Efendisiz Halklar PDF

E f e n d s z H a l k l a r
B r A n a r A n t r o p o l o j s
Harold Barclay
zgn Knye
People Without Government An Anthropology
of Anarchy, Khan&Averill, 1990
ngilizceden eviren
Zarife Biliz
Yayna Hazrlayan
Alian ahin
Sayfa Dzeni ve Tasarm

endoan Yazc

H a r o l d B a r c l ay
B r A n a r A n t r o p o l o j s
n g l z c e d e n e v r e n
Z a r f e B l z
Harold Barclay
1924 ylnda dodu. University of Albertada antropoloji profesrdr.
Anarist teori zerine almalar vardr. Yaymlanm almalar ara-
snda Culture and Anarchism (1997) ve The State (2003) adl eserler
saylabilir.
Zar fe B l z
Boazii niversitesinde Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler, stanbul
niversitesinde Prehistorya eitimi grd ve ayn alanda yksek lisans
yapt. Yaymlanm kuramsal evirileri arasnda I. Kershawun Hitler,
R. Wrightn lerlemenin Ksa Tarihi, W. S. Allenn Naziler ktidar
Nasl Ele Geirdi, R. Kieckheferin Ortaada By gibi kitaplar
bulunmaktadr.

Bu eser Ocak 2010da Versus Yaynlar tarafndan yaymlanm olup,
basksnn tkenmesinin ardndan anarist kuramn ilkelerine uygun
bir zihniyetle, evirmeninin karar ve yazarnn onayyla ak kaynak
olarak internette cretsiz kullanma sunulmutur. Okurlarn alnt
yaparken gerek yazarn, gerekse evirmenin emeine sayg gstererek,
kaynak belirtmesi rica edilir. Bu eser ticari amalarla kullanlamaz.
Zarife Biliz

n d e k l e r
Giri ..................................................................................................................................................................................... 9
I. Anarinin Doas ........................................................................................................................................ 13

Anari ve Anarizm zerine ............................................................................................................. 13
Sosyal Dzen ve Otorite ........................................................................................................................ 18
Sosyal Yaptrmlar ...................................................................................................................................... 25
Ynetim ve Devlet ....................................................................................................................................... 33
Sonu ....................................................................................................................................................................... 37
II. Srece Dar Baz Gzlemler ........................................................................................................... 39
III. Avc Toplayclar Arasnda Anari ........................................................................................ 45

Inuitler .................................................................................................................................................................... 49
Sanlar ....................................................................................................................................................................... 53
Pigmeler ................................................................................................................................................................ 56
Avustralyal Avc Toplayclar ........................................................................................................... 58
Dier Avc Toplayclar ........................................................................................................................... 61
Yuroklar ................................................................................................................................................................. 61
Kuzeybat Kys Yerlileri ....................................................................................................................... 63
IV. Anarist Bahvanlar ............................................................................................................................ 67

Sahra Alt Afrikas ...................................................................................................................................... 69
Lugbaralar ........................................................................................................................................................... 70
Konkombalar .................................................................................................................................................... 75
Tivler ........................................................................................................................................................................ 77
Yayla Tongalar ............................................................................................................................................... 81
Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar .................................................................................. 85
Ibolar ........................................................................................................................................................................ 87
Yeni Gine .............................................................................................................................................................. 89
Ifugaolar ............................................................................................................................................................... 94
Kara Dayaklar ................................................................................................................................................. 96
Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi
Gney Amerika Yerlileri ....................................................................................................................... 98
Anarst obanlar .......................................................................................................................................... 103

Nuerler ................................................................................................................................................................ 106
Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi .................................................................................................. 110
Samekler veya Laplar ........................................................................................................................... 112
Tarmc Toplumlarda Anari ............................................................................................................. 117

Imazighenler veya Berberiler ......................................................................................................... 121
Santallar .............................................................................................................................................................. 126
Ortaa zgr ehri .............................................................................................................................. 129
Faist Korporatizm, Sendikalizm ve Ortaa Komn ........................................ 131
Anabaptistler ve Anari ....................................................................................................................... 132
Modern Dnyada Anari ........................................................................................................................ 137

spanyol Devrimi ....................................................................................................................................... 140
Ortak Niyetli Anarist Topluluklar .......................................................................................... 144
1. Kt hretin ve harici mdahalelerin asgariye indirilmesi ............. 150
2. yelerin seimi ............................................................................................................................. 150
3. Kiisel sorumluluk ..................................................................................................................... 151
4. Teknik yeterlilik .......................................................................................................................... 151
5. Komnalite ...................................................................................................................................... 152
Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m? ................................................................................. 153

Anarist Rejimlerin Genel Baz Karakteristikleri ....................................................... 153
Kltrel Geliim ve Anari ............................................................................................................... 158
Dzeni Koruma Teknikleri .............................................................................................................. 160
Grupa Karar Alma ................................................................................................................................ 166
Anarik Rejimlerde Liderlik Trleri ......................................................................................... 169
Devletin Kkeni zerine .................................................................................................................. 173
Anarinin bir gelecei var m, yoksa tarih tek ynl bir yol mu? ................ 181
Kaynaka .................................................................................................................................................................. 193
8
G r
Anari ok sklkla kaosla e tutulur ya da saa sola bomba

atan gz dnm manyaklarn rn, kak ii bir tasar ola-
rak grlr. ou kii tarafndan ciddiye alnmayan bir dnce
olduuna phe yok. Son yllarda anarist teorinin deeri biraz
daha biliniyor, daha ok insan ciddi tartmalarda anarizmden
sz etmeye deer buluyorsa da, byk oranda gz ard edilmeye
devam ediliyor. Anarinin mmkn olduuna dair antropolojinin
gsterdii olgular genelde gzden karlyor.
Son birka kuaktr antropologlar, etnografik aratrmala-
rnda, tm dnyada ve tm zamanlarda devletsiz ve ynetimsiz
saysz toplumu belgelediler. Hatta Marx yandalar bile, bu r-
neklerin, insann kltrel evrimindeki erken bir devletsiz evrenin
gstergeleri olduuna iaret ediyorlar. Gene de bu toplumlar
anarist olarak tanmlama ynnde ciddi bir isteksizlik var. Ant-
ropologlar arasnda bile kendi kltrel geleneklerinin esiri olanlar
o kadar oktur ki, bu sistemleri olduu gibi grmekten kanmak
iin dolanp dururlar. Sosyal dzenin ancak ynetim ve yasann
olduu yerde varlk bulabileceine inandklarndan, bu terimlerin
anlamn, ynetimin olmad durumlar bile kapsayacak ekilde
geniletirler. Bir antropoloji ders kitabnda Hammond yle yaz-
maktadr1: Nfus byk, nispeten youn olduunda ve bir miktar
eitlilik tadnda bile, ynetimin yokluu illa da anarinin var-
ln gerektirmez (239). Daha sonra fikrini deitirmi olsa da,
1 Bu ve sonraki referanslar iin bibliyografyaya baknz.
Hoebel, yle bir yasa ve devlet tanm yapm, eitli kltrlerden

derledii verileri yle yorumlamtr ki, her toplumu yasas olan
bir devlet haline getirmitir (1958, 467 vd.). Daha nceleri, hem
Clark Wissler hem de George Murdock, ynetimden evrensel
bir kltr olarak bahsetmilerdir (Wissler, 1923; Murdock, 1945).
Dier antropologlar devletsiz toplumlarn yaygnln seve
seve kabul ettiler, hatta bazlar bunlar ileyen anariler olarak
bile niteledi. Onlar, byle toplumlarn varln zaten veri kabul
edip, daha nemli problemlere doru yol almamz gerektiine
inanyorlard. Mamafih, ben 30 yl akn antropoloji retme tec-
rbem srasnda, renciler arasnda, hibir toplumun ynetimsiz
var olamayaca ve buna bal olarak her toplumun bir bann
olmas gerektii mitinin ok kkl bir ekilde yerlemi olduu-
nu grdm. Gnmz rencileri kilisenin dininden vazgemi
olsalar bile, milliyetilik ve devletilik dinlerinden vazgemediler.
ada oulcu toplumlarda birliin kayna olan, tutkal ilevi
gren ey bu ikisidir. Demek ki, tpk ortaa toplumunun birli-
i iin Tanr inancnn gerekli olmas gibi, devletin ve ynetimin
gereklilii miti bu birlik iin art ve belirleyicidir. niversitelerde
siyaset bilimi blmleri bu mitin resmen neredildii ana mer-
kezlerdir.
O halde, bu kitabn stlendii grevlerden biri, mevcut anari
rneklerini sunmaktr. Bylece, anari kriterine uyan ve olduklar
gibi kabul edilmeleri gereken insan toplumlarnn bulunduunu
gstermi olacaz.
Bu kitabn baka amalar da var elbette. Anarinin hibir
ekilde olaand olmadn; tam anlamyla genel bir rejim ve
siyasi rgtlenme olduunu ne sreceim. Aslnda sadece genel
deil, ayn zamanda en eski ve insanlk tarihinin en uzun dnemi-
ni kapsam olan ynetim biimidir.
Bu sunum srasnda, anarik sistemlere vesile olan sosyal,
ekonomik, teknolojik ve ekolojik koullar zerinde duracaz.
Anarik, ynetimsiz yahut devletsiz toplumlar mevcutsa, bunla-
10
Giri
rn ancak insan kltrnn en basit biimi olarak ve en kk

gruplar iinde ortaya kmas gerektii eklinde sk sk ne sr-
len varsaymlar zerinde dneceiz.
Bu kitabn mhim bir amac, anarinin uygulamada nasl
bir ey olduuna dair fikir vermektir. Bu balamda, anari iin-
de dzeni srdrmenin eitli yollar zerinde dnmeliyiz.
Bu, sonuta, daha genel bir sorunla, insan toplumunu belirleyen
zgrlk ve otorite arasndaki dinamik karlkl etkileim soru-
nuyla balantldr. Yine buna bal olarak, anarinin yozlaarak
despotizme dnt, dnebildii durumlar gzlemlemeli-
yiz; bunun devletin kkenine dair de dnmemizi gerektiren bir
sre olduunu grebilmeliyiz. O halde, genel olarak u soruya
yant vermeye alacaz: Bu anarik rejimlerden renilecek bir
ey var m?
Belki de, nihayetinde, bu makale anarist teoriye bir eletiri
getirecek ve buna bal olarak, toplumdaki zgrlk sorunlarna
dair daha ileri bir kavray sunacaktr.
Bu aratrmann nermeleriyle Kropotkinin baz almalar,
mesela Devletin Tarihi Rol ve Karlkl Yardmlama arasnda
benzerlikler vardr. Bu almalar, antropoloji alanna girme kara-
rm etkileyen ve beni bu kitab yazmaya iten faktrlerden biridir.
Bu kitabn, Kropotkinin bu alandaki nc nitelikteki aratrma-
larna katk salayacan ve onlar gelitireceini umut ediyorum.
11

I
A n a r n n D o a s
Anari ve Anarizm zerine

lk iimiz, farkl terimlerin eitlilii balamnda anarinin
anlamn netlie kavuturmak olmaldr. e anari ve anarizm
zerine dnmekle balayalm. Bunlar birbirinden ayrt edil-
melidir, aynen ilkel komnizm ile Marksist komnizmin
birbirinden ayrlmas gerektii gibi. Marksist komnizm te-
ferruatl bir sosyolojik sistem, bir tarih felsefesi ve mlkiyetin
ortaklaa paylald bir toplumun koullarn yaratma fikridir.
lkel komnizm, mlkiyetin ortak olduu arkaik ya da ilkel
topluluklar iinde grld dnlen bir ekonomi trne gn-
derme yapar. Burada mlkiyet szcnden anlalmas gereken,
zenginlik yaratan yaamsal kaynak ve aralardr. Aslna baklrsa,
byle toplumlarda komnal olarak sahip olunan ey her zaman
topraktr; ara gereler, hayvanlar ve dier kaynaklar (mesela ba-
lk avlama alanlar) ahslara aittir. Her halkrda Marksist teori,
Marksist komnizmin hedefledii ilkel komnizmi ima etmez.
Zmni olarak, tarihsel srecin, insanlarn ilkel komnizm ile ba-
layp, nihayetinde daha yksek bir dzeyde komnizme dnd
byk bir evrim ierdii de sylenebilir; bu fikir Giambattista
Viconun ilerlemeci dngsel kuramn hatrlatr.
ki komnizm arasnda ayrm yaptmza gre, anari ile
anarizm arasnda da ayrm yapmalyz. Anari hibir yneticinin
olmad bir toplum durumudur; ynetim yoktur. Bu kavram, baka
aalayc sfatlarn yan sra arkaik ve ilkel de denen toplum-
larla aka balant iindedir. Anarizm, 19. yzylda Avrupada

ortaya km, anari fikriyle balantl olan, fakat ayn zamanda
insan zgrln ve bireycilii en st dzeye koyan daha kapsam-
l, z-bilince dayal bir deerler kuramnn paras ve sonucu olan
sosyo-politik bir kuramdr. Bylece, anarist teoride ilk nerme,
Josiah Warrenin bireyin egemenlii dedii eydir ve bunu, yne-
tim ve devletin bireyin zgrln ezdii, dolaysyla bunlarn
lavedilmesi gerektii nermesi izler. Fakat, ayn zamanda, anar-
istler baskc olarak nitelenen dier kurumlarn lavedilmesini
de isterler: Kilise, patriarkal aile ve irrasyonel otoriteyi kutsayan
herhangi bir sistem buna dahildir. Anarist teori eitlikidir, hiye-
rari kartdr ve ademi-merkeziyetidir. Irka, renge, inanca ya da
cinsiyete dayal herhangi bir ayrmcla her zaman kardr. Anar-
istler muhtemelen kadn zgrlnn ilk savunuculardr.
Anarist teori, eski sistemin yerine, kendi kendini-denetlemeyi
ve gnll ibirliini savunur. Sosyal ilikiler, iki tarafn da eit
yarar grd yahut karlkl zgr szlemeye dayanan anlama-
larla yrr. Proudhon iin yardmlama anarinin temel tadr.
Yardmlama kolaylkla karlkllk olarak grlebileceinden,
Proudhonun yardmlama mefhumu, Mauss ve Levi-Straussun
ada antropolojik kuramyla ilgin bir benzerlik ve uygunluk
ierir. Levi-Straussa gre bir takas olan karlkllk, toplumun
temel yapsal kaidesidir; bir tr dnce kategorisidir, o kadar
temeldir ki insan zihninde yer etmitir. Levi-Strauss geleneini
izleyen Pierre Clastres, cebri gcn, yani hem devletin hem de
ynetimin karlkllk zellii tamadn, zira bir yneticinin
bir uyruktan daha fazlasn aldn ve bylece eitlik dengesini
bozduunu ileri srer. Buna bal olarak devlet ve ynetim top-
lumsal yaamn temel prensiplerine ters dmektedir; toplum
devlete kardr. Son blmde, Clastresn tezine, genel karlk-
llk konusuna ve cebri gcn ortaya kna tekrar dneceim.
Burada sadece anarist teori ile antropolojik teorinin aktna
iaret etmek istedim.
14
Anarinin Doas
Baka kuramclarn yan sra, Proudhon ve Bakunin, yardm-

lamaya ek olarak, giderek daha geni alanlara yaylm ve daha
fazla saydaki insan topluluu arasndaki ilikileri kolaylatrmak
amacyla tasarlanm olan federalizm fikrini de vurgulamlardr.
Federalist plann ilk ina bloklar yz yze olan yerel gruplardr;
bunlar ortak uralardan kaynaklanan karlar olan kiiler ya da
komulardr; her koulda bir ya da daha fazla ama iin birlikte
almakta karlkl ortak bir karlar vardr. Byle gruplar ken-
di zel amalarn olutururlar ve bunlara ulamakla urarlar.
Bu hedeflere ulamay kolaylatrmak amacyla blgesel bir fe-
derasyon oluturmak zere dier benzer gruplarla birleirler ve
sonunda, blgesel federasyonlar dierleriyle birleip daha geni
bir federasyon kurarlar. Her durumda, bir kii farkl entegrasyon
seviyelerine ykselirken, organize grup iinde toplanm olan g
azalr. Bakunin ve dierlerinin syledii gibi, sistem yukardan
aaya deil, aadan yukarya kurulur. Federasyonun her ye-
sinin, ounluun nerdii faaliyete katlmad takdirde ekilme
hakk vardr.
Burada, zellikle Afrikadaki pek ok anarik rejimdeki, seg-
menter soy sistemi zellikleri ile anarist federalizm arasndaki
benzerlii fark etmek ilgintir. Her iki durumda da btn olutu-
ran segmentler, her segmenti oluturan alt segmentler vb. vardr.
Her iki durumda da en etkili otorite en kk birimdedir, daha
geni entegrasyon seviyelerine ktka g dorudan azalr, by-
lece tepede, federasyonun zirvesinde pek az nfuz vardr. Ayrca
her iki durumda da, saysz kk grubu daha byk entegre b-
tne dahil eden daha geni bir a kurmak iin elimizde bir teknik
vardr. te yandan, iki sistem arasndaki temel bir ztlk, fede-
ralizm gruplar arasnda ibirliine dayanrken yardmlama ya
da karlkllk ilkesi-, segmenter soy sisteminde ileyen ilkeninse
ayn seviyedeki gruplar arasnda kartlk ya da atma olmasdr.
Anarist federalizm, John Calhoun ve on dokuzuncu yz-
yl ba dier Amerikan siyasi dnrleri tarafndan savunulan
15
konfederasyon ile kartrlmamaldr. Anaristler byle bir

bak asna, ancak, merkezi ynetimi ou yetkesinden yoksun
brakmay nerdii ve ye eyaletlerin uygun grdkleri takdirde
sistemden ekilmelerine izin verdii takdirde sempatiyle yaklaa-
caktr. Bununla birlikte, anarist bir bak asndan, Calhoun ve
sempatizanlar, asl olarak Birlik iindeki eitli devletlerin gc-
n azamiye karmakla ilgilendiklerinden, grlerinde tutarszlk
vardr. ayet tek tek ye birimlerin zgrlyle ilgilenmi ol-
salard, vilayetlerin eyaletlerden, kasabalarn vilayetlerden ve
kiilerin de kasabalardan ekilme hakkn meru kabul ederlerdi.2
Anarizm ksacas karmak bir kuramsal ynelimdir. te
yandan, monolitik tek bir anlay ya da diyelim Marksizm ile
karlatrlabilecek byk bir kuramsal sistem olarak dnl-
memelidir. Tersine, anarizm birbiriyle balantl, fakat ou
zaman da farkl bak alarn gerektirir. Nitekim, hibir anarist
kuramc entegre bir kuramsal sistem sunmamtr. Fakat tm bir
anarist teorinin birey ve zgrlk, devlete kar olma ve gnll
ibirliine dayal bir sistem kurma arzusu olmak zere ortak bir
kaygs vardr. Anaristlerin tasarlad trde bir toplumun mev-
cut olmad; ksa mrl ve mnferit birka giriim haricinde
hi var olmad aikrdr. Mamafih birtakm anari rneklerine
sahibiz bunlar, balarnda bir ynetimin ve devletin olmad
toplumlardr.
Nasl ki Marksist komnistler ileyen bir ilkel komnizmden
tam anlamyla honut kalmayabilirlerse, biz de anaristlerin mev-
cut anarik rejimleri onaylamasn bekleyemeyiz. ou kiinin bu
rejimlerin baz nitelikleri karsnda dehete kaplaca aikrdr.
Bu toplumlar ynetimden yoksundur, evet ama greceimiz gibi
genelde ataerkillik egemendir; bir tr gerontokrasi veya yal er-
keklerin hakimiyeti hi de ender deildir; din meyyideler ok
2 Proudhonun federalizme dair gnmze uygun dnceleri yaknlarda Ka-

nada federalizminin ve dolaysyla Kanada ulusunun yapsyla ilgili bir tart-
mada gndeme getirilmitir (bkz. Proudhon, 1979).
16
Anarinin Doas
saydadr; ocuklar amaz ekilde ikinci snf konumdadr;

kadnlara ender olarak erkeklerle eit muamele edilmektedir. As-
lnda, grup geleneklerine uyma ynnde ciddi bir bask vardr.
Fakat bu topluluklar hayli ademi-merkeziyeti olduklarndan,
balarnda bir ynetim ve devlet yaps bulunmadndan, anar-
i rnei tekil ederler. Bu nedenden dolay, biz de bu sistemleri
anari uygulamasnn rnekleri olarak grmek durumundayz.
nsan topluluklarnn byk bir grubu iin anari terimi-
ni kullanmann etnosentrik olaca ve toplumsal snflamayla
ideolojiyi birbirine kartrabilecei ileri srlebilir. Bu, Avrupa-
Amerikan kltrel gelenekleriyle tanmlanan ok net ideolojik
armlara sahip, duygusal olarak hayli ykl bir szc alp,
anarist ideoloji ve deerlerin olmad baka kltrlere uygu-
lamak manasn tar. Bu nedenle, sadece szck arptlm
olmakla kalmaz, ayn zamanda bu kltrlerdeki anlam da ar-
ptlm olur.
Fakat eer bu durum anari szc iin doruysa, de-
mokratik, ynetim, yasa, kapitalist, komnist gibi, sosyal
bilimciler tarafndan her gn kullanlan, gnlk konumalardan
alnm daha pek ok baka terimin kullanm iin de geerlidir.
Sosyal bilimler, dier kltrlerdeki genel toplumsal balamlara
uygulanan ortak kullanma sahip terimlerle doludur. Byle bir
prosedrn elbette ki tehlikeleri vardr. Terimle birlikte alakasz
bir ideolojik bagaj tamak ok kolaydr. Dier yandan, eer byle
kltrler aras tm transferleri yapmazsak, saf jargon olan, netlik
yaratmaktan ziyade bulankl arttran bir uydurma kelimeler
bolluu iinde kalrz. Gene de, dnyann her yerinde grlen sos-
yal fenomen trleri vardr. Bilimsel anlay, her kltrel unsuru,
her ahsi algy tek ve esiz yapan trde radikal bir fenomenoloji
deildir. Pek ok antropolog, kendi kiisel ve kltrel deerlerinin
tasarmnda, bir ynetime sahip olmayan, dolaysyla anarik olan
toplumlara gerekten aklayc terimi uygulamay inat bir e-
kilde reddeder.
17
Sosyal Dzen ve Otorite

nsanln ya da herhangi bir trn evrensel karakteristik-
lerinden biri, hayatta kalmas ve bir tr dzen erevesi iinde
varln srdrmesidir. Yani, insanlar davranlarn ve olaylarn
tamamen tahmin edilebilir olduu ortamda huzur bulur. Bizler
alkanlklar ya da detleri olan hayvanlarz gelenekiyiz. Dola-
ysyla, insan toplumu iindeki davranlarn bir standard vardr
ve bundan sapmalar cezalandrlr. Bir toplum tanm itibariyle
dzene ve yapya sahiptir; dzenlenmi, nispeten sabit davran
modelleriyle iler. Toplum terimi, yelerin belli oyun kural-
larna gre davrandn ima eder. Byle kurallar son derecede
mphem ve atmal yorumlara ak olabilecei gibi, ok aikr
ve zel de olabilir. yle ya da byle, yokluklarnda anomi denizin-
de kaybolacamz ynergeler vardr. Modern dnyann sorunu,
ksmen, bu ynergelerin ounun nfusun genel kayg seviyesini
arttracak denli belirsiz olmasdr. Nerede bir yap yoksa, orada bir
dzenin ve toplumun olmad aktr. Antropoloji ya da sosyoloji
blmlerinin giri derslerinde belirtildii gibi, toplumu olmayan
insanlar insan deildir. Fakat bu ilk dersin dier yarsnda, insan
toplumunun, yapsnn ve dzeninin miktar ve eidi de dahil ol-
mak zere, saysz eitlilik olduu retilir.
Bunu syledikten sonra, insanln sk sk rutinden ve yap-
dan kama arzusu hissettiini de eklemeliyim. Max Gluckman
isyan ritelleri dedii bir eyden bahseder; bunlar belli snr-
lar iinde nfusun normal beklentilere kar davranabilecei
dnemlerdir. rnein bir Mardi Gras vardr; byk perhiz d-
neminin kat kurallarna uymaya balamadan nce, davranlarda
geleneksel bir rahatlamay temsil eder. ocuklarmzn yetikin
toplumuna kar isyanlarn ksa bir sre iin ifade etmelerine izin
verdiimiz Cadlar Bayram da buna rnektir.
Victor Turner bir toplum iinde iki kar akm olduunu ileri
srer; bunlardan biri yapdr, dieri ise communitas yahut kar-
yapdr. kincisi kendiliinden, plansz ve vecd halindedir; olaan,
18
Anarinin Doas
tahmin edilebilir ve yap kapsam iinde olana bir tr reaksiyon-

dur. Bu bir biimde, Proudhonun otorite ve zgrln herhangi
bir toplum iinde kart ilkeler olarak i grd, her birinin
dierini snrlad fikriyle paralellik tekil eder. Bu ztlklar ba-
lamnda, toplumsal bir kuram olarak anarizm, communitalar
ve zgrlkle balaktr. Thoreau gibi, anaristler de bir toplum
iindeki aptallatrc, yapay ya da bo riteller halini alacak denli
derine kk salm olan bu unsurlar eletirirler. Onlar yeni ve de-
nenmemi olann tarafndadrlar. Belki de Nietzschenin tehlikeli
bir ekilde yaama arsnn bununla bir ilintisi vardr.
Zaman zaman, communitalara duyulan anarist sempatinin
ulara gittii grlr. rnein Hippiler modern yaplar redde-
derken, pislii kutsayacak denli ileri gitmilerdir dzensizliin
son noktas. Ama btn toplumsal kuramlar iinde communi-
talara en ok sempati duyan anarizm olmasna ramen, gene
de hl yapya, dzene veya topluma kar deildir. Aslnda, Pro-
udhon zgrln dzenin kz deil, anas olduunu yazmtr.
Anaristler iin mesele yap ya da dzeninin var olup olmama-
s deildir; onlar iin mesele ne tr bir yap ya da dzenin var
olaca ve kaynaklarnn ne olacadr. Kendi yaamn kendi
dzenleyecek denli zgrle sahip olan bir grup ya da kii en
yksek dzeyde dzene sahip olacaktr; dzenin yukardan ve d-
ardan dayatlmas, eer ocuksu bir bamll ve gszl
tevik etmiyorsa, kzgnl ve isyan kkrtr, dolaysyla kargaa
yaratan bir kuvvet olur.
Anarinin g, otorite, politika ve politik rgtlenmelerle ili-
kisi yanl anlalan bir baka alandr. nsan gruplar iinde g
iin yaplan baz manevralar bireyler arasndaki ilikileri belirler.
ekimenin younluu ve ekimeye yaplan vurgu, toplumdan
topluma ve kiiden kiiye deiir. lerde tartlacak olduu ze-
re Pigmelerin ve Zuni ve Hopi gibi Pueblo yerlilerinin kltrel
deerlerinde, kiilerin n planda durma giriimleri kmsenir.
Mamafih bakalarn etkileme arzusunun olmadn kimse sy-
19
leyemez. Elbette ki her kltr iinde deikenlik grlr. Baz

insanlar dierlerinden daha ok abalarken, bir ksm insan ka-
tlmamay bile tercih edebilir. Buna ramen, g iin mcadele
eitli biimlerde her insan grubu iinde grlr.
G dierlerine kendi istediklerini yaptrma yetisidir. Bu ne-
denle, on kiiyi emirlere uymaya ikna eden kii, tek bir kiinin
itaat etmesini salayabilene gre daha fazla gce sahiptir. Fakat
bu dier tm eylerin eit olup olmamasna baldr; rnein,
nkleer bir bombay patlatmasn bilen kiiyi kontrol eden biri,
sradan bir milyon insann davrann kontrol eden birine gre
daha fazla gce sahiptir.
G nfuz ve etki demektir bakalarn mantksal bir arg-
manla, stat veya mevkisinin prestijiyle, para ya da rvetle ikna
etmektir. Veyahut, fiziksel ya da psikolojik aralarla, ak veya
zmni zarar verme tehdidi ve bunu hayata geirebilme yetisi an-
lamna gelir.
G mcadelesi sosyal grup iinde nemli bir dinamik g-
tr grubun zaman iinde deiime maruz kalmasn salayan
temel bir mekanizmadr. yelerin itip ekmesi sadece saray
devrimlerine, yani daha gl ve daha az gl olanlar arasnda
deiimlere yol amaz, ayn zamanda kurallar ve deerlerde de
deiimlere yol aar.
Anaristlikle hibir ilgisi olmayan Alman sosyolog Ralf Dah-
rendorf, zellikle Marxa bir yant olarak, anarist dnceye tabi
tarzda bir tez ortaya atar. Dahrendorf g mcadelesinin bir top-
lumda merkezi bir yer tuttuunu ileri srer; Marx asl olarak g
kompleksinin bir vehesiyle, yani ekonomik gl ilgilenmitir. Bu
vurgunun anlam, Marx izleyenlerin, gcn ekonomik olmayan
boyutunu kmsediidir. Sonu olarak, dnyada pek ok halk
demokrasisi var ve bu demokrasilerde insanlar devrimden nce-
kinden hi de az olmayan bir bask altnda yayorlar. Marksizm
uygulamada iktidar glerini kapitalistlerden alp profesyonel b-
rokratlara ve askeri grevlilere verme eiliminde olmutur, bunun
20
Anarinin Doas
sebebi asl olarak iktidarn, gcn kendisini merkezi bir sorun

olarak grmemesidir. Anaristler bu daha geni mevzuu zerinde
durmakta srarcdr.
Ne anari ne de anarist teori gc inkar eder; tersine, anarist
teoride bu tm insan topluluklar iin merkezi bir konudur ve g-
cn snrlanmas srekli ilgi odadr. Bakunin insann byk bir
g itkisinin olduunu kabul etmitir (Maximoff, 248 vd.). Anar-
i her eyden nce, gcn azami derecede datld bir kouldur.
Bylece Marksizm gibi gcn bir toplumsal gruptan (snf) alnp
dierine devredildii dier politik teorilerin aksine g ideal ola-
rak eit biimde dalm olur. Gle ilgili anarist dncelerin
ounun, kimsenin kimseyi taciz etmedii topik ideal toplum
dyle kart da dorudur. rnein Godwin ve Kropotkin,
zaman iinde insanlarn birbirlerine iyi davranaca ve kimsenin
kimseden faydalanmaya almayaca bir duruma doru evrile-
ceine inanyorlard. Fakat dier anaristler insan doasyla ilgili
olarak bu kadar iyimser deillerdir; eer olsalard, gcn kullan-
m ve suiistimali konusunu bu kadar dert etmezlerdi.
Max Weber g ile otorite arasndaki fark vurgulamtr.
Herhangi bir toplumda, o toplumun yeleri belli baz kiilerin
belli alanlarda otorite sahibi olduunu kabul eder. Bylece mo-
dern toplumda yeler, yasay inediinden phelenilen kiileri
yakalamak iin baz kiilerin gerektiinde silah kullanma hak-
kna sahip olmasn meru kabul ederler. Bu polisler daima zel
bir giysi giyerler. Bu toplumun yeleri, bakalarnn, diyelim gang-
sterlerin g kullanmasn meru kabul etmezler. Oysa her iki
rnekte de cebri g kullanm sz konusudur. lkinde, meru ve
bir hak olarak grldnden g bir otoritedir. Fakat ikincisinde
otorite deildir; yasad g kullanmdr. Bu tarz bir ayrm b-
tn toplumlarda yaplabilir. Fakat Weberin terminolojide yapt
nemli bir deiiklik dzen konusuyla ilgilidir. ou Kanadal,
Ottawa hkmetinin iktidarnn meru olduu fikrini isteyerek
onaylarken, bazlar bu iktidara sadece rza gsterir. rnein,
21
Endonezyada Hollanda smrge ynetimi kuaklar boyunca

kaba g kullanarak iktidarda kalmtr. Fakat zaman getike
bu ynetim belli bir meruiyet kazanmtr, yle ki Weberin
terimleriyle g otorite olmutur. Ama meru g olmasnn
sebebi Endonezyallarn rza gstermeyi renmi olmasdr: Du-
ruma alm ve onu zmnen kabul etmilerdir. Raymond Firth,
gcn ynetilenden ihtiya duyduu destein, rutin kaytszlk,
bir alternatif dnememek yahut mutlak grlen baz deerleri
kabul etmek eklinde olduunu fark etmitir (123). ou otorite
gangsterlerin kaba gc olarak balar ve zmni rza ile meru
otoriteye dnr. Ulus-devletlerin tarihi hi phesiz byledir.
Fried meruiyetin, ideolojinin gle karmasn salayan ara ol-
duu gzlemini yapar. Meruiyetin ilevi, toplumun bir kesimi
tarafndan faydalanlan, tek noktada toplanm sosyal gcn var-
ln aklayp hakl karmak; zel sosyal dzenlere, yani sosyal
gcn akn taksim eden ve ynlendiren zel baz yntemlere
benzer bir destek sunmaktr (Fried, 26).
Kaba g kullanmnn meruiyetini kabul eden bir filozof
ya da sosyal bilimci olmad gibi, tm otorite trlerini tamamen
ve btnyle reddeden de bulunmaz. Anaristler bile meru oto-
ritenin bir yeri olduunu kabul ederler. Anarist bir meru otorite
kavram uzun zaman nce Proudhon tarafndan dile getirilmitir:
Eer insan sosyal bir varlk olarak douyorsa, babasnn onun
zerindeki otoritesi, akl kemale erip, eitimini bitirdiinde, ba-
basnn orta olduunda sona erer (tarih belirtilmemi, 264).
Daha sonra Bakunin de yle yazmtr: O halde, bilimin mutlak
otoritesini tanyoruz Yegne meru otorite budur, merudur,
nk rasyonel ve insan zgrlyle uyum iindedir; bunun d-
nda kalan dier btn otoriteleri yanl, keyfi ve lmcl ilan
ediyoruz (Maximoff, 254).
Paul Goodman Drawing the Lineda ocuun annesine ya da
rencinin retmenine bamllndaki yani, retme eyle-
minin, dierinin seviyesine ulamas iin birinin bamlln
22
Anarinin Doas
arttrma niyetini ierdii durumlardaki doal zorlamadan bah-

seder (1946). Frommun Proudhonu, Bakunini veya Goodmann
ilk eserlerini okuyup okumadn bilmiyoruz, ancak otoritenin
yapsna dair fikirleri anarist ncellerinin fikirleriyle paralellik
tar ve onlara daha da aklk kazandrr. Bakunin gibi Fromm
da rasyonel ve irrasyonel otorite arasnda bir ayrm yapar.
Rasyonel otoritenin yeterlilik iin kendi kaynaklar vardr; srek-
li tetkik ve eletiri gerektirir ve daima geicidir. Sadece belli bir
alandaki yetenek ya da bilgi derecesi asndan farkllk gsteren
znenin ve otoritenin eitliine dayanr. te yandan, irrasyonel
otoritenin kayna daima [fiziksel ya da zihinsel olsun] insanlar
zerindeki gtr (9).
Stanley Milgram insanlarn, politikaclar da dahil olmak ze-
re otorite konumundakilerin en bilgili kiiler olduklarna inand
saptamasn yapar. Ama belki de bu onlarn otoritelerini hakl -
karma abas kapsamndaki iyi niyetli bir dnceden ibarettir.
nsanlar kendilerini, seim araclyla, bu grevlere entelektel
adan stn kiileri getirdikleri yanlsamasna inandryorlar.
Modern toplumda rasyonel olarak otorite olma hakkn ka-
zanm pek ok otorite konumu vardr; fakat otorite iddialar
irrasyonel olan pek ok yetki mevkii de mevcuttur ve onlar bizim
politikaclarmz, yarglarmz, polislerimizdir. Sadece rasyo-
nel otoriteyi kabul eden anaristler bunlar reddeder. Anaristler
sadece uzmanlar, yani eitli alanlarda otorite sahibi olan, uz-
manlklar nedeniyle kabul gren kiileri tanrlar. Ama burada
bile zde potansiyel bir tehlike grmek mmkn olabilir; bu tarz
bir otoriteye sahip olanlar glerini geniletmek, rasyonel otorite-
den irrasyonel otoriteye dntrmek isteyebilirler.
Otorite kavramyla yakndan ilintili olan baka bir kavram da
liderliktir. Her insan topluluu iinde u ya da bu nedenden dolay
daha nfuzlu grnen bireyler olduunu hi kimse inkr edemez.
Anarist hareket kavramn kendisine pheyle yaklasa da uzun
zamandr liderleri kendi koullar iinde kabul etmektedir. Grup
23
liderlii insann toplumsal rgtlenmesi asndan evrenselse de,

liderliin farkl topluluklar iinde farkl ekilde alglandn vur-
gulamak elzemdir. Pigmeler ve Arizona Hopileri liderlere kar
anarist bir gvensizlik sergiler, yle ki topluluk yeleri, topluluk
iine olabildiince kararak liderlik rolnden kamaya abalar.
Bir yap ve dzene sahip olan toplumlar g ve iktidar prob-
lemiyle uramak zorunda kaldklarndan, siyasete de karrlar.
Siyaset szcn kullandmzda, g ve iktidarla ve bunlarn
insan grubu iindeki kullanmlaryla ilgilenmek durumunda ka-
lrz. Btn toplumlar siyaset yapmazlar, ama siyasi rgtlere ve
siyasi sistemlere sahiptirler yani, g [iktidar] problemleriyle
uramak iin standartlatrlm yntemleri vardr. Siyasi rgt-
lenme demek, ynetim [hkmet] demek deildir. Ynetim, siyasi
rgtlenmenin bir biimidir. Siyaset eitli ekillerde ele alnabi-
lir; ynetim bunlardan sadece biridir. Dolaysyla bir teori olarak
anarizm bile siyaseti veya siyasi rgtlenmeleri inkr etmez ya da
bunlara kar deildir. Tam tersine olduka siyasidir.
En geni anlamyla siyaset herhangi trdeki bir sosyal grup
iin kullanlabilir. Yani, aile iinde bile siyaset olabilir zira ana,
baba, oullar ve kzlar arasndaki g dalm aile iinde temel
bir meseledir. Yerel bir klpte bile benzer ekilde ufak apta si-
yaset vardr. te yandan, biri konuurken siyasetten ya da siyasi
rgtlenmeden bahsettiinde, kimsenin aklna aile ii meseleler
gelmez. Siyasi rgtlenme daha ok kamusal ilerle ilgili olarak
kullanlr hakimiyet snrlar iindeki topraklarla ve akrabala
dayanan gruplamalarla ilgili ilikiler vb. Siyaset nemli oranda
corafi bir alan da kapsar rnein bir topluluk ya da en azndan
geni bir alandaki komuluk ilikileri. Fakat bu tarz bir kavramsal-
latrma bile, kiinin siyasi meselelerle mi, yoksa ailevi meselelerle
mi ilgilendiine bal olarak bir mphemlie yol aar. Akrabalk
bayla bal, ama geni aile seviyesinin tesindeki (mesela baba-
soylu) iki grup arasndaki bir karlamayla da yz yze olabiliriz.
Bu durum en azndan yar kamusal bir mesele olarak grlebi-
24
Anarinin Doas
lir. Buna ramen, kullanlan terimler ve takas atmosferi amaz

ekilde akrabala ait olacaktr.
Sosyal Yaptrmlar
Ne anari ne de znde anarist kuram rgtlenmeye, siyase-
te ya da siyasi rgtlenmeye kardr. Bunlarn baz biimlerine,
zellikle imdi zerinde duracamz terimler olan hukuka, yne-
time ve devlete kardrlar.
Radcliffe-Brown, sosyal bir grubun, yelerinden herhan-
gi birinin davranna tepki gstermek iin bavurduu tutuma
yaptrm demeyi neriyor. Bu durumda, olumlu bir yaptrm
genel onayn bir tr ifadesi oluyor. Bir askere madalya verilir;
bir akademisyene fahri doktorluk ya da renciye burs; anne iyi
davranlar iin kk ocuunu per ya da babas ona bir par-
a eker verir. Negatif yaptrm ise topluluun bir yesinin ya da
yelerinin davranna kar tepkisidir; onaylamama durumunu
belirtir. rnein, bir asker askeri mahkemeye kabilir; bir akade-
misyen grevinden kovulabilir ya da hapse atlabilir; bir renci
snfta kalabilir veya dier renciler tarafndan dlanabilir; o-
cuk ebeveynlerinden tokat yiyebilir. Bir toplumda en nemli eyin
negatif yaptrm olduuna hi phe yoktur.
Yaptrmlar yaygn, din, hukuk gibi kategorilere ayr-
labilir. Burada benim yorumum Radcliffe-Brownunkinden biraz
sapyor. Yaygn yaptrmlar, topluluun bir ya da daha fazla yesi-
ne nceden planlanmakszn uygulanabilen yaptrmlardr. Yaygn
yaptrm kavram asndan nem tayan nokta, bu yaptrmlarn
uygulanmasnn belli bir sosyal rol tayan kiilerle snrl olma-
masdr. Toplum bir btn olarak bu gce haizdir. Yaptrm arac
olarak iddet kullanm zerinde tekel iddiasnda bulunabilecek
zel bir elit kesim yoktur. Dahas, uygulanan yaptrmn younlu-
u deiebildii gibi, uygulanan yaptrmlar da deiebilir.
Yaygn yaptrmlar arasnda, dedikodu, ad takma, mnakaa
etme, yumruk dv, ldrme ve srgn saylabilir. Dello yap-
25
ma ve resm bilek grei malar daha az rastlanan biimlerdir.

Inuitler, yarglk grevini stlenen bir izleyicinin nnde, iki
tarafn aalamalarla birbirine stn gelmeye abalad ark
yarmalarn, atmalar trenselletirmilerdir. Yaygn yapt-
rmlara bir grup ya da birey tarafndan bavurulabilir. Bu
yaptrmlarn etkinlii yaptrmlara topluluun katlmasyla art-
rlr. Kendi adaletini kendi uygulama ynndeki eylemler ve kan
davalar kolektif faaliyete dayanan yaygn yaptrmlarn genel r-
nekleridir.
Birok toplumda mal karl maddi cezalar ve dierleri bir
meclis tarafndan verilir. Radcliffe-Brown bunlar organize
yaptrmlar olarak adlandryor. ayet meclis kararlarn hayata
geirmek iin g kullanma yetkisine sahip deilse, bunlar gene
de yasal deildir, fakat daha resmi bir tarzda, yaygn yaptrm
zelliklerini tarlar. Byle rneklerde meclis yeleri birer yarg-
tan ziyade arac ilevi grrler ve anlamazlk halindeki iki taraf
bir uzlamaya raz ettikleri lde baarl saylrlar.
Yaygn yaptrmlar evrensel bir sosyal dzenleme biimidir;
sosyal bir grubun elinde hi imkn yoksa bile, yaptrm olarak s-
nflanabilecek eitli teknikleri kesinlikle vardr.
Din yaptrmlar doastne bavurur. Bir kiiye kara by
yaplabilir; birisi ebedi cehennem strabyla tehdit edilebilir yahut
olumlu yaptrm anlamnda ebedi cennet mutluluuyla yrek-
lendirilebilir. Nuer kabilesinde leopar derisi giyen ef lanetleme
tehdidiyle isteklerini yaptrabilir. Ojibwa yerlileri kurallara kar
gelmenin, baz zel hastalklara yol aan doast gler tarafn-
dan ele geirilmeye yol atna inanrlar. Bylece din yaptrmlar
lanet eden kii rneinde olduu gibi ya insan eliyle uygulanr;
yahut Ojibwa inancnda ya da On Emirden birini ihlal eden ki-
inin cehennem ateinde yanaca fikrinde olduu gibi otomatik
olarak iler. Baka bir adan, din yaptrmlar ya bu hayatta gele-
cee ynelik cezalandrma niyetini gder ya da yaamdan sonras
iindir: Fiziksel cezalara kar nihai ruhan cezalar.
26
Anarinin Doas
Hukuk yaptrmlar, bireyin davrann onaylamann veya

tasvip etmemenin tm ifadelerini ierir:
a) bu yaptrmlar, zel olarak, tanml rollere sahip, grevlerin-
den biri bu cezalar uygulamak olan kiilere devredilir;
b) bu bireyler tek bana, iddet kullanma tehdidini ieren bir
yetkiye sahiptirler ve bunu ilerini yapmak iin kullanrlar;
c) kurallarn ihlali erevesinde datlan cezalar belli snr-
lar iinde ve sula ilikileri erevesinde tanmlanr. Polisler,
yarglar, gardiyanlar, cellatlar ve yasa koyucular, hukuk yap-
trm kullanabilen rneklerdir. Bizim toplumumuzda bunlar
kolektif olarak bir ynetim olutururlar. Devlet, ynetim failleri
araclyla toplum iinde dierlerine kar iddet kullanma teke-
lini elinde tuttuunu beyan eder. Bunun anlam, devletin yalnz
belli faillerinin, rnein polisin, bir kiiyi yoldan alp cezaevine
koyabileceidir. Yalnzca belli kollektiviteler, yani mahkemeler,
kiinin sulu olup olmadna karar verebilir ve dierlerinin, yani
yasa koyucularn kanun olarak koyduu snrlar erevesin-
de cezann ne olacan takdir edebilir. Son olarak, hukuk bir
yaptrmla balantl olan ceza ak ve kesin bir ekilde standart-
latrlr. Bir dkkn soymaktan sulu bulunan kii, diyelim bir
yldan on yla dek hapis cezasna arptrlr.
Hukuk yaptrmlar kanunlardr. Kanunlar, birilerinin
gerektiinde iddet gcyle dzenlemeleri icra etmek zere ta-
sarlanm yahut yetkilendirilmi belli zel rollere sahip olmas ve
cezalarn belli snrlarnn olup, keyfe keder deimemesi anlam-
na gelir. Hukuk, ynetimin ve devletin olduu yerde mevcuttur;
bunun tersi de geerlidir, yani eer bir ynetim varsa orada hu-
kuk da vardr. Hukuk yaptrmlar, dolaysyla hukuk ve ynetim
evrensel deildir, sadece baz insan topluluklarnn karakteristii-
dirler en karmak olanlarnda grlrler. Unutmamak gerekir
ki, byle toplumlarda periferik olarak yaygn ve din yaptrmlar
da mevcuttur.
27
Malinowski hukuk, kanun teriminin serbest bir ekilde,

topluma destek olan tm sosyal kurallar kapsayacak ekilde kul-
lanlabileceini ne srer (Malinowski, 9-59). te yandan, byle
kullanmlar farkl kurallarn yaptrm aralarndaki nemli ve te-
mel farkllklar rter. Hukuk ve ynetim amaz ekilde elit bir
snfn ynetimiyle ilintilidir; ynetimsiz toplumlar ise amaz e-
kilde eitliki ve snfszdr. Bu nedenden dolay, Malinowskinin
serbest kullanm, dzenlemeleri kimin veya neyin uyguladyla
ilgili nemli bir fark gizler.
Hukuk yaptrmlarn hkm srd herhangi bir toplumun
anarik olarak grlemeyecei aktr. Aadaki aratrmalarn
bazlarnda da grdmz zere, marjinal rnekler mevcuttur.
Anari ve ynetim arasnda ok keskin bir izgi yoktur. Bunun-
la birlikte, yaygn ve din yaptrmlarn anariyle ilikisini biraz
netletirmemiz gerekir. Anarizmin sosyal kuramnda gnll
ibirlii fikri madalyonun olumlu yzyse, ynetimin tasfiyesi
negatif yzdr. Gnll ibirlii fikri anarist dncede gayet
kritik bir nem tadndan, yaygn ve din yaptrmlarn kulla-
nmna zel bir nem vererek, bunun ileyen anarik rejimlerin
yapsyla olan balants zerinde dnmek nem tar.
Gnll ibirlii, ztt olan cebir gibi, hayli belirsiz bir terimdir.
Bir bak asndan, hibir ey saf gnlllk olarak dnlemez
ve tm edimler bir biimde zorlama ierir. Vicdan, ego, id, ruh
veya adna ne diyecekseniz, sizde bulunan o ey de, polis veya top-
lum d brakmak kadar cebri birer g olabilir. te yandan, cebir
en iyi ekilde emir ve itaat ilikisi olarak alglanabilir; zira emre-
den g, ister insan isterse doast bir ey olsun, daima kiinin
dndadr. deal olarak, gerek bir gnll ibirliinin hakim
olabilmesi iin byle bir dsal zorlama olmamas gerekir. Ama
gene de anaristlerin kendileri bile byle cebri g kullanmn ka-
bul eder ve gnll ibirliini kstlarlar. Gnlk faaliyetlerinde,
yazlarnda, kendi kurduklar anarist komn ve topluluklarda,
anaristler eitli yaygn yaptrmlar kullanrlar. Bazlar aka
hukuk yaptrmlar bile savunup uygulamtr.
28
Anarinin Doas
Bakunin ya da Proudhonun ngrd tarzdaki toplumu,

ademi-merkeziyeti federal bir demokrasiden ayrt etmek zaman
zaman g olabilir. Yaamnn sonuna doru Proudhon gnll
ibirliine ynelik savunusundan uzaklaarak bir tr minimal
devlete ynelmi gibidir. Du Principe Federatif de [Federatif
lke zerine] yle yazmaktadr: nsan rk uygarlkta, ahlak
ve bilgelikte ne kadar ileriye giderse, ynetim ve otoritenin izle-
ri o lde ortadan kaybolacaktr. (20) Onun iin anari ideal
bir tarzd, bir soyutlamayd; tpk, asla saf biimde bulunmayp
politik sistemlerin bir karm olan benzer ideal tarzlar gibi, di-
yelim demokrasi ve monari gibi. zgr bir toplumda, devletin
ya da ynetimin rol asl olarak yasama, tesis etme, yaratma,
balatma ve yerletirmedir; ve olabildiince az oranda yrtme
rol stlenmelidir (Bir proje iin) bir balang yaplp meka-
nizma kurulduunda, devlet geri ekilir, yeni iin yrtlmesini
yerel otoritelere ve yurttalara brakr (45). Proudhon merkezin
rolnn genel bir balang yapmak ya da garanti salamak ve
denetlemek noktasna dek geri ekildii, [merkezin] emirle-
rinin yrtlmesinin federe ynetimlerin ve onlarn sorumlu
temsilcilerinin onayna bal olduu federal ya da konfederatif
sistem taraftaryd (49). svire konfederasyonundan tasvip ederek
bahsetmekteydi. Proudhon 1864 ylndaki bir mektubunda yle
yazyordu: Eer kendimi yle ifade etmem doru olursa, anar-
i, otorite prensibinin, polis kurumlarnn, kstlayc ve baskc
nlemlerin, brokrasinin, vergilendirmenin vb. en basit biimine
indirgendii bir tr ynetim, bir anayasa biimidir (alnd kay-
nak Buber, 43). Yal Proudhonun, Carolinel John Taylor ya da
Roanokeli John Randolph, hatta John Calhoun gibi, merkezi h-
kmete ilk muhalefet eden Amerikallarla yaknl bizi merakta
brakyor.
Proudhonun federalist fikirlerinin ounu benimsemi olan
Bakunin de benzer bir problem ortaya koyar. Bakunin Organisa-
tion of the International Brotherhoodda federal bir sisteme dair
29
fikirlerini tanmlarken, artc beyanlarda bulunur: te yan-

dan, komnal yasama organlar, ikincil neme haiz meselelerde
blge yasama organlarndan ayrlma hakkn muhafaza eder; fa-
kat bu asli meseleler iin sz konusu olamaz; blge parlamentosu,
komnlerin i idaresine asla mdahale etmeyecek, her kom-
nn blgesel ve ulusal vergi kotasna karar verecektir. Ulusal bir
parlamento ve mahkemeler de olacaktr. Bu ulusal parlamento
milli tz oluturacak temel prensipleri tesis etme grevini
stlenecek ve milli pakta katlmak isteyen eyaletler iin balay-
c olacaktr. Ulusal parlamento sava ya da bar yapmak iin
mttefiklerle mzakere edecek ve (daima nceden belirlenmi bir
dnem kapsamnda) ulusal ordunun oluumunu emretmek iin
inhisari bir hakka sahip olacaktr (Lehning, 72, 73). Bakuninin
anarisi ademi-merkeziyeti federalist bir demokrasiyi andryor.
Fakat bu metni yazdktan bir yl sonra, Federalisme, Socialisme et
Antitheologisme adl bir makalede kendini anariye kefaret de-
me durumunda grmektedir: Gnll olarak katlm bile olsa,
bir blge srf bir devletin paras olduu iin, hibir koulda ona
sonsuza kadar bal kalma ykmll altna sokulamaz. z-
grce birleme hakk olduu kadar zgrce ayrlma hakk da tm
politik haklar iinde ncelikli ve en nemli haktr (Lehning, 96).
Kropotkin ilk Ortaa ehir topluluunu anarist bir sistem
olarak tanmlamaktadr; kald ki, aada greceimiz gibi, bu
topluluun bir ynetim yapsna sahip olduu kesindir. Ayns
1917de Ukraynada ve daha sonralar spanyada kurulan anar-
ist kolektiflerle ilgili olarak da sylenebilir. Josiah Warren gibi
bireyci bir anarist bile rgtl milis gcn ihtiya olarak gr-
mtr. Keza ou anarist amalarna ulamak iin askeri gc
meru ya da talihsiz bir zorunluluk olarak grmlerdir. Ksaca
sylemek gerekirse, anaristler yasal yaptrmlar konusunda ba-
zen mphem bir tavr iinde olabilmilerdir.
Modern devletin kilise ve devlet gibi hayli merkezi cebir alan-
larna odaklandklarnda da, anaristler, dedikodu ve toplum
30
Anarinin Doas
dna itme gibi yaygn yaptrmlarn zaman zaman daha baskc

olabilen gcn reddetmeye eilim de gstermilerdir. Buna ra-
men, devletin cebri ile yaygn yaptrmlarn cebri arasnda nemli
bir fark vardr; ilkini reddederken, ikincisi ksmen anaristlerin
duyduu gveni hakl karabilir. Devletin ya da ynetim iinde
ynetenler ve ynetilenler arasnda daima bir stat ve hiyerari
fark vardr. Bugn ynetenlerin yarnn yneticileri olmayacan
varsaydmz bir demokraside bile gene de stat farklar vardr.
Demokratik bir sistemde yalnzca kk bir aznlk ynetme frsa-
tna sahip olacaktr ve bunlar amaz ekilde elit bir grup iinden
kacaktr. Stat farkllklar, yaygn yaptrmlarn doasnda olan
bir ey deildir. Bir kii ya da grubun baka birine kar dediko-
du yapt yahut onu dlad noktada, o kii de aynn yapmakta
serbesttir. Farkl statnn yaygn yaptrmlarla ilintili olduu du-
rumlarda, diyelim babann oluna emir verdii vakada, ynetme
durumuna yaklaan bir tr cebir biimiyle kar karyayz. Ama
gene de babann rolnde bir rasyonel otorite nitelii vardr ve
gen bir erkek nihayetinde babasyla daha eit bir konuma yk-
selecei bir zaman umut edebilir; diyelim sonunda kendisi de
babalk mertebesine ulaacaktr. Yaygn yaptrmlarn hibirinde,
kullanlan gcn o gc kullanacak belli bir gruba devredilmesi
sz konusu deildir.
Anarizm toplumsal bir kuram olarak, cebrin btn biim-
lerini reddedemez; ben fiiliyatta da reddetmediine inanyorum.
Anarizmin taraftarlar gnll ibirlii sloganna sahip kabi-
lirler, fakat bunun da snrlar vardr. Anaristler asndan, baz
koullarda belli trde g kullanmnn meru kabul edildii ou
kii iin ak seiktir ve genelde de zmnen kabul grr. Bu g
antropologlarn yaygn yaptrmlar diye bahsettii eydir. Aslna
baklrsa, psikologlar bizi bilgilendirdii ve Allen Rittern daha ya-
kn zamanlarda yineledii gibi, bu yaptrmlar kiilik geliimi iin
zorunludur. Kiinin benlik bilincinin geliimi, dierlerinin onun
davranlar hakknda neler dndn bilmesine baldr.
31
Ayn zamanda, yaptrmlarn ileyii dierlerinin farkndaln

salar ve bylece empati yaratarak cemiyeti kurar (Ritter, 1980).
Din yaptrmlara gelince, anarist kuramclar dini genel ola-
rak kiinin zgr ifadesini kstlamay hedefleyen bir baka bask
sistemi olarak deerlendirmilerdir. zellikle Michael Bakunin
Tanry ve devleti birbiriyle balantl, yok edilmesi gereken iki b-
yk zalim canavar olarak grr. nde gelen anaristlerin hepsi en
azndan kiliseye -rgtl ve hiyerarik bir sosyal yap olarak gr-
len bu din oluuma- kardr. Anarizmi, Dadaki Vaaz retilerini
birebir kabul ettiini vurgulayan bir Hristiyanlk yorumundan
kaynaklanm olmasna ramen, Tolstoy bile buna katlr.
Katolik Emeki Hareketi Amerikan anarizmi iinde daha s-
rad bir oluumdur. Daha sonradan Katolik olan Dorothy Dayin
ncln yapt bu hareket hem pasifist anarizmin hem da
Roma Katolik Kilisesinin ilkelerine bal kalmtr bir tr Ka-
tolik Tolstoycu harekettir bu. Anarizmin ya da baka bir deyile
makul llerde zgrlk bir doktrinin, Roma Katolik kilise-
siyle, onun mutlak monari yanll papalk ve kat hiyerarik
yapsyla nasl olup da uyutuunu bu hareketin dndaki ok az
saydaki kii anlayabilmitir3.
ou anarist, hangisi olursa olsun dini otoriter bir sistem ola-
rak grr, ama tm din yaptrmlar ille de anariye ters dmek
zorunda mdr? Ben byle olduunu dnmyorum. Yukarda-
ki, insann zerinde dnmesini gerektiren din yaptrmlar ile
otomatik olanlar arasnda yaptmz ayrm deerlendirmeli-
yiz. Anariyle en az uyuan ve hukuk yaptrmn baz niteliklerini
tayan bir din yaptrm, belli bir kii tarafndan resmi bir ko-
numun paras olarak bavurulabilen ve bu kiinin yaptrmlar
uygulamak iin g yani otorite- zerinde meru tekelinin var-
lna dair konsenssn olduu yaptrmdr. Rahip bunun en iyi
3 Catholic Worker gazetesi, bir rahibin kilise sansrcs olarak atanmasna

msaade etmi ve Dorothy Day, eer Kilise emrederse, gazeteyi yaymlamay
derhal keseceini bizzat kendisi belirtmitir.
32
Anarinin Doas
rneidir. Dier yandan, din yaptrm dayatacak gce pek ok

kii tarafndan ulalabildii ve bu yaptrmlar zerinde kanunen
tekel kurulmad durumlarda, yaygn yaptrmlarla paralellik ta-
yan bir durum sz konusudur. Dorudan Tanrdan ya da baka
bir doast gten geldiine inanlan ceza, insan mdahalesi
gerektirmez ve daha ziyade, frtna ya da deprem gibi doal olay-
lara boyun eme emridir. Aslna baklrsa, kiinin kendi kendini
vicdanen cezalandrmas bu trden bir yaptrmdr. Yaygn yap-
trmlarla paralellik gsteren bu din yaptrmlar, insan aracl
gerektirmeyen dier yaptrmlar gibi, burada algladmz bii-
miyle anariyle uzlamaz deildir.
Ynetim ve Devlet
Ynetim ile devlet kavram ve bunlar arasndaki iliki genelde
birbirine kartrlr. Marksistler ve Bakunin dahil baz anarist-
ler devlete kar olduklarn ve onun yerine, eylerin zerinde
bir ynetimi, siyasi ynetim denilen eyi koymay arzu ettikle-
rini belirtirler. Fakat bu sanki szcklerle yaplan bir oyundan ve
sloganlatrmadan ibarettir. Her trl ey insanlar tarafndan
kullanld iin ynetme ihtiyac iinde deerlendirilir nk
insanlar bu srece dahildir. Dolaysyla eylerin ynetimi hl
insanlar zerinde bir ynetimdir. Dahas, bu durumda devlet
feshedilemez ve hl bir ynetimi vardr, zira ynetim, yani hk-
met, devleti koruyan kurumsal bir organdr.
Nadel (1942, 69-70) devletin zel karakteristiini belirtir ve
bunu yaparak ayn zamanda devlet iinde ynetimin rolne ia-
ret eder. lk olarak, devlet, zerinde egemenlik kurulan toprakla
balantl bir oluumdur. Belli bir alan zerinde egemenlik id-
diasnda bulunur ve orada ikmet eden herkesin, o snrlar iinde
hkmeden veya yneten otorite kurumuna, yani ynetime [hk-
mete] itaat etmesini ister.
Devlet bir yandan topraa bal bir oluumken, genelde kabile-
ler-aras ve rklar-aras bir yapdr. yelik kriteri orada domakla
33
ve ikmet etmekle belirlenir. yelik normalde atfedilir, ancak kii

sz konusu devletin toprak snrlar iine g ederek ve oraya yer-
leerek gnll olarak katlmay da talep edebilir.
Devletin ynetim organ [hkmet] vardr ve bu organ bir
lde merkezidir. Ynetim, mevcut yasalar uygulamak, yeni ya-
salar yapmak, dzeni korumak, kiiler ya da gruplar arasndaki
atmalarda hakemlik etmek gibi ilevleri yerine getirir. Belli
kiilerin belli sosyal rol ya da mevkilerde bulunmasn onaylar.
Byle rollerin tanm asndan yaamsal nemde olan ey, sz ko-
nusu lke snrlar iinde meru iddet kullanma tekeli iddiasdr.
iddet kullanmnda farkl role sahip olanlarn oynad rol dei-
ebildiinden, olduka farkllam bir sistem ya da iblm sz
konusu olabilir (bunu, yukardaki, hukuk yaptrmlar tartma-
syla karlatrn). Gene de hepsi tek bir entegre tekelci kurumun
parasdr. Byle bir durum, rnein bir kurban iddetle tehdit
edebilen Inuit amann rolnden farkldr, zira aman iddetin
meru kullanm zerinde tekel iddia edemez.
Herhangi bir devlette ynetici grup, oluumu, stats ve orga-
nizasyonu ile bir btn olarak nfustan zellemi ve ayrcalkl
bir birimdir. Bu grup kolektif olarak siyasi kararlar zerinde te-
kele sahiptir. Baz ynetim biimlerinde yerleik ve kendi kendini
yenileyen bir snf oluturabilir. Demokrasi gibi daha ak sistem-
lerde daha byk bir sirklasyon, ynetici grubun yeleri arasnda
dzenli bir devir vardr. Bylece, hanedanlklar ya da dier tr
kapal ynetici snflar ortaya kmaz. Bu elbette ki demokraside
g eitlii yanlsamasna katkda bulunur; yneticiler ve yneti-
lenler arasndaki ayrm rter.
Hem devlet hem ynetim [hkmet] iin asl olan, yasalar
uygulamak iin iddet kullanmdr. Bu durum ynetici grubun
iradesinin dayatlmas olarak grlebildii gibi, dzeni ve asa-
yii korumak, i anlamazlklarda hakemlik etmek olarak da
grlebilir. Aslnda devletler ve ynetimler btn bu ilevleri
yasalar uygulayarak yerine getirirler. Sol kuramclar ve zellikle
34
Anarinin Doas
anaristler, yasann uygulanmasnn nihai ve ncelikli amacnn

yneticilerin kar olduunu vurgularlar; ama bunun gene de,
diyelim asayii korumak gibi olumlu yan etkileri de olabilir. Ayn
kiiler, varl iddet kullanmna dayandndan iddeti meru-
latrp kkrtan bir sistem olduu iin, devletin varlnn nifak
ve atmann ba gc olduunu da vurgularlar. Devlet bir ta-
rafta emir veren amirler, deer tarafta da boyun eenler olmas
gerektii varsaymna dayanr bu durum astlar usandrp hayal
krklna uratr ve bylece gene iddeti kkrtr. Demokratik
sistemler bu durumu nispeten iyiletirebilir, ama sorunu tamamen
ortadan kaldramaz. Yaps itibariyle devlet ve ynetim, insanlar
arasnda doal gnll ibirliini yasad ilan etmese bile tasvip
de etmez. Benjamin Tuckerin iaret ettii ve Taylorn son zaman-
larda daha da ayrntlandrd bir noktadr bu. Anarist kuram,
buna bal olarak, Hobbesun ynetimi olmayan topluluun kt
ve kaba olaca eklindeki tezine aka kardr. Aslnda, anarist-
ler Hobbesu mahkm ederler ve devlet ortadan kalkt takdirde
dnyann daha huzurlu ve ibirliine ak bir yer olacan ileri
srerler. Aktr ki antropolojik kaytlar Hobbesu hibir ekilde
desteklemez. Devletsiz toplumlar, devleti olan toplumlara kyasla,
daha az iddetin olduu ve daha az zalim toplumlardr.
Hepsinden te, devlet ve ynetim sava iin organize edilmi-
tir. Bugne kadar sava iin bundan daha etkin bir rgtlenme
kurulmamtr. Sac kuramclar ile anarist kuramclarn dev-
letin varlnda iddetin nemini kabul etmekte yaknlamas
ilgin ve belki de ironiktir. Machiavellinin bir devletin ilemesine
dair pratik rehberi demokrasinin pek ok naif inanann rahatsz
etmitir, zira talyan politikac g ve sahtekarl herhangi bir
devletin baars iin ak merkezi mekanizma olarak grmek-
tedir. En byk kahraman Byk Frederick olan Alman tarihi
Von Treitschke u gzlemde bulunur: Sava olmazsa hibir devlet
olamaz. Bildiimiz tm devletler sava araclyla ortaya k-
mtr ve silahl kuvvetlerle yelerini korumak asl ve temel ileri
olmutur. Bu nedenle, devletlerin varl srdke sava da tari-
35
hin sonuna dek varln srdrecektir ebedi bara krcesine

inananlar devleti tek tek ele alma hatasna derler ya da barn
evrensel olduu hayaline dalarlar, oysa ki bunun akla aykr oldu-
unu daha nce grdk, nk bir devlet daima dier devletler
arasndaki varlyla mana tar ve bu nedenle dierleriyle atr
(38). taat devletin aslen ihtiya duyduu eydir onun asl z,
kendi iradesinin yerine gelmesidir. (14) Devlet bir sanatlar aka-
demisi deildir, borsa hi deildir; gtr (242).
nde gelen ngiliz antropolog Edward B Taylor Anthropology
adl kitabnda yle der: ster cumhuriyet densin isterse krallk,
anayasal bir ynetim ulusun kendini askeri despotizm makinesi
araclyla ynettii bir dzenlemedir (156).
Genel geer kanaatin aksine devletle ba hi ho olmayan
Nietzsche devletin yamac yapsn yle belirtmitir: Devlet
ahlakszca rgtlenmitir sava, igal ve intikam arzusuyla
Bir yamac olan devlet giderek genilemeye teebbs eder, dier
zayf devletlerin aleyhine etki ve zapt alann geniletir. Devletler
arasndaki bu mcadelede, zaman iinde ou devletin bu at-
mann dnda kalmay tercih ettii ve etkin bir ekilde rekabet
edemeyeceini fark ederek daha byk devletlerin uydusu olduu
dorudur. Byk devletlerin, her zaman, daha kk devletleri
yutma derdinde olmayabilecei de dorudur; zira byle devletleri
grnrde bamsz yaplar olarak tutmak daha ilerine gelebi-
lir. Bylece modern dnyada, genileme mcadelesinin ortasnda,
ayn zamanda devletin geleneksel yamac grevini de yrten
sper gler var - ABD, Rusya, in, Fransa ve (imdi marjinal
olarak) ngiltere. Byk yamac glerin her birinin saysz uydu
devleti vardr. Genelde nc Dnya lkeleri olarak bilinen
bu lkeler komu devletlere kar kk yamalara giriebilirler,
fakat genel olarak bamsz konumlarn korurlar ve tam bir a-
tmann dnda kalmay tercih ederler, nk byk yamaclar
arasnda tampondurlar ya da onlarn peneleri arasndadrlar.
Son olarak, rnein svire ya da son zamanlara dek Lbnan
gibi, srekli olarak tarafsz olan az sayda devlet vardr; byk
36
Anarinin Doas
yamaclar, zellikle malumat toplama amalar iin faaliyet gs-

terebilecekleri byle blgelere ihtiya duyarlar.
Sonu
Yukarda tarttmz yaptrmlarn snflanmasn artk poli-
tik sistemlerle ilikisi iinde zetleyebiliriz. Bunun iin aadaki
-bir uta hibir ynetimin olmad, dier uta ise devletin ve y-
netimin aka var olduu- anariye doru bir devamllk iinde
sunulan diyagram kullanacaz. Anaride yalnzca yaygn ve bel-
li doast yaptrmlar ilevseldir, ari ise hukuk yaptrmlarn
hakimiyeti ile tanmlanr.4 ki kutup arasnda, ortada, anarinin
marjinal bir biimi ya da arinin eksik biimi olarak grlebile-
cek bir belirsizlik durumu vardr. Bu tr pek ok anormal rnek
grlr; bunlarn bazlar zerinde aada duracaz. Lowienin
dedii gibi, devletler devletsiz durumdan, tamamen olumu bir
devlet halinde domazlar; evrim geirmeleri ya da deimeleri ge-
rekir ki bu zaman alr.
Anari
Yaygn Yaptrmlar
Din Yaptrmlar
Ari
Hukuk Yaptrmlar
Yaygn Yaptrmlar
Din Yaptrmlar
4 Anari terimi, Yunanca an-arkhe szcklerinin birlemesi sonucu ortaya k-

m olup basz anlamna gelmektedir; dolaysyla anari ve ari kartl-
n baszlk ve ballk, iktidarllk kartl olarak anlamak gerekir. (.n.)
37
Ancient Law adl kitabnda Maine, bir yanda devletsiz veya

kabile toplumunun, dier yanda ise devletli toplumun var oldu-
u evrimsel tipolojiyi aklayan ilk kiidir. Devletsiz ve kabile
toplumu kan bana dayanr; toplumun her yesi grup iindeki
herkesle ilikisinin olduuna inanr. yeler efe bir devlet yne-
ticisi olduu iin deil, yal bir kanda, ailenin reisi ya da baba
olarak itaat ederler. lk toplumlarn hepsi bu tre girer ve sre
iinde bazlar yeliin farkl temellere yani egemenlik kurulan
topraa- dayand toplumlara doru deiim geirmilerdir. Ni-
hai otoriteye karar vermenin temeli, kan bandan ziyade yersel
birliktelik olmutur. Byle bir toplum, bir ynetim ve devlet ge-
rektirir. Gluckman, Mainen evlilik, evlat edinme ya da baka bir
yolla soya dayal bir ba icat etmeksizin, belli bir toprakta yaa-
mann yurttala yetmesinin sosyal dzende bir devrim olduu
vurgusuna dikkat eker. Deiim, siyasi balanty ifade eden bir
kan ba tabirinin artk talep edilmemesiyle gereklemitir (86).
Benim sreklilik anlaym evrimsel bir ema olarak yorum-
lanmamaldr. Kabilesel veya anarik toplumlarn sadece devlet
tipi toplumlara dnt, aksinin ise hi gereklemedii, tek
ynl bir kltr tarihini savunuyor deilim. Toplumlar herhangi
bir dnemde srekliliin herhangi bir yerinde bulunabilir. Buna
ek olarak, verili herhangi bir toplum, kendi tarihi iinde farkl ko-
numlara sahip olabilir. Grne gre, tarihin kant sunduu asl
nokta, devletsiz toplumlarn devletli toplumlara dnmesidir;
fakat aada greceimiz gibi tersi rneklerin yan sra, iki kutup
arasnda gidip gelenler rnekler de mevcuttur. Ayrca, tarihin ve
evrimin eilimi anariden ariye doru gibi grnyorsa da, bu
durum sreci doru ve iyi klmaz.
38
II
S r e c e D a r B a z G z l e m l e r
nmzdeki blmlerde tartlacak olan toplumlar seerken,

corafi adan ve kltr tipi olarak geni bir yelpazeyi kapsamak
iin aba gsterdim. Ayn zamanda, anaride dzen sorununa
farkl ve ayr zmler sunan bir rnekleme oluturabilmek iin
de uratm. Bir baka deyile, farkl trdeki yaptrmlarn ve li-
derlik tarzlarnn rneklerini tanmlamaya nem verdim. Anarik
yaplar aka eliik olan baz rneklere de yer verdim. Bunlar
marjinal anariyi ya da marjinal devletilii temsil eden rnek-
ler olabilirler.
Anarik rejimin eitli rnekleri arasnda, niyetsiz olanlar ile
ortak niyetli olanlar arasnda bir ayrm yapabiliriz. Ortak ni-
yetli olanlar, bireylerin nceden dnlm bir programa gre
bir sosyal dzen kurmak iin zerinde kafa yorduu, planlanm
abalardr. Baka bir tanmlayc sfat kullanacak olursak, bunlar
anarist izgi boyunca topyac tecrbelerdir. rneklerin ou
niyetsizdir; yani insann macerasndaki neredeyse btn top-
lumlar gibi, tamamen uurlu bir plann yokluunda gelimilerdir.
Son olarak, bu niyetsiz toplumlarla ilgili olarak, ounun iinde
bulunduu koullarn bugn artk bulunmad aklda tutulmal-
dr. Avrupa emperyalizminin ortaya kyla birlikte, Avrupal
smrgecilerin Avrupal olmayan siyasi dzenlemeler iinde ak-
a en az anladklar- bu anari rejimleri, ynetim modeline ve
efendilerin anlad ekildeki dzene uyacak ekilde dnmler-
dir. te yandan mteakip tanmlar iinde, etnografik bir imdiki
zaman varsayarak imdiki zaman kipini kullanacam.
eitli anarik rejimler zerine yaplan tartmalarn ereve-

si, antropolojik evrelerde uzun sredir rabet gren, toplumlarn
geim tarzlarn temel alan bir toplum tipolojisine dayanr. Buna
gre, bazlar yabani bitkileri toplayp, avclk yapar; bazlar aslen
bahecilik yapar, yani sadece el aletleri ve insan gc kullana-
rak evcil bitkileri ekip bier. nc bir tip, hayvan bakmnda
uzmanlam, zaman zaman tesadfi olarak tarm da yapabilen
oban topluluklardr. Son olarak, hayvan gc ya da daha yakn
zamanlarda traktr kullanarak yaygn bitki tarm yapan tarmc
topluluklardan bahsedebiliriz. Burada asl teknolojik sembol sa-
ban kullanmdr. Byle toplumlar bitki tarm ile hayvancl bir
arada gtrrler.
Baz antropologlar toplumlar mevcut olandan ok daha fazla
snfa blmlerdir. Onlar iin bu snflamann nemi, bir toplu-
mun geim tarzna bakarak baka stratejik karakteristiklerini de
anlamann mmkn olmasndan gelir. Buna bal olarak, temel
alnan snflama, insanlarn ve kltrlerinin materyalist tasavvu-
runun kuramsal ynelimine kant oluturur. Bu bak as, bir
toplumun geim tarznn onun sosyal sistem tipini belirledii
ngrsne dayanr. Bu tezle ilgili ayrntl bir tartmaya girme-
nin yeri buras deil. Fakat bu snflamann kullanm, baka pek
ok antropolojik aratrmada olduu gibi, bu bak asna destek
olarak yorumlanmamaldr. Bu snflamann kullanlma sebebi,
uygun bir ayrm yntemi sunmas ve insanlk durumlarn ele al-
masdr. Dier snflamalar ve iaret ettikleri zmni teoriler gibi,
bu snflama da hakikat unsurlar tar. Dolaysyla, btn avc
toplayc topluluklarn karmak bir iblmnden, sosyal snf-
lardan, devlet ve ynetimden yoksun olduunu; ve spektrumun
dier ucundaki tm tarmc topluluklarn sosyal snflara, kar-
mak bir iblmne, devlete ve ynetime sahip olduunu fiilen
biliyoruz. Avc toplayclarn, tarmc sistemlerinki gibi teferruat-
l sosyal sistemleri srdrecek maddi imknlar yaratamayaca
ortadadr. Dolaysyla, avc toplayc toplumlar, birka istisna d-
40
Srece Dair Baz Gzlemler
nda, Friedn snflamasnda eitliki, Servicen snflamasnda

ise kafile tipi [band type] toplumlardr. Keza anarik rejimlerin
ou rnei avc toplayc toplumlardan betimlenmitir; tarmc
toplumlar ise neredeyse tamamen tabakal (Fried) ve anarinin en
iyi ihtimalle marjinal olarak varolduu devlet tipi sistemlerdir.
Tek faktre bal determinist teorilerde olduu gibi, maddi
geim tarzna dayanan bu teoride de, belli bir genelleme ve ih-
timal seviyesinde kaldmzda, hakikatin bir ksm grlr. te
yandan, byle teorileri, rnein avc toplayc sistemler iinde
grlebilenler gibi, geni eitlilikleri ya da sosyal dzenin bel-
li vehelerine mahsus daha kesin dinamikleri aklamak iin
kullanmaya kalktmzda i grmezler. Bunlar ideoloji iindeki
eitlilikleri de aklayamazlar. Corafi evre gibi, geim tarznn
da bir halkn kendi bana yapabileceklerini ve gelitirebilecek-
lerini snrlad sylenebilir, fakat insan aklnn yaratc dehas
veri alndnda, bu snrlar ierisinde mmkn olan her trden
eitlilik mevcuttur ve yaamn maddi koullarnn saf bir yan et-
kisinden ibaret deildir.
Belli bir zamanda var olan herhangi bir toplum, tek bir feno-
menin deil, eitli ynlerinin kolektif etkileiminin bir rndr.
Belli bir trde yiyecek toplama, nfusun boyutunu ve eitliliini;
keza, sosyal rgtlenmede ulalacak gelikinlik seviyesine yetecek
maddi zenginliin birikme lsn ksmen belirleyebilir. Nfu-
sun boyutu ve younluu, ortaya kabilecek sosyal rgtlenme
trleriyle yakndan ilikilidir. rnein kk bir nfus tamamen
kan bana dayanan bir rejimi rahata srdrebilir. Ayn zaman-
da, baka bir geim tarz gibi, avclk ve toplayclk da arlkl
olarak eldeki teknoloji tiplerine baldr. Ama teknoloji, ve tm
bir avc toplayc geim tarz, insanlarn kafasnn iindeki mad-
di olmayan bilgi faktrne baldr. Bilgi, nihayetinde, egemen
tarzdaki kltrel deerlere yaamda nem verilen hedeflere ve
eldeki teknoloji trne odaklanr ya da onlar tarafndan ynlen-
dirilir. Tek bir szckle belirtmek gerekirse, en tatminkr sosyal
41
dzen modeli, faktrlerin birbiriyle etkiletii ok faktrl bir sis-

tem olabilir.
Avc toplayclktan bahecilie, obanla, yani hayvan-
cla ve tarmcla giden silsile, her kltrn illa ki izlemesi
gereken, kltrel evrim aamalarnn sabit bir modeli olarak g-
rlmemelidir; keza, giderek karmaklaan bir silsile olarak da
grlmemelidir. Tm toplumlarn ya imdi ya da gemite avc
toplaycla bal olduu ve bugnk tarmc toplumlarn o-
unun avc toplayclktan bahecilie ve oradan tarma getii
dorudur. Ama toplumlarn bu srecin yan sra gelitirebilece-
i baka silsileler, baka yollar da phesiz vardr. Kltrel evrim
modeli tek izgi zerinde deil, eitli izgiler zerinde ilerler.
Karmaklk seviyesiyle ilgili olarak unu syleyebiliriz: Baz
avc toplayc toplumlar baz baheci toplumlardan, hatta oban-
lkla geinen baz toplumlardan bile daha karmaktr. Bahecilik
yapan toplumlarn bazlar ise tarmc toplumlar kadar karmak
olabilmektedir.
zleyen tanmlarda vurgu, anarik rejimin iaret ettii zere,
belirleyici kalplarda, liderlik tekniklerinde ve sosyal kontrol me-
kanizmalarnda olacaktr.
Cinsiyetler ve ya gruplar arasndaki ilikiler anaristlerin
ilgilendii baka iki alandr ve herhangi bir modern anarist te-
oride tam bir cinsel eitliin savunulmasnn yan sra, genler
zerindeki herhangi bir irrasyonel otoriteye en azndan kar
olunmas da beklenir. imdi syleyeceklerimiz bu konuya dair ok
yeni eyler deildir. Gerek udur ki, ok az toplumda cinsel eit-
lie yaklaan bir durum mevcuttur ve dipnotta belirtildii zere,
aada tartlan toplumlarn ounda kadnlarn eitlii ak se-
ik bir zellik deildir5.
5 19. yzylda ortaya atlan ve son on yl iinde kadn zgrlk hareketinin

Marksist kanad sayesinde ne kan bir hipotez, en arkaik toplumlarda ka-
dnlarla erkeklerin eit olduu, mlkiyetin ve tarmn gelimesinin erkek
egemenliine yol at grn savunur. Tarmc toplumlarn ouna k-
42
Srece Dair Baz Gzlemler
Benzer ekilde, genler kesinlikle yallara tabidir ve bu durum

keyfiyeti dndrmeyecek denli sk grlr. Anari tanmn
kesin olarak yneticilerin ve ynetimin olmad bir rejim olarak
kavryoruz, ama gene de bunun ideolojik olarak anarist olanla-
rn ve zgrlk kavramn nemseyenlerin arzularna fazlasyla
yer brakabileceini zgrce kabul ederiz. Anari ille de zgrlk
anlamna gelmez.
Son olarak, etnosentrik bir kkene sahip olduklarndan, tar-
tlan eitli gruplar iin yaygn olarak kullanlan isimlerle ilgili
bir problem vardr. Ayn zamanda uygun alternatifler getirmek de
zordur. rnein, Eskimo pejoratif bir kkene sahipken, alternatifi,
yani kendileri iin kullandklar isim olan Inuit, etnosentrik bir
tn tamaktadr. Bunun anlam, o ismi tayanlarn insan oldu-
u, yabanclarn insan olmad imasdr. Berberi phesiz bunlar
iinde en pejoratif olandr barbar anlamna gelir. Fakat bu
halklar kendileri iin tek bir kapsayc terimden yoksundur. Yine
de ou Imazigheni, yani zgr insan kullanr; ve tahminim
hibiri byle arlmaktan dolay ierlemeyecektir. Bu metinde
eitli gruplar iin tarafsz terimler kullanmaya abaladm, fakat
etnosentrik olmayan isimler listesi karmak gibi yldrc bir iin
altna da girmedim. Alternatifi olmadndan hl Pigme ismini
kullanyorum ve ne olursa olsun, pek ok grubun isminin yle ya
da byle bir tr aalama gizlediini biliyorum. Eskimo yerine
Inuit ismini kullanacam; Buman yerine San; Lap yerine Samek
ve Berberi yerine Imazighen.
yasla, avc toplayc toplumlarda, cinsiyetler arasnda daha fazla eitlik olduu
dorudur. Fakat bu daha fazla eitlik hl erkek stnlnn paramet-
relerine gre deerlendirilmektedir. Antik cinsel eitlik nosyonuyla sk sk
birlikte grlen baka iki nosyon da, daha eski insan toplumlarnn anasoylu
olduu ve grup evlilii uyguland grleridir. Byle grlerin antropolo-
jik kaytlarda dayana bulunmamaktadr. Aslna baklrsa, eer bir kanttan
sz edilecekse, durum bunun aksini gstermektedir. En eski insan toplumlar
muhtemelen ne anasoyluydu ne de babasoylu, daha ziyade ift taraflyd (yani
belli bir soy izgisi yoktu).
43

III
A v c T o p l ay c l a r A r a s n d a A n a r
Vahi kabilelerin yaamndan karlacak dersler arasnda, bir

toplumun, dzeni polis olmadan nasl koruyabilecei de vardr.
(Tylor, II, 134)
Avc toplayc toplum tr, insan toplumlarnn en eskisidir;

insanln kltrel balangcndan itibaren gelen ve o zamandan
beri yaamnn yaklak yzde 99unu kapsayan yaam tarzn
betimler. Yaklak 12 bin yl nce, bitki ve hayvan evcilletirme-
nin kefiyle, avclk ve toplayclk azalmaya balamtr. Bugn
yeryznde srf avclk toplayclkla geinen hibir insan toplu-
luu yoktur. Inuitler ve Kutup Yerlileri bile tamamen avclk ve
toplaycla baml yaam tarzlarn terk etmi, bunun yerine
uluslararas lks pazara krk ve eitli mallar saladklar bir
yaam tarzna gemilerdir. Baka yerlerdeki avc toplayclar, me-
sela Hindistanda ya da Dou ve Orta Afrikann baz ksmlarnda
yaayanlar, genelde komu tarmc ya da baheci bir topluma ba-
ml, uzmanlam profesyonel avc kastdrlar.
Avc toplayclar basit toplumlar kurarlar ve gnmze kadar
gelen dier toplum trlerinden ziyade, insan toplumunun en eski
biimine benzeme anlamnda ilkeldirler6.
Fakat bu toplumlar, arkaik olanlarn ayns olarak dn-
me hatasna dmemeliyiz. ada avc toplayclar, bir tarihi
6 Baz avc toplayc toplumlar bahecilikten bu tarza dnmlerdir. Amazon
yamur ormanlarndaki yerli toplumlarnn pek ou ve Kuzey Amerika dz-
lklerindeki bazlar (rnein ayenler) byledir.
olan herkes gibi, gnmz insandrlar; Paleolitik bir gemiin

talam kalntlar deildirler. Dier insanlarn oundan fark-
l oranda ve farkl biimlerde deimilerdir. Tarihleri evrimsel
deiimin eitli patikalarn temsil eder, evrimsel bir silsilenin
dibinde ya da sabit belli bir evresinde olmalar gerekmez.
Avc toplayclk toplumlarn bir tr ya da snfysa da, byle
toplumlar bir tenceredeki bezelyeler gibi farkllamam deildir-
ler. Genel geer kannn aksine aralarnda ciddi oranda farkllklar
vardr. Trn ne kan zelliklerini tanmlarken, nemli birta-
km deikenleri de belirtmeliyiz.
Bu toplumlar yabani, evcilletirilmemi besinlere bamldr-
lar: vahi av hayvanlar, balklar, bitkiler. Buna ramen, setikleri
baz kaynaklarn tketiminde uzmanlamaya eilim de grlr.
Diyelim aslen deniz memelilerini avlayanlar vardr; dierleriyse
daha ok balklar avlamay tercih eder. Byk av hayvan avla-
makla tannan halklar vardr; kimileri de yabani tohum toplamada
uzmanlamtr. Hem ot hem ete dayal bir beslenmeyi daha ok
tercih edenler de epeyi fazladr7.
Yabani yiyecek kaynaklarna bel balamak, dier geim kay-
naklarna oranla olas kltrel geliime daha fazla snr koyar. Bir
halkn yapabilecei, icat edebilecei ve faydalanabilecei eyler
zerinde ok daha kat tahditler vardr, zira sadece doann sun-
duu istikrarsz ve gvenilmez kaynaklara bamldrlar. Tarmc
bir toplumla kyaslandnda, bir dahaki n ne zaman yiye-
bileceklerini bilemezler. Ama bu srekli aba isteyen ya da gn
gnne anca geinilen bir hayat tarz deildir. Bu durum daha
ok kylln ya da 19. yzylda fabrikalarda alan ii snf-
nn durumunu tanmlamaya uygundur. Sradan avc toplayclar
grubun her yesinin ihtiya duyduu kaloriyi salayacak yiye-
cek kaynan bulur; stne, toplumun geleneksel, trensel ya da
7 Daha nce belirttiimiz gibi, bu toplumlarn ou artk mevcut deildir, fakat

genel ak itibariyle onlardan imdiki zaman kipi iinde bahsedeceiz.
46
Avc Toplayclar Arasnda Anari
ayinsel ihtiyalar iin de gerekeni salarlar. Aslen balklkta uz-

manlam olan baz toplumlar fazlalk yaratabilmi, tarmc bir
toplumdan daha gvenli bir besin kaynana sahip olabilmitir.
Her durumda, hibir insan toplumunun geim tarznn paramet-
releri, onu keif ve deneyim yapmaktan geri brakacak denli kat
deildir.
Avc toplayc toplumlar amaz ekilde kafile tipi rgtlen-
melerdir. Bunun anlam, alana bal temel sabit grubun nispeten
kk, muhtemelen 100 kiiden az olduudur. En azndan kanda
kiilerden oluan bir ekirdek vardr ve ou rnekte kafile iinde-
kilerin hepsi birbiriyle akrabadr. Grup, ayn zamanda dierlerinin
de ona ait olarak grd bir toprak parasyla tanmlanr.
Normalde gebelik byle toplumlarn karakteristiidir. Fakat
bu amaszca ortalkta dolandklar anlamna gelmez. Rasyonel
bir plana gre bir kamptan bir kampa periyodik olarak hareket
ederler. Gebelik ve zellikle yaya gebelik maddi eya biriki-
mini engeller. Gebe avclar, srtlarnda teki kampa tamas
g olduundan byk denkler yapmazlar. Avc toplayc insan-
larn kk bir aznl yerleiktir, kylerde yaar.
Avc toplayc topluluklar ta, aa, kemik ve fildii aletlerin
kullanmna dayanan bir teknolojiyi paylarlar. Madencilik zana-
atn bilmezler.
Sosyal farkllama ve iler arasndaki uzmanlama minimal-
dir. Sosyal roller akrabalktakiyle snrldr, roller cinsiyete ve yaa
gre deiir. Toplum Radcliffe-Brownun yksek oranda ikme
edilebilirlik dedii eyle tanmlanr. Yani bir kiinin yerini baka
birinin doldurmas kolaydr. Yetikin bir erkein yerini rahatlkla
bakas alabilir. Bylece nispeten ayn yalarda ve ayn cinsiyetten
olan herkesin ayn kategorideki baka birinin yapabileceklerini
yapmas beklenir. Dolaysyla yetikin bir erkek btn sanatlar
uygulayabilir, daha dorusu ortada yle bir sanat yoktur. Buna
ramen, byle toplumlarda uzmanlama eilimi gsteren kiiler
47
de vardr, mesela bir kii ok ularn biimlendirmeye gruptaki

dierlerinden daha yatkn olabilir, birisi ritelleri uygulamada ya
da tedavilerde daha bilgili olabilir. Aslnda baz rneklerde aman
yar zamanl bir uzman ilevi grr.
Byle toplumlar, prestijli konumlar doldurabilecek her ya ve
cinsiyetten kii kadar prestijli konumun mevcut olmas anlamn-
da eitlikidirler. Ayn zamanda, eitliki bir toplum, icra gcne
sahip kiilerin saysn sabit tutmak ya da snrlamak iin herhangi
bir araca sahip deildir (Fried 33). Bununla birlikte, eitlikilik
cinsiyetler ya da ya gruplar arasnda eitlik olduu anlamna
gelmez. rnein Inuitler gibi ok az avc-gebe toplumunda cin-
siyetler arasnda byk bir eitlik vardr. O durumda bile gene de
erkekler daha stn grlr.
Payeli toplum [rank society] olarak dnebilecek ok az say-
da avc toplayc topluluk vardr. Payeli toplumlarda deer verilen
konumlar snrldr, dolaysyla yeterli beceriye sahip olanlarn
hepsi bu statlere ulaamaz. Byle bir toplum tabakal olabilir de
olmayabilir de. Yani bir toplum, tm yelerinin temel yaam kay-
naklarna ulamasn etkilemeksizin prestij konumlarn keskin
bir ekilde snrlayabilir (Fried, 110).
Farkl kritere dayanan bir snflamada Elman Service efli-
i, Friedn payeli toplumlaryla baz yakn paralellikleri bulunan
bir toplum tarz olarak tanmlar. eflikler, sreklilii olan mer-
kezi bir aracnn koordinasyonu ile yeniden paylatrlabilir
toplumlardr. Merkezi arac, ekonomik, dini, siyasi bir rol edinir
(Service, 1962, 144). Komnal zenginliin datcs, bir ef ya
da nfuza, sorumlulua ve zenginlie sahip yerleik konumdaki
bir kiidir. Bu datc ya da efin politik rol ciddi oranda de-
iir. Anarik kutupta, aada verilen Yurok ve Kuzeybat Ky
Yerlileri vardr. teki uta ise aslnda kk krallar olan Afrikal
efler ve Polinezyallar bulunur. Avc toplayclar arasnda bu ef-
lik ya da payeli toplumlar en varlkl ve ekonomik adan en
gvenli toplumlar olma eilimi gsterirler.
48
Anari avc toplayclar arasnda gnlk dzendir. Aslnda

eletirmenler yz yze ilikide olan kk bir grubun niye y-
netime ihtiya duyacan soracaklardr. Ve hi phesiz, Friedn
tanmna gre tamamen eitliki denebilecek herhangi bir toplum
anariktir.
Eer byleyse, daha ileri gidebiliriz ve eitliki avc toplayc-
lk en eski toplum tipi olduuna, zamann uzun bir dneminde
hkim olduuna on binlerce yl gre, anarinin de en eski ve en
dayankl rejim trlerinden biri olduunu syleyebiliriz. On bin-
lerce yl nce herkes anaristti.
Inuitler
Kuzey Amerika Kutup Blgesinin yerli halk olan Inuitler,
hem uzak kuzeyin zor yaam koullarna ayak uydurmu olmala-
ryla hem de eitliki bir sosyal sisteme sahip olmakla tannrlar.
Hoebel bile onlarn ilkel anarizmini kabul eder (1954, 67).
Inuitler iindeki sosyal gruplama baz gzlemciler tarafndan
kabile olarak adlandrlmtr, ancak terim ortak kltr ve dili
paylaan belli bir corafi grubu vurgular. Politik bir anlam yok-
tur. Birket-Smith yle yazar:
Inuitler arasnda glerini kullanan bir devlet, faaliyet z-
grlklerini kstlayan bir ynetim yoktur. Eer Kropotkinin
dledii gibi zgr insanlarn zgr iradesine gre kurulmu bir
topluluk yeryznde varsa, onu Kuzey Kutbu civarnda yaayan
bu yoksul kabileler arasnda bulabilirsiniz (144).
Geleneksel olarak Inuitler, yerel topluluklar ya da bazlarn-
da birka dzine kiinin, dierlerinde ise bunun on kat insann
bulunduu kafileler halinde yaarlar. Her kafile iinde ne kan
en azndan bir kii ve genelde dierlerinin eitler iinde birinci
kabul ettii biri vardr (Birker-Smith, 145). Birker-Smith, Kuzey
Kanadann Central Eskimolar arasnda bu kiinin isumataq, di-
erleri iin dnen kii olduu sonucuna dnerek varan kii
49
olarak adlandrldn belirtir (145). Fakat unvann, grup iindeki

en zeki olarak dnlen kiiyi ima ettii de zannedilebilir.
Her koulda, liderlik iin nemli bir temel, bu iklimde hayatta
kalabilmek iin gereken faaliyetleri yerine getirebilme yetisinde
yatmaktadr: avlanma, yiyecek ve barnak salama, uyanklk ve
zekice davranma. Spencer, Kuzey Alaska Inuitlerini tanmlarken,
topluluun genel kabul grm liderlerinden birinin varlkl biri
olduunu yani byk bir teknesi olduunu syler (65). Ama
adam bu mevkiiye yerel evreden faydalanma yeti ve bilgileri sa-
yesinde gelmitir.
Byle sekler liderlerin yan sra amanlar da, hem dinde hem
Inuit politikasnda nemli bir yer tutar. Bir aman saygdeer bir
avc olabilir, ama gcn doast glerle olan ilikilerinden alr.
aman bir ifac, khin, byc, ruhlarla ilikiye giren biri ve dini
ayinlerde liderdir. Inuit amannn ge kma, yeraltna inme,
zenginlii ve dier doal fenomenleri kontrol etme gleri oldu-
una inanlr. Bir kiinin yararna doast gleri arabildii
gibi, onlar ayn zamanda zarar vermek iin de arabilir. Copper
Inuitleri arasnda amanlar, bakalarna by yapma tehdidini
ellerinde tutarlar ve asl olarak, varsaylan doast baklkla-
rndan dolay da onlardan intikam alnamaz (Damas, 35).
Inuit toplumunda ynetici olarak adlandrlabilecek kimse
yoktur dierlerine uymak zorunda olduklar emirler veren, bu
emre uymaya zorlamak iin iddet kullanma hakkna sahip biri
mevcut deildir. Liderlik resm deildir ve liderliin rol sadece
gevek bir ekilde tanmlanmtr. Ama bir liderin emirleri, ceza
korkusu olmadan, grmezden gelinebilir, fakat kt niyetli bir a-
man sz konusu olduunda emirlere uymamak tehlikeli olabilir.
Bir toplulukta byk meseleler gayriresmi toplantlarda aka
tartlr. Genelde etkili kiilerin nerilerinin onaylanmasyla, tu-
tulacak yola dair konsensse varlabilir. Bununla birlikte, ayet bir
fikir birlii salanamazsa, hemfikir olmayan taraf kendi yoluna
gidebilir.
50
Inuit rnei resm bir liderliin olmad ve anarinin hakim

olduu bir sistemdeki olas tuzaklar ortaya serer. Daha nce be-
lirttiimiz gibi, bir aman doast glerini ne srerek ciddi bir
g sahibi olabilir, prestijini arttramasa da, bu yolla konumunu
glendirebilir. Damas onlarn sayg grmekten ziyade korkulan
kiiler olduunu syler (33).
Bununla balantl olarak Inuit toplumunda ortaya kan bir
problem, topluluk ahlakn kabul etmeyi reddeden ve kiisel g-
cn istedii eyi elde etmede kullanan kiidir. Byle erkekler
genelde topluluk iindeki dier kiilerin hakkn yiyecek ekilde
davranrlar, ama sonlar feci olur. ntikam sonucu ldrlebilir-
ler. Ya da adaleti yerine getirmek isteyen bir grup kii tarafndan,
bazen sulunun akrabalar tarafndan infazlar planlanr. Daha
geici bir zm kiinin grup dna srlmesidir. Velhasl, byle
tehditlerin stesinden gelmek iin bavurulacak yegne ara yay-
gn yaptrmlarn bir biimidir.
amannki de dahil olmak zere liderliin btn biimleri
Inuit toplumunda stat yaratr. Kii stat kazand gibi, o stat-
y kaybedebilir de. Konumun kaybedilii, daha iyi lider, avc ya da
aman olarak kabul edilen birinin ortaya kyla ya da diyelim
amanik glerin baarsz olmas sonucunda gerekleebilir.
Hatal davrand iddia edilen kiilerle iliki kesilebilir, baz
durumlarda ky dna karlrlar ya da daha nce szn et-
tiimiz gibi, ar durumlarda ldrlebilirler. Dedikodu ya da
iddialar ortaya atma, daha kk sular iin etkili tekniklerdir.
Ara sra ciddi bir suun hi cezalandrlmadan kald da olur.
Normalde, ldrlen kiinin akrabalarnn baka trde dman-
lk ve intikam peine dt pek grlmez. Inuitler genelde
rakip taraflar arasnda rekabete dayanan ve izleyicilerin kazanan
ile kaybeden tarafa karar verdii snamalarla anlamazlklar z-
me yoluna giderler. Buna bal olarak, anlamazlk iindeki iki
taraf gre yapabilir ya da birbirini aalama amacyla arklarla
atabilir. amanlar, karanlk ve kasvetli bir k aydnlatabilecek
51
byk gsteriler dzenleyerek birbirleriyle olaanst bir ekilde

g yartrrlar.
Bir Inuit kadn bir Inuit erkeine tam olarak eit grlmez,
ama Inuit kadnlar baka toplumlarn oundaki kadnlardan
daha fazla nfuza ve zgrle sahiptirler. ou zaman, Inuit
kadnlarnn yksek konumlarnn ekonomideki nemli rollerin-
den kaynakland ileri srlmtr. Yetikin bir Inuit erkei evi
geindirebilmek iin yardma ihtiya duyar, yani roln yerine
getiren bir Inuit kadn olmadan yaamn srdremez. Kadn-
lar evin geindirilmesinde o kadar gereklidirler ki eer bir erkek,
kars olacak bekr bir kadn bulamazsa poliandriye bile bavura-
bilir ve zaten kocas olan bir kadnla evlenebilir. Kutup Blgesi gibi
yaamn zor olduu topraklarda, aile grubu iindeki ibirliine
dayanan karlkl bamlln, yaamn daha kolay olduu blge-
lere kyasla daha nemli olmas beklenebilir. Dolaysyla kadnn
rolnn ekonomik nemi, onun bu tr toplumlardaki statsn
ykseltir. Dier yandan, baka yerlerdeki avc toplayclarda, ka-
dnlarn, toplum iindeki dier nemli ekonomik faaliyetlerin yan
sra toplama faaliyetleriyle yiyecek kaynann yzde 50den faz-
lasn salad bilinmektedir. Fakat bu kadnlar Inuit hemcinsleri
kadar eitlik ve zgrle sahip deillerdir. Avustralya Aborijinle-
ri bu noktada iyi bir rnek tekil eder. Inuitler, kadnlar ekonomik
rollerinden dolay ksmen daha fazla eitlik ve zgrlkle dllen-
direbilirler, ama aslnda bu kadnlarn konumu byk oranda her
Inuitte yerlemi olan zgvenden kaynaklanr. zgven sahibi
bir insana daha fazla zgrlk verilir. Bu vurgu, kanmca, Inuit
toplumundaki ocuklara, devredilemez zel haklara sahip ayr bi-
reyler olarak muamele edilmesinin sebebini de aklar. Tersine,
baka pek ok halk, ocuklar en iyi ihtimalle babalarnn uzants
olarak grr. Gene Inuitlerin dnyasnda ibirliine dayanan fa-
aliyet yaamsaldr, ama kii hayatta kalacaksa zgven ve kendi
kendine renme de zorunludur.
52
Sanlar
Gney Afrikann orak blgelerinde genelde Buman, akraba-
lar olan Hotantolar tarafndan ise San diye adlandrlan halklar
vardr. Bu halklarn ou uzun sre nce avc toplayc yaam
tarzlarn terk etmi, komu Negroid gruplarnn ya da Avrupa-
l iftilerin ua olmulardr. Saylar binlerle ifade edilen ok
kk bir ksm, en azndan birka yl ncesine dek Botswana ve
Namibiann llk alanlarna snarak geleneksel yaam tarzla-
rn srdrmekte srar etmilerdir.
Sanlar kafileler ya da kamplar halinde rgtlenmilerdir; bu
kamplar esasen (genelde ortak bir erkek ataya bal babasoylu)
akrabalardan oluur ve kafile ile zdelemi bir toprakta ikmet
eden gevek yaplandrlm gruplardr.
Sanlarn resmi bir liderleri, efleri ya da reisleri yoktur, ama ka-
filenin liderleri veya nfuz sahibi bireyleri vardr. Bunlar amaz
ekilde bir glcn etrafndaki topran sahibi olan kiilerdir
ve kafile topran ya da kafilenin genel ihtiyalarn karlayan
alan temsil ederler. Sahipler genelde kafile iindeki kardeler
veya kuzenlerden oluan bir akraba ekirdeini tekil ederler.
Bu kafile, sz konusu glcn evresinde dierlerinden daha
uzun sredir yaayan ve buna bal olarak orann kolektif sahip-
leri olarak grlen, grubun dndan birinin o topraklara girmek
istediinde izin almas beklenen ev sahipleridir. Bu tarz mlki-
yet o soy srdke bir kuaktan dierine geer.
Sahip olmayan kii, sahip olan bir baka kafiledeki kadnla
evlenerek liderlik statsne ulamay amalayabilir. Fakat sade-
ce sahiplik, n planda yer almak iin yeterli deildir. Liderlik iin
baka vasflar da gerekir, pek ok ocuun ve torunun olduu b-
yk bir ailede yal olmak da buna dahildir. stne stlk, kii
eitli kiisel niteliklere de sahip olmaldr. Dolaysyla diyelim iyi
bir hatip olan kii sayg grr. Hibir koulda lider kibirli, kstah,
vngen, zorba tavrl veya souk olmamaldr (Lee, 345). Lee,
53
liderin bu zelliklerinin Avustralya Aborijinleri arasnda da ne

ktn belirtmektedir.
Kamp liderleri karar alma srecine, arabuluculuk ilerine ve
yiyecek datmna hakimdir. Ama bir !Kung Sana grubunun bir
efi olup olmad sorulduunda yle yantlamtr: Tabii ki bir
efimiz var! Aslnda hepimiz efiz hepimiz kendimizin efiyiz
(Lee, 348).
Son dnemlerde Bumanlar arasnda, daha hiyerarik sosyal
sistemleri olan komu Siyahlar ile temaslar sonucu baka tr bir
lider ortaya kmtr. Byle liderler, San olmayan halklar ile sim-
sarlk veya irtibat salama ilevi gren kiilerdir ve yabanclarla
iliki kurma becerilerinden ve giriimci faaliyetlerinden dola-
y topluluk iinde bir konuma sahiptirler. Byle liderler nadiren
kamp veya topluluk lideridir.
Tek rolleri hastalar iyiletirmek olan ifaclar da vardr, bu
konumlarndan dolay hibir zel ayrcalklar yoktur. Sanla-
rn bycleri yoktur. Toplumda erkekler egemen konumdadr;
Marshall bunu ksmen fiziksel glerine, (topluluun asl yiyece-
ini kadnlarn toplad bitkiler oluturmasna ramen) avclk
yaparak toplulua et salamaktan gelen prestijli rollerine balar.
Bununla birlikte Lee baz kadnlarn kamp lideri olarak kabul
edildiini belirtmektedir.
Sanlar kavgadan korkarlar ve tm dmanlklardan kanmaya
alrlar. Fakat zaman zaman kavgalar olur, bazen de birileri lr.
atmalarn ou szel suiistimal niteliindedir; tartmalar
daha ok yiyecek ve hediye datm ya da tembellik ve agzllk
sulamalaryla ilgilidir. Anlamazlk iindeki kiiler dvtkle-
rinde, genelde ne kan kiilerden birinin yakn akrabalar veya
destekileri hemen taraflar ayrp yattrmaya abalar. Uzayan
tartmalar olsa da, uzlamaz fikirde olanlar genelde sessiz kalr.
Bazen bir dv takip eden esrime dans, esriyen kiiler, tar-
tmann iki tarafndaki kiilere ritel olarak ifa verdiklerinde,
bar salama mekanizmas olarak ilev grebilir (Lee, 377). 20
54
ile 50 ya arasndaki erkeklerin katld kavgalar zellikle nemli

saylr, zira zehirli oklar sadece onlarda bulunur. Bu nedenle, eer
kontrollerini kaybedecek olurlarsa ki bu insanlar arasnda fizik-
sel dv geici bir cinnet durumuna benzetilebilir- birilerinin
lecei kesindir.
Sanlar ritel olarak adam ldrmedikleri ya da kurban et-
medikleri halde, intikama dayal cinayetlerin ilendii olur. Ama
iddeti ykseltme korkusuyla bunlardan bile kanlabilir. Baz r-
neklerde, cinayeti ileyenler, bir grup insann karlkl anlamaya
varmas sonucu infaz edilmitir. Leeye gre, kavgalarda len-
lerin nemli bir ksm sava olmayanlardr; yani genelde araya
girip kavgay durdurmak isteyen kiiler, ara sra da sadece orada
duran kiiler lmektedir. Ciddi bir atma genelde grubun bln-
mesiyle zme ular.
Leeye gre bir kamp, yeleri arasnda yiyecek paylam ol-
duu srece varln srdrr, ama yiyecek paylam kesintiye
uradnda grup dalr. Av etinin paylamyla ilgili zel ku-
rallar vardr. Herhangi bir av ncelikle sahibine, yani hayvann
gvdesine giren ilk okun sahibine datlmaldr. Bu nedenle, ona
bakas tarafndan dn verilen bir oku atan avc, o kii adna av
yapm olur. Et ilk olarak avclarn ve okun sahibinin dahil olduu
kk bir grup iinde datlr. Bu grup srayla paralar, kiiler-
den oluan daha geni bir evreye, daha geni bir gruba datmaya
giriir. Sonu olarak, paylaan grubun yeleri yardmlama ieren
bir sisteme dahildirler; bunun anlam, imdi et alanlarn, gelecek-
teki et datmlarnda onlara et vermekle ykml olmasdr.
Gruplar kk olduundan, neredeyse tm sosyal ilikilere
akrabalk kavramlar yol gsterir. Sanlarda kafile seviyesi tesin-
de entegrasyon ya da rgtlenme yoktur. Kii bir kafileye yeyse
bu mr boyu srer, kaynaklarla ilintili haklar da buna dahildir.
Fakat yeler kendi kafilelerini terk edip, baka bir kafileye kat-
labilirler. Ama gene de gelecekteki bir tarihte geri dnmeleri
mmkndr.
55
Ana babalar ocuklarna msamahakr bir ekilde davranr-

lar. Marshall ebeveynlerin zellikle daha kk ocuklara dkn
olduklarn ve onlara nazik davrandklarn belirtir. !Kung o-
cuklar asla sert bir ekilde cezalandrlmaz. Bir baba, kurallara
diyelim, !Kunglarn yiyecek ve eya almama kuralna kar
gelen ya da kavgac bir olu olsa, onu doru yola getirmek iin
saduyu kazanana dek yannda tutacan sylemiti. ocuklar da
ceza gerektirecek eyleri pek yapmazlar. Genelde grup yaamna
uygun davranrlar ve ak bir phe, korku ya da hayal krkl ol-
makszn kendilerinden bekleneni yaparlar; ebeveynlerine, gruba
ya da birbirlerine kar diren ya da dmanlk gsterdikleri ok
enderdir (Marshall, 264).
Pigmeler
Geleneksel Pigme avclar kk gebe kafileler halinde,
Zairenin ierlerindeki yamur ormanlarnda yaarlar. Ne resm
bir liderlikleri ne de resm grup meclisleri vardr, buna ramen
ne kan kadn ve erkekler her kafilede bilinir. te yandan, hi
kimse bakalarn yarglama ya da cezalandrma ykn zerine
almak istemez. Dzenin korunmas daha ziyade ortaklaa yap-
lan ya da doast glere emanet edilen bir eydir. Pigmeler
kiisel otoriteden holanmaz ve bundan kanrlar, diyor Turn-
bull, gene de sorumluluk duygusundan hibir ekilde yoksun
deildirler. Daha ziyade sorumluluun mterek bir ey olduu-
nu dnrler (1962, 125). Pigmeler Turnbulla toplumlarnda
liderlerin, yasa koyucularn ya da bir ynetimin olmadn sy-
lemilerdir, nk biz orman halkyz; orman ef, yasa koyucu,
lider ve nihai yargtr (1962, 26).
Bir hrszlk olduunda, btn kamp toplanarak olay detayl
bir ekilde tartr. Sulu taraf konusunda bir fikir birliine ula-
ldnda, yle hisseden herkes bir olup suluya topluca salam
bir sopa eker. Ama en kt sularn, doast cezalarla sonula-
nan korkun eyler olduuna inanrlar. Ufak tefek anlamazlklar
56
ve iddia edilen sular genelde mnakaa ya da hafif bir kavga

yoluyla bunlar zme kavuturacak olan davacya braklr. Fa-
kat byle karlamalarda sk sk tansiyon ykselir ve ksa srede
btn kafile bu mnakaaya dahil olur. Turnbull, karnzn dr-
dr karsnda sabrnz yitirirseniz, ona haddini bildirmesi iin
arkadalarnz arabilirsiniz diye yazyor. Karnz da aynn ya-
pacaktr, bylece tm kamp mnakaann iine ekilecektir. Bu
noktada birileri taraf tutan ok fazla akrabas ve arkada olan
daha yal biri- herkesin ok grlt yapt gibi bildik bir ifadey-
le olaya girer ya da baka biri meseleyi tamamen farkl bir yne
eker, bylece insanlar olayn kkenini unutur ve mnakaadan
vazgeerler (1962, 124).
Pigmeler tarafndan genelde kullanlan dier yaygn yaptrm
teknikleri iinde dlama ve alay etme de vardr. Kafilelerin o-
unda avc olarak belli bir ne sahip gen bir bekr bulunur. Bu
kii soytar rol oynar ve bir anlamazlk durumunda taraflara
yergide bulunur.
Gnlk topluluk ileriyle ilgili karar alma ilemi, tartmalar
ele alma biimine benzer. Meseleler rastgele ve teklifsiz bir tarz-
da, bireysel bir liderlik olmakszn ele alnr. Diyelim bir ava karar
verilecekse, yetikin tm erkekler anlamaya varana dek tartr.
Kadnlar da fikirlerini belirterek tartmaya katlrlar.
Pigme toplumu ynelim anlamnda gl ekilde mterektir
ve ibirliine dayanan faaliyete bilhassa nem verirler. yle ki,
kyas yaplrsa, Kutup sakinleri olan Inuitler Pigmelerin yannda
baya bireyci kalrlar. Pigmeler muhtemelen anarist ideale te-
ki gruplarn oundan daha yakndrlar. Dierlerinde de bir tr
anari vardr, ama Pigmeler bunun ruhuna da sahip gibidir. Bir
ya da birka kiinin liderliinden kanma abas vardr, tm top-
luluun katlp hemfikir olduu bir karara varana dek tartrlar.
Pigmeler, Inuitler gibi, cinsiyete ve yaa dayal ayrmcl asgariye
indirmilerdir.
57
Avustralyal Avc Toplayclar

Avustralya toplumu da dier avc topluluklar gibi kafile te-
melinde rgtlenmitir. eitli aileler geleneksel olarak birlikte
avlanp kamp kurar ve belli bir toprak parasndan ekonomik
olarak istifade etmenin yan sra, bu topra ritel ve totemik bir
merkez olarak kabul edip, zerinde hak iddia ederler. Bu aileler
birbirleriyle ou zaman erkek soyu zerinden, ortak bir dede ya
da byk dede tarafndan akrabadr.
Avustralyallar sk sk dnyann en ilkel ya da en basit klt-
rne sahip topluluklar olarak tanmlanr. Fakat byle tanmlar
Avustralya kltrlerine dair bir anlay getirmekten ziyade, onlar
daha karmaklatrmaya ve yanl anlalmalarna katkda bu-
lunur. u dorudur ki, modern toplumlarn tand pek az halk
bu kadar gelimemi ve bu kadar snrl bir teknolojiye sahiptir.
Bir Avustralyal sahip olduu maddi eylerin tmn koltuu-
nun altna sktrp tayabilir. Frlatma amal nesnelerinin en
teferruatls mzraklar ve bumeranglardr; ok ve yay ne yapmay
ne de kullanmay bilirler. Teknolojik adan Avustralyallar farkl
tarzda aletlerden oluan geni bir skalaya sahip deillerdir; daha
dorusu, az trdeki aletin ok farkl stillerinin gelitirilmesine
younlamlardr. Dolaysyla mzraklarn ve bumeranglarn ok
farkl biimlerine rastlamak mmkndr.
Keza, Avustralyallar ok eitli sosyal sistemlere sahip de-
illerdir; sosyal organizasyonlar tek bir akrabalk prensibine
dayanr. Fakat, eitli akrabalk yaplar icat etmeyi becermilerdir.
Aslna baklrsa, tek bir tema zerinde ikili ayrm zerinde- oy-
nayarak eitli karmak akrabalk modelleri yaratmlardr. kili
ayrmn en basit biimi, toplumu karlkl alveri yapacak olan
iki gruba (ksmlara) ayrmaktr; bu alverie kadnlar da dahil-
dir, bylece erkeklerin karlar kar gruptan olur. Avustralyallar
bu ikili prensibi daha da gelitirmi, ensest kurallarn ve kiinin
kiminle evleneceini belirleyen drt ve sekiz blml sistemler
yaratmlardr. Bir yabanc, diyelim bir antropoloji rencisi iin
58
bu sistemler iinden klmaz, ok karmak birer muammadr.

Avustralya mitolojisiyle seremonisi ve bunlara elik eden sanat
formlar da ayn ekilde ne basit ne kabadr. Tersine, zengin ve
hayli gelikin olarak kabul edilmelidir. zetle, Avustralyallar as-
gari sayda temel prensibi alm ve eitli modellerin varolduu
karmak alar rmlerdir. Dahas, akrabalkla, topraklaryla,
mitoloji ve seremonileriyle hayli ilgili, teknolojiye ise ilgisiz grn-
mektedirler. Bat toplumlarnda ise tersine asl olarak teknolojiyle
ilgilenilmekte, akrabalk balarnda ve ayinsel snrlardaki yenilik-
ler tabu olarak grlmektedir. Bylece Avustralyallarn (pejoratif
anlamda) ilkel olduu gibi yanl bir kanaat kmaktadr ortaya.
Avustralyallarn siyasi rgtlenmesinin bir karmakla
ihtiyac yoktur, nitekim karmak da deildir. Siyasi sistemleri
gerontokrasi olarak adlandrlr, yani yal birinin idaresi sz
konusudur. Daha dorusu, Avustralyallar iin bunun anlam,
yallarn daha fazla nfuz sahip olduu, toplum iindeki yalan-
m konumlarnn prestijinden dolay fikirlerinin daha ok kabul
grddr. Dahas, yallar o topluluk yelerinin dedesidir, bu
nedenle szcklerin arkasnda akrabaln ahlaki gc vardr.
Kii yallarn fikirlerini kamunun fikrinden korktuu iin kabul
eder, kafile iindeki dierlerinin byle bir muhalefetten holan-
mayacana inanr. Dahas, yallarn bir kutsiyetinin olduu
dnlr, zira grubun btn kutsal irfan onlarda birikir. r-
nein, Murnginler arasnda her klanda, o klann tm ayinlerini
bilen ayin liderleri vardr. Bu konum babadan ola geer. Ayin
sisteminin kontrol suretiyle bu liderler, hangi ayinlere kimle-
rin ne zaman katlmaya balayabileceini de kontrol edebilirler.
Toplumun tam bir yesi olabilmek iin hayat boyunca bir ya
grubundan dierine ok sayda gei treni yaayan bir Murngin
erkei asndan bu son derece nemlidir. Bu trenler grubun ha-
yatta kalmas iin aklda tutulmas gerekli bilgileri aa vurur.
Hayat eitli trenlerle eitli evrelere kabul edilme srecidir,
bylece yaamn srlar ve doruk noktas, totemlerin en ezoteri-
ini grerek yaamn son srlarna nihai kabuldr (Warner, 132).
59
yleyse, yallarn elindeki asl gcn doast bir izin olduu

aa kmaktadr: Yaamda baar iin elzem olan belli bir bilgiyi
vermeme tehdidi. Ayrca, yallar genel kamunun fikrini bir kiiye
kar da evirebilirler.
Bir kafile iinde yallar yabanclarla ilgilenmekten sorum-
lu olduklar gibi, kan davalarn rgtlemekten ve sulularn
cezalandrlmas iin dierlerini harekete geirmekten de sorum-
ludurlar. Bununla birlikte yallarn, yasay uygulamak iin polis
kuvveti gibi bir gleri yoktur. Sulu olduu iddia edilen birini
cezalandrmak iin, topluluk iindeki fiziksel olarak gl erkek-
leri yreklendirirler.
Doast yaptrmlar Avustralyallarn dzeni koruma
tekniklerinin nemli bir parasn oluturur. Kemik iareti iyi bi-
linenlerindendir ve kiinin bunu kullanmak iin bir uzman olmas
gerekmez. Bu teknikte byl bir kemik kiinin dman istika-
metinde tutulur - tabii ki bunun yaplaca o kiiye sylenmitir.
Sonunda kurbann hastalanp, lecei ngrlr. Cannonun ok
uzun sre nce belirttii gibi, bu teknik i grr. Kurbanlar ken-
dilerini lme teslim ettikleri iin lrler.
Inuitler gibi Avustralyallarn da yarm zamanl din grevli-
leri ya da amanlar vardr. Bu kiiler, bir tr zanaat uzmanlar
loncas oluturan bir grup amann ynetiminde zel bir kabul-
den geerler. amanlarn bir dmann bysne kar saldrya
geme gleri vardr. Baka birini de yok edebilirler. Dolaysyla
kamuoyunu etkileme ve harekete geirmede temel bir gtrler.
Warnera gre, bu adan ayin liderleri kadar etkilidirler (242).
Avustralya toplumu Inuitlerde ve Pigmelerde grlenden daha
fazla resmiyet ve yap ieren bir siyasi sistemi temsil eder. Aslnda,
gerontokratik zellikler Afrikann baheci topluluklarnda daha
yaygndr. Gene de Avustralyallar yaygn ve dini yaptrmlara
gre yaarlar. Yallarn elinde tuttuu ve tam bir erkek statsne
kavumak iin art grlen bu trensel inisiasyonlarn kontrol,
nve halindeki bir ynetim formuna benzer. Fakat Avustralya
60
gruplar akrabala dayanan topluluklar olduundan ve bu yal-

lar ayn zamanda topluluk yelerinin akrabas olduundan, byle
adlandrlp byle muamele grdklerinden, konumlar bir yne-
tici ya da polisinkinden ziyade bir dedenin konumudur. Ayrca,
yallar buyruklarn yerine getirtmek iin hibir ekilde iddet
kullanma tekeline sahip deillerdir; oysa ki bu, ynetime dayanan
yaplarn temel tadr.
Dier Avc Toplayclar

ou avc toplayc toplumu ynetimsiz toplumlar snflama-
sna sokmaya devam edebiliriz. Byk oranda, yukarda anlan
toplumlarn modelini izlerler: Liderlik resm deildir ve byk
lde, elde edinilen bir eydir. Inuitler ya da Kuzey Athabas-
kan Yerlileri arasnda iyi avclar gibi uzmanlar, amanlar yahut
Avustralyada olduu gibi topluluun yallar ne kabilir; ku-
rallar yaygn ve dini yaptrmlar ile uygulanr ve en azndan verili
bir ya-cinsiyet grubu iinde eitlik hakimdir.
Baz avc ve toplayclar idari biimlerin ilkel hallerini ba-
rndrr, mesela Ova Yerlileri [Plains Indians] iindeki sava
toplumlar byledir. Dierleri payeli toplumlardr, gene de fiili
anlamda anariye sahiptirler. Orta ve Kuzey California Yerlile-
rinin ok basit bir paye sistemi vardr, Kuzeybat Kysndakiler
[Northwest Coast Indians] ise karmak bir paye istemine sahiptir.
Yuroklar
Californial Yuroklar zerinde duralm imdi biraz. Avc-
lk yaptklar kadar balklk yapp tohum (mee palamudu) da
toplarlar. Yuroklar yal bir erkein zengin adam etrafnda,
baba soyundan birbirine bal ailelerin oluturduu nispeten
sabit kk topluluklar kurarlar. Zengin adam konumu asl
olarak topluluk iindeki st payedir. Bu konumda olan kii gru-
bun zenginliinin denetisi konumundadr. Somon setlerindeki
ve mee palamudu arazilerindeki gnlk faaliyetleri ynlendirir;
61
topluluun varln balk paras ya da kan paras demek iin

kullanabilir. Pozisyonunu nfuzu ile korur ve prestijli bir Yurok
erkeine uygun grlen nitelikleri gsterir, bu zellikler bilhas-
sa cmertlik gsterileri ve dolaysyla da zenginliktir. Alabilecei
herhangi bir karar olsa olsa cmertliini geri ekerek ya da geri
ekmekle tehdit ederek uygulatabilir. Aktr ki, kendisine en ba-
l ve en sadk grdklerine daha byk ltuflarda bulunacaktr.
Yuroklar sularla ilgili ayrntl bir dizi dzenlemeye sahiptir,
fakat bu kurallar uygulamak iin kullandklar teknik yasa zoru
deildir, uzlamaya dayal bir uygulamadr. atma iindeki ta-
raflar, arada gidip gelecek, bir anlamaya varlana dek teklifler
getirip gtrecek bir arabulucu seerler. Arabulucularn tama-
men tarafsz olmas ve varlan anlamann iki taraf iin de adil
olmas beklenir. Kant toplarlar ve Yurok geleneksel dzenlemele-
rinin paras olan bir cetvele dayanarak zararlarla ilgili bir yargya
varrlar. Arabulucularn sulu bulduu kiilerin bu dzenlemelere
gre uygun olan cezay demesi beklenir. Buna gre bir insann
yaamnn deeri, anneye denen balk parasna eittir.
Hoebel bu artlarn bir hukuk mahkemesi oluturduunu
dnr (1961, 25). te yandan, Kroeber anlamazlk iindeki
taraflarn arabulucularn verdii kararla hemfikir olmak zorun-
da olduklarna iaret eder (1953). Dolaysyla arabulucular kuvvet
kullanarak itaate zorlama gcne sahip yarglar deildirler. Top-
lumun ahlaki desteine sahip araclardr. Anlamazlklar zme
kavuturmann ynetimsel olmayan bir trdr bu. Bunun r-
neklerine tm dnyada yaygn bir ekilde rastlamak mmkndr.
Ayrca imdi vereceimiz tanmlarda da buna rastlayacaz. O ka-
dar yaygn ve beynelmilel olmas barn korunmasnda en baarl
mekanizma olduuna iaret eder diyebiliriz. Bu tarz adaletin asl
amacnn suu tespit etmek, dorular ve yanllar zerinde ah-
kam kesmek olmadna dikkat ekelim; burada ama toplumsal
bar ve grup uyumunu yeniden tesis etmektir.
Yuroklar dedikodu gibi baka nemli aralar da kullanrlar ve
bazen sabrsz delikanllar anlamazlklar zme ulatrmak
62
iin kendileri bir tr adalet uygulama komiteleri oluturmaya

kalkarlar, bylece kk bir meseleyi byk bir anlamazla ve
muhtemel bir kan davasna dntrrler.
Kuzeybat Kys Yerlileri

Amerikann Kuzeybat Kysnda Yerliler avc toplayc
topluluklar arasnda bilinen en mkellef kltrlerden birini ya-
ratmlardr. Ekonomileri byk oranda balkla ve balina
avclna baldr. Bu insanlar byk potlatch vericileridir. Kii-
lerin cmertlikte stn gelerek karsndakini utandrmaya ya da
keyfini karmaya alt karmak bir ayinsel hediye verme ve
elenme sistemi kurmulardr. Potlatch yoluyla kii eitli ad ve
ayrcalkta payelere sahip olabilir. Bylece toplum e ayrlm-
tr: Bir ya da birden ok payeye sahip olanlar; kendi hibir payesi
olmamakla birlikte payeli kiilerin akrabas olan ve potlatch e-
lencelerinin angajman iin zenginlik toplamaya yardmc olaca
umut edilen hr kiiler; son olarak da en altta kleler. Bu kiiler
savalarda ele geirilmilerdir ya da bir su karl ceza bedeli
olarak verilmilerdir. Bu paye sistemi snf sistemi ile kartrl-
mamaldr. Paye sisteminde kiilerin farkl statleri vardr; snf
sisteminde ise farkl statlere sahip gruplar mevcuttur. Dolay-
syla Kuzeybat Kys Yerlileri arasnda bir kii pek ok unvan
edinebilir ve en yksek mertebeye ulaabilir. Fakat ailesinin dier
yeleri bu statye hibir ekilde sahip deillerdir. En byk oul
babasndan soyluluk miras alr, en kk oul ise sradan bir
topluluk yesinden hallicedir.
Zenginlikte de farkllklar vardr ve prestij iin ve snrl sa-
ydaki payeye ulamak iin keskin bir rekabet mevcuttur. Fakat
bu rekabet bazen braknz yapsnlar kapitalistlerinin gzdesi
olan, apak ve bireyci rekabet tarz erevesinde yanl anlalr.
Aslnda, daha yksek konumlar iin yaran paye sahipleri ara-
sndaki rekabet, paye sahiplerinin akrabalarnn mterek grup
faaliyeti ile salad zenginlie baldr. ayet rekabet sistemin
63
tm seviyelerinde olsayd, bu tamamen ilevsiz bir durum yara-

trd. Rekabete tapnanlar iinde ok az insan bunu hayal edebilir;
yle ki ibirlii tm insan faaliyetlerinde, hatta rekabet edebilmek
iin bile esastr.
Bir kyde en yksek payeye sahip kiiden genelde ef diye
bahsedilir. Fakat bu trn dier rneklerinde olduu gibi bu
kullanm yanltcdr. Yksek payeye sahip bir soylu, ef diye ad-
landrlr, zira o saygn bir byktr ve bundan dolay dierleriyle
paylamad ayrcalklar vardr. rnein Nootkalar arasnda,
eitli yerleimlerdeki saygn soylu ya da efin, somon aknlarn-
da, okyanuslarda, balk ve memeli avclnda belli ncelik haklar
vardr; yaad topran kylar iindeki enkazn, nemli bir kay-
nan, orman meyvelerinin topland blgelerin sahibidir.
efin cmertlik, ak fikirlilik ve liderlik gstermesi beklenir.
Fakat iradesini gle dayatacak bir otoritesi yoktur. eflii, polis
kuvvetine sahip bir ynetici manasnda deildir.
ngiliz Kolombiyas ilerinde yaayan Carrierlar arasnda ai-
leler kavga ettiinde ef herkesi evine arr, onlar kafasna
takt bar sembol bir kuu tyyle karlar ve onlarn nnde
ngran sallayarak kiisel arksn syleyip dans eder. Dans-
tan sonra, kendisinin ve klan veya boyunun payelere ulamak iin
sarf ettii zenginlik zerine bir nutuk eker. Anlamazlk iindeki
taraflara kavgay sona erdirmelerini tembihler ve eer tartma
devam ederse doacak skntlara dair onlar uyarr (Jenness, 518).
Tartmay zme kavuturmak iin yapabileceklerinin snr
budur. Carrierlar arasnda boy efi, cinayet ileyenlere yirmi be
gnlk oru tutmasn emreder; ayrca, cinayeti ileyen kiinin ve
klan yelerinin kan bedelini demek iin topland bir toplantya
bakanlk eder.
Genel olarak Bat Kys Yerlileri [West Coast Indians] hak-
knda yazan Drucker, akrabalardan oluan bir grubun iinde
kan dkld ender durumlarda, grup kendinden intikam
alamadndan veya kendine kan paras demesinin anlam ol-
64
madndan, genelde hibir ey yaplmadn belirtir (1965, 74).

ntikama, kii bir baka grubun mensubu tarafndan ldrld-
nde bavurulmaktadr. Ky halklarnn ounda (Kwakiutl ve
Nootkalar hari), gruplar aras ilenen bir cinayete karlk ya-
placak intikam saldrsnn alternatifi, cinayeti ileyen gruptan
birinin katledilmeye gnll olmasn talep etmektir. Kara by
yapmakla sulanan cad kadnlar genelde katledilir ve bu cinayet-
lerin intikam alnmaz.
Kuzeybat Kys toplumlar, eflerin ya da soylularn belli
payelere ve ayrcalklara sahip kiiler olarak dierlerinden daha
fazla meru otoriteye sahip olduu, marjinal anari rnei ser-
gilemektedir. Fakat ellerinde bir g tekeli olmadndan ve ou
sosyal kontrol mekanizmas aka yaygn ya da dini yaptrm ni-
telii tadndan, byle efler iin durum baya bir belirsizdir.
Bibliyografik Not
Inuitlerle ilgili veriler Birket-Smithden, Damas ve Spencerdan
derlenmitir (Bkz. Bibliyografya). Sanlarla ilgili veriler Leeden,
Marshall ve Thomastan alnmtr. Pigmelerle ilgili bilgi kayna
Turnbull; Avustralyallarla ilgili temel bilgi kaynaklar ise Elkin,
Sharp, Warner, Spencer ve Gillindir. Kuzeybat Kys ile ilgili
betimler Drucker ve Jennessden; Californiallarla ilgili olan-
lar Kroberden alnmtr. Dier Amerikan Yerlisi gruplarla il-
gili olarak Ojibwa iin Hallowelle ve Kuzey Athabascanlar iin
Honigmanna baknz.
65

IV
A n a r s t B a h va n l a r
Baheci toplumlar besin kayna olarak aslen bahecilik faa-

liyetlerine baldrlar. Bu tarmdan farkldr, zira tarmda geni
lekli bir alan ekip biilir ve byk tarlalar ilemek iin hay-
van ya da makine gc kullanlr. Bahecilikte ise sadece insan
gc kullanlr; sabandansa kazma ubuklar veya apa temel
aralardr. Baheci halklar kesme ve yakma ya da nbetlee tarm
yntemini kullanrlar. Bu yntemde arazi nce yaklp al ya da
ormanlardan temizlenir. Sonra da, ta ki artk iyi rn vermeyene
dek, arkas arkasna ekilir. Verimsizletii zaman tarla terk edilir
baka bir topraa geilir. Bunun anlam, bahecilerin normalde
yerleik topluluklar olmalarna ramen, bilhassa ou avc top-
laycyla kyaslandnda, tarlalarna yakn olmas iin ara sra
kylerinin ve evlerinin yerini deitirmek zorunda kalmalardr.
Baheciler genelde belli sayda rn zerinde uzmanlarlar.
Kuzey Amerikada msr, fasulye ve kabaktan oluan bir kompleks
vardr; Yeni Gineliler aslen farkl trdeki tatl patateslerden oluan
bir eitlemeye dayanrlar. Bahe rnlerini genelde avclk ve top-
layclk faaliyetleriyle desteklerler; baz rneklerde bu faaliyetler
bahe rnleri kadar yiyecek salar. Baka bir besin kayna da ev-
cil hayvanlardr. Yeni Gineliler bilhassa domuz bakmna ciddi bir
zaman ve enerji harcarlar; kzarm domuz eti bata gelen enlik
veya ayin yiyeceidir. Sahra Alt Afrikasnda baheciler genelde
sr, koyun ve kei yetitirir. Bununla birlikte, Amerikan Yerlileri
arasnda hayvanclk hibir zaman nemli bir yer tutmamtr ve
fiilen tm hayvansal proteini av hayvanlarndan karlarlar.
Bu tarz bir geim ekonomisi avc toplayclar arasnda bulun-

mayan eitli kltrel bululara bir zemin sunar. Baz Afrikal
baheciler uzman zanaatkrlarn ve tam zamanl din grevlileri-
nin bulunduu tabakal, snf temelli toplumlar gelitirebilmiler
ve bunlar demir apayla iledikleri hayli retken bahelerden
saladklar rnle yapmlardr. Amerikada Aztekler, Mayalar
ve nkalar aynsn metal aralar olmakszn yapmlardr. Her
iki alanda da ksmen youn bir nfus vard ve Bat Afrikada bu
durum ehirlerin gelimesini de gerektirmitir. Kalc, saldrgan
imparatorluklar doup yok olmu ve savalar oalmtr.
te yandan, baheci topluluklar, genel olarak bakldnda,
yaa ve cinsiyete dayal basit bir iblmne bal kalrlar. Poli-
nezya gibi baz yerlerde resm paye, ef veya yneticilere doru
evrim geirildiyse de, muhtemelen ounluk eitlikidir. Bahe-
ci toplumlarn ou Servicen kabile tipi toplum snflamasna
girer. Kabile, ortak bir kken ve gelenekten gelen, kendi geni
topraklarna sahip olup bu topraklarn kontroln elinde tutan
bir insanlar topluluudur. Fakat bir lde sosyal olarak eklemli
olsa da, bir kabile, eitli topluluklar hakim bir ynetici otorite
altnda birlememi olduundan, modern bir ulusa benzemez;
keza lke snrlar da ak bir ekilde ve siyasi olarak belirlen-
memitir. Bir kabile, kk topluluk blmlerinin daha yksek
dzeydeki gruplarla birlemesi suretiyle kendi iinde byr; fakat,
kabilenin en byk haline ulamas yapnn en zayf halde olma-
s demektir: Kabile, bu sfatla, en dayanksz dzendir, grnte
bile kolektif bir rgtlenmeye sahip deildir. Kabile baka bir a-
dan da karmaklktan uzaktr. Ekonomisi, siyaseti ve dini, zel
olarak bu ama iin tasarlanm farkl kurumlar tarafndan idare
edilmez; ayn soydan gelen yerel gruplar tarafndan hasbelkader
idare edilir: Kabilenin soy ve klan blmleri, hane ve kyleri, tm
bir sosyal yaamn ykmlln tayan esnek rgtlenme-
ler olarak belirmektedir. Bu ademi-merkeziyeti, ilevsel olarak
zellememi ve segmenter bir toplumdur (Sahlins, 1968, viii).
Anarik niteliklere sahip baheci toplumlarn ou kabilesel ve
68
Anarist Bahvanlar
eitliki toplumlardr. Ama bazlar Friedn onlar adlandrd

ekliyle payeli toplum ya da Servicen deyimiyle efliktir.
Anarik baheci toplumlarn rneklerini Afrikadan, Gney-
dou Asyadan ve Gney Amerikadan verebiliriz. Sahra Alt
Afrikasnda, yukarda anlatld zere, kabileler halinde rgtlen-
mi saysz anarik rejim rnei vardr. Yeni Ginedeki ou toplum
ileyen anari rneidir; fakat burada sosyal rgtlenme aslen eflik
tarznda olsa da, belli kabilesel karakteristikleri de tar.
Sahra Alt Afrikas

Sahrann gneyindeki topraklar boyunca yaylm dzinelerce
anarik toplum vardr. Bunlarn bazlar tm anarik topluluklarn
en kalabalk olanlardr. Baheci halklar asndan asl younluk
Bat Afrikadaki Volta Irma blgesi, Orta Nijerya platosu ve
Ekvatorun hemen kuzeyinde Orta Afrika boyunca ilerleyen erit-
tir. Az bir ksm Gney Afrikada bulunurken, asl younluk Dou
Afrika oban halklar arasndadr (Bkz. V. Blm).
Afrikann anarik baheci toplumlar aslen ktann ekvatoral
blgesiyle snrldr buras ormanlarn daha fazla olduu, daha
ok yamur alan bir blgedir. Kuzeye doru savan otlaklarnn
imparator devletlerin geliimine ve yaylmna daha uygun olduu
kantlanmtr. Burada ak arazide ee sinei enfeksiyonu riskin-
den uzakta svariler besleyebilir ve bunlar hakimiyet arac olarak
kullanabilirlerdi. Ekvatora daha yakn blgelerde savanlar yerini
sk ormanlara ve nihayetinde yamur ormanlarna brakr; bun-
larn ikisi de at yetitirmeye uygun deildir ve ikisinde de -herkes
sadece birer tane kullanabileceinden, demokratik sava silahlar
olan- ok ve yayla savunmaya ynelik bir sava vermek daha kolaydr.
Dolaysyla, anarik sistemler, son zamanlarn yamac devletleriy-
le komu olana dek rahata ayakta kalabilmilerdir (Goody, 1971).
Afrika anarik rejimleri amaz olarak kleciliin varlyla
ve bazen de bir tr parya kastlaryla nitelenir. kisinde de o grup
iinde var olan insan says ok fazla deildir ve genel sosyal sis-
69
tem iinde bunlarn o kadar nemleri yoktur. Kleler daha ok

sava tutsaklar ve rehinelerden oluur ve ok az kle ticareti var-
dr. Buna ramen, kadnlarn olaan aa konumlar ve ataerkil
otoritenin hakimiyetine ek olarak, bir de bu kurumlarn varl,
ortada bir ynetim ya da devlet olmasa bile, sz konusu rejim-
leri elbette ki birer zgrlk vahas haline getirmez. Afrikada,
anarik ya da anarie yakn toplumlar silsilesi iinde, anari ile
ari arasnda saysz gei rnei mevcuttur. Bu toplumlarn o-
unda anarinin d ve devletin ykselii asndan bilhassa
nem tayan, gizli cemiyetlerin rol veya ya mertebeleridir. Bat
Afrikada gizli cemiyet nem tar. Bunlar gnll rgtlenmeler
ya da tm bir yetikin erkek nfusunun yetikinlie kabul iin
tasarlanm yaplanmalar olabilir. levlerinin byk bir ksm
topluluk kurallarn uygulamak ve yanl yaptna inanlanlar
cezalandrmaktr. Dolaysyla bu, kiinin bak asna da bal
olarak, kendi adaletini uygulamaya ynelik bir tr kurumsal ko-
miteyi ya da ekirdek haldeki polis kuvvetini temsil eder. Aada
tartlan Ibo rneinde, aksi takdirde anarik olan bir rejimde,
ya mertebeleri ynetimsel bir ilev grr. Genlik mertebesine
kabul edilenlerin sorumluluunun bir ksm, polis olarak faaliyet
gstermek ve orta ya mertebesi mensuplarnn bakanlk ettii
ky mahkemelerinin kurallarn uygulamaktr.
Lugbaralar
Bir milyon Lugbarann te birinden fazlas Gney Ugandada
ve kuzey Zairede yaar. Baheci toplumlar olarak eitli dar
cinslerinin yan sra sr da yetitirirler. Lugbaralar 1000-1500
metre ykseklikteki yaylalarda yaarlar. Ancak komular gibi
politik olarak ademi-merkeziyetidirler, geneldi efleri yoktur ve
sosyal rgtlenmelerinin temel biimi segmenter soy sistemidir8.
8 Evans-Pritchardn Nuerde belirttii ve Middletonun Lugbara tanmnda

vurgulad gibi, klasik segmenter soy sistemi kavram son yllarda ciddi bir
eletiriye tabi tutulmutur. Eletiriler aadaki noktalar vurgulamaktadr:
70
Anarist Bahvanlar
Temel sosyal gruplama, ister geni ister ekirdek tipte olsun,

ailedir. Erkek araclyla bal olan komu aileler bir aile kmesi
ya da drt kuaklk minimal bir soy [slale] oluturur. Kme
iinde, diyelim kz kardein olu ya da kz evladn kocas gibi ne-
sep grubunun yesi olmayan kiiler de bulunabilir. Kme iinde
yaayan kiraclar bile bulunabilir. Bunlar, sava ya da ktlk ne-
deniyle kendi evlerinden kam ya da bir su nedeniyle srlm
kiilerdir. Kme iinden bir evlilik yapmam olan bu kiraclar ha-
ricinde, herkes ecere asndan grubun kdemli yesi olan grubun
yalsnn tebaasdr. Slalenin yalsnn otoritesi aslen riteldir;
sadece kendi soyundan gelenler zerinde etkiye sahip olan ata ha-
yaletlerini arabilir.
Slale, yelerinin zerinde ikmet ettii topraklarn sahibidir
ve slalenin yals grubun iinde haklarn kullanmn olduu
(1) Segmenter teori; segmenter bir soy sistemi iinde nem tayan sosyal
ve politik ilikilerin soy ba terimleriyle aklanabildiini ne srer. Ay-
rlmalar, birlemeler, kan davalar, karlkl yardmlar hep soy bayla
belirlenir. Bu vurgu, ayn derecede nem tayabilen ve sk sk kiinin ya
da grubun soya bal ykmllklerinin nne geebilen dier trdeki
sosyal ilikileri arka plana atar. Bu ilikilere, topluluk yelii, arkadalk,
komuluk ve hsmlk balar, yani kiinin annesinin klanyla olan iliki-
leri, i ve ekonomik giriimlere bal ilikiler de dahildir. Dolaysyla soy
ba, teoride ngrld gibi yekpare, birbirine bal, sk skya rlm
mterek yaplar deildir.
(2) Segmenter teoride, anlamazlklarn ayn seviyedeki segmentler arasn-
da ktna, yani majr bir soyun, minor ya da minimal bir soyla deil,
ancak baka bir majr soyla anlamazlk iine dtne inanlr. Teori,
tamamlayc segmentlerin gcnn hemen hemen eit olduunu da iddia
eder. Fakat bu noktalarn pek ok istisnas vardr; zellikle, belirttiimiz
ikinci noktann, segmenter soy sisteminin karakteristikleri deimez ka-
bul edildiinde, ok fazla istisnas vardr.
(3) Segmenter sistem iinde bir soya tahmini yelik yalnzca erkek zerin-
den kan bana ve ortak bir erkek ataya dayanr. Aslnda ecerelerde sk
sk maniplasyonlar ve dalavereler grlr, dolaysyla balantl olmayan
baz kiiler de soya dahil olur. Bu tr kurgularn yan sra, ne srlen
ortak erkek ata bazen sadece bir uydurma da olabilir.
Ksaca belirtirsek, segmenter teorinin bir halkn sosyal sistemiyle ilgili, o
halkn gnlk yaamnda sadece yarm yamalak grlen, dolaysyla aka
tarafl hikye anlatan bir ideoloji ne srdn syleyebiliriz.
71
kadar, slale iindeki kzlar da dahil olmak zere kaynaklarla il-

gili haklar da taksim eder. Dahas, hayvanlarn kullanm onun
kontrolndedir. Minimal bir slale iinde yal kii anlamaz-
lklar zme kavuturmaktan da sorumludur. Dier gruplarla
dmanca ilikiler de balatabilir.
Akraba olan minimal slaleler, bir baka soy segmenti (minr
slale) daha oluturur; bunlar daha byk segmentlerde (majr s-
laleler) birleir ve sonuta onlar da birleip alt-klanlar, alt-klanlar
da klanlar oluturur. Dier yandan, Lugbaralar arasndaki seg-
mentasyon seviyelerinin says deiir. Bir Lugbara kabilesindeki
segmentasyon seviyelerini gsteren aadaki diyagram, sa ksm-
da, aile kmesinin en alt seviyesinde balayp alt-kabilede dorua
varan, topraa bal birimler olarak farkl segmentleri gsterir.
Diyagramn sol taraf nesep gruplar anlamnda segmenter siste-
mi gsterir; bu sistem, toplam kii says kabaca toprak birimine,
yani aile kmesine denk olan kk segmentten, yani minimal
slaleden balayarak ilerler. (Aile kmesinin baz mukimlerinin
baba tarafnda akraba olmad unutulmamaldr.) Buna mukabil,
nesep gruplar segmentasyonunun daha st her bir seviyesinin,
topraa bal gruplarn denk seviyeleri ile yaklak bir benzemesi
vardr. Gene kaba bir benzerlik, topraklar belli bir nesep grubu ile
tanmlanmasna ramen, bu topraklarda bazen o nesep grubuna
mensup olmayan kiilerin yaayabilmesi gereinden kmaktadr.
Lugara Kabilesinin Segmentleri

Nesep gruplar Topraa bal gruplar
olarak Olarak
klan alt-kabile
alt-klan alt-klan majr ksm majr ksm
majr slale majr slale minr ksm minr ksm
minr slale minr slale aile kmesi aile kmesi
minimal slale minimal slale
(Middletondan, 1965, 37-38)
72
Anarist Bahvanlar
Majr slale, Lugbara toplumu iinde en stratejik segmenti

oluturur, zira bu grup iinde evlilik ve karde katli yasaktr ve
akrabalk terimleri hitap biimi olarak kullanlr. Majr slale
kan gtme birimidir: Dier denk segmentlere kar dmanlklar-
da bir araya gelecei varsaylan ve ara sra aksi grlse de, kendi
iinde kan davas olmayaca farz edilen btndr.
Minr slale iinde sadece sopa ve yumruklarla dve izin
verilir: ok, yay ve mzrak kullanlmaz, zira grubun ortaya ka-
bilecek karde katlini ele alabilecei ne bir teknii ne de riteli
vardr. Bu nosyonla daha nce de karlatk: karde katli, yani ya-
kn bir akraba grubu iinde ilenen cinayet yle korkun bir eydir
ki, topluluun bu durum iin kullanabilecei yerleik aralar
yoktur. Ne var ki, bir Lugara birisini ldrdnde, kurbannn
karsyla evlenir ve kurbann daysna bir boa verir, fakat gene de
verdii zarar telafi etmi olmaz. Ayn soyun minr segmentleri
arasndaki bir cinayet de utan verici bir olaydr, fakat bunun iin,
grup uyumunu tekrar tesis etmek zere srla telafi etme yolu
dnlmtr. ki majr slalenin dahil olduu bir cinayet bir
telafi gerektirmez, buna daha ziyade misilleme ile karlk verilir.
Byle savalar gruplar arasnda bir sre devam edebilir. Sonunda
gruplar bu dmanlktan yorgun dtnde, sz konusu soylar-
la balantl ama onlarn mensubu olmayan yallarla birlikte iki
taraftan yallar toplanrlar ve bir anlamaya varrlar. Eer taraf-
lar savaa devam ederse, yallar onlarn zerine kolektif bir lanet
gnderebilir. Bu lanette, anlamazlk iindeki taraflarn ortak ata
hayaletlerinden, itaat etmeyenlerin zerine hastalk gndermeleri
istenir.
Bir kabile iinde ya da kabilenin alt-klanlar arasnda bir cina-
yet ilendiinde bunun telafisi vardr, fakat bu seviyenin tesinde
bir telafi yoktur ve nc taraflar araya girip durumu zme
ulatrana ya da olay unutulana dek sava srer.
Bu tip dier sistemlerde sk grld zere, en youn kimlik
duygular ve karlkl iliki anlamnda en aktif ilevsellik minimal
73
dzeyde grlr. Daha st seviyelere klp, daha geni grupla-

ra gelindike ve insan says arttka, bu durum kademeli olarak
azalr; yle ki kabile seviyesinin ya ok az neminin olduu ya da
hibir nem tamad sylenebilir. Gene de tm Lugbaralar hep-
sinin akraba olduklar inancna sahiptir. Kendi sosyal ilikilerini,
iinde potansiyel olarak dmanca ilikilerin bulunduu juru olan
gruplardan ve bir grubun juru olmayan dorudan sosyal iliki-
lerinin tmn ifade eden odipilerden bahsederek ifade ederler.
Normalde odipi ortak bir atann baba tarafndan nesebini, genel-
de bir erkein majr slalesini ima eder. Dolaysyla odipi iinde
bir savan, kz alp vermenin ve kzkarde denen herhangi bir
kzn olmad varsaylr. Bir grup bir dnem juru olabilir, sonra
tekrar odipi olabilir.
Lugbara toplumunda asl yaptrm biimi dinidir. Ata hayalet-
leri hastalk yoluyla dorudan intikam alabilir. Yoksa yallar, aile
kmesi iinde kendi tebaas da dahil, kiilere kar hayaletlerin
gcn yardma arabilir. Bir yalnn hayaletlere ettii niya-
zn gc ortak hayaletlere dek uzanr. Erkek tarafndan akraba
olmayan bir nesep, akrabalk kurallarn ihlal ettii iin bir di-
erini lanetleyebilir. Byclk ve cadlk sulamalar komulara
yneltilir. Akraba ve komu topluluu iinde dzen bu tr eitli
doast yaptrmlarla korunur; bunlarn hepsi de tek bir mistik
sistemin parasdr.
Civardaki baka pek ok grupta olduu gibi, Lugbara toplu-
munda gl bir figr yamur yadrandr. Kuzey Lugbaralar
arasnda, bir alt-klann kdemli majr slalesinin kdemli bir soy
izgisinin kdemli bir yesi olan bu kii, itaat etmeyenlere lanet
edecei tehdidiyle, kavgay nlemek iin insanlar bir araya topla-
yarak, dmanlklara son verebilir. Baz blgelerde su ileyenler
onun ahsnda bir snak bulabilirler.
Lugbara toplumundaki bir dier nemli ahsiyet ad san bili-
nen adamlardr. Bunlar amaz ekilde zengin adamlardr, ama
ayn zamanda hayranlk duyulacak bir karakterleri vardr, bu ne-
74
Anarist Bahvanlar
denle insanlar kendilerine ekerler. Nfuzlar pek ok kabileye

yaylabilir; statleri ne soy sistemine baldr ne de kaltmsaldr.
Konumlarnn sembol olarak beyaz talar tarlar. Yamur ya-
dranlar gibi bir kan davasnda savaanlar lanetleyebilirler ve
bir kaak iin snak ya da bir kavgada arabulucu olabilirler. lki
1895te, dieri 1910da olmak zere ksa bir sre iin Lugbaralar
arasnda peygamberler belirmi ve etkili olmulardr.
Lugbaralar tartmasz anarik karakteristiklere sahiplerdir.
Ama aralarnda belli zel trde insanlar vardr yamur yad-
ranlar ve ad san bilinen adamlar, bunlar olaanst lanetleme
gleri olan ayrcalkl kiilerdir. Burada ynetim-ncesi yapnn
balang noktasnda bulunuyoruz.
Konkombalar
Saylar 50 bin civarnda olan ve Kuzey Togoda yaayan Kon-
kombalar aslen hububat ekip bierler; sprge dars, akdar ve
yam yetitirirler. Tipik olarak babasoylu Afrika segmenter soy
sistemine sahiptirler (bkz. Lugbaralar). Konkomba yurdu, her
biri eitli klanlara blnm muhtelif kabilelere ayrlmtr. Bir
klann ye saysnn 250yi getii nadirdir. Klanlar temel iskn
birimlerdir ve kendilerine ait belli bir toprak parasyla tanmla-
nrlar. Klanlar iki ya da daha ok slaleye blnmtr.
Bir slale iindeki en yal erkek o slalenin reisidir, klann
reisi ise muhtelif slalelerinin balarnn en yalsdr. Klan iin-
de i zerinde karlkl yardmlama grlr; iblm, klann
soy segmenti yeleri arasnda ise daha yaygndr. Klan ayn za-
manda hakim bereket dininin ibadet yeridir; yeleri ekin ekmekle
ve kutsal topraa kurban vermekle ilintili temel ritellerden so-
rumludur. Klan sadece ekonomik, dini ve akrabalk ilevleriyle
tanmlanmaz, sosyal kontroln de ana mekanizmasdr. Klan
iindeki anlamazlklar uzlama ile zmlenir, iddete msama-
ha gsterilmez. Klan dndaki kiilerle yaanan anlamazlklar
zorunlu bir hakemlik gerektirmez, kii gce bavurabilir ya da mi-
75
silleme tehdidinde bulunabilir. Klann atas kurallara uyulmasn

ister, ama bu kararn dayatacak gce sahip deildir. Sahip olduu
g kanuni olmaktan ziyade ahlaki ve ritel niteliktedir. ef ve en
yal akraba olarak, klandalar ona kar ahlaki bir ykmllk
duyarlar; bu yal kiinin, kutsal atalara en yakn kii olmas da
bu durumu pekitirir. Ayrca o topraklarn koruyucusudur. Klan
iindeki ihlaller, sz konusu kiiyle ilikiyi keserek yahut verdii
zarara ceza olarak bir deer bierek ele alnr. Eer ikinci durum
sz konusuysa, klandalarnn knamas ve ahlaki-ritel bir mec-
buriyet duygusu dnda demeyi dayatacak bir yntem yoktur.
te yandan, ateist ya da sinik tek bir kiinin bile bulunmad,
herkesin inand, sk skya kenetlenmi kk bir toplulukta
bylesi yaptrmlarn ok gl olduunu unutmamak gerekir.
Pigmelerden bahsederken belirttiimiz gibi, en korkun sular in-
sanlar tarafndan cezalandrlmaz. Konkombalarda olduu gibi,
eer kii kendi klanndan birini ldrrse, kendisi de lr. Tanr,
der Konkomba, kardeini ldrm birinin yaamasna izin ver-
mez ve karde katli iin ne bir ritel ne bir tbbi korunma yntemi
vardr (Tait, 1950, 275). Bununla birlikte Tait klanda cinayetinin
bilfiil gereklemeyeceine inanr.
Bir klan iindeki yallarn yan sra nfuza sahip bir dier kii
de, n geni bir alana yaylabilen falcdr.
Normalde klanlar arasndaki ilikiler nispeten dmancadr,
fakat komu klanlarn ve ritel olaylarda ibirlii yapabilen dier-
lerinin ilikileri uyum iindedir. Byle gruplar, zellikle de yakn
ritel balar olanlar arasnda kan davas gdlmez. Yakn akra-
balk ba olan, yahut yle olduu farz edilen, klanlarn da kan
davas gtmeyecei farz edilir. Gene de Tait, yakn ba iindeki
iki klann aralarndaki kan davasnn dile dtnden, yle ki
Konkombalar arasnda bu olayn otuz yl sonra bile hatrlandn-
dan bahseder.
Ayn kabile iindeki klanlar kan davas gttnde, dman-
la, usulen, grp uzlaarak ya da sava oklarn ritel bir
76
Anarist Bahvanlar
ekilde gmerek son verebilirler. Fakat farkl kabilelerin klanlar

arasndaki kan davalarnn bir sonu yoktur ve bar getirecek res-
mi bir ara bulunmaz. Akas, savaanlar sonunda bu savatan
bkp yorgun derler.
Konkombalar arasnda kabile amorf bir oluumdur. Bir ad ve
birlikte tanmland bir toprak paras vardr. Bu toprak, kabile-
nin paras olan klanlarn sahip olduu topraklarn toplamdr.
Yzdeki iaretler genelde kiinin mensubu olduu klan gsterir.
Fakat kabilelerin lider konumundaki atalar, ritel liderleri ya da
efleri yoktur. Kabileler arasndaki savalarda ayn kabilenin klan-
lar kardelerinin yardmna gelir.
zetle, Konkomba, tipik segmenter izgide organize olmu,
olduka ademi-merkeziyeti bir rejimin rneidir. Afrikal bah-
eci topluluklar arasnda bulunabilecek olduka net bir anari
rneini temsil eder.
Tivler
Tivler bir bakma Konkombalara benzer, fakat soysal dzenleri
ok daha nizamidir. Bir milyondan fazlas Orta Nijeryada, Benue
rmann kys boyunca uzanan dzlk arazide yaar. Nfus
younluu bir mil kareye 100 kiinin zerindedir. Konkombalar
gibi Tivler de geinmek iin hububat ve yam ekip bierler. ee
sinei probleminden dolay az sayda srlar vardr. Yerleimleri
daha ziyade dank haldeki evler topluluundan oluur; her bir ev
topluluu daire halindeki kulbelerden ibarettir ve dierlerine bir
patikayla balanr. Sosyal rgtlenmelerinin temel prensibi seg-
menter babasoylu sistemdir.
Her Tiv kendini bir tar ile tanmlar; bu lke gibi bir sz-
cktr, baba nesebiyle balantl belli bir yeri ifade eder. ou
erkek kendi yurt tarnda ikmet eder, fakat ou tar iinde baka
tarlardan kiiler de kalr. Tivler, sava zamanlarnda, kiinin it-
yosuna (baba soyuna) yardm etmek iin kendi tarna dnmesi
gerektiini syler (Bohannan, L, 41).
77
tyo kendi iinde daha da segmentlere ayrlr. Nihai birim bir

ailenin evler topluluudur genelde bu bir geni ailedir. Burada,
normalde yal bir adam olan kdemli bir erkek, o ailenin yelerin-
den ve onlarn edimlerinden sorumludur. Srekli sorun kard
dnlen biri bu yal kii tarafndan topluluktan srlebilir.
Yal kii kendini, huzuru korumak iin gnlk sorunlar ve anla-
mazlklar zme iine adar. Bar ve dzeni korumak iin yeterli
bilgiye sahip olmal, dolaysyla hukuk grenekleri, soyaacn ve
akrabalarnn tarihini, salk ve bereket bylerini bilmeli, cad-
ln zne tsav hakim olmaldr. Meru g, bar ve bereket
salayan mistik bir nitelie sahip olmaya baldr.
Bohannan, Tivler arasnda kesin bir otoritenin olduu drt
iliki sayar. Bunlarn akrabalk rolleridir: yukarda bahse-
dilen, evler topluluunun kdemli yesinin konumu, baba-oul
ilikisi, kar-koca ilikisi. Pazar yerindeki polis ve yargcn roln
ieren drdnc bir iliki aada tartlmaktadr.
Ek olarak Tivler arasnda prestij ya da nfuza sahip adamlar
da vardr. Bunlar genelde yallardr, fakat bakalar da olabilir.
Zengindirler, cmert ve zekidirler. Eskiden kle de satn alabilir,
yabanclara para karl koruma sunmak ve bakalarn soymak
iin ete kurabilirlerdi. Byle kiileri kontrol etmesi zordur. Yal-
larn elinde olan by ve cadlk, yal olmayan bu kiileri kontrol
etmenin yegne yoludur. Bununla birlikte, ayn zamanda yal
da olan prestijli kiiler bu doast gleri de kontrol edebilirler,
bylece onlar durdurmaya ynelik byle abalar etkisiz hale ge-
tirebilirler. Bu nedenle seyyahlar srekli olarak koruyucu bir gce
ihtiya duyarlar.
Bir soy iindeki yallar cadlk9, by ve lanetlemeyle ba-
lantl olarak ortaya kan eitli problemleri ele almak iin
9 Cadlk, afsunculuktan farkldr. Afsunculukta kii kar tarafa zarar verme
amacyla belli ayinleri bilerek yerine getirir. Cadlkta ise cad olduu ileri s-
rlen bir kiinin, kt niyetli ayinler yaptna ve ayinsel olmayan faaliyetler
yrttne inanlr. Tabii ki byle bir kii, cadla inanan kiiler nezdinde
korkulan ve kzlan bir konumdadr.
78
Anarist Bahvanlar
toplantya arlabilir. Bu toplantlar lm, hastalk, dler, k-

srlk ve talihsizlik ile ilgilidir. Toplantda mesele tartlr, ama
bulunan zmleri dayatacak bir mekanizma yoktur. yi hkm-
ler, davalnn zm olarak kabul ettii ve Tiv geleneklerine uyan
hkmlerdir. Bir yalnn en fazla yapabilecei bir neri sunmak
ve herkesin kabul edecei bir zm bulana dek uramaktr. O
bir arabulucudur, yarg deil. Cadlk sulamas Tivler arasnda
baya yaygndr ve farkl pek ok olayn sebebi olarak grlr.
Yallar prestijli birine kar yneltilen sulamalar tartmak
zere toplanmay pek istemezler. Byle durumlarda, kurbann
mensup olduu ya kmesinin yeleri ve sonra da kendi slalesi-
nin yeleri yallarn huzura kar ve tahkikat talep ederler.
Dier problemler iin tartma ya da tahkikat olmaz. Daha zi-
yade, olaya karan kii bir yaly arayp bulur ve ondan araclk
yapmasn ister. Eer bir hrsz yakalanrsa, madurlar dorudan
hrszn yaad evler topluluunun bana gidip, telafi talep ede-
bilirler. Kaytszlk halinde kii dorudan suluya gidebilir.
Nesep grubu kiinin yegne koruma kayna deildir. Tivler
ya kmelerine de ayrlrlar. Her gen erkek belirli bir ya grubuna
kabul edilir ve hayat boyunca, kendi kme arkadalaryla birlikte,
eitli kademeler boyunca bir kmeden ayrlp, her birinin kendi-
ne has toplumsal sorumluluklar olan baka kmelere geer. Ya
kmesi karlkl yardmlamaya dayanan bir akran grubu ilevi
grr. Soy izgilerini keser ve farkl slalelerden, ancak ayn yataki
kiiler arasndaki ilikileri salamlatr. Dolaysyla bir kii cadlara
ve cadlk sulamalarna kar kendi ya kmesinden koruma talep
edebilir. Arazi temizleme ya da dier iftilik ileriyle ilgili olarak
yahut parasal konularda yardm isteyebilir. Eer herhangi bir ne-
denle kiinin slalesi ondan doast korumasn ekerse, kiinin
koruyucu olarak ya kmesi vardr. Ya kmeleri, yelerinden biri-
nin saln soruturmak iin de bir araya gelebilir.
Tivler arasndaki ya kmesi sistemi baka pek ok Afrika
halk iinde olduu kadar teferruatl deildir; aslnda Tivlerdeki
79
amorf bir rgtlenme biimidir. Yetikin gen erkekler asndan

en nemli olann, koruma ve karlkl yardmlama olduu anla-
lmaktadr. Gen erkeklerin doast glere, zellikle de yal
adamlarn elinde olduu farz edilen ktcl cadlk glerine kar-
temkinli olmak iin gerekeleri vardr. Dolaysyla, bu evrede
dayanma yaamsal bir nem kazanmaktadr. 40 yalarnda er-
kekler yallk rollerine geerken, ya kmesinin ilevi, kskanla
ve kzgnla kar yallarn mktesep karlarn koruma fonk-
siyonuna dner. 50 yandan sonra kme yeleri, hissi bir birlik
kurarlar: Artk rakip deillerdir.
Soy segmentleri arasnda sk sk husumet grlr ve daha b-
yk segmentler arasndaki kavgalar ok iddetli olabilir. Fakat
Tivler anlama ve bar yapma mekanizmalarna da sahiptir. Ba-
rl bir ticaret ilikisini srdrme arzusundaki soy segmentleri,
gvenli bir ortam isteyen dier segmentlerle anlama yapar, aksi
takdirde orada yabanclar esir alnr ya da ldrlr. Bu anlama-
lar anlamaya yapm taraflar arasnda kan dklmesini ve buna
yol aabilecek herhangi bir edimi yasaklar (Bohannan, L, 62).
Pazar anlamalar ana yerel pazar merkezinde gvenlii salar.
O topraa sahip olan ve pazar yerini kontrol eden tar ile balantl
bir pazardr bu. Soy segmenti, pazar yerinde pazarn gvenliini
korumak iin nem tayan byy kontrol eder, fakat yine dze-
ni salayan pazar polisi ve yargcn da o tedarik eder. Dolaysyla
karmzda, anarik bir rejim iinde, snrlanm ve evrelenmi
bir alandaki ynetimsel rejim vardr. te yandan bu polis kuv-
vetinin pazar yeriyle snrl olduu ve bu snrlarn dnda geerli
olmad unutulmamaldr. Bu durum, Tivlerin pazar yerindeki
dzeni bozan ihlallerle baa kmak iin geleneksel sosyal kontrol
tekniklerini yetersiz bulduunu, dolaysyla olaya polisi soktuunu
dndrmektedir. Konkombalarn da pazarlar vardr; bu pazar-
lar, pazarn kurulduu topran sahibi olan klann kontrolndedir.
te yandan onlarda polis yoktur. Daha ziyade, pazarn yalsnn
bir pazar mabedi zerinde ritel bir kontrol vardr ve bu kii do-
80
Anarist Bahvanlar
ast gleri yardmna arabilir. Konkombalar gizli kalm

bir hrszn, mabet civarnda yaayan arlar tarafndan sokularak
ldrleceine inanrlar. Suunu itiraf eden bir sulu ise pazar
yalsna mabette kurban edilmek zere bir Gine tavuu verir.
Tivler basz toplumlarn en geni alana yaylm ve youn n-
fuslu olanlarndan biridir. Konkombalarda olduu gibi, segmenter
sistem siyasi dzende temel bir neme sahiptir. Bu, sz konusu
dzenin byk ksmnn akrabalk terimleri kapsamnda alglan-
dn dndrr. Fakat Tivler, bar ve dzeni korumak iin bir
dizi tali sisteme baldrlar. Ya kmeleri akran gruplarnn -
karlarn korumak iin nemli aralardr. Pazarlarla ilikili olarak
eitli anlamalar, paktlar ve ilkel bir ynetimsel yap vardr. Tm
bir sistemde ne kan nokta ise bilhassa topluluun yal yeleri-
ne dalm bir g olan dini yaptrmlarn gcdr.
Tiv toplumu kuaklar aras gerilimlere bir rnek tekil eder:
otoritelerini dayatan yallar ve buna ierleyen genler. Fakat
genler yalla terfi ettiinde, onlar da hakim konumlarn koru-
yup glendirmeye alrlar. Herhangi bir ya derece sisteminde
kiiler kendilerini aa konumda bulabilirler, fakat eninde sonun-
da kendilerinin de o pozisyona ulaacann bilmenin doyumuna
sahiptirler; zaman iinde o da ynn tepesine trmanacaktr.
Yayla Tongalar
Yayla Tongalar Gney Zambiada yaayan anasoylu bir halk-
tr. 150 binin zerinde nfusu ile mil kareye 60 kiiden fazla der.
Tongalar sr srleri gderler ve ayn zamanda nbetlee ekim
de yaparlar; msr, akdar ve sprgedars yetitirirler.
Drt ila sekizi hanenin bir mahalle kmesi oluturduu ok
kk kylerde yaar. Hem topran verimsizlii hem de nbet-
lee ekim nedeniyle bir kyn yeri sk sk deiir ve kiilerde de
ciddi bir hareketlilik vardr, yeni bir mesken kurmak iin bir yer-
den bir yere sk sk tanrlar.
81
kmete dayal balarn yan sra, her Tonga, yeleri topran

eitli yerlerine dalm olan anasoylu klanna baldr. Bu klan-
lar hayli amorf bir karakter gsterir: Kolektif gruplar deillerdir;
yaayan yeleri asla bir grup olarak karlamaz ve bir liderleri
yoktur. Fakat bir Tongann bak asndan, ata hayaletleri arac-
lyla mistik bir ba klan yelerini bir arada tutar. Klann ilevi,
evlilikleri dzenlemekle kii klan iinden biriyle evlenemez- ve
dier klanlarn yeleriyle aka ilikileri tesis etmekle snrl g-
rnmektedir. Bu adan klan, sosyal bir kontrol mekanizmas
ilevi grr, zira byle bir iliki, kiinin aka yapan akrabasna
ksmemesini emreder. Rahat, kaygsz ilikiler kurar ve muhte-
melen atmadan, ak dmanlk ifadelerinden kanr. aka
yapma ilikisi, saknma ilikisi gibi, normalde atma yaratmaya
yatkn olduu dnlen bir ilikide huzuru korumak iin tasar-
lanm bir tekniktir.
Bir Tonga, klan iinde anasoylu bir gruba da aittir. Bu ayn
zamanda dank bir nfustur, fakat klan yeliinden daha sa-
bittir. Bylece belli bir ky belli bir akraba grubunun yelerini
daha yksek oranda barndrma eilimi tar. Tonga sistemi,
dier Afrika halklarnda grdmz babasoylu segmenter sis-
temin anasoylu mukabili olarak grlmemelidir. Tongalar ecere
hesabyla pek ilgilenmezler. Grup iindeki bir kadnn ocuklar
arasnda dahili bir segmentasyon ya da farkllama olmad gibi,
farkl kadnlarn ocuklaryla da yle bir ey sz konusu deildir.
Teorik olarak, yelik ana tarafndan dorulanabilir bir soy ba
gerektirse de, anasoylu bir gruba dahil olmak ok da g deil-
dir. Grubun mterek karakteristikleri de vardr. Yani, yelerine
balk paras salamaktan ve husumetlerde yelerini savunmak-
tan mtereken sorumludurlar. Ayn zamanda, evlenen kzlar iin
alnan balk parasn paylarlar; ilerinden biri ldrldnde,
soyulduunda ya da yaralandnda toplu olarak intikam almakla
ykmldrler. Miras da anasoylu grup yeliine gre ynetilir;
bununla ilgili olarak da karlkl ritel ykmllkler vardr.
82
Anarist Bahvanlar
Her Tonga kendi kandalarnn yan sra dier akraba grupla-

ryla da karmak bir iliki ve ykmllk modeli iinde yer alr.
Dolaysyla kii babasnn anasoylu klannn fahri yesi olur. Her
hane sadece kocann anasoylu grubuyla deil, ayn zamanda onun
karsnn, kocann babasnn ve karsnn babasnn anasoylu gru-
buyla da iliki iindedir.
Her klann d evlilik yaptn daha nce sylemitik, fakat
evlilikle ilgili baka dzenlemeler de vardr; bu dzenlemelerde,
evliliklerin geni bir eitlilik iindeki farkl gruplarla yaplmas,
bylece azami sayda ittifak ilikisi kurulmas zorunluluunun
etkisi vardr.
Kiinin yaad mahalle de ona, bu sefer akrabas olmayan
insanlara ilikin baz ykmllkler ykler. Mahalleler toprak
kullanmn, avcln, balkln ve dier kaynaklarn kullan-
mn kontrol eder. Orada yaayanlarn ok eitli faaliyetlerde
karlkl yardmlat bir sistemi art koar. Her mahallenin ken-
di mabedi vardr ve yerel bir kilise oluturur. Tm bir mahalle,
bu kilise araclyla, sakinlerinden birinin lm durumunda
yas tutmak, yamur ve bereket duas yapmak, topraklar caniler-
den temizlemek ve hasad kutlamak zere toplanr.
kmete ve akrabala dayal balardan baka, Tongalarn bir
mahalle iinde kuaklar aras balar glendirmeye hizmet eden
amorf bir ya gruplama sistemleri vardr. Kii, srlarnn bir ks-
mn bakalarna dn verebilir. Bu durum yeni sosyal balar
kurar; ayn zamanda salgn hastalk ya da baskn sebebiyle kay-
bedebilecei hayvan saysn en aza indirir. Son olarak, biraderlik
paktlar vardr; bunlarn amac zellikle anlamaya varm farkl
mahalleler arasndaki ticari faaliyetlerde barl bir ortam ga-
rantiye almaktr.
Kylerin ve mahallelerin reisleri vardr ve mahallenin reisi ayn
zamanda yerel mabedin rahibidir. Anasoylu gruplarn liderlerinin
daha az nemi vardr. Son olarak, falclar ve yamur ruhlarnn
konumasna araclk eden kiiler gibi baka din grevlileri de var-
83
dr. Bir erkek bu konumlardan birden ounu edinerek nemini

artrabilir. Buna ramen, Tonga liderleri daima yerel bir neme
sahiptirler: Tm Tongalarn ortak liderleri ya da efleri yoktur.
Prestijli ve nfuzlu konumlar, kiinin zengin bir adam olarak
nn ispatlamasyla edinilir. Liderler yandalar tarafndan ko-
layca terk edilebildiklerinden, liderlik konumlar istikrarszdr.
Balar danman, arabulucu ve koordinatr olarak ilev grr-
ler. Bir tartmaya mdahil olabilirler; fakat karlatmz tm
dier arabulucular gibi, bak alarn dayatacak bir otoriteleri
yoktur. En iyi ihtimalle doast gleri yardma arabilirler.
Husumet, klanlar ve farkl mabetlere sahip mahalleler arasnda
grlr ve denecek zararda fikir birliine varmak suretiyle sona
erdirilebilir. Tongalar asla birleik tek bir btn olarak hareket et-
mezler. Byle bir hareketlilii yaratacak aralar yoktur. Tongalar
dmanlklar tetiklemeye hevesli deillerdir. Dier anarik halk-
lar gibi kzgnlk yaratma ihtimalinden kanmak adna, kiinin
kendini dizginlemesinin nemini vurgularlar. Colson yle belir-
tir: Bir Tonga hemcinslerinin onlar bir tartma iine ekmesine
izin vermeye isteksizdir, yan izmeye alr ve eer evresinde-
kiler bir kavgada srarl grnyorsa ortadan kaybolmay dener.
Yahut, kesinlikle dvlerle iliki iinde olan yakn destekiler,
ellerinden silahlarn ya da zarar verebilecekleri herhangi bir aleti
alarak, nazike bask uygulayarak, dv bitirmeyi salk veren
sakinletirici szler syleyerek, onlarn davranlarn kstlamaya
alr. Taraf olmak [veya intikamc birinin garezini ekmek] iste-
mezler (1974, 39).
Tonga toplumunda merkezi sosyal kontrol mekanizmas,
belli bir kiinin farkl gruplarn yesi olmas gereine dayanr.
Sonuta bu sayede o kii, daha te ykmllkler ann par-
as olur. Dolaysyla bir ilikiler ann sonucu olarak, o kii ya
da gruba kar uygulanan herhangi bir negatif tavrn, dier kii
ya da gruplarla ilikilerden doan kstlayc etkiler de grlr.
Herkesin kendi anasoylu grubuyla, babasnnkiyle, annesinin ba-
84
Anarist Bahvanlar
basnnkiyle ve babasnn babasnnkiyle yakn balar olduunu

hatrlayalm. Bu durum drt klan arasnda bir balant tekil eder.
Bu klan ilikileri, aka ilikileri ve evlilik anlamalaryla daha da
geniler. Dahas, kii, dier trl sosyal ann paras olmayan in-
sanlar da barndran bir mahalleye mensuptur. laveten, kii sr
dn vermekle ve biraderlik paktlar ile de balantlar kurar. u
ya da bu ilikiyle kii, etkin kstlayc nlemlerin, sahip olabilece-
i tm nemli sosyal ilikileri kapsayacak ekilde rldn fark
edecektir. Karlkl olarak birbirini dengeleyen ykmllklerin
ince a Tonga toplumunu btnletirir ve en azndan yzeyde
formsuz bir toplum olarak grnen Tonga toplumuna bir dzen
verir. Tongalarn bu aralar, merkezi otorite ve entegrasyon ka-
dar, efleri de gereksiz klar.
Anasoylu toplumlarda kadnlarn erkekler ile eit olduu ek-
linde yanl bir kanaat vardr. Anasoyluluk anaerkillik deildir.
Soyun kadn zerinden aktarlmas, ynetimin kadnlarn elinde
olduu anlamna gelmez. Anaerkilliin bilinen hi kayd yoktur
ve Tonga gibi anasoylu toplumlarda da erkeklerin egemen oldu-
unu, kadnlara verilmeyen hak ve ayrcalklara sahip olduklarn
grrz. Anasoylu toplumlarda kadnn genelde dier toplumlara
gre daha fazla iltimas sahibi olduu tabii ki dorudur, zira mal
mlk ve stat kadnlarn soy ba zerinden devralnr. Anasoy-
luluun bazen babasoyluluktan daha istikrarsz tarzda bir sosyal
rgtlenme yaratt gzlemlenir, zira anasoyluluun znde bir
atma yatar - kaltm kadnlar zerinden aktarlrken, sosyal
dzeni kontrol edenler erkeklerdir. Bu atma genelde, Tongalar
dahil Afrika rneklerinde grld zere, babasoylulua doru
gl bir bask yaratr. nk Tongalar eski zamana ait ana-
soylu tipten sapmlardr; yeni evliler kocann evinde barnr ve
babann nesep grubuna en ufak bir nfuz bile atfedilmez.
Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar

Tivler ve Lugbaralar bir erkee onu kral yapmadan belli gler
veriyor olsa da, Gney Sudann Anuaklar belki de kraln stats-
85
n, sembolik hilelere sahip, ama glerinden arnm olarak tesis

ederler. Bu baheci halk kylerde yaar. Her kyn, kendi saray
maiyeti olan, kyn davul ve tespih gibi kutsal amblemlerini mu-
hafaza eden bir reisi vardr. Dierleri ona yaklarken sayg iareti
olan hareketler yaparlar; onunla konuurken zel bir sz daar-
c kullanrlar ve balarn eerler. Evi dierlerininkinden daha
iyi olmamakla birlikte, it direkleri, halkna verdii ziyafetler
iin ldrd hayvanlarn kafataslaryla sslenmitir. Kralln
hilelerine sahipken, reisin aslnda ok az gc vardr ve byk
oranda kyllerin merhametine kalmtr. Ziyafet verdii srece
ky iinde iyi konumdadr ve sarayndaki reise herkesin tam bir
sayg gsterdiini kylleri grr. Diyelim ky iinde ilenen bir
cinayet durumunda, nc taraflarn yardmyla, hem ldren
kiiyi tazminat demeye hem de maktuln kandalarn bunu ka-
bul etmeye ikna edebilir.
te yandan, Anuaklar bir kiinin reislik konumunu uzun
sre devam ettirebileceine inanmazlar ve akas, maiyetine
gerektii gibi ziyafet veremeyen bir kii artk destei hak etmez.
Yandalarnn kendisini terk ettiini grr. Reise kar olan ve ar-
tk ona sayg duymayan ana bir gruplama ortaya kar ve reisin
karsna kartlan rakip, nceki reislerden birinin olu olmak
zorundadr. Byle bir olay kavgaya yol aar ve bunun sonucun-
da eski reis grevinden alnabilir. Reislik, etrafn saran kavga ve
entrikalara karn, kyn ilerinde birletirici bir kuvvet olarak
ilev grr; bu iler, baka alardan, daha nce tartm olduu-
muz segmenter soy biimindeki bir rgtlenmeye benzer. Bir ky
iinde farkl gruplamalar ortaya kabilse de, bunlar devrimci
nitelikte deildir: Kimse reisin konumunu ilga etmeye kalkmaz.
Gneydou Anuaklarnda reis, Anuak lkesinin dndan gel-
dii ak olan soylu bir klana mensup olmak durumundadr.
Kolyeler, mzraklar, tabureler ve davullar o konumun amblem-
leridir ve bu objeleri elde etmek iin baya bir kavga, entrika,
tartma olur. Bunlar muhafaza eden kiinin, Anuak yurdunda-
86
Anarist Bahvanlar
ki baka bir yerde olduu gibi, kendi kynde de ok az otoritesi

vardr; ayet silahl bir gc harekete geirebilirse nfuz alann
geniletebilir, hatta komu kyler zerinde genelde yzeysel bir
kontrol bile kazanabilir.
Dolaysyla, Anuaklar arasnda, balangta ayinsel ve sembo-
lik bir role dayanan ve bildik yamac rgtlenme tarz biiminde
gneydouya doru genileyen otoritenin merkezilemesinin ba-
lang iaretlerini grrz.
Ibolar
Oluum halindeki ynetimsel yapnn bir baka rnei, Gney
Nijeryann ikinci en byk etnik grubu olan Ibo halknda gr-
lr. u anda saylar yedi milyon civarndadr ve geleneksel olarak
kylerde yaayan baheci topluluklardr. Pazara rn karma ve
ticaret bu halkn balca faaliyetlerindendir; ile ilgili faaliyetler-
de saldrganlklarna ve bireyciliklerine dair anekdotlar vardr.
Ibo yurdu snrlar iinde en azndan iki tr farkl rejim vardr.
Dolaysyla, baz Ibo kasabalarnn krallar ve Ibolar iin tipik
olmayan, zorlayc bir ynetimsel yaplar vardr. Ibo yurdunun
byk ksmnda ise geleneksel, olduka ademi-merkeziyeti ve
basz bir siyasi sistem hakimdir.
Ibo sosyal yaamnn byk ksm segmenter bir soy yaps
iindeki katlma baldr; bu sistemin temel birimi, kdemli bir
erkein gzetimi altndaki ev topluluudur. Akraba ve komu
soy segmentleri ile ev topluluklar, normalde en byk sosyal en-
tegrasyon ve kontrol birimi olan kyleri oluturur. Ky iindeki
ikyetler ve yasal ilemler, ev topluluklarnn balar tarafndan
veyahut bir anlamazl zme ulatrmas iin arlm, ara-
buluculuk yapan nc taraf gruplar tarafndan ele alnr. Ama
byle arabulucularn kararlarn dayatacak gleri yoktur. Do-
laysyla, sreten memnun kalmayan bir kii, baka kurumlara
bavurabilir. Her kyde mevcut olan ve belli bir ya mertebesi
oluturan yallar, yasama, yarg ve yrtme ilevlerini yrten,
87
zarara urayan tarafn bavurabilecei bir organ olutururlar.

Yallar kendilerinden istenmedii srece harekete gemezler.
Bir mahkeme ilevi grrler, sua ve masumiyete karar verirler,
ceza bierler. Cezalar ya mertebe birliinin gen yeleri tara-
fndan uygulanr. Yani, Tivler gibi bolarda da, her bir mertebe
ile balantl mesuliyetlerin olduu ya mertebeleri vardr. Daha
gen mertebe yeleri, baka ilerin yan sra, tanklar ve sanklar
mahkemeye getirmekten, mahkeme tarafndan uygun bulunan
cezalar uygulamaktan sorumludur. Diyelim birisi hrszlktan
sulu bulunduysa, gnlerce yiyecek verilmeksizin bal tutulabilir
yahut sust yakalandysa, ald eyle birlikte kyn iinde do-
latrlr, sokaktakiler ona lanet eder, tkrr ve alay eder. lm
cezasn uygulayacak bir g yoktur, fakat yakaland takdirde
bir katilin kendini asmas beklenir.
Bu ynetimsel tekniin dnda, Ibo toplumunun baka yapt-
rm uygulama yntemleri de vardr. Bunlar ciddi oranda nfuza
sahip, unvan cemiyetleridir. Bu rgtlenmeler bir adamn satn
alabilecei ve bylece prestij sahibi olaca eitli unvanlar sunar.
Din yaptrmlar, din grevlilerinden oluan dibia cemiyeti tara-
fndan uygulanr. ifaclarn, byc doktorlarn ve falclarn da
cemiyetleri vardr; her biri hatr saylr miktarda giri creti talep
eder ve cemiyet iinde bir yenin rahip olarak grevlendirilme-
sine bakanlk eder. Byle kiiler arasnda en nemlisi, tanrnn
szlerine araclk eden, tahminler yapan, sorulara yant veren ve
bylece insanlarn davranlarn ynlendirmede temel bir g
olarak ilev gren kahinlerdir.
Bohannann terimleriyle konuursak, Ibo toplumu ok-
merkezli bir g sistemine sahiptir; ok sayda farkl g merkezi
vardr. Ibolarn bir ynetimi vardr, fakat bu ynetim yalnzca k-
k bir nfusa ve kk bir alana egemendir, ayrca onun iinde
bile ademi-merkeziyeti ve dank dzenlemeler mevcuttur. Buna
ek olarak Ibo toplumu tabakal bir toplumdur. En altta, savata
tutsak edilmi olan ve statleri -belli bir tanrya adanm kiiler
88
Anarist Bahvanlar
olan- klt klelerinden az daha yksek olan kleler vardr. Kle-

lerin zerinde rehineler vardr; bunlar genelde gen kzlardr ve
bor karl rehin olarak tutulurlar. Ibolarn byk ounlu hr
insanlardr, fakat avamdan olan kiiler ve elit grup yeleri olarak
blnmlerdir. kinciler arasnda, otorite sembol olan tahta
sopa gibi objeleri tamasna izin verilmi minr slalelerin yal
erkekleri vardr. st kademedeki dierleri unvan cemiyetlerinin
ve eitli dibia cemiyetlerinin yeleridir. Dolaysyla Ibo dnyas-
nn bu st seviyeleri, zenginlikleri (unvan cemiyetleri) ve bilgileri
ile (dibia cemiyetleri) elit statsne ulam olanlar kadar, yksek
statleri kdemli soydan bir erkek olmalarna atfedilen kiileri de
kapsar.
Yeni Gine
Geleneksel Yeni Gine, yzlerce farkl dil grubunun konuuldu-
u, tropikal dalarn yamalarna kurulmu ya da tenha vadilerin
ilerine gizlenmi, kltrel olarak farkl binlerce zerk kyn bu-
lunduu bir Babil Kulesidir. nsanlar eitli kkler, yumru kkler
eker ve domuz yetitirirler. Enerjilerinin ounu ayinlere, enlik-
lere, kan davalarna ve bu davalar zme ulatrmaya harcarlar.
Temel sosyal birim kylerdir. Bu topraklarda binlerce kii yaar,
ou soyunu ortak bir atadan ve erkek zerinden ifade eder ve
bylece bir nesep grubu oluturur. (Yeni Gineliler arasnda az
sayda anasoylu grup da vardr.) Byle soy gruplarnn yeleri,
komu kylerdeki dier slalelerden kiilerle evlenir, bylece on-
larla da balarn salamlatrrlar. Herhangi bir kyde, literatrde
Byk Adamlar diye sz edilen, prestijli mhim kiiler vardr.
Bunlarn kendilerine baml bir maiyetleri olur; bunlar byk
adama bir ekilde borlu kiilerdir. Servicen literatrnde, B-
yk Adam, zenginliin ba yeniden datcsdr; bir yeniden
datm merkezinin kontroln elinde tutan eftir.
Soy sistemi, Sahra Alt Afrikasnda olduu gibi, Yeni Ginede
de nemli bir sosyal kontrol mekanizmasdr. Fakat bu ada iinde
89
sistemin tm Afrikadakine kyasla daha ok eidi vardr. Yeni

Ginede rastlanan bu eitleri, tipik Afrika segmenter soy siste-
miyle e tutmamak gerekir; nitekim ondan ayrldklar noktalar
unlardr:
a) Yeni Ginenin ou ksmnda siyasi rgtlenme, merkezin-
de kyn olduu, ky ii ilikiler andan ibarettir. Bir etnik
grubun -o grubun topraklarnn snrlarnda kurulmu
olan- kyleri, grubun dier kyleriyle olduu gibi, dier et-
nik gruplarn kyleriyle de ayn tr ilikilere sahiptir;
b) Yeni Gine slalelerinin ve klanlarnn bazen ortak bir atas
olmaz, yahut daha yksek (maksimal) seviyelerde tek yanl
bir soy iddias olmayabilir;
c) Yeni Ginede rejim olarak dnlebilecek en byk grup-
lar, aralarnda hi sava olmayan gruplardr. Fakat byle
bir birim genelde, domuz takas ya da kabul trenleri gibi
etkinlikler iin organize edilmi, dier trdeki nemli
maksimal sosyal birimlere benzemez. Dahas, sava iin
birlemenin ne manaya gelebileceini belirlemek bazen
g olabilir. rnein Sianelerde ayn boy iinde hi sava
olmaz. Eer bir klan boy dnda bir savaa girmeye karar
verirse, olsa olsa karde klanlarn tarafsz kalacandan
emin olabilir. Karde klanlarn bu savata onu aktif bir e-
kilde destekleyeceine gvenemez. Yeni Ginede klan ve
soyu, kapsam iinde aktivitelerin tevik edildii birer pa-
rametre; kamu iindeki alt gruplar ve kiileri tanmlamak
iin sabit referans noktalar olarak dnmek daha iyi
olabilir (Langness, 1973, 142 vd). Hakszla uram bir
kiinin arkasnda slalenin, alt-klann ve klann otomatik
olarak yer alaca dnlemez:
d) Kii, soy ya da klann hukuk temsilcisi olarak grlmez.
Dolaysyla, akraba gruplar aka mterek gruplar de-
illerdir. Yeni Gine sistemleri bu noktalarda, yap ve ilev
90
Anarist Bahvanlar
bakmndan daha keskin ekilde tanmlanan ve aka

daha mterek bir karakter tayan Afrika segmenter soy
sistemlerinden ayrlr.
Nesep gruplar Yeni Gine siyasi sisteminin nemli bir vehe-
sidir, zira kan davalarn onlar gder ve onlar bitirir. Onlar ayn
zamanda, yetikin erkek yeleri araclyla topluluk ii bar ve
dzenin korunduu gruplardr.
Yeni Gine topluluklar iinde siyasi olarak en nemli kiiler
Byk Adamlardr. Normal Afrika planyla atan bir baka
noktadr bu, zira Afrikada g, yal erkek rolne ve genelde din
grevlilerinin elde edilen rollerine emanet edilir. Byk Adamn
liderlii zenginliinden, kiisel karizmasndan ve bazen fizik-
sel gc ve cssesinden gelir. kincisinin rneine, dou dalk
blgelerinde yaayan Tairoralarda rastlarz. Tairoralar, yalnzca
bir despot deil, ayn zamanda acmasz bir katil olan Matotann
hikyesini anlatrlar. Ancak bu kii ayn zamanda, ok say-
daki kars, dolaysyla pek ok hsm ve pek ok ticaret orta
olduundan uzlatrc ynyle de ne sahiptir. Geni bir evrede
balantlar, tandklar ve muhtemelen dostlar vardr. ekici bir
kadn grdnde Matota doru kadnn kocasna gider ve onu
allarn arasna atmak iin gerekeni yapar. Ky iinde istedii gibi
emirler yadrr, zira kydeki her eyin ona ait olduuna inanlr.
Kiisel inisiyatifin, cesaretin ve maoluun tm bunlar Tairora-
lar arasnda deer verilen ve arzulanan niteliklerdir semboldr
o. Sonunda bir pusuda sonu gelir byle bir adamn bu toplumda
kontrol edilebilmesinin yegne yoludur bu.
En gl zamannda bile Matotann despotluk yapt kii
says 2.500 gemez. Nfuzu ve kontrol daha fazla yaylamaz,
bunun sebebi sadece dayand iletiim ve tama teknolojisinin
ok gsz olmas deildir, sebep ayn zamanda bu durumun
tamamen kiisel balara ve onun fiziksel kahramanlna dayan-
masdr. Bu durum kaltmsal bir hanedanln ortaya kmasna
da zemin yaratmamtr, nk Byk Adam rol kazanlmas
91
gereken bir roldr, kaltsal olarak devralnmaz. Olas bir baka

soru da, Matotann meru biri olarak m, yoksa sadece kasl iri-
yar bir adam olarak m alglanddr. Watson, Tairora rneinin
-Matota hikyesinde olduu gibi- ara sra despotizmle kesintiye
urayan, lidersiz siyasi ahlaka sahip bir toplumu dndrp
dndrmeyecei konusunda emin deildir. Yoksa, ortaya k-
tnda hakknda baya bir tereddde sebep olsa da, gl liderin
siyasi ideali mi sz konusudur burada? (Watson, Tairora, 224 vd).
Olay, kiisel inisiyatife, erkek kavgaclna ve saldrganlna de-
er veren, ayn zamanda kontrolden ve bu tip davranlara snr
getirmekten yoksun, despotizmin zaman zaman ortaya kabile-
cei bir sosyal sistemi dndrmektedir. Byle koullar altnda,
despottan onu ldrmek dnda bir kurtulu yolu yok gibidir.
Read, Gakuku-Gama hakknda (Dou Dalk Blgelerinde,
Orta Asaro Vadisindeki eitli kabilelerin ortak addr bu), otori-
tenin olaan bir ekilde elde edildiini ve herhangi bir resmi siyasi
kurumun yerine dzenin byk oranda kendiliinden dzenle-
meler ile korunduunu sylemektedir. Sava olarak becerikli
kiiler, hatipler ve iteki maharetini kantlam kiiler vardr, bu
nedenle onlarn ok sayda domuzu vardr. Dolaysyla, lm, ev-
lilik ve dier nemli olaylar nedeniyle yaplan komnal ziyafetlere
hatr saylr miktarda katkda bulunurlar. Erkeklerin gcne kuv-
vetine hayranlk duyulur, gl erkekler stnlklerini dierleri
zerinde gsteren vngen, saldrgan kiilerdir. Ama gl biri
olmak ayn zamanda ekonomik baar anlamna da gelir: Kiinin
hi borcu olmamal, evlilii dolaysyla verilen tm hediyelere
mukabele etmi olmaldr. Bundan sonra, bakalarna bor vere-
bilecek miktarda varlk edinmeli, kendisine bal bir borlu grubu
olmaldr. Byle kiiler yalnzca ana parann geri denmesiyle ye-
tinmezler, hatr saylr miktarda faiz de alrlar.
Maringler arasnda Byk Adam fiziken gl ve ekici bir
yetikin erkektir; bir savann mizacna ve i dehasna sahip-
tir. Fakat Byk Adamlar atalarla temasa geme yetilerine gre
92
Anarist Bahvanlar
farkllk gsterebilmektedir. Maring toplumu iindeki en nemli

konumlardan biri, sava zamanlarnda sava bysn kontrol
eden, Byc Sava Doktorunun pozisyonudur. Bylece dini
g de Byk Adamlarla ilikilenmektedir. Keza, Yeni Ginenin
kuzeydou kys aklarndaki bir adada yaayan Wogeolar ara-
snda, liderin nfuzu byk oranda havay doast bir ekilde
kontrol edebilmesinden kaynaklanr. Wogeolar onun yamur
yadrp gne atrabildiine, dolaysyla ktl ve bolluu et-
kileyebildiine inanrlar. Dier Byk Adamlar gibi o da byk
ziyafetler ve elenceler dzenler, bylece dierlerini kendine
borlu klar. Balantl dini ve ekonomik gleri sayesinde, anla-
mazlklar zme kavuturma hakkna sahiptir, Fakat insanlar
bir anlamaya vardrmak iin, elinde utandrmaktan baka bir si-
lah yoktur (Hogbin, 1979).
Sahlins, Byk Adamn karakteristiklerini kiisel g, edi-
nilmi stat, sadk bir yanda grubunu cezp etme yetisi ve nutuk
ekerek yandalarna istediklerini yaptrabilmek olarak zetle-
mektedir; bir kahraman olarak liderlik zellii yoktur, savata,
byclkte, kahinlikte ve bahecilikte maharetlidir. Buna do-
allnda becerikli bir arabulucu olmasn da ekleyebiliriz.
Ekonomik ve siyasi maniplasyonlarnn amac mal biriktirmek,
bunu ayin ve ziyafetlerle datmak, bylece cmert bir adam
olarak prestij kazanmaktr (1963). Belki de Byk Adam Max
Stirnerin idealinden ya da bir Ayn Rand romanndaki kahraman-
dan ok da uzak deildir.
Bu Yeni Gine sisteminin braknz yapsnlar kapitalizmiyle ya-
kn paralellikleri vardr, fakat burada kaynaklar snrldr. Sahlins
bunun hayli istikrarsz bir sistem olduunu syler: Byk Adam
giderek daha byk bir an peinde koarken, kariyerinde yle
bir aamaya ular ki daha byk bir retim iin borlularna ve
yandalarna bask yapmaya ynelir; sonunda yandalarna bor-
lu olduu karlklar vermekte gecikir, bylece -karizmasn ve
kehanet yeteneklerini kullanarak olabildiince uzun sre uzak
93
tutmaya alsa da- nihayetinde eitliki bir isyan tevik eder

(1963).
Ifugaolar
Filipin Adalarndaki pek ok halkn anarik rejimleri vardr.
Ifugaolar muhtemelen en iyi rnektir. Luzon adasnda yaarlar,
dadaki baheleri ekip bierler, tavuk ve domuz yetitirirler. Geni
teraslarda sulamal pirin tarm yaptklar bilinir. Muhtemelen
daha az bilineni ise, bu kompleks ekim sistemine, ynetimin,
mahkemenin, yarglarn, meruti ya da kanuni bir hukukun bu-
lunmad bir sosyal dzenin elik ettiidir.
Ifugao sosyal rgtlenmesi son derece basittir. Bizde de oldu-
u gibi, akrabalk ilikileri ift tarafl olarak yrr; bylece kii
aile ocandan ayr olarak, kendi akrabalarndan oluan bir grupla
da tanmlanr. Temel ve sabit birim, en nemli yenin etrafnda
toplanm olan ailedir; kii, akraba evresi iinde olduu d-
nlen herhangi bir kiiyi savunmakla ykmldr. Yaanlan
meknlara ky demek pek doru olmaz; evler daha ziyade dank
haldedir, bazen bir dzine kadar evin bir arada olduu da grlr.
Ifuago sosyal rgtlenmesinin bir dier nemli yn de sosyal
tabakalara blnm olmasdr. En tepede, bu snf iinde birile-
rinin yle olduunu ne srebilecei zengin erkeklerden oluan
kk bir grup vardr. Bunlar kadangyang, yani bir ata olarak
adlandrlrlar. Bu tabakaya kabul edilmek ziyafetler verebilecek
ve nfuzlu bir adam olacak denli zenginlik elde etmekle mm-
kndr. Ifugaolarn byk ounluu ya ailenin kendine yetecek
kadar bir pirin tarlasnn olduu orta tabakaya mensuptur ya da
hi pirin tarlas olmayan yoksul alt tabakaya.
Kadangyang Ifuago toplumunun liderleridir. Onlardan anla-
mazlklarda arabuluculuk yapmalar, yani nc taraf araclar
olmalar istenir. Hem kendi nleri hem de kendi akraba gruplar-
nn gc mzakerelere yansr. zellikle revata olanlar kafa avcs
olarak ne sahip olanlardr. Arabuluculuk eitli durumlarda
94
Anarist Bahvanlar
gerekebilir: alm satmlarda, bor para vermede, evlilik anlama-

larnda, bor tahsilinde, zararlarn telafisinde, savata kaybedilen
kellelerin geri satn alnmasnda, karlanlarn fidyesinde ve yap-
lacak bar anlamalarnda. Bir anlamazlk durumunda iki tarafa
kar da sorumludurlar ve tarafsz olmal, taraflar arasnda uygun
neriler ve kar neriler getirip gtrmelidirler. Bir kadangyang,
taraflar bir anlamaya vardrmak, bylece cretini alabilmek
iin tatl dille kandrr, dil dkerek ikna eder, iltifat eder, tehdit
eder, mecbur eder, paylar, ima eder. Bir otoritesi yoktur. Tm
yapabildii iki taraf arasnda gidip gelerek uzlama tesis etmeye
almaktr. Yegne gc, insan duygular ve gdleri zerinde
ustalkla oynamas, idarecilii ve ikna yeteneidir (Barton, 87).
Bununla birlikte bir arac, bir san mzakerelere katlmaya zor-
layabilir. Eer sz konusu kii kamaya alr ya da ithama kar
koyarsa, arac onu bulur ve sava ban gstererek onu mza-
kerelere katlmaya zorlar. Bu adan gerek bir hukuk yaptrmla
ve polis otoritesiyle kar karyayz. Bylece, bu konum iin niye
nl bir kafa avcsnn tercih edildiini daha iyi anlayabiliyoruz.
Arabulucu bu hizmetleri iin ald cretin yan sra, baaryla
sonuca balad her anlamazlk ona n ve prestij de kazandrr,
bylece bu iler iin daha sk tercih edilir, daha fazla cret alr ve
servet yapar.
ou dava maddi ceza ile sonulanr. Bu cezalar ksmen yaplan
hatann niteliine gre belirlenir, fakat kiinin sosyal snfna gre
farkllaan bir mikyas da vardr. Keza arac da, iin iindeki kiile-
rin konumlarn, nlerini ve dahil olduklar gruplar gz nne alr.
Eer maddi bir ceza denecekse, taraflar ncelikle miktar zerinde
mutabk kalmaldr. Normalde, dava edilen taraf, tazminat deme
ykmlln kabul eder; davacnn ar taleplerini azaltmaya
abalar. Fakat bir taraf takdir edilen cezay demeyi reddederse,
madur olan taraf sz konusu bedeli sulunun malna mlkne el
koyarak -diyelim an, pirin raks kpleri, manda, altn boncuk,
ocuk, kar ya da pirin tarlas olarak- almaya alabilir.
95
lm cezas; cinayet, kara by ve zina gibi sularda gerekli

maddi cezay vermeyi reddetmek gibi u durumlarda uygulanr.
Normalde madur eliyle uygulanr. Fakat herhangi bir infaz in-
tikam almay da kkrtabileceinden, ters bir etki de yaratabilir.
Sann suunu inkar etmesi durumunda, kaynar su ilesin-
den gemesi istenebilir. Bunu reddederse tabii ki sulu olduu
dnlr. Bir hakem ilevi gren arabulucu, sann ellerini bir
kap kaynar suyun iine sokup, suyun iine konmu bir ta alp
karmasna gzetmenlik yapar. Eer taraflar karlkl olarak bir-
birlerini suluyorlarsa, ellerini yan yana koyarlar, arabulucu elleri
zerine kzgn uzun bir bak yatrr, ban yalnzca suluyu ya-
kaca farz edilir. Bilek grelerine ve dellolara da bavurulur.
Dellolar iki tarafn birbirine yumurta atmasyla balar, mzrak
atmaya geer ve bazen kavgaya bakalar da katlr.
Husumet yerleiktir; birinin akrabasna yapld ne srlen
bir hakszln cn alma arzusundan doar. Bir dmann kel-
lesini almak gruplar arasndaki hcumun en nemli ksmdr. Bu
dl, sahibine, ldrd kiininki de dahil olmak zere doas-
t bir g verir. Husumet bazen taraflar arasnda evlilik yaplmak
suretiyle zme ular ve evlilik genelde kiinin dosta ilikiler
an geniletebilecei bir aratr. Ayrca kiiler arasnda yaplan
paktlar da vardr; anlama yaplan taraflardan biri dierinin top-
raklarndayken gvenlii salanm olur.
Ifugao erkek ve kadnlarnn ilikileri epeyce eittir. Bu byk
oranda ift tarafl akrabalk uygulamasndan kaynaklanr. Hem
kadn hem erkek, evlilie eit miktarda mal mlk getirir ve tarlada
yan yana alr.
Kara Dayaklar
Gneydou Asyada yaayan bir baka halktan daha ksaca
bahsedeceiz: Borneo Sarawakn Kara Dayaklar. Saylar yakla-
k 50 bin kadardr ve Ifugaolar gibi onlar da sulu pirin tarm
yapar, tavuk ve domuz yetitirirler. Kara Dayaklar u anlamda
96
Anarist Bahvanlar
anaristtir: lerinden hibiri, bir bakasn yapmak istemedii bir

eyi yapmaya zorlayacak denli gl deildir. Bu snfsz toplum-
da gerek efler yoktur. Her kyn, bugnlerde konumu hkmet
tarafndan da kabul edilmi olan bir reisi vardr; ancak bu kii,
insanlara ancak gitmek istedikleri yne doru liderlik yapabilir.
Bu konuma gelme ve onu kullanma biimi bir diktatr olmama-
sn garanti altna alr (Geddes, 21). Genelde, eskiden reis olan
bir kiinin akrabas bu greve uygun grlr ve bir reisin konu-
mu oybirliiyle onaylanr. Varlkl biri olmas gerekir, fakat sadece
zenginlik onu byk bir adam yapmaya yetmez. Bir reis, en azn-
dan nazik ve akll olmal; kendi iradesine bakalarna dayatarak
keyfi bir idare uygulamamaldr. Burada gene karmzda, idareci
olan ve dierlerini arzularn takip etmeye tevik edebilen nfuzlu
bir adam vardr.
Kyle ilgili herhangi nemli bir karar, reisin arda bulundu-
u genel bir toplantda alnr. Burada herkes konuabilir ve eitli
bak alar heyecanla savunulur. Geddesin gzlemine gre, reis
szcklerini dikkatle seer, tartmaya ak olacak ekilde kapa-
l noktalar brakmaz, doru zamanda, az ve z konuur. Bylece
yorumlar, genel tartmann ierisinde, fener gibi ak seik bir
ekilde durur (Geddes, 22). Fikir birliine varmadan nihai karar
alnmadndan, genelde inat tek bir kii herkesin onaylad
eylemin nn tkayabilir. Byle bir durumda, toplanty kapa-
tan ve zerinde hemfikir olunan karar, hibir ey yapmamaktr
(Geddess, 22). Normalde anlamaya para para varlr, zira ka-
muoyu ancak en vurdumduymaz kiilerin gz ard edebilecei
denli kuvvetli bir gtr.
ou kyde, toprakla ilgili doacak ender bir anlamazl -
zme kavuturmak zere, komularnn soy aac hakknda yeterli
bilgiye sahip bir, iki yal adam vardr. Toprak Dayaklarnn yar-
uzman dini liderleri de vardr. Bunlarn bazlar atalara hrmetle
ilgili ayinleri ynetir, dierleri ise ouna kt ruhlarn sebep ol-
duu dnlen hastalklar tehis ve tedavi eden amanlardr.
97
Bu kitapta bahsedilen dier gruplarda olduu gibi, Dayak

toplumunda da kapsayc bir siyasi entegrasyon yoktur. Her ky
zerktir ve komularyla dosta ya da dmanca ilikilere sahip
olabilen bamsz bir oluumdur.
Gney Amerika Yerlileri

Gney Amerikann alt tropikal ve tropikal blgeleri, ok sayda
farkl kltrel gruba ev sahiplii yapmaktadr. Bunlar ounun
nfusu azdr ve yresel seviyenin tesinde siyasi bir entegrasyon-
lar yoktur. Bazlar aka anariktir, bazlar deildir.
Dole, kaltsal bir efliin had safhada gl olduu, Gney
Amerika orman yerlilerine dair eitli rnekler vermektedir. Bir
Sherente reisi, karsn srekli terk eden bir adam ldrmelerini
emrettiinde, adamlar ona itaat etmitir. Bir Apinaye reisi, kara
by yaptklar iddia edilen kiilerin infazn emretmitir. Bir
Shavante reisi, topluluun iyilii iin tehlikeli olduklar gereke-
siyle be adam yakalatm ve sonra infaz ettirmitir. Cashinahua
reisi, her gn kydeki her aileyi ziyaret etmi ve gnlk faaliyet-
lerle ilgili emirler vermitir. Bir evliliin gerekleebilmesi iin
onun izni gerekmektedir.
Dole, Gney Amerikadaki bilinen anarik kabilelerin pek o-
unun, gemite belki de daha az anarik olduklarn ileri srer ve
Orta Brezilyada yaayan 145 kii civarnda kk bir grup olan
Kirikuru rnei zerinde ayrntl olarak durur.
Otoritesi ya da gc olmayan reisleri vardr, halbuki bu re-
isler son demografik ve sosyal alkantlardan nce daha fazla
g ve otoriteye sahiptiler. Hastalk ou grubun nfusunu yle
azaltmtr ki artk kendine yeterli, ayr birer varlk olarak ilev
gsteremezler. Geriye kalan eitli gruplar birlemitir. Bylece
Kirikurular arasnda en az drt farkl kabileden insanlar vardr.
Reislik normalde erkek yoluyla geen bir tr kaltsal mevkiidir,
ama bir erkek genelde en byk olu olgunlua erimeden lr ve
baka aileden biri bu konuma getirilir. Bu adamn kendisi, baka
98
Anarist Bahvanlar
bir kabilede reislik yapm kiilerin bulunduu bir aileden olabi-

lir. Bylece liderlik eitli aileler arasnda dalr, eitli babasoylu
slaleler veraset iddiasnda bulunabilir ve dolaysyla mevkii za-
yflam olur. Dole, reisin gcnn soyla balantl olduunu,
nk bunun otoritenin uygulanmas ve aktarm iin standart
ve mnhasr bir kanal saladn ileri srmektedir. Kirikurularda
olduu gibi, reisin otoritesi zayfladnda bu kanal yok olur.
Kirikurular reis gc yerine bir dizi yaygn yaptrma gvenir-
ler. Dedikodu, ikayet ve dlama vardr. Cad ya da kara byc
olduu ne srlen kiiler ldrlr; bir su ya da ktlkle ba
olan sulu kehanetle saptanr. Kabilenin gizli fltlerini gren bir
kadn toplu tecavzle cezalandrlr.
Lowie dier Gney Amerika kabileleri arasnda ef rol r-
neklerinden de bahseder. Caraja efi tamamen kyllerinin iyi
niyetine baldr. Eer ondan memnun deillerse, onu brakrlar.
Tapuya efi savalara liderlik ederken ok sayg grr, ama ky-
deyken o kadar onurlu bir konumda deildir. Modern Taulipang
reisinin baka bir grupla dmanlk ortaya kana dek syleye-
cek ok az eyi vardr (Lowie, 1949, 341). Keza Jivarolar da eflii
sadece sava zamannda vurgularlar. Aslnda kelime daarlarn-
da efe karlk den bir szck yoktur ve sava liderleri sadece
geici trdedir. Aslnda uzunca bir sredir Jivaro topluluundaki
en nfuzlu kii bir aman olabilir. O ifacdr, ak iksirleri yapar,
dman faaliyetlerini nceden bilir, bir savata yenilgi ya da zafer
alametlerini yorumlayabilir. Ayn zamanda savata liderdir de.
Gney Amerika rejimlerinin daha anarik olanlar akraba
gruplarndan oluur, yle ki sosyal ilikileri akrabalk ilikileri-
dir. Lowienin belirttii gibi, ef rol uzlatrc olmay, yabanc
ilikilerde grubu temsil etmeyi, misafirleri karlamay, ekonomik
faaliyetleri ynlendirmeyi, nutuklarla ho karlanan nasihatler
vermeyi gerektirir (Lowie, 1949, 343).
Pierre Clastres daha anarik kabileler zerine odaklanmtr.
efin niin hi gc olmadn sorgular. efin neminin uzla-
99
trclk ve araclk rol olduunu kabul eder, fakat bu ilevlerin

eflik yapsyla kartrlmamas gerekir. Bu yapy aklamak iin
yardmlamada efin rolne dnmeliyiz. Kadnlarn, szn ve zen-
ginliin sz konusu olduu takaslarda ef bulunur. Yerlilerin ou
poligami uygular. ef daima en ok kars olan adamdr; genelde
gruptaki ok karl tek kiidir. Ayn zamanda efin, grubu hitabet
yeteneiyle bylemesi gerekir konuma yoksa, ef de olmaz.
Ziyafetler vermeli, zor zamanlarnda toplulua destek olmal, dai-
ma cmertlik ve yce gnlllk gstermelidir. Bu mekanizmalar
araclyla ef konumunu srekli olarak onaylamaya abalar. Fa-
kat insann aklna gelebilecei gibi, byle gsteriler ok fazla kar
sahibi olmann ya da ef konumuna sahip olmann toplumdaki
karl deildir. Kadnn yle mkemmel bir deeri vardr ki,
efin verdii tm hediyeler, tm szler bu duruma bir karlk
olarak kifayet etmez, yani eit bir takas olmaz. Aslnda ef mev-
kii yardmlamaya, sosyal ilikilerin temel yasasna meydan okur.
Byle asimetrik bir iliki gle ve nihayetinde yaradlla tanm-
lanr. Bunlarn karsnda yardmlama10, toplum ve kltr durur.
Arkaik toplumlarda, bu atmann ve temel sosyal yasayla olan
elikinin farkna varan insanlar, gc ayrcalkl bir mevkiden
yararlanma durumu olarak grmektedir. Bu nedenle tehlikelidir
ve kstlanmas gerekir; aslnda g iktidarsz klnmaldr. Bu
diyalektikteki son tez paradoksaldr. efin en karlksz edinimi
olan okkarllk, onu halkna kar sreen bir borca sokar ve bu
nedenle onlarn hizmetkr olur.
Clastresn argman hem inandrcdr hem de mantkl. Fa-
kat akl ve mantk tek bana bir teoriyi kabul etmek iin yeterli
deildir. Clastresn yaklam, dier yapsalclarn yaklam gibi,
daha deneysel bir zihniyete dayandndan somut dnyadan tu-
10 Yardmlamaya yaplan bu vurgu belki de, dolayl olarak, feragati ar vur-

gulamaktadr. Halbuki ou insan, karlkllk ruhundan ziyade, kendi-
si vermezse ona da vermeyeceklerinden korkarak yardmlamada bulunur
(Colson, 1974, 48).
100
Anarist Bahvanlar
haf bir ekilde ayr grnmektedir. Teoriyi ispatlayacak gl

kantlar kullanlmamtr. O kiilerin ne dnebileceine dair
bize hibir fikir vermez. Fakat ardndan yapsalclar bunlarn ya-
pay grnler olduunu, gerek dnyay, derindeki temel yapy
yanstmadn ileri srmlerdir. Yapsalclk; Freudculuk veya
Jungculuk gibi, keza daha az lekte olmakla birlikte Marksizm
gibi, snanabilirlik probleminden mustariptir. Bilimsel bir hipotez
veya teori, yanllanabilecek ekilde kurulmaldr. Deneysel olarak
snanabilir nitelikte olmaldr, yle ki farkl aratrmaclar ayn fe-
nomeni analiz edebilmeli ve bamsz olarak ayn sonuca varmak
suretiyle hipotezi dorulayabilmelidir. Hem Levi-Straussun hem
de Clastresn Gney Amerikada ef roln yapsalc prensipler
dorultusunda aratrm olmalar, ama farkl sonulara varma-
lar olduka ilgintir. Clastresn tersine Levi-Strauss, gerek bir
yardmlama ilikisinin var olduu olaan muhafazakr akla-
may sunmaktadr (Levi-Strauss, 309). Clastres, olmas gerektii
gibi, siyasi antropolojinin ve kltrel evrimsel doktrinin znde
bulunan etnosentrizmle ilgilenir. Ayn zamanda dikkatimizi yar-
dmlama ve liderlik arasndaki ztla ve gerilime eker.
Bibliyografik Not
Afrika halklaryla ilgili kullanlan temel kaynaklar unlardr:
Lugbaralar, Middleton; Konkombalar, Tait; Tivler, Laura ve
Paul Bohannan; Tongolar, Colson; Anuaklar, Evans-Pritchard;
Ibolar, Green ve Uchendu. Yeni Gineyle ilgili verilerin kayna
olan yazarlar: Berndt ve Lawrence, Hogbin, Langness, Pospisil,
Read, Sahlins, Watson. Ifuagolar Bartona, Dayaklar Geddese
dayanmaktadr. Gney Amerika Yerlileriyle ilgili olarak Clas-
tres, Dole, Lowie, Steward ve Farondan yararlanlmtr.
101

V
A n a r s t o b a n l a r
zerinde duracamz nc tr toplum, hayvanclkta uz-

manlam olanlardr. Bizim toplumumuzda olduu gibi, pazarda
satmak zere hayvan yetitirenler bu gruba dahil deildir. S-
zn ettiklerimiz, geim ekonomisi olarak evcil hayvanlara bel
balayan gruplardr. Aslnda byle hayvanlarn pazarda satlmas
obanlkla geinen baz halklar tarafndan neredeyse kutsal bir
eye saygszlk olarak grlmektedir.
Pastoralizm [obanlkla geinme] muhtemelen tarmsal ky
yaamnn zel bir alan olarak domutur. lk iftiler be alt
bin yl nce Yakn Douda ilk olarak hayvanlarn her gn ya
da daha uzun srelerle obann gzetimi altnda otlasnlar diye
ky dna gndermi olabilirler. Zaman iinde oban kyden ay-
rlm, bylece tarma uygun olmayan marjinal arazilerden otlak
olarak faydalanmak suretiyle kendi hayvanlarna bakmaya bala-
mtr. Nihayetinde pastoral yaam biimi, tm bir Orta Asyaya
ve yamur ormanlar blgesi dnda Afrikann byk bir ksmna
yaylmtr. Gelitii her yerde yerel koullara hzla uyum sala-
mtr, dolaysyla pek ok farkl pastoralizm bugne dek varln
srdrmtr.
Pastoral [obanlkla geinen] halklarn bel balad hayvan
eidi yle ok fazla deildir. Btn rneklerde, otlar ve allklar
yiyerek beslenen otlak hayvanlardr. Bu hayvanlara unlar dahil-
dir: toynakl memeliler (eek ve at), devegiller (develer ve lamalar),
bovidler (sr, yak ve bufalo) ve cervidler (geyik). Bu pastoralist-
leri yle snflayabiliriz:
1) Gney Amerikann bat ksmlarndaki yaylalarda yaayan

lama obanlar;
2) Avrasyann kutup ve kutup alt blgelerinde yaayan ren-
geyii obanlar;
3) Koyun, kei, at, sr, bazen deve ve yak da dahil olmak
zere kark srlere bakan Orta Asya obanlar. Orta
Asyada koyun ve kei ekonominin temel talardr; fa-
kat Tibet bu durumun istisnasdr, orada yaklar yaamsal
nemde hayvanlardr;
4) Orta Dounun obanlar koyun, kei ve deve bakar, at ve
eeklerin daha kk bir rol vardr. Baz rneklerde de-
veler nde gelir; Trkiyenin dousunda ve randa olduu
gibi bazlarnda develer vardr, ancak koyun ve kei daha
nemlidir;
5) Afrika savanlarnn otlaklarnda yaayan obanlar sra
baldrlar, ama koyun ve kei de bakarlar, ender rnekler-
de at ve eee de rastlanr.
Lama ve rengeyii obanlarnn durumu hari, hayvanlar as-
len st ve st rnlerini salar. Aslnda eek ve lama haricinde
obanlarn bakt hayvanlarn hepsi salr. Srler ekonomiye
baka ynlerden de katk salar. Byk hayvanlar tama ara-
c olarak nemlidir, hem yk hem insan tayabilir. Ayrca, tm
festival ve ayinlerde tketilen etin kaynadrlar. Tyleri, ynleri
ve postlar giysi, barnak, kap, koum takm ve daha baka pek
ok eyin yapmnda kullanlr. Baz pastoralistler iin idrarlar ve
gbreleri bile kymetlidir.
obanlkla geinen toplumlarn ou geim vastas olarak
sr bakmak dnda faaliyetler de yrtr. Neredeyse hepsi
aslen tahl olmak zere bir miktar ekin eker. Bazlar balklk
yapar, ufak apta avclk toplayclktan da faydalanrlar. zellikle
Orta Doudaki, daha az lekte olmakla birlikte Orta Asyadaki
ve Avrasyann arktik kesimlerindeki oban topluluklarn ayrc
104
Anarist obanlar
zelliklerinden biri, topra eken ve kasabalarda yaayan yerleik

bir nfusla olan simbiyotik balardr. Bu halklarla olan yakn
etkileim genelde yama, sava ve zorbalkla zenginlik edinme
frsat sunar. Son durumda bir tr koruma harac sz konusudur,
yerleik kyller yamalanmamak iin pastoralistlere hara verir-
ler. Dahas obanlkla geinen topluluklarn ou mamul mallarn
byk ksm ve dier kaynaklar iin kasaballara, tarmsal rn-
ler iin de kyllere bamldr. ou pastoral sistem, Kroeberin
onlara verdii isimle, ksmi kltrler, yani maddi retim anla-
mnda, yahut yaamn tinsel ve ideolojik ynleri anlamnda tam
olarak kendine yeterli olmayan oluumlardr.
Neredeyse tm oban halklar en azndan ksmen gebedir.
Btn yaamlar boyunca kolayca tanabilen barnaklarda ya-
ayan ve otlayan hayvanlar takip ederek mevsime gre kabile
topraklar iinde dolaanlar vardr. Dierleri yln bir ksmn
gebe kamplarnda, bir ksmn da yerleik kylerde geirirler.
Aada zerinde duracamz zere Nuerler gibi bazlar ise
uzun kurak mevsim boyunca hayvanlar topluluun genleriyle
birlikte uzaa gnderirler, daha yallar ise kyde evlerinde kalr.
oban topluluklar iinde, daha nceki blmde akland
zere kabile tarz sosyal rgtlenme egemendir. nemli bir is-
tisna, Kuzey Avrasyann rengeyii oban halklarndan bazlar,
zellikle de aslen avc toplayclar gibi kafile tipi rgtlenmeye
[band type organization] sahip olan Sameklerdir. Kabile yaps
segmenter babasoylu tarzda bir rgtlenme gerektirir. Fakat pek
ok rnekte bu, ayr sosyal snflarn ve gerek savalar yapan
askeri bir rgtlenmenin bulunduu, bir tr balang aamasn-
daki devlet yapsna dnmtr.
obanla bal geim sistemi [pastoralizm] normalde nispe-
ten geni ve youn nfuslar besler ve baz rneklerde, rnein
Cengiz Hann Moollarnda, geici olmakla birlikte, yaygn im-
paratorluk eyaletlerinin ortaya kmasna imkn tanmtr.
Ksmen giriimlerinin marjinal yapsndan dolay, ksmen de
105
sry bytmek, dolaysyla otlak arazilerini geniletmek arzu-

sunda olduklarndan, oban topluluklar, zellikle Gneybat Asya
ve Afrikadakiler, sava ve yamac karakterleriyle de n kazan-
mlardr.
Nuerler
Herhangi bir ynetime sahip olmakszn segmenter babasoylu
kabile sistemini srdren oban topluluklar vardr ve bunlar da
anari uygulamasnn rneini tekil ederler. Bunlarn en bilinen
rnei Nuerlerdir. Nuerler, u anda saylar muhtemelen 400 bin
civarnda olan, Beyaz Nilin bataklk Sudd blgesinde ve Sudan
Cumhuriyetinin gney ksm civarnda ikmet eden bir Nil bl-
gesi halkdr.
Segmenter soy sistemi ile daha nce defalarca karlatk ve
Nuer sistemi esas olarak Lugbara ya da Konkombadan farkl
deildir. Soy segmentleri ile tanmlanan ve byk oranda o seg-
mentin yeleri tarafndan iskn edilen yerel kyler vardr, fakat bir
kyde yabanclar da bulunur. Ayrca belli bir kyle balantl olan
soyun yelerinin dier kylerde yaad da grlr. Klan seg-
mentlerinin yeleri de benzer ekilde dalmlardr. Belli soylarla
tanmlanan ky topraklar, daha geni segmentlerle (alt-klanlar ve
klanlar) balantl daha geni toprak birimleri oluturmak zere
birleerek, sonunda kabile yeleri tarafndan iskn edilen kabile
topran oluturur.
Bir kabile 5 bin ila 45 bin kiiden oluabilir. Her biri ekonomik
adan kendine yeter; kendi otlaklarna, su kaynaklarna ve balk-
lk alanlarna sahiptir. Kabile yeleri arasndaki anlamazlklar
uzlama ile zme ulatrlmaldr ve yeler dier kabilelere
ve yabanclara kar birlik olmaldr. Eer bir Nuer kendi kabile
topraklarn terk eder ve bir baka kabile topraklarna yerleirse,
kabile balarn deitirmi olur, dolaysyla artk o anda toprak-
lar iinde yaad kabilenin yesi saylr. Bunun sebebi, kabileler
arasndaki dmanln yaygnlnn yerleik nitelii ve uzlama
106
Anarist obanlar
mesuliyetinin bulunmamasdr. Dier yandan kii, nesep ban

koparmadan, bir soy toprandan tanp ayn kabile topraklar
iindeki bir baka soy toprana geebilir.
Soy sistemine ek olarak, Nuerlerin akrabalk ilikilerini ve ka-
bile yeliini boydan boya kesen, ayn cinsiyetten ve aa yukar
ayn yalarda kiileri kapsayan, ya mertebeleri vardr. Tivler de
dahil olmak zere dier pek ok Afrika topluluundakinden ok
daha zayf bir yapdr bu ve byk oranda, ocukluktan genlie ve
yetikinlie gei ayinleriyle ilgili bir aratan ibarettir. Kadnlarn
da erkeklerinkilere paralel rgtlenmeleri vardr. Ya mertebele-
rinin siyasi bir fonksiyonu yoktur ve karlkl yardm cemiyetleri
olarak ilev grmezler.
Sistemin ayn dzeydeki tamamlayc segmentleri arasnda-
ki husumet Nuerler arasndaki temel siyasi mekanizmadr. Eer
biri farkl alt-klandan birini ldrrse, ldren ve len kiinin alt-
klanlar arasnda husumet oluur. te yandan, husumet aslnda
iki tarafn en yakn akrabalarn kapsar. Segment daha kapsaml
olduka -yani segmentasyon seviyelerinde gruplar arasnda daha
yksee kldka-, anlamazln zme kavuturulmas daha
g olur; dolaysyla birincil ya da ikincil kabile seksiyonlarnn
yeleri arasndaki anlamazlklar genelde kabileler aras bir savaa
yol aar (nceki blmlerde Lugbaralarla ilgili diyagrama baknz.)
Kan davalar da dahil olmak zere anlamazlklar, leopar derili
ef denen bir adamn aracl ile dzenlenir ve -genelde eninde so-
nunda- zme kavuturulur. Evans Pritchardn belirttii zere,
aslnda burada ef unvan yanltcdr, nk gerekten ef ikti-
darna sahip biri deildir, daha ziyade snrl saydaki slalelerden
birine mensup olan bir ayin grevlisidir. Leopar derili ef Lugba-
ralardaki yamur yadrana benzer. Cinayet ileyen biri nce efin
ayn zamanda bir mabet olan ikmetgahna gider. ef karde katli-
nin iareti olarak katilin kolunu keser. Daha sonra, ldren ve len
kiinin akrabalar arasnda bir arac olarak faaliyet gstermeye
balar. Kar tarafn kan davasndan kanmak iin kan parasn
107
deyeceine dair madur taraf temin eder ve sonra da dier grubu

gereken tazminat demeye ikna eder. Leopar derili ef kan para-
sn 40 ila 50 sr olarak alr ve bunlar len adamn akrabalarna
gtrr. ef yarg gibi davranmaz, fakat srarc olabilir ve eer
tazminat kabul etmezlerse len adamn akrabalarn lanetleyebi-
lir. Ancak tehditler hep edilir, zira grup onurunu korumal ve kabul
etmeye isteksiz grnmelidir. En nemli olan ey, geleneksel bir
deme ya da dilein kabulyle meseleyi zme kavuturma ve iki
tarafn da daha fazla dmanlk gstermesinin nne gemenin
ahlaki mesuliyetidir (Evans-Pritchard, 1961, 292).
Leopar derili ef ynetmez ya da yarglamaz, fakat [o bir] ara-
cdr, topluluklarn dmanlklar sona erdirme arzusu sayesinde,
bir kan davasn sonuca balayabilir (Evans-Pritchard, 1961, 293).
Srlarn mlkiyetiyle ilgili anlamazlklarda da araclk yapar.
Her koulda leopar derili efin tm yapabildii taraflara anlamaz-
lk zerinde konumak isteyip istemediklerini sormak ve eer iki
taraf da hemfikir olursa bir uzlamaya varlmasn salamaktr.
Lugbaralardaki yamur yadrann durumunda olduu gibi, leopar
derili efin nihai gc nerilen anlamaya yanamayan taraf la-
netlemektir. Bu aslnda Nuerlerin herhangi bir ynetim yapsna en
yaklat noktadr. Lanetin gcne inanan herhangi biri iin o kii,
bizim toplumumuzda silahyla birine hapse girmesini emreden po-
lisin gcne ya da benzer bir otoriteye sahiptir. Dier yandan lanet,
polisin silahnn aksine, sadece leopar derili efin tekelinde olan
bir silah deildir; o kadar kuvvetli olmayabilse de, baka kiiler de
doast gleri arma gcne sahip olabilir. Dahas efin gc
sadece uzlama sonularnn kabulnn dar snrlar iinde meru-
dur. Otoritesi sosyal kontroln dier alanlarna uzanmaz.
Leopar derili ef, duruma gre, kkl Nuer greneklerine uygun
telafilere karar verir, fakat Evans-Pritchardn akla kavutur-
duu zere, bu hukuk bir sistem yaratmaz, zira bir tartmada
doru ve yanllara karar veren, tarafsz ve yasal bir otorite, verilen
karar uygulatacak bir d g yoktur (1961, 293).
108
Anarist obanlar
Leopar derili adamlardan ayr olarak Nuerler arasndaki

en nemli adamlar geni ailelerin yerel reisleridir. Bunlar daha
yal adamlardr, ama her eyden te sr says bakmndan
zengindirler ve tm Nuerlerin hrmet ettii tarzda bir kiilie
sahiptirler. Ayn zamanda, Evans-Pritchardn aristokratik klan-
lar dedii klanlarn mensubudurlar. Byle gruplar o kabile iinde
egemen konumdadr. Aristokratik terimi aslnda pek mnasip
grnmemektedir, zira byle bir klann prestiji vardr ama zel
bir ayrcal, hatta kendi kabilesi dnda bir prestiji bile yoktur.
Bu nfuzlu kiilerin bariz bir stats yoktur. Her Nuer ken-
disini komusu kadar iyi dnr; aileler ve birleik aileler kendi
faaliyetlerini kyllerininkiyle birlikte koordine ederken, ilerini
de arzu ettikleri gibi dzenlerler, yamalarda bile ok az organi-
zasyon vardr ve liderlik kavga evresiyle snrldr, ne kurumsaldr
ne de sreklidir (Evans-Pritchard, 1961, 294).
Nuerlerin eitli trlerde ayin grevlileri vardr: Sr Adam,
totem grevlileri, yamur yadranlar, feti sahipleri, bycler,
kahinler. Fakat bunlarn hibirinin bir stats ya da fonksiyonu
yoktur, fakat bazlar n kazanr ve iddia edilen doast gle-
riyle bakalarn yaralayabilir.
Lugbaralarda olduu gibi, 19. yzyl sonlarnda, muhtemelen
Sudandaki Mehdilik fenomeninin tahrikiyle Nuerler arasnda,
ek bir siyasi g olarak yalvalar belirmitir. lk yalvalarn
ayin grevlileri ifaclar ve amanlar olduklar ve daha sonra
kendi blgelerinde anlamazlklarda arabulucu rol stlendikle-
ri grlmektedir. Baz yalvalar, kabilelerinin eitli hiziplerini
dmanlara kar savata bir araya getirmek iin, kendilerini bu
birliin sembol klarak bir tr kabilesel birlik duygusu telkin
edebilmilerdir. Mensubu olduklar kabileleri hem Arap hem Av-
rupa aknlarna kar savamak iin rgtleyenler de yalvalardr.
Fakat kendi kabilelerinden daha byk bir gruba asla entegre ol-
mamlar ve hatta bu abalar bile ksa mrl olmutur.
109
Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi
Harold K. Schneider eitlikilik ile sr pastoralizmine bal-
lk arasnda anlaml bir iliki olduu tezini savunmaktadr. Dou
Afrikaya younlaarak, insan bana yksek oranda srn d-
t (kii bana birden ok), sosyal sistemleri aslen ya segmenter
soy kavram ya da ya mertebesi etrafnda rgtlenmi olan bu
topluluklarn, eitliki ve devletsiz olduunu kefetmitir. Hiye-
rari ve devlet daha ziyade sr says az olan topluluklar arasnda
ortaya kma eilimdedir. Schneider, sr retimine bal ya-
amann yaps itibari ile hiyerarik rgtlenmelerin geliimini
engellediine inanmaktadr. Sr srleri, abucak byyebilen,
ama ayn hzla yok da olabilen, hayli hareketli bir zenginlik kayna-
oluturmaktadr. Sr bakmnn ekonominin odak noktasn
oluturduu ve herkesin katlmn gerektirdii bu toplumlarda
ana zenginlik kaynan tekele almak veya az kiinin kontrol al-
tna sokmak zordur. nekleri tek merkezde toplamak zordur
(Schneider, 219).
Ayrca, Schneider srn dier kiilere bor verildii hayvan
birliklerinin yaygn nemini vurgulamaktadr. Sonu olarak her-
kes hem sr ald hem de verdii bir ilikiler ana dahil olur.
Bu uygulama, yamalardan ve hastalklardan dolay uranlan
zarar en aza indirme ilevi grr. nsanlarda iyi niyet oluturur,
otlak arazileri zerindeki basklar azaltr ve i ykn hafifletir.
Ayn zamanda kiinin kendi zenginliini gizlemesine de yardmc
olur. Fakat daha nemlisi, bu havyan birlikleri, herkesi dierleriy-
le eit ve karlkl pek ok ba iine sokarak, sr yetitirmenin
hiyerariyi engelleyen zelliklerini glendirir. Eitliki sistemler
eitlikidir, nk yeni varlklar elde etmek iin eitli frsatlar
[sunarlar] ve bylece varlkl kiiler, byk adamlar, eflerin ak-
sine, zenginliklerini g haline nadiren dntrebilirler, zira
hayvan birliklerinin geni kapsaml kredi sistemlerinden ve e-
itli frsatlardan yararlanarak hzla kapital oluturulabilen bir
atmosferde, zerlerinde egemenlik kurulmak istenenler, kendi
110
Anarist obanlar
kaynaklar olduu iin boyun emekten kanabilirler (Schneider,

210). Eitlikilik daima doas gerei (bazen de yasal dzenle-
meler aracl ile) tekel altna alnamayan ekonomik bir temele
dayanr (Schneider, 219).
Schneidern hayvan birliklerine bu kadar nem atfetmesi il-
gintir (ve muhtemelen de dorudur), fakat yukarda tarttmz
Nuerler, hep tipik sr obanlnn ve eitliki toplumun rnei
olarak gsterilmelerine ramen, onlar bu mekanizmaya o l-
de bal deillerdir. Onlarda math ya da en iyi arkada denen bir
kurum vardr; iki erkek sr takas yaparak ya da sr dn ve-
rerek aralarnda resmen bir arkadalk ba kurarlar (Howell, 198).
Yaymlanm herhangi bir kaynakta mathin ayrntl bir tarifini
bulamadm. Sebep ya bunun Nuerler iin ok neminin olmamas
yahut Nuerler zerine alan Evans-Pritchard ya da dierlerinin,
bunun nemini anlayamam olmalardr, ki durum muhtemelen
byle olabilir.
Schneider kitabnda, Dou Afrika dndaki obanlk yapan
halklarn niin genelde hiyerarik bir sisteme ve tam bir devle-
te olmasa da, devlet-ncesi yaplara sahip olduklar sorusunu ise
irdelemez. Trkistandan Moolistana Orta Asyann hayvan ba-
kan topluluklar sadece byk koyun srlerine deil, sr ve at
srlerine de baldrlar. Olduka salam baz devletler ve hiye-
rarik sistemler ina etmilerdir. Arap Bedevileri ve ran oban
topluluklar, Dou Afrika oban topluluklarna kyasla daha az
eitliki sistemlere yakn grnmektedirler. Ama Asya ve Afri-
ka oban topluluklar arasndaki nemli bir fark, ilkinin daima
byk devletlerin (in, ran ve Hindistan) civarnda yaam ol-
masdr. O halde belki de Asya halklar arasnda hiyerarik yaplar,
bu koullara bir tepki olarak ortaya kmtr. oban topluluklar
arasndaki hatr saylr kiiler byk devletlerle olan grmeler-
de arabulucu olarak faaliyet gstermiler; in ile Bat arasndaki
olduka nemli ticaret faaliyetinde merkezi figrler olmulardr.
Bu kanallar aracl ile obanlkla geinen halklarn hatr saylr
kiileri glerini arttrm ve bylece devletler kurabilmilerdir.
111
Schneider, az sayda hayvan yetitiren pek ok Afrika ifti

topluluunun, eitliki ve anarik bir sosyal dzene sahip olma-
lar (rnein Tivler, Konkombalar vb.) zerinde de durmaz. Buna
bal olarak insan, eitliki ve basz sistemlerin temelinde, ol-
duka hareketli ve kendini retebilen tarzda bir zenginlie (sr)
balln m; yoksa, dengeleyici sosyal balarn azami derecede
yaylmasn salayan ve tekelin gelimesinin imknsz olduu bel-
li bir kltrel modele balln m rol oynadn merak ediyor.
Tekeller srla yaratlabilir, keza baka tr zenginlik formlaryla
da tekellerin yaratlmas engellenebilir. Kii Mool oban toplu-
luklaryla Konkomba iftilerini karlatrabilir.
Samekler veya Laplar

Avrupann Kutup alt blgesindeki rengeyii obanyla, ya-
kc gney Sudanda srlarn otlatan uzun boylu ve sska Nuer
arasnda keskin ztlklar vardr. Fakat bu insanlar sadece pastoral
hayat paylamakla kalmaz, bireyci bir dnya grn ve anarik
sosyal yapy da paylarlar. Avrupallarla yzyllardr sren yakn
ilikilerine bakldnda, Sameklerin esiz kltrlerini korumak
iin kayda deer bir azim gstermi olduklar grlr. Gene de
bu temasn sonucu olarak, siyasi ve dini sistemlerini deitir-
milerdir. 300 yl ya da daha uzun bir sre Sameklerin Rus veya
skandinav devletlerinden birinin ynetimine bal olduunu,
ayn ekilde ya Lutherci ya da Ortodoks Hristiyan Kilisesinin
hkm altnda olduklarn syleyebiliriz. Dolaysyla Sameklerin
ilksel sosyal dzenini, bu dzenin dier toplumlarla temas gr-
memi halini hayal etmek gtr.
u aikrdr ki Samekler asla tam bir siyasi entegrasyon yaa-
mamlardr. Her biri bamsz ve zerk olan, obanlkla megul
ok sayda kk kafileye blnm bir halktr. Samekler arasn-
da kafile hl nemlidir. obanlkla geinen bir halk olmalarna
ramen, temel sosyal birimleri, yani kafile, ou avc toplayc
topluluu tanmlayan zelliklerle benzerlik tar. Dolaysyla Sa-
112
Anarist obanlar
mek kafilesi, ou birbiriyle akraba olan birka dzine insandan

oluur. Bu iliki ift tarafldr; yani ba ana ya da baba tarafndan
olabilir. Aslnda, Sameklerde akrabaln, Inuitlerde ve Avrupa-
llarda olduu gibi, soya bal olmayan bir yn vardr. Kafile
yeleri, snrlar belli bir toprak parasn kullanma hakkna sa-
hiptir; dolaysyla, topran grubun ortak mlkiyeti olduunu
syleyebiliriz. Kafile yelerinin bu alanda mnhasran avlanma
ve balk tutma hakk vardr ve en nemlisi de rengeyiklerini bu
snrlar iinde otlatabilirler.
Kafile yelii nispeten deiken bir karakter tar; kiinin bir
gruptan kp baka bir grubun yeliine gemesi gayet olasdr.
Grne gre kafile bir zamanlar devlilik uygulayan bir grup-
ken, bugn dier benzer gruplarla, e olarak kadn takas etmek
suretiyle ilikilerini salamlatrma yoluna gitmektedirler.
meseleler baz yazarlarn konsey olarak adlandrdklar bir
oluum araclyla ele alnr. Bu oluumun yeleri iinde her
ailenin reisi bulunmaktadr, bu nedenle konsey terimi asln-
da, gcn resmi rgtlenmesini ve delegasyonunu imledii iin
yanltc olmaktadr. Grup kararlar bir btn olarak tm bir gru-
bun yetikin erkek nfusunun kolektif sorumluluu altndadr
karlatmz dier anarik rejimlerin ortak bir zelliidir bu.
Ayrca kafilenin bir lideri vardr. Yaam boyu sren bir mev-
kiidir bu ve genelde kaltsaldr, yani en byk ola geer. Fakat
bazen lider grup tarafndan seilebilir. Bazen kiinin evlilik yoluy-
la bu mevkii edindii bile olur, kiinin kaynpederi kafile lideri ise
ve ldnde bir olu yoksa, damat lider olur. Normalde bir lider
gruptaki dier kiilerden daha zengin olmaldr. Kafile liderleri
esasen grubun ef obanlardr, dier kiiler zerlerindeki otori-
teleri rengeyii srleriyle olan ilikilerini kapsar. Kafile liderleri
ayn zamanda grubun nemli ekonomik faaliyetlerinin koordina-
trdrler de. Srlerin otlatmak iin dar gnderilmesi iine,
grup iindeki hangi akraba grubunun katlacan o belirler. G
tarihlerini belirleyen, kafile yelii iin bavurular kabul ya da ret
113
eden ve srnn ynn belirleyen odur. Gevek rgtlenmi Lap

kafilesine sreenlik ve istikrar kazandran da odur, zira varisleri
genelde onun oullar ya da damatlar iinden seilir. Srlerin
ynetimi dnda liderin rol mulaktr ve grup kararlarnda
hkmnn gemedii sk olur (Pehrson, 1077).
Kafilenin efendisi Samek unvannn birebir evirisidir; ka-
filenin hanm, kafile liderinin annesi veya kars iin kullanlan
edeer bir terimdir. Grup iinde ciddi bir nfuzu vardr. Aslnda,
Inuitler, Ifugaolar ve Dayaklar gibi, Samek toplumu da genel-
de kadnlar ok daha fazla eit mevkii ile dllendirir. Kadnlar
erkeklerle eit miras hakkna sahiptir; aynen erkekler gibi mal
mlklerini miras brakabilirler; ekonomik faaliyetlere tam olarak
katlrlar ve kafilenin erkeklere ait olan liderlik konumu bir kadn
araclyla aktarlabilir.
Hristiyanlk ncesi dnemlerde Samek topluluundaki bir
dier g kayna amanlard. Samek amanizminin detaylar
ok iyi bilinmemekle birlikte, bu kiilerin doast glerle iliki
kurmada, hastalklar iyiletirmede ve gelecekteki olaylar haber
vermede en maharetli kiiler olduunu; szlerinin dinlendiini ve
hrmet grdklerini syleyebiliriz. Civar yre iinde kendi kiisel
konumlarn ykseltmek iin zaman zaman bu glerini kullan-
madklarna inanmak zordur.
Modern dnemlerde kiisel mlkiyette art grlmtr
(srlerin bymesi, kar motosikleti gibi modern teknolojinin
edinilmesi vb.); nitekim bu da Samek toplumu iinde bireyciliin
artn getirmitir. Ayn zamanda sve, Norve, Finlandiya ve
Sovyetler Birlii hkmetleri, Sameklerin toplumsal sorunlar
zerinde daha dorudan bir kontrol tesis etmek zere resmi tek-
nikleri kurumsallatrmtr.
114
Anarist obanlar
Bibliyografik Not
Nuerlerle ilgili ana kaynak Evans-Pritcharddr. Nuerlerin anarik
rejimine yaklaan basz siyasi sistemlere sahip dier Afrika
oban topluluklar unlardr: Barabaig (bkz. Klima); Dinka (bkz.
Lienhardt); Jie (Gulliver); Karamojong (Dyson Hudson); Turkana
(Gulliver). Samekler iin baknz Pehrson, Vorren ve Manker.
115

VI
Ta r mc Topluml arda An a r
Genelde, tanm itibariyle, tarmc topluluklar iinde anarik

rejim rneklerinin olmas pek beklenmez. Bunun sebebi, tarmn,
geni topraklarn srekli olarak ekilip biilmesini gerektirmesi; bu
nedenle de, bu nemli kayna mlkiyet olarak biriktirmek iin
bir tevikin var olmasdr. Dahas, tarm balangcndan gn-
mze dek hep sulamayla bantl olmutur. Suyun datmnn
yaratt karmak problemler nedeniyle, sulama ii kolaylkla
brokratiklemeye teslim olabilir veyahut en azndan sk sk by-
le olduunu grrz. Sonu olarak, siyasi olarak merkezilemi,
tabakal bir toplumun tarm koullarnda ortaya kmas daha
kolaydr. Tarmc halklar kyl yaam tarzn paylaan kiilerdir
ve bugn muhtemelen insanln belli bir ksm bu modeli izle-
mektedir. Buna ek olarak, modern endstriyel toplumlar da bu
kategoriye girer, dolaysyla dnya nfusunun yzde 90ndan faz-
las u anda bu tr bir yaam srmektedir.
Anarinin ilk rneklerinden hibiri, herhangi bir tarmc halk
tarafndan geleneksel olarak uygulanm olmasa da, ilgintir ki,
anarinin snrnda duran ve ynetim kurumlar had safhada mu-
laklk tayan hayli merkezi konfederasyon rnekleri mevcuttur.
Eski zlanday dnelim. Bu souk ve kasvetli adaya 864 y-
lnda Norveliler yerleti. Yerleimcilerin says hi de az deildi,
nk Norvete ya kanun d ilan edilmilerdi ya da oradaki
koullardan memnun deillerdir. zlandadaki neredeyse tm yer-
leimlerin, Norvein birlemi ya da merkezi bir devlet ve monari
sistemi oluturmasndan nce kurulduunu hatrlatmakta yarar
var. Yerleimciler yanlarnda Germen-Norve yasa kavramn da

getirdiler. Sulularla ilgili verilen cezalar yasamak ve uygulamak
iin, zgr, yetikin erkeklerin birlii nosyonunun ki tamamen
uzlamaya dayanan bir sistemdi nemli bir parasyd bu.
Yeni yerleimciler zlandaya, skandinavyann tabakal sosyal
sistemini de getirdiler. Yeni topraklarda, yurtluklar zerinde hak
iddia eden hr insanlarn yan sra ameleler ya da kefiller (esirler)
vard. Hr insanlardan 36 ef (godiler) belirlendi, bunlar ailele-
riyle birlikte aristokrasiyi oluturdular. Her ef ilk dnemlerde,
olsa olsa bin kiinin barnd kendi blgesinde kdemli kiiydi.
Kendi toprandaki bu meskenleri korur ve hr insanlarn hak-
larn korumasna yardmc olurdu. nsanlarn karar almay ona
brakt ba karar alma merciiydi; ayn zamanda anlamazlklar-
da arabuluculuk yapar ve sulular cezalandrrd. Klcndan, en
korkun sava olarak bilindiinden deil, o klc saran meru
otorite halesi nedeniyle korkulduu sylenebilirdi. Godi ile ba-
lantl belli belirsiz bir yasal yaptrm olmasna ramen, o asl
olarak, yandalarn onu eitler arasnda birinci olarak kabul
etmeye ikna edebilecek denli iradesini baaryla kabul ettiren
nfuzlu biriydi. Topluluk iyi niyetini ekerse, ef gsz kalrd.
Onu destekleyecek bir polis kuvveti yoktu, sadece halkoyu var-
d onu destekleyecek. Dolaysyla, iyi bir ef yandalarnn sayg
ve hayranlk duyduu biriydi, bu sebeple onu desteklerlerdi. Kt
bir ef ise iradesinin zayfladn, desteinin azaldn ve enin-
de sonunda mevkisinin kanl bir ekilde bakasna devrolduunu
grrd. eflerinden holanmayan hr insanlar eflerine bal-
lklarndan feragat edebilir ve baka birini kabul edebilirlerdi.
Bu sebepten dolay, belli bir eflik gerek bir toprak egemenlii
nosyonu ile tanmlanmazd, nk bir efle tanmlanan belli bir
toprakta, sahipleri baka birine bal olan iftlikler olabilirdi.
lk zamanlardan itibaren zlandada, adadaki tm yaanabilir
araziler iskan edildi ve yurtluk olarak ilan edildi. Bu yurtluklarn
sahipleri o ya da bu efle iliki iindeydi. zlanda hinterland, buz
118
Tarmc Toplumlarda Anari
ktlelerinin ve aktif volkanlarn hkim olduu bu kara paras,

sistemi reddetmi ya da toplumun geri kalan tarafndan yasad
ilan edilmi kiiler iin bir snakt.
O halde yerel siyasi birim, snrlar belli egemen bir topra
olmayan bir eflikti. Gerek bir yrtme gc yoktu ve sosyal
yaptrmn asl arac yaygn yaptrmlard. Bir eflik egemen bir
devlet deildi, daha ziyade efle hr adamlar arasnda, hr ada-
mn istei ile bozulabilecek gnll bir akdi ilikiydi.
Bu yerel efliin tesinde, zlandann ilk dnemlerinde siya-
si entegrasyonun yegne biimi, Thingler etrafnda toplanmt.
Bunlar, eflerin bakanlk ettii, karlkl problemlerin nizami
geleneksel srelere uygun ekilde tartld, gnllle daya-
nan, yarglk ilevi gren hr insanlarn oluturduu meclisler
idi (Thompson, 165). Blgesel Thingler vard, bir de tm ada
iin Althing vard. Althing yllk olarak toplanrd ve burada ka-
tlmclarn varl rfi hukuku anmsatrd; ayn zamanda yeni
dzenlemeler karr ve mahkeme ilevi de grrlerdi. Fakat bu
Thinglerden hibiri gerek anlamda idari kurumlar deildi, zira
askeri bir g toplayacak gce sahip deillerdi, keza alnan bir ka-
rar uygulamak iin yaygn yaptrmlar dnda ellerinde bir ara
da yoktu. En yaygn ceza srgne mecbur etmek (belli bir sre
iin uygar toplumdan men etmek) ve kiinin malna mlkne el
koymakt. Srgn cezasnn uygulanmas tamamen kamunun
isteine balyd. Ve sagalarda da anlatld gibi, srgn cezas
alan kii, kendisine yardmc olacak birtakm yandalar kesin-
kes bulurdu; dolaysyla bu ceza, zlanda gibi bir corafyada hayal
edilebilecei denli sert bir ceza olmazd. Dahas sagalardan anla-
dmz kadaryla, cezann uygulanmas madur tarafa mensup
kiilere braklrd; dierleri cezann uygulanmasna kaytsz ka-
lrd (bkz. Gislinin Sagas, Gl Grettirin Sagas) [Saga of Gisli,
Saga of Grettir the Strong].
Dier ceza biiminde mala mlke el konmas, Thingden
birka kiinin, hkm giyen kiinin meskenine gitme ve el koyma
cezasn bildirme iini mtereken stlenmesi artt. Grne
119
gre bu mesuliyeti stlenen kiiler, madur olan kiiler ve onlarn

arkadalaryd. Eer sz konusu grevi byle bir grup stlenmezse,
Thingin verdii ceza uygulanmadan kalrd. Mala mlke el koyma
giriimi genelde husumet ve misilleme ieren davranlarn ortaya
kmasna yol aard. Thing tarafndan sulu bulunan bir ef veri-
len cezaya kar kabilirdi ve bu da genelde kan davasna yol aard.
zlandada Thinglerin bir yrtme organ yoktu. rnein Alt-
hing birini yllna kanun adam olarak atard; bu kiinin
mesuliyeti, her yl yasann te birini nakletmek ve Althing top-
lantsna bakanlketmekti. Bir New England kasaba toplantsna
bakanlk eden kiinin rolne benzeyen bir konumdu bu yani,
tek grevi, konumak isteyen kiilere sz vermek olan tamamen
tarafsz biriydi.
Eski zlandada sosyal dzen, bir godinin bulunduu gnll
akd bir anlamaya ve hepsi de yetikin hr insanlarn oluturdu-
u, icrann gnll kolektif veya yaygn yaptrmlara bal olduu
bir meclisin yarglarna dayanyordu. Fakat ayn zamanda biri
adalet ve dzeni salamak iin kan davasna veya bycle de
bavurabilirdi. Althing bir cinayet davasnda hkm vermi olsa
bile, ldrlen kiinin akrabalar almay haysiyet meselesi hali-
ne getirebilirdi. Dolaysyla kan davalar olduka yaygnd ve ancak
serinkanl kiilerin mdahale edip, hesap grmek zere meselenin
Thinge getirilmesini salayacak sreci balatmalaryla sona ererdi.
Bazen bu hesap grme tekrar kan dklmesine sebep olurdu.
Bir kii haysiyetini ve gururunu dello ederek de koruyabilirdi;
benzer ekilde, bu dellonun sonucu da kan davasn tetiklerdi.
Hem erkekler hem kadnlar kudretli bycler olarak nam ka-
zanabilir, doast gler zerlerindeki kontrollerinden ok
korkulan kiiler olabilirlerdi.
zlandada anlamazlklardaki arabuluculuklaryla nam kazan-
m kiiler bulunmakla birlikte (rnein Yank Njalln Sagasndaki
Njall gibi), kurumsal arabuluculuk rol esas olarak Thinge aittir.
120
Laura Thompson zlandadaki eski halk, gerekte tek bir

devletten ziyade bamsz, siyasi olarak eit godord11 birliklerinin
konfederasyonu olarak tasvir eder (Thompson, 163). Elbette ki
bu durumun sebeplerinden birinin, ok saydaki efin kendi g
ve nfuz alanlarn korumas, dolaysyla otoritenin merkezile-
mesini engellemesi olduunu unutmamalyz. te yandan, efler
arasndaki ihtilaf eninde sonunda aralarndan giderek daha az sa-
yda efin stnlne yol at. Nihayetinde bir ef hkim oldu
ve zlanday Norvein egemenliine soktu. Bylece zlanda eski
ademi-merkeziyeti, basz ve anarik karakteristiklerinden
bugn Avrupallarn inanlmaz bir barbarlk olarak niteledii
karakteristiklerden hzla soyundu.
Imazighenler veya Berberiler

Tm Orta Douda, merkezi idarenin otoritesine meydan oku-
duklar iin, kstahlk topraklar sakinleri diye anlan farkl
etnik gruplar vardr. Kabile halinde rgtlenmilerdir, rejim-
leri babasoylu, olduka ademi-merkeziyeti ve baszdr. Bunlar
arasnda, Kuzey Cezayirde ve Fasn dalk alanlarnda yaayan
Imazighenler muhtemelen daha ok anarik zellikler gsterirler.
En iyi rnek ise Kabiliye diye adlandrlan bir gruptur bun-
lar Kuzey Cezayirin Imazighen iftileridir; Kropotkinin dikkat
ekmesiyle duyulmu bir gruptur.
Kabiliye toplumu iindeki temel sosyal birim aile hanesidir.
Birbirine komu evler ky iinde bir mahalle oluturur, burada
yaayanlar babasoylu bir akraba grubuna edeerdir, fakat iinde
gerekten akraba olmayan kiiler de bulunabilir. Sonuta baba-
soylu slale bir klann kurucu esidir. Normalde bir kyde iki
klan bulunur, bunlarn her biri bir sof ile, yani kyn belli bir ya-
rsyla ifade edilir. Kyler bamsz oluumlardr. 10 ila yirmisi bir
11 Eski zlandada idari ve dini grevleri olan blgesel efler diye tanmlayabi-
leceimiz godilerin yetki ve egemenlik alanna verilen isim. (.n.)
121
kabile oluturur, ancak bunun etkin bir ilevi yoktur, en iyi ihti-
malle ender baz durumlarda ortak savunma yapmak iin gnll
bir birlik veya ittifak oluturmaya yarayabilir. Kabiliye iinde bir
dzine kadar kabile bulunmaktadr.
Ky iindeki her slalenin bir ba szcs vardr. Bu kii,
toplumsal neme sahip tm meselelerin grld, yasama,
arabuluculuk ve yarglama ilevlerini gren ky meclisine katlr.
Meclisin, topluluun onurunu korumas ve ald kararlarn uygu-
lanmasn gzetmesi beklenir. Bu incelemede karlatmz dier
rneklerde olduu gibi, burada da gerek idari zelliklerin zayfl
dikkatimizi ekebilir, zira zel bir polis kuvveti yoktur. Daha ziyade
meclis genelde anlamazlk iindeki taraflar arasnda bir uzlama
zemini arayyla arabuluculuk yapar, onlar bir anlamaya var-
maya tevik eder. Burada da gene ama suluyu tespit etmekten
ok grup iindeki uyumu yeniden ina etmektir. Meclis aslnda
kamuoyunun ve toplumsal yaptrmlarn sesidir, zira tm akraba
gruplarnn temsilcilerinden olumutur ve ayn zamanda sadece
tam bir fikir birliine varldnda, yani konsenss ile harekete
geer. Bu organn uygulayabilecei iki temel ceza biimi dlama
ve kyden srgn etmedir. Meclis, daha nce belirtildii gibi, esas
olarak kamuoyunun sesidir ve eer kyden birini dlama karar
alrsa, dierleri sembolik olarak lm cezasna e grlen cezay
uygulamak iin harekete geer. Kyden srgn cezasnn uygulan-
masnda da benzer yaygn ve kolektif yaptrmlar uygulanr.
Toplu yemine, son are olarak, dier tm yntemlerin baa-
rszla uramas sonucu bavurulur. Bu yntemde, bir grubun
yeleri iddialarnn doru olduuna topluca yemin eder; eer id-
dialar yalan karsa, Tanrnn gazabn zerlerine almay kabul
ederler. Bu durumda yemin etmeyi reddetmek sulu olduunu
kabul etmek anlamna gelir.
Ky meclisinin yan sra, gerektiinde bir slalenin erkekle-
ri de bir cemiyet olarak toplanabilir. Fakat daha nemlisi, tarla
srmek, hasat bimek gibi ortak yaplan eitli mevsimsel faali-
122
yetlerin, ayrca dini festivallerin balang zamanna karar veren

klan meclisidir. Meclisler daima kyn kendine zg, oturmu
greneksel dzenlemeleri temelinde i grr. Greneksel dzen-
lemeler bilinen sular ve bunlara uygun cezalar tanmlar. Buna
ek olarak, meclislere bir Kabiliye eref yasas rehberlik eder.
Bourdieu, Kabiliye sistemini kaltsal demokrasi olarak ta-
nmlar, bunun sebebi kydeki tm babalarn oluturduu bir
cemiyet araclyla hayatlarn idare eden bir grup akrabann sz
konusu olmasdr. Fakat gene de sistem demokrasinin baz nitelik-
lerinden yoksun grnmektedir. ncelikle, ynetim ounluun
elinde deildir; karar alma mekanizmasnn temelinde konsenss
vardr. kinci olarak, en azndan idealde, g merkezi deildir,
topluluk iindeki her akraba grubu temsil edilir. Demokrasinin
zelliklerinden biri olan yetki devri pek grlmez. nc ola-
rak, kararlar polis araclyla uygulanmaz ve meclis yarg organ
ilevinden ziyade arabuluculuk ileviyle tanmlanr. Nihai g,
topluluun yaygn yaptrmlar da vurmasnda yatar. Son olarak,
sosyal iliki siyasi bir durum olmaktan ok, akrabalar arasndaki
ilikilerden oluur. Bu alardan, demokratik olmaktan ok anar-
ik grnen bir kurumla kar karyayz.
Fasl Imazighenler arasnda meclislerin yan sra babasoylu bir
sistem de karakteristiktir. Fakat daha yksek entegrasyon sevi-
yelerinde yap daha belirgin ve gldr, mesela kabile meclisleri
idari organlar olma zelliini daha fazla gsterirler. Bir kabile
meclisi, kabileyi oluturan eitli klanlarn her birinden gelen aile
reislerinden oluur. Byk Adamlara benzeyen bu aile reisleri ge-
nelde bir tr soylu grubu oluturur; daha yksek soylular ve efler
bunlarn arasndan kar ve tm bir kabileyi ilgilendiren mese-
lelerde bu kiilere itimat edilir. Eer meclis bir ef zerinde fikir
birliine varamazsa, ef kura ile seilir.
Fasn baz yerlerinde nemli bir siyasi aygt, aile reisi ile yan-
dalarnn iinde bulunduu ittifaktr. Burada yandalar aile
reisinin geni aile yelerinden ve onun akrabas olmayp, dier-
123
leriyle liff ilikisi iinde olanlardan oluur. Kabile iindeki kan

davalar kontrol edilebilir, nk bir klan bir baka klana sal-
drrsa, o klann mensubu olduu ittifakn yeleri kardelerine
yardma gelir. Ve tabii ki ayn ittifak iindeki kiiler birbirine kan
davas gdemez. ttifaklar gl olduu srece, bir kabile efinin
gc azalr, zira savata elde edilen yama ittifakn btn yeleri
tarafndan paylalmak durumundadr.
Ara sra bir kabile efi yeterli silah gcn ve kafi miktarda
yanda gvencesi altna alarak, iradesini kabileye dayatr ve di-
er kabilelere de yayabilir. Bunun iin iki ittifakn kontroln
kazanabilmesi, kendi avantajna kullanabilecei ekilde yerel bir
anlamazl kkrtmas ve rakip efleri ldrmesini gerektirir.
Bir blgede hkimiyet saladktan sonra, Fas Sultan tarafndan
qaid (vekil) olarak atanmak suretiyle konumunu glendirme
arayna girer. Siyasi baar merdivenlerinde daha fazla ykselip
ykselemeyecei bir yana, otokratik ynetimi genelde ksa mr-
l olur. Bir hanedanlk kurmas neredeyse imknszdr, nk ef
srekli olarak isyanla karlar ve eninde sonunda bu isyanlar
baarl olur ve eski ademi-merkeziyeti, anarik dzene geri d-
nlmesini salar. Her halkarda sistem ynetimin ilk admlarn
yaratr ve kk bir otokratik devlet yaps ortaya karr. Ari ile
anari arasnda tarihsel bir dngsel salnm sreci yaratr.
Baz Fasl Imazighenlerin ilgin bir uzlama teknii vardr.
Ufak apl anlamazlklar yerel eflere ve meclislere braklr;
farkl kabile yelerinin kart daha byk apl anlamazlklar
ise Igurramenlere, yani kutsal adamlara devredilir. Bu unvan
soy araclyla edinmi olan sz konusu ermiler idealde Yalvan
soyundan gelirler, bu nedenle barakaya, yani kutsalla sahiptir-
ler. Byl gleri vardr, iyi ve dindar kiiler olarak tannrlar.
Dvmezler, kan davalarna ve ihtilaflara katlmazlar, sava
deillerdir, babasoylar tarafndan daimi tarafsz pasifistlerdir.
Dman olma potansiyeli tayan gruplar arasnda arabulucudur-
lar. Bu grevin dnda, kendi civarlarnda eitli kabilelerdeki ef
124
seimlerine nezaret ederler, snak arayanlara snak olurlar, ya-

banclar korurlar ve bilgi merkezi olarak ilev grrler.
Hukuk arabulucu rollerinin nemli bir paras, edilen toplu
yemine tanklk etmeleridir. Kabiliye iin bahsedildii gibi, toplu
yeminin etkili olduu dnlr, nk kii yalan yere tanklk
ediyorsa ilahi cezann strabn zerine almaya yemin eder. Fa-
kat Gellner, bu hkm ynteminin etkinliinin asl sebebinin bu
olmadn, nk kiilerin yalan yere yemin ettiini ileri srer.
Gellnere gre, toplu yeminin etkili olmasnn sebebi, bir grubun
kendisinden olan birinin arkasnda durmak istemesi durumun-
da, bunu yapabilmesine imn tanmasdr; grup bunu, sulanan
kiinin masumiyeti zerine topluca yemin ederek yapar. Fakat
ayn mekanizmay, kendilerinden olan ve ok sorun karan birini
cezalandrmak iin de kullanabilirler; sulanan kiinin akraba-
larnn tm ya da birka yemin etmeyi reddeder, bylece kii
sulu saylr.
Ermiler anlamazlklarda yargtan ziyade arabulucudurlar;
nk kararlarn dayatamazlar; hkmlerinin geerlilii, dava-
ya karan kiilerin bu hkm kabulne baldr. Ermiin vard
hkme uymay reddedenler, ermilerin ahlaki otoritesinden dolay
ciddi bir tehlikeyle yz yze kalrlar. Halkoyu ve zellikle ermi-
lerin ve ona bavuranlarn kanaati byle kiilerin aleyhine dner.
Imazighen toplumu, prestijli kabile meclisi yelerinin dier-
lerinden ayrld hiyerarik bir yapyla tanmlanabilecei gibi,
daha keskin, snf ya da kast benzeri bir ayrm da mevcuttur. Do-
laysyla Imazighenlerde kk bir kle nfusu vardr. Ayrca bu
topraklarda kk Yahudi topluluklar yaar ve bunlar da aa
parya kastdr. Baz Imazighen topluluklar iinde, rnein l-
lerdeki vahalarda yaayanlarda, genelde zencilere zg belirgin
fiziksel karakteristikler tayan serf iftiler kast vardr.
zetle, Imazighen tarz toplumlar hiyerariktir, fakat pek
ok adan eitlikidirler de. Anarik karakteristikler gsterirler
ve ayn zamanda ilerinden otokratik rejimler de doar. Sosyal
125
kontrol iin, anlaml olduu kadar ilgin sivil toplum teknikleri

kullanrlar. Son yirmi otuz yl iinde ksmen gelikin askeri tekno-
loji nedeniyle tm Imazighenler merkezi hkmetlerin dorudan
kontrol altna daha ok girmitir.
Santallar
Hindistandaki milyonlarca insan geleneksel anlamda kabi-
le olarak snflanmaktadr. Bunun anlam, sz konusu kiilerin,
kast sistemine uymayan, ayrca Hinduizmin ne ideolojisini ne de
ritellerini kabul eden etnik aznlk topluluklarna mensup olduk-
lardr. Bu topluluklar eitlikidirler ve normalde d evlilik yapan
babasoylu klanlar halinde rgtlenmilerdir. Kabile insanlar
Hindistann drt bir yanna yaylmtr, kylerde tarm yaparlar.
Eitliki ideolojileri ve ademi-merkeziyeti sosyal sistemleri baz
rneklerde anarik bir dzenin zelliklerini tar.
Santallarda en azndan herhangi bir ynetim sisteminin olas
en az belirtisine rastlanr. 3 milyondan fazlas Dou Hindistanda,
arlkl olarak Bihar eyaleti snrlar iinde yaar. Bir Santal k-
ynde yaam, kiinin kendi akraba grubu (ailesi ve klan), ky
meclisi ve ky reisi tarafndan dzenlenir. Reislik normalde baba-
dan oula geen kaltsal bir vazifedir, fakat gene de kydeki hane
reislerinin onayn gerektirir. Yaam boyu sren bir grevdir bu.
Bir reis, tm geleneklerin topland kii ki Santallar gelenek-
lere ok nem verir ve bu geleneklerin asl koruyucusu olarak
grlr. Bir baka deyile, byk adam, yani hayli nfuzlu biri
olarak anlabilir. Ayn zamanda ilim irfan sahibi, bilge kii olarak
grlr. Gene de en fazla eitler arasnda birincidir. ahsi ola-
rak nfusu, bilhassa itibar edilen, gl bir adamn nfuzu ise de,
aslnda konsenssn sesinden biraz daha fazlasdr (Orans, 21).
Reis bu rol iin kirasz topraklar, ortak avda ldrlen her hay-
vann belli bir ksm ve tm dnlerde merkezi bir yer de dahil
olmak zere, belli armaan ve ayrcalklar alr.
126
Bir kyde baka alt mevkii daha vardr, bunlar grevlendirme

usulyle ve mr boyu olmak zere belirlenir. Bunlarn arasnda
ky rahibi ve genel ahlaktan sorumlu olan yardmcs da vardr.
Mecliste bir kydeki tm hane reisleri bulunur. Dzenli ola-
rak, ky reisinin bakanlnda toplanr. Normalde toplanty reis
duyurur, ancak kydeki herhangi bir kii de toplant ricasnda bu-
lunabilir. Santal geleneinde, her yenin kendi bak asn tam
olarak ifade etme hakkn garanti altna alan ak ve zgr top-
lantlara gl bir vurgu vardr. Herhangi bir toplantnn amac
konsensse ulamaktr, fakat eer oybirliine ulalamazsa, ezici
ounluun destei kabul edilir. Genelde nihai kararlar efin ne-
rilerini takip eder.
Somerse gre, Santal ky yaam gcn bir noktada youn-
lamasn engelleyecek ekilde yaplanmtr. Dolaysyla, kydeki
yedi mevkii itigal eden kiiler asla zel bir iktidar klii olutura-
maz, nk meclis toplantlar sk sk yaplr, ak ve serbesttir.
Santallar bir kliin ileyebilmesi iin gereken gizlilii de ho kar-
lamazlar. Kyn farkl bir g oda vardr, bylece efin gc
dengelenir. Kurumsallam her sosyal segmentin, yeleri zerin-
de otoritesi olmasna ramen, bireysel zerklik de hatr saylr
derecede ho grlr. Grnen o ki Santallar gce kar salkl
bir kuku beslerler. Buna bal olarak gcn tek bir noktada top-
lanmasn engelleyecek teknikler gelitirmekle yetinmemilerdir,
bunlar korumak ve yrtmek iin de ciddi bir aba gsterirler.
Yerel ky meseleleri meclisin ve efin sorumluluundadr.
Farkl iki kyden kiiler arasndaki anlamazlklar, sz konusu
kylerin yallarnn nezaretinde anlamaya varmay gerektirir.
Saylar on ila yirmi arasnda deien bir ky grubu blgesel bir
konfederasyon oluturur ve bu Santal toplumu iinde en byk
siyasi entegrasyon birimidir. Bu konfederasyonun da ye kylerin
yallarndan ve eflerinden oluan bir meclisi vardr. ye seimi
iin resmi bir teknik yoktur. yelerden biri, genelde kylerden bi-
rinin efi, grubun daimi bakan seilir. Bu cemiyet bavurulacak
127
son yarg merciidir ve kyler arasndaki meselelerle ilgilenir. Bu-

rada da gene ezici bir ounluun konsenss olmakszn hibir
karar alnmaz.
Grnd kadaryla, ky meclisleri hkmlerinde aslen
maddi ceza belirleyip, ritel arnma emretmektedirler. Ama ce-
zalandrmaktan ok bar tekrar tesis etmektir. Maddi cezalar
genelde meclise bir ziyafet vermek veya iki sunmak iin kullan-
lr ve bir alanda, hem ikayeti taraf hem de sulanan taraf katkda
bulunur, fakat sank daha ok verir.
Belli sular iin fiziksel cezalar da uygulanr (bkz. Culshaw).
Bu aka yasal yaptrmlar hatrlatr. te yandan, fiziksel ve
maddi cezalar sadece hane reislerinin ortak toplantsnda verilir
ve bu kararlara konsenssle varldndan, uygulama daha ziyade
yaygn yaptrm nitelii tar. Seilmi bir elit grubun emrettii
eyler deildir bunlar.
Bir kii ya da gruba uygulanabilecek en korkun ceza, bir yay-
gn yaptrm biimi olan dlamadr. Grnd kadaryla, bu
ceza arlkl olarak konfederasyon meclisi tarafndan ve evlilikle
ilgili ihlallerle balantl olarak verilir. Dlanaca duyurulan kii
ya da grup nce tm topluluk tarafndan yerilir. Sonra suludan
uzak durulur ve sanki orada deilmi gibi davranlr. Dlama ce-
zas geici veya srekli olabilir. Kalc olduunda, toplulua geri
dn kiinin o tavrn deitirmek istemesine, pimanln gs-
termesine ve arnma seremonilerinin bedelini demesine baldr.
Santal toplumu yeleri, gcn tek noktada toplanmasyla ve
bireysel ifadeye alan brakan eitliki bir toplumun korunmas
gereksinimiyle ilgilenirler. Ayn zamanda geleneklere gl bir
ballk vardr; dini yaptrmlar hem gl hem de nemlidir.
Tm topluluun fikir birliine varmasna yaplan vurgu, yasal
yaptrmlardan ziyade yaygn yaptrmlarn baskn olduunu gs-
terir ve bylece Santal toplumu en azndan marjinal anarinin bir
koulunu tar. Gene de ngiliz smrge idaresinin uygulamalar
ve daha kesin olarak da Hindistan cumhuriyetinin kurulmasy-
128
la, Santal toplumu kkten bir deiim geirmi ve ulus-devlete

daha belirgin ekilde entegre olup boyun emitir. rnein, kon-
federasyon meclisleri 1947den beri Santallar arasnda faaliyet
gstermemektedir ve yerel efler bugn merkezi hkmetin oto-
ritesinin sorumlusu konumundadr.
Ortaa zgr ehri

Kropotkinin zerinde durduu bir baka kltrel ve sosyal
ortam, ortaa zgr ehir komndr. Kropotkin bizi bunun ilk
biimiyle devletsiz bir toplum olduuna ve hr insanlarn olutur-
duu bir topluluun sz konusu olduuna inanmaya iter. Ama bu
ehirler nasl zgrdr? Ve bir ynetimden gerekten azade midir?
Kropotkin ortaa zgr ehrinin kkeninin, ky cemaatinde
ve kardelik ya da lonca fikrinde yattn ileri srer. [Ortaa eh-
ri] ehrin kulelerinin ve tahkim edilmi kapal alannn korumas
altnda gelimi olan bu iki tr birliin federasyonuydu.
Baz yerlerde bu doal bir geliimdir; dierlerinde, zellikle
Avrupada ise devrimlerden domutur. Bir kasabann sakinleri
aalamalardan, ihlallerden ve yaralamalardan doan kavgalarla
ilgili muallaktaki tm meseleleri bir kenara brakmaya karlk-
l olarak ant ierler; ve ortaya kabilecek ekimelerde bir daha
asla kiisel intikam gtmeyeceklerine, loncada ve ehirde kendi
grevlendirdikleri memurlarn hkmnden baka bir hkme gre
davranmayacaklarna yemin ederler (Kropotkin, 1943, 19).
Encyclopaedia Brittanicada yle yazar: te yandan, ok ge-
ni alanda, bu komnlerde demokrasi olduunu imleyen belirtiler
vardr. Tm bu kasabalarda yaama damgasn vuran denetim
mcadelesiydi ve bu mcadelede, en zengin ve gl yurttalar
(soylular) iktidar tekellerine almada az ya da ok baarl oluyor-
lard. Bu komnler iinde oligari normdu.
Bu topluluklarn liberal nitelikleri nemli oranda deiirdi, bu
farkllklar sadece bir yerden dierine grlmekle kalmaz ayn e-
129
hir iinde de deiim olabilirdi; bir ehirde yaanan nispeten liberal

bir dnemin ardndan durum tiranla dnebilirdi. Aslnda g-
rnd kadaryla ounun tarihi sreci tiranla doru gitmitir.
Kropokinin belirttii gibi, ortaa komnlerinin sakinleri
ehrin seimle baa gelmi yarglarnn kararlarna uyacaklarna
hep birlikte yemin ederlerdi. te yandan, bu kolektif yemin her
zaman isteye isteye edilmezdi, kiiler sk sk buna zorlanrd. Ay-
rca bu ksa srede stnkr bir uygulama halini ald. Yarglar
ve dier ehir idarecileri genelde, zgr bir ehre sahip olmakla
en ok ilgilendikleri kesin olan -kendi karlarn en iyi ekilde ta-
kip edebilmek iin komu dk ve krallarn mdahalesinden azade
olmak isteyen- zengin ve nfuzlu aileler iinden, halka ak bir
toplantda seilirdi. Bu durum zaman iinde sadece olgarik bir
ynetim organ yaratmakla kalmad, zaten mevcut olan snf ay-
rmlarn da iyice arttrd.
Kropotkin Avrupa lonca sisteminin snf merkezli ve sm-
rc yapsn kmser. Grnrde bir loncada yelerin bir
kademeden, daha fazla mesuliyet tayan daha yksek bir baka
kademeye tedrici olarak ykseldii sylenebilir lonca yeliinin
nihai amac ustalk mertebesine ykselerek sreci tamamlamak-
tr. Rasyonel bir eitim sistemi idealinden ok da farkl deildir
bu, zira orada da renciler bilgide retmenlerine eit olma
potansiyelini tarlar. Bununla birlikte lonca sisteminde ustalar
yneticidirler, aslnda diktatrdrler. En altta yer alan raklara
kleden hallice muamele edilir. Kalfa olmak istiyorlarsa zellikle
yumuak bal ve itaatkr olmaldrlar, nk kalfa olup olmama-
lar ustalarnn dilinin ucundadr. Bir loncada tm g ustalarn
elindedir ve yelerin ounluu onlara kar olsa olsa evet efen-
dim tarznda davranabilir. ehirlerde, loncalarda yahut ekonomi
veya siyasetin hibir yerinde karar hakk olmayan cretli alan
proletaryann da nfusu artmtr.
Feodal mlk zerinde yaayan serfin bak asndan, orta-
an zgr komn ona bir zgrlk vahas olarak grnm
130
olabilir. 19. yzylda yaayan bir Avrupalnn bakt daha geni

perspektiften bile zgr komn, otoriterlik lnde vgye deer
bir vaha gibi kalm olmaldr. Fakat Kropotkinin bunlar anar-
inin ilk kymetli rnekleri olarak ele almasnn de pek hakl bir
yn yoktur.
Faist Korporatizm, Sendikalizm ve Ortaa Komn

Birbirine tamamen zt grler arasndaki yakn paralellikle-
ri grmek insan ou zaman artr. Aslnda bazen zt grler
birbirine ylesine zttr ki benzemeye doru giderler. Faizm ile
anarizmin, zellikle de devletin ahlak ve bireyin rol asndan
birbirine tamamen zt iki ideal olduu apaktr. Gene de, kitapta
daha nce belirttiimiz gibi, devletin yapsnn anarist tanm,
faist tanma her zaman aykr deildir. Temel ve yaamsal fark,
anaristler devleti ahlaken yanl olarak grrken, faistlerin onu
doru ve iyi olarak grmesidir. Faizm ile anarko-sendikalizm de,
ortaa komnyle balantl olduu ileri srlen korporatif sis-
tem zerinden ortak bir tarihsel ba paylarlar.
Daha ironik olan, ortaa komnnn sosyal rgtlenme mi-
tinin, hem faist korporatif kuram iin hem de anarko-sendikalist
federalizm tasavvuru iin bir model olarak kullanlm olmasdr.
Muhtemelen, ortaa ehir ynetimleri, eitli korporasyonlarn
ya da ehri oluturan loncalarn temsilcilerinin bir araya geldii
bir meclisten ibaretti.
Anarko-sendikalist kuramda zgr komn miti, eitli tica-
ret ve zanaat dallarn temsil eden tahminen gnll konfedere
organlarn eitli kademelerinin bir ynetime dnmesinden
ibarettir. En st seviye ulusal ya da dnya konfederasyonudur. Yal-
nzca mitsel ortaa modelinden deil, anarko-sendikalizmden
de etkilenmi olan faist kuramda, ortaa ehri nasl korporas-
yon olarak grlyorsa, ulus-devlet de ayn ekilde grlr. Keza
devlet, eitli korporasyonlarn temsilcilerinin oluturduu bir
meclis tarafndan ynetilir. Faizmde bunun anlam, bir segmen-
131
tin mesleklere gre blnm sendikalar araclyla igcn

temsil etmesi ve bir dier segmentin de idareyi temsil etmesidir.
Hobbesun dncesinde devlet, bu gleri kamu yararna iyi-
letiren muazzam bir hakem olarak grlr. (Elbette ki gerek
ileyite karlar devleti kontrol eden kliin ve ikinci olarak da i
dnyasn ynetenlerin karlarn izler.) Sovyet sistemi sendika-
list ve faist modellerin deitirilmi bir hali olarak grlebilir.
Elbette ki ikincisine daha yakndr, zira gerekte Sovyet sistemi
kapitalistlerin ve iilerin korporasyonlarn devlet brokrasisi
iinde massetmitir.
ABDde Katolik i Hareketi (Catholic Worker Movement) yl-
lardr, Roma Katolik inancn komnalizm, anarizm ve pasifizm
ile birletirecek yeni bir toplum iin kampanya yrtmektedir.
Bununla birlikte, Catholic Worker ve bu hareketin destekileri
tarafndan yaymlanm dier yazl materyalleri okumu olan
herhangi biri iin, hareketin ortaa detlerine bir geri dn ara-
ynda olduu aktr; nitekim neredeyse 40 yl nce komnist
Daily Worker da zaten ona aynen bu eletiriyi getirmitir. Catho-
lic Workern anarizmi romantik ve nostaljik bir zgr ortaa
komn nosyonudur. Modelleri otoriter bir korporatif komn
varyasyonuna denktir: Kilise devlet halini almtr.
Anabaptistler ve Anari
Kropotkin devletin kkenini ele ald makalesinde, anar-
izmin bir rnei olarak Anabaptist hareketten bahseder; geri
Anabaptist mezheplerin bugnk yeleri ve ateist anaristler byle
bir balantdan rahatszlk duyacaklardr. Anabaptizmin modern
miraslar Mennonit, Ami ve Hutterit mezhepleridir. retile-
rinin temelinde, kkenleri nihayetinde Augustinusun Tanrnn
ehri kitabna dayanan iki Krallk teolojisi vardr. Augustinusa
gre iki ehir vardr: Tanry hor grp kendini sevmenin dnyevi
ehri ve kendini hor grp Tanry sevmenin semavi ehri. kin-
cisi, yani Tanrnn ehri kendini kilisede belli eder. Kilise hem
132
dnyevi hem de semavi ehirlerin unsurlarn bnyesinde barn-

drdndan, Tanrnn ehri olarak tanmlanmamaldr. Devlet,
dnyevi ehre uygun der. Gerek bir Hristiyan devleti, kilisey-
le yakn iliki iindedir, kiliseyi yceltir ve bar korur. Kilise ve
Hristiyan devleti kanlmaz olarak karlkl bamllk ve y-
kmllk iindedir.
Kilise-devlet ilikilerinin ortaa tasarmna model olan
bu ema Anabaptistler tarafndan deitirilmitir. Bu sayede,
devletin ve ynetimin temsil ettii dnyevi ehir ya da krallk,
dnyevi ve gayri-Hristiyan olarak grlr. Hristiyan devlet
ya da ynetim diye bir ey olamaz, zira bunlar yasalara uymaya
zorlamak iin meru iddet kullanm prensibine dayanrlar. H-
ristiyanlar iddet kullanamayacana gre, hkmete ya da devlet
idaresine katlamazlar. Dahas saduyulu kiiler ve kilise yeleri
olarak Hristiyanlarn, buna bal olarak da Tanrnn Krallnn
bir ynetime falan ihtiyac yoktur. Ynetimler bu dnya krall-
nn kurumlar olarak dnyevi ve gnahkr insanlar iindir.
Tanrnn krallnda bir ynetime ihtiya yoktur. Hristiyanla-
ra den, onlardan uzak durmak ve ileyilerine katlmamaktr.
Ayn zamanda, vicdanlarna ters dmedii srece onlara itaat et-
melidirler. Kayserin hakkn Kaysere vermelidirler. Ancak askeri
bir rgtlenmeye ya da polis kuvvetine katlmamaldrlar. Siyasi
bir greve gelmek, bunlar iin oy kullanmak ya da insanlar l-
me ya da hapse gnderebilecek olan jrilerde grev almak da caiz
deildir.
Gerek bir Hristiyan, kralln dnyevi organizasyonu, yani
kilise aracl ile Tanrnn Krallnn yesidir. Sonuta bu
inananlarn ve gnlk yaamlarnda sann retilerini uygula-
yanlarn cemaatidir. Sekler ynetim alannda ise inananlar tam,
eit ve gnll yeleri olduklar topluluklarn idaresindedirler.
Kilise gnll bir akd birliktir; kii bu birlie ye olmak mecbu-
riyetinde deildir. yelerin doktrine ve kilisenin kurallarna gre
yaamas beklenir. Bu doktrin ve dzenlemeler hiyerarik bir elit
133
grup tarafndan belirlenmez, tm dini cemaatin kolektif rnn

temsil eder.
Bununla birlikte cemaat yeleri arasndan kura ile seilen din
adamlar vardr; bunlar kilise ayinlerini ynetirler; kilise doktrinin
yorumlanmasnda ve gnahkr olduu iddia edilen kiilerle ilgili
verilecek kararlarda nemli bir rol oynarlar. Papazlar ve pisko-
poslar topluluk iindeki nfuzlu kiilerdir; en azndan, cemaatin
tamamnn olmasa bile byk ounluunun dnme tarzn et-
kileyebilirler. Fakat kendi balarna keyfi olarak karar alma gleri
yoktur. Cemaatin bir yesi gnah ilemekle itham edildiinde, bu
durumu btn yeler duyar ve karara katlr. Nihai ceza, doru
yoldan sapm olan kiinin yelikten atld kardelikten atlma
cezasdr; birbirine olduka sk balarla balanm hayli entegre
bir mezhep olan Anabaptist cemaatinde bu daima ciddi bir ceza
anlamna gelir. te yandan, bir kiiye byle bir ceza verilmeden
nce sz konusu kii toplanm olan cemaatin nnde gnah -
karmaya ve af dilemeye tevik edilir. Byle bir rica hibir zaman
geri evrilmez ve mesele kapanr. Bunu yapmay reddetmek tm
bir kiliseye kar gelmek manasna gelir ve topluluun tamamna
kar gelmek nihayetinde en ciddi su olur. Kardelikten atlma
sadece yelikten atlma anlamna gelmez, kiliseden tamamen
uzak durmak ve dini ayinlere de katlamamak demektir. Hutte-
rit kolonilerinde ve Ami cemaatlerinde genel ileyi tarz bugn
byledir. Onlara mdahale eden bir polis ya da mahkeme yoktur;
aralarndaki anlamazlklar topluluk iinde devletsiz ve yne-
timsiz bir sistem erevesinde zerler, fakat tabii ki bu sistemin
temelindeki nihai yaptrm Tanrnn takbihidir. Byle bir sistem,
tarttmz dierlerinde olduu gibi, doast yaptrmlarn do-
ast gcne inanmay gerektirir. Kiinin mminler cemaatine
yle bir ball vardr ki, cemaatten uzak durma ve kardelikten
atlma dayanlmaz bir ceza olarak alglanr ve bu cezalar sapkn
davranlar engelleyecek denli etkili caydrclardr. Byle ce-
zalandrlanlar hem cemaate kar gelmeye devam etmeyi, ayn
zamanda da cemaat iinde yaamay hi de kolay bulmaz.
134
Tanmlanan dier topluluklarn aksine, bu Anabaptist grup-

lar devletler iinde varlklarn srdrrler, dolaysyla daima
nihayetinde yasalarn hkm altndadrlar ve belli bir ynetime
baldrlar. Gene de bu onlarn kendileri iin uyguladklar sosyal
kontrol sistemini etkilemez, yani ulus-devletlerin hkm altn-
da olmasalar da sistemleri ayn kalacaktr. Byle pek ok grup,
rnein Hutteritler, aada tartlan ortak-niyetli topluluklarn
karakteristiklerini tar.
Bibliyografik Not
Eski zlanda iin Durrenberger, Gjerset ve Thompsona baknz.
Imazighenler blmnde Kabiliye iin Bourdieuye, dierleri iin
Gellner, Hart ve Vinogardova baknz. Ayrca Munsona da bakn.
Santallarla ilgili olarak Mukherjea, Orans ve Somerse baknz.
Ortaa zgr ehriyle ilgili bilgiler Clarke, Hughes, Lodge, Mar-
tines, Pirene, Previte-Orton ve Rrigden derlenmitir. Anabap-
tistler iin Friedmann ve Hostetlere baknz.
135

V II
M o d e r n D n ya d a A n a r
Modern dnyada anarist bir topluluk oluturma ynnde az

sayda istisnai aba olmutur. Bu deneyimlerin bir tr belli bir
blgede ya da tm bir lkede anarinin tesis edilmesidir. Bir di-
eri ise kk lekli komnal deneyimlerdir - mevcut toplum
iinde topik ya da ortak niyetli bir topluluk kurma abalardr.
kisinde de u ana kadar karlatmzdan farkl bir dizi koulla
kar karyayz. Burada, 19. ve 20. yzyl Avrupa ve Amerikas-
nn anarist ideolojisine bal kiilerin anariyi kurma ynndeki
bilinli abalarna tank oluyoruz. Bu yalnzca devletin ve yne-
timin reddini ima etmez, ayn zamanda kilisenin, babaerkilliin,
erkek egemenliin ve yallarn egemenliinin de inkrdr. Ayn
zamanda, gnll ibirliine dayal bir sosyal dzenin bilinli bir
ekilde planlanmasn da ierir.
Blgesel ya da ulusal seviyede anariyi kurma abalarnn iki
rnei mevcuttur. Biri, Rus Devrimi srasnda Ukraynada, di-
eri 1936-1939 yllar arasnda Devrim ya da Sava srasnda
spanyada yaanmtr. Ne yazk ki, ikisinde de koullar mevcut
sava durumundan dolay karktr, dolaysyla normal zaman-
lardaki bir anarist topluma dair yeterli bir fikir vermekte yetersiz
kalrlar.
Ukrayna rnei 1917den sonraki byk devrimci kargaa
srasnda yaanm ve ksa mrldr. Ukraynadaki devrimci
anarist glerin lideri Nestor Makhno balangta ar ordusu-
na kar yneldi. Fakat sonra, 1918lerin sonu ile 1919 Haziran
arasndaki ksa dnem iinde, Ekaterinoslav ve Aleksandrovsk e-
hirlerinde ve civarlarndaki krsalda, anarist komnal fikirlerin

uygulanmasna imkn tanyacak denli kontrol salad.
Krsal blgelerde Makhnonun yandalar, byk iftliklerden
olduu kadar, varlkl iftlik sahiplerinden de tarlalar, hayvan-
lar ve alet edevat kamulatrdlar. Topraklarn sahiplerine
Makhnoya gre iki ift at, (ailenin byklne bal olarak)
bir veya iki inek, bir saban, bir tohum ekme aleti, bir im bime
makinesi ve bir yaba braktlar. Komnlerin, alan insanla-
ra uygun bir yaamn ihtiyalarn karlamak amacyla, az sayda
iyi tekilatnn yardmyla, kyller tarafndan kendiliinden,
zgrce kurulduu ileri srlmektedir. Herkesin almas bek-
leniyor, ilerin koordinasyonu ve idaresi o konuda en becerikli
olduu dnlen kiilerin ellerine veriliyor ve bu kiiler o grev-
leri tamamladktan sonra dier kyllerin yanna olaan ilerinin
bana dnyorlard. Bylelikle iiler ile koordinatrler arasnda-
ki farklar en aza indirgenmeye, brokrasinin olumasnn nne
geilmeye allyordu (Voline, 105 vd). Volinee gre, Makhno-
vist partizan askerler kyllere asla bask yapmadlar.
Makhnonun kendisi topluluklarda yelerin ilere kendilikle-
rinden isteyerek talip olduunu belirtmitir. Komnal mutfaklar
ve yemek salonlar vard, te yandan bir ye yemeini kendi evin-
de ailesiyle birlikte de yiyebilirdi. Her yenin yiyecekle ilgili
olarak sorumlu bir tutum taknmas ve yiyecei almadan nce
ne kadarna ihtiyac olduunu komne bildirmesi bekleniyordu.
Pazarlar tatil gnyd, fakat yeler i arkadalarna batan bil-
dirmek artyla baka zamanlarda da komnden ayrlabilirlerdi.
Komnn tm idaresi btn yelerin katld dzenli toplant-
larla salanyordu.
Makhno, Gulyai Polyann drt millik alan iinde bu ko-
mnlerden drt tane ve civar blgelerde daha baka pek ok
komn bulunduunu bildirmektedir. Bir komnn 100-300 ara-
snda yesi bulunuyordu, her yeye toprak komitelerinin blge
meclisleri tarafndan yeterli miktarda arazi ayrlyordu. Fakat
138
Modern Dnyada Anari
blgedeki nfusun ounluu anarist komn hareketine da-

hil deildi, hatta komnler iinde ancak bir aznlk anaristti.
Kyllerin byk ounluu, Alman ve Avusturya ordularnn
ilerleyiini, kendilerinin bir rgtlenmelerinin olmayn, yeni
devrimci ve kar-devrimci otoritelere kar kendi dzenlerini
koruma yetisinden yoksun olmalarn ileri srerek komnle-
re katlmad (Avrich, 132). Kentsel blgelerde anarist izgide az
rgtlenme gze arpmaktadr. ilerin ancak kk bir ksm
Makhnoyu destekliyordu ve kyllerin aksine onlar kendi ilerini
idare etme konusunda daha az tecrbeye sahipti, teknikerlerin
ve denetilerin ynlendirmesi olmakszn kayboluyorlard (Av-
rich, 25). Kyller ayn zamanda rnlerini takas edebiliyorlard,
iiler ise tamamen cretlerine balydlar.
Bu ksa dnem iinde kyller, iiler ve blge partizanlar pek
ok blgesel kongre yaptlar. Muhtemelen, blgesel bir ekonomik
ve sosyal programn koordinasyonunu olutururken, zaman-
larnn ounu balangta ara, nihayetinde de Boleviklere
kar verilen savan srdrlmesine harcadlar. Bir kongrede,
kongrelerde alnan tm kararlar hayata geirmesi dnlen,
ancak hibir yasama yetkisi olmayan bir Devrimci Askeri Kon-
sey rgtlendi. Makhno, blge kyllerinin bu kinci Kongrenin
kararlarn renmeye balamasyla birlikte, her yeni kasaba ve
kyn Denikine [Beyaz Ordunun generali] kar cepheye gitmek
isteyen yeni gnllleri topluca Gulai-Polyaya gndermeye bala-
dn ileri srer (Voline, 109).
Mevcut pratiin Makhno ve Voline tarafndan bu nispeten
mulak tanm, verdii yanttan daha fazla soru ortaya atar. nsan
bu gnll ordusundakilerin kann gerekten gnll olduu-
nu merak eder. Komnde bireyciliin ne lde ho grld
merak edilebilir. Mlkiyet, zellikle kk toprak sahiplerinden
hangi teknikle kamulatrlmtr? Daha sonra da, Makhnonun
kendi beyanlarnn o fazla bildik tns gelir: Kar-devrimci faa-
liyetlere veya ekyala bavuranlar hemen vurulacaktr. Sovyet
139
parasn, Ukrayna parasn ya da baka tr bir paray kabul etmeyi

reddedenler devrimci cezalara arptrlacaktr. Bu bildirinin
yaylmasn engelleyen herkes kar-devrimci olarak grlecektir
(Makhno Hareketi Bildirilerinden, 1920 Avrich, 134)12.
Makhnovist adalet ve zgrlk kavramlar anarizminkin-
den ok Boleviklerinkine yakn grnmektedir. En iyi ihtimalle
Makhno ve avanesinin, yakn zamanda tomurcuklanacak bir tr
ademi-merkeziyeti askeri demokrasi balatma araynda olduk-
lar sylenebilir. Brokratlar ile iiler arasnda bir ayrmn ortaya
kmasn engelleme abalar bulunmakla birlikte, Makhnovist
toplum varln srdrseydi, ayrmn yaknda ortaya kacan
ve Sovyetler Birliinde olduu gibi bir kzl brokrasi olutura-
can tahmin edebiliriz (bkz. Luciano Pellicani). Fakat Makhno
deneyimi ok ksa srmtr; hem arlk yanllar hem de Bole-
vikler tarafndan benzer ekilde srekli tacize uradndan, belki
de o kadar sert bir ekilde yarglanmamaldr.
spanyol Devrimi
Bu yzyl iinde anarist bir toplum kurma abalarndan bir
ikincisi, 1936 ylndan balayarak spanyada gereklemitir.
Fakat gene mphem bir durumla kar karyayz: Burada ade-
mi-merkeziyeti kolektivist bir demokrasi mi yoksa bir anarizm
kurma abas m sz konusudur? Sam Dolgoff, Vernon Richards
ve dier anaristler bu durumla ilgili yazlarnda hareketi ve top-
lumu anarist olarak nitelemilerdir. Pek ok kolektifi dorudan
gzlemlemi olan Gaston Leval ise hareketi liberal komnizm
ya da devrimci liberterlik, hatta liberter demokrasi olarak ad-
landrmay tercih etmitir.
12 Makhnonun tartld bir toplantda bu kitabn yazar, bir kiinin hem
anarist olup, hem de emirlere itaat etmeyen kiilerin vurulmasn nasl em-
redebildiini sorgulamtr. Grnen o ki anaristlerden gelen temel yant
yledir: Ama Makhno ii ve kyl kolektiflerini rgtlerken, eitim ve
kltr imknlar da salad. Buna verilecek aikr cevap, Mussolininin de
tren yollarnn tarifeye uygun olarak ilemesini saladdr.
140
Modern Dnyada Anari
Nihayetinde cumhuriyetin yklp, Francisco Franconun faist

rejiminin kurulmasyla sonulanan spanya Sava sol grl
kiiler, zellikle liberter sol tarafndan bir spanyol devrimi ola-
rak grlr. Bunun bir devrim olduu dnlr, zira Temmuz
1936dan Mart 1939a kadar olan dnemde, spanyann ou ks-
mnda, sosyal ve ekonomik yaamda yaygn ve kkl deiiklikler
olmutur. Bizim amzdan en nemlisi ise anaristler tarafndan
yeni sosyal kurumlarn inasdr.
1936 ylnda spanya dnyadaki en byk anarist harekete
sahiptir. Aslnda, muhtemelen dnyadaki tm anaristlerin yar-
sndan fazlas spanyol idi. Bu durum, 1872ye kadar geri giden
popler bir anarist hareketin salad kkl gelenein sonucuy-
du. spanyol hareketi esas olarak Bakuninciydi, zira toplumun
yerel federasyonlar halinde birleecei ve sonuta daha geni
federasyonlar oluturaca blgesel kolektifler halinde rgtlen-
mesinden yanayd.
spanyol anarizminin nemli bir zellii hem kentsel
hem krsal alanlardan muazzam bir destek alyor olmasdr.
Aslnda, Rocker ve Murray Bookchin gibi anarist yazarlar, ge-
leneksel spanyol kylsnn anarist kolektivizme uygun bir
gelenei srdrdn ileri srmtr. Bookchin anarizmin
spanyol halknn yaamna ikin olduunu bile ileri srer.
spanyol kylsnn sahip kt bireyci deerlere ilaveten ky-
lerdeki kapitalizm-ncesi kolektif ve karlkl yardmlama
pratiklerini kastettii bellidir. Yardmlamann ve bireyciliin bu
bileimi sadece spanyollara zg deildir. Kyl halklarn ortak
bir zellii gibi grnmektedir. spanyollarn komular, Ima-
zighenler ve Arap kylleri de hi phesiz byle tanmlanabilir.
Anarizm spanyol halknn yaamna ok ikin olmayabilir, oysa
ki kyllk iindeki ikinlii daha kesin bir nermedir ve bunun
sebebi kylln iinde bulunduu koullardr. yle bile olsa,
Bookchininki gibi bir gzlem spanyol yaamnn, mesela kilise-
nin etkisi gibi otoriter ynn hesaba katmaz, ayrca spanyollar
141
arasnda faizmin bir ekiciliinin olduu gereinin zerinde de

hi durmaz.
Fakat spanyol kyll iinde Bakuninci federalizmin
bulduu destek, en azndan bu evrenin son 100 yln radikal sos-
yal-teknolojik karklklaryla yz yze kaldnda, anarizm iin
verimli bir zemin olduunu dndrr.
spanyol anarist kolektiflerinin rgtlenmesinin ve ileyii-
nin teferruatlarna girme amacnda deilim. Buradaki amacm bu
kolektiflerde otoritenin rolyle ilgili baz sorular ortaya atmak-
tan ibaret. Tm komnlerin ideali; retim aralarna mtereken
sahip olunan, gnll yelik ve ceza almadan ayrlma zgrl-
nn bulunduu, karar alma srecine tam ve eit katlmn olduu,
kiinin uran zgrce setii, eitimin, salk hizmetlerinin ve
ilacn parasz olduu, eit cret alnan, parann yerini paya da-
yanan bir tr karnenin ve komnler aras takas sisteminin ald
zgr bir kolektif oluturmaktr.
Makhno Ukraynasndaki komnler gibi, spanyadakiler de
yalnzca youn dmanln ve ak savan olduu bir dnem bo-
yunca faaliyet gstermilerdir. Bunlarda her tr ktln, iletiim
bozukluunun, etkili sosyal iliki ve ticaret yokluunun aikr yan
etkileri grlr. Fakat ayn zamanda tm yelerini ortak bir d-
mana kar tek bir yumruk olmak iin srekli motive edebilmenin
olumlu etkilerini de tarlar: yle ki, normal zamanlarda problem
olabilecek pek ok eyin bir kenara braklp, gz ard edebilece-
i bir hayatta kalma mcadelesi srmektedir. Sistemi etkileyen
sadece olumsuz sava koullar deildir; yldan daha ksa bir
zamann, oligarik ya da brokratik dzenlemelerin ortaya k-
masna yetecek bir sre olup olmad da sorgulanmaldr. Son
olarak, neredeyse tm kolektiflerde, kendini adam anaristlerin
amaz ekilde aznlk oluturduu unutulmamaldr. ounda
ademi-merkeziyetilik, eitlik ve zgrlk prensiplerine bilhassa
bal olmayan sosyalistler ve dierleri ounluu oluturur.
142
Modern Dnyada Anari
Levalin ya da Dolgoffunki gibi tenkitler kolektiflerin mterek

iyelik prensibini uyguladn gstermektedir. Tarm kolektifle-
rinde toprak, hayvanlar ve ara gere komnn iyeliindedir. ler
yelerin azami katlmyla idare edilir. Sk sk toplantlar ve ak
tartmalar yaplr. cretlere eitlik getirmek iin ciddi bir aba
vardr. Parasz eitim, ila ve tbbi hizmet evrenseldir; hatta baz
kolektiflerde barnma, elektrik ve ekmek de cretsizdir.
Gene de varsaylan bir anarist deneyim iin mhim soru-
lar ortaya kmaktadr Makhno deneyiminin akla getirdiine
benzer sorulardr bunlar. ncelikle, grnd kadaryla ok az
komn, toplantlarnda fikir birlii prensibini iletmekte, bunun
yerine oy okluuna bavurmaktadr. Aznln fikrini bastrma
arac olarak kullanlmad srece bu uygun bir anarist teknik
olabilir. Bunun anlam aslnda temel prensiplerin ne olacana
karar vermenin o kadar kolay olmaddr. Dahas, her durumda
aznln her zaman iin ounluun kararna uymama ya da e-
kilme hakk olmaldr.
spanyol kolektiflerinde ekilme hakk kabul edilmi gibi g-
rnmektedir, fakat gene de ayrlan biri kolektife katlrken yapt
herhangi bir katky kaybedebilir. Daha nemlisi, ayrlan ya da
bu sebeple herhangi bir kolektife katlmak istemeyen kiilere ne
olduudur. Muhtemelen ya bir kolektife mensup olma ya da ba-
msz bir ii olarak kalma seeneine sahiptiler. Tarmda bunun
anlam, yasak olduundan dolay cretli igc tutmaya ihtiyac
olmayan bir kk iftlikle snrl kalmaktr. Leval solun mulak
terminolojisi iinde bize, kolektife katlmayan kiilerin faaliyet-
leri, kolektif araclyla iin genel planna gre koordine edilir
demektedir. rettikleri eyler kolektiflere satlr. nsan bu nok-
tada, cretli igcnn niye yasaklandn ve kolektife mensup
olmayan iftilerin faaliyetlerinin nasl koordine edildiini me-
rak eder. Anarist bir polis kuvveti mi vard? Veyahut anariye
daha uygun bir gelenek iinde boykot etme veya dlama gibi yay-
gn yaptrmlar m uygulanmaktayd?
143
Sorgulanabilir bir dier mulak alan da, grup ilerini idare

etmesi iin seilen kolektif komitelerinden sz edilmesidir. Ko-
lektifler genelde saylarna gre veya daha fazla kiiyi, ynetim
veya yrtme komitesi ya da idari komisyon olarak ilev grmesi
iin seerler ve grne gre onlara baya bir yetki devreder-
lerdi. Komiteler alma saatlerine ve yaplacak demeye karar
verirlerdi; bir yenin kolektiften karlp karlmayaca onla-
rn kararna balyd. Alcora kyndeki liberter komnizme
dair sylenen uydu: Komite pater familiastr. Her eye sahiptir,
her eyi ynetir, her eyle ilgilenir. Her zel istek onun onayn-
dan gemelidir. Son kertede tek yarg odur. Komite yelerinin
brokrat, hatta diktatr olma riski nedeniyle duruma itiraz etmek
mmkndr. Kyller de byle dndklerinden, komitenin sk
aralklarla deitirilmesine karar vermilerdir, dolaysyla kyn
her yesi belli bir sre komite yesi olabilecektir. (Dolgoffda
alntlanmtr, 144). Fakat otoritenin byle toptan bir devri anari
midir? Grev dnemlerinin ksa ve her dnemin ancak belli ki-
ilerle snrl olmas anlamnda buna demokratik bir dzenleme
demek daha iyi olabilir.
Bu sorular ve tenkitler spanya deneyimini kmseme abas
olarak deerlendirilmemelidir. Hi phesiz bu liberter kolektif-
ler hatalarna ramen cesur, yeniliki ve cretkr deneyimlerdir.
Anti-otoriter eilimleri nedeniyle bu giriimler muhtemelen bu
yzyl iindeki deiime dair yegne radikal ve geni lekli a-
balardr.
Ortak Niyetli Anarist Topluluklar

Ortak niyetli topluluklar hibir ekilde egemen oluumlar
deillerdir, tam tersine egemen devletlerin snrlar iinde ve s-
tndeki oluumlardr. Bunlar eskinin kabuu iinde anarik bir
topluluk balatma abalardr. Bundan dolay, rnein ABDde
kurulan eitli anarist komnlerin hepsi de bir biimde ABD ya-
salarna uymak zorunda kalm ve pek ok rnekte bu yasalara
144
Modern Dnyada Anari
uymadklar iin kapanmaya zorlanmlardr. Byle topluluklar

iinde anari hayli snrl olabilir ve ancak grubun kendi i ilerin-
de uygulanabilir, ancak yasann uzun kolu buraya bile uzanabilir.
Byle komnler, isteseler de istemeseler de, devletin ekonomik ve
siyasi sisteminin bir paras olarak bulurlar.
Dahas, her bir ye o devletin deerleri ve kltrel gelenekleri
iinde yetimitir ve bunlarn zararl etkilerinden kurtulmalar
baya bir zor olur. Birka yldan uzun sre hayatta kalan komn-
lerde ocuklar ebeveynleriyle ayn arzulara, motivasyonlara ve
ayn duygusal problemlere sahip deillerdir. Komnde byyen
ocuklar komne kar ebeveynleriyle ayn ball hissetmezler,
ayn idealleri paylamazlar. lk kuan karizmasn ikinci kua-
n rutin hali izler. Ayrca komn, genleri ve dierlerini darnn
kar konulmaz cazibesinden kolayca koruyamaz. Bunlarn ko-
mn iinde nasl denetim altnda tutulaca ise bir dier nemli
sorundur. Ksacas, ortak niyetli anarist bir topluluk kurma pro-
jesinin, d dnyadan kaynakl sebeplerden dolay balangcndan
itibaren baarszlk olasl yksektir.
Anarik komnal deneyimler daima az nfusludur. Aslnda
byk ounluun says daimi 100 kiiye dahi ulamaz ve aile
tarz bir iliki iindedirler. Dahas, amaz ekilde, ekonomik
adan kendilerini yeter deillerdir. yelerin bazlar ya da o-
unluu topluluu ayakta tutmak iin darda alr. Topran
mterek iyelii ilkesine bal kalnan anarist deneyimlere sk
rastlansa da, zenginliin ve iin paylalmas anlamnda tam bir
komnizm dier tarzdaki tecrbelere kyasla daha enderdir.
Ortak niyetle anarist topluluklarn ou ABDde ve ngilterede
kurulmutur. Muhtemelen, anarik olarak nitelenebilecek ilk r-
nek Josiah Warren tarafndan kurulandr. Kendisi anarist hareket
iindeki byk yaratc dnrlerden olmann yan sra, avadan-
lk kaifi ve sosyal deneycidir de. Hayatn byk ksmnda ortak
niyetli topluluk hareketiyle ilgilenmi ve Amerikada bu hareketin
en canl olduu dnemde -19. yzyln ilk 75 yl- yaamtr. War-
145
ren, Owenin Harmony topluluu iinde yer alm ve 1826 ylnda,

bu topluluun asl problemlerinin bireysellik eksiklii ve zgve-
ni desteklememek olduu inancyla buradan ayrlmtr. Warren
bireyci anaristti; komnizm istemiyordu, herkesin, iine ayrd
zamana gre karln ald, serbest szlemeye dayanan bir
sistemi savunuyordu. Kurduu Equity Storeda, bir nesnenin re-
tilmesine ya da bir hizmetin salanmasna ayrlm igcndeki
zamana gre deer verilen, emek notlarna dayanan bir mal takas
sistemi ile fikirlerini hayata geirmeye alt.
1831 ylnda Warren, bakalaryla birlikte, Ohioda Equity ad
verilen kooperatif bir endstriyel topluluk kurdu. Burada eitim
ve sosyal dzenle ilgili fikirlerini kurumsallatrmay umut edi-
yorlard. Temel anari prensibi uygulanacakt; kii istedii kadar
yapacak, ancak daima kendi hesabna olacakt. Fakat deneme ksa
sre iinde baarszla urad, sebep topluluun i sorunlar de-
il, blgede stma mikrobunun grlmesi, 1835ten sonra devam
etmeyi imknsz klmasyd.
Warren ilerde gene Ohioda Utopiay kurana dek, yllarca ba-
ka bir topluluk kurmak iin ura vermedi. Burada her aile kendi
arazisini ve evini satn almt ve topluluk iindeki ilerde kulla-
nlan notlar araclyla eit igc takas yapyorlard. Ekonomi
asl olarak endstriyeldi; topluluk yeleri msr tyor, ahap
ve demir rnler imal ediyorlard. Bir dnem topluluun nere-
deyse 100 yesi vard. Warrena gre Utopia en azndan zgr bir
topluluun pratikte varolabileceini gstermek iin tasarlanmt;
sreen olarak varln srdrmesi ikincil nemdeydi. Koloni ge-
liti, zenginleti ve anarist prensiplerle baarl bir ekilde iledi.
Sonunda Savatan, yelerinin ve olas yelerinin Batdaki ucuz
topraklarn cazibesine kaplmasndan zarar grd. Nihayetinde
bir dier Amerikan topluluu olarak yerel ortamn iinde eridi.
1875te hl ilk yelerinin bir ksm oradayd, ancak yaklak yirmi
be yl nce ou Minnesotaya ve daha ucuz topraklara tand.
Sonunda Warren, New York Cityden ok da uzak olmayan bir
146
Modern Dnyada Anari
yerde, Long Islandda nc bir topluluun, Modern Timesn

kurulmasnda etkili oldu. 1851in balarnda yaklak 12 d-
nmlk bir arazi satn alnd ve bu arazi zerine yerleen herkes
kendine bir ev yapt. Asl ekonomik faaliyet bostanclkt. yeler
byk oranda New York ehri pazar iin meyve sebze retiyorlar-
d. Burada da ne kan gnll ibirlii, emek notlarnn takas,
kendine gven, zgrlk ve el sanatlarnn renilmesine vurgu
yapan bir eitim sistemiydi. 1854 yl itibariyle Modern Timesda
37 aile yayordu ve hem ekonomik hem de politik adan baarl
bir deneyimdi. New York ehrine yaknl ve n nedeniyle kolo-
niyi ou orada kalmaya karar veren pek ok kii ziyaret ediyordu.
Topluluk, kiilerin oraya yerlemesini engelleyecek kurallar be-
nimsemeyi reddediyordu. Sonuta eitli eksantrik insanlar gelip
Modern Timesda yaamaya balad. Saylar hibir zaman ciddi
bir rakama ulamamakla birlikte koloninin kt bir hrete sahip
olmasn saladlar. te yandan bu kt nam, ad kt iin y-
klan baz topluluklarn aksine, burann artan baarsnn nne
geemedi. Getirdii ekonomik glklerle birlikte Sava, g-
nll ibirlii ve yardmlama deneyimi olarak Modern Timesn
sonunu getirdi.
Bu toplulukla ilgili olarak en ok ne kan nokta, hibi-
risinin yklma sebebinin uyguladklar anarizm olmamasdr;
hepsinin de sonunun getiren tamamen dsal faktrler, yani her-
hangi bir topluluun sonunu getirebilecek olan faktrlerdir.
Bir dier anarist komnal deneyim olan Home Washingtonda,
Tacomann 20 mil batsnda kurulmutur. Home Yardmlama
Birlii 1898de kuruldu ve kendine bir arazi edindi; bu arazinin
kullanm hakkn yelerine 5, 10 dnmlk parseller olarak sat-
t. yelik, gemiteki ve imdiki gelenekten her ne kadar farkl
olursa olsun, komular tarafndan dlanmadan veya tenkit edil-
meden kendi bildii gibi yaamak iin kiisel zgrl arayan
ve her bireyi hak ettii yere koyan, dolaysyla onlar bamsz
klan herkese akt (LeWarnede alntlanmtr, 171).
147
Homeun ortaklamac ynleri ok snrlyd. Gda kooperati-

fi, bir okul, ktphane, eitli sanat ders ve klpleri, Esperanto,
ark felsefesi, mzik ve beden eitimi mevcuttu. Ayrca, dosta
yardmlama vard. Ortak mlkiyet bir toplant salonunu, bir ky
setini, kaldrmlar ve mezarl ieriyordu. Warrenite toplulukla-
rnda olduu gibi ou faaliyet kiinin kendi giriimine kalmt.
ye says 1899da 54ten, 1910da 213e en yksek oranna
ykseldi. Bir yl sonra, bir kooperatif olan Home Bakkaliye Birlii,
ac bir hukuk davann ve hizipsel bir atmann ortasnda kt.
1917 yl itibariyle bir davann sonucu olarak Home Birlii kendini
feshetti ve iflasn ilan etti. Bir grup, dier bir grubun sadece kendi
inisiyatifiyle rgtn yapsnda ciddi deiiklikler yaparak rgt
ele geirdiini iddia etti.
ngilterede 19. yzyln son on ylnda en azndan sekiz anar-
ist komn rgtlendi. Bunlarn ikisi asl olarak Kropotkinin,
alts ise Tolstoyun grlerinden etkilenmiti. Hepsi de ye says
ok ender bir dzineyi geen ok kk iletmelerdi. Asl ekono-
mik uralar kk bostanlard. Purleigh Kolonisi, Tolstoyun
eserlerinin, koloninin yelerinden Aylmer Maudenin yapt
tercmelerinin yayn merkezi oldu. En az 65 yesiyle en byk
kolonilerden biriydi.
1896 ylnda kuruluundan bir ya da iki yl sonra koloni, ye
adaylarn nasl seilecei ve Tolstoyun tercmelerini ticarilik ve
kr aray tuzana dmeden nasl pazarlayacaklar konular-
na dair bir anlamazlk iine dt. Purleigh sonunda yelerinin
ayrlmasyla dald; yelerinin ou Kanadadaki Dukhobor top-
luluklarna katld.
ok kk bir koloni olan Brotherhood Workshop, Leedsde
kuruldu ve zaman iinde farkl yerlere tanarak gnmze dek
varln srdrmeyi baard.
Ferrer Kolonisi 1915 ylnda New Jerseyde, New Brunswick
yaknlarnda kuruldu, adn spanyol anarist-eitimci Francisco
Ferrerden almt. Koloni, almak iin komnden ehre gidip
148
Modern Dnyada Anari
gelmeye devam eden New York anaristleri tarafndan kuruldu.

Ayn zamanda sebze ve kmes hayvan yetitiriyorlard, fakat en
nemli komnal giriimleri, asl olarak koloni ailelerinin ocuk-
larnn devam ettii, fakat yatl olarak da hizmet veren modern
okul idi. Aynen topluluk gibi, okulun da, anarizmin zgrlk
ve bireysellik prensiplerine gre ilemesi ngrlyordu. Okul
kinci Dnya Savana dek hayatta kalmay baard. Koloninin i
ekimeler ve anlamazlklardan kaynaklanan aikr problemleri
varsa da, sonunu getiren asl etken dsald. ABD ordusu koloni-
nin hemen dibine Camp Kilmer ina etti ve bu da beraberinde,
kolonistlerin sonunda ba etmelerinin imknsz olduunu anla-
dklar pek ok kritik sorun getirdi. Grne gre asl sorunlar
hrszlk ve kiisel gvenlikti ve koullar koloni yelerini tan-
maya itti. Fakat Veysey, askeri mdahalenin, zaten mevcut olan
dalma srecini hzlandrmaktan baka bir ey yapmadn ileri
srmektedir.
Ferrer kolonisinin yelerinden olan Joseph Cohen, 1934 y-
lnda Michigan, Sunriseda bir anarist-komnist komn kurma
abasnda etkili oldu. Bu komn 1937ye dek srd ve Cohenin
tanmlad biimiyle, balangcndan itibaren i ekimelerden
zarar gren bir deneyimdi. Aslnda koloninin baarszl ks-
men anarist teorinin hakl kmas olarak grlebilir, zira temel
problemleri rgtseldi. Ar bir otorite delegasyonu vard; idari
komiteler klikler oluturmutu, keyfi ve gizli kapakl ekilde ha-
reket ediyorlard. Ayrca bu bir tarm topluluu olmasna ramen,
yeleri iftilie dair pek az ey biliyorlard. Son olarak Sunriseda
tm mlkiyet mterekti. Bu durum, daha nce tarttmz
deneyimlerin bazlarndaki gevek balara gre daha youn ve
balayc sosyal ilikiler ve atmalara kar daha savunmasz bir
durum yaratyordu.
1960larda, ortak niyetli topluluk hareketinde yeniden bir
canlanma oldu. Bu son gelimenin pay belki de, 1820 ila 1860
arasndaki nceki komnal deneyim dalgasnnkinden daha b-
ykt. Dahas, bireysellii ve zgrl vurgulayan topluluk
149
trleri bu son dalgada ncekine gre daha barizdi. Kelimenin tam

anlamyla, ortaya yzlerce anarist komn kt ve ou birka yl
hayatta kalp sonra yok olup gitti.
Yukarda bahsettiimiz gibi, ortak niyetli herhangi bir top-
luluk, grubun baarsn tehdit eden d faktrlerin eitlilii
anlamnda, balangcndan itibaren byk handikaplarla yz y-
zedir. Bununla birlikte, baz komnlerin bu olumsuz koullara
ramen baarl olmas toplulua ikin, stratejik neme sahip bir-
takm karakteristiklerin varolduunu gsterir. Bunlardan bazlar
unlar olabilir:
1. Kt hretin ve harici mdahalelerin asgariye indirilmesi

Aykr cinsel alkanlklar ve giyim tarzlar benimseyen ya da
uyuturucu kullanan, ayn zamanda bu tercihlerini aka ilan
eden topluluklar, iinde yaadklar daha geni topluluun yap-
trmlar ya da polis mdahalesi araclyla baarszla davetiye
karrlar. En olaan grnen topluluun, d dnyann ellerin-
de hayatta kalma olasl daha yksektir. Gemite herhangi bir
topluluun devletin denetimi dnda kalmas zordu, fakat bugn
artk bunu baarmak imknszdr.
2. yelerin seimi
Topluluun kazanaca baar byk oranda yelerinin uyum-
lu bir grup oluturabilmesine baldr ve bavuran yelerin uygun
bir ekilde snanmas uyumlu bir grup kurma olasln arttrr.
Bu durum elbette ki, snama, kabul ya da ret etme yetkisine sahip
olanlarla, bavuranlar arasnda bir snf ayrm yaratr liber-
terlerin pek de holanmayaca bir durumdur bu. Buna ramen,
komnal tecrbelere dair yaplan bir aratrma, ye kabulnde
yetersiz snamann ne kadar sk temel bir baarszlk sebebi ol-
duunu gstermektedir. te yandan, hepsinin iinde en baarl
komnal hareket olan Hutteritler en kat kabul kurallarna sahip-
tir ve dardan asla ye kabul etmezler.
150
Modern Dnyada Anari
3. Kiisel sorumluluk
Pek ok topluluk, olgun ve sorumluluk sahibi yelerinin azl-
, bencil kk ocuklar olarak adlandrlabilecek yelerinin ise
okluundan dolay baarszla uramtr. unu tekrarlamakta
fayda var: Anari, her bir yesinin kiisel sorumluluk duygusuna
sahip vicdanl, kendine gvenen birer birey olduunu varsaym-
na dayanr. Riesman byle bireylerden iten gdml kiiler
diye bahsetmektedir; baarl anarist komnlerin asl olarak bu
tr insanlardan olutuunu dnyorum. Daha kalc anarist
deneyimlerin ounun kltrel ortam on dokuzuncu yzyl n-
giliz ve Protestan kesimidir - iten gdmlln nem tad
bir kesimdir bu. Pek ok spanyol anarist de yledir. En azndan
alkole, boa grelerine ve rasgele cinsel ilikiye kar ateist bir
pritenlii benimsedikleri sktr (bkz. Hobsbawm, 82 ve Brenan,
157). Brenan ayn zamanda, spanyol anaristlerin toplantlar ile
dini uyan toplantlar arasnda da paralellikler grr. Prite-
nizm ile iten gdml olmak arasnda da bir iliki vardr, zira
her tr pritenliin temelinde baka unsurlarn yan sra isel
disiplin yatar. Fakat bu kiinin isel disiplinli olabilmek iin p-
riten olmas gerektii eklinde anlalmamaldr. ten gdml
olmakla, -nceki sayfalarda tartlan- Avrupa dndaki halklar
arasnda uygulanan anarist rejimler arasndaki balantnn dere-
cesini tespit etmek ilgin olurdu.
4. Teknik yeterlilik
Bir topluluk iin en yaygn ideal krsal, kendi kendine yeten
bir tarm kolonisidir. Marjinal ekonomik deerin baz blgelerin-
de bu topluluklar nitelikli bir baar kazanm ve hatta blgede
mtevaz bir ekonomik canlanma yaratmlardr. Fakat daha sk
olarak ekonomik birer felakettirler, nk yeleri ne krsal ya-
ama ne de iftilie ainadr. yelerin byle bir yaam tarzna
yabanc olmalar baarszln kesin bir sebebiyken, bu hayata
dair nahif romantik nosyonlarn korumakta srar etmeleri de bir
dier sebebidir.
151
5. Komnalite
Ortak yaamn ortak mlkiyet, ortak yeyip ime, ortak iskan
vb. derecesini azamiye karmak, atmann olduu belli sorun-
lar da younlatrr. Farkl kkenlerden gelen insanlar bir araya
toplamak ve onlar byle birbirine balamak sorunlara temel ha-
zrlar. Hutteritler komnal bir teebbste baya baarldrlar,
zira tm yelerinde azami derecede kltrel homojenlik temin
etmeye almlardr. yelerinin beikten mezara indoktrinasyo-
nunu ok sk ekilde kontrol ederler. Ayn zamanda neredeyse be
yz yllk bir gelenee sahiptirler. 19. ve 20. yzyln bir dereceye
kadar baar kazanm bu anarist topluluklar, ortak mlkiyet,
ortak yeyip ime ve ortak barnmay asgari derecede tutarak gev-
ek bir ekilde yaplanmlardr; birbirleriyle ok sk iliki iinde
olmayan benzer dncedeki kiilerin ayn evrede yaamasn
temel almlardr. Bireysel faaliyete ve zerklie geni bir alan
vardr, fakat ayn zamanda karlkl yardmlama her zaman el
altndadr ve elbette ki ekonomik farkllk yoktur.
Bibliyografik Not
Makhno ve Ukrayna hareketi zerine Avrich ve Volinee
baknz. spanyol Devrimiyle ilgili bilgi Brenan, Dolgoff, Leval
ve Richardsdan derlenmitir. Ortak niyetli anarist topluluklar
hakknda Warrenin deneyimleri iin Martine, Mutual Home
Association (Home Yardmlama Birlii) iin LeWarnee, ngiliz
komnleri iin Hardyye, Ferrer Kolonisi iin Veyseye ve Sunrise
iin Cohen ve Josephe baknz.
152
V III
A n a r s t R e j m l e r n
B r M e s a j V a r m ?
Anarist Rejimlerin Genel Baz Karakteristikleri

Haklarnda bilgi sahibi olduumuz avc toplayc topluluklarn
hemen hemen hepsi eitliki ve anariktir, bir ynetim yap-
lar ya da devletleri yoktur. Tipik olarak kuzey Californiada ve
Amerikann kuzeybat sahilinde yaayan kk bir aznlk, payeli
toplum yapsndadr, fakat gene de genelde idari bir yaplar yok-
tur. Baheci topluluklar arasnda eitliki ve anarist rejimler, avc
toplayc topluluklar kadar olmasa da hl yaygndr. Dier yan-
dan, obanlkla geinen toplumlarn muhtemelen az bir ksm,
tarmc topluluklarn ise daha da az bu kategoriye girer. Tarmc
toplumlar tabakalama ile ve devletin varlyla tanmlanrlar.
Herhangi bir rejimin, ki anari de buna dahildir, eitliki nite-
liinin, ayn cinsiyet, genel ya ve kuak balamnda ele alnmas
gerektii unutulmamaldr. Gerek cinsel eitlik nadirdir ve Ifu-
gao ve Dayaklar rneinde olduu gibi, buna yaklaan topluluklar
ift tarafl akrabalk sistemine sahip olanlar iinde daha fazladr.
Bunlarda herhangi bir ebeveyn tarafndan olan akrabalar arasn-
da bir tercih gzetilmez ya da buna bal bir farkllama yoktur;
verasetin herhangi bir ebeveyn ya da herhangi bir cinsiyetin ze-
rinden devredilmemesi anlamnda, bir eitlik ya da yaklak bir
eitlik vardr. Kar ve koca eve eit oranda mal mlk getirir. Bu ift
tarafl durum genelde, ekonomik alanda nispeten eit bir katlm
iin zemin yaratr (Ifugaolar, Inuitler ve Sameklerde olduu gibi).

Anasoyluluk bazen nispi bir cinsel eitlik iin en gvenli zemi-
ni salama kapasitesi asndan, ift tarafl soy sisteminden aa
grlr. Bunun sebebi, o sistem iinde erkeklerin genelde kendi
egemenliklerini dayatarak, kadnlar zerinden veraset prensibini
etkisiz hale getirmeye almalardr.
Anari genelde halk -ya da gemeinschaftlich- karakteristikle-
riyle balantldr. Azami derecede etkin sosyal grup nfusunun
kk olduu yerde muhtemelen 200 kiiye kadar bu nispeten
kolaydr. Yz yze ilikiler hakimdir ve dolaysyla dedikodu,
dlama gibi tipik yaygn yaptrmlar en etkili ekilde ileyebilir.
Nfusun en homojen ve farkllamam olduu yerlerde anari-
nin hayata gemesi daha kolaydr. Bu baka pek ok eyin yan sra
igc ayrmnn ve ite uzmanlamann asgari dzeyde olduu
anlamna gelir. Byle bir durumda insanlar aa yukar ayndr,
fikir farkllklarnn, keskin ayrmlarn, anlamazlklarn ortaya
kma imkn azaltlm veya asgariye indirilmi, insanlarn ortak
alanlar ise azamiye karlmtr; dolaysyla, bir anlamazlk oldu-
unda bile uyum salamak ve sistemin srp gitmesini salamak
iin byk bir bask vardr. Mtereklikten kaynaklanan ok say-
da ba muhalifleri balar ve tam bir yabanclamann nne geer.
Bazlar bu koullarn zgrl kat bir ekilde kstladn
dnebilir. zgrln kiiye ak seeneklerin saysyla l-
ld sylenebilir. Byle kk lekli toplumlarda hi phe
yok ki kiiye ak seenek says daha azdr. Fakat belki de, tm
yelerin baka alternatiflerin farknda olmad ve az sayda alter-
natife herkesin ulaabildii bir toplumda, zgrln ne lde
kstlandn sorgulamamz gerekir. Aslnda byle toplumlar,
muhtemelen ok daha fazla seenee sahip, ancak bunlara her-
kesin serbeste ulaamad daha modern toplumlarla nasl
karlatrlabilir ki?
Anarinin en sk olarak kk grup koullarnda uygulana-
bildii ve bu koullarda devam ettirilmesinin daha kolay olduu
154
Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m?
sylenebilse de, bu, daha modern, karmak koullarda hayata ge-

irilmesinin imknsz olduu anlamna gelmez. Daha ok, bunun
pek muhtemel olmadn syleyebiliriz. Gene de saylar yz bin-
lerle ifade edilen ve nfus younluunun yksek olduu, genelde
mil kareye 100den fazla insann dt, Liv, Tugbara, Nuer ve
Tonga gibi halklar arasnda anarist rejim rnekleri mevcuttur.
Byle sosyal dzenler, anarist federalizm nosyonuyla belli pa-
ralellikleri olduunu zaten grdmz segmenter soy sistemi
araclyla salanabilir. Veyahut Tongalar ya da baz Dou Afrika
oban toplumlarnda olduu gibi, byk poplasyonlar, kiiyi sos-
yal balarn geni bir alana yayacak ekilde, ortak kesiim alanlar
bulunan, ift tarafl eitli gruplara balayan daha karmak bir
dzenleme araclyla btnletirilebilir. Bir dier deyile, kiiler
ve gruplar birbiriyle balantl bir alanlar yn olutururlar; bu
durum, herhangi bir merkezi koordinasyon olmakszn geni bir
sosyal oluumun entegrasyonunu salar.
Bat uygarl iinde bile basz byk organizasyonlar bu-
lunmaktadr. ABDde son sosyal hareketlere dair incelemeler,
bu olgu zerinde alanlar, paral, basz, fikir-temelli alar-
dan (SPINler) bahsetmeye itmitir. Bir SP(I)Nn organizasyon
ablonu fena halde dm olmu bir balk an andrmaktadr,
zerinde pek ok dm ya da farkl byklkte hcreler vardr ve
hepsi dorudan ya da dolayl olarak birbirine baldr (Hine, 19).
SPINlerin tek bir lideri yoktur, her segmentin kendi lideri vardr
ama hibirinin otoritesi yoktur. Liderlik sadece ikna etme bece-
risine ve dier maharetlere baldr. ok saydaki zerk segmenti
bir arada tutan ve paralanmay engelleyen ey ise yatay balan-
tlarn zenginlii ve en nemlisi de ideolojik balantdr. Yani
yeliin kesien pek ok alan vardr, yle ki kii btn bir hareket
iindeki eitli gruplara mensuptur. Katlan grup veya hcrelerin
liderleri arasnda hatr saylr bir etkileim grlr ve liderler
kendileri de bir grup kurabilir ya da baka bir grubun sradan bir
yesi olabilir. Gsteri, miting, toplant vb. eklinde, herkesi bir
araya toplayan ok sayda ritel faaliyet vardr. Hareketi bir arada
155
tutan asl etken ideolojiktir: Herkesin paylat az saydaki nemli

ve temel akideye ballk. Hine bir SPINi solucana benzetir. Fakat
baka bir benzetme de herhangi bir yneticinin olmad saysz
hcrenin koordinasyonundan oluan bir beyindir.
SPINler tamamen arasal ve pragmatik yaplardr; orta-
ya kan fikir -galip ya da malup olduu veya demode kald
iin- etkisini kaybettiinde, SPIN deiir veya yok olur. SPINin
ortaya knn rasyonel bir planlama sonucu deil de, ilevsel
bir gereklilik sonucu olmas, anaristler ve dier propagandistler
asndan nem tayan bir unsurdur (Hine, 20). SPINlerin Tonga
ve benzer dier sosyal rgtlenmelerle olan paralellii aikrdr.
Bu zellikler erevesinde biimlenmi zgr bir toplumun,
oligari ve hiyerarinin geliimine en direnli toplum olaca d-
nlebilir.
Anaristler sk sk basz ileyen baka sistemlerden rnek
verirler. ok sayda bamsz demiryolundan oluan Avrupa
demiryolu sistemi buna rnek tekil eder; bu sistem, faaliyetle-
rini farkl lkeler arasnda mal ve yolcu geiini etkin bir ekilde
salayacak ekilde koordine eder. Basz bir sistemdir. ABD demir-
yollarnn sahibi ve iletmecisi ayr ayr irketlerdir; bu irketler,
operasyonlarn tm lkede seyahati mmkn klacak ekilde
irketlerin gnll birliiyle koordine ederler. Uluslararas posta
sistemi de ayn ekilde basz bir sistemdir.
Gl bir ulusal devleti savunanlarn, ayn zamanda, hem
uluslararas hem de ulusal seviyede merkezi kontrolden yoksun
bir ekonomiyi savunmalar olduka ironiktir. Bir ekonominin
sadece serbest pazarn taleplerinin kontrol ettii, kendi kendini
dzenleyen bir sistem olduu, yle olmas gerektii eklindeki
eski liberal kapitalist nosyon, znde anarist bir nosyondur. te
yandan, dierlerini smrmek ve bastrmak iin bir klf olduun-
da artk varln srdremez. Bu eitli rnekler her halkrda
Bohannann ok merkezli g sistemleri olarak bahsettii ey-
lerdir.
156
Nispeten karmak byk sosyal sistem veya ilikilerin, anar-

ik bir tarz iinde etkin ekilde ileyebilecei aktr. Fakat te
yandan mevcut etnografik rneklerin hibirinin, byk kentsel
ylmalarn olduu yerlerde anarinin ilediini gstermedii de
barizdir. Ksa sren spanya ve Ukrayna tecrbeleri dnda anari
neredeyse her zaman krsal bir ortamda ortaya kmtr. Gene de
eer anari youn nfuslu krsal alanlarda ilev gsterebiliyorsa,
ehirlerde de ileyebileceini dnebiliriz.
Karmak sosyal yaplar iinde az sayda anarik rejimin varl,
merkezi devletin byle bir evrede sosyal ilikileri srdrebilmek
iin daha pratik bir mekanizma olarak ortaya kt anlamna
gelebilir. Gce sahip belli bireylerin, otoritelerinin vazgeilmez
olduuna ve sorumluluu onlara devrederek yaamn daha ko-
lay olduuna insanlar inandrarak uyuturduklar anlamna da
gelebilir. Ynetilenler ynetimin en iyisini bildii, topluma hiz-
met salamann en etkin aracnn bu olduu, sradan halkn ise
niteliksiz ve vasfsz olduu kanaatine inandrlmlardr. Baarl
herhangi bir kurum gibi ynetim de kendi gerekliliine halk inan-
drarak geliir. G bir kez az sayda kiinin elinde toplandnda,
ondan kurtulmak daha zordur. Ynetim, byme ve genileme
yolunda habis bir alkanla ve iflah olmaz bir itaha sahiptir.
Bu kitap iinde daha nce de bahsettiimiz gibi on yllar iin-
de toplumumuzda kendine yeten ve gnll ibirliine dayanan
kurumlar yava yava zayflamtr; bu zayflama ynetimlerin
giderek glenmesine uygun bir zemin yaratmtr. Bu sadece z-
grle ynelik bir tehdit olarak grlmemelidir, ayn zamanda
toplum iindeki doal gruplar arasnda gnll ibirlii, kendi-
ne gven ve karlkl yardmlamann gnlk uygulamalar iin
de bir tehdittir.
Kitlelerin gce sahip olanlar tarafndan uyuturuluyor ol-
malar gibi gayet reel bir ihtimali bir kenara braksak bile,
insani deerlerin sk sk insanlar, gvenlii bamszla, dze-
ni zgrle ve verimlilii bireysellie tercih edecekleri ekilde
157
biimlendiini de dnebiliriz. u aktr ki, anari, alma-

y, sorumluluu ve oyunu kurallarna gre oynamay gerektirir.
zellikle gnmzde insanlarn byk ounluu sorumluluu
ynetime brakmaktan memnundur belki ok tembel oldukla-
rndan, belki iktidara sahip olanlar tarafndan bylendiklerinden;
belki de, ayn zamanda, kendilerine olan gvenleri gller tara-
fndan zayflatldndan
Kltrel Geliim ve Anari

Nationalism and Culture adl kitabnda Rudolf Rocker, bir dev-
letin olduu her yerde insann kltrel geliimine engel konduu
ve dolaysyla, siyasi entegrasyonun zayf ve kk gruplarla snrl
olduu her yerde de kltrel ilerlemenin gerekletii hipotezi
zerinde durur. Rocker kltr derken eitli sanatlar kastetmek-
tedir: mimari, resim, mzik, edebiyat, felsefe. Ne yazk ki kltrel
ieriin sistematik bir analizini yapmakta ya da konuyu znel bir
seviyeden karabilmekte baarsz olur. Roma edebiyatnn veya
diyelim Yunan heykelciliinin deerine dair kiisel yarglar ne
srer. Akas, nesnellie ulamann zor olduu bir alandr bu.
Ayn derecede ciddi bir baka problem de Rockern antik Yunan
ehir devletlerini, ilk spanyol komnn, 17. ve 18. yzyl Avru-
pasndaki kk prenslikleri onaylayan bak asdr. Devleti mi,
yoksa sadece byk devletleri mi eletirdii belli deildir. Durum
ne olursa olsun, devletin kltrel geliimi boduu argman
byleyici bir sorudur, ama buna ikna edici bir cevap verirken ka-
nlmas gereken ok fazla tuzak vardr.
Rockern sorusunun peine uygun bir ekilde debilmek iin
devleti ok daha somut bir ekilde kavramsallatrmamz gerekir
ve her eyden te, farkl kltrlerdeki sanat formlarn deer-
lendirebileceimiz nesnel bir teknik arttr. Bu zorlu iin peine
dmeye hi niyetim yok. A. L. Kroeber Configurations of Cultu-
re Growth adl kitabnda bu tarz bir ie kalkr. Sanat formlarn
deerlendirmez, fakat dnyann belli bal uygarlklarnda eitli
158
sanat ve bilimlerin ykseli ve dnn plann izen iaretler

olarak belli kiilerin isimlerini kullanr.
Amac byk bir uygarlktan dierine, zaman iinde entelek-
tel ve estetik abalarn geliimindeki dzenlilikleri belirlemektir.
Teknii hibir ekilde knamann tesine gemez. Spengler veya
Toynbeenin aksine, Kroeber vard sonularda hibir tarihsel
evren, hibir byk rnt bulamaz. ster doal bilimlerde, is-
terse sanat veya felsefede olsun, belli konfigrasyonlarn doruk
noktalar arasnda hibir anlaml iliki gremez. Keza, belli bir
sanattaki birikim ile tm bir kltrel doruk arasnda da her-
hangi bir iliki yoktur. Bilimsel bir dalgann zirvesi, yaznsal bir
dalgadan nce, sonra veya onunla birlikte gelebilir vb. Kltrler
genelde baz sanat ve bilimlerde zirveye varp, dierlerinde hi-
bir parlak gelime gstermezler. Rockera daha dorudan bir yant
olarak Kroeber, konfigrasyonlar ile bunlarn sonularnn, siya-
si entegrasyonun kapsaml varl ya da yokluu gibi faktrlerle
herhangi bir iliki iinde olmadn saptar. Hem Kroeber hem de
Rocker sadece okur yazar uygarlklarla ilgilenirler. Rockern diye-
lim bu kitapta tartlan anarik rejimlerdeki kltrel gelimeleri,
devleti olan dierlerine kyasla nasl deerlendirmi olabilecei
dndrcdr.
Burada nemli bir nokta, byle devletsiz toplumlarda kiisel
yaratc ifadeyi gene de engelleyen ok sayda baskc niteliin
bulunduunu fark etmi olmamzdr. Dahas, bu toplumlardaki
zgrlk atmosferi ve bu toplumlarn kendi atmosferleri klt-
rel geliim iin yetersizdir. zgrlk bir vakum iinde olumaz.
Avustralyal aborjin avclarn dnmeye ve yaratmaya ok daha
fazla zaman ayrabildikleri dnlr, ama ortaya kan sonu
pek de etkileyici deildir. zgrlk bir yana, kii gerekli uyarma
ihtiya duyar. Bilgi birikimi hi phesiz bu uyarm iin iyi bir
kaynaktr. Kii daha fazla veri toplarken alglay da geliir. Yeni
balantlar ve ilikileri grmeye balar; daha byk bir igrye
ular; yeni sezi ve nseziler ortaya kar. te uzmanlama yara-
159
tc bir atmosferin olumasnda temel bir faktrdr, zira ayn zel

problemlerle uraan insanlarn fikir alverii yapmak, birlikte
almak ve birbirlerini esinlemek iin bir araya gelmesine imkn
tanr. Kii evresinde benzer ilgiye sahip olanlarla kolayca ve z-
grce iletiim kurabiliyorsa, byle esinler hzlanr. Tarihsel olarak
iblmndeki uzmanlamaya limler veya sanatlardan olu-
an bir topluluun kurulmasna daima kentsel bir geliimin ve
aylak bir snfn ortaya knn elik ettiini artk syleyebiliriz.
Bu durum, anariye pek de yer olmayan tabakal bir toplumu akla
getirir.
Keif ve kltrel gelime iin belli bir lde kiisel zgr-
ln ve bireyselliin art olduunu kimse inkr edemez. Fakat
kltrler aras analizler ve tarih bize Rockern aksine, insanlarn
birbirine hi benzemeyen koullarda yaratc olabildiini syle-
mektedir. Elzem olan zgrln derecesi olduka deikendir.
Elbette ki hi kimse eitli anarik rejimlerin srf devletleri olma-
d iin sanatta daha byk gelimeler gsterdiini iddia edemez.
Dzeni Koruma Teknikleri

Anarist harekette telaffuz edildii ekliyle zgrlk ve birey-
sellik kavramlar, Protestan Reformundan doan ve kkleri Yunan
kltrel geleneine dek geri giden -burjuva deilse eer- Avrupal
deerlerdir. Anarik bir sistemin srmesi anlamnda ilgilendi-
imiz ve belli bireysel eilimler gsteren insanlarn ounluu
genelde zgrlk hakknda felsefi dnceler sergilemezler. in
asl biz de o insanlara bizim iin nemli olan, ancak onlar iin
olmayan sebeplerle paha biiyor olabiliriz (kr. Colson, 1974, 62-
63)13.
13 Afrikann siyasi eliti modern ulus-devletler kurma ve Avrupallar taklit

etme itkisinde, arkaik anarik unsurlar gizleme ya da onlar demokratik
devletiliin tabirlerine dntrmeye heveslidir. Afrikann eski anarik
ademi-merkeziyetilii, onlarn elinde demokratik ynetim ve komnaliz-
min eski Afrika geleneindeki bir rnei haline gelebilir.
160
Bir toplum yneticilerden, polisten, hapishanelerden ve hu-

kuktan yani bir ynetimin tm organlarndan azade olabilir,
fakat bu durum hibir ekilde zgr ve eitliki bir toplum olma-
sn garanti etmez. Anarik rejimlerin yaygn ve dini yaptrmlara
dayanyor olmas tiranla yol aabilir. Byle yaptrmlarn bir
paras olabilecek alay, dedikodu, dlama ve fiziksel iddet gibi
uygulamalarn genelde sert, affetmez ve zalim olduu grlr. Ve
bizim kk kasaba yaamndan bildiimiz kadaryla, kii eer
topluluk iinde kalmaya devam etmek istiyorsa, byle yaptrm-
lardan pek kama imkn yoktur. Yaygn yaptrmlar kontrol
etmek genelde zordur ve Vahi Batdaki adaleti uygulama komi-
telerinde olduu gibi, bunlar kolayca kontrolden kabilir. Dahas
bunlar muhafazakrl, budalal ve hogrszl savunan
bir g olabilirler. Buna ramen devletin hakim olduu toplum-
larda yaayan bizler sadece yaygn yaptrmlara boyun emekle
kalmayz, ayn zamanda devletin ezici gcne de maruz kalrz.
Sofistike teknoloji anda, bilhassa iletiim, ulam ve elektronik
gzetim alanlarnda, devletin inanlmaz derecede korkutucu bir
gc vardr. Bu dnyada gerek tiranlar devlet tiranlklardr.
Dzeni korumakla ilgili anarist teknikler kendi kendine yet-
meye ve kendi kendini dzenlemeye vurgu yapar. Bir Amerikal
ya da Avrupalya bu, husumet biiminde srekli iddete bavur-
ma olarak grnebilir. Lee, ABD ve dier blgelerle karlatrmak
suretiyle Sanlar arasndaki nispi cinayet orann ele almtr.
Sanlar arasnda bu orann bir yl iinde 100 bin kiide 20,3 oldu-
unu hesaplamtr. ABDde 100 bin kiiye 9,2 cinayet derken,
Ugandadaki 23 halk zerinde yaplan bir aratrma, drt ila
alt moduyla 100 bin kiide 1,1 ile 11,6 arasnda bir dizi gster-
mektedir. Tbbi imknlar Sanlar arasndaki gibi az olsayd ABD
rakamlar ok daha yksek olabilirdi. stne stlk ABDdeki
pek ok otomobil kazas ve dier kazalar kastl cinayetlerdir ama
yle saylmazlar. Daha da nemlisi savalarda ldrlenlerin say-
sdr ki bu say da cinayet oranlarna dahil edilmez. Sonu olarak
161
Lee ABD rakamlarn tekrar gzden geirir ve ABDdeki tam

oran 100 bin kiide 100 olarak tahmin eder. ngiltere, Fransa ve
Almanyadaki rakamlarn da bu kadar byk olduunu ifade eder.
Bununla birlikte ben onun tahminlerinin ok yksek olduundan
phe ediyorum. Gene de vard sonular, yani Sanlar arasndaki
cinayet orannn muhtemelen ABDdekinden daha dk olduu
ve devletin, kiiler aras kavgalarda olduu zere, belli trdeki id-
deti azaltmakta etkili olabilirken, sava gibi yeni iddet formlar
yaratt eklindeki ifadeleri geerlidir (Lee, 398-399).
Anarik rejimlere dair aratrmamz, duygusuzca cinayet ile-
me ve sakat brakma eklinde yaamlarn bo yere heba edilmesiyle
sonulanabilecek bir durum olan husumetlerin ne kadar yaygn
olduunu gstermektedir. Dahas, uzayan bir husumet, kaygy ve
psikolojik kargaay kkrtr. Bununla birlikte, anarik bir rejimde
husumetin yaratt ykmn, devletler arasnda yaplan bir sava-
n yaratt ykma asla yaklaamayacan aklda tutmak gerekir.
Elimizde nispi rakamlar olmamakla birlikte, husumet karmakla
husumeti somutlatran savan yaps arasnda en azndan temel-
de bir farkllk vardr. yle ki husumet bir skoru eitleme amac
gder. Burada ileyen ilke gze gz, die di ilkesidir. Ama bir
dmann tamamen yok edilmesi veya bir hasmn koulsuz tes-
lim alnmas deildir. Genelde, husumet sonucu kan kavgada
biri yaralandnda kavga sona erer. En azndan, grup uyumunun
korunmasnn nceliinden dolay faal bar grmeleri balar.
Herhangi bir atmada uyumu olabildiince abuk tekrar ina
etmek elzemdir. Herhangi bir dava, sulamak iin sulama amac
gtmez, taraflar tatmin edecek bir bar salamaktr ama. Bu da
nc bir taraf ve arabulucular gerektirir. Bu saygn erkekler
bir uzlamaya varana dek taraflarla grr. Byle giriimlerin
baars arabulucunun maharetine, taraflarn ahlaki ykmllk
duygusuna baldr.
te yandan, Elizabeth Colson basz toplumlarda, fiili kavga-
dan ziyade, bir kavgay kkrtma korkusunun nemli bir sosyal
162
kontrol mekanizmas olduuna inanr. Colson, E. Adamson Ho-

ebel ve Sally Falk Moore tarafndan birbirinden bamsz olarak
yazlan ve kavgadan ziyade, kavga korkusuna dair pek ok kan-
tn varlndan bahseden inceleme yazlarna gnderme yapar.
Anarik rejimlerde herkes dncesiz bir davrann olas so-
nularnn fazlasyla farkndadr. Herkes kendine hakim olmay
renir. Baz insanlar Rousseaucu bir cennet gibi grnen bir
ortamda yaarlar, zira duruma Hobbescu bir yaklamlar vardr:
Yavaa yrrler, nk tehlikeli grdkleri kiileri rahatsz et-
memek iin bunun gerekli olduuna inanrlar (Colson 1974, 37).
Gluckmann dedii gibi kavgada bar vardr, ama bu nihai uz-
lamaya yol aan bir kuvvetten ziyade ilk edimin engellenmesine
dayanan bir bartr (Colson 1974, 43).
Anarik rejimlerde mlkiyet daha az, homojenlik ve eitlik
daha ok olduu iin insanlarn daha az dalat varsaylr. Ama
belki de, sonulardan korkulduu iin burada da gene kstlama
nem tar ve bylece daha az tartma ortaya kar (Colson 1974,
43).
Oyunu kurallarna gre oynama ykmll herhangi bir
anarik rejimin ilev gsterebilmesi iin arttr. Ve elbette ki yay-
gn ve dini yaptrmlarn korkusu etkendir. Buna ramen, polisin
ve yasal yaptrmlarn hakim olduu bir toplumda yaamaya al-
kn olanlar, kendi toplumlarnda bile sosyal dzen iin motive
edici bir g olarak, oyunu kurallarna gre oynamak iin hissedi-
len mecburiyet duygusunun nemini kavrayamazlar. Tm insan
toplumlarnda yelerin ounun istedikleri ve buna inandklar
iin kurallara uyduunu unutmamak gerekir. Onlar uyumsuz-
luu itecek herhangi bir abaya kar direnirler. Herhangi bir
toplumda her tr yaptrm aslnda ok kk bir aznlk iindir.
Yarn btn yasal zorunluluklar kaldrlsa, balangta belki bir
su patlamas olur, ancak duruma alldktan sonra o da orta-
dan kalkar. Ayn zamanda byk ounluk bu su patlamasna
katlmayacak, kendi ilerine olaan ekilde devam edecektir. Baz-
163
larnn aka sand gibi, yasalarn kaldrlmas halinde insanlar

arasnda ok byk bir cinai ve dmanca davran patlamasnn
ortaya kacana inanmak, aslnda polisin mevcut gcn ok
fazla abartmaktr. Daha da nemlisi hepimizin doru ve yanl
hakkndaki yllarca sren koullanmamz, isel denetim veya
vicdan duygularmz da ok kmsemek anlamna gelir.
Geleneksel sosyal kontrol tekniklerinin birdenbire ortadan
kalkt ya da byk oranda gevedii durumlarda iki sonu
dikkate deerdir. Biri, gnll karlkl yardmlamann kendi-
liinden ortaya kma ve yaylmasdr yani insanlarn birbirine
yardm etmeye balamas. kincisi ise tam aksi bir tepkidir yasa
ve dzen yanllarnn tahmin ettii ey. Yani, kargaa, yama, id-
det ortaya kar. Ancak bu reaksiyonun sebebi dzeni koruyacak
bir polisin olmamas deildir. Sebep, byle davranlarda bulunan
tarzdaki kiiler tarafndan ne srlr. Bu insanlar hi phe yok
ki o toplumun refah iindeki kesiminden deillerdir; ne de pres-
tij, nfuz ve gce sahiplerdir: Tersine, daima toplumun madur
ve hayal krklna uram kesimine mensupturlar. Ve isyan
ki olan budur, baskc olduu hissedilen bir sistemin yaratt
birikmi saldrganlk ve dmanln salverildii bir katarsis a-
basdr (sistemin gerekten baskc olup olmamas konu ddr;
nemli olan byle alglanmasdr).
nsanlarn doallnda iyi olduunu dnmek bir hatadr;
onlar canavar olarak sulamak da ayn derecede yanltr. Btn
halklardaki radikaller insanlar konformist olarak deerlendire-
cektir.
Bazlar anariyi, birletirici yegne unsurun ahlaki ykml-
lk veya gnll ibirlii olduu bir dzen olarak grp eletirirler.
Fakat demokrasi de nihayetinde, ayn birletirici unsur sebebiyle
ksmen iler. Ve bu birletirici unsurun en gl olduu durum-
larda sistem en iyi ekilde alr. Ancak demokrasi de nihayetinde
sadece polis gcnn varlyla ilemez. Eer sadece orduya ve
onu dayatacak polis gcne bal olsayd, ne bamsz seimler
164
ne de iki partili sistem varln srdrebilirdi. Varlklarn sr-

drebilmelerinin sebebi katlmclarn bu sisteme inanmalar ve
kurallara gre davranma konusunda bir ykmllk duygusuna
sahip olmalardr. Hocart ynetimin kendiliinden ve srekli bir
iyi niyete bal olduunu sylemitir, bunlar olmakszn yne-
tim ker. (129).
te yandan De la Boetie, Machiavelli, Spooner ve baka te-
orisyenler herhangi bir ynetim sistemine itaat etmenin, korku
ve sahtekrlkla tevik edildiini ilave edeceklerdir. Etienne de la
Boetie Gnll Kulluk zerine Sylev adl kitabnda insanlarn
yneticilere niin itaat ettii sorusu zerinde durur. u sonulara
varr:
1) nsanlar itaat ederler nk kul olarak domulardr ve
yle yetitirilirler.
2) nsanlar efendileri tarafndan ziyafet ve gsterilerle kan-
drlp esarete altrlrlar; yneticilerin irenliini
gizlemeyi amalayan ritel uygulamalar ve dini dogmalar-
la kafalar karr; ileri klelikle olduu kadar hayranlk ve
saygyla da doldurulur.
3) Hkmetmenin ba etkeni fiziksel g deildir, daha zi-
yade zincirleme bir etkidir: Yneticinin kontrol altnda
gvendii be ya da alt kii vardr; onlar da 600er kii-
yi kontrol eder ve onlar da sonuta toplam alt bin kiiyi
kontrol eder. Btn bunlarn sonucu aslnda lmcldr.
Ve kim ileyi zmek isterse karsnda alt bin kii de-
il, bu kordon araclyla tirana bal olan yz bin, hatta
milyonlarca kii bulur. Homerosa gre Jupiter bir zinciri
ektiinde tm tanrlar kendine ekebilmekle bbrlenir
(78).
nsanlarn niin itaat ettii sorusuna ynelik bir varsaym
da Lysander Spoonern bir oluumun grnteki destekileri
snflamasdr: katlar, kuklalar ve ynetimin ktln
165
gren ama bundan nasl kurtulacan bilmeyen veya kiisel -

karlar nedeniyle buna teebbs etmeyen kiiler.
Anaride byle bir yanlsama yoktur, nk demokraside ek-
sik olan kiisel zgrle ncelik verilir. zgrlk ve bireysellie
ilgisi kesin olan demokraside dahi, herhangi bir ynetim sistemin-
de olduu gibi, nihai ncelik gene de devletin korunmasndadr.
Bir demokraside bir grup ekilmekle ayrlmakla tehdit ederse,
itaate zorlamak ve ayaklanmay bastrmak iin nihai olarak ba-
vurulacak sava nlemleri her zaman mevcuttur. zetlersek,
anarik rejim iinde dzen yaygn yaptrmlarla kurulur. Kendi
kendine yetme, kendi kendini dzenleme ve kendini snrlama ile
korunur. Bu aralar, sistemi daha iyi hale getirme ve oyunu asgari
hileyle oynama arzusu kadar, korkuyla da iler.
Grupa Karar Alma

Demokrasi mitinin bir paras oy okluunun kutsiyetidir.
Semenler belli aralklarla sanda gider ve ounluk oyuyla bir
lider seerler; gizli oy demokrasinin en kutsal ritellerinden bi-
ridir. Anaristler ise bunun hibir ekilde zgrln gstergesi
olmadn ileri srer. Dahas, gene la Boetienin de gzlemlemi
olabilecei gibi, yneticilerin oy okluuyla seilmesi, kiilerin
durumu kendilerinin kontrol ettii yanlsamasna kaplmalarn
salayan bir kurnazlktr. Oy veren kii aslnda nceden seilmi
bir grup iinden seim yapar ve birbirine zt ideolojiler arasnda
hibir seim ans yoktur. Herhangi bir bat lkesinde bugn ka-
zanma ans olan byk partiler arasndaki fark, Sovyetler Birlii
veya inde Komnist Parti iindeki fraksiyonlar arasndaki fark-
tan daha byk deildir. Hi kimse, ABD veya Kanadadaki byk
partiler arasnda, ideolojik ya da baka bir kalc geleneksel felsefi
tezatlk olduunu ciddi olarak iddia edemez. Ayrca, semenlere,
onlar adna grev yapacak birilerini semekte olduklar ve o kii-
lerin bu ii onlarn arzu ettii gibi yapacann hibir garantisinin
olmad hatrlatlabilir. Her eyden te bu iin znde itaate zor-
166
lamak vardr. Kamu grevlerine birilerini semek, size kimlerin

bask yapacana dair snrl bir seme hakkna sahip olmaktan
ok da farkl deildir.
ou zaman ounluun seimi bile sz konusu deildir. Bir
kii o greve seilir, nk dier tek bir adaydan daha fazla oy al-
mtr ve aslnda toplam oyun ounluunu alm deildir. Ayrca,
oy vermeyen ounluk sessiz ounluk asla hesaba katlmaz.
Oy vermeyenlerin ciddi bir ounluu asndan, muhtemelen,
mevcut seeneklerin arasnda bilhassa destekledikleri biri yok-
tur. 1976 ylnda Amerikan eyaletlerinden biri olan Nevadada
bakanlk seiminde semenlere hibiri seeneini iaretleme
ans verilmitir anarist oya en yakn eydir bu. Oy verenlerin
yzde 3nden biraz daha az bu oyu iaretlemitir. Ayrca yzde
40-50si de oy vermeye gelme zahmetinde bile bulunmamtr.
unu sk sk duyarz: Eer oy vermediyseniz ikayet etmeye
hakknz yoktur. Byle bir argman seimin gerek seenekler
sunduu eklinde hatal bir varsaym ne srer. Ve elbette ki gene
hatal bir ekilde srecin kendisinin meru olduunu varsayar:
Kiinin, keyfi olarak seilmi az sayda kii arasndan birine otori-
teyi delege etmesi ya da diyelim gardiyann semesi gerekir.
Hepsinden teye, ounluun kutsiyetine dair temel bir ahla-
ki sorun vardr ortada. ounluk kuralna bal olan demokrasi,
bir kiinin ya da az sayda kiinin ynetimine alternatif sunmaya
abalar, fakat genelde ounluun ya da daha yaygn olarak en
fazla oy alan kiinin diktatrlyle sonulanr. Bu ahlak, doru
ve yanln, oy vermeye zahmet edenlerin ounluu tarafndan
belirlendiini varsayar. Ibsenin Enemey of the People adl eseri,
ounlua bel balamann sonularn canl bir ekilde dramatize
eder. Fakat, aznln daha iyisini bilebilecei ya da kendi adna
karar verme hakknn olduu gerei bir yana, ounluun azn-
l kendine uymaya zorlad gerei de orada ylece durur.
Anarist kuramclar kadar, zerinde durduumuz anarik
rejimler de, alternatif bir karar alma mekanizmasn, yani fikir bir-
167
liini [konsenss] vurgular. Herkes hemfikir olana ya da belli bir

zm zerinde muvafk olana dek mesele tartlr veyahut byle
bir anlamaya varlamyorsa, genelde ileriki bir tarihte tekrar ele
alnmak zere bir kenara kaldrlr. Kendi kltrel geleneimizde
Dostlar Cemiyeti (Quakerler) ilerini bu teknii kullanarak yrt-
mektedir. Alnan kararlar toplantnn amacna baldr: Bir eylem
planna kimsenin kar koymad bir noktaya ulalmas gerekir.
Bu yaklama kar pek ok argman vardr. ncelikle, ok
fazla konuma gerektirdii kesindir. Bir keresinde, ortak niyetli
anarist topluluk yelerinden biri, grubunun asl iinin konumak
olduunu sylemiti. Fakat konumaktan daha insani ne olabi-
lir, stelik insanlar iddete bavurmak yerine konuuyorlarsa.
Konsenss politikalar genelde inat bir aznln ilerin yr-
mesini engelleyebilecei gerekesiyle eletirilir. Bazen gerekten
byle olur, ama bu durum verimsiz ve zaman tketici olabilen
demokratik bir yasama meclisinde de yaanabilir. Eer kii etkin
bir sistem isterse, en iyisi yasamay planlamak ve abuklatrmak
iin teknokratlardan oluan seilmi bir komite atamasdr, fakat
bu durumda zgr bir toplum sz konusu olmaz; Orwellin 1984
dnyas olur.
Fikir birliine dayanan politikalara dair daha dikkate deer
bir eletiri, fiili olarak ilevsel olmamasna dayanr. lk olarak,
fikir birliine dayanan politikalar ancak kk gruplarda ie ya-
rar, zira meselenin bir tr yz yze iliki iinde, ak bir ekilde
tm ynleriyle tartlmas gerekir. kinci olarak, pratikte herke-
sin eit katlm sz konusu deildir. Daha ziyade, toplum iindeki
hatrl kiiler dierlerinin fikirlerini etkiler, bylece insanlar ayn
dnce izgisine gelir ve hi yoktan somut bir anlamaya va-
rr. Aslnda toplum iindeki hatr saylr kiiler genelde nceden
mzakerelerde bulunup genel olarak kabul edilecek bir konumda
karar klarlar. Direnen ve fikir birliini engelleyen herhangi bir
kii, yanl yolda olduunu grmesi iin hatrl kiiler tarafn-
dan raz edilir. Bu tr siyasi manevralarn hepsi hem demokratik
168
rejimlerde hem de baka rejimlerde ayn derecede yaygndr. Fi-

kir birliine dayanan sistemin avantaj, idealde, aznlk haklarn
koruma asndan ahlaken dierlerine stn olmasdr. Hantal ve
zorlayc bir ara olabileceini kabul etmek gerekir. Anaristlerin
kendisi de komnlerin ve kolektiflerin yrtlmesinde sk sk de-
mokratik ounluk oy sistemine bavurmay zorunlu bulurlar.
Fikir birliine bir alternatif, kararlar kura ile almaktr. eitli
Anabaptist mezheplerinde rahiplerin ve dier kilise grevlilerinin
seiminde bu ynteme bavurulur; burada ama, ounluk oy
sistemine gre yaplan seimlerindeki partizan politikalarndan
gelebilecek ayrmclk ihtimalinden kanmak ve kendini kura
ile ifade edebilecek olan Tanr iradesine yer amaktr. te yan-
dan, kura ile yaplan seim yksek bir grup homojenlii ya da en
azndan olas adaylar arasnda bir tr kontrol gerektirir. ABDde
diyelim bir kuradaki adaylardan birinin komnist olduunu ve se-
ildii takdirde neler olabileceini bir dnn.
Hem ahlaki hem de etkin bir karar alma srecinin aray ha-
len srmektedir. En azndan en kk ve daha homojen gruplarda
veya grup uyumunun nceliini hedef edinmi bir grupta fikir
birlii teknii daha avantajl grnmektedir.
Anarik Rejimlerde Liderlik Trleri

Anarik rejimleri yle bir gzden geirdiimizde, liderlie y-
nelik farkl tavrlar ve farkl liderlik trleri karmza kar. ou
rnekte liderlie olumlu bir gzle baklr ve ef olmak ou
kiinin ddr. Fakat dier yandan, stnlk iin herhangi bir
ekilde abalamann kaba ya da ahlak d bulunduu aznlkta
kalan toplumlar da vardr. Liderlik rollerinin vurgulanmasndan
olabildiince kanlr ve bu roller ok tasvip edilmez. Gene de,
tavr ne olursa olsun, herhangi bir grup iinde liderlik modelleri
ortaya kar ve anarik rejimler iinde de en azndan drt tr li-
derlii fark edebiliriz:
169
1. Byk Adam
2. Usta
3. Kutsal Adam
4. Yal Adam
Byk Adam, topluluk iinde nfuz asndan merkezi konum-
da bulunan kiidir ve zenginliinin, ikna etme ve diskur ekme
yeteneinin, bazen de fiziksel gcnn sonucu olarak ricaclar
onu takip eder. Burada Yurok veya Kuzeydou Kys Yerli efleri
karmza kar. Ayn zamanda, Yeni Ginenin Byk Adam da
bu kategoriye girer.
Usta, zellikle avc toplayc toplumlarda bir stnle sa-
hiptir. Bylece, iyi avc olan bir kii evresinde onun emirlerini
yerine getirmeye ve karnn doyurmaya hazr yandalar toplar.
Kanadann Kutup alt blgesinde yaayan Athabascan yerlileri
veya Inuitler arasnda rnekleri mevcuttur. Bu roln eitlerine
Sanlar ve Pigmeler arasnda rastlanr. Samek reisi obanlkla ge-
inen bir halkn ba ustasdr.
Kutsal Adam, dini bir ideoloji araclyla prestijli biri olarak
kabul edilir; herkesin isteyerek, anlamazlklarda arabulucu ola-
rak fikrine uyduu kiidir. Burada karmza Nuerlerin leopar
derili efi veya Imazighenlerin slaleleri veya marabut aileleri
kar. Biraz farkl bir dzen Inuit amanlar iin geerlidir. Bu
kiiler pek arabulucu ilevi grmez, daha ziyade kendi amalar
iin halk kullanr (Kutsal Adam ile Byk Adam kavramlarnn
karmndan oluan bir roldr bu).
Yal Adam bir soyun en yal erkek yesi olduu iin toplu-
luun nde gelen yesidir. Byk Adam ve Usta statleri genelde
elde edilen statlerdir, Kutsal Adam stats ya elde edilir veya
atfedilir. Yal Adam ise tamamen atfedilen bir statdr, fakat
burada bile biraz baar unsuru sz konusudur. Dolaysyla, baz
yallar hitabet yetenekleri nedeniyle veya daha fazla karlar, zen-
ginlikleri, oullar olduu iin ya da ayinsel veya ezoterik doktrin
bilgileri nedeniyle daha fazla ne karlar. Yal Adam kavram
170
Avustralyallarn ve zellikle Afrikal baheci toplumlarn (Tiv,

Konkomba, Tallensi vb.) karakteristiidir. Baz baba soylu seg-
menter sistemler, mesela Arap bedevileri, Yal Adam ile Kutsal
Adam kavramlarn birletirir.
Daha nce belirtildii gibi, otorite rasyonel veya irrasyonel
olarak dnlebilir. Yukardaki drt tr liderlikle balantl ola-
rak sadece Ustalar rasyonel bir formu temsil eder. Dierleri aikr
rasyonellik unsurlar tamakla birlikte, ayn zamanda irrasyonel
ve keyfi unsurlar da ierirler. Bu en ok Yal Adam rol iin ge-
erlidir.
Max Weberin otorite trlerine dair yapt snflama ereve-
sinde hem Byk Adam hem de Kutsal Adam karizmatik tipe
girer; Yal Adam ise geleneksel otoritenin gerontokratik ve pat-
riarkal niteliklerini bir araya getirir. Weberde Usta rol iin bir
karlk yoktur (Weber, 324 vd.).
Muhafazakr kuram, yneticiye sunulan takdirin, yneticinin
halka verdii hizmetlerin karl olduunu ileri srer. Demok-
ratlardan anaristlere geni bir ideoloji yelpazesinden kiiler bu
argmana kar kar. Aslna baklrsa, yneticiliin tm form-
larndaki karlkllk, memnun olmak iin kendini kandrma
derecesinin yksekliiyle ilgili grnmektedir. Eski Msrda
yaayan bir kyl ile firavun arasndaki iliki, mantk snrlar ie-
risinde nasl karlkl olarak grlebilir? ngiliz kraliyet ailesine
yllar iinde devredilen muazzam zenginlik ile bu ailenin sundu-
u varsaylan olumlu hizmetler arasndaki karlkllk nerededir?
Her ynetici zel ayrcalklar edinmez ve tebaasyla ya da evre-
siyle ilikisinde aslen karlkl olmayan bir iliki gelitirmez mi?
Aslna baklrsa, Pierre Clastres gibi biz de ynetimin bir baka
adan karlkl olmayan bir iliki olarak tanmlanabileceini
syleyebiliriz. Ynetici bu statnn harika bir rneidir.
Henry Orenstein iki tr asimetrik mtekabiliyet zerinde du-
rur: merkezcil ve merkezka. lki hizmetkr olarak liderdir ve en
iyi Pierre Clastresn Gney Amerika Yerli efleri analizinde rne-
171
ini bulur. Burada efin avantajnn, ge kar bir phe ve onu

elde etme arzusu ile sonu bulan, sosyal ilikilerin temel kural-
nn karlkllk inenmesi olarak grld hatrlanacaktr.
eliik bir ekilde, ef kendi asimetrik karl tarafndan snr-
lanr: Karlarnn ok sayda olmas onu toplulua kar sreen
bir borca sokar, dolaysyla sonsuza dek halkna hizmet etmek
zorundadr ve asla gerek bir lider olarak cebri g iddiasnda
bulunamaz. Bu merkezcil ef kavram, hkmet ya da devlet r-
gtlenmelerine kar iler.
Orenstein, merkezcil lider ve yneticilerin, bir Gney Ameri-
ka Yerli efi, bir Roma imparatoru ve demokraside seimle baa
gelmi bir grevli olarak olduka geni bir yelpazede varyas-
yonlarnn olduunu syleyerek durumu iyice kartrr. Eer bu
gerekten doruysa, bu durum merkezcillik kavramn anlamsz
ve gereksiz hale getirir. Merkezcil lider anarik rejimlerin en saf
halinde bulunan liderdir; o bir hizmetkrdr, destekileri isterse
onu hibir ceza almadan nemsemeyebilir. Demokratik yoldan
seilmi bir grevlinin veya Roma imparatorunun nemsenme-
mesi mmkn mdr?
Merkezka mtekabiliyette ise lider veya ynetici itaat ve hiz-
met talep edebilecei bir iliki trn srdrr. Byk Adam veya
Kutsal Adam diye adlandrdmz kiilerin normalde merkezka
ilikileri vardr. Despotun ve ynetimin ortaya k bu balam
erevesinde olur. Fakat konuyu daha fazla derinletirmeden
nce, anarik rejimlerdeki belli lider tiplerinin belki de ne mer-
kezi ne de merkezka tre girdiini ne sreceim. Belki de belli
rejimlerde liderler sadece her gnk insanlarn sradan karlkl
ilikileri ile megul olurlar. Pigmelerdeki liderlik durumunu d-
nn. Burada sadece geici, olduka amorf ve ok merkezli, yol
gstermeye veya saldrgan olmaya hep isteksiz bir liderlik vardr
karmzda. Liderlikten kaynakl hibir zel avantaj yok gibidir ve
lider halkna kar borlu deildir. Pigme lideri anarik ideali so-
mutlatrmaktadr, zira liderlik karakteristiklerini asgariye indirir
ve dierleriyle normal karlkl ilikileri srdrr.
172
Devletin Kkeni zerine

Anarik rejimlere dair incelememizde grdmz gibi,
tiranlk ve ynetimin tohumlar pek ok liderin icrasnda gz-
lemlenebilir. Tiv, Lugbara ve dier Afrika rejimlerinde, aynen
Avustralyallarda olduu gibi, Yal Adamn olas tiranln g-
rrz. Ataerkil sistemin belli bir rasyonalitesinin olduu ileri
srlebilir; zira bu sistem iinde, en uzun yaam olan, dolay-
syla en fazla tecrbeye ve ayn zamanda atalarnn bilgeliini
renmek iin en fazla frsata sahip olduu varsaylan yallar ne
kar. Fakat yal statsndeki herkesin otomatik olarak her za-
man stn olduunu varsaymakta bir irrasyonalite vardr.
Yal adam fenomeni tek bana bir hanedanlk olarak elit bir
g grubunu srdremez. Bir adam yal biri olarak g sahibi ola-
bilir ve bu gc ksa bir dnem iin, diyelim birka yl boyunca
muhafaza eder; bu sre iinde ona tabi olan yeni kiiler bulma-
s lazmdr. Aslnda Tivler gibi yaa bal mertebelerin olduu
bir toplumda, bir adam ancak on yllk ksa bir sre iin liderlik
iddiasnda bulunabilir; daha sonra emekliye ayrlmak ve kendisi-
ne tabi olan kiilerin lider olduunu grd bir sosyal ortamda
yaamak zorundadr. Bu anarik ortamda ataerkilliin ynetime
yol amamasnn bir dier sebebi, tm sistemin akrabalk ba-
larna dayanmasdr. Patriarklar veya yallar her zaman iin bir
slalenin dedesi konumundadrlar. Kii baba tarafndan akrabalk
terimleriyle hitap etmedii kiilere itaat etmekle ykml deildir.
Devletin geliim tohumu Byk Adamn rolnde ok daha
verimli bir toprak bulabilir kendine. Yeni Ginede bu lider, baz
durumlarda hkmedebilecei bir evreye sahiptir. Mair, devle-
tin temelini, bir lidere baml ve ona sadk bir evrenin ortaya
kmas eklindeki bu geliimde bulur. Biraz farkl bir durum Inu-
itlerdeki, kendi fiziksel gc ya da korkulan doast gleri ile
toplulua hkmedebilen kiinin durumu iin geerlidir.
Byk Adam rneinde anari tiranla dnebilir. Baz du-
rumlar ynetime dayanan bir devlet sistemi oluturma ynnde
173
baarsz bir aba olarak grlebilir. Her zaman iin baarsz olu-
nur, nk topluluk iinde otoriteye kar eliik duygular vardr,
dolaysyla otorite kurulabilse bile hep isyan esinler ve kabaday-
lk etmek isteyen Byk Adam genelde ldrlr. Bylece durum
basz, daha da anarik bir konuma dnr. Ayrca, bir veraset
modeli oluturmann ve bylece bir hanedanlk kurmann em-
sali yoktur. Yeni Ginede ve dier sistemlerde Byk Adam tr
liderlik modellerinin kalc devletlere dnmedii aktr, nk
bunun iin yeterli ekonomik, teknolojik ve rgtsel temel yoktur.
Yeni Gine Byk Adam kendisine bal olanlarn retkenlik ka-
pasitesiyle snrldr; bu kapasite de daha karmak bir teknoloji
olmad iin snrldr. Hi kimse geni topraklar eldeki olduka
basit iletiim ve ulam yntemleriyle kontrol etmeyi umamaz.
Ayn zamanda Byk Adamn gc yalnzca kiisel ilikiler ayla
korunur ve geniler. Onun topraklarn muhafaza edecek sadk bir
brokratik rgtlenme yoktur. Kral ile Byk Adam arasndaki
fark ok temeldir: Krallar hara alrlar ve itaat grrler; Byk
Adam ise grecei destee bel balamak zorundadr (Schnei-
der, 207). Devlet, daha dorusu monari, ynetimin evriminde
bir aama deildir; dier ucunda sadece Byk Adam kapsayan
devletsiz toplumlarn bulunduu yelpazenin teki ucundaki nok-
tadr (Schneider 207).
Ifugaolar iindeki liderler baka tr bir Byk Adam temsil
eder. Arabuluculuk rolleri kapsamnda, ihtilaf halindeki tarafla-
r uzlatrmak iin emretme hakkna sahiptirler, nk ellerinde
iddet tehdidi vardr. Dolaysyla burada en snrl haliyle yneti-
min tesis edildii sylenebilir.
Clastres devletin ef rolnden domu olamayacana inanr,
fakat bu gr zerinde baz deiiklikler yaplmas gerekir. n-
celikle, devletin merkezcil liderliin niteliklerine uyan rneklerde
ortaya kma ihtimali daha azdr. Burada ortaya kmamasnn
sebebi topluluun efi kstlama konusunda uyank olmasdr. te
yandan Anuak ky efi, belli koullarda otoritesini bariz ekilde
174
geniletebilen trdeki lidere bir rnektir. kinci olarak, Pigme-

lerde karakterize olan trde anarik liderlik, devletin geliimine
daha da az uygundur. Bunun sebebi sadece topluluun otorite
uygulama abalarna kt gzle bakmas deil, ayn zamanda bi-
reylerin liderliin saldrgan ifadesinden kanmaya koullanm
olmasdr. nc olarak, kalc bir kurum olarak devletin, tam
da biraz nce sraladmz sebeplerden dolay, Yeni Ginedeki gibi
merkezka sistemlerde ortaya kmasnn nnde baz glkler
vardr. Dier yandan, ynetimle ilgili bir kurumun, Ifugaolarda-
ki gibi belli arabuluculuk rolleriyle balant iinde ortaya kmas
daha olasdr. Fakat bu adan Kutsal Adamn rol de nem ta-
r. Clastres bunlar merkezcil tarzdaki eflerden farkl grr ve
ynetimin ortaya kma ihtimalini Gney Amerikann Guarani
yerlileri arasndaki yalva rolne atfeder.
Hocart en erken ynetimsel fonksiyonlar ayin grevlilerine
atfeder. Bunlarn bazlar zaman iinde, igcndeki artan uz-
manlama srecinin bir paras olarak, tam anlamyla birer devlet
yneticisi halini almlardr. Marksist teoride, iktidar, esasen ya
da mnhasran, retim aralarnn kontrolnden ve zenginliin
dalmndan, yani ekonomik faktrlerden kaynaklanr. Gene de
bilgiden genellikle de dini trdeki bilgiden gelen gcn, en
azndan kk toplumlarn dinamikleri asndan hayli nem
tad aktr. Avustralyal lider gcn ezoterik ayin bilgisi
zerindeki kontrolnden alrken, Inuit aman ifa tekniklerinden
ve karanlk sanatlar kullanabilmesinden alr. Nuerlerin leopar
derili efinin lanetleme gc vardr, tpk Lugbaralardaki ihtiyar-
lar ve yamur yadran gibi. Anuaklarda efin rolnn temeli ve
meruiyeti, ritel ve doast neminde yatmaktadr. Ekonomik
faktrlerin gcn yegne kayna olmas zordur. Aslnda, biz bu
durumu kapitalist mlk sahiplerinin tm gc elinde bulundura-
mad modern toplum iinde de gryoruz. Teknikerler ve dier
uzmanlar da, ekonomik zenginlikleri deil, bilgileri sebebiyle
g sahibidir. Anarik rejimlerde, bilgi sahibi olan grevlilerin,
175
en azndan yasalara olduka yakn yaptrmlara bavurma yetki-

sine sahip olduunu grdk. Hemen yukarda Ifugao rneinde
grdmz gibi, Nuer ve Lugbara rnekleri de, ynetimin to-
humlarnn ilk olarak, bir yarglk ilevine dnen arabulucu
rolnde ortaya ktn dndrr. Bu yarglk rol ayn za-
manda polis benzeri glere de sahiptir. Farkl ve ayr bir polis
gcnn daha sonra ortaya kan bir gelime olduunu ne s-
rebiliriz.
ok sayda yazar, devletin sosyal farkllama ve artan sosyal
karmaklk ile ortaya ktnda hemfikirdir. Byle grler ge-
nelde zmni olarak, devletin tamamlayc bir ara olarak elzem
olduunu ileri srer. Bu aka Wittfogelin tezidir. Wittfogel
devletin kkenine dair sulama sistemlerine dayanan teorisin-
de, devletin douunu bu sistemlerin yaygn geliimine balar.
Yaygn sulama sistemlerinin geliimi koordinasyon gerektirir ve
devlet byk bir koordinatrdr. ster sulama ileri olsun (rne-
in Ifugaolar), isterse uluslararas posta sistemi, karmak sosyal
dzenlemelerin devletin alan iinde koordine edildiini gsteren
ok fazla veri toplanmtr. Fakat, devletin srekli olarak hayli
karmak sosyal dzenlemelerle balant iinde olmas, bunun ille
byle olmas gerektii veya byle olaca anlamn tamaz.
Baka yazarlarn yan sra Oppenheimer de devletin fetihler
sonucunda ortaya ktn ileri srer. Bir grubun byyp di-
erini fethetmesi, hakimiyeti srdrmeyi amalayan bir organn
ortaya kmasna neden olmutur. Devletin kkenine dair fetih
teorisinin en byk handikap, bir grubun savaabilmek iin zaten
devlet halini alm olmasdr. Oppenheimerin sunduu rnekler,
yaylmaya balamadan nce devletlemi sosyal oluumlardr.
Anarik rejimlerde dmanlklar kendini savala deil, kavga
ve husumetle ifade eder. Bunlara kavga denmesinin sebebi asl
olarak, gerek savan emir komuta zincirine bal, dmana bo-
yun edirmeyi ve onun topraklarn fethetmeyi hedefleyen bir
ordu rgtlenmesi gerektirmesidir. ncelediimiz bu toplumlar-
176
dan bazlarnn ynetimsel rgtlenmelerin tohumlarn tad

aktr, fakat hibiri gerek anlamda ne savaa girmitir ne de
fethe kalkmtr. Baka bir deyile, belki de fetih iin gereken
gerek savaa girmek iin olmazsa olmaz bir nkoulu baka tr
bir ynetimsel yapdr. En azndan, yeni tebaay idare etmek iin
idari bir sistemin temel unsurlar gerekir. Fakat ayn zamanda
Oppenheimerin teorisinde gerek pay vardr; sava ve fetih dev-
letin geliimini tevik ettii gibi, idari hiyerarinin daha incelikli
bir hal almasna da yardm eder. En iyisi devlet ile fethi, birbirine
geri besleme yapan, birbirine bal fenomenler olarak grmektir.
Devletin geliimine dair bir baka aklama toplum ii at-
malara dayanr. Marksist snf atmas kuram byle teorilerin
en dikkate deeridir. Bu kuramlar, ekonomik adan hakim bir
snfn olduu yerde bir devletin bulunduunu ve devletin olma-
d yerde snfsz bir sistemin bulunduunu ileri srer. Marksist
teori mlkiyet birikimini devletin geliimiyle birlikte tanmlar.
Byle bir ilikiyi anaristler de kurar. Hem Kropotkin hem Ba-
kunin kapitalizmin zel mlkiyetin lavedilmesinin, anarist
bir toplumun inas iin nkoul olduuna inanr. Bununla bir-
likte Proudhon, dierlerini sindirmek, onlar smrmek ve boyun
edirmek iin kullanlan zel mlkiyetin aslnda hrszlk ol-
duunu ve anari ile uyumadn, fakat byle kullanlmayan
bireysel mlkiyetin yle olmadn dnr. Anarik rejimlere
dair yaptmz bu inceleme Proudhonun grn destekler
niteliktedir. ncelediimiz toplumlar nemli kaynaklara ahsen
sahip olunmasn kabul etmekte ve bu kaynaklar sk sk bam-
l kiilerden bir evre yaratmak iin kullanlmaktadr. Bakalar
zerinde ekonomik kontrol kazanma kaygsnda olmayan dier
anarik rejimlerdeki liderlerden daha tiranca bir karaktere sahip
olan Yeni Ginenin Byk Adam bunun iyi bir rneidir14.
14 Modern anaristler zel mlkiyetin yasaklanmas ve lavedilmesini nerir-
ken bir ikilemle yz yze kalrlar. Zira bunu yapmak iin, yani zel mlkiye-
ti lavetmek ve yle kalmasn salamak iin, devlet gibi aibeli bir kuruma
ihtiya duyacaklardr.
177
Marksist Barry Hindiss ve Paul Hirst primitif ve gelimi ko-

mnist retim modellerinde devletin olmadn, nk snflarn
bulunmadn ileri srerler. Byle bir bak as, brokratik-idari
elitin bir snf olarak varln gz ard eder ve bylece Marksist
teorinin zayf ynlerinden birini gizler. Yani, mlkiyet sahibi ol-
mayan kiiler olarak brokratlar bir sosyal snf olarak grlmezler
ve zerinde durulmaya deer bulunmazlar. Fakat onlar gene de
toplumun gller ve gszler olarak blnmesini srdrecek ik-
tidar sahibi bir sosyal gtrler. Byle gzlemler devletin kkeniyle
ilgili snf teorisinin yanlln gstermeyi hedeflemez. Daha zi-
yade ama bu teorinin zaman zaman iine dt mutlaklk ve
dogmatizmi sorgulamaktr. Ne ynetim ne de sosyal snf dieri
ortaya kmadan zuhur edebilir. Eski zlanda rnei, sosyal snf-
larn devlet olmakszn mevcut olabileceini gstermektedir, ama
bu durum ok uzun srmemitir. Bir tr proto-devlet olan yerel
reisle snrl ynetimsel ilevler ynetici snf gerektirmez. Fakat
ynetimiyle tam olarak olumu bir devlet geni bir alan ve byk
bir nfus gerektirir. Kontrol ve toplumun zenginliini elinde tu-
tanlar ise elbette ynetici snfn paras olacaktr.
Devletsiz toplumlarda liderler sk sk, zaten mevcut olan ulus-
devletlerle temaslar sonucu ynetim [hkmet] grevlilerine
dnrler. Yukarda belirtildii zere, inin kuzey snrnda ya-
ayan insanlar, nde gelen kiilerinin, zellikle ticari faaliyetlerde
oynad arabuluculuk rol sonucunda devletler oluturmular-
dr. Afgan kabilelerinde nfuzlu kiilere kendi halklar ile komu
devletler arasnda irtibat grevi atfedilir. Ynetimsel otoritenin
tuzaklar artan bir ekilde birikerek devletlerin olumasna yar-
dm eder. Benzer ekilde, Avrupal smrgeci gler devletsiz
toplumlarla temaslar srasnda topraklarn bytrken belli ki-
ileri kabilenin efi olarak kabul etmi ve onlara resmi iktidar
konumlar atfetmilerdir. Bylece devletsiz toplumlar ya devletle-
re dnm veya mevcut devletlerin iinde erimilerdir.
Burada sunulan, ilgili rneklere dair tm malzeme, byk
oranda ynetimin ve sosyal snfn sadece ilkel formlarn sergi-
178
leyen toplumlarla ilgilidir. O halde, devlet geliiminin en erken

evresi denebilecek durumda, sosyal deiimin birbirinden farkl
yollarnn olduu farz edilebilir. Ronald Cohen yle yazmakta-
dr: (D)evlet oluumu olgusunu aklayan bariz ya da basit bir
nedensel aklamalar dizisi yoktur Devletlerin oluumunda,
etkileimler huni benzeri bir yol izler; deiimin farkl belirle-
yicilerine tepki veren eitli devlet-ncesi sistemler, baka trl
zmlenemeyecek olan atmalar tarafndan, fazladan, daha
karmak siyasi hiyerari seviyeleri benimsemeye zorlanr. Bu
noktaya bir kez ulaldnda erken devlet biimlerine doru bir
younlama grlr (142). Fakat devlet oluumunun balangcn-
da, sosyal snf ile ynetimin karlkl bamllk iinde gelitii
aka grlr; bu gelime, elit snfn varln srdrebilmesinin
aralarn salayabilecek bir ekonomiye baldr. Hiyerari, boyun
eme ve hara tam olarak gelimi bir devletin karakteristiidir
ve toplum bu konudaki szlemeyi yerine getirmek iin gereken
ekonomik ve dier trl aralara sahip olana dek sz konusu ka-
rakteristikler tam olarak ortaya kmaz.
Devlet oluumunun ok daha temel ierii, liderlik edenle edi-
len arasndaki ayrmn ve bireysel g istencinin ortaya kdr.
Bu temel unsurlarn, devlete doru ynelirken daha fazla olgunla-
abilmesi iin farkl yollar olabildiini grdk. Dolaysyla liderler,
arabulucu olarak kabiliyetleriyle, hukuki yaptrmlar dayatmak
zere ilk bata muhtemelen kstl bir alanda otorite kazanp,
daha sonra kontrol alanlarn daha da geniletebilirler. Dier tr
liderler, g kullanmlarn merulatran tabi kiilerden sadk bir
evre oluturabilirler. Bu rneklerde zenginlik ve bilgi, bir kiinin
ynetici olarak gvenilirliini salamak iin nemli temellerdir.
Erkek birliklerine ynetimsel fonksiyonlar yklenebilir ve eer
bunlar ya mertebelerinin elindeyse sistemin daha demokratik
olmasn umabiliriz. Baz rneklerde, mesela Yeni Ginedekilerde,
devletilik tohumlarnn ekildiini, ancak bu tohumlarn hibir
zaman tam anlamyla yeermediini grdk. Dierlerinde, mesela
Tiv ve Ibolarda, olas en kstl byme grlr; devletin en basit
179
admlarnn atld anormal bir durum vardr. Devlet geliimi,

lider ile yn gsterilen arasndaki ayrmn, yneten ile ynetilen
arasndaki ayrma dnt sinsi ve incelikli bir sre olabilir.
Anarik rejimlere baktmzda, en iyi ihtimalle, bu geliimin ba-
lang hali ayrt edilebilir dramadaki giri ksm ve ilk edimi
haber veren ilk iaretler.
Devletin (ve snflarn) geliimine dair en yaygn senaryolar-
dan birinin ilk anarik rejimlerde vuku bulduunu dnyorum.
Sz konusu senaryoya gre bu rejimlerde bir tr byk adam
vardr. Bu kii ayn zamanda anlamazlklarda arabulucu olarak
ve doast glere hkmeden biri olarak kabul edildii gibi,
her eyin tesinde, gz alc ziyafetler dzenleyip, kendisine tabi
olan ve hizmetindeki ok sayda kiiye bor vermek suretiyle ye-
niden datm sisteminde merkezi rol oynayan biridir. Dolaysyla
Byk Adam zenginliini ve gcn oaltrken, ticaret artar,
igcndeki uzmanlama yaygnlar ve bilhassa retimdeki ar-
ttan dolay nfus artar. Sosyal dzen, giderek farkl karlara
sahip gruplardan oluan, daha heterojen bir hal alr; gruplar ara-
sndaki atmalar yaygnlar ve nem kazanr. Dolaysyla Byk
Adamn arabuluculuk ve dini srlara haiz olma rol byr. Teba-
as ve hizmetlilerinin bir ksmyla bir ordu kurabilir ve arabulucu
olarak roln terk edip yarg-ynetici roln dayatabilir. Bylece
eskiden eitliki, basz ve anarik oluumlar olan insan topluluk-
lar, hiyerarik, otoriter devletlere dnr. Ayn zamanda, Byk
Adamn daha gzde hizmetkrlarndan bazlar, evirdikleri ent-
rikalar ve zellikle kendilerini daha kk datm sistemlerinin
merkezi olarak konumlandrabilmeleri sayesinde zenginlik ve
glerini arttrabilir, bylece toplumun geri kalanndan giderek
ayrrlar. Tepesinde Byk Adamn bulunduu, gc ve zen-
ginlii kontrol eden elit bir snf, zenginlii reten bir alt snfn
varlna dayanr.
Son olarak, Pierre Clastres, durumu belki de biraz abartmakla
birlikte, devlet oluumu fenomenine dair ilgin bir gzlemde bu-
180
lunur. Avclk-toplayclktan Neolitik tarmcla geiin kati bir

devrimci deiim olmadn, nk sosyal rgtlenmedeki eski
modellerde radikal bir deiim yaratmadn ileri srer. Ayrca,
Orta Amerika eyaletlerinde yaplan tarm teknik adan, ormann
anarik vahileri ile ayn seviyededir. Gerek devrim, devletin ve
hiyerarik otoritenin ortaya kdr, ekonomik dnm deil.
(B)elki de kii altyapnn siyasi, styapnn ise ekonomik oldu-
unu kabul etmelidir (171). Dolaysyla Marx tepe taklak edilmi
olur.
Anarinin bir gelecei var m,

yoksa tarih tek ynl bir yol mu?
Anarinin bir gelecei olup olmad sorusu bizim ncelikle,
u anda her yerde hakim olan devleti nasl datacamz zerine
dnmemizi gerektirir. kinci olarak, devletin geliimiyle ilgi-
li olarak genel tarihsel modelleri ve kltrel trendleri, ayrca bu
stratejik noktadan yola karak liberter bir a ihtimalini arat-
rabiliriz.
Genelde anaristler devleti ve ynetimi lavetmek iin genel
teknik nerirler. Bunlarn ilki, ilevleri devleti fuzuli hale getire-
cek ok sayda gnll birlik oluturarak devleti zayflatmaktr.
Bir dier teknik, iddete dayal devrimci bir ykm savunur.
nc bir yaklam, iddete dayanmayan dorudan eylemdir;
ii grevlerinde olduu gibi sendikalist bir teknik bu kapsam iin-
de deerlendirilebilir. Anaristlerin seime dayal politikalardan
niin kand, anarizmle ilgili u ana dek sylenenlerden aka
anlalr. Ama ksaca, anaristlerin byle bir teknie hi gven-
lerinin olmadn syleyebiliriz, bir kiinin dmanna katlarak
onu yenebileceine inanmazlar.
Devleti lzumsuz klma abas 19 yzyl balarnda anarist-
ler arasnda yaygnd. Proudhon en azndan, faizsiz bor veren
kooperatif irketlerin artmasyla Fransz devletinin dnn
balayacan umuyordu. Josiah Warren da dahil olmak zere
181
ok sayda Amerikal, bilhassa zgr topluma giden yollar olarak

grlen, parasal reform ve yardmlamaya dair benzer fikirlere
sahipti. ok daha sonralar, Gustav Landauer yle yazd: Devlet
devrimle yklabilecek bir ey deildir; insan ile bir davran tarz
arasndaki belli bir iliki, bir durumdur. Baka davranlar yerle-
tirerek, farkl ekilde davranarak onu ykabiliriz.
Ayn izgideki baka bir yaklam ortak niyetli topluluktur.
Aslnda Josiah Warren kurduu topluluklar, insanlarn gzlem-
ledii, etkilendii ve taklit ettikleri gsteri deneyimleri olarak
grr. Anarik bir ortak niyetli topluluk her zaman iin baka
tr ilikiler akdetme, farkl davranma ve devlete alternatif bul-
ma abasdr.
Fakat eskinin kabuu iinde yeniyi ina etme araynda olan
ou kii, devletin nihai kaderine aslen kaytszdr. Ortak niyet-
li topluluklara katlan ou kii bunu kiisel bir motivasyonla
yapar: kendisine ve ailesine hemen daha iyi bir hayat bulma iste-
idir bu. Bu yaam tarznn devletin zerindeki olas sonularyla
ilgilenmezler, en azndan bu tali nemdedir. Gene de, devleti za-
yflatma arac olarak kooperatif irketler kurmakla ilgilenen baz
kiiler, ayn anda, devletin gcnden isteyerek feragat etmeyecek
bir kurum olduu eklindeki aikr anarist gerei de telaffuz
ederler. ktidarda olanlar kendilerini hibir zaman lzumsuz gr-
meyecekler ve nceki saysz olayda yaptklar gibi, konumlarna
ynelik herhangi bir tehdit algladklarnda bunu bastrmak zere
harekete geeceklerdir. Kanada ve ABDde olduu gibi, modern
kapitalist toplumda devlet, yardmlama sandklarn, koopera-
tifleri ve baka gnll kooperatif irketleri ho grebilir, hatta
tevik edebilir. Byle hareketler bankalara ve lkedeki irketlerin
karlarna engel olursa, bu destek ksa srede baskya da dn-
ebilir. Ayrca byle organizasyonlar kolayca kurum ynelimli
olma eilimine girebilirler. evre zerinde deiiklik yapan bir
etkiye sahip olmaktansa, evre onlar ok daha muhafazakr bir
ynde deimeye iter. rnein kooperatiflerin, daha geleneksel
182
rgtlenmeler kadar, byk, brokratik ve kapitalist olduklarna

dair kt bir hretleri vardr. Yanl anlamayn. Kooperatif ir-
ketleri ve Landauerin baka ilikiler akdetme arsn tamamen
destekliyorum. Bununla birlikte byle teknikler ar derecede s-
nrldr ve bunlarn tek balarna devletsiz bir topluma doru nasl
dnm gerekletireceini anlamak zordur, zira her devlet o ya
da bu vastayla bunu engelleyecektir.
Anaristlerin nerdii bir baka yol devletin iddetle ykl-
masdr. eitli anarik topluluklar iinde bir yaygn yaptrm
olarak iddet kullanldn grdk. Fakat bu anarizm doktrinin
ideolojik vaadiyle ters grnr. iddet devletin bir teknii ve zor
uygulamann nihai biimidir. Onu bir ara olarak benimseyenler
zehrine maruz kalrlar, ellerinden baka bir ey gelmez. Anarist-
lerin ynetimsel srelere katlmay reddetmelerinin asl sebebi,
bunun kiiler zerinde ayartc ve ahlak bozucu bir etkisi olmas,
onlar g ve kiisel hret arayan politikaclara dntrmesidir.
Adaleti yerine getirme abasyla iddet kullanan kiinin bana
gelecek olan da budur. Fakat anaristlerin iddete bavurmasnn
aleyhindeki en gl argman, etkin bir iddetin askeri bir yap
gerektirmesidir, ki askeri bir yap tahayyl edilebilecek en anar-
izm kart rgtlenme biimdir. Anarizmin temel prensipleri
olan gnll ibirlii ve fikir birliine gre rgtlenmi bir ordu
hayal edebiliyor musunuz? Pasifizmin mantksal sonucu ve -
karmlar anarizm gibi grnr. Baz Quakerlerin iddetsiz bir
devlet veya hkmet bak as kendi iinde eliir, nk devlet
tanm itibariyle iddete dayanr; aksi takdirde bir devlet deildir
ve yasal yaptrmlardan ziyade daha nazik baka bir temeli olma-
ldr. Tersine, devletin bu ikin yapsn ilk kabul eden anaristler
sava mazur grm ve bu anlamda devleti lavetmek iin devle-
tin yntemlerini kullanma arayna girmilerdir.
Bakunin kitlelerin, kendilerini ya da an hretlerini dn-
meyen, adanm bir grubun tevikiyle, devrimci bir cokuyla
harekete geeceini dnyordu. Kitlelere liderlik etme, on-
183
lara hkmetme veya ynlendirme araynda olmayan, gl ve

eitimli kiilerin oluturduu bir organ olacakt bu. Halk yn-
lendirmek yerine onun arzularn renecek, bunu dile getirecek,
daha geni bilgi ve anlaylaryla, devrimin kitlelerin amalarna
doru ilerlemesine yardm edeceklerdi. Bu nc kol grnmez
ve anonim olacakt. Bu fikir ayn zamanda, Bakuninin gizli sui-
kast gruplar romansyla rtmektedir. Bakunin bu nc kolun,
snfsz entelekteller, orta snf renciler, alt-orta snf veya
kyl ocuklar, nemsiz devlet memurlarnn ve iflas etmi ki-
ilerin ocuklar veya kariyer ya da bir mevkii elde etme ans
olmayanlar arasndan kacan dnyordu (Lehning, 189).
Lenin Bakuninci fikirlerden etkilenmiti, ama bir realist olarak
onun nc kolu, Bakuninin romantik ve naif tarz iinde zorunlu
grd alicenap zgeciliini kaybetmiti. Elit snfn kahraman-
larn nc kolunun oluturduu faistlerin aksine, Bakunininki
azizlerden oluan bir nc koldur.
Genel olarak, barikat kurmaya ynelik herhangi bir neri
bugn tamamen romantik bir nosyondur ve stratejik olarak bu-
dalacadr. Askeri teknoloji yle sofistike ve pahaldr ki sadece
hkmetler byle bir eyin yatrmn yapp, srmesini salaya-
bilir. Bir gerilla ordusu kendini ezici tuhaflklarla kar karya
bulacaktr ve yegne umudu askeriyeyi devrime katlmas iin
kkrtabilmek olacaktr ki olmas en imknsz olaydr bu.
iddet iermeyen dorudan eyleme dayanan nc teknik,
iddete dayal devrime alternatiftir. ok fazla z-disiplin ve sabr
gerektirir; kiinin en kk baarlardan ve ar dnmlerden
tatmin olmas lazmdr. Gnll, dayanma birlikleriyle bir araya
geldiinde elbette ki bu yaklam en fazla olabilirlik tayan al-
ternatiftir. Fakat zellikle de tarihin genel eilimine bakldnda
hibirisi ok fazla umut vaat etmez.
Bu kitapta tarttmz anarik rejimler byk oranda gemi-
te kalm fenomenlerdir. Anariler smrgeci devletler tarafndan
uyruk kimliine sokulmular ve sonra da nc dnya ulusu ha-
184
line getirilmilerdir. Eski sosyal yap, modern devletin tam ilevini

stlenecek ekilde deiime uramtr. Slalenin yals imdi,
yerel polis tekilatna yardmna arabilecek olan bir eftir;
arabulucu imdi hkmetme yetkisine sahip bir yarg olmu-
tur. Yerli anariler yok olan bir trdr, soyu tkenmekte olan
bir varlktr. Bu sre u gr destekler niteliktedir: Tarihin asl
itii devletlerin ve otoriter formlarn olumas ynndedir. Ade-
mi-merkeziyetilikten merkeziyetilie, kkten bye doru
bir harekettir bu. Anarik bir rejimden doan devletlerle ilgili pek
ok rnek sralayabiliriz ve rneklerimizde devletiliin pek ok
tohumu mevcuttur, ama devletten doan bir anari rneinin ka-
ntlar mevcut deildir. Aslnda eilim sadece devlet oluumuna
ynelik deildir, dnyay saran daha az sayda ve daha byk dev-
letin oluumu ynndedir.
Yakn zamanda Robert Carniero, dnya zerindeki (tm tr-
lerdeki) rejimlerin saysnn, en azndan M birinci binden beri
srekli azalmakta olduunu ortaya koydu. Dnya zerindeki
bamsz politik birimlerin says azalmakla kalmyor, azalma ei-
limi de hzlanyor. MS 500 ile MS 1976 yllar arasndaki bamsz
politik birimlerin saysndaki azalma orannn, M 1000 ile MS
500 arasndakinden ok daha byk olduu aktr (Carniero,
214). M 1000den balayan bin yllk dnem iinde, 1976daki
157 saysna varana dek yz binlerce rejimin yok olduunu tah-
min etmektedir. 157 saysnn ok kk olduu, zira sadece
dnyadaki ulus-devletleri ierdii ve dnyann pek ok ksmn-
da, baz uluslarn zerinde hak iddia ettii topraklarda yaasalar
bile, bamsz politik varlklar olma srarlarn srdren kltrel
gruplarn varolduu ileri srlebilir. Gene de azalma dramatiktir;
dahas, bugn saylar ok az olsa da -belki de hi yoktur-, M
1000 yllarnda toplumdaki oranlarnn ok daha fazla olduunu
farz edebileceimiz anarik rejimler iin d daha da byktr.
Carniero tek bir dnya devletinin ortaya kaca zaman
tahmin etmeye urar. 1984e deilse de 2300lere ular. Byle
185
tasarlar hayali bulunabilirse de, dnyada daha az sayda, daha

byk devletlerin ortaya kna doru temel bir eilim olduu
gerei gz ard edilemez.
Anariye kar olaan argman aa yukar yledir: nsanlar
mkemmel deildir, snrlamalara ihtiya duyarlar, hapishane-
lere bile kapatlmalar gerekebilir. Gnll ibirliine dayanan
zgr bir toplumun tesis edildii momentte, bu durumu ken-
di karlarna kullanma arayndaki insanlar ortaya kacak ve
gc kendilerinde toplayacaktr. Dahas toplumlar geniler, nfus
younlarken, dzen ve karar alma problemleri iyice karmak
bir hal alacak, fikir birlii tekniklerini ve yaygn yaptrmlar
kullansz brakacaktr. Dolaysyla, bu bak asndan otorite
modellerini resmiletirme, merkeziletirme ve kurumsallatrma
ynnde basklar vardr.
Anarist kuramclar, en idealist tavrla bile olsa gcn ka-
bulnn getirdii tehlikelere kar uzun zamandr uyarda
bulunmaktadr. Bakunin Marksizme bilhassa bu hattan saldr-
mtr. Hakl olarak proletarya diktatrlne kar pheden
fazlasn beslemi ve bunun sayca az yeni bir aristokrasinin veya
sahte bilim adamlarnn yorgun kitleler zerindeki despotik bir
hkmnden baka bir ey olmayacan tahmin etmitir (Ma-
ximoff, 287). Daha sonralar, Bolevik Devrimine katlm bir
Polonyal olan W. Machajski, proleter devrimin parti aalarnn
diktatrlne dntn grdnde, Sovyetler Birliiyle il-
gili olarak benzer kanaatlere varmtr. Bu izgideki argmanlar
Max Nomad tarafndan daha da geniletilmitir.
1911 ylnda Roberto Michels, iinde oligarininin demir
yasasn aklad Political Parties adl kitabn yaymlad. Bu
yasa, tm rgtlenmelerin artan bir otoriteryanizm, brokra-
tik ve oligarik bir ynetim istikametinde gelitiini ifade eder.
Her kim ki rgtlenme der, oligariden bahsediyor demektir.
Bu tezini ortaya koymak iin Michels eitli Avrupa siyasi par-
tilerinin tarihini incelemitir. Daha sonralar Seymour Lipset ve
186
dierleri, oligarik ynetime doru kanlmaz gidiat modelini

izlemiyor gibi grnen bir sendika olan Uluslararas Matbaaclar
Sendikas (International Typographers Union) zerinde ala-
rak, Michelsin yorumunu ayrntlandrmaya giritiler. Lipset
ve dierleri bu aratrmadan, brokratik ve otoriter bir geliimi
nleyebilecek baz koullar karsadlar. lgintir ki anarist bir
teorisyenin onlara syleyemeyecei ok az ey ortaya koydular:
kk birimler, eitli zerk yerel gnll birlikler, gcn kont-
rolne sahip olmayan ve onu tekelinde tutmayan eitli kar
gruplar, sosyo-ekonomik statde byk farkllklarn olmama-
s ve genel ekonomik gvence, toplumsal olaylara youn katlm
gsteren eitimli bir nfus, yksek seviyede grup dayanmas
hissi ve ok fazla maa ya da stat fark verilmemi olan lider-
ler. Bir baka deyile, efler hizmetkr olmaldr merkezcil bir
iliki iin iktidarsz koordinatrler olmaldrlar. zgr toplumu
korumak iin yelerin bilinli iradesinin bu srete kk bir fak-
tr olmadn da dnyorum.
Dnya Endstri ileri (Industrial Workers of the World)
muhtemelen, Lipsetin matbaaclar iin bulduuna benzer sebep-
lerle Michelsin yasasndan sapan baka bir rnektir. Fakat biz
istisnalar kolaan ederken, hakim istikamet oligarinin demir
yasas ile uyum iinde grnebilir. Dolaysyla, sendikalarn bir
ya da ikisi bu ynelimden kaarken, kaamayan yzlercesi vardr.
deiimleriyle oligari reten karmak rgtlenmeler y-
nndeki genel eilimden ayr olarak, gnll birliklerle balayan
ve otoriter bir yap ile sona eren baka tr bir eilim de gzlem-
lenebilir. Bu modele, Uluslararas Anarizm Sempozyumunda
(1980) sunulan Gnll birlii ve Sosyal Demokrasi: 20. Yz-
yl Neo-Poplizm rnei (Voluntary Co-operation and Social
Democracy: The Case of 20th Century Neo-Populism) adl ma-
kalede Bert Buzan tarafndan iaret edilmitir. Buzan 1880 ile
1920 arasnda ABDdeki poplist ii hareketi tarihini gzden
geirir ve bu hareketin eitli apolitik gnll karlkl yardm-
187
lama birliklerinden doduunu saptar. Bunlarn en nemlileri,

tarm rnlerini pazarlamak iin kurulmu olan kooperatifler-
dir. Dier yandan bunlar mevcut ekonomik kar sahiplerinin
birleik muhalefetiyle karlarlar. rnein demiryollar onlarn
maln tamay reddeder; tahl vinci ve silolar iin arazi ve bina
bulunamaz. Kapitalist giriimlerin bu sabotajndan dolay, ye-
ler giderek daha ok Halk Partisinin, Kyl Emek Partisinin ve
Tarafszlar Birliinin seim politikalarna ynelirler. Hkmet
araclyla reform araylarnda gnll ibirliinden uzaklap
resmi yasamaya daha baml hale geldiler. Ayn zamanda tabii
ki kooperatif rgtlenmelerinin kendileri (Michelsin tahminleri
dorultusunda) daha byk, daha brokratik, siyasi lobi gruplar
oldular. Dolaysyla, bir organizasyonu oligariye doru iten dahili
bir dinamie ek olarak, kiileri bu gnll birlikleri terk etmeye,
dolaysyla brokratik hkmet birliklerine baml olmaya tevik
eden harici bir sre de vardr.
Bu noktada bir soru ortaya kar: Belki de merkezi oligariye y-
nelik bir hareket sadece, merkeziyetilikle ademi-merkeziyetilik
arasndaki uzun dnemli tarihsel salnm srecinin bir paras-
dr. Gene de ademi-merkeziyetilie doru en azndan liberter
nitelikteki bir eilimin rneklerini bulmak gtr. Tarihte gya
kltrel veya rgtsel dalma dnemleri byle bir eilimi dn-
drebilir. Fakat bu koullarda ortaya kan eilimler, daha nce
varolan despotizmlerin bir sonucudur. Ademi-merkeziyetilie
zgrlk elik etmez. Tarihteki isyan ve devrimler ve sosyal sis-
temlerin dal, amaz ekilde bir tr despotizmin dier tr bir
despotizmle yer deitirmesidir. Bir rejimin dal sreci bir ba-
ka rejimin kuruluuna zemin yaratr, bylece rnein Clovisin
Frenk krallnn ve Emevi halifeliinin ortaya k Romann
dn takip eder. ktidar boluktan nefret eder. Daha nce
bahsettiimiz birka Gney Amerika Yerli toplumu, genel kabi-
lesel zlme srecinin sonucu olarak anarik oldular. Fakat bu
durum nadirdir ve son derece kk rejimlerle snrldr. Devlet
ya da hkmet rgtlenmesine doru en ufak bir ipucunu bile
188
tamayan az saydaki topluluk, mesela Pigmeler, ayn zamanda

kk ve iblmnn olmad hayli homojen toplumlardr. ye-
lerinin otorite glerini snrlama gayreti iinde olduklar ve soylu
uralarndan uzaklamadklar durumlarda bir nadirlik rne-
i sergilerler. Belki de tarihin asl itiinin, kk ve geici geri
dnler veya insanlarn alternatif patikalara doru kouundan
ibaret olan tek tk kk tepki vurularyla merkezi devletlere
doru olduu sonucuna varlabilir. Belki de, son on be ylda, Bat
dnyasnn baz kesimlerinde byle zayf canlanmalar yaanm-
tr. Dolaysyla sadece mterek deneyimlerin saysnda byk bir
art yaanmakla kalmaz, ayn zamanda kurumlara kar isyan ve
yaamn basitletirilmesi iin bireylerin topraa dn hareketi
de vardr. Daha nemlisi, kademeli, ok-bal, fikir-temelli ala-
ra dayanan, kitlesel toplumsal hareketlerin ortaya kdr. Ne
yazk ki bu eitli faaliyetler, genlerin ebeveynlerinin deerlerin-
den uzaklat, beyaz orta-snf ocuklaryla snrldr.
1963e geri dnersek, Paul Goodman People or Personel adl
kitabnda merkezilemenin bugn endstriyi nasl atllatrd-
na, ar bir skklk yarattna, tama ve iletiim sorunlar
yarattna iaret eder. Elektrik enerjisinin yaylmasyla, ademi-
merkezi retim daha mmkn ve akla yatkndr. Bu tema srekli
olarak kendini dorulamaktadr. Schumacher kk gzeldiri
vurgulayarak, Kropotkin ve Goodmana geri dner. Kk grup
operasyonlarnn ve ademi-merkeziyetiliin, daha retken ve
aka daha insani olabileceinin kabulne, bugn, gayri ahsi
ve merkezi byk rgtlenmelerin yabanclatrc ve atllatr-
c etkilerinin kabul elik etmektedir. Son zamanlarda Marshall
McLuhan 1980ler iin karma bir tahmin sunmutur. Bu tah-
min karmadr nk ksmen bilgisayarlarn, TV, telefon ve dier
elektronik yazlmlarn kullanmnn yaylmasyla daha b-
yk bir ademi-merkeziyetilii ngrmektedir. Fakat bu yeni
teknolojilerin yaygnlamas ille de kiisel zgrln artaca
anlamna gelmez; McLuhan, bu yeni teknolojinin yaylmasyla ki-
isel kimliin daha da kaybolacan dnmektedir kiilerin
189
bedensizlemesi ve grnmez ruhlarla yeni bir ynetim biimi

ortaya kacaktr.
eitli kabullere, mitlere ve tahminlere ramen, ortak ni-
yetli topluluklara ya da topraa dn hareketlerine ramen,
devletler daha gl olmaya devam ediyor ve merkezileme asl-
na baklrsa hi azalmadan sryor. Baz biyolojik trler o kadar
zellemilerdir ki, evresel deiimlere ayak uyduramazlar ve
soylar tkenir. Belki de bu durum ile sz konusu sosyal sistem-
lerin kaderi arasnda bir paralellik vardr; sistem yukardan aa
idari yap ile o kadar ar yklenir ve o kadar karmaklar ki
ker. Ve umut ediyoruz ki kalntlarndan, Anka Kuu misali, ba-
sitletirilmi, merkezi olmayan bir sistem doar. Ama bu da kendi
tiranln retmez mi?
Zeki varlklar olarak insanlar kendi kaderlerini kontrol ede-
bilirler. Dnyaya ve zellikle kendi davranlarna dair bilgi ve
kavraylar arttka, evreyi daha iyi kontrol edebilir, yaam
daha katlanr hale getirecek ekilde sosyal dzeni deitirebilirler.
Fakat bilgi ve anlay, deerlerle ve deerlerin nceliiyle yakndan
balantldr. te yandan insan u aikr gerekle de snrlanm-
tr: nsanlar, bilineni bilinmeyene ve denenmemi olana doru
deitirmeye ancak ve ancak dehetli bir aciliyet duygusu iin-
de rza gsteren muhafazakr hayvanlardr. Bunun sonucunda,
u anda bir yandan 1984 dnyasnn gerekleme ihtimali daha
fazlayken, te yandan zgrlk ve bireysellikten ziyade baka
ncelikler ar basabilir. Dahas, bu olaslk acil ve ezici bir teh-
dit olarak alglanmaz. Kanser yaptna dair kantlarn varlna
ramen sigara imek gibi basit bir ey zerinde srar eden insan
saysn dnrsek, insanlarn kiisel zgrle tehdit olarak
byle ok daha soyut ve aka daha mphem konularla ilgilen-
mesini nasl bekleyebiliriz?
Anariye ulamak sadece devleti datmann imknszlndan
dolay olanaksz deil; bu kurumun lavedildiini varsaysak bile,
bunun ardndan gelecek rgtlenmenin gayri-merkezi, bamsz
190
ve zgr kalma ihtimali, katlmclarn kendilerini herkes iin

eitlik, zgrlk ve adalet ilkesine adamas ihtimali kadar p-
helidir.
Ancak zgr tarzda bir toplumun yozlamaya kar dayankl
ve direnli olabileceini bu kitabn daha nceki sayfalarnda za-
ten belirtmitim. Yani bu yle bir toplumdur ki, iindeki her kii
ve grup karlkl ilikilerden oluan karmak bir a iinde bu-
lunur ve a iindeki her bir ba dierini dengeleyen bir kar g
oluturur. Bu yolla her katlmc snrlanacak ve kendi alann bir
dierininkinin bedeli karlnda geniletebilecektir.
Proudhon insan toplumlarn zgrlk (anari) ve otorite
arasndaki bir mcadele iinde grr. Fakat kendisi 19. yzyln
daha naif ilerleme ve iyimserlik nosyonuyla doludur. zgrlk
glerinin nihai zaferine inanc tamdr. Avustralyal bir grubun
Sydney Liberterleri Proudhonu 20. yzyln ikinci yarsna
adapte ettii sylenebilir. zgrlk ve otorite arasnda, hibi-
rinin galip gelemeyecei sreen bir mcadele ngrrler.
Grnen o ki bize srekli muhalefet siyasetinden baka bir
ey kalmyor. Kendini zgrle, bamszla adam kiilerin
gven iinde arkalarna yaslanp, dnyann bar, uyum ve z-
grlk iinde olduunu dnebilecekleri tek bir an bile olamaz.
Gerekten zgr bir topluma asla ulalamayacak olmas, ulalsa
bile bunun dnlebilecek en dayanksz toplum olaca gere-
i mcadeleyi terk etmek iin bir bahane olamaz. Eer kendimizi
olann eline teslim edersek, yaamann anlam kalmaz. Ve ayet
eer anariye ulalacaksa, minicik bir baar iin bile denecek
en kk bedel sonsuz bir ihtiyat olacaktr. Devrimci snfn en-
ternasyonal marnn szlerine ramen, nihai sava yoktur. Sava
sonsuza kadardr15.
15 Belki de buna anarko-sinik bak as denebilir.
191

K ay n a k a
AVRICH, PAUL (der.), The Anarchists in the Russian Revolution,

Cornell, 1973.
BARCLAY, HAROLD B., Segmental Acephalous Network Systems,
The Raven, II, 3, 1989, ayrca Guru Nanak Journal of Sociology,
VIII, 1, 1987. barton, ralph, Ifugao Law, University of California
Publications in American Archaeology and Ethnology, XV, 1919.
BERNDT, RONALD ve P. LAWRENCE (der.), Politics in New Guinea,
University of Western Australia, Perth, 1971.
BICCHIERI, M.G. (der.), Hunters and Gatherers Today, Holt, Rinehart
ve Winston, 1972.
BIRKET-SMITH, kaj, The Eskimo, Methuen, 1959.
DE LA BOETIE, ETIENNE, The Politics of Obedience, Black Rose Press,
Montreal, 1975.
BOHANNAN, LAURA, Political Aspects of Tiv Social Organization,
Middleton, John ve David Tait iinde.
BOHANNAN, PAUL, Social Anthropology, Holt, Rinehart ve Winston
iinde.
The Tiv of Nigeria, Gibbs, James iinde.
You Cant Do Nothing, American Anthropologist, LXXXII, 3, 1980.
BOURDIEU, PIERRE, The Algerians, Beacon, Boston, 1962.
BRENAN, GERALD, The Spanish Labyrinth, Cambridge, 1962.
BUBER, MARTIN, Paths to Utopia, Beacon, Boston, 1958.
CANNON, WALTER, Voodoo Death, American Anthropologist,
XLIV, 1942.
CARNIERO, ROBERT L., Political Expansion as an Expression of the
Principle of Competitive Exclusion, Cohen ve Service iinde.
CLARKE, M.V., The Medieval City State, Methuen, 1926.

CLASTRES, PIERRE, Society Against the State, Urizen, New York, 1977.
COHEN, JOSEPH J., In Quest of Heaven, Sunrise History Publ. Comm.,
New York, 1957.
COHEN, RONALD, State Foundations: A Controlled Comparison,
Cohen ve Service iinde.
COHEN, RONALD VE ELMAN SERVICE (der.), Origins of the State,
Institute for the Study of Human Issues, Philadelphia, 1978.
COLSON, ELIZABETH, The Plateau Tonga of Northern Rhodesia:
Social and Religious Studies, Manchester University Press, 1962.
Tradition and Contract: The Problem of Order, Aldine, Chicago, 1974.
CONDOMINAS, GEORGE, The Primitive Life of Vietnams Mountain
People, Mans Many Ways iinde, Richard A. Gould (der), Harper
and Row, 1973.
CULSHAW, W.J., Tribal Heritage, Lutterworth Press, Londra, 1949.
dahrendorf, rale, Class and Class Conflict in Industrial Society,
Stanford, 1959.
DAMAS, DAVID, The Copper Eskimos, Bicchieri iinde, MG.
DENTAN, ROBERT, The Semai: A Nonviolent People of Malaya, Holt,
Rinehart ve Winston, 1962.
DOLE, GERTRUDE, Anarchy Without Chaos: Alternatives to Political
Authority Among the Kirikuru, Swartz, Turner ve Tuden iinde.
DOLGOFF, SAM (der), The Anarchist Collectives, Free Life Editions,
New York, 1977.
DRIVER, HAROLD, Indians of North America, Chicago, 1962.
DRUCKER, PHILIP, Northern and Central Nootkan Tribes, Bulletin of
Bureau of American Ethnology, Washington, 1951.
Cultures of the North Pacific Coast, Chandler, San Francisco,
1965.
DURRENBERGER, E. PAUL, Stratification without a state: the collapse
of the Icelandic Commonwealth, Ethnos, LIU, 3-4, 1988.
DYSON-HUDSON, NEVILLE, Karamojong Politics, Oxford, 1966.
194
Kaynaka
ELKIN, A.P., The Australian Aborigines, Angus & Robertson, Sydney,

1961.
ENGELS, FREDERICK, The Origin of the Family, Private Property and
the State, Pathfinder, New York, 1972.
EVANS-PRITCHARD, B.E., The Political System of the Anuak of the
Anglo-Egyptian Sudan, London School of Economics, Monographs
in Anthropology, 1940lar.
The Nuer, Oxford, 1940b.
Nuer Religion, Oxford, 1956.
The Nuer of the Southern Sudan, Fortes ve Evans-Pritchard iinde.
FIRTH, RAYMOND, Essays on Social Anthropology and Values,
Athlone, Londra, 1964.
Fortes meyer ve e.e. evans-prtchard, African Political Systems, Oxford,
1961.
FRIED, MORTON, The Evolution of Political Society, Random House,
1967. friedmann, robert, Hutterite Studies, Mennonite Historical
Soc., Goshen, Ind. 1961.
FROMM, ERICH, Man for Himself, Rinehart, 1947.
geddes, w.r., Nine Dayak Night, Oxford, 1961.
GELLNER, ERNEST, Saints of the Atlas, Weidenfeld & Nicolson, 1969.
gibbs, james (der.), Peoples of Africa, Holt, Rinehart and Winston,
1965.
GJERSET, KNUT, History of Iceland, Macmillan, 1925.
GLUCKMAN, MAX, Politics, Law and Ritual in Tribal Society, Aldine,
1965.
GOODMAN, PAUL, Drawing the Line, Random House, 1946.
People or Personnel, Random House, 1964.
GOODY, JACK, Technology, Tradition and the State in Africa, Oxford,
1971.
GREEN, M.M., Ibo Village Affairs, Praeger, 1964.
GULLIVER, P.H., The Family Herds: A Study of Two Pastoral Tribes in
East Africa: The Jie and Turkana, Routledge and Kegan Paul, 1955.
195
The Jie of Uganda, Gibbs, James iinde.

HALLOWELL, A. IRVING, Culture and Experience, Univ. of Pennsyl
vania, 1955.
HAMMOND, PETER B. (der.), Cultural and Social Anthropology,
Macmillan, 1964.
HARDY, DENNIS, Alternative Communities in Nineteenth Century
England, Longmans, 1979.
HART, DAVID, Clan, Lineage, Local Community and the Feud in a
RIFFIAN TRIBE, Sweet, Louise (der) iinde, Peoples and Cultures of the
Middle East, Natural History Press, 1970.
Rejoinder to Henry Munson Jr. American Anthropologist, XCI, 3,
1989.
HINDES, BARRY ve PAUL HIRST, Pre-Capitalist Modes of Production,
Routledge and Kegan Paul, 1975.
HINE, VIRGINIA, The Basic Paradigm of a Future Socio-Culture
System, World Issues, II 1977, s.19-22.
HOBSBAWM, ERIC J., Primitive Rebels, Manchester University Press,
1959. hocart, am, Kings and Councillors, Chicago, 1970.
HOEBEL, E. ADAMSON, The Law of Primitive Man, Harvard, 1961.
Man in the Primitive World, McGraw-Hill, 1958.
hogbin, ian (der), Anthropology of New Guinea, Melburne University
Press, 1973.
The Leaders and the Led: Social Control in Wogeo, New Guinea,
Melburne University Press, 1979.
HOLMBERG, ALAN, Nomads of the Longbow, Smithsonian Institution,
Washington, 1950.
HONIGMANN, JOHN J., Ethnography of the Fort Nelson Slave, Yale,
1946.
Culture and Ethos of the Kaska, Yale, 1949.
hostetler, john a., Amish Society, Johns Hopkins, 1963.
Hutterite Society, Johns Hopkins, 1974.
howell, p.p., A Manual of Nuer Law, Oxford, 1954.
196
Kaynaka
HUGHES, DIANE, Kinsmen and Neighbors in Medieval Genoa, Harry

A. Miskimin, David Herlihy ve A.L. Udovitch iinde, The Medieval
City, Yale, 1977.
JENNESS, DIAMOND, The Carrier Indians of the Bulkley River: Their
Social and Religious Life, Bulletin of the Bureau of American
Ethnology, 1943. klima, george, The Barabaig: East African Cattle
Herders, Holt, Rinehart ve Winston, 1970.
KROEBER, ALFRED L., Handbook of the Indians of California,
California Book Co, 1953.
Configurations of Culture Growth, Univ. of California, 1944.
KROPOTKIN, PETER, Mutual Aid: A Factor in Evolution, Heinemann,
Londra, 1902.
The State: Its Historic Role, Freedom Press, Londra, 1943. landauer,
GUSTAV, For Socialism, Telos, St Louis, 1978.
LANGNESS, L.L., Traditional Political Organization, Hogbin, Ian
iinde, 1973.
Bena Bena, Berndt ve Lawrence iinde.
LEE, RICHARD B., The Kung San: Men, Women and Work in a Foraging
Society, Cambridge University Press, 1979.
LEHNING, ARTHUR (der.), Michael Bakunin: Selected Writings, Grove
Press, New York, 1973.
LEVAL, GASTON, Collectives in the Spanish Revolution, Freedom Press,
Londra, 1975.
LEVI-STRAUSS, CLAUDE, Tristes Tropiques, Atheneum, New York,
1964.
LEWARNE, CHARLES PIERCE, Utopias on Puget Sound 1885-1915,
University of Washington, 1975.
LIENHARDT, GODFREY, The Western Dinka in Middleton and Tait.
LIPSET, SEYMOUR, MARTIN TROW ve JAMES COLEMAN, Union
Democracy, Doubleday, 1956.
LODGE, E.C., The Communal Movement in France, cambridge
medeval hstory, Cilt V, 1926.
LOWIE, ROBERT, The Origin of the State, Rinehart, 1927.
197
Social and Political Life of the Tropical Forest and Marginal Tribes,
Steward, Julian (der) iinde, Handbook of South American Indians,
Cilt V, 1949.
Social Organization, Holt Rinehart ve Winston, 1960.
maine, henry, Ancient Law, Murray, Londra, 1861.
mair, lucy, Primitive Government, Penguin, 1962.
machajski, waclaw, On the Expropriation of the Capitalists,
Calverton, V.F. (der.) iinde, The Making of Society, Random House,
1937. malinowski, b., Crime and Custom in Savage Society, Kegan,
Paul, Trench ve Trubner, Londra, 1932.
MARSHALL, LORNA, The Kung Bushman of the Kalahari Desert,
Gibbs, James iinde.
MARTIN, JAMES J., Men Against the State, Libertarian Book Club,
New York, 1957.
MARTINES, LAURO, Power and Imagination, Alfred A Knopf, New
York, 1979.
MAXIMOFF, G.P., The Political Philosophy of Bakunin: Scientific
Anarchism, Free Press, Glencoe, Illinois, 1953.
MICHELS, ROBERT, First Lectures in Political Sociology, Harper, 1949.
Political Parties, Dover, 1959.
MIDDLETON, JOHN, The Political System of the Lugbara of the Nile-
Congo Divide, Middleton ve Tait iinde.
The Lugbara of Uganda, Holt, Rinehart and Winston, 1965.
MIDDLETON, JOHN ve DAVID TAIT, Tribes withoutRulers, Rutledge
ve Kegan Paul, Londra, 1958.
MUKHERJEA, CHARULAL, The Santals , Mukherjee Co, Calcutta,
1962. munson, henry j.r., On the Irrelevance of the Segmentary
Lineage Model in the Moroccan Rif,; American Anthropologist,
XCI, 2, 1989. murdock, george P., The Common Denominator of
Cultures, Linton, R. iinde, The Science of Man in the World Crisis,
Columbia Univ, 1945.
NADEL, S.F., Black Byzantium, Oxford, 1942.
NOMAD, MAX, Aspects of Revolt, Noonday Press, 1959.
Masters: Old and New, Black Cat Press, Edmonton, Alberta, 1979.
198
Kaynaka
ORANS, MARTIN, The Santal, Wayne State University Press, 1965.

ORENSTEIN, HENRY, Asymmetrical Reciprocity: A Contribution to
the Theory of Political Legitimacy, Current Anthropology, XXI,
1980.
PARETO, VILFREDO, Sociological Writings, Praeger, 1966.
pehrson, robert n., The Lappish Herding Leader: A Structural Analysis,
American Anthropologist, LVI, 1954.
PELLICANI, LUCIANO, Red Bureaucracy, Black Cat Press, Edmonton,
Alberta, 1979.
PIRENNE, HENRI, Early democracies in the Low Countries, Harper and
Row, New York, 1963.
POSPISIL, LEOPOLD, The Kapauku Papuans, Holt, Rinehart ve
Winston, 1963.
PREVITE-ORTON, C.W., The Italian Cities Till c 1200, Cambridge
Mediaeval History iinde, V, 1926.
PROUDHON, PIERRE J., The General Idea of the Revolution in the
Nineteenth Century, Freedom Press, Londra, 1923.
The Principle of Federation, Toronto, 1979.
What is Property?, William Reeves, Londra, Tarihsiz.
RADCLIFFE-BROWN. A.R., The Andaman Islanders, Free Press,
Glencoe, I11, 1948.
Structure and Function in Primitive Society, Free Press, Glencoe,
Illinois, 1952.
READ, KENNETH, Leadership and Consensus in a New Guinea
Society, American Anthropologist, LXI, 1959.
RICHARDS, VERNON, Lessons of the Spanish Revolution, Freedom
Press, Londra, 1953.
RITTER, ALLEN, Anarchism: A Theoretical Analysis, Cambridge Univ,
1980.
ROCKER, RUDOLF, Nationalism and Culture, Rocker Publications
Comm., Los Angeles, 1937.
RRIG, FRITZ, The Medieval Town, Batsford, Londra, 1967.
199
SAHLINS, MARSHALL, Poor Man, Rich Man, Big-Man, Chief:

Political Types in Melanesia and Polynesia, Comparative Studies in
Society and History, Cilt V, 1963.
Tribesmen, Prentice-Hall, 1968.
SCHNEIDER, HAROLD K., Livestock and Equality in East Africa,
Indiana University Press, Bloomington, Indiana, 1979.
SCHUMACHER, ERNST, Small is Beautiful, Harper and Row, 1973.
SCHURTZ, HEINRICH, Alterklassen und Mnnerbnde, Reimer
Berlin, 1902.
SERVICE, ELMAN, Primitive Social Organization, Random House,
1962.
The Hunters, Prentice-Hall, 1966.
Origins of the State and Civilization, WW Norton, 1975.
SHARP, LAURISTON, People without Politics: The Yir Yiront,
Hammond, Peter iinde.
SOMERS, GEORGE E., The Dynamics of Santal Traditions in a Peasant
Society, Abhenav Publs, New Delhi, 1977.
SPENCER, ARTHUR, The Lapps, Crane, Russick and Co, 1978. spencer,
b. ve gillen, f.j., The Arunta, Macmillan, Londra, 1927. spencer,
robert f., The North Alaskan Eskimos: A Study in Ecology and Society,
Bulletin of Bureau of American Ethnology, Washington, 1959.
SPOONER, LYSANDER, Lets Abolish Government, Arno Press, New
York, 1972.
STEWARD, JULIAN, Basin-Plateau Aboriginal So do-Political Groups,
Bulletin Bureau of American Ethnology, Washington, 1938.
STEWARD, JULIAN ve LOUIS FARON, Native Peoples of South
America, McGraw-Hill, 1959.
SWARTZ, MARK, VICTOR TURNER ve ARTHUR EDEN (der.),
Political Anthropology, Aldine, 1966.
TAIT, DAVID, The Territorial Pattern and Lineage System of
Konkomba, Middleton ve Tait iinde.
The Political System of Konkomba, Ottenberg, Simon ve Phoebe
(der.) iinde, Cultures and Societies of Africa, Random House, 1960.
200
Kaynaka
TAYLOR, MICHAEL, Anarchy and Cooperation, John Wiley, 1976.

thomas, elizabeth m., The Harmless People, Random House, 1958.
THOMPSON, LAURA, The Secret of Culture, Random House, 1969.
treitschke, h. von, Politics, Harcourt, Brace & World, 1963. turnbull,
colin, The Forest People, Doubleday, 1962.
The Mbuti Pygmies of the Congo, Gibbs, James iinde.
TURNER, VICTOR, The Ritual Process, Aldine, 1969.
TYLOR, EDWARD B., Anthropology, Watts, Londra, 1946.
UCHENDU, VICTOR, The Igbo of Southeast Nigeria, Holt, Rinehart
and Winston, 1965.
VEYSEY, LAURENCE, The Communal Experience: Anarchist and
Mystical Communities in Twentieth-Century America, Chicago,
1978.
VINOGRADOV, AMAL, The Ait Ndhir of Morocco: A Study of the Social
Transformation of a Berber Tribe, University of Michigan, 1974.
VOLINE, The Unknown Revolution, Libertarian Book Club, New York,
1955.
VORREN, O. ve E. MANKER, Lapp Life and Custom, Oxford, 1962.
warner, W. lloyd, A Black Civilization, Harper, 1958.
WATANABE, HITOSHI, The Ainu, Bicchieri iinde.
WATSON, JAMES B. (der.), New Guinea: The Central Highlands, Special
publication of American Anthropologist, 1964.
Tairora, Berndt ve Lawrence iinde.
WEBER, MAX, The Theory of Social and Economic Organization, Free
Press, New York, 1964.
WINTER, EDWARD, The Aboriginal Political Structure of Bwamba,
Middleton ve Tait iinde.
WISSLER, CLARK, Man and Culture, Crowell, New York, 1923.
WITTFOGEL, KARL A., Oriental Despotism, Yale, 1963.
201

Efendisiz Halklar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Efendisiz Halklar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E f e n d s z H a l k l a r

Sayfa Dzeni ve Tasarm

I. Anarinin Doas ........................................................................................................................................ 13

II. Srece Dar Baz Gzlemler ........................................................................................................... 39

III. Avc Toplayclar Arasnda Anari ........................................................................................ 45

IV. Anarist Bahvanlar ............................................................................................................................ 67

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Gney Amerika Yerlileri ....................................................................................................................... 98

Anarst obanlar .......................................................................................................................................... 103

Tarmc Toplumlarda Anari ............................................................................................................. 117

Modern Dnyada Anari ........................................................................................................................ 137

Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m? ................................................................................. 153

Kaynaka .................................................................................................................................................................. 193

Anari ok sklkla kaosla e tutulur ya da saa sola bomba

1 Bu ve sonraki referanslar iin bibliyografyaya baknz.

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Hoebel, yle bir yasa ve devlet tanm yapm, eitli kltrlerden

rn ancak insan kltrnn en basit biimi olarak ve en kk

Anari ve Anarizm zerine

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

larla aka balant iindedir. Anarizm, 19. yzylda Avrupada

Baka kuramclarn yan sra, Proudhon ve Bakunin, yardm-

konfederasyon ile kartrlmamaldr. Anaristler byle bir

2 Proudhonun federalizme dair gnmze uygun dnceleri yaknlarda Ka-

saydadr; ocuklar amaz ekilde ikinci snf konumdadr;

Sosyal Dzen ve Otorite

tahmin edilebilir ve yap kapsam iinde olana bir tr reaksiyon-

leyemez. Elbette ki her kltr iinde deikenlik grlr. Baz

sebebi asl olarak iktidarn, gcn kendisini merkezi bir sorun

Endonezyada Hollanda smrge ynetimi kuaklar boyunca

arttrma niyetini ierdii durumlardaki doal zorlamadan bah-

liderlii insann toplumsal rgtlenmesi asndan evrenselse de,

lir. Buna ramen, kullanlan terimler ve takas atmosferi amaz

ma ve resm bilek grei malar daha az rastlanan biimlerdir.

Hukuk yaptrmlar, bireyin davrann onaylamann veya

Malinowski hukuk, kanun teriminin serbest bir ekilde,

Bakunin ya da Proudhonun ngrd tarzdaki toplumu,

fikirlerini tanmlarken, artc beyanlarda bulunur: te yan-

dna itme gibi yaygn yaptrmlarn zaman zaman daha baskc

Ayn zamanda, yaptrmlarn ileyii dierlerinin farkndaln

3 Catholic Worker gazetesi, bir rahibin kilise sansrcs olarak atanmasna

rneidir. Dier yandan, din yaptrm dayatacak gce pek ok

ve ikmet etmekle belirlenir. yelik normalde atfedilir, ancak kii

anaristler, yasann uygulanmasnn nihai ve ncelikli amacnn

hin sonuna dek varln srdrecektir ebedi bara krcesine

yamaclar, zellikle malumat toplama amalar iin faaliyet gs-

4 Anari terimi, Yunanca an-arkhe szcklerinin birlemesi sonucu ortaya k-

Ancient Law adl kitabnda Maine, bir yanda devletsiz veya

nmzdeki blmlerde tartlacak olan toplumlar seerken,

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

eitli anarik rejimler zerine yaplan tartmalarn ereve-

nda, Friedn snflamasnda eitliki, Servicen snflamasnda

dzen modeli, faktrlerin birbiriyle etkiletii ok faktrl bir sis-

5 19. yzylda ortaya atlan ve son on yl iinde kadn zgrlk hareketinin

Benzer ekilde, genler kesinlikle yallara tabidir ve bu durum

Vahi kabilelerin yaamndan karlacak dersler arasnda, bir

Avc toplayc toplum tr, insan toplumlarnn en eskisidir;

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

olan herkes gibi, gnmz insandrlar; Paleolitik bir gemiin

7 Daha nce belirttiimiz gibi, bu toplumlarn ou artk mevcut deildir, fakat

ayinsel ihtiyalar iin de gerekeni salarlar. Aslen balklkta uz-

de vardr, mesela bir kii ok ularn biimlendirmeye gruptaki

Anari avc toplayclar arasnda gnlk dzendir. Aslnda