K YZ YILDIR NEDEN BOCALIYORUZ?

-1-

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Eyll 1997

http://genclikcephesi.blogspot.com

K YZ YILDIR NEDEN BOCALIYORUZ?

-1-

NlYAZl BERKES

Cumhuriyet

GAZETESININ OKURLARNA ARMAANDR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

NDEKLER
nsz I. MESELELER NE ZAMAN BALADI? . Eski Dzene Dnme abalar lk Yenileme Denemeleri Yenilemeye Engel Olan Kuvvetler Gericilik Kuvvetleri Islahatlarn Baarszlklar Yabanc Devletlerin karlarna Uyma II. TANZMATIN ATII IIR VE SONULARI Trkiye Bat Ekonomisinin Hkm Altna Giriyor Birinci Perde: Paris Antlamas .32 37 Bat Diplomasisine Balanmann Zararlar .. .34 O zamann "D Yardm" Ne e Yarad? . . . .39 III. "MERUT STBDAT" REJM ALTINDA TRKYE Kanuni Esasi'nin Vard Sonu "Meruti stibdat" Rejimi Kuruluyor kinci Perde: Berlin Antlamas Dyun-u Umumiye mparatorluu Aydnlar Ne lemde? 43 45 47 48 50 54 31 7 .9 .9 14 20 22 26 28

http://genclikcephesi.blogspot.com

IV. MERUTYET: TA BATAN FLAS EDEN REJM Gericiler Susmuyor D Yardm ve Borlanma Politikas Devam Ediyor Borlar Rejimi Altnda Trkiye'nin Manzaras V. POLTKA VE FKR ALANINDAK ANAR "Halka Doru" Hareketi Sosyalist Akm Ulusuluk Akmlar Trklk Nasl Turanclk Oldu? Trk Halk ise Sefalet inde Bir Yabanc Sosyalistin Grdkleri ve Syledikleri VI. OSMANLI MPARATORLUU BATIYOR kar Yol Yok mparatorluk Paylalyor slamcln ve Turancln Rol lgnlk deoloj isi Turanclk Ne e Yarad? 95 95 97 100 103 105 90 77 77 79 81 82 87 63 62 59 59

nc ve Son Perde: Sevres Antlamas . .107

http://genclikcephesi.blogspot.com

NSZ
Trkiye 'nin bugn karlat meseleler, Birinci Cihan Sava 'ndan sonra kesin olarak gerekletirmeyi gze ald toplum ve uygarlk devriminin tamamlanmam olmas yznden, kinci Cihan Sava 'nda ve ondan sonraki yllarda ortaya karak, bu devrimin yrtlmesine kar evrilmi bulunan hareketlerin yaratt sonulardr. u halde, bugnk meselelerin doru bir tehisini yapmak, olumlu areleri bulabilmek iin bu devrimin gerek niteliini ve onu durduran kuvvetlerin neler olduunu anlamak gerekir. Bu devrimin niteliinin anlalmas iin de onu daha ncelerden hazrlayan tarihi ak gzden geirmeyifaydal buluyoruz. Konuya tarihsel bir adan girimekle gidiin ne olduunu, bu gidii kstekleyen engellerin neler olduunu, bu engelleri kaldrmak yolunda gemite yaplan abalar, bunlarn nasl devir devir az ok farklarla tekrarlanp durduunu greceiz. Byle az ok farklarla tekrarlanmalar varsa, demek ki Trk Devrimi 'nin gelimesini kstekleyen ve hatta ga7

rip bir elime eseri olarak bu gelime uruna yaplan eyleri ulusal varlk iin zararl bir hale sokan birtakm belirli etkenler vardr. Bunun iin bu yazlarn amac, Trk evriminin ve zaman zaman yaplan devrimlerin tarihini yazmak deil, bu geliimin ana meselesini yakalamak, bunun zmlenmesi iin yaplan teebbsleri ypratan veya tesirsiz hatta bazen zararl bir hale sokan artlar tespit etmektir. Bu yolda verilecek genel hkmler ayrntlara ait olaylarla desteklenen incelemelerimize dayanmaktadr.

I MESELELER NE ZAMAN BALADI? Trkler, Osmanl mparatorluu dediimiz siyasal egemenliin kuvvetini on sekizinci yzyln bana kadar devam ettirmiler, fakat bu yyzylm banda bu kuvvet ilk nemli d engellerle karlamaa balamt. On sekizinci yzyln banda imparatorluun yalnz eski kudretini kaybetmekle kalmadn, ayn zamanda gerilemee baladn o zamann dev-. let adamlar bile anlamlard. ESK DZENE DNME ABALARI

On yedinci yzylda Osmanl devlet sisteminin dnyann geirmekte olduu byk deimenin tesiri altnda bozulmaya, aslmdakinden farkl ekillere girmeye balad grlm bulunuyordu. En nemli deiiklik bu sistemin can daman olan topran idare edili usullerinde olmu, bunlarla ilgili mali, idari, snai ve hatta ilmi rgtler baka baka ekillere girmee balamt. 9

 zaman bu deiiklikleri kaydeden yazarlann hepsi ayn eyler zerinde duruyorlar: Toprak rejimi ve ona dayanan devlet maliyesi, ordu, hkmet ve idare, bilim messeseleri. Dikkate deen nokta hibirinin bu deimenin veya onlarn deyimiyle bozulmann nedenlerini aratramamalandr. Bunlar arama yoluna dnm olsalard, bunlarn daha derininde birtakm deien artlar olduunu, grdkleri bozuluun bu artlarn sonucu olduunu anlayacaklard. Onlarn bu yola girmeyilerinin nedenini anlamak bizim iin, yani toplumsal hayatta deimenin normal bir tarih olay olduunu kabul eden kimseler iin biraz gtr. Bunlarn "aslndan ayrlma"mn nedenlerini aramamalar, o zamanki dnn hayat duran, deimeyen, deimemesi gereken bir dzen saymalarndan ileri geliyordu. Ortaa dnnn temeli budur. Ona gre, var olan dzen (nizam- lem) Tanr'nm takdir ettii bir dzendir; ideal olan odur. Gene bu dnn sonucu olarak bu yazarlar Trk-slam topluluunun; devletin yz yze geldii Avrupa dnyasndaki artlarda olagelmekte olan deiikliklerin etkisi altnda olduunu da gremiyorlard. Bu dnrlerin gzlemlerine dayanarak o zaman uygulanmak istenen tedbirler yeni bir dnyann douunu zorlad fikirlerin eseri olmaktan ziyade geleneksel sistemin bozulduunu grmekten ileri gelen f i10

kirlerin eseri olduu iin, bu tedbirler, ileri hep eski ilk ekillerine evirmek dncesi etrafnda birleiyordu. On yedinci yzylda bozuluun sebeplerini ve arelerini aratran yazarlar hep bu noktada birleirler. Bu gre dayanarak on yedinci yzylda yaplan teebbslerin hibiri baarl olamad. Sistemin temelleri olan messeselerin eski haline gelmedii grld. Bu gre uyan Murat IV'n, kanl terr rejimi bile para etmedi. Eski sistemi geri getirmek yle dursun, ona zt gelimeler durmadan devam etti. Bunlarn en nemlileri eski Osmanl toprak rejimi yerine derebeylemeye doru bir akmn balamas, o zaman reaya denen kylnn feodal bir rejim altna girmeye balamas, tarmsal retimin dmesi, ehirlerde sanayiin daralmas yznden zanaat erbab ve kylden mteekkil halk ounluunun yoksullua dmesi, devlet maliyesinin kmesi, devlet idaresinin bozulmas, Trk ekonomisinin d ticaret muvazenesizliinden tr iddetli bir enflasyona dmesi, ekonominin hemen her sektrnde sermaye birikiminin belirli bir hzla artamaz olmas, tersine bu ekonominin genel dengesinin daima aleyhte, aaya doru kendini tketme yoluna dnm olmas idi. Bu genel gidi kendini isyanlarla, ihtilallerle, ekyalklarla, kt mali tedbirlerle, zararl ticaret ve para siyasetleriyle gsteriyor ve bunlarn hepsi Trki11

ye'nin ekonomik anlamda gerileyen bir memleket haline gelmesiyle sonulanyordu. Bu gidii hemen durduracak tesirli tedbirlerin alnmas baz i artlarda reformlar yapmak, Trkiye ile Avrupa arasndaki ticari ve siyasi mnasebetlere yeni bir yn vermek, imparatorluun dayand din ve gaza zihniyeti yerine merkantilist ekonomik zihniyete uymak lazmd. Burada inceleyemeyeceimiz nedenlerle bunlarn yaplmas mmkn olmad. Biraz nce dediimiz gibi, reform fikri ancak zorla, geriye dndrmek anlamna geliyordu. Bat ile mnasebetler hl fetih ve sava mnasebetleri eklinde grlyordu. Bunlarn mmkn olmaynn balca sebebi, hl bugn bile elde edemediimiz bir zelliin onlarn zamannda da bulunmamas, yani kafalarmzda ekonomik zihniyetin yokluudur. Ortaa Hristiyan Avrupas'nda olduu gibi slam ve Osmanl ortaanda da ekonomik zihniyet "merdut" bir eydi. Kafalara hkim olan kuvvet din ve gaza dnceleri idi. Devlet idaresine hkim olan kimseler din adamlar ile gaza adamlar idi; yani ekonomik snflar (kyl, ii, tccar, esnaf) deildi. Ortaa dnnde devleti idare eden kimselerin toplumsal snflan temsil eden kimseler olmamas ideal olan bir eydi. Hem Hristiyanlk hem slamlk dnyasnda devletin banda Tann'nm glgesi veya 12

vekili bulunur; snflarndan idi edilmi sivillerle askerler ve din adamlar tarafndan "esnaf" yani o zamanki anlayla toplumsal snflar (reaya, zanaat ve tiearet erbab) idare edilirdi. Bu snflar birtakm mertebelenmi tabakalard. Her birinin yeri dnya dzeninde belli ve deimezdi. Deime daima bozulma alameti idi. Fakat Bat Avrupa'da meydana gelen devrimlerle toplumsal snflar belirlenince, yeni snflar doup kuvvetlenince, devleti snf yararlarna ve yeni ekonomik ynlere doru yneten idareler kurulmaya baland. O zaman byle bir zihniyetle devlet idare etmek, bugnk komnistlerin usulleri kadar korkun ve aykr saylrd. Ama bu zihniyet ve onun yarat olan idareler Avrupa'da ksa zamanda birok yerlerde yerleti. O kadar abuk yerleti ki, Bat'da merkantilist devletlerin devri olan on yedinci yzylda Trklerle ilk defa olarak yakndan temasa gelen Bat Avrupallar (bilhassa Franszlar ve ngilizler) arkl kafasnn baka trl ilediine hkmederler; bizimkiler de Batllarn ticaret hrsnn altnda yatan merkantilist ekonomi siyasetini bilmedikleri iin onu "kfir" kafasnn ii sanrlard.

13

LK

YENLEME DENEMELER

Eski devre dnmenin artk imkn olmad, aksine memleketin hem ekonomik hem siyaset bakmndan kme veya dalma haline getii anlald sralarda yani on sekizinci yzyln banda zar zor, belli belirsiz yeni bir fikir domaya balad. Avrupa dnyasnda yeni bir uygarln domakta olduu seziliyor; buna uymak gerektii, yaplacak slahatn, yani reformlarn buna uymas zorunluu kabul ediliyordu. Byle bir fikir belli belirsiz domu olmakla beraber, kabul edilmesi, hele uygulanmas kolay olmad. O zamann adamlarnn bunu kavramada ve uygulamada gsterdikleri sallanmalar, uygulamaya kalknca da iledikleri hatalar bugn mazur grmemek elden gelmiyor. Aradan iki yzyldan fazla zaman getii halde, bugn bile devlet adamlar hl bu fikrin yani modern toplum ve ekonomi dzenine geiin tarihsel bir zorunluluk olduunu btn ayrntlar ve sonularyla aka kavram deillerdir. Bu fikrin hi deilse i yapda gerektirdii balca reformlarn yani o zamanki deyimle slahatn ne olduu, bunlara nereden balanaca iinde bir karara varmak iin tam yz yl geti. Modern uygarlk ynnde deime zorunluu fikri doduu halde, on sekizinci yzylda da hl eski messeselere dnme fikri kafalarda yayordu. 14

Ancak on dokuzuncu yzyln ilk eyrei getikten sonradr ki, devrimsel hareketlerle baz eski messeseler braklp yeni messeseler konmas usul balad. Yukarda szn ettiimiz imparatorluk zihniyetinden dolay devlet adamlar daha ziyade harplerdeki yenilgileri nleme iine gzlerini evirmilerdi. Halbuki Trkiye'nin asl meselesi harplerde yenilmek meselesi deildi. Askeri veya siyasi yenilgiler nedenler olmaktan ok birtakm nedenlerin sonulandr. Yenilgilerin btn sebeplerinin gelip dayand asl dava u idi: Avrupa'da yeni bir uygarlk douyordu. Bu uygarlk yeni ekonomik ve teknolojik temellere dayanyordu. Bat Avrupa ortaa uygarlndan bir yenisine geiyordu. Trkiye'de bunun sezilmeye baland Lle Devri'nde bu uygarlk Bat Avrupa evresini amaya, bir taraftan daha batya doru denizan bir ktaya yani Amerika ktasna, dier taraftan da Avrupa'nn dousuna, Trkiye'nin tepe yannda bulunan Rusya'ya yaylmaya balamt. Bat uygaralmm bir yandan Amerika'ya, te yandan Dou Avrupa'ya doru genilemesi Osmanl mparatorluu'nun kn zaruri bir hale getirecekti, nk bu imparatorluk hl ortaa uygarl iinde ve yeni uygarln burnunun dibinde bulunuyordu. 15

Lle Devri'nin sulh siyaseti imparatorluk zihniyetinde bir deime olduunun belgesi olmakla beraber ksa srd. Yeni uygarln basksna kar askeri savunma dncesi stn geldi ve hep askerlik messesesinde slahat yapmak zerinde duruldu. Bununla beraber, zaman zaman baz devlet adamlarnn asl davay sezmi olduunu gsteren belgeler var. Bu adamlarn askeri slahat yapmak yannda daha nemli olan baka bir iin ele alnmas gerektiini kavradn grrz. Selim III zamannda, hatta ondan daha nce, Trkiye'nin knn asl nedeninin ekonomik olduu anlalmt. Ama buna kar tutulacak ekonomik siyasetin yrtlmesini kstekleyen veya yrtld takdirde onu yanl ve zararl ynlere eviren etkenler vard. Bunlarn on yedinci yzyla mahsus olanlarn biraz nce zikretmitik. On sekizinci yzylda bunlar hem kuvvetlendi, hem yeni ekiller almaya balad. Geriye dnme ekonomik d siyaset yerine harplere girime, reformlar temel messeselerde uygulama yerine tepeden inme devlet tedbirleri eklinde anlama bu yzylda daha da keskinleti. Deime, bir toplumun hayatnda nemli yeri olan snflarn ve genel olarak halk ynlarnn deiiklii istemesi, itmesi ve yrtmesi ii haline gelmedike o deime toplumu daha iyiye deil, belki daha ktye gtrr. Deimeyi zoraki, israfil ve sathi bir ekle so16

kar. Trk tarihinde modern reform fikrinin douu zamanndan itibaren Trkiye'de durum byle olmutur. Bu durum, gelime ve kalknma meselelerini ok nazik bir i haline sokar. Trkiye'nin kalknma davasnn zmlenmesinin, gelimesi baka tipten olmu olan bugnn ilerlemi Bat memleketlerinin l ve usullerini kopya etmekle mmkn olamaynn sebebi de budur. Trkiye'de yeni bir ekonomik gdmn temsilcisi olan yeni bir toplumsal snf domam olmas, yukarda szn ettiimiz davann temelinin ekonomik deime olduu fikrini az ok kavram olanlarn bavurduklar tedbirlerde neden yanldklarn bize aklar. Yeni ekonomik zihniyeti kavramalarna toplumsal meneleri bakmndan imkn olmayan Osmanl devlet adamlarnn dt balca hata, toplumun ekonomik mekanizmalarn yeni yola sokmadan, baz tedbirlerin hkmet emirleri ile gerekleecek eyler olduunu sanmalar idi. Yeni uygarla uyacak slahat, toplum yaps deimeden gdlebilecek bir idare ve tedbir ii sanyorlard. Ortaa anlaynda devlet idaresi, toplum snflarm olduklar yerde tutacak, toplum yapsnn deimesini nleyecek tedbirler almak demektir. Bu

17

anlayta toplumun deimesi kt bir ey saylr. Eski Osmanl yazarlan buna "ihtilal" derler ve bundan kanlmas iin devlet adamlanna nasihatlar verirlerdi. Halbuki byle bir "ihtilal"in btn artlan imdi gelimi bulunuyordu. Onyedinci yzylda Osmanl toprak rejimi tamamyla km, tanmsal retim dm, d ticaret tamamyla Batl deniz ticaret irketlerinin tekeli altna girmi, ticaret muvazenesinin aleyhe dn yznden memleket artk kesin olarak hammadde memleketi haline gelmi, bu yzden zaten on altnc yzyl sonu dnya fiyat devriminden ve yaratt mali buhrandan sonra sarslm olan Trk maliyesi altn ve gm varln oluk gibi danya aktmaya balam, btn bunlann tesiri ile devlet, esnaf ve kyl ekonomik anlamda byk darbeler yemi bir haldedir. Byle olduu halde, topluma yeni bir ekil vermek iin, Bat'da yeni ekonomik grlerin ve siyasetlerin doduu bu devirde Trkiye'de bu konuda mull hibir fikir domamtr. Tarih kaynaklannda sadece akla gelen baz tedbirlerden baka bir eye rastlanmaz. Mustafa III zamannda olduu gibi, baz sk tedbirlerle maliyenin dzeltildii oluyordu. Ama ekonomik olmayan usullerle baanlan bu Hazine ahvalini d18

zeltme baarlar, sk sk giriilen Rusya savalar uruna yok edilir, memleket ve Hazine eskisinden harap hale gelirdi. (1) Selim III zamannda ilk defa olarak gdlen "ahsi teebbs yolu ile ekonomik kalknma" tedbirleri de baka sebeplerle iflas etti. Mahmut II zamannda yaplan reformlardan sonra ancak 1840 yllarnda devlet eli ile bir ekonomik kalknma siyaseti dnld. Gerek tarm, gerek endstri alannda devlet eli ile teebbslere geildi. Fakat, ileride dokunacamz nedenler yznden, her iki alandaki teebbsler de Trk toplumunda ve ekonomisinde temelli bir deiim yapamadan iflas etti. Bu iflas Trk ekonomisine ok pahalya mal oldu. zel ve kamu teebbsleri ile modern ekonomiye katlma abalarnn birinci "raund"u o zaman kaybedildi.

(1) Batl devletler, zellikle Fransa bu savalar tahrik ederler, fakat ittifaka yanamazlard. Rusya 'ya kar bize Bat 'dan teknik yardm ve uzman gelmesi on sekizinci yzylda balar. Bat devletleri teknik subay, harita ve istihkm uzmanlar gnderirler; fakat bunlar Trkiye 'nin mdafaas ilerinden ziyade kendi devletlerinin karlarna yarayacak ilerle urarlard. Mesela, Boazlar ve Svey gibi nemli yerlerin mesahalarn, haritalarn, resimlerini yaparlar, kendi hkmetlerine sunarlard. Bunu mazur gstermek iin, Trklerin cahil ve bunlardan anlamaz olduu fikrini yayarlard. Bu uzmanlarn o zaman en mehuru olan Baron de Tott, Trkler hakknda mbalaal uydurmalarla dolu bir kitap yazm; bu kitap birok Avrupa dillerine evrilmiti. Avrupa, yarm yzyl Trkleri bu kitapta edindii fikirlerle tanmtr. Vaktinin birounu apknlkpeinde geiren bu zat, szde teknik yardm uzman, aslnda bir Fransz askeri mfettii idi; asl devi Fransa 'nn Yakn ark 'a ve Msr 'a hkim olmas artlarn hazrlamakt. Msr beyleri ile yapt gizli mzakereleri hkmet haber alm, Cezayirli Gazi Hasan Paa 'nn penesinden yakasn zor kurtarmt.

19

Demek ki eski messeseleri slah etme, Bat'da balayan yeni ve ekonomik ve teknolojik devrimi benimseme ve taklit etme hareketi imdi sz getireceimiz birtakm kstekleyici etkenlerin tesirinden kurtulamyordu. Bu kstekleyici engeller olmasayd daha balangtan birok Bat d uluslardan nce bu hareketi balatm olan Trkiye'de baarl doru admlar atlabilirdi. Yani baarszlklar, bunlar gren o zamanki Batllarn sand gibi Trk'n doasal ekonomik kabiliyetsizliinden deildi. Trkiye'den ok sonra ayn yola den mesela Japonya gibi Asyal bir ulus, modern ekonomiyi benimseyip uygulamann mmkn olduunu gstermitir. Trkiye'de gdlmek istenen gelimeyi elmeleyen balca olay boyuna iin iine kart ve yukarda sylediimiz baarszlklar sonulandrd. Bu olay bugne kadar peimizi brakmamtr; zamanmzda da gene onlarla karlayoruz; ve bizi asl ilgilendiren de budur. Onun iin bunlarn neler olduu zerine biraz eilmemiz gerekir. YENLEMEYE ENGEL OLAN KUVVETLER

Bunlarn birincisi, memleket iinde deimeye kar daima direnen ve savaan gerici kuvvetlerdir. Bu gerici kuvvetler ok kere ilerici kuvvetlerden stn 20

. gelmitir. lerde tartacamz nedenlerle, ilerici kuvvetler kksz, gerici kuvvetler ise toplumun dibine kadar kk salm durumdadr. Bu kkler, ileride greceimiz gibi, hl tamamyla sklmemitir; bazlar hl yerinde duruyor. kincisi, Bat'dan alnan fikirlerle kendini slah etme iine giritii zamanlar Trkiye'nin kendini daima Bat dnyasnda olup giden ekimelerin iinde bulmas, bunlardan kanacana onlara bulat iin Bat devletlerinin politik ve ekonomik peyki haline gelmesi, hibir program srekli olarak uygulayamamasdr. ncs, reform teebbslerine hep bu ekimelerin Trkiye'ye ynelmi olduu zamanlarda hazrlksz olarak kalklmas, bu yzden, d basklarn karmas ile yaplan ilerin halk ktlelerinin durumunu iyiletireceine ktletirmesidir. Bu yzden halk ktleleri arasnda devrim veya reform teebbslerine kar daima gvensizlik, hatta nefret yaratlmtr. Bu durum birok hallerde irtica hareketlerine, hatta geri tepici ayaklanmalara yol am; bu da gericilerin kklerini biraz daha derinlere salmalarna yaramtr. Yani Trk evrimi kuaktan kuaa kangallaan bir "fasit daire" iine girmitir. Daha baka bir deyimle, (a) Osmanl mparatorluu'nun i yapsndan, (b) modernleme hareketine 21

giriildii zamanlarn dnya politikasndaki artlarndan, (c) slahat veya reform iini yrteceklerin yetersizliklerinden ileri gelen olay (yani gericilik, emperyalizm ve ekonomik yoksullama) Trk toplumsal deiimini ve evrimini daima baltalam, onun ileriye doru gelime olmak yerine bir kme ve devaml gerileme olmasna sebep olmutur. leriye doru deimeyi engelleyen, bu yolda yaplm abalar faydal olmak yerine tesirsiz, hatta bazan zararl ekle sokan bu etkenleri, bugnn reform meselelerini daha iyi kavramak iin, tarih asndan biraz daha yakndan tanmaa alacaz. nk bu engellerin de hl ortadan kalkmamtr. GERCLK KUVVETLER

Toplumsal deiime kar olan gericilik hareketleri Trkiye'de ta batan beri ortaya kmtr. Bu hareketleri gdenler kuvvetlenmenin ancak eski messeselere dnmekle mmkn olacan savunurlar, Batllama gayretleri ykselme yerine zme getirdike de bunu iddialarnn delili olarak kullanrlar; felaketlerin hep yeni usuller alma yznden ileri geldiini sylerlerdi. Bunlarn acayip kafalar, ancak rasyonel ekonomi ve devlet usulleri gdlmek suretiyle zmlenecek bir ii (imdi olduu gibi) din, iman, gelenek, 22

mukaddesat, kfirler vs. gibi bir alay lakrd iine boarlar; durumu iinden klmaz hale getirirler; halk da korku ve temelsiz inanlara srklerlerdi. Gericiler dediimiz zmreler eitli sebeplerle toplumsal deiime ve geliime kar gelen kimselerdir. Her toplumda olduu gibi bizim toplumumuzda da deimeye kar genel bir direnme vardr. Bunun, mutlaka insanlarn eski dzende belirli karlar olmasndan ileri gelmesi art deildir. Alkanlklar insanlar her yeni eye kar yabaniletirir. Bu, her yerde byledir. Fakat bir toplum, kiilerine refah, iyi geim, basan ve saadet veren bir geliime kolayca alabilir veya toplumu sert darbelerle uyaran, onu kmldamaya srkleyen byk olaylann veya byk adamlann tesiri altnda bir toplum canlandnlabilir. Bizim tarihimizde bunun misalleri vardr. Bu pek genel anlamdaki gericilik ok defa ne birinci, ne ikinci anlamda hareketliliin yaratlmamas yznden bizde, dinamik toplumlarda olduundan fazladr. Tarihimizde ancak zaman zaman byk felaketler veya byk nderler toplumu kmldatyor; onlar gelip getikten sonra toplumun eski durgunluu tekrar geliyor. Gericiliin ikinci tr eski durumlann kaybetmi olan, altklan usul ve grlerin zaman getii iin bir deeri kalmadm grmeyen eski kafallann temsil ettii gericiliktir. Bizde bunun en zararl ekli med23

resenin temsil ettii yobaz zihniyetidir. Fakat bu eit gericiliin yalnz yobazlara mahsus olduunu sanrsak kendimizi aldatm oluruz. Din geleneinden gelmeyen, hatta Avrupa'larda bulunmu nice yobazlar vardr. Trk aydnlan din yobazlnn gericilik roln lzumundan fazla bytmlerdir. Bugn bile karikatrlerde gerici sadece yobaz eklinde gsterilir. Trk aydn (ad stnde) an aydnlk olduu iin gericilii cehaletle, ilericilii okumulukla bir tutar. Halbuki biraz sonra szn edeceimiz gerici yannda yobaz gerici ikinci derecede kalr. Tarihimizde ne zaman baanl gelimeler olmusa yobaz zihniyeti tesirsiz kalmtr. Bu gibi zamanlarda yobaz ya susmu ya da grleri halka ilemez olmutur. Mahmut II., Atatrk gibi devrimciler, bu yzden, yobazdan aydmlann korktuu kadar korkmamlardr. Onlann baanl ilericilii karsnda yobaz sadece gln bir tip haline gelmitir. Bu devrimcileri asl ypratan ve hatta ykan gerici, aydmlann imdiye kadar tanmad veya yanl tand baka tip bir gerici olmutur. Baarl devrimlerden sonra yobaz zihniyeti, devrimleri yrtecek aydn kuvvetlerin baanszl veya kofluu meydana knca dirilir. Atatrk devrimlerinden soma yobaz ortamn besleyen aralar ortadan kaldnld halde, bugn yobazlk yeni bir Rnesans devrine ulamtr. Bugn belki de o zaman olduundan fazla yobaz vardr. 24

Bunlarn aydndan fazla tesirli oluu da pek tabiidir. Deime halka iyi bir ey verirse istenecek, sevilecek bir eydir. Bunu veremedi mi veya hatta aksini erdi mi halk kitleleri ilericinin kart olan gericinin kafasna kendini kolayca kaptrr. Bu tip gerici halk arasndan yetitii lde halkn kafasna ve diline daha yatkn, daha ekici olur. Demek ki buraya kadar szn ettiimiz gericiliin iki eidinin stn gelmesinden ancak deime ve ilerleme temsilcilerinin baarszlklar sorumludur. Gericiliin asl tehlikeli olan eidi belirli karlarn temsil ettii gericiliktir. karc gericiliin en kuvvetli temsilcisi Trk toplumunun modern bir dzene girmesinden en ok zarar grecek olan ve karlar ellerindeki toprak monopolisinde bulunan toprak aalan ve derebeyi artktandr. Bunlarn birou Paris'te veya Berlin'de de tahsil etmi olsa, kar bakmndan gene de gerici olabilirler. Gericiliin, aydnlanm veya okumu olmann kart olmadn gsteren en iyi misal bunlardr. Tanzimat'a kadar yaplmak istenen btn reform teebbslerini asl baltalayan kuvvet bu kuvvettir. Tanzimat'n eitli reformlanm gerekletirtmeyen, onlan kendi karlanna uyacak ekle sokmaa muvaffak olan dinciler deil, ite bu eit gericilerdir. Merutiyet'i bu kuvvet dejenere etmitir. lerde greceimiz gibi Cumhuriyet'in baa25

nszlklann da bu kuvvet salamtr. Ky Enstitleri'ni ykan kuvvet cahil halk veya yobaz deil, bu kuvvettir. Bugnk kalknma iin gerekli olan reformlarn nne dikilen de gene bu pek az tandmz gerici kuvvettir. Bu gerici kuvvetin kayna olan toprak rejimi devam ettike de Trk geliimini bu kuvvetin elinden kurtarmak mmkn olmayacaktr. tekiler gibi bu kuvveti de yerinde tutan, kuvvetini besleyen gene reform temsilcilerinin baarszlklar, grszlkleri veya grlerinin yersizlii ve temelsizlii olmutur. ISLAHATILARIN BAARISIZLIKLARI

Reform tarihimizin ta bandan itibaren gericilerin karsndaki reformcular ve ilericiler Trkiye'nin kalknma davasnn zn ve anahtarn bulamamlardr. Bat uygarln benimseme ii, mesela zamanmzda, dne dolaa anlam kaan bir "Batllama" ii ekline girmitir. Yalnz sathta grlenin taklitilii anlamna gelen bu "Bathlama"nm temsilcileri olan ilericiler ok defa hep Bat devletlerinin basks kapya dayannca Batllama yolunda ilere kalkmlardr. Reform tarihimizde hemen her zaman byle olmutur. Son dakikaya gelmeden nce ilericilerde olumlu ve yapc fikir ve plan namna bir ey yoktur. Mphem, kark duyularn iir ve edebiyatla ifade 26

ederler, (sadrazamlara ve maliye nazrlarna kadar tm air kesilir); askeri misyonlar arrlar; yabanc devletlere Bat yardm alyoruz diye ekonomik, askeri ve siyasi konsessiyonlar verirler; bir alay ekonomik deeri olmayan lzumsuz hatta zararl taahhtlere giriirler. Lle Devri'nden itibaren hemen her safhada bu hep byledir. D bask veya d tehlike dedikleri ey geince, zaten bsbtn amacm kaybetmi bir hale gelen bu insanlar geverler, keyiflerine dalarlar; reformu filan bir kenara iterler, bu yzden ok gemeden her ey eski tas eski hamam olur. Trkiye'nin modernlemesine kendi anlamlarnda yardm salam olan Bat devletleri ise Trkiye'ye askeri ve politik anlamda muhta olmadklar devre gelince Trkiye'nin gelimesine kar yardm deil, ilgi bile gstermezler. Bu devirlerde baka karlar gerektirmise hatta Trk aleyhtarl yaptklar da ok grlen bir eydir. Gerekte Trkiye Batllama savanda hibir Bat devletinden bu davaya yarar hibir yardm grmemitir. Yardm grmse bu, Trkiye'nin Batllamasn deil, o Batl devletin ulusal karlarna yaramtr. Bunu bize en iyi gsteren ey, Trkiye'nin Batllamada en ok basan gsterdii zamanlann Bat dostu olmad zamanlara rastlamasdr. Bizde Batclk27

la anlalan ey Trk evrimini ada uygarla uygun ynde gelitirmektir. Halbuki Avrupa'da ve Amerika'da Batllama ve Batclk, Bat diplomasisine boyun eme anlamna gelir. Bu yzden onlara gre Kemalist devir Bat aleyhtarl, Menderes devri ise Batclk devridir! Bat diplomasisinden bamsz olan bir Batclk, Bat dilinde, Bat dman kt bir ulusuluk demektir. Reformcularn tarihimizde ok kere byle bir ortam iinde kalktklar Batllama ii, gerekte halka ve devlete ok pahalya mal olurdu. Bunlar, birok misalleriyle gericilere halk nazarnda hak verdirecek sonulara varrlard. Gerici tepkiler yznden ve ilericilerin onlar karsnda salam grleri ve davranlar olmay yznden balatlan hibir reform siyaseti deneyli ve srekli olarak gdlemedi. Daha nce szn ettiimiz "fasit daire"nin kar ucu bulunamad, e YABANCI DEVLETLERN IKARLARINA UYMA

Yukarda sylediimiz sebeplerle, devletin slah etme ii ile grevli kimseler, Bat devletleri arasnda srp gelen ekimelerde ya rahat braklmyorlar veya kendileri rahat durmuyorlard. Hele bu bir Bat devleti ile Rusya arasnda ise, Trkiye'nin bu atmaya 28

srklenmesi mukadderdir. Lle Devri'nde Mustafa III. zamannda, Selim zamannda, Mahmut II. devrinde, Tanzimat'ta, Abdlhamit zamamnda, Merutiyet'te giriilmek istenen btn slahat teebbsleri bu eit harplerle ve uluslararas atmalara bulamalarla yanda kalm veya bozulmutur. Bu savalarda Trkiye yenen tarafta bile olsa, sonunda hep yenik ve zararl kar; stelik bu savalann masraftan bir taraftan devlet hazinesini birikim ve yatnm yapamaz hale getirir, bu yzden de dalar gibi borlar altna gidilirdi. mparatorluk birlii iinde bunalan, en ok zarar gren, her merhalede biraz daha yoksullaan, d yardmlardan hibir fayda gremeyen, bu yzden hibir kalknma iine ilgi gsteremeyen asl Trk "unsur" olan kyl ve esnaftan mrekkep Trk ulusu idi.

29

II TANZMATIN ATII IIR VE SONULARI Bu durumun bugn iin en ibret verici misalini on dokuzuncu yzyln ikinci yansndan balayp Kurtulu Savama kadar gelen tarihimizde grrz. Bu devir, hl nleyemediimiz bir akbetin, adeta silkilip atlamaz iddette yakamza yapm olmas ile sonuland bir devir olduundan zerinde biraz durmamz gerekiyor. Reform tarihimizin en ok yanl bildiimiz bu ynnn sonulann iyice bellemeliyiz. Uzun bir gericilik safhasndan sonra slahat kaps 183 8'de, bermutat yumurta kapya gelince ald zaman Mahmut II Trkiye iin byk sonulan olacak nemli bir karar vermek zoru ile de karlamt: ngiltere ile yaplmas teklif edilen bir ticaret anlamasn imzalamak. Aslnda Babli'nin amac, nerede ise stanbul'a dayanmak zere olan Mehmet Ali'ye kar ngiltere'den askeri yardm salamakt. Trk ordusunun ngiliz subaylannm emrine verilmesini isteyen 31

Palmerston'un teklifini Mahmut reddedince ngiltere askeri yardm fikrinden vazgeti; bunun yerine bir ticaret antlamas teklif etti. Bu antlama gereince ngiltere'nin ve onun peinden baka Avrupa devletlerinin istedii ticaret rejimi uygulanrsa, Bat devletlerinin Trkiye'ye diplomatik destek salayaca umuluyordu. Bundan baka bu antlamann gerektirdii liberal ekonominin Trkiye'yi Bat uygarlna sokacana inanlyordu. TRKYE BATI EKONOMSNN HKM ALTINA GRYOR

Bu antlama ile ngiltere, Osmanl mparatorluu'nu yz yldan beri yeni Avrupa ekonomisine kar epeevre koruyan birok geri usullerin kaldrlmasn istiyordu. Bu, ortaadan kma yolunda ileri bir adm gibi gzkmekle beraber Bat ekonomisinden geride kalm bir memleketi daha stn bir ekonominin rekabeti karsnda rlplak brakmak tehlikesini tayordu. nk bu muahede, Trkiye'nin devletilik siyaseti ile ekonomik kalknma program uygulamak zoruna geldii bir devirde, tam anlamyla liberal bir ticari ve ekonomik siyaset gtmesini gerektiriyordu. Bugnk d dostlarmzn bize, "Siz de bizim usullerimizi uygularsanz bizim gibi ilerlemi ulus ola32

caksmz" deyileri gibi o zaman da stanbul'da ve Londra'da Trk devlet adamlarnn etrafn saran d yardm ve Trkiye uzmanlar "Trkiye bu muahedeyi uygulamakla Bat uygarlna girecek" diyorlard. Bu uzmanlarn en azllarndan olan David Urquhart, eski Osmanl rejiminin liberalizm olduunu, bunun Avrupallara bile rnek olmas gerektiini yazyordu. Takvim-i Vekayi'in Franszca nshasnda liberalizm lehine, aslnda bu uzmanlarn kaleminden km, yazlar yaymlanyordu. Avrupa'nn merkantilizm anda Trkiye'nin d ve hatta i ticaretini kapitlasyonlarla yabanc mteebbislerin eline terketmekten ibaret olan bu eski Osmanl "liberalizm"inin bu kadar methedilmesinin sebebi, imdiye kadar ngiltere'nin pek dost olduu Rusya'nn, Avrupa'nn dier modernleen devletleri gibi himayecilii gtmeye, ngiliz ticaretine kar gmrk duvarlar ekmeye balamas idi. Urquhart, yaymlad istatistiklerle Trk mparatorluu gibi arzullahi vasia kaynaklan olan bir memleket varken ngiltere'nin hammadde ve mamul madde mbadelesinde Rusya'ya minnet etmeyeceini anlatyor; yalnz Trkiye'nin o geleneksel "liberal" siyasetine dnmesinin kfi geleceini savunuyordu: O zaman liberalizmin bu muahedenin gerektirdii kadar katksz ekli ne Amerika'da, ne Rusya'da, ne de Avrupa'da, hatta ne de ngiltere'de vard. Mahmut 33

Il.'nin tereddtleri karsnda hzla endstrilemenin zor olmayacan, ak kap siyasetinin tehlikelerinin nlenebileceini Reit Paa padiaha temin etti. Liberalizm propagandaclarnn avucuna girmi olan devlet adamlarna gre, tavsiye edilen liberal ticaret siyaseti gdlrse neden biz de ngiltere gibi sanayileemeyecektik? Devlet Avrupa'dan makine, uzman, mhendis, teknisyen, hatta gerekirse ii getirecekti. 1840 yllarnda giriilen ilk endstrileme teebbs ite byle dncelerle yaplmt. Avrupa'dan, hatta Amerika'dan uzman ve mhendisler, teknisyenler getirtildi; o zamana gre geni lde " y a t n m " a geildi. O zaman Trkiye'de bulunmu olan Avrupal ve Amerikal yazarlar bu iler karsnda hayretlerini gizleyemiyorlar, tecrbesizlikleri, hesapszlklar, israflar sayp dkyorlar. Fakat ilk zamanlarda tabii olan acemilikler belki zamanla dzeltilebilecek; bir taraftan Trk ekonomisini koruyacak tedbirler alnacak; dier taraftan balatlan ilerin kk salmas iin asl nemli i olan toprak, maliye, eitim ve hukuk reformlarna gidilebilecekti. BATI DPLOMASSNE ZARARLARI Ancak bunun iin bamsz ulusal siyaset gdlBALANMANIN

34

mesi artt. Halbuki o zaman Babli diplomasisini ve padiah, mteassp bir Hristiyan ve temelli bir Trk dman olan ngiliz sefiri Stratford Canning idare ediyordu. Abdlmecit onu baba dostu sayar, devletnin en byk koruyucusu bilirdi. Hristiyan tebaay himaye ampiyonluunda kazand prestijden son derece maran Canning, Reit Paa'dan biraz ekinir; tekilere dorudan doruya emir verir, hatta hakaret ederdi. (2) Canning, Rusya'y kendi vatan iin byk bir tehlike sayd iin hi sevmedii Trkleri kendi deyimiyle medeniletirmek ve onlar Rusya'ya kar kullanmak siyasetini gdyordu. Eninde sonunda buna muvaffak oldu. Gerekte szn ettiimiz liberalizm propagandasnn asl amac Trkiye'yi Rusya'ya kar harbe sokmakt. On sekizinci yzylda Rus tehlikesine kar Fransa savar ve bu ite Fransz sefirleri durmadan alrd. Rusya'da byk ticari karlar olduu iin ngiltere bunlara ya seyirci kalr veya Rusya'nn tarafn tutard. Ruslar eme zaferini ngilizlerin fiili yardm ile kazanmlard. On dokuzuncu yzylda ise Rusya artk kuvvetlenmi, ngiltere'ye dirsek evir(2) O zaman onun maiyetinde bulunan ve sonralar Trkiye 'ye sefir olan arbal ve bilgin Sir Henry Layard, Canning 'in bu hakaret sahnelerini hatrannda zlerek anlatr ve onun Tanzimat 'a en byk fenal dokunan adam olduunu syler.

35

misti. Uygulad himaye ve endstrileme siyaseti ngiltere'ye byk bir dabe olmutu. Bu tedbirlerle Rusya da yaknda kudretli bir devlet olarak Yakn ark ticareti ve Hindistan iin bir tehlike tekil edecekti. Bunu dnerek, ngiltere ve Fransa ilk defa olarak elele vererek b Rus tehlikesine bir son vermeye karar verdiler. Kendi eliyle Akdeniz'e indirdii Ruslar tepelemek iin imdi ngilizler, vaktiyle donanmasn Ruslara yaktrdklar Trklere de bavuruyorlard. Bu diplomasinin balatt Krm harbi, Trkiye ile Rusya arasnda bir sava imi gibi gzkt halde ne balatlmasnda, ne ynetilmesinde, ne sonulandrlmasnda Trkiye'nin bir emir kulu olmaktan teye bir rol olmad. Bu harbin tarihini yazan Batl yazarlar onu bir yanllklar komedisi olarak anlatrlar. Her eyi ngiliz ve Fransz sefirleri, diplomatlar hazrlam; harbi sava grmemi tecrbesiz ngiliz ve Fransz generalleri idare etmiler; onlar kadar cahil ve ehliyetsiz olan Rus generallerinin sayesinde muharebeler bir vodvile evrilmi; sonra da galip geldik diyerek ekilip gitmiler vs. Hikyenin bizi ilgilendiren taraf bundan sonra balar. Krm muharebesi alelade bir harp gibi gzkt halde yle bir hal ald ki sonucu Bat uygarlnn Osmanl mparatorluu'nun boynuna ilk siyasi ve ekonomik kemendi geirmesi oldu. 36

BRNC PERDE:

PARS ANTLAMASI

Paris Sulh Konferans'nda yenilen Rusya deilmi de Trkiye imi gibi bir durum hasl oldu. Ali Paa, Bat siyaseti gtmenin mkfat olarak kapitlsyonlarn lavn kabul ettireceini umarken, konferans, Rusya'nn isteklerini yattrmak iin Trkiye'nin ieride reformlar yapmay taahht etmesine karar veriyordu. Trkiye bylece i rejimini byk devletlerin garantisi altna sokacakt. Bu yzden, slahat denen iler, Trkiye'nin gerek ihtiyalarna gre deil, Bat devletlerinin isteklerine uyacak ekilde yaplmaya balad. Bunun sonularndan biri, imparatorluun birok uluslara blnnn temellerinin hazrlanmas oldu. Ortaa nizamndan modern uygarlk dzenine geite bu er ge olacakt; ama Trkiye'nin Paris muahedesiyle siyasetini byk devletlerin emrine vermesi yznden bu zlme iinde bir ulus olarak ortaya yegne kamayan unsur Trklerin kendileri oldu. Paris muahedesinin zorlad reformlar Trkten gayr halklarn birer ulus haline gelmesine yarad halde, Trklerin adsz, rgtsz, iradesiz, temsilcisiz bir kalabalk olarak geride kalmasndan baka bir ie yaramad. Yegne yapt ey, o zaman Trk terimi ile anlalan fikir halk ktlelerinden uzak, kendine Osmanl diyen 37

ve varln Bat devletlerinin bir peyki haline gelmekten edinen Batllam bir zmre yaratmas oldu. Krm Harbi ile balayan Avrupa devletler ailesine katln ikinci nemli hediyesi de u oldu: Zengin mttefiklerimize usul usul ve gzelce borlandk. u bor ve o zamanki deyimle "istikraz", bugnk deyimle "d yardm" iinin zerinde biraz duralm. Bugn olduu gibi, o zamann devlet adanlan da bunu Avrupa'nn byk bir ltufkrl sayarlard. Fransa ve ngiltere'nin kasalar emre amade idi. Alnan borlar, bugnk deyimle "yatnmlar" iin veya reformlan finanse etmek iindi. Fakat devletilik ve endstrileme hareketi Krm Harbi 'nden sonra fiyasko vermiti. Endstri yatnmlan, devlet endstri teebbslerinin bana konan Ermeni direktrlerin birer sermayedar haline gelmelerine, Avrupa'da bol bol dolamalanna, yabanc kapitalistlerle tanmalanna yarad. D yardma dayanan Tanzimat devletilii Ermeni ve Rum vatandalar arasnda ilk kapitalist sermaye birikiminin bolluu hizmetini grd. Bu sermayedarlk mehur Galata bankalan halinde mali messeseler haline geldi; bunlar da nce kendi balanna, soma Avrupa sermayedarlan ile birleerek devlete bor para veriyorlard. Bu borlan ve faizlerini demek de Trke dyordu.

38

O ZAMANIN "DI YARDIM"!NE E YARADI? Hibir kalknma program ve plan olmad iin yatrmlar iin alman istikrazlardan ele geen paralar padiahmz, paalarmz ve komisyoncular sayesinde arur edildi. Toprak reformu meselesi uluslararas diplomatik bir mesele haline geldi; bunu kestirip atmak iin yaplan 1858 Arazi Kanunumu uygulamak iin ilk gerekli kadastro ilerine olsun para yatrmak yerine istikrazlarla saraylar yapld. Her istikrazn faizini demek iin (nk yatrmlar hep ekonomik gelir arttrc olmayan ilere gidiyordu) bir bor daha alnyor; stne bir daha, bir daha almyordu. O zaman Paris ve Londra'da btn dnyann yatrm ihtiyalarna yetecek kadar birikmi sermaye vard. Bankerler ve komisyoncular Trkiye'nin krl bir yatrm alan olduunu grdler. Devlet adamlarmz da bundan ok holanmaya balamlard; hatta bir tanesi " B u devlet istikrazsz yaayamaz" diye bir devlet prensibi koydu. stikraz devrinin dilimize bile hizmeti oldu; mesela u sk sk kullandmz ve galiba hl baka bir karln bulamadmz "buhran" kelimesi o zaman icad edildi ve dilimizin zenginlemesine hizmet etti. (3)
(3) Cevdet Paa 'mn kz Fatma Aliye Hanm 'n, babas ve zamanna ait kitabnda yazdna gre hkmete Franszca ' 'crise'' kelimesinin karln bulmak icap etmi; Cevdet Pac "buhran" kelimesini bularak bu "dil buhran ' 'n halletmi.

39

Tanzimatvari Batllamann nc sonucu u oldu: Osmanl devleti bir ulus temeli olmayan, hatta bir snf temeli olmayan, hl Ortaa teknolojisinde ve toplum dzeninde olmakla beraber politik ve mali sebeplerle varl Bat devletlerinin desteklenmesine bal olan yapma bir devlet haline geldi. O, ne bir slam devleti, ne bir Trk devleti, ne de modernlemi laik bir devletti. Dardaki kuvvetler gibi iindeki btn kavimler, dinler ve snflar hep onun zararna alyordu. Bat destei bir kalksa tuzla buz olacakt; onun iin de gene d yardma yapmak zorunda idi. Devletin bu temelsizliinin, Tanzimat'n gtt peyk olma siyasetinden geldiini ilk anlayan Yeni Osmanllar oldu ve ona halk bir temel salamak amac ile Kanunu Esasi, yani Anayasa Hareketi balatld. lk defa olarak Namk Kemal devletin halk ve memleketi Bat sermayesine sattn anlatmaya alt; egemenliin halk iradesine ait olduu fikrini savundu. Bu iki fikrinden dolay bana byk iler at. Bu fikirlerden bir demokrasi hareketi doaca mitleri tomurcuklanrken bermutat yumurta kapya geldi; 18721876 yllan arasnda meydana gelen mali ve ister istemez siyasi ve askeri gaileler geldi, att. Biraz sonra greceimiz hengme iinde bu halk egemenlii fikri dnp dolap padiahn hkmranlk haklan meselesi eklinde yani tam tersine dnd. Anayasa hare40

ketinden doan demokrasi yerine Abdlhamit istibdad dodu. Bu olaylar, yabanc devletlere kar mali bamszla den, yapsnda modern uygarla uyacak toprak, endstri, vergi, eitim reformlar yapmam veya yapt kadarn uygulamam olan bir memlekette demokrasinin gereklemeyeceini, bilakis ondan gericilik ve istibdat doacan ilk defa olarak mkemmel bir ekilde gsterdi.

41

in
"MERUT STBDAT" REJM ALTINDA TRKYE Trk reform abalarnn her admda iine dt gericilik, emperyalizm ve yoksullaama ukurlarnda debelenmenin hikyesi Tanzimat'n istikrazl ve bol enflasyonlu refah devri ile kapanmaz; bundan sonrakilerin yannda Tanzimat devri adeta mis gibi kalr. Tanzimat'm btn endstri, maden ve tarm teebbsleri 1860'da iflas ettikten veya yz-st brakldktan soma ve paalar 1875'e kadar yallarnda iir ve sohbet toplantlar ile elendikten soma ilk atrday bu tarihte kotu. Borlar yla yla o hale gelmiti ki istikrazlarda milli gelirini arttramayan devletin bunlarn faizlerini bile zamannda deyemeyecei grlyordu. O zamana kadar Trkiye'de bulunmayan, yeni bir aydn tipi yetimiti. Bunlardan biri olan Namk Kemal, Tanzimat'n Batllk nam altnda iine dt tuza apak gryordu. Be alt yldan beri durma-

43

dan bunu anlatmaa alyor, bu hale bir son vermek iin gereken reformlarn nelerden ibaret olduunu savunuyordu. Onun, kylnn durumu, devletin idaresi, mali artlar, d siyaset hakkndaki gzlemleri bugn iin bile deeri olan fikirlerle doludur. Onun bu ok nemli fikirlerini ciddiyetle ele almak, hatta yaplmas gereken reformlar zerinde daha temelli aratrmalara onu sevketmek yerine devlet adamlarnn yapt ey, yurdunu sevdii ve doruyu syledii iin onu hapse atmak oldu. Onlar yabanc diplomatlara kulaklarn evirmeyi tercih ediyorlard. O zaman Ruslarn en kurnaz diplomatlarndan biri olan gnatiyef, stanbul'da sefirdi. Babli'yi imdi kstah Canning deil hilekr gnatiyet idare ediyordu. Devletlerin Rusya ile de eski derdi kalmamt. Rusya imdi Uzakdou'da meguld; ngilizler de artk Hindistan iin endieleniyorlard. Byk devletler girecekleri yerlere girmiler, oturacaklar yerlere oturmular; dnya kaynaklarn gzel gzel idareye balamlard. Yalnz Trk paalar dertli idiler. gnatiyef kendi adam olan sadrazamn kulana yeni bir fikir fsldad: " N e duruyorsunuz, borlarnz inkr edin." Bizimkiler o kadar ileri gidemiyorlar ama aresizlik karsnda faizlerin denmesini tatil ettiklerini devletlere bildiriyorlar. Avrupa'da gnatiyef'in tahmin ettii frtna kopu44

yor. ngiltere'de, Fransa'da, hatta Almanya'da mthi bir Trk aleyhtarl balyor. u imdiye kadarki sadk, kahraman Trk birdenbire barbar, mteassp oluyor. Trk meselesi ngiltere i politikasnda liberaller elinde muhafazakrlara atmak iin bir oyuncak oluyor. Rus diplomasisi memnun; nk bu feryatlar, en ok Rusya'nn Balkan siyasetine yarayacak. imdi artk Bat devletleri de hakikatleri anlyordu. ngiltere'de liberallerin saldrsna urayan muhafazakr kabinesi yumuayacak; Trk meselesinin zmlenmesi iin Rusya ile ibirliine yanaacakt. yle oldu. eride Rus tarafls paalarla ngiliz tarafls paalar arasndaki mcadele, Abdlaziz'i devirme, Anayasa yapma iine vard. Ignatifey'ten emir alan Mahmut Nedimi, ngiliz sefiri Elliot'tan ilham alan Mithat Paa altetti. KANUN ESAS 'NN VARDII SONU

Mithat Paa'nm amac ngiliz-Fransz-Rus elbirlii ile istenecei muhakkak olan slhat isteklerini (imdi artk slhat reform anlamna deil, imparatorluun tasfiyesi anlamna geliyordu) nlemek iin onlardan nce davranmak, Trk olmayan unsurlara veya blgelere mahalli muhtariyetler vererek bir nevi imparatorluk milletler camias yaratmakt. Sefir Elli45

ot da b fikirde Mithat Paa'y destekliyor, kendi hkmetinin de buna dayanarak Rus basksn gidereceini, bu meselelerin tartlaca stanbul konferansn akamete uratacan vaat ediyordu. te anayasa reformunu bu stanbul konferans toplanmadan nce arabuk bitirmek iin devlet adamlar ka yldr "Batnn mali eseratine girdik; idareyi halka vermeli; anayasa yapmal" diye rpnan Namk Kemal'lere bavurmaya temezzl buyurdular. Tpk zamanmzda olduu gibi ekonomik, mali meseleler, eitim ve ky reformlar davalar bir tarafa itilip bir particilik ve anayasa kavgas, ordunun durumu meselesi mnakaalar balad. Belki biroumuz bu eit meselelerin bugne mahsus demokrasi alametleri olduunu sanrz. O zamana ait gazeteleri, brorleri okursanz grrsnz: Parti ve anayasa tartmalar, saraya gitmeler, gelmeler; Namk Kemal ve Sleyman Paa'mn bir eit "zinde kuvvetler" kurma gayretlerine ait dedikodular., deta stanbul gazetelerinin Ankara muhabirlerinin son Anayasa gnlerindeki o muammal stunlarn okuyorsunuz sanrsnz. Bu curcuna iinde btn bu dertlerin asl sebepleri unutulmaya baland; her zaman olduu gibi o zaman da memleketin eitli reformlar hakknda hazrlkl ne bilgi, ne de proje vard. Sadece "Kanuni Esasi yaplsn, her ey dzelecek" fikrinden geilmiyordu. 46

"MERUTSDBDAT"

REJM KURULUYOR

Anayasa yapmak fikri iyi; ancak ortaya beklenmedik bir alay mesele kt: Devlet slam devleti mi, deil midir? Hkmdar kanun dnda m, deil mi? Halk iradesini temsil edecei farzedilen Meclis'in hkmdarlarn kabinesini denetleme, drme hakk var m, yok mu? Hatta Meclis'in teri selahiyeti olacak m, yoksa Meclis'in sadece bir istiare ve bteyi denetleme veya onaylama rol m olacak? Mslman olmayanlar, Meclis'e girecek mi, girmeyecek mi? Girecekse bunlar eriata aykr kanunlar yaparlarsa ne olacak? Gene tam bir devrimsel i yaplaca sanld bir zamanda Trk devrimlerinin ezeli engellerinden olan gericilik bu meseleler zerinde ortala duman attrmaya balad. in iine eyhlislamlar, fetva eminleri, dersiamlar kart. Fetva emini "Anadolu'nun ve Rumeli'nin cahil Trklerinin eline devlet nasl teslim edilir? Bir mklnz varsa bize sorun, biz fetva verir, size yol gsteririz" diyordu. Ceza olarak bu zavally oturtup bir kalknma proj esi yaptrtmalydlar. Ama zaman akaya msait deil. Anayasaclar bir taraftan ayet ve hadislerle, bir taraftan her biri bir telden alan Avrupa anayasalar ile bir taraftan da sarayn, "Aman padiahn hkmranlk haklarna dokunulmasn" basklan ile uramak zorundaydlar. Sarayn da yardm ile 47

gericiler fikirleri yle kartrdlar ki ldrmak iten deildi. Abdlaziz'i tevkif eden ve silahl kuvvetleri temsil eden Sleyman Paa, Abdlhamid'e kp gerekirse ona da ayn eyi yapacam sylemeseydi, Namk Kemal ve arkadalar komisyon odalarnda geceli gndzl almasalard belki hibir ey kmayacakt. Ama sonuta politikaclarla gericiler gene duruma hkim oldular. Esas projeyi deitire deitire kardklar mehur Kanuni Esasi'de halkn ve devletin ekonomik ve mali durumunu halle yarayacak hibir reform prensibi yoktu; bu anayasann en nemli derdi padiahn ve halifenin hkmranlk haklarnn halka, Meclis'e ve orduya kar korunmasn salamakt. Bu anayasann, uyguland zaman ortaya kard rejim, bu ilerin tarihini yazan Celaleddin Paa'nn yerinde bir deyimiyle "Meruti istibdat" idaresi oldu. Devlet de ilk defa olarak hukuk bakmndan bir slami devlet oluyordu. KNC PERDE: BERLN ANTLAMASI

Kanuni Esasi stanbul konferansn durduramad. Aksine ngiliz murahhas Lord Salisbury'yi ok kzdrd ve gnatiyef'e daha ok sokulmasna yarad. Lord, Rus isteklerine Trklerin hatr iin kar gelip mensup olduu kabineyi liberallerin eline geirtmek 48

istemiyordu. Bunu kendi sefiri Elliot'a da anlatt. Mithat Paa'nm ahbab olan Elliot'un anayasaclann iyi niyetlerini anlatma teebbsne kar Lord yle bard: " B u adamlarn hepsi yalanc. Senin Mithat Paan da bunlardan biridir. Bunlar asla adam olamazlar." Trkiye'de anayasa veya istibdat olmas Lord'u hi ilgilendirmezdi. Trkiye, Paris konferans ile iileri hakknda yabanc devletlere karar verme hakkn tanmt; daha dorusu Batllar onu byle anlyorlard. Kanuni Esasi yapmakla bundan kamalamazd. stanbul konferansnn verdii kararlan Trkiye reddedince Rusya harp ilan etti; tekiler de szleildii gibi seyirci kaldlar. Bunlar evvelce iddia ettikleri gibi, gerekten Trkiye'yi Rus tehlikesine kar koruma davasna inanm olsalard bu harbe engel olabilirlerdi. Rusya ilk defa olarak tek yardmcs kalmam olan Trkiye zerine saldnyordu. yle olduu halde Avrupa'ya borcunu deyemeyen Trkiye'yi, destekleyecek tek idealist kmad; bilakis ciddi ngiliz, Fransz ve Alman tarihileri Trklerin Avrupa'dan kanlmas gereini medeniyet tarihinden deliller gstererek ispat ediyorlard. plak hakikat ise Trklerin borlu olmasndan baka bir ey deildi. (4)
(4) nl ngiliz tarihisi Freeman, ondan daha nl Alman tarihisi Treitschke, Trklerin Avrupa dan kovulmasnn bir uygarlk devi olduunu yazyorlard.

49

Ruslar nihayet Yeilky' e geldikleri zaman durduruldular. Arkasndan Berlin Konferans geldi. lk defa olarak bu konferansta Trkiye'yi uluslararas bir mali komisyonun kontrol altna koyma fikri dodu. Bu bir alay harp-sulh mzakereleri ve meseleleri halk ve devleti on yl igal etmekle kalmyor, memleket ekonomisini korkun bir uuruma srklyordu. Ekonomik ve mali durumun vahimliini bize en iyi gsteren alamet udur ki Berlin Konferans 5 ndan ancak drt yl getikten soma 18 82'de Abdlhamit artk devletin btn btne mali iflasn ilan etti ve bunu devletlere tebli etti. Gelin, alacaklarnzn bir aresine bakn, dedi. DYUN-U UMUMYE MPARATORLUU

Trkiye imdiye kadar devletlerin ordular ve donanmalar tarafndan igal edilmemiti. imdi bunu yapmaya kalksalar birbirlerine gireceklerdi. Bunun yerine daha akllca ve daha krl bir yol buldular. Bir mali korporasyon kurarak ve btn Trk borlarn birletirerek bu korporasyonun sermayesi haline getirdiler. Bu idare, Franszca adnn tercmesi olarak bizde Dyun-u Umumiye diye bilinir. Biz ok kere manasn ve niteliini anlamadmz ilere Frenke veya Arapa bir isim taktk m tatmin olunur, fazlasn 50

aratrmayz. Bugn mesala "konsorsiyom" szcn-duyuyoruz, fakat bunun ne demek olduunu acaba iimizde ka babayiit bilir? O zamanki Dyun-u Umumiye de (ki Trkesi devlet borlan demektir) bu eit rengi, kokusu bilinmeyen bir nesne idi. Bu denemeyen Trk borlarna' karlk memleketin tabii kaynaklarnn gelirlerine konmu bir haciz olduktan baka bu kaynaklan iletecek uluslararas "mterekl menfaa" bir kumpanya idi. Bu borlar deninceye kadar Trk tabii kaynaklanm bu kampanya idare edecekti; Trk maliye nazrlan vakitlerini istedikleri kadar divan ve kaside yazmaya harcayabilirlerdi artk. Gereken toprak, vergi ve eitim reformlarnn yaplmamas yznden paalann elinde iflas eden Trkiye, Dyun-u Umumiye idaresi altnda yle bir iletmeye tabii tutuldu ki her yl mnasip miktarda faiz ve bor dendikten maada bu korporasyon yabanc devletlere bor verecek kadar kr ediyordu. Yalnz gelir ve krlar tabii Trkiye'ye deil, sermaye sahiplerine ait olacakt. Mesela talya Dyun-u Umumiye'den ald istikrazla Trablus harbini finanse etmiti. Yani Trk kaynaklarndan ve halknn emeinden edinilen

51

yatrm yapyor veya yabanc sermayeye yatrmlar y a p m a k iin araclk ediyordu. Dyun-u U m u m i y e ' n i n yatrmlar, iletmeleri, muhasebesi tkr tkr iliyordu: Gayet m u n t a z a m d ve hi akas yoktu; bir kyl bu idarenin tekeli altnda olan kendi yetitirdii ttnden y a r m okka bir y a n a saklayaym dese reji kolcusu tarafndan kt diye a l n n d a n v u r u l u r d u . D y u m - u U m u m i y e dare Meclisi Reisi Sir A d a m Block, Hindistan'daki ngiliz kral vekilleri gibi bir eydi; Trk maliye ve ekonomisine ait hibir i o n u n m a l u m a t olm a k s z n yaplamazd. Trkiye'de demiryolu, liman, maden, telefon, bankaclk gibi iler, birok ticaret ve hatta baz tarm ve toprak kayna iletmeleri h e p yabanc sermaye ile finanse ediliyordu; tabii b u n l a r da D y u n - u U m u m i y e ' n i n himaye ve teviki altnda geliiyordu. Trk gelirlerine ait her ey bu borlar idaresini ilgilendirirdi. Artk T r k b o r l a n kalubelaya k a d a r d e n m e s e d e olurdu. Borlar idaresi T r k geleneklerine d o r u s u hi karmad. Padiah, kl alaylar, clus enlikleri havaya ayrca bir letafet veren, ok enteresan eylerdi. Trkler tezekten y a p l m a kylerinde oturabilirler; isteyenler kasaba ve ehirlerde kahvecilik, hamallk, suculuk gibi ilerde alabilirlerdi. zel teebbs hrriyeti tamd. Devlet eline geen parayla istedii gibi 52

yatrm yapabilirdi. Bu yatranlarn o u camilere, ziyaretghlara, trbelere, tekkelere, slam alemindeki kutsal ve nemli yerler iin hediyelere, A r a p ve Ticani eyhlerine, enliklere, paalarn srmalarna, k o r d o n ve madalyalarna, polis mekezlerine, vilayet konaklarna, hafiyelere ve zararl eyler yaymlamamalar iin gazetecilere gidiyordu. B u n l a r d a n kalan p a r a ile de bir iki rtiye, bir iki sanat okulu, idadiye ve bir miktar da sbyan m e k t e b i almt. Bunlarn fazlas M a a r i f N a z n H a i m P a a ' n m m b a r e k ban arttndan oaltlmasna da p e k l z u m yoktu. T a n z i m a t ' n ekonomi, endstri, devletilik gibi ihtiraslar unutulmutu; bunlar gvurlara m a h s u s eylerdi. Borlar idaresinin y a t n m l a n sayesinde m e m l e k e t yalanc bir refaha da kavumutu. Vatann refahna h i z m e t yolunda devletin balca ciddi meguliyetlerinden biri yabanc sermaye g r u p l a n n a boyuna iletme imtiyazlan datmakt. Bu sayede 1908'de Abdlhamit idaresi dt zaman T r k halk adamakll soyulup soana evrilmi:i. Hibir ulus Batllamay bu kadar pahalya satn almamtr. A b d l h a m i d ' i n dmesi ile Borlar daresi tabii : oa ermedi. O n u Merutiyet, hatta Birinci Cihan Saa bile yerinden skemedi. Bu h a r p esnasnda ngiliz ve Fransz yeler gitmi, fakat o n l a n n yerine eski -:_-:adalan olan Almanlar oray yine tkr tkr idare 53

ediyorlard. ngiliz ve Fransz sermaye sahiplerinin hisseleri b y k bir drstlk iinde bu m u v a k k a t dm a n l a r tarafndan h a r p s o n u n d a sahiplerine teslim edilmek zere D e u t s c h e B a n k ' a emanet olarak y a t n lyordu. Belki birok okuyucu bilmez: D y u n - u U m u m i y e denen borlarn son ve kesin tasfiyesi 25 Mays 1954'te tamamlanmtr. lk bor anlamas, 4 Austos 1854 tarihinde yaplmt. D e m e k ki t a m yz yl bor iinde yatmz. Borlar idaresi 1882'de kurulduuna gre de 72 yl bor demiiz. AYDINLAR NE LEMDE?

Abdlhamit z a m a n n d a Osmanl aydnlan Trkiye'yi, daha dorusu imdiki T r k i y e ' n i n b y k ksm olan A n a d o l u ' y u tanmazlard. Oray daha ziyade ngiliz, Fransz, A l m a n ve R u s askeri corafyaclan ile arkeologlan tanrd. A n a d o l u ' y a giden idareciler, mstemlekelere giden Avrupal idareciler gibi tebaay mak a m l a n n d a idare ederlerdi. O k u m u l a n n en ou stanbul'da toplanmt. o u A b d l h a m i d ' i n kapsnda bir yer b u l m a y a alr, en c e s u r l a n Babali'de gelimeye balayan gazetelere yaz yazarlard. B a z l a n da kendilerini emniyet altna almak iin b a k a l a n aleyhine u y d u r m a jurnaller yazarlard. Fikir ileri ile uraanlar reform ilerinden ziyade edebiyatta sembo54

lizm veya natralizm davalar ile urarlard. Fransz ediplerini st kardeleri kadar yakndan tanrlard. Okumularn Avrupa'ya gitmesinden hkmet son derece de kukulanr, onlara pasaport vermezdi. Buna r a m e n u veya bu yollardan birok aydn m e m l e ket dna kabilmiti. eitli yayn organlarnda ve toplantlarda yava yava grup belirmeye balad. Bunlarn birinin banda b u l u n a n A h m e t Rza, Fransa'da ziraat tahsil etmi, d n n d e Tarm B a k a n l ' n d a grev alarak bu bakanln hibir i yapmadn grm kylnn bilgisizlik y z n d e n verimsiz olduuna h k m e d e r e k ve k y l n n a n c a k okulla kalknacana i n a n d n d a n Eitim B a k a n l ' n a gemi, orada da bir i olmadn grnce, Avrupa'ya gitmiti. n c e A b d l h a m i d ' i devirmek, anayasay yrrle koymak, sonra da kyly o k u t m a k lazmd. O n u n rakibi, saf bir zat olduu anlalan tarih p r o fesr M u r a t B e y ' e gre, anayasa yetmezdi. O n a gre asl dava Rus tehlikesi idi; b u n a kar are bulmakta onun muhayyelesi daha parlakt. ngiltere ve Fransa gibi b y k devletler slam memleketlerine h k i m olduklarndan onlarla anlaarak b t n slam lemlerinden getirilecek u l a m a d a n mrekkep, halifenin etrafnda ve eyhlislamn reislii altnda bir istiare m e c lisi kurulmalyd. Bu meclisin T r k i y e ' y i nasl kal55

kndraca h a k k n d a profesrn belki parlak fikirleri vard, a m a rakibi ile uramaktan bu parlak projesini doru drst anlatmaya i m k n b u l a m a d . Avrupa devlet adamlar da fikirlerine ilgi gstermemilerdi. ngiltere Dileri B a k a m olan, evvelce g r d m z gibi, T r k l e r i n a d a m olamayacana inanm olan ve fakat M u r a t B e y ' i n " E s a s e n bize h a y r h a h " dedii L o r d Salisbury ile grp fikirlerini izah etmi; ancak L o r d cenaplar hafif bir tebessmle, " F a k a t Sayn Sir, siz kendi hayalinizi hakikat z a n n e t m e k hatasndan k u r t u l a m y o r s u n u z " demekle iktifa etmiti. Devrimcilerin en genci olan ve galiba Avrupallk taslamak iin h e p prens diye anlan Sabahattin Bey de kerameti, ahsi teebbs ile Anglo-Sakson eitiminde buluyordu. D u n - u U m u m i y e ile m e d r e s e kafasnn hkmettii bir memlekette ahsi teebbs ve ngiliz eitimi nasl kurulacakt? B u n u , imparatorluu ayr milletlere blerek her birini bir Fransz veya ngiliz sm r g e idarecisinin y n e t i m i n e v e r m e k l e y a p m a k m m k n olabilirdi. Prensin A r a p taraftarlar arasnda bu fikir o k revata idi. Fakat Avrupa'da o z a m a n yle iddetli bir Trk dmanl vard ki, bu zatlar vatanseverliliklerinden dolay bir de kan yazlara cevap yetitirmekle urayorlard, fakat istibdat kalkarsa h e r eyin dzeleceine kimseyi inandramyorlard. M e m l e k e t dnda

Trkten gayri halklarn milliyetilik davalar ile karlatklarndan mparatorluk birliini tutacak Osmanlclk ideolojisine smsk yapmlard. Abdlhamit kaldrlp hrriyet ve anayasa gelse bu milletlerin birlik iinde seve seve kalacaklarna inanrlard. Avrupa'da Abdlhamit aleyhine alan k a m p a n y a n n altnda hrriyet akndan b a k a bir eyler olduunu sezinleyenler ise b u l a bula b u n u n Hristiyan Avrupallarn Mslmanlk dmanl olduunu sanrlar, bu yzden Osmanlclk yerine slamclk fikrini gderlerdi. Batllara slamln terakkiye m a n i olmadm anlatmaya alrlard. te o devir aydnlarnn yazlarndan bize kalanlarn mlasas bunlard. Ne T r k kylsnn, esnafnn, iisinin d u r u m l a r n a dair temelli bilgiler, ne memleketin e k o n o m i k ve mali artlan hakknda tahliller, ne a n a h a t l a n ile bile olsa reform teklif veya p r o j eleri. Bu konularda N a m k Kemal'den ok daha geriie idiler.

57

IV M E R U T Y E T : TA BATAN FLAS EDEN R E J M sabdat idaresi aleyhine yllarca uraan aydnlarn, gereken reformlar h a k k n d a k i hazrszlklan, o idare dnce daha o k m e y d a n a kt. Tpk 27 M a ys devriminden s o m a olduu gibi, diller zlp herkes istediini sylemeye balaynca k a r m a bir fikir deryas a k m a a balad. GERCLER SUSMUYOR!

Hayret! 27 M a y s ' t a n s o m a olduu gibi gericiler biraz sklp susacaklarna imdi daha yksek p e r d e den konuuyorlard. Yalnz rol sahipleri ve makyajlar deimiti. M e m l e k e t t e eski gericilerin yerini almaa hevesli m e e r ne kadar dublrleri varm. D e v r i m -anki onlar iin yaplmt. imdi hepsi merutiyeti, mayasac kesilmiti. H e p s i bir azdan b t n kabaha: A b d l h a m i d ' e yklyordu. M s l m a n l k t a z a t e n 59

Merutiyet rejiminden baka rejim olamazd. Merutiyet'in, slamln t a m uygulanmas d e m e k olduunu ayet ve hadislerle ispat ediyorlard. Merutiyet anayasa gereince devletin resmi dinini polis kuvvetiyle uygulama rejimi demekti. Gerekte bunlarn Merutiyet'ten anladklar ey eskilerin " m e v e r e t u s u l " dedikleri eydi; yani hk m d a r n ulemaya danmas, zellikle h k m d a r kanunlarnn eriata u y g u n l u u n u n salanmas usul idi. K a n u n i Esasi'den s o m a bu usul maziye karmt; fakat b u n u n kabahati Abdlhamit'te deildi. Kendisine h e m anayasann, h e m eriatn uygulanmas yklenmiti. kisinin bir arada gidemiyeceini kuvvetli zeks ile bildiinden ulemay da, M e c l i s ' i de bir tarafa itip her eyi kendi idare etmee balamt. Sanki m e m leket idare etmesini u l e m a o n d a n daha iyi mi bilecekti? Zaten K a n u n i Esasi dikkatle incelenirse grlr ki ona bu imkn salayan da gene bu anayasa idi. te, m o d e r n gericiler padiah R u s harbini saraydan idare etmee kalkarak her eyi orbaya evirmesinden, imtiyazlarla m e m l e k e t i yabanc sermaye nfuz blgelerine ayrtmasndan, gelirleri ekonomik kalknmaya yaramayan ilere yatrmasndan deil de ulema ile, " m e veret" etmemesinden sulandryorlard (sorumlu devlet adamlarn asl sulu olduklar ilemlerden deil de su gtrr yan olan noktalardan sulamak b i z i m si60

yasi hayatmzn zelliklerinden olsa gerek). Bunlarn imdi yeni rejimden istedikleri " m e v e r e t u s u l " n n uygulanmas idi. Millet Meclisimin teri (yasama) yetkisi olamazd: " T e r i " d e m e k " e r ' i " k o y m a k demektir; bu ise Allaha ve p e y g a m b e r e mahsustur; insanlarn teri etmesi, h, irk demektir. Merutiyet'in yapaca ey ancak u l e m a n n eriata uygunluunu onaylayaca hkmleri uygulamakt. Yaplacak en nemli, en acele reform ite buydu. Bunun dnda daha p e k ok reformlara ihtiya vard, ama bunlar h e p bu ana reforma gre yaplacakt. M e sela, kadn taifesi meihatin uygulayaca bir kisve ile sokaa kacak, bylece Merutiyet'te farz olan " h r riyet" uygulanm olacakt. Birok hidatler devlet tarafndan yasak edilecekti; devletin resmi dini icab bu, devletin bir devi idi. A b d l h a m i t z a m a n n d a sradan bir c a m i ders-i mm iken Merutiyet'te parlayan ve kuvvetli bir dergi yaymlayacak kadar p a r a bulan, Mtareke'de daha da ykselip eyhlislam olan Mustafa Sabri (ki gericilikte kimse onun kbna eriememitir), "Avrupa'dan bir iki faydal ey a l m a k p a h a s n a " ortal saysz bid'at kapladm seri halinde makalelerle anlatyordu. Bunlarn birinde insan sureti (yani fotoraf) ekmenin h a r a m olduunu yazd srada, Gzel Sanatlar A k a d e m i s i ' n d e rencilerin canl plak k a d n m o d e 61

le bakarak r e s i m ve heykel yapmalarna ilk defa olarak m s a a d e edildiini rendii z a m a n h o c a n n dergisindeki feryad bir u l u m a h a l i n e gelmiti. DI YARDIM VE BORLANMA POLTKASI

DEVAMEDYOR O z a m a n da devrimi yapanlar subaylard. Fakat, onlarn dndaki aydnlar ve politikaclar o k g e m e den onlarn akl hocalar d u r u m u n a getiler ve daha s o m a da b s b t n ste ktlar. Devletin nemli yerlerinde gene A b d l h a m i t devrinden k a l m a adamlar bulunuyordu. Bunlara gre ancak Avrupa'dan m e d e t umulabilirdi. Devrim y z n d e n salon Avrupallar kukulandrm a m a l idi. B a t ' n m d m a n o l d u u ey istibdatt. imdi hrriyet gelince Bat elini uzatacakt (o zaman n " d e m o k r a s i " yerine, sihirli kelimesi " h r r i y e f ' t i . ) Avrupa'nn istedii liberal " a k " rejimin geldiini onlara ispat ederek d y a r d m a b a v u r m a k lazmd. Yeni borlanmalarla maliyeyi ayakta tutmal, geriye kalanla da zel teebbs (o z a m a n k i "teebbs- ahs " y i ) yaratmal idi. Z a m a n n gen politikacs ve iktisats Cavit Bey, " p h e s i z b i z i m de zel teebbslere g i r m e m i z art; ancak hibir geri kalm m e m l e ket d y a r d m a l m a d a n kalknamaz, b y k yatrmlar 62

iin d y a r d m a ve yabanc sermayeye muhtacz; tarih b u n u ispat etmitir" diyordu. D e m e k ki, daha sonralar Maliye B a k a n olan bu iktisat Tanzimat ve Abdlhamit devirlerinin yaratt, u r u n a bir devrim yaplan d u r u m u tabii buluyor, hatta o n u geri kalm bir m e m l e k e t halinden karmann zaruri bir yolu olarak gryordu. BORLAR TRKYE REJM ALTINDA 'NN MANZARASI

K a l k n m a n n ancak d yardmla m m k n olaca kanaati Merutiyet'te de ok yaygn ve kklemi bir fikir olduu iin ve b u n u n z a m a n m z n meseleleri ile de yakndan ilgisi olduu iin gene bu b a k m d a n Tanzimat devri iin yaptmz gibi, bu devrin artlar zerinde de b i r a z d u r m a m z gerekecek. Geri kalm bir m e m l e k e t i n kalknp gelimesini d yardm ve yabanc sermaye salar m ; salarsa ne ekilde ve ne anlamda salar? B u g n geri kalm m e m leketlerin k a l k n m a yollar zerinde fikir yrten bir ksm Amerikal ve Avrupal iktisatlarn kalknma ve gelime teorileri bu suale nceden m s b e t cevap veri temeline dayand iin b u n u n z a m a n m z iin de nemi vardr. Geri kalm bir memleketin Bat'dan b o r ve ser63

maye y a t n m eklinde y a r d m salamasmdan maksat, ulusal ekonominin verim ve gelir seviyesini ykseltm e k iin tarm, endstri, ticaret alanlarnda birikmi, hazr sermaye yatrmlar yaparak bu ekonomiyi canlandrmak, harekete getirmektir. Fakat byle bir m e m leketin toplumsal yapsnda bu ameliyeye engel olan artlarn refomlarla slah edilmesi yaplacak ilk itir. Tanzimat devrinin Bat yardmna d n n n tarihi b u n u ispat etti. Tanzimat'ta b o r l a n m a siyaseti aslnda e k o n o m i k kalknmay finanse etme dncesiyle balad halde devletin ve h k m d a r n masraflarna, silahlara ve donanmaya, birtakm kark ilerle (padiah Abdlaziz de dahil olmak zere) birtakm ahslarn m e r u olmayan servetler edinmelerine gitti. kinci safhada, ulusal retim ve gelirin artmamas yznden nceki borlarn faiz tediyesine ve sermaye itfasna harcanmaya balad. E k o n o m i k kalknmaya yoll a n aacak reformlar y a p l m a m a k l a b u n d a n kamld sanlrken, alcakl Avrupa'nn basksyla birtakm slahat y a p m a k t a n kamlamad. Fakat bunlar ulusal ekonominin kalknmasn gerekletirecek reformlar eklinde olmad. E k o n o m i k k a l k n m a b a k m n d a n hi deimemi olan toplumsal artlar iinde, Trkiye ekonomisinin deyemeyecei miktarlarda bor birikti. Y u k a n d a anlattmz ilk b u h r a n n patlak verdii 1875 y l m a ge64

lindii z a m a n 200 milyon altm siterlin, yani b u g n k para ile 880 milyon dolar veya 8 milyar lira bor hasl olmutu. Bu noktay inceleyen bir Amerikal yazar, " 2 0 yl gibi bir sre iinde T r k i y e ' n i n 2 0 0 milyon altm siterline varan bir d b o r altna girmesi ve b u n u eldeki nemli kaynaklarda borla mtenasip bir gelitirme y a p m a d a n bu kadara karmas a k i m alaca bir ey deildir" diyor ve daha s o m a da, Trkiye'nin, o zamandan beri u kadar devrim, u kadar ktlk, u kadar harp geirdii halde bu b o r c u demi olmasna bsbtn ayor. 1875'te ilk tehlike an ald zaman, zar zor bir reform y a p m a yoluna gidilir gibi oldu; fakat yukarda ksaca anlattmz curcuna iinde bu, bir anayasa yapmaktan ve milletin mukadderatn padiahn lehine daha temelli bir ekilde teslim etmekten ibaret kald. Biraz sonra, bildiimiz gibi ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya ve Hollanda'dan m r e k k e p bir konsorsiyum, Trk kaynaklarnn idaresini Dyun-u U m u miye denen Borlar Reji m i ' n e tevdi etti. Aslnda, daha Berlin Konferans'nda Bat devletleri uluslararas bir mali k o m i s y o n k u r u p T r k i y e ' n i n mali artlarnn kontrolnn bu komisyona verilmesini tekilf etmiler; fakat Trkiye b u n u reddetmiti. B u n u n zerine Bat devletleri T r k i y e ' y e herhangi b o r ve kredi verilmesini durdurarak A b d l h a m i t ' i drt yl kvrandrdktan 65

sonra, 1882'de teslim olmaa m e c b u r ettiler. Haysiyet kurtarc bir z m yolu olarak uluslararas mali komisyon yerine devletle zel sermaye temsilcilerinin mterek bir idaresi eklinde Dyun-u U m u m i y e daresi kuruldu. Sevres muahedesinde bu uluslararas mali k o m i s y o n u n tekrar diriltildiini ileride greceiz. Borlar daresi'nin kurulmas, Trkiye'nin ekonom i k kalknmasn stn bilgili Bat uzmanlarnn eline teslim ederek salamak sans ile kurulduu halde, T r k i y e ' n i n gerek e k o n o m i k anlamda k a l k m a m a m a s ve gerek kalknma imknnn artlarn salayacak toplumsal reformlarn yaplamamas asl b u n d a n sonra kesin bir hale geldi. Bat diplomasisinin K r m Harb i ' n d e n Berlin Konferans'na kadar dilinden drmedii slahat isteklerinin b u n d a n s o m a aza alnmamas, anayasay iviye asan Abdlhamit rejimine ses k a r m a m a s bundandr. (Bizim halk b u n u " y e d i dvele kar k o y m a " sanrd.) Bat sermaye karlar iin d u r u m artk emniyet altna almt. A b d l h a m i t ' i n uluslararas mali komisyon kontrolne direndii yllarda M i t h a t P a a ' y o m u z l a r n d a tayan Paris v e Londra liberalizmi, Abdlhamid'in boyun emesi zerine Borlar d a r e s i ' n i n kurulduu ylda cereyan eden paann muhakemesi rezaletine aldrmam, yl sonra da bir Hicaz K a l e s i ' n d e b o d u r u l d u u n d a n haberi bile olmamt. 66

D y u n - u U m u m i y e ' n m k u r u l u u ile ulusal gelir kaynaklarnn birou rehine verilmi, ok g e m e d e n de bir yabanc sermaye akm ve bir imtiyaz datm furyas balamt. Asl bu idarenin kuruluundan sonradr ki, yabanc sermayenin T r k ekonomisini kendi kan un i yeti erine gre itip srklemesi devri balad. te, Merutiyet iktisatsnn k a l k n m a iin art sayd durum, Abdlhamit devrinin zelliini tekil eden bu durumdur. Bu d u r u m a biraz daha yakndan bakalm: Borlar Rejimi sadece borlarn itfasmn garanti altna alnmas iin kaynaklar zerine haciz konarak iletilmesi ve gelirlerinin salam zerine kontrol konmas ii deildi. Bor halinden iletme sermayesi haline evrilen byk bir yabanc sermaye korporasiyonuna bu kaynaklarn iletilmesi inhisarnn verilmesi demekti. Devlet veya zel teebbs artk bunlar iletme ve gelitirme iinden tabiatyla kendiliinden uzaklaacakt. Mevcut artlarda reform y a p m a k gerekecekse bu ancak kaynaklara h k i m olan sermayenin kendi hesaplarnn m sadesi ve lzumu lsnde yaplabilecekti. D y u n - u U m u m i y e ' n i n devletle.el ele vererek yapt nemli bir ey d a h a vard: Borlarla ilgili alacakllardan m a a d a k i yabanc sermayenin gelmesini, birok alanlara, imtiyazlarla yerlemesini, en elverili artlarla k a z a n salamasn t e m i n eden bir acente

67

k u r m u oluyordu. Nazariyede devletin bir bran olarak kurulan Borlan d a r e s i ' n i n aracl ile yaplm sermaye yatrm alanlarn b u r a d a birer birer saymaa imkn yoktur. Yalnz u kadarm syleyeyim: " M e rutiyet devrine gelindii z a m a n b t n endstri, nafia (demiryollar, limanlar, sulama ileri), m m e menafii iletmelerinin ou, b t n madenler, ticaretin ou, bankacln tm, sigortaclk, deniz, gl, nehir nakliyat iletmeleri, bir ksm tarm yatrmlar yabanc sermayenin elinde bulunuyordu. (Hakszlk e t m e m e k iin ekleyeyim: Halktan toplanan p a r a ile yaplan Hicaz demiryolu devletindi. B u n u n T r k ekonomisinin kalknmasna hizmeti ne oldu bilmiyorum; fakat o da sonunda bir ksm T r k servetinin yabanc topraklarda kalmas ile neticelendi. D borlarda ve yabanc sermaye yatrmnda en bata Fransa geliyordu. Trkiye'de milyar frank Fransz sermayesi yatyordu. kinci derecede Alman, n c derecede ngiliz alacak ve yatrmlar geliyordu. Petrol kaynaklar imdiden datlmt. Turkish Petroleum C o m p a n y adnda bir teekkl, adndan baka hibir eyi milli olmayan Turkish National B a n k (Trkiye Milli Bankas; kurucusu Sir Ernest Cassel, direktr Glbenkyan) vastas ile ngiliz, Fransz ve A l m a n petrol hisselerini d z e n l e m e ii ile urayordu; yalnz A m e r i k a n petrol sermayesi bu ite akta kalmt. Bu yzden Amerikallarn ileri srd Chester projesi teebbsnden ileride bahsedeceim. 68

Yava yava, ar ar giden bu ilerin ayrntlarn, Trkiye d u r u m u n d a olan bir m e m l e k e t i n ekonomisi iin ne anlam tadn b u g n olduu gibi o z a m a n da halkn tm, okumularn ou bilmezdi. Grne bakarak bunlarn Batllama almetleri olduunu sanan aydnlar oktu. Yabanc sermayenin bir m e m l e keti bu a n l m a d a kalkndrmak iin smrge y a p m a s art deildir; hatta b a z e n bylesi d a h a elverilidir. Zaten b u g n eski smrgeci memleketler smrgelerini birer birer balarndan atp kurtulmaa bakyorlar. Yabanc sermaye, smrge eklinde olsun olmasn, kalk m d n l m olan memleketlerde grlen b y k ehirlerin, m u a z z a m binalarn, parklarn gerekten bu m e m leketlerin t o p l u m u n u n kalknmas d e m e k olup olmadn anlamak iin Hindistan'la Japonya'y grp mukayese etmek yeter. D Borlar daresi'nin kuruluu ile artan gelir ulusal ekonominin kendi b a s m a ayakta durabilir hale gelmesine ve Trk toplumunun ada bir toplum haline gelmesine yaramad gibi, borlarn tasfiyesine de yaramamtr. Bu gelir, yabanc sermayenin hakk olan kazan ve kr olarak darya kp gitmitir. Yani gerek d bor ve gerek d sermaye yatrm ulusal ekonominin kurulmasna ve kalknmasna deil, sermaye sahiplerinin tabii olan kazan gayelerine gre ilemeye balamtr. te ulusal bir ekonomik kalknma ile yabanc sermaye vastasyla kalknma arasndaki fark buradadr. Mesela demiryollar Trkiye'nin h a m m a d d e 69

karma, yapl m a d d e alma ekonomisine gre ayarlanm ve ancak bu lde topluma etkisi olmutur. Trkiye'de A l m a n ekonomik gelimesinin ileri gelen szclerinden ve o z a m a n Trkiye'de byk bir Trk dostu geinen Dr. Jaeck'in Merutiyet'te Trkeye evrilen bir eserindeki u szleri b u n u ak ak bildiriyor: " B a d a t hattnn ikmalinden sonra T r k i y e ' n i n mazhar- inkiafat ve terakkiyat olmas zerine u m u m A l m a n ticareti iin cesim bir saha-i faaliyet alaca nazar- itibara alnmtr. Bu ticaret ise, evvelce beyan eylediimiz vehile, T r k i y e ' n i n mebzuliyetle hasl ettii mevad- iptidaiyenin Almanya'da iml olunan masnuat ile m b a d e l e s i n d e n ibaret olacaktr." Yabanc sermaye yatrmlar bir ulusal e k o n o m i planna gre deil, krn almak iin yatrm yapan sermayenin kanuniyetlerine gre yaplnca salayacaklar tarm ve endstri gelimeleri de m o d e r n ulusal ekonominin kurulmasna ve m o d e r n t o p l u m kalknmasna yaramaz. Trklerin ada m o d e r n bir ulus o l m a zorunluu d sermayeyi hi ilgilendirmez. lgilendirdii z a m a n da bu, a n c a k siyasi ve askeri mttefik salamak iindir. O n u daha ucuza maledilmi bir sava arac haline getirmek iin gerekirse bedavadan m a l z e m e vermekten bile ekinmez (bu, ok defa para ile ifade edilen bir y a r d m olduu iin o yardm alan memleketlerin halk gerekten p a r a aldklarn sanrlar. Bu malzemeyi yapan, zaten yardm y a p a n tarafn kendisi olduu iin, gerekte yaplan ey, paray bir ce70

binden alp teki cebine koymaktan, arada kendi endstrisine hizmet etmekten baka bir ey deildir. Arada bir m a s r a f yaplyorsa bu, bedava y a r d m veren memleketin h a r p masraflar hesaplarna dahildir). D e m e k ki, Abdlhamit devrinde balayan d yardm ve d sermaye yatrm T r k t o p l u m u n u n bedenine batrlm gda verici rngalara deil, serveti darya e k m e k iin sokulmu k a n alma rngalarna benzetilebilir. Ulusal retimin artmay ve daha rasyonel iletilmeye balayan tabii kaynaklardan salanan fazla gelirin yeniden ulusal yatrma k o n m a m a s yznden devletin bte ann, aleyhte ticaret m u vazenesinin kronik bir hale gelmesi de yabanc sermayeyi hi ilgilendirmez. B u n u z m l e m e k o n u n ii deildir. Halbuki, mesela, g m r k gelirleri yetersiz olan devlet, bir g m r k reformuna muhtat. B t n dnyada gmrklk alannda m u a z z a m terakkiler olmutu. En kuvvetlileri de dahil, b t n Bat devletleri kendilerini zrhl g m r k istihkmlar ile evrelemilerdi. Halbuki, Trkiye Bat devletlerininmuvaffakati olm a d a n g m r k tarifelerini, yerli endstriyi ve tarm, H a z i n e ' y i koruyacak ekilde deitiremezdi. M e v c u t sistem, T r k i y e ' n i n bir h a m m a d d e memleketi ve Bat endstrisi p a z a n olmasn salayacak ekilde idi. Yabanc sermaye, ulusal ekonomisini himaye i m knlar olan devletlerin topraklarna kolay kolay yanamaz; kendine ulusal ve hatta m m k n s uluslararas himaye ve garantiler salayaca yerlere rabet eder. 71

D borlar ve yabanc sermaye idareleri, y a t n m l a n n m ferih-fahur alabilmesi iin, devletin ekonom i k ve mali h k m r a n l k l a n m kayt altna aldktan baka, o devletin H a z i n e s i ' n i de bortan kurtulmaz hale getirmekle daima kendine m u h t a d u r u m a sokm a k ister. Merutiyete gelindii z a m a n Trkiye faiz ve bor amortisman tediyeleri olarak ylda ortalama 7.5 milyon altn lira demeye mecburdu. H e r yl bu kadar servetin darya denmesi geri kalm bir memleketin devlet maliyesini yamyass etmeye, o devletin belini krmaya kfidir. Devletin aklarnn istikrazlarla veya avanslarla kapatlmasndan baka yol kalmaz. Dyun-u U m u m i y e d a r e s i ' n i n kuruluundan s o m a salanan gelirlerle borlarn nemli bir miktar Abdlhamit zamannda dendii halde devlet hl istikraz yapm a k t a n kurtulamam, ayrca sk sk a l m a n avanslar karlnda t m 23 milyon altn liraya yakn bor birikmiti. B u n l a r D e u t s c h e Bank, Turkish N a t i o n a l B a n k , Imprial O t t o m a n Bank, B a n q u e Franaise, B a n q u e de Salonique, Dyun-u U m u m i y e , T t n R e jisi, Fenerler daresi gibi hepsi yabanc sermayeye ait messeseler tarafndan verilirdi. B o r ve avanslar teminat olarak gsterilen gelir yeknu olan 16.5 milyon altn lira b t n devlet gelirinin y a n s idi. B o r ve avanslann hibiri e k o n o m i k y a t n m iin deildi. dare, j a n d a r m a , bte, askeri masraflar gibi kendini ieride ve d a n d a ayakta tutacak aralan salamak iin72

di. D e r n e k ki devlet varln ancak yabanc sermayenin yardm ile salayabiliyordu. Merutiyet'i m t e akip, h k m e t nazariyede kendi dairesi olan D y u n u U m u m i y e ' y e yazd bir tezkerede yeni rejimin liberal bir rejim olduunun "Avrupa'ya duyurulmasn" rica ediyordu. H a l k ve devlet boyuna fakirletii halde, ne hikmetse, Dyun-u U m u m i y e ' n i n geliri artard. 1882-83 gelirine kyasla, 1911-12'de yani 28 yl iinde, bu gelir y z d e 288 o r a m n d a artmt. 1911-12'de devletin gelir kaynaklarnn te biri, 1910'da g m r k gelirinin y z d e 9 5 . 4 ' ve temett vergisi denen kazan vergisinin nemli bir ksm Borlar daresi'ne gidiyordu. Bylece devlet bir kalknma arac deil, yabanc devletlerin krlarn salama acentesi oluyordu. B y k bir mali korporasyon haline gelen Dyunu U m u m i y e daresi Japon, Rus, svire ve M a c a r esh a m ve H a z i n e tahvilleri alarak baka memleketlerin kalknma istikrazlarn finanse eden ilemlere katlyordu. 1910 ylnda yzde 5.58 gibi yksek bir faizle 550.000 altn lira deerinde talyan devlet esham almt. Bu esham satn almakla ve Trablus Harbi gelince bu esham elinde tatmakla T r k i y e ' y e h a r p aan bir devletin h a r p finansmanna katlm oluyordu. Dahas var: Bu h a r p sonunda talya Trkiye'ye 50 milyon frank h a r p tazminat deyecekti. Fakat bu para Dyun-u U m u m i y e ' n i n talebi zerine H a z i n e ' y e deil, idarenin kendisine denmiti. Sebep? Trablus Os73

manii topra idi: bu topra kaybetmekle devlet kendine bir gelir salyordu, halbuki D.U. bir kaynak kaybediyordu; urayaca gelir ziyannn karl olarak toprak kaybetmekten hsl olan bu k a z a n c n da ona ait olmas gerekiyordu. Z a m a n n hkmet bakannn akl bu manta yatmt. Byle artlar altnda b u l u n a n bir devletin kendisi daha birok yollarla felce uratlabilir. Devletin g m rk sistemini deitiremiyeceini sylemitik. Dyunu U m u m i y e ' y e tahsis edilen Bulgaristan, Rumeli, Kbrs vergileri gibi d gelirler; eitli tabii kaynaklar zerine konan inhisarlardan gelen i gelirler ve devletin mstakbel fazla gelirlerinden m r e k k e p olan kategori gelir kaynandan n c kategoriye giden kazan ve g m r k gelirlerinin artmas takdirinde salan a c a k fazlalar D.U.'ye gideceinden herhangi bir vergi reformu y a p m a k devletin iine gelmiyordu. Devlet aar ve k a z a n vergilerinde de reform y a p a m a z d ; teebbs ettii halde m s a a d e edilmedi. Devletin para karma hakk da yok. Bu hak Fransz-lngiliz sermayesine ait olan Bank- Osman-i a h a n e ' y e mahsustu. Bu banka, Tanzimat devlet adamlarnn " k a y m e " den e n adi kt paralar kararak T r k parasnn deerini mahvetmelerinin zerine bu imtiyaz elde etmiti; bu imtiyaz sayesinde devleti g duruma drecek para darl yaratarak H a z i n e ' y i sk sk ksa vadeli avanslara bavurmaya zorluyordu. Zaten devletin yalnz ekonomisi ve m a l i ynetimi 74

deil, h e m e n h e m e n b t n idaresi yabanc uzmanlar eliyle anlattmz ynlere doru ayarlanyordu. Bu Bat devletlerinin o zaman, Amerika'da^J dahil, elilik ve konsolosluklarnn kaza h a k l a n , mahkemeleri, hapishaneleri, okullan ve postahaneleri vard. Tebaalan T r k k a n u n l a n n a tabi deildi. Maliyede, orduda, jandarmada, donanmada, adliyede, bayndrlkta, gmrklerde kullanlan u z m a n l a r y a d o r u d a n doruya Bat sermaye g r u p l a n y l e ilgili veya onlarn tavsiye ettii zatlard. Bunlar p e k hakl olarak T r k ulusunun ve devletin ekonomik kalknmas ile ilgilenemezlerdi. Hatta bu y n d e bir kalknma isteim sezdiklerinde " h n i y e t " n a m n a endielenirlerdi. Merutiyet rejimini, daha liberal bir rejim getirecei vaadiyle iyi karlamlard. Fakat tarada b u n a aykn eilimler olduu duyulunca tavrlan deimiti. Dyun-u U m u m i y e Bakan Sir A d a m Block bir raporunda " ilk zamanlarda T r k kylsnn hrriyetin anlamn yanl yorumlamas yz n d e n messir h a l l e r " olmas tehlikesi ktn, ancak yeni rejimin devrim olmad t e m i n olunduktan s o m a Borlar daresi fazla bir zarar g r m e d e n tehlikenin atlatldn bildirmektedir. Hlsa, T r k i y e ' n i n B a t ' y a d n n d e gerekli reformlar a d m adm yaplmad, toplumsal yap b o z u l m u bir ortaa yapsnda kald iin bor ve yabanc sermaye eklindeki d y a r d m T r k halknn ekonomik kalknmas yerine ekonomik kmesini sa75

lad; gelimelerden ancak yabanc sermaye faydaland; ve Trkiye'de yegne reform arac olan devlet artk byle bir ara olmaktan kt. Devlet artk hibir reform yapamazd. B u n d a n dolaydr ki, M e r u t i y e t ' i n daha banda b t n reform imknlar ortadan kalkt ve arabuk devletin devam iin d yardmn art olduu kans daha uurlu olarak yerleti. A s k e r i bir h k m e t darbesiyle yaplan bir devrim, devirdii rejimin ulusun bilgisi ve rzas olmadan giritii b t n mkellefiyetlerini stne ald andan itibaren reform yapma, gerek bir toplumsal devrim yolu a m a anslarn kaybeder. te Merutiyet'te de byle olmutur. Toplumsal reform ansn kaybeden bir hareket ise eninde sonunda bir milli kurtulu savama srklenmeye m a h k m dur.

76

V POLTKA VE F K R ALANINDAK ANAR Tanzimat, stibdat ve Merutiyet devirlerinin olaylar zerindeki bu gzlemlerimiz toplumsal reformlar yaplmaynca d b o r l a n m a ve yabanc sermaye yatrmlar ile k a l k n m a politikasnn fayda yerine zarar, k a l k n m a yerine k m e getirdiini gsteriyor. Ne zam a n olursa olsun, byle bir gidiin verecei sonular unlardr: (1) H a l k n yoksullamas, (2) Ulusal servetin dar akmas, (3) Yatrmlar ulusal k a l k n m a h e deflerine gre deil, yabanc sermayenin azami k r salamas a m a c n a gre ekillendirmesi, (4) Yabanc sermayenin kendine azami hukuki ve siyasal k o r u n m a y o l l a n bulmas ve bunlarla ulusal egemenliin snrlarn zorlamas, (5) Toplumsal r e f o r m l a n engellemesi, zel ve k a m u teebbslerini daraltmas, (6) M e m lekette demokrasiyi imknszlatrmas. "HALKA DORU" HAREKET

imdi b u n l a r a kar gdlecek a b a l a n n bu artlar altnda nasl zorlatm, nasl ksr yollara doru 77

evrildiini, sonunda demokrasi davasndan uzaklatrldn greceiz. Bunu, bize Merutiyet devrinde balayan " h a l k a d o r u " hareketinin tarihi gsterir. B u g n olduu gibi o z a m a n da demokrasi akm parti kavgalar iinde boulmutu. Z a m a n m d e tek parti bile bulunmayan Abdlhamit dnce, ortaya bir alay parti ve hizip kmt. imdi olduu gibi, o z a m a n da birok aydnlar "teebbs ahsi", din, Turan gibi kavramlarla urarken politikaclar da (adlarndaki bir alay harflerle inam kekemeye eviren b u g n k partiler misali) ttihat, tilaf, Ahrar gibi eitli adlar tayan partilerle, (bugnk Anayasa, Meclis, Senato misali) K a n u n i Esasi, Ayan, M e b u s a n gibi bir alay lakrd iinde kendilerinden gemilerdi. Plan, p r o g r a m yapacak ne vakitleri, ne istekleri, ne de grdmz gibi yetkileri ve bilgileri vard. o k defa olduu gibi halk da gene devrime arkasn evirmiti. D u r u m u ktletike, imdi Menderes devrinin amlmas gibi, halk Abdlhamit devrini hasretle arar; yedi dvele kar koymu bir padiahn nasl yerinden atldna aar ve dnyann sonu geldiine hkmederdi. B u n d a n da en ok gericiler, yobazlar ve karclar faydalanrd. Politikaclarn particilik kavgalarna g m l m e s i Osmanlclk siyasetinin kmazlarndan ileri geliyordu. Balca iki k a m p arasndaki ekime imparatorlua dahil milliyetlerin kaynamas, uzlamas veya ayrlmas meseleleri etrafnda dnyordu. ki esas parti arasndaki " i t t i h a t " (birleme) ve "itilaf" (uzlama) 78

kavgas, aslnda bir "ihtilaf" kavgas yani Osmanl cam i a s m d a k i Trkten gayri milliyetlerin ayr bir ulus olarak k o p m a s kavgas idi. SOSYALST AKIM

Merutiyet devrinin halklk hareketi, aslsz Osm a n l milliyetiliinden k u r t u l m a abas olarak dodu. Hrriyet rejimim bir demokrasi anlay olarak g r m e eilimi, M e r u t i y e t ' i n ilk yllarnda devrimci grlerin merkezi olan Selanik'te balamt. B u r a d a kk bir grup gencin kurduu fikir evresi "Yeni Felsefe M e c m u a s " ve " G e n K a l e m l e r " adl iki dergide bu yeni fikirleri yaymaya balamlard. Bunlar, aralarnda toplantlar yapyorlar, her defasnda belirli bir reform k o n u s u n u ele alyorlard. Tartmalarn ve onlarda beliren fikirleri yaynlyorlard. Bu tartmalarda bir g r u p sosyalizmi benimsiyordu. B a t ' m n sosyalist dnrleri hakknda okuyuculara bilgi verme iinden baka, B a t ' y sosyalist bir gr asndan eletiriyorlar; Trkiye iin yeni bir toplumsal gr gereklilii zerinde duruyorlard. Hepsi ayn grte olm a m a k l a beraber, ayr fikirleri drstlkle yaynlyorlard. Bunlarn tartmalarndan yava yava "Yeni H a y a t " adn taktklar bir akm belirmeye balad. B u n a paralel olarak, " G e n K a l e m l e r " d e k i yazarlar da halklk fikrini savunuyorlard. Bunlar devletle halk veya aydnla ktleler arasndaki u u r u m u g79

ryorlar, b u n u n sadece bir dil meselesi o l d u u n u sanarak aydnlarn halk diline dnmesi gerektiini savunuyorlard. Meseleyi sadece bir dil meselesi imi gibi koymakla iin ta banda yanlm olmalarna ramen, bunlarn abalarndan yava yava bir " h a l k a d o r u " hareketi geliiyordu. Bu dergi b u g n T r k l k fikrinin ncs olarak gsterilir. Bu ancak k s m e n dorudur; nk o n u n asl temsil ettii fikir halklktr. Bu y z d e n s t a n b u l ' u n Osmanlc aydnlan (ki ilerinde s o m a d a n T r k l n bana geenler vard) b u n l a n fazla devrimci bularak h c u m a gemilerdi. Yeni Hayat grubunda balayan sosyalist akmn arkas gelmedi, yava yava kuruyup gitti. B u n u n bir sebebi halkln bile Osmanllk birliine a y k n sayld bir devirde sosyalistliin M a k e d o n y a ve E r m e n i devrimcilik hareketlerinin benimsedii bir gr olmasnn yaratt g durumdu. (Meclils-i Mebusan'da bile bir hayli M a k e d o n y a , E r m e n i ve R u m sosyalist m e b u s l a n vard). D i e r sebebi, bu grn T r k ktleleri ile yani kyl ve ii ve fakir halk zmreleri ile bir iliii olmayan a k a d e m i k bir ilgi olarak kalmas idi. O z a m a n gerek kyly, gerek iiyi ve gerek kasaba ve ehir fakir halkn tehdit eden tehlike bir snf dengesizlii meselesi olmaktan ziyade, Trk ve M s l m a n olmayan milliyetlerin stnl tehlikesi olarak grlyordu. T r k halknn karlaaca sava bir snf sava deil, milliyetler sava olarak beliriyordu.

80

ULUSULUK

AKIMLARI

Trklerdan b a k a milliyetler arasndaki milliyetilik akmnn balamas da Bat nfuzunun bir eseri idi. imdi Bat diplomasisinde de milliyetlerin bamszlk kazanmas fikri, Osmanl m p a r a t o r l u u m a kar kullanlmaya balamt. Vaktiyle Balkan milliyetlerinin uyannda R u s y a ' n n kulland bu diplomatik tezi imdi Trkler arasnda kark yaayan ve bamsz bir devlet olabilmek iin gerekli toprak temeline malik olmayan milliyetler lehine, Bati Avrupa diplomasisi de b e n i m s e m i t i . Bat'da h e m liberal h e m sosyalist evreler bu milliyetlerin bamszl tarafn tutuyordu. Halbuki Osmanl m p a r a t o r l u u ' n d a k i b t n milliyetler ayaklanacak olsa, bu imparatorluk batan baa kundaklanm olacakt. Bu yzden T r k aydnlar gerek anlamyla ne liberal ne de sosyalist olabiliyorlard; ya Osmanlc, ya slamc, ya da Trk olabilirlerdi. te bu d u r u m karsnda T r k aydnlan arasnda balayan " h a l k a d o r u " hareketi sosyal reform ve kalknma, T r k halkna u l a m a ve o n u aydnlatma amal a n n kaybederek Trklk ekline girmee balad. Yeni Hayat evresindeki sosyalist akm iinde yava yava Ziya G k a l p ' i n temsil ettii " m e f k r e c i " (idealist) a k m stn gelmeye balad. evrenin u z u n tartmalardan sonra vard sonucu bildiren u cmle Yeni Hayat akmnn sonunu gs81

terir: " B i z sosyalistler gibi tebeddller istemiyoruz. n k bunlarn bir hayal olduuna kaniiz. Biz itimai bir vicdan rehber ittihaz ediyoruz. Yolumuzu oradan alacamz hakikatlere gre tayin edeceiz." Sosyalizmi hayal sayan bu aydnlarn "itimai vicd a n " dedii ey de hayal deil miydi, denecek. Bu hayalin arkasndaki gerein ne olduunu, o srada Cenevre T r k Yurdu'ndan dergiye gelen bir mektuptaki u cmleler bize aklar: " B i z mefkure olarak Trkln ykselmesini istiyoruz. Bir R u m gibi bankac, bir E r m e n i gibi tacir, bir Avrupal gibi her ey olmalyz. Bunlar esas olarak alnnca seilecek yollarn ne istikamette olacan dnnz. Bu dnce bizi her eyden nce T r k genliinde bir milli uur tevlit etmeye sevkediyor." TRKLK NASIL TURANCILIK OLDU?

O zamanlar aydnlar arasnda, Prens Sabahattin'in m o d a ettii bir "nokta-i istinat" yani dayanak a r a m a merak vard. Dnrler, Arimet gibi ellerinde bir manivela, i m p a r a t o r l u u kalkndracak bir dayanak noktas aramakla meguldler. Bir ksm b u n u eriatte, bir ksm Bat yardmnda veya Anglosakson eitiminde buluyordu. Fakat, fikirden destek a r a m a yerine toplumu, T r k t o p l u m u n u destek olarak grmeyi kimse dnmyordu; nk Trk t o p l u m u onlarca fikir olarak bile mevcut deildi. K i m s e T r k h a l k kt82

M e r i n d e dayanacak bir nokta gremiyordu. Makedonya ve E r m e n i sosyalistleri kendi halklarnda desteklerini bulduklar halde, T r k aydnlar T r k halkn ancak bir " m e f k u r e " olarak tasavvur ediyorlard. Trkten gayr M s l m a n kavimler olsun, Avrupallar olsun, b t n tarihleri boyunca Trke " T r k " dedikleri halde Trkiye'de T r k yok, yalnz M s l m a n ve Osmanl vard. O z a m a n a k a d a r " m i l l e t " denildiinde akla M s l m a n l k t a n gayr dinden olan halklar gelirdi. Kelimenin asl A r a p a anlam da buydu, yani " d i n i bir t o p l u m " demekti. O n u n iin bir ksm aydnlarn T r k milletinden bahsetmelerini O s m a n l aydnlar ok garip ve yanl bulmular, alay etmek iin onlara " T r k " adn takmlard. (O zamanlar b u g n " u l u s " szc ile sylediimiz eyi sylemek iin yalnz " m i l l e t " szc vard). B u n l a r a kar y n e l t i l e n en kuvvetli itiraz, Trkl gtmekle O s m a n l Devleti'nin dalmna hizmet ettikleri iddias idi. Bu b a k m d a n , Trkler de sosyalist fikirleri benimseyenler kadar tehlikeli grnrlerdi. Fakat T r k l e r i n eline halklarn ve sosyalistlerin b u l a m a d d a y a n a k g e m i t i . B u fikir R u s y a ' d a n gelmiti. O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n d a R u m l a rn, Balkanllarn, E r m e n i l e r i n , A r a p l a n n , Arnavutlarn ayrlmak istemeleri gibi, arlk m p a r a t o r l u u ' n d a 1905 d e v r i m i n d e n s o m a R u s o l m a y a n kavimlerin milliyet hareketleri kuvvetlenmiti. O z a m a n bu 83

hareketle ilgili b u l u n a n l a r d a n M s l m a n olanlar Osm a n l devletine d a y a n m a k ihtiyacn duyarlar, fakat b u n d a fazla mitli g z k m e z l e r d i . Bir defa, Abdlhamit kendini a r ' m durumunda grdnden bunlara y z v e r m e z ; h a t t a R u s y a ile iyi g e i n m e y e bakard. Z a t e n b u n l a r d a da ulus u u r u n d a n ok din uu r u hkimdi. Kendilerini " T r k " deil. " M s l m a n " sayarlar; " T a t a r " , " A z e r i " vs. gibi isimlerle birbirl e r i n d e n ayrlrlard. O s m a n l aydnlar a r a s n d a , zellikle slamclar arasnda Tatarlara kar derin bir antipati vard. R u s y a M s l m a n l a r da A b d l h a m i t T r k i y e s i ' n i a r ' m R u s y a s ' n d a n d a h a geri grrler; Trkiye Trklerine t e p e d e n bakarlar; Osmanl aydnlarna d a g v e n m e z l e r d i . Aka, " b u imparatorlukt a n size fayda yok; Rumlar, Ermeniler, A r a p l a r hakl; onlarn davas da b i z i m davamz g i b i " diyemiyorlard. Trke veya Trke-Moolca kar diller konuan halklarn bir ulus tekil ettii fikri ne Osmanllar arasnda, ne de Rusya Mslmanlar arasnda vard. Osmanllar " O s m a n l l k l a r " ile, Tatarlar "Tatarlklar " ile vnrler; aralarnda ancak M s l m a n olmakt a n ileri gelen bir birlik grrlerdi. Temeli Trke olan dil konuanlarn bir dil ulusu tekil ettikleri fikri Avrupallardan g e l m e bir fikirdir ve bu fikir ta Tanzimat devrinde d o d u u h a l d e n e Osmanllar, n e d e Rus Mslmanlar arasnda bir hareket yaratmt. Dil birliini siyasi bir birlik temeli olarak g r m e 84

fikri ilk defa olarak Jn Trklerin Avrupa'da E r m e n i , R u m , Arap vs. milliyetileri ile olan "Osmanllktabirl e m e " abalarnn baarszl karsnda dodu; bununla beraber bu fikri, aslen Rusyal olan Yusuf Akura'dan b a k a hibir Jn T r k lideri b e n i m s e m e d i . M e r u t i y e t devriminin gelii R u s y a M s l m a n milliyetilerine mit verdi ve Trkiye'de b u l u n a n aydnlarm Trkiye'de u y a n a n halklk hareketine yanatrd. Osmanl aydnlarnn halklk hareketinin temelsizlii ve Osmanlclarn " D e v l e t i y k y o r s u n u z " itiraz karsnda b u n l a r n elinde cazip bir dayanak vard: Onlara koca bir T r k lemi sunuyorlard. Bu fikir, halklk hareketine aleyhtar olan aydnlar bile yola getirdi; hatta bazlar Trklk hareketinin bana getiler. n k Trk aydn bylece halka gitmek derdinden k u r t u l m u b u l u n u y o r d u . stanbul k o n a k l a r n d a o t u r u p m u h a y y e l e y a r d m ile T r k l k y a p m a k m m k n d . Hatta z a m a n l a Trklk srf bu d e m e k olmaya balad. Baz stanbul Trkleri, T r k ' , Avrupallarn ve Amerikallarn muhayyelesinde yaay a n ark hallar ve ibriklerle b e z e n m i arabesk sedirlerde oturan Suriye hacaalar gibi tasarlard. Ahm e t H i k m e t gibi k salon Trkleri biraz daha demokratikti. Bykada'daki kklerinin k a i m perdelerinin aralarndan A d a yokularnda gr sesi ile z m satan, arttraca be-on kurula tefeciye b o r c u n u deyeceini u m a n A n a d o l u uann kuvvetle v c u d u n u 85

zevk ve gpta ile seyrederek T r k l k yaparlard. Zam a n l a Trklk, T r k ocanda toplamp T r k l k k o n u m a k d e m e k olmaya balad. Merutiyet devriminin temelsizlii m e y d a n a ktka bir ksm Trklerin muhayyelesinde Trk, yava yava arabesk sedirlerden, A d a yokularndan daha uzaklara gitmeye balad. Z a m a n l a halk, halk dili, h a l k a doru gibi deyimlerin yerini O u z H a n , Karakurum, Moolistan gibi kelimeler almaya balad. Gk a l p ' n romantik halkl, m e r Seyfettin halk dili kampanyas silinmeye balad. D a h a nce " G e n Kal e m l e r ' ^ saldran paa-ocuklarma b u yeni kelimeler daha elenceli, d a h a ekzotik geliyordu. Asl Trkler bu iki dnrle t a m anlamyla kaynaamadlar, n k z a m a n z a m a n ikisinin de halkl teperdi. Biri taradan geldii iin A n a d o l u ' n u n halini bilir; teki askerliinde tand B a l k a n uluslarnn uyann rnek alrd. Biri T r k l n " t r e c i l i k " olmadn anlatmaya, asl T r k l n yarnn m o d e r n ada, demokratik T r k ulusunun yaratlmas u r u n a almak d e m e k olduunu gstermeye alrd. teki halk masallarndan bir edebiyat y a r a t m a a alt; nihayet bir sre s o m a bkp yazlarnda Trkleri tenzil etmeye bile balad. Bylece Osmanllk, slamclk, Batclk gibi realitelerle ilgisi olmayan hayali ideolojilere bir yenisi daha katlm oldu. 86

TRK HALK SE

SEFALET NDE

Aydnlar bu hayalet leminde yzerken asl Trk, A n a d o l u ' d a paavralar iinde b o r c a b o u l m u , b u Trklkten hi habersiz yayordu. Abdlhamit zam a n n d a btn teebbsler yabanc sermayeye brakldndan tabiatyla hibir reform teebbsne, hatt Tanzimat'ta olduu kadar bile giriilmedii iin halk ktlelerinin d u r u m u daha da ktye gitmiti. Merutiyet'in ilk yllarnda A n a d o l u ve kyl ile ilgilenme balad z a m a n (mesela Tanin y a z a n Ahmet eril'in rportajlannda olduu gibi) grlen manzara u idi: H a l k devrimi d u y m u , mitlenmiti. Fakat h e n z devrimin ikinci ylnda b u l u n u l d u u halde imdiden hayal k n k l m a uramt. n k hibir ey deimemiti. Kylye hl mtegallibe, toprak aal a n hkimdi. H k m e t idaresi de b u n l a n n h k m altnda idi. Yer yer isyanlar, ekyalklar devam ediyordu. B o z u k l u k ve ahlakszlk her taraf sarmt. Toprak reformu yaplmam, kadastro ve ipotek tasarrufl a n ancak zengin aalara y a r a m t ^ 9 ' 5 8 Arazi K a n u n u ' n u n uygulanmas iin gerekli iler yaplmadndan miri t o p r a k l a n n yamas devam etmekte idi. Batl yazarlara gre, zirai nfusun yzde beini tekil eden iftlik sahibi ve aalar ekilir t o p r a k l a n n te ikisini ellerinde tutuyorlard. Zirai nfusun yzde 87'sini tekil eden k y l n n nemli ksm arazinin ancak yzde 3 5 ' i n e malikti. K y l n n yzde sekizi toprak87

szd (iyimser bir tahmin). 15-20 b i n hektarlk topra olanlara karlk ortalama kyl m l k a d a m ban a y a r m hektard. M a h s u l n y a n s n a k a d a n marabac-ortak kyl tarafndan t a n m y a t n m m a katlmay a n aaya toprak rant olarak gidiyordu. R e s m e n yzde 12.5 olan aar, mltezimler sayesinde hasadn yzde 30-40'm alp gtryordu. Anadolu tefecilerin cenneti olmutu. Byle bir toprak rejimi, vergi ve bor artlan altna iftinin ounluunun kalknma i m k n l a n yok edilmiti. Orta toprak sahibi k y l n n ne bortan kartalma, ne de kredi ve teknik yardm alma i m k n l a n vard. Bu artlar altnda m o d e r n t a n m usullerinin uygulanmas diye bir ey de olamazd. T r k hububat tarm Abdlhamit z a m a n n d a yeni bir darbe daha yemiti. 1860-1896 y l l a n arasnda, Amerika'da yaplan b y k t a n m teknolojisi ilerlemeleri y z n d e n b t n dnya p i y a s a l a n n d a zahire fiyatl a n ortalama y z d e 50 dmt. Rusya gibi b y k t a n m memleketleri b u n a ar gmrklerle mukabele ederek p a a l a n n kurtarmaya altklann halde Trkiye kendi gmrklerine h k i m olamadndan bu teknolojik terakkilerin tepkileri kyly canevinden vurmutu. T Amerika'dan, K a n a d a ' d a n kalkp Trkiy e ' y e gelen budav, Trkiye'ye kendi kylsnn budayndan daha u c u z a maloluyor, T r k beylerin sofr a l a n n a billur gibi ekmekler halinde kyordu. Sahil ve demiryolu blgeleri dndaki A n a d o l u bu devirde 88

" K e n d i iin - r e t i m " ekli dediimiz e k o n o m i k kstebeklemenin iine artk iyice gmlmt. M o d e r n ada uygarlk ancak kasabalarn kenar mahallelerine gaz tenekesi halinde varmt, k y hl ra devrinde idi. B y l e olduu halde b t n ehir ve kasaba nfusunun vergi tutarna kyasla k y l n n yllk dedii vergi tutar alt misli fazla idi. A m a bu, ehir ve kasabalarda oturan milyonlarca T r k ' n az vergi verdiini gstermez. ehir ve kasaba halknn dedii vergi tutarnn b y k ksmn da esnaf, k k ticaret erbab ve ii dyordu. Trkiye'de b y k k a z a n y a p a n byk sermaye yatrmlar gittike artt halde, vergi gelirlerinin dklnn sebebi asl k a z a n sahibi olan byk ticaret ve endstri iletmelerinin vergiden m u a f olmas idi. n k bunlar T r k kanunlarnn m kellefiyetlerine tbi deillerdi. l, esnaf ve iinin srtnda idi. te Trk halknn gerek d u r u m u buydu. " H a l k a D o r u " hareketinin sonuland Trklk ise Trk baka hayal planlarnda gryordu. Realiteler muhayyeleri tarihin anl sayfalarna, Bozkurt ve Ergenekon gibi kulaklara erkeke ses veren kelimelerin efsaneletirdii Turan yaylalarna kartacak kadar itici idi. Asl vergi yk, ky-

89

BR

YABANCI SOSYALSTN VE SYLEDKLER

GRDKLER

Bu kadar perian bir halk ve ekonomi temeli ile Bat uygarln b e n i m s e m e ve u y g u l a m a baln kavaa kmas kadar imknsz bir eydi. O zamanlar k y l n n yoksulluu ile Batlca kalknmann iflas arasndaki nedensel banl bilen yoktu. Hepsi iir ve edebiyat merakls olan Trklere b u n u iktisatlarn gstermesi lazmd. Fakat Franszca e c o n o m i e politique el kitaplarndan edinilme bilgilerle yetien bu iktisatlar, rendikleri e k o n o m i biliminin yukarda anlattmz A n a d o l u ' y a uygulanacak tarafn bir trl bulamyorlard. Bat endstri uygarlnn kanunlarn inceleyen ve ona u y g u n doktrinler salayan bu eserlerle bu iptidai t o p l u m manzaras arasnda o kadar ok fark vard ki iktisatlar bu ite kendilerini bugnk astronotlarn fezas gibi bir bolukta buluyorlard. Trklerin iinde e k o n o m i k konulara kafas yatkn biricik a d a m olan Yusuf Akura, T r k iktisatlarn halk ve kylnn meseleleri hakknda Trk Yurdu'na yaz y a z m a y a davet ettii z a m a n hibirinden cevap alamamt. te o z a m a n Trkiye'de b u l u n a n bir yabanc sosyalistin yazlarn dergisine koymaya m e c b u r oldu. Yazlarnda Parvus adn kullanan ve asl ad Alexander H e l p h a n d olan bu zat, z a m a n n d a tannm bir Marksist sosyalistti. Rusya'da 1905 devriminde rol olan90

lardan olduu iin Sibirya'ya srlm, oradan kurtularak Trkiye'ye snmt. Trkiye'ye geldii z a m a n Trk aydnlarnn dnyann ve kendi memleketlerinin ekonomik d u r u m u n d a n ne kadar habersiz olduklarn, srgnlnde grd Orta A s y a hakknda ne hayaller beslediklerini rendii z a m a n az daha k k dilini yutacakt. Parvus, k a p i t a l i z m ve e m p a r y a l i z m arasndaki balant hakknda z a m a n n a gre yeni olan fikirlere dayanarak Trkiye'deki d u r u m u n n bir izahn yapt ve onlara N a m k Kemal'den beri bilinmesi gerektii halde u n u t u l m u olan u haberi verdi: Trkiye, Avrupa emperyalizminin avucuna girmitir. T r k aydnlarna sosyalizmden sz etmeye l z u m bile grmeksizin onlara sadece memleketlerinin bir e k o n o m i k ve istatistik tablosunu izdi. Yapt hesaplarla gsterdi ki borlar hikyesi ve yabanc yatrmlar ii tarihte ei grlm e d i k bir mali dolandrclk ve e k o n o m i k soygunculuktu ve Trk halk b u n u bilmiyordu. T r k kylsn n ve esnafnn n e d e n sefalette o l d u u n u ve n e d e n hep byle kalacan, Dyun-u U m u m i y e rejimi durduka, kalknma iin d y a r d m a b a v u r m a siyasetine devam edildike, yabanc sermayesine yarayan liberalizm yolunda gidildike T r k i y e ' n i n kalknmasna riyazi imkn olmadn anlatt. Nihayet, T r k aydnlarna birka tavsiyede bulundu: Trkiye siyasi esaretten kurtulmak iin h e r eyden nce e k o n o m i k esaretten kurtulmaldr. Trkler ba91

msz y a a m a k istiyorlarsa iktisaden kendi ilerini kendileri grecek hale gelmek zorundadrlar. Aydnlara seslenen bir yazsnda yle diyor: " a m z n istedii bir iktisadi kuvvet v c u d a getiremeyecek olursanz helak olmanz muhakkaktr. B a l k a n m u h a r e b e sinden s o m a da Trkiye mali ve snai b a k m d a n eskisinden fazla soyulmaya devam edecektir. Zira bu m e m lekette asl h k m e d e n l e r ne hkmet, ne T r k halk, ne Mslmanlar, ne Hristiyanlardr; b u r a d a gerekte h k m e d e n Avrupa maliyesidir. Siz alacakllarnzn hizmetileri d u r u m u n a dtnz gibi, devletiniz de onlarn karlarna hizmet etmektedir. En nemli m e sele, b t n hezimetlerinizin Avrupa diplomasisi ve yksek mali evreleri tarafndan hazrlandm artk anlamanzdr. Trkiye iin kurtulu yolu demokrasidir, fakat bu demokrasi sizin tandnz diplomatlar ve bankerler A v r u p a s ' n m demokrasisi deil, kendi mstebitleri ve soyguncular ile savaan Avrupa'nn demokrasisidir. Siz aydnlar halktan uzaklamsnz; kendi milletinizi tanmyorsunuz. Siz milletinizi, ya kendi hayalinizde kahramanlk heyulas ekline sokarak gklere karyorsunuz, ya da cehalet ve muhafazaclmdan tr o n u yerlere alyorsunuz. Fakat siz milletinizin kannn artk son damlasn aktmakta old u u n u hl grmyorsunuz, bakentinizin kaplar nnde grlemekte olan top' sesleri (Balkan Harbini kastediyor) kalplerinizi sarsmyorsa, siz avclar tarafndan kuatlm bir av hayvan gibi bir keye sk92

t m l d m z hl anlamyorsanz size daha ne syleyebilirim." Bu ac szlerin yazld zamanlarda Trklk dergilerinin sayfalan ise T r k tarihi kahramanlklan, efsaneleri ve m a s a l l a n ile K a z a n fabrikatrleri ve Baku milyonerlerinin b a s a n destanlan ile ttyordu. Adl a n o k kere " H a c " ile balayp "-iyef" veya "-iyof" eki ile biten bu milyonerlerin Rusya'daki ekonom i k ilerlemelerin deil, Trkln eseri olduu sanlyordu. Hac Zeynel Abidin Takiyef, A k a M u r t a z a Muhtarof, M a h m u t Bay Hseyinoflar'm hayat R o c kefeller'lerin ba dndrc b a a n l a n n hatrlatyordu. Bu parlak tablolar karsnda ayn sayfalarda kan P a r v u s ' u n ac szlerini k i m okurdu? Cenevreli T r k Yurtulann " B i r R u m gibi banker, bir E r m e n i gibi tacir, bir Avrupal gibi her ey o l m a k " mefkuresini anlattmz artlar altnda Trkiye'de gerekletirmek m m k n olsayd b u n d a n Rusya'da olduu gibi bir Trk burjuva hareketi doabilirdi. Oradaki burjuva hareketi mzikte, kadnlkta, edebiyatta, dini fikirlerde, eitimde Trkiye'deki mukabillerinden ok daha ileride idi; Prens Sabahattin'in Trkiye'de bir yenilik sanlan "teebbs- ahsi ve adem-i m e r k e z i y e t " fikri Rusya'da oktan bilinen bir eydi. Fakat Trkiye'deki artlar iinde Trklk hayali bir planda kalmaya m a h k m d u . Trklk hareketinin olumlu hizmeti, Osmanl a y d m l a n n m k a f a s m d a 93

ki dincilik, Batclk ve zellikle Osmanlclk hayallerini darbelemesi ve hatta ykmas; b u n u n dil, tarih, kltr ve adalama ile ilgili taraflarnda T r k dn n d e nemli deiiklikler m e y d a n a getirmesi oldu. Tarih asndan Trkln ilerici yan budur. A m a T r k t o p l u m u n u , g e m i i n i n geri artlar iinden ekip gelecein ileri demokratik toplumuna k a r m a n n gerektirdii planl ve rasyonel yolu b u l m a k iinde, T r k l n baarszlm felaketli sonulara gtren ve slamclk, Osmanlclk kadar, Trk realitelerinden u z a k olan y a n l a n vard.

94

VI O S M A N L I MPARATORLUU BATIYOR Merutiyet aydnlarnn ve politikalarnn arasnda beliren gereklere u y m a z hayali ideolojilerin hibiri ana meseleyi zmleyemezdi; nk bu ana m e sele artk zmlenir bir ey olmaktan kmt. IKAR YOL YOK

Batllama ve k a l k n m a abasnn birinci " r a u n d u n u n Tanzimat'ta kaybediliinden sonraki devrimlerde iler grdmz gibi, yle ynde gitmiti ki, artk Osmanl m p a r a t o r l u u ' n u n slah edilebilir hali, Trk halknn b u n u n iinde kalknma imkn ortadan kalkmt. T r k halk asndan bu imparatorluk kaldka o halk kalknamaz, hibir reform da yaplamazd. Ya biri gidecekti, ya teki. K a n u n i Esasi, yani halk egemenlii davasnn gerek birinci, gerek ikinci denemelerinin baarl olamaynn sebebi bu dilemmadr. ki d e n e m e baarl olsayd, Osmanl m p a r a t o r l u u ' n u n dalmas gerekecekti. Z a m a n m z d a , yklendii yklerin kendine ar 95

ve faydasz hale geldiini gren imparatorluklarn bu iin iinden nasl syrlmaya baktklarn gryoruz. Birinci Merutiyet'te Mithat P a a ' n m byle bir zorunluu sezdiini gsteren izler vardr. Ayn eyi, ters adan Abdlhamit de grmt. Fakat ounluk onun tarafn tutmu; bu sayede o, otuz yl reform akmnn k k n kurutmakla dalmann nne gemiti. A m a bu imparatorluu daha da slah edilemez, halkn daha da kalknamaz bir hale getirmek pahasna! Fakat kinci Merutiyet'in ikinci yarsnda Trk halkn kurtulua gtrecek iki yoldan birine gidilmek zaman adm adm yaklayordu; yani gericilerin tasarlad meveret usul eriatlkla i daha fazla uzatlamayacakt. ki yoldan biri olmazsa teki olacakt. Ya demokrasi, yani halk egemenlii rejimi kurulacak, ya da bu olmazsa bir milli kurtulu sava mukadder olalcakt. imdi Trkiye'de slahat meselesi, toplumsal yapda reformlar yaparak Bat rneine gre bir kalknma ve ilerleme yoluna girilmesi meselesinden ok daha kompleks bir mesele haline gelmiti. Snflar aras mnasebetlerden baka imparatorlua dahil milliyetler aras atmalar, yabanc sermaye karlarnn arkasndaki devletlerle olan gerginlikler, bu devletlerin Trkiye hakknda kendi aralarndaki rekabetleri hibir imparatorluun zmleyemeyecei bir meseleler karm a n orman yaratmt. Osmanl mparatorluu'nun aln yazsn tayin etmek artk Trk halknn ve onu idare edenlerin elinden kmt. B a l k a n savalarndan 96

sonra Osmanlclk, slamclk ve Trklk fikirlerinin hayal kanatlarnn daha hzla arpmaya balad yllarda Trkten gayri milliyetlerin ve Bat devletlerinin basklan alabildiine hissedilmeye balad. erde v e darda b u i m p a r a t o r l u u n kalmasn salayan kuvvetler durduka, yani ierde gericilik kuvvetleri, darda m e m l e k e t k a y n a k l a n m elbirliiyle ileten yabanc sermaye devletleri o n u t a t t u k a , ikisinin arasnda gelien milliyetlerin geliimi t a m a m l a n a m a d m d d e t e d u r u m devam edecekti. Fakat bunlar arasndaki kar birlii ve denge daha u z u n srmeyecekti. m p a r a t o r l u k iindeki milliyetler kaynayor, Bat politikasnn tevikleri ile yerinde d u r a m a z hale geliyordu. imdi B a l k a n savalannda grld gibi T r k i y e ' n i n n n d e b u l u n a n Hristiyan milliyetleri arasnda deil, arkasnda kalan M s l m a n milliyetleri arasnda da kmldamalar balamt. " B a s r a Krfez i ' n d e ngiliz k a r l a n " balkl bir yaz yazan bir ngiliz y a z a n , "Arabistan artk Trklere kaybolmutur. 1905'te bamsz bir A r a p krall kurulmas cereyan balamtr. B u n u n h k m d a n ayn z a m a n d a slam halifesi o l a c a k t r " diyor. Bu yaznn yazld tarih 1907'dir! (Aslnda bu fikir daha gerilere, 1883 tarihine kadar gider). MPARATORLUK PAYLAILIYOR

Bat devletleri arasndaki gerginlikler de her gn bi97

raz daha artyordu. 1914'te mttefikler arasndaki, hatta harpten nce Almanya ile ngiltere arasndaki mzakerelerin hedefi, K k Asya denen b u g n Anadolu Trkiyesi'ni nfuz mntkalarna blmekti. Trkiye zerinde bir sredir uluslararas banka, demiryolu, petrol sermayelerinin frtnalar esiyor; Trk imparatorluunun dnyann en zengin petrol kaynaklan stnde battal battal oturduunu bilen Bat dnyas yerinde duramyordu. Merutiyet devrinde de Trkiye kendini nihayet, uluslararas mnasebetlerin ve ister istemez emperyalist devletlerin tepimelerinin beinde buldu. 1914'e yaklald z a m a n artk d u r u m u n bu old u u n u Trkiye'de de anlamayan akl banda a d a m kalmamt. Merutiyetiler gerekten talihsiz kiilerdi. Kendilerinden nceki idarecilerin giritikleri ilerin b t n pislikleri, btn azametleriyle o n l a n n karsna dikilmiti. Merutiyet hkmetlerinin eline, Parv u s ' u n hesap ettii gibi, bir milyar frank, yani bugnk para ile 2.5 milyar lira gese, b u n u akllca kullanm a k artyla, devlet belki belini dorultabilirdi. Fakat bu imkn ya Batl devletlerin kendi a r a l a n n d a uzlam a l a n , b u n u karlayacak yardm isteine kar anlayl d a v r a n m a l a n ya da kendi a r a l a n n d a boazlamaya gitmeleri tayin edecekti. B a t ' n m maliye ve siyaset a d a m l a n ile yle kar karya oturup bu batan hesaplann tasfiyeye, iin iinde T r k ulusunun siyasi ve mali bamszln aln akyla syrmaya b y k bilgi, b y k cesaret, b y k marifet ve b y k a d a m isterdi. 98

H a l b u k i ortal " h a k a n m z " , " h i l a f e t " , " s l a m lem i " , " T u r a n " , "Avrupa m e d e n i y e t i " , " h r r i y e t " gibi fakir, u sessiz, u mtevaz halkn anlamad birbirine zt hayal sloganlarn ddkleri tutmutu. Avrupa diplomasisinin ve sermayesinin artk bu imparatorluu daha fazla tutmaya lzum grmediini, Merutiyet'in Avrupa'ya kap kap dolamaya gnderdii adamlarn ald cevaplar gsteriyordu. Devlete biraz nefes aldrmak iin basklar hafifletmek, ona yeniden d yardm salayarak kalknmasna son bir frsat vermek yolundaki teklifler ya ilgisizlikle ya dpedz daha ar tavizler istemekle karlanyordu. Bu ie en sert davranan, Trkiye'de en b y k yatrmlar olan Franszlard: Yardm istemeye gelen Cemal P a a ' n m gsne bir Legion d ' H o n n e u r nian takp selametlemilerdi. tekilerin de Trkiye kalknsn diye yardm etmeye ihtiyalar yoktu. Onlarn asndan Trkiye'nin kalknmas deil, ortadan kalkmas gerekiyordu. Devrin sonlarna doru maliye gruplar arasnda imtiyaz mukaveleleri ile, nfuz sahas pazarlklar ile petrol ve demiryolu anlamalar ile paylama ileri btn hararetiyle devam etti. Bu nihayet T r k konsorsiy u m u yelerinin her birinin kendi tebaalarnn ve sermaye gruplarnn dierleri aleyhine en ok kar elde etme y a n s n a vard. Memleketi artk siyaseten paylama iine ok kalmamt. ngiliz sermayedarlan T r k petrol kaynaklan ve hatta Beriin-Badat yolu zerinde Almanlarla 99

anlamaya hazr olduklar halde, Almanlarn t u t u m u nu, Hindistan'da b y k karlar yatan daha kuvvetli ngiliz emperyalistlerinin gz tatmuyordu. Abdlh a m i t ' i n imtiyaz datma siyaseti sayesinde, Almanlar Berlin'den B a s r a ' y a kadar u z a n a n sahaya yalnz kendileri h k i m o l m a k istiyorlard. Fakat b u n u n l a kalmayp T r k imparatorluunun " i m a n t a h t a s n " , ngiliz imparatorluunun stne ullanmak iin bir atlama tahtas y a p m a k istedikleri seziliyordu. A l m a n askeri hazrlklarndan cesaretlendike o k gevezeleen A l m a n iktisatlar, msterikleri, yazarlar ve gazetecileri b u n u artk ak ak yazyorlar; hatta iin ayrntlarna kadar gidip T r k topraklarna yerletirilecek A l m a n ev kadnn mutfana gelecek lezzetli meyvelerden, bol y u m u r t a l a r d a n bile bahsediyorlard. Alm a n emelleri, A l m a n y a ' y a A s y a yolunu k a p a m a k iin nihayet ngiltere'yi R u s y a ve Fransa ile l pakt kurm a y a evketti. SLAMCILIIN VE TURANCILIIN ROL

Trkiye ya yaklaan savatan kanmaya alacak ya da ona srf askeri hizmeti karlnda b a k a Batl devletlerin esirgedii yardm vaat eden tarafn uruna, varn y o u n u k u m a r a yatracakt. slamcln ve Turancln rol, bu ite Trkiye'yi ikinci y o l a m e y i l l e m e devini stne almak oldu. A l m a n genelkurmaynn b y k rakibe kar hazrlad iki b y k p r o 100

jesi vard; biri, T r k ve Arap lemi iinden ilerleyip ngilizlerin Hindistan hkimiyetine, Fransz ve ngilizlerin Yakn ve U z a k d o u ticaret stnlne son vermek; dieri Berlin - Badat yoluna e olacak Berlin - B u h a r a mihveri zerinden h e m Rusya, h e m Hindistan'daki ngiltere'ye kesin darbe indirmekti. slamclk bu birinci projenin, Turanclk da ikinci projenin p r o p a g a n d a arac oldu. Bu iki yndeki p r o p a g a n d a n n en m h i m hedefi tabii Trkiye olacakt. Almanlar iin o z a m a n Trkiye'de slamc ve Turanc akmlarn b u l u n m a s ideal bir d u r u m d u . Zaten oktan beri A l m a n gzlemcileri Trklerin Avrupa'da ne ileri olduuna bir trl akl erdiremiyorlar; Trklerin n e d e n eski yurtlar olan Asy a ' y a dnmediklerine ayorlard. Bu fikirleri von M o l t k e ve von der G o l t z ' t a n Dr. Jaeck gibi kimselere kadar birok A l m a n subay, iktisat ve y a z a n ak ak yazmlard. Bunlara gre Trkiye Rumeli'den yakasn kurtarmal, b u r a d a n ekilmeli idi. Balkanlar'daki milletlerin h e p s i o n a d m a n o l d u u n d a n , Trklere buradan hayr gelmezdi. Bunlar Avrupal old u u n d a n Almanlar b u n l a n daha yetkili idare edebilirlerdi. B u r a l a n A l m a n y a ' y a brakmalyd. Trkler iin en iyisi slam nfusun b u l u n d u u taraflara ekilmekti. Bir A l m a n y a z a n , " T r k i y e ' n i n istikbalinin, tabii h u d u t l a n n a (?) ekilerek orada kuvvetlenmeye a l m a k " o l d u u n u sylyordu. Hatta devlet merkezinin K o n y a ' y a veya K a y s a r ' m ziyaretinden beri kymetlenen a m ' a tanmasn tavsiye edenler vard. 101

Bu fikirler, kalknma manivelasn dinde bulanlara ok cazip geliyordu. B y k D o u ne gzel hayald i ! u Batllama derdini de halledecekti. Hayalperestlikte ve muhterislikte Hitler'den aa k a l m a y a Kayser Wilhelm, b u T r k slamclarnn n a z a r n d a Mslmanln kurtarcs olacakt. slam lemi kurtulunca, Almanlar bu lemin ruhani egemenliini bize brakacaklard. Proje gerekleseydi h a k i k a t e n Trklere decek pay ancak bu ruhani pay olacakt; m a d d i pay varsn m a d d e y e tapan gvurlara kalsmd. kinci A l m a n projesi (arln knden sonraki durumu incelemek iin 1918 'de London Times gazetesine yazd bir yaz dizisinde tarihi Arnold Toynb e e ' n i n anlattna gre) H i n d i s t a n ' Yakn D o u ' d a n deil, Orta Asya'dan v u r m a projesi idi. B u n u n iin R u s y a ' n n kuzeyi alnacak, oradan Rostof - B a k u Takent ve K a z a n - Takent demiryollarna h k i m olunacakt; bylece Orta Asya, Orta Avrupa'ya balanacakt. Buras A l m a n endstri ve sermayesinin ikinci nemli havzas olacakt. ngiliz ve Fransz emperyalizminden illallah diyen A l m a n y a ' n n genileme hrsn ancak bu tatmin edebilirdi. te Turanclk dediim i z ey de bu ikinci projenin " M a d e in G e r m a n y " markal mahsuldr. (Harpte Trklerin M s r ' a doru ilerlemelerini isteyen A l m a n Genelkurmay, Trklerin Orta A s y a ' y a doru ilerlemelerinden endielenmi. Dangalakl ile mehur Ludenhorf, " u apulcu Trklerin ihtiraslar da artk fazla o l u y o r " diye kzyormu. 102

Buralar Trklerle m e s k n olduundan Trkiye'nin payna sadece ruhani olan bir p a y d a n fazla bir ey kalmas tehlikesi vard.) ILGINLIK DEOLOJS

Gerekten, Trkiye'deki Turanclk Almanlar bile endielendirecek kadar kzmt. Trkiye'de aslnda halklk hareketinden doan Trklk, dnya siyasetindeki gelimelere paralel olarak, halklk karakterini bsbtn kaybederek Turanclk ekline girmiti. Bu deime Trkiye'yi o z a m a n b y k bir macerann iine sokmakta nemli bir rol oynadktan baka, b u g n k T r k i y e ' n i n hayatnda da z a m a n z a m a n ayn ykc rol oynamaya kalkan birtakm kuvvetlerin eseri olduu iin b u r a d a zerinde biraz d u r m a k yerinde olacak. D a h a nceki sayfalarn birinde, on sekizinci yzyldan nceki toplumsal nizamdan ve onun zihniyetinden bize b u g n e kadar miras olarak " e k o n o m i k zihniyet y o k l u u " kaldn sylemitim. Trklk devrinden de Trk dnne bir miras daha kald: Eski e k o n o m i k zihniyet yokluunun stne imdi hibir realite snn tanmayan bir muhayyele leminde yaamak, ulusal meseleleri dn ve tartmada rasyonel ve objektif davran yerine heyecan ve atmasyon usul yerletirmek. B u n u n , hitabet ad altnda aktrl bile yetiti ve T r k siyasi hatipliine kadar ge103

niledi. A r a p a ve Yunaneadan farkl olarak arballk ve lakoniklik dili olan Trke, b y l e bir hayalat ve mantkszlk hitabetine adapte edilince ortaya kom i k bir demagoji tr kt. Realizm ve mantk, bunda sadece vatan hainlii oldu! Trkln halklk yerine Turanclk eklinde anlald sralarda iktidara tamamyla hkim bir dur u m a gelen ttihat ve Terakki nderlerinin bu lgnlk mantn benimsemeleri, gerek Trkln t a m zdd olan iki noktann gzden kaybedilmesine sebep oldu: (1) Hlterkedilmeyen Osmanl siyaseti Yusuf Ak u r a ' n m Mtareke devrinde (yani kendisinin de akl bana geldikten s o m a ) "emperyalist T r k l k " diye ith a m ettii ekle girdi ve kutsal mefkure perdesi, arkasnda iyz bilinmeyen yabanc amalara kullanld; (2) Trklk n a m n a Merutiyet devrinin son yllarnda alnan ekonomik tedbirler, frsatlardan faydalanarak halk ve devlet aleyhine zenginleen vurgunculuk kapitalizmini balatt. Mefkrecilik d u m a m arkasna gizlenen harp vurguncusu tipi, ulus ve halk haklarn savun a n her aydnn amansz d m a m haline geldi. Aslnda halka doru gitme yolunda balayan Trklk o gn b u g n d r kendini bir daha bu iki zellikten kurtaramamtr. Bu iki eyi reddeden her T r k vatanseveri, T r k d m a m sayld. Bu yzden ne z a m a n bir demokrasi hareketi olsa Turanclk daima gericilikle bir saftadr. imdiye k a d a r T r k ' , Trkten gayrisinin smrnn, T r k ' n T r k tarafndan sm104

rlmesi eklinde devamn p e e e m e k iini bu Turanclk ideolojisi stne almtr. M e m l e k e t ne z a m a n uluslararas mcadeleler ortasnda kalsa, kendini daima bu mcadeleler u r u n a T r k ulusunu yakacak yolun hizmetine vermitir. A t a t r k ' n " N u t u k " t a n e d e n Turanclk hakknda o kadar ac, o kadar sert szler sylediini imdi daha iyi anlyoruz. Trkln istihale ettirildii Turanclk, Trk ulusunun mukadderatnn T r k kalknmasnn ezeli engeli d karlar kangalna taklmasn salayarak, emperyalist emelleri uruna T r k ulusunun az daha yok edilmesine yol aan maceralara srklendikten sonra kendine gelen baz arbal Trkler Ulusal Kurtulu Sava'na katldlar. Mustafa K e m a l ' i n tarafn tottular; ona ve Trk bamszlna sadk kaldlr. Atatrk yalnz Turancln deil, T r k bamszlna kavuan Trkiye'de Trkln bile lzumsuzluu neticesine vard; onun yerine demokratik ve halk milliyetilii getirdi. O z a m a n d a n beri geriye Turanclk adn benimseyen sadece eski Trklk paryalar kald. TURANCILIK NE E YARADI?

Turanclk, ieride ve darda T r k ulusunun zararna ok eyler yapt halde gerek Birinci Cihan H a r b i ' n d e n nceki ve gerek ondan s o m a k i Rusya'ya, oradaki Trklerin iine yarayacak mahiyette bir fiske 105

vuracak kadar bile bir baars olmad. Rus egemenlii altndaki Trkler ne bamszlk elde ettiler, ne aralarnda birletiler, ne de Turancln bunlar birletirme ve kalkndrma yolunda en ufak hizmeti oldu. Turanclarn bu kadar grltsne bakarak bunlarn btn abalarn Turan diyarna evirmelerini beklemek icap etmez m i ? Halbuki bunlarn mesela Turan diyarna gizlice sokulduunu, sabotajlar yaptn, kahram a n c a iler u r u n a canlarn feda ettiklerini duyan oldu m u ? Hi deilse darda, Turan halkm u y a n d n acak stn deerde ciddi bilimsel ve edebi eserler yarattklarm, bunlar Turanllara her eit fedakrlklar gze alarak ulatrdklarm, R u s y a ' n n dman devletlere Rusya dnda n ve sayg kazanm b y k devlet adamlar ve ahsiyetleri olduuna inandrdn duyan, gren olmu m u d u r ? Turancln biricik baars, sadece Trkiye sahnesinde gizli hareketlere girimek, A t a t r k ' e varncaya kadar herkese saldrmak olmutur; bunlardan Turanlya ne bir fayda gelmitir, ne de onun bunlardan haberi olmutur. Bu gln durum u n sebebi gayet basittir: n k Turancln, Turanla hibir alakas yoktur. O sadece Trkiye'deki gericiliin, T r k ' T r k ' n smrmesinin, Trkiye'de snf dmanlnn bir aracdr. Zaten Turan diye bir yer de yoktur; o, G k a l p ' i n dedii gibi sadece bir hayaldir!

106

NC

VE

SON PERDE:

SEVRES ANTLAMASI

T a n z i m a t ' n at b o r l a n m a siyasetinin, toplum. sal y a p d a reformlar y a p m a d a n srp gitmesi bizi bu manaszlklarn son perdesine kadar srkledi. m p a ratorluun bir orap gibi sklnn, artk son safhas bir trajedi ile kapanacaktr. Memleketin eninde son u n d a d dalaverelere, h e m de bu son defasnda btn derinliine b u l a n m a s m u k a d d e r d i . Birinci C i h a n Sava'n hazrlayan artlar ve o z a m a n k i Bat diplomasisini inceleyen, 1957'de ngiltere'de km bir kitabn u cmlesi, sonucu iyi hulasa eder: " M e r u t i y e t devrimi ne demokrasiyi, ne de yabanc emperyalizmine tabi o l m a k t a n kurtuluu gerekletirebildi. H a r p gelince, T r k halk d siyaset p a z a r n d a ark kleleri gibi satld." D r a m n epilogu m a l u m : Turan - slam imparatorluu kuralm derken asl T r k ' n yaad diyar bile elden gidiyordu. Sevres m u a h e d e s i ile Orta A n a d o lu'da bir iki vilayet geniliinde bir Trkiye kalyordu. teki taraflar, nceki pazarlklar ve anlamalara gre bllmt. Geriye kalan s t a n b u l ' a hepsi talip kacandan en iyisi oray bir hilafet merkezi y a p makt. B y k Avrupa devletlerinin b t n M s l m a n Trklerden fazla M s l m a n tebaas o l d u u n d a n onlarn ruhani reislii meselesi bu devletleri ilgilendirirdi. stanbul byle bir ruhani reisin oturduu yer olacakt. Hatta A t a t r k ' n " N u t u k " t a bize bildirdiine gre, 107

evvelce szn ettiimiz Mizanc Murat B e y ' i n dnd bir fikir bile canlanmt: M s l m a n memleketlerinden gelecek ruhani mmessillerle halife etrafnda bir istiare meclisi, bir nevi p a p a etrafnda kardinaller ras tasavvurlar bile vard. Bayobaz Mustafa Sabri, o kadar nefret ettii Avrupallardan biri, h e m de bir Hristiyan din adam olan bir ngilizle el ele vererek bu a m a l a bir de dostluk cemiyeti k u r m u t u . M s l m a n memleketlerin nderleri zaden ka yldr slam birliini ve hilafeti istiyorlard; ite bu istekleri imdi kendilerine verilecekti. Aa H a n , E m i r Ali gibi nderler de fikri ok cazip buluyorlard. A l l a h ' a kr, nihayet dnyada b y k bir hilafet imparatorluu kuruluyordu. Vaktiyle Almanlarn icat ettii proje imdi onlarn dmanlarnn eline gemiti. Sevres muahedesinin politik taraflarm az ok biliyoruz; fakat bu muahedenin asl nemli olan yan, Trkiye iin koyduu mali maddelerdir. Biz bu m u a h e deyi hi sevmediimiz iin, T r k aydnlarnn ou on u n bu yann bilmezler. Halbuki b u n u bilmek ok faydaldr. n k bu, d borlanma, yabanc sermaye, imtiyaz, bte a, aleyhte ticaret muvazenesi, retim kaynaklarn gelitirmeme, vergi, toprak, tarm teknolojisi ve eitim reformlar y a p m a m a yolunda giden her geri kalm memleketin, kendi akbetini iinde seyredecei ok iyi bir e n d a m aynasdr. T r k ulusu da dahil, her geri kalm ulus bu aynann karsna z a m a n zam a n geip endamlarn gzden geirmelidirler. 108

Sevres muahedesinin mali maddeleri, o tarihten 40 yl nceki Berlin Konferans'nda doan bir fikrin, Trkiye zerine mali kontrol koyma fikrinin zeylidir. Bu maddelere gre uluslararas bir komisyon kurulacakt. Bu k o m i s y o n u n tayin edecei artlara gre Borlar daresi h k m e t e tavsiye ve y a r d m d a bulunacakt. Uluslararas komisyonun i ekonomideki yetkileri unlar olacakt: Yllk bte ilk nce bu m a l i komisyona verilecek, k o m i s y o n u n verdii ekli ile o n d a n s o m a M e c l i s ' e gidecekti. Meclis'in yapaca herhangi bir tadilat, mali komisyonun tasdiki o l m a d a n uygulanamayacakt. Ne Meclis'in, ne de maliye bakanlnn bte ve maliye kanunlar ve nizamlar s t n d e son sz hakk olmayacakt; bunlar ancak mali komisyonun yetkisi altnda uygulanabilecekti. borlar zerinde mali komisyonun kesin veto hakk olacakt. T r k parasnn idaresi ve slah bu komisyona ait olacakt. Borlara ayrlanlar mstesna b t n Trk k a y n a k l a n bu kom i s y o n u n enirinde olacakt. T r k mali idaresinin yabanclarla mnasebetlerinde de son sz komisyona ait olacak, d bor a n l a m a l a n n d a vetosu olacakt. K o m i s y o n u n muvafakati olmakszn h k m e t ne ieride, ne d a n d a kimseye imtiyaz veremeyecekti. G m r k tarifelerini tayin de bu k o m i s y o n a aitti. Gmrkler, k o m i s y o n u n tayin edecei ve ona kar sorumlu olan bir genel direktr tarafndan idare edilecekti. leride Borlar daresi de bu komisyonla birletirilecekti. Alacakllar tahvil hamili zel kiiler veya o n l a n n temsil109

cisi olan b a n k a gruplar deil, uluslararas bir m u a h e de ile tahinm devletler olacakt. Para, ekonomik kalknma, vergi reformu, i ve d devlet finansman, gmrk siyaseti, imtiyazlar b t n tabii kaynaklar bu devletlerin organ olan bu m a l i k o m i s y o n u n yetki alanna giriyordu. B u n u n m a n a s , T r k i y e ' n i n n e siyasi, ne ekonomik, ne mali, ne adli hibir bamszl olmayacadr. te K r m harbinin balatt borlanma siyasetinin verdii sonu! T r k i y e ' n i n m o d e r n uygarla geii iin gerekli toplumsal deimeleri ve reformlar gerilik kuvvetlerinin d i r e n m e s i karsnda y a p m a m a k y z n d e n memleketin e k o n o m i k kuvvetlerini planlayp seferber etme yerine yabanc kaynaklardan d y a r d m salama yoluna saparak devlet idare etmekle, stelik uluslararas atmalara b u l a m a k l a ne sonulara varldn anlatmak iin baladmz bu tarihi kesim burada bitiyor. G e n o k u y u c u ! T r k reform tarihinin akbetini anlatan bu hikyeyi senin iin yazdm. B u g n n daha iyi anlamak iin sen onu yeniden ren; daha derinlere git ve yazdklarmn doru olup olmadn kendin aratr. B u g n k T r k i y e ' n i n h a n g n i artlar iinde kurulduunu o z a m a n daha iyi anlayacaksn ve on u n da, gene d n p dolap bu hikyede anlattm ayn b o z u c u kuvvetler tarafndan ayn akbete uratlm a s n a raz olmayacaksn. Sana bahsettiim e n d a m t a m " k u r t u l d u k " dediimiz anlarda, gene fakir, gene 110

borlu, gene dilenci durumunda, ounluunu gene paavralar iinde grrsen elbette b u n a raz olmayacaksn. K a r a m s a r olmana, yabanc milletlere ve devletlere d m a n olmana, kin beslemeye ne lzum, ne fayda, ne de hakkn vardr. Sorumluluk sana aittir. Dnyann hayalet dnyas olmadn, hesap kitap dnyas olduunu idrak etmen yeter. Kalknmann yolu heyecan ve kin deil, bilgi ve medeni cesarettedir. Bu hikye hepimize u basit gerei retmiyor mu? 1) T r k u l u s u n u n yirminci yzylda yaayabilm e s i iin g e i r m e k z o r u n d a olduu deiikliklerin ierideki gerici engellerini tasfiye etmek, 2) erdeki engellerden kurtularak yrtlecek olan b u d e i m e n i n m m k n olduu k a d a r hzla yryebilmesi iin m e m l e k e t i dnya politika kavgalarnn dnda brakmak, onu hibir yabanc kara alet etmemek, 3) T r k halknn b y k ounluunun iine dt yoksulluktan kurtarlmas iin alnacak teknik tedbirlerin messirliini salayacak olan toplumsal reformlar yapacak ve bunlar yabanc karlarna gre deil, a n c a k T r k h a l k n n d u r u m u n u n iyilemesi asndan yapmak. te K e m a l i z m devriminin karlat devler bunlard. B u n u n byle olduunu, imdi bu eserin ikinci kesiminde inceleyeceiz. 111

http://genclikcephesi.blogspot.com