafn da kendi gensinden olan akrabalar araclk ederler; ancak
bu aracln baarszla uramas durumunda ayrlma gerekleir.
Ayrlmada ocuklar kadna kalr ve ayrlmadan sonra elerden
herbiri yeniden evlenmede zgrdr.
zel bir ev ekonomisini zorunlu, ya da yalnzca istenir klmak
iin aslnda ok gsz ve ok kararsz olan iki-bal-aile, daha
nceki zamanlardan devralnm komnist ev ekonomisini asla
ortadan kaldrmaz. Ama komnist ev ekonomisi, tpk gerek ba-
bann kesinlikle bilinmesi olanaksz olduundan yalnzca anann
tannm olmasnn kadnlara, yani analara ok yksek bir deer
kazandrmasnda olduu gibi, ev iinde kadnlarn ar basmas
anlamna gelir. Kadnn, toplum yaamnn balangcnda, erkein
klesi olduu yolundaki fikir, bize aydnlklar yzylndan [18. yzyl.
-.] kalan en sama fikirlerden biridir. Btn yabanllarla, aa ve
orta aamadaki, hatta ksmen yukar aamadaki btn barbarlar
arasnda, kadn, yalnzca zgr deildir, ayrca ok deer verilen
bir duruma da sahiptir. Bu durumun, henz iki-bal-evlilik aama-
snda nasl olduunu, Senekal rokualar arasnda uzun yllar
boyunca misyonerlik yapan Arthur Wright bize anlatabilir: [sayfa 274]
Kadnlarn henz uzun evlerde (birok aileden kurulu ko-
mnist ev ekonomileri) oturduklar adaki ailelerine gelince, ...bu
evlerde daima bir klan (bir gens) egemendi, yle ki [bu klana da-
hil olan -.] kadnlar, kocalarn baka klanlardan (gentes) alrlard.
...Genellikle, evi kadnlar ynetirdi; erzak ortaklaayd; ama ortak
gereksinmeleri karlamak iin kendi payna deni getirmekte
ok tembel ya da ok beceriksiz davranan zavall koca ya da zavall
an hali dumand. ocuklarnn says, ya da ev iindeki kiisel
mlkiyeti ne olursa olsun, her an bohasn yapp defolup gitme
emrini almay bekleyebilirdi.. Ve bu emri alnca, ona kar diren-
48 Friedrich Engels
meye girimesi de bounayd; artk evde barnamazd; ona, kendi
klanna (gensine) dnmek, ya da ounlukla olduu gibi, bir baka
klan iinde yeni bir evlilik aramaktan baka yapacak bir ey kal-
myordu. Kadnlar, baka her yerde olduklar gibi klanlar (gentes)
iinde de byk g idiler. Gerektiinde, bir bakan grevinden
alarak, onu yaln bir sava snfna indirmekte duraksama gster-
mezlerdi.
Erkekler farkl genslere blnrlerken, kadnlarn, eer hep-
sinin deilse, ounun bir tek ve ayn gense ait bulunduu kom-
nist ev ekonomisi, ilkel alarda evrensel bir yaygnla sahip bu
kadn egemenliinin somut temelidir ve bunu bulgulam olmak
da, Bachofenin nc baarsn oluturur. Ayrca, gezgin ve mis-
yonerlerin, yabanllar ve barbarlar arasnda kadnlara den ar
alma zerine anlattklarnn, bu sylenenlerle asla atmadn
ekliyorum. ki cins arasndaki iblm, kadnn toplum iindeki
konumunu belirlemi olanlardan bambaka nedenlerle belirlenmi-
tir. Kadnlarn, bize gre uygun grnenden ok daha fazla almak
zorunda bulunduu halklarda; kadnlara ounlukla, bizim Avrupal
kadnlara gsterdiimizden ok daha fazla gerek sayg gsterilir.
Uygarln, yalanc sayglarla evrilmi ve btn gerek almaya
yabanc sayn bayannn (hanfendisinin) toplumsal konumu, ar
ilerde alan; halk iinde gerek bir sayn bayan (dame, lady,
frowa, Frau, domina) saylan ve zaten, nitelii gerei, yle de olan
barbar kadnn toplumsal konumundan ok daha aadr.
Gnmzde, Amerikada, iki-bal-evliliin, grup halinde [sayfa
275] evlilik yerine tamamen geip gemediini bilmeye gelince,
bunu, ancak, henz yabanllk durumunun yukar aamasnda bu-
lunan Amerikann kuzey-bat ve zellikle gneyindeki halklar ze-
rinde yaplacak derinlemesine aratrmalar kararlatrabilir. [Ame-
rikann gneyindeki halklar zerine ylesine cinsel babozukluk
rnekleri anlatlyor ki, eski grup halindeki evliliin tamamen ortadan
kalkm olduuna pek de inanlamaz.] Herhalde, grup halinde ev-
liliin btn izleri henz silinmemitir. Hi olmazsa, krk Kuzey
Amerika airetinde, kz kardelerin byyle evlenen adamn,
btn kk kz kardeleri, gerekli yaa gelince, kar olarak alma
hakk vardr: btn kz kardeler dizisi iin erkekler ortaklnn
kalnts. Ve Bancroft, Kaliforniya yarmadasnda btn balardan
yoksun cinsel ilikide bulunmak iin birok airetin toplanarak
Friedrich Engels 49
baz trenler yaptklarn anlatr (yabanllk durumunun yukar
aamas). Bunlar, kukusuz, bu trenlerde, bir gense ait kadnlarn
br gensin btn erkeklerine; ve bir gense ait erkeklerin de br
gensin btn kadnlarna ortaklaa sahip olduklar zamanlarn belir-
siz ansn saklayan genslerdir. Bu tre, Avustralyada hl hkm
srer. Baz halklarda, eskilerin, bakanlar ve byc rahiplerin,
kadn ortaklndan kendi hesaplarna yararlandklar ve kadnlardan
ounu kendi tekellerine aldklar olur; ama buna karlk, baz
bayramlar ve byk halk toplantlar sresince, eski ortakl ger-
ekten diriltmeye ve karlarn gen erkeklerle oynamaya brakma
zorundadrlar. Westermarck (s. 28-29) eski cinsel iliki zgrlnn
ksa bir sre iin yrrle konduu bu devirli cinsel elenceler
zerine,[153] Hindistandaki Hoslar, Santallar, Pancalar ve Kotarlardan
baz Afrikal halklardan vb. birok rnek veriyor. in garibi, Wes-
termarckn bundan kard sonu, burada grup halinde evlilik
kalntlarnn deil ki o, grup halinde evlilii yadsr, ama ilkel in-
sanla br hayvanlarda ortak bir nitelik alan kzgnlk dnemi kaln-
tlarnn szkonusu olduudur.
imdi, Bachofenin drdnc byk bulgulamasna, grup
halinde evlilikten iki-bal-evlilie geii gsteren geni lde yaygn
bir biimin bulgulanmasna geliyoruz. Bachofen, bunu, eski tanr
buyruklarn inemenin kefareti olarak [sayfa 276] gsteriyor: Kadnn
iffet hakkn satn almasn salayan kefaret, aslnda onun kendini
erkeklerin eski ortaklndan kurtarp yalnzca bir erkee vermesini
salayan kefaretin mistik anlatmndan baka bir ey deildir. Bu
kefaret, snrl bir fuhutan ibaretti: Babilli kadnlar, ylda bir kez,
Militta tapnanda, kendilerini vermek zorundaydlar; Kk As-
yann br halklar, kzlarn, evlenebilmelerinden nce; canlarnn
istedikleriyle yllar boyu zgr ak hayat yaamak zere Anaitis
tapnana gnderiyorlard; dinsel grnlerle bezenmi benzeri
treler, Akdenizle Ganj arasndaki hemen btn Asyal halklarda
grlr. Bachofenin gstermi olduu gibi, kurtuluu salayan
gnah deyici sungu, zaman boyunca gitgide hafiflemitir:
Her yl yenilenen sungu [kendini vermek -.], yerini bir tek
sunguya brakr; yal kadnlarn htarismei yerine, gen kzlarn
htarismei ve bunun evlilik sresince uygulanmas yerine, evlilik-
ten nce uygulanmas geer; kendini fark gzetmeksizin herkese
vermenin yerini, belirli kiilere verme alr. (Analk Hukuku, s. xix)
50 Friedrich Engels
br halklarda dinsel kamuflaj hi grlmez; bazlarnda
antikada Trakyallar, Keltler, vb. ...gnmzde de Hindistandaki
birok yerli halklarda, Malezyallarda, Okyanusyadaki ada halklar
ve birok Amerika yerlilerinde gen kzlar, evlenene kadar, en
byk cinsel zgrlkten yararlanrlar. zellikle, Gney Amerikann
hemen her yanndaki durum, lke iine biraz giren herkesin gre-
bilecei gibi, budur: Agassiz (A Journey in Brazil, Boston and New-
York, 1868, s. 266), yerli kkten gelen zengin bir ailenin kzyla
tanr ve kzn annesiyle konuurken, subay olarak Paraguaya
kar savaa katlm bulunan kocasndan kzn babas olarak sze-
der; ama kzn anas glmseyerek yle der: Na tem pai, he
filha da fortuna; onun babas yok, raslant ocuudur o.
Yerli ya da melez kadnlar, evlilik-d ocuklarndan, en
kk bir utanp sklma duygusuna kaplmadan, hep bu trl sz
ederler; ve bu durum olaanst bir ey olmaktan ok uzaktr,
ancak bunun tersi bir istisna olabilir. ocuklar ... ounlukla yalnz
analarn tanrlar, nk ocuun btn derdi ve btn sorumlu-
luu anaya der; [sayfa 277] babalar hakknda bir ey bilmezler; ka-
dn, kendinin ya da ocuklarnn, baba zerinde herhangi bir haklar
bulunduunu aklndan bile geirmez.
Burada uygar kiiye garip gibi grnen ey, aslnda analk
hukukuna gre ve grup halinde evlilik iinde bir kuraldan baka
bir ey deildir.
Daha baka halklarda, nianl erkein dost ve akrabalar, ya
da dn davetlileri, dn srasnda, nianl kz zerindeki gelenek-
sel haklarndan yararlanrlar ve damadn sras en sonra gelir; antik-
ada Balear adalarnda ve Afrikal Ojillerde durum byleydi; gn-
mzde de, Habeistan Barealarnda durum gene byledir. Bazan
da, airet ya da gensin bakan, nderi, aman, rahibi, prensi, ya
da san ne olursa olsun resm bir kii, topluluu temsil eder, ve ni-
anl kz zerinde ilk gece hakkndan yararlanr. Bu durumu akla-
mak yolundaki btn neo-romantik giriimlere karn, bu jus primae
noctis, [lk gece hakk. -.] grup halinde evliliin kalnts olarak
gnmzde de, Alaskada yaayanlarn ou arasnda (Bancroft,
Native Races, I, s. 81), Meksikann kuzeyindeki Tahularda (ibid.,
s. 584) ve br halklar iinde varln hl srdrmektedir. lk
gece hakk, btn ortaa boyunca, hi deilse Kelt asll lkelerde,
rnein dorudan doruya grup halinde evlilikten km bulun-
Friedrich Engels 51
duu Aragonda hep vard. Kastilyada kyl hibir zaman toprak-
bent (serf) olmad halde, Aragonda Katolik Fernandonun 1486
fermanna kadar toprakbentliklerin (servages) en utan vericisi
hkm srd. Bu belgede yle bir para var:
Kararlatrr ve bildiririz ki, yukarda ad geen beyler (sen-
yors, barons) ... bundan byle, bir kylnn evlendii kadnla ilk
geceyi geiremezler; kendisine uyruk olunmann (suzerainete) be-
lirtisi olarak, dn gecesi, kadn yattktan sonra, kadnn ya da
yatan stnden aamazlar; szkonusu beyler, bundan byle, paral
ya da parasz, kyllerin isteklerine aykr olarak, onlarn kz ya da
oullarn kullanamazlar. (Sugenheim tarafndan zgn Katalan
[lehesinde -.] metninden alnmtr. Le Servage, Petersburg 1861,
s. 35.) [sayfa 278]
Bachofen, htarisme ya da sefihe iftleme adn verdii
eyden kar-koca evliliine geisin tamamen kadnlarn eseri oldu-
unu kesinlikle ileri srd zaman, bir kez daha szgtrmez
biimde hakldr: ktisad yaam koullarnn, eski komnizmi yka-
rak gelitii ve nfus younluunun da artt lde, geleneksel
cinsel ilikiler ilkel saflklarn yitiriyor, ve iffet hakkn, bir tek adamla
geici ya da srekli evlenme hakkn bir kurtulu gibi grmeye
balayan kadnlara, gitgide alaltc ve ezici olarak grnyorlard.
Bu ilerleme kaynan erkeklerden alamazd; nk erkeklerin,
gnmze kadar, edimli grup halinde evlenme tatlarndan vazge-
mek, hibir zaman akllarna bile gelmemitir. Ancak kadnlarn iki
bal evlilie geie meydan vermelerinden sonradr ki, erkekler
sk tek-elilie girebildiler ama gerekte, bu tek-elilik, yalnzca
kadnlar iindir.)
ki-bal-aile, yabanllk ile barbarln snrlarnda, ounlukla
yabanlln yukar aamasnda, baz baz da barbarln yalnzca
aa aamasnda kuruldu ki-bal-aile, barbarlk iin belirleyici
aile biimidir; tpk grup halinde evliliin ybanllk, ve tek-eliliinde
uygarlk iin olduu gibi. Bunun, kesin tek-elilie kadar gelimesine
devam edebilmesi iin, buraya kadar etkisini grm bulunduu-
muz nedenlerden baka nedenler gerekmitir. ki-bal-aile iinde,
topluluk daha o zamandan son birliine, iki atomlu moleklne
indirgenmi bulunuyordu: bir erkek ve bir kadn. Doal seme, ev-
liliklerdeki ortaklklar durmadan evlilik dna atma yolundaki ya-
ptn tamamlamt; artk ona bu ynde yapacak hi bir ey kal-
52 Friedrich Engels
mamt. yleyse, eer yeni devindirici gler, toplumsal gler
ie karmasayd, iki-bal-aileden yeni bir aile biimi kmas iin
hibir neden yoktu. Ama bu yeni devindirici gler ie kart.
imdi Amerikay, iki-bal-ailenin klasik topran brakyor-
uz. Bu lkede, daha yksek bir aile biiminin gelimi olduunu,
bulgulanma ve fetihten nce, lkenin herhangi bir yerinde
tekeliliin varln gsteren hibir belirti yoktur. Ama Eski Dnya-
da durum bambakayd.
Burada, hayvanlarn evcilletirilmesi ve srler yetitirilmesi,
o zamana kadar grlmemi bir zenginlik kaynan [sayfa 279] geli-
tirmi ve yepyeni toplumsal ilikiler yaratmt. Barbarln aa
aamasna kadar, duraan servet hemen yalnzca ev, giysiler, kaba
mcevherler ve sandal, silah, en ilkel ev avadanlklar gibi, yiyecek
elde edilmesi ve hazrlanmas iin zorunlu aletlerden ibaretti. Yiye-
cee gelince, onun her gn yeniden kazanlmas gerekiyordu. Bun-
dan byle, oban halklar geliiyorlard: Aryenler, Pencap ve Ganj
vadisinde ve Amuderya ile Sirderyann daha da iyi sulad bozkr-
larda; Semitler, Dicle ve Frat boylarnda; at, deve, eek, sr, koyun
kei ve domuz srleriyle, durmadan oalmak ve et ve st gibi
besinleri bol bol salamak iin, yalnzca gz kulak olmak ve en
kaba zeni gstermekten baka bir ey istemeyen bir zenginlie
sahiptiler. Daha nce yiyecek elde etmekte kullanlan btn aralar
geri plana geti; avclk, bir zorunluluk olmaktan karak bir lks
haline geldi.
Peki, bu yeni servet kime aitti? Balangta, hi kukusuz
gense. Ama srler zerindeki zel mlkiyet, erkenden gelimi
olmalyd. Musann Birinci Kitab denilen kitabn yazarnca, brahim
Peygamberin, kendi z hakk gerei mi [bir aile topluluu bakan
olarak], yoksa bir gensin gerekten soydan geme bakan nite-
liiyle mi, srlerinin sahibi olarak kabul edildiini sylemek gtr.
Ama, brahim Peygamberi, modern anlamda bir mlk sahibi (m-
lik) olarak dnmememiz gerektii de apaktr. Bunun kadar
ak olan bir ey de, kendisi hakknda belgelere. sahip bulunduu-
muz tarih eiinde, daha o zamandan, srlerin her tarafta aile
bakanlarnn zel mlkiyetinde olduklardr; tpk barbar zanaat-
nn rnleri: maden avadanlk ve lks maddeler gibi, tpk insan
srs: kleler gibi.
nk klelik de, bu andan itibaren tretilmiti. Aa aa-
Friedrich Engels 53
mada bulunan barbar iin, klenin bir deeri yoktu. Bundan tr
Amerikan yerlileri, yendikleri dmanlarna kar, yukar bir aa-
mada bulunan barbarlarn yaptklarndan bambaka bir biimde
davranyorlard. Erkekler ya ldrlyor, ya da yenenlerin airetine
karde olarak kabul ediliyorlard; kadnlarla da, ya evleniliyor ya da
onlar da, yaayan ocuklaryla birlikte, yenen airete kabul edili-
yorlard. Bu aamada, insan emek-gc, henz kendi bakm [sayfa
280] masraflarn kayda deer bir ekilde aan bir art (fazla) sala-
maz. Ama hayvanclk, madenlerin ilenmesi, dokumaclk ve
sonunda tarmn balamasyla durum adamakll deiti. Eskiden
elde edilmeleri o kadar kolay olan kadnlar, bir deiim deeri ka-
zanmlar ve satn alnr olmulard; emek-gc iin de, zellikle
srler kesinlikte aile mlkiyeti haline geldii andan itibaren, ayn
ey oldu. Aile, hayvan srs kadar hzla oalmyordu. Srlere
gzkulak olmak iin daha ok insana gereksinme vard; bu i iin
stelik tpk hayvan srs gibi oaltlabilen dman sava
tutsaklar kullanlabilirdi.
Bir kez ailelerin zel mlkiyetine geip, orada hzla arttktan
sonra, bu trl servetler, iki-bal-evlilik ve analk hukuklu gens
zerine kurulu topluma byk bir darbe vurdu. ki-bal-evlilik, aile
iine yeni bir e sokmutu. Sahici annenin yannda, sahici, delilli
ispatl ve byk bir olaslkla gnmzn birok babalarndan
ok daha gerek babaya da yer veriyordu. Bu an ailesi iinde
yrrlkte bulunan iblmne gre, erkee yiyecein ve bu i
iin zorunlu alma aletlerinin salanmas dyordu; bunun sonu-
cu, erkek, bu alma aletlerinin sahibiydi; ayrlma halinde kadna
ev eyalar kalrken, erkek, bu aletleri birlikte gtryordu. Demek
ki, bu toplumda yrrlkte bulunan treye gre, erkek ayn za-
manda yeni beslenme kaynann, hayvan srsnn, daha sonra
da yeni alma aracnn, klelerin sahibiydi. Ama gene bu toplum-
daki treye gre, ocuklar onun mirass olamazlard. Bu konuda
durum yleydi:
Analk hukukuna gre, yani soy zinciri yalnzca kadn tara-
fndan hesapland srece, ve gensteki ilkel miras tresine gre,
gentilice akrabalar, balangta yakn gentilicelerinin mirass olu-
yorlard. Servetin, gens iinde kalmas gerekiyordu. Miras yoluyla
geen nesnelerin dk deerde olmalar dolaysyla, ola ki, pratikte,
bu miras hep en yakn gentilice akrabalara, yani ana tarafndan
54 Friedrich Engels
kandalara geerdi. Ama, len erkein ocuklar onun gensine de-
il, analarnn gensine ait idiler; bu ocuklar, balangta, analarnn
br kandalaryla birlikte, ve daha sonra, belki birinci dereceden,
analarnn mirass olurlard; ama [sayfa 281] babalarnn mirass
olamazlard, nk onun gensine ait deillerdi ve herkesin serveti,
kendi gensinde kalmak gerekirdi. Demek ki, srlerin sahibi lnce,
srler nce onun erkek ve kz kardeleriyle, kz kardelerinin o-
cuklarna, ya da anasnn kz kardelerinin ocuk ve torunlarna
geerdi: Ama kendi z ocuklar miras olamazlard.
Servetlerin art, bir yandan aile iinde erkee kadndan
daha nemli bir yer kazandryor, bir yandan da bu durumu, gele-
neksel miras dzenini ocuklar yararna deitirmek iin kullan-
ma eilimini ortaya karyordu. Ama soy zincirinin analk hukukuna
gre hesaplanmas yrrlkte kaldka, bu olanakl deildi. yleyse,
nce deitirilmesi gereken ey buydu; ve yle de oldu. Bu i, bu-
gn sanlabilecei kadar g olmad. nk bu devrim insanln
tanm olduu en kkl devrimlerden biri bir gensin yaamakta
olan yelerinden bir tekinin bile durumunda herhangi bir deiiklik
yapmak gereini duymad: Gensin btn yeleri, nceleri ne du-
rumda iseler, gene yle kalabildiler. Yalnzca, gelecekte, erkek ye-
lerin ocuklarnn gens iinde kalacaklarn, kadn yenin ocuklar-
nn ise buradan karlarak babalarnn gensine geeceklerini ka-
rarlatrmak, bu i iin yeterliydi. Bylece, kadn tarafndan hesap-
lanan soy zinciri ve analk miras hukuku kaldrlm, erkek tara-
fndan hesaplanan soy zinciri ve babalk miras hukuku kurulmutu.
Uygar halklarda bu devrimin hangi ada ve nasl gereklemi ol-
duunu bilmiyoruz. Bu i, tamamen tarih-ncesi dnemine ilikin-
dir. Gereklemi bulunan olgunun kendisine gelince, zellikle,
Bachofen tarafndan toplanm birok analk hukuku kalnts, bunu
gereinden ok kantlamaktadr; yakn zamanlarda ya da gnmz-
de, bir servet art ve yaama biiminde bir deiiklik (ormanlardan
ayrlara g) etkisiyle olduu kadar uygarln ve misyonerlerin
tinsel etkisiyle de bu devrimi tamamlayan birok airete bakarak,
bu iin ne kadar kolay olduunu gryoruz. Missourideki sekiz
airetten altsnda, erkek tarafndan hesaplanan bir soy zinciri ve
bir miras dzeni, br ikisinde de, hl kadn tarafndan hesaplanan
bir soy-zinciri ve miras dzeni vardr. Shawneler, Miamieler ve
Delawarelarda, babalarnn mirass olabilmeleri iin, [sayfa 282] o-
Friedrich Engels 55
cuklara, babalarnn gensine ilikin bir ad vererek onlar baba gen-
sine geirme tresi yerlemitir. nsan, adlarn deitirerek, nes-
neleri deitirmeye gtren ezel kurnazlk! Ve, dolaysz bir karla
drtlnce, gelenek iinde kalarak gelenei ykmak iin bulunan
dolambal yol! (Marx.) Bu durumdan, iinden klmaz bir
karklk dodu ve buna, ancak babalk hukukuna gemekle, ks-
men are bulundu. Ksacas, bu, en doal gei grnyor. (Marx.)
Bu geiin, Eski Dnyann uygar halklarndaki olu biimi zerine
karlatrmal hukuk uzmanlarnn bize syleyebildikleri eyler iin
aslnda, bunlar varsaymlardan ibarettir baknz: M. Kovalevski,
Tableau des origines et de Levolution de la famille et de la proprie-
te, Stockholm 1890.]
Analk hukukunun ykl, kadn cinsin byk tarihsel yenilgisi
oldu. Evde bile, ynetimi elde tutan erkek oldu; kadn aaland,
kleleti ve erkein keyif ve ocuk dourma aleti haline geldi. Ka-
dnn zellikle Yunanllarn kahramanlk anda, sonra da klasik
ada grlen bu aalanm durumu, giderek sslenip pslendi,
aldatc grnlere sokuldu, bazan yumuak biimler altnda
sakland; ama hibir zaman ortadan kaldrlmad.
Erkeklerin tekelci egemenlii kurulduktan sonra, bunun ilk
etkisi; o zamanlar ortaya kan ataerkil ailenin arac biimi iinde
kendini gsterdi. Bu aile biimini en bata belirleyen ey, az sonra
zerinde duracamz ok-karllk deil, ama zgr ya da deil,
belirli saydaki kimselerin, aile bakannn kabaca otoritesi altnda
bir aile kurarak rgtlenmesidir. Semitik biim iersinde; bu aile
reisi ok-karl olarak yaar; klelerin bir kars ve ocuklar vardr
ve btn rgtlenmenin amac, snrlar belli bir alan zerinde,
srlerin korunmasdr.[154]
Asl nemli olan, klelerin [aileye -.] katmas ve babaca
otoritedir; bu yzden de bu aile biiminin en yetkiri rnei, Roma
ailesidir. Balangta, familia szc, gnmzdeki darkafal bur-
juvalarn duygusallk ve kar-koca cilvelerinden yaplma aile
anlayn dile getirmez; Romallarda, her eyden nce hatta kar-
koca ile bunlarn ocuklar iin deil, yalnzca kleler iin kullan-
lr. Famulus [sayfa 283] evcil kle anlamna gelir ve familia, bir tek
adama ait bulunan klelerin btn demektir. Daha Gaius zama-
nnda, familia, id est patrimonium (yani miras pay) vasiyetle
braklyordu. Deyim, Romallar tarafndan, iinde, bakann, kadn,
56 Friedrich Engels
ocuklar ve belirli sayda kleyi babalk otoritesi altnda tuttuu ve
hepsi zerinde yaatmak ya da ldrmek hakkna sahip bulunduu
yeni bir toplumsal rgt belirtmek iin tretildi.
Demek ki, szck, tarmn ve trel kleliin balamas ve
Aryen talyallarla Yunanllarn ayrlmasndan sonra kurulan Latin
airetlerindeki kat aile sisteminden daha eski deildir.[155] Marx
ekler: Daha balangta tarmsal hizmetlerle ilgili olduuna gre,
modern aile, tohum halinde, yalnzca klelii (servitus) deil, top-
rakbentlii (servage) de kapsar. Sonralar toplum ve devlet iinde
geni lde gelien btn elikiler, minyatr halinde, modern
ailenin iinde vardr.
Bu aile biimi, iki-bal-aileden tek-elilie geiin belirtisidir.
Kadnn balln, yani ocuklarn babaln salama balamak
iin, kadn, erkein insafna braklmtr: adam kadn ldrrse,
hakkn kullanmaktan baka bir ey yapm olmaz.
Ataerkil aile ile birlikte, yazl tarih alanna giriyoruz; ite an-
cak bu alanda karlatrmal hukuk bilimi bize byk bir yardm-
da bulunabilir. Ve gerekten, bu bilim, burada, bize, esasl bir iler-
leme getirmitir. Gnmzde Srplar ve Bulgarlarda (Dosta sz-
cyle evrilebilecek) zdruga ya da bratstvo (Kardelik) ad
altnda, ve Doulu halklarda da deiik bir biim altnda hl
grdmz ataerkil ev topluluunun, grup halinde evlilikten km
bulunan analk hukuku ile, modern dnyann kar-koca ailesi arasn-
daki gei aamasn oluturmasnn kantn Maksim Kovalevskiye
borlu bulunuyoruz (Tableau des origines et de lvolution de la
famille et de la pioprit, Stockholm 1890, s.60-100). Bu, hi deilse
antika dnyasnn uygar halklar iin, Aryenler ve Semitler iin
tantlanm gibi grnr.
Bu tr bir aile topluluunun henz yaamakta bulunan en
gzel rnei, Gney Slavlarnn zdrugasdr. [sayfa 284] Zdruga, ayn
babadan gelen ve karlaryla birlikte ayn iftlikte oturan eitli ku-
aklar kapsar; bunlar tarlalarn birlikte eker, ortaklaa beslenir,
ortaklaa giyinirler ve rn fazlalarna da ortaklaa sahip olurlar.
Topluluk, evi darya kar temsil eden evin efendisinin (domacin)
yksek ynetimi altnda bulunur; evin efendisi, dk deerdeki
nesneleri satma hakkna sahiptir; para ilerine o bakar ve gnlk
ilerin sorumluluunu o tar. Seimle atanr; ama topluluun en
yal kiisi olmas zorunlu deildir. Topluluktaki kadnlarla onlarn
Friedrich Engels 57
yapt iler genellikle domacinin kars olan evin hanm efendisi-
nin (domacica) ynetimi altnda bulunur. Gen kzlar iin koca
seiminde, evin hanmnn da, hatta ounlukla ar basan, oy
hakk vardr. Ama btn ilerde asl yetki aile meclisinde, kadn-
erkek btn erginlerden toplanm olan kuruldadr. Evin efendisi
bu kurula hesap verir; kesin kararlar bu kurul alr, btn topluluk
yeleri zerindeki yarglama yetkisini gene bu kurul kullanr, zel-
likle toprak vb. gibi belirli bir nemdeki alm-satmlar bu kurul
kararlatrr.
Rusyada da bu byk aile birliklerinin ortadan kalkmam
bulunduu, bundan on yl kadar nce saptanmtr.[156] Gnmzde,
bu aile topluluklarnn, Rus halk tresinde, obscina ya da ky ce-
maatlerinden (communaute villageoise) daha az kkl olmad,
genellikle kabul ediliyor. Bu aile birlikleri, en eski Rus mecellesin-
de (yasalar dergisi), Yaroslav Pravdasnda, Dalmaya yasalarn-
da[157] tad adla (vervj), ve bunun gibi Polonya ve ek tarih
kaynaklarnda da yer alr.
Heuslere gre (Institutions de droit germanique), Almanlar-
da da, iktisad birim; balangta,. modern anlamda kar-koca ailesi
deil, birok kuak ya da birok kar-koca ailesinden kurulu ve
stelik ounlukla kleleri de kapsayan ev birliidir (associati-
on domestique). Roma ailesi de bu tipe baldr ve bu yzden,
babann mutlak egemenlii ve ailenin br yelerinin baba karsn-
da hibir hakka sahip olmamalar, bir zamandan beri iddetli tart-
ma konusu olmutur. Ayn tr aile birlikleri, herhalde rlanda Keltle-
rinde de mevcuttu; Fransa da, bu birlikler, Devrime kadar, Niver-
naisde, paronneries ad altnda varlklarn [sayfa 285] srdrrler,
bugn de, Franche-Comtde, henz tamamen ortadan kalkma-
mlardr. Louhans (Sanett-Loire) blgesinde, atya kadar
ykselen ortak merkez salonu bulunan byk ky evleri grlr;
salonu, epeevre, alt ya da sekiz basamakla klan yatak odalar
evirir. Bu evlerde, ayn ailenin eitli kuaklar otururlar.
Hindistanda, topra ortaklaa eken ev topluluklar, daha,
Byk skender zamannda, Nearkhos tarafndan szkonusu edil-
miti: bu topluluklar, gnmzde de, ayn blgede, Pencapta ve
lkenin btn kuzey-batsnda varlklarn srdryorlar. Kovalevski,
bu ev topluluunun Kafkasya daki varln bizzat gsterebilmitir.
Cezayirde, bu topluluk, Kabileler arasnda varln srdrmekte-
58 Friedrich Engels
dir. Bunun Amerikada da bir zamanlar varolmu olmas gerekir.
Zuritann anlatt eski Meksikada yaayan calpullis lerde,[158] bu
aile trnn varl iddia olunur; buna karlk Cunow, (Ausland[159]
1890, no 42-44) fetih anda, Peruda, ekili topraklarn devirli
paylalmas, buna gre bireysel ekimi ile birlikte, bir eit mark
kuruluunun (ve garip olan, orada marka marka deniyordu)
varolduunu olduka ak bir biimde tantlamtr.
Herhalde topraa ortaklaa sahip olan ve toprakta ortaklaa
tarm yapan ataerkil ev topluluu, imdi nce olduundan ok
baka bir nem kazanr. Bunun, uygar halklarda ve antika dn-
yasnn birok br halklarnda, analk hukuklu aileyle kar-koca
ailesi arasnda oynad byk gei rolnden artk kuku duyama-
yz. Biraz ilerde, Kovalevskinin bu konuda kard baka bir so-
nutan szedeceiz ki, buna gre, ataerkil ev topluluu, ayn zaman-
da, iinden bireysel tarm ve topraklarla meralarn nce belirli
zaman aralklaryla, sonra kesinlikle blld ky cemaati ya
da markn km bulunduu gei aamasn oluturuyordu.
Bu ev topluluklar iinde aile yaamna gelince, hi deilse
Rusyada evlek bakanlarnn, topluluktaki kadnlara, zellikle ge-
linlerine kar durumlarn ktye kullanarak, ounlukla bunlar-
dan bir harem kurduu yolunda bir ne sahip bulunduklarna dikkat
etmek yerinde olur; bu nokta zerinde Rus halk trkleri yeteri
kadar uzdillidir. [sayfa 286]
Analk hukukunun yklmasyla hzla gelimi olan tek-elilie
gemeden nce, ok-karllk ve ok-kocallk zerine birka sz
daha [etmek gerekiyor -.]. Bu iki evlilik biimi, bunlar kendilerini
bir lkede ayn zamanda birlikte gstermedike, istisnasz, sz yerin-
deyse, tarihin lks rnlerinden baka bir ey olamaz; ki, bilindii
gibi, ok-kocallk ile ok-kar-lln, bir lkede, ayn zamanda yan-
yana varolduklar grlmemitir. yleyse, ok-karllktan yoksun
kalan erkekler, ok-kocallk tarafndan kede braklan kadnla-
rn yannda kendilerini avunduramadklarna ve toplumsal kurulular
ne olursa olsun, imdiye kadar erkeklerle kadnlarn says duyulur
lde birbirine eit bulunduuna gre, bu evlenme biimlerin-
den biri ya da brnn yaygnlamas olanaksz demektir. Ger-
ekte bir erkein ok-karl olmas aka kleliin rnyd ve
birka istisnai durumla snrlanyordu. Semitik ataerkil aile iinde,
yalnzca aile reisi ve en ok oullardan birka, ok-karl duru-
Friedrich Engels 59
munda yaarlar; brlerinin tek kadnla yetinmeleri gerekir. Gn-
mzde de, btn Douda durum byledir; ok-karllk; zenginlerin
ve byklerin bir ayrcaldr ve balca kayna kle satn alnma-
sdr; halk kitlesi tek-elilik halinde yaar. Hindistan ve Tibetteki
ok-kocallk da bundan daha az istisna bir durum deildir; kkeni
henz derinliine incelenmemi bulunan grup halinde evlilie ba-
lanr. ok-kocallk, pratikte, mslmanlarn kskan harem rgtn-
den ok daha hogrl gibi grnr. Hindistandaki Nairlerde
, drt ya da daha ok erkek, bir kadna ortaklaa sahip olabilirler;
ama bunun dnda, bu erkeklerden herbiri, baka ya da daha
fazla erkekle birlikte, bir ikinci, hatta bir nc, bir drdnc, vb.
kadna da sahip olabilir. Mac Lennann, yelerine ayn zamanda
birok kulbe dahil olmay salayan ve bizzat kendisi tarafndan
anlatlan bu evlenme kulplerinde yeni bir kulp halinde evlenme
snf bulgulamam olmas dorusu bir mucizedir. Zaten bu
evlenme kulb pratii, asla gerek bir ok-kocallk deildir; tam
tersine, Giraud-Teulonun gstermi olduu gibi, grup halinde evlili-
in bir zel biimidir; erkekler ok-karl, kadnlar okkocal halinde
yaarlar. [sayfa 287]
4. Tek-eli-aile (La famille monogamique). Daha nce gste-
rilmi olduu gibi, tek-eli-aile, barbarln orta ve yukar aamalar
arasndaki snr oluturan ada, iki-bal-aileden doar; kesin yen-
gisi, balang durumundaki uygarln belirtilerinden biridir. Baba-
lar kesinlikle bilinen ocuklar yetitirmek amacyla, bu aile, erkek
egemenlii zerine kurulmutur; babaln kesinlikle bilinmesi ge-
rekliydi, nk bu ocuklar, dolaysz miraslar olarak, bir gn ba-
balarnn servetine sahip olacaklardr. Tek eli aile, iki bal evlilikten,
artk taraflardan ikisinin de istedikleri zaman zemeyecekleri evlilik
bann daha salamlamasyla ayrlr. Genel kural olarak, imdi
yalnz erkek bu ba zer ve karsn boayabilir. Sadakatsizlik
hakk, ayrca, hi deilse tre tarafndan; imdiye kadar erkein te-
kelinde braklmtr (Code Napolon) bu ayrcal aka erkee
veriyor, yeter ki, dp kalkt kadn karsnn evine getirmesin[160]);
ve bu hak, toplumsal gelime ykseldii lde, hep daha ok
kullanlr; ama kadn eski cinsel pratii anmsar da onu daha zorlu
bir biimde cezalandrlr.
Yeni aile biimini, btn sertlii iinde, ilkin Yunanllarda
grrz. Marxn yazm olduu gibi, mitolojideki tanralarn rol;
60 Friedrich Engels
kadnlarn daha zgr, daha saygdeer bir duruma sahip bulunduk-
lar daha eski bir a betimler; ama kahramanlk anda kadn
erkein stnl ve klelerin rekabeti dolaysyla iyice aalanm
olarak gryoruz. Daha iyisi, Odise de Telemakun anasn nasl
azarlad ve nasl susturduu okunsun. Homerosta, ele geirilen
kadnlar, yenenlerin cinsel keyfine teslim edilirler; herkesin bir sras
vardr, efler hiyerarik sralarna gre, en gzellerini seerler; btn
lyadann, bu kle kadnlardan biri konusunda, Akhilleus ile
Agamemnon arasndaki bir ekime etrafnda dnd bilinir.
Homerosun azbuuk nemli her kahraman iin, bu kahramann
adrn ve yatan paylat bir tutsak kadndan szedilir. Galip
erkek, bu gen kzlar dnte lkesine ve karsnn yaad eve
gtrr. Aiskhylosta Agamemnon Kassandray byle gtrr. Bu
kle [sayfa 288] kadnlardan doan erkek ocuklar, baba mirasndan
kk bir pay alrlar ve zgr insanlar olarak kabul edilirler; bylece,
Telamonun tred olu Teukros; babasnn adn tamak hakkna
sahiptir. Yasal kar btn bunlara katlanmak ama iffetini sk skya
koruyup, kocaya ballkta kusur etmemek zorundadr. Kahramanlk
andaki Yunan kadnnn, uygarlk andakinden daha ok sayg
grd dorudur; ama sonunda, erkek iin, kendi meru mirasla-
rnn anas, evin en byk kadn yneticisi ve ilerinden istediklerini
istedii gibi kullanabilecei ve kulland kadn klelerin gzeticisi
olmaktan baka bir ey deildir. Tek-eli-evliliin yansra kleliin
varl, ruhlar ve vcutlaryla [efendi -.] erkee ait gen ve gzel
kle kadnlarn bulunmas; ite daha balangta tek-elilie kendi
zgl niteliini, veren ey budur; erkek iin deil, yalnzca kadn
iin tek-eli olmak. Tek elilik, bu nitelii, gnmzde de hl ko-
ruyor.
Daha sonraki an Yunanllar iin Dorlarla yonlar arasnda
bir ayrm yapmak gerekir. Klasik rneini Ispartann oluturduu
birinciler, birok bakmdan, bizzat Homerosun betimlediinden
daha ilkel bir nitelik tayan evlilik ilikilerine sahiptirler. Ispartada,
Isparta devlet anlayna gre deitirilmi ve henz grup halinde
evliliin birok bulank ansn tayan iki-bal-evlilik hkm srer.
ocuksuz evlilikler bozulur; Kral Anaksandrides (M 650ye doru),
ksr karsnn yansra ikinci bir kadn ald ve iki evli oldu; ayn a-
da karlarnn ikisi de ksr kan Kral Ariston, nc bir kadn al-
d; ama buna karlk, ncekilerden birini boad. br yandan;
Friedrich Engels 61
birka erkek karde bir kadna ortaklaa sahip olabiliyorlard, arka-
dann karsndan holanan biri, onunla bu kadn paylaabiliyordu;
karsn (Bismarcka yarar bir deyimle) gl bir damzlkn ya-
rarlanmasna hazr bulundurmak, hatta bu damzlk yurtta saylma-
sa bile, uygun karlanyordu. Plutharkosun, iinde, Ispartal bir
kadnn, kendisine neride bulunan n kocasna gnderdiini
okuduumuz bir paras, (Schmanna gre) trelerde daha da
byk bir zgrln hkm srmekte olduunu gsterir. Bundan
tr, gerek bir kandrma, kocasnn haberi olmadan kadnn ona
[sayfa 289] sadakatsizlik gstermesi, grlmemi bir eydi. br yan-
dan, evcil klelik, Ispartada hi deilse en iyi nda, bilinmiyordu;
demirba kleler, beylik yerlerde, ayr olarak oturuyorlard; yley-
se, Ispartallar iin[161] onlarn karlarn almak eilimi (tentation)
ok nemsizdi. Btn bu koullarn zorunlu sonucu olarak, Ispartal
kadnlar, br Yunan kadnlarndan ok daha saygdeer bir duru-
ma sahip bulunuyorlard. Eski Yunanllarn kendilerinden sayg ile
szedip, syleilerini kaydetmek zahmetine katlandklar kadnlar,
yalnzca Ispartal kadnlarla, Atinann sekin hafif merep kadn-
lardr (htares).
Atinann, kendilerini tipik bir rnek olarak temsil ettii yon-
larda ise durum bambakadr. Gen kzlar, yalnzca eirme; doku-
ma ve diki, olsa olsa biraz da okuyup yazma renirlerdi. Deyim
yerindeyse, drt duvar arasna kapatlmlard ve ancak br
kadnlarla dp kalkarlard. Harem dairesi (le gynece) st katta
ve arkaya bakan, evden ayr bir ksmd; erkekler, zellikle yaban-
clar, oraya kolayca giremezdi; erkek konuklar gelince, kadnlar
oraya ekilirlerdi. Yanlarnda bir kle kadn (cariye) bulunmadka
kadnlar sokaa kmazlard; evde, sk bir gzetim altnda yaarlard;
Aristophanes, aklar korkutmaya yarayan moloslardan, iri kym
beki kpeklerinden szeder[162]; ve hi deilse Asya kentlerin de,
kadnlar gzetmek iin harem aalar kullanlrd, ki bunlar daha
Herodotos zamannda Sakz adasnda ticari ereklerle idi edilir ve
Wachsmutha gre, yalnzca Barbarlar tarafndan satn alnmazlar-
d. Euripideste, kadnlar oikourema, ev eyas (szck ntrdr
[yani erkek ya da dii deildir -.]) olarak nitelendirilmitir; ve
ocuk dourmak ii bir yana, kadn, Atinal erkek iin, ba hiz-
metiden baka bir ey deildi. Erkek, atletlere zg beden hare-
ketleri yapar, genel siyaset tartmalarna katlrd; kadn bunlarn
62 Friedrich Engels
dnda tutulurdu. stelik, ounlukla erkein emrinde kle kadn-
lar bulunurdu, ve Atinann en parlak anda, her eyden nce
devlet tarafndan kolaylatrlan ok yaygn bir fuhu vard. te, bu
fuhu temeli zerindedir ki, Isparta kadnlarnn karakter bakmn-
dan egemen olduklar antika kadn dnyasnn [sayfa 290] genel
dzeyine, zeka ve sanatsal beeninin eitimiyle, o kadar yksek-
ten egemen olan Yunan kadnlarna zg nitelikler gelimitir. Ama,
kadn olmak iin, nce hafifmerepliin (htarisme) gerekmesi,
Atina ailesinin ocana incir diker.
Bu Atina ailesi, zaman boyunca, yalnz br yonlarn deil,
gitgide artan lde ktadaki ve kolonilerdeki btn Yunanllarn,
ev ilikilerinde kendilerine rnek aldklar bir tip oldu. Hapislie ve
gzetime karn, Yunan kadnlar, gene de, kocalarn aldatma fr-
satn ounlukla buluyorlard. Karlarna kar sevgi gstermekten
utanan kocalar, hafifmerep kadnlarla her trl akdalk ma-
cerasyla gnlerini gn ediyorlard; nedir ki, kadnlarn alalmasnn
c, erkeklerin de alalmasyla alnm oldu; erkekler, iren olan-
clk pratiine decek ve Ganymedes mitosuyla tanrlarn onurdan
drerek, bizzat kendi onurlarn da yitirecek kadar alaldlar.
lkan en uygar ve en geni gelimi halk iinde inceleye-
bildiimiz kadaryla, tek-eliliin balangc byle oldu. Tek-elilik,
hi bir ekilde, bireysel cinsel akn meyvesi olmad; evlilikler, ge-
mite olduu gibi, gene bykler tarafndan kararlatrldklarna
gre, tek-elilikle bireysel cinsel akn hibir ilikisi yoktu. Bu doal
koullar zerine deil, iktisadi koullar [yani, zel mlkiyetin, ilkel
ve kendiliinden ortaklaa mlkiyet zerindeki yengisi] zerine
kurulmu ilk aile biimi oldu. Aile iinde erkein egemenlii ve
yalnzca ondan olabilecek ve babann serveti kendilerine kalacak
ocuklarn domas, kar-koca evliliinin (mariage conjugal), Yu-
nanllar tarafndan itenlikle aklanmam gerek erekleri ite bun-
lard. Bununla birlikte, bu evlilik onlar iin bir yk, tanrlara, devlete
ve atalarna kar, yerine getirmeleri gereken bir grevdi. [Atinada
yasa yalnzca evlilii zorunlu hale getirmekle kalmyor, ayrca koca
tarafndan, evlilik grevleri adn verdii eyin de asgari lde
yerine getirilmesini zorunlu klyordu.]
yleyse, kar-koca evlilii tarihe asla erkekle kadnn karlkl
uzlamas olarak girmez ve hele en yksek evlenme biimi olarak
asla kabul edilemez. Tersine: bir cinsin br tarafndan uyruk
Friedrich Engels 63
altna alnmas olarak btn [sayfa 291] tarih-ncesinin o zamana kadar
bilmedii, iki cins arasndaki bir atmann aa vurulmas olarak
ortaya kar. 1846da, Marx ve benim tarafmdan meydana getirilmi,
yaymlanmam eski bir el yazmasnda u satrlar buluyorum: lk
iblm, erkekle kadn arasnda, dl verme bakmndan yaplan
i blmdr.* Ve imdi ekleyebilirim: Tarihte kendini gsteren
ilk snf atmas, erkekle kadn arasndaki uzlamaz kartln
kar-koca evlilii iindeki gelimesiyle; ve ilk snf basks da dii
cinsin erkek cins tarafndan bask altna alnmasyla dmdetir.
Kar-koca evlilii, byk bir tarihsel ilerlemedir; ama ayn zamanda,
klelik ve zel mlkiyetin yansra, gnmze kadar uzanan ve
bazlarnn gnen ve gelimesi, bazlarnn da ac ve gerilemesiyle
elde edildiine gre, o her ilerlemenin ayn zamanda grece bir
gerileme olduu a aar. Kar-koca evlilii, uygarlam toplumun
hcre-biimidir; biz, bu biim zerinde, doludizgin gelien uzlamaz
kartlk ve elikilerin iyzn inceleyebiliriz.
ki-bal-evliliin yengisiyle olsun, hatta kar-koca evliliinin
yengisiyle olsun, cinsel ilikilerdeki eski grece zgrlk asla orta-
dan kalkmad. Pnalen (ortaklaa) gruplarn yava yava orta-
dan kalkmasyla en dar snrlarna ekilmi bulunan eski evlilik sis-
temi, gelimekte bulunan aileye hala bir ortam hizmeti gryordu
ve uygarln balang ana kadar ona bal kald. Sonunda, bu
eski evlilik sistemi, aile zerine ken karanlk bir blge gibi, insan-
la uygarlk dnemi iine kadar yapp kalan htarismein yeni
biimi iinde kayboldu.
Morgan, htarisme ad altnda, erkeklerin, kar-koca evlilii
dnda, evli olmayan kadnlarla evlilik-d ilikilerini anlar; bu ili-
kiler bilindii gibi, btn uygarlk dnemi sresince ok deiik
biimler altnda varlklarn srdrerek, gitgide ak fuhu biimine
dnerler. Bu htarisme, dorudan doruya grup halinde evlenme-
den, kadnlarn, iffet haklarn elde etmek iin, kendilerini vermesin-
den gelir. Para iin kendini vermek, nce bir dinsel eylem oldu; bu
i, Ak tanrasnn tapnanda yaplyor ve para, balangta [sayfa
292] tapnak hazinesine gidiyordu. Ermenistandaki Anaitis,
Korentteki Afrodit tapnaklarnn kleleri[163], tpk Hindistan tapnak-
* Bkz. K. Marx, F. Engels, Alman deolojisi [Feuerbach], Sol Yaynlar, Ankara 1976;
Marx-Engels, Seme Yaptlar, 1, s. 37. -Ed.
64 Friedrich Engels
larna bal ve bayader ad verilen (bu szck Portekiz dilindeki
bailadeirann, danszn bozulmu bir biimidir) kutsal dansz-
ler gibi, ilk fahieler oldular. Balangta btn kadnlar iin bir
grev olan bu kendini verme, sonralar btn br kadnlar yerine,
yalnzca rahibeler tarafndan uygulanr oldu. Baka halklarda, h-
tarisme, kzlara evlilikten nce tannan cinsel zgrlkten kar;
yleyse, bize baka bir yoldan ulam bulunan htarisme, bu
durumda da, grup halinde evliliin ilk kalntsdr. Maddi mallardaki
eitsizliin ortaya kmasndan sonra, yani barbarln yukar aa-
masndan itibaren, kle emeinin yansra, cretlilik de kendiliin-
den ortaya kt; ve ayn zamanda, bununla zorunlu bir biimde
bal olarak; kle kadnn kendini verme zorunluluunun yansra,
zgr kadnlarn profesyonel fuhu da grld. Bylece, grup ha-
linde evliliin uygarla brakt miras, iki yanldr; tpk uygarln
yaratt her eyin iki yanl, ikircil, iki yan kesen, eliik olmas gi-
bi: burada tek elilik, urada, en ar biimi fuhu dahil, htarisme.
Bu htarisme, tpk herhangi bir baka toplumsal kurum gibi,
toplumsal bir kurumdur; eski cinsel zgrl korumaya yarar
ama erkekler yararna. Gerekte yalnzca hogryle karlanmakla
kalmaz, zellikle ynetici snflar tarafndan, gle oynaya uygulanr;
ama szle sulanr. Bununla birlikte, aslnda htarismein knan-
mas erkekler iin deil; yalnzca kadnlar iindir; bylece, erkein
kadn zerindeki kaytsz artsz stnln, toplumun temel ya-
sas olarak bir kez daha aklamak iin, kadnlar toplum dna s-
rlp atlr.
Ama bundan, bizzat tek-elilik iinde, ikinci bir atk (anti-
nomie) doar. htarisme sayesinde yaamn tadn karan kocann
yansra, yzst braklm kar vardr. Ve atknn iki teriminden
yalnzca biri varolamaz [ancak ikisi birden varolabilir -.]; tpk,
yars yendikten sonra, elde btn bir elmann kalamayaca gibi.
Bununla birlikte, kadnlar tarafndan gzleri alncaya kadar, er-
kekler; elmann yarsn yedikten sonra da, onun btnne sahip
olacaklar kansndaydlar gibi grnr. Kar-koca evliliiyle birlikte,
ortaya, o zamana kadar bilinmeyen srekli iki [sayfa 293] toplumsal
tip kar: kadnn devine bal a ve aldatlm koca. Erkekler,
kadnlar zerinde zafer kazanmlard; ama maluplar galipleri [boy-
nuzla - ] talandrma iini, merte zerlerine aldlar. Kar-koca
evlilii ve htarismein yansra, ealdatma, kanlmaz bir toplumsal
Friedrich Engels 65
kurum haline geldi, yasaklanm, iddetle cezalandrlan, ama
yok edilmesi olanaksz bir toplumsal kurum. Babaln gereklii,
gemite olduu gibi, gene meru bir kanya dayanr kald; ve
zmlenmez elikiyi zmlemek iin, Code Napolon yle
buyurdu: Madde 213. Evlilik srasnda gebe kalnan ocuun
babas, kocadr.
bin yllk kar-koca evliliinin vard yce sonu, ite bu-
dur.
yleyse, kar-koca ailesinde, tarihsel kkeninin iznini ko-
ruduu ve erkek ile kadn arasndaki atmay, erkein salt ege-
menlii aracyla kendini gsterdii biimde aka ortaya kard
durumlarda, snflara blnm toplumun, uygarln balarndan
beri, zebilme, ya da stesinden gelebilme baarsn gstereme-
den iinde devinip durduu kartlk ve elikilerin [aile apna -.]
indirgenmi bir imgesine sahip bulunuyoruz. Anlalmas kolaydr
ki, burada yalnzca, evlilik yaamnn, btn bu kurumun balang-
tan gelen nitelik dzenine gerekten uyduu, ama bu dzen iinde,
kadnn erkek egemenliine kar bakaldrd o kar-koca evlilii
durumlarndan sz ediyorum. Aslnda btn evliliklerin byle olma-
dn da, hi kimse, devletler arasnda olduu kadar, evde de s-
tnln salamakta yeteneksiz kalan ve bunun sonucu, elde
tutmaya layk olmad egemenlii karsna kaptran darkafal Alman
burjuvasndan daha iyi bilemez. Ama buna karlk, o kendisinin,
ounlukla bandan ok daha can skc servenler geen talihsiz
Fransz yoldandan daha stn olduuna iyice inanr.
Zaten kar-koca ailesi; her yerde ve her zaman, Yunanllard-
aki gibi, klasik ve kesin ekline brnmemitir. Dnyann gelecek-
teki fatihleri olarak, Yunanllara gre daha az ince de olsa, daha
geni grlere sahip bulunan Romallarda, kadn daha zgrd
ve daha byk bir sayg gryordu. Romal erkek, evlilik sadakati-
nin, kars zerinde sahip [sayfa 294] olduu lm-dirim hakkyla, yeteri
kadar salama balandna inanyordu. Zaten, kadn da, tpk
kocas gibi, evlilie istedii zaman son verebilirdi. Ama kar-koca
evliliinin gelimesindeki en byk ilerleme, elle tutulur biimde,
Almanlarn tarihe giriiyle meydana geldi; bu da, kukusuz yokluk
iinde bulunmalar nedeniyle, o ada, tek-eliliin onlarda iki-
bal evlilikten henz tamamen kurtulmam olmasndandr. Bu
sonucu, Tacitus tarafndan anlm bulunan durumdan kart-
66 Friedrich Engels
yoruz: nce, evliliin kutsal saylm olmasna karn Alman erkek-
leri bir tek kadnla yetinirler: kadnlar iffetlerini kuanm olarak
yaarlar, bykler ve airet bakanlar iin, ok-karllk gene de
yrrlkteydi: ilerinde iki-bal-evliliin varolduu, Amerikallardaki
duruma benzer bir durum. kinci olarak, analk hukukundan babalk
hukukuna gei, henz pek yeni olmalyd; nk anann erkek
kardei analk hukukuna gre en yakn gentilice erkek akraba
babadan daha yakn bir akraba olarak saylyordu; ki bu durum
ayn zamanda Marxn, ounlukla syledii gibi, ilerinde kendi
z ilkel zamanlarmz anlamay salayan anahtar bulmu olduu
Amerikan yerlilerinin grne de uyuyordu. Ve nc olarak,
Almanlar arasnda kadnlar byk sayg gryorlard ve hatta kamu
ileri zerinde bile etkili oluyorlard, ki bu tek-elilie zg erkek
stnl ile eliki halindedir. Hemen btn bu noktalar zerinde,
Almanlar, grm olduumuz gibi, aralarnda iki-bal evliliin de
bsbtn yitip gitmemi olduu Ispartallarla uygunluk halinde
bulunuyorlar. Bu bakmdan da, Almanlarla, dnyaya yepyeni bir
e giriyordu. Halklarn birbiriyle karmas sonucu, zamanla Roma
dnyasnn ykntlar zerinde kurulan yeni tek-elilik, erkek stn-
ln daha yumuak biimlere brndrd ve kadnlara, hi deil-
se grnte, klasik antikada asla grmedikleri ok daha saygn
ve ok daha zgr bir yer verdi. Bylece, ilk kez olarak, tek-elilikten
itibaren duruma gre, tek-elilikte, tek-eliliin yansra, ya da tek-
elilie kar zerinde tek-elilie borlu bulunduumuz en byk
meru ilerlemenin: o zamana kadar dnyada bilinmeyen, iki cins
arasndaki modern bireysel akn geliebilecei temel, domu
oluyordu. [sayfa 295]
Ama bu ilerleme, aslnda Cermenlerin hala iki-bal-aile re-
jiminde yaamalar, ve kadnn kendi z aile rejimleri iindeki du-
rumunu, elden geldiince, tek-elilikte de korumalar sonucuydu;
yoksa Cermen trelerinin, iki-bal-evliliin, tek-elilie zg, zorlu
elikiler iinde devinmedii yaln olgusuna indirgenen o hayran-
la deer ve efsanemsi temizlii sonucu deildi. Tam tersine: zel-
likle gney-douya doru yaptklar glerde, Karadeniz kylarna
kadar uzanan steplerdeki gebeler arasnda Cermenlerin ahlk
adamakll bozulmutu; bu halklardan, binicilikteki becerilerinin
yansra, Ammianusun Taifallar ve Prokopiosun Herller konusun-
daki kesinlikle tanklk etmi olduklar gibi, onlarn doaya aykr
Friedrich Engels 67
kusurlarn da almlard.
Ama her ne kadar, bilinen btn aile biimleri arasnda,
yalnzca tek-elilik, iinde modern cinsel akn geliebildii aile bi-
imi olduysa da, bu asla modern cinsel akn, elerin karlkl ak
biimiyle, yalnzca, hatta balca tek-elilik iinde gelitii anlam-
na gelmez. Durmu-oturmu ve erkek egemenlii altndaki kar-
koca evlilii, zl gerei, bunun byle olmasna aykryd. Btn
tarihsel bakmdan etkin snflarda, yani btn ynetici snflarda,
evlenme akdi, iki-bal-aileden beri, ne idi ise o kald, byklerin
dzene koyduu bir uzlama ii. Cinsel ak tarihsel bakmdan ilk
kez olarak bir tutku, (hi deilse ynetici snftan) tm insanlara
zg bir tutku ve cinsel igdnn en yksek biimi ona zg
niteliini kazandran da budur olarak ortaya kt zaman, bu ilk
biim, yani ortaan valye ak, hi de bir kar-koca ak deildir.
Tersine. Klasik biimiyle, ozanlarnn gklere kard Provenceli-
lerde, bu akn gemisi yelkenlerini e aldatmaya doru iirir. Pro-
venale ak iirinin iei albadr (aubadelar); Almanlar buna
Tagelieder derler. Bu iirler, grlmeden kaabilmesi iin, tan
yerinin ilk klar belirir belirmez kendisini aracak erketeci dar-
da ortal gzetlerken, valyenin, sevgilisiyle bir bakasnn kars
nasl yattn, ateli renklerle anlatr; iirin en yksek noktasn da,
ayrlk sahnesi oluturur. Kuzey Franszlar, ve hatta namuslu Al-
manlar bile, bu iir trn, kendisine uygun den valye ak
zentileriyle birlikte benimsediler; ve bizim Wolfram von Eschen-
bach, [sayfa 296] bu dikenli konuda, onun uzun kahramanlk iirin-
den ye tuttuum, nefis Tagelieder brakt.
Gnmzde, bir burjuva evlenmesi iki biimde yaplr. Ka-
tolik lkelerde, eskiden olduu gibi, burjuva delikanlsna gerekli
kadn bulanlar, onun bykleridir; ve bunun doal sonucu, tek-
eliliin kapsad elikilerin en tam bir ekilde gelimesidir: erkek
tarafnda, drt ba mamur htarisme; kadn tarafnda, drt ba
mamur ealdatma. Eer katolik kilisesi boanmay yasaklamsa,
bunun tek nedeni, hi kukusuz, lme olduu kadar, ealdatmaya
da bir arenin bulunmadn kabul etmi olmasdr. Buna karlk,
protestan lkelerde, burjuva olunun, kendi snfnn kadnlar ara-
sndan, azok zgrlkle seme hakkna sahip bulunmas kural-
dandr; yle ki, evliliin temelinde bir dereceye kadar ak buluna-
bilir, ve protestan iki yzllne uygun dtnden, evliliin
68 Friedrich Engels
temelinde her zaman akn bulunduu varsaylr. Burada, erkein
htarismei daha gevek, kadnn ealdatmas daha seyrek bir
halalr. Ne var ki, her trl evlilik iinde, insanlar evlenmeden nce
ne iseler, gene o kaldklarndan, ve protestan lkelerdeki burjuvalar
da ounlukla darkafal olduklarndan, bu protestan tek-elilik, en
iyi durumlarn ortalamasnda, evlilik birliine, aile mutluluu ad
taklan ar bir canskntsndan baka bir ey getirmez. Bu iki evlilik
ynteminin en iyi aynas romandr: katolik biimi iin Fransz ro-
man; protestan biimi iin Alman roman. Bu iki romandan her-
birinde, erkek kendine uygun deni bulacak: Alman romannda,
delikanl, gen kz; Fransz romannda, koca, boynuzlar. Bu ikisin-
den hangisinin en kt pay aldn sylemek de, her zaman kolay
deildir. Bu yzden, Alman romanndaki cansknts, Fransz burju-
vasnda, Fransz romanndaki immoralitnin (ahlkszln) dar-
kafal Almanda uyandrdna eit bir tiksinti uyandrr. Ama u son
zamanlarda, Berlin bir dnya bakenti haline geldiinden bu yana,
Alman roman da, orada oktan beri iyice tannmakta olan h-
tarisme ve ealdatma bakmndan, utangal brakarak, takviye
almaya balam bulunuyor.
Ama her iki durumda da, evlilik, elerin snf durumu zerine
kurulmutur; bu bakmdan her zaman kendi dlarnda kararla-
trlan bir evlilik demektir. Gene her iki durumda [sayfa 297] da, duru-
mun gereklerine gre yaplan bu evlilik, ounlukla en pis fuhu
haline dnr bazan her iki tarafn, ama daha ok kadnn fuh-
u haline; eer kadn alelade orospudan ayrlyorsa, bunun tek ne-
deni, vcudunu, bir creti gibi, para bana kiralamayp, bir kle
gibi, bir seferde tamamen satmasdr. Fouriernin sz, durumun
gereklerine gre yaplm btn evlenmelere uygun der:
Nasl dilbiliminde, iki olumsuz szckten bir olumlama -
karsa, tpk onun gibi, evlilik ahlknda da, iki fuhutan bir iffet
kar.
Cinsel ak, ancak ezilen snflar iinde, yani gnmzde,
proletarya iinde, kadnla kurulan ilikilerin gerek kural olabilir
ve ancak proletarya iinde durum byledir; bu ilikiler toplum ta-
rafndan ister onaylansn, ister onaylanmasn. Ama burada, klasik
tek-eliliin btn temelleri yklmtr. Proletaryada, tek-elilik ve
erkek stnlnn, kendisinin korunmas ve miraslara gemesi
iin kurulmu olduu hibir mlkiyet bulunmaz; yleyse, bu snfta,
Friedrich Engels 69
erkek stnln yararl hale getirmek iin hibir uyarc yoktur.
stelik, hatta bunu salamak iin gerekli aralar bile eksiktir bu
stnl koruyan burjuva hukuku, yalnzca mlk sahipleri ve
onlarn proleterlerle olan ilikileri iin mevcuttur; tuzluya oturur;
yleyse, para yokluundan, iinin kars karsndaki durumunda
hibir geerlilie sahip deildir. inin, kars karsndaki duru-
munda, koullara gre, bambaka kiisel ve toplumsal ilikiler h-
km srer. Ve stelik, byk sanayi, kadn evden kopararak emek
pazarna ve fabrikaya gnderdii, ve onu ounlukla ailenin de-
stei durumuna getirdiinden beri, proleterin evinde, erkek stn-
lnn son kalnts da temelini yitirmi oldu belki, tek-elilikle
birlikte treye girmi bulunan, kadnlara kar bir kabalk art
hari. Bylece, Tanrnn dnyevi ve uhrevi tm kayrasna karn ve
hatta eler arasnda en tutkulu ak ve en kesin ballk da olsa,
proleter ailesi, artk terimin gerek anlamnda tek-eli biiminde
bir aile deildir. Bundan tr tek-eliliin ayrlmaz yoldalar: h-
tarisme ve ealdatma, proleter aile iinde ancak ve her zaman
ok silik bir rol oynar; kadn, boanma hakkn gerekte yeniden
elde etmitir; eer birbirine dayanamaz bir duruma gelinirse, [sayfa
298] ayrlmak ye tutulur. Szn ksas, proletarya evlilii, szcn
etimolojik (kaynaa degin) anlamnda tek-eli biimindedir, ama
tarihsel anlamnda, asla tek-eli biiminde deildir.
Hukukularmza gre, yasalardaki ilerleme, kadnlarn btn
yaknma nedenlerini, gitgide artan bir lde, ortadan kaldryor.
Modern uygarln yasama sistemleri, ilk olarak, evliliin geerli
olabilmesi iin, elerin zgrce onadklar bir szleme olmas ge-
rektiini, ikinci olarak da, evlilik sresince, elerin birbirine kar
ayn hak ve grevlere sahip olmalar gerektiini kabul etmektedir-
ler. Eer bu iki koul, mantksal bir biimde gereklemi olayd,
kadnlar btn istediklerine sahip olabilirlerdi.
zgl bir ekilde hukuksal bir nitelik tayan bu kantlama,
cumhuriyeti burjuvann proleter hakkn reddetmek ve onun azn
kapamak iin kulland kantlamann ta kendisidir. szlemesi
de taraflar arasnda zgrce yaplm saylr. Ama bu zgrlk,
taraflar arasndaki eitliin, yasa tarafndan kat zerinde kurul-
masna dayanr. Snf durumlar arasndaki ayrln taraflardan birine
verdii g, bu gl tarafn br zerindeki basks iki tarafn
gerek iktisadi durumu, btn bunlar yasay hi ilgilendirmez ve
70 Friedrich Engels
i szlemesi sresi boyunca, biri ya da br aka vazgeme-
dike, iki taraf da ayn haklardan yararlanyor saylr. Ama iktisadi
koullar, iiyi, szmona hak eitliinin hatta son krntlarndan
da vazgemeye zorlarm, bu, yasann umurunda deildir.
Evlenmeye gelince, eler, kurallara uygun olarak, nikah tuta-
nan serbeste imzalar imzalamaz, yasa, hatta en liberali bile, ta-
mamen yerine getirilmi olur. Gerek yaamn oynand hukuk
kulislerinin ardnda olup bitenler ve bu zgr onamann ne biim-
de saland, yasay da, hukukular da, hi kayglandrmaz. Bu-
nunla birlikte, karlatrmal hukuka yle bir gzatmak, hukuk-
ulara, bu onama zgrlnn ne deer tadn gsterebilirdi.
Ana-baba servetinden zorunlu bir parann ocuklara yasa
tarafndan saland, yleyse ocuklarn mirastan yoksun brakla-
mad lkelerde Almanyada, Fransz hukukunun yrrlkte
bulunduu lkelerde, vb. ... ocuklar, evlenebilmek iin, [sayfa 299]
ana-babalarnn onamasn elde etmek zorundadrlar. Evlenebil-
mek iin ana-baba onamasnn yasal bir koul olmad ngiliz huku-
kuna bal lkelerde ise, ana-babalarn tam bir vasiyet zgrl
vardr ve ocuklarn, istedikleri gibi mirastan yoksun brakabilirler.
Ama buna karn, daha dorusu bu yzden, aktr ki, miras kalacak
bir eyleri bulunan snflar iinde, evlenme zgrl, ngiltere ve
Amerikada, Fransa ve Almanyada olduundan kl kadar fazla
deildir.
Evlilik iinde, erkekle kadnn hukuksal eitliinde de durum
bundan daha iyi deildir. Kadn-erkek arasnda, daha nceki top-
lumsal durumlardan bize miras kalm bulunan eitsizlik, hibir
zaman, kadnn iktisadi bask altnda oluunun nedeni deil, sonu-
cudur. ocuklaryla birlikte birok evli ifti kapsayan eski kom-
nist ev ekonomisinde, kadnlara braklan ev ynetimi, tpk erkekler
tarafndan yiyecek salanmas gibi, toplumsal zorunluluk tayan
bir kamu iiydi. Ataerkil aile, ve ondan da ok tek-eli olan bireysel
aileyle birlikte, her ey deiti. Ev ynetimi, kamusal niteliini yitirdi.
Bu i artk toplumu ilgilendirmiyor: bir zel hizmet haline geldi;
toplumsal retime katlmaktan uzaklatrlan kadn, bir bahizmeti
oldu. Toplumsal retim yolunu ama yalnz proleter kadna
yeniden aan, gnmzn byk sanayidir; ama bu yol, ylesine
koullar iinde almtr ki, kadn, eer ailenin zel hizmetiyle ilgili
grevlerini yerine getirmek isterse, toplumsal retimin dnda kalr
Friedrich Engels 71
ve bir ey kazanamaz; buna karlk, eer toplumsal retime katl-
mak ve kendi hesabna kazanmak isterse, ailesel grevlerini yerine
getirmekten uzak kalr. Kadn iin btn alm kollarnda, fab-
rikadaki gibi, doktorluk ve hukukulukta da, durum budur. Modern
kar-koca ailesi, ak ya da gizli, kadnn evsel klelilii zerine ku-
rulmutur; ve modern toplum, salt kar-koca ailelerinden mo-
lekller gibi meydana gelen bir ktledir. Gnmzde, erkek, o-
unlukla, hi deilse varlkl snflarda, ailenin dayana olmak ve
onu beslemek zorundadr; bu durum, ona hibir hukuksal ayrca-
lkla desteklenmeyi gereksinmeyen, egemen bir otorite kazandrr.
Aile iinde, erkek, burjuvadr; kadn, proletarya roln oynar. Ama
sanayi dnyasnda proletaryay ezen iktisadi [sayfa 300] basknn zgl
nitelii, kendini btn sertliiyle, ancak kapitalist snfn btn yasal
ayrcalklar kaldrldktan ve iki snf arasnda tam bir hukuksal
eitlik kurulduktan sonra gsterir; demokratik cumhuriyet, iki snf
arasndaki uzlamaz kartl yoketmez; tersine, bunlar arasndaki
savamn, zerinde yaplaca alan ilk hazrlayan odur. Ayn
biimde, erkein kadn zerindeki egemenliinin zel nitelii, bu
iki cins arasnda gerek bir toplumsal eitlik kurma zorunluluu ve
bunun yolu, btn bunlar, kendilerini ancak, erkekle kadn tama-
men eit hukuksal haklara sahip olduklar zaman apak gstere-
ceklerdir O zaman grlecektir ki kadn kurtuluunun ilk koulu
btn kadn cinsinin yeniden toplumsal retime dnmesidir ve bu
koul kar-koca ailesinin, toplumun iktisadi birimi olarak ortadan
kaldrlmasn gerektirir.
Demek ki, kaba izgilerle, insanln gelimesindeki bellibal

aamaya uygun den, bellibal evlilik biimi var. Yabanlla,
grup halinde evlilik; barbarla, iki-bal-evlilik; uygarla [da -.],
ealdatma ve fuhula tamamlanan tek-elilik [karlk dyor -.].
Barbarln yukar aamasnda, iki-bal-evlilikle tek elilik arasn-
da, kle kadnlarn erkeklere uyrukluu ve ok-karllk skverir.
Btn aklamamzn gstermi olduu gibi, bu kronolojik
ardarda geli iinde kendini gsteren ilerlemenin bal bulunduu
zellik, kadnlar giderek grup halinde evliliin cinsel zgrlnden
yoksunlatrldklar halde, erkeklerin bu zgrl yitirmemeleri-
72 Friedrich Engels
dir. Gerekte, grup halinde evlilik, gnmze kadar; varln erkek-
ler iin fiilen srdrmtr. Kadn iin bir su olan ve ar yasal ve
toplumsal sonular getiren ey, erkek iin yz aartc bir ey, ya
da, en kt durumda, zevkle tanan hafif bir ahlki leke olarak
kabul edilir. Ama geleneksel htarisme, amzda, kapitalist retim
tarafndan deitirilip, kendini bu retim biimine uydurduka,
gitgide daha ak olarak fuhu haline dnr ve gitgide daha
ahlk bozucu bir duruma gelir. Bu durum kadnlardan da ok, asl
erkekler iin ahlk bozucudur. Fuhu, kadnlar iinde, yalnzca
kendini buna kaptran [sayfa 301] mutsuzlar alaltr; ve bunlarn says,
genellikle sanldndan ok daha kktr. Buna karlk, o, btn
erkek dnyasnn niteliini deerden drmekte, alaltmaktadr.
Bylece, zellikle uzun sren on nianllk durumundan dokuzu,
evlilikte sadakatsizlik iin gerek bir hazrlk okuludur.
imdi, tamamlaycsnn, yani fuhun olduu kadar, tek e-
liliin de gncel iktisadi temellerini kkten deitirecek bir toplum-
sal devrime gidiyoruz. Tek-elilik, nemli servetlerin bir elde bir
erkek elinde toplanmasndan, ve bu servetlerin, baka hi kimseye
deil, bu adamn ocuklarna kalmas isteinden dodu. Bunun
iin, erkein deil, kadnn tek-elilii gerekliydi; yle ki, kadnn
bu tek-elilii erkein ak ya da sakl ok-karllna hi de engel
olmuyordu. Ama eli kulanda bulunan toplumsal devrim, vasiyetle
braklabilecek en nemli srekli servetlerin: retim aralarnn hi
olmazsa byk blmn toplumsal mlkiyete dntrerek,
btn bu oluk-ocuk kayglarn en aza indirecektir. ktisadi ne-
denlerden domu bulunan tek-elilik, bu nedenler ortadan kalkn-
ca yokolacak m?
Buna, hi de haksz olmayarak, u yant verilebilir: Yok olmas
bir yana, tek-elilik, asl bu andan sonra tam anlamyla gereklee-
cektir. Gerekten, retim aralarnn toplumsal mlkiyete dn-
myle birlikte, cretli emek de, proletarya da ortadan kalkacaktr;
yleyse, ayn zamanda, belirli bir sayda kadn iin (bu say istatistik-
lerden hesaplanabilir), para karl kendini satma zorunluluu da
ortadan kalkacak demektir. Fuhu ortadan kalknca, tek-elilik teh-
likeye dmek bir yana, sonunda bir gerek haline gelir, hatta er-
kekler iin bile.
yleyse erkeklerin durumu, herhalde, adamakll deimi
olacaktr. Ama kadnlarn, btn kadnlarn durumu da, byk bir
Friedrich Engels 73
deiiklie urayacaktr. retim aralar toplumsal mlkiyete getik-
ten sonra, kar-koca ailesi, toplumun iktisadi birimi olmaktan kar.
zel ev ekonomisi, toplumsal bir sanayi haline dnr. ocukla-
rn bakm ve eitimi bir kamu ii olur; toplum, meru ya da gayri-
meru, btn ocuklarn bakmn zerine alr. Kendini sevdii erke-
e kaytsz-artsz vermekten bir gen kz alkoyan ahlki olduu
kadar da iktisadi balca toplumsal neden, sonra ne [sayfa 302] ola-
cak? kaygs da, ayn biimde, ortadan kalkar. Bu, cinsel ilikilerde
yava yava daha byk bir zgrln yerlemesi ve ayn
zamanda, bakire kzlarn onuru ve bakire olmayanlarn onursuzluu
konusunda uzlamazlktan daha uzak bir kamuoyunun olumas
iin, yeterli bir neden deil midir? Son olarak modern dnyada,
tek-elilik ile fuhun birbirine kart eyler, ama birbirinden ayrlmaz
kart eyler, ayn toplumsal durumun iki kutbu olduklarn gr-
medik mi? Fuhu, kendisiyle birlikte tek-elilii de uuruma srk-
lemeksizin, ortadan kalkabilir mi?
Burada yeni bir e ie karr, tek-elilik meydana kt
ada, hi deilse tohum halinde varolan bir e: bireysel cinsel
ak.
Bireysel cinsel ak, ortaadan nce szkonusu edilemez-
di. Sylemek gereksizdir ki, kiisel gzellik, itenlik, benzer beeniler
vb., ayr cinsten kimseler arasnda daima cinsel ilikiler istei uyan-
drm ve hi kimse, ilikilerin en itenine giritii kimsenin, u ya
da bu olmas konusunda kaytsz kalmamtr. Ama bununla, bizim
bildiimiz biimiyle cinsel ak arasnda dalar var. Btn antika-
da, evlilikler byklerce kararlatrlr ve ilgililer de buna sessiz se-
dasz uyarlar. Antika dnyasnn tanm olduu kar-koca akysa,
znel bir eilim deil, nesnel bir devdir; evliliin nedeni deil
mttefikidir. Deyimin modern anlamyla ak-hane ilikiler, antika-
da, ancak resmi toplum dnda kurulurlar. Theokrit ve Moun
ak sevinlerini ve ak aclarn arklatrdklar obanlar, Longusun
Daphnis ve Chlo si, hep, zgr yurttan yaama ortam olan
devlette hibir yeri bulunmayan klelerdir. Ama klelerin dnda,
ak maceralarna, yalnzca bat halindeki antika dnyasnn bir
bozulu rn olarak rastlarz ve bu ak maceralar da Atinada,
Atinann bat ngnnde; Romada, imparatorlar zamannda,
resmi toplum dnda yaayan kadnlarla: htarelerle, yani yabanc
ya da klelikten kurtulmu (azatl) kadnlarla yaanr. zgr kadn
74 Friedrich Engels
ve erkek yurtta arasnda gerekten bir ak macerasna raslanrsa,
bu hep ealdatma zevki iin yaanan bir eydi. Ve antikadaki
klasik ak airi ihtiyar Anakreon, bizim bugn anladmz biimdeki
cinsel ak ylesine umursamyordu ki, sevilen [sayfa 303] nesnenin
cinsiyeti bile onun iin ok az nem tayordu.
Bizim anladmz biimdeki cinsel ak, basit cinsel istekten,
Yunanllarn Erosundan adamakll ayrlr. Bir yandan, cinsel ak,
sevilen kimsenin de sevmesini gerektirir; bir bakma, cinsel akta
kadn erkee eittir; oysa antik Erosta, kadnn dncesi hi sorul-
mazd. te yandan, cinsel akn, sevienlere, birbirine sahip olama-
ma ve birbirinden ayrlmay, ar ykmlarn en by deilse,
byk bir ykm gibi gsteren bir yeinlik ve bir sresi vardr; birbi-
rine sahip olabilmek iin, sevienler her eyi yapar, hatta lme
kadar giderler ki bu durum antikada, ancak ealdatma durumun-
da grlrd. Son olarak, cinsel ilikinin deerlendirilmesinde yeni
bir ahlk kural uygulanr; yalnzca bu ilikinin evlilik ii mi, evlilik
d m olduuna baklmaz; ayrca u da aranr: Bu iliki aka, kar-
lkl aka dayanyor mu? Feodal ya da burjuva yaaynda, btn
br ahlk kurallarna ne kadar kulak aslrsa, bu yeni kurala da o
kadar kulak aslaca meydandadr herkes bildiini yapar. Ama
bu yeni ahlk kural, brlerinden daha kt bir davran da grmez.
Bu da, tpk brleri gibi ... teoride, kat stnde kabul edilir. Ve
imdilik bu yeni ahlk kuralnn btn grp grecei de budur.
Antik an, cinsel aka doru yapt atllarda durmu bu-
lunduu nokta, orta an hareket noktasdr: e aldatma. Tagelie-
derleri (aubadelar) icat eden valye akn daha nce anlatmtk.
Evlilii bozmak isteyen bu akla, evlilii kurmas gereken ak
arasnda, alacak uzun bir yol var; ve valyelik bu yolu asla tama-
men aamad. Hatta uar Latinlerden erdemli Almanlara da gesek,
Nibelungenler iirinde grrz ki, Siegfried in kendisine ak olduu
kadar gizlice Siegfriede ak olan Kriemhild bile, Gunther, onu,
adn sylemedii bir valyeye vaadettiini haber verince, yalnzca
yle der: Bana sormanza hi gerek yok; siz ne emrederseniz,
daima yle olmak isterim; bana koca olarak verdiiniz kim ise,
Senyr, benim de nianlanmak istediim odur.*
Her eyden sonra aknn da hesaba katlabilmesi, Kriem-
* Bkz. Nibelungenlied, Song X. -Ed.
Friedrich Engels 75
hildin aklna bile gelmez. Birbirlerini hi grmeden, [sayfa 304] Gunt-
her, Brunhildle, Etzel, Kriemhildle evlenmek ister; Gutrunda[164]
da byle: rlandal Sigebant, Norveli Ute ile; Hetel von Hegelingen,
rlandal Hilde ile evlenmek ister; sonunda Siegfried von Morland,
Hartmut von Ormanien ve Herwig von Zlande, Gutrun ile evlen-
mek isterler. Ve yalnzca bu son durumda, kadn, tamamen kendi
isteiyle, nc talip iin karar verir. Genel olarak, gen prensin
nianls, eer hayattaysalar, prensin bykleri tarafndan, prensin
bykleri hayatta deilse, bu konuda byk bir sz sahibi olan
byk feodallerin onayyla, prens tarafndan seilir. Zaten bu i,
baka trl olamazd. Tpk prens iin olduu gibi, valye ya da
baron iin de, evlenme siyasal bir itir, yeni ittifaklarla gcn
artrmak iin bir olanaktr; bu konuda bireyin yelemelerine gre
deil, evin karna gre karar vermek gerekir. Bu koullar iinde,
evlenme kararlatrlrken, son sz nasl olur da ak syleyebilir?
Ortaa kentlerindeki korporasyonlar (loncalar) burjuvas
iin de durum baka trl deildi. Korporasyon burjuvasn koruyan
ayrcalklar, korporasyonlarn snrlayc tzkleri, onu, bazan br
korporasyonlardan; bazan kendi meslektalarndan, bazan da kalfa
ve raklarndan yasal olarak ayran yapay snrlar, kendine uygun
bir kan arayabilecei evreyi adamakll daraltyordu. Ve bu
karmakark sistem iinde, ona hangi kadnn en uygun dtn
asla bireysel yelemeler deil, aile kar kararlatryordu.
Demek ki, byk bir ounlukla, evlenme ortaan sonuna
kadar, balangtan beri ne idiyse yle kald: asla ilgililerce sonu-
landrlmayan bir i. Balangta, dnyaya evli gelinirdi kar cins-
ten btn bir grupla evli. Grup halinde evliliin daha sonraki biim-
lerinde de, benzer koullar, herhalde vard; ama grup gitgide dara-
lyordu. ki-bal-ailede kural, ocuklarnn evlenmelerini, annelerin
kendi aralarnda konuup kararlatrmalardr; burada da, gen iftin
gens ve airet iindeki durumunu salamlatracak yeni akrabalk
ilikileri zerindeki dnceler, kesin bir biimde ie karyorlar.
Ve zel mlkiyetin kolektif mlkiyete stnl ve mirasn soydan
gemesi dolaysyla babalk hukuku ve tek-eliliin egemenlii ba-
laynca, evlilik [sayfa 305] de her zamandan ok iktisadi dncelere
bal bir duruma geldi. Satn alma yoluyla evliliin biimi ortadan
kalkar, ama kendisi durmadan artan bir lde uygulanr; yle ki,
yalnzca kadn deil, erkek de kendi fiyatna gider kiisel nitelik-
76 Friedrich Engels
lerine gre deil, servetine gre [belirlenen fiyatna -.]. Evlenmenin
her eyin stndeki nedeni, ilgililerin birbirine kar duyduklar
karlkl ak olmalyd; ama bu, egemen snflarn yaaynda hi
grlmemi bir ey olarak kalm, olsa olsa yalnzca romanlarda,
ya da hi hesaba katlmayan ezilmi snflar iinde grlmtr.
Corafi bulgulamalardan sonra, dnya ticareti ve manfak-
tr imalatyla dnyaya egemen olmak iin hazrland zaman, ka-
pitalist retimin bulduu durum buydu. Bu evlilik biiminin,
kapitalist retime ok uygun dtne inanlabilirdi; gerekten
de yle oldu. Ama evrensel tarihin hilesine akl ermez bu evlen-
me biiminde ldrc bir yara amak zorunda kalan da kapita-
list retim oldu. Her eyi metaya dntrerek, kapitalist retim,
gemie ait btn geleneksel ilikileri parampara etti: soydan ge-
me trelerin, tarihsel hukukun yerine, alm-satm, zgr szle-
meyi koydu; ite bu noktada, ngiliz hukukusu H. S. Maine, nceki
alara gre bizim btn ilerlememizin, from status to contracta,
yani soydan soya aktarlan koullardan, zgrce onanan koullara
gememizden ibaret olduunu syleyerek, byk bir bulgulama-
da bulunduuna inanyordu; oysa bu, aslnda doru olduu lde,
daha nce Komnist Manifestoda dile getirilmiti.
Ama bir szleme yapmak iin, kiiliklerine, eylemlerine ve
mallarna zgrce sahip olabilen kimselerin, eit bir ekilde karla-
malar gerekir. te, bu zgr ve eit bireyleri yaratmak, kapitalist
retimin bellibal eserlerinden biri oldu. Bu i, nceleri, yar-bilinli
yar-bilinsiz ve dinsel grnler altnda gerekletirildiyse de,
lterci ve kalvenci Reformdan sonra, insann ancak tam bir zgrlk
iinde yapt ilerden tamamen sorumlu bulunduu ve insan
ahlk-d bir eyleme zorlayan btn basklara kar koymann, ah-
lki bir grev olduu ilkesi yerlemitir. Ama bu ilke, evlenme ak-
dinde o zamana kadar yrrlkte bulunan [sayfa 306] pratikle nasl
uzlatrlabilirdi? Burjuva anlayna gre, evlilik bir szlemeydi,
hukuksal bir iti; ve hatta, iki insann bedenini ve ruhunu yaam
boyunca birbirine baladna gre, btn hukuksal ilerin en
nemlisiydi. Evet artk bu hukuksal i, biim bakmndan zgrce
sonulandrlyordu: lgililer evet demedike, bu i tamamlana-
mazd. Ama bu evetin nasl saland ve evliliin gerek yapcla-
rnn neler olduu da ok iyi biliniyordu. Bununla birlikte, eer
btn br szlemeler iin gerek karar zgrl isteniyorduysa,
Friedrich Engels 77
neden bu szleme iin istenmesindi? Bir ift meydana getirecek
olan iki gen kii, kendilerine, kendi beden ve organlarna, zgrce
sahip olmak hakkndan yoksun muydular? Cinsel ak; valyelik
tarafndan moda haline getirilmemi miydi, ve ealdatc valye
ak karsnda, kar-koca ak, cinsel akn gerek burjuva biimi
deil miydi? Ama eer, kar-kocann grevi birbirini sevmekse, ayn
biimde aklarn grevi de birbiriyle evlenmek ve baka hi
kimseyle evlenmemek deil midir? Birbirini sevenlerin hakk, ana-
baba hakkndan, akrabalk ya da herhangi br geleneksel evlilik
aracs ya da simsar hakkndan stn deil miydi? Kutsal kitaplar
kendi bana yorumlama zgrl, kiliseye ve dine elini kolunu
sallaya salaya girdikten sonra, gen kuan bedeni, ruhu, serveti,
mutluluu ve mutsuzluu zerinde egemen olmak isteyen eski
kuan ekilmez kendini beenmilii karsnda nasl durulabilirdi?
Bu sorular, toplumun btn eski ilikilerini geveten ve btn
geleneksel kavramlar sarsan bir ada, zorunlu olarak ortaya k-
mak durumundaydlar. Birdenbire, dnya, eskisinden hemen he-
men on kez daha byk bir duruma gelmiti; bir yarkrenin
drtte-biri yerine, imdi Bat Avrupallarn gzleri nnde, br yedi
eyreine de sahip olmak istedikleri btn bir dnya kresi uza-
nyordu. lkeleri ayran eski dar engellerle birlikte, ortaa dn-
cesinin bin yllk, gn gemi engelleri de yklyordu. nsann g-
z ve kafas nnde, sonsuz derecede geni bir ufuk alyordu.
Hindistann zenginlikleri, Meksika ve Potosinin altn ve gm
madenleri tarafndan ekilen gen adam iin, namusluluk nnn,
kuaktan kuaa geen onurlu lonca [sayfa 307] ayrcalnn ne nemi
olabilirdi? Bu a, burjuvazinin gezici valyelik a oldu. Onun
da romantizmi ve akane cezbeleri vard; ama burjuva bir temel
zerinde, ve son tahlilde, gene burjuva ereklerle.
Ve ite bylece, ykselmekte olan burjuvazi, zellikle kurulu
dzenin her yerden ok sarslm bulunduu protestan lkelerin
ykselmekte olan burjuvazisi, evlenme konusunda da, szleme
yapanlar arasndaki zgrl giderek kabul etti ve bunu, yukarda
anlatlan biimde, uygulad. Evlenme, gene snf evlenmesi olarak
kald; ama, ilgililere, kendi snflar iinde, belirli bir seme zgrl
tannd. Ve karlkl bir cinsel aka ve iftlerin gerekten zgrce
bir anlamasna dayanmayan btn evliliklerin ahlkszca bir ey
olduu, kat zerinde, iirlerde olduu gibi ahlk teorisinde de,
78 Friedrich Engels
sarslmaz bir kural haline geldi. Uzun szn ksas, ak evlilii [bir -
.] insan hakk [olarak -.] ilan edildi; ve yalnzca droit de lhomme *
olarak deil, ayrca istisnai bir biimde, droit de la femme* olarak.
Ama bu insan hakk, bir noktada, btn br szm ona
nsan Haklarndan ayrlyordu. Bu nsan Haklar, pratikte, egemen
snfa, burjuvaziye zg bir hak olarak kalyor, ezilen snf, proleta-
rya iin hi de sz konusu olmuyorken, tarihin hilesi, burada ken-
dini bir kez daha gsteriyor. Egemen snf, bilinen iktisadi etkilerin
egemenlii altndadr; bunun sonucu, ezilen snf iinde bu gerek-
ten zgr evlilikler, grm bulunduumuz gibi, kural olduu halde,
egemen snf iinde istisnai bir durum gsterir.
Demek ki evlilik akdinde zgrln tam ve genel bir biim-
de gereklemesi iin, kapitalist retim ile bu retimin kurduu
mlkiyet koullarnn ortadan kaldrlmasnn, bugn bile elerin
seimi zerinde o kadar byk bir etkisi bulunan btn ikincil ikti-
sadi dnceleri bir yana attrmas gerekir. O zaman, karlkl ak-
tan baka hibir neden kalmayacaktr.
Ama, cinsel ak, z gerei tekelci olduundan, bu [sayfa 308]
tekelciliin, gnmzde, yalnzca kadnda tamamen gerekleme-
sine karn, cinsel ak zerine kurulu evlilik de, z gerei, kar-
koca evliliidir. Bachofenin, grup halinde evlilikten kar-koca ev-
liliine doru gerekleen ilerlemeyi, znde kadnlarn eseri olarak
kabul etmekte ne kadar hakl olduunu grmtk; yalnzca, iki-
bal evliliin tek-elilik yararna braklmas; erkeklerin hesabna
kaydedilmelidir. Ve tarihte, bunun etkisi, zellikle kadnlarn duru-
munu daha da ktletirmek ve erkeklerin sadakatsizliini kolayla-
trmak olmutur. imdi, erkein bu adet hkmndeki sadakatsiz-
liine, kadnlarn (kendi varlklar ve daha da ok ocuklarnn gele-
cei kaygsyla) katlanma nedeni olan iktisadi koullar ortadan kal-
drlsn, bylece kadnn elde edecei eitlik, daha nceki btn
deneylere gre, erkeklerin, kadnlarn ok-kocal olacaklarndan
daha ok tek-eli olmalar sonucunu verecektir.
Ama tek-eliliin kesinlikle yitirecek olduu ey, douunu
borlu bulunduu mlkiyet koullarndan kendisine geen belirle-
* Engels, droit de lhomme ve droit de la femme szcklerini asl metinde de Franszca

olarak yazmtr. Droit de lhomme, hem insan hakk hem erkek hakk anlamna
gelir; burada nl burjuva nsan Haklar Bildirisine antrmada bulunarak, erkek hakk
anlamnda kullanlmaktadr. Droit de la femme, kadn hakk demektir.
Friedrich Engels 79
yici niteliklerin tmdr; ve bu nitelikler, bir yandan erkein stnl-
, bir yandan da, evliliin bozulmazldr. Evlilik iinde erkein
stnl; onun iktisadi stnlnn yaln bir sonucudur ve bu-
nunla birlikte kaybolacaktr. Evliliin bozulmazl ise, ksmen tek-
eliliin iinde kurulduu iktisadi durumun, ksmen de, bu iktisadi
durumla tek-elilik arasndaki balantnn henz aka anlalma-
yarak dinsel bir reformasyona urad bir a geleneinin sonu-
cudur. Bu bozulmazlk, bugn bir ynnden yaralanm bulunuyor.
Eer yalnzca ak zerine kurulu evlilik ahlki ise, yalnzca akn
devam ettii evlilik ahlki demektir. Ama bireysel cinsel ak nbe-
tinin sresi, kiiden kiiye ok deiir; zellikle erkekler de; ve a-
kn tamamen tkenmesi, ya da yeni bir ak tutkusuyla yitirilmesi,
boanmay, toplum iin olduu gibi, iki taraf iin de iyi bir i haline
getirir. Yalnzca, insanlarn, bir boanma davasnn yararsz amurlar
iinde abalamasndan saknlacaktr.
yleyse, sprlmesi yakn grnen kapitalist retimden
sonra, cinsel ilikilerin dzenlenme biimi zerine bugnden d-
nlebilecek ey, zellikle olumsuz bir nitelik [sayfa 309] tar, ve z
bakmndan, ortadan kalkacak olanla yetinir. Ama bu ie hangi ye-
ni eler katlacak? Bu, yeni bir kuak yetiince belli olacak: yaaml-
arnda, bir kadn asla parayla ya da baka bir toplumsal g aracyla
satn almam olacak yeni bir erkekler kua; kendini gerek aktan
baka hibir nedenle bir erkee vermeyecek, ya da bunun iktisadi
sonularndan korkarak kendini sevdii kimseye vermekten vaz-
gemeyecek olan yeni bir kadnlar kua. te bu insanlar dnyaya
geldii zaman, bugn onlarn nasl davranmalar gerektii zerine
dnlen eylere hi kulak asmayacaklar; kendi pratiklerini ve
herkesin davrann yarglayacaklar kamuoyunu kendileri
yaratacaklardr bir nokta, ite bu kadar.
imdi gene, bir hayli uzaklam bulunduumuz Morgana
dnelim. Uygarlk dnemi boyunca gelien toplumsal kurumlarn
tarihsel irdelenmesi, onun kitabnn erevesini aar. Bu yzden,
bu dnem boyunca tek-eliliin gelecei zerinde pek az durur.
Nedir ki, o da, bu eree eriilmi olduuna inanmamakla birlikte,
tek-eli ailenin geliimi iinde, iki cins arasndaki tam bir hak eit-
liine doru bir ilerleme grr. Ama, der ki:
Eer ailenin ardarda drt biimden gemi ve imdi bir
beinci biime brnm olduu olgusu kabul edilirse, ortaya bu
80 Friedrich Engels
[son -.] biimin, gelecek iin srekli olup olamayacan bilmek
sorunu kar. Buna verilmesi olanakl tek yant, tpk imdiye kadar
olduu gibi, toplum gelitike, aile biiminin de gelimek, toplum
deitii lde, aile biiminin de deimek zorunda bulunduu-
dur. Aile biimi, toplumsal sistemin rndr ve onun kltr duru-
munu yanstacaktr. Tek-eli aile uygarln balangcndan bu yana,
hele modern zamanlarda ok belirli bir iyileme gsterdiine gre,
en azndan, onun; iki cins arasndaki eitlie ulalana kadar, yeni
olgunlamalara yetenekli olduu dnlebilir. Eer uzak bir gele-
cekte, tek-eli aile, toplumun gereksinmelerini karlayamaz bir
duruma gelirse, onun yerini alacak olan ailenin nasl bir z taya-
can imdiden sylemek olanakszdr. [sayfa 310]
III
ROKUA GENS
imdi, Morgann, en azndan, akrabalk sistemlerinden ha-

reket ederek ailenin ilkel biimlerini bulmas kadar nemli bir
baka bulgulamasna geliyoruz. Morgan, Amerikan yerlilerinin bir
aireti iinde, hayvan adlaryla belirlenen kanda gruplarn, z ba-
kmndan, Yunanllarn genea, Romallarn gentesiyle ayn ey ol-
duklarn; greko-romen biimin daha sonraki trev biim olduu
halde, Amerikan biimin asl (originelle) biim olduunu; gens,
kabile (phratrie) ve airet (trib) biimindeki btn ilkel zamanlar
Yunan ve Roma toplumsal rgtlenmesinin, Amerikan yerlilerinin
toplumsal rgtlenmesi iinde tam bir paralellie sahip olduunu;
gensin (imdiye kadar elimizde bulunan kaynaklara gre), uygar-
la girene, hatta daha da sonrasna kadar, btn barbarlarda ortak
bir kurum bulunduunu tantlam bulunuyor. Ve bu tant, en eski
Yunan ve Roma tarihinin, en g blmlerini aydnla karm,
ve devletin kurulmasndan nce, ilkel zamanlardaki toplumsal re-
jimin temel izgilerine kuku duyulmaz aklamalar getirmitir. -
renildikten sonra o kadar yaln grnmesine karn, Morgan, bunu
ancak yakn zamanlarda buldu, 1871de yaymlanm bulunan bir
nceki yaptnda aklanmas, o zamandan beri [bir zaman iin],
genellikle kendilerine gvenle dolu ngiliz tarih-ncesi-bilimcileri-
Friedrich Engels 81
nin sesini-soluunu kesen gizemleri henz meydana karamamt.
Morgann, bu kandalar grubunu adlandrmak iin genel
bir biimde kulland Latince gens szc, tpk buna karlk
den Yunanca genos szc gibi, gan (kurala gre, knn Aryen
g yerine getii Almancada, kan) olarak Aryen kknden gelir ki,
[gan ya da kan -.] meydana getirmek, dourmak demektir. Gens,
genos, Sanskritede canas, Got dilinde (yukarda geen kural uya-
rnca) kuni, Norve ve Anglo-Sakson dillerinde kyn, ngilizcede kin,
eski Almancada knne, hep, soy-sop demektir. Ama Latincede
gens, Yunancada genos [szckleri -.] zel olarak, [sayfa 311] ortak
bir dlden (burada airetin ortak bir atasndan) gelmekle vnen
ve baz toplumsal ve dinsel kurumlar tarafndan zel bir topluluk
halinde birletirilmi, ama kkeni ve iyz imdiye kadar btn
tarihilerimiz iin karanlkta kalm kanda gruplar iin kullanl-
yorlard.
Daha nce, ortaklaa (punaluenne) aile dolaysyla, ilkel bii-
mi iinde, bir gensin bilemiinin ne olduunu grmtk. Gens,
ortaklaa aile tarafndan ve bu ailede zorunlu olarak egemen bulu-
nan fikirlere gre, kimlii iyice belirlenen ayn nineden [dii ata -
.], yani gensin kurucusundan geldikleri kabul edilen kimselerden
bileir. Bu aile biimi iinde babalk durumu belirsiz olduundan,
yalnzca dii soy zinciri hesaba katlr. Erkekler, kendi kz kardele-
riyle deil, yalnzca bir baka soydan kadnlarla evlenmek hakkna
sahip olduklar iin, bu yabanc kadnlardan doan ocuklar, analk
hukuku gereince, gensin dnda kalacaklardr. Bunun sonucu,
yalnzca her kuaktaki kzlardan gelen ocuklar grup iinde kala-
caklar; erkeklerden gelen ocuklarsa, analarnn genslerine gee-
ceklerdir. imdi, bu kanda grup, ayn airet iinde, benzer gruplar
karsnda zel bir grup olarak kurulur kurulmaz ne olacak? Bu
ilkel gensin klasik biimi olarak, Morgan, irokualardaki, ve zellikle
[rokualarn -.] Senekalar airetindeki gensi ele alyor. Bu airet
iinde, hayvan adlar tayan sekiz gens var: 1. Kurt; 2. Ay; 3. Kap-
lumbaa; 4. Kunduz; 5. Geyik; 6. ulluk; 7. Balkl; 8. ahin: Her
gens iinde, u treler hkm srer:
1 Her gens, kendi saem (bar zamannda ef) ve efini
(askeri komutan) seer. Saemin gens iinden seilmi olmas
gerekirdi ve buradaki grevleri soydan gemeydi (hrditaire); u
anlamda ki, grevin boalmas halinde, hemen yeni bir saem se-
82 Friedrich Engels
ilmeliydi; askeri komutan, gensin dndan da seilebilirdi ve bir
zaman iin hi olmasa da olurdu. Bir nceki saemin olu asla sa-
em seilmezdi; nk, irokualarda analk hukuku hkm srd-
nden, oul bir baka gense aitti; ama saemin erkek kardei ya
da kz kardeinin olu seilebilirdi ve ounlukla da bunlar seili-
yordu. Kadn-erkek, herkes, bu seime katlyorlard. Ama seimin
br yedi gens tarafndan onaylanm olmas gerekirdi;[sayfa 312]
seilen, ite ancak o zaman btn rokualar Federasyonunun ortak
konseyi tarafndan trenle bakanlk makamna oturtulurdu. Bu
olgunun btn nemini, ilerde greceiz. Saemin gens iindeki
gc ataerkil bir nitelikte tamamen tinsel bir nitelikteydi; hibir
zorlama aracna sahip deildi. Saem, ayrca, ve grevi gerei, Se-
nekalar Airet Konseyinin ve btn rokualar Federal Konseyinin
yesiydi. Askeri efin [komutann -.] yalnzca sava seferlerinde
sz geerdi.
2 Gens, istedii zaman, saemi ve askeri efi grevinden
alr. Bu i de, erkeklerle kadnlarn btn tarafndan kararlatrlr.
Grevden alnan bykler, artk br insanlar gibi, basit savalar
haline gelirler. Bundan baka, airet konseyi, hatta gensin isteine
kart olarak, ayn biimde, saemleri grevinden alabilir.
3 Hibir ye, gens iinden evlenme hakkna sahip deildir.
Gensin temel kural, onu bileik tutan ba, budur; bu kural, kapsa-
d bireyleri bir gens haline getiren tek olgu olan ok olumlu kan-
da akrabaln olumsuz ifadesidir. Bu basit olgunun bulgulan-
masyla, Morgan, ilk olarak, gensin iyzn ortaya koymutur.
Gensin o zamana kadar ne derece az anlalm olduunu, ilerin-
de gentilice dzeni oluturan, eitli gruplarn, anlalp ayrdedil-
meksizin, airet, klan, tuhm, vb. adlar ile birbirine kartrldklar,
ve zaman zaman bu topluluklardan unun ya da bunun iinde
evlenmenin szm ona yasak olduu savnn ileri srld yaba-
nllar ve barbarlar zerindeki eski anlatlar aka gsterir. Mac
Lennann ileri bir hkmdar buyruuyla dzene koymak iin bir
baka Napoleon gibi ie kart iinden klmaz karklk ite
byle yaratlm oldu: [ona gre -.] btn airetler, iinde evliliin
yasak olduu (exogames) airetlerle, yasak olmad (endogames)
airetler biiminde; ikiye ayrlrlar. Ve bu ii bylece onarlmaz bir
biimde kmaza soktuktan sonra, Mac Lennan bu iki sama snf-
tan hangisinin, d-evlenen olann m yoksa i-evlenen olann m
Friedrich Engels 83
daha eski olduunu bulmak iin derin almalara koyulabilmitir.
Kanda akrabalk zerine kurulu gensin bulgulanmas ve bundan,
gens yelerinin birbiriyle evlenmelerinin olanaksz olduu sonucu-
nun kmas, [sayfa 313] bu delilie bir son vermitir. rokualar incele-
diimiz aamada, gens iinde evlenme yasann sk skya korun-
duunu sylemek gereksizdir.
4 llerin mal, br gens yelerinin mal oluyordu; bu
mal, ,gens iinde kalmalyd. Bir rokuann brakabilecei ey ok
nemsiz olduundan, miras en yakn gentilice akrabalar arasnda
paylalyordu: eer len erkekse, ana tarafndan erkek ve kz kar-
deleri ile, anasnn erkek kardeleri arasnda; eer len kadnsa,
erkek kardeleri hari, ocuklar ve kz kardeleri arasnda. Ayn
nedenle, karyla koca birbirinin mirass olamazlard; tpk ocuk-
larn, babalarnn mirass olamayacaklar gibi.
5 Gens yeleri karlkl yardm ve korumayla, zellikle, ya-
banclar tarafndan yaplan bir satamann cn birlikte almakla
ykmlydler. Her birey, kiisel gvenlii bakmndan gense g-
venirdi, ve gens tarafndan da korunurdu; ona saldran, btn gen-
se saldryor demekti. te, rokualar tarafndan kaytsz-artsz kabul
edilmi olan kan davas (vendetta) devi, gens iindeki bu kan
balar sonucuydu. Eer, yabanc biri, gens yelerinden birini l-
drrse, lenin btn gensi bu cinayetin cn almakla ykm-
lyd. nce bir uzlama kaps aranrd; katilin gensi toplanr ve
ldrlenin gens konseyine; ounlukla zntlerini bildirip deerli
armaanlar sunarak, ii dzeltme nerilerinde bulunurdu. Eer
bunlar kabul olunursa, sorun kalmazd. Byle olmazsa, saldrya
urayan gens, katili izleyip ldrmekle ykml bir ya da birka
-alc tayin ediyordu. Bunlar, grevlerini yapt zaman, ldrlen
adamn [katilin -.) gensinin yaknmaya hibir hakk yoktu; sorun
bitiyordu.
6 Gensin belirli adlar ya da ad dizileri vardr ki, btn airet
iinde bu adlar kullanma hakk yalnzca ona aittir; yle ki, her kii-
nin ad ayn zamanda onun hangi gense ait olduunu gsterir.
Gense ait bir ad, gense ait haklar ierir.
7 Gens, yabanclar yelie kabul edebilir, ve bundan tr,
onlar btn airetin mal yapabilir. ldrlmeyen sava tutsaklar,
bylece, bir gensin yeliine kabul edilmekle, Senekalar airetinin
yesi durumuna geliyor ve bunun [sayfa 314] sonucu, gens ve airetin
84 Friedrich Engels
btn haklarna sahip oluyorlard. yelie kabul, yabancy erkek
ya da kz karde olarak kabul eden erkek, ya da evlat olarak kabul
eden icadn baz gens yelerinin nerisi ile oluyordu; kabuln
onaylanmas iin gens iinde gsterili bir kabul treni yaplmas
zorunluydu. ounlukla, yaltk kalm, says olaanst azalm
gensler, bylece, bir baka gensin yelerini, bu gensin izniyle, yn
halinde yelie kabul ederek gleniyorlard. rokualarda gens
iindeki gsterili kabul treni, airet konseyinin genel oturumu
biiminde yaplyor, bu da, kabul trenini, gerek bir dinsel ayin
durumuna getiriyordu.
8 Amerikan yerlilerinin gensleri iinde zgl dinsel ayinle-
rin varln kantlamak gtr; ama yerlilerin, dinsel ayinleri, azok
genslere balanr. rokualardaki yllk alt dinsel bayramda, her gen-
sin saem ve askeri efleri, grevleri nedeniyle, iman koruyucula-
r arasnda saylrlar ve dinsel grevleri vardr.
9 Gens genel bir mezarla sahiptir. Bu imdi yok olmutur.
New-York eyaletindeki rokualar, beyazlar arasnda gmlmlerdir;
ama eskiden vard. rokualarn yakn akrabas Tuskaroralar gibi,
br yerlilerde hala vardr: hristiyan olduklar halde, Tuskarorala-
rn mezarlnda her gens iin belirli bir dizi vardr; yle ki; burada
anneyle ocuklar ayn dizi iinde gmlrler, baba ayr gmlr.
rokualarda da, lnn gmlmesine btn gens katlr, mezarla,
cenaze syleviyle, vb. ilgilenir.
10 Gensin bir konseyi, kadn-erkek, herkesin oy hakkna
sahip bulunduu, btn ergin gens yelerinden kurulu demokra-
tik bir meclisi vardr. Saemleri ve askeri efleri bu konsey seer,
bu konsey grevden alrd; br iman koruyucular iin de du-
rum aynyd. Bir gens yesinin ldrlmesi dolaysyla, kefaret ba
(wergeld, kan helli) ya da davasn konsey kararlatrr, yabancla-
r gens yeliine o kabul ederdi. Szn ksas, konsey, gens iinde
en yce gt.
Amerikan yerlilerindeki tipik bir gensin ayrc nitelikleri ite
bunlardr.
Btn yeleri, karlkl zgrlklerini korumakla ykml
kiisel haklarda eit, zgr insanlardr, ne saemler, [sayfa 315] ne
de askeri efler herhangi bir stnlk savnda bulunabilirler; hepsi
birden, kan balaryla birlemi, kardee bir topluluk olutururlar.
Hibir zaman formle edilmi olmamakla birlikte, zgrlk, eitlik,
Friedrich Engels 85
kardelik gensin temel ilkeleriydi; gens ise, btn bir toplumsal
sistem birimi, rgtlenmi Amerikan yerlileri toplumunun temeli-
ydi. Bu durum, Amerikan yerlilerinde herkese grlen gemlen-
mez bamszlk ruhunu ve kiisel-davrantaki arball aklar.
Amerikann bulgulanmas anda, btn Kuzey Amerika
yerlileri, analk hukukuna gre [kurulmu -.] gensler halinde
rgtlenmilerdi. Yalnzca, Dakotadakiler gibi birka airette, gens-
ler yokolmu. Ojibvalarla Omahalardaki br birka airet iinde
de gensler babalk hukukuna gre rgtlenmilerdi.
Be ya da altdan ok gens kapsayan birok airetin iinde,
bu genslerden , drt ya da daha ounun zel bir grup halinde
toplandklarn gryoruz ki, Morgan, yerli ad olduu gibi evirerek,
buna, Yunanca karlna gre, fratri (kardelik, kabile) adn veri-
yor. Bylece, Senekalar da iki kabile var: birincisi drt (1den 4e
kadar), ikincisi drt (5den 8e kadar) gensi kapsyor. Daha ileri g-
trlm bir irdeleme, bu kabilelerin her zaman ilkel gensleri, aire-
tin balangcndaki ilk blnmeleri temsil ettiini gsterir; nk
gens iinde evlenmek yasak olduuna gre, her airetin, zerk bir
biimde varln srdrebilmek iin zorunlu olarak, en azndan iki
gensi iinde barndrmas gerekliydi. Airet bydke, her gens
yeniden iki ya da daha ok paraya blnyor ve btn bu paralar
(kz-gensleri) kapsayan ilk gens, varln kabile olarak srdrrken,
her para zel bir gens olarak ortaya kyordu. Senekalarda ve
br yerlilerin ounda, kabilelerden birindeki btn gensler, kendi
aralarnda kzkarde-genslerdir. Oysa br kabilenin gensleri, on-
larn kuzin-gensleri olurlar grm olduumuz gibi, bu terimlerin,
Amerikan akrabalk sistemi iinde, ok gerek ve ok belirli bir
anlam vardr. Balangta hibir Seneka, kendi kabilesi iinde evlen-
me hakkna sahip deildi; ama bu tre, ok uzun bir zamandan
beri yrrlkten kalkt ve gense zg kald. Senekalardaki [sayfa 316]
gelenee gre, Ay ve Geyik, brlerinin kendisinden ktklar ilk
iki genstir. Bu yeni rgtlenme kkletikten sonra, onu gereksinme-
lere gre deitiriyorlard; bir kabilenin gensleri gszleecek olsa
denkletirmek iin, bazan br kabilelerin gensleri, tm olarak,
onlarn yerine geiriliyordu. Bu yzden, eitli airetlerde, kabileler
iinde eitli biimlerde gruplandrlm ayn ad tayan gensler
buluyoruz.
rokualarda kabilenin grevleri, ksmen toplumsal, ksmen
86 Friedrich Engels
dinseldir. 1 Kabileler, birbirleriyle top oynarlar; her kabile en iyi
oyuncularn karr, brleri oyunu seyreder; her kabilenin ayr bir
yeri vardr ve seyirciler, kendi aralarnda, kendi oyuncularnn yen-
gisi zerine bahse girerler. 2 Airet konseyinde, her kabilenin saem
ve askeri efleri birlikte otururlar, iki grup kar karya gelir, ve her
konuucu her kabilenin temsilcilerine, zel bir organ olarak sz
yneltir. 3 Airet iinde bir cinayet ilendii ve lenle ldrenin
ayn kabileye ait olmad bir durumda, saldrya urayan gens,
ounlukla kendi kzkarde-genslerine bavururdu; bunlar, bir ka-
bile konseyi toplar ve ii zmek bakmndan ayn biimde bir
konsey toplamas iin bir ortak topluluk olarak br kabileye
bavururlard. Burada da kabile, gene ilkel gens olarak grnr ve
tek bana ve daha gsz bulunan gensten, kendi kzndan daha
byk bir baar olanana sahip bulunurdu. 4 nemli kiilerin
lm durumunda, lenin kabilesi yas tutarken, kar kabile, gm-
me ve cenaze treninin dzenlenmesini zerine alrd. Bir saem
lr lmez, kar kabile, rokualar Federal Konseyine, grevin
boaldn haber verirdi. 5 Kabile Konseyi, bir saemin seimi
srasnda ie karr. [Seimin -.) kzkarde-gensler tarafndan
onaylanmas doal bir ey olarak dnlyordu; ama br kabi-
lenin gensleri buna kar kabilirlerdi. Bu durumda, kar kan
kabilenin konseyi toplanrd; muhalefette direnirse, seim sonusuz
kalrd. 6 Eskiden, rokualarn Beyazlar tarafndan medecinelodges
olarak adlandrlan zel dinsel gizemleri vard. Senekalarda bu
gizemler, dine yeni girecekler iin treye uygun olarak dzenlenen
bir giri ayiniyle, iki dinsel dernek tarafndan ululanrd, her iki ka-
bileden birine; bu derneklerden biri balyd. 7 Eer, fetih anda
Tlakskalann[165] drt [sayfa 317] mahallesinde oturan drt linages (soy)
drt kabile idiyse ki, bu hemen hemen kesindir, bu durum, tpk
Yunanllarda ve Cermenlerdeki benzer br topluluklarda olduu
gibi, kabilelerin ayn zamanda askeri birlikler olduklarn da gsterir;
bu drt linagesdan herbiri, kendi niformas kendi bayra ve kendi
eflerinin komutas altnda, zel bir birlik olarak savaa giderdi.
Tpk birka gensin bir kabile oluturmas gibi, klasik biimi
iinde, birka kabile de bir airet oluturuyordu, baz durumlarda,
adamakll gten dm airetlerde, arac halka, kabile grlmez.
yleyse, Amerikada yerli bir aireti belirleyen nedir?
1 Kendine zg bir toprak ve zel bir ad. Her airet, asl
Friedrich Engels 87
oturduu yer dnda; avclk ve balklk iin nemli bir topraa
da sahipti. Bu topran tesinde, en yakn airetin toprana kadar
giden yansz (neutre) geni bir alan uzanyordu ki, bu alan, akraba
dilleri konuan airetler arasnda daha dar, baka baka dilleri ko-
nuan airetler arasnda daha geniti. Bu yansz alan, Cermenlerde
Grenzwald (snr-orman), Sezarn Sevlerinin lkeleri evresinde
yarattklar l, Danimarkallarla Almanlar arasnda sarnholt, (Da-
nimarka dilinde, jarnved, limes danicus), Cermenlerle Slavlar ara-
snda Sachsenwald ve branibordur (Slavcada; koruyucu orman,
Brandenburg ad buradan gelir). Bylece, pek de belirli olmayan
bir biime snrlandrlm bu toprak, airetin ortak lkesiydi; bu,
komu airetlerce de byle bilinir ve lkenin sahibi bulunan airet
tarafndan btn saldrlara kar savunulurdu. Snrlarn belirsizlii,
ou zaman ancak nfus nemli bir ekilde artarsa pratikte can
skc bir durum alyordu. Airet adlar, ounlukla isteye isteye
seilmi olmaktan ok, rastlant sonucu alnm gibi grnr; za-
manla, bir airetin komu airetler tarafndan, kendisi iin kullanl-
dndan baka bir adla adlandrld sk sk grlmtr; tpk
Almanlarn, tarihte tadklar ilk kolektif ad, Cermenler adn, Keltler-
den alm olduklar gibi.
2 Yalnz o airete zg bir lehe (dialecte). Gerekte, airet
ve lehe dmdetir [yani ayn zamanda oluan iki eydir -.];
Amerikada, blnmeler sonucu yeni airet ve [sayfa 318] yeni lehele-
rin olumas, daha yakn zamanlara kadar grlyordu ve kukusuz,
bu olu henz tamamen durmamtr. Gten dm iki airet
kaynat zaman, istisnai bir biimde, ayn airet iinde birbirine
ok yakn iki lehenin konuulduu olur. Amerikan airetlerinin
ortalama nfusu, 2.000 yenin altnda kalr; bununla birlikte, Birleik
Devletlerde, ayn leheyi konuan yerlilerin en kalabal erukilerin
says 26.000dir.
3 Gensler tarafndan seilmi saem ve askeri eflere gs-
terili bir biimde yetkilerini verme hakk.
4 Saem ve askeri efleri hatta kendi genslerinin isteine
kar, grevden alma hakk. Saem ve askeri eflerin airet konseyi
yesi olmalar, airetin onlar zerindeki bu haklarn kendiliinden
aklar. Bir airetler federasyonu kurulduu ve btn airetlerin bir
federal konseyde temsil edildii her yerde, yukarda ad geen hak-
lar, bu federal konseye geiyordu.
88 Friedrich Engels
5 Ortak dinsel dncelerde (mitoloji) ve dinsel ayinlerde
bir pay. Kendi barbar tarzlarnda, yerliler dindar bir halkt.[166] Mi-
tolojileri, henz eletirici bir inceleme konusu olmamtr; dinsel
dncelerinin cisimlemelerini insan biiminde tasarlyorlard
her trl ruh, ama, bu yerlilerin o zaman bulunduklar barbarln
aa aamasnda, henz put (idole) denilen plastik simgeler bilin-
miyordu. Bu, doann, ve ok tanrcla doru evrimlenen ele-
rin egemen olduu bir dindir. Bu eitli airetlerin zellikle dans ve
oyunlar halinde iyice belirlenmi baz ayin biimleriyle [kutlanan -
.] dzenli bayramlar vard; dans, btn dinsel trenlerin temel
esiydi; her airet kendi bayramlarn ayrca kutlard.
6 Genel iler iin bir airet konseyi. Bu konsey eitli gensle-
rin her zaman grevden alnabilmeleri olanakl olduuna gre,
gerek temsilcileri durumunda bulunan btn saem ve askeri
eflerinden kuruluydu; oturumlarn, sz alma ve dncesini duyur-
ma hakkna sahip olan br airet yeleriyle evrili olarak, aka
yapard; karar konseyindi. Kural olarak, oturumda hazr bulunan
btn erkekler, istedikleri zaman konuurlard; kadnlar da gr-
lerini istedikleri bir erkek konumac araclyla aklatabilirlerdi.
[sayfa 319] rokualarda, baz kararlar iin Cermenlerin mark topluluk-
larnda da olduu gibi, kesin kararn oybirliiyle alnmas gerekirdi.
Airet konseyine, zellikle, yabanc airetlerle olan ilikileri bir d-
zene koyma ii derdi; eliler kabul eder, eliler gnderirdi; sava
aar, bar yapard. Sava karsa, genel olarak gnlller savard.
Aslnda, aralarnda kesin bir bar antlamas yaplmamsa, her
airet btn br airetlerle sava durumunda kabul edilirdi. o-
unlukla, bir trden dmanlara kar dzenlenen sava seferleri,
nl savalar tarafndan bireysel olarak dzenlenirdi; bunlar bir
sava dansna balarlard; bu dansa katlanlar, bylece sefere katl-
dklarn belirtmi olurlard. Mfreze (colonne) hemen kurulur ve
yrye geerdi. Ayn ekilde, saldrya urayan airet topraklarnn
savunmas, ou zaman, gnlllerin askere alnmasyla salanrd.
Bu mfrezelerin gidi ve gelileri, daima halk enliklerine neden
olurdu. Bu tr sava seferleri iin airet konseyinin izni zorunlu
deildi ve bunun iin konseyden ne izin istenir, ne de alnrd. Bu,
Tacitusun anlatm bulunduu biimde silahl Cermen bilelikleri
(suites armes) tarafndan yaplan zel seferlere tamamen benzer;
u ayrmla ki, Cermenlerde bilelikler (suites, maiyetler) daha srekli
Friedrich Engels 89
bir nitelie sahiptir, bar zamanlarnda rgtlenmi ve sava du-
rumunda evresinde br gnlllerin topland salam bir ekir-
dek olutururlar. Bu sava mfrezeler ender durumlarda kalabalk
olurlard; yerlilerin en nemli sava seferleri, hatta uzun aralkl
olanlar bile, ok kk askeri glerle yaplrlard. Bu birliklerden
birka, byk bir giriim iin biraraya geldikleri zaman, herbiri
yalnzca kendi efinin szn dinlerdi; sefer plannn birlii, iyi-
kt, bu eflerden kurulu bir konsey tarafndan salanrd. Ammia-
nus Marcellinusda anlatlm olduu gibi, Almanlar, 4. yzylda,
Yukar-Ren zerinde, ite bu biimde savayorlard.
7 Baz airetlerde, bir byk ef [Oberhuptling] buluyoruz,
ama bunlarn yetkileri ok azdr. Byk ef, abuk davranlmas
gereken durumlarda, konsey toplanp kesin karar alabilene kadar,
geici nlemler almas gereken saemlerden biridir. Bu, gelimenin
hemen balang aamasnda, bir grevliyi yrtme gcyle do-
natmak iin [sayfa 320] bavurulan bir giriimdir ki, gelimenin gidii
iinde, hemen hep ksr kalmtr; daha sonra greceimiz gibi, bu
grevli, eer her zaman deilse, ou durumda byk askeri ba-
komutandan [oberster Heerfhrer] kacaktr.
Amerika yerlilerinin byk ounluu, airet biiminde top-
lanmann tesine geemedi. Bu yerlilerin, nfusu kk, biri b-
rnden geni snr blgeleriyle ayrlm, srekli savalarla gten
dm airetleri, az sayda insanla geni bir topra tutuyorlard.
urada burada geici bir tehlike karsnda, evlenmeler dolaysyla
akrabalam airetler arasnda birlikler kuruluyor ve bu birlikler,
tehlikenin dalmasyla birlikte, dalyorlard. Ama, baz blgelerde,
oldum olas akraba bulunan airetler, daldktan sonra, srekli
federasyonlar biiminde yeniden biraraya gelerek, uluslarn meyda-
na gelmesine doru ilk adm atyorlard. Birleik Devletlerde, bu
tr bir federasyonun en gelimi biimini, rokualarda buluyoruz.
rokualar, byk bir olaslkla Dakotalar byk ailesinin bir daln
oluturmakta bulunduklar Missisipinin batsndaki topraklarn
brakarak, uzun dolamalardan sonra, bugnk New-York eyaleti
iine yerletiler ve be airete ayrldlar: Senekalar, Kayugalar, Onon-
dagalar, Oneidalar ve Mohavklar. Balk, av eti ve ilkel bir bahvan-
lkla yayor, hemen her zaman kazk blmelerle evrilmi kylerde
barnyorlard. Nfuslar hibir zaman 20.000i gemeyerek, be
airet iinde belirli bir sayda gensler halinde, ayn dilin birbirine
90 Friedrich Engels
ok yakn lehelerini konuuyorlar, be airet arasnda paylalm
ayn toprak paras zerinde yayorlard. Bu toprak, yeni fethedilmi
olduundan, yenmi airetlerin, ezilmi halka kar kendiliinden
yaratlm birlii, doal olarak varln srdryordu; bu birlik, en
gecinden 15. yzyln bana doru, bir sonsuz konfederasyon
kurana kadar, geliti; bu konfederasyon da, yeni glerinin bilincine
vararak, hemen saldrc bir nitelik kazand. Gcnn en yksek
noktasna vard zaman, 1675e doru, oturanlarn ksmen kovup,
ksmen haraca balad evredeki geni topraklar fethetmi bu-
lunuyordu. rokualar konfederasyonu, yerlilerin, barbarln aa
aamasn amam durumda bulunduklar zaman (yleyse, Mek-
sika, Yeni-Meksika, ve Peru yerlileri [sayfa 321] hari), erimi bulunduk-
lar en ileri toplumsal rgtlenmeyi gsterir. Konfederasyonun temel
kurallar nelerdi, imdi onu grelim:
1 Eitlik ve airetin btn iilerinde tam bir bamszlk
temeli zerinde, be kanda airetin sonsuz konfederasyonu. Bu
kandalk, konfederasyonun gerek temelini oluturuyordu. Be
airetin , ana-airetler adn tayordu, ve tpk kz-airetler adn
tayan br iki airet gibi, bunlar da kendi aralarnda kz kardeti.
gens en eskiler hala yayor ve be airet iinde de temsil
ediliyorlard; baka gens, airet iinde temsil ediliyorlard; bu
genslerden her birindeki yeler, be airetin btn iinde, birbiri-
nin kardeiydi. Basit lehe deiiklikleri bulunan ortak dil, ortak
kkenin kant ve belirtisiydi.
2 Konfederasyon organ, snf ve saygnlk bakmndan. Hepsi
de birbirine eit elli saemden kurulu bir federal konseydi; konfe-
derasyonun btn ilerini, tam yetkiyle bu konsey kararlatrrd.
3 Konfederasyonun. kuruluu srasnda bu elli saem, salt
konfederasyon erekleri bakmndan yaratlm yeni grevlerin sahip-
leri olarak, airet ve gensler arasnda datlmlard. Bunlar, grevin
her yeni alnda, ilgili gensler tarafndan yeniden seilirler ve ge-
ne onlar tarafndan grevden alnabilirlerdi; ama onlara grev ve
yetki vermek hakk, federal konseye aitti.
4 Bu federal saemler, ayn zamanda kendi airetlerinde
de saemdiler ve airet konseyinde yerleri ve oylar vard.
5 Federal konseyin btn kararlarnn oybirliiyle alnmas
gerekirdi.
6 Oy, airet tarafndan verilirdi; yle ki; geerli bir karar
Friedrich Engels 91
alnabilmesi iin, her airet ve her airet iinde btn konsey ye-
lerinin, onaylarn bildirmeleri gerekirdi.
7 Be airet konseyinden herbiri, federal konseyi toplan-
maya arabilirdi, ama federal konsey kendi kendini toplanmaya
aramazd.
8 Oturumlar, toplanm bulunan halkn nnde yaplrd;
her rokual erkek, oturumlarda sz alabilirdi; karar, yalnzca kon-
seye aitti. [sayfa 322]
9 Konfederasyonun bana kimse konmamt; konfederas-
yonu yrtme gcne sahip bakan yoktu.
10 Buna karlk konfederasyonun ayn yetkilere ve ayn
gce sahip iki yksek sava efi vard. (Ispartallarda iki kral, Ro-
mada iki konsl.)
te, rokualarn drtyz yldan ok bir zamandan beri iin-
de yaadklar ve hala yaamakta bulunduklar kamu dzeni bu-
dur. Bunu, Morgana dayanarak ayrntl bir biimde anlattm; nk
burada, henz devlet nedir bilmeyen bir toplumun rgtlenmesini
irdeleme olanana sahip bulunuyoruz. Devlet, kendisini oluturan
yurttalar topluluundan ayr, zel bir kamu gcnn varln ge-
rektirir; ve Cermen marknn yapln, bu yap daha sonra devletin
ana temelini salamaya aday olduu halde, doru bir igdyle,
devletten z bakmndan ayr, z gerei salt toplumsal bir kurulu
olarak kabul eden Maurer, sonu olarak, btn yazlarnda, ilkel
mark, ky, derebeylik topraklar (seigneuries) ve kent kurulularn-
dan yola karak ve onlarn yansra, kamu gcnn yava yava
nasl olutuunu irdeler. Ayn kkten gelen bir halkn, geni bir kta
zerine yava yava nasl yayldn; airetlerin, blnerek, nasl
halklar, deimez airet gruplar haline geldiklerini; dillerin bunlar
arasnda, yalnzca anlalmaz bir hale gelene kadar deil, aslnda
aralarndaki ilkel birliin hemen hemen btn izleri silinecek lde
nasl deitiklerini; ayrca, airetler arasnda, eitli genslerin nasl
birok paralara ayrldn, ana-genslerin, kabile olarak nasl srp
gittiklerini ve bu en eski gens adlarnn, birbirinden ok uzak ve
uzun sreden beri ayrlm bulunan airetler iinde nasl sregeldik-
lerini yerli airetlerin ounda, Kurt ve Ay, hala gentilice adlardr
, Kuzey Amerikan yerlileri arasnda grrz. Ve yukarda anlatlan
yap genel olarak btn bu airetlere uygun der yalnzca u ay-
rmla ki, bu airetlerden ou, akraba airetler arasndaki konfede-
92 Friedrich Engels
rasyona kadar gelimemitir.
Ama, bir kez gens toplumsal birim olarak ortaya knca,
btn gensler, kabileler ve airet yapsnn, ne derecede bu birim-
den itibaren hemen hemen kanlmaz bir zorunlulukla gelitiini
de grrz kanlmaz, nk bu [sayfa 323] doal bir gelimedir.
Bu gruplardan her de, herbiri bir btn oluturan ve kendi
ilerini kendi gren, ama gene de herbiri brn tamamlayan
farkl derecelerde kandalk gruplardr. Ve onlara den ilerin
erevesi, aa aamaya ait bulunan barbarn btn kamu ilerini
kapsamna alr. yleyse, halk iinde toplumsal birim olarak gensi
bulduumuz her yerde, ayn zamanda, anlatm bulunduumuza
benzer bir airet rgtn arayabiliriz; ve Yunanllarla Romallarda
olduu gibi, yeterli kaynaklara sahip bulunduumuz zaman, yalnz-
ca bu rgt bulmakla kalmayacak, ayrca una da inanacaz ki,
kaynaklara sahip bulunmadmz yerde, Amerikan toplumsal
yaplamasyla karlatrma, kukular ve en g amazlar zme-
de bize yardmc olur.
Ve btn safl ve yalnlyla, bu gentilice rgtlenme, ne
hayranla deer bir yaplamadr! Askersiz, jandarmasz, polissiz,
soylular snf yok, ne kral, ne hkmet, ne vali, ne yarg, hapissiz,
davasz, her ey dzenli bir biimde gider. Btn kavgalar, btn
ekimeler, ilgili kimselerin topluluu, [yani -.] gens ya da airet,
ya da kendi aralarnda eitli gensler tarafndan bir sonuca balanr,
aslnda bizim lm cezamzn, uygarln btn stnlk ve btn
sakncalaryla, uygarca biiminden baka bir ey olmad kan da-
vas (vendetta) tehdidi, yalnzca son ve ender uygulanan bir are
olarak ie karr. Kamusal ilerin gnmzdekilerden ok daha
byk sayda olmalarna karn ev ekonomisi, bir dizi aile iinde
ortaklaa ve komnist [bir nitelikte -.]dir; toprak, airetin mlkiye-
tindedir: yalnzca kk baheler, geici olarak evleklere brakl-
mtr gene de bizim geni ve karmak ynetim aygtmza hibir
gereksinme duyulmamtr. Her eyi ilgililer kararlatrr ve ou
durumda, yzlerce yllk bir tre, her eyi nceden dzenler. Yoksul
ve gereksinenler bulunamaz komnist ev ekonomisi ve gens,
yallar, hastalar, sava sakatlar karsndaki grevlerini bilir. Herkes
eit ve zgrdr, kadnlar dahil. Henz genel olarak yabanc ai-
retlerin kleletirilmesi iin olduu gibi, kleler iin de yer yoktur.
rokualar,1651e doru Erieleri, tarafsz ulusu[167] yendikleri zaman,
Friedrich Engels 93
onlara eit haklarla konfederasyona [sayfa 324] girmeleri nerisinde
bulundular; ancak yenilenler bu neriyi kabul etmedikleri zamandr
ki, topraklarndan kovuldular. Ve bylesine bir toplum, ne [yaman-
.] erkekler, ne [yaman-.] kadnlar yetitirir; buna, bozulmam
yerlileri tanm bulunan btn Beyazlar, bu barbarlarn kiisel onur,
doruluk, karakter gc ve yiitlii iin duyduklar hayranlkla
tanklk ederler.
Bu yiitlie gelince, bunun en yeni rneklerini Afrikada gr-
dk. Birka yl nce Zulular, birka ay nce de Nubiyenler gentili-
ce kurumlarn henz lmemi bulunduu iki airet, hibir Avrupa
ordusunun yapamayaca eyi yaptlar.[168] Ateli silahlardan yoksun,
yalnzca karg ve mzraklarla, meydan savanda dnya birincisi
olarak tannan Britanya piyadesinin abuk atl tfeklerinin kurun
yamuru altnda, silahlarn arasndaki byk farka karn ve askeri
hizmet nedir, talim nasl yaplr bilmedikleri halde, ngiliz sngleri-
nin ucuna kadar ilerlediler ve onlar birka kere sarstlar, hatta
pskrttler. Nelere katlanp neler yapabileceklerine, bir Kafrn,
yirmidrt saatte, bir attan daha ok yolalabildiinden yaknarak,
bizzat ngilizler tanklk ediyorlar; bir ngiliz ressam, [bu adamlarda
-.] en kk kasn bile kabark, bir kam kay gibi sert ve gergin
olduunu sylyor.
te, eitli snflar halinde blnme olmadan nce, insanlarn
ve insan toplumunun durumu buydu. Eer onlarn durumunu, g-
nmzdeki uygar insanlardan byk bir ounluun durumuyla
karlatrrsak, bugnn proleter ya da kk kylsyle, gensin
eski zgr yesi arasndaki farkn byk olduunu grrz.
Bu, iin, bir yan. Ama unutmayalm ki, bu rgtlenme ykl-
maya adayd. Airetten teye gemedi; daha sonra grlecei, ve
daha nce, rokualar tarafndan yaplan uyruklatrma giriimlerinde
grlm olduu gibi, airetler konfederasyonu, bunlardaki ge-
rilemenin balangcn oluturur. Airetin dnda olan ey, hukukun
da dndayd. Kesin bir bar antlamas olmad yerde, iki airet
arasnda sava hkm srerdi; sava, insanlar br hayvanlardan
ayrdeden bir yrtclkla yrtlrd; ama zamanla, yarar salad
iin, bu yrtclk hafifletildi. Amerikada [sayfa 325] grm olduumuz
gibi, en yksek gelime noktasna varm gentilice kuruluta, ta-
mamen balang durumunda (embryonnaire) bir retim, ve bunun
sonucu, geni bir toprak zerinde son derece seyrek bir nfus
94 Friedrich Engels
bulunuyordu; bu kurulu iinde, insan, nnde yabanc olarak diki-
len ve anlayamad d dnyaya, ocuksu dinsel tasarmlarnda
yansyan, hemen hemen tam bir kulluk durumundayd. Airet, insan
iin bir snr olarak kalyordu: yabanc karsnda olduu kadar,
kendisine kar da: airet, gens ve kurumlar, kutsal ve dokunul-
mazd; bireyin duygu, dnce ve eylemlerini tamamen egemen-
likleri altnda bulunduran, doa tarafndan verilmi stn bir g
oluturuyorlard. Bu an insanlar bize ne kadar gsterili grn-
yorlarsa, birbirlerine kar o kadar alakgnll idiler; Marxn dedii
gibi, henz ilkel toplulua gbekba ile balydlar. Bu ilkel toplu-
luun gcnn krlmas gerekiyordu ve krld. Ama, bu ilkel top-
luluun gc, bize daha ilk anda bir alalma, eski gentilice toplu-
mun yrek temizlii ve ahlak yksekliinden bir ilk (originelle) d-
olarak grnen etkiler tarafndan krld. Yeni uygar toplumu,
snfl toplumu balatan eyler, agzllk, zevk, dknl,
cimrilik, ortak mlkiyetin bencil yamas gibi en aalk karlardr;
eski snfsz toplumu kemiren ve yklmasn salayan eyler, hr-
szlk, zor, kallelik, ihanet gibi en utandrc aralardr. Ve bizzat,
yeni. toplum, varlnn ikibinbeyz yllk sresince, kk bir azn-
ln, byk bir smrlenler ve ezilenler ounluu zararna geli-
mesinden baka hibir ey olmad ve bugn, her zamandan da
ok, byledir.
IV
YUNAN GENS
Tarih-ncesi zamanlardan beri, Yunanllar, Pelajlar ve br

soyda halklar gibi, tpk Amerikallardaki organik diziye gre
rgtlenmilerdi: gens, kabile, airet, airetler konfederasyonu. Dor-
yenlerde olduu gibi, bazan kabile olmayabilirdi; airetler konfede-
rasyonu henz zorunlu olarak ve [sayfa 326] her yandan kurulmamt;
ama gens hep temel birimdi. Yunanllar tarihe girdikleri ada uy-
garln eiindedirler; onlarla daha nce szkonusu edilen Ame-
rikan airetleri arasndaki iki byk gelime dnemi bulunur; bu
dnemler, kahramanlk a Yunanllarn rokualara gre sahip ol-
duklar ilerlemeyi gsterirler: Bu yzden, Yunan gensi rokualardaki
Friedrich Engels 95
eski (archaique) gense hi benzemez; grup halinde evliliin izi
iyiden iyiye silinmeye balar. Analk hukuku, yerini babalk hukuku-
na brakmtr; bundan tr, dou durumundaki zel mlkiyet,
gentilice rgtlenme iinde ilk gedii am bulunur. Bunu, ta-
mamen doal bir biimde, ikinci bir gedik izler: Babalk hukukunun
yrrle girmesiyle, zengin bir miras kzn serveti, evlenme yoluy-
la kocasna geeceinden, yani bir baka gense gideceinden, b-
tn gentilice hukukun temeli yklm demekti; bu durumda, servetin
gens iinde kalmas iin, gen kzn gens iinden evlenmesine
yalnzca izin verilmekle kalnmad; hatta bu i, bir zorunluluk haline
getirildi.
Grotea gre (Histoire de la Grece), Atina gensi, ban zel-
likle u kurumlar araclyla koruyordu:
1 Ortak dinsel trenler ve yalnzca, szde gensin atas olan
ve bu nitelikte zel bir adla adlandrlan, belirli bir tanrya tapma
hakk.
2 Ortak bir sinlik yeri (kabristan) (Demosthenesin Eubo-
ulidsine baknz.)
3 Karlkl mirak hakk.
4 Karlkl yardmlama, saldrlara kar koruma ve yardm
ykm.
5 Baz durumlarda, zellikle yetim ve miras kzlar szko-
nusu olduu zaman, gens iinde evlenme hak ve grevi.
6 Hi deilse baz durumlarda, bir arkhon (ynetici) ve bir
de zel sandk ile birlikte ortak bir mlkiyet sahiplii.
Ayrca, kabile halindeki birlikler, pek sk olmasa da, birok
gensi kendi aralarnda balyordu; ama burada da, zellikle baz
dinsel pratiklerde ortaklk ve bir kabile yesinin ldrlmesi halinde,
izleme hakk [gibi -.], ayn nitelikte karlkl haklar ve devler bu-
luyoruz. br yandan, bir airetin btn kabileleri, soylular (patri-
des) arasndan [sayfa 327] seilmi bir filobazileusun (airet efinin)
bakanlnda belirli zamanlarda kutsal enlikler yaparlard.
te Groteun anlatt ey. Ve Marx ekler: Ne var ki Yunan
gensi arkasnda, yabanl gens, rnein rokua gensi kendini aka
gsteriyor. rdelememizi biraz ileri gtrr gtrmez, yabanl gensin
varl daha da ak bir durum alr.
nk, Yunan gensinde, u kurumlar da vard:
7 Babalk hukukuna gre soy-zinciri.
96 Friedrich Engels
8 Miras kzlarn szkonusu olduu durumlar dnda gens
iinde evlenmenin yasaklanmas: Bu ayrklama ve ona verilen
zorunlu nitelik, eski kuraln yrrlkte kaldn gsterir.
Bu, ayn zamanda, kadnn dahil olduu kabile iinde ge-
nellikle geerli bulunan ilkeden, yani kadnn evlenmekle kocasnn
gensine ait dinsel ayinleri kabul etmek zere, kendi gensinin dinsel
ayinlerinden vazgemesinden de anlalr. Buna ve Dikaiarkhosun
nl bir parasna gre, gens dndan evlenmek kurald; ve Becker,
Chariklsinde, kimsenin kendi gensi iinde evlenme hakkna sahip
olmadn varsaymaya kadar gider.
9 Gense [ye olarak-.] kabul etme hakk; bu hak, kamusal
formalitelerle ve yalnzca istisnai olarak, aileye kabul biiminde
kullanlrd.
10 efleri seme ve grevden alma hakk. Biliyoruz ki, her
gensin kendi arkhontu vard; ama bu grevin belirli aileler iinde
soydan geme olduu konusunda hibir yerde zel bir belirti yok.
Barbarln sonuna kadar, zenginler ile yoksullarn, gens iinde,
tamamen eit haklara sahip bulunduklar bir durum ile kesenkes
badamaz bir ey olan [sk bir] miras, hibir zaman varolmama
benzer.
Yalnzca Grote deil, ayrca Niebuhr, Mommsen ve imdiye
kadar klasik antikala uraan btn br tarihiler, gens karsn-
da tkezlemilerdir. Belirleyici zelliklerinden byk bir ksmn
ok doru bir biimde saptam olmalarna karn, bu tarihiler,
genste daima bir aileler grubu grdler; ve byle yapmakla, gensin
zn ve kkenini anlamay, kendileri iin olanaksz bir duruma
getirdiler. Koca ve kar zorunlu olarak farkl iki gense ait bulunduk-
larna [sayfa 328] gre gentilice rgtlenme iinde, aile hibir zaman
organik bir birim olmad ve olamazd da. Gens tamamen kabile,
kabilede airet iinde ve ona ait bulunuyordu: aile ise, yar yarya
kocann, yar yarya da karnn gensine aitti. Devlet de, kamu hukuku
alannda aileyi tanmaz; aile, gnmze kadar, yalnzca zel hu-
kukta varolmutur. Ve buna karn, btn tarih yazma biimimi
imdiye kadar, zellikle 18. yzylda dokunulmaz bir duruma gelmi
bulunan u sama ilkeye dayanr ki, uygarlktan az daha eski olan
tek-eli-kar-koca ailesi, evresinde toplum ve devletin yava yava
ete-kemie brnd bir ekirdektir.
Bay Groteun dikkatini una ekmek gerekir ki, diye ekler
Friedrich Engels 97
Marx, her ne kadar Yunanllar kendi genslerini mitolojiden kar-
mlarsa da, bu gensler tanrlar ve yar-tanrlaryla birlikte, kendi
yaratm bulunduklar mitolojiden daha eskidirler.
Grote, Morgan tarafndan yelenerek anlr, nk o, saygn
ve ayrca her trl kukunun stnde bir tanktr. O, ayrca, her
Atina gensinin kendi szde-atasndan gelen bir takma ada sahip
olduunu; Solondan nce genel kural olarak ve ondan sonra da
vasiyetin yokluu halinde, lenin gentilelerinin, onun servetine mi-
ras olduklarn; cinayet halinde, nce lenin akrabalarnn, sonra
gentilelerinin, en sonra da kabile yelerinin, mahkeme nnde
katili izleme hak ve grevine sahip bulunduklarn da anlatr: En
eski Atina yasalar zerine bildiimiz her ey, gensler ve kabileler
biimindeki blnme zerine kuruludur.
Genslerin ortak ilkel atalarndan gelmesi ii, ukala darkafa-
llar (deyim Marxndr) iin epey skntya yolat. Bu gelii, tama-
men mitoslara dein bir ey (mythique) olarak kabul ettikten sonra,
bir gensin, nce aralarnda hibir akrabalk bulunmayan, yanyana
yaayan ailelerden domu olmasn kesenkes aklayamazlar; ama
gene de, genslerin varln aklamak iin de olsa, bu yiitlii yap-
malar gerekir. O zaman, bir laf kalabalna bavurmaktan baka
yapacak eyleri kalmaz; u kesinleme dna kmakszn, dner
dner bina okurlar: soyaac bir masaldr, doru; ama gens de bir
gerekliktir; ve sonunda, Groteda, u satrlar okunur (Marxn araya
katt gzlemlerle): [sayfa 329]
Bu soyaacndan ender olarak szedildiini duyuyoruz, n-
k ancak zellikle gsterili baz durumlarda aka sz ediliyor.
Ama, tpk en anl-anl olanlar gibi, en gsterisiz genslerin de
kendi ortak dinsel pratikleri [garip ey, Bay Grote!], doast bir
atalar ve ortak bir soyaalar vard [ite en gsterisiz genslerde
artc olan da budur, Bay Grote!). Btn gensler iin, ana plan
ve ideal temel [ideal deil, sayn bay, ksnl (ehvani), Almanca*
fleischlich!**] aynyd.
Marx, Morgann verdii yant yle zetler:
lkel biimdeki gense uygun den kandalk sistemi ve
tpk btn br lmller gibi, o zaman Yunanllar da bu sistem
* Baya (dz) Almancada. -Ed.

** Etsel. -.
98 Friedrich Engels
iinde yayorlard genslerin btn yelerinin kendi aralarndaki
akrabalk derecelerinin bilincini koruyordu. Kendileri iin byk
bir nem tayan bu olguyu; onlar ocukluklarndan beri, pratikle
reniyorlard. Tek-eli aileyle birlikte, bu unutuldu. Gentilice ad,
bir soyaac yaratt ki, bunun yannda kar-koca ailesinin ad an-
lamsz grnd. te bu ad, bundan byle bu ad tayanlarn ortak
bir kkene sahip olduklarn gstermeliydi, ama gensin soyaac o
kadar uzaklara gidiyordu ki, gens yeleri, en yakn tarihteki ortak
atalar konusundaki birka durum dnda, artk karlkl gerek
akrabalklarn kantlayamyorlard. Adn kendisi, ortak kkenin bir
kantyd ve yabanclarn yelie kabul durumlar dnda, kesin bir
kantt. Buna kar, gensi srf dsel ve saymaca bir yaratk haline
dntrm bulunan Grote* ve Niebuhrun yaptklar gibi, gens
yeleri arasndaki btn akrabal tamamen yadsmak, tam ideal
bilginlere, yani odalarndan hi kmayan allamelere layk bir itir.
Soylarn zincirlenmesi, zellikle tek-eliliin ortaya kndan sonra,
ok gerilere gittii ve gemi gereklik mitolojik kuruntular iinde
yansd iin, aslan darkafallar bundan hep dsel soyaacnn
gerek gensleri yaratt sonucunu kardlar ve hep bu sonucu
karyorlar!
Amerikallardaki gibi, kabile birok kz-genslere blnm
bir ana-gens idi, bu kz-gensleri birletiriyor ve [sayfa 330] ounlukla
da hepsini ortak bir atadan getiriyordu. Bylece, Grotea gre, He-
kate kabilesinin btn ada yeleri, onnc gbekte, ata olarak
bir tek ve ayn tanrya sahiptiler; yleyse, bu kabilenin btn gens-
leri, tam anlamyla kzkarde-gensler idiler. Kabile, Homerosta,
Nestorun Agamemnona u d verdii o nl parada, askeri
bir birlik olarak da grnr: Adamlar airetler ve kabileler bakmn-
dan dzenle; kabile kabileye yardm etsin, airet aireti destekle-
sin.**
Bunu bir yana brakalm, kabile, bir kabile yesinin kurban
olduu cinayetin cn almak hak ve grevine sahiptir; demek ki,
eski zamanlarda, kan davasyla ykmlyd: Ayrca, ortak enlik
ve tapnaklar vardr; zaten, btn Yunan mitolojisinin, eski Aryenler-
* Marxn elyazmas Pollux. Pollux, Grotenin sk sk bavurduu 2. yzylda yaam

Yunan skolastii. -Ed.
** Homeros, lyada, Ode II. -Ed.
Friedrich Engels 99
den alnan doaya tapmaya dayanarak olumas, her eyden nce
gensler ve kabilelerin varln gerektirir ve onlar iinde olumutur.
Bundan baka, kabilenin bir efi (fratriarkos) ve Fustel de Coulan-
gesa gre, kararnameleri yasa gcnde olan toplantlar (mec-
lisleri), bir yarglama ve bir ynetim kurulu vardr. Daha sonra gensin
varln bilmeyen devlet, baz kamu grevlerinin yaplmasn ka-
bileye brakyordu.
Airet, birok akraba kabileden bileir. Attikada, her biri
kabileden bileik drt airet vard, bu kabilelerin herbirinde de
otuz gens bulunuyordu. Gruplarda bylesine bir snrlama, tama-
men kendiliinden kurulmu bir dzen iinde bilinli ve yntemli
bir mdahaleyi ngerektirir. Bu mdahale nasl, nerede ve niin
oldu? Yunan tarihi bu konuda hibir ey sylemez ve Yunanllar,
ancak kahramanlk alarna kadar giden gemilerinin ansn
saklamlardr.
Nispeten kk bir toprak zerinde toplanm Yunanllarda,
lehe farklar, geni Amerikan ormanlarnda olduundan daha az
gelimiti; ama burada da, yalnzca ayn anadili konuan airetleri,
daha byk bir btn biiminde toplam ve kk Attika iine
kadar, daha sonra ortak yaz dili olarak egemen lehe durumuna
gelmi zel bir lehe grrz.
Homerosun iirlerinde, Yunan airetleri, ounlukla kk
halklar biiminde toplanmlardr; bununla beraber, bu [sayfa 331]
topluluklar iinde, gensler kabileler ve airetler henz zerklikler-
ini koruyorlard. Bu halklar, artk surlarla pekitirilmi kentlerde
oturuyorlard; nfus, srlerin genilemesi, tarmn yaylmas ve
kk el zanaatlarnn balamasyla, artyordu; ayn zamanda ser-
vet farklar ve onunla birlikte; eski ilkel demokrasi iinde aristokra-
tik e de byyordu. eitli kk halklar, en iyi topraklara sahip
olmak iin ve kukusuz ganimet ereiyle de, ard aras kesilmez
savalar yapyorlard; ite bu andan itibaren, sava tutsaklar kle-
lii kabul edilmi bir kurum haline gelmiti.
Bu airet ve bu kk halklarn o zamanki rgtlenmesi
yleydi:
1 Konsey (bul) srekli otorite idi; balangta kukusuz,
gentes bakanlarndan bileen konsey, daha sonra, saylar artnca,
bunlar arasndan seilmi bir topluluktan bileiyordu; bu durum,
aristokratik enin gelime ve glenme olanan salad; bylece,
100 Friedrich Engels

Dionysios, kahramanlar anda, konseyin aristokratlardan
(kratistoi) biletiini anlatr. nemli ilerde, kesin karar konsey
alyordu; bylece Aiskhylosta, veri olan durumda byk bir nem
tayan, Eteokle cenaze treni yapma, ama Polinisin cesedini
kpeklere yem olarak yedirme kararn, Teb Konseyi* alr. Devletin
kuruluuyla, bu konsey, daha sonra Senato oldu.
2 Halk meclisi (agora). rokualarda, erkek-kadn, halkn kon-
sey toplantsn evrelediini, srayla sz aldn ve bu biimde
konsey kararlar zerinde etkili olduunu grdk. Homeros a
Yunanllarnda bu evre (eski Almancann hukuksal bir deyimi-
yle, Umstand **), ilkel zamanlar Cermenlerinde de ayn biimde
olduu gibi, gerek bir halk meclisi durumuna gelene kadar geli-
miti. Bu meclis, nemli ilerde karar almak iin, konsey tarafn-
dan toplanmaya arlrd; burada herkes sz alabilirdi. Karar, el
kaldrarak (Ahileos, Yalvarc Kzlar), ya da alklarla alnrd. Sch-
man (Antiquites grecques), son durumada bu meclis egemendi
der, nk:
Yaplmas halkn ibirliini gerektiren bir i szkonusu olun-
ca, Homeros bize, halk bunu istemeden yapmaya [sayfa 332] zorlaya-
bilecek hibir ara gstermiyor.
Gerekten, airet yesi her ergin erkein sava olduu bu
devirde, henz halktan ayr ve ona kart olabilecek bir kamu gc
var olamazd. lkel demokrasi henz en parlak andayd; bu,
bazileusun olduu kadar, konseyin de gcn ve durumunu
dnmek iin, bir hareket noktas olmaldr.
4 Askeri ef (bazileus). Marxn bu konuda dikkati ektii
ey, u:
ounlukla, doutan, prenslerin ua olan Avrupal bil-
ginler, bazileustan, szcn modern anlamnda bir hkmdar
anlarlar. Yankee cumhuriyetisi Morgan, bu yoruma kar kar.
Sesi dokunakl Gladstone ile onun Juventus Mundisi konusunda,
ok alayc, ama ok doru olarak yle der: Mr. Gladstone, kah-
ramanlk andaki Yunan eflerini, birer kral ve birer prens olarak
gsteriyor bize, stelik, onlar birer centilmen yapyor; ama bizzat
itiraf etmelidir ki, grne gre, tm bakmndan, ok kesin ol-
* Ahileos, Seven Against Thebes. -Ed.

** Umstand: evrede duranlar. -.
Friedrich Engels 101

mamakla birlikte, yeteri kadar belirli byk-karde-hakk tresi ya
da yasas karsnda bulunuyoruz.
Kukusuz, Mr. Gladstonea byle ok kesin olmamakla bir-
likte, yeteri kadar belirli kaytlar eliindeki bir byk-karde hak-
knn varlyla yokluu bir gibi grnecek.
rokualarda ve br Amerika yerlilerinde, balca grevlerin
mirasla devri konusunda durumun ne olduunu grm bulunuyo-
ruz. Btn grevler, ou gens iinde, seime balyd; yleyse bu
l erevesinde, gens iin de soydan gemeydi. Grevin boal-
mas durumunda, zellikle, seilmemesi iin bir neden bulunma-
d zaman, yava yava en yakn gentilice akrabann (erkek karde
ya da kz kardein olu) atanmasna baland. Demek ki, babalk
hukukunun egemenlii altnda, eer bazileusluk grevi, Yunan-
llarda genellikle babadan oula, ya da oullardan birine geiyordu
ise, bu, yalnzca oullarn, seim yoluyla babalarnn yerine geme
olaslna sahip olduklarn gsterir; yoksa, babalarnn yerine halk
tarafndan seilmeden geme hakkna sahip olduklarn gstermez.
Burada grebileceimiz tek ey, rokualar ve Yunanllarda, genslerin
iinde ayr soylu ailelerin, ayrca Yunanllarda, gelecein soydan
geme efler soyunun ilk tohumlardr. [sayfa 333] yleyse, Yunanllar-
da, tpk Roma kral (rex, iin de olduu gibi, bazileusun ya halk
tarafndan seilme, ya da, hi deilse, halkn resmi organlar kon-
sey ya da agora tarafndan onaylanma durumunda bulunmu
olmas kuvvetle olasdr.
lyadada, savalarn efi Agamemnon, Yunanllarn stn
kral [btn Yunanllarn kral -.] olarak deil, kuatlm bir kent
nndeki konfedere bir ordunun bakomutan olarak grnr. Ve
Yunanllar arasnda anlamazlk bagsterince, Odysseus gerekli
olann bakomutanlk olduunu syler: Komutan okluu bir eye
yaramaz: bir tek ef komut versin. vb... (ve krallk asasndan sz
eden nl dize, sonradan eklenmi bir katmadr):*
Ulis burada hkmet biimi zerine bir konferans vermez;
savata bakomutanl elde tutan kimseye uyulmasn ister. Truva
nnde yalnzca ordu olarak grnen Yunanllar iin, iler agorada
hayli demokratik bir biimde olup bitiyordu. Akhilleus, armaan-
lardan, yani ganimetin paylalmasndan sz ederken, paylatrma
* Homeros, lyada, Ode II. -Ed.

grevini ne Agamemnona ne de bir baka bazileusa verir; bu ile
Akhaios oullarn, yani halk grevlendirir. Zeus tarafndan
dnyaya getirilmi, Zeus tarafndan beslenmi gibi yklemler
(nitelikler) hibir ey gstermez, nk her gens bir tanrdan, ve
airet efinin gensi, daha gl bir tanrdan gelir burada Zeustan
geliyor. Hatta, rnein domuz oban Eumenes gibi, kiisel
zgrlkten yoksun kimseler bile tanrsaldrlar (dioi ve theioi);
ve bu Odisede, yani lyadada ok daha sonraki bir ada, byledir;
ve ayn Odisede, kahraman ad, hala, kr ozan Demodokosun
adyla birlikte olduu gibi, haberci Myliosun adyla birlikte anlr.
Uzun szn ksas, Yunan yazarlarnn konsey ve halk meclisi
eliindeki homrique szde-krallk (nk bunun ayrc belirtisi,
ordular komutanldr) iin kullandklar bazileus szc, yalnzca
askeri demokrasi anlamna gelir. (Marx.)
Askeri grevlerinden baka, bazileusun dinsel ve adli grev-
leri de. vard; bu son grevler, hibir zaman sk skya belirlenme-
milerdi, ama askeri grevlere gelince, bazileus bunlar, airet ya
da airetler konfederasyonunun yksek [sayfa 334] temsilcisi olarak
yerine getiriyordu. Sivil ynetime degin grevler asla szkonusu
deildir; ama gene de, yle grnr ki, bazileus, grevi gerei,
konsey yesidir. yleyse, etimolojik bakmdan, bazileusu Knig
(kral) olarak evirmek tamamen dorudur; nk Knig, Kuni ya
da Knneden gelir ve bir gensin efi anlamn tar. Ama Knig
szcnn bugnk anlam, bazileus szcnn eski Yunan-
cadaki anlamna hi uymaz. Tsidid, eski bazileiay, kesinlikle
patrike, yani gentesten gelme olarak nitelendirir ve bunun sap-
tanm, yleyse snrl grevlere sahip olduunu syler. Ve Aristo-
teles, kahramanlk andaki bazileia nn zgr insanlar zerinde
kullanlan bir komutanlk ve bazileusun da, askeri ef, yarg ve
ba rahip olduunu bildirir. yleyse, bazileus, szcn daha son-
raki anlamnda, ynetme gcne sahip deildir.*
* Tpk Yunan bazileusu gibi, Aztek askeri efini de, modern bir prens gibi grdler.
spanyollarn, nce km-seme ve abartma, sonra da dpedz yalanla dolu yklerini,
Morgan ilk olarak tarihsel eletiriden geirdi; gsterdi ki, Meksikallar, barbarln orta
aamasnda, ama Yeni-Meksika Puebloslarndaki yerlilerden daha ileri bir aamada
bulunuyorlard ve bozulmu anlatlardan karabildii kadaryla, kurulular yleydi; bir
blm baka airetleri kendisine hara vermek iin zorlayan ve federal bir konseyle
federal bir askeri ef tarafndan ynetilen airetten kurulu bir konfederasyon; spanyollar,
federal askeri efi imparator olarak grdler. [Engelsin notu.]

Demek ki, kahramanlk zamanlarndaki Yunan kuruluu iin-
de eski gentilice rgtlenmeyi henz dirim ve g dolu, ama ayn
zamanda yklnn balangcnda grrz: Babalk hukuku, serve-
tin ocuklara geiiyle, aile iinde servet birikimini kolaylatrr ve
aileyi gens karsnda bir g durumuna getirir; servetler arasnda-
ki fark, soyluluk ve soydan geme bir kralln ilk izlerini yaratarak,
kurulu zerinde etkili olur; nceleri sava tutsaklaryla snrlanan
klelik, daha o zamandan airet yelerinin, hatta kendi z gens
yelerinin kleletirilmesi yolunu aar; airetten airete eski sava,
bu adan itibaren, sr hayvanlar, kleler, hazineler kazanmak
iin, karada ve denizde sistemli bir yamaclk biiminde, yani
normal kazan kayna biiminde yozlar; szn ksas, zenginlik,
en yksek iyilik olarak vlr ve deerlendirilir; ve zenginliklerin
zora dayanarak alnmasn hakl gstermek iin eski gentilice ku-
rallar inenir. Artk bir tek ey eksikti: yalnzca zel kiiler tarafn-
dan az [sayfa 335] zamandan beri edinilmi bulunan zenginlikleri,
gentilice dzenin komnist geleneklerine kar koruyan ve yalnz-
ca eskiden o kadar horgrlen zel mlkiyeti kutsallatran ve bu
kutsal eyi btn insan topluluunun en yce erei olarak bildiren
bir kurum deil, ayrca mlkiyet edinmenin, baka bir deyile,
zenginliklerdeki durmadan daha hzl bir bymenin ardarda geli-
mi yeni biimleri zerine, genel olarak toplum tarafndan yasaya
uygunluk mhrn de basan bir kurum; yalnzca toplumda ba-
lam bulunan snflar halindeki blnmeyi deil, ayrca mlk sahibi
snfn hibir eye sahip olmayan snf smrme hakkn ve onun
rerindeki egemenliini de srdrp gtren bir kurum. Ve bu
kurum kageldi. Devlet icat oldu.
V
ATNA DEVLETNN OLUUMU
Kendi gensleri, kendi kabile ve airetleri iinde, kendini biz-

zat kendi koruyan gerek silahl halk yerine, devlet otoriteleri
hizmetinde, yleyse halka kar kullanlabilmesi olanakl silahl bir
kamu gc geerken, gentilice rgt organlarnn ya dnm,
ya da yeni organlarn ortaya kmas yznden geri plana srlm

olmalar, ve sonunda da yerlerini tamamen gerek devlet otorite-
lerine brakmalar olgusundan tr devletin nasl gelitiini, en
eski Atinada, hi deilse eski Atinann birinci evresinde izleyebili-
riz. Biim ynndeki deiiklikler, Morgan tarafndan zsel olarak
betimlenmi bulunuyor; bu deiiklikleri meydana getirmi olan
iktisadi ierie gelince, bunlar byk lde benim eklemem ge-
rekiyor.
Kahramanlk anda, Attikadaki drt Atina aireti, henz
ayr topraklar zerinde yerlemi bulunuyorlard; hatta bu airetleri
biletiren oniki kabile bile, yle grnyor ki, Kekropsun oniki
kenti iinde birbirinden ayr yerlerde yayorlard. rgtlenme,
kahramanlk a rgtlenmesiydi: halk meclisi; halk konseyi, ba-
zileus. Yazl tarih balad zaman, topraklar oktan paylalm ve
zel mlkiyete geilmi bulunuyordu, ki bu durum, barbarln yu-
kar aamasnn [sayfa 336] sonuna doru greli gelimi meta retimi
ve buna karlk den meta ticaretine uygundur. Tahldan baka,
arap ve zeytinya retiliyordu; Egedeki deniz ticareti, gitgide
Fenikelilerin elinden kyor ve byk lde Attikallarn eline gei-
yordu. Toprak alm-satm, tarm ve el zanaatlar, ticaret ve denizcilik
arasnda artan iblm dolaysyla, genslerin, kabilelerin ve
airetlerin yeleri, ksa zamanda birbirleriyle karmak zorunda
kaldlar; kabile ve airet evresi, yurtta olduklar halde, gene de
bu topluluklara ait olmayan, yani kendi oturduklar yerde yabanc
bulunan kimseleri de kabul etti. nk dingin dnemlerde, her
kabile ve her airet, Atinadaki bazileus ya da halk konseyine ba-
vurmadan, kendi ilerini kendileri ynetiyorlard. Ama, kabile ya
da airet yesi olmadan bunlarn topraklar zerinde yaayan
herkes, elbette bu ynetime katlamyordu.
Gentilice rgt organlarnn dzenli ileyii, bu durumdan
tr ylesine aksad ki, kahramanlk zamanlarndan itibaren, buna
are bulmak gerekti. Theseusa maledilen anayasa meydana geti-
rildi. Deiiklik, zellikle, Atinada bir merkezi ynetim kurulmu
olmasndan, yani o zamana kadar airetler tarafndan zerkli bir
biimde ynetilen ilerden bir blmnn kamu ileri olarak ilan
ve Atinada toplanan ortak konseye devredilmesi olgusundan iba-
retti. Bunu yapmakla, Atinallar, Amerikadaki hibir yerli halkn
atamad adm atyorlard: yanyana yaayan airetlerin basit bir
konfederasyonu yerine onlarn bir tek halk biiminde kaynamas

gerekleti. Bylece, ulusal bir Atina hukuku, airet ve genslerin
yasal treleri stnde bulunan bir genel hukuk dodu; Atina yurtta;
hatta yabancs olduu bir airet topraklar zerinde bile, belirli
haklar ve yeni bir hukuksal korunma kazand. Ama, ayn zaman-
da, gentilice rgtlenmenin yklmasna doru ilk adm da atlm
oldu; nk bu btn Attikadaki airete yabanc ve tamamen
Atina gentilice rgtlenmesinin dnda bulunan ve dnda kalan
yurttalarn, gelecekteki kabulne doru atlm ilk admd. Tezeye
maledilen bir ikinci kurum, btn halk gens, kabile ya da airetle-
rine bakmadan, snf, yani patridler ya da soylular, jeomorlar
ya da iftiler ve demiurgoslar ya da kk zanaatlar halinde
blmesi, ve kamu grevleri hakknn yalnzca [sayfa 337] soylulara ve-
rilmesi oldu. Kamu grevleri hakknn yalnzca soylulara verilmesi
dnda, halkn bu snf biimindeki bln, aslnda etkisiz
kald; nk bu bln, snflar arasnda baka hibir hukuk fark
yaratmyordu. Ama bu, nemli bir eydir; nk grltszce geli-
en yeni toplumsal unsurlar ortaya karr. Bu kurum, gentilice g-
revleri baz ailelere brakmak tresinin, artk bu aileler bakmndan,
bu iler zerinde bakalarnca pek de yadrganmayan bir hak haline
dntn; br yandan, zenginlik nedeniyle gl bulunan bu
ailelerin, kendi gensleri dnda ayrcalkl bir ayr snf biiminde
gruplamaya baladklarn ve henz domu bulunan devletin de,
bu ayrlk ve stnlk savn onaylam olduunu gsterir. Bu kurum,
ayrca, iftilerle kk zanaatlar arasndaki iblmnn,
toplumsal nem bakmndan ilk srann kime ait olaca tartmasn
yapabilmek iin, gensler ve airetler bakmndan varolan eski snfla-
maya gre, artk hayli belirgin bir hale gelmi bulunduunu gsterir.
Son olarak, kurum, gentilice toplumla devlet arasndaki uzlamaz
kartl da aa vurur, devleti meydana getirmek bakmndan ilk
giriim, gensleri, onlardan herbirinin yelerini, ayrcalkllar ve ayr-
calkszlar biiminde ve ayrcalkszlar da, birbirine kar iki emeki
snf biiminde blerek, paralamaya dayanr.
Atinann bundan sonra, Solona kadar sren siyasal tarihi
ancak eksik olarak biliniyor. Bazileus grevi yrrlkten kalkt,
soylular arasndan seilmi arkhontlar devletin bana getiler. Soy-
lular egemenlii, M 600 ylna doru, dayanlmaz duruma gelecek
kadar artt. Ve herkesin zgrln bask altna almann balca
arac da ... para ve tefecilikti. Soylularn balca merkezi Atina ve

Atina evresiydi; deniz ticareti ve ayn zamanda frsat dtke
hala yaplmakta olan korsanlk, burada onlar zenginletiriyor ve
mali serveti onlarn elinde topluyordu. Para ekonomisi, gelierek,
doal ekonomi zerine dayal tarmsal topluluklarn geleneksel
varlk biimi iine, eritici bir asit gibi, ite buradan girdi. Gentilice
rgtlenme, para ekonomisiyle badaamaz; Attikadaki kk
kyllerin ykm, onlar evreleyen ve koruyan eski gentilice balarn
zlmesiyle ayn zamana dt. Alacak ve ipotek (nk Atina-
llar artk ipotei [sayfa 338] bile tretmilerdi) ne gens dinliyordu, ne
de kabile. Ve eski gentilice rgtlenme, ne para biliyordu, ne avans,
ne de bor. Bu yzden, soylularn durmadan daha gelien ve daha
da yaylan mali egemenlii, alacakly borluya kar korumak, para
sahibi tarafndan kk kylnn smrlmesini onaylamak iin
yeni bir de tre hazrlad. Attikadaki btn tarlalar, zerinde bu
mlkn u kadar para iin, falanca kiiye rehin edilmi olduu
yazl ipotek talaryla dolmutu. Bu tr iaret tamayan tarlalar
ise, ounlukla ipotek ya da faizin denmemesi nedeniyle satlm
ve tefeci soylularn mlkiyetine gemi bulunuyordu; kyl, eer
eski tarlasnda yanc olarak kalmasna ve emeinin rnnn altda-
beini yeni efendisine kesenek olarak verirken, bunun altda-biriyle
yaamasna izin verilmise, kendini mutlu saymalyd. Dahas da
var; eer tarlann sat bedeli, borcu demeye yetmez, ya da bu
bor bir gvenceyle salama balanmam bulunuyorsa, borlu
alacaklya borcunu demek iin, ocuklarn kle olarak yabanclara
satmak zorundayd. ocuklarn, babalar tarafndan satl babalk
hukuku ve tek-eliliin ilk meyvesi ite bu oldu! Ve vampir hala
kana doymamsa; borlunun kendisini kle olarak satabilirdi. te,
Atina halk iinde tatl uygarlk gneinin douu byle oldu.
Daha nceleri, halkn varlk koullar henz gentilice rgt-
lenmeye uygun derken, bylesine bir kargaa olanakszd; ama
ite, nasl olduu bilinmeden, her ey allak-bullak olmutu. imdi
bir an iin bizim rokualara dnelim. Meydana gelmesi iin alma-
dklar ve kesenkes kendi isteklerine kar, bundan byle Atinallara
kabul ettirilmi bulunan durum, onlarda anlalmas olanakl olma-
yan bir eydir. Orada, yaam iin gerekli eylerin yldan yla hep
ayn kalan retim biimi, hibir zaman byle dardan zorlanm
gibi grnen atmalara yolamaz; zengin ile yoksul smren ile
smrlen arasndaki uzlamaz kartl meydana karamazd.

rokualar, doaya egemen olmaktan henz ok uzaktlar, ama ken-
dileri iin veri olan doal snrlar iinde, kendi retimlerine egemen
bulunuyorlard. Kk bahelerinde bazan verimin dk olmas;
gl ve rmaklarnda balk bakmndan, ormanlarnda av bakmndan
kaynaklarn tkenii bir yana braklrsa, yaamak iin [sayfa 339] ken-
dilerine gerekli eyleri salama biimlerinin kendilerine ne getire-
bileceini biliyorlard. Bunun zorunlu olarak getirmesi gereken ey,
kt ya da bol, geim gereleriydi; ama asla getiremeyecei ey, is-
teyerek olmayan toplumsal kargaalklard: gentilice balarn
kopmas, gens ve airet yelerinin, birbiriyle arpan kart snflar
biiminde blnmesi. retim, en dar snrlar iinde deviniyordu;
ama ... reticiler kendi rnlerinin sahibiydiler: Barbarlardaki reti-
min byk stnl buradayd; bu, uygarln balamasyla yok
oldu; gelecek kuaklarn grevi, bunu yeniden fethetmek olacak;
ama, bugn insan tarafndan doa zerinde kazanlan gl ege-
menlik ve artk olanakl bulunan zgrce ortaklama temeli ze-
rinde.
Bu durum, Yunanllarda baka trlyd. Srler ve lks mad-
deler zerinde zel mlkiyetteki gelimeler, insanlar arasnda dei-
imler yaplmas ve rnlerin meta durumuna dnmesi sonucunu
verdi. te ortaya kacak olan btn kargaann tohumu, bu durum
iinde yatar. reticiler, rnlerini artk dorudan doruya kendileri
tketmeyip de, bunu deiim yoluyla elden kardklar andan
itibaren, rnlerinin denetimini yitirdiler. Artk, rnlerin bana ne
geldiini bilmiyorlard ve rnn, bir gn, reticiye kar, onu smr-
mek ve ezmek iin kullanlmas olanakl bir duruma geldi. Bu yz-
den, eer bireyler arasndaki deiimi ortadan kaldrmazsa, hibir
toplum, uzun dnemde, ne kendi z rnnn sahibi (efendisi)
kalabilir, ne de kendi retim srecinin toplumsal etkileri zerindeki
denetimini koruyabilir.
Ama Atinallar, bir kez bireyler arasnda deiim doduktan
ve rnler meta haline dntkten sonra, rnn retici zerin-
deki egemenliini ne kadar abuk kurduunu reneceklerdi. Meta
retimi ile birlikte, herkes topra kendi hesabna ekmeye balad
ve az sonra da, bireysel toprak mlkiyeti ortaya kt. Bunlarla bir-
likte, btn br metalarla deiimi olanakl evrensel meta, para
da kageldi; ama insanlar, paray tketirlerken, yeni bir g daha
yarattklarn, nnde btn toplumun eilmesi gereken tek

evrensel gc yarattklarn dnmyorlard. Ve kendi yaratcla-
rnn haberi ve istei olmakszn, birdenbire fkrm bu yeni g,
genliin btn hoyratl iinde, egemenliini [sayfa 340] Atinallara
duyurdu.
Buna kar ne yaplabilirdi? Eski gentilice rgtlenme, yaln-
zca parann grkemli yry nnde gszln gstermek-
le kalmam, ayrca kendi erevesi iinde, para, alacakl, borlu,
borcun zorla denmesi gibi eylere en kk bir yer bulmakta da
yetersiz kalmt. Ama gene de yeni toplumsal g pekala ortaday-
d ve dindarca istekler, eski iyi zamanlara dn zlemi, artk dnya-
dan paray ve tefecilii kovamyorlard. stelik, gentilice rgtlen-
mede, bu kadar nemli olmayan bir sr baka gedikler de alm-
t. Bu srada; kendi gensi dndaki mlkleri satma hakkna sahip
bulunan bir Atinal, henz oturduu evi satamyorduysa da, gens
yeleri ve kabile yelerinin btn Attika topraklar zerinde, zellikle
bizzat Atina kenti iinde birbirine kark bir biimde yaama du-
rumlar, kuaktan kuaa artyordu. eitli retim kollar, tarm,
kk zanaatlar, ve kk zanaatlarda birok blmler, ticaret,
denizcilik, vb. arasndaki iblm, sanayi ve ulatrmadaki ilerleme-
lerle birlikte gitgide gelimi bulunuyordu; nfus, imdi, yapt
ilere gre, herbiri, gens ya da kabile iinde kendileri iin yer bulun-
mayan bir dizi yeni ortak karlara sahip, olduka duraan gruplar
biiminde blnyor ve bu ortak karlar, yeni grevleri zorunlu
klyordu. Klelerin says byk lde artmt ve bu adan itiba-
ren, zgr Atinallar saysn ok aacakt; balangta, gentilice rgt-
lenme, klelik nedir bilmiyordu; bundan tr, bu zgr olmayan
insan ynn sustal maymun gibi tutmann yollarn da bilmiyordu.
Son olarak, ticaret, para kazanmak ok kolay olduu iin oraya
yerleen bir sr yabancy Atinaya ekmiti ki, bunlar, eski rgt-
lenmeye gre, korunma ve haktan her zaman yoksun bulunduklar
iin, geleneksel hogrye karn, halk iinde yabanc ve tedirgin
edici bir e olarak kalyorlard.
Ksacas bu, gentilice rgtlenmenin sonu oldu. Toplum gn-
den gne bu ereveyi ayordu; gentilice rgtlenme, gzleri nn-
de domu olan bozukluklarn en ktlerini bile, ne nleyebiliyor,
ne de ortadan kaldrabiliyordu. Ama bu arada, devlet sessiz sedasz
geliiyordu. nce kentle ky, sonra kent sanayinin eitli kollar
arasndaki iblm tarafndan yaratlm yeni gruplar, kendi kar-

larn gzetmekle [sayfa 341] ykml yeni organlar yaratmlard; yeni
yeni grevler kmt. Ve sonra, gen devletin, kendine zg bir
gce gereksinmesi vard ki, bu g, denizci Atinallarda, her eyden
nce, kk deniz savalarn ve ticaret gemilerinin korunmasn
gzeten bir deniz gcnden baka bir ey olamazd. Pek iyi bilin-
meyen, ama Solondan nceki bir dnemde her aireti, oniki bl-
geye ayran nokrari ler kurulmutu; her nokrari, bir sava gemisi
yapmak, bunun silah, donatm ve tayfasn salamak zorundayd
ve ayrca, iki de atl veriyordu. Bu kurum, gentilice rgtlenmeye
iki ynden zararl oluyordu. nk, nce, artk silahl halkn bt-
nyle bir olmayan bir kamu gc yaratyordu; sonra da, halk ilk
kez olarak kamusal ereklerle, ama akrabalk gruplarna gre deil,
birlikte oturduklar yerlere gre, blyordu.
Gentilice rgtlenme yardmna gelemediine gre, smr-
len halka, domakta bulunan devletten baka [sarlacak -.] bir
ey kalmyordu. Ve devlet, Solon anayasasyla, ayn zamanda ken-
dini eski rgtlenme zararna daha da glendirerek, halkn imda-
dna yetiti. Solon (M 594te, reformunun gerekleme biimi
burada bizi pek ilgilendirmez), siyasal devrimler diye adlandrlan
diziyi, nce mlkiyete bir darbe indirerek balatt. imdiye kadar,
btn devrimler, belirli bir mlkiyet trnn, bir baka mlkiyet
trne kar korunmas iin yaplmlardr. Birine dokunmadan,
brn koruyamaz. Fransz Devriminde, burjuva mlkiyeti kurt-
armak iin feodal mlkiyet kurban edilmiti; Solon Devriminde,
borlularn mlkiyeti yararna, masraflar demek zorunda kalan,
alacakllarn mlkiyeti oldu. Borlar dpedz silindi. Ayrntlarn
tam olarak bilmiyoruz; ama Solon, iirlerinde, borlanm tarlalard-
aki ipotek talarn kaldrtm ve borlanm bulunduklar iin ya-
banc lkelere kle olarak satlm ya da oralara kap snm
kimselerin, yurtlarna dnn salam olmakla vnr. Bu, an-
cak mlkiyete ak bir saldryla mmkn olabilirdi. Ve gerekte,
siyasal denilen btn devrimler, birincisinden sonuncusuna kadar,
mlkiyetin ... ama belirli trden bir mlkiyetin korunmas iin
yaplm, ve ... gene bir baka trden mlkiyetin zoralm, baka
bir deyile, alnmasyla tamamlanmtr. Bu o kadar dorudur k,
zel mlkiyet; ikibinbeyz [sayfa 342] yldan beri, ancak mlkiyete
saldrarak varln srdrebilmitir.
Ama o zaman, zgr Atinallarn, bylesine bir klelemeye

dnlerini engellemek sorunu ortaya kyordu. Bu i, her, eyden
nce, rnein borlunun kiilii zerinde gvenceye balanan
dn szlemesinin yasaklanmas gibi genel nlemlerle yapld.
Ayrca, soylularn, kyl topraklarna kar duyduklar al hi ol-
mazsa biraz snrlandrmak iin, bir kimsenin en ok ne kadar
topraa sahip olabilecei saptand. Sonra dzende deiiklikler oldu.
Bu deiikliklerin bizim iin en nemlileri unlardr:
Konsey, her airetten yz olmak zere, drtyz yeye ka-
rld: yleyse burada, airet; hala temel kalyordu. Ama, kendisi
araclyla eski rgtlenmenin yeni devlet gvdesine sokulduu
tek yn bu oldu. nk Solon, te yandan yurttalar topraklarna
ve topraklarnn gelirine gre, drt snf biiminde bld; 500, 300
ve 150 medimn tahl (1 medimn=41 litre dolaylarnda), ilk snf
iin en az verimdi; daha az topra olan, ya da hi olmayan her-
hangi bir kimse, drdnc snfa dyordu. Btn resmi grevler
ancak yukar snfn yeleri tarafndan tutulabiliyordu, ve en
yksek grevler yalnzca birinci snfn yeleri tarafndan doldurul-
mutu; drdnc snfn, yalnzca halk meclisinde sz alma ve oy
verme hakk vard; ama btn grevlilerin seilmi olduklar ve
hesap vermek zorunda olduklar yer burasyd, btn yasalar bura-
da yaplyordu ve drdnc snf da burada ounluu oluturu-
yordu. Aristokratik ayrcalklar, servet ayrcalklar biimi altnda
ksmen yeniden tannm oldular, ama asl g halkta kald. Ayrca,
drt snf, yeni bir askeri rgtlenmenin temelini oluturdular. Svari,
ilk iki snftan kyordu; nc snf askerlik grevini ar piyadede
yapmak zorundayd; drdnc snf, zrhsz hafif piyade ya da do-
nanmada hizmet ediyor, ve o zaman kukusuz bir para da alyordu.
yleyse burada dzene yepyeni bir e giriyordu: zel ml-
kiyet. Devletin yurttalarnn haklar ve grevleri, toprak mlkleri-
nin byklne gre lld ve mlk sahibi snflarn etkisi artt
lde, eski kandalk topluluklar geri plana geti; gentilice rgt-
lenme yeni bir yenilgiye [sayfa 343] uramt.
Bununla birlikte, siyasal haklarn servete gre belirlenmesi,
kendileri olmadan devletin varolamayaca kurumlardan biri deildi.
Bu kurum, devletlerin anayasal (constitutionnelle) tarihi iinde b-
yk bir rol oynam olmasna karn, devletlerden birounun, hem
de en gelimi olanlarnn, bu kuruma gereksinme duymam ol-
duklar da bir gerektir. Hatta Atinada bile, bu kurum ancak geici

bir rol oynad; Aristeidesten balayarak, btn grevler her yurttaa
ak hale geldi.
Bundan sonraki seksen yl boyunca, Atina toplumu, yava
yava sonraki yzyllar sresince gelimekte devam ettii yn al-
d. Toprak mlkiyetinin ar younlamasna olduu gibi, Solondan
nceki toprak tefeciliinin azgnlna da bir son verildi: Klelerin
almas sayesinde gitgide daha geni bir lde uygulanan ticaret,
esnaflk ve kk zanaatlar, egemen alm kollar durumuna
geldiler. Uygarlk ilerliyordu. Balardaki, kendi hemerilerinin hoy-
rata smrlmesi yerine, zellikle kleler ve Atinal olmayan m-
teriler smrld. Tanr servet, parasal zenginlik, kle ve gemi
sahiplii biimindeki zenginlik durmadan artyordu; ama bunlar,
artk ilkel ve gelimemi zamanlardaki gibi, mlk (biensfonds) elde
etmenin basit bir arac olmaktan kmlar, kendi balarna bir
erek durumuna gelmilerdi. Bylece, zengin sanayici ve tccarlarn
yeni snf iinde, eski aristokratik gcn grkemli bir rakibi by-
mt; ama, br yandan, eski gentilice rgtlenmeden arta kalan-
lar da son dayanaklarn yitirmilerdi. yeleri imdi btn Attika
iinde dalm ve tamamen birbirine karm bulunan gensler,
kabileler ve airetler, bundan tr, siyasal topluluklar (corps politi-
ques) meydana getirmek iin tamamen elverisiz bir duruma gel-
milerdi; bir dolu Atinal yurtta hibir gense ait deildi, bunlar,
kentte yaama haklar kabul edilmi, ama eski kanda topluluklar-
dan birine kabul edilmemi bulunan gmenlerdi; bunlarn yansra
saylar durmadan artan yabanc gmenler de vard, yabanc
gmenler (metekler), yalnzca oturma (ikamet) hakkndan yarar-
lanyorlard.[169]
Bu srada, parti kavgalar devam ediyordu; soylular, [sayfa 344]
eski ayrcalklarn yeniden elde etmeye abalyorlard ve bir sre
iin stnl yeniden ele geirdiler: Bu durum, Kteisthenes Dev-
rimi (M 509) onlar kesin olarak devirene kadar srd, ama onlarla
birlikte, gentilice rgtlenmenin son kalnts da devrildi.
Kleisthenes, yeni anayasasnda, gensler ve kabileler zerine
kurulu eski drt aireti dikkate almad. Bu rgtlenme yerine, yal-
nzca yurttalarn, daha nce nokrarilerde denenmi, oturduklar
yere gre blnmesi zerine kurulu yepyeni bir rgtlenme geti.
Artk nemli olan kanda gruplara ilikinlik deil, yalnzca oturulan
yerdi; halk deil, toprak blnd; siyasal bakmdan toprak zerin-

de oturanlar, topran basit tamamlayclar durumuna geldiler.
Btn Attika, herbiri kendi kendini yneten yz demos, ya
da komn (bucak) blgesi halinde blnd. Her demosta oturan
yurttalar (demote ler), kk anlamazlklar zerinde yarglama
yetkisine sahip otuz yargla birlikte, efleri (demark) ve hazineci-
lerini seiyorlard. Bunun yansra, kendi z topraklaryla koruyucu
tanrlar ya da kahramanlar vard ve bunun rahiplerini de kendileri
seiyorlard. Demos iinde, gc demoteler meclisi elde tutuyor-
du. Morgann ok doru olarak dnd gibi, bu, Amerikadaki
kendi kendini yneten kentsel komnn ilk rneidir. Modern dev-
letin en yksek gelime derecesinde ulam bulunduu birlik,
Atinada doan devletin hareket noktas oldu.
Bu birimlerden ya da demoslardan (deme) on tanesi, bir
airet oluturuyordu; ama, eski soyda airetten [Geschlechtsstann]
farkl olarak, buna yerel airet [Ortsstamm] denildi. Yerel airet,
yalnzca kendi kendini yneten siyasal bir topluluk deildi; ayn
zamanda bir askeri topluluktu da; svariye komut veren kabile ya
da airet efini, piyadeye komut veren taksiark ve airet toprakla-
r zerinde silah altna alnan herkesi emri altnda bulunduran
strateji, yerel airet seiyordu. Bundan baka, yerel airet, tayfalar
ve komutanlaryla birlikte be sava gemisi verir ve adm tad
bir Attika kahramann kutsal koruyucu olarak kabul ederdi. Son
olarak, Atinadaki konseye elli ye seiyordu. [sayfa 345]
Btn bunlarn sonucu, on airetten seilmi beyz ye-
den kurulu konsey ve, en sonunda, her Atinal yurttan girme ve
oy verme hakkna sahip bulunduu halk meclisi tarafndan yneti-
len Atina devletiydi; arhont larla br grevliler de, kendi kele-
rinde, ynetim ve yarglama alannn eitli ilerini yrtyorlard.
Atinada, yrtme gcnn ba grevlisi (fonctiormane suprme)
[olarak alan biri -.] yoktu.
Bu yeni anayasayla, ve ister gmen, ister azatl kle olsun,
oturma hakkna sahip ok sayda yabancnn kabulyle, kan balar
zerine kurulu rgtlenmenin organlar, kamu ilerinden uzakla-
trlmlar, zel dernekler ve dinsel tarikatlar durumuna dmlerdi.
Ama eski gentilice alarn tinsel etkisi, geleneksel gr ve dn
biimleri daha uzun sre srp gitti ve ancak yava yava yokoldu.
Baka bir devlet kurumu aracyla, bunun byle olduu grld:
Devletin nemli bir zelliinin, halktan ayr bir kamu gc

olmasna dayandn grdk. Bu anlatlan zamanda, Atina henz
bir halk ordusu ve dorudan doruya halk tarafndan salanan bir
donanmadan baka bir eye sahip deildi; bunlar onu darya
kar koruyor ve bu adan itibaren nfusun byk ounluunu
oluturan kleleri boyunduruk altnda tutuyorlard. Yurttalar
karsnda, kamu gc kendini nce polis biimi altnda gstermiti;
polis, devlet kadar eskidir, ve bu yzden 18. yzyln saf Franszlar,
uygar halklardan deil, nations policesde* szediyorlard. Demek
ki, Atinallar, devletleriyle ayn zamanda piyade ve atl okulardan
kurulu gerek bir jandarmadan, Gney Almanya ve svirede denil-
dii gibi, Landjagerden baka bir ey olmayan bir polis kurdular.
Ama, bu jandarmay meydana getirenler... klelerdi. Bu aynaszlk
meslei, zgr Atinalya ylesine alaltc grnyordu ki, kendisini
byle bir alakla vermektense silahl bir kle tarafndan tutuklanp
gtrlmeyi ye tutuyordu. te bu, hala gensin eski zihniyetiydi.
Devlet, polis olmadan varln srdremezdi, ama henz genti
ve gensin eski yelerine [sayfa 346] utanlacak bir ey gibi grnen bir
meslei saygdeer klmak iin yeterli manevi otoriteye sahip de-
ildi.
Servetin, ticaret ve sanayiin hzl gelimesi, bundan byle
ana izgileriyle tamamlanm bulunan devletin, Atinallarn yeni
toplumsal durumuna ne kadar uygun dtn gsterir. Toplum-
sal ve siyasal kurumlarn temelinde yatan snf kartl, artk soy-
lularla halktan insanlar arasndaki kartlk deil, klelerle zgr
insanlar, meteklerle yurttalar arasndaki kartlkt. En parlak an-
da, Atinada, kadnlarla ocuklar dahil, toplam olarak 90.000 dolay-
larnda zgr yurtta, her iki cinsten 365.000den ok kle ve 45.000
metek yabanc ya da azatl vard. Demek ki, her yetikin erkek
yurtta bana, en az 18 kle ve ikiden ok metek dyordu. K-
lelerin ok sayda oluu, aralarnda ounun, gzeticilerin deneti-
mi altnda, yapmevlerinde, byk atlyelerde birlikte almalar
sonucuydu. Ama, ticaret ve sanayiin gelimesiyle birlikte, servetler
az sayda elde birikip younlat, ok sayda zgr yurtta yoksullat;
onlar iin, ya kendi bedensel almalaryla klelerin almasna
rekabet etmek ki bu, onur krc, aalk bir ey olarak dnlyor
* Bir szck oyunu: national polices - uygar uluslar ya da polisli uluslar anlamlarna
gelir. -Ed

ve pek de baar vaadetmiyordu, ya da kopuk takm (verlumpt)
arasna dmekten birini semek kalyordu. Veri olan koullar iin-
de, zorunlu olarak bu ikinci zm biimini setiler, ve byk
yn bunlar oluturduundan, bylece Atina devletinin tamamen
yklmasna yol atlar. Prenslerin dalkavuu ukala Avrupallarn iddia
ettikleri gibi, Atinay ykan demokrasi deil, zgr yurttan alma-
sn yadsyan klelik dzenidir.
Atinallarda devletin oluumu, genel olarak devletin kuruluu
bakmndan, bir yandan, btn saflyla, i ya da d saldr destei
olmakszn gerekletirildii Psistratn zorbalkla baa getii ksa
sreden hibir iz kalmad, br yandan, gentilice toplumdan, do-
rudan doruya ok gelimi biimde bir devlet: bir demokratik
cumhuriyet kartt, ve son olarak, bu devletin bellibal btn
zelliklerini yeteri kadar bildiimiz iin, zellikle belirleyici bir rnek-
tir. [sayfa 347]
VI
ROMADA GENS VE DEVLET
Romann kuruluu zerindeki efsaneden, ilk yerlemenin

bir airet biiminde toplanm belirli bir sayda (efsaneye gre yz)
Latin gensin eseri olduu kyor; sylentiye gre bunlara, ok ge-
meden, gene yz gensten meydana gelmi sabellique [eski taly-
an halkndan -.] bir airet, ve son olarak, eitli elerden bileik
ve bu da yz gensi kapsayan bir nc airet katlmtr. Btn
bu yk, gens dnda, burada aa yukar ilkel hibir ey bulun-
madn gsteriyor; ve gensin kendi de, ou durumda, asl eski
lkesinde varln srdrmekte devam eden bir ana-gensin uzant-
sndan baka bir ey deildi. Bu airetler, alnlarnda, yapay bileim-
lerinin damgasn tayorlar; ama ou zaman, akraba elerden
ve eski, yapay olmayan, organik airet rneine gre yaplmlardr;
bununla birlikte, airetten herbirinin ekirdeinde, eski bir gerek
airetin bulunmu olmas da olaslk d deildir. Arac halka, kabile,
on gensten meydana geliyor ve kri (curie) adn tayordu; yleyse
bunlarn says otuzdu.
Roma gensinin,Yunan gensiyle ayn kurum olduu bilinir;

Yunan gensi, Amerikan kzlderililerinin bize ilkel biimini sunduklar
bu toplumsal birimin daha gelimi bir biimiydi; bu Roma gensi
iin de sylenebilir. yleyse, buray daha ksa anlatabiliriz.
Roma gensi, hi olmazsa kentin ilk zamanlarnda, u
kurulua sahipti:
1 Gens yeleri iin, birbirine miras olma hakk; servet,
gens iinde kalyordu. Yunan gensinde olduu kadar, Roma gen-
sinde de daha balangta, babalk hukuku egemen olduundan,
kadn soyundan gelenler mirastan yoksun braklrd. Bildiimiz en
eski yazl Roma yasas olan Oniki Levha Yasasna[170] gre, miras,
nce, doal miras olarak ocuklara kalrd; ocuklar yoksa,
agnalar (erkek tarafndan akrabalar) ve, onlar da yoksa gens yeleri
miras olurlard. Btn durumlarda servet gens iinde kalyordu.
Burada, gentilice trenin, servet art ve tek-elilii hakl gsteren
yeni yasal nlemler tarafndan, yava yava [sayfa 348] sarsldn gr-
yoruz; balangta, btn gens yeleri iin eit olan miras hakk,
pratikte nce agnalar ve son olarak da ocuklar ve ocuklardan
gelen erkek soyuyla snrlandrlmtr (ve yukarda belirtmi olduu-
muz gibi, erkenden); bu durum, Oniki Levhada, kendini, elbette,
ters olarak gsteriyordu.
2 Ortak bir mezarla sahip olma, Regillumdan Romaya
gt zaman, soylu Claudius gensi, kent iinde kendisine ayrlm
bulunan toprak payn ve ortak mezarl almt. Augustus zama-
nnda bile, Ttoburg Ormannda ldrlm olan Varusun Romaya
getirilen ba, gentilitius tumulusde* gmlmt. Demek ki, (Kink-
tilia) gensinin hala kendi zel mezarl vard.
3 Ortak dinsel trenler. enlikler, sakralar, gentilitialar**
herkese bilinir.
4 Gens iinde evlenmeme ykm. yle grnr ki, Ro-
mada bu ykm asla yazl yasa durumuna gelmemitir; ama tre
varln srdrd. Adlar bize kadar ulam ok sayda Romal ift
arasnda, erkekle kadnn ayn gentilice ada sahip bulunduklar bir
tek ift yoktur. Miras hukuku da bu kuraln bir kantdr. Kadn, ev-
lenmekle yasal akrabalk (agnatiques) haklarn yitirir, gensinden
kar; kendisi de, ocuklar da babasnn ya da babasnn erkek
* Gens hy. -.
** Gensin kutsal trenleri. -.

kardelerinin mirass olamazlar, yoksa, baba tarafndan gensin
miras pay yitirilmi olurdu. Bu durum; ancak kadn, kendi gensinin
hibir yesiyle evlenemedii zaman bir anlam tar.
5 Ortak bir toprak mlkiyeti. Bu mlkiyet, ilkel zamanlarda,
airet topraklarnn paylalmasna balanmasndan itibaren, hep
vard. Latin airetlerinde, topran ksmen airet mlkiyetinde ks-
men gens mlkiyetinde, ksmen de, o sralarda kar-koca ailesi
kurmalar mmkn bulunmayan evlekler (Haushaltungen) mlki-
yetinde olduunu gryoruz. Bireyler arasnda, kii bana bir hektar
(iki jugera) dolaylarnda olmak zere, ilk toprak blnmesini
Romlsn yapt sylenir. Bununla birlikte, ok daha sonralar,
devlet topraklar bir yana, btn cumhuriyet [sayfa 349] tarihinin yre-
sinde dnd genslerin elinde toprak bulunduunu da gryoruz.
6 Gens yeleri iin karlkl yardm ve koruma grevi. Yaz-
l tarih, bize krntlardan baka bir ey gstermiyor; Roma devleti,
daha bandan itibaren ylesine bir stnlkle ortaya kt ki, hak-
szlklara kar koruma hakk, hemen devletin hakszlklarna kar
koruma hakk biimine girdi. Appius Claudius tutukland zaman,
btn gensi, hatta kiisel dman olan gens yeleri bile, onun ya-
sn tuttu. Roma ile Kartaca arasndaki ikinci sava srasnda,[171]
gensler; tutsak edilen yelerini parayla kurtarmak iin, aralarnda
birletiler; Senato bunu yapmalarn yasaklad.
7 Gentilice ad tama hakk. Bu hak, imparatorlar ana
kadar varln srdrd; azatllarn, gentilice haklara sahip olmak-
szn, eski efendilerinin gentilice adn almalarna izin verildi.
8 Yabanclar gens yeliine kabul etme hakk. Bu i, bir
aileye kabul biiminde yaplyordu (Amerika yerlilerinde olduu
gibi), bu da, yabancnn gens yeliine kabul sonucunu veriyor-
du.
9 efi seme ve grevden alma hakknda hibir yerde sze-
dilmemitir. Ama, Romann ilk zamanlarnda, kralnkinden ba-
lamak zere btn resmi grevler seim ya da onaylamayla veril-
dii, ve krilerin [kabilelerin -.] rahipleri bile, ayn biimde, bunlar
tarafndan seildii iin, gens efleri (principes) iin de, hatta bun-
larn bir tek ve ayn aileden seilmeleri geni lde kural haline
gelmi de bulunsa, iin baka trl olmadn varsayabiliriz.
Bir Roma gensinin ayrc nitelikleri bunlard. Daha nce ta-
mamlanm babalk hukukuna-gei bir yana, bu nitelikler, bir ro-

kua gensindeki hak ve grevlerin sadk bir imgesidir; burada da,
rokual aka kendini gsterir.
Gnmzde, hl, hatta en nl tarihilerimizde bile Roma
gens rejimi zerinde hkm sren karklk, hakknda yalnzca bir
rnek vereceiz. Mommsenin, Cumhuriyet ve Augustus alarn-
da Romallarn zel adlar zerindeki incelemesinde (Rmische
Forchungen, Berlin, 1864, c. I) unlar okunur:
Ailenin btn erkek yelerinden baka, elbette kleler [sayfa
350] dta kalmak zere, ama yanaklar (familiers) ve korunuklar
(clients) dahil, kadnlar da soyun adn (nom patronymique) tar-
lard. ... Airet [Stamm] [Mommsen burada gensi byle deyimliyor]
... gerek, olas, hatta saymaca ortak bir soy-zincirinden gelen,
enlikler, mezarlar ve ortak miraslarla birlemi bir topluluktur ve
kiisel bakmdan zgr olan herkes, yani kadnlar da, ona ye ol-
mak hak ve grevine sahiptir. Ama ortaya bir glk karan ey,
evli kadnlarn tayaca soyun adn belirlemektedir. Kadnn, yal-
nzca kendi soyundan biriyle evlenme hakkna sahip olduu srece,
bu gln ortaya kmad dorudur; ve kadnlarn, uzun bir
sre boyunca, kendi soylarnn dnda evlenmekte byk glkler-
le karlatklar tantlanm bulunuyor; ayn biimde, bu hakkn,
gentis enuptionun* daha 6. yzylda dn niteliiyle kiisel bir ay-
rcalk olarak verilmekte olduu da tantlanmtr... Ama bu dar-
dan evlenmeler ortaya knca, ilk zamanlarda, kadn, evlenmekle,
kocasnn airetine gmek zorunda kald. uras ok kesindir:
eski dinsel evlilikte, kadn, kendi topluluunu brakarak, tamamen
kocasnn ait olduu yasal ve dinsel toplulua geer. Evli kadnn,
kendi gens yeleri karsnda, aktif ve pasif miras hakkn yitirdii
ve buna karlk, kocas, ocuklar ve onlarn gens yeleriyle miras
ortakl durumuna girdii, kimsenin bilgisi dnda deildir. Kadn,
kocas tarafndan bylece kabul edildii ve ailesi iine girdiine
gre, onun soyuna nasl yabanc kalabilir? (s. 9-ll).
Demek ki, Mommsen, bir gense ait bulunan kadnlarn,
balangta, yalnzca kendi gensleri iinde evlenebildiklerini ileri
sryor; yleyse, Roma gensi d-evlenen deil, i-evlenendir. br
halklar zerine btn bildiklerimizle eliki durumunda bulunan
bu kan, eer tamamen deilse, her eyden ok, Titus Liviusn
* Kendi soyu dnda evlenebilme hakknn -.

ok tartmal bir tek parasna dayanr (Kitap xxxx, blm XIX);
bu paraya gre, Senato, Romann kuruluundan sonra 568 yln-
da, yani M 186da, yle bir karar vermiti: ...uti Fecenia Hispal-
lae datio, deminutio, gentis enuptio, tutoris optio item esset quasi
ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu
[sayfa 351] quid ei qui eam duxisset, ob id fraudi ignominiaeve esset,
yani Fecenia Hispalla, sanki [len] kocas kendisine vasiyetle bu
hakk vermi gibi, kendi servetinden yararlanmak, onu kullanmak,
gens dndan evlenmek ve kendine bir vasi semek hakkna sahip
olabilirdi; evlenecei kiiye ktlk ve utan yklemeksizin, zgr
durumda bulunan bir erkekle evlenebilirdi.
Hi kuku yok ki, burada bir azatl [cariye -.] olan Feceniaya
gens dnda evlenme hakk veriliyor. Ve gene kuku yok ki, koca,
vasiyetnameyle, karsna, dul kaldktan sonra, gens dnda evlen-
me hakkn verebilirdi. Ama hangi gens dnda?
Eer kadn, Mommsenin varsayd gibi, kendi gensinin iin-
de evlenme zorunda olsayd, evlendikten sonra da bu gens iinde
kalrd. Ama, nce tantlanmas gereken ey, gensteki bu i-evlen-
me savdr. kinci olarak, eer kadn gens iinde evlenme zorunda
idiyse, elbette, erkek de ayn eyi yapma zorundayd; yoksa, kadn
bulamazd. Bunu sylemek, erkein kendi hesabna sahip olmad-
bir hakk, vasiyetnameyle karsna verebildiini sylemektir; [by-
lece -.] hukuksal bir anlamszla varrz. Mommsen de bunu anlar,
ve bu yzden u varsaym ne srer:
Soy dndan evlenmek iin, hukuksal bakmdan yalnzca
kadn otoritesi altnda bulunduran kocann onamas deil, btn
gens yelerinin de onamas gerekliydi. (s. 10, not.)
lk olarak, bu, ok gzpek bir varsaymdr, ve ikinci olarak,
sz geen parann apak metniyle elime durumundadr; Se-
nato, kocann yerine, bu hakk Feceniaya veriyor; bizzat kocasnn
verebileceinden ne az, ne de ok olarak; ama ona verdii ey,
baka hibir snrlamaya bal bulunmayan mutlak bir haktr. yle
ki, kadn bu hakk kullanrsa, yeni kocas da bundan ktlk gr-
meyecektir; hatta Senato, mevcut ve gelecekteki konsl ve yar-
glara, bundan Fecenia iin hibir hakszlk kmamasna gzkulak
olmalarn buyurur. yleyse, Mommsenin varsaym, hi de kabul
edilebilir gibi grnmyor.
br varsaym: kadn bir baka gensten bir erkekle evleni-

yor, ama kendi gensinin iinde kalyordu. yleyse, [sayfa 352] sz
geen paraya gre, kocas, kadnn kendi z gensi dndan ev-
lenmesine izin verme hakkna sahip bulunuyordu. Baka bir deyile,
erkek, yabancs bulunduu bir gensin ilerini dzenlemekle ilgili
nlemler alma hakkna sahip oluyordu. Bu ylesine sama bir
eydir ki, zerinde bir sz bile sylemeye demez.
yleyse bir tek varsaym kalyor: kadn ilk olarak bir baka
gensten biriyle evleniyordu, ve bunun sonucu, Mommsenin de
aslnda bu trl durumlar iin kabul ettii gibi, kocann gensine
geiyordu. O zaman, btn olaylar zinciri hemen aklanr: Evlen-
mekle eski gensinden kopmu ve kocasnn gentilice grubu iine
kabul edilmi bulunan kadn, yeni gensi iinde bambaka bir duru-
ma sahiptir. Gensin yesi olmutur, ama, hibir kan ilikisi olmaks-
zn, kabul ediliinin nitelii, onu her eyden nce, evlenmekle iine
girmi bulunduu genste ierden evlenme yasandan kurtarr;
bundan baka, kadn, gensin evlenme birliine kabul edilmitir;
kocasnn lm zerine, onun, yani bir gens yesinin serveti ka-
dna kalr. yleyse, bu servetin gens iinde kalmasn istemek, ve
kan, baka kimseyle deil, ilk kocasnn bir gentilice akrabasyla
evlenmeye zorlamak ok doaldr. Eer bir ayrklama yapmak ge-
rekirse, kadn bununla yetkili klmak iin, ona bu serveti brakm
olan kiiden, yani ilk kocasndan daha yetenekli kim olabilir? lk
kocas, kadna mallarnn bir blmn vasiyetle brakt ve ayn
zamanda evlenmekle ya da evlenme sonucu, servetin bu blmn
yabanc bir gense geirmesine yetki verdii anda, bu servet henz
kendisine aittir, demek ki, adam, mallarna tam anlamyla sahiptir.
Kadnn kendisine, ve kocasnn gensiyle olan ilikilerine gelince,
onu, zgr bir isten eylemiyle evlenmekle bu gens iine sokan,
kocadr. yleyse, kadnn ikinci bir evlenmeyle bu gensi brakma-
sna izin vermek iin yetkili kiinin de o olmas, doal grnr. K-
sacas, Roma gensinin i-evlenme zerindeki esiz dn brak-
tmz ve onu, Morganla birlikte, oldum olas d-evlenme olarak
kabul ettiimiz andan itibaren, olup bitenler iyice grlebilir ve her
ey kendiliinden anlalr.
Son bir varsaym daha kalyor ki, bu da, kukusuz ok [sayfa
353] sayda savunucu bulmutur: [buna gre -.] Titus Liviusun par-
as, yalnzca u anlama geliyordu:
Azatl (libertae) kzlar, zel izin olmakszn, gens dndan

(e gente enubere) evlenemezler, ya da capitis deminutio minima *
gereince, ayn zamanda gentilice topluluun libertasndan kma
sonucunu verebilecek eylemlerden herhangi birine giriemezlerdi.
(Lange, Rmische Altertmer, Berlin 1856, c. I, s. 195, bizim Titus
Livinstan aldmz parayla ilgili olarak, burada Huschkeye ba-
vuruluyor.)
Eer bu varsaym doruysa, sz geen para, zgr Roma-
l kadnlarn durumu zerine hibir ey kantlamyor demektir, ve
onlar iin bir gens iinden evlenme ykmll artk szkonusu
edilemez.
Enuptio gentis deyimi yalnzca bu parada ortaya kar ve
btn Roma yaznnda bir daha grnmez; enubere (dardan
evlenmek) szcne, gene Titus Liviusta, yalnzca kez raslanr,
ve o zaman, [bu szck, kullanld yerlerde -.], gense uygulan-
maz. Romal kadnlarn yalnzca gens iinden evlenebilecekleri
fantezist fikri, varln yalnzca bu paraya borludur. Ama bu fikir
ayakta duramaz. nk iki eyden biri: bu para, ya azatl kadnlar
iin geerli baz ksntlarla ilgilidir, ve o zaman zgr durumda
bulunan kadnlar (ingenuae) iin hibir ey gstermez; ya da ayn
biimde zgr kadnlarla da ilgilidir, ve o zaman, tam tersine, ge-
nel kural olarak kadnn, kendi gensinin dndan evlendiini, ama
evlenmekle, kocasnn gensine getiini gsterir; yleyse bu par-
a, Mommsene kar ve Morgandan yana tanklk eder.].
Romann kuruluundan yz yl kadar sonra bile, gentilice
balar ylesine glyd ki, soylu (patricienne) bir gens, Fabienler
gensi, Senatonun onayyla, komu Veies kentine kar bir sefere
giriebildi. Sylentiye gre, yzalt Fabien savaa gitmi ve hepsi
de bir pusuda ldrlm; lmeyen bir tek kii, bir erkek ocuu,
gensin varln srdrmtr.
Sylemi olduumuz gibi, on gens, burada kri (curie) diye
adlandrlan ve Yunan kabilesinden (fratrisinden) daha nemli ka-
musal grevlere sahip bulunan bir kabile [sayfa 354] oluturuyordu.
Her krinin kendi dinsel pratikleri, tapnaklar ve rahipleri vard; bu
rahipler, toplu durumda, Romal rahipler topluluklarndan birini
oluturuyorlard. On kri, bir airet meydana getiriyordu, ki balan-
gta; bu airet, kukusuz br Latin airetleri gibi, seilmi bir e-
* Aile haklarnn yitirilmesi. -.

fe ordu komutan ve byk rahip sahipti. airetin tm, Roma
halkn, populus romanusu oluturuyordu.
Demek ki, hi kimse, eer bir gensin, dolaysyla, bir kri ve
bir airetin yesi deilse, Roma halkndan olamazd. Bu halkn ilk
kuruluu yle oldu: Kamu ileri; nce Senato tarafndan ynetildi
Niebuhr bunu ilk olarak ok iyi grd bu Senato, yz gens
efinden meydana geliyordu; bu efler, gensin en eskisi oldukla-
rndan, baba, patre diye adlandrlyorlard ve ite bunun iindir ki,
bunlarn topluluuna Senato (Eskiler, senex, Yallar Konseyi) ad
verildi. Her airet iin hep ayn aileden bir yenin [ef -.] seilmesi
tresi, burada da, airetin ilk soylularn dourdu; bu ailelere patris-
yenler deniliyordu ve bunlar, Senatoya girme ve btn br resmi
grevleri elde tutma hakknn yalnzca kendilerine ait olduunu
ileri sryorlard. Halkn, zamanla gerek bir hak haline dnen
bu sava boyun emesi olgusu, szde Romlsn; ilk senatrlerle
onlardan gelen kuaklara soyluluk (patriciat) ve onun ayrcalkla-
rn verdii efsanesiyle dile getirilmitir. Senato, Atina bulsi gibi,
birok ite karar verme, ve en nemli ilerde, zellikle yeni yasalar
iin, ilk inceleme ve tartmalar yapma hakkna sahipti. Yeni yasa-
lar, kriler meclisi denilen halk meclisi tarafndan oylanrd. Halk,
kriler, ve herhalde her kri iinde gensler bakmndan kmelenmi
olarak toplanyordu; kesin karar srasnda, otuz kriden herbiri bir
oya sahipti. Kriler meclisi, btn yasalar kabul ya da reddediyor,
rex (szde-kral) dahil, btn yksek grevlileri seiyor, sava ayor
(ama bar Senato yapyordu), ve bir Roma yurttana kar lm
cezas verilmesinin szkonusu olduu btn durumlarda, ilgililerin
bavurmas zerine, yksek mahkeme olarak karar veriyordu.
Son olarak, Senato ve halk meclisinin yansra, tamamen Yunan
bazileusuna karlk den ve asla Mommsenin betimlemesi gibi
hemen hemen mutlak bir kral olmayan rex vard.* O da, askeri
[sayfa 355] ef, byk rahip ve baz mahkemelerin bakanyd. Ordu
* Latince rex szcg, Kelt-rlanda dilindeki righ (airet efi) ve gotik reikstir; bu
szckler, tpk balangctaki Almanca Frst szc (bu, ngilizce first, Danimarka dilinde
frstenin tpks olarak, birinci demektir), gens ya da airet efi anlamna geliyordu;
bunun byle olduu 4. yzyldan itibaren, Gotlarn btn halkn askeri efi ve daha sonra
kral olarak adlandrlacak kimse iin, zel bir szce: thiudans szcne sahip
bulunmalar olgusuyla tantlan-mtr. Artaxerxs ve Herod, ncilin Ulfila tarafndan yaplan
evirisinde, hibir zaman reiks olarak deil, hep thiudans olarak adlandrlmlardr ve
Tiber mparatorluuna da reiki deil, thiudinassus denir. [Engelsin notu.]

bakanlnn dzence gcnden, ya da yarglama yapan bir mah-
keme bakanl gcnden herhangi bir yetki ya da g almadka,
rex, yurttalarn yaam, zgrl ve mlkiyeti zerinde hibir
sivil yetki ve gce sahip deildi. Rexin grevi soydan geme deildi;
tersine, byk bir olaslkla kendinden nceki rexin nerisi zerine,
nce kriler meclisi tarafndan seiliyor, sonra da, ikinci bir meclis
iinde, trenle makamna oturtuluyordu. Kibirli Tarquiniusun (Tar-
quin le Superbein) bana gelenlerin gsterdii gibi, rexin grevden
alnmas da mmknd.
Kahramanlar andaki Yunanllar gibi, szde krallar an-
da yaayan Romallar da, gensler, kabileler ve airetlerden km
ve onlar zerine dayanan bir askeri demokrasi biiminde yayorlar-
d. Kri ve airetlerin ksmen yapay kurulular olmas bounayd;
onlar, iinden km olduklar ve kendilerini hala her yandan kuat-
makta bulunan toplumun, gerek ve kendiliinden ilk rnekleri
zerine kurulmulard. Hatta, kendiliinden ortaya kan patrisyen
soyluluk daha imdiden ilerlemi de olsa, regesler, yetkilerini yava
yava geniletmeye girimi de bulunsalar, bu durum, kuruluun
kkensel temel niteliini deitirmez, ve nemli olan da, yalnzca
bu niteliktir.
Bu arada, Roma kentinin ve fetihle bytlm Roma top-
raklarnn nfusu, ksmen i glerle, ksmen ounluu Latin ol-
mak zere, boyun emi blgeler halklaryla, durmadan oalyor-
du. Devletin btn bu yeni uyruklar (korunuklar sorununu bir ya-
na brakacaz), eski gens yeleri, kri ve airetlerin dndaydlar,
yleyse populus Romanustan, yani asl Roma halkndan deildi-
ler. Bunlar kiisel bakmdan zgrdler, toprak sahibi olabilirlerdi,
vergilerini demek ve askeri grevlerini yerine getirmek [sayfa 356]
zorundaydlar. Ama hibir resmi grevde bulunamazlard; ne kriler
meclisine katlabilirlerdi, ne de devlet tarafndan alnm topraklarn
datmna. Btn kamu haklarndan yoksun plebi, bunlar oluturur-
lard. Durmadan. artan saylar, askeri formasyon ve donatmlary-
la, plebler, bundan byle dtaki btn gelimeye sk skya kapal
eski populus karsnda, korkutucu bir g durumuna geldiler. He-
nz pek o kadar gelimemi bulunan ticari ve snai zenginlik, zel-
likle pleblerin elinde toplanrken, toprak mlkiyetinin populusla
pleb arasnda olduka eit bir biimde letirilmi grnmesi olgusu
da buna ekleniyordu.

Romann tamamen efsanemsi, ilkel tarihi saran byk kar-
anlk iinde (sonralar kken sorunlaryla uram ve anlay biim-
leri hukuksal olan tarihilerin, pragmatico-rationaliste yorum ve
anlat denemeleriyle iyiden iyiye artm bulunan karanlk), eski
gentilice rgtlenmeye son veren devrimin tarihi, oluumu ve ko-
ullar zerine kesin hibir ey sylemek olanakl deildir. Yalnz-
ca, pleb ile populus arasndaki atmalarn buna yolat, kesinlikle
ileri srlebilir.
Rex Servius Tulliusa maledilen yeni kurulu (anayasa), Yu-
nan rneklerinden, zellikle Solondan esinlenerek, populus ve
plebi, ayrm gzetmeksizin, askeri grevlerini yapp yapmadklar-
na gre iine alan ya da almayan yeni bir halk meclisi yaratt. Silah
tamak zorundaki btn erkekler, servetlerine gre, alt snfa b-
lnd. Be snftan herbirinin iindeki en az mlkiyet: birinci iin,
100.000 as; ikinci iin, 75.000; nc iin, 50.000; drdnc iin,
25.000; beinci iin,11.000 ast; Dureau de la Mallea gre, bu [sra-
syla -.] aa yukar 14.000, 10.500, 7000, 3.600 ve 1.570 marka
karlk dyordu. Altnc snf, proleterler snf, askeri grevler ve
vergiden bak, en az serveti olan kimselerden oluuyordu. Yz
kiilik birlikler (centuries) meclisi (comitia centuriata) [biiminde-
ki -.] yeni halk meclisinde, herbirinde yzkii bulunan birlikler
iinde, yurttalar askeri bir dzenle, blk blk sralanyorlard;
ve her yz kiilik birliin bir oyu vard. Bylece, birinci snf 80,
ikinci snf 22 nc snf 20, drdnc snf 22, beinci snf 30,
altnc snf da biim bakmndan, bir birlik veriyordu. [sayfa 357] Buna,
en zengin yurttalar tarafndan oluturulmu bulunan valyeler,18
birlikte katlyorlard; hepsinin toplam,193. Oy ounluu: 97. Ama,
valyelerle birinci snf, birlikte 98 oya, yani ounlua sahiptiler;
eer anlarlarsa, brlerine hibir ey danlmadan, geerli karar
alnm olurdu.
Eski kriler meclisinin btn siyasal haklar (ad var kendi
yok birka bir yana) bu yeni birlikler meclisine geti; bu birlikleri
oluturan kriler ve gensler, bundan tr, Atinada olduu gibi,
basit, zel ve dinsel dernekler durumuna dtler, ve bu biimde,
kriler meclisi ksa zamanda kesinlikle ortadan kalkarken, onlar
daha uzun sre yaamakta devam ettiler. Ayn biimde, eski
gentilice aireti devletin dnda brakmak iin, herbiri kentin bir
mahallesinde oturan ve kendilerine birok siyasal haklar verilen

drt yerel airet kuruldu.
Demek ki, Romada da, daha szde krallk kaldrlmadan
nceleri kiisel kan balar zerine dayal eski toplumsal dzen
ortadan kalkt, ve onun yerine, toprak zerindeki dalm ve servet
ayrmlar zerine dayal yeni bir gerek devlet kuruluu geti. Bura-
da, askeri hizmetle ykml yurttalar, yalnzca kleler karsnda
deil, ayrca, proleter denilen, askeri hizmet dnda braklm
silahtan yoksun insanlar karsnda da, kamu gcn oluturuyorlar-
d.
Son rexin, gerek bir krallk gcn gaspeden Kibirli Tar-
quiniusun atlmas ve rex yerine ayn yetkilere sahip (rokualarda
olduu gibi) iki askeri ef (iki konsl) getirilmesiyle, yeni kurulu
yalnzca daha da yetkinletirilmi oldu; Roma Cumhuriyetinin tm
tarihi: kamu grevlerine girmek ve devlet topraklarndan pay almak
iin patrisyenler ile plebler arasndaki savamlar, patrisyen soylu-
larn, byk toprak ve para sahiplerinin, yava yava, askeri hizmet
tarafndan ykma uratlm kyllerin tm topraklarn ele geiren,
bylece oluturulmu geni yurtluklar kleler eliyle ektirip bitiren,
talyay nfussuzlatran, ve bunu yaparak, kaplar yalnzca impa-
ratorlua deil, ama onun ardllarna da, Cermen barbarlarna da
aan yeni snf iindeki sanal yokoluu, ite bu kurulu snrlar
iinde oluacaktr. [sayfa 358]
VII
KELTLERDE VE CERMENLERDE GENS
Yer yokluundan tr, gnmzde bile, birbirinden ok

farkl yabanl ve barbar halklarda ok saf bir biim altnda srp
giden gentilice kurumlarn ayrntsna girmekten, ya da, Asyadaki
uygarlam halklarn eski tarihleri iinde bu kurumlarn izlerini
aramaktan vazgeecei [Biri ya da br, her yanda bulunur. Bir-
ka rnekle yetiniyoruz: Gens bugnk gibi bilinmezden nce,
onu ters anlamakta herkesten ok baar gstermi olan kii, Mac
Lennan, Kalmuklar, erkezler, Samoyedler,* ve Hint halk olan
* Nentsinin eski ad. -.

Varaliler, Magarlar ve Munnipurilerde ana izgileri ile gensin varln
gstermi ve onu doru bir biimde betimlemitir. Yakn zaman-
larda, M. Kovalevski, Pavlar, evsrler, Svanetler ve br Kafkas
airetleri iinde gensi bulgulad ve anlatt.] Biz yalnzca, Keltler ve
Cermenlerde gens[in varl] zerine baz bilgiler vereceiz.
Bize kadar ulam en eski Kelt yasalar, gensin hl dipdiri
olduunu gsteriyor; gens, rlandada, ngilizler tarafndan zorla y-
kldktan sonra, gnmzde, hi deilse igdsel bir biimde,
halk bilincinde gene de yaamaktadr; skoyada, son yzyln [18.
yzyl, -.] ortalarna doru henz dipdiriydi, ve orada da, ancak
ngiliz silahlar, ngiliz yasalar, ngiliz mahkemeleri nnde yenik
dt.
ngiliz fethinden[172] birka yzyl nce, en ge 11. yzylda,
yazyla saptanm bulunan en eski Gal yasalar da eskiden genel
niteliki bir trenin ayrksn kalntlarndan baka bir ey olmasa
bile, kyllerin, toplu durumda, tarlalarnda ortaklaa altklarna
hl tanklk ederler; her ailenin zerinde kendi hesabna alt
be akr topra vard; bunun yansra, byk bir toprak, ortaklaa
ekiliyor ve bunun rn de paylatrlyordu. Hatta Gal yasalar
zerinde yeni bir irdeleme (yararlandm notlar 1869 tarihini ta-
yor,[173] ama yeni bir irdeleme iin zamanm yok) dolaysz bir kant
salayamasa bile, rlanda ile skoya arasndaki benzerlik, bu ky
topluluklarnn gensleri ya da genslerin blmlerini temsil ettikle-
rinden kukuya yer [sayfa 359] brakmaz. Ama Gal belgelerini, ve onlarla
birlikte rlanda belgelerinin dorudan doruya tantladklar ey
udur ki, 11. yzylda Keltlerde, tek-elilik asla iki bal evlenmenin
yerini almamtr. Galler lkesinde, bir evlilik, ancak yedi yl sonunda
bozulmaz, daha dorusu feshedilmez duruma geliyordu. Yedi yldan
yalnzca gece de eksik olsa, eler ayrlabilirlerdi. O zaman, pay-
lamaya geilirdi: kadn paylar ayrr, erkek de kendi payn seerdi.
Eyalar, ok gln baz kurallara gre paylalrd. Evlilii erkek
bozarsa kadna eyizini geri vermek, stelik buna bir eyler de
eklemek zorundayd; kadn bozarsa, pay [erkekten -.] daha kk
olurdu. Erkek, ocuklarn ikisini, kadn, birini, [erkein gtrd -
.] iki ocuk arasnda olan [ortancay -.] alrd. Eer kadn, ayrl-
dktan sonra bir baka kocaya varr, ve ilk kocas onu geri almaya
gelirse, yeni evlilik yatana ayak atm bile olsa, eski kocasyla git-
mek zorundayd. Ama, erkekle kadn yedi yl birlikte yaamlarsa,

hatta nceden resmen evlenmemilerse bile, kar-koca olurlard.
Kzlarn evlenmeden nce iffetli yaamalar, ne sk skya gzeti-
len, ne de art koulan bir eydi; bu konuyu dzenleyen nlemler
ok hafif niteliktedir ve burjuva ahlakna hi uymaz. Eer kadn
kocasn aldatrsa, koca onu dvme hakkna sahipti (yalnzca dv-
mesine izin verilen durumdan birinde; bunlar dnda karsn
dverse, koca, cezaya arptrlrd), ama, bundan sonra, baka hibir
gnl onarm (tarziye) isteyemezdi; nk, bir su iin, ya kefaret,
ya da alma istenebilirdi, ama ikisi birden istenemezdi.[174]
Kadn, birok nedenlerle, ayrlma srasnda haklarndan hi
bir ey yitirmeksizin, boanmay isteyebilirdi: kocann aznn kok-
mas yeterdi. lk gece hakk (gobr merch, ortaasal marcheta,
Franszcadaki marquette ad buradan gelir) iin airet bakan ya
da krala denmesi gereken fidye, yasada (code) byk bir rol oy-
nar. Kadnlar, halk meclisinde oy hakkna sahiptiler. Ekleyelim ki,
rlandada da benzer koullarn varl tantlanmtr; orada da belirli
sreli evlilikler olaan ilerdendi ve ayrlma durumunda, kadna,
uyulmas zorunlu karlar ve hatta ev hizmetleri iin bir zarar den-
tisi salanyordu; orada da, br kadnlarn [sayfa 360] yansra bir
birinci kadn ortaya kyor ve miras paylam srasnda; meru
ve meru-olmayan, ocuklar arasnda hibir ayrm yaplmyordu,
bylece, Kuzey Amerikadaki evlenme biiminin yannda daha sert
grnd, ama, Sezar anda henz grup halinde evlilik duru-
munda bulunan bir halk iinde, 11. yzylda hi de artc olmayan
bir ikibal-evlilik grntsne sahip bulunuyoruz.
rlanda gensi (sept, airet clainne, klan denir), yalnzca eski
hukuk kitaplarnca deil, ayrca klan topraklarn ngiltere kralnn
yurtluu durumuna dntrmek iin gnderilen 17. yzyl ngiliz
hukukular tarafndan da dorulanm ve betimlenmitir. efler
daha nce kendi zel mlkleri yapmam olduklar lde, u son
zamana kadar, toprak, klan ya da gensin ortak mlkiyetindeydi.
Bir gens yesi ld, yani bir ev ekonomisi ortadan kalkt zaman,
ef (ngiliz hukukular buna caput cognationis diyorlard), btn
topraklar, geri kalan ev ekonomileri arasnda yeniden paylatryor-
du. Bu paylama, ana izgileri ile, Almanyada geerli olan kurallara
gre yaplyordu. imdi bile, birka ky topra krk-elli yl nce,
bunlarn says pek oktu rundale denilen durumda bulunuyor.
Kyller eskiden gensin ortak mal olan ve ngiliz fatihlerince al-

nan topran bireysel kiraclar, herbiri ayr ayr kendi paylarnn
kirasn derler, ama btn tarla ve ayr paylarn birletirerek,
bunlar, topraklarn durumu ve niteliin gre Moselle kylarnda
denildii gibi Gewanne halinde blerler ve herkese, her Gewann
iindeki payn verirler; bataklk ve otlaklar ortaklaa kullanrlard.
Daha elli yl nce, zaman zaman, bazan her yl, yeni bir paylama
yaplrd. Bir rundale kynn toprak haritas, tamamen, Moselle,
ya da Hochwalddaki bir Alman Gehferschaftnn grnmn
tar. Gens ayn ekilde, blntler (factions) iinde de yaamaya
devam eder. rlanda kylleri, ounlukla, grnte tamamen
gln ya da sama ayrmlara dayanan, ngilizler iin tamamen
anlalmaz kalan ve bir blntnn (faction) brne kar hr
karmaktan baka erek tamad sansn veren kart blklere
(partis) ayrlrlar. Bunlar, paralanm genslerden arta kalan ve ba-
ka kurulular iinde kendini gsteren yapay yeniden-dirililerdir ki,
soydan geme [sayfa 361] gentilice igdnn dayanklln, kendi
tarzlarnda, ortaya koyarlar. Zaten, baz blgelerde, gens yeleri,
hl kendi eski topraklar zerinde azok toplu durumda bulun-
maktadrlar; ite bundan trdr ki,1830a doru, Monaghan kont-
luunda yaayanlarn byk ounluu yalnzca drt soyad altnda
toplanyorlard; yani drt gens ya da drt klandan geliyorlard.*
skoyada, gentilice, dzenin ykl, 1745 ayaklanmasn-
n[176] bastrlmasyla balar. sko klann, zellikle bu gentilice d-
zenin hangi zinciri temsil eder, bu henz tantlanmas gereken bir
eydir; ama byle bir zincirin varlndan kuku duyulamaz. Walter
Scottun romanlarnda, bu Kuzey sko klannn gzmzn nnde
* rlandada geen birka gn[175], kr insanlarinn nasl hl gentilice an fikirleri

iinde yaadklarn bana yeniden gsterdi. Kirac olarak yaad topraklarn sahibi,
kylnn gzne her zaman, topra herkesin yararna ynetmesi gereken, toprak kiras,
biimi altnda kylnn kendisine hara dedii, ama gereksinmesi olunca da ondan
yardm grd bir eit klan efi gibi grnyor. Ve ayn biimde her zengin, kendini,
yoksullua den komularna yardmla ykml bilir. Bu trl bir yardm bir sadaka
deil, daha yoksul olann, daha zengin olan klan yesi ya da klan efinden almaya hakk
bulunan eydir. [Bylece -.] iktisatlarla hukukularn, modern burjuva mlkiyet
kavramn, rlanda kyllerinin kafasna sokmaktaki olanakszlk zerine syledikleri
anlalr; yalnzca haklara, ama hibir deve sahip bulunmayan bir mlkiyet, ite bunu
rlandalnn kafas hi mi hi alamaz. Ama ayn biimde, kendi saf gentilice fikirleriyle,
birdenbire byk ngiliz ya da Amerikan kentlerinde, ahlaki ve hukuksal anlaylar
tamamen ayr bir ortama den rlandallarn, nasl ahlak ve hukuk konusunda ne
yapacaklarn bilemedikleri, yollarn nasl ardklar ve ounlukla yn olarak ahlak
bozukluuna nasl dtkleri de anlalr. [Engelsin 1891 drdnc baskya notu.]

yaadn gryoruz. Bu klan zerine Morgan yle der:
rgtlenmesi ve zihniyetiyle gensin yetkin bir rnei, gen-
tilice yaamn gens yeleri zerindeki etki gcnn arpc bir r-
nei. ... Kavga ve kan davalarnda, topran klanlar tarafndan pay-
lalmasnda, topra ortaklaa iletmelerinde, klan yelerinin, ef-
lerine ve birbirlerine kar ballklarnda, gentilice toplumun her
yerde yinelenen izgilerini buluyoruz. ... Soyzinciri, babalk huku-
kuna gre hesaplanyordu, yle ki, kadnlarn ocuklar kendi baba-
larnn klanlarna getikleri halde, kocalar kendi klanlarnda
kalyorlard.[177]
Ama, Bedin dediine baklrsa, Piktlerin kral ailesinde, kadn
soyundan miras dzeni yrrlkteydi ki, bu olgu, eskiden skoyada
analk hukukunun hkm srdn kantlar. Hatta Gallerde ol-
duu gibi Skotlar dan da evvel [sayfa 362] zamandaki ortak kocalarn
son temsilcisi bulunan klan efi ya da kraln, eer bu hak parayla
satn alnmamsa, btn nianl kzlar zerinde meru olarak kulla-
nabildikleri ilk gece hakk iinde, iki-bal-ailenin bir kalnts, orta-
aa kadar varln srdrmtr.

*
Kukusuz, Cermenler, byk aknlara (kavimler gne) ka-

dar, gensler biimindeki rgtlenmilerdi: Tuna, Ren, Vints ve
Kuzey Denizi arasnda bulunan topraklar, ancak milattan az nce-
leri igal etmi olabilirler. Simbrlerle Ttonlar henz tam g halin-
de bulunuyorlard ve Sevler, ancak Sezar anda sabit yerlere
yerletiler. Sevlerden szederken, Sezar aka onlarn gensler ve
akrabalklar (gentibus cognationibusque) bakmndan yerlemi ol-
duklarn syler; ve Julia gensinden bir Romalnn aznda, bu gen-
tibus szcnn, hi bir kantla deitirilemeyecek kesin bir an-
lam vardr. Btn Cermenler iin durum ayndr; hatta fethedilen
Roma illerinin kolonizasyonu, gene gensler bakmndan yaplma
benzer. Alman halk hukuku, halkn, Tunann gneyinde, fethedilen
topraklar zerinde, soylar (genealogiae)[178] bakmndan yerletiine
tanklk eder. Genealogia szc, tamamen, daha sonra mark ya
da Dorfgenossenschaft * deyimlerinin kullanld anlamda kullanl-
* Ky topluluu. -.

mtr. Kovalevski, son zamanlarda, bu genealogiaelerin, topran
aralarnda paylald, ve ancak, daha sonra gelierek, ky
topluluklarn oluturan byk ev topluluklar olduklar dncesini
yayd. yleyse, Burgondlarla Lombardlarda yani gotik bir halk
topluluuyla, herminoniyen ya da Yukar-Alman bir halk topluluun-
da, tamamen deilse bile, aa yukar, Alman yasasnda genealo-
gia denilen eyi belirleyen fara terimi iin de durum ayndr. Burada,
aslnda gens karsnda m, yoksa ev ortakl karsnda m bulun-
duumuzu daha yakndan incelemek doru olur.
Dilbilimle ilgili yaptlar, btn Cermenler arasnda gensi be-
lirtmek iin [kullanlan -.] ortak bir deyim olup olmad, varsa bu
deyimin ne olduu konusunda, bizi yeteri [sayfa 363] kadar aydnlat-
myor. Kaynak bakmndan (tymologiquement), Yunanca genos
(Latince gens) terimi, gotik kuni, Orta-Yukar-Almanca knne
szcklerine karlk der ve bu anlamda kullanlmtr. Analk
hukuku zamanlarnn belirtisi [olarak -.] kadn anlamna gelen
szck, ayn kkten trer; Yunanca, fyn; Slavca, zena; gotik, qvi-
no; eski Norve dilinde, kona, kuna. Lombardlarla Burgondlarda,
daha nce iaret etmi olduumuz gibi, Grimmin varsayl (hypo-
thtique, farazi) bir kkten, fisandan (meydana getirmek, dour-
mak) trettii fara szcn buluyoruz. Ben, g halinde bulunan,
birbirine akraba bulunduklar apak genslerden meydana gelen
kolonun kalml bir grubunu adlandrmak ve nce douya, sonra
batya doru yzyllarca sren gler srasnda, ayn kkenden ge-
len btn bir topluluu yava yava bu adlandrma kapsamna
sokmak iin, daha ak bir trem (drivation) olan farana (fah-
ren, ekip gitmek) bavurmay yelerim. Bir de, gotik sibya, An-
glo-Sakson sib, eski Yukar-Almanca sippia, sippa, Sippe* szc
var. Eski Norve dilinde, yalnzca oul sifjar, akrabalar bulunur;
tekil, ancak tanra ad, Sif olarak vardr. Sif olarak vardr. Son
olarak, Hildebrand Hadubranda: Bu halkn erkekleri arasnda ba-
ban hangisi, ya da sen hangi ailedensin? (eddo hulhhes cnuos-
les du ss) diye sorduu zaman, Hildebrand Trksnde[179] baka
bir deyim daha ortaya kar.
Eer gensi anlatmak iin ortak bir cermenik szck var
idiyse, bu herhalde, gotik kuniden bakas olamazd; bu varsaym-
* Akraba -.

dan yana tanklk eden ey, yalnzca akraba dillerdeki karlk deyim-
le bu deyimin zdelii deil, bundan baka balangta gens ya
da airet efi anlamna gelen kuning (Knig, kral) teriminin bu
kuni szcnden tremesi olgusudur. Sibja, Sippe (byk ataerkil
aile), tutulmas gereken bir szce benzemiyor; nk eski Norve
dilinde, sifjar yalnzca kandalar belirlemekle kalmaz, ayrca evlen-
meyle kurulan akrabalklar da anlatr, yleyse, en azndan iki gens
yelerini kapsar; bunun sonucu, sif szc, gensi belirleyen deyim
olarak kullanlm olamaz.
Tpk Meksikallar ve Yunanllarda olduu gibi, sava dzeni,
Cermenlerde de, svari blkleri iin olduu kadar, [sayfa 364] piyade
kollar iin de, gentilice gruplar tarafndan meydana getirilmiti;
eer Tacite: aileler ve akrabalar tarafndan diyorsa, bu belirsiz
deyim, gensin, onun zamannda Romada yaayan bir birlik olmak-
tan oktan beri km bulunmas olgusuyla aklanr.
Tacitete durumu aydnlatan bir para var; burada yle der:
annenin erkek kardei, yeenini kendi olu gibi bilir; ve hatta ba-
zlar, day ile yeen arasndaki kan ban, babayla oul arasndaki
kan bandan daha kutsal ve daha sk sayarlar; yle ki, birini ba-
lamak iin rehineler istendii zaman, kz kardeinin olu, onun
kendi z olundan daha salam bir gvence olarak kabul edilir.
Burada, analk hukukuna gre rgtlenmi, yleyse ilkel gensin
henz yaamakta olan bir esini gryoruz ve bu e, zellikle
Cermenleri belirleyen bir zelliktir.* Eer byle bir gensin bir erkek
yesi, kendi z olunu, bir andna karlk rehin olarak verir, bu
oul, babasnn andn bozmasnn kurban olarak lrse, baba,
bundan dolay yalnzca kendine kar sorumludur. Ama, eer kur-
ban edilen, bir kz karde olu [yeen -.] olsayd, bu en kutsal
* Yunanllar, birok halklar iinde day ile yeeni birletiren ve analk hukuku andan
gelen ban zellikle sk iyzn, ancak kahramanlk zamanlarnn mitolojisiyle bilirler.
Diodorosa gre, (IV, 34), Meleagros, Thestitusun oullarn, annesi Althaiann erkek
kardelerini ldrr. Annesi, bu ite, gnah, balanmaz bir su grr, yle ki, katili,
yani kendi z olunu kargr (lanetler) ve lmesini diler: Tanrlar, anlatldna gre, onun
dileklerini yerine getirdiler ve Meleagrosun hayatna son verdiler. Gene Diodorosa gre
(VI, 44) Argonotlar, Herkln klavuzluuyla; Trakyaya ktlar ve Phineusun, yeni karsnn
kkrtmasyla, boanm olduu eski kars Boreadgil Kleopatrann olan iki oluna ar
derecede kt davrandn grdler. Ama Argenotlar arasnda baka Boreadlar,
Kleopatrann, yani kt davran gren ocuklarn annesinin erkek kardeleri vardr.
Bunlar, hemen yeenlerini savunmaya giriirler, onlar kurtarr ve muhafzlarn ldrrler.
[Engelsin notu.]

gentilice hukuka kar bir saldr meydana getirirdi: en yakn genti-
lice akraba, ocuk ya da gen adam baka herkesten nce koru-
makla ykml bulunan kimse, onun lmne yol ayordu; ya
ocuu rehin olarak vermemeliydi, ya da verdii sz tutmalyd.
Cermenlerde gentilice rgtlenmenin baka bir tek izine sahip ol-
masayd bile, bu para gene de yeterdi.
Vluspdan, yani tanrlarn k ve dnyann sonu zeri-
ne eski bir skandinav arksndan bir para sekiz yzyl kadar
sonrasna ait olduu iin, daha da aydnlatcdr. Bang ve Bugge
tarafndan kantlanm olduu gibi, iine [sayfa 365] hristiyanla ilikin
eler de karm bulunan bu kadn-peygamber vizyonunda,
byk ykmdan nceki genel ahlak bozukluu ve rme anlatlr-
ken, yle deniyor:
Broedhr munu berjask munu systrungar
ok at bnum verdask sifjum spilla
Erkek kardeler savaacaklar ve birbirlerinin katilleri olacak-
lar, kz karde ocuklar aile topluluklarn parampara edecekler.
Systrungar, annenin kz kardeinin olu demektir; ve bun-
larn, kanda akrabalklarn yadsmalar, ozana, karde katilliin-
den de ar bir su gibi grnr. Arlama, ana tarafndan akrabal
belirten systrungar szc ile anlatlmtr; eer onun yerinde sy-
skinabrn, kz ve erkek karde ocuklar, ya da syskinasynir, kz ve
erkek karde oullar olsayd, metnin ikinci satr; birinciye gre bir
glenme meydana getirmez, tersine onu gszlendirirdi. De-
mek ki; hatta Vluspnn yaratld Vikingler anda bile, analk
hukukunun ans skandinavyada henz silinmemiti.
te yandan, Tacite zamannda, [hi deilse Tacitein yakn-
dan tand) Cermenler arasnda, babalk hukuku, analk hukuku-
nun yerini almt; miras babadan ocuklara geiyordu; ocuk
yoksa, miras, erkek kardelere, day ve amcalara gidiyordu. Daynn
mirasa kabul, yukarda sz edilen trenin korunmasyla ilikilidir,
ve ayn zamanda, babalk hukukunun bu ada, Cermenler arasn-
da ne kadar yeni olduunu kantlar. Ortaaa kadar analk huku-
kunun izlerine rastlanr. Ortaada bile, zellikle serfler arasnda,
babala pek de gvenilmezdi; bundan tr, bir senyr, kam
bulunan bir serfi bir kentten geri istedii zaman, rnein Augsbourg,
Bale ve Kaiserslauternde geri istenen adamn serf olduunun, hepsi
de ana tarafndan, en yakn alt kanda akrabas tarafndan yeminle

dorulanmas gerekiyordu. (Maurer, Stadteverfassung, I, s. 381.)
Analk hukukunun yakn zamanlarda kaybolmu bulunan
bir baka kalnts da, Cermenlerin kadnlara kar gsterdikleri,
Romallar iin hemen hemen anlalmaz bir ey olan; saygdr.
Cermenlerle yaplan andlamalarda, soylu aile kzlar en gvenilir
rehineler olarak kabul ediliyorlard: kadn ve kzlarnn tutsaklk ve
klelie debilecekleri fikri, [sayfa 366] Cermenler iin tyler rpertici
bir eydir ve savata onlarn cesaretini her eyden ok bu kamlar;
onlar kadnda kutsal ve peygamberce bir ey grrler; en nemli
ilerde bile kadnn szne kulak verirler; Vellda, Lippe kylarnn
bu brkterzs rahibesi, Cermen ve Belikallarn banda bulunan
Claudisin Gollerdeki Roma egemenliini temelden sarst btn
Batav ayaklanmasnn ynetici ruhu olmutur.[180] Evde, kadnn
otoritesi sz gtrmez gibidir: btn iler, aslnda, onun, yallarn
ve ocuklarn srtndadr; erkek, avclk yapar, ier ya da tembellik
eder. Byle syler Tacite; ama topra kimin ektiini sylemediine
ve klelerin angarya (corve) yapmayp, hara (redevance) de-
diklerini aka belirttiine gre, ergin erkekler topluluunun,
topran ekimi iin biraz alm olmalar gerekir.
Evlilik biimi, daha nce de sylediimiz gibi, azok tek-e-
lilie ynelen iki-bal-evlilikti. Byk kiiler iin ok-karlla izin
olduuna gre, bu henz tam bir tek-elilik deildi. Genellikle,
(Keltlerdekinin tersine) gen kzlarn iffetine ok nem veriliyordu.
Tacite, Cermenler arasnda evlilik bann bozulmazlndan da,
zel bir cokunlukla szeder. Boanma nedeni olarak yalnzca
kadnn ealdatmasn gsterir. Ama anlattklarnda baz eksiklikler
vardr ve erdem aynasn, kastl bir biimde, ahlak bozulmu Roma-
llarn yzne tutar. Kesin olan bir ey var: Eer Cermenler, kendi
ormanlarnda, gerekten birer erdem rnei idiyseler, onlar br
ortalama Avrupallarla ayn dzeye indirmek iin, d dnyayla ok
hafif bir buluukluk yetmitir; Roma dnyasnda, trelerindeki sk
ileciliin (austrit) son izleri, Cermen dilinden ok daha abuk
kayboldu. Bu konuda daha ok Gregoire de Toursu okumak ge-
rekir. Cermenyann balta girmemi ormanlarnda, Romadaki gibi,
incelmi cinsel zevklerin hkm sremeyecei ortadadr; yleyse,
bu alanda da, hibir yerde btn bir halk iinde asla hkm sr-
memi olan cinsel perhizi kendilerine maletmeksizin, Cermenlerin
Roma dnyasndan hayli stn durumda bulunduunu syle-

yebiliriz.
Babann ya da akrabalarn, dmanlklarn olduu kadar;
dostluklarn da miras olarak alma zorunluluu, kaynan gentilice
rgtlenmeden alr; wergeld, [yani -.] [sayfa 367] ldrme ve yaralama
olaylarnda kan davasnn yerini tutan para cezasnda da, durum
ayndr. Bir kuak ncesine kadar, zgl bir Cermen kurumu olarak
bilinen bir wergeld, bugn, gentilice dzenden km kan davasnn
yumuam ve ok genellemi bir biimi olarak; yzlerce halk
arasnda grlmektedir. Bu kurumu, tpk konukseverlik zorunlu-
luu gibi, baka kurumlarla birlikte, Amerika yerlileri arasnda da
buluyoruz: Tacitein (Germanie, blm 21) konukseverliin yerine
getirilme biimi hakknda yapt betimleme, Morgann kendi
yerlileri hakknda yapt betimlemeye hemen hemen ve ayrntla-
rna kadar, tamamen uyuyor.
Tacitein Cermenlerinin, ekilebilir topraklar [topran ortak-
laa ekimine son verecek biimde -.] kesin olarak paylap payla-
madklar ve bu sorunla ilgili paralarn yorumlanmas zerine
yaplan ateli ve bitmez tkenmez tartmalar, imdi gemie ait
bulunuyor. Hemen hemen btn halklarda geerli olmak zere,
Sezarn Sevler iin tanklk ettii gibi, gensin ve daha sonra kom-
nist aile birliklerinin topra ortaklaa ektikleri ve topran, devirli
yeniden-datmla (redistribution priodique) kar-koca ailelerine
verilmesinin bundan sonra ortaya kt saptandktan, ayrca, top-
ran bu yeni devirli blmnn, Almanyann baz kelerinde
gnmze kadar srdrld kantlandktan sonra, artk bu tar-
tmay srdrmenin hibir yarar yoktur. Eer Cermenler, Sezarn
aka Sevlere malettii topraklarn ortaklaa ekiminden (Sezar,
Sevlerde bllm, ya da zel tarlalarn asla bulunmadn
yazar), Sezar Taciteden ayran yzelli yl iinde, topraklarn yllk
yeniden-datmyla, bireysel ekime gemilerse, bu, gerekten
nemli bir ilerlemedir. Bu kadar ksa bir zaman sresi iinde ve
hibir yabanc karmas olmakszn, bu aamadan [topran ortak-
laa ekimi aamasndan -.] topran tam zel mlkiyetine gei,
dpedz olanakszdr. yleyse, yalnzca Taciteten onun kuru te-
rimlerle sylediklerini okuyorum: Her yl, srlm topraklar de-
iirler (ya da yeniden paylarlar) ve bunlardan baka epeyce
ortak toprak kalr. Bu, bu adaki Cermenlerin gentilice rgtlen-
mesine tamamen uygun den tarm ve topraktan yararlanma

aamasdr. [sayfa 368]
Yukardaki paragraf (alina), bundan nceki basklarda ol-
duu gibi, hibir deiiklik yapmadan brakyorum. Bu arada, soru-
nun biimi deiti. Kovalevski, (bkz. daha yukarda, s. 283-284)
analk hukukuna gre dzenlenmi komnist aileyle modern kar-
koca ailesi arasnda arac bir aama olarak, ataerkil ev topluluunun,
eer genel deilse, ok yaygn varln tantladndan bu yana, ar-
tk Maurer ve Waitzin tartmalarnda yapm olduklar gibi, topran
ortak mlkiyette mi, yoksa zel mlkiyette mi olduu deil, ama
ortak mlkiyet biiminin ne olduu aratrlyor. Hi kukusuz, Sev-
lerde, Sezar zamannda, yalnzca ortak mlkiyet deil, ayrca top-
ran topluluk hesabna ortaklaa ekimi de vard. ktisadi birimin
gens mi, ev topluluu mu ya da bu ikisi arasnda bulunan komnist
bir akrabalk grubu mu olduu, veya topran durumuna gre, her
grubun da ayn zamanda yanyana m varolduklar sorunu
zerinde daha uzun zaman tartlacaktr. Ama, Kovalevski, Tacite
tarafndan anlatlan durumun, mark ya da ky topluluunun deil,
ev topluluunun varlna dayandn ileri srer; [Kovalevskiye
gre, -.] ky topluluu, ancak ok daha sonra, nfus art sonucu,
ev topluluundan kmtr.
Buna gre, [yle anlalyor ki -.] Cermenlerin; Romallar
zamannda igal ettikleri topraklar zerindeki yerleme biimleri,
tpk daha sonra Romallardan aldklar topraklar zerinde de oldu-
u gibi, kylerden deil, byk aile topluluklarndan oluuyordu;
bu byk aile topluluklar, birok kua kapsyor, ye saylarna
uygun den belirli genilikte bir topra ilemek iin alyor ve ev-
redeki ilenmemi topraklardan, komularyla birlikte, ortak mark
olarak yararlanyorlard. yleyse, Tacitein ilenmi topraktaki de-
iiklikler zerindeki parasn, tarm-bilimsel anlamda deerlen-
dirmek gerekiyordu; topluluk her yl bir baka toprak alann iliyor
ve geen yln ilenmi topran, ya dinlendirmek, ya da bsbtn
ilemekten vazgemek zere, olduu gibi brakyordu. Nfus youn-
luu az olduundan, toprak mlkiyeti zerindeki btn atmalar
gereksiz klmaya yetecek kadar ekilmemi toprak her zaman [sayfa
369] bulunuyordu. Yzyllar sonra, ev topluluklar yelerinin says, o
an retim koullar iinde, artk ortaklaa almay olanaksz
klacak kadar artt zaman, ve ancak o zaman, ev topluluklar da-
lm olmalyd; o zamana kadar ortak mlkiyette bulunan tarlalar

ve ayrlar, o zaman, nce geici, sonra srekli olarak kurulan
bireysel ev ekonomileri arasnda, bilindii ekilde letiriliyordu;
ama ormanlar, ayrlar ve sular, ortak mlkiyette kalyordu.
Rusya iin, olaylarn bu oluumu, tarih tarafndan eksiksiz
biimde tantlanma benzer. Almanya ve ondan sonra br Cer-
men lkelerle ilgili olarak, bu varsaymn, birok bakmdan, imdiye
kadar kabul edilen ve ky topluluklarn Tacite ana kadar ka-
ran varsayma gre, belgeleri daha iyi aklad ve glkleri daha
kolay zmledii yadsnamaz. rnein Codex Laureshamensis[181]
gibi en eski belgeler, btn olarak, ev topluluu aracyla, mark ve
ky topluluu aracyla olduundan ok daha iyi bir biimde akla-
nrlar. Ama br yandan, bu varsaym, ortaya zmlenmesi gere-
ken yeni glkler ve baka sorunlar karr. Bunlar ancak yeni
aratrmalar zmleyebilecektir. Bununla birlikte, ev topluluu ara-
c aamasnn, Almanya, skandinavya ve ngiltere iin hayli doru
grndn de yadsyamam.
Cermenler, Sezarda sabit konutlara daha yeni yerlemi,
yada yerlemek zere olduklar halde, Tacite zamannda, arkala-
rnda tam yzyllk bir yerleik yaam bulunuyordu; buna gre,
yaamak iin zorunlu eylerin retimindeki ilerleme apaktr. sts-
te ylm aa gvdelerinden yaplma evlerde oturuyorlar; giysile-
ri hl ormann ilkel izini tayor: kaba ynden palto, hayvan postlar,
kadnlar ve bykler iin keten gmlek. Besinleri, st, et, yabanl
meyveler, ve Pliniusun eklediine gre, yulaf orbasndan ibarettir
(yulaf orbas, bugn de, rlanda ve skoyada ulusal bir kelt
yemeidir). Servetleri, hayvan srlerine dayanr; ama hayvanlarn
rklar ktdr; srlar kk, clz, boynuzsuz; atlar, gsz, kk
midillilerdir. Para, yalnzca Roma parasyd, enderdi ve ok az kul-
lanlrd. Ne altn ilerlerdi, ne de gm, bunlara pek nem ver-
mezlerdi; demir az bulunuyordu ve yle anlalyor ki, hi olmazsa
[sayfa 370] Ren ve Tuna airetlerinde, demir kendi topraklarndan ka-
rlmyor; ancak ithal ediliyordu. [En eski Cermen ve skandinav
harfleri -.] rnler, (Grek ya da Latin harflerinin taklidi) yalnzca
gizli yaz olarak biliniyor ve yalnzca dinsel by iin kullanlyorlard.
nsan kurban etme tresi hl uygulanyordu. Ksaca, barbarln
orta aamasndan yukar aamasna daha yeni gemi bir halk
karsnda bulunuyoruz. Ama Roma sanayi rnlerinin kolayca
ithali, Romallara komu bulunan airetlerin bamsz bir metalrji

ve dokuma sanayi kurmalarn engelledii halde, kuzey-douda,
Baltk Denizi kysnda bu sanayiin kurulmu olmasndan kuku
duyulmaz. Slesving bataklklarnda bulunmu olan silah paralar
2. yzyl sonuna ait Roma paralaryla, uzun demir, kl rme zrh,
gm mifer, vb. ve byk aknlarla yaylm bulunan Cermen
yaps maden eyalar, hatta Roma asll rneklerden esinlenmi ol-
duklar zaman bile, ok zel bir tip gsterir, az grlm bir yetkinlik
tarlar. Uygarlam Roma mparatorluuna doru g, bu yerli
sanayie, ngiltere dnda, her yerde son verdi. rnein tun kop-
alar, bu sanayiin her yerde ne kadar benzer bir biimde doup
gelimi olduunu gsterir; Burgonya da, Romanyada, Azak Denizi
kylarnda bulunmu tun kopalar, ngiliz ve sve kopalaryla
ayn atlyeden km olabilirlerdi; oysa bunlarn Cermen yaps
olduklarndan kuku yok.
Kurulu da, barbarln yukar aamasna uygun der. Ta-
citee gre, her yerde, nemsiz ilerde karar veren, nemli ileri
halk meclisinin kararna sunan efler konseyi vard; halk meclisi,
barbarln aa aamasnda, hi deilse tanmakla bulunduu-
muz Amerikallarda, yalnzca gens iin szkonusuydu; airet ya da
airetler konfederasyonu iin szkonusu deildi. efler, tpk roku-
alarda olduu gibi, askeri komutanlardan, henz ok belli bir ekilde
ayrlrlar. Birinciler, ksmen, airet yelerinin kendilerine sunduklar
davar, buday vb. gibi onursal armaanlarla yaarlar; tpk Ame-
rikada olduu gibi, hemen daima ayn aile iinden seilirler; babalk
hukukuna gei, Yunan ve Romada olduu gibi, giderek seimden
kaltma dnm, ve her gens iinde bir soylu ailenin kuruluunu
[sayfa 371] kolaylatrr. Airet soyluluu denilen bu eski soyluluk, ou
zaman, byk aknlar srasnda ya da hemen, bunlardan sonra
yok olmutur. Askeri komutanlar, kkenlerine baklmakszn, yal-
nzca yetenekleri zerine seiliyordu. Gleri azd ve rnee gre
davranmak zorundaydlar. Tacite, ordu iindeki asl dzence gc-
n aka rahiplere maleder. Gerek g, halk meclisine ait bulunu-
yordu. Kral ya da airet efi, bakanlk eder; halk karar verir
hayr: mrltlarla; evet: alklar ve silah grltleriyle [dile getirilir -
.]. Bu, ayn zamanda bir adalet meclisidir; ikayet, halk meclisin-
de ortaya konur, yarg orada yaplr, lm kararlar orada verilir,
zaten lm cezalar, yalnzca alaklk, halka ihanet ve doaya aykr
ahlakszlklar iin ngrlmtr. Genslerde ve onlarn blmle-

rinde de, btn ilkel Cermen yarg kurullarnda olduu gibi, grevi
yalnzca oturumlar ynetmek ve sorular sormak olabilen efin
bakanlnda, topluluk yarglar; Cermenlerde yarglayan, her yerde
ve her zaman, topluluktur.
Sezar zamanndan beri, airetler konfederasyonlar
kurulmutu; daha o zamandan, bunlardan birkann iinde, krallar
vard; yksek askeri ef (bakomutan), tpk Yunanllar ve Roma-
llarda olduu gibi, daha o zamandan zorbala hevesleniyor ve
bazan da bunu elde ediyordu. Bu baarl gasplar, hibir biimde
mutlak hkmdar deildiler; ama gene de, gentilice rgtlenme-
nin engellerini ortadan kaldrmaya balyorlard. Azatl kleler, hi-
bir gensten saylmadklar iin, genel olarak aa bir durumda
bulunduklar halde, gzde kleler, yeni krallarn yannda, ounlukla
iyi bir duruma, zenginlik ve ne eriiyorlard. Roma mparatorluu
nun, geni lkelerin krallar durumuna gelen askeri efler tarafndan
fethinden sonra da ayn ey oldu. Franklarda, kraln kle ve azatllar,
nce sarayda, sonra da devlet iinde, byk bir rol oynadlar; yeni
soylular snf, byk lde, bunlardan kt.
Bir kurum, kralln douunu kolaylatrd: askeri bilelikler.
Amerikal kzlderililerde, gentilice rgtlenme yannda, kendi he-
saplarna sava yapan zel birliklerin nasl meydana geldiklerini
daha nce grmtk. Bu zel birlikler, Cermenlerde, srekli r-
gtler durumuna gelmilerdi. [sayfa 372] Belirli bir n kazanan askeri
ef, evresine, gz ganimette olan bir gen kalabal topluyordu;
bu genler, ona, kiisel ballkla balanyorlard; efin de onlara
kar baland gibi. ef, onlarn gereksinmelerini salyor, arma-
anlar veriyor ve hiyerarik bakmdan rgtlendiriyordu; bylece,
bir muhafz ktas ve kk seferler iin bir sava birlii, daha
byk seferler iin tam bir subay topluluu meydana getiriyorlard.
Bu askeri bilelikler, ne kadar gsz olurlarsa olsunlar (ve daha
sonra, rnein Odoakrn yannda, talyada, ne kadar gsz
grnrlerse grnsnler) gene de, eski halk zgrl bakmndan
bir ykm tohumu oluturuyorlard ve bunu, byk aknlardan nce
de, sonra da, ok gzel tantladlar. nk, bir yandan, krallk
iktidarnn douunu kolaylatrdlar; ama bunun yansra Tacitein
daha o zamandan belirttii gibi, bunlarn dalmamas, ancak srekli
savalar ve apul seferleriyle srdrlebilirdi. apul, bir erek haline
geldi. Birlik efinin oralarda yapacak hibir ii kalmaynca, adam-

laryla birlikte, sava olan, ganimet olasl bulunan baka yerlere
gidiyordu. Roma bayra altnda, kalabalk bir biimde bizzat Cer-
menlere kar arpan yardmc Cermen birlikleri, ksmen bu trl
bilelikler tarafndan meydana getirilmiti. Almanlarn utan ve
bahtszlk konusu olan landsknechtler* sistemi, burada daha imdi-
den, ilk tasla iinde bulunuyordu. Roma mparatorluunun fethin-
den sonra krallarn bu bilelik adamlar, kle ve Romal saray hizmet-
karlaryla birlikte, gelecekteki soylular snfnn balca elerinden
ikincisini oluturdular.
Genel olarak, halklar halinde toplanm federe Cermen
airetlerinin rgtlenii, kahramanlk a Yunanllarnda ve krallar
dnemi denilen an Romallarnda grlen rgtlenmenin ayn-
dr: Halk meclisi, gentilice efler konseyi, daha o zamandan gerek
bir kral olmaya zenen askeri komutan. Bu, gentilice dzenin mey-
dana getirebildii en yetkin rgtlenme, barbarln yukar aama-
snn rnek kuruluuydu. Toplum, bu rgtlenme iin yeterli olan
snrlar anca, gentilice dzenin sonu geldi, gentilice dzen ykld.
Onun yerini devlet ald. [sayfa 373]
VIII
CERMENLERDE DEVLETN OLUMASI
Tacitee gre, Cermenler ok kalabalk bir halkt. Sezar, ayr

ayr Cermen halklarnn saylar zerinde yaklak bir fikir edinme-
mizi salar: Renin sol kysnda grnen Usipiler ve Tencteruslar
iin, kadn ve ocuklar dahil,180.000 kii rakamn verir. Byle ayr
bir halk iin 100.000** dolaylarnda da olsa, bu, rnein, en parlak
alarnda 20.000 kii bile olmadklar halde, byk gllerden Ohio
ve Potomaca kadar btn lkeyi korkutan btn rokualarn say-
* Paral askerler. -.
** Burada kabul edilen rakam, Diodorosun Gol Keltleri konusundaki bir paras
tarafndan dorulanm bulunuyor: Golde, gleri birbirine eit olmayan birok halk
bulunur. En byklerindeki insan says 200.000 civarndadr; en kklerindeki, 50.000
(Sicilyal Diodoros, V., 25.). Demek ki, ortalama 125.000 Goll halk, gelimelerinin yksek
derecesinden tr, say bakmndan Cermen halklarndan kesenkes biraz daha kalabalk
olarak kabul edilmelidirler. [Engelsin notu.]

sndan ok daha yksek bir rakamdr. Byle bir halk, eer Ren
kylarnda yerlemi ve en iyi bilinenlerini elimizdeki verilere gre
biraraya toplamak istersek, harita zerinde ortalama olarak, bir
Prusya ili kadar, yani 10.000 kilometrekare ya da 182 corafi milka-
re kadar yer tutar. Romallarn Germania Magnas,* Vistle ka-
dar, yuvarlak hesap beyzbin kilometrekareyi kapsar. Her ayr
halk iin ortalama yzbin kiiyle, Germania Magna iin toplam
rakam, be milyon insan bulur; bu rakam, bir barbar halklar toplu-
luu iin ok yksek, bizim bugnk koullarmz iin ok dktr:
kilometrekareye 10 kii, ya da corafi milkare bana beyzelli
kii. Ama bu rakam, o ada yaayan btn Cermenleri kapsa-
maktan uzaktr. Karpatlar boyunca, Tuna azna kadar, Gotik asll
Cermen halklarn, Bastarn, Psin ve daha bakalarnn bulunduu-
nu biliyoruz; bunlar o kadar kalabalktlar ki, Plinius, Cermenlerin
balca gruplarndan beincisini bu halklardan meydana getirir ve
bu halklar, Milattan sonra 180 ylndan itibaren Makedonya Kral
Perseusun hizmetine girerek, daha Ogstn ilk hkmdarlk yl-
larnda, Edirne blgesine kadar dayandlar. Eer bunlar yalnzca
bir milyon kabul edersek, bu, doruya yakn bir rakam olarak, m-
iladi amzn balarnda, en azndan alt [sayfa 374] milyon Cermen
verir.
Cermanyada yerletikten sonra, nfus, artan bir hzla oal-
m olmaldr; daha nce sz edilen snai ilerleme, tek bana,
bunu tantlayabilir. Burada bulunmu olan Roma paralarna gre,
Slesvig bataklklarndaki arkeolojik buluntular nc yzyla aittir.
Demek ki, daha bu ada, Baltk kylarnda, gelimi bir metalrji
sanayii ile gelimi bir dokuma sanayii, Roma mparatorluuyla
etkin bir ticaret ve en zengin kiiler arasnda belirli bir lks hkm
sryordu btn bunlar, hayli youn bir nfusun gstergeleridir.
Ama gene bu ada, btn Ren, tahkim edilmi Roma snr ve
Tuna hatt zerinde, Kuzey Denizinden Karadenize kadar, Cer-
menlerin genel saldrs balar bu, nfustaki srekli art ve yaylma
gcnn dolaysz bir kantdr. Savam yz yl srd; bu sre
boyunca, gotik halklarn balca kmesi (skandinav Gotlaryla
Burgonlar hari), byk saldr hattnn sol kanadn meydana
getirerek, Gney-Dou ynnden ilerledi: Yukar-Tuna boyunca
* Byk Almanya. -.

ilerleyen Yukar-Almanlar (Herminonlar), merkezde bulunuyorlard;
ve Ren boyunca ilerleyen sa kanat, imdi Franklar denen stovenler
tarafndan meydana getirilmi; Bretonyann fethi Enjevonlara dt.
Beinci yzyln sonunda, zayflam, kansz ve gsz dm Ro-
ma mparatorluunun kaplar, Cermen istilaclara ardna kadar
akt.
Daha nce, eski Yunan ve Roma uygarlnn beii banday-
dk. imdi tabutu banda bulunuyoruz. Akdeniz havzasndaki btn
lkeler, yzyllarca, Roma dnya hegemonyasnn eitletirici
rendesi altnda kalmt. Yunancann hibir diren gsteremedii
her yerde, btn ulusal diller, yerlerini, bozulmu bir Latinceye
brakmlard; artk hibir ulusal ayrm kalmamt, Golller,
beryallar, Ligryallar, Noricumlar yoktu; hepsi Romal olmulard.
Roma ynetimi ve Roma hukuku, her yerde eski kanda balar
ve ayn zamanda, zerk yerel ve ulusal etkinliin son kalntlarn
da yoketmiti. Yeni bir nitelik olan Roma dnyasna ilikin, hibir
dnleme salamyordu: bu bir milliyeti deil, yalnzca milliyet
yokluunu dile getiriyordu. Her yandan, yeni uluslarla ilgili eler
vard; eitli illerdeki Latince [sayfa 375] leheler, gitgide birbirlerin-
den ayrlyorlard; eskiden talyay, Gol, spanyay ve Afrikay ba-
msz lkeler haline getiren doal snrlar gene vard ve kendilerini
her zaman duyuruyorlard. Ama hibir yerde, bu elerle yeni ulus-
lar meydana getirmeye yetenekli bir g yoktu. Hibir yerde, bir
gelime yeteneinden, bir direnme gcnden, hele hele yaratc
bir gten bir iz kalmamt. Geni topraklarn byk insan ynn
birletiren yalnzca bir tek ba vard: Roma devleti, ve bu, zamanla
onun en kt dman, en kt baskcs olmutu. Tara illeri
Romay ykmlard; Roma da, artk evrensel imparatorluun, hatta
stanbul, Trev, Milanoda oturan imparator ve imparatorcuklarn
bile merkezi olmayan, brleri gibi bir tara kenti olmutu ayr-
calkl, ama artk egemen deil. Roma devleti, dev gibi, karmak,
yalnzca ve yalnzca uyruklar ezerek para szdrmaya zg bir ma-
kine durumuna gelmiti. Vergiler, angaryalar, her trl ykmllk,
nfus kitlesini durmadan daha derinleen bir sefalet iine gm-
yorlard; bask, valilerin, vergi toplayclarn, askerlerin yiyicilikleriyle
dayanlmaz bir duruma gelecek kadar ileri gtrlmt. te Roma
devletiyle onun dnya hegemonyasnn vard yer: Roma devleti,
varolma hakkn, ierde dzenin korunmas, darda da Barbarlara

kar [yurttalar -.] koruma zerine dayandryordu. Ama, onun
dzeni, en kt dzensizlikten de daha ktyd ve kendilerine
kar yurttalar tarafndan korumak iddiasnda bulunduu Barbarlar,
yurttalar tarafndan kurtarc olarak bekleniyorlard.
Toplumsal durum, daha az umutsuz deildi. Cumhuriyetin
son zamanlarndan itibaren, Romallar egemenliinin erei,
fethedilmi bulunan illerin iliine kadar smrlmesiydi; impara-
torluk, bu smry ortadan kaldrmam, tersine, onu dzen alt-
na almt. mparatorluk aptan dtke, vergi ve ykmllkler
daha da artyor, memurlar daha da utanmazca soyup soana evi-
riyorlard. Ticaret ve sanayi hibir zaman halklar egemeni Roma-
llarn ii olmamt; onlar yalnzca tefecilikte, kendilerinden nce
ve sonra olan her eyi gemilerdi. Gerekte ticaretten kalm bu-
lunan ey de memurlarn yiyicilikleriyle yok oldu; her eye karn
arta kalan ey, Douda, mparatorluun Yunanllara [sayfa 376] ait ks-
mnda bulunuyordu ki, bu konumuzun dndadr. Genel yoksulla-
ma, ticarette, kk sanayide, sanatta gerileme, nfusun azalmas,
kentlerin gerilemesi, tarmn daha aa bir dzeye d Roma
dnya hegemonyasnn vard sonu bu oldu.
Btn eski dnyada balca retim dal olan tarm, yeniden
ve her zamandan daha ok, eski durumuna gelmiti. talyada,
cumhuriyetin sonundan beri, hemen hemen btn lkeyi kaplay-
an usuz bucaksz yurtluklar (latifundia) iki ekilde iletilmiti: ya
nfusun yerini, bakm az sayda kleden baka bir ey gerektir-
meyen koyunlarn ve srlarn alm bulunduu otlaklar biimin-
de; ya da, bir sr klenin, mlk sahibinin lks iinde olduu
kadar, kent pazarlarna satmak zere de geni lde bahvanlk
yapt villalar biiminde. Byk otlaklar korunmu, hatta geni-
letilmilerdi; villa alanlar ve onlarn bahvanlk rnleri, mlk sahip-
lerinin yoksullamas ve kentlerin kmesi yznden, bozulmu-
lard. Klelerin emei zerine kurulu latifundialar iletmesi, artk
karl (rentable) olmuyordu; ama, o ada, bu, byk lde tarmn
olanakl tek biimiydi. Kk tarm, yeniden tek karl biim du-
rumuna gelmiti. Villalar, birbiri ardna, kk paralara blndler
ve [her para -.] belirli bir para deyen, soydan geme kiraclara,
ya da kiracdan ok toprak sahibinin iine bakan vekilleri olan, ve
almalar karl yllk rnn altda, hatta yalnzca dokuzda birini
alan partiariilere* verildi. Ama, ou durumda, bu kk toprak

paralar karlnda her yl deimez bir para deyen kolonlara
brakldlar; bu kolonlar, zerinde altklar topraa balydlar ve
onunla birlikte satlabilirlerdi; dorusunu sylemek gerekirse, kle
deildiler, ama zgr de deil; zgr kadnlarla evlenemezlerdi; ve
bunlarn kendi aralarnda kurduklar birlikler, tamamen geerli
evlilikler gibi deil, klelerinki gibi, basit bir nikahsz kar-kocalk
(contubernium) olarak kabul ediliyordu. Bunlar, ortaa serflerinin
habercileri oldular.
Antik klecilik, mrn tamamlamt. Artk, krda, [sayfa 377]
byk tarmda olsun; kent yapmevlerinde olsun, klecilik, zahmete
deer bir iliki olmaktan kmt bunun rnleri iin pazar kal-
mamt. nk, imparatorluun parlak alardaki dev gibi retimin
indirgenmi bulunduu kk tarm ve kk el zanaatlarnda,
ok sayda kle iin yer yoktu. Toplumda, artk yalnzca ev hizmet-
lerinde ve zenginlerin lks iin alan klelere yer kalmt. Ama
can ekien klecilik, henz btn retici almay, zgr Roma-
llara yaramaz bir kle almas olarak gstermeye yeterliydi ve
imdi, herkes zgrd. Bunun sonucu, bir yandan, artk bir yk
durumuna geldikleri iin azat edilmi bulunan klelerin saysnda
bir art, bir yandan da, kopuk takm (verlumpt) iine dm
kolonlarla zgr kiilerin saysnda bir art oldu (yukarda sz ge-
en kleci Amerika devletlerindeki poor whiteslar gibi). Hristiyan-
lk, antik kleciliin giderek ortadan kalkmasnda, tamamen ma-
sumdur. Roma mparatorluunda, hristiyanlk, yzyllarca klecilik-
le ili dl yaad ve daha sonra hristiyanlarn kendilerini vermi
bulunduklar kle ticaretini asla engellemedi; ne kuzeydeki Alman-
larn, ne Akdenizdeki Venediklilerin kle ticaretini, ne de daha
sonraki zenci kle alveriini.** Klecilik karl olmaktan kmt,
onun iin ortadan kalkt. Ama can ekien klecilik, aulu inesini
brakt: zgr insanlarn retici almay horgrmesi, Roma dn-
yasnn iine girmi bulunduu kmaz, ite buydu. Klecilik, iktisadi
bakmdan olanakszd; zgr insanlarn almas, ahlak bakmn-
dan yasaklanmt. Biri [klecilik -.], artk toplumsal retimin temeli
* Toprak kirasn rnle deyen iftiler. -.

** Kremon piskoposu Liutpranda gre, Verdiunde, yani Kutsal Cermen
mparatorluunda,[182] 10. yzyldaki en byk sanayi kolu, hadm imalatyd: bunlar,
Magriplilerin haremleri iin, byk krlarla spanyaya ihra ediyorlard. [Engelsin notu.]

olmaktan kmt; br [zgr insanlarn almas -.], henz
toplumsal retimin temeli olamyordu. Bu durumu dzeltebilmek
iin, tam bir devrimden baka hibir kar yol yoktu.
Durum, tara illerinde daha iyi deildi. zerinde en ok
bilgiye sahip bulunduumuz yer, Goldr. Orada, kolonlarn yans-
ra, henz zgr kyller de vard. Bunlar, kendilerini, memurlarn,
yarglarn ve tefecilerin [sayfa 378] yolsuzluklarna kar korumak iin;
ounlukla gl bir adamn korumas altna giriyorlard; ve bunu
yalnzca tek tek kiiler deil, btn halinde topluluklar da
(komnler) yapyorlard; yle ki, drdnc yzylda, imparatorlar,
bu konuda ardarda birok yasaklama yasalar yaynladlar. Ama,
koruma arayanlara, bu korumann ne yarar olabilirdi? Patron (ko-
ruyucu, hami), koruma isteyenlere, topraklarnn mlkiyetini ken-
dine devretmeleri koulunu dayatyor, bu koulla, onlara, yaamlar
boyunca topraktan yararlanma hakkn salyordu kutsal kilise-
nin unutmad, 9. ve 10. yzyllarda, Allahn melekutunu ve kendi
z yurtluklarn bytmek iin sk sk yknd dmen. Ama bu
ada, 475 ylna doru, Marsilya piskoposu Salvianus, bylesine
bir hrszla kar, fke ve tiksintiyle, grler; ve Romal memurlarla
byk toprak sahiplerinin yaptklar bask yznden, birok
Romalnn, Barbarlar tarafndan igal edilen blgelere sndkla-
rn ve oralarda yerlemi bulunan Roma yurttalarnn, tekrar Roma
egemenliine dmekten korktuklar kadar hibir eyden korkma-
dklarn anlatr. Bu ada ana-babalar, sefalet yznden, ounlukla
kendi ocuklarn kle olarak satyorlard; bu treye kar yaynlan-
m bulunan bir yasa, bunu tantlar.
Romallar kendi z devletlerinden kurtarm olmak iin,
Cermer Barbarlar, onlarn btn topraklarnn te-ikisini aldlar
ve bu topraklar kendi aralarnda paylatlar. Paylama, gentilice
rgtlenmeye gre yapld; fatihlerin says grece az olduundan,
geni alanlar, ya btn halkn, ya da tek tek airet ve genslerin
mlk olarak, blmsz (indivis) kald. Her gens iinde, eit par-
alar halinde blnm tarla ve ayrlar, eitli ev ekonomileri ara-
snda kura ile datldlar; bu sralarda devirli-yeniden-datmlarn
yaplp yaplmadn bilmiyoruz; herhalde, Roma illerinde bu tre
abucak ortadan kalkt ve eitli paylar, bakasna satlabilen zel
mlk, alleu (tmar) haline geldiler. Ormanlar ve otlaklar, herkesin
kullanm iin blmsz kaldlar; bu kullanm ve paylalm toprak-

larn ilenme biimi, eski treye gre ve topluluun kararyla dzen-
lendi. Gens kynde ne kadar uzun bir zamandan beri yerlemise,
Cermenlerle Romallar giderek o kadar kaynayorlar ve gentilice
ban akrabalk nitelii, [sayfa 379] yerel (territoriale) nitelik karsnda
o kadar siliniyordu; gens kkeninin ounlukla grlebilir bir du-
rumda bulunan izleri, yani birlik yeleri arasndaki akrabalk, mark
birlii iinde eridi. yleyse, burada, gentilice rgtlenme, hi deilse
mark ortaklnn tutunduu lkelerde Fransann kuzeyinde,
ngilterede, Almanya ve skandinavyada, yava yava yerel bir
rgtlenme biimine dnt ve bundan tr, devletin kuruluuna
uygun olma yeteneini kazand. Ama gene de, btn gentilice
rgtlenmeye zg ilkel demokratik niteliini korudu, ve bylece,
daha sonra kendisine zorla kabul ettirilen yozlam biim iinde
bile, kendinden bir eyler saklad; ve en yakn aa kadar, ezilen
insanlarn elinde etkili bir silah olarak kald.
Eer gens iindeki kan ba abucak kaybolduysa, bu, airet
iinde olduu kadar, btn halk iinde de, ynetici organlarn fe-
tih sonucu yozlamalar yznden oldu. Biliyoruz ki, astlar zerin-
de egemenlik gentilice rgtlenmeyle badamaz bir eydir. Bunu
burada byk bir lek zerinde gryoruz. Roma illerinin efendi-
si bulunan Cermen halklar, fethettikleri yeri bir dzene koymak
zorundaydlar. Ama, Romal kitleler, ne gentilice gruplar iine kabul
edilebilirlerdi, ne de bu gruplar araclyla egemenlik altna alna-
bilirlerdi. Her eyden nce ou yerlerde varlklarn srdren yerel
Roma ynetim organlarnn bana Roma devleti yerine geecek
bir ey (substitut) koymak gerekiyordu, ve bu da ancak bir baka
devlet olabilirdi; yleyse, gentilice kurulu organlarnn devlet
organlar haline dnmeleri ve bu iin de, koullarn basks altnda,
ok abuk olmas gerekiyordu. Ama fatih halkn en yakn temsilcisi
askeri efti. Fethedilen topraklarn d gvenlii olduu kadar; i
gvenlii de, onun iktidarnn pekimi olmasn gerektiriyordu.
Askeri komutanln kralla dnmesi zaman gelmiti: bu dn-
m gerekleti.
Franklar mparatorluunu alalm: Burada, utku kazanm
Salienler halknn eline, yalnzca Roma devletinin usuz bucaksz
yurtluklar deil, ayrca, irili ufakl lke (Gau) ve mark birlikleri
arasnda paylalmam bulunan btn geni topraklar, zellikle
byk orman alanlar da gemiti. Basit yksek askeri eflikten

gerek prens aamasna gemi [sayfa 380] bulunan Frank kralnn
yapt ilk ey, bu halk mlkn krallk yurtluu biimine
dntrmek, onu halktan almak, ve armaan ya da tmar (fiel)
olarak bileliindeki adamlara vermek oldu. Balangta onun kiisel
askeri muhafz takm (escorte) ve ordunun br ast eflerinde
meydana gelmi bulunan bu bilelik, ksa zamanda, Romallarla,
yani katiplik yetenekleri, kltrleri, Latinceden treyen halk dilleri,
Latin yaz dili ve:lkenin hukuku zerindeki bilgileriyle, abucak
vazgeilmez bir durum kazanan Romallam Golllerle byd;
ayrca, bunlara, hkmdar bileliini (la cour) meydana getiren; ve
kraln, aralarndan gzdelerini setii, kleler, serfler ve azatllar da
katldlar. Halka ait olan toprak paralar, nce ounlukla armaan
olarak, daha sonra da gedikler[183] biimi altnda, balangta, he-
men hemen daima kraln yaam sresince, bu insanlara verildi;
bylece, halk zararna, yeni bir soylular snfnn temeli atlm oldu.
Ama hepsi bu kadar deil. Geni imparatorluk alan, etki
gentilice rgtlenme aralaryla ynetilemiyordu; efler konseyli,
hatta oktan beri yrrlkten kalkmad yerlerde bile toplana-
myordu, ve ksa zamanda yerini kraln srekli evresine brakt;
eski halk meclisi, biimsel olarak varln srdrd, ama o da, git-
gide, yalnzca ordunun, ast efleriyle domakta bulunan soyluluun
meclisi haline geldi, i savalarla fetih savalar; ki bu sonuncular
asl Charlemagne zamannda yaplmlard, btn bu srekli
savalar, vaktiyle Cumhuriyetin son zamanlarnda Roma kyllerini
nasl tketip ykmlarsa, Frank kitlesini, toprak sahibi zgr kylleri
de ylece tkettiler ve yktlar. Balangta ordunun btnn, ve
Fransann fethinden sonra da ekirdeini oluturan bu zgr
kyller, 9. yzyln balarnda ylesine yoksul dmlerdi ki, ancak
be erkekten biri, savaa katlabiliyordu. Dorudan doruya kral
tarafndan toplanmaya arlan zgr kyllerden kurulu bir silahl
kuvvet yerine, aralarnda serf kyllerin, yani vaktiyle kraldan baka
efendi tanmayan, ve daha da nceleri, hibir efendi, hatta bir kral
bile tanmayan kimselerden gelen kuaklarn da bulunduu, yeni
beliren byklerin avularndan (Dienstleute) kurulu bir ordu
meydana getirilmiti. Charlemagnen ardllar zamannda, i sava-
lar, krallk iktidarnn gszl ve bunun [sayfa 381] sonucu byk-
lerin yapt yolsuzluklar, Charlemangne tarafndan atanm bulu-
nan ve grevlerinin kaltmla gemesi zlerini tayan kontlar[184]

da buna ekleniyordu, son olarak da Norman aknlar, Frank kyl-
snn ykl tamamland. Charlemagnen lmnden elli yl sonra,
Frank mparatorluu, direnmeye yeteneksiz, tpk Roma mpara-
torluunun, drtyz yl nce, Franklarn ayaklar dibinde kalmas
gibi, Normanlarn ayaklar altna seriliyordu.
Ve yalnzca d gszlk deil, i dzen, daha dorusu
dzensizlik de, hemen ayn derecede ktyd. zgr durumdaki
Frank kylleri, ncellerinin, [yani -.] Roma kolonlarnn durumuna
benzer bir durum iine sokulmulardr. Savalar ve soygunlarla
yklm krallk iktidar da onlar korumak iin ok gsz olduu-
na gre, ya yeni soylular snfnn, ya da kilisenin korumas altna
girmek zorundaydlar; ama bu koruma onlara pahalya maloluyor-
du. Vaktiyle Gol kyllerinin yapm bulunduklar gibi, toprakla-
rnn mlkiyetini, bunu onlara deiik ve deiebilir biimler altnda,
ama her zaman hizmet ve vergi ykmll karl kullanma
hakk (tenure) olarak veren metbularna (suzerain) aktarma zorun-
da kaldlar; bu bamllk biiminin egemenlii altna girdikten son-
ra, yava yava, kiisel zgrlklerini de yitirdiler; birka kuak
sonra, artk ounlukla serf durumuna gelmilerdi. Kylln -
k ne kadar hzl oluyordu; rminonun polyptique [yani -.]Saint
Germain-des-Prs (o zaman Paris yaknnda, imdi Parisin iinde)
manastrnn kadastro kt bunu gsterir. Bu manastrn, evreye
serpilmi geni topraklar zerinde, daha Charlemagne zamannda,
hemen hemen salt Cermen adlar tayan Franklara ilikin olmak
zere 2.788 ev ekonomisi vard. Bunlar arasnda, 2.080 kolon, 35
lit, 30 220 kle, ve yalnzca 8 zgr uyruk (Hintersassen) [aile bulu-
nuyordu -.]! Metbu, kylnn topran mlk olarak kendine dev-
rettiriyor ve ona yalnzca yaad srece topraktan yararlanma
hakkn veriyordu; ite Salvianus un dine aykr olduunu ilan ettii
bu yntem, imdi genellikle kilise tarafndan kyllere kar uygu-
lanmaktayd. Mark ortakl yesi Cermenlere, kpr ve yol yapm
ve genel yarar salayan br iler iin yklenen hizmetlerde olduu
[sayfa 382] gibi, gitgide yaylan angaryalar (corves), rneklerin Roma
angarieslerinden,[185] yani devlet yararna [yaptrlan -.] zoraki hiz-
metlerden almlard. yleyse, grnte, halk kitlesi, drt yzyl
sonra, tamamen hareket noktasna dnm bulunuyordu.
Ama bu yalnzca iki eyi tantlyordu: Bir yandan, batmakta
olan Roma mparatorluunda, toplumsal rgtlenme ve mlkiyet

dalmnn, tarm ve sanayideki ada retim aamasna tama-
men uygun dtklerini ve bundan dolay kanlmaz eyler olduk-
larn; te yandan, bu retim aamasnn, daha sonraki drt yzyl
sresince, kayda deer bir ilerleme ya da gerileme gstermediini,
ve bundan dolay da ayn mlkiyet dalm ve ayn snflarn, zorunlu
olarak, yeniden ortaya kmalarna neden olduunu. Roma m-
paratorluunun son yzyllarnda kent, ky zerindeki eski arln
kaybetmi ve bu arl, Cermen egemenliinin ilk yzyllar iinde
de yeniden elde edememiti. Bu, tarmda olduu kadar, sanayide
de dk bir gelime derecesini ngerektirir. Egemen byk toprak
sahipleriyle kk baml kyller, bu durumun zorunlu rnleridir.
Bir yandan klelerle birlikte Roma latifundialar ekonomisini; te
yandan angaryalarla birlikte modern byk ekimi byle bir topluma
alamak olanakszd; Charlemagnen hemen hemen iz brakma-
dan yok olan o nl imparatorluk villalaryla yapt byk deneyle,
bunun byle olduunu tantlar. Bu deneyler, manastrlar tarafndan
devam ettirildi ve yalnzca onlar iin verimli oldu, ama manastrlar,
bekarlk zerine kurulu; anormal toplumsal yaplard; ayrksn
sonular verebilirlerdi; ama ite bundan dolay da ayrklama olarak
kalmak zorundaydlar.
Ama gene de, bu drt yzyl sresince, bir ilerleme olmutu.
Bu dnemin sonunda, her ne kadar bata varolan balca snflarn
hemen hemen tpksn yeniden buluyorsak da, bu snflar meyda-
na getiren insanlar deimilerdi. Antik klecilik yok olmutu; ko-
puk takm (verlumpt) iine dm, almay aalk bir ey
olarak horgren zgr insanlar yokolmutu. Roma kolonuyla yeni
serf arasnda, zgr Frank kyls ortaya kmt. Batmakta olan
Roma mparatorluunun yararsz an ve bouna ekimesi [sayfa
383] lm ve gmlmt. 9. yzyln toplumsal snflar, gerileyen
bir uygarln bat iinde deil, yeni bir uygarln doum sanclar
iinde meydana gelmilerdi. Yeni kuak, efendisi olsun, hizmetkar
olsun, Romal ncellerine gre, yiit bir kuakt. Romallar iin
antik dnyann umutsuz k biimi olan gl toprak sahipleriyle
kleletirilmi kyller arasndaki ilikiler, imdi, yeni kuak iin,
yeni bir gelimenin hareket noktas olmutu. Dahas var: bu drt
yzyl ne kadar verimsiz grnrse grnsn, onlardan hi olmazsa
bir byk sonu kalyordu: Bat Avrupa insanlnn, gelecekteki ta-
rih iin yeni rgtlenme ve yaps olan modern milliyetler, Cermen-

ler Avrupay gerekten yeniden canlandrmlard ve bu yzden
Cermanik dnemdeki devletlerin ykl, Normanlara ve Sarazenlere
uyruklamayla deil, toprak dirliklerinde (bnfices) ve koruma[186]
aramada, feodaliteye doru srekli bir gelimeyle sonuland [ve
bu yle byk bir nfus artyla birlikte oldu ki, hemen iki yzyl
sonra, hal seferlerindeki byk insan kayplarna kolayca kat-
lanld]:
Ama Cermenlerin, can ekien Avrupaya, sayesinde yeni
bir dirimsel g frdkleri gizemli by neydi? oven tarihileri-
mizin bize anlattklar gibi bu Cermanik topluluun iinde varolan
mucizev bir erdem miydi? Hi de deil. Cermenler, zellikle o
ada, ok yetenekli ve canl bir gelime iinde bulunan Aryen bir
soydu. Ama Avrupay genletiren onlarn zgl ulusal nitelikleri
deil, yalnzca... barbarlklar, gentilice rgtlenmeleridir.
Cermenlerin kiisel deer ve yiitlikleri, zgrlk eilimleri
ve her kamu iini kendi ii gibi gren demokratik igdleri, uzun
szn ksas; Romallarn yitirmi bulunduklar, ve Roma dnyasnn
balyla yeni devletler yapmaya ve yeni ulusal zellikleri geli-
tirmeye yetenekli btn nitelikler eer bunlar, yukar aamadaki
Barbara ilikin, gentilice rgtlenmenin meyvesi olan belirleyici
izgiler deilse, neydi?
Eer onlar, tek-eliliin eski biimini altst ettilerse, eer er-
kein aile iindeki egemenliini yumuattlarsa, eer kadna, klasik
dnyann hi grmemi bulunduu ok yksek bir durum sala-
dlarsa, onlar btn bu ileri yapmaya [sayfa 384] yetenekli klan ey,
barbarlklar, gentilice treleri, analk hukuku ann hala canl
olan kaltlar (legs) deilse, neydi?
Eer onlar, hi deilse bellibal lkede Almanya, Kuzey
Fransa ve ngilterede, gerek gentilice rgtlenmeden bir par-
ay, mark ortaklklar biimi altnda kurtarp, feodal devlete geir-
diler, ve bylece, ezilen snfa, kyllere, hatta ortaan en sert
servaj (toprak-bentlik) dzeni altnda bile, ne antik klelerin, ne
de modern proleterlerin yararlanabildikleri genel bir kaynama ve
bir diren arac verdilerse, bu, barbarlklarndan, soylar bakmn-
dan yerleme biimindeki tamamen barbar sistemlerinden baka,
neye borlu bulunuluyordu?
Ve son olarak, eer onlar, ana yurtlarnda vaktiyle uygulanm
ve Roma mparatorluundaki kleciliin de kendisine doru

evrimlenmi bulunduu, kulluun (servitude) yumuatlm bii-
mini gelitirdiler, ve yalnzca ilk olarak Fouriernin, iftilere snf
olarak ve dereceli kurtulu aralarn salar (fournit aux cultiva-
teurs des moyens daffranchissement collectif et progressif)* diye
belirttii, ve bundan tr, gerekte; ortaa serfleri, yava yava
snf olarak kurtulularn kopardklar halde yalnzca bireysel, ara-
sz ve derecesiz kurtuluun, olanakl bulunduu klecilie gre
(antikada, kleciliin bir ayaklanmayla ortadan kaldrld hi
grlmemitir) byk stnlk tayan bu biimin geerlik kazan-
masn saladlarsa, bu, sayesinde, ister antikan alma kleci-
lii, ister Dounun ev klecilii eklinde olsun, henz tam klecilie
ulamam bulunan Cermenlerin barbarlndan baka, neye bor-
lu bulunuluyordu?
Cermenlerin Roma dnyasna, dirimsel g ve canlandrc
tohum olarak aladklar tek ey, barbarlk idi. Gerekte, can eki-
en uygarlk yznden ac eken bir dnyay genletirmeye, yal-
nzca barbarlar yeteneklidir. Ve Cermenlerin, byk aknlardan
nce, ulam ve iinde gelimi bulunduklar barbarln yukar
aamas, bu sre iin gerekten en uygun aamayd. Bu, her eyi
aklar. [sayfa 385]
IX
BARBARLIK VE UYGARLIK
imdi, ayr ayr byk rnekte: Yunanllarda, Romallar-

da ve Cermenlerde, gentilice rgtlenmenin ykln izlemi bulu-
nuyoruz. Bitirmek iin, barbarln yukar aamasndan itibaren,
toplumdaki gentilice rgtlenmeyi ykmaya alan ve uygarln
douuyla onu tamamen yokeden genel iktisadi koullar ince-
leyelim. Burada, Marxn Kapitali, bize Morgann kitab kadar ge-
rekli olacak.
Yabanlln orta aamasnda doup, yukar aamasnda geli-
mesini srdren gens, sahip bulunduumuz kaynaklardan anlaya-
bildiimiz kadaryla, barbarln aa aamasnda, gelimesinin
* iftiler topluluk halinde ve dereceli kurtulu aralarn salar. -.

doruuna eriir. yleyse, ite bu gelime aamasndan balayacaz.
Amerika kzlderililerinin bir rnek hizmeti grecekleri bu
aamada, gentilice rgtlenmeyi en yetkin biimiyle grrz. Bir
airet, birka gense, genellikle iki gense blnmtr; bu ilkel gensl-
erden herbiri, nfus artyla, kendileri karsnda ana gensin kabi-
le grevi yapt birka yavru gense blnr; airetin kendisi de
birka airete blnr, ve bunlardan herbiri iinde, eski gensleri,
byk lde yeniden buluruz; bir konfederasyon, hi deilse be-
lirli durumlarda, akraba airetleri birletirir. Bu yaln rgtlenme,
kendisini douran toplumsal koullara tamamen uygun der. Bu
koullara zg ve bu koullarn kendiliinden bir kmelenmesin-
den baka bir ey deildir; bu biimde rgtlenmi bir toplum
iinde doabilecek btn atmalar bir dzene koymaya yetene-
klidir. D atmalar ise, sava zmler; sava, airetin yok olma-
syla son bulabilir, ama klelemesiyle hibir zaman. Gentilice
rgtlenmenin byklnn, ama darlnn da nedeni, onda,
egemenlik ve klelik iin hibir yer bulunmamasdr. inde, hak-
lar ve grevler arasnda henz hibir ayrm yoktur; Amerika yerlisi
iin, kamu ilerine, kan davas ya da br cezalandrma pratikleri-
ne katlmann bir hak m, ya da bir dev mi olduunu bilmek gibi
bir sorun yoktur; bu sorun ona, yemenin, uyumann, avlanmann
bir hak m, yoksa bir dev mi olduunu sormak kadar sama g-
rnr. Bunun [sayfa 386] gibi, airet ve gensin eitli snflar biiminde
bir blnmesi de, szkonusu olamaz. Ve bu, bizi bu durumun
iktisadi temelini incelemeye gtrr.
Nfus son derece seyrektir; yalnz airet merkezinde daha
youndur, bu merkezin evresinde, nce geni bir kuak zerinde,
av alan, sonra aireti br airetlerden ayran tarafsz koruyucu
orman (Schutzwald) yaylr. blm, tamamen kendiliindendir;
yalnzca iki cinsiyet arasnda iblm vardr. Erkek savar, ava ve
bala gider, ilkel besin maddelerini ve bunlarn gerektirdii aletleri
salar. Kadn evde urar, yiyecek ve giysileri hazrlar: yemek piirir,
dokur, diker. kisi de kendi alannda egemendir: erkek ormanda,
kadn evde. kisi de, yapt ve kulland aletlerin sahibidir: erkek,
silahlarn, avclk ve balklk aletlerinin; kadn, ev eyalarnn: Ev
ekonomisi, ounlukla byk sayda aile arasnda, ortaklaadr. *
* zellikle Amerikann kuzeybat kysnda (Bancrofta baknz.) Kralie Charlot

Ortaklaa yaplan ve ortaklaa kullanlan ey, ortak mlktr: ev,
bahe, oyma kayk. yleyse, hukuku ve iktisatlar tarafndan,
doruya aykr olarak uygar topluma maledilen, bugnk kapitalist
mlkiyetin hl zerine dayand son aldatc hukuksal bahane
olan kiisel almann meyvesi olan mlkiyet fikri, yalnzca ve
yalnzca burada geerlidir.
Ama insanlar, her yerde bu aamada durmadlar. Asyada,
insanlara almaya, altktan sonra da, yetitirilmeye ehil hayvan-
lar buldular. Yabanl mandann diisini avlayarak yakalamak gere-
kiyordu; ama insana altktan sonra, her yl bir malak, ve stelik
st veriyordu: En gelimi airetlerden bazlar Aryenler, Semitler,
hatta belki Turanllar, nce hayvanlar evcilletirdiler, daha sonra,
esas alma kollar olan hayvan yetitirme ve hayvan srlerinin
korunmasna getiler. oban airetler, kendilerini br Barbarlar-
dan ayrdlar: birinci byk toplumsal iblm. oban airetler
yalnzca daha ok retmekle kalmyorlar, ayrca br barbarlar-
dan baka besinler de retiyorlard: Yalnzca daha ok st, st
rnleri ve ete deil, ayrca derilere, yne, kei klna, ve retimleri
ilkel maddelerle birlikte artan iplik ve [sayfa 387] dokumalara da sahip
oluyorlard. te bylece, ilk kez olarak, dzenli bir deiim olanakl
duruma geldi. Daha nceki aamalarda, ancak rastgele deiimler
olabiliyordu; silah ve aletler yapmnda, zel bir ustalk; geici bir
iblmne yol aabilir. Bylece birok yerde, ta devrinin son
ana ilikin, akmak tandan aletler yapmaya yarayan baz atlye
kalntlar bulunmutur; bu atlyelerde ustalklarn gelitiren zanaat-
lar, kukusuz, Hint gentilice gruplarndaki zanaatlarn hl yap-
makta olduklar gibi, topluluk hesabna alyorlard. Airet iinde
gerekletirilenden baka bir deiim, bu aamada, hibir biimde
yaplamazd, ve airet iindeki deiim bile istisnai bir olgu olarak
kalyordu. Buna karlk, burada, oban airetler [br airetlerden
-.] ayrldktan sonra, eitli airetlerin yeleri arasndaki deiim,
ve dzenli bir kurum durumuna gelen bu deiimin geliip salam-
lamas iin btn koullar hazr buluyoruz. Balangta, deiim
karlkl gentilice eflerin araclyla, airetten airete yaplyordu;
adalarnda yaayan Haidahlar arasnda, ayn at altnda saylar 700e varan insan birarada
toplayan ev ekonomileri bulunur. Nutkalarda, airetler, btn halinde ayn at altnda
yayorlard. [Engelsin notu.]

ama srler, zel mlkiyete gemeye balaynca, bireysel deiim,
gitgide ar bast ve sonunda deiimin tek biimi durumuna geldi.
Bununla birlikte; oban airetlerin, komularndan aldklarna
karlk, onlara sattklar balca madde, davard; davar, btn br
metalarn kendisiyle deerlendirildii ve bunlara karlk her yerde
seve seve kabul edilen meta durumuna geldi, ksaca, davar, para
ilevi grmeye balad ve bu aamadan itibaren parann yerini
tuttu: meta deiimi balar balamaz, bir meta-para gereksinmesi,
kanlmaz ve ivedi bir durum ald.
Bahvanlk, [yani -.] aa aamadaki Asya barbarlarnca
kukusuz bilinmeyen bir ey olan tarm balangc, onlarda, en ge
orta aama sresinde kendini gsterdi. Yksek Turan yaylalarnn
iklimi, uzun ve sert k iin ot ve saman yedeklii olmakszn, o-
ban yaamna izin vermez, demek ki, burada, ayrlarn dzenlen-
mesi ve tahl ekimi zorunlu durumdayd. Karadenizin kuzeyindeki
stepler iin de durum aynyd. Ama, davar iin retilen tahl, ksa
zamanda insan iin bir besin haline geldi. lenmi topraklar henz
airet mlk [olarak -.] kaldlar, ilenmi topraklardan yararlan-
ma [hakk -.] nce gense, daha sonra da, gens tarafndan ev top-
luluklarna, ve son olarak da, bireylere [sayfa 388] verildi; bireylerin
belki baz kullanm haklar vard, ama baka hibir haklar yoktu.
Bu aamadaki snai fetihler arasnda, iki tanesi zel bir nem
tar. [Bunlarn -.] birincisi dokuma tezgah, ikincisi, maden filiz-
lerinin dkm ve madenlerin ilenmesidir. Bakr, kalay ve bunla-
rn alamyla meydana gelen tun, en nemlileriydi; tun, etkili
aletler ve silahlar yaplmasna yaryordu, ama, bunlar, akmak tan-
dan yaplma aletlerin yerine geemiyordu; bu ii ancak demir yapa-
bilirdi, ama henz demir elde etmek bilinmiyordu. Ssleme ve
sslenme iin, kukusuz daha o zamandan, bakr ve tunca gre
daha byk bir deere sahip bulunan altn ve gmn kullanlma-
sna baland.
Btn alma kollarndaki hayvanclk, tarm, ev sanayii
retim art, insan emek-gcne, kendisine gerekenden daha
ounu retmek yeteneini kazandrd. Bu, ayn zamanda, her
gens, ev topluluu ya da kar koca ailesi yesine den gnlk i
tutarn artrd. Yeni emek-glerine bavurmak gerekli duruma
geldi. Sava bunlar salad: sava tutsaklar kle haline getirildiler.
Birinci byk toplumsal i blm, emek retkenliini, dolaysyla

servetleri artrp retim alann genileterek, o gnk tarihsel koullar
iinde, zorunlu olarak klelii getirdi. Birinci byk toplumsal i
blmnden, toplumun iki snf: efendiler ve kleler, smrenler
ve smrlenler biimindeki ilk byk bln dodu.
Srler, airet ya da gensin ortaklaa mlkiyetinden, birey-
sel aile bakanlarnn mlkiyetine ne zaman ve nasl geti? imdiye
kadar bu konuda hibir ey bilmiyoruz. Ama, z bakmndan, bu
iin bu aamada olmu olmas gerekir. O zaman, srler ve br
yeni servetlerle, aile, kkl bir deiiklie urad. Geinme gere-
lerini kazanmak her zaman erkein ii olmutu; bu i iin zorunlu
aralar reten ve bu aralarn mlkiyetine sahip olan, erkekti.
Yeni geinme aralarn, srler meydana getiriyordu: onlar nce
evcilletirmek, sonra da korumak, erkein eseri olmutu. Bundan
dolay, davar erkee aitti; tpk davara karlk trampa edilen meta,
ve klelerin de ona ait olmas gibi. imdi retimin salad btn
kazan (bnfice) erkee gidiyordu; bundan [sayfa 389] kadn da yarar-
lanyordu, ama mlkiyette hibir pay yoktu. Yabanl sava ve
avc, evde ikinci planda kalmakla yetinmiti; daha yumuak huylu
oban, servetiyle vnerek, birinci plana kt ve kadn ikinci plana
itti. Ve kadn bundan yaknamazd. Aile iindeki iblm, ml-
kiyetin kadnla erkek arasndaki paylamn dzenliyordu; bu, ayn
kalmt; ama gene de, yalnzca aile dndaki i blmnn dei-
mi olmas yznden, evlik ilikiler imdi altst oluyordu. Eskiden
kadnn evdeki stnln salayan neden: kadnn kendini tama-
men ev ilerine vermesi olgusu, imdi, evde erkein stnln
salyordu: kadnn ev ileri, artk, erkein retken emei yannda
hesaba katlmyordu; nemli olan erkein almasyd; kadnn
almas, yalnzca nemsiz bir destekti. Daha burada, retken
toplumsal emek dnda, zel ev ileriyle yetinmek zorunda kal-
dka, kadnn kurtuluunun, kadn erkek eitliinin olanaksz
olduu ve olanaksz kalaca ortaya kar. Kadnn kurtuluunun
gerekleebilir bir duruma gelmesi iin, nce, geni bir toplumsal
lek zerinde retime katlabilmesi ve ev ilerinin onu yalnzca
ok nemsiz bir lde uratrmas gerekir. Bu da, ancak, yalnzca
kadnlarn geni lde almasn kabul etmekle kalmayp, ayrca
bunu kesinlikle gerektiren, ve zel ev iini gitgide bir kamu sanaii
yapmaya ynelen modern byk sanayi ile olanakl duruma geldi.
Erkein evdeki gerek stnlyle, mutlak gcnn son

engeli de yklyordu. Bu mutlak g, analk hukukunun yokoluu,
babalk hukukunun kuruluu, iki-bal-evlilikten kerte kerte tek-
eli evlilie geile dorulanm ve srekliletirilmi oldu. Ama bu-
nunla, eski gentilice rgtlenmede bir atlak meydana geliyordu:
kar koca ailesi bir g durumuna geldi ve korkutucu bir biimde
gensin karsna dikildi.
Bir adm daha atarsak, kendimizi, btn uygar halklarn
kahramanlk alarn geirdikleri dnem olan, barbarln yukar
aamasnda buluruz: [bu a -.] demir kl a[dr-.] ama ayn
zamanda, demir saban ve demir balta [a -.]. Tarihte devrimci
bir rol oynayan btn ilkel maddelerin en nemli ve... patatese
kadar en sonuncusu [olan -.] demir, insann hizmetine girmiti.
Demir, ok geni topraklar zerindeki tarlalarn ilenmesini, ok
geni [sayfa 390] ormanlk alanlarn almasn salad; zanaatya, hi-
bir tan, bilinen hibir br maddenin dayanamayaca bir sertlik
ve kesinlikte bir alet verdi. Btn bunlar yava yava oldu: ilk de-
mirin sertlii, ounlukla, tuntan daha azd. Bundan dolay, ak-
mak tandan silah ancak yava yava kayboldu; ta baltalar, yalnz
Hildebrand Trksnde deil, Hastingsde de,1066 ylnda, hl
savayorlard.[187] Ama ilerleme, zaman zaman kesilip hzlanarak,
o zamandan beri kar durulmaz bir biimde, adm adm ger-
ekleti. Ta ya da tuladan yaplma evleri, tatan surlar, kuleler,
ve mazgallarla kapsayan kent, airet ya da airetler konfederasyo-
nunun merkezi oldu; bu, mimarlkta byk bir ilerlemenin olduu
kadar, artan tehlike ve artan korunma gereksinmesinin de iaretidir.
Servet hzla artt, ama bireysel servet olarak; dokumaclk, maden-
lerin ilenmesi ve gitgide farkllaan br zanaatlar, retime artan
bir eitlilik ve yetkinlik veriyordu; bundan byle, tahl, sebze ve
meyvelerin yan sra, tarm, elde edilmeleri renilmi bulunan,
zeytinya ve arab da salamaktayd. Bylesine eitli bir alm,
artk ayn birey tarafndan yrtlemezdi: ikinci byk [toplumsal -
.] iblm gerekleti: kk zanaatlar, tarmdan ayrld. retim-
de, ve onunla birlikte emek retkenliindeki srekli art, insan
emek gcnn deerini artrd; nceki aamada balang duru-
munda ve yer yer grlen klelik, imdi toplumsal sistemin esas
bir biletireni durumuna gelir; kleler basit yardmclar olmaktan
karlar; tarlalarda ve atlyelerde, dzinelerle kle ie srlr. re-
timin, balca iki kola: tarm ve kk sanayie ayrlmasyla, do-

rudan doruya deiim iin retim doar; bu, meta retimidir. Me-
ta retimiyle, yalnzca airet iinde ve airet snrlarnda yaplan
ticaret deil, ayrca, denizar ticaret de, imdiden, doar. Bununla
birlikte, btn bunlar, henz gelimelerinin ilk basamandadrlar;
deerli madenler, egemen ve evrensel meta para haline gelmeye
balarlar, ama henz para olarak baslmazlar, yalnzca, arlklarna
gre deitirilirler.
zgr insanlarla kleler arasndaki ayrmn yansra, zengin-
lerle yoksullar arasndaki ayrm da kendini gsterir: Toplumda,
yeni i blmne elik eden, snflar biiminde yeni bir blnme.
Bireysel aile bakanlar arasndaki mlkiyet [sayfa 391] ayrmlar, her
yerde, o zamana kadar varln srdrm bulunan eski komnist
ev topluluunu, ve onunla birlikte, topran bu topluluk hesabna
ortaklaa srlmesi [tresini -.] yok eder. Ekilebilir topraklar, ile-
meleri iin, nce geici, sonra srekli olarak kar koca ailelerine
verilirler; iki bal evlilikten tek elilie geie kout olarak, tam
zel mlkiyete gei, yava yava tamamlanr. Kar koca ailesi,
toplumda, ekonomik birim haline gelmeye balar.
Daha youn bir nfus, darda olduu kadar ierde de daha
sk bir ball gerektirir. Her yerde, aralarnda akrabalk bulunan
airetlerin konfederasyon biiminde birlemeleri bir zorunluluk hali-
ne gelir; bu airetler az sonra da, birbirleriyle kaynarlar, ve onlarla
birlikte, ayr ayr airet topraklar da, halkn kolektif topra biiminde
kaynar. Halkn askeri efi rex, bazileus, thiudans vazgeilmez,
srekli bir grevli durumunu kazanr. Askeri ef, konsey, halk
meclisi: ite, gentilice rgtlenmenin, bir askeri demokrasi olmak
zere dnm bulunan organlar bunlardr. Askeri nk sava
ve sava iin rgtlenme, imdi halk yaamnn dzenli grevleri
haline gelmitir. Servet sahibi olmay, yaamn balca ereklerinden
biri gibi gren halklarda komularn serveti tamah uyandrr. Bunlar
barbar halklardr; yama etmek, onlara, alarak kazanmaktan
daha kolay, hatta daha onurlu grnr. Eskiden yalnzca bir zorba-
ln cn almak, ya da daralan bir topra geniletmek iin yaplan
sava, imdi yalnzca yama iin yaplr ve srekli bir sanayi kolu
durumuna gelir. Yeni mstahkem kentlerin evresinde korkutucu
surlarn dikilmesi nedensiz deildir; bu surlarn hendeklerinde, gen-
tilice rgtlenmenin kuyu gibi mezar alrken, kuleleri uygarlk
iinde ykselir. erde de durum ayndr. apul savalar, yksek

askeri efin de, ast eflerin de gcn artrr; bunlarn ardllarnn
ayn aileler iinden seilmesi tresi, zellikle babalk hukukunun
giriinden sonra, yava yava nce hogrlen, sonra hak olarak
istenen, en sonra da gaspedilen bir kaltm durumuna gelir; soydan
geme kralln ve soydan geme soyluluun temeli kurulmu bulu-
nur. Bylece, gentilice rgtlenme organlar, halk iindeki, gens,
kabile, airet iindeki kklerinden yava yava kopar ve [sayfa 392]
btn gentilice rgtlenme, kendi kart haline dnr: kendi
ilerini zgrce dzenleme erei gzeten bir airetler rgtlenme-
siyken, komularn soyan ve ezen bir rgtlenme olur; ve sonu
olarak [bu yeni rgtlenmenin -.], nceleri halk isteminin aralar
olan organizmalar, kendi z halkna kar, zerk egemenlik ve
bask organizmalar durumuna gelir. Ama, servete kar duyulan
susama, gens yelerini zenginler ve yoksullar biiminde blmesey-
di, ayn gens iindeki mlkiyet ayrm, gens yelerinin kar birliini,
uzlamaz-kartlk durumuna dntrmeseydi, ve kleliin geni-
lemesi, yaamn alarak kazanma olgusunu, yalnzca klelere
layk ve apuldan daha onursuz bir eylem olarak dndrmeye
balamasayd, bunlar asla olanakl olamazd.

*
imdi uygarln eiine gelmi bulunuyoruz. Uygarlk, ib-

lmnde yeni bir gelimeyle balar. En aa aamada, insanlar
yalnzca dorudan doruya kiisel gereksinmeleri iin retiyorlar-
d; zaman zaman yaplan deiimin, yalnzca raslant sonucu elde
kalan fazlalkla ilgili yaltk olaylard. Barbarln orta aamasnda,
oban halklar arasnda, sr, belirli bir byklk kazannca, dava-
rn, kiisel gereksinmeler zerinde, srekli bir fazlalk salayan bir
mlk durumuna geldiini grrz; ayn zamanda, oban halklarla
sr sahibi olmayan geri kalm airetler arasnda bir i blm de
grrz: yanyana varolan iki ayr retim aamas bundan doar;
dzenli bir deiimin koullar da bundan doar. Barbarln yukar
aamas, bize, tarmla kk sanayi arasnda yeni bir iblm ve
bunun sonucu, alma rnlerinin daima artan bir parasnn
dorudan doruya deiim iin retilmesini getirir; bireysel reticiler
arasndaki deiimin, toplum iin dirimsel bir zorunluluk kazanmas
da bundan doar. Uygarlk, zellikle kent ve ky arasndaki kartl

daha da belirgin bir duruma getirerek (iktisadi bakmdan, ilkadaki
gibi, kent kye, ya da, ortaadaki gibi, ky kente egemen olabilir);
daha nce varolan btn bu iblmlerini glendirip gelitirir, ve
onlara, kendine zg ve ok nemli bir nc iblmn [sayfa
393] ekler: artk, retimle deil, yalnzca rnlerin deiimiyle uraan
bir snf dourur tccarlar. O zamana kadar, snflarn, oluumun-
daki btn izler retime balanyorlard; bunlar retime katlan
kimseleri, azok geni bir lek zerinde, ynetici ve yrtc, ya
da retici olarak blyorlard. Burada, sahneye, ilk kez olarak,
retime herhangi bir biimde katlmakszn, onun ynetimini ele
geiren ve reticileri iktisadi bakmdan egemenlii altna alan bir
snf girer; bir snf ki, iki retici arasnda zorunlu arac olarak geinir
ve her ikisini de smrr. reticileri, deiim zahmet ve riskinden
kurtarmak bahanesiyle, rnlerinin satn en uzak pazarlara kadar
yaymak ve bylece nfusun en yararl snf olmak bahanesiyle,
gerekte ok kk hizmetler iin karlk (salaire) olarak, yerli
retimin, olduu kadar yabanc retimin de kayman alan, hzla
byk servetler ve buna uygun den toplumsal bir etkililik ka-
zanan, ve byle olduu iin de, sonunda o da kendine zg bir
rn devirli ticari bunalmlar meydana getirene kadar, uygarlk
dnemi iinde durmadan yeni saygnlklar ve retimde durmadan
artan bir egemenlik sahibi olan bir kr dknleri, bir gerek
toplumsal asalaklar snf meydana gelir.
Geri incelemekte bulunduumuz gelime aamasnda, [bu
-.] yepyeni tccarlar snf, henz parlak gelecekleri aklndan bile
geirmez. Snf olarak varolur ve kendini zorunluymu gibi gsterir,
bu kadar da yeter. Tccarlar snfyla birlikte, madeni para, baslm
para da meydana gelir, ve bu, retici olmayann, retici ve onun
retimi zerinde yeni bir egemenlik arac olur. Metalar meta, btn
br metalar gizlice iinde saklayan meta, istendiinde btn ca-
natlan eylere dnebilen tlsm bulunmutu. Kim ona sahip olur-
sa, retim dnyasn egemenlii altna alyordu, ve ona herkesten
ok sahip olan kimdi? Tccar. Onun elinde, paraya tapma, gven-
lik altndayd. Paraya tapmak iin, btn metalarla btn reticile-
rin, tozlar iinde nasl secdeye kapanmak zorunda olduklarn gs-
terme iini, zerine o ald. Zenginliin bu cisimlemesi karsnda,
onun btn br biimlerinin [aslnda -.] basit grnlerden
baka bir ey olmadklarn, pratik aracyla o [sayfa 394] kantlad.

Parann kudreti, bu genlik dnemindeki ilkel sertlik ve ilkel ka-
balyla, o zamandan beri kendini hi gstermedi. Para karlnda
meta almndan sonra, dn para verilmesi kageldi, ve onunla
birlikte de, faiz ve tefecilik. Daha sonraki alardaki hibir mevzuat,
borluyu, eski Atina ve eski Roma mevzuat kadar acmakszn,
tefeci-alacaklnn ayaklarna atmamtr ve bu iki mevzuat da,
iktisadi zorlamadan baka hibir zorlama olmakszn, tre olarak,
kendiliinden domutur.
Meta ve kle biimindeki zenginlik yannda, para biimin-
deki servet yannda, toprak mlkiyeti biimindeki zenginlik de ken-
dini gsterdi. Toprak paralar zerinde, kiilere, balangta gens
ya da airet tarafndan verilen kullanm hakk, imdi ylesine sa-
lamlatrlmt ki, bu paralar, soydan geme mlk olarak onlara
ait bulunuyordu. Son zamanlarda, zellikle, gentilice topluluun
toprak paras zerinde sahip bulunduu ve kendileri iin bir engel
olan haktan kurtulmak iin aba gstermilerdi. Engelden kurtul-
dular ama az sonra, yeni toprak mlkiyetinden de kurtuldular.
Tam ve zgr toprak mlkiyeti, yalnzca topra ksntsz ve snrsz
kullanma yetkisi anlamna deil, onu elden karma yetkisi anlam-
na da geliyordu. Toprak, gentilice mlk olduka bu yetki yoktu.
Ama yeni toprak sahibi, gens ve airete ait yksek mlkiyet engelle-
rini kesinlikle skp atnca, kendisini o zamana kadar zlmez
biimde topraa balayan ba da koparm oldu. Bunun ne demek
olduunu, zel toprak mlkiyetinin ada bulunan parann
tretilmesi ile rendi. Bundan byle, toprak, satlan ve rehine ko-
nulan bir meta olabiliyordu. Toprak mlkiyeti kurulur kurulmaz,
ipotek de tretilmiti (Atinaya baknz). Tpk htarisme ve fuhun
tekelilie tebelle olmas gibi, ipotek de, bundan byle, toprak
mlkiyetini adm adm izler. Tam zgr, elden karlabilir toprak
mlkiyetini istediniz, [yle mi? -.]: pekl, ite ona sahipsiniz...
Tu las voulu, Georges Dandin!*
te bylece ticaretin genilemesiyle, para ve tefecilikle, top-
rak mlkiyeti ve ipotekle, kitlelerin artan yoksullamas [sayfa 395] ve
yoksullar ynnn bymesiyle birlikte, servetin kk bir snf
elinde toplanp merkezlemesi de hzla gerekleti. Yeni servet
* Bunu sen istedin, Georges Dandin!, Molirein Georges Dandin adl komedisinden
aktarlmtr. -Ed.

aristokrasisi, daha ilk anda eski airet soylularyla karmad
lde, bu soylular kesin olarak geri plana itti (Atinada, Romada,
Cermenlerde). Ve zgr insanlardaki, bu servetlerine gre snfla-
ra blnn yani sra, zellikle Yunanistanda, zoraki almas,
zerinde btn toplum st yapsnn ykseldii temeli meydana
getiren kleler* saysnda byk bir ykselme grld.
imdi, bu toplumsal devrim sresince, gentilice rgtlen-
menin ne olduuna bakalm. Kendi katks olmakszn fkrm
bulunan yeni eler karsnda, bu rgtlenme gsz kalmt.
Varlnn ilk koulu, bir gens ya da bir airet yelerinin, yalnzca
kendilerinin yaad bir toprak zerinde birlemi olmalaryd. Bu
durum uzun sreden beri ortadan kalkmt. Her yerde gensler ve
airetler birbirine karmt, her yerde, kleler, metekler; yaban-
clar, yurttalarla birlikte yayorlard. Ancak barbarln orta aama-
snn sonuna doru eriilmi bulunan yerleme yeri deimezlii,
ticaret, alm deiiklikleri ve toprak mlkiyetindeki deimeler
(fera ve intikaller) yznden meydana gelen konut deime ve
hareketlilii dolaysyla, durmadan bozuluyordu. Gens yeleri, kendi
ortak ilerini bir dzene koymak iin, artk birarada toplanamyor-
lard; yalnzca dinsel trenler gibi vr zvr eyler hl iyi kt yap-
labiliyorlard. Gensin savunmakla grevli ve yetkili bulunduu
gereksinme ve karlar yannda, iinde karlkl yardmlalan koul-
lardaki devrim ve bu devrim sonucu toplumsal yapda meydana
gelen deime, yalnzca eski gentilice dzene yabanc olmakla
kalmayp, ayrca ona bsbtn kar yeni gereksinme ve yeni k-
arlar dourmulard. blmnden domu bulunan zanaat grup-
larnn karlar, kentin, kyle kartlk durumundaki zel gerek-
sinmeleri, yeni organizmalar gerektiriyordu; ama bu gruplardan
herbiri, eitli gensler; kabileler ve airetler yelerinden meydana
gelmiti, hatta ilerinde yabanclar bile [sayfa 396] bulunuyordu; yleyse,
bu organizmalarn da, gentilice rgtlenmenin dnda, bu rgt-
lenmenin yannda ve sonu olarak, ona kart biimde kurulmalar
gerekiyordu. Sras gelince, karlar arasndaki bu atma, her
gentilice topluluk iinde kendini duyuruyordu; zenginlerle yoksulla-
* Yukarda, Atina iin verilen rakamlara baknz. Korentte bu kentin en parlak aknda,
toplam kle says 460.000 idi. Ejinide, 470.000; her iki durumda da, zgr yurttalar
nfusunun on kat. [Engelsin notu.]

rn, tefecilerle borlularn ayn gens ve ayn airet iinde toplanma-
snda, bu atma en yksek noktasna varyordu. Buna, gentilice
topluluklara yabanc yeni nfus yn da ekleniyordu, ki bu kitle,
Romada olduu gibi, lke iinde bir g durumuna gelebiliyor ve
kanda soylarla kanda airetler iinde yava yava zmlenemeye-
cek denli kalabalk bulunuyordu. Bu kitle karsnda, gentilice
birlikler, kapal, ayrcalkl loncalar olarak dikiliyorlard: ilkel ve ken-
diliinden demokrasi, iren bir aristokrasiye dnmt. Son
olarak, gentilice rgtlenme, isel elikiler bulunmayan bir toplum-
dan domutu ve yalnzca bu nitelikteki bir topluma uygundu. Bu
toplum, kamuoyu hari, hibir zorlama aracna sahip deildi. Ama
ite, iktisadi varlk koullar btn gereince, zgr insanlar ve
kleler, zengin smrcler ve yoksul smrlenler biiminde
blnmek zorunda kalan bir toplum domutu; [yle -.] bir toplum
ki, bu uzlamaz kartlklar artk yeni batan uzlatramamakla
kalmyor, tersine, onlar sonuna kadar gelitirmek zorunda bulunu-
yordu. Byle bir toplum, ancak, ya bu snflarn kendi aralarndaki
srekli ve ak bir savam iinde, ya da, grnte uzlamaz
kart snflarn stnde yer alan, onlarn ak atmasn nleyen
ve snflar savamna, olsa olsa, iktisadi alanda, yasal denilen bir
biim altnda izin veren bir nc gcn egemenlii altnda var-
ln srdrebilirdi: gentilice rgtlenmenin mr dolmutu. Gen-
tilice rgtlenme, iblm ve bunun sonucu, toplumun snflara
blnmesi ile parampara olmutu. Yerine, devlet geti.

*
Devletin, gentilice rgtlenmenin ykntlar zerinde ykse-

len balca biimini, daha nce ayrntl bir ekilde inceledik.
Atina, en saf, en klasik biimi gsterir: Burada, stnlk kazanan
devlet, dorudan doruya bizzat gentilice toplum iinde gelien
snflarn uzlamaz-kartlklarndan [sayfa 397] doar. Romada, gen-
tilice toplum, kendi dnda kalan ve haklardan yoksun, ama dev
stne dev yklenmi kalabalk bir pleb arasnda, kapal bir aristok-
rasi durumuna gelir; plebin yengisi, eski gentilice rgtlenmeyi yk-
ar; bu rgtlenmenin ykntlar zerinde, gentilice aristokrasi ve
plebin, iinde ksa zamanda tamamen yok olacaklar devleti yk-
seltir. Son olarak, Roma mparatorluu galipleri Cermenlerde, devlet,

dorudan doruya, gentilice rgtlenmenin egemenlik kuramaya-
ca kadar geni yabanc topraklarn fethinden doar. Ama, bu
fethin, eski nfusla ciddi bir savama bal olmad gibi, daha
ileri bir iblmne de bal bulunmamas yznden, maluplarla
fatihlerin iktisadi gelime aamalarnn hemen hemen ayn olmas
sonucu, toplumun iktisadi temelinin deimeden kalmas yzn-
den, gentilice rgtlenme, mark kuruluu (Markverfassung) iinde,
deimi, lkeye degin (territoriale) bir biim altnda, uzun yzyllar
sresince varln koruyabilir, ve hatta Dithmarschende olduu
gibi, yeni soylu ve patrisyen aileler, hatta kyl aileler iinde, gten
dm bir biim altnda, bir zaman iin genleebilir.*
yleyse devlet, topluma dardan dayatlm bir g deil-
dir; Hegelin ileri srd gibi, ahlak fikrinin gereklii, akln
imgesi ve gereklii de deildir.[189] Devlet, daha ok, toplumun,
gelimesinin belirli bir aamasndaki bir rndr; bu, toplumun,
nlemekte yetersiz bulunduu uzlamaz kartlklar biiminde b-
lndnden, kendi kendisiyle zlmez bir eliki iine girdiinin
itirafdr. Ama, kartlarn, kart iktisadi karlara sahip snflarn,
kendilerini ve toplumu ksr bir savan iinde eritip bitirmemeleri
iin, grnte toplumun stnde yer alan atmay hafifletmesi,
dzen snrlar iinde tutmas gereken bir g gereksinmesi ken-
dini kabul ettirir; ite toplumdan doan, ama onun stnde yer
alan ve gitgide ona yabanclaan bu g, devlettir.
Devlet, eski gentilice rgtlenmeye gre, ilkin, uyruklarnn
topraa gre dalmasyla belirlenir. Grdmz gibi, [sayfa 398] kan
ilikileriyle kurulmu ve devam ettirilmi bulunan eski gentilice
birlikler, byk lde yelerinin belli bir topraa bal olmalarn
gerektirdikleri halde, bu balar uzun zamandan beri zlp yokol-
duklar iin, yetersiz bir hale gelmilerdi. Toprak olduu yerde duru-
yordu, ama insanlar hareketli duruma gelmilerdi. Bu durumda,
topran blgelere gre bln hareket noktas olarak alnd ve
yurttalar gens ve airet ayrm yaplmakszn, nerde yerlemilerse
orda, kamusal hak ve grevlerini yerine getirmeye brakld. Devlet
uyruklarnn, ait olduklar yere gre bu rgtlenmesi, btn devlet-
* Gensin iyz zerine hi deilse yaklak bir fikir sahibi olan ilk tarihci, Niebuhr
oldu; o, bunu eletirmeden yayd hatalarla birlikte Dithmarschenli[188] aileler
zerindeki bilgisine borludur. [Engelsin notu.]

lerde ortak ve geerlidir, Bundan dolay bize doal grnr; ama,
bu rgtlenmenin kan balarna gre eski rgtlenme yerine gee-
bilmesinden nce, Atina ve Romada, ne kadar sert ve uzun bou-
malarn gerektiini grdk.
kinci olarak, bizzat silahl g halinde rgtlenen halkla
artk dorudan doruya ayn ey olmayan bir kamu gcnn kuru-
luu gelir. Bu zel kamu gc zorunludur; nk snflara bln-
meden sonra, halkn zerk bir silahl rgtlenmesi olanaksz duru-
ma gelmitir. Kleler de nfusa dahil bulunuyorlar; 365.000 kle
karsnda, 90.000 Atina yurtta, ancak ayrcalkl bir snf oluturur.
Atina demokrasisinin halk ordusu, boyunduruk altnda tuttuu
klelere kar, aristokratik bir kamu gcyd; ama, yurttalara da
szgeirebilmek iin, daha nce anlatm bulunduumuz gibi, bir
jandarma kuvveti zorunlu oldu. Bu kamu gc, her devlette vardr;
yalnzca silahl adamlardan deil, ama maddi eklentilerden de,
gentilice toplumun bilmedii hapisaneler ve her trl ceza kurumla-
rndan da bileir. Bu g, snf kartlklarnn henz gelimemi
bulunduu toplumlarda ve cra blgelerde, hemen hemen yok
denecek derecede nemsiz olabilir; Amerika Birleik Devletlerinde
bazan ve baz yerlerde olduu gibi. Ama, devlet iindeki snf eli-
kileri belirginletii ve snrda devletler daha byk ve daha kala-
balk bir duruma geldii lde, onun da gc artrlr; daha ok,
snf savamlar ve fetih rekabetinin, kamu gcn, btn toplumu,
hatta devleti yutmakla tehdit edecek derecede artrm bulunduu
bugnk Avrupamz dnelim.
Bu kamu gcn yaatmak iin, devletin yurttalarnn [sayfa
399] katkda bulunmas gerekir vergiler. Bu vergiler, gentilice top-
lumda hi bilinmeyen eylerdi. Ama bugn vergiler zerinde enine
boyuna konuabiliyoruz. Uygarln ilerlemeleri ile, artk onlar da
yetmez; devlet, gelecek zerine polie eker, dn paralar alr.
devlet borlar. Yal Avrupa, bu nokta zerinde de, nereye kadar
gidileceini bilir.
Kamu gcn ve vergileri detmek hakkn kullanan grev-
liler, toplumun organlar olarak, toplumun zerinde yer alrlar. Gen-
tilice rgtlenme organlarna gsterilen iten gelme sayg, grev-
lilere kar da bu saygnn gsterildiini varsaysak bile, onlara yet-
mez; topluma yabanclaan bir gcn dayanaklar olarak, onlarn
otoritesini, onlara bir kutsallk ve zel bir dokunulmazlk kazand-

ran olaanst yasalarla, salama balamak gerekir. Uygar devle-
tin en baya polis memuru, gentilice toplumdaki btn organiz-
malarn birarada sahip olduklarndan ok otorite sahibidir; ama
en gl prens, en byk devlet adam, ya da uygarln en byk
askeri efi, en kk gentilice efin mazhar olduu iten gelme ve
szgtrmez saygy kskanabilir. Bunun byle oluu, [bunlardan -
.] birinin toplumun barnda yaarken, brnn, toplumun dn-
da ve stnde [olan -.] bir eyi temsil etme durumunda bulun-
masndandr.
Devlet, snf kartlklarn frenleme gereksinmesinden do-
duuna, ama ayn zamanda, bu snflarn atmas ortasnda do-
duuna gre, kural olarak en gl snfn, iktisadi bakmdan
egemen olan, ve bunun sayesinde, siyasal bakmdan da egemen
snf durumuna gelen ve bylece ezilen snf boyunduruk altnda
tutmak ve smrmek iin yeni aralar kazanan snfn devletidir.
te bundan trdr ki, antik devlet, her eyden nce, kleleri
boyunduruk altnda tutmak iin, kle sahiplerinin devletiydi: tpk
feodal devletin, serf ve angaryac kylleri boyunduruk altnda tut-
mak iin soylularn organ, ve modern temsili devletin [de -.] c-
retli emein sermaye tarafndan smrlmesi aleti olmas gibi.
Bununla birlikte, istisnai olarak savam durumundaki snflarn den-
ge tutmaya ok yaklatklar yle baz dnemler olur ki, devlet g-
c szde arac olarak, bir zaman iin, bu snflara kar belirli bir
bamszlk [durumunu -.] korur. 17. ve 18. yzyl mutlak krallkla-
r soyluluk ile burjuvazi [sayfa 400] arasndaki dengeyi byle kurdu;
birinci, ve zellikle ikinci Fransz mparatorluunun proletaryaya
kar burjuvaziyi, burjuvaziye kar da proletaryay kullanan
Bonapartl, bu snflar karsndaki bamsz durumunu byle
korudu. Bu konuda, egemen olanlarla bask altnda tutulanlarn
ayn derecede komik bir figr oluturduklar yeni rnek, Bismarck
ulusunun yeni Alman mparatorluudur: burada, terazinin bir ke-
fesine kapitalistler, bir kefesine de emekiler konmu ve ikisinin
srtndan da, ahlaksz Prusyal toprak aalarna kar salanmtr.
Tarihin tand devletlerin ounda, yurttalara verilen hak-
lar, ayrca servetlerine gre deimilerdir; bu olgu, devletin, mlk-
sz snfa kar korunmak iin, bir mlk sahibi snf rgt olduunu
aka gsterir. Atina ve Romada, servete gre kurulmu snflar
iin, daha o zaman, durum buydu. Siyasal gcn, toprak mlkiye-

tine gre, hiyerarik olarak dzenledii ortaa devletinde durum
buydu. Modern temsili devletlerde, seimlere katlabilmek iin belirli
bir vergi denmesinde (cens electoral) de durum budur. Bununla
birlikte, servet ayrmnn bu siyasal kabul, hi de iin z deildir.
Tersine, bu, devletin gelimesinde aa bir dereceyi gsterir. Mo-
dern toplumsal koullarmz iinde gitgide kanlmaz bir zorunluluk
durumuna gelen, ve proletarya ile burjuvazi arasndaki son kesin
savan, ancak kendi erevesinde sonuna kadar gtrlebilecei
devlet biimi olan demokratik cumhuriyet, [bu -.] en yksek devlet
biimi, servet ayrmlarn artk resmen tanmaz. Zenginlik, demok-
ratik cumhuriyette, gcn, dolayl, ama o kadar da gvenli bir
biimde gsterir. Bir yandan, Amerikann klasik bir rnek sunduu,
memurlarn dpedz rvet yemesi, br yandan, hkmetle borsa
arasndaki ittifak biimi altnda; bu ittifak, devlet borlar ne kadar
ok artar, ve hisse senetli irketler, yalnzca ulatrmay deil, reti-
min. kendisini de ellerinde ne kadar ok toplar ve bylece borsada
ne kadar merkezi bir durum kazanrlarsa, o kadar kolay gerekleir.
Amerika dnda, bunun arpc bir rneini yepyeni Fransz Cum-
huriyeti verir, ve namuslu svire de, bu alanda geride kalmaz.
Ama, ngiltere bir yana, genel oy hakknn, Bismarck ya da Belich-
rderden hangisinin daha yksek bir duruma ykselttii [sayfa 401]
belli olmayan yeni Alman mparatorluu, hkmetle borsa ara-
sndaki bu kardee ittifak iin, demokratik bir cumhuriyetin [hi
de -.] zorunlu olmadn kantlar. Ve ksacas, mlk sahibi snf,
dorudan doruya, btn yurttalara tannan genel oy hakk aracyla
hkm srer. Ezilen snf, yani gerekte proletarya, kendi kendini
kurtarmak iin yeteri kadar olgunlamadka, ounlukla, varolan
toplumsal rejimi, olanakl tek rejim olarak dnecek, ve siyasal
bakmdan sylemek gerekirse, kapitalist snfn kuyruunu, onun
ar sol kanadn oluturacaktr. Ama, kendi kendini kurtarmakta
daha yetenekli bir duruma geldii lde, proletarya, ayr bir parti
oluturur, ve kapitalistlerin temsilcilerini deil, kendi z temsilcilerini
seer. yleyse, genel oy hakk, ii snfnn olgunluunu lmeyi
salayan gstergedir. Bugnk devlet iinde bundan daha ok
hibir ey olamaz ve hibir zaman da olamayacaktr; ama bu kadar
da yeter. Genel oy hakk termometresinin, emekiler iin kaynama
noktasn gsterecei gn, onlar da, kapitalistler gibi, ne yapmalar
gerekiyorsa onu yapacaklardr.

Demek ki, devlet dnlemeyecek bir zamandan beri va-
rolan bir ey deildir. lerini onsuz gren, hibir devlet ve devlet
gc fikri bulunmayan toplumlar olmutur. Toplumun snflara
blnmesine zorunlu olarak bal bulunan belirli bir iktisadi gelime
aamasnda, bu blnme, devleti bir zorunluluk durumuna getirdi.
imdi, retimde, bu snflarn varlnn yalnzca bir zorunluluk olm-
aktan kmakla kalmayp, retim iin gerek bir engel olduu bir
gelime aamasna hzl admlarla yaklayoruz. Bu snflar, vaktiyle
ne kadar kanlmaz bir biimde ortaya ktlarsa, o kadar kanl-
maz bir biimde ortadan kalkacaklardr. Onlarla birlikte, devlet
[de -.] kanlmaz bir biimde yok olur. reticilerin zgr ve eiti
bir birlik temeli zerinde retimi yeniden dzenleyecek olan top-
lum, btn devlet makinesini bundan byle kendine layk olan
yere, bir kenara atacaktr: sr- atika mzesine, krk ve tun bal-
tann yanna.

*
yleyse, buraya kadar yaptmz aklamaya gre, uygarlk,

iblm, iblm sonucu bireyler arasnda ortaya [sayfa 402] kan
deiim, ve bu iki olguyu kapsayan meta retiminin tam olarak
gelierek, daha nceki toplumu altst ettikleri toplumsal gelime
aamasdr.
Toplumun gemi btn aamalarnda, retim, her eyden
nce, ortaklaa bir retimdi; tpk tketimin de, azok geni ko-
mnist topluluklar iinde, rnlerin dorudan doruya leimiyle
yaplm olduu gibi. Bu retim ortakl ok dar snrlar iinde
yeralyordu, ama reticilerin retim sreci ve kendi rnleri ze-
rindeki egemenliklerini de olanakl klyordu. reticiler, rnn ne
olduunu bilirler: rn tketirler; rn ellerinden kmaz; ve re-
tim bu temel zerinde yapldka, reticilerin denetiminden kurtu-
lamaz; uygarlkta hep ve kanlmaz bir biimde olduu gibi,
reticilerin karsna yabanc gler umacasn kartamaz.
Ama, iblm, yava yava, bu retim sreci iine szar.
retim ve sahibolma ortaklnn kuyusunu kazar, bireysel sahibol-
may egemen kural durumuna ykseltir ve bylece, bireyler arasn-
daki deiimin domasn salar, bunun ne biimde olduunu,
daha nce inceledik. Yava yava, meta retimi, egemen biim

durumuna gelir.
Meta retimiyle, retim, artk kiisel tketimi iin deil, de-
iim iin yaplr, rnler, zorunlu olarak, el deitirirler. retici;
deiimde, rnn elden karr; bundan tr, artk onun ne
olacan bilmez. Parann, ve parayla birlikte, reticiler arasnda
arac olarak tccarn ie karmasyla, deiim sreci daha kark,
rnlerin yazgs daha belirli bir duruma gelir. Tccarlarn says
oktur, ve onlardan hibiri, brnn ne yaptm bilmez. Bundan
byle, metalar, yalnzca elden ele gemekle kalmazlar pazardan
pazara da geerler; reticilerin, retimin btn zerinde, kendi
yaama alanlarnda yitirmi bulunduklar egemenlii, tccarlar elde
edemedi. rnler ve retim raslantya brakld.
Ama raslant, bir btnn kutuplarndan yalnzca biridir; bu
btnn br kutbuna zorunluluk denir. Raslantnn hkm srer
gibi grnd doada, her zel alanda, bu raslant iinde kendini
kabul ettiren ikin zorunluluk ve isel yasay, uzun sreden beri
tantlam bulunuyoruz. Ve doa iin doru olan ey, toplum iin
daha az doru deildir. Bir toplumsal alm, bir dizi toplumsal
olgu, insanlarn bilinli [sayfa 403] denetiminden ne kadar kurtulur ve
onlar ne kadar aarsa, o kadar rastlantya balym gibi grnr,
ve bu olgularn kendilerine zg isel yasalar, bu raslant iinde,
kendilerini o kadar doal bir zorunluluk gibi kabul ettirirler. Meta
retimi ve meta deiimindeki raslantlar da, benzer yasalar ynetir;
bu yasalar, tek tek retici ve deiimcilerin karsnda, ilk anda
bilinmeyen ve zlkleri adamakll incelenip, derinliine anlalmas
gereken yabanc gler olarak dikilirler. Meta retiminin bu iktisa-
di yasalar, bu retim biiminin eitli gelime derecelerine gre
deiirler; ama, btn uygarlk dnemi, btn ile, bu yasalara ba-
ml bulunur. Ve gnmzde de, rn, reticiye egemendir; gn-
mzde toplam retim, ortaklaa hazrlanan bir plana gre deil,
kendini, en sonunda devirli ticari bunalmlarn, frtnalar iinde
doal bir ykm iddetiyle kabul ettiren yasalar tarafndan dzenlenir.
Yukarda, retimdeki gelimenin olduka ilkel bir derece-
sinde, insan emek gcnn, reticilerin yaamas iin gerekli olan-
dan daha ok rn salamak bakmndan yetenekli duruma nasl
geldiini, ve her eyden nce, bu gelime derecesinin; bireyler
arasnda iblm ve deiimin ortaya kt gelime derecesiyle
nasl ayn ey olduunu grmtk. u byk hakikati bulgula-

mak iin pek uzun bir zaman gerekmedi: nsan da bir meta olabi-
lir; eer insan, kle durumuna getirilirse, insan gc, deiimi ve
smrlmesi olanakl bir ey olur. nsanlar daha deiim balar
balamaz, bizzat kendileri de deitirilebilir oldular. nsanlar bunu
istesin istemesin, aktif, pasif durumuna geldi.
Toplumun, bir smren, ve bir de smrlen snf biimin-
deki ilk byk bln, en yksek gelimesine uygarlk anda
erien klelikle birlikte meydana geldi. Bu bln, btn uygarlk
dnemi boyunca, srp gitti. Klelik, ilk smr biimidir, antik
dnyaya zg bir biimdir; onun yerine, ortaada servaj (toprak-
bentlik), modern zamanlarda da, cretlilik (salariat) geer. Bunlar,
uygarln byk an belirleyen, byk klelik (servitude)
biimidir; klelik, nce ak, ve sonra da az gizli, uygarln btn
devirlerinde varln srdrr.
Uygarln kendisiyle birlikte balad ticari retim [sayfa 404]
aamas, iktisadi bakmdan: 1 parann, ve parayla birlikte, para-
sermaye, faiz ve tefeciliin; 2 reticiler arasnda arac snf olarak
tccarlarn; 3 zel toprak mlkiyeti ve ipotein; ve 4 retimin
egemen biimi olarak kle almasnn, [sahneye -.] giriiyle
belirlenir. Uygarla karlk den ve uygarlkla birlikte kesin ola-
rak kurulan aile biimi, tek elilik, [yani -.] erkein kadn zerin-
de stnl ve toplumun iktisadi birimi olarak kar koca ailesidir.
Uygar toplumun zeti, btn tipik dnemler iinde yalnzca ege-
men snfn devleti olan, ve her zaman, her eyden nce, ezilen,
smrlen snf bamllk (sujtion) iinde tutmaya ynelik bir
makine olarak kalan, devlettir. Uygarlk iin, ayn biimde, belir-
leyici olan iki ey de, bir yandan, btn toplumsal iblmnn
temeli olarak, kent ile ky arasndaki kartln art; br yan-
dan, mlk sahibine, hatta ldkten sonra bile mallarn istedii
gibi kullanma olana veren vasiyetnamelerin giriidir (kabul edil-
mesidir). Antika gentilice rgtlenmesine aykr olan bu kurum,
Solon ana kadar, Atinada bilinmiyordu; Romada erkenden ka-
bul edildi, ama hangi ada olduunu bilmiyoruz:* Almanlarda,
* Lasellen Mktesep Haklar Sistemi (Le systme des droits acquis), z bakmdan,
Roma vasiyetnamesinin, bizzat Roma kadar eski oldugu sav evresinde dnenir [ikinci
ksmnda]; [ona gre -.] Roma tarihinde vasiyetnamesiz bir a asla olmamtr; daha
dorusu vasiyetname, Roma andan nce llere tapma dininde (culte des mons)
domutur. Laselle; eski hegelci tarikattan olmak sfatyla, hukuksal Roma hkmlerini,

namuslu Almann mirasn kiliseye kolayca brakabilmesi iin,vasiyet
kurumunu sokanlar, rahipler olmutur.
Bu rgtlenmeyi temel olarak alan uygarlk, eski gentilice
toplumun [yapmaya -.] hibir zaman yetenekli olmad ok eyler
yapt. Ama bunlar, insandaki en iren igd ve tutkular hareke-
te getirerek, ve bu iren igd ve tutkular, insann btn br
yetenekleri zararna gelitirerek yapt. Uygarln ruhu, ilk gnn-
den gnmze kadar, yalnkat bir agzllk oldu; onun tek erei,
zenginlik, gene zenginlik, ve hep zenginliktir; ama toplumun zen-
ginlii [sayfa 405] deil, u baya bireyin zenginlii. Her raslant sonucu
bilimin artan gelimesi, ve eitli dnemlerde, sanatn en gzkama-
trc alar, uygarlk iinde grldyse bunun tek nedeni, bilim ve
sanat olmakszn zamanmz zenginliklerinin tamamen elde edil-
mesinin olanakl olmamasdr.
Uygarln temeli, bir snfn bir baka snf tarafndan sm-
rlmesi olduundan, btn gelime, srekli bir elime iinde olu-
ur. retimdeki her ilerleme, ayn zamanda, ezilen snfn, yani b-
yk ounluun durumunda bir gerileme belirtisidir. Kimileri iin
bir iyilik olan ey, bakalar iin kesenkes bir ktlktr; snflardan
birindeki her yeni kurtulu, br snf iin yeni bir baskdr. Sonu-
lar bugn herkese bilinen makineli retimin ortaya k, bunun
en arpc kantn verir. Ve, grdmz gibi, haklarla devler ara-
sndaki ayrm, Barbarlarda henz belli belirsiz olduu halde, uy-
garlk, snflardan birine hemen hemen btn haklar, brne
ise, tersine, hemen hemen btn devleri vererek, ikisi arasn da
varolan ayrm ve kartl, hatta en yeteneksiz birine bile aka
gsterir.
Ama olmas gereken bu deildir. Egemen snf iin iyi olan
ey, egemen snfn kendisiyle zdeletii btn toplum iin de iyi
olmaldr. yleyse, uygarlk ilerledike, kanlmaz bir sonu olarak
meydana getirdii ktlkleri, iyilikseverlik rtsyle rtmek, telleyip
pullamak, ya da yadsmak, uzun szn ksas, ne gemi toplum
Romallarn toplumsal koullarndan deil, iradenin speklatif kavramlarndan kartyor;

bu da, onu, tarihe kar olan bu sav ileri srmeye gtryor. Ayn speklatif kavrama
dayanarak, Roma miras sorununda, mallarn intikalinin ikinci bir ey olduunu ileri sren
bir kitapta, byle bir sava alamaz. Laselle, Roma hukukularnn, zellikle bunlardan
ok eski alarda yaam olanlarn kuruntularna yalnzca inanmakla kalmaz; onlardan
da ileri gider. [Engelsin notu.]

biimlerinde, hatta ne de uygarln ilk aamalarnda bilinen da-
nkl bir ikiyzlle brnmek zorundadr; bu ikiyzllk, en
ar derecesini, son olarak, u olumlamada bulur: Ezilen snf,
iverenler snf tarafndan, yalnzca smrlen snf yararna smr-
lmektedir; eer smrlen snf bundan holanmaz ve hatta di-
renmeye dek de giderse, velinimetlerine, smrclerine kar,
nankrlklerin en katmerlisi olur bu.* [sayfa 406]
Ve bitirmek iin, ite Morgann uygarlk zerindeki dn-
cesi:
Uygarln douundan beri, servet art o kadar byk,
servet biimleri o kadar eitli uygulamas o kadar geni, ve mlk
sahipleri yararna ynetimi o kadar becerikli oldu ki, bu servet,
halk karsnda, gemlenmesi olanaksz bir g haline geldi. nsan
akl, kendi z tretimi nnde, akn ve eli kolu bal duruyor.
Ama gene de, insan aklnn, servete egemen olmak iin yeter de-
recede gl olaca, devlet ve devlete korunan mlkiyet ilikilerini
olduu kadar, mlk sahiplerinin haklarnn snrlarn da saptaya-
ca zaman gelecek. Toplum karlar, zel karlardan kesenkes
daha nemlidir, ve bunlarn adil ve uyumlu bir iliki iine konma-
lar gerekir. Eer ilerleme, gemiin yasas olmu olduu gibi, gele-
cein de yasas kalacaksa, alelade servet avcl, insanln dei-
mez alnyazs deildir. Uygarlk sabahndan beri geen zaman,
insanln gemi varlnn ok kk bir parasndan, insanln
nnde olan zamann ok kk bir parasndan baka bir ey
deildir. Toplumun yklmas, tek amacn zenginlik olduu bir tarih
dneminin sonu olarak, tehdit edici bir biimde nmzde dikiliyor;
nk byle bir dnem, kendi ykl elerini, kendi iinde saklar.
Ynetimde demokrasi, toplumda kardelik, haklarda eitlik, genel
eitim, toplumun gelecekteki yksek aamasnn balangcn gs-
terecekler; deney, akl ve bilim, durmadan buna alyor. Bu, antik
genslerdeki zgrlk, eitlik ve kardeliin, yeniden ama stn
* nceleri, Charles Fourierin yaptlarnda dank bir halde bulunan, uygarln o

parlak eletirisine, Morgann ve benim eletirilerimiz yannda yer vermek niyetinde idim.
Ne yazk ki, [bunun iin -.] vaktim yok. Yalnzca [u kadarn -.] belirteceim ki, daha
nce Fourierde, tek-elilik ve toprak millkiyeti, uygarln bellibal belirleyici zellikleri
olarak kabul edilirler, ve Fourier uygarl, zenginlerin yoksullara kar sava olarak
adlandrr. Ayn tarzda btn kusurlu, [yani -.] uzlamaz kartlklar iinde paralanm
toplumlarda, kar-koca ailelerinin (bamsz aileler), iktisadi birimler olduklar [biimin-
deki -.] o derin grte, daha nce, onda vardr. [Engelsin notu]

bir biim altnda canlan olacak. (Morgan, Ancient Society, s.
552). [sayfa 407]
Mart sonu ile 26 Mays 1884

arasnda yazlmtr.
1884te Zrichte ayr bir

yaym yaplmtr.
mza: Friedrich Engels

AIKLAYICI NOTLAR
[142]
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni. Marksizmin temel
yaptlarndan biridir. Geliiminin erken aamalarndaki insanlk tarihinin bilim-
sel bir tahlilini verir, ilkel-komnal sistemin dalmas ve zel mlkiyete dayal
bir snfl toplumun biimlenmesi srecini aklar, bu toplumun genel zel-
liklerini zetler, farkl toplumsal-ekonomik biimlenmelerde aile ilikilerinin
zel tantlarn ortaya koyar, devletin kkenini ve zn tahlil eder ve bir snf-
sz komnist toplumun sonal zaferiyle birlikte devletin tkenip gitmesinin ta-
rihsel kanlmazln gsterir.
Engels bu kitab iki ayda, 1884 Martnn sonu ile Mays sonu arasnda
yazd. Engels, Marxn elyazmalarn snflandrrken, Lewis Morgann Ancient
Society adl kitabnn Marx tarafndan 1880-81de karlm ayrntl bir zetini
buldu. zet, Marxn eletirel birok notunu ve kendi nermelerini ve baka
kaynaklardan alnm eklemeleri ieriyordu. Bu ilerici Amerikal bilginin kita-
bnn bu zetinden haberdar olduktan ve Morgann kitabnn Marx ile kendisi-
nin materyalist tarih grn ve ilkel toplum tahlilini doruladn anladktan
sonra, Engels zel bir kitap yazmay zorunlu sayd. Marxn notlarndan ve
Morgann kitabndaki baz varglardan ve olgusal malzemeden byk lde
yararland. Engels bu yapt Marxn son isteinin ve vasiyetinin ksmen yerine
getirilmesi sayd. Bu kitap zerine alrken, Yunan ve Roma, eski rlanda, eski
Germen vb. tarihlerinden alnm birok ek malzeme kulland.
1890da, ilkel toplum zerine pek ok malzeme topladktan sonra, En-
gels kitabnn yeni, drdnc bir basksn hazrlamaya koyuldu. n aratrmas

srasnda btn en son yazn, zellikle Rus bilgini M. M. Kovalevskinin yaptla-
rn inceledi, ve zgn metninde birok deiiklik ve dzeltme yapt, ve nemli
eklemelerde, zellikle aileyle ilgili blmde, bulundu.
Engelsin kitabnn drdnc, gzden geirilmi basks, Stuttgartta, 1891
sonuna doru kt ve daha sonra herhangi bir deiiklie uramad. -230, 247.
[143]
Bu, Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl kita-
bnn drdnc basksna yazd nszdr. Bu nsz, kitap kmadan nce,
Die Neue Zeitta (n 41, 1891), lkel Ailenin Tarihi zerine bal ile yaymlan-
d. -232.
[144]
Contemporanul. Romen sosyalist dergi; Jassy kentinde 1881-90
yllarnda kt. -233.
[145]
Magarlar. imdi Nepalin bat kesiminde yerleik bir kabile. -239.
[146]
Engels, Austos-Eyll 1888de ABDye ve Kanadaya bir gezi yapt. -
244.
[147]
Pueble. New Mexico topraklarnda (bugn ABDnin ve Kuzey
Mexiconun gney-bat kesiminde) oturan, ortak tarihli ve kltrl Kuzey Ame-
rikal kzlderili kabileler grubu. Adlar spanyol smrgecilerin bu kzlderililere
ve kylerine ad olarak verdikleri pueblo szcnden (spanyolca bir halk,
topluluk, ky anlamna) gelmitir. Herbirinde birka bin kii barnan byk, 5
veya 6 katl, berkitilmi komnal evlerde yayorlard. -263.
[148]
Marxn bu mektubu saklanmamtr. Engels, Kautskye gnderdii
11 Nisan 1884 tarihli mektubunda bu mektubu anmaktadr. -263.
[149]
Gnderme Richard Wagnerin yazd operatik drtl Ring of the
Nibelungsun metninedir. Bu drtlnn konusu skandinav destan Edda ile
Germen destan Nibelungensliedden alnmtr. -263.
[150]
Edda ve Oegisdrecka. skandinav halknn eski mitalojik ykleri-
nin ve yiitlik trklerinin bir derlemesi. -263.
[151]
Az ve Van. skandinav mitalojisinde iki grup tanr. Ynglinga sagas,
bir zlanda airi ve vakanvisi olan Snorri Sturlusonn, eskialardan 12. yzy-
la kadarki Norve krallar zerine yazd saga olup kitaptaki ilk sagadr. -263.
[152]
Gnderme, Avusturyal yerli kabilelerin pek ou arasndaki zel
gruplaradr. Her grubun erkekleri belirli bir baka bir gruptan olan kadnlarla
evlenebilirdi. Her kabilede 4-8 grup vard. -267.
[153]
Devirli cinsel elenceler (Sturnalia). Eski Romada, hasat kutlanr-
ken, Aralk ay ortasndaki Satrn enlii. Szck imdi bir orgyi, yabanl, dizgin-
siz bir kutlamay belirtmek iin kullanlyor. -276.
[154]
Bkz. L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 465-66. -283.
[155]
Ayn yapt, s. 470. -284.
[156]
Gnderme, M. M. Kovalevskinin yaptnadr: Primitive Law, Book I,
The Gens, Moscow, 1886. Yazar Rusyadaki aile topluluu zerine Oranskinin
1875te ve Yefimenkonun 1878de derledii verilere iaret ediyor. -285.
[157]
Yaroslav Pravdas, Rus Pravdann, 11. ve 12. yzyllarda gelenek-
sel yasalara dayal olarak ortaya km olup o tplumun toplumsal-ekonomik
ilikilerini yanstan eski Rus yasalarnn kod (Code)u olan Rus Pravdann eski
versiyonunun birinci blm.

Dalmaya Yasalar, 15-17. yzyllarda Politzte (Dalmayann bir kesi-
mi) yrrlkteydi. Politz Stats diye bilinirler. -285.
[158]
Calpulli. Mexicoda spanyol fethi srasnda Meksikal kzlderili
aile topluluu. yelerinin atalar ortak olan her aile topluluunun kaltlar arasn-
da blnemeyen veya zorla elkonamayan ortak bir arazi parseli vard. -286.
[159]
Das Auslan (Yabanc lkeler). Corafya, etnografya ve doal
bilimle ilgilenmi, 1828-93 yllarnda yaymlanm bir Alman dergisi. 1873ten
sonra Stuttgartta kmtr. -286.
[160]
Gnderme Civil Codeun (Yurttalk Yasasnn) 200. maddesinedir.
-288.
[161]
Ispartallar (Spartiatlar). Eski Ispartada btn yurttalk haklarn-
dan yararlanan yurttalarn snf.
Helotlar. Eski Ispartada topraa bal ve Ispartal toprak sahiplerine
vergi demekle ykml, olanaklar kt kiilerin snf. -290.
[162]
Aristofanes Thesmophoriazusae. -290.
[163]
Afrodit Tapnaklar Kleleri (Hierodular). Eski Yunanda ve Yunan
smrgelerinde her iki seksten tapnak kleleri. Kk Asyay ve Korenti de
ieren birok yerde, kadn tapnak kleleri orospuluk da yapard. -293.
[164]
Gutrun. Bir 13. yzyl German destan iiri. -305.
[165]
Gndenme, 1519-21de spanyol smrgecilerin Mexicoyu fethine-
dir. -317.
[166]
L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 115. -319.
[167]
Tarafsz Uluslar (Neutral Nations). rokularla hsm olup Erie Gl-
nn kuzey kysnda yaam kzlderili kabilelerin 17. yzylda oluturduu as-
keri ittifak. Fransz smrgeciler onlar bu ad verdiler; nk bu birleme
rokualarla Huronlar arasndaki savalarda tarafsz kald. -324.
[168]
Gnderme, 1879-87de Zulusun Britanyal smrgecilere kar ver-
dii ulusal kurtulu savanadr.
Nubyenler, Sudann Araplar ve br ulusallklar olup 1881den 1884e
kadar sren ulusal kurtulu savana katldlar. Mslman Vaiz Muhammed
Ahmedin nderliindeki ayaklanmalar bamsz bir merkezi devletin kurul-
masyla sonuland. ngilizler Sudan ancak 1899da fethettiler. -325.
[169]
Gnderme szde Meteklere, ya da Attikada srekli olarak yerlemi
yabanclaradr. Onlar kle deillerdi; ama Atinal yurttalarn btn haklarn da
kullanamazlard. zellikle elzanaatlar ve ticaret ile urarlard ve zel bir vergi
demek zorundaydlar ve araclklar ile ynetime (hkmete) bavurabildikleri
olanakl kiilerden patronlar vard. -344.
[170]
Oniki Levha Yasas. Pleplerin patrisyenlere kar verdikleri
savamn bir sonucu olarak M. . 5. yzyln ortasnda formlletirilmi Roma
Hukukuk kod (code)u. Bu kod, mlkiyete gre Roma toplumunun
tabakalamasn, kleliin evrimini ve kle sahibi devletin biimlenmesini yan-
styordu. Kod oniki levhaya hakkedildii iin bu ad ald. -348.
[171]
Pn Savalar. Kle sahibi en byk devletler -Roma ve Kartaca
arasnda Bat Akdenizde egemenlik ve yeni lkeler ve kleler ele geirmek iin
verilen savalar. kinci Pn Sava (M.. 218-210) Kartacann bozgunu ile bitti.

-350.
[172]
Galler lkesi, ngilizler tarafndan 1283te fethedildi; ama o zaman
zerkliini korudu. ngiltere ile 16. yzyln ortasnda birleti. -359.
[173]
1869-70te Engels, rlanda tarihiyle ilgili bir kitap yazyordu; ama
kitab tamamlamay baaramad. Engels, Kelt tarihini incelerken eski Gal yasa-
larn tahlil etti. -359.
[174]
Engels burada u kitaptan alnt yapyor: Ancient Laws and Institu-
tes of Wales, cilt. I, 1841, s. 93. -360.
[175]
Engels, 1891 Eyllnde skoyay ve rlanday dolat. -360.
[176]
1745-46da, skoya, ngiliz ve sko toprak aristokrasisi ile burjuva-
zisinin karna uygulanan baskya ve mlkszletirmeye kar dal klanlarn
ayaklanmasna sahne oldu. Kuzey skoyallar klanlara dayal bir geleneksel
toplumsal yapdan yanaydlar. Ayaklanma bastrldktan sonra skoyann da-
lk alanlarndaki klan sistemi kt ve klan toprak sahipliinin sa kalanlar
elendi. Gittike daha ok sayda sko kyl toprandan srld; klan mahke-
meleri kaldrld ve belirli klan gelenekleri yasakland. -360.
[177]
L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 357-358. -360.
[178]
Almanyallar Hukuku. ada Alsas, Dou svire ve Almanyann
gney-bat kesiminde 5. yzylda yerleik olan Alamanni Germen birlemesinin
(ittifaknn) ortak yasalarnn bir kodu (code). Bu yasalarn tarihleri 6. yzyln
sonu ile 8. yzyl arasndaki dneme kadar uzanr. Engels, burada Almanyallar
Hukukunun LXXXI (LXXXIV) sayl yasasna gndermede bulunuyor. -363.
[179]
Hildebrand Trks. Bir destan iir, 8. yzylda eski Germen
destan iirinin bir rnei. Bugne kadar yalnz paralar kalmtr. -364.
[180]
Germen ve Gal kabilelerinin Roma egemenliine kar bakaldrmas
M. S. 69-70te (baz kaynaklara gre 69-71de) oldu. Civilisin nderliinde, Roma
ynetimindeki Galyann byk kesimine ve Germenik alanlara yayld. Roma-
llar bu lkelerden kovmakla tehdit etti. Bakaldranlar yenildi ve Romayla
uzlamaya zorland. -367.
[181]
Codex Laureshamensis. Lorch Manastrnn ruhsatlarnn ve stn-
celiklerinin kopyalarnn bir derlemesi. 12. yzylda topland ve 8. ve 9. yzylla-
rn kyl ve feodal toprak sahiplii sistemiyle ilgili nemli tarihsel belgedir.
-370.
[182]
Kutsal Cermen mparatorluu 962de kuruldu ve Almanyay ve
talyann bir kesimini kaplyordu. Sonradan Fransz ve ek lkelerinin,
Hollandann, svirenin ve baka lkelerin baz alanlaryla birleti. mparator-
luk merkezi bir devlet deildi; feodal presliklerin ve mparatorun yce gcn
tanyan zgr kentlerin gevek bir birliiydi. 1806da, Fransa ile savata yenil-
dikten sonra, Hapsburglar Kutsal Cermen mparatorluu imparatoru unvann-
dan vazgemeye zorlannca, paraland. -378.
[183]
Gedik (Benefice). dl olarak ihsan edilmi toprak parseli. Bu
dllendirme biimi, 8. yzyln ilk yarsnda, Frankonya devletinde genel uygu-
lamayd. Toprak parselleri ve onlara bal kyller, gedik biiminde, gedikile-
re (beneficiary), mr boyunca hizmet, ou zaman askeri trden hizmet
karlnda devrediliyordu. Gedik sistemi, daha ok aa ve orta soyluluktan

oluan bir feodal snfn biimlenmesine, kyllerin serfler haline gelmelerine
ve vasal ilikilerin ve feodal hiyerarinin gelimesine katkda bulundu. Daha
sonra, gedikler, fief ve kaltsal mlk haline getirildi. -381.
[184]
Gau Kontlar (Gaugrafen). Frankonya devletindeki kontluklar
ynetmek iin atanan krallk grevlileri. Bunlar yarg erki ile donatlmlard,
vergileri toplar ve askeri seferler srasnda askeri birliklere kumanda ederlerdi.
Hizmetlerine karlk belirli bir konlukta toplanan krallk gelirlerinin te-birini
alrlar ve mlk arazilerle dllendirilirlerdi. zellikle 877den sonra, grevin
ardllk hakkyla devredilmesi resmi kararyla, kontlar giderek kendilerine h-
kmdarca gler ihsan edilmi gl feodal senyrler oldular. -382.
[185]
Angaries. Devlet ulam iin tat ve at salamakla ykml Roma
mparatorluu yerletikleri tarafndan yerine getirilen zorunlu hizmetler. Bu hiz-
metler, zamanla, geni bir lde kullanld ve halka ok ar bir yk oldu. -
383.
[186]
Commendation. Saptanm uygulamaya (askeri hizmet, gelenek-
sel bir edinim [holding]e karlk bir toprak parselinin devri) uygun olarak, bir
kylnn veya bir kk toprak sahibinin kendisini gl bir toprak sahibinin
korumasna emanet ettii bir yasa. ou zaman bunu zorla yapmak durumun-
da braklan kyller iin bui, kiisel zgrln yitirilmesi demekti ve kk
toprak sahiplerinin, gl feodal lordlarn vasallar olmasna yolat. 8. ve 9.
yzyllardan balayarak Avrupada yaygnlaan bu uygulama, feodal ilikilerin
pekitirilmesine yardm etti. -384.
[187]
Hastings. Normandiya Dk Williamn Anglo-Saxon kral Haroldu,
14 Ekim 1066da yendii yer. Anglo-Saxon ordusunda gentile sistemin artklar
bulunuyordu ve birlikler ilkel biimde silahlanmt. William ngiltere Kral oldu
ve Fatih William (William the Conqueror) diye anlageldi. -391.
[188]
Dithmarschen. Bugnk Schleswig-Holsteinn gney-batsnda
bir alan. Eski zamanlarda burada Saksonlar yerleikti; 8. yzylda buray arlman
(Charlemagne) zaptetti ve buras, sonradan, eitli kilise byklerine ve dnyevi
lordlara ait oldu. 12. yzyln ortasnda, ou zgr kyller olan Dithmarschen
halk, bamszln kazanmaya balad. 13. yzyln balar ile 16. yzyln or-
tas arasnda gerek bamszla kavutu. O dnemde Dithmarschen, zyne-
timli (self- governing) ve birok halde eski kyl klanlara dayana kyl
topluluklarnn kark bir birikimiydi. 14. yzyla kadar en byk g btn
zgr toprak sahiplerinin bir kurulunca kullanlyordu ve sonra seilmi
collegiaya geti. 1559da, Danimarka kral Friedrich IInin ve Hostein dkleri
Johann ile Adolfun askeri birlikleri Dithmarschen halknn direncini krdlar ve
blge fatihler arasna leildi. Bununla birlikte, komnal sistem ve ksmi zy-
netim 19. yzyln ikinci yarsna kadar varolageldi. -398.
[189]
Bkz. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts (Hak Felsefe-
sinin Anaizgileri), 257 ve 360. -398.


Aile PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aile PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALENN, FREDRCH ENGELS

7 Birinci Basknn nsz

23 ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN

172 Aklayc Notlar

Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilmesi-

* Ancient Society, or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery,

* Karl Marxn Abstract of Morgans Ancient Societysine atf yaplmaktadr. -Ed.

26 Mays 1884 dolaylarnda yazlmtr.

1891 DRDNC ALMANCA BASKIYA NSZ

LKEL ALENN TARH ZERNE

Bu kitabn bundan nceki btn basklar, hemen hemen

1860 yllarna kadar, bir aile tarihi sorunu szkonusu olamaz-

* 1888 Eyllnde New-Yorktan dnerken, Lewis Morgan tanm olan, Rochester

Die Neue Zeit, Bd. 2,

nsanln tarih-ncesi dnemini, bilinli bir biimde belirli

1. Aa aama. Scak ve lman ormanlarda, henz ilkel

1. Aa aama. mlekiliin sahneye kyla balar.

Yaamnn byk bir blmn, bugn de New-York eyaleti

* Baehofen, bu ilkel durumu htarisme terimiyle adlandrlarak, bulmu olduu,

* Bachofenin sefahatla dllenme adn verdii ve bulgulam olduunu sand

Demek ki, kaba izgilerle, insanln gelimesindeki bellibal

* Bkz. Nibelungenlied, Song X. -Ed.

* Engels, droit de lhomme ve droit de la femme szcklerini asl metinde de Franszca

imdi, Morgann, en azndan, akrabalk sistemlerinden ha-

Tarih-ncesi zamanlardan beri, Yunanllar, Pelajlar ve br

* Baya (dz) Almancada. -Ed.

* Marxn elyazmas Pollux. Pollux, Grotenin sk sk bavurduu 2. yzylda yaam

100 Friedrich Engels

* Ahileos, Seven Against Thebes. -Ed.

Friedrich Engels 101

* Homeros, lyada, Ode II. -Ed.

102 Friedrich Engels

Friedrich Engels 103

Kendi gensleri, kendi kabile ve airetleri iinde, kendini biz-

104 Friedrich Engels

Friedrich Engels 105

106 Friedrich Engels

Friedrich Engels 107

108 Friedrich Engels

Friedrich Engels 109

110 Friedrich Engels

Friedrich Engels 111

112 Friedrich Engels

Friedrich Engels 113

114 Friedrich Engels

Romann kuruluu zerindeki efsaneden, ilk yerlemenin

Friedrich Engels 115

116 Friedrich Engels

Friedrich Engels 117

* Kendi soyu dnda evlenebilme hakknn -.

118 Friedrich Engels

Friedrich Engels 119

120 Friedrich Engels

* Aile haklarnn yitirilmesi. -.

Friedrich Engels 121

122 Friedrich Engels

Friedrich Engels 123

124 Friedrich Engels

Yer yokluundan tr, gnmzde bile, birbirinden ok

* Nentsinin eski ad. -.

Friedrich Engels 125

126 Friedrich Engels

Friedrich Engels 127