C C E R O

YALILIK

&

DOSTLUK

Yallk Dr. Aye Sargll; Dostluk Trkn Tunga tarafndan

Latince'den evrilmitir.

YALILIK

NSZ

Cicero'nun Cato Maior'u ..44'te, altm iki yandayken

yazd kabul edilmektedir. O srada devlet ilerinden uzak
olan Cicero'nun yaptta Cato'nun ve baka yal kimselerin
siyasal eylemlerinden uzunca sz etmesi onun bu yapt
yalnzca, kendisinin dedii gibi, yallk denen yk
hafifletmek iin deil, biraz da, yana karn devlet
ilerinde yine de pek yararl olabileceini anlatmak iin
yazdn gsterir. Ancak Cicero'nun sevgili kz Tulliola'y
yitirii ve yann ilerleyii de onu kesinlikle felsefeyle
uramaya ve bu trden yaptlar arasnda, yallk konusunda
da bir kitap yazmaya ynlendiren nedenler arasndadr. De
Divination adl yaptndan anladmza gre, Cicero ahlkn
dk olduu bir dnemde genlie ders vermek, yardmda
bulunmak istemitir. Cato Maior'u ite biraz da genlerin
kanmalarn istedii tehlikelerden sz etmek iin yazmtr.

Yaptta Cato'ya soru soran genler Cicero'nun sevdii, deer

verdii ve birok yaptnda vd P .Cornelius Scipio
Aemilianus ile arkada C. Laelius'tur. Cicero yallk
konusundaki dncelerini Cato'ya syletir; nk onun
tarihsel bir kiilik olmas dolaysyla nem ve ilgiyle
dinleneceini dnr. te yandan, Cato'nun siyasal ve
yaznsal yaptlarna hayran olduu da bilinmektedir.
Yaptta konuan kiiden baka Cicero onlara aa yukar
bir yaknl olan birok deerli Romaldan da sz etmitir.
Cicero'nun bu kitab kendisinden ya byk olan candan
arkada T. Pomponius Atticus'a adamasnn nedeni, bu
kahramanlar konusundaki birok tarihsel ve sredizimsel
(kronolojik) bilgileri onun Liber annalis adl yaptna
borlu oluudur.

Cicero'nun bu kk yapt bakalarndan kapma deilse de,

btnyle zgn de saylamaz. Cicero burada baka
yaptlarndaki kimi dncelerini yinelemi, Yunan yazar ve
filozoflarnn grlerini aktarm ve ayn konuda yazlm
yaptlar az ok yanslamtr. Buna karn insanlara zg
soylu duygulardan yle itenlik ve cokuyla sz etmi, hem
kendisini hem bakalarn avutmay yle candan istemitir ki,
yapt oradan buradan alnan dncelerin ustaca birbirine
baland duygusunu vermemektedir. Cicero yallk konusunda
birok yaz okumu olabilir; ama yapttaki canllk, szn
ettii duygular duymu ve dnm, onlara kiiliinden bir
eyler katm olduunu gsteriyor.

Dr. AYE SARIGLL

YALILIK

"Titus (1), senin yardmna kosam, hafifletsem derdini,

Seni kavuran, iini burkan derdini, dlm ne olur?"

ATTCUS (2) : "Yoksul ama kendisine gvenilir o adam"n

Flamininus'a syledii bu dizeleri ben de sana aynen
syleyebilirim. Ama Flamininus gibi sana "Gece gndz dert
iindesin..." diyemeyeceime de inanyorum. nk ruhunun
lml ve dingin olduunu biliyorum; senin Atina'dan yalnzca
bir sanla deil, kltr ve grgyle dndn bilmiyor
deilim. Ama beni zen olaylar (3), arada bir seni de zyor
diye kukulanyorum; bu zntleri avutmaya gelince, bu yle
kolay bir i deil, bunu baka bir zamana brakmak gerek.
imdilik niyetim sana yallk zerine bir eyler yazmak. Her
ikimizde de ortak olan, bamza ken ya da hi deilse
kmek zere olan bu yallk denen ykten hem seni, hem de
kendimi kurtarmak istiyorum; aslna bakarsan, her eye olduu
gibi senin buna da sabrla, akll uslu bir insan gibi
katlandn bilmiyor deilim; ama yallk zerine bir ey
yazmak istediimde ikimizin de iine yarayacak olan bu yapt
sana sunmay dndm: bunu hak ettiini dndm. Sonra bu
kitab kaleme almak benim iin yle zevkli bir i oldu ki,
yalnzca yalln olanca skntsn yok etmekle kalmayp,
onu artk tatl ve ho bir duruma soktu. Onun iin felsefe ne
kadar vlse azdr; felsefeye uyan insan, mrnn her an
skntsz geirebilir. Bu konuda ok sz ettik, gene de sk
sk ederiz. imdi gelelim sana gnderdiim, yallk
konusundaki kitaba: Sylenceye kulak asmazlar diye, ben
Khioslu Ariston'un (4) yapt gibi sz Tithonos'a vermedim,
kendisini dinletmesini bilen yalya, Cato'ya verdim. Cato'nun
yannda bulunan Laelius ile Scipio onun yalla kolayca
katlanmasna hayranlk gsterirler, Cato da onlara yant verir
(5). Cato burada genellikle kendi yaptlarnda olduundan ok
bilgili grnyorsa, bu, bilindii gibi yallnda Yunanca
yaptlara hevesle balanm olmasndan ileri gelir. Ama ok
sze ne gerek var? Benim yallk konusunda dndklerimi
Cato kendi szleriyle enine boyuna anlatacak.

SCIPIO: C. Laelius ile ben ou kez senin her ite gsterdiin

stn ve yetkin bilgeliin karsnda hayranlk duyarz, ama
asl hayran olduumuz ey yalln sana hibir zaman yk
olmay; oysa yal kimselerin ouna gre yallk yle kt
bir eydir ki "Onun ykn tamak Aetna'y tamaktan daha
ardr" derler.

CATO: Bana yle geliyor ki ikiniz de pek g olmayan bir eye

hayran oluyorsunuz; kendilerinde iyi ve mutlu mr srmek iin
azck yetenek olmayan kimselere her a ar gelir; ama her
iyilii kendinden bekleyen insanlar iin doal zorunluklarn
hibiri kt grnemez (6). Bunlarn banda da yallk
gelir; yalla herkes ulamak ister, ulanca da onu
ktler: bilge olmayanlar ite bu derece mantkszdrlar, bu
derece dengesizdirler. Yalln dndklerinden daha abuk,
sinsice geldiini sylerler. Bir kez, bu adamlara kim, "Yanl
hesap yapn" demi? Genlikten yalla gei, ocukluktan
genlie geiten daha m abuk oluyor sanki? Sonra, insan ha
seksen yanda, ha sekiz yz yanda olmu, yalln
arl ayn deil midir? yle ya, gemi zaman ne denli uzun
olursa olsun, bir kez akp geti mi, dncesizlerin
yalln kolaylatracak avuntu yoktur. Diyeceim u ki,
eer bilgeliime hayransanz (keke bu bilgelik, sizin
ilginize deer ve sanma denk olsa!), bu bilgelik en iyi nder
olan doann, tanrym gibi peinden gitmek, ona uymaktan
baka bir ey deildir. Her blm iyi yazd halde son
perdeye aldr etmeyen beceriksiz air gibi, doann br
alara nem verip de yalla aldr etmemesi ol acak ey
deil. Ama tpk aata ve yerde yetien meyvalarn zaman
gelince olgunluktan gemesi ve dmesi gibi, insan mrnn de
bir sonu olmas zorunluydu. Bilge insan buna uysallkla
katlanr: Doaya kar gelmek, devlerin yapt gibi tanrlara
kafa tutmak deil midir?

LAELIUS: yle ise, Cato, biz yalanmay umduumuza, hi

olmazsa istediimize gre, gittike ar gelen aa ne gibi
arelerle kolayca katlanacamz, imdiden bize retirsen
byk bir iyilik etmi olursun. Bunu Scipio adna da
sylyorum.

CATO: steini yerine getirmeye hazrm Laelius, hele, dediin

gibi, bundan ikiniz de honut olacaksanz.

SCIPPIO: Cato, sen bizim de geeceimiz yol kadar uzun bir

yolun aa yukar sonuna gelmisin, zahmet olmazsa, ulatn
bu yerin nasl bir yer olduunu bize gstermeni istiyoruz.

CATO: stediinizi elimden geldiince yapmaya alacam,

Laelius. Yatlarmn szlanmalarn ou kez dinledim. (Eski
bir ataszne gre birbirine benzer kimseler bir araya kolayca
gelirler.) Aa yukar yatlarm olan, eski konsllerden C.
Salinator ile Sp. Albinus (7) yaam yaam yapan zevklerden
yoksun oldular; kendilerine sayg gstermi olan kimseler
artk aldr etmiyorlar diye szlanp dururlard. Bana, onlar
asl sulanmas gereken eyi sulamyorlar gibi gelirdi. yle
ya, eer su yallkta olsayd ayn dertleri ben de ekerdim,
dier yal kimseler de; oysa ylelerini tanrm ki yalla
szlanmadan katlanrlar, ne iyi oldu da tutkularn zincirinden
kurtulduk, derler; e dost tarafndan da bir yana
braklmazlar. Bu tr szlanmalarn tmne yol aan su yata
deil, huydadr. Ilml olan, hrnlk, terslik etmeyen
kimselerin yall dayanlmaz bir ey deildir; huysuzlukla
terslikse, insan her ada skar.

LAELUS: Cato, dediin doru ama ya biri kar da 'Evet,

yallk sana dayanlmas kolay bir ey gibi geliyor; ama
senin elinde maddi, manevi her olanak var, toplumda belirli
bir konumdasn da ondan; bu olanaklarsa pek ok kiide yoktur'
derse...

CATO: Dediinde doru bir yan var; ama bunlarla her sorun
zlmyor ki: anlattklarna gre, Themistokles (8), bir
tartmada kendisine, ansn kendi kiiliine deil de
yurduna borlu olduunu syleyen Seriphoslu bir adama:
"Herakles hakk iin, ben Seriphoslu olsaydm, kimse beni
tanmayacakt, ama sen Atinal olsaydn gene de n
kazanamazdn" diye yant vermi. Yallk konusunda da ayn
ey sylenebilir. Yallk ba pek darda olana bilge olsa da
kolay gelmez; ama bilge olmayana, bolluk iinde yaasa bile
ar gelir. Yalla kar en yetkin silahlar nedir, bilir
misiniz? Bilgili ve erdemli olmak. Bu erdemler uzun ve dolu
bir mr srdkten sonra insana tadna doyulmaz bir zevk
verir; nk bunlar insan hibir zaman, dahas yalannca
bile terketmezler (iin asl nemli yan da budur ya...);
stelik, iyi yaadm diye dnebilmesi, yapt birok
hayrl ii anmsayabilmesi, son derece tatl bir eydir.

rnein, ben delikanlyken Q. Maximus'u (9), Trentum'u geri

alan Maximus'u, yal olmasna karn yatmm gibi sevdim.
nk o adamn cana yakn bir arball vard; yallk da
huylarn deitirmemiti; daha dorusu, ben ona balanmaya
baladmda pek yle yal da deildi; ama, ya artk pek
ilerlemi bulunuyordu; nitekim o, ben doduktan bir yl sonra
ilk kez konsl olmutu; onun drdnc konsllnde de ben
hemen hemen ocuk denecek yata er olarak Capua'ya gittim; be
yl sonra da Tarentum'da kuestordum; sonra edil (10) oldum ve
drt yl sonra pretor seildim; bu grevde Tuditanus ile
Cethegus'un (11) konsll srasnda bulundum; iyice
yalanmu olan Q. Maximus'un Cincia'nn (12) avukatlara
verilen cret ve armaanlar konusunda yapt yasay
desteklemesi ite tam o zamana raslar. Bu adam pek yal
olduu halde gen gibi savard; genlik ateiyle parlayan
Hannibal'i (13) sabryla yattrd; dostumuz Ennius bunu pek
gzel anlatr:

"Bir adam kt, temkinli davranarak yurdu kurtard; nk o,

sylentilere bakmaz, yurdun esenliini dnrd,

te onun iin n bugn daha da parlak!" (14)

Gerekten, Tarentum'u geri alrken ne denli uyank, ne denli

sakngan davranmt! Kent elden gittikten sonra i kaleye
kaan Salinator ona bbrlene bbrlene, "Q. Fabius,
Tarentum'u benim sayemde kurtardn!" dediinde Fabius glerek,
"Doru, sen onu yitirmeseydin, hibir zaman dmandan geri
alamazdm!"(15) demi. Sava ilerinde olduu denli siyaset
ilerinde de stn bir insand: ikinci konsllnde i
arkada Sp. Carvilius elini kolunu balam otururken,
senatonun salk verdiklerini hie sayarak Picenum ve Galya
topraklarn blen halk tribn (16) C. Flaminius'a (17) gc
yettii kadar kar koydu; augur (18) olduu zaman da,
devletin esenlii uruna yaplacak her i iin baklan fallar,
uurlu; zararl olacak her i iin baklan fallar uursuzdur
demek gzpekliini gsterdi. Bu adamda ben ok stn
nitelikler grdm, ama asl hayranlm uyandran ey onun
konsllk etmi, n kazanm bir insan olan olunun lmne
katlandr. Yazd at elimize gemitir; onu okuduumuzda
hangi filozofu kmsemeyiz? O adam yalnzca toplumsal
yaamda, yurttalarnn gz nnde byk deildi; zel
yaamnda, evinde daha stn bir insand. O ne konuayd! Ne
zl szleri vard! Eski zamanlar ne iyi tanr, augur
yasasn ne iyi bilirdi! Roma'l olmasna gre de ok okumu
saylrd. Her eyi aklnda tutard, yalnzca ierdeki
savalar deil, lke dndakileri de... Sanki bama
gelecei, o ldkten sonra bana bir eyler retecek kimse
bulunmayacan nceden sezmi gibi szlerini can kulayla
dinlerdim.

Maximus'un ne diye bu kadar uzun boylu szn ettim biliyor

musunuz? Onunki gibi bir yalla kt demenin doru
olmadn anlayasnz diye. Ama herkes Scipiolar, Maximuslar
gibi olamaz ki! Kentler aldn, karada, denizde girdii
savalar, triumphus (19) trenlerini anmsayn. Bunlar
olmadan da, dingin, lekesiz, zevkli bir yaamdan sonra gelen
yallk rahat ve tatl olur; dediklerine gre, seksen bir
yan bulan ve yaz yazarken len Platon'un mr yle gemi;
sokratesinki (20) de yle; kendisinin dediine gre,
Panathenaikos adl kitabn doksan drt yandayken yazm;
ondan sonra be yl daha yaam. Hocas Leontinoili Gorgias
tam yz yedi yl mr srm, hibir zaman da abalamay ve
almay elden brakmam. Dnyada neden yle ok kalmak
istedii sorulunca, "Yalla ktdr demem iin hibir neden
yok ki!" demi. te parlak ve bilge insana yakr bir yant.
Akl kt olanlarsa kendi kusurlarn, sularn yalla
yklerler; biraz nce szn ettiim Ennius bunu yapmazd:

"Olimpia'da ou kez alann sonuna dein varp,

Yengi kazanan at gibi yallktan km, imdi

dinleniyor."(21)

Yalln gl ve yengi kazanan bir atnkine benzetiyor;

siz bunu pek iyi anmsayabilirsiniz. nk imdi konsl olan
T. Flamininus ile M. Aciliu (22) bu grevlerine Ennius'un
lmnden on dokuz yl sonra baladlar; Ennius Caepio ile
Philippus'un (23) konsll zamannda ld; bu, benim
Voconius yasasn (24) bara bara, gr bir sesle savunduum
sralara raslar: o zaman altm be yandaydm. Ennius yetmi
yanda iken (o kadar yaad), en ar saylan iki eye, yani
yoksullukla yalla, bunlardan sanki holanrm gibi
katlanrd. Dorusu, ben de iyi dnnce yall kt
gsteren drt neden buluyorum: Birincisi, insan ilerden
uzaklatrmas; ikincisi, bedeni zayflatmas; ncs,
insan hemen hemen her zevkten yoksun klmas; drdncs,
lme yakn oluu. sterseniz, bu nedenleri bir bir alp
nemlerini ve ne dereceye dek gerek olduklarn grelim.
Yallk, insan ilerden uzaklatrrm. Hangi ilerden?
Genlik ve g isteyen ilerden mi? Yallara gre, beden
gsz olsa da, manevi glerle yaplabilecek iler yok mudur?
Q. Maximus hi mi bir ey yapmyordu? Ya senin babana, Scipio,
tam bir insan olan olumun (25) kaynbabas L. Paulus'a (26)
ne dersin? Ya teki yallar, dnceleriyle, tleriyle
devleti koruyan Fabricius, Curius, Coruncaniuslar (27)...
bunlar elleri bo mu duruyorlard? Appius Claudius
yallnda, stelik kr (28) de olmutu, ama gene de senato
Pyrrhos'la barmaya, anlamaya yanat srada Ennius'un
iirine soktuu u szleri sylemekte duraksamad:

"imdiye dek banzda olan aklnz nereye gitti de

lgnlar gibi yolunuzu ardnz?" (29)

Bundan tesi de byle ok gldr; o iiri bilirsiniz

elbette; aslnda bizzat Appius'un kendi syledii sylev d e
saklanp korunmutur. Hem Appius bu ii ikinci konsllnden
on yedi yl sonra grmtr; stelik iki konsll arasnda
on yl gemi ve konsl olmadan nce kensorluk (30)da
yapmtr. Demek ki Pyrrhos (31) sava srasnda adamakll
yalyd. Gerekten byle etkinlik gsterdiini dedelerimizden
de dinledik. Demek yallarn ie yaramadn syleyenler bo
konuuyorlar; byle bir savda bulunmakla, denizde dmencinin
hibir ie yaramadn sylemi gibi oluyorlar; 'yle ya'
diyorlar, 'gemide kimi diree trmanr, kimi gvertede
kouur, kimi sintineyi boaltr, dmenciyse dmen elinde
geminin knda rahat rahat oturur.' Yallar genlerin
yapt ileri yapmazlar, ama ok daha byk, ok daha iyi
iler grrler. Byk iler kol gc ya da hz ve eviklikle
deil; dnce, szn geirme, ortaya doru dnceler
atmayla baarlr. Genellikle yallar bu artamlardan yoksun
olmak yle dursun, onlar artrmlardr bile. Eer er,
tribun, legat (32) ve konsl olarak trl savalara girmi
olan beni, imdi savamyorum diye bo duruyor sanyorsanz, o
baka... Ama hi de yle deil, nk nelerin yaplmas
gerektiini ve nasl yaplacan senatoya ben gsteriyorum:
teden beri kt niyetler besleyen Kartaca'nn sava ilan
etmesini beklemeden ben ilan ediyorum; onun yerle bir olduunu
grmedike iim rahat etmeyecek (33). Scipio, keke lmsz
tanrlar o onuru sana verse, keke dedenin yarda brakt
ileri sen sona erdirsen! O leli otuz yl oluyor: ama
gelecekteki btn kuaklar onun adn anacak. Ben kensor
olmadan bir yl nce ve konsl olduktan dokuz yl sonra ld;
ben konslken o da ikinci kez konsl olmutu (34). Yz yana
dek yaasayd, yal olduu iin zlr myd sanki? Evet,
baskn, saldr, uzaktan mzrak atma, kl elde gs gse
dvmeyle deilse de; saduyulu ve parlak dnceleriyle i
grrd. Bu artamlar yallara vergi olmasayd, atalarmz
meclislerin en ykseine senato adn vermezlerdi (35).
Sparta'da en onurlu grevlerde bulunan kimselere "Yallar"
denir; bunlar gerekten de yaldrlar (36). Yabanc lkelerde
olup bitenleri bir okur ya da dinlerseniz, grrsnz ki en
byk devletler genlerce ykma srklenmi, yallarca da
kurtarlm ve kalkndrlmtr.

air Naevius'un Ludus'unda yle bir soru sorulur:

"Baksanza, nasl oldu da o koca devleti yle ykverdiniz

(37)?"

Verilen trl yantlar arasnda balcas udur:

"Yeni yeni sylevciler tremiti; bunlar kafaszdlar,

bilgisizdiler."

Doallkla, dncesizlik iei burnundakilere, aklllk da

yan ban alm olanlara vergidir.

Ama, yalandka bellek zayflar, derler. letmezsen ya da

yaratltan ar iliyorsa, zayflar elbette. Themistokles
btn yurttalarnn adlarn bellemiti; ya ilerlediinde
Aristeides'e Lysimakhos (38) diye mi selam vermeye ba ladn
sanyorsunuz? Bana gelince, ben yalnzca bugn yaayanlar
tanmakla kalmayp, onlarn babalarn da, dedelerini de
tanrm ve mezarlar zerindeki yazlar okurken, dedikleri
gibi belleimi yitirmekten korkmam; nk, bunlar okumakla
ller belleimde canlanr. Bir yalnn hazinesini gmd
yeri unuttuunu dorusu hi duymadm; yallar i edindikleri
eyleri, mahkeme iin saptanan gnleri, kimden alacaklar,
kime verecekleri olduunu akllarnda tutarlar. Ya hukukular,
pontifexler (39), angurlar, yal filozoflar... yle ok ey
anmsarlar ki onlar... Yallarn aklna bir ey olmaz, yeter
ki abalarn ve eylemlerini srdrsnler; bu, yalnzca parlak
ve onurlu konumlarda bulunan kimseler iin deil, devlet
ilerinden uzak, kendi halinde bir mr srenler iin de
byledir. Sophokles, en yal zamannda bile tragedyalar
yazd; dahas, bu ura yznden maln ynetmeyi savsaklyor
gibi grnd iin oullar onu mahkemeye verdiler. Bizde
servetini iyi ynetemeyen babalarn, mallaryla uram asn
yasaklamak nasl gelenekse (40); yarglarn ylece, sanki o
akln yitirmi bir insanm gibi, servetini elinden
almalarn istiyorlard. Dediklerine gre, o zaman yal adam,
elinde tuttuu ve az nce yazm olduu Oidipos Kolonos'ta
adl yaptn yarglara okumu ve bu yaptnn deli iine
benzeyip benzemediini sormu; yapt okunduktan sonra da
yarglarn kararyla aklanm. te yallk, bu adam,
Homeros'u, Simonides'i, Stesikhoros'u, demin sz etmi olduum
sokrates'i, Gorgias', en byk filozoflar; Pythagoras',
Demokritos'u, Platon'u, Xenokrates'i, daha sonra Zenon'u,
Kleanthes'i ya da sizin Roma'da grdnz stoac Diogenes'i
(41) almalarna son vermek zorunda brakm mdr? Hepsi
yaadklar srece etkin de olmamlar mdr?

Haydi bu yce uralar bir yana brakalm; Sabin

topraklarnda komum ve ahbabm olan yle Romal kyller
sayabilirim ki, onlar bata olmadan ekim, biim, rnn
ambarlara yerletirilmesi gibi en nemli tarla ileri hemen
hemen hi grlmez. Ama bunda pek alacak bir ey yok: yle
ya, ne kadar yal olursa olsun, bir yl daha yaayabileceini
dnmeyen var mdr? Ama uratklar ilerden hibir yarar
grmeyeceklerini bile bile didinenler de vardr. Bizim
Statius'un Synephebi adl komedyasnda dedii gibi:

"Kendisinden sonra geleceklere yarasn diye aa dikerler

(42)". Gerekten de ifti yal olsa bile, kimin iin ekiyor
diye sorana hi duraksamadan u yant verir: "lmsz
tanrlar iin; nk onlar, bu serveti yalnzca dedelerimden
almam deil, onu benden sonrakilere brakmam da istiyorlar."

Caecilius'un kendisinden sonraki kua dnen yal adam

zerine syledii o sz, gene onun syledii u szlerden daha
dorudur:

"Pollux hakk iin, ey yallk, baka hibir dert getirmesen

de gelirken yannda getirdiin u dert yeter:

nsan ok yaaynca, grmek istemedii birok eyi grr."

(43)

yle ama, belki grmek istedii birok eyi de grr; hem

istenmedik eyler ou kez genlikte de baa gelir. Caecilius,

"Bence yallkta en ac ey:

O yaa gelen insann bakalarna sknt verdiini

masdr" (44).

demekle daha da ok yanlmtr. Yallarn can sktklarn

deil, hoa gittiklerini sylemek daha doru olur: yle ya,
akl banda yallar iyi huylu genlerden nasl holanr,
genler kendilerine sayg ve sevgi gsterdiklerinde yalla
nasl daha kolay katlanrlarsa, buna karlk genler de
yallarn tlerini dinlemekten zevk alr ve onlar sayesinde
erdeme kar bir heves duyarlar; benim sizinle birlikte
bulunmaktan duyduum zevk, sizin duyduunuz zevkten az
deildir, sanyorum.

Gryorsunuz ya uyuuk ve devinimsiz olmak yle dursun,

yallar alkandrlar, bo durduklar yoktur, hem de zorlu
iler grler; insan nceleri neyle uramsa, elbet
yallnda da onunla urar. Ya yeni yeni eyler
renenlere ne dersiniz? rnein Solon'un, dizelerinde, "Yal
olduum halde her gn yeni bir ey reniyorum (45)" diye
vndn gryoruz; ben de yle bu yallmla Yunan
yaznn rendim: bu ie, sanki oktandr sren bir susuzluu
dindirmek istermi gibi, delice sarldm; niyetim demin size
rnek olarak verdiim eyler zerine bilgi edinmekti;
Sokrates'in sazla uratn rendiim zaman benim de o ii
yapacam geldi (eskiler saz almasn renirlerdi); sonra,
sazla deil ama hi olmazsa Yunan yaznyla uratm.

Yeni yetitiim sralarda bir boa ya da bir fil kadar gl

olmak umurumda olmad gibi, imdi de genlikteki gcm
yitiriim (yalln ikinci kt yan buydu) umurumda deil.
Elinde olan kullanmak gerek; ve her ne ie giriirsen, buna
gcnn yetip yetmeyeceini dn. Krotonlu Milon'un (46)
sznden daha ok kmsenecek sz olabilir mi? Milon artk
yal olduu sralarda, alanda beden eitimi yapan atletleri
grm ve kendi kollarna bakp alaya alaya, "Ah, bunlar
ld artk!" demi. Hey aklsz! Onlar senden daha cansz
deil, hibir zaman kendi deerinle n kazanmadn ki... nn
sen cierlerine ve pazuna borlusun. Yurttalar iin hukuk
kurallarn kaleme alan Sex. Aelius, ondan ok nce yaam
olan T. Coruncanius, P. Crassus (47) hi byle szlanmadlar,
onlarn bilgileri son nefeslerine kadar srd. Sylevciye
gelince, yalandnda, gcnn azalmasndan korkuyorum, nk
onun ii yalnzcaca zek ii deil, ayn zamanda soluk ve g
iidir. Geri ak sal yallarn sesine, bilmem nasl olur da
bir canllk gelir; ben imdiye dek bunu yitirmi deilim,
yam da gryorsunuz; ama, byle olsa da yallara dingin ve
durulmu bir konuma yakr; konumasn bilen bir yalnn
iyi hazrlanm ve dingin szleri, ou kez dinleyicileri
etkiler; bu ii kendin beceremezsen de, bir Scipio'ya, bir
Laelius'a yol gsterebilirsin. renmek hevesiyle dolu
genlerin, bir yalnn evresini almasndan daha ho bir ey
var mdr? Yallarn yeni yetienlere ders verecek, onlar
yetitirecek, onlara toplumsal grevlerin hepsini retecek
gte olmadklarn m syleyeceiz? Bundan da daha gzel bir
i olabilir mi? Bence, Cn. Scipio ile P. Scipio, ve
atalarndan ikisi: T. Aemilius ile P. Africanus, soylu genler
arasnda bulunmakla mutlu grnyorlard: gleri azalsa ya da
yok olsa bile, iyi ve yararl eyler retenlerin mutlu
olmadklarn sanmamak gerek; hem kukusuz ki bu gszlk
yallktan ok, genlikteki yaramazlklarn bir sonucudur;
yeni yetienlerin zevke dknl ve taknl, yalla
miras olarak gsz bir beden brakr. Xenophon'da okuduumuza
gre, Kyros lrken, son szleri olarak, iyice yalanm
olmasna karn, yallnda hibir zaman kendisini
genliindekinden daha zayf duyumsamadn da sylemi ( 48).
Ben henz ocukken, ikinci konsllnden drt yl sonra
pontifex maximus (49) olmu ve rahiplikte yirmi iki yl
alm olan Metellus'u (50) mrnn sonunda genliini
aramayacak denli gl grdm anmsarm. Geri kendisinden
sz etmek yalla zg olan ve biz yatakilerde ho grlen
bir eydir, ama ben kendimden sz etmeye hi gerek grmyorum.

Homeros'un destanndaki Nestor'un, nasl durup durup kendi

artamlarndan sz ettiini (51) elbette bilirsiniz. yle ya,
insan kua grmt; hakl olarak vnrken, onda kendini
beenmi ya da geveze grnme korkusu yoktu. Azndan,
Homeros'un dedii gibi, gerekten baldan tatl szler akard
(52); bu tatlla sahip olmak iin de hi beden gcne
gereksinmesi yoktu; bununla birlikte Yunanllarn o nl
nderi, Aias'a deil, Nestor'a benzer on adam olsun ister ve
bu istei yerine gelecek olsa Troya'nn ksa srede
yenileceinden kukusu yoktur. (53) Her neyse, sz gene
kendime getiriyorum: Seksen drt yandaym; ben de Kyros'un
vnd eyle vnebilmek isterdim; ama hi olmazsa
diyebilirim ki, Kartaca savanda asker ya da ayn savata
questor olduum ya da spanya'da konsllk ettiim ya da drt
yl sonra Termopiller'de M. Acilius Glabrio (54) konslken
asker tribn (55) olarak dtm zamanlardaki gcm yoksa
da, grdnz gibi, yallk beni bsbtn gszletirmedi,
kertmedi; senatoda, krsde, arkadalarmla,
mvekkillerimle, konuklarmla konuurken, gcmn eksiklii
duyulmuyor; nk, "Yalln uzun srsn istiyorsan, erken
yalan" dnde bulunan o eski ve beenilen ataszne benim
hibir zaman aklm yatmad. Erken yalanmaktansa, yallm
ksa srsn, daha iyi. Bakn, imdiye dek beni grmek isteyen
hi kimseye, "im var" demedim. Oysa gcm her ikinizinkinden
de azdr. Sizde de yzba T. Pontius'un (56) gc yok, ama o
gldr diye sizden daha m deerlidir? Yalnzca, insan
gcn ynetmesini bilmeli, ancak gcnn yettii kadarna el
atmal: ite byle olursa, insan, eski gcm kalmad diye
yazklanmaz. Dediklerine gre Milon (57) Olympia alanna
omuzlarnda canl bir kzle girmi. Sana byle bir beden
gcnn m, yoksa Pythagoras'taki zek gcnn m verilmesini
isterdin? Her neyse, bu nimet elindeyken yararlan, elden
gittikten sonra onu arama: yok eer delikanllarn o cukluu,
yalar biraz ilerlemi olanlarn delikanllk an
aramalar doruysa, o baka... mrn gidii bellidir, doann
izdii bir tek yol vardr, basit bir yol; ve her an
kendisine gre bir durumu vardr; ocuklarda zayflk,
yetikinlerde taknlk, orta yallarda arballk,
yallarda olgunluk, doal durumlardr, bunlar zamannda
kabullenmek gerekir. Dedeni konuk etmi olan doksanlk
Masinissa'nn (58) bugn neler yaptn sanrm duymusundur,
Scipio; o adam yola yaya kt m, dnyada ata binmez; atla
knca da attan inmez: yamur, souk dinlemez, ba ak
gezer; salam yapl bir vcudu vardr ve bu sayede kralln
btn grev ve ilerini baarr. Demek ki beden eitimi ve
ll yaamayla, insan yalannca bile eski gcnn bir
ksmn koruyabiliyor.

Yallarn gc m yoktur? Yallarn gl olmalar

istenmiyor ki! Yasa ve gelenekler, hakl olarak, biz
yatakileri gsz yaplamayacak ilerden bak tutuyor
(59). Bylece yalnzca yapamadmz deil, yapabildiimiz
ilerden de uzak tutuluyoruz. "Evet ama yle halsiz yallar
vardr ki hibir grevle uraamaz; yaamda yaplmas gereken
ilerden hibirini yapamazlar" diyen olabilir. Buysa yalla
zg bir eksiklik deil, sala bal bir eydir. P.
Africanus'un seni evlat edinen olu (60) nasl da zayft!
Sal nasl da bozuktu! Daha dorusu nasl da salkszd!
Byle olmasayd, devletin ikinci bir gnei olurdu; hem babas
gibi yksek ruhluydu, hem stelik daha derin bilgisi vard.
Genler bile zayf bnyeli olabildiine gre, yallarn
kimileyin zayf bnyeli olmalarnda alacak ne var?
Yalla katlanmak, kusurlarn abalarmzla gidermek gerek.
Sal gz nnde tutmak, bedeni ll olarak iletmek,
gcmz yok edecek denli deil, tazeleyecek denli yiyip imek
gerek. Hem yalnzca bedene deil, asl zihne ve ruha zen
gstermeli; nk yasz kalan lambann snd gibi, bunlar
da beslenmezse, ykma urarlar. ok yorucu olan bir beden
eitimi, kukusuz bedeni arlatrr; zihinse, iletildiinde
evikleir. Caecilis (61) "komedyalardaki budala yallar"
derken, her eye inanveren, unutkan, gevemi yallar
anlatmak ister; bu eksiklikler de yalln deil; uyuuk,
tembel, uykucu bir yalnn eksiklikleridir. Taknlk ve zevk
dknlnn yallardan ok genlerde; ama genlerin de
hepsinde deil, ahlk yle byle olanlarda grlen
eksiklikler olduu gibi; genellikle bunaklk denen ve
yallara zg olan aptallk da her yalda deil, hafif
akll yallarda olur. Appius drt gl olunu, be kzn,
yle koca bir evi, o kadar mvekkili, ilerlemi yanda, hem
de kr olmasna karn ynetirdi; nk yay gibi gergin bir
zekas vard; dinliini yitirip yalla boyun ememiti:
Evindekilerden yalnzca sayg grmekle kalmaz, onlara stelik
hkmederdi: kleler ondan korkar, ocuklar ekinir, hepsi de
onu severdi; o evde, dedelerden kalma greneklere ve dzene
uyulurdu. te insan kendisini byle savunur, hakkn korur,
kimseye uymaz, son soluuna dek ailesine szn geirirse,
yall onurlu olur. Genlerde yallarn, yallarda da
genlerin kimi zelliklerinin bulunmas, bence iyi bir eydir:
Bu dnceyi benimseyen, beden bakmndan yalanabilir, ama
ruh bakmndan hibir zaman yalanmaz. imdi Origines adl
yaptmn yedinci kitabyla urayorum; eski zamanlarla
ilgili btn yaptlar topluyorum; savunmu olduum nemli
dvlar dolaysyla verdiim sylevlerin hepsini gzden
geiriyorum; augur ve pontifex hukukunu, yurttalar hukukunu
inceliyorum; bundan baka Yunan yaznyla da ok urayorum;
belleimi iletmek iin, Pythagoraslar gibi, gndzleri her
dediim, her duyduum, her yaptm eyi akamlar aklmdan
geiryorum. Ruhun yapaca eitim budur, zihnin tutaca yol,
ite bu yoldur. Byle ilere kendimi verip alrken, aln
teri dkerken beden gcmn yokluunu pek duymuyorum.
Arkadalarn yardmna kouyor, senatoya sk sk gidiyor, hem
de zerlerinde iyice, uzun uzun dnlm dnceler ortaya
atyorum. Bu dnceleri de beden gcyle deil, akl gcyle
savunuyorum. Bu ilerle uraamayacak duruma gelirsem, artk o
yapamadm eyleri yattm yerde dnmek de gene benim iin
bir zevk olur; ama srdm mr gene eylemli olmama olanak
veriyor. nk kendisini ie veren, alan insan, yalln
ne zaman geldiini duymaz. Bylece yava yava, ay rmna
varmakszn yalanr ve birden kvermez de ar ar sner.

Gelelim yalla bulduklar nc eksiklie; yani zevklerden

yoksun olmasna. Yallk bizden genliin o en kt
eksinliini uzaklatryorsa, ne byk bir iyilik ediyor!
Deerli genler, byk ve nl bir adam olan Tarentum'lu
Arkhytas (62) bakn bir zamanlar neler sylemi. O
sylediklerini bana, yeni yetitiim ve Q. Maximus ile
Tarentum'da bulunduum sralarda anlatmlard. Arkhytas'a
gre madd zevk, doann insanlara verdii en uursuz beldr;
bunu elde etmek iin doymak bilmez istekler, dnce ve
lmllktan uzak olarak alevlenir. Yurda ihanet etmeler,
devleti ykmalar, dmanlarla gizli grmeler hep ondan
kar: ehvetin gze aldrmad hibir su, hibir kt eylem
yoktur; insanlar fuhu, zina ve bunlara benzer her rezaleti
ehvetin ekiciliine kaplarak yaparlar; baka bir nedenle
deil. ster doa, ister bir tanr, insanoluna her eyden
stn olan akl verirken, ehvetin bu tanrsal armaana, bu
baa en byk dman olmasn istemi. nk kendisini zevke
kaptran insanda lmllk diye bir ey kalmaz ve genellikle,
ehvetin egemen olduu yerde erdem tutunamaz. Bunu daha iyi
anlatmak iin Arkhytas, "Zevke son derecede kaplm bir insan
dnn" diyormu. Onun dncesine gre, kimse kuku duymaz
ki byle bir insan, bu zevkin etkisi altnda kald srece
her trl dnceden, her trl uslamlamadan uzak olur, hibir
eye kafa yormaz. Onun iin maddi zevkten daha tiksinilecek,
daha zararl bir ey yoktur. nk bir de yein ve srekli
olursa, ruhun btn n sndrr. Arkhytas bunlar Caudium
savanda, konsl Sp. Postumus ile T. Veterius'u yenen adamn
babas olan Samnit kavminden C. Pontius ile konumu (63), hem
o konumada Atinal Platon da bulunmu; Roma dostluuna bal
kalan, bizim Tarentumlu Nearkhos, bunu byklerinden duyduunu
sylerdi; Platon'un L. Camillus (64) ile Appius Claudius'un
konsll srasnda Tarentum'a geldiini de tarihte okudum.
Bu szlerle neyi anlatmak istiyorum, biliyor musunuz? Size
unu anlatmak istiyorum: Uslamlamayla, aklla zevk isteini
kendimizden uzak tutamadmza gre, doru olmayan bir eyin
nne getii iin yalla kar byk bir minnettarlk
duymamz gerek. nk zevk istei insanda dnce brakmaz;
uslamlamann dmandr; hem (deyi yerindeyse) akln
gzlerini krletirir ve erdemle hi ilgisi yoktur. stemeye
istemeye bir i yaptm: yiit T. Flaminius'un kardei L.
Flaminius'u (65) yedi yl konsllk ettikten sonra senatodan
karttm; ama ne yapaym, u zevk dknlnn rezil bir ey
olduunu gstermek gerekir diye dndm. nk bu adam konsl
olarak Gallia'da bulunduu zaman, sofrasndaki kt bir
kadnn szne uyup iledikleri sutan dolay idam cezasna
arptrlarak hapse atlm olanlardan birinin ban vu rdu.
ncelim olan kardei Titus censor iken L. Flaminius bunun
cezasn ekmedi; onun, evinde ahlkszca, iinde onursuzca
davranmasna yol aacak denli irkin ve nne geilmez bu zevk
dknln, dorusu Flaccus ile ben hibir bakmdan ho
grmedik.

Byklerim, ta ocukluklarnda yallardan duymular, anlatr

dururlard: C. Fabricius, Pyrrhos'a eli olarak gittiinde
Thessalial Kineas'tan (66), Atina'da bilge diye geinen biri
bulunduunu ve bu adamn, "Her yaptmz iin sonunda zevk
olmaldr" dediini duyunca aakalm. Bunu Fabricius'dan
duyan M.Curius ile T. Coruncanius (67), Samnitlere ve
Pyrrhos'un kendisine, hep bu dncenin kabul ettirilmesini
isterlermi: Kendilerini zevke vermeleri ve bylelikle kolayca
yenilebilmeleri iin M. Curius, kendi konsllnden be yl
nce, drdnc kez konsllk ederken devlet uruna cann
veren P. Decius'un (68) yakn arkadayd. te bu adam
Fabricius da, Coruncanius da bilirdi; bunlar kendi
yaamlarna, szn ettiim Pub. Decius'un davran biimine
dayanarak yle bir yargya varyorlard: Kesin olarak
yaratl bakmndan en gzel, onurlu bir ey vardr; bu ey,
kendisi iin istenir ve insan olan, zevki kmser, bir yana
brakr da, ona erimeye alr. Ne diye zevk zerinde bu
kadar ok duruyorum sanki? nk yallarn zevki aramamalar
bir eksiklik deil; tersine, vnlecek bir eydir. Yallar
lenlerden, gzel sofralardan, sk sk kadeh boaltmaktan
uzak m kalyorlar? yleyse sarholuktan, sindirimsizlikten,
uykusuzluktan da uzak kalyorlar demektir. Zevkin tadna kolay
kolay doyamadmza gre, ona, yalandmzda da biraz yer
vermek gerekiyorsa (Platon, tanrsal bir bulula, zevke,
"ktlklerin yemi" (69) der; nk, kukusuz ki insanlar
yemle yakalanan balklar gibi zevke kaplp ktle
srklenirler) zengin sofralarda bol bol yiyip imekten
ekinsek bile, alakgnll sofralardan pekl zevk
alabiliriz. ocukluumda, Kartacallar deniz savanda ilk
kez yenen Marcus'un olu C. Duillius'u (70), yemekten sonra
evine dndnde sk sk grrdm; yannda mumlarn, flt
alan birinin bulunmas houna giderdi; devlet ileriyle
ilgisi olmayan bir kimsenin byle eyler yapmaya kalkmas, o
zamana dek grlmemi bir eydi; ama, onun bu keyf davran,
nnden dolay ho grlyordu. yi ama, ben ne diye
bakalarndan sz ediyorum? Kendime dneyim artk. Bir kez,
teden beri bir tarikata balym; Frikyal Byk Ana'nn
Klt (71) lkeye girdikten sonra, benim questorluumda baka
tarikatlar da kuruldu. Benimle ayn tarikattan olan kimselerle
ok sradan bir sofrada yemek yerdim, ama o zaman genlik
atei vard; ya ilerleyince her ey gnden gne daha
lmllayor. lenlerde de maddi zevklerden ok
arkadalarmla birlikte olmaya, syleiye deer verirdim.
Dedelerimiz iyi etmiler de arkadalar bir araya toplayan
sofralara "convivium" demiler. yle ya, insan birlikte yemek
yedikleriyle birlikte yaar. Bu szck, Yunanllarn ayn
anlama gelen szcklerinden daha gzel. Yunanllar
"convivium"a karlk, hem yemek hem imek imgesini uyandran
birer szck (72) kullanmakla en az nemi olan eye, en ok
nem vermi oluyorlar.

Sylemek benim iin bir zevk olduundan, erken kurulan

sofraya oturmak dorusu houma gider. Yalnzca yatlarmla
deil (aslnda bunlardan pek az kald), siz yatakilerle de,
hele sizlerle... Konuma hevesini artrp, yeme ime hevesini
azaltan yalla pek ok minnet borluyum. Yemek, imek
insann houna gidebilir (zevke pek sava iln eder gibi
olmayaym; belki de bir dereceye dek, doaya uygun bir eydir
); bana sorarsanz, yallar bu zevkleri duyamayacak durumda
deildirler. Bana gelince, dedelerimizden kalma bir grenee
gre, sofrann banda oturmaktan holanrm; gene
dedelerimizde grenek olduu gibi, lenlerde sofrann banda
oturann bir konuma yapmasndan, Xenophon'un Symposion'undaki
gibi, kk olurlar ve damla damla iilirlerse iki
kadehlerinden (73), yazn serinlikten, kn gnein ve
atein scaklndan holanrm. te Sabinlerdeki iftliimde
aradm eyler bunlardr; komularm her gn soframa
toplarm; deiik konular zerinde konuarak bu lenleri
gecenin ge saatlerine dek, uzatabildiimizce uzatrz. Ama,
insann sanki iini gcklayan yle zevkler vardr ki,
yallar onlar duyamazlar, diyebilirsiniz. Doru; ama, onlar
bu zevklerin yokluunu da duymazlar. Yokluunu duymadn
eyin zntsn de duymazsn. Sophokles'e, zerine yallk
ktnde, "Akla aran nasl?" diye sorulunca, hakl olarak,
yle demi: "Tanrlar korusun! Ben ondan elimi eteimi seve
seve ektim; kaba, lgn bir efendinin elinden kurtulmu
gibiyim." Tutkulu kimseler iin bu gibi eylerden yoksun
kalmak ekilmez ve zc bir dert olabilir; ama gz
doymular, hevesini almlar iin byle zevklerden yoksun
kalmak, onlar tatmaktan daha hotur; daha dorusu, bir eye
kar istek duymayan ondan yoksun kalm deildir. Bence istek
duymamak daha ho bir eydir. Evet, genlik denen o mutlu
ada bu zevkler daha ok tadlr; ama bunlar, dediim gibi,
insan klten zevklerdir; sonra yallar bu zevkleri doya
doya tadamyorlarsa da, bunlardan bsbtn yoksundurlar da
denemez. Ambivius Turpio'yu (74) ilk sralardan seyreden biri,
elbette daha ok zevk duyar, ama arka sralardan seyredenler
de zevk duymaz deiller; ite bunun gibi, genler mutluluk
veren duygulara yakndan bakarak, sanrm daha ok zevk
duyarlar; yallar uzaktan bakarlar, ama onlar da yeter
derecede zevk duyarlar. Zevk dknlne, ykselme hrsna,
bakalarn gemek iin didinmeye, dmanlklara, tutkularn
tmne sanki hizmet ettikten sonra, ruhun yapayalnzca
kalmas, dedikleri gibi, kendisiyle babaa yaamas, ne paha
biilmez bir zevktir! renim ve bilgiyle beslenirse, insana
istediini yapma zaman brakan yallktan ho bir ey de
yoktur. Scipio, babann candan arkada olan C. Galus'un (75)
yeri, dahas, g lmekle urat sralarda
bitkinletiini grdk. Nice zamanlar gn , onu geceleyin
izmeye koyulduu izimlere dalm grm; nice zamanlar gece
onu, sabahtan beri urat bir iin banda bulmutur! Ay ve
gne tutulmalarn bize ok nceden bildirmek onu ne ok
sevindirirdi! Bunlar gibi ar olmayan, ama gene de emek
isteyen ilere ne diyeyim? Naevius, Kartaca Sava'n; Plautus
da Truculentus'u, Pseudolus'u yazdlar diye ne byk sevin
duyarlard! Ben domadan alt yl nce, Cento ile T uditanus'un
(76) konsll srasnda tiyatro oynatm, yetikinlik ama
kadar yaam olan Livius'un (77) da yalln grdm. P.
Licinius Crassus'un pontifex hukuku ve yurttalar hukuku
konusundaki almalarna, geen gn pontifex maximus olan u
P. Seipio'ya (78) ne dersiniz? Bu saydklarmn hepsinin,
ileri yalarnda da o ilerle canla bala uratklarn
grdk. Ennius'un hakl olarak, "nandrcln ta kendisi"
(79) dedii M. Cethegus'un da (80) yallnda bile gzel sz
sylemeye ne byk bir abayla altn grrdk. Bu gibi
zevklerle sofra elencelerinin, tiyatronun, kt kadnlarn
verecei zevk karlatrlabilir mi? Bilimsel alma, akl
banda ve iyi yetimi kimselerde ya ilerledike artan bir
zevktir. te Solon'un nce de szn ettiim bir dizesinde,
"Her gn bildiklerime birok ey katarak yalanyorum" demesi,
kendisi iin bir onurdur. uras kesin ki hibir maddi zevk,
manevi zevklerden daha stn olamaz.

imdi, inanlmayacak kadar holandm iftilik zevklerine

geiyorum: Yallk hibir zaman bu zevklere engel olamaz ve
bunlar, bana kalrsa, bilge olan bir insann yaamyla
yakndan ilgilidir. nk bu zevkler topraa baldr; o
toprak ki, hibir zaman buyruklara uymazlk etmez ve aldn
hep bol bol geri verir; kimi zaman kazan azdr, ama ou kez
bol olur. Hem ben yalnzca rn deil, topraktaki verim
gcn de, ondaki z de severim; toprak yumuatlm ve
srlm barna tohumu aldktan sonra, onu nce kapal tutar;
bu kapama iini gsteren "occatio" (81) szc de bundan
gelir; sonra, toprak ssyla snan tohumu basnla atlatr
ve yeil bir ot kartr; bu ot, kkteki liflere dayanarak
yava yava boy atar, dml anz olarak dimdik ykselir;
sanki artk erginleiyormu gibi, bir klfa girer; bu
klftan knca da sra sra dizilen buday oluturur ve
kendisini kk kularn gagalarndan klktan bir siperle
korur. Asmalarn nasl dikildiini, nasl yeerdiini, nasl
bydn anmsatmaya ne gerek? Ama, yallmn erin ve
sevincini oluturan eyleri size anlatmak zevkine doyamyorum.
Topraktan kan btn bitkilerin yaama gcn bir yana
brakyorum; o g ki, kck bir incir ya da bir zm
ekirdeinden ya da baka meyve ve fidanlarn ufack
tohumlarndan koca koca kkler, dallar oluturur.. . Ama
alar, filizler, incecik dallar, elikler, daldrma ubuklar
insana hayranlk dolu bir sevin vermez mi? Yap olarak dik
duramayan ve destei olmazsa topraa den asma kendisini dik
tutabilmek iin elleriyle sarlrm gibi, filizleriyle
raslad eylere sarlr; asma yerde srnerek uraya buraya
kollar salnca, sk sk filiz vermesin ve ok byyp her yana
yaylmasn diye, bac onu bakla budayp dalmasnn nne
geer. te bylece, ilkyaz geldii zaman budanmayan
ubuklarn filiz dmlerinde srgn denen ey kar, zm de
bundan olur; zm, topran suyu ve gnein etkisiyle byr;
nceleri tad ok ekidir, sonra olgunlanca tatllar;
yapraklarla rtl olduundan, lml bir sdan yoksun
kalmad gibi, gneten de kavrulmaz; bu meyveden daha
verimli, grn bakmndan daha gzel ne olabilir? Elbette,
demin de sylediim gibi, bunun yalnzcaca rnn deil,
yetitirilmesini de, doann kendisini de severim; asma
srklarnn sra sra duruunu, salkmlarn kafesli tahtalara
tutturulmasn, ktklerin balanmasn, asma daldrmasn da
severim; dediim gibi, asma dallarndan birinin budanp,
birinin braklmas houma gider; topra ok daha verimli
klan sulamalar, tarlann srekli srlmesini veyim mi?
Tarlay gbrelemenin yararn anlatmaya gerek var m? Tarla
ileri zerine yazdm kitapta bunlar anlattm; Hesiodos
tarm konusundaki kitabnda (82) bunlarn szn bile etmez;
ondan birka yzyl nce yaam olduunu kabul ettiim
Homeros ise, Laertes'in olunun zlemini hafifletmek iin
tarlasna baktn ve onu gbrelediini anlatr (83). Tarla
ilerini insana ho gsteren yalnzca ekinler, imenlikler,
balar ve fidanlklar deildir; bahe ve meyvelikler,
koyunlarn kuzularn otlamas, ar srleri, ieklerin eit
eit oluu da bize zevk verir. Yalnzca trl trl ekme
yollar deil, trl trl a yapmak da zevklidir; tarmda
hibir i bunlar gibi beceri istemez.
Tarla ilerinin verdii zevklerden daha pek ok sz
edebilirim, ama bu konu zerinde sylediklerim ok bi le. Ho
grn, nk beni byle ok konumaya tarla ilerine kar
duyduum heves itti; aslnda yallar, doalar gerei, biraz
gevezedirler; gryorsunuz ya, yalln btn
eksikliklerinden syrldm ileri srmyorum. M. Curius (84)
Samnitleri, Sabinleri, Pyrrhos'u yendikten sonra yaamnn son
blmn ite bylece, bir ifti igibi yaayarak geirdi;
dorusu onun kydeki evine baktmda (benimkinden ok uzak
deildir ), hem o adamn yaln yaayna, hem de o dnemdeki
arballna ne denli hayran olsam azdr, diyorum. Evinde
oturan Curius'a Samnitler, ona byk miktarda altn
getirdiklerinde, Curius, "Bence altn sahibi olmak deil,
altn sahibi olanlara egemen olmak onurlu bir eydir,"
diyerek, onlar kap dar etmitir. te byle yksek bi r
ruh, o adamn yalln ho bir duruma sokmaz myd hi? Ama
sz kendimden uzaklatrmamak iin gene iftilere
getiriyorum. Eskiden senato yeleri, yani yallar, mrlerini
tarlada geirirlerdi; nitekim, L. Quinctius Cincinnatus'a (85)
diktatr olduu haberi, tarlasn srerken verilmi; magister
equitum (86) C. Servilius Ahala, krallkta gz olan Sp.
Maelius'u (87) ite bu diktatrn buyruuyla yakalayp
ldrtmt. Curius olsun, dier yallar olsun, senatoya
kydeki evlerinden arlrlard; onlar almaya gidenlere
ite bunun iin "viatores" (88) denmitir. Sorarm size:
tarlalarn ekip bimekle mrlerini ho eden bu insanlarn
yall acnacak bir yallk mdr? Bana kalrsa, bundan
daha hayrl bir yallk olamayacandan kukum yok. Ta rmla
uramak, btn insanlara yaramas bakmndan yalnzca bir
grev deildir; dediim gibi, verdii zevk dolaysyla
insanlarn besinine, tanrlara tapnmalarna yarayan her eyin
bol ve verimli olmasn salamas nedeniyle de yararl bir
itir ve bu maddelerin yokluu bazlarna ac verdiine gre,
artk zevkle baryorum. Malnn banda bulunan merakl bir
iftlik sahibinin arap, zeytinya kilerleri her zaman dolu
olur, erzak bulunur, evi hep bolluk iindedir; domuz, olak,
kuzu, tavuk, st, peynir, baldan yana zengindir. Sonra baheye
de iftilerin kendileri, ikinci bir kiler derler. Bo
zamanlarda ku tutma, avlanma ky yaamn bir kat daha
tatllatrr. ayrlarn yeilliinden, aalarn sra sra
duruundan, balarn, zeytinliklerin gzel grnmnden uzun
uzadya sz etmeye ne gerek var? Ksa keseceim. yi baklm
bir topraktan, yarar bakmndan daha verimli, grn
bakmndan daha gzel bir ey olamaz. Yallk, topra
iletme zevkine engel olmak yle dursun, insan bu zevki
tatmaya bile arr. Bu aa eren bir kimse, ister gnete,
ister ate banda snmak iin kyden iyi bir yer; mevsimi
gelince de glgeliklerde ve su kylarnda serinlemekten ok
sala yarar bir ey bulabilir mi? Silhlar, atlar, ksa
mzraklar, tokmakl sopalar, top oyunu, avlar, koular
genlerin olsun; eitli oyunlardan biz yallara ak
kemiklerini ve zarlar braksnlar, bunlar da isterlerse
braksnlar, nk yallar oyunsuz da mutlu olabilirler.

Xenofon'un kitaplar, birok bakmdan yararldr; siz o

kitaplar okuyorsanz, bu ii dikkatle yapn, rica ederim.
Mal, mlk ynetimi konusundaki Oikonomikos (89) adl kitapta
tarm ne ok ver! Bir kral iin topra iletmeye
almaktan daha uygun bir i olmadn anlayasnz diye,
Sokrates bu kitapta Kritobulos (90) ile konuur ve der ki:
"Zeks ve saltanatnn onuruyla herkesten stn olan Pers
kral gen Kyros (91), pek deerli bir insan olan Spartal
Lysandros Sardeis'e gelip, ona badaklardan armaanlar
getirdii zaman, Lysandros'a bir dost gibi ve incelikle
davranm ve bu arada itle evrilmi, aalar zenerek
dikilmi bir topra gstermi. Lysandros aalarn boyuna,
beer aalk tarhlarn dzgn sralarna, srlm ve temiz
topraa, ieklerden kan kokularn holuuna hayran olmu ve
topraa l ve dzenle biim verenin yalnzcaca
alkanlna deil, becerisine de atn sylemi; Kyros
da ona yle yant vermi: 'Btn bunlar lp bien benim;
aalarn sralan, topran blmlenmesi hep benim iim; bu
aalarn ounu kendi elimle diktim.'

O zaman Lysandros kraln erguvan renkli giysilerine, prl

prl durumuna, Perslerinki gibi bol altnl ve deerli
talardan yaplm sslerine uzun uzun bakm ve demi ki:
"Sana hakl olarak mutlu diyorlar Kyros, nk sende deerle
servet birlemi." te yallar byle bir mutlulua pekl
erebilirler; yalln engel olmad baka iler de vardr
ama zellikle tarm, yamz son derece ilerleyince de
uraabileceimiz bir itir. ittiime gre, M.Valerius
Corvinus (92) alma yaamndan ekildikten sonra yz yana
dek kyde oturup topran iletmi. Bu adamn birinci
konsllyle altncs arasnda krk alt yl gemitir.
Demek ki o, dedelerimizin yalln balangc diye
saptadklar yaa (93) dek onurlu memurluklarda bulunmutur.
Hem Valerius Corvinus mrnn sonunda, ortasnda olduundan
daha mutlu yaamtr, yle ya, o zaman saygnl artm,
glkleri azalmt. Saygnlk da yalln anndandr.
L.Caecilius Metellus'a, Atilius Calatinus'a (94) ne ok sayg
gsterilirdi! A. Calatinus iin u mezar yazt yazlmtr:

"Birok kimse, onun, yurttalarn en sekini olduunu

dnr."

Mezarna kazlm olan bu iirin btnn biliyorsunuz.

Herkesin vmekte sz birlii ettii insan, hakl olarak erk
sahibidir. Bir zamanlar pontifex maximus olan P.Crassus, ondan
sonra ayn rahiplikte grdmz M.Lepidus, ne adamlard (95)!
Paulus'a, Africanus'a ne diyeyim? Ya nce de szn ettiim
Maximus'a (96) ne diyeyim? Bunlarn etkinlii yalnzcaca
buyruklarndan deil, bir ba hareketlerinden bile belli
olurdu. Yallk, hele onurlu bir mr srenlerin yall
insana btn genlik zevklerinden daha deerli saylacak
derecede byk bir saygnlk kazandrr.

Yalnzca, unutmayn ki btn konumamda genlikteki temellere

dayanan yall vdm; bundan kan sonu: bir gn syleyip
herkese kabul ettirdiim gibi, kendisini szle savunan bir
yal, zavalldr. Ne ak salar, ne yzdeki krklar insana
hemen sayg salayamaz: ancak onurlu bir yaamdan sonra bu
olgun aa yetien kimse, saygnn en gzel meyvalarna
eriir. Bir yalya selam vermek, yanna yaklamak,onu grnce
ayaa kalkmak, nne gememek, onu geirmek, ona akl danmak
gibi nemsiz ve sradan grnen eyler bile ona gsterilen
saygnn belirtisidir; bu sayg gsterilerine bizde de,
ahlklar orannda baka uluslarda da uyulur. Dediklerine
gre, szn daha nce de ettiim Spartal Lysandros (97),
hep, Sparta'nn yallarn en onurlu olarak yaayacaklar bir
yer olduunu sylemi; yle ya, hibir yerde yallara o denli
nem verilmez, hibir yerde ylesine sayg gsterilmez. Bir de
unu anlatrlar: Atina'da yal bir adam oyunun ortasnda
tiyatroya girince, o kalabalk seyirciler iinde hibir
yurtta kendisine yer vermemi; ama eli olduklar ii n zel
yerlerde oturan Spartallarn yanna yaklanca, hepsi ayaa
kalkm ve yal kimseyi oturtmak istemiler. Seyircilerin
hepsi birden onlar alklaynca, ilerinden biri, "Atinallar
iyilik nedir bilirler; ama yapmak istemezler," demi. Sizin
rahipler kurulunda (98) birok gzel gelenekler vardr; ama,
sras gelmiken syleyeyim, en gzeli, nce en yal olann
dncesini sylemesidir; yalnzcaca yksek konumdakiler yal
augurlardan sonra gelirler. Saygnn balad dllerle
karlatrlabilecek, maddi bir zevk var mdr? Bu dllerin
en parlaklarn elde etmi olanlar bence yaam denilen tiyatro
oyununu sonuna dek oynamlar, hem de acemi oyuncular gibi,
son perdede yere yklmamlardr.

Ama yallar somurtkan, tasal, abucak kzar, huysuz, dahas

elisk olurlarm. Bunlar huylarn yaratt zelliklerdir;
yallktan ileri gelmezler ki. Somurtkanlk ve szn ettiim
bu eksiklikler bir dereceye dein balanabilir. Yallar bu
eksiklikleri edinmekle hakl deilse de mazur grlebilirler:
yallar, herkesin kendilerini kmsediini, aa grdn,
kendileriyle alay ettiini sanrlar. Hele bedence gten
dmlerse, dokunsanz alayacak durumdadrlar. yi huylu,
nasl yaanacan bilen kimselerde bu kt ynler daha az
duyumsanr; bu da hem yaama, hem tiyatroda Adelphoi
(100)'daki iki kardee bakarak anlalabilir: birisi nasl da
sert, teki nasl da sevimlidir! Sorun u: her arap eskimekle
ekimedii gibi, her insan da yalanmakla aksilemez.
Yallkta arball doru bulurum, ama her eyde olduu
gibi bir dereceye dein; aksilii hibir bakmdan doru
bulmam. Yallarn elisklna gelince; buna aklm ermiyor.
yle ya, yol ksaldka yolluu arttrmaktan daha sama bir
ey olabilir mi?

Yalla kt dedirten drdnc bir neden kald: biz

adakilere en ok znt ve tasa veren, lme yakn oluu...
Evet, lm yallardan uzun sre uzak kalamaz. Ama onca yl
yaayp da lmn kmsenmesi gerektiini anlamayan yalya
yazk! lm ruhu tamamyla yok ediyorsa, zerinde durmaya
demez, yok onu sonsuz bir mr yaayaca bir yere
gtryorsa, o zaman istenilmesi gereken bir eydir. nc
bir olaslk da yoktur ya... ldkten sonra mutsuz
olmayacaksam, hele mutlu da olacaksam, ne diye korkaym? Gen
bile olsa, akama dek yaayacan kesin olarak syleyecek
kadar aptal bir insan var mdr? Hem genlerde insan lme
gtren nedenler bizden daha oktur: Genler hemen
hastalanverirler; bizden daha nemli hastalklara tutulurlar;
daha g iyileirler. te onun iin yal olanlar ok a zdr;
byle olmasayd insanlar daha iyi, daha akllca yaarlard.
yle ya, akl da, dnme de, dnce de yallarda olur;
onlar olmasayd devletler de olmazd. Ama gene herkese kyan
lme geliyorum. lm genlerin de banda olduuna gre neden
yall ktlemek iin bir neden olsun? Ben, ok deerli
olumu, sen de en yksek orunlara aday olan kardelerini
yitirmekle lmn yaa bakmadn anladk, Scipio.
Diyebilirler ki: "yi ama, bir gen uzun sre yaayacan
umar; yal bir insan byle bir umut besleyemez. Sama bir
umut. yle ya, kesin olmayan bir eye kesin; yanl bir eye
doru demekten daha aptalca bir ey olur mu? Yal bir insann
umut yolu yokmu. yle ama, yal, gencin umduunu ele
geirmi olduuna gre daha iyi bir durumdadr. Biri uzun sre
yaamay umar; teki uzun sre yaamtr. Hey byk tanrlar!
Aslnda, insan yaamnda uzun sren ne vardr ki? En uzun
srm yaam ele al; Tartessus (101) kralnn yaamna
bakalm: Evet, bir yerde okuduuma gre, Gades'de Arganthonius
adnda; seksen yl hkm srm, yz yirmi yl yaam biri
vardr. Ama bence, sonu olan bir mr uzun srm saylmaz.
nk sona varlnca, gemi zaman akp gitmitir; elde kala
kala erdem ve drstlkle kazandn ey kalr. Ya yledir;
saatler geer gider, gnler, aylar, yllar, hepsi geer; ve
gemi zaman hi geri gelmez; gelecei de bilemezsin. Bize
verilen mr ne kadar olursa olsun, honut olmak gerek. Bir
oyuncunun hoa gitmesi iin oyunun bitmesine gerek yoktur,
oynad perdede beenilmesi yeter; ite bilge bir insan da
yaamnn "plaudite"sine (102) dek yaamak zorunda deildir;
nk bir mr, ksa da olsa, iyi ve onurlu olarak yaamaya
yetecek denli uzundur. Yok daha uzunsa, iftilerin tatl
ilkyazdan sonra yazn, gzn gelmesine zldklerinden fazla
zlmeye demez. nk ilkyaz, genlik demektir; gelecekteki
meyvalar mjdeler, ondan sonraki mevsimler rn alma
mevsimleridir. Birok kez sylediim gibi, yalln meyvas
da o aa gelmeden nce bol bol iyilik etmi olduunu
anmsamaktr. Doaya uygun olan her eye iyi demeli,
yallarn lmesi kadar da doaya uygun ne vardr? Genlerin
bana lmn gelmesi doaya aykr bir eydir. te bunun
iin genlerin lmesi bana, harl bir atein bol suyla
sndrlmesi gibi gelir; yallarn lmyse, gemi bir
atein hibir etkiyle deil de, kendiliinden snmesi gibidir.
Nasl elmalar hamken ekilip kopartlr, iyice olgunlanca
derlerse, ylece genlerin cann bir g eker alr da,
yallar olgunluktan lr. Bu olgunluk bana yle tatl geliyor
ki, lme yaklatka, uzun bir deniz yolculuundan sonra
karay grr gibi oluyor, sonunda limana varacam sanyorum.

Yalln nerede bitecei hi belli olmaz; bu ada elinden

geldii srece grevini yapp lm kmsemekle akllca
yaam olursun. te yallar, bu nedenle genlerden daha
gzpek, daha metin olurlar. Solon'un tiran Peisistratos'a
verdii yanttan da bu anlam kar: Solon, neye gvenerek,
kendisine bu kadar cretle kar koyduunu soran
Peisistratos'a, "Yalla!" diye yant vermi. Bir mr
sonunda en iyi ey, doa kendi yaratt yapt yava yava
yok ederken, akln ve duygularn olduklar gibi kalmalardr.
Bir gemiyi, bir binay yapm olan kimse onlar nasl daha
kolayca paralar, ykarsa, tpk onun gibi, insan oluturan
doa onu en iyi bir biimde ortadan kaldrr. Ve yeni oluan
bir btn glkle dalr, eskimi olan ise kolayca dalr.
Bundan dolay, yallarn iki gnlk mrlerini a gzl gibi
harcamalar; ortada bir neden yokken de o ksa mr yaamaktan
vazgemeleri iyi olmaz. Pythagoras da, efendimiz, yani Tanr
buyurmadan, yaamdan, yaamdaki grevlerinden kamay yasak
eder. Bilge Solon'un bir mezar yazt vardr, orada
dostlarnn lmne acmasn ve alamasn istediini syler.
Anlalan yaknlarnn kendisini sevmelerini istiyor. Bilmem
ama, sanrm Ennius,

"Kimse benim iin gzya dkmesin, kimse ldm diye

szlanmasn." (103)

demekle daha doru bir sz etmitir. Ennius, arkasndan

sonsuzluk gelen lme yas tutmaya demez diye dnyor.

Evet, insan leceini duyumsayabilir, ama bu duygu ksa srer,

zellikle yal bir kimsede; u da var ki, lmden sonra
duyumsamak ya istenilir bir eydir, ya da duygu diye bir ey
yoktur. lm gzmzde bytmemek iin, bunu daha genken
dnmeliyiz; byle dnlmezse, kimsenin ii rahat edemez;
nk, leceimiz kesin; kesin olmayan bir ey varsa, o da
bugn lp lmeyeceimizdir. lmn her saat insana
kyabileceinden korkan bir kimse yreini salam tutabilir mi
hi? Bu konu zerinde uzun uzun konumaya bence gerek yok,
lmlerimizi anmsayalm, ama yurdu kurtarmak urunda len L.
Brutus'u (104), atlarn srp lme gnll giden iki
Decius'u (105), dmana verdii szde durmak iin ikenceye
ayayla giden M. Atilius'u (106), Kartacallarn yolunu
bedenleriyle kapatmak isteyen iki Scipio'yu (107), Cannae'deki
bizim iin onursuz olan arpmada arkadann
dncesizliini canyla deyen deden L. Paulus'u (108), en
zalim dmann bile lsn onurlu bir cenaze treninden
yoksun klmaya gnl raz olmayan M. Marcellus'u (109) deil
de (Origines'te de yazdm gibi) hibir zaman dnmeyi
dnmedikleri o yere ok kere ileri ate ve gurur dolu giden
ordularmz anmsayalm. Yalnzca okumam deil, kaba saba
delikanllarn bile aldr etmedikleri bir eyden, okumu
yazm yallar m korkacak?

Bilmem ama, bana yle geliyor ki, genellikle, bir insan her
eyden hevesini ald m, yaamdan da ald demektir. ocuklarn
kendilerine gre hevesleri vardr; genler onlarn eksikliini
duyar m? Yeni yetimeye balayanlarn da hevesleri vardr,
orta ya denilen ada onlar artk aranr m? Bu an da
hevesleri vardr ve bunlar yallar aramaz. Yallktaki
hevesler, en son heveslerdir. ncekiler gibi onlar da gelir
geer ve o zaman yaama doymu olmak, lm zamannn geldiini
gsterir.

lm denince, ben kendim ne duyuyorum? Bunu size sylemeye

neden ekiniyorum bilmem; nk bana yle geliyor ki, lme
yaklatka onu daha iyi seziyorum. Dinle P. Scipio; sen de,
C. Laelius: ben pek nl insanlar ve dostlarm olan
babalarnzn yaadn sanyorum; hem bence onlarn
yaad, yaam demeye deer biricik var olutur. yle ya; ten
kafesi iinde tutsak kaldka bir zorunluun ykn tayor ve
ar bir i gryoruz; nk gksel olan ruh, o pek yksek
yuvasndan indirilmi, tanrsal ve sonsuz doasna aykr bir
yer olan dnyaya batrlm gibidir. Ama yle sanyorum ki,
lmsz tanrlar topraklara baksn ve gkteki dzeni
seyrettiinden yaamndaki uyum ve lyle o dzeni yanslasn
diye insann vcuduna ruh vermilerdir. Beni buna inanmaya
ynelten ince ince dnmem deil; en byk filozoflarn bu
konudaki deerli ve yetkili dnceleridir. Pythagoras'n ve
hemen hemen yurttalarmz saylan ve bir zamanlar talyal
filozoflar ad verilen Pythagorasclarn ruhumuzun evreni
kapsayan tanrsal ruhtan kopmu bir para olduundan hi kuku
duymadklarn anlatrlard. Bundan baka, Apollon
tapnandaki bilicinin, bilgelerin bilgesi dedii Sokrates'in
ld gn, ruhlarn lmezlii konusunda sylediklerini de
bana akladlar. ok sze ne gerek? Bu konuda dndm ve
duyduum u: Beyinde bu denli abuk ileme, olup bitenleri
anmsama, olacaklar kestirebilme, bunca ey yapma, bunca ey
bilme, bunca ey bulma yetenei var olduuna gre; bunlar
baarabilen, doadaki varlk, lml olamaz; hem ruh hep
devinim durumundadr; bu devinimin de balangc yoktur, nk
ruh kendiliinden devinir ve hibir zaman kendisini
brakmadna gre, bu devinimin sonu da yoktur. Ve ruh
doadan daha basit; kendisinden daha farkl, kendisine
benzemeyen bir eyle karm olmadndan, blnemez;
blnemeyince de yok olamaz; insanlarn domadan nce epey ey
bilmeleri de ruhun lmezliine nemli bir kant oluturur:
yle ya, ocuklar g bilgileri edinirken, saysz eyleri
yle abuk sezerler ki, bunlar ilk kez renmiyorlar da
anmsyorlar sanlr. te Platon, aa yukar byle dnr.

Xenophon'un kitabnda, lmek zere olan yal Kyros u szleri

syler (110): "Benim sevgili ocuklarm, sizden ayrldktan
sonra hibir yerde olmayacam, var olmayacam sanmayn
sakn. Sizinle olduum srece ruhumu grmyordunuz; ama, onun
bu bedende olduunu yaptm ilerden anlyordunuz. Hibir
belirtisini grmediiniz zaman bile onun varlna inann.
Kendilerini daha uzun sre anmamz iin ruhlar bize etk i
etmeseydi, byk adamlara lmlerden sonra da sayg
gsterilmezdi. Ruhlar lml bedenlerdeyken yaayp da
onlardan ayrldktan sonra lrm, ruh dnceden yoksun olan
bedenden kurtulunca dnemezmi, bunlara hibir zaman aklm
yatmad dorusu; bence ruh, asl birlemi olduu bedenden
kurtulup da saf ve katksz olmaya balad zaman dnr
olur. Bundan baka, lm insan organizmasn datnca ruhtan
baka, bedende ne varsa, nereye gidecei bellidir; her ey
geldii yere gider; yalnzca ruh, bedendeyken de, ayrlnca da
gzkmez. lme en ok benzeyen eyin uyku olduunu da,
sanrm bilirsiniz. Ve zellikle uyuyanlarn ruhu,
tanrsalln gsterir. nk ruhlar dingin ve zgr olunca
gelecekte olacak birok eyi nceden grrler ve bundan, beden
balarndan bsbtn kurtulunca ruhlarn ne olacaklar
anlalr. Byleyse, bana bir tanrymm gibi sayg gsterin.
Yok, ruh bedenle birlikte ortadan kalkacaksa, siz gene btn
bu evrendeki gzellii koruyan ve yneten tanrlara sayg
gstermekle dindar ve sadk insanlar gibi beni ann." Kyros
lmeden nce ite bunlar sylemi. sterseniz ben de bu
konudaki dncelerimi syleyeyim.

Scipio, gelecee bal olabileceklerini dnmeselerdi, baban

Paulus (111), dedelerin Paulus ve Africanus (112),
Africanus'un babas (113), amcas (114) ve adlarn saymaya
gerek yok, birok nl insan gelecektekilerin belleinden
kmamak iin o kadar uramazlard. Kimse beni bunun tersine
inandramaz. Yallarn detidir, bari biraz kendimi veyim:
nmle yaamm ayn zamanda bitecek olsa, barta ve savata
geceyi gndze katp, onca gl zerime alr mydm
sanyorsun? siz gsz, dingin, zahmetsiz, savamsz bir
mr srmek daha iyi olmaz myd? Ama bilmem nasl, ruhum
uzanr, sanki bu yaamdan ayrlnca, sonsuzca yaayacakm
gibi, gelecee bakard. Evet, ruhlarn lmsz olduunu
dnmeseydi en deerli insan bile lmsz bir n iin didinip
durmazd. Bakn, en akll insanlarn lme hemen boyun
emesi, en aklsz insanlarn da gnl rzasyla lmeyileri,
gz daha salam olan ve ileriyi daha iyi seen birincilerin,
daha gzel bir yaama kavumak zere yola ktklarnn
ayrmnda olduklarn, keskin bakl olmayan tekilerin de
bunu gremediklerini anlatmaz m? Beni sorarsanz, sevdiim,
saydm babalarnz grmek hevesiyle iim iime smyor;
hem yalnzca kendi tanm olduum kimselerle deil,
konumalarda, kitaplarda sz geen, kendileriyle ilgili benim
de yaz yazdm kimselerle bir araya gelmek iin can
atyorum. Oraya doru bir yollanaym, kimse beni ko lay kolay
tutamaz, Pelias gibi diriltemez (115); tanrlardan biri bana
bu yatan yeniden ocuklua dnmemi balasayd bile,
"Dnyada olmaz!" derdim; kou alannn bir bandan bir bana
gittikten sonra, alann var noktasndan balang noktasna
getirilmeyi istemezdim dorusu. yle ya, yaamn nesi hotur?
daha dorusu, g olmayan nesi vardr? Yaamda tatl eyler
vardr, kabul; ama bunlar ya insan bktrr ya da bir
dereceye dek tatldrlar; biroklarnn, hem de okumu yazm
kimselerin, sk sk yapt gibi, yaamdan yaknmam doru
olmaz ve yaadma piman deilim, nk yle bir mr srdm
ki, dnyaya bouna geldiimi dnemem; bu yaamdan kendi
evimden deil de bir konukluktan ayrlyormu gibi
ayrlyorum; nk, doa bize yle uzun uzadya oturulacak bir
yer deil, biraz durup geeceimiz bir urak vermitir.
Ruhlarn o tanrsal topluluuna, o tanrsal birliine
kavuacam; bu kalabalktan, bu amurdan ayrlacam gn, ne
gzel gn! nk o gn, yalnzca, bir az nce szlerini
ettiim kimselere deil, benim Cato'ma (116), iyilikte ei
bulunmayan, grevini yapmakta kimselerin geemedii Cato'ma da
kavuacam; bedenini ben yaktm, asl onun benimkini yakmas
sral olurdu; ruhu benim de gideceimi dnd yere, beni
brakarak deil de, bana bal olarak gitti. Bama gelene
direnle katlanr grndm; duygusuz olduumdan deil, ama
aramzdaki uzakln, ayrln uzun srmeyeceini dnerek
kendi kendimi avutuyordum.

Scipio, nasl oluyor da yallk bana ar gelmiyor ve zc

olmamakla kalmayp tatl da grnyor diye Laelius ile hep
atnz syledin; ite nedenleri: nsan ruhunun lmsz
olduuna inanmakta yanlyorsam bile, bu tatl bir yanlma ve
ben yaadka houma giden bu yanlmann elimden ekilip
alnmasn istemiyorum. Baz deersiz filozoflarn (117)
sand gibi, ldkten sonra hibir ey duymayacaksam bile,
lm filozoflarn yanldm diye benimle alay etmelerinden de
korkum yok. lmsz olmayacaksak da, insann zaman gelince
gp gitmesi gene istenilir bir eydir. nk her eye olduu
gibi, doa, yaamaya da bir snr koymutur. Yallk yaamn
son perdesidir; bir oyunun bizi usandrmasndan nasl
kanyorsak, yallktan usanmaktan da kanmalyz, hele
yaama doymusak.

Yallk zerine syleyeceim ite bu kadar; keke siz de o

aa erseniz de, benden dinlediklerinizin doru olduunu kendi
deneyiminizle grebilseniz!..

DOSTLUK

NSZ

Cicero'nun felsef yaptlarndan biri olan Laelius ya da De

Amicitia (Laelius ya da Dostluk zerine) .. 44 ylnda
yazlmtr. Diyalog biiminde olan bu kitaptaki konuma,
.. 129 ylnda geer. Sanki Scipio Aemilianus'un lmnden (
.. 129 ) birka gn sonra, Scipio'nun ok yakn dostu
Laelius, damatlar Scaevola ve Fannius'la "dostluk" zerine
konuur. Bu konumay sonradan Scaevola, Cicero'ya aktarr.

Diyalou yneten C. Laelius .. 190 ylnda domu olmaldr.

Babas C. Laelius'la Scipio Africanus Maior'un dostluu gibi,
o da gen yata Scipio Aemilianus'la dost olmu ve onun
yaznsal evresine girmitir. Burada da Terentius ve
Lucilius'la dost olmutur. Stoa felsefesini yakndan
tanm, Diogenes, Panaitios'un dncelerini Roma evresine
yaymtr. Siyasal yaama ne zaman balad bilinmemekle
birlikte, kinci Pn Savanda Scipio'nun konsll srasnda
( .. 147 ) onun legat olarak almtr. .. 145'te
praetor olmu ve bir sylevle, halk tribnlerinden C.
Licinius Crassus'un "rahip kurullarnn halk tarafndan
seilmesi" nergesini reddettirmitir. .. 142 ylnda
Scipio'nun desteklemesiyle konslle adayln koymu, ama
Pompeius'a kar yitirmitir. Bu yzden Scipio'yla Pompeius'un
aras bozulmutur. Ertesi yl adayln yeniden koyup
kazanm ve 140 ylnda Q. Servius Caepio ile birlikte konsl
olmutur. Tib. Gracchus'un nayak olduu i savata da
Gracchus'a kar almtr. .. 132 yl banda Tib.
Gracchus ldrldkten sonra, onun yandalarn tutuklatmak
iin kurulan konsller kurultayna katlmtr. 131 ylnda
Scipio'yla birlikte halk tribn S. Papirius Carbo'nun, halk
tribnlerinin yeniden seilmesi nergesini reddettirmitir.
129 ylnda ok sevdii dostu Scipio Aemilianus'u yitirmitir.
Scipio'nun arkasndan ne kadar yaad bilinmemekle birlikte,
ok yaamam olmaldr. Laelius'un n, yaarken ona verilen
bilge adndan ve Scipio'yla olan yakn dostluundan ileri
gelir. Laelius'la Scipio arasndaki dostluu Cicero,
Tusculanae 112'de yle anlatyor: "Askerlikteki esiz n
yznden, Laelius Scipio'ya bir Tanr gibi tapard; ama, sivil
yaamda, daha yal olduu iin, Scipio Laelius'a bir babaya
gsterilen saygy gsterirdi."

P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus minor, .. 185

ylnda domutur. Babas Paulus Aemilios'tur. Scipio
Africanus'un evlatl olduu iin Scipio soyadn, .. 147
ylnda Kartaca'y yakp ykt iin Africanus sann
almtr. Byk bir komutan olan Scipio, ayn zamanda stoac
Diogenes'i, Panaitios'u, bundan baka Platon ve Aristoteles'i
yakndan tanyan bir dnrd. evresine toplad yksek
kltrl Terentius, Lucilius, Polybios gibi yazarlarla v e
Laelius gibi hukukularla yaznsal bir evre yaratmtr. ..
129 ylnda, bir gn yatanda l olarak bulunmutur. Onun,
kendi canna m kyd, yoksa ldrld m iyice
anlalamam, Gracchus'larn annesinden kukulanlmtr.
Doal olarak, De Amicitia'da Scipio dorudan doruya konumaya
katlmyor, ama Laelius, dostluk konusunda hep onun
dncelerini aktardndan, diyalogda o hep karmzdadr.

Diyaloun teki kiileri, Laelius'un damatlar Q. Mucius

Scaevola ve C. Fannius'tur. Q. Mucius Scaevola, hukuku ve
rahip yetitiren nl Scaevola soyundandr. .. 157
yllarnda domutur. .. 117 ylnda konsl olmu, .. 88
ylnda lmtr. Roma'nn en nl hukukularndan biri idi.
C. Fannius Strabo, kaynbiraderinden biraz yaldr. nc
Pn Savana katlmtr. Cicero'nun, Brutus'ta pek de iyi bir
dille anlatmad bir tarih kitab vardr.

Cicero'yla kitabn adna sunduu Atticus arasnda, eski ve

byk bir dostluk, gen yalarnda balayp Cicero'nun lmne
dek srmtr. Cicero'nun btn yaam boyunca Atticus'a
yazd mektuplar byk bir deste tutar. Atticus siyasal
yaama karmam, tarih alanndaki kiisel almalaryla,
ticaretle, malnn ynetimiyle uramtr. Cicero'nun
kitaplarn da o yaynlamtr.

Cicero, De Amicitia'y yazarken hangi kitab rnek aldn

kesin olarak sylemiyor. Kitabn birok yerinde Aristo ve
Theophrasos'a yaklar. Aulus Gellius Noctes Atticae 13, 10'da
Cicero'nun, Laelius'u yazmadan nce Theophrasos'un Peri
Philias (Dostluk) adl kitabn okumu olduunu sylyorsa da,
bu, Cicero'nun bu kitab rnek aldna kesin bir kant olarak
gsterilemez. Cicero'nun; Aristo ve Theophrasos'un
dncelerini iine alan Panaios'un Peri Kathekontos adl
kitabndan esinlendii kabul edilebilir. Aslnda "Dostluk"a
birok bakmdan benzeyen "De Officiis"de de Cicero bu kitab
rnek almtr: Dostluk'ta diyalou stoac Laelius ynetiyor.
Dostluun tanm tam anlamyla stoa felsefesine uygundur,
nk stoaclara gre dostlukta temel, birlikte yaamaktan ok
"symphonia" (anlama) dr; Cicero bunu "consensio" szcyle
eviriyor. Ama Cicero'nun yapt kendisine kaynak olarak
gsterilebilecek yaptlardan u noktada ayrlr: Cicero, Yunan
yazarlarnn dostluk zerine dncelerini birbirine dost iki
Romalda (Laelius, Scipio) canlandryor, bu dnceleri
onlara uyguluyor. Bylece dnceler kiilik kazanyor,
canlanyor, Romallayor.

eviri iin kullanlan metin, K. Simbeck'in dzenledii

Teubner'in 1917 Leipzig basksndaki metindir.

DOSTLUK

Augur (1) Q. Mucius Scaevola, kaynatas C. Laelius zerine

anlarn olduu gibi, tatl tatl anlatrd. Her konumasnda
ona bilge demekte duraksamazd. Erkek togasn (2) giydikten
sonra babam beni de Scaevola'ya gtrmt; bundan sonra bu
yal adamn yanndan, elimden geldii kadar ve bana izin
verildii kadar, ayrlmadm. Ondan dinlediim birok cidd
konumay ksa, yerinde sylenmi szleri ezberimde tuttum;
onun bilgisiyle daha bilgili olmaya alyordum. lmnden
sonra, pontifex (3) Scaevola'yla yaknlk kurdum. Bu
Scaevola'nn yetenei, hakseverliiyle yurttalarmz arasnda
sekin bir yer aldn sylemekten ekinmem; ama ondan baka
bir zaman sz aarm, imdi augura dnyorum.

Scaevola her zaman trl konularda sz sylerdi; zellikle bir

gn anmsyorum, evinde benim ve birka yakn dostunun
bulunduu bir toplant srasnda, alkanl zere
hemicyclium'da (4) otururken, o zaman hemen herkesin dilinde
olan bir konudan sz amt. Atticus, kesinlikle anmsarsn,
hele P. Sulpicius'un (5) ok yakn dostu olduun iin daha iyi
anmsarsn, Sulpicius halk tribnyken nce ok sevdii,
birlikte ili dl bir yaam srd, o zamann konsl Q.
Pompeius'tan (6) kanl bakl dman olarak ayrlnca, halkn
aknl ya da buna yerinmesi de diyebilirsin, ne denli
byk olmutu!
te Scaevola bu olay andktan sonra, Africanus'un lmnden
birka gn sonra, Laclius'un, kendisi ve teki damad
Marcusolu Fannius'la (7) yapt dostluk zerine konumay
aktard. Bu konumadaki dnceleri ezberimde tuttum, bu
kitapta kendime gre anlattm; yalnzca birok "dedim",
"dedi"nin araya girmemesi ve okurlara karlarnda konuuluyor
sansn vermek iin, kiileri dorudan doruya konuturdum
(8).

Dostluk zerine yazmam iin beni her zaman sktrrdn; bu

konu herkese tantlmaya deer, hem de aramzdaki yaknla
uygundur diye dndm.

Bu yzden, senin istein zerine biroklarna yararl olmak

iin, bu ii seve seve zerime aldm. Yallk zerine senin
adna sunduum Cato Mairo (9) adl kitabmda yal Cato'yu
konuturdum; nk bence, hi kimse yaamn bu andan,
Cato'dan daha byk bir yetkiyle sz edemez. O, hem uzun bir
yallk a geirmi, hem de yallnda parlak bir konuma
erimitir. te yandan, babalarmzdan C. Laelius ve P. Scipio
arasndaki dostluun pek nl olduunu rendiimiz iin,
Laelius bana dostluk konusunu inceleyecek en uygun kii
grnd; Scaevola, Laelius'un bu konudaki dncelerini
aktarmt daha nce. Bundan baka, ok nl, tarihe karm
kimselerin saygnlna dayanan bu tr konumalarn, bilmem
neden, daha byk bir deer kazand sanlr. Onun iin
yazdklarm okurken, arasra kendimin deil, Cato'nun
konutuunu sanrm (10).

Bylece, yalyken bir yal iin yallk zerine yazdm

gibi, bu kitapta da ok yakn bir dost olarak, dostum iin
dostluktan sz atm. O zaman aa yukar zamannn en
yals ve en akll uslu adam, Cato konumutu. imdi hem
bilge -nk bilge saylmtr- hem de dostluuyla n salm
Laelius, dostluk zerine konuacak. Rica ederim, bir zaman
iin beni dnme, Laelius'un ta kendisi konuuyor say. C.
Fannius ve Q. Mucius, Africanus'un lmnden sonra kaynatalar
Laelius'u grmeye giderler. Sze onlar balarlar, Laelius
yantlar; btn konumas dostluk zerinedir; onu okurken
kendini bulacaksn (11).

II

FANNIUS - Evet yle Laelius, gerekten Africanus'tan daha iyi,

daha nl bir kimse yoktu. Ama imdi btn gzlerin sana
evrilmi olduunu dnmelisin; yalnzca sana bilge adn
veriyorlar, yalnzca seni bilge sayyorlar. nce bu a d
Cato'ya veriyorlard. Babalarmzn zamannda L. Acilius'a
(12) da bilge dendiini biliyoruz, ama her ikisi de ayr bir
nedenden. Acilius yurttalar hukukunda ok bilgili sayld
iin, Cato ise yaamdaki grgs yznden. Cato'nun gerek
forumda (13) gerek senatodaki uslu akll ve ileri grleri,
inat savunmalar, keskin yantlar anlatlrd. Bu yzden
yallnda bilge san Cato'nun artk takma adlarndan biri
olmutu.

Sense bir baka ynden, yalnzca yaradln ya da ahlknla

deil, daha ok almalarn ve bilgin yznen bir bilgesin;
halkn anlad anlamda deil, bilginlerin bu szce
verdikleri anlamda bir bilge. Btn Yunanistan'da byle bir
bilge yetimedi, (nk bu konuyu inceden inceye aratranlar,
bilge denilen "Yediler"i (14) bilge saymazlar. Atina'da bir
tek bilge olduunu biliyoruz; ona da, Apollon'un szcs bile
"En byk bilge" (15) demiti: te sende bylesine bir
bilgelik bulunduuna inanyorlar: sen her eyin sende
bulunduunu sanrsn ve erdemi insanla ilgili her eye st n
tutarsn. Bu yzden benden, sanrm Scaevola'dan da,
Africanus'un lmne nasl katlandn soruyorlar; hele geen
ayn Nonae'sinde (16), augur D. Brutus'un (17) bahelerinde
her zamanki almalarmz iin toplandmzda, bu toplant
gnlerini hi karmadn ve bu grevini her zaman yerine
getirdiin halde bu kez gelmediini grenler, bunu daha ok
soruyorlar.

SCAEVOLA - Evet, C. Laelius, Fannius'un dedii gibi,

biroklar bu soruyu soruyorlar, ama ben onlara durumu
grdm gibi anlatyorum: diyorum ki ok byk, ayn zamanda
ok sevdii arkadann lmne soukkanllkla katlanyor,
ama bundan ac duymamak elinde deildir, aslnda bu onun
insanlna yakmaz. Nonae'deki toplantmzda bulunmamasna
gelince, bunun nedeni acs deil, hastaldr.

LAELUS - Hakkn var Scaevola, doru sylyorsun. Salklyken

srekli olarak yaptn bu grevden acm beni alkoymamal.
Benim dnceme gre salam karakteri olan bir insan
grevinden alkoyacak hibir olay olamaz. Sana gelince
Fannius, bana bu derece deer verildiini sylerken -ben ne
kendimi bu kadar deerli bulurum, ne de deerli saylmay
isterim- bir dost gibi davranyorsun; ama yle sanyorum ki,
Cato zerine kanlarn doru deil. Ya kimse bilge olmad
(buna ben daha ok inanrm) ya da bir bilge varsa, o da
Cato'ydu. teki davranlarn bir yana brakalm, ama olunun
lmne nasl katlanmt! (18) Paulus'u (19) anmsyordum,
Galus'u (20) grmtm, ama onlarn ocuklar pek kkt;
Catonunkiyse olgun bir adayd, deeri denenmi bir
delikanlyd. Bu yzden bir bakasn, sylediin gibi
Apollon'un "en byk bilge" dedii o insan bile Cato'ya stn
tutmaktan sakn: nk Cato'nun davranlar, tekinin szleri
vlyor. Bana gelince, artk ikinize de sesleniyorum; unlar
bilin benim iin:

III

Scipio'nun yokluuna yanmyorum desem, -bu konuda hakl mym,

haksz mym, bilgeler dnsn,- dpedz yalan sylemi
olurum. nk eine sanrm hi raslanmayacak, bana inan ki,
hi mi hi raslanmam olan byle bir dosttan yoksun olduuma
yanarm; ama ilaca gereksinmiyorum, kendi kendimi
avutabilirim; en byk avuntum da, dostlarnn ayrlndan
ac duyan insanlarn dt yanla dmemektir. Scipio'nun
felkete uradn sanmyorum; bir felket geldiyse bana
gelmitir: kara bahtna yanmaksa, dostunu deil, kendini
sevmek olur. Yazgnn ona gler yz gstermediini kim ileri
srebilir? lmezlie erimek isteinden baka -bunu
dnmekten o ok uzakt- insanlar iin tanrlarn su
saymad neyi elde etmemitir? Daha ocukken yurttalarnn
onun iin besledii ok byk umutlar, o, hemen gen yata,
inanlmayacak bir yetenek gstererek, fazlasyla amtr.
Konslle adayln koymad halde bir kez zamanndan nce
(21), bir kez de kendisi iin zamannda, ama yurdu iin ge
saylabilecek bir zamanda, iki kez konsl seildi.
Egemenliimizin amansz dman olan iki kenti yakp ykarak
(22) yalnzca zamann savalarn deil, gelecek savalar da
ortadan kaldrm oldu. Ahlknn gzelliini nasl anlataym?
Annesine olan ball, kzkardelerine kar eliakl,
yaknlarna ettii iyilikler, herkese kar adaletli oluu
iin ne diyeyim? Btn bunlar bildiiniz eyler. Yurttalarn
onu ne denli sevdii de, cenaze treninde tutulan yastan
anlald. Aslnda daha birka yl yaamasnn ne yarar
olurdu. Geri yallk kt bir ey deildir, ama, (Cato'nun
lmnden bir yl nce Scipio ve benimle birlikte bu konuyu
incelediini anmsyorum) (23) onda hl var olan dinlii
alp gtrecekti. yle bir yaam srd ki, artk ne
mutluluuna, ne nne eklenecek bir ey kalmt. lmn de
duymad bile; ylesine anszn geldi. Nasl ldn sylemek
zor, neden kukulanldn biliyorsunuz (24). Yalnzca uras
gerek olarak sylenebilir: grd birok onur ve nee dolu
gnlerin en gzeli, senatoda oturum kapandktan sonra, akam
st senato yelerinin, Roma halknn, badaklarn ve
Latinlerin onu evine gtrd, o nl gn olmutur. lmnden
bir gn nceydi, bylece, sanki onurun bu en yksek
basamandan ayrlarak yer altndaki llere kar mam,
gkteki tanrlara erimitir.

IV
nk ben son zamanlarda ruhun bedenle birlikte ldn,
lmle her eyin yok olduunu syleyenlerin dncesinde
deilim (25). Bence eski insanlarn, yani hem ller iin bu
kadar kutsal haklar tanyan atalarmzn -nk onlar, hibir
eyin lleri ilgilendirmediine inansalard, bunu
yapmazlard- hem de bu lkede yaam, imdi ykk, o zaman
parlak Byk Yunanistan' (26) dzenleri ve kuramlaryla
aydnlatm olanlarn dnceleri daha deerlidir. Giderek
Apollon'un szcsnn bile "en byk bilge" sayd, birok
konularda yapt gibi, kimileyin yle kimileyin byle
konumayp, bu konuda hep ayn eyi, yani insan ruhlarnn
tanrsal olduunu, bedenden ayrldktan sonra ge dn
yolunun aldn, en iyi, en adaletli ruhlarn en abuk ge
eritiklerini syleyen insana inanyorum (27). Scipio da ayn
dncedeydi. Sanki leceini bilmi gibi, lmnden birka
gn nce, Philus, Manilius (28) ve daha biroklarnn
bulunduu bir toplantda -Scaevola, sen de benimle gelmitin-
gn devlet zerine konutu. Konumasnn sonunda, ruhlarn
lmezliinden sz at ve bize dnde bunlar Africanus'tan
dinlediini syledi (29). Bu doruysa, yani en iyi insanlarn
ruhlar lmden sonra, sanki zincirlerle baland bed en
zindanndan kurtularak ok byk bir kolaylkla ge
dnyorsa, kimin tanrlara ykselii Scipio'nunkinden daha
kolay oldu diye dnebiliriz? Bu yzden onun lmne yanmak,
korkarm, dostluktan ok kskanlk olmasn. Ama bedenle
birlikte ruhun da ld ve hibir duygunun kalmad
dncesi daha doruysa bu durumda lmde hibir ktlk de
yoktur. nk duygu yok olunca, insan sanki hi domam gibi
olur; oysa, o doduu iin kvan duyuyoruz, bu ulus var
olduka da bundan sevin duyacak. Bu yzden yukarda sylediim
gibi, onun aln yazs mutluydu. Mutsuz olan benim; ondan nce
doduum iin, nce ayrlmam daha doru olurdu. Ama
dostluumuzun ans bana yle tatl geliyor ki, yalnzca
Scipio'yla yaadm dnerek mutlu yaam olduumu
sanyorum. Onunla devlet ilerinde, zel yaammzda hep
birlikteydik. Evimiz birdi, askerlik yaammz bir;
isteklerimizde, zevklerimizde, dncelerimizde -dostluun
btn gc buradadr- tam anlamyla anlayorduk. Bu yzden bu
dostluun ansnn lmez olaca umudu, beni demin Fannius'un
anmsatt, aslnda yerinde de olmayan bilge nmden daha
ok sevindiriyor. Btn gemi yzyllar boyunca bu trl
dostluklardan (30) ya da drt ift saylabileceini
dnerek daha ok sevin duyuyorum. Umarm ki Scipio ve
Laelius'un dostluu da bunlar arasnda saylacak, gelecek
kuaklarca tannacaktr.

FANNIUS - Byle olacak, Laelius. Ama, bir kez dostluktan sz

aldna gre, bo zamanmz da var, senden sorulan teki
konularda dnceni bildirdiin gibi, dostluk zerine
dncelerini de sylersen, hem beni, hem de sanrm
Scaevola'y, ok sevindirirsin. Dostluk zerine ne
dnyorsun? Nasl olmaldr, dersin? Bu konuda koyduun
temeller nelerdir?

SCAEVOLA - Gerekten, bundan ben de sevineceim, ama Fannius

nce davrand. kimizi de sevindireceksin.

LAELUS - Kendime gvenim olsayd, hi glk karmazdm.

nk konu gzel, Fannius'un dedii gibi de, bo zamanmz
var. Ama ben kimim? Benim ne yeteneim var ki? Verilen bir
konuda hazrlanmadan sz sylemek bilginlerin, Yunanllarn
alk olduu bir itir. Bu da gtr ve byk altrmalar
gerektirir. Bunun iin bana kalrsa, siz dostluk konusunda
sylenecek szleri, bu konuyu kendilerine i g edinenlerde n
sorun. Ben size, dostluu insanla ilgili her eyin stnde
tutmanz salk verebilirim. nk hibir ey, yaratlmza
onun gibi uymaz; gerek mutlu, gerek kara gnlerimiz iin daha
elverili deildir.

nce, benim dnceme gre, dostluk ancak iyi insan lar

arasnda olabilir, ama bu konuyu derinden inceleyenler gibi,
iyi szn katksz iyi anlamnda kullanmyorum. Onlarn belki
haklar var, ama byle dnmekle, halkn yararna pek az
yardm ederler: nk bir insann bilge olmadan iyi
olabileceine inanmazlar. Peki yle olsun diyelim: ama onlarn
anlad anlamda da bilgelie hibir lml eriememitir.
Bizse hayl ve dilekte kalan eyleri deil, gnlk yaamda
uygulanabilecekleri gz nne almalyz. Atalarmzn bilge
sayd C. Fabricius (31), M. Curius (32), Tib.
Coruncaniuslara (33), bu filozoflarn koyduklar kuramlara
gre, hibir zaman bilge diyemem. Bunun iin filozoflar bu
kskanlk dolu, karanlk bilge szn kendilerine
saklasnlar, ama hi olmazsa bunlarn iyi insan olduklarn
kabul etsinler. Bunu bile yapmazlar: bu sfat bilgeden
bakasna verilmez derler (34). Ama biz, deyi yerindeyse,
kaba bir mantkla dnelim (35). Doruluk, drstlk,
hakseverlik ve cmertlikleriyle beenilecek bir davran ve
yaama yolu tutan, her trl agzllk, ehvet ve
kstahlktan uzak ok direngen kimseler, rnein yukarda
saydklarm gibi, iyi olarak tannmlardr; onlara biz de iyi
diyelim: nk onlar, bir insann elinden geldii kadar,
doann, bu en iyi yaay yolunu gsteren nderin izinden
yrrler. Ben o kanya vardm ki, yaradlmz gerei,
insanlar arasnda toplumsal bir ba bulunur, ama insanlar bize
yakn olduu lde, bu ba daha gl olur; bunun iin
yurttalar yabanclara, akrabalarmz bakalarna ye
tutarz. Akrabalar arasnda dostluu douran, doann ta
kendisidir; ama bu dostluk salam deildir. Gerekten de,
akrabalar arasndaki yaknlk yitebilmesine karn;
dostluktaki yaknlk, her zaman vardr: ite bu noktada
dostluk akrabala stndr; yaknlk ortadan kalkarsa,
dostluk ad da kalkar, ama akrabalk srer. Dostluun gc
zellikle undan anlalabilir: doann insanlar birbirine
yaklatrp oluturduu saysz insan topluluklar iinde
dostluk, o denli skm, o denli dar bir alana snmtr
ki, ancak iki ya da birka kii tam bir sevecenlikle
birbirlerine balanr.

VI

Dostluk insanlarn, insanlarla ve tanrlarla ilgili her eyde,

yaknlk ve sevecenlik duygularyla anlamasdr. Bilgelik bir
yana braklacak olursa, lmez tanrlarn insana bundan daha
iyi bir ey verdiini sanmyorum. Kimi zenginlii, kimi tam
sal, kimi etkililii, kimi toplumsal konumlar, biroklar
da zevkleri stn tutarlar. Bu sonuncusu hayvanlara yarar;
tekileri geici, kukuludur; bizim kararlarmzdan ok
yazgnn cilvesine baldr. Katksz iyiliin erdemde
bulunduuna inananlarn ok hakk var.

nk dostluu hem douran, hem srdren, erdemdir; erdem

olmadan dostluun hibir tr olamaz. imdi gnlk yaamda ve
dilimizde erdem szcne verilen anlam aklayalm: birok
bilginin yapt gibi, onu parlak szcklerin lsne
vurmayalm: Paulus, Cato, Galus, Scipio, Phillus (36) gibi iyi
saylan insanlara iyi diyelim. Onlarn iyilii her gnlk
yaam iin yeter; hibir yerde, hibir zaman bulunmayan
insanlar da bir yana brakalm. Bu gibi kimseler arasndaki
dostlukta zel yararlar vardr ki, saymakla bitiremem. nce,
Ennius'un (37) dedii gibi, dostluun karlkl yaknlnda
kendisini dinlendirmeyen insan iin yaam, yaam mdr? (38)
Karsnda kendinle konuuyormu gibi her eyi sylemeyi gze
alabilecein birini bulmaktan daha tatl ne var? yi
gnlerinde senin kadar sevinecek biri olmasayd mutluluundan
ne zevk alrdn? te yandan da, kara gnlerinde senden ok
zlecek bir dostun olmasayd, o gnlere katlanmak g olurdu.
Son olarak, peinde koulan her ey genellikle bir tek ie
yarar: servet, harcamaya yarar; sz geerlik, saygnlk;
toplumsal konum, vlme; zevkler, nee getirir; salk, acdan
kurtarr, bedenini istediin gibi kullanmana yardm eder.
Dostluk, birok iyilii bir araya toplar, gzlerini nereye
evirirsen onu orada hazr bulursun, hibir yere yabanc,
hibir zaman yersiz ve can skc deildir; bunun iin derler
ki, ate ve sudan ok dosta gereksinmemiz vardr. Hem ben
burada, halk arasndaki ya da dzeyli insanlar arasndaki
dostluktan deil -bunun bile kendilerine gre zevk ve
yararlar vardr- adlar saylan birka kiinin dostluu gibi
gerek ve yetkin dostluktan sz ediyorum. Dostluk mutlu
gnleri daha aydnlk yapar, ykmlar datp paylaarak
hafifletir.

VII

Dostluun ok ve byk yararlar olmakla birlikte, biri

tekilere ok stndr: dostluk, gelecek iin parlak bir umut
dr; ruhu gszle dmekten ve kendini kapp
koyuvermekten alkor. nk gerek dosta bakan insan, sanki
onda kendi rneini grr. Bu yzden, uzaktaki dostlar
yanmzdadr, yoksullar zengin olur, gszler gl; dahas,
-sylemesi g!- ller yaamay srdrrler: dostlara duyulan
sayg, onlarn ans, zlemi o derece insann iindedir. Onun
iin onlarn lm mutlu, tekilerin yaam vlmeye deer
saylr. Doadan sevgi ve yaknlk ba kaldrlsa, hibir ev,
hibir kent ayakta duramaz. Tarm bile yaplamaz. Bu kadar
yetmezse, dostluun, anlamann gc, dnce ayrlklarndan
ve anlamazlklardan kestirilebilir: hangi gl aile, hangi
salam devlet vardr ki, kin ve anlamazlklarla temelinden
sarslmasn? Bundan dostlukta ne byk iyilikler olduunu
anlayabilirsin. Derler ki, Agrigentumlu bir bilgin (39),
tanrlarn esiniyle yazd Yunanca iirlerinde, btn dnyada
ve evrende duran ya da kmldayan her eyin dostlukla
birletiini, anlamazlkla ayrldn bildirirmi. Btn
lmller de byle dnr ve davranlaryla bunu
tantlarlar. Bu yzden tehlikeye atlarak ya da tehlikeyi
paylaarak dostuna yardm etmek gerektii zaman yardm eden
insann bu davrann gklere karmayacak kimse var mdr?
Daha geenlerde konuum ve dostum M. Pacuvius'un (40) yeni
oyunu oynanrken, btn tiyatrodan ykselen o vg sesleri
neydi! Kral (41) hangisinin Orestes olduunu bilmed iinden,
Pylades onun yerine kendisini feda etmek zere, kendisinin
Orestes olduunu sylyor; Orestes de gerekte Orestes olduu
iin, "Orestes benim!" diye direniyordu. Seyirciler, ayakta,
bu uydurma olay alklyorlard. Gerei karsnda kim bilir
ne yapacaklard? Doa burada gcn kolayca ortaya koydu:
insanlar, kendilerinin yapamad eyi bir bakasnn
yaptn grnce onun davrann doru buldular.
Dostluk zerine bildiklerimi syleyebildim sanrm. Bundan
baka sylenecek eyler varsa, -sanrm pek ok vardr-
bunlar, isterseniz, bu sorunlar inceleyenlerden sorun.

FANNIUS - Biz daha ok senden dinlemeyi isterdik. Geri bu

konuyu onlardan da sordum, szlerini seve seve de dinledim,
ama senin konuma biimin bambaka.

SCAEVOLA - Geende Scipio'nun bahelerinde devlet konusunda

dnce yrtlrken bulunsaydn, bu szleri daha gl
sylerdin. Laelius, Philus'un o kadar zenle hazrlanm
sylevine kar, nasl adaletin savunman kesildi, grmeliydin
(42)!

FANNIUS - Adaletli bir insan iin adaleti savunmak ok kolay

olmutur.

SCAEVOLA - Peki? Dostluu byk bir ballk, diren ve

dorulukla korumas yznden n alm bir insan iin,
dostluktan sz amak kolay olmayacak m?

VIII

LAELUS - te buna zorbalk derler. Beni nasl konumaya

zorlam olursanz olun, yaptnz zorbalktr. Ama
damatlarmn isteklerine kar koymak, hem de iyi bir ite
olursa, hem gtr, hem de hakszlk olur:

Dostluk konusunda dndmde, hep u noktay gz nnde

tutmal diye de dnrm: acaba dostluu arattra n neden
gszlk ya da gereksinim midir? Acaba karlkl
yardmlamaya giriirken insanlarn amac tek balarna pek
baaramayacaklar eyi bir bakasnn yardmyla elde etmek,
sras gelince karln yapmak mdr? Yoksa bu yardmlama
dostluun zelliidir de, dostluun daha derin, daha soylu,
salt doann yaratt baka bir nedeni mi vardr? Dostlua
adn veren sevgi (43), insanlarn yaknlk duygularyla
birbirine balanmasnda balca nedendir. nk karlar ok
kez kendine dost ss veren ve durum gerektii iin sayg,
ilgi gsteren insanlardan bile elde edilebilir; oysa dostlukta
hibir ey yalan ve yapmack deildir, her ey gerektir ve
iten gelir. Bu yzden, sanrm, dostluu gereksinim deil,
doa yaratr. Dostluun douunda ondan ne karlar elde
edilecei dncesinden ok, ruhlarn sevgiyle balanmas var.
Bu sevginin ne trl olduu hayvanlarda bile fark edilebilir.
Hayvanlar bir sre iin yavrularn o kadar severler ki,
sevgileri apak grlebilir; bu sevgi insanlarda daha da
aktr: nce, ana baba ve ocuklar arasnda ancak kt bir
cinayetin ortadan kaldrabilecei sevgi yznden, sonra da,
kendisinde sanki bir adalet ve erdem n grdmz
sanarak alkanlklaryla, yaratlyla uyutuumuz insan
bulunca bizde bu trl bir sevgi uyand iin. nk erdemden
daha ok sevilebilecek hibir ey yoktur, hibir ey onun
kadar kendine sevgi ekemez: bunun iin erdem ve drstlkleri
iin hi grmediimiz insanlara bile sevgi duyarz. Kim, hi
grmedii halde C. Fabricius'u (44), M. Curius'u (45),
sevgiyle, iyi duygularla anmsamaz? Tersine kim, Tarquinus
Superbus (46), Sp. Cassius (47), Sp. Maelius'tan (48) nefret
etmez? ki komutan, Pyrrhos (49) ve Hannibal (50) talya'da
egemenlii ele geirmek iin bize kar savatlar: ilki
adaletli olduu iin bizde byk bir nefret uyandrmad;
tekinden, zulm yapt iin bu lke hep nefret edecek.

IX

Drstln gc, bize kendini, hi grmediimiz insanlarda,

dahas var, dmanda bile sevdirtecek kadar bykse, dost
olabileceimiz kimselerde erdem ve iyilik sezdiimiz zaman
ruhlarmzn eyleme gemesine niin amal? Geri bu sevgi,
grlen iyilikle, sezilen ilgiyle ve bunlara eklenen
alkanlkla glenir, sonunda ruhun ilk kmldan ve
yaknlamas bunlarla birleince, insanda byk ve hayran
olunacak bir sevgi alevlenir. Dostluun gszlkten, herkesin
kendisinde olmayan eyleri bir bakasndan elde etmek
isteinden doduunu syleyenler, dostluu gereksinim ve
zorunluktan domu saymakla, ona ok aa ve hi de soylu
olmayan bir dou vermi olurlar. Bu byle olsayd kendisini
en gsz duyan kimsenin dostlua en uygun olmas gerekirdi.
Oysa ki durum bambakadr. Bir insann kendisine gveni ne
denli tamsa, hibir eye gereksinmeyecek, her eyin yalnzca
kendisinde bulunduuna inanacak denli erdem ve bilgelikle
donanmsa, o denli dost edinmek ve dostunun yaknln
kazanmakta kendisini gsterir. Peki, Africanus bana
gereksinmiyor muydu? Herakles hakk iin, hibir zaman. Ben de
ona gereksinim duymuyordum. Ama ben onun erdemine hayran
olduum iin, o da belki, ahlkm iin ok kt bir dnce
beslemediinden birbirimizi sevdik. Alkanlk yaknlmz
glendirdi. Geri bu dostluktan birok yararlar elde ettik;
ama dostluumuz kar kaygsndan domu deildir. Bakalarn
minnet altna sokmak iin iyiliksever ve eliak deiliz
(nk iyilik faize verilemez, bizi eliak olmaya
yaratlmz zorlar); bence dostluk, bir dl almak
kaygsyla deil, btn kazanc yalnzca o sevgide olduu iin
aranmaldr. Hayvanlar gibi her eyi zevke balayanlar bu
dnceden ok ayrlrlar. Buna amamal. Akl bu derece
aa grlen bir sorunda olan insan, gzlerini hibir zaman
yksek, olaanst, tanrsal bir eye eviremez (51). Bu
yzden bu insanlar konumamzn dnda brakalm; ama
kendimize gelince; biz, drstlk belirtisi grdmz kimseye
duyduumuz sevgiyi ve yaknlktan ileri gelen sevecenlii
doann yarattn anlayalm. Drstl arayanlar, sevmeye
baladklar insann yaknlndan ve yaradlndan
yararlanmak iin birbirlerine balanrlar, yaklarlar;
istedikleri, sevgide e olmak ve e hakka erimektir; isterler
ki, yardm istemekten ok yardm etmeye hazr olsunlar,
aralarnda onurlu yarma bu olsun. Bylece hem dostluktan
birok yarar elde edilecek, hem de, dostluu gszln
deil, doann yaratt kabul edilince, ona daha ciddi, daha
gerek bir temel salanacak. nk dostluu perinleyen kar
kaygs olsayd, kar kalmaynca dostluklarn da zlmesi
gerekirdi; yaradlmz deimeyecei iin gerek dostl uklar
lmsz olur. Szlerime katacak bir eyiniz yoksa, dostluun
kkeni ite budur.

FANNIUS - Evet, konuman srdr Laelius, Scaevola'dan daha

byk olduum iin, onun yerine de yant veriyorum.

SCAEVOLA - Haklsn, dinleyelim.

LAELUS - Peki, stn insanlar: Scipio'yla ok kez

incelediimiz dostluk zerine dncelerimizi dinleyin
yleyse. Scipio'ya gre, geri dostluu mrn son gnne kadar
srdrmekten daha g bir ey yokmu: nk derdi, bir kar
ayrl ok kez ortaya kabilir ya da devlet ilerinde ayn
dncede olunmayabilir. Dahas, insanlarn huyu da
deiebilir: insann ykm yznden baka, zerine ken
yallk yznden baka huylar vardr. Szlerine rnek olarak
genlii alyordu, nk ocuklar toga praetextayla birlikte
en gl sevgilerini de bir yana atyorlar, derdi. Sevgileri
genlik ana dek srse bile bir yarma, rnein, bir
evlenme ya da ikisinin birden elde edemeyecei bir kar
yznden yok olur. Dostluklar daha uzun srse bile, ayn
greve istekli olurlarsa, bozuuyorlar. nk dostluk iin
biroklarndaki para hrsndan, olgun insanlar arasndaki
konum ve n ekimesinden daha byk bir ykm olmaz. Bundan
birok ili dl dost arasnda byk dmanlklar domutur.
Dostlardan doru olmayan bir ey, rnein ehvete arac
olmalar ya da bir hakszlk yapmak iin yardm etmeleri
istendii zaman, byk ve ok kez hakl anlamazlklar kar.
Byle bir yardm yapmayanlarn davranlar geri onurlu bir
itir, ama istekleri yerine getirilmeyen kimseler, onlar
dostluk kurallarna uymamakla sularlar. Dostundan her eyi
istemeyi gze alanlar, yalnzca bu istekleriyle, dostlar iin
her eyi yapacaklarn aka bildirirler. Yaknmalar,
yalnzca eski yaknlklarn bozmakla kalmaz, bitip tkenmeyen
nefretlere bile yol aar; Scipio, 'te derdi, kara
alnyazlar gibi, dostlarn zerine ken yle raslantlar
vardr ki, bunlardan kanmak, bence insan bilgeliinin deil,
talihin iidir.'

XI

Bunun iin, isterseniz nce, dost sevgisi nereye kadar

gitmelidir, onu grelim. Coriolanus'un (52) dostlar olsayd,
acaba onunla birlikte yurda kar silha sarlmal mydlar?
Acaba kral olmaya kalkt zaman, dostlar Vecelinus'a (53),
Maelius'a (54) yardm etmeli miydiler? 37. Devlette kargaalk
karan Tib. Cracchus'u (55), Q. Tubero'nun (56) ve yat
dostlarnn yzst braktn grdk. Ama Laenas (57) ve
Rupilius'un konsll zamannda, Scaevola, konuumuz Cumaeli
C. Blossius (58) kurulda (59) bana dileini bildirmeye
geldiinde, kendisini balatmak iin u nedeni ileri
sryordu: Tib. Gracchus'a yle saygs varm ki, o ne
isterse yapmak gerektir sanrm. O zaman "Capitolium'u (60)
atee vermeni isteseydi de mi?" dedim; "Byle bir eyi hibir
zaman istemezdi..." dedi, "Ama isteseydi, yapardm." Bakn , ne
uursuz bir sz! Herakles hakk iin, dediini yapt, daha
ounu bile yapt! nk Tib. Gracchus'un kstahlna yardm
etmekle kalmad, ona yol bile gsterdi: lgn fkesinin
yardaks deil, nderi oldu. Bu lgnlk iinde yeni bir
soruturmadan korkarak Asya'ya kat, dmana katld, devlete
kar iledii cinayetin ar, ama yerinde olan cezasn
ekti. Bir suu dost urunda ilemi olmak, o suu balatmak
iin bir neden deildir. nk dostluun temeli, erdeme kar
duyulan saygya dayandna gre, insan erdemden ayrlrsa,
dostluk sremez.

Dostlarn her istediini yerine getirmeyi ve onlardan her eyi

istemeyi doru bir i sayarsak, bundan bir aksaklk, bir
eksiklik domamas iin, hepimizin rnek birer bilge olmamz
gerekirdi. Ama biz nmzdeki, grdmz ya da sz edildiini
iittiimiz, gnlk yaamda raslanan kimselerden konuuyoruz;
rneklerimizi onlardan, zellikle bilgelie en ok
yaklaanlardan alalm.

Papus Aemilius (61), Luscinus'un yakn dostuydu (bunu

babalarmzdan rendik; iki kez birlikte konsl censurada
(62) i orta oldular. M. Curius (63) ve Tib. Coruncanius'un,
hem onlarla, hem de aralarnda ok yakn dost olduklarn
anlatrlar. Ama bunlardan birinin dostundan, doruluun
onuruna itikleri srada, devletin karna aykr bir ey
istediini sanmak bile yerinde olamaz; nk bu insanlar iin,
dostlarndan byle bir ey istemi olsalard bile, elde
edemeyeceklerdi demek gerekli midir? ok drst kimselerdi
onlar; dostundan byle bir eyi istemek de, istenildii iin
yapmak da ayn derecede bir sutur. Ama bakn, C. Carbo (64)
ve C. Cato, Tib. Gracchus'un izinden gittikleri halde, imdi
bu kadar yeinlikle davranan kardei C. Gracchus onunla birlik
olmamt (65).

XII

Utan verici bir eyi istememeyi, istendii zaman da yapmamay

dostluun kutsal bir yasas olarak kabul edelim. Her suun,
hele devlete kar ilenen sularn dost urunda yapldn
ileri srmek, hem utan verici, hem de hi kabul edilmeyecek
bir zrdr. Biz, Fannius ve Scaevola, yle bir noktada
bulunuyoruz ki, devletin bana gelecekleri uzaktan
grebiliriz. Atalarmzn treleri yollarndan (66) epeyce
sapt. Tib. Gracchus kral olmaya kalkt, daha dorusu,
birka ay kral gibi egemen oldu. Roma halk bylesini hi
grm, iitmi miydi? lmnden sonra bile onun izinde
yreyerek, arkadalarnn ve yaknlarnn P. Scipio'ya (67)
yaptklarn gzlerim yaarmadan syleyemem. nk Tib.
Gracchus'un urad son cezay dnerek Carbo'ya (68)
elimizden geldiince katlandk, ama C. Grascchus'un
tribnlnden ne beklediimi imdiden sylemek istemiyorum.
(69) ....................Gnden gne i sarpa saryor,
kntye ynelen bir durum, bir kez balaynca, kayar gider.
nce Lex Gabinia (70), iki yl sonra Lex Cassia'yla (71) oy
katlarnda ne hatalar yapld, gryorsunuz. Daha imdiden
halkn senatodan ayrldn, en cidd sorunlarda
ayaktakmnn keyfine gre davrandn grr gibi oluyorum.
nk bu olaylarn nasl yapldn renenlerin says
bunlara nasl kar konulduunu renenlerden daha ok olacak.
Bu szleri niin sylyorum? Hi kimse ortaksz byle bir ie
giriemez de ondan. Bunun iin bilmeden, byle dostlara dm
iyi insanlar, devlete kar byk bir su ileyen dostlarn
yzst brakmayacak kadar kendilerini onlara bal
saymamalar iin uyarmal, kt insanlar iinse cezalar
koymal; ama bir bakasna uyann cezas, ihanete nder
olannkinden aa olmamal. Yunanistan'da Themistokles'ten
(72) daha nl, daha etkili kim vard? Pers savalarnda
komutan olarak Yunanistan' tutsaklktan kurtardktan sonra,
ekemezlik yznden srgne gnderilince, nankr yurdun
yapt hakszla katlanmas gerektii halde, katlanamad;
yirmi yl nce bizde Coriolanus'un yaptn o da yapt.
Onlara yurtlarna kar gelmede yardm edecek kimse kmad,
bu yzden ikisi de kendilerini ldrdler. Bunun iin kt
insanlarn bu gibi anlamalar dostluk perdesiyle rtlmemeli,
tersine her trl cezaya arptrlmal, ta ki, yurduna kar
bile savaan dosta yardm iin izin vardr sanlmasn. Ama bu
gidie baklrsa, belki bir gn bu byle olacak. Ben, devletin
bugnk durumundan olduu kadar, lmnden sonraki durumundan
da kayglanyorum.

XIII

Dosttan onurlu eyler istemeyi, dost urunda onurlu eyler

yapmay dostluun ilk kutsal yasas olarak tanyalm; do stun
bizden yardm istemesini bile beklemeyelim, yardm istei hep
hazr; duraksama, uzak olsun; zgrce t vermeyi gze
alabilelim. yi t veren dostlarn yetkisi gl olsun,
aka, durum gerektirirse sert uyarlar bile yapmak iin bu
yetkilerini kullansnlar ve onlara ba eilsin. Yunanistan'da
bilge sayldn iittiim baz kimseler, bence, alacak
dnceler ileri srmler (ama onlarn inceden inceye
aratrmadklar hibir konu yoktur) (73): kimi der ki, bir
insann, biroklarnn derdini zerine almamas iin, ar
dostluklardan kanmaldr. Onlara gre, aslnda herkesin
derdi kendine yetermi, bir de bakalarnn ilerini
yklenmek, ar gelirmi; en iyisi dostluun gemlerini
alabildiine gevek brakmalym, onlar ister kasar, ister
gevetirmisin; mutlu yaamakta asl olan, erin iinde
yaamakm, bir insan biroklarnn kaygsn ekerse bu
erinten yararlanamazm. Anlattklarna gre, bakalar
insanla ok daha aykr eyler ileri srerlermi (74) -bu
noktaya az nce dokunmutum-, sanki dostluk, yaknlk ve
sevecenlik grmek iin deil de bir destek bulmak, yardm
grmek kaygsyla aranrm; bylece insan kendisini ne denli
az salam, ne denli az gl duyarsa o denli ok dostluk
ararm. Buradan, kadnlarn erkeklerden, yoksulla rn
zenginlerden, mutsuzlarn mutlu saylanlardan ok, dostluun
desteini aradklar sonucu kar. Ey yksek bilgelik!
Dostluu yaamdan kaldrmak isteyenler, gnei dnyadan
ayranlara benzerler; lmez tanrlar insanlara dostluktan daha
iyi, daha tatl bir ey vermedi. Aslnda bu erin dedikleri de
nedir? Bu, grnte ekicidir, ama birok bakmdan
kanlacak bir eydir. zc olabilir diye onurlu bir ie
balamamak ya da baladktan sonra yarda brakmak akla
sacak bir i midir? zntden kaarsak, erdemden de
kamalyz. Erdem, kanlmaz olarak kendisine kar olan
eyleri aa grp onlardan nefret ettiine gre: rnein
iyilik, ktlkten; lmllk, tutkudan; gzpeklik,
alaklktan nefret eder. Bu yzden hakszln dorular;
alakln yiitleri; zevk dknlerininse ll kimseleri en
ok kayglandrdn grebilirsin. O durumda, iyi eyler iin
sevinmek, ktlkler iin ac duymak dengeli bir ruhun
zelliidir. Bilge ac duyuyorsa, -kesin olarak da duyar, yok,
her trl insanca duygunun onun ruhundan koparldn
dnrsek, o baka!- biraz zlmemek iin dostluu yaamdan
bsbtn kaldrmak neden? Ruhta eylem olmazsa, insanla hayvan
arasnda demiyorum, ama insanla aa kt, kaya ya da bu
gibi bir eya arasnda ne ayrm kalr? nk kendisinin sert,
hem de demir gibi sert olmasn isteyenlerin szlerini
dinlemeyen erdem, aslnda birok ite olduu gibi, zellikle
dostlukta yumuaktr ve ilenebilir; yle ki, dostun mutlu
gnlerinde sanki geniler, kara gnlerinde skr. Bu yzden
dost iin duyulacak kayg dostluu yaamdan kaldracak denli
byk deildir. Ayn biimde kimi sknt ve zntler
dourabilir diye erdemden vazgeilecek de deildir.

XIV

Yukarda sylediim gibi, ruhta erdem belirince dostluk

oluur; bu ruha benzeyen baka bir ruh yaklar, ona balanr;
bu birleme sonunda sevginin domas kanlmaz olur: Onur,
n, yap, giysi, beden bakm gibi bo eylerden holanp da
erdemle donanm, sevebilen, deyi yerindeyse (75), sevgiye
sevgiyle karlk vermesini bilen bir ruhtan holanmamak sama
bir ey deil mi? nk hibir ey bu sevgi alveriinden,
istekle yaplan karlkl yardmdan daha tatl olamaz. Peki?
szlerimize bir de unu eklersek, benzerliin insanlar
dostlua ektii kadar hibir ey bakasn kendisine ekip
srklemez dersek -bunu demeye de hakkmz vardr- kanlmaz
olarak kabul edilecektir ki, iyi insanlarn iyileri sevmeleri,
sanki aralarnda bir akrabalk ya da doadan gelen bir ba
varm gibi birbirlerine balanmalar yerinde bir itir. nk
doa denli benzeri arayan, benzerlerini kapan hibir ey
yoktur. Bunun iin, Fannius ve Scaevola, benim dnceme gre,
iyi insanlar arasnda sanki kanlmaz denebilecek bir
yaknlk, kesinlikle vardr; bu duygu, doann yaratt
dostluk kaynadr. Ama onlarn iyilii halka da yaylr.
nk btn uluslar koruyan ve onlarn iyilii iin alan
erdem insanlktan uzak, benliki, kendini beenmi deildir;
halk sevgisine yabanc olsayd, kesin olarak byle yapmazd.
Bundan baka, yle sanyorum ki, dostluun kkenini kar
kaygsnda grenler, bu ban en gzel dmn zm
olurlar. nk dostlukta ho olan, elde edilecek yarardan ok,
dost sevgisidir, dosttan gelen bir eydir; ancak sevgiyle
birlikte olursa zevklidir. Gereksinmenin dostluun nedeni
olmas yle dursun; tersine, zenginlie, erke, zellikle
erdeme erimi -erdem ok byk bir destektir- ve bakasna
gereksinme duymayan insanlar ok eliak ve iyilikseverdirler.
Hem de dost ille bir eye gereksinme duymamal m bilmem: ne
barta da, ne savata Scipio benim yardmma ya da dme
gereksinme duymasayd, ona sevgimi nasl tantlayabilirdim?
Demek kar dncesi dostluu dourmaz, dostluun arkasndan
gelir.

XV

Bu durumda zevke boulmu kimseleri, ne kuramn, ne de

uygulann bildikleri dostluk zerine yrtecekleri
dnceleri dinlememeli. nk, tanrlarn ve insanlarn hakk
iin kimseyi sevmeden, hi kimsece de sevilmeden, her trl
varlk ve bolluk iinde yaamay isteyecek bir insan olabilir
mi? nk, kukusuz bylesi, bir tiran yaam srmek olur: bu
yaamda ne balla, ne sevgiye, ne de srekli bir yaknla
gven vardr; her ey hep kuku ve kayg vericidir, dostlua
yer yoktur. nk, korktuu ya da kendisinden korktuunu
sand insan kim sevebilir? Ama tiranlara da bir zaman iin
yalanc bir sayg gsterilir. Eer bir gn, ok kez olduu
gibi derlerse, ne denli az dostlar olduu o zaman
anlalr. Srgne gnderildiinde Tarquinius "Dostlarmdan
hangisinin bana bal, hangisinin bal olmadn, artk
onlara karlk veremeyeceim bir zamanda rendim" demi. Ama
ben onun bu kadar burnu byklk ve kstahlkla birini dost
edinebilmesine aarm. Bu kimsenin ahlk gerek dost
kazanmasna engel olduu gibi, ok zengin insanlarn varl
da kendilerine bal dostluklar kendilerinden uzaklatrm
olur. nk talihin gz kr olmakla kalmaz, gler yz
gsterdii kimselerin de gzn kr eder. Onlar ok kez
kendini beenme ve aa grme duygusuna kaplrlar; hibir
ey de talihli bir budaladan daha ekimsiz olamaz.
Kimilerinin, nceleri iyi ahlklyken, komuta ve yetki elde
ettikten, mutlulua eritikten sonra deitikleri, eski
dostluklarn aa grp yenilerine balandklar da,
kukusuz ki grlebilir. Varlk, erk ve etkinlik elde etmi
kimselerin, parayla alnabilecek her eyi, atlar,
hizmetileri, gzel giysileri, deerli vazolar elde edip de,
dostluu, deyi yerindeyse, yaamn bu en deerli ve gzel
ssn elde etmemelerinden daha budalaca bir ey var mdr?
nk baka eyler alrken ne kimin iin aldklarn, ne de ne
uurda altklarn bilirler (bunlar kim glyse onun
maldr), dostlarn karlkl yaknlklar birbirlerine tam
anlamyla e olsun isterler; ncsne gre, insan kendisine
ne denli deer verirse, dostu da ona o derece deer
vermelidir. Bu dnceden hibirini uygun bulmuyorum;
herkesin dostuna kar kendisine kar besledii duygular
beslemesini isteyen birinci dnce doru deildir: gerekten,
kendimiz iin yapmayacamz nice iler vardr ki, dost
urunda yaparz. Olmadk birine dilekte bulunmak, yalvarmak,
birine pek kt kmak, iddetle saldrmak; btn bunlar
kendimiz iin yaplnca hi de onurlu olmad halde, dost
urunda yaplnca ok onurludur. Bundan baka yle durumlar
vardr ki, iyi insanlar kendilerinden ok dostlar yarar lansn
diye, birok karlarndan el ekerler ya da buna raz
olurlar. kinci dnce, dostluu eit emek ve eit iyi
niyetle tanmlar. Yaplan ve grlen iyiliklerin e olmasn
istemek, dostluu ok ince ve derin hesaplara vurmaktr.
Gerek dostluk daha zengin, daha eliaktr; sanrm,
aldndan ok vermemekte bu denli titiz davranmaz: dostlukta
yaplanlarn yitmesinden, tamasndan ya da hakkndan ounu
almaktan korkmamal. ncs, yani bir insan kendine verdii
deer denli dostundan sayg grmelidir diyen dnce hepsinden
beter. nk kimi insanlarn gzpeklii krlm ya da zengin
olma umutlar yitmi olabilir. Bir insan kendisi iin ne
dnyorsa, dostunun da onun iin ayn eyi dnmesi,
dostlua yaramaz, tersine dostu, insann bozulmu ruhsal
durumunu ykseltmeye almal, ona daha iyi umut ve
dnceler alamal. Bu durumda gerek dostluun snrlarn
baka trl izmek gerekecek; ama nce, Scipio'nun her zaman
pek ok yerdii eyi syleyeceim. Scipio, dostluk iin,
"nsan dostunu bir gn nefret edecekmi gibi sevmelidir diyen
kimsenin sznden daha byk bir dman bulunamaz," derdi.
Bunun, sanld gibi, "Yediler"den biri saylan Bias'n (76)
sz olduuna bir trl inanamyordu. Bu, bir ktnn, bir
agzlnn ya da her eyde kendi karn dnen bir insann
sz olmalyd. nsan bir gn dman olabilecei bir kimseyle
dost olabilir mi? stelik yerme frsatn ok bulabilmek iin,
dostunun yapabildii kadar ok hata ilemesini bile isteyip
dilemesi, te yandan da dostunun doru davranlar ve
baarlar karsnda znt, ac ve kskanlk duymas
gerekecek. Bunun iin bu dnce kimin olursa olsun, dostluu
ortadan kaldrmaktan baka bir ie yaramaz. Onun yerine, dost
seerken daha dikkatli olmak salk verilmeliydi, ta ki, bir
gn nefret edeceimiz birisiyle dostlua balamayalm. Dost
seerken ok ansl olmasak bile, Scipio'ya gre, dmanlk
gnlerini gz nne getirmektense, bu duruma katlanmaldr.

XVI

Bence dostuluun snrlarn yle izmeli: dostlarn ahlak

tertemiz olmal; aralarnda her konuda, dnlerinde,
isteklerinde, ayrmsz, tam bir anlama olmal. Ama raslar da,
dostlarn yaam ya da onuru sz konusu olan bir sorun ortaya
kar ve onlarn pek doru olmayan isteklerine yardm etmek
zorunda kalnrsa, doru yoldan biraz saplabilir; yeter ki
byk bir onursuzlua dlmesin: nk dostluk iin kimi
eyler bir dereceye kadar balanabilir; ama insan kendi
nn de savsaklamamal, hem de bir i yaparken halkn
yaknln yabana atlacak bir silh saymamal. Bu y aknl
yze glp dalkavukluk etmekle kazanmaya almak kklk
olur; insana sevgi kazandran erdemden de hi ayrlmamal.Ama
Scipio, (her zaman ona dnyorum, nk o her frsatta
dostluktan sz aard) insanlarn dostluktan baka her
ilerinde ok daha dikkatli olmalarndan yaknrd: rnein
hepsi ne kadar keisi, koyunu olduunu syleyebilir de
dostlarnn saysn bilmez. Kei, koyun satn alrken bile
titiz davranr da, dost seimine nem vermezler. "nsanlarn
dostlua elverili olup olmadklarna bir karar verebilmek
iin grnr belirtileri yoktur," derdi. Bu durumda salam,
deimeyen, hep ayn kararda olan dostlar seelim. Bylesine
pek az raslanr. Hem de denemeden karar vermek zordur; bu
denemeyse ancak dostlua girimekle yaplabilir. Bylece
dostluk yargdan nce gelir, deneme olanan ortadan
kaldrr. Bylece lml bir insan, arabann hzn gemler
gibi, dostluktaki sevginin atlmn yavalatr. Atlar
denediimiz gibi, dostlarn ahlkn az ok denedikten sonra
bu sevgiye yol verelim. Kiminin ne denli hafif olduu bir az
parayla anlalr. Az paraya kaplmayan kimi de, ok para
nnde ne olduunu ortaya kor. Paray dostlua stn tutmay
kklk sayan kimseler bulunsa bile, toplumsal konumu, devlet
ilerini, askersel komutlar, ynetimsel memurluklar,
etkililii dostlua stn tutmayan insanlar nerede bulmal?
Bir yana btn bu konumlar, teki yana dost olmak hakk konsa,
birincileri, hem de ounlukla, dostlua stn tutmayacaklar
m? Doann gc, bize etkinlii kmsetecek denli byk
deildir. Dostluktan el ekerek etkinlik elde edenler,
dostluu unutturan nedenin bykln ne srmekle,
sularnn rtleceini sanrlar. Bylece memurluk ve siyaset
yaamna atlm insanlar arasnda gerek dostlara ok g
raslanr. Dostunun seilmesini kendininkine stn tutacak
insan nerede bulmal? Haydi bu denli ileri gitmeyelim; ama
biroklar iin kt gnlerde birbirine bal kalmak, nasl da
g bir itir! Ykm paylamaya raz olacak insan kolay kolay
bulunamaz. Ennius hakl olarak:

"Belli dost bellisiz ilerde belli olur (77)" diyor, ama

dostun gelge gnllln, zayflklarn u iki ey ortaya
koyar: iyi gnlerinde dostlarn aa grrler, kt
gnlerinde yzst brakp giderler. Hem iyi, hem kt gnde
cidd, direngen, deimez bir dostluk gsteren insann pek
seyrek, tanrlam gibi bir soydan geldiine inanmalyz.
XVII

Dostlukta aradmz bu sreklilik ve kararn temeli

ballktr. O olmadan hibir ey srekli olamaz. Bundan
baka, yaln, herkesle dost, bizimle ayn zevkte, yani ayn
eylerden zevk aldmz kimseyi semeli. Btn bunlar
dostluktaki balla yardm eder. Kark, hile dolu bir
kafada ballk olamaz. Dostun holand eylerden zevk
almayan, onun yaradlyla uyumayan insan, bal ve
ballkta srekli olamaz. Szlerimize unu da katalm: Dost,
sulamaktan holanmayacak, sulamalara da inanmayacak. Btn
bunlar deminden beri zerinde durduum dostluktaki karara
yardm eder. Dostluun ancak iyi insanlar arasnda (bata
sylediim gibi) olabilecei dncesi bylece dorulanm
olur. nk u iki noktaya dikkat etmek, iyi insann (ona
bilge de denebilir) zelliidir: nce, her tr yapmack ve
yabanc gsteriten kanmal, nk aka nefret etmek, asl
dncesini gizlemekten daha soylu bir davrantr. Yalnzca
bakalarnn sulamalarn reddetmekte kalmamal, kendisi de
kukucu olmamal, dostunun bir hata ilediine hibir zaman
inanmamaldr. Buna dostluun hi de kk saylmayan
zevklerinden birini, syleilerinin, ahlknn tatlln
eklemeli. Geri ask bir yz, her durumda ciddilik, insana
arballk verir, ama dostluk daha gevek, daha tatl, her
trl sevgi ve senlibenlilie daha ak olmal.

XVIII

Burada ince bir sorun nmze kyor: Gen atlar eskilerine

stn tuttuumuz gibi, dostlua uygun grdmz yeni dostlar
eskilerine stn tutmal myz? nsana yakmayan bir kuku!
Birok eye olduu gibi dostlua da doyum olmaz. En eski
araplar gibi, en eski dostlar en zevkli olmal. yi dost
olabilmek iin birlikte birka tutam tuz yemeli diyenlerin
hakk var. Ama, umulan meyveyi sonunda bir gn veren bitkiler
gibi, meyve vereceini umduunuz yeni dostlardan da
kanmamal, ancak eskileri, uygun olduklar konumda tutmal.
nk alkanln ve eskiliin gc byktr. Demin szn
ettiim atlara gelince, hi kimse bir engel olmadka,
almad yeni bir ata binmeyi, alt bir ata binmeye ye
tutmaz. Alkanln gc yalnzca canllarda deil, cansz
eyalarda bile kendini gsterir: Uzun zaman oturduumuz
yerleri, dalk, ormanlk bile olsa, severiz.
Dostlukta kendinden aada olana e olmak sorunu ok
nemlidir, nk kimi stn kiiler vardr. Deyi yerinde
olursa, bizim kk srmzde Scipio byle oldu. Ama o hibir
zaman kendisini Philus'a (78), Rupilius'a (79), Mummuis'e
(80), deerce kendisinden aa konumdaki dostlarna stn
tutmad. Sivrilmi bir adam olmakla birlikte, kendisinden
yaa byk olan aabeyi Q.Mazimus'a (81), olduundan stnm
gibi sayg gsteriyor, yaknlarn kendi desteiyle bytmek
istiyordu. Herkes byle yapmal, bundan rnek almal. Erdemce,
yeteneke, varlka stn olanlar, bunlar yaknlaryla
blsnler, paylasnlar. rnein orta halli aileden
domularsa, zek ve zenginlikten yana zayf yaknlar varsa,
onlarn olanaklarn oaltsnlar, onlara onur ve saygnlk
versinler: tpk tiyatro oyunlarndaki soyu sopu bilinmedii
iin kle olmu insanlarn, bir gn bir Tanr ya da bir kral
olu olduklar anlalnca, uzun zaman baba sandklar
obanlar sevmekten geri kalmadklar gibi. Gerek ve belli
babalar sz konusu olunca, bunu ok daha fazlasyla yapmal.
Yetenek, erdem ve her trl stnlkten en ok yararlanmak
iin, insan onlar yaknlaryla paylamaldr.

XIX

Dostlarna ve akrabalarna stn olan kimseler, daha az

deerli olanlara e olmak zorunda olduklar gibi, tekiler de
dostlarnn zek, varlk ve saygnlka kendilerine stn
olmasndan ac duymamal. Bu gibi kimselerin bir ou ya hep
bir eyden yaknr ya da bir eye kusur bulur; hele biraz
abalayp zorluu gze alarak dostluklarn gsterecek bir i
yaptklarn sandlar m, yaknmalar daha da artar.
Yaptklar iyilikten bile piman olan iren insanlar! Bir
iyilii yapan anmamal. Bu yzden, stn olanlar, dostlukta
tekilerin katna indikleri gibi, onlar da ellerinden geldii
kadar, kendi katlarna ykseltmeye almal. nk aa
grldklerini sanarak dostluun tadn karan kimseler de
vardr. Bu da ancak, kendilerini aa duyanlarn bana
gelir. Onlar bu dnceden yalnzca szlerle deil,
davranlarla da vazgeirmeli. Her dost iin nce elden ne
gelirse, sonra sevilen, yardm edilen kimse ne kadarn
kaldrabilecekse, ona o kadarn vermeli. Ne denli yksek
olunursa olunsun, btn dostlar yksek konumlara getirmek
olanakl deildir. Scipio, P. Rupilius'u (82) konsl yapabildi
ama onun kardei Lucius'u (83) hayr! Bir insana her eyi
vemek elde olsa bile, onun bunlardan ne kadarn
kaldrabileceini gz nnde tutmal.
Genellikle insan ancak, ya ilerleyip kiiliini bulduktan
sonra dostluk zerine bir karar verebilir; rnein
genliklerinde avlanmay ya da top oynamay sevenler, bu
elencelerden holananlar o zaman sevdikleri halde, sonradan
kendilerine yakn duymazlar. Yoksa st nineler ve lalalar,
eski olduklarn ileri srerek herkesten ok sevilmek
isterlerdi: doru, onlar da savsaklamamal, ama onlara baka
trl deer vermeli (84). Yoksa dostluklar kararl olamaz.
Ayr yaradl zellikleri, ayr zevkler de dostlar ayrr.
yiler, ktlerle; ktler, iyilerle dost olamazlarsa, bu
yalnzca aralarndaki yaradl ve zevk ayrlnn
alabildiine byk oluundandr. Dostlukta hakl olarak u da
tlenebilir: ok kez olduu gibi, ar bir dknlk
yznden, dostlarn elde edebilecekleri byk yararlara engel
olmamal. Sylenceden bir rnek alrsam, Neoptelemos (85), gz
yalaryla onu yolundan evirmeye alan, yannda byd
Lykomedes'in szn dinleseydi, Trioa'y alamayacakt. ok kez
dostlardan ayrlmay gerektiren byk olaylar olabilir.
Dostunun yokluuna katlanmann g olacan dnere k, bu
olaylar nlemeye alan insan, gevek ve zayf douludur.
Bu yzden dostlua hak kazanmaz. Her eyde dostundan ne
istediini, onun senden ne istemesine katlanacan gz nnde
tutmal.

XX

Kimi zaman bir ykm da baa gelebilir: dostluu bozmak

zorunda kalnr (nk artk bilgeler arasndaki dostluu
brakp halk arasndaki dostluklara getik). ok kez
insanlarn ya dorudan doruya dostlarna ya da bakalarna
zarar veren, ama sonunda yine dostlarnn onurunu kran kimi
eksiklikleri birden bire ortaya kverir. Bunlardan yava
yava syrlmal; Cato'dan iittiim deyile, byle
dostluklar yrtmaktansa skmeli, yeter ki katlanlamayacak
bir hakszlk alevlenmemi olsun. Bu durumda hemen alverii
kesip ayrlmamak ne doru ve onurlu bir itir, ne de
olanakldr. ok kez olduu gibi, insann ahlknda,
zevklerinde bir deime ortaya karsa ya da siyaset alannda
aralarnda dnce ayrl olursa (nk az nce sylediim
gibi, artk bilgelerin dostluundan deil, herkesin
dostluundan sz ediyorum), yalnzca dostluun bozulmasn
deil, dmanla evrilmi grnmesini de nlemeye almal.
nk hibir ey bir zamanlar ok yakn olduun birisine sava
amaktan daha ayp deildir. Bildiiniz gibi benim iin
Scipio, Q. Pompeis'le (87) olan dostluundan vazgeti. Siyasal
dnceleri ayr olduu iin meslektamz Metellus'dan (88)
uzaklat; her iki durumda da byk bir arballkla
davrand; kabaca gnl krmad. Bu yzden nce dostla
bozumamaya aba gstermeli, ama byle bir ey baa geldi mi ,
dostluun birdenbire kesildii deil yava yava snd
sanlsn. Ama dostluun byk bir dmanla evrilmesinden de
kanmal: bunlardan kavgalar, svgler, aalamalar doar.
Ama katlanlabilecek eylerse, bunlara da katlanmal. Eski
dostlua duyulan sayg yznden, aalanann deil, yalnzca
aalayann haksz olduunu kabul etmeli.

Btn bu eksiklik ve sakncalara kar bir tek umar ve nlem

vardr: ne ok abuk sevmeli, ne de uygun olmayanlar sevmeli.
Sevilecek olan kimseler dostluk kurmaya uygundur. Bunlara ok
az raslanr. stn olan her ey az olduu gibi, kendi trnde
her ynden stn olan bulmaktan daha zor bir ey yoktur. Ama
biroklar insanlarla al verilerinde iyi diye yalnzca
kazan getireni tanrlar. Hayvanlar arasnda olduu gibi,
dostlar arasnda da en ok kazan umduklarn en ok
severler. Bylece, salt kendisi iin, kendi deeri yznden
aranan bu en gzel ve doann yaratt dostluktan yoksun
olurlar. Dostluun bu gcnn ne denli deerli ve ne denli
byk olduunu anlamak iin kendi kendilerinden de rnek
almasn bilmezler. nk herkesin kendisini sevmesi, bu
sevgiden bir kazan bekledii iin deildir, herkese kendi
varl deerlidir de ondan. Dostlukta da bundan rnek
alnmazsa, hi kimse hibir zaman gerek bir dost
bulamayacaktr: nk dost sanki insann bir ikinci
kendisidir. Bu, hayvanlarda, havada, denizde, karada yaayan
evcil ve yabanl btn hayvanlarda grlr. Bunlar nce
kendilerini sever (nk bu duygu, her canlda doutan
vardr), sonra e takmdan hayvanlara istek duyar, bunlar
arar, bunlara balanr; bunu da zlemle ve insan sevgisine
benzeyen bir biimde yapar. Bu duygu insanda nasl da daha
itendir! nsan hem kendisini sever, hem de bir bakasn
arar, sanki iki ruhtan bir tek ruh yaratmak zere ruhunu
onunkiyle birletirir.

XXI

Ama biroklar kendilerinde bulunmayan eyleri dostlarnda

aramaktan -hadi sklmyorlar demeyeyim de- yanlgya
dyorlar diyeyim. Dostlarna vermedikleri eyleri onlardan
istiyorlar. Oysa, nce iyi insan olmak, sonra kendine
benzeyeni aramak doru olur. Deminden beri sylediim srekli
bir dostluk ancak u kimseler arasnda salamca kurulur:
yaknlk duygularyla birbirine balanm insanlar nce
bakalarnn tutsa olduu tutkular yenecekler, sonra
doruluk ve adaleti sevecekler, birbirleri iin her eyi
yapacaklar, ama birbirlerinden, onurlu ve doru olmayan hibir
eyi istemeyecekler, aralarnda yalnzca sevgi ve beenme
deil, sayg da bulunacak. nk dostluktan saygy kaldran,
onun en byk ssn kaldrm olur. Bunun iin dostlukta her
trl tutku ve yanlgya izin verilmi olduunu sananlar,
tehlikeli biimde yanlrlar. Doa, dostluu, erdemin
yardmcs olsun diye vermitir, yanlglarn yardaks olsun
diye deil, onun amac udur: erdem tek bana en y ksek
katna eriemediine gre, oraya, bakasyla birleip ortak
olarak erisin. Bu trl bir birlik kimi insanlar arasnda var
olmu ya da olacaksa, bu, onlar katksz iyilie gtrecek en
iyi ve en mutlu birlik saylmal. te, bence, insanlarn
peinde komaya deer sandklar her eyi, onuru, n, ruhun
dinginlik ve sevincini iine alan birlik, bu birliktir. Btn
bunlar var olunca, yaam mutluluk doludur. Bunlar olmadan
yaam mutlu olamaz. Bu birlik en iyi ve stn bir iyilik
olduuna gre, onu elde etmek istiyorsak, erdem kazanmaya
alalm. Erdemsiz ne dostlua, ne de istenen herhangi bir
eye eriebiliriz. Erdeme deer vermeden dost edindiklerini
sanan insanlar bir gn kt bir olayla karlamak zorunda
kalrlarsa, o zaman ne denli yanlm olduklarn anlarlar.
Bunun iin (bunu her seferinde yinelemeli) bir kanya
vardktan sonra sevmelisin, sevdikten sonra bir kanya
varmamalsn. Birok ilerde olduu gibi, zellikle dost
seiminde ve dostluk kurmakta savsaklayc oluumuzun cezasn
hep ekeriz. iten getikten sonra aklmz bamza gelir,
eski atasznn yasana aldrmayarak bouna emek veririz
(89). Gnlk yaaymzla, dahas karlkl yardmlarla
birbirimize sk skya balandmz bir srada, beklenmedik
bir krgnlk ortaya kt m, birden dostluu yar yolda
kesiveririz.

XXII

Byle nemli bir sorunda bu derece kaytsz davranmak ok

ayplanacak bir ey! nsanlarla ilgili sorunlar arasnda
dostluun yarar, herkese, oybirliiyle kabul edilen tek
konudur; gerekten, birok erdemi bile gsteri ve cakadr
diye kmser insanlar. Azla yetinen, yaln bir yaam sren
birok insan, zenginlii aa grr. Kimi de bakalarn
tutkuyla yakp tututuran orunu o derece kmser ki, ondan
daha bo, daha deersiz bir ey olmadna inanr.
Biroklarnn gzlerini kamatran eylerin, bakalar iin
hi de deeri yoktur; ama dostluk konusunda herkes, ayrmsz,
ayn duyguyu paylar. Kendilerini siyasete verenler, bilgi ve
bilimle uramaktan zevk duyanlar, devlette grev almadan
kendi ilerinde glerinde alanlar, giderek kendilerini
zevke kapp koyuverenler, hep ayn dncededirler: insana
yakr bir yaam srmek istenirse, dostsuz yaam, yaam
olamaz. nk dostluk bilmem nasl olur da, herkesin yaamna
karr; hibir trde yaamn kendisine yabanc olmasna izin
vermez. nsanlardan kaacak, nefret edecek kadar sert
yaradll, yabanl bir insan bulunsa, Atina'da Timon (90)
adl birinin byle olduunu anlatrlar. O bile, yannda
fkesinin ausunu dkecek bir insan aramamaya katlanama z. Bu
dnce, u rnekle daha iyi anlalr: elde olsayd da bir
tanr bizi insanlarla konumaktan alkoyup ssz bir keye
yerletirerek, yaratlmzn gerektirdii her eyi bol bol
verdii halde bir insan grmek olanan yok etseydi, kim
byle bir yaama katlanabilecek denli ta yrekli olabilirdi?
Bu yalnzlk, btn bu zevklerin tadn hangi insandan alp
gtrmezdi? O zaman, yallarn baka yallardan duyarak bize
anlattklar, yanlmyorsam Taroslu Arkhytas'n (91) sz,
dorudur: "Biri ge ykselip evreni ve yldzlarn
gzelliini seyretseydi, bu seyir ona ho gelmeyecekti; ama
yannda, grdklerini anlatacak bir dostu olsayd, bundan ok
holanacakt." Evet, doa yalnzl sevmez, hep bir destee
dayanmak ister: ok yakn dostluklarn en tatl yan da budur.

XXIII

Doa ne istediini, ne aradn, neyi istediini byle

iaretlerle belli ettii halde, bilmem nasl oluyor da,
sarlayor ve uyarmalarna kulaklarmz tkyoruz. Dostluk
al verii eitli ve apraktr. Kuku ve krgnlk iin
ok neden kabilir. Bunlardan kanmak, yerine gre
hafifletmek, yerine gre katlanmak bir bilgenin yapaca
itir. Yalnzca, dostlukta, hem bal kalmak hem de yararl
olmak istendii zaman kabilecek krgnlklara katlanmak
yerinde olur: nk ok kez dostlara t vermek ya da onlar
yermek zorunda kalnr. Bu t ve yermeleri, iyi niyetle
sylendikleri iin dosta karlamal.

Ama, bilmem niin, dostumun Andria'da (92) syledii sz

dorudur:

"Yzeglc dost, gerek nefreti kazandrr."

Nefreti, bu dostluk ausunu douruyorsa, gerekten kt bir

ey; ama sular ho grerek, dostunun uuruma yuvarlanmasna
gz yuman yzeglme daha da ktdr. En byk sulu da gerei
aa gren, yzne glnd diye yanla den insandr. Bu
durumda, nce uyarrken sert olmamaya, yererken de aalamaya
kamamaya abalayarak zen gstermeli. Ama yzeglme sznde -
Terentius'un szcn kullanmaktan holanyorum- "incelik"
bulunsun da, yanlglarn yardaks dalkavukluk uzak olsun:
dalkavukluk bir dostla baka trl, bir tiranla baka trl
yaanr. Ama gerei dostundan bile duyamayacak denli
kulaklarn kapayan insann kurtulu umudu olamaz. Cato'nun
(93) birok szleri gibi, u sz de ok nldr: "Kimileri
iin, ac szl dmanlar, yumuak grnen dostlarndan daha
ok ie yarar; dmanlar ok kez gerei syler, tekiler
hibir zaman!" Uyarlan insanlarn asl kzlacak eye deil
de, hi kzlmayacak eye kzmas ne de alas bir durum!
Yanlgya dtklerine zlmezler de yerilmek arlarna
gider. Tam tersine yanlgs iin zlmek, bunu dzeltme
frsat kt iin de sevinmek gerekirdi.

XXIV

Dostun aka ve sertlie kamadan uyarlmas, kendimize

yaplan uyarlarn da sabrla ve kar koymadan kabul
edilmesi, gerek dostluun zelliklerinden biridir. Dostluk
iin yaranmadan, dalkavukluktan ve yaltaklktan daha byk
ykm olamaz. Hibir zaman gerei sylemeyen, yalnzca hoa
gitmek iin konuan gelge gnll ve aldatc insanlarn bu
eksinkiini belirtmek iin, daha birok adlar bulmal.
Yapmack, her eyde ktdr -nk gerek zerine bir kanya
varlmasna engel olur ve gerei bozar- ama asl dostlukla
taban tabana karttr; nk, ak yreklilii ortadan
kaldrr; oysa onsuz dostluk adnn hibir deeri kalmaz:
dostluun btn gc birok ruhlardan tek bir ruh yaratmak
olduuna gre, her birinde, tek bir ruh, hep ayn kalan tek
bir ruh deil de, kark, deiebilen, eitli ruhlar
bulunursa, bu birlie nasl varlabilir? (93) Bir bakasnn
yalnzca duygu ve keyfine gre deil, yznn anlatmna ya da
ba devinimlerine gre bile deien insann ruhundan daha
kararsz, daha belirsiz ne olabilir? Ayn Terentius bu kez
Gnathonun (94) kiiliinde:

"Biri hayr der, hayr derim; evet der, evet derim: yani ben
kendime her eye ba sallamay ilke edindim" diyor. Byle bir
insan dost edinmek dncesizliin ta kendisidir. Biroklar
da Gnathon'a benzer; sadece soy, zenginlik ve nleri ona
stndr; yalanlarna saygnlklar eklenince, dalkavukluklar
daha da tehlikeli olur. Gzboyayc ve yalanc olan her ey,
gerek ve iten olandan ayrlp tannabildii gibi, dikkat
edilirse, dalkavuka dostluu gereinden ayrarak tanmak da
insann elindedir. Hi eitim grmemi insanlardan olumasna
karn halk kurultay bile, halktan, yani dalkavuk ve
dncesiz yurttala, ciddi ve arbal yurtta arasndaki
ayrm anlayabilir. Daha geenlerde, halk tribnlerinin
yeniden seilmesi zerine bir yasa nerirken C. Papirius (95)
halk kurultaynda kulaklara ne dalkavuka szler fsldad! Bu
nergeye biz kar koymutuk, ama beni brakalm, Scipio'dan
sz amak daha hotur benim iin. lmez tanrlar! Bu ne ciddi,
ne ulu bir sylevdi; insan, konuann Roma halknn yardmcs
deil, nderi sanrd. Ama siz de oradaydnz, bu sylev de
elimizdedir. Bylece halkn yararna olan bir yasa, halkn
oyuyla reddedildi. imdi de kendime dneyim: anmsarsnz,
Scipio'nun kardei Q. Maximus (96) ve L. Mancinus'un
konsllkleri srasnda, C. Licinius Crasus'un (97) nerdii
rahiplik yasas nasl da halk bir yasa saylyordu. nk bu
yasaya gre rahip kurullarna yeni ye seme hakk rahip
kurulundan alnp halka braklyordu. C. Licinius Crassus
forumda sz sylerden yzn halka eviren ilk sylevciydi
(98) de. Buna karn, bizim savunmamzla lmez tanrlarn
dvs C. Licinius Crassus'un bu ok tutulan sylevini kolayca
yendi. Bu olay konsllmden be yl nce, praetor srasnda
olmutu. Bylece bu dvy byk bir yetke deil, dvnn ta
kendisi savundu.

XXV

Halk kurultay denilen sahnede bile, dlemsel ve yalanc

gsteriin nemli bir yer tuttuunu gznne koymak ve
belirtmek kouluyla, gerein deeri olmasna karn, her
eyin gerekle lld dostlukta gerein deeri ne
olmaldr, bir dnn! Dedikleri gibi dostunun yre ini
aamazsan hibir eye gvenemez, hibir eyden emin olamazsn;
sevdiinden ve sevildiinden bile! nk bunun ne denli gerek
olduunu bilemezsin. Dalkavukluk ne denli tehlikeli olsa da,
onu iyi karlayan, ondan holanan insandan baka kimseye
zararl deildir. Bunun iin kendi kendisine dalkavukluk eden
ve kendi kendisini pek beenen insan, dalkavuklarn szne en
ok kulak asan insandr. Genellikle erdem kendisini sever;
nk kendisini pek iyi tanr, ne denli sevilmeye deer
olduunu bilir. Ama imdi erdemden deil, bir erdem
anlayndan sz ayorum: nk biroklar erdemi elde
etmekten ok yle grnmeyi isterler. te dalkavukluktan
holananlar bunlardr. Kendilerine, keyiflerine gre
uydurulmu szler sylenince, bu bo szlerin kendi
deerlerine birer tank olduunu sanrlar. Biri gerei duymak
istemedii, teki yalana hazr olduu zaman, dostluk, dostluk
olmaz. Komedyalardaki dalkavuklar vngen askerlere
dalkavukluk etmeselerdi, bize gln gelmezdi.

"Thais bana ok mu teekkr ediyor?", "Evet, ok!" demek

yeterken (99), "Sonsuz teekkrler!" diye karlk veriyor.
nk dalkavuk, houna gitmeye alt insan ne kadar ar
olmasn isterse, szlerine o denli arlklar ekler. Geri
bu dalkavuka yalanlara yalnzca onlar iitmeye can ata n,
bunlar aran insanlar deer verir; ama arbal, cidd
insanlar kurnaz dalkavuklara kaplmamalar iin uyarmal.
Aka dalkavukluk yapan herkes anlar, meer ki bsbtn
budala olmasn. Ama dzenli ve sinsi bir insann yava yava
damarmza sokulmasndan saknmal. Bunlar kolay kolay
anlalmaz: nk kar koymakla bile dalkavukluk ederler;
tartr grnr, sonunda alaya ald insan daha anlayl
grnsn diye yenilgiyi kabul eder, yeniliverirler. Alay
edilmekten daha ayp bir ey var m? Bu duruma dmemek iin
daha ok dikkat etmeli.

"Bugn benimle, komedyalarn budala, yal kiilerinden daha

ok alay edip beni dpedz maskara ediyorsun."

Gerekten tiyatroda bile bu akn, budala yallar,

komedyalarn en aptal kiileridir. Ama rnek insanl arn, yani
bilgelerin (burada insanlarn eriebilecei bilgelikten sz
ediyorum) dostluundan konuurken bilmem nasl oldu da, sz
geici dostluklara dnd. Asl konumuza dnelim ve
szlerimizden bir sonu karalm.

XXVI

Erdem diyorum, C. Fanius, evet, yalnzca erdem, Q. Mucius,

dostluklar hem kurar, hem korur. nk onda her trl uyum,
onda salamlk, onda sreklilik vardr. Kendisini gsterip
n parlatt zaman, bakasnda parladn grd erdem
na yaklar, ondaki ktan da k alr. Bundan sevgi ya
da dostluk tutuur; nk, her ikisi de "sevmek" szcnden
geliyor; sevmekse, hibir eye gereksinmeden, hibir yarar
beklemeden sevilen insana balanmak demektir; ama yarar,
istenmeden bile dostluktan ieklenir. Genken yal
insanlara; L. Paulus, M. Cato, C. Galus, P. Nasica, Scipio'nun
kaynatas Ti. Graccus'a (102) bu tr bir yaknlkla balandk.
Bu yaknlk yatlar arasnda, benimle Scipio, L. Furius, P.
Rupius, Sp. Mummius arasnda daha da kldr. imdi biz de
yal amzda genlerin sevgisinden, rnein sizin, Q.
Tubero'nun sevgisinden zevk duyuyoruz. Bundan baka, P.
Rutilius (103), A. Verginius'la senli benli olmaktan da
holanyorum ben. Yaamn ve doann kurduu dzen gereince,
bir kuaktan baka bir kuak doduuna gre; dedikleri gibi,
insan yara balad insanlarla ayn zamanda yarn sonuna
erimeyi her eyden ok istemeli. Ama, insann her eyi zayf
ve lml olduuna gre, bari seveceimiz, bizi sevecek
insanlar arayalm. nk sevgi ve yaknlk olmazsa, ya amn
hibir zevki kalmaz. Geri lm Scipio'yu umulmadk bir
zamanda benden kopard, ama benim iin o yayor ve hep
yaayacak. nk ben onun erdemini sevdim.

Bu erdem kldr hl. Erdemini yakndan tandm iin,

ans yalnzca benim gzlerimde canl kalmayacak, gelecek
kuaklar iin de parlak ve deerli olacak. Hi kimse Scipio'yu
anmadan, onun dlemini gz nne getirmeden, byk dlemler
ve umutlar besleyemeyecek. Kendi payma yazgnn ya da doann
bana sunduu iyiliklerden hibirini Scipio'nun dostluuyla
lemem. Bu dostlukta devlet ileri konusunda anlama, zel
ilerim iin t, zevk dolu bir dinginlik buldum. Scipio'yu
hibir zaman, en ufak bir eyde bile incittiimi bilmem. Ondan
istemediim hibir ey iitmedim; bir evde oturduk, ayn
yemekleri birlikte yedik. Yalnzca askerlikte deil, gezide,
ky yaammzda hep birlikteydik. Halkn gzlerinden uzak bir
kede, bo zamanlarmz seve seve verdiimiz, o yeni bir ey
renmek ve yeni bir bilgi edinmek akn nasl anlataym?
Btn bunlarn ans onunla birlikte lseydi, gerekten
bylesine sevdiim ve bal olduum adamn yokluuna hi
katlanamazdm; ama o yitmek yle dursun, onu dnp andka
daha da byyor, gleniyor. Bunlardan bsbtn yoksun bile
olsaydm, yam bana bir avuntu verirdi. nk onun zlemi
daha uzun sremez. Ksa sren her acya, ne denli byk olsa
da katlanlabilir.

Dostluk zerine syleyeceklerim ite bunlar. Size gelince, siz

erdeme ylesine deer verin ki, -onsuz dostluk olamaz-
erdemden baka hibir eyin dostlua stn tutulabileceine
inanmayn.

AIKLAMALAR

YALILIK

1. Ennius, Annales, X 385 Vahlen. Bu szleri bir oban 168'de

Konsl T.Quinetius Flamininus'a syler ve onu da yolundan
Makedonya Kral Philippos'un ordughna gtreceine sz
verir.
2. Atticus, bak. nsz.

3. Burada Caesar'n diktatrln kralla evirmek isteyen

kimselerin yol at olaylar antrlyor.

4. Khioslu Stoa feylesofu Ariston yaptnda Tithonos'u

konuturur. Tithonos'a k olan tanra Eos onun sonsuz bir
mr yaamasn salamt; ancak yalanmasnn nne
geememi; sonunda, yallktan ok gszleen Tithonos'a
tanrlar acyp austos bcei biimine sokmular.

5. Cato, Scipio Laelius: Bk. nsz.

6. Platon'un ve stoaclarn dncesi.

7. Gaius Livius Salinator .. 188'de konsllk etmi, 170'de

lmtr.

Spurius Postumius Albinus .. 186'da konsllk etmi, 180'de

lmtr.

8. Themistokles: Atina'nn nl generali.

9. Q. Fabius Maximus Verrucusus Cunctator 238, 228, 215, 214,

209 yllarnda konsllk etmi, Hannibal'e kar savam nl
komutan.

10. Quaestor; Cumhuriyet dneminde Roma'da genel hazineye ve

devlet veznesine bakan memur; mparatorluk dneminde,
Caesar'n iki quaestoru: Senato'da mparator'u temsil eden
memurlar.

11. Tuditanus ile Cethegus'un konsll 204 ylna raslar.

12. Tribun M. Cinelus Alimentus'un nerdii bu yasa,

avukatlarn armaan ve cret almasn yasaklar.

13. Hannibal: kinci Kartaca seferinde Kartacallarn

komutan.

14. Ennius, Ann., XII, 370.

15. Cicero burada M'Livius Salinator ile M'Livius Macatus'u

kartrmtr.

16. Halk tribn; Plebs snfnn karlarn gzeten memur.

17. C. Falaminius 232'de tribun iken, Galya topraklarnn

blnmesini istemitir.
18. Augur: Kularn uuuna, besinlerine, tlerine dayanarak
gelecekle ilgili kehanette bulunan rahip.

19. Triumphus treni: Utku kazanm bir komutann Roma'ya

giriinde yaplan tren.

20. sokrates: Mehur Atinal sylevci.

21. Ennius, Ann., XII, 374.

22. T. Quingtius Flamininus ile M. Acilius Balbus, 150 ylnn

konslleridir.

23. Cn. Servilius Caepio ile Q. Marcius Philippus 160 ylnn

konslleridir.

24. 169'da halk tribn Q. Voconius Saxa tarafndan nerilen

yasa, kadnlara braklan miras snrlar.

25. Cato'nun byk olu Marcus Porcius, Cato Licinianus

Paulus'un kzyla evliydi. Bu konumadan iki yl nce lmt.

26. 182 ve 168'de konsl olan L. Aemilius Macedonicus,

Pydna'da Perses'i yenmiti.

27. C. Fabricius Luscinus 282'de ve 278'de; M. Curius Dentatus

290'da, 275'te ve 274'te; Tib Coruncanius 280'de konsllk
etmilerdir.

28. App. Claudius Caecus 310'da kensor, 307'de ve 369'da

konsllk etmitir. Sz edilen senato toplants, ya
280/279'da Herakleia utkusundan ya da 279/278'de Ausculum
savandan sonra olmutu.

29. Ennius, Ann., IX, 202.

30. Kensor: Roma'da nfus, ahlak ve emlak ilerine bakan byk

memur.

31. Pyrrhos: Romallara kar yapt seferle tannm Epir

kral.

32. Legat: Askerlikte, komutan vekili.

33. nl "Delenda est Carthago" (Kartaca yok olmaldr) szne

antrma.

34. 235'de doan P. Cornelius Scipio Africanus, 205'te ve

194'te konsllk etmi, olaslkla 183'te lmtr.

35. Senatus szc "yal" demek olan "senex" kknden gelir.

36. Sparta'da senato anlamna gelen Geruria szc de "yal"
anlamndaki bir szck kknden gelir. Geruria yelerinin en
az altm yanda olmalar gerekiyordu.

37. Naevius, Lud., s. 14, Ribbeck.

38. Lysimakhos Aristeides'in babas idi.

39. Pontifex: Roma'da dinsel hukukla uraan rahip.

40. "On iki levha" yasalar arasnda yer alan yasaya gre.

41. Diogenes, 155'te Atina'dan Roma'ya gelmiti.

Simonides: Yunan airi.

Stesikhoros: Sicilyal lirik air.

sokrates: Atinal nl sylevci.

Gorgias: nl sofist sylevci.

Pytagoras: Byk Yunan filozofu ve matematikisi.

Demokritos: Varl atomla aklamak isteyen Yunan filozofu.

Xenokrates: Platon'un rencilerinden bir filozof.

Zenon: Stoa okulunun kurucusu.

Kleanthes: Stoac filozof.

42. Caecilius, Syn., II, s. 59 Ribbeck.

43. Caecilius, Plocium, IX, s. 55.

44. Caecilius, Ephesieus, s. 33.

45. Solon: nl Atinal hukuku ve sylevci.

46. Krotonlu Milon'un ok gl ve itahl oluuyla ilgili

birok yk anlatlr. Kimilerine gre Milon, Pthagoras'n
rencilerinden biridir.

47. 198'de konsllk, 194'de kensorluk etmi olan Sex. Aelius

Paetus Catus en eski Roma hukukularndandr.

Tb. Coruncianus Plebs snfndan ilk pontifexdir.

P. Licinius Crassus 205'de konsl, 212'den 183'te lnceye
dek, Pontifex maximus olarak almtr.

Cicero, bu kiiye de ok deer verir.

48. Herodotos ve Ktesias Kyros'un sava alannda ldn

sylediklerine gre bu konumann tarihsel gereklii yoktur.

49. Pontifex: Bak. No. 39.

Pontifex maximus: Pontifex kurulunun bakan.

50. L. Caecilis Metellus 251 ve 247'de konsl, 243'den 222

ylna dek pontifex maximus olarak almtr.

51. Homeros, II, I, 260; XI, 668.

52. Homeros, II, II, 249.

53. Homeros, II, II, 370.

54. 191 yl.

55. Asker tribn: Roma ordusunda, bir legiona komuta eden

yksek rtbeli subay.

56. T. Pontius'un gc, Roma'da bir sylence gibi anlatlrd.

57. Milon: Bak not 46.

58. 206'da Scipio Africanus'ca Roma dostluuna kabul edilmi

olan Numida Kral Masinissa, gen Scipo'yu bu konumadan iki
yl sonra, nc Kartaca seferi srasnda konuk etmi ve ona,
dedesinden cokuyla sz etmitir.

59. Romallar altm yanda askerlik grevinden tamamyla

bak tutuluyorlard.

60. Birinci Africanus'un olu P. Cornelius Scipio,

salkszl yznden babas gibi eylemli bir ite
alamam; 180'de augur olmu ve P. Aemilius'un Cato ile
konuan olu, P. Scipio Aemilianus'u evlat edinmiti.

61. Caecilius iin bak s. 25 v. d.

62. 367-361'de Tarentum'u yneten Arkhytas, dneminin tannm

bilginlerindendi; ahlaka ok nem verirdi.
63. Gaius Pontius'un babas C. Pontius Herennius, konsl Sp
Postumius ile T. Veturius Calvinus'u Caudium geidinde
kuatmt.

64. L. Furius Camillus 349 ylnn konsldr.

65. Titus Quinctius Flamininus, Makedonya Kral Philippos'u

yenmitir; kardei Lucius ise 184'de senatodan karlmtr.

66. Demosthenes'in rencisi; Knieas dneminin en nl

sylevcilerindendi.

67. Fabricius M., Curius ve T. Coruncanius: Bk. not 27.

68. 312, 308, 297, 295 yllarnda konsllk eden P. Decius Mus
Sentinum savanda yurdu uruna cann vermitir. Babas da
340'ta yurdu iin lmt.

69. Platon, Timaios, 690.

79. 260'ta konsllk eden C. Duellius, Mylae deniz savan

kazanmtr.

71. Byk Ana'nn Klt Roma'ya 204 ylnda girmitir.

72. "Symposion" szcnden sz ediliyor; bu szck, "imek"

demek olan "pino" kknden gelir.

73. Xenophon, len, II, 26.

74. L. Ambivius Turpio Roma'da bir tiyatro ynetir ve oyuncu

olarak da alrd; tiyatrosunda dneminin oyunlar,
zellikle Terentius'unkiler oynanrd.

75. 166'da da konsllk eden C. Sulpicius Galus, sylevci ve

gkbilimciydi.

76. C. Claudius Cento ve M. Sempronius Tuditanus, 240 ylnn

konslleridir.

77. Asl Yunanl olan Livius Andronicus, serbest brakldktan

sonra efendisinin ad olan Livius adn almtr. Yunancadan
birok yaznsal yapt evirmi, 204'te lmtr.

78. I., Crassus: bk. not 47, 162 ve 155 yllarnda konsl,
150'de pontifex maximus olarak alan P. Cornelius Scipio
Nasica, tannm bir hukuk bilginiydi.

79. Ennius Ann. Ix, 308.

80. M. Cornelius Cethegus 204 ylnn konsldr.

81. Occati: Topra dzleme; srgyle dzleme. Cicero burada
rasgele bir szck kk kullanm.

82. Hesiodos ler ve Gnler adl yaptnda, zellikle

tarmdan sz eder.

83. Homeros. Od., XXIV, 226.

84. M. Curius. Dentatus, Samnitleri ve Sabinleri 290'da,

Pyrihos'u 275'te yenmitir.

85. L. Quinctius Cincinnatus, 460'da konsl, 458 ve 439'da

diktatr olarak almtr.

86. Magister equitum svari komutan.

87. Zengin bir valye olan Sp. Maelius, 439 ylndaki ktlk
srasnda halka bol bol yiyecek datmt; soylular onu
krallkta gz olmakla sularlar ve diktatr olan Cincinnatus
onu dv eder. Maelius mahkemeye gelmedii iin C. Servilius
Ahala onu ldrr, Cincinnatus da Maelius'un mlkn sattrp,
evini yktrr.

88. Viator: Resm haberci.

89. Cicero bu kitab genliinde evirmiti.

90. Xenophon, Oikon, IV, 20.

91. Gen Kyros Pers Kral deil, Lydis satrapyd. Peleponez

savanda Lysandros'a Atina'y yenmek iin yardm etmitir.
Babas lnce kardei Artaxerxes'in elinden taht almak
istemitir; toplad orduda Xenophon da vard. Kyros 401'de
lmtr.

92. 371'de domu olan M.Valerius Corvinus 348, 346, 343, 335,
300 ve 299 yllarnda konsllk yapmtr.

93. Roma yasasna gre bu aa krk alt yandan sonra

girilir.

94. L. Caecilius Metellus: bk. not 50,

Atilius Calatinus 258 ve 254'te konsl, 249'da diktatr,

247'de kensor olarak almtr.

95. P.Crassus: bk. not 47

M.Aemilius Lepidus 187 ve 175'te konsl, 180'de pontifex

maximus olarak almtr.
96. Paulus: bk, not 60.

Africanus: bk. not 58, 34

Maximus: bk. not 9.

97. Lysandros: nl Sparta generali.

98. Scipio ile Laelius angurdular.

99. Imperium: Konsl, pretor ve diktatrlere verilen yksek

yetki.

100. Terentius'un bu oyunu 160'ta oynanmtr. Oyundaki iki

karde iki ayr eitim yntemini savunurlar.

101. Tartessuslular spanya'nn Gney Batsnda otururlard,

bakentleri Gades'ti (Cadix).

102. Plaudite: "Alklayn". Oyunlarn sonuna byle yazlrd.

103. Ennius, Var., 17 Vahl.

104. L. Iunius Brutus, Roma Cumhuriyeti'nin kurucusudur;

Tarquinus'un olu Arruns ile savarken lmtr.

105. Decius: bk. not 68.

106. 267 ve 256'da konsl olan M. Atilius Regulus,

Kartacallara tutsak dm ve tutsaklarn deiimi iini
kotarmak iin Roma'ya gnderilmitir; ama, senatoyu deiimden
vazgeirmi, Kartaca'ya dnm ve ikence edilerek
ldrlmtr.

107. Cn. ve P. Cornelius Scipio 212'de, spanya'da, Hasdrubal

tarafndan ldrlmlerdir.

108. Konsl L. Aemilius Paulus, 216'da H. Terentius Varron'un

dncesizlik edip at Cannae savanda lmtr.

109. 222, 215, 214, 210 ve 208 yllarnda konsllk eden M.

Glaudius Marcellus, 208'de lmtr. Hannibal, kllerini
gm bir kapta oluna gndermitir.

110. Xenophon'un dlem gcnn yaratt bu konumay, Cicero

burada serbest olarak aktarmtr.

111. Paulus: bk. not 26.

112. L. Aemillius Paulus: bk. not 34.

P. Corwelius Scipio Africanus 205 ve 194'te konsldr.

113. P. Cornelius Scipio, 218 yl konsldr,

114. CN. Cornelius Scipio Calvus, 222'de konsld.

115. Plias, Trakya tahtn hakszlkla ele geirmi, rakibi

Aison'u ldrm, olu Iason'u srgne gndermitir; Aison'u
bir tencerede kaynatarak genletiren Medeia, Pelios'un
kzlarn babalarn ayn biimde genletirsinler diye
kandrmtr.

Cicero burada Aison ile Pelias' kartrmtr.

116. 152 ylnda lm olan olundan sz ediyor.

117. Epikurosular.

DOSTLUK

1. Augur. Doa olaylarnn gzleminde gelenekten gelen

kurallar korumakla grevli rahip.

2. Erkek togas (toga virilis). Gen Romallar 16 yana dek

kenarlarna erguvan geirilmi ak bir giysi giyerlerdi. Buna
"toga praetexta (kenarlkl toga) derlerdi. Bu yatan sonra da
"toga virilis"i (erkek togas) giyerlerdi.

3. Pontifex. Dinsel geleneklerin korunmas, devlete ve

bireylere dinsel borlar retmekle grevli kurulun yesi
olan rahip.

4. Hemicyclium. Rahata oturup konuabilmek iin, bahede

yaplm, iinde oturacak yeri olan yarm daire biiminde ta
bina.

5. P. Sulpicius Rufus. nce Optimatlarn gl bir temsilcisi;

daha sonra, .. 88'de halk tribn olarak Marius ve halk
partisinin ateli bir yanda olmutur. Bu yzden o zamann
konsl Q. Pompeius Rufus ve meslekda L. Corneius Sulla'yla
aralar almt.
6. Q. Pompeius Rufus. Sulla'yla 88 yl konslyd. P.
Sulpicius Rufus'a kar koymu ve bu savamda forumda kan
bir kargaalk srasnda ldrlmtr.

7. nsze bk.

8. Cicero burada dostu Atticus'a sesleniyor.

9. Cato Maior ya da De Senectute (Yallk): Cicero'nun De

Amicitia'dan (Dostluk) az nce yazd bir kitaptr. Bunda 85
yana dek yaam olan Cato, yallk zerine dncelerini
sylyor. M. Porcius Cato Cessorius (.. 234-149): Eski
dnemin lksel Romal tipini canlandrr; sert, inat ve
savamcdr. Eski Latin geleneklerine ok bal olduu iin,
Roma'y bozaca kaygsyla Yunan kltrn Roma'ya girmemesi
iin uramtr.

10. Cicero 94 yl Maysnda Atticus'a yazd bir mektupta,

De Senectute kitabn sk sk okuduunu sylyor. Ad Atticum,
14, 21, 3'de yle diyor: "Sana yolladm Cato Maior kitabm
sk okumalym. nk yallk beni daha hrn yapt; her
eyden alnyorum."

11. Cicero yine Atticius'a sesleniyor.

12. Lucius Acilius. Cato Censorius'un adalarndan biri.

Cicero'ya gre On ki Levha Yasas'nun koyucularndan biridir.

13. Forum: Pazar yeri, Roma halknn toplanma yeri, Roma

toplumsal ve siyasal almalarnn merkezi.

14. Yunanistan'da yedi filozofa verilen ad (Yedi Bilgeler).

Bunlarn genellikte Miletli Thales, Pittacos, Bias,
Kleoboulos, Khilon, Solon ve Periandros olduu kabul edilirdi.

15. Sokrates'e gnderme: Szc, "Sophokles bilgedir, Euripides

daha bilgedir, Sokrates btn insanlarn en bilgesidir."
demi.

16. Roma takviminde Mart, Mays, Temmuz, Ekim aylarnn

yedinci, teki aylarn beinci gnne verilen ad.

17. D. Iunius Brutus. .. 138 yl konsl.

18. Marcus Porcius Cato. Yal Cato'nun olu. .. 152 ylnda

Praetor olduktan sonra daha grevine balamadan lmtr.

L. Aemilius Pauls'un (bk. not 19 ) komutasnda Persuas'a

kar arpmtr.
19. L. Aemilius Paulus Macedonicus. 168'da Pydna yresinde,
Makedonya Kral Perseus'u yenmitir. Bir yl son yengisini
kutlamtr. Yengisini kutlad gnden bir gn nce bir
olunu, gn sonra bir ikincisini yitirmitir.

20. C. Sulpicius Galus. 168 yl sava tribn, 116 yl

konsl; Gkbilimdeki bilgisiyle n almt.

21. Scipio nce 147, sonra 134'te konsl olmutur. Lex Villia
Annalis'e ( .. 180 ) gre konsl olma ya 43 olduu halde,
ilk konsll srasnda 36 yandayd.

22. Kartaca .. 146'da, Numantia da 133'te yaklp

yklmtr.

23. De Senectute'yi sylemek istiyor.

24. Scipio'nun zehirlenmi ya da ldrlm olmasndan kuku

duyulmutur. 129'da toprak datmn neren M. Fulvius, C.
Cracchus, C. Corba'ya kar koyduunun ertesi gn yatanda
l bulunmutu. Carbo, Gracchuslarn annesi Cornelia ve daha
biroklar onu ldrm olmak kukusu altnda kalmlard.

25. Epikuroscular. Cicero, Lucretius'un De Rerum Natura

kitabyla Roma'da yaylan bu felsefeyi birok yerde talar.

26. Magna Graecia (Byk Yunanistan) ad, talya'nn gney

parasna verilirdi.

27. Sokrates.

28. Cicero'nun De Re Publica adl kitabnda konuma, Scipio,

136 yl konsl L. Furius Philus ve 149 yl konsl hukuku
ve sylevci M. Manilius arasnda geer.

29. De Re Publica'nn sonunda Scipio, byk babal Yal

Cato'nun kendisine, ruhlarn lmezlii zerine sylediklerini
aktarr.

30. Antikitenin tannm dostlar unlardr. Theseus ve

Pirithous, Orestes ve Pylades, Akhilleus ve Patroklos; sa'dan
sonra da Damon ve Phintias.

31. C. Fabricius Luscius. 282 ve 278 yllar konsl.

Pyrrhos'a kar yaplan savata drstl ve doruluuyla n
salmtr.

32. M. Curius Dentatus. 290 ve 275 yllar konsl.

Ilmllyla tannmtr. Samnitleri, Sabinleri ve Pyrrhos'u
yenmitir.
33. Tib. Coruncanius. 280 yl konsl. 252 ylnda Pontifex
Maximus olan ilk pleb.

34. Stoaclar.

35. Bir atasz: Pingui Minerva agera (nce eleyip sk

dokumamak).

36. Bk. not 19, 20, 28.

37. Ennius (240-169). Roma yaznnn ilk dneminde L.

Andronicus ve Naevius'tan sonra Roma iirinin gelimesinde
byk rol olan air. Roma tarihinin bandan kendi zamanna
dek geen olaylarn destann Annalesinde anlatr. Roma
iirine heksametre lsn sokan o olmutur. Bundan baka
katld Pn savalarn (218-201) anlatan destan, tragedya
ve komedyalar vardr.

38. Ennius, "vita" (yaam) szcnden bir sfat yapyor:

"vitalis" (yaanabilir); burada bir szck oyunu vardr.

39. .. aa yukar 450'de Agrigentum'da domu olan

Empedokles, Doa zerine adl felsef bir iirinde dostluk ve
savan, evrenin birletirici ve ayrc ana gleri olduunu
syler.

40. M. Pacuvius. Ennius'un kzkardeinin olu, tragedya airi.

.. 220'de Brundisium'da domu, 130'da lmtr. Birok
tragedyas vardr. Yukarda ad geen Euripides'in phigeneia
Tauris'te tragedyasndan alnm olmal. Tragedya'nn Latince
ad bilinmiyor. Konusu: Orestes dostu Pylades ile Arthemis'in
resmini almak iin Krm'a giderler, ama yakalanrlar; Kral
Orestes'i lme yarglar, ama hangisinin Orestes olduunu
bilmez. Her ikisi de kendisinin Orestes olduunu ileri srer.
Metindeki szler bu srada geer.

41. Thoas: Krm yarm adas hkmdar. Krm'a gelen

yabanclar Arthemis'e kurban edilirlerdi.

42. De Re Publica'da Philus devletin hakszlk yaplmadan

ynetilemeyeceini sylemiti.

43. "Amor" (sevi) "amicitia" (dost sevgisi, dostluk), "amare"

(sevmek) ayn kkten gelen szcklerdir.

44. Bk. not 31.

45. Bk. not 32.

46. Tarquinius Superbus. Roma sylencesindeki "yedi kral"dan

sonuncusu. Sylenceye gre, 615'den 510'a kadar egemen
olmutur. ok sert ve acmasz olduundan, ona Superbus
(Gururlu) ad taklmtr.

47. Spurius Cassius Vicelinus. 502, 493, 486 yllar konsl.

Bir toprak yasas nermi; krall ortadan kaldrmay dnd
diye sulanarak ldrlmtr.

48. Spurius Maelius. .. 440'da bir ktlk srasnda

yoksullara buday datan krall ortadan kaldracandan
kukulanldndan ldrlmtr.

49. Pyrrhos: Romallara kar savam Epeiros kral.

Herakleia ve Ausculum'da Romallar yenmitir (.. 279).

50. Hannibal. (.. 274-183) Kartaca komutan Hamilcar

Barcas'n olu. nce Romallar Trebia savanda (218),
Trasimenus gl kysnda (217) ve Cannea yresinde (216)
yenmise de, sonra Scipio Africanus'a Zama'da yenilmitir
(206). Ephesos kral Antiokhos'a snm, sonra da dmana
teslim olmamak iin kendini ldrmtr.

51. Cicero, Epikuroscular talyor.

52. .. V. yzylda yaam Roma komutan. Yurduna byk

hizmetler grmesine karn halk tribnln kaldrmak
istedii iin plepin nefretini kazanm; halk tribnlerince
sulanarak srlm; onlar Romallara kar savaa
kkrtmsa da annesinin ve karsnn yalvarmas zerine
bundan vazgemitir.

53. Bk. not 47.

54. Bk. not 48.

55. Tib. Semronius Gracchus. 133 yl halk tribn. Tribnl

srasnda soylularn byk toprak sahibi olmalarna engel
olmak ve kyl iftlikleri kurmak zere bir tarm yasas
nermitir. Ancak 132'de yasalara aykr olarak kendisini
yeniden tribnle setirmek isteyince forumda kan
kargaalkta ldrlmtr.

56. Q Aelius Tubero. Gen Africanus'un kzkardeinin olu;

.. 133'te belki halk tribnyken Tib. Gracchus'a, 123'te de
C. Gracchus'a kar savam vermitir.

57. T. Populis Laenas ve P. Rupilius 132 yl konslleriydi.

58. C. Bloussius. Ti. Gracchus'un planlarna yardm etmitir.

Tib. Gracchus ldrldkten sonra suland iin Roma'yla
savaan Kral Aristonikos'un yanna Bergama'ya kam, fakat
kral yenilince kendisini ldrmtr (130).
59. 132'de, ldrlen halk tribnlerinin yandalarn
tutuklamak iin kurulan konsller kurulu (Bk. nsz).

60. Capitolium. Capitolium tepesindeki Iuppiter tapna.

61. Q. Aemilus Papus ve C. Fabricius Luscinus. .. 282 ve

278'de birlikte konsl, 275'de censor (bk. not 62) olmulard.

62. Censura: censorluk. Censor, Roma'da nfus saym,

trelerin ve genel servetin korunmasyla grevli bir memurdu.

63. M. Curius ve Tib. Coruncanius. Bk. not 32 ve 33.

64. C. Papirius carbo (164 119). 131 yl tribn. Tib.

Gracchus'un koyu yandalarndan biri. 131'de tribnken, halkn
istedii zaman tribnleri yeniden semek hakkn elde etmesi
iin bir yasa nermitir. C. Cato: Yal Cato'nun torunu, 114
yl konsl.

65. C. Gracchus. By Tib. Gracchus'un yolunda yrm; 132

ve 122'de kendisini halk tribn setirmitir. Tib. Gracchus
gibi kylye toprak datm urunda alm; ama ona kar
olan senato yanda M. Livinius Drusus, halk Gaius aleyhine
evirmitir. Diktatrl ele geirmek istedii ileri
srlerek sulanm ve toprak datm iin yaplan
arpmalar srasnda ldrlmtr (121).

66. Latince "spatium" ve "curriculum"un Trke tam karl

olmad iin "kou yeri", "yar yeri" anlamna gelen bu
szckleri, Cicero'nun kulland benzetmeden vazgeerek,
"yollarndan" biiminde evirdik.

67. P. Cornelius Scipio Nasica Serapio. Pontifex Maximus idi.

Tib. Gracchus'un ldrlmesinde nemli bir rol oynam ve
Senato onu Tiberius'un yandalarna kar korumak iin, bir
elilik bahanesiyle Asya'ya gndermitir. Az sonra Bergama'da
zntsnden lmtr.

68. Bu konuma .. 129'da geiyor. O zaman C. Gracchus daha

halk tribn deildi. Carbo ve Flaccus'la birlikte "triumvir
agro dividendo"dan (toprak datm iin -seilen- ler) biri
olarak grevlendirilmi; bu sfatla kargaalklara yol
amtr. C. Gracchus ilk kez 123'te halk tribn olmutur. Bu
yzden Laelius C. Grasschus'un tribnl zerine ancak
"bilicilik" edebilirdi.

69. Metnin bundan sonraki ksmnda kk bir eksiklik vardr.

70. 139 ylnda onaylanan bu yasaya gre (lex tabellaria)

seimde gizli oy usul konuyordu.
71. Lex Cassia'ya gre yarglarn kararlar gizli oyla
verilecekti.

72. Themistokles. .. aa yukar 525 ylnda domu Atina

komutandr. 1.Pers savandan sonra Atina'da demokrat
partisinin nderi olmutur. Kserkses'in Yunanistan' almas
srasnda Atina donanmasnn komutan olarak Persleri
Salamis'te yenmitir. Ama 471'de yolsuzluk yapmakla sulanarak
Atina'dan srlm ve Perslere snmtr. Orada 460'ta
lmtr. Kendisini ldrd sylenmekle birlikte, Manisa'da
hastalanp ldn syleyenler de vardr. (Thukydides, 1,
138). Burada Laelius, Themistokles gibi bir adam bile
kendisini kurtaracak dostu olmad iin, bir Coriolanus'un
yaptn yineledi diyor.

73. Dostluu rahat yaamak iin bir ara olarak kabul eden
Epikuroscular.

74. Yalnzca gereksinmeleri gz nnde tutan Kyrenaikler.

75. Cicero yeni bir szck yaratrken, bir szc yeni bir
anlamda ya da bir benzetmede kullanrken, ok kez "ut ita
dicam" (deyi yerindeyse) diyor. Burada "redamare" (sevgiye
karlk yapmak) szcn yaratyor; ilerde (55) dostluu bir
eyaya (supellex) benzetirken eviride "ss" yerine bu deyii
kullanacaktr.

76. Bias'n .. 4'nc yzylda yaad sanlr. zl

szlerinden birka kalmtr.

77. Latince metinde "certus" (emin, belli), "incertus" (emin

olmayan, bellisiz) "cerni" (anlalmak, belli olmak) ile
szck oyunu yaplyor.

Euripides Hekabe 1226: ''yi insanlar kara gnde en gvenilir

dostturlar."

78. Bk. not 28.

79. Bk. not 57.

80. Spurius Mummius. Cicero'nun De Re Publica'snda konuan

kiilerden biri; Scipio ve Laelius'un dostu.

81. Q. Fabius Maximus Aemilinus. Lucius Aemilius Paulus'un

byk olu, Gen Scipio Africanus'un kardei. Yal Scipio
Africanus'un olu, Gen Scipio'yu; Q. Fabius Maximus
Cunctator'un olu da, Q Fabius'u evlat edinmiti. Q. Fabius
Aemiliannus'un kardei Gen Scipio apnda deildi; yine de
.. 145'te konslken Lusitanlarn komutan Viriathus'a kar
yapt savata baar gstermitir.
82. Bk. not 57.

83. Lucius Rupilius. P. Rupilius'un kardei.

84. Metnin bu blmnde bir para eksiktir.

85. ve 86. Neoptolemus. Akhilleus ve Skyros kral

Lykomedes'in kz Daidameia'nn olu. Asl ad Pyrrhos'tu;
ancak babasnn lmnden sonra ok gen yata, Troia n ndeki
Yunan ordusuna girdi ve bu yzden Neoptolemos (Gen Sava)
adn ald. Akhilleus'un lmnden sonra Odysseus, bilici
Neoptolemos olmadan Troia'nn alnamayacan bildirdii iin,
gidip onu yannda byd Lykomedes'ten almtr.

87. Q. Pompeius Neopos. 141 yl konsl. Laelius'a konsl

olmas iin yardm edeceine sz vermi; sonra kendisini
konsl setirmi. Bu yzden Scipio'yla aralar bozulmu.

88. Q. Caecilius Metellus. 143 yl konsl. Roma'da Scipio

Africanus'a kar olan bir partinin nderiydi. Laelius'un
"meslektamz" demesi, ikisinin de Augur kurulunda ye
olmalarndandr.

89. Eski atasz: "Actum ne agas" (Yaplm ii yapma, bouna

emek verme).

90. Atinal Timon. .. V. yzyln sonlarna doru yaam

nl adamcl.

91. Tarasl Arkhitas. .. IV. yzyln ilk yarsnda yaam

Pythagoras filozof. Matematikte de ok bilgili imi. Kendi
kendine uan gvercin yapmay baarm.

92. Terentius, Andria, 68.

93. Yal Cato.

94. Terentius. Eunuchus 251-252: "Ne derlerse verim; dner de

ayn eyi reddederlerse, onu da verim. Biri hayr der, hayr
derim; evet der, evet derim; yani ben kendime, her eye ba
sallamay ilke edindim.''

95. Bk. not 64.

96. Bk. not 81. L. Mancius. 3. Pn savana katlm ve

Kartaca alnd srada kente ilk girenlerden biri olmutur
(146).

97. .. 145'te konsl Licinius Crassus, "cooptatio" hakknn

rahip kurullarndan alnp halka verilmesini nermitir.
Laelius o zaman praetordu; etkinliini kullanp bu nergeyi
reddettirmitir.

98. Daha nce sylevciler senatonun topland Curia ynne

dnerlerdi.

99. Terentius. Eunuchus (391-392). Asker, sevdii Thais'e

armaan gnderir. Dalkavuuna Thais'in bu armaandan holanp
holanmadn sorar.

100. Bu para Ennius'un ada Caecilius Statius'un, elimizde

birka paras bulunan bir komedyasndan alnmtr.

101. Bk. not 43.

102. Tib. Gracchus. Gracchuslarn babas, Scipio'nun

kaynatas.

103. P. Rutilius. Numantia kuatmasnda Scipio Aemilianus'un

yannda tribns militaris idi.

104. A. Verginius zerine pek az ok bilgimiz vardr.