okuma biimleri 1

OKUMA
BMLER
Hilmi Yavuz
2 hilmi yavuz

HLM YAVUZ
Hilmi Yavuz, 1936, stanbul doumlu. stanbulda Kabata Erkek Lisesini bitirdi, stan-
bul niversitesi Hukuk Fakltesinde okudu. 1952-1957 yllar arasnda Vatan gazete-
sinde muhabir olarak; 1962-1964 yllar arasnda da Cumhuriyet gazetesinde d ha-
berler sekreteri olarak alt. 1960 ylnda Pulliam Bursu ile A.B.Dye giderek Indiana-
poliste, Indianapolis Star ve Indianapolis News gazetelerinde grev yapt. ngilterede
BBC Radyosu Trke Blmnde alt yllarda (1964-1969) Londra niversitesine
bal University College Felsefe Blmnde yksek renimini tamamlad. Dnnde
Cumhuriyet gazetesinde (bir ksm Ali Hikmet imzasyla), Milliyet gazetesinde kitap
eletirileri, incelemeler, Yeni Ortam gazetesinde de ke yazlar yazd. Uzun yllar
Mimar Sinan ve Boazii niversitelerinde Uygarlk Tarihi ve Felsefe okuttu; Ercan
Arkl ve smail Cemin yaymladklar Politika gazetesinin sanat sayfasnda ke yazla-
r yaymland. Mimar Sinan niversitesindeki retim grevinden emekli oldu (2001).
Halen Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde, retim yesi (senior lecturer)
olarak grev yapmakta ve Zaman gazetesinde ke yazlar yazmaktadr: ki olu (Ali
Hikmet ve mer Emre) ve bir de torunu (Mercan) vardr.
iire balay, lise yllarnda Dnm dergisindedir. lk kitab, bak kuu (1969) idi.
Onu, bedreddin zerine iirler (1975), dou iirleri (1978), yaz iirleri (1981), gi-
zemli iirler (1984), zaman iirleri (1987), sylen iirleri (1989), ayna iirleri
(1992), l iirleri (1996), akam iirleri, (1998), yolculuk iirleri (2001), hurufi
iirler (2004) ve kaybolu iirleri (2007) izledi. Son be kitab dnda toplu iirlerini
gln ustas yoktur (toplu iirler 1) ve erguvan szlerde (toplu iirler 2) (1989)
derledi, kaybolu iirleri dnda tm toplu iirlerinin yeni basm ise, 2006 ylnda,
bysn yaz! adyla yapld. Deneme ve incelemelerinden bir blm Felsefe ve
Ulusal Kltr (1975), Roman Kavram ve Trk Roman (1977), Kltr zerine
(1987), Yazn zerine1 (1987), Denemeler Kar Denemeler (1988), Dilin Dili
(1991), stanbul Yazlar (1991), Okuma Notlar (1992), stanbulu Dinliyorum
(1992), Gemi Yaz Defterleri (1998), nsanlar, Meknlar, Yolculuklar (1999), zel
Hayattan-Kresellemeye (2000), Budalaln Kefi (2002) ,Kara Gne (2003),
Szn Gc (2003), Bulank Defterler (2005), Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar
(2005), Biz Bu Dnyadan Deil miydik? (2006) ve Yzler ve zler (2006) adl yaptla-
rndadr. stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde (ve daha sonra Mimar Sinan
niversitesinde) 25 yl boyunca verdii Uygarlk Tarihi derslerini (Burcu Pelvanolu
ile birlikte) Bat Uygarl Tarihine Teorik Bir Girite (2008) toplad. de anlat
yazd: Taormina (1990), Fehmi K.nn Acayip Servenleri (1991) ve Kuyu (1994).
dou iirleri ile 1978 Yeditepe iir Armaamn, zaman iirleri ile de 1987 Sedat
Simavi Byk Edebiyat dln kazand. Ceviz Sandktaki Anlarda (2001), ilk gen-
lik yllarna ilikin anlarn derledi. Nobel Edebiyat dll ilili air Pablo Nerudann
100. doum yldnm dolaysyla, Nerudann iirlerini Trkeye evirdii iin kendi-
sine 2004 ylnda ili Cumhurbakanlnn zel eref Madalyas verildi.
 okuma biimleri 3

indekiler
Sunu ....................................................................................................................................................5
iir ve Eletiri ...................................................................................................................................6
Okuma Biimleri 1: Yazar Merkezli Okuma .......................................................................8
Okuma Biimleri 2: Okur Merkezli Okuma ..................................................................... 12
Okuma Biimleri 3: Metin Merkezli Okuma .................................................................... 17
Bir Metin Merkezli Okuma Denemesi ................................................................................. 19
Okuma Biimleri 4: iir ve Psikanaliz ................................................................................ 25
Tanpnar: Yahya Kemalin Ephebesi .................................................................................. 29
Genel bir Okuma Modeline Doru ........................................................................................ 37
Kenara ekilmekten Yola karak Sezai Karakou Marksist Kuram
Balamnda Yeniden-Okuma Denemesi ............................................................................ 41
Necatigilin KTL iirini bir Modern Muamma Olarak Okuma Denemesi .......... 48
Yap ve Balam.............................................................................................................................. 51
iirde Tecrit mi (Soyutlama), Tehis mi (Somutlama) nce Gelir? ki Farkl
Usul .................................................................................................................................................. 54
iir ve Gereklik............................................................................................................................ 56
iir, Dil, Hakikat ............................................................................................................................ 58
Hlderlin ve iirin z .............................................................................................................. 60
Doluluk: iir + Felsefe ................................................................................................................ 65
iir ve Ruhaniyet .......................................................................................................................... 67
iire ilikin ki Mesele ................................................................................................................ 69
iir Hangi Szcklerle Yazlmal Ki .................................................................................. 73
iir retilebilir mi? ................................................................................................................... 76
iir Deitirilebilir mi? .............................................................................................................. 79
Bir air Baka Bir airin iirini Deitirirse... ................................................................. 82
iir evirisi zerine .................................................................................................................... 85
Felsefenin iir zerindeki Tahakkmnn Yapskmne likin Notlar......... 87
iir ve Entelektel Tarih ........................................................................................................... 89
iir, Neden Bu Kadar rktc? ........................................................................................... 91
4 hilmi yavuz

iir ve Sat ..................................................................................................................................... 93

airler ve Kadnlar ..................................................................................................................... 97
iir Okumaya Dair .................................................................................................................... 102
Yahya Kemal Deist mi idi? .................................................................................................... 104
Yahya Kemal: Rindlik ve Melmet ..................................................................................... 108
Fazl Hsn Dalarcada Nitelik ve Nicelik zerine Aykr Notlar.................. 112
Ttnme ...................................................................................................................................... 114
Mesnev erhleri zerine ...................................................................................................... 117
Ney ve Edebiyat: Modern Trk Edebiyatnda Neyin Simgesellii zerine Bir
Deneme ......................................................................................................................................... 120
Divan Edebiyat Beyanndadrda ki Mesele .............................................................. 126
Sanat, Sanat iin midir, Yoksa Toplum iin mi?.......................................................... 131
Mzik ve Grlt....................................................................................................................... 133
Yunus ve Mozart........................................................................................................................ 135
Kutluer, Mozart, Nietzsche ................................................................................................... 138
Gelenek, Mzik ve Tanrkorur ............................................................................................ 140
Bir Byk Bestekr: Cinuen Tannkorur ....................................................................... 143
Cenneti Beklerken .................................................................................................................... 145
Dervi Zaimin Noktas .......................................................................................................... 147
Zeki Faik izerin nklp Yolundas ve Bir Grsel ideoloji Okumas ............... 150
Kamil Fratn D Kentleri Balamnda Bir Objenin Haz Objesi Olarak
Temellk zerine ................................................................................................................... 153
Bir Kubbe Fotorafs: Kamil Frat .................................................................................. 155
Kamil Fratn Ufka Dair Sergisi zerine ...................................................................... 157
Rahmi Aksungurun Heykel Sergisi: Soyutun, imgeselin ve Somutun Bir
Aradal zerine Notlar ........................................................................................................ 159
 okuma biimleri 5

Sunu
Elinizdeki kitap, ilk blmyle, benim iir okuma uralarmn rn. Trki-
yede iirin, teorik bir balamda okunmas konusunda ne yazk ki, ok az ura
veriliyor. Bu, belki de zamann ruhunun (Zeitgeist), edeb okumalar, arlk-
l olarak romana ve dzyaz trlerine doru ynlendirmi olmasndandr. Ama
Trkiye gibi, edeb tarihi, iir ile zdelemi olan bir lkede, iirin, teorik
yeniden okumalarla, Zeitgeista eklemlenmesi mmkn olabilir. En azndan bu
konuda iyimser ve umutlu bir bak asna ihtiya var.

lk blm, bu dorultuda yazlm yazlardan oluuyor. kinci blm ise foto-

raf, sinema, resim ve heykele ilikin, somut metinsel rneklerden yola karak
yaplan okumalardr. Okumalara katlnr ya da katlmmaz, ama kendi ilerin-
de tutarl olmadklarn sylemek mmkn deil.

Biz gayret gsterdik, tevfik Allahtandr.

Hilmi Yavuz
Ayaspaa,
26 Ocak 2010
6 hilmi yavuz

iir ve Eletiri
Eletiri tarihimizi Divan edebiyatnn uara tezkireleri ile balatanlar var.
Elbette, tezkirelerdeki biyografilerin sbjektif ve deer yargs ieren blm-
lerini eletiri sayarsak! O nedenle de Tanzimat eletirisi, inasinin Fatin
Tezkiresinin yeniden basm konusundaki yaklam ile objektif saylabilecek
bir nitelik kazanr. Ama bilindii gibi, Tanzimatlar, tenkid kavramn deil,
eletirinin, yaptn olumsuz ynlerini sergilemek anlamnda muaheze kavra-
mn tercih etmilerdir. Batl anlamda edeb tenkidin ise, Servet-i Fnncular
araclyla zellikle Hyppolitte Taine ve Sainte-Beuve etkisinin ar bast
pozitivist ve bir anlamda (zellikle de Taine balamnda!) rk bir eletiriyi
ne kard grlr; Servet-i Fnnun nde gelen eletirmeni Ahmet u-
aybn Taine ile ilgili ekincelerini unutmadan elbette...

iir eletirisi ise Tanzimatla birlikte, bir yapt ya da bir iir zerinden deil,
bir tr zerinden yaplr. Ziya Paann iir ve nas1 ile balayan Divan ede-
biyata eletirisi, Cumhuriyet dneminde Abdlbaki Glpnarlnn Divan Ede-
biyat Beyatmdadr2 ile neredeyse birebir tekrarlanr. Divan iirinin, Victoria
Holbrookun deyiiyle3, grnmez klnmas srecidir bu! (Ayra iinde belir-
teyim: Tanzimat ve Servet-i Fnncularn Divan edebiyatna bak zerine
son derece deerli ve kuatc bir alma, Dr. Erdoan Erbayn Eskiler ve Yeni-
ler4 balkl doktora tezidir. Elbette, Prof. Dr. Bilge Ercilasunun Servet-i
Fnnda Edeb Tenkidini5 ve Dr. Hacer Glenin Milli Mcadele Dnemi Ede-
biyatnda Edeb Tenkidini6 unutmadan!)

Cumhuriyet dneminde iir eletirisinden sz ederken ise ilk akla gelenler

Atan izlenimci eletirileri, Mehmet Kaplann iir Tahlilleri7, Fethi Nacinin,
Asm Bezircinin Marksist eletirileri ya da Hseyin Cntrkn Yeni Eletiri

1 Kurgan, kr, Ziya Paa, Varlk Yaynlan, stanbul, 1953.

2 Glpnarl, Abdlbaki, Divan Edebiyat Beyanndadr, Marmara Kitabevi, stanbul, 1945.
3 Holbrook, Victoria, Akn Okunmaz Kylar, (ev. Erol Krolu, Engin Kl), letiim Yaynlan,
stanbul, 1998.
4 Erbay, Erdoan, Eskiler ve Yeniler, Akademik Aratrmalar, Erzurum, 1997.
5 Ercilasun, Bilge, Servet-i Fnnda Edeb Tenkid, Aka Yaynlan, Ankara, 2004.
6 Glen, Hacer, Milli Mcadele Dnemi Edebiyatnda Edeb Tenkid, Azim Yaynclk, stanbul,
2005.
7 Kaplan, Mehmet, iir Tahlilleri, Dergh Yaynlan, stanbul, 1954.
 okuma biimleri 7

(New Criticism) tarz yazlar. Marksist ve Yeni Eletiri dnda teorik hi ele-
tiri yok!

1990lardan sonra, iir eletirisi yerini, iir okumaya brakt. Okuma, iir
yorumlamaya ilikin hermentik ufkun genilemesi anlamna geliyordu. Salt
iir okumak zere retilmi olan teoriler (mesela, Michael Riffaterrein Semi-
yotik Kuram) ile eletirinin, edebiyatn iinden ve salt retorik aralarla (meta-
for, metonimi) yaplmas demekti. Psikanalitik eletiri, Lacanm, Freudun yo-
unlatrma ve yer deitirme kavramlarn Jacobsonun metafor ve metoni-
mi kavramlaryla birebir ilikilendirmesiyle, metnin bir rya metni olarak
okunmasn salad. Lacan rneinden yola karak, bu kez Marxn tarih ve
ideoloji kavramlaryla, metonimi ve metafor kavramlar arasnda mtekabili-
yet ilikisi kurup Marx iir okunmasna hem edeb hem de teorik (bilimsel)
bir alm kazandran almalar da oldu. Postkolonyal ve Feminist okumalarn
teoriyle, edeb retorik aralar arasnda ilikiler kurarak gerekletirilmesi iin
yaplan aratrmalar da, bildiim kadaryla, sryor.

iir eletirisi alannda her ey, asl imdi balyor.

8 hilmi yavuz

Okuma Biimleri 1:
Yazar Merkezli Okuma
Okuma Biimleri! Bu ad, John Bergerin Grme Biimlerine zenerek koydum
yazmn balna; her ne kadar benim anlatacaklarmla Bergerinkiler ara-
snda bir benzerlik sz konusu olmasa da!

Okuma Biimlerinden bir edeb metnin okunma, yorumlanma ve anlamland-

rlma biimlerini kastettiimi belirtmeliyim. phesiz bir metin, birbirinden
ok farkl balamlarda okunabilir; ama galiba, en dorusu, ncelikle, bu ba-
lamlarn neler olduunu ortaya koymak olmaldr. Bunun iin de, bir edeb
metnin retim ve tketim srecini ina eden olmazsa olmaz unsurlarn, kri-
ter olarak almak gerekiyor.

Bilinenden balayaym: Bir edeb metnin retim ve tketim srecinin temel

unsuru vardr: Yazar (retici), yapt (rn) ve okur (tketici). Bunlardan her-
hangi biri olmazsa, retim ve tketim sreci tamamlanm olmaz. Bu unsurlar
da, okuma biimlerinin balamn olutururlar. Dolaysyla, birbirinden farkl
okuma biimini ayrt etmemiz mmkn hale gelir: Yazar merkezli okuma,
metin merkezli okuma ve okur merkezli okuma! Orta a belagatinin kullan-
d terimlerle sylersek intentio auctoris (yazarn niyeti veya yazar merkezli
okuma), intentio operis (metnin niyeti veya metin merkezli okuma) ve in-
tentio lectoris (okurun niyeti veya okur merkezli okuma). Ksaca okuma,
yorumlama ve anlamlandrma ura, ya o metnin yazarnn metne verdii
anlamn ne olduunu (yazarn niyetini) bularak, ya yazarndan bamsz ola-
rak metnin kendisinin anlamn (metnin niyetini) ortaya koyarak, ya da oku-
run o metni nasl yorumladna (okurun niyetine) baklarak gerekletirilebi-
lir.

Yazar merkezli okuma zellikle, doru yorumun ne olduu sorusuyla yakn-

dan ilikilidir. E.D. Hirsch, ilki 1967de, kincisi 1976da yaymlanan Validity in
Interpretation8 (Yorumda Geerlilik) ve The Aims of Interpretation9 (Yorumun
Amalar) adl almalarnda, metnin yorumunda her zaman problemler -
kabileceini kabul etmekle birlikte, yine de doru yorumun olduunda srar

8 Hirsch, E.D., Validity in Interpretation, Yale University Press, 1967.

9 Hirsch, E.D., The Aims of Interpretation, University of Chicago Press, 1976.
 okuma biimleri 9

eder. Hirsche gre, doru yorum vardr ve edebiyat aratrmalarnn amac,

bu yorumu bulmak olmaldr. Doru yorum ise, metne, yazarn kendi ykle-
dii anlamn bulunmas demektir. Janet Wolffun Sanatn Toplumsal retimi 10
adyla dilimize evrilen kitabnda da belirttii gibi, Hirsch, yeni okurlar[n],
metinden her zaman yeni, arzu edilmeyen sonular karabildiklerini], ancak
bunun, yazarn zgn niyetiyle, ya da metne yazarca yklenen, istenen an-
lamn aratrlmasyla ayn ey olmadn iddia eder.

E.D. Hirschin doru yorumun yazarn niyetini ortaya karmak olduu konu-
sundaki iddias, genelde, bizzat kendisinin de kabul ettii gibi, bu yorumdan
emin olamayacamza ilikin, ciddi bir eletiriyle karlanmtr. Hirsch, yle
der: Bir yoruma dair kendi tahminlerimizin doru olduundan hibir zaman
emin olmasak da, doru olmalar olaslnn olduunu biliriz ve bir disiplin
olarak yorumculuun asl amac da budur: Doru yoruma varma ihtimalini
srekli arttrmak. Hirsch, yorumcunun u soruyu sormas gerektiini bildirir:
"Tm olaslklar gznne alnarak: Yazar, ne anlatmak istemi olabilir? "

Hirsch, yazar merkezli okuma biiminin dnda, metin ve okur merkezli oku-
ma biimlerini, yazarn anlam[nn] yok sayl[d] ve yazar[n] acmaszca
srgne gnderil[dii] gerekesiyle reddeder. phe yok: Hirschin savundu-
u yazar merkezli okumann, yorumun yazarn niyeti ile rtp rtmedi-
inden, ksaca doru yorum olup olmadndan hibir zaman emin olunama-
mas bir yana, metnin anlamn teke indirgemek gibi bir baka maluliyeti de
vardr. Doru yorum her zaman, tek yorum olacandan, metin bu anlamda
oul okumaya kapatlm olmaktadr. Dahas, mesela Gadamer gibi baz
kuramclar, yazarn anlamnn, ilkesel olarak bile anlalamayaca kanaatin-
dedirler.

Bir edeb metnin anlam, o metnin yazarnn niyeti (intentio autoris) ile bir ve
ayn ey midir? Metnin anlam ile yazarn niyeti arasnda bir zdelik ilikisin-
den sz edilebilir mi?

Bata Gadamer olmak zere biroklar, iinde cevaplandrlmas mmkn

olmayan birtakm sorular barndrd gerekesiyle Hirschin teorisini red-
detmi olsalar da, yorum tarihi bakmndan nemli bulduum iin, yazarn
niyeti konusunu irdelemeye deer gryorum.

10 Wolff, Janet, Sanatn Toplumsal retimi, (ev. Ayegl Demir), zne Yaynlan, 2000.
10 hilmi yavuz

Hemen unu belirteyim: Yorum tarihi zerine Trkede drt ba mamur bir
ya da birka metin bulmak zordur. Janet Wolffun Sanatn Toplumsal retimi
adl kitabn anmtm, ama elimizde, Hirschin, yazarn niyetini, metnin anla-
m ile zdeletiren yaklamn kuatc bir biimde irdeleyen, ok baarl bir
alma var: Dr. Burhanettin Tatarn Felsefi Hermentik ve Yazarn Niyeti11 Dr.
Tatarn kitabnn altbal, Gadamer Versus Hirsch (Gadamer Hirsche Kar).
Dolaysyla, kitapta, arlkl olarak Gadamerin ynelttii eletiriler ne k-
yor.

Nedir bu eletiriler? Dr. Tatarn belirttiine gre, Hakikat ve Yntem adl ese-
rinde Gadamer, yazarn niyeti ile metnin anlamnn, zleri itibaryla farkl
eyler olduklar varsaymndan hareketle, anlam ve yazarn niyetinin zde-
letirilmesini aka reddetmektedir]. Bu balamda Gadamer, unu ileri srer
"Sadece ara sra deil, fakat daima, metnin anlam yazarnn [niyetini] aar."

Peki, Gadamer ne dnyor bu konuda? unu: "[M]etnin anlam, herhangi bir

tarihsel bireyin bilincini aan hakikat iddiasnda bulunduu iin kendisini
tecrbe eden ahs deitiren bir tecrbe haline gelir. (...) [M]etin, yazarn
niyetine ya da onun bilincine doru geriye deil, fakat aksine, yorum ortamn-
ca alan ak alana doru (ileriye) iaret eder. Ona gre, metnin anlamnn
yazarn znelliine doru geriye gitmek iin hibir nedeni [yoktur]." (alntlar,
Dr. Tatardan) Janet Wolff da, Gadamerin Heideggeri izleyerek, bireyi (ngi-
lizce metinde: self), yorumlama eyleminin dnda tutmann olanaksz oldu-
unu, (imdinin bak asndan yaplacak yorumun) her zaman bir yeniden-
yorumlama olduu kanaatini tadn bildiriyor. Yorumlama, Gadamere
gre, ufuklarn kesimesidir (fusion of horizons); gemile bugnn, yazarla
okurun ufuklarnn kesimesi!

Gadamer, Aydnlanmann ktledii n yarg kavramn aklamakla kalmaz,

onu kendi hermentiinin temelkoyucu kavramlarndan birine dntrr:
"Eer n yarglarmz yoksa yani tarafl deilsek, bir metinden ne elde etmek
istediimizi bilmiyorsak, balangta, metne nasl yaklaacamza ilikin bir
ynteme sahip deiliz demektir. n yarglar, anlamann n koullardr."

Hirschin teorisi iin yorum tarihi bakmndan nemli, dedim; - evet, yle!
Her eyden nce, bu teorinin bir felsefi arkaplan zerine ina edilmeye all-
dn, Dr. Tatarn kitabndan reniyoruz. Bu arkaplanda Husserlin fenome-

11 Tatar, Burhanettin, Felsefi Hermentik ve Yazarn Niyeti, Vadi Yaynlan, Ankara, 1999.
 okuma biimleri 11

nolojisi duruyor. Husserl, btn zihinsel edimlerin (var olan ya da var olma-
yan) bir objeye ynelmesinin (intentionality) zorunlu olduunu ne sren
Brentanoyu onaylar ve sistemini bu ne srten yola karak ina eder.
Hirsch de, metnin anlamnn yazarn niyetiyle olan zdeliini, objenin (met-
nin) kimliinin (identity), bilinle (yazarn bilinci) bir ve ayn ey olduuna
ilikin Husserlci argmana dayandryor.

Dr. Tatar, Hirsche ynelttii ve yneltilen eletirileri de dile getirdii bu baa-

rl almasnda, Trke felsefe terminolojisiyle badamayan baz kavramlar
kullanmasayd ok daha iyi olurdu, diye dnmeden edemiyor insan. Mesela,
iki ey arasndaki ayniyet iin de, bir objenin kimlii (ya da, nelii) iin de,
zdelik kavramn kullanyor. Fregenin bedeutung kavramn nem diye
eviriyor. Bu ufak terminoloji hatalar bir yana, kitabn, okur iin azmsana-
mayacak bir katk oluturduunu da, belirtmek gerekiyor.
12 hilmi yavuz

Okuma Biimleri 2:
Okur Merkezli Okuma
Bir metin nasl okunmal? Edebiyat teorileri, bunu ya (i) yazar merkezli olarak
okuma, yani, yazarn niyetini (intentio auctoris) aa karacak bir okuma; ya
(ii) metin merkezli okuma, yani metnin niyetini (intentio operis) aa kara-
cak bir okuma; yahut da (iii) okur merkezli okuma, yani okurun niyetini (in-
tentio lectoris) aa karacak bir okuma biiminde beklendirirler. Oysa
eletiri pratii, edebiyat teorilerinin bu kesin snrkoyucu beklendirmelerini
aan, teoriyle pratiin rtmedii durumlarla kar karya brakr bizi. Ger-
ekten de, edebiyat teorilerinin yazar, metin ve okuru birbirinden kat ve
kaim izgilerle ayrarak temellendirdii yaklamlara, eletiri pratiklerinde ne
kertede bal kalnd, zerinde durulmas gereken kkrtc bir sorudur.

Hans-Georg Gadamerin Wahrheit und Methodede12, okurla metin arasnda bir

yorumbilimsel dialog (hermentik dialog) biiminde gerekletiini ne sr-
d okuma, tam da edebiyat teorisi ile eletiri pratiinin birebir bir mteka-
biliyet iinde bulunmadn gsteren tipik bir rnektir. Hem okur hem de
metin, anlam retme srecine ilikin okumada birlikte var olurlar Gadamere
gre. Prof. Dr. ara Saynn Metinlerle Syleisinde13 belirttii gibi, "Okur-
metin ilikisinde okuru zgr, bamsz bir zne, metni ise znenin zerine
eildii dural [statik, H.Y.] bir nesne olarak deil, her ikisini de etkileim sreci
iinde oluan bir btn olarak grmek gerekir." Yorumbilimsel syleide okur,
kendi n yarglar ile metne yaklar. Gadamerin n yarglara kar n yargl
olmamamz gerektii ifadesini, Prof. Sayn da, "n yarg, yanl yarg deil, [...]
doruyu olduu kadar yanl da ierebilen yargdr." eklinde ifade ediyor.
Doru olan yanl olandan ayrmak iin de geleneke bavurmak gerekir.
Gadamere gre "Gemii olduu kadar bugn de ieren gelenein belirledii,
ynlendirdii [...] olumlu [...] n yarglar araclyla metne yaklaarak gemi
ile bugn, metin ile okur arasnda bir kpr kurabilmek ve bylece anlama
srecinin ilk admn atar."

12 Gadamer, Hans-Georg, Wahrheit und Methode, Mohr Siebeck, 1990.

13 Sayn, ara, Metinlerle Sylei, Multilingual Yabanc Dil Yaynlan, 1999.
 okuma biimleri 13

Gadamerin n yarglar, dolaysyla da gelenekle ina ettii tarihselliin yeri-

ni, Stanley Fishin Is There a Text in Tlis Class14 (Bu Snfta Bir Metin Var m?)
adl kitabnda, yorumlama stratejileri (interpretive strategies) alr; - ancak
temelli bir farkla: Gadamer, yorumbilimsel okumann nesnel bir okuma oldu-
u kansndadr; Fish ise, yorumlama stratejilerinin nesnellikle hi ilgisi ol-
mad! Fish, Is Tlere a Text in Tlis Classta, edebiyatn konvansiyonel bir
kategori olduunu ve herhangi bir tarihte neyin edebiyat olarak tannd-
[nn], onun yle olduunu kabul eden cemaat kararnn bir fonksiyonu ola-
rak karmza ktn syler. Dolaysyla, metni anlamlandran, okurun ken-
disiymi gibi grnse de okur, toplumda iinde yaad ve deerlerini benim-
sedii kesimin (-ki bu kesim, Fishe gre, yorumlama cemaatinin ta kendisi-
dir) dayatt yorumlama stratejilerinin belirledii bir konumdadr. O neden-
le de, Fishte Gadamerin aksine, yorumlama stratejileri okuma sonrasnda
yrrle konulmazlar: "[Yorumlama stratejileri] okumann biimidirler ve
okumann biimi olduklar iin de, metne biimini verirler; genellikle kabul
edildii gibi, metnin [iinden] kmaz, tersine metni [dardan] ina ederler."
Baka bir deyile sylemek gerekirse, "Bu stratejiler, okuma ediminden nce
gelirler ve nce geldikleri iin de neyin okunduuna biim verirler; - ou kez
zannedildii gibi, bunun tersi deildir sz konusu olan..." Dolaysyla Fishe
gre, anlam reten ne metin ne de okurdur; - yorumlama cemaatleridir!
Yorumlama cemaatleri de ok olduuna gre, eletirinin ilevi, doru okuma
yolunu belirlemek deil, okumann ok saydaki olas perspektiflerden hangi-
sinden yola klarak yaplacan belirlemektir. Fish, u sonuca varyor: "Bir
zamanlar, yorumun, her biri, deyi yerindeyse, tek seicisi konumunda bulun-
durularak birbiriyle rekabet halinde gsterilen elerinin (metin, okur, yazar)
tm, imdi, yorumun rn olarak grnmektedir."

Yorumlama cemaatlerini belirleyen nedir? Marksizm balamnda snflar

mdr, yoksa baka bir toplumsal yaplanmadan m sz ediliyor?

Burada sorulmas gereken soru, Stanley Fishin okuma biiminin Marksist bir
okumadan farkl bir yaklama iaret edip etmedii olmaldr. Gerekten de
Fishin yorumlama cemaati olarak kavramsallatrd topluluun, Marxn
snf kavramyla atfta bulunduu topluluktan; dolaysyla da, Fishin yorum-
lama stratejileri ile kastettii ne ise, onun, Marxn ideoloji ile kastettii ey-

14 Fish, Stanley, Is There a Text in This Class?, Harvard University Press, 1980.
14 hilmi yavuz

den farkl olup olmad, zerinde durulmas, kkrtc sonulara varlmasn

olanakl klan bir sorudur.

Kkrtc, nk bu mesele, metnin varlna ilikin bir ontolojik arkaplan

zerinden irdelenmeyi gerektiriyor. Stanley Fish, metnin maddi bir kimlii
olmadm, ya da Anthony Easthopeun deyiiyle gsterenlerin maddesellii-
ne dayanan biimsel elerin, yorumlama cemaati dnda bir varlnn ola-
mayacan, dolaysyla da, anlamn da bir yorum-etkisinden (an effect of
interpretation) te bir ey ifade etmediini ne srmektedir. Bu, metinle, onu
yorumlama stratejileri balamnda anlamlandran okur arasndaki ilikinin,
bir tr Berkeleyci dealizm temelli bir immateryalizme dayandn gsterir.
Fish, neredeyse ylesi bir dile getirile sylyor bunu: Metindeki gsterenle-
rin (sfatlar, fiiller, l, aliterasyon, kafiye vb .), bazen gze grnr, bazen da
grlmez olduklarn ne sryor; - tpk Berkeley ve onun izinden giden
immateryalistlerin ne srebilecekleri gibi!

Hi kuku yok: Marxist bir okuma, metnin maddeselolmayn (immateriality)

bir felsefi veri olarak kabul etmeyecektir. Bu durumda da okuma urann,
okurun ideolojisi ile metin arasnda bir iliki olarak temellendirilmesi, elbette
mmkn deildir. yleyse, Fishin yorumlama stratejisini ideolojiye, dolay-
syla yorumlama cemaatini de snfa indirgemek szkonusu olamyor.

Stanley Fish, Is There a Text in Tlis Classta artc okumalar yapyor, ren-
cilerinden, tahtaya alt alta yazd (ve onlarn kim olduklarn bilmedii) yedi
zel ismin, bir dinsel iir olduunu bildirerek yorumlamalarn istiyor:

Jacobs-Rosenbaum
Levin
Thorne
Hayes
Ohman (?)

rencilerin de bunu yaptklarn, bu yedi zel ismi, bir iir gibi okuyarak
yorumladklarn belirtiyor. Easthopeun Literary into Cultural Studieste15
syledii gibi, Fish, "Metin diye bir ey yoktur; sadece okur ve onun yapt
yorum vardr!" konusundaki grn kantlamak iin yapyor bunu... Ve yine
Easthopeun deyiiyle, bu deney bir inaolarak- edebiyatn sfr derecesine
ulaldn gsteriyor.

15 Easthope, Anthony, Literary into Cultural Studies, Routledge, News York, 1991.
 okuma biimleri 15

"Metin yok, yorum var!" Bu gr, aslnda Nietzschenin Ahlakn Soykt

stnede16 iyi ve kt szckleri balamnda ne srd dncelerin,
edebiyat teorisi alanna uygulanan bir varyant saylabilir. Foucault da, sz-
ckler, aslnda, yorumdan baka bir ey deildirler; btn tarihleri boyunca,
birer iaret olmadan nce, birer yorum olmulardr der ve yorumun iarete
olan nceliinin, modern hermentiin temelkoyucu zelliklerinden biri oldu-
unun altn izer.

Stanley Fish, yle grnyor ki, Berkeleyci bir dealizm ile Nietzscheci bir
Perspektivizm arasnda, bir yerde, konumlandryor edebiyat (okuma) teori-
sini...

te yandan Roland Barthes, Yazarn lm balkl yazsnda17 yle der: "Bir

metin, birok kltrden alnan ve karlkl diyalog, parodi, yarma bants
iine giren oul yazlardan oluur. Ama bu oulluun odakland bir yer
vardr, bu da bugne kadar sanld gibi yazar deil, okurdur. [...] Bir metnin
teklii onun nereden geldiinde (kkeninde) deil, nereye gittiindedir. [...]
Okurun douu, yazarn lm bahasna gereklemek zorundadr."

Barthesin okur merkezli bir okumay ne kard bu metin, bizzat onun da

sz ettii gibi, XIX. yzylda Stephane Mallarm ile balayan bir gelenee iaret
ediyor: "Fransada Mallarm," diyor Barthes, "hi phesiz, dilin, o gne kadar
[metnin] sahibi olduu sanlan yazarn yerine ikame edilmesi zorunluluunu
btn boyutlaryla gren ve ngren ilk kiidir."

Barthese gre edeb bir metinde konuan, dilin kendisidir; - yazar deil! Do-
laysyla Barthesin teorik olarak gerekelendirdii Strktralist (Yapsalc)
okuma, yaptla metni birbirinden ayrr. Yapt, yazara, metin de okura aittir.
Metin (text), okura kendisi iin anlam ve etki retmek zere bir gsterenler
rgtlenmesi olarak verilmitir. Anthony Easthopeun Literary into Cultural
Studieste18 belirttii gibi, ister edeb, ister popler kltrel metinler olsun,
[metinler] bir gstergeler sistemiyle alr; anlam da gsterenlerin organi-
zasyonundan karsanr.

16 Nietzsche, Friedrich, Ahlakn Soyktii stne, Say Yaynlar, stanbul, 2006.

17 Barthes, Roland, Image-Music-Text, Fontana Paperbacks, Glascow, 1977.
18 Easthope, Anthony, Literary into Cultural Studies, Routledge, New York, 1991.
16 hilmi yavuz

Bu nedenle de Barthes iin, okur daha nceleri yazarn yaad alanda yaar.
Burada, David R. Shumwayin Michel Foucault zerine yazd kitaptan 19 aln-
tlayarak sylersem, okurun yerine eletirmeni koymak daha doru olacaktr;
- Barthesin istedii, eletirel bir okuma retimine, zgn yapttan daha byk
bir nem verilmesidir nk... Bylece kural znelliin, teknik de ifadenin
yerini alr.

Barthesin Balzacn Sarrasine okumasnda da (S/Z)20 dile getirdii gibi, yaza-

rn Sarrasinede kendisini ifade etmesi gibi bir durum dnlemez; - nk
bu, yazarn, yazdndan bamsz ve yazdndan nce bir kendiliki (elfi
olduu ve bu kendilikin dilde yazar tarafndan temsil edildii anlamna gelir.
Oysa yazar, metnin bir konvansiyonudur; kttan bir yaratktr, ya da bir
dil-etkisidir; - hepsi o kadar!

John Sturrock, Structuralism and Sincede21 Barthes zerine yazd makalede,

Barthese gre yazarn konumunun yazar[n], yaznn paras olan, gerek ya
da ierilmi bir dilbilgisel zne olduunu bildirir. Bu kttan yaratk, Metnin
Hazznda22 bir rmcek metaforu ile iaretlenir: Yazar ya da zne, rmce-
in an yapmakta kulland salglarnn iinde kendi kendini eritmesi gibi
yok olur. Zira metin demek, dokuma demektir; ama bugne kadar bu dokuma,
bir rn, yaplp bitmi bir kuma olarak ele alnm, arkasnda iyice gizlenmi
ya da hafife rtlm bir anlamn bulunduu dnlm olduu halde bu-
gn, dokumann kendisine odaklan[lmaktadr.]

Pek iyi de, Michel Foucault soruyor: "Yazarn lm mmkn mdr?"

19 Shumway, David R., Michel Foucault, Twayne Publishers, Boston, 1989.

20 Barthes, Roland, S/Z: An Essay, Hill and Wang, 1975.
21 Sturrock, John, Structuralism and Since: From Levi-Strauss to Derrida, Oxford University Press,
1981.
22 Barthes, Roland, Metnin Hazz, (ev. . Demirkol), YKY, stanbul, 2006.
 okuma biimleri 17

Okuma Biimleri 3:
Metin Merkezli Okuma
Bir edebiyat eserinde anlamn, yazarn niyeti (intentio auctoris) ile zde ol-
duuna ilikin yazar-merkezli okumalardan (zellikle E.D. Hirsch balamnda)
ve okurun niyetiyle (intentio lectoris) zde olduuna ilikin okuma merkezli
okumalardan sonra metnin niyetini (intentio operis) referans olarak alan ve
anlam, yazarn ya da okurun deil de, metnin niyetinin temellendirilmesi
olarak okuyan teorik yaklamlar grmek gerek.

Bu yaklam 20. yzyln banda Rus Formalistleri (Biimcileri) ile balayp

Amerikan-ngiliz New Criticismi (Yeni Eletiri) ile ve 1960larn bandan
itibaren de Fransz Strktralizmi (Yapsalclk) ile devam eden tarihsel
srete teorik balamn ina eder. Formalizm, New Criticism ve Strktra-
lizm! Bunlar birbirlerine temelde yakn, ama farklar da gzeten yaklamlar.
Frederic Jamesonun Dil Hapishanesinde23, klovskinin deyiiyle ifade ettii
gibi, Fransz Strktralizmi ile Rus Formalizmi, yeenin amcayla ilikisi kadar
deil[se bile] [...], kart kuzenler kadar yakndr birbirlerine. Yaknlk, evet; -
bu akrabalk, her ikisinin de Saussuren dilbilimine ve bu dilbilimin ikili kar-
olumlar (binary oppositions) zerine kurduu ilikilere dayanyor nk:
Dil/sz; ezamanllk/ ardzamanllk gibi ikili karolumlara!

Rus Formalistlerinden balayalm. Onlar, edeb metinleri, yabanclatrma

(ngilizcesi defamiliarisation; Rusas ostranenie) araclyla ortaya kan
edebilik (Rusas literarinost; ngilizcesi literariness) balamnda ele alrlar.
Rus Formalistlerinin nde gelen teorisyenlerinden biri olan Roman Jakobsona
gre (tekiler: Viktor klovski, Boris Eyhenbaum, Yuri Tmyanov) "Edebiyat
biliminin gerek alan, edebiyat deil, edebiliktir;- edebilik, yani bir metni
edeb klan ey!" Bu durumda, edebiyat eletirisinin grevi, yabanclatr-
may, dolaysyla da edebliki mmkn klan form ve yap elerini analiz
etmektir. Bu eler, metne aittir ve Nazan Aksoy ile Blent Aksoyun, Rus Bi-
imcilii stne Bir n almann Notlar balkl yazlarnda24 belirttikleri
gibi, Formalistler asndan metnin kuruluuna, metnin kendine zg bir sy-

23 Jameson, Frederic, Dil Hapishanesi, YKY, stanbul, 2002

24 Aksoy, Nazan, Aksoy, Blent, Rus Biimcilii stne Bir n almann Notlar, Toplum ve
Bilim, 31/39.
18 hilmi yavuz

lem olarak gereklemesini salayan ne ise, onun (edeblikin) ne karlma-

s gerekir. Dolaysyla, edeb metinlerin formel nitelikleri, ya da metnin edeb
bir metin olarak rgtlenmesini mmkn klan ilikiler, metin dna, mesela
tarihsel, toplumsal ve ekonomik gerekliklere indirgenemezler.

Form ve yapdan sz etmem bouna deil. Nazan ve Blent Aksoy, Forma-

lizm Strktralizme doru yneldike, [s]adece baka edebiyat metinleriyle
balants dolaysyla kendi dna taan biim[in], topluma ait btn bir gs-
tergeler sisteminin bir paras, bir yap olarak incelen[meye] balandn
belirtirler. Ancak Rus Formalistlerinin edebiyat[], edeb olmayan kategoriler-
le arasndaki farkla tanmladklarn], edebiyat metninin incelenmesi[ni] de
metnin ierdii edeb malzemenin ayrt edilmesine dayandrdklarn] belirt-
mek gerekiyor. Bu da, Formalistleri, meseleyi dil ile ilikilendirmeye gtre-
cektir. Zira metnin ierdii edeb malzeme, ancak bir edeb dille gerekleebi-
lir.

Yabanclatrma, Rus Formalistlerine gre, edeb dilin yadrgatcl anlam-

na geliyor. Bu da Tony Bennetin Formalistti and Marxismde25 belirttii gibi,
iinde gerekliin yaand ideolojik ve kltrel formlar dntrecek bir
yadrgatma anlamna gelir. "Dilin bu yeni dzeni, verilmi olan yadrgatr."; -
Rus Formalistlerinin otomatiklemeyi krma adn verdikleri durum budur.

25 Bennet, Tony, Formalistti and Marxism, Routledge, New York, 2003.

 okuma biimleri 19

Bir Metin Merkezli Okuma Denemesi

1509 DEPREM

Bir Zaman vard ki zamanlar iinde,

Kanatlar turuncu bir kua benzer,
skdar seyrederdim sarsld yer,
Devrildi penceremden kanlar iinde.

Yand glm yz atl vezir kulum

Mustafann konanda, cumba, revak,
Dt nak, indi pul pul altn varak,
Ta taa dargn, ykld stanbulum.

Ve dev suretler grnd, Matta, Lukas,

Yohanna ve melekler, dklm Bizans
Duvarlarnda, ifte kartal ve ncil,

Baktlar mavimsi gklerinden bencil,

Baktlar halarla korkun, titreyerek,
aresiz kullarma, yalnz ve rkek.

Oktay Rfatn 1509 Depremi, adndan da anlalaca gibi, tarihsel bir olayla,
Kk Kyamet adyla bilinen 10 Eyll 1509daki byk depremle ilikilidir.
smail Hakk Uzunarlnn anlatmyla26, 915 Rebiulhrmn 25. sal gn
gecesi (Uzunarl, tarihi, 409 Austos diye veriyor!) Memalik-i Rum denilen
Amasya, Tokat, Sivas, orum ve havalisinde balayp krk be gn iddetle
devam eden depremde halk iki ay darda adr ve rt altnda kal[m],
[a]yn iddetle bu deprem stanbul ve Edirnede de ol[mutur]. Uzunar-
lnn belirttiine gre, stanbul depreminde yz dokuz mescid, bin yetmi ev
harap olduktan baka halktan be bin kii telef ol [mutur]. Uzunarl K-
k Kyametin yapt ykmlar betimlemeyi srdryor, - yle: "Erika-
pdan Yedikuleye kadar olan kat stanbul suru ykld gibi Yedikuleden
de balayp deniz kenarnda shakpaa semti kapsna kadar harap oldu. Bun-
lardan baka Fatih Camiinin kubbesi ve direklerinin balar atlad gibi ima-
ret, hastahane ve Sahn medreselerinden bazlarnn ve dier baz medresele-
rin de kubbeleri ykld. Fatih tarafnda Karaman Mahallesi batanbaa harap

26 Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlan, Ankara, 1964.
20 hilmi yavuz

oldu. Sultan Bayezid Camiinin kubbesi dald ve Hadm Ali Paa Camiinin
(Divanyolundaki Atik Ali Paa Camii) kubbesi dt gibi Atmeydanndaki
stunlarndan alt tanesi devrildi. Yeni Sarayn (Topkap Saray) deniz taraf
yer yer harap oldu.

Sultan Bayezid bu zelzele mnasebetiyle Edirneye gittiyse de ayn sene Rece-

binin dokuzunda, yani stanbul zelzelesinden on be gn sonra da stan-
buldakinin ayn iddetle orada da bir deprem oldu. Mimar Hayreddin, on be
gnde padiah iin Edirnede bir atma ahap ev yapt ve Bayezid orada otur-
du, ayn sene abannn nde Edirnede yine ayn iddette deprem oldu ve
Tunca taarak gn geit vermedi ve pek ok nfus telef oldu.

stanbuldaki yklan yerleri yaptrmak iin yirmi evden bir kii ve ev bana
yirmi ikier ake takdiriyle cerahor, yani cretli amele tedarik edildi; bu suret-
le Anadoludan otuz yedi bin ve Rumeliden yirmi dokuz bin cerahor ka31
nlp bin kadar mimar ve dlger getirildi. Bunlardan baka yayalardan sekiz
bin ve msellem tayfasndan bin kiiye de kire yaktrld. Bu suretle devle-
te ait olan stanbul ve Galata taraflarndaki yerler iin 915 Zilhiccesinin on
sekizinde balayan inaat altm be gnde sona erdi.

Oktay Rfatn iirinde 1509 depremi, II. Bayezidin azndan anlatlyor. iiri,
nce zaman ve mekn eksenleri dorultusunda okuyalm: skdar seyreder-
dim sarsld yer dizesi II. Bayezidi Topkap Saraynda konumlandryor.
Mekn, Topkap Saray. Bir Zaman vard ki zamanlar iinde / Kanatlar turun-
cu bir kua benzer dizeleri de, zaman gnbatm olarak saptyor. Zamann
kanatlar turuncu bir kua benzetilmesi, akam gneinin skdara vuran
klarnn turuncu aydnln imliyor olmaldr. iirin ilk dizesi, ayrca syle-
yii, masal sylemiyle ilikilendiriyor.

Devrildi penceremden kanlar iinde dizesi, gnbatm ile kan arasndaki arke-
tipsel banty imliyor: Daha nce Nzmn Simavne Kads Olu eyh Bedreddin
Destannda sipahilerin gnein boynunu vurup kann gle akt[malar]ndan
ya da ondan nce Ahmed Haimin Ufukta bir ser-i maktuu andran gneten,
dahas Apollinairein Zone (Blge) iirinde boynu vuruk gneten (soleil cou
coupe) sz ediyor olduklar anmsanrsa, Oktay Rfatn da gnbatm gnei-
nin kanlar iinde devrilmesiyle, bu arketipsel mazmunu, akam imlemek
iin kulland ne srlebilir.
 okuma biimleri 21

Yand glm yz atl vezir kulum / Mustafann konanda, cumba, revak /

Dt nak, indi pul pul altn varak betimlemesiyle bir gereklie atfta bulu-
nuyor. Bu betimleme, II. Bayezidin vezirlerinden Koca Mustafa Paaya ve
onun konana yaplan bir gndermedir. Rfatn burada yz atl vezir ku-
lum Mustafadan sz etmesinin bir arkaplan var. N.N. Ambraseys ve C.F. Fin-
kelin The Seismicity of Trkey and Adjacent Areas, A Historical Review, 1500-
180027 adl almalarnda belirttiklerine gre (Venedikli Mario Sanuto Gn-
lklerinde (I Diarii) grg tanklarndan birinin) Transilvanya Voyvodasnn
olunun szlerini aktarrken, Veziriazam Mustafa Paannki de iinde olmak
zere, Divan- Hmayundan vezirin konak halknn, deprem srasnda l-
dklerini; Veziriazam Mustafa Paann konandaki 360 atlnn, atlaryla bir-
likte telef olduklarn yazmtr. Ambraseys ve Finkel, o tarihte Koca Mustafa
Paann veziriazam olmadna iaret ediyorlar.

Burada yand glm deyii zerinde de durulmal. Bunun, argo bir deyi ol-
duunu dnyorum. Trkede, genellikle bir hayflanmay, alayc biimde
dile getirmek iin kullanlyor. Bu deyi, ayn zamanda Riffaterrein hipogram
diye atfta bulunduu teorik kavram dolaymnda da ele alnabilir: Riffaterre,
Semiotics of Poetryde28, hipogramm bir alnt, bir slogan, bir klie-sz, ya da
konvansiyonel olarak bir araya gelmi bir bek olabileceini syler. Dolaysyla
yand glm, keten helva bir klie-szdr ve bu anlamda 1509 Depremi ii-
rinde bir hipogram oluturur. Ayra iinde belirteyim: Riffaterre iin, bir hipog-
rama gnderme yapan iirsel im, (burada yand glm), iirin matrisinin bir
varyant, ksaca metnin niyetinin (intentio operis) olmazsa olmaz kouludur.

te yandan, yand glm iirin btnne egemen olan edayla rtmeyen,

aykr bir deyi. Eski belgatte, Tahirl Mevlevinin deyiiyle29, edann m-
edd ile yani lafzn mana, daha a slbun mevzu ile muvafk olma[mas]
diye tanmlanan bir kullanm. Anlatlan, bir deprem ve bu depremin neden
olduu ykmlar ve can kayplarna hayflanmann yand glm deyiiyle
badamas (edann medd ile muvafk olmas) sz konusu deil. Oktay
Rifat, o dizede glmle kulum arasndaki ses uyumundan yararlanmak iin
bunu yapm olabilir, ama iirin edasna uygun dmyor.

27 Ambraseys, N.N., Finkel, C.F., The Seismicity of Turkey and Adjacent Areas, A Historical Reviev,
1500-1800, Eren Yaynclk, stanbul, 1995.
28 Riffaterre, Michael, Semiotics of Poetry, Indiana University Press, Bloomington, 1987.
29 Tahirl Mevlevi, Edebiyat Lgati, (haz. Kemal E. Krkolu), Enderun Kitabevi, stanbul, 1973.
22 hilmi yavuz

Dt nak indi pul pul altn varak / Ta taa dargn, ykld stanbulum dize-
leri, Kk Kyametin neden olduu ykmlar betimliyor. Dt nak, indi
pul pul altn varak, dizesi, Topkap Sarayndaki ykntlar imlerken, Ta taa
dargn, ykld stanbulum dizesiyle betimleme, saraydan kente doru genile-
yen bir ykm grntsne alyor.

Sonnet biiminde yazlm olan 1509 Depreminin son alt dizesi, bir Bizans
kilisesinin (ya da kilise ve bazilikalarnn) deprem-sonras betimlemesidir.
Dolaysyla iirin kente al, saraydan ya da konaktan bazilika ya da kiliseye
gei dorultusundadr. Ambraseys ve Finkel, yaymladklar bir taslak harita-
da, 10 Eyll 1509 gn, stanbulda depremden etkilenen antsal yaplan gs-
termilerdir. Bu haritada, deprem dolaysyla hasar gren kilise ve bazilika
var: Topkap Saray Bazilikas, Ayasofya ve Hagios Georgios Manastr ve Kili-
sesi. Bu bazilika ve kiliselerdeki Hristiyan ulular tasvirlerinin bulunduu
fresk ve mozaiklerin zerlerinin, Fetihten sonra kapatlm olduunu biliyo-
ruz. Byk olaslkla Oktay Rifat, deprem srasnda svalarn dklm olma-
syla bu tasvirlerin meydana km olmasna gnderme yapyor. Ayra iinde
belirteyim: Topkap Saray ve evresinin Bizans devri arkeolojisi zerinde
almalar yapan Hlya Tezcann Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri
Arkeolojisi adl kitabndan30, ad geen kilise ve bazilikalardan bugne herhan-
gi bir fresk ya da mozaiin kalmadn reniyoruz.

Grlyor: Oktay Rifat, 1509 Depremi iirinin ilk sekiz dizesini Osmanlya,
son alt dizesini de Bizansa ait olan meknlarla ilikilendirmitir. Osmanl ile
Bizans arasnda, sonnetnin iki drtlnn Osmanlya, son iki lnn de
Bizansa ayrlm olmas balamnda bir konumlandrma sz konusu. Osman-
lya ait mekn, saray ve konak; Bizansa ait meknlarsa bazilika ve kilisedir.
Dahas, Osmanlya (saray, konak) ilikin blmlerde, II. Bayezid (anlatc z-
ne) ve Vezir Mustafa Paa, ksaca Sultan ve kullar ile kullarn kullarndan (
yz atl) sz edilirken; Bizansa (bazilika, kilise) ilikin blmlerde de, anlatc
znenin deitiini; Matta, Luka, Yuhanna, ncil ve meleklerden oluan betim-
leme beinden yola karak, son iki lkte anlatc znenin, Hz. sa olduu-
nu varsayabiliriz. Nedeni u: Matta, Luka, Yuhanna, ncil ve melekler metoni-
mik betimleme beine, ilk sekiz dizedeki anlatc zneyi, II. Bayezidi, ekle-

30 Tezcan, Hlya, Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Trkiye Turing ve Oto-
mobil Kurumu Yaynlan, stanbul, 1989.
 okuma biimleri 23

mek, onun, bein iinde aykr durmasna yol aacak; buna karlk, balam
Hristiyanlk olan bee Hz. say eklemek, bein trdeliini bozmayacaktr.

Bir olaslk da, bu bein trdeliini bozmadan ona Bizansn simgesi olan ifte
kartal eklemek yoluyla, bein balamn Hristiyanlk yerine Bizansa kay-
drmak, dolaysyla anlatc zneyi Bizans imparatoru olarak sabitlemektir.

Bu incelemede Bizans imparatoru yerine Hz. sann anlatc zne olarak se-
ilmesi, sz konusu betimleme beinde Hristiyanla ilikin elerin, Bizansa
ilikin elerden nicelik bakmndan fazla oluundan dolaydr. Bizansa gn-
derme yapan bir tek eden (ifte kartal) sz edilebilirken, Hristiyanla gn-
dermede bulunan eler (Matta, Luka, Yuhanna, ncil, melekler) daha fazladr.

Osmanlya ilikin blmdeki Vezir Mustafa Paaya karlk, bu blmde n-

cilleri yazanlar (Matta, Lukas ve Yuhanna) ve melekler yer alyor. Yine birinci
ya da Osmanlya ilikin blmdeki kullarn kullarn, bu blmde kullar
karlyor. Dolaysyla iirin, bakml bir biimde rgtlendiini sylemek,
bana gre elbet, olanakl grnyor:

1509 Depreminde Osmanl ile Bizansn bakml bir biimde rgtlenmi

olmalarnn ne anlam var?

Bu rgtlenmenin, iirin matrisine ilikin kkrtc iermeleri olduunu d-

nyorum. Daha ilk okuyuta belli olan, iirin Osmanlya ilikin 1. ve 2. drt-
24 hilmi yavuz

lklerinde, mekna ve yapya (saraya, konaa) ilikin szcklerin ne kt-

dr. Riffaterrein deyiiyle, birden ok betimleme bei oluturacak kertede
younlukla geen bu szckleri,

{pencere, cumba, revak), {nak, varak}, {ta, yer}

beklerinde toplayabiliriz.

Buna karlk, Bizansa ilikin 1. ve 2. lklerde insana ve insann ruh duru-

muna ilikin szckler ne kyor. Bunlar da,

{Matta, Lukas, Yuhanna}, {yalnz, rkek, bencil, aresiz}

beklerinde topladmzda,

Osmanl: Yap
Bizans: nsan

biiminde bir metonimik kartlk elde ediyoruz. Bunu metaforik bir dn-
trmeye urattmzda,

Osmanl: Bizans
Yap: nsan

kartl sz konusu oluyor. Bu kartlk da bizi dorudan, 1509 Depreminin

matrisine gtrecektir. Matris, Osmanl insana deer vermezdir. (Burada bir
ayra aarak, matrisi, Bizans insana deer verir, Osmanl eyaya deer verir;
ya da Bizans eyaya deer vermez biiminde de ne srebiliriz. Osmanl in-
sana deer vermezi matris olarak sabitlememizin nedeni, iirin Osmanlya
ilikin blmnn, Bizansa ilikin blmden, dize says bakmndan daha
fazla olmasdr.) Bu durumda, yand glmn, iirin edasyla niin badat-
rlamyor olduunu da anlamlandrmak mmkn olabiliyor: Yand glm,
iirde, yz atl vezir kulum Mustafa balamnda dile getirilmitir. Dolaysy-
la, Sultan II. Bayezidin, Vezir Mustafa Paann 300 atlsnn lmnden, alayc
bir hayflanmayla sz ediyor olmasn, matrisi konsolide eden bir durum ola-
rak deerlendirmek gerekecektir.

Oktay Rfatn 1509 Depremi, tarihle iir arasnda kurulabilecek en yetkin ili-
kiyi (teki tarihsel konulu iirleriyle birlikte) gerekletiren bir iir olarak
dnlmelidir.
 okuma biimleri 25

Okuma Biimleri 4:
iir ve Psikanaliz
Edebiyat yaptlarn psikanalitik yntemlerle okumann giderek yaygnlat-
na tank oluyoruz: Haluk Sunatn, Adalet Aaolunun Roman Dnyasna
Psikanalitik Duyarlkl Bir Bakla yazd Hayal, Hakikat ve Yarat31 ile bu
defa Ahmet Hamdi Tanpnar ve Yaptlarn Psikanalitik Duyarlkl Bir Bakla
inceledii Bolua Alan Kaps32; Ouz Cebecinin, Selim lerinin Solmaz
Hanm, Kimsesiz Okurlar in adl romanndaki karakterlere ilikin [psikanali-
tik] bir zmleme denemesini de ieren Psikanalitik Edebiyat Kuram33; ve
Nurdan Grbilekin, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ouz Atay, Vsat O. Bener ve
Leyla Erbilin yaptlarn Edebiyat ve Endie balamnda irdeledii Kr Ayna
Kayp ark34 ve smet Emrenin, Nabizade Nazmn Zehra ve Mehmet Raufun
Eyll yaptlarn, yer yer psikanalize bavurarak ele ald metin tahlillerini
de ieren Edebiyat ve Psikoloji35 adl almas gibi...

Nurdan Grbilek, Kr Ayna Kayp arktaki bir dipnotunda Edebiyat-psikanaliz

alveriinde kabaca yaklamdan sz edilebileceini] sandn bildiriyor:
"Birinci yaklam edebiyat metnini bir dil srmesi, bir semptom olarak gre-
cek, semptomlardan hareketle yazarn analizine, kiisel gemiine ynelecek
ya da tersine o gemiten yola kp yapta gelecektir [...]. ikinci (ve birincisiyle
akraba) yaklam, psikanalizi ve edebiyat herhangi bir ilikiye sokmadan yan
yana koymakla yetinir. Ba iir, sonu iir, ortas kuramdan oluan yazlardr
zellikle bunlar: Bu durumda da kuramn bahanesi, rnei ya da kenar ssn-
den ibaret kalmtr edebiyat." Grbilek, hem kuram hem de edebiyat asn-
dan daha anlaml olan nc yaklam yle dilegetiriyor: "Burada kuram
kendi hakikatini bu kez edebiyatn imknlaryla yeniden retebilmek ister.
Edebiyatn maruz kald bir ey olmaktan kar, kendini onun devam olarak
kurmay dener." "Sanrm," diyor Nurdan Grbilek, "eletiri ancak o zaman
yapt bir semptom olarak grmekten vazgeip, yazarn okura aktardklar

31 Sunat, Haluk, Hayal, Hakikat, Yarat: Adalet Aaolu ve Roman Dnyasna Psikanalitik Duyar-
lkl Bir Bak, Balam Yaynlar, 2001.
32 Sunat, Haluk, Bolua Alan Kap: Ahmet Hamdi Tanpnar ve Yaptlarna Duyarlkl Bir Bak,
Balam Yaynlar, 2004.
33 Cebeci, Ouz, Psikanalitik Edebiyat Kuram, thaki Yaynlar, stanbul, 2004.
34 Grbilek, Nurdan, Kr Ayna Kayp ark, Metis Yaynlar, stanbul, 2004.
35 Emre, smet, Edebiyat ve Psikoloji, An Yaynlan, 2005.
26 hilmi yavuz

kadar, okurun da metne aktardklarnn, yazma-okuma srecinde yazarla okur

arasnda kurulan bu ikili aktarmn analizine ynelebilir."

Grbilekin metodolojik yaklamlann ele almak ve onlar tartmak istiyo-

rum.

ncelikle, Grbilekin hem kuram [burada elbet psikanalitik kuramdan sz

ediliyor, H.Y.] hem de edebiyat asndan teki yaklamlara gre daha an-
laml bulduu yntemin, onun sand gibi yapt bir semptom olarak gr-
mekten vazge[me] anlamna gelmediini belirtmeliyim. [Y]azarn okura
aktardklar kadar, okurun da metne aktardklarnn analizine dayanan bu
okuma, metnin bir hasta sylemi olarak okunmasna indirgenmi olmasndan
te bir anlam tamaz. Jane Gallopun Reading Lacanda36 belirttii gibi, akta-
rm (transference), yorumdan (interpretation) ilkinin zneler arasnda ger-
ekleen bir dialoga, tekinin ise bir bilenin, rtk metnin gizli anlamn ak-
lamasna dayanyor olmalar bakmndan birbirinden farkldr. Aktarm ve
elbette kar-aktarmdan (counter transference) oluan bu dialogun, analiz
edilen hasta (analysand) ile analiz eden hekim (analyst) arasnda gerekleti-
ini biliyoruz: Freudun Dora Vakas, aktarm rnekleyen tipik bir vakadr.
Shoshana Felmann Literature and Psychoanalysiste37 belirttii gibi, hasta ile
hekim arasndaki aktarm ve kar-aktarma dayal bu iliki, bir okuma mo-
deli olarak edebiyata tandnda, eletirmenin konumu hastann konumuna
dnr.

Dahas, aktarm ilikisi balamnda yaplacak bir metin okumasnn bir ya-
znsal okuma olacann ne srlmesi de olanakszdr: Bu okuma, psikanaliz
kuramnn kavramlaryla yaplmak gibi bir konumda bulunduu iin, zorunlu
olarak semptomal okuma dzleminde kalacaktr. nk metnin anlamnn
yaznsal bir dzlemde zmlenmesini olanakl klacak herhangi bir yaznsal
aratan yararlanlmas sz konusu deildir bu okumada. Dolaysyla, akta-
rma ilikin okuma da, edebiyatn maruz kald bir okuma olma maluliyetini
tamaya devam edecektir.

Grbilekin l modeli, aslnda, ikili bir modeldir: Jane Gallopun Reading

Lacanda dile getirdii gibi, psikanalitik okuma ya (i) yoruma (interpretation)
ya da (ii) aktarma (transference) dayanr. Yorum, Terry Eagletonun Edebiyat

36 Gallop, Jane, Reading Lacan, Comell University Press, 1987.

37 Felman, Shoshana, Literatre and Psychoanalysis, The Johns Hopkins University Press, 1982.
 okuma biimleri 27

Kuramndaki38 konumlandrmasyla edebiyat metninin bir rya-metni olarak

okunmasdr. Eagleton, "Tpk rya gibi yapt da baz hammaddeleri [...] ele alr
ve bu hammaddeleri baz tekniklerle rne dntrr." der ve unlar ilave
eder: "Edebiyat yapt da, rya metni (dream-text) gibi, retildii sreleri
aklayacak biimde analiz edilebilir (deciphered) ve ayrtrlabilir (decompo-
sed)."

iir dili ile rya dili arasndaki mtekabiliyet ilikisi zerine ina edilen bu
okuma, Lacanc bir okumadr. nk Freudun Dlerin Yorumunda39 rya
ilemi (dream work) srecini belirleyen younlatrma (condensation) ve
yerdeitirmenin (displacement), Lacanc psikanalizde, Jacobsondan yarar-
lanarak edinilmi karlklar vardr: Metafor ve metonimi! Dolaysyla, yorum,
psikanalitik sylemin edeb syleme, deyi yerindeyse, tercme edilmesini
mmkn klar. Grbilek gibi sylersem, burada edebiyat, teoriye maruz kal-
maz...

Aktarmn ise, bir psikanalitik okuma yntemi olarak, sorunlu olduunu d-

ndrtecek nedenleri vardr. nce, Freudun aktarm konusunda iki farkl
kullanmna dikkati ekelim. lki, hastann hekime (analiste) aktarm; ikincisi,
bilind bir dnceden nbilince bir duygu (affect) aktarm. Dolaysyla bu
kavram (aktarm), Freudda mulk bir kavramdr. Laplanche, bu iki kullanm
arasnda bir iliki kurmaya alm ve ikinci kullanmn, ilkinin bir metoni-
mik trevi olduunu ne srmtr. Tekrar hatrlataym: Aktarm (hastadan
hekime) ve kar-aktanma (hekimden hastaya) dayanan bu okumann, Gada-
merin nerdii trden bir hermentik okuma ile ilikilendirebilme imknna
da sahip olup olmadn da irdelemek gerekir. Okurun, Gadamerci balamda
n yarglarnn, Freudun aktarmna karlk gelip gelmedii de zerinde
durulmas gereken bir meseledir. (Gadamerin okumay okurla metin arasn-
da bir hermentik dialog biiminde temellendirdiini de unutmamak gere-
kir.)

Cynthia Chase, Transference as Trope and Persuasion40 adl makalesinde, Lap-

lancen metonimik trev kavram zerinde durur ve bilind bir dnce-
den nbilince bir duygu (affect) aktarmnn, hastadan hekime aktarma diren

38 Eagleton, Terry, Edebiyat Kuram, (ev. Esen Tarm), Aynnt Yaynlar, stanbul, 1990.
39 Freud, Sigmund, Dlerin Yorumu, Payel Yaynlar, 1996.
40 Chase, Cynthia, Transferenceas Trope and PersuasionDiscourse in Psychoanalysis and Litera-
tre iinde, (ed. Shlomith Rimmon- Kenan), Methuen, London, 1987.
28 hilmi yavuz

gsterdiini bildirir. Chasee gre, hastann hekime aktarm, zgr armla

aklanan temel aktarm srecinin aydnlatlmas abalarn nlemek bala-
mnda ortaya kar. Chasee gre, aktarmn, anlam deil, metnin aktarm
srelerini aa karmaya yaryor oluunun kant budur.

Aktarm srecini aa karmann, metnin bir hasta sylemi olarak okunmas

anlamna gelip gelmediini de tartmak gerekir.
 okuma biimleri 29

Tanpnar: Yahya Kemalin Ephebesi

Ahmet Hamdi Tanpnar, 1938 ylnda Ankarada bulunan arkada Ahmet
Kutsi Tecere yazd bir mektupta, "Sana biraz havadis:" der ve unlar ilave
eder, "Geen akam Yahya Kemali grdm, yanmda Muhip (Ahmet Muhip
Dranas) de vard. Sofraya

Bezm-i safya sgar- sahb gelir gider

Gya ki medd cezr ile derya gelir gider

beytini okuyarak geldi, biz derhal kompliman yaptrdk; Bu, sizin geliiniz
beyefendi! dedik ve iyice dalkavukluk ettik. std sarhotu, ald. Saa sola
bast kfr. Nihayet bir yarm saat da bizim nesirleri medhetti, sonra iirden
vazgein. dedi. Onu yapmayn, o benimle bitti. Msaadenizle bendeniz o ii
yaptm. Artk yapamazsnz. diye bir baba nasihati verdi. Vaka nce ok kz-
dm, fakat bilahare Blbl Manzumesi bu sze hak verdi."

Tanpnar, mektubun, kendi deyiiyle, havadis blmn yle bitirir: "iir

Yahya Kemalle bitmiyor, buras muhakkak, ama ben bu ii pek beceremiyo-
rum.41

Bu mektup, Tanpnarn Yahya Kemalle olan Baba-Oul ilikisinin psikanali-

tik semptomlarn aa vuran bir metindir. Bu yazda, Oedipal balamda -
zmlenmesi gereken bu semptomlar okumaya alacam.

Harold Bloom, The lnfluence of Anxiety42 (Etkilenme Endiesi) adl kitabnda

Eagletonun deyiiyle, [e]debiyat tarihini, Oedipus kompleksine gre yeniden
yazar. Terry Eagleton, Edebiyat Kuramnda43 Bloomun tezlerini yle zet-
ler:

"Oullarn babalar tarafndan [ezilmeleri] gibi, airler de kendilerinden nce-

ki gl bir airin glgesinde [endieyle] yaarlar ve herhangi bir iir[in], bir
nceki iiri [sistematik olarak] yeniden [biimlendirmesi], bu etkilenme endi-
esinden (the influence of anxiety) kurtulma abas olarak okunabilir. Kendi-
sini [idi eden] bir nceki iirle Oedipal [rekabet] ierisinde skp kalan air,
bu gc zararsz hale getirmek iin ona iinden girerek onu [gzden geirecek,
41 Kerman, Zeynep, Tanpnarn Mektuplar, Kltr Bakanl Basmevi, Ankara, 1974.
42 Bloom, Harold, Etkilenme Endiesi, (ev. Ferit Burak Aydar), Metis Yaynlan, stanbul, 2008.
43 Eagleton, Terry, Edebiyat Kuram, (ev. Esen Tanm), Aynnt Yaynlar, stanbul, 1990. (Keli
parantez iindekiler, eviri zgn metinle karlatrlarak eklendi.)
30 hilmi yavuz

yer deitirtecek] ve yeniden dzenleyecek biimde yeniden yazmaya alr;

bu anlamda btn iirler, [teki] iirlerin yeniden yazlm biimleri, onlarn
yanl [okumalar] ve yanl [almlanmalar], airin kendi [imgelemsel] z-
gnlne yer aabilmesi iin [byk] gcn[n etkisini nleme giriimi]
olarak okunabilir. Her air [bu anlamda] ge kalmtr; bir gelenein sonun-
cusudur; gl air, bu ge kalml kabul edip, [ncnn] gcn ypratma
cesaretini gsteren airdir. Aslnda her iir, yalnzca byle bir ypratmadan,
[bir baka deyile], bir [teki] iiri zmek ve onu [amak] iin dzenlenen
retorik stratejiler ve psikanalitik savunma mekanizmalar olarak grebilece-
imiz bir [dizi] aygttan ibarettir. Bir iirin anlam, bir baka iirdir. (The mea-
ring of a poem is another poem)"

Harold Bloomun Etkilenme Endiesi, Freudcu anlamda idi edilme endie-

sine kar, bu endienin alabilme imknlarn gsteriyor. Freudun Haz lke-
sinin tesindede44 ortaya koyduu gibi, Oedipus ya da erkek ocuklar, erikin
kimlikler olabilmenin zorunlu koulu olarak nasl babalaryla savamak du-
rumundaysalar, Harold Bloom iin de airler, tastamam bunun gibi, kendi
otoritelerini kantlamak iin, sanatsal Babalaryla hesaplamak durumunda-
drlar. Blooma gre, biyolojik anlamda olduu gibi, iirsel anlamda da, hi
kimse kendi kendisinin babas olamaz, zgn bir ey retmede yetersiz kalma,
bir yenilgi ya da baarsz olmak yle dursun, nc gl airin izleri ve
onun nasl yanl okunduu ve yanl almland, gereklikte, ondan sonra
gelen airin (Bloom, gen airlere, Greke Ephebe kelimesi ile atfta bulunu-
yor. Ephebe, antik Yunanda 18-20 ya arasndaki delikanllara deniyordu)
iirlerini deerli ve ilgin klan eylerdir. Bloom, nc gl airin sesi, Ephe-
benin iirinde ne kertede bastrlmsa, bunun, o airin (Ephebenin) o kadar
gl olduunun kant olduu grndedir.

yle grnyor ki, Tecere yazd mektupta atfta bulunulan baba nasihati,
Tanpnarda karln bulmu gibidir: Tanpnar, bu ii, [iir yazma iini] pek
beceremediini] itiraf ediyor ve bu beceremeyiini Freudun "kulland
anlamda bir rasyonalizasyonla merulatrmaya alyor. Freud, rasyonali-
zasyonu, ya da Trkesiyle sylersek, akla-yatknlatrmay, benlik iin ac,
bunalt verici durumlarda akla yakn grnen, ama sknt vermeyecek bir
gereke bulmak olarak tanmlar. Aklayatknlatrma, Freudun ne srd
gibi, savunma dzeneklerinden biridir. Bu savunma dzenei, bir atknn

44 Freud, Sigmund, Haz lkesinin tesinde - Ben ve d, Metis Yaynlar, stanbul, 2001.
 okuma biimleri 31

elerini maskelemek amacyla mantksal ve toplumsal motifleri arac klarak

bir semptomun ya da bir hezeyann aklamas veya meru gsterilmesidir.
Tanpnarn bir ephebe olarak Babayla hesaplaamayn ve Baba nnde
yenilgiye urayn akla yatknlatrmasna, onun gnlklerinde rastlyoruz.
Tanpnarn psikobiyografisi yazlacaksa eer, bu gnlklerin belirleyici bir
ilevi olmas kanlmaz grnyor.

Tanpnarla Babaay45, Freudcu psikanalizin akla yatknlatrmasyla birlik-

te edinilmi byklk hezeyanlarna (delire de la grandeur) rnek gsterile-
bilecek semptomlarla birlikte okumak gerekir. Gnlklerin bir yerinde, Yahya
Kemalle ilgili olarak unlar yazyor Tanpnar: "Yahya Kemal bizim iin ok
ey yapt. Fakat o da ufuklu deildi. Benim iin hele mthi eyler yapabilirdi.
Neleri kolaylatrmazd. Bunlar yapmad. Fakat o da ufuksuzdu. Trkiyeye
mahpustu. Yahya Kemalin ark musiki zevki ve muhabbeti zannetmem ki
benimki gibi olsun. [...] Yahya Kemal bize Sedd-i in (in eddi) ekmek istedi.
Benim en byk taliim vaktinde bu eddi delip br tarafa gemektir."

Burada, akla-yatknlatrma gerekesi, bir ephebe olarak Tanpnarn nne

Oedipal Baba Yahya Kemalin, in eddi gibi bir engeli kardnn ne s-
rlmesidir. Tanpnarn gnlklerinin psikanalitik okunmasnda, bu cmlenin
ok kkrtc anlamlar vardr. Burada in Seddinin, idi edilme korku-
sunun bir metaforu olduunu dnyorum. Julia Kristeva, bu gibi durumlar-
da asl problemin fallik mevcudiyetin yeniden ortaya knn denetimi oldu-
unu ve ilk i olarak bu fallik mevcudiyetin yklmas ile superegonun pater-
nal duvarnn delinmesi olduunu ne srer.46 Oedipal Baba, bir fallik mevcu-
diyet olarak grnd iindir ki, Yahya Kemalin rd in Seddinin de-
linmesi, Tanpnarn paternal duvar ykarak br tarafa, Speregonun ya
da Babann Adnn ald tarafa getiini gsterir. Freud, bilindii gibi, Oe-
dipus kompleksinin ynn, idi edilme korkusunun belirlediini syler.

Acaba yle mi? in Seddini delip geme, Tanpnarn idi edilme korkusunu
atn kendi kendine, fantazya formasyonu yoluyla kantlayabilmenin meta-
foru mu yoksa? Tanpnar, fantazya formasyonu araclyla gerekletirdii bu
akla-yatknlatrmakla yetinmiyor; bunu, in Seddini delip gemi olmak gibi
bir byklk hezeyann merulatrmak iin bir kant olarak kullanmaya

45 Kerman, Zeynep, Enginn, nd, Gnlklerin Inda Tanpnarla Babaa, Dergh Yaynlan,
stanbul, 2008.
46 Kristeva, Julia, Desire in Langage, Columbia University Press, New York, 1980.
32 hilmi yavuz

dntryor. Byklk hezeyanlar, ayn zamanda bir kendini kandrmadr.

Elbette, Sartren kendi kendini aldatma (mauvaise foi) diye kavramsallatr-
d m gibi yapma durumlaryla ilgisi olmayan bir kendini kandrma!

Adam yerine konmama, Tanpnar, sklkla byklk hezeyanlarna (delire

de la grandeur) evketmi gibi grnyor. Tanpnar, yle anlalyor ki, gerek
ve byk yeteneinin nerede boy gsterdiinin farknda deildir; o, en az ye-
tenei olan alan, yani asl airlii, airliini nemsemektedir. u szler onun-
dur: "Etrafmdaki skt halkas deta bir suikast mahiyetiyle devam ediyor.
iir kitabm, iirim hakikaten biare mi? Ben biliyorum ki bu kitaptaki be-on
manzume ile Yahya Kemalden sonra Trk iirinde en mhim ii yaptm." Ti-
pik bir byklenme!

Egonun savunma dzeneklerinden biri de, yadsmadr (denial) ve yadsma,

Freudun belirttii gibi, hezeyanlarn, dolaysyla byklk hezeyanlarnn
oluumunda nemli bir arlk tar. Orhan ztrk, yadsmann, Benlik iin
tehlikeli olarak alglanan ve bunalt dourabilecek bir gerei yoksaymak,
grmemek, deiik derecelerde olduka yaygn kullanlan bir savunma biimi
olduunu belirtiyor.47 Tanpnar, gnlklerinde Oedipal Baba Yahya Ke-
malden yadsyc, yoksayc dile getirilerle sz ediyor: "Zavall Yahya Kemal!
Bir insann bir insanda bu birbiri ardnca deien ehreleri ne garip ve hazin
oluyor ve nasl en son ehre hepsini siliyor, bitiriyor. Park Otelin barnda
grdm kk, dar, takatsiz admlarla ancak yryebilen biare ve acnacak
ihtiyar. Otelin odasndaki hasta ve byk ku. Muhacir ku."

Tanpnarn bir ephebe olarak gszl dnleme mekanizmalarndan olan

yadsmaya sk sk bavurduu grlyor: "Yahya Kemal, ihtiras, alkol ve dost-
lar ve kendi deimemek inad ve nihayet gzel konumas idi. di de ne oldu!
Fena idare edilmi otuz manzumenin yapt iin yannda ne ehemmiyeti ola-
bilir? u var ki, birka sene iin unutturacaklar. Yahya Kemalin r Aknc-
larda balar. Moha Trksnde kendisini iyice gsterir. Herkes zaafn bera-
berinde tayor demektir." Tanpnar, Yahya Kemalin kendini harcadndan
da sz eder. apaul Yahya Kemalin bile bir muhiti vardr, ama o iir kita-
bnn yaynland sene, evinde, tek banadr.

47 ztrk, M. Orhan, Psikanaliz ve Psikoterapi, Sevin Matbaas, Ankara, 1985.

 okuma biimleri 33

Prof. Dr. Orhan Okay, Tanpnarla Babaa zerine yazd bir makalede48,
"in tuhaf," diyor, "[Tanpnar] bu cmleleri yazd sralarda bir taraftan da
Yahya Kemal kitabn tamamlamaya almaktadr." Tanpnarla Babaada,
Yahya Kemalin rnn baladn syledii Aknclar iiri ile bu rk
devam ettiren Moha Trks iin Tanpnar, Yahya Kemal49 kitabnda, bu iir-
lerin eski destann paralan olduunu bildirir.

Bu durum, Psikanalizin ambivalence ya da iki-deerlilik olarak kavramsalla-

trd durumdur; nedeni de genellikle approach-avoidance conflict, yaknla-
ma-uzaklama atmasdr. Arzu objesinin hem olumlu hem de olumsuz yn-
leri arasndaki atma anlamna geliyor olan hesaplama, bu balamda bir
ambivalence durumudur. yle grnyor ki, Tanpnarn Oedipal Babasyla
olan ilikisi, bu ambivalence ya da iki-deerlilik ilikisidir. Bilindnda, airli-
i ile Yahya Kemali aamama, Eagletonn deyiiyle zgn bir ey retmede
yetersiz kalma, Ephebe Tanpnar Oedipal Baba Yahya Kemal karsnda ye-
nilgiye uratm; Tanpnar bu yenilgiyi, yine Freudcu bir savunma dzenei
olan reaction formation ile kart-tepki kurma ile merulatrmaya almtr.
Dolaysyla, reaction formation, ya da kart-tepki kurma, bu ambivalence
merulatrma giriimi olarak okunabilir. zel hayatna ilikin metinlerde,
yani Gnlklerdeki air Yahya Kemal ile rnein Yahya Kemal kitabnda ya da
Edebiyat zerine Makalelerdeki50 Yahya Kemal, arasndaki derin farklar, bu
ambivalence gsterir.

Burada, Tanpnarn hem Yahya Kemal hem de Dou-Bat karsndaki ambiva-

lenceinin, temelde bir ve ayn travmatik yaantnn bilindnda bastrlm
olmasndan kkenlendiini bir varsaym olarak ne srmek istiyorum. Kk
bir nansla: Tanpnarn Yahya Kemal karsndaki ambivalence bir yakn-
lama-uzaklama atmasnn sonucu ise, Dou-Bat sorunsal karsndaki
ambivalence yaknlama-yaknlama atmasdr: Orhan ztrk, bu trden
atmaya rnek olarak ki cami arasnda binamaz deyimini rnek veriyor.
Tanpnarn Dou-Bat karsndaki durumu, bilindii gibi, tastamam budur.

kinci varsaymm da udur: Tanpnar, Yahya Kemali, bir medeniyet sorunsal

balamnda Dou-Bat kartlnn simgesi olarak grmektedir. Dou ve Bat

48 Okay, Orhan, Tanpnar Tahayylmzde Kalsn Eski Haliyle, Trk Edebiyat, ubat 2008, say: 412.
49 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, Yahya Kemali Sevenler Cemiyeti Neriyat, stanbul,
1963.
50 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, (haz. Zeynep Kerman), MEB Devlet
Kitaplar, stanbul, 1969.
34 hilmi yavuz

medeniyetleri karsnda nasl, bir seme yapamayarak trajik bir konumda

bulunuyorsa, Yahya Kemal karsnda da tastamam ayn konumdadr: Yahya
Kemal hem Doudur Tanpnar iin, hem Batdr nk... Dou mu Bat m,
hangisi? sorusu, Hangi Yahya Kemal? sorusuyla, Freudcu anlamda yer dei-
tirir. Tanpnarn Gnlklerinde Dou Medeniyetine hemen hemen hi dei-
nilmez: Felsefesi, edebiyat, resmi ve zellikle mzii ile Tanpnar byleyen
bir Bat vardr: Bu byleyici Bat, byden arndrlm apaul Yahya Ke-
male tekabl eder. Yahya Kemal kitabnda ve Edebiyat zerine Makalelerdeki
Yahya Kemal ise, byleyici bir Yahya Kemaldir ve bu da byden arndrl-
m Douya karlk gelir. Tanpnar, Yahya Kemalle hesaplarken, aslnda
hem zel hem de kamusal kimliiyle, hem Dou hem de Bat ile hesaplamak-
tadr. ki Yahya Kemal; Dou ve Bati ya da geleneksel ve modern! Bu, Tanp-
narda, Freudcu anlamda bir spaltung, bir yarlma mdr? Freudun spaltung
kavramn, hekimlie balad ilk yllarda insan zihninin kendi iindeki b-
lnmln anlatmak iin kulland hesaba katlrsa, Tanpnarda grlen
bu ikilik, bir yarlmadr ve Benin, d dnyaya kar iki ayr tavr, yani kabul
ve inkr olarak ortaya kar.

Oedipal Babaya dnelim. nc varsaymm udur: Oedipal Baba Yahya

Kemal, Tanpnarda giderek Lacann Sembolik Dzenini ina eden Babann
Adna dnr. Burada tekrar in eddi metaforuna atfta bulunmak gerek-
tii kansndaym. Lacan, Oedipus kompleksine ilikin idi edilme korkusu-
nun, Babann koyduu Yasaya itaat etmekle alarak Sembolik dzene geil-
mesini mmkn kldn bildirir. Tanpnarn in Seddini delip te tarafa
gemek biiminde dilegetirdii durum, tastamam bunu iaretler. Bowie, La-
cann Sembolik dzeni bir res publica, bir kamusallk olarak temellendirdiini
syler. Tanpnarn in Seddini delerek getii te taraf, sembolik dzeni ve
onun kamusalln gsteriyorsa, znemizdeki (Tanpnardaki) bu spaltungu
anlamamz mmkn olur.51 Tanpnarn, kamusal ya da Sembolikin alannda
Yahya Kemalle zdeletirdii Babann Adna ve Onun Yasasna, idi edil-
me korkusuyla itaatkr bir teslimiyet iinde (kabul) boyun eerken, zel alan
ya da egonun alanm oluturan ve henz idi edilme korkusunun yaan-
madii mgesel alanda, snr tanmayan bir zgrlkle babo braklm olan
Beninin bakaldrsna (inkr) tank olunur.

51 Bowie, Malcolm, Lacan, Dost Yaynlan, (ev. V. Pekel ener), Ankara, 2007.
 okuma biimleri 35

Tanpnar, Kendi Gk Kubbemizin yaymlan zerine yazd bir makalede52,

"Bu kitap," der, "benim ve benim neslimin senelerdir bekledii bir kitapt.
Daha dorusu yaknda kacan umduumuz gazelleri ve rubaileri ile bera-
ber byk manasnda KTAPt." Tanpnar yle srdrr szlerini: "Bu kitap
iin vaktiyle Yahya Kemalle ne kadar ok konumu, ne hayaller kurmutuk:
Ka defa ie balar gibi olduk, eksik ve bitmi iirlerin cetvelini yaptk, kitaba
isim aradk. Sonunda vazgetik."

Tanpnar, makalesinde byk harfle yazd KTAP konusunda kasten eksik

bilgi veriyor. Kendisinin Yahya Kemalin iirlerini bir araya getirdii bir zel
defterden hi sz etmiyor. Bu defter, belleim beni yanltmyorsa, Tanpnarn
terekesinden kp Yap Kredi Yaynclka intikal etmi bir defterdir. Bu defteri
grdm ve eer izniniz olursa, konumuza ok yakndan ilgili olduu iin, def-
tere ilikin yorumumu aktarmak istiyorum.

Sradan bir defter bu: Kahverengi cildi var. Cilt, eprimi ve defterden kopup
ayrlm. Kapak ii turuncu ve kalnca bir ktla kapl. Eski ve prtkl. D
kenar anm iyice. Ktlar, eseri cedid; ikiye blnerek ciltlenmi. Baz
sayfalarda zmba delikleri var. Belli ki, daha nce dosyalanm, ama kullanl-
mam ktlar.

Krtasiyeciden satn alnmad ak. Defterin yapraklar daktiloyla yazlp

sonradan ciltlenmi. iirler, yapran n yzne yazlm, arka yz bo bra-
klm. Toplam, 168 yaprak.

Kapakta, ortaya yakn bir yerde,

YAHYA KEMAL
BTN RLER

yazs basl. Alt sa kede, PROF. A.H. TANPINAR yazyor.

Daktilo ile yazlm iirlerde en kk bir silinti ya da dzeltme yok. Belli ki

zenle, titizce yazlm. Ya da, yanl yapldnda dzeltme belli olur diye, yeni
batan! Kim, tekinin iirine bu kadar zenir ki?

zen ve zenme! Defterin z, bu iki szckte gizli. iirler, kukusuz, ze-

rinde ad yazl olana, Yahya Kemale, defterse Ahmet Hamdi Tanpnara ait.

52 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, (haz. Zeynep Kerman), MEB Devlet
Kitaplar, stanbul, 1969.
36 hilmi yavuz

Evet, ama yazya ve cilde gsterilen bunca zene ne demeli? Tanpnar, sanki
Yahya Kemalinkileri deil, kendi iirlerini deftere geirmi gibi...

iirleri, daktiloyla yazdktan sonra, vezni karmak iin, taktii dizenin hemen
altna krmz kalemle konulan yay biimi kavislerle belirtmek ne anlama geli-
yor? Ya baz dizelerin yanna eski harflerle konulan szckler? Kendi iirini
dzeltir gibi...

nc varsaymm udur: Ahmet Hamdi Tanpnarn dnyada en ok istedii

ey, o defterdeki iirleri yazmaktr... Ne Saatleri Ayarlama Enstits ne Huzur
ne 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi... Bunlarn hi biri deildi onun istedii. O, bu
defterdeki iirleri yazmak istiyordu. Olmad ama - Yahya Kemal yazd onlar.
Yaplacak bir tek ey kalyordu Tanpnara: Borgesin Pierre Mnardnn, Don
Quijoteyi elifi elifine yeniden yazmas gibi53, yeniden, tpks tpksna yeniden
yazmak o iirleri! Tastamam bunu yapt Tanpnar: Yahya Kemalin iirlerini
temize ekmedi, hayr, yapmad bunu: Kendisininmi gibi yeniden yazd...
Kahverengi defterin zerinde

YAHYA KEMAL
BTN RLER

yazdna baklmasn; - O Babann Addr; - yazlmas gerekir; Lacann Sem-

bolik Dzenidir; Yasadr ve o yzden mlkiyeti temsil eder. Defterin mlki-
yeti Tanpnara aittir; iirlerin mlkiyeti de Babaya. Ama tpk bir dte oldu-
u gibi, defterin mlkiyeti, iirlerin mlkiyetiyle yer deitirir. Olumsuzlanan,
bir kere daha, sembolik olarak Babann Ad olur bylece.

Bu defter, Sembolik dzenin temelkoyucu kavram olan mlkiyete bir bakal-

dr mdr, yoksa naiv bir aldan m? Belki! Bir kez daha soraym: Sartren
mauvaise foi dedii ey bu mu yoksa? Bir tr kendi-kendini-aldatma? Hayr,
hibiri deil!

Sonuca geliyorum: Tanpnar, Yahya Kemalin iirlerini temellk ediyormu

gibi olmann naiv, ocuksu fantazyasna gtren, arzu objesini, yani in Sed-
dini delip geebilen Phallusla zdeleememesidir. iirin bir mir mal oldu-
u gerekesine meruiyet kazandran da, bu fantazya formasyonu deil midir?

53 Borges, Jorge Louis, Don Quijote Yazar Pierre Menard, Ficciones: Hayaller ve Hikyeler iinde,
(ev. Tomris Uyar), letiim Yaynlan, stanbul, 2005.
 okuma biimleri 37

Genel bir Okuma Modeline Doru

Roland Barthes, Gstergebilim lkeleriinde54, dolayl bir biimde metafor ve
metoniminin her sylem iin zorunlu olduunu syler. Metafor ya da istiare
(veya eretileme), metonimi ya da mecaz- mrsel (veya dzdeimece). Me-
tafor, benzeim ilikisi dolaysyla bir btnn, bir baka btnn yerini alma-
sdr - ve baht gklerin altn ivilerinde dizesinde, altn ivilerin yldzlarn
yerini almas gibi! Metonimi, ya bir parann, btnn yerine gemesidir, ya
da birden ok parann bir btn oluturmas... Ankara, ABye girmeye ka-
rarl cmlesinde, Ankara Trkiyenin bir paras olarak Trkiyenin yerini
alr (bu, birinci tr metonimiye rnektir); ya da ngiliz anahtar, eki, testere
tornavidann bir btn (alet kutusu) oluturmas: - bu da, ikinci tr metoni-
miye rnektir!

Ferdinand de Saussure, bize dilin bu iki temelkoyucu eksen zerinden yap-

landn bildirir:55 Metafor, ezamanldr, metonimi ise ardzamanl! Terence
Hawkesun Structuralism and Semioticste56 belirttii gibi, "nsan dilinin, Saus-
sure tarafndan nerilen bu iki temelkoyucu boyut balamnda varolduunu
ne srme[k] mmkndr."

Saussuren dilin yaplanmasna ilikin, bu gerekten ufukac temellendir-

mesi, daha sonra antropoloji alanna da tanm, Claude Lvi-Strauss ve Ro-
land Barthes, kltrn de bu iki temelkoyucu eksen zerinden, yani tpk dil
gibi, yaplandn gstermilerdir: Barthesin Gstergebilimin lkelerinde
rnein, giysi, beslenme, mobilya ve mimarlk alanndaki kltrel kodlarn da,
metaforik ve metonimik dzlemlerde (geri Barthes, metafor yerine para-
digmatik, metonimi yerine de sintagmatik terimlerini kullanmay tercih
ediyor!) rgtlendiklerini kantlayan rnekler vardr. (yleyse, birinci ner-
memizi yazabiliriz:

1. Kltr, dil gibi yaplanmtr.)

Bilindnn da dil gibi yaplandn gsteren ise, Jacques Lacan oldu. Lacan,
Freudun Rya leminin (Dream Work) gereklemesinde temelkoyucu ilevi

54 Barthes, Roland, Gstergebilim lkeleri, (ev. B. Vardar, M. Rifat), Kltr Bakanl Yaynlan,
Ankara, 1979.
55 Saussure, Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar), Birey ve Toplum Yaynlan,
Ankara, 1985.
56 Hawkes, Terence, Structuralism and Semiotics, University of California Press, 1977.
38 hilmi yavuz

olan younlatrma (condensation) ile yerdeitirmenin (displacement), bu

kez Jacobsondan yola karak (aslnda Saussure ile Jacobson, son kertede ayn
eyi sylemektedirler), metafor ve metonimiye karlk geldiini bildirir. Bu
da, Freudien anlamda insan psychesinin rgtlenmesinin bu iki dzlemde
gerekletii anlamna gelir. (yleyse, ikinci nermemizi yazabiliriz:

2. Bilind, dil gibi yaplanmtr.)

Buraya kadar, bilinenlerden sz ettik. imdi bu ikili yaplanmay tarihe de

tamann, tarihin de dil gibi yaplandn, metafor ve metoniminin, Marxn
retim Tarzlar, Altyap ve styap kavramlaryla ilikilendirerek ortaya
koymann mmkn olduunu gstermeye altk.57 Tarih, kronolojik olarak
retim tarzlarnn (ilkel komnal toplum, antik kleci toplum, feodal toplum,
kapitalist toplum, sosyalist toplum) eklemlenmesiyle ina edilen, ardzamanl
bir srese eer, retim tarzlarn metonimik bir dzlem olarak o eksende ele
alabiliriz. te yandan, Maurice Godeliernin de LIdeel et Le Materielde58 be-
lirttii gibi, her retim tarznn ezamanl olarak barndrd be dzlem (ak-
rabalk ilikileri, din, politika, ekonomi, teknoloji) vardr ve bu be dzlem,
Althusserin iaret ettii zere, stbelirlenim (overdetermination) yoluyla,
ilerinden birini bir baat yapya dntrr.

Grlyor: retim tarzlar, ardzamanllk dolaymnda, metonimiyle ilikilen-

dirilebiliyorsa eer, styapy da, ezamanllk dolaymnda metaforla iliki-
lendirmek sz konusudur. (yleyse, nc nermemizi yazabiliriz:

3. Tarih, dil gibi yaplanmtr.)

Ksaca, metafor (istiare, eretileme) ile metonimi (mecaz- mrsel, dzdei-

mece), Roland Barthesin deyiiyle, her sylem iin zorunludur ve dilde, kl-
trde, bilindnda ve tarihteki yaplanma bu iki temelkoyucu eksen zerin-
den gereklemitir. Saussuren dil alannda; Barthesin giyim kuam, yemek,
mobilya ve mimarlk balamnda kltr alannda; Lacann (Freud ve Ja-
cobsondan yola karak) bilind alannda metafor ve metoniminin yaplan-
drc ilevi konusundaki ne srlerini tarih alanna da tamak mmkn-
dr; retim tarzlar metonimik, styapysa metaforik eksenlerle birebir mte-
kabiliyet ilikisi iindedir.

57Bkz. bu kitapta "Kenara ekilmekten Yola karak Sezai Karakou Marksist Kuram balamnda
Yeniden Okuma Denemesi" balkl yaz.
58 Godelier, Maurice, Lldel et Le Materiel, Fayard, Paris, 1984.
 okuma biimleri 39

Bu yaplanmann genel bir okuma modeli ina ettiini grmezlikten gelemeyiz.

Bu model, bir iirin okunmasnda szcklerin metafor ve metonimiler olarak
beklendirilmesi ile balayacak ve bu beklerin, iirin hangi teori balamnda
okunduuna baklarak anlamlandrlmas ile sonulanacaktr. Dolaysyla, bu
iki temelkoyucu eksen, szckleri nce gndelik hayat balamnda, daha son-
ra da, teori balamnda anlamlandrma ilevini stlenmi olacaktr. ki dz-
lemli bir anlamlandrma! Burada nemli bir noktaya da deinmek gerekiyor:
Szcklerin gndelik hayattaki balamsallklarndan oluan metaforik ya da
metonimik bein konumu ile o bein belirli bir teori balamndaki konu-
munu okumak, tpk Roland Barthesin Fransz bayran selamlayan zenci
askere ilikin fotoraf okumasna59 benzer bir okuma olmaldr. Gndelik
hayat dzleminde metaforik ya da metonimik bekle onun anlam arasndaki
iliki, bir gsteren / gsterilen ilikisidir. Bir rnekle anlatalm: Ruj, oje, pudra,
ayna ve cmbzdan oluan metonimik bein balam, bir bayann makyaj
kutusudur. Burada,

{ruj, oje, pudra, cmbz, ayna}: gsteren

{makyaj kutusu}: gsterilen

olarak yazlabilir: Bu, gndelik hayat balamnda sz konusu metonimik be-

in bir gsteren, onun makyaj kutusu olarak balam ise, gsterilen olduu
anlamna gelir.

kinci dzlem ise, bu balamn, belirli bir teoriye gre okunmasdr - ki, bura-
da, ilk dzlemin gsterileni, ikinci (teorik) dzlemin gstereni olacaktr:

{makyaj kutusu}: gsteren

{makyaj kutusunun belirlenen teoriye gre anlam}: gsterilen

lk dzlemdeki gsterilenin ikinci dzlemde gsterene dnmesinin ortaya

koyduu ok nemli bir durum sz konusudur. lk dzlemdeki anlamlandr-
mann, yani o ss eyalarnn makyaj kutusu olarak okunmasnn, gndelik
hayat sylemini aan, o sylemin genel bilgisinin tesinde herhangi bir bilgiye
gerek duyurmayan bir okuma olduu besbellidir. kinci dzlemdeki anlamlan-
drmaya gelince, bu defa bir gsteren olarak makyaj kutusunun anlamn
kavrayabilmek ya da onun gsterileninin ne olduunu anlayabilmek, teorik
bilgiye ihtiya gsterir. Ama bu teorik pratik, Barthesin Fransz bayran
selamlayan zenci asker rneinden yola karak gsterdii gibi, ayn zamanda

59 Barthes, Roland, Mythologies, Paladin Books, 1972.

40 hilmi yavuz

ideolojiktir de! Zenci askerin Fransz bayran selamlamasnn, Barthes ikin-

ci dzlemde yle okunabileceini syler: "Bu fotoraf, Fransz kolonyalizmi-
nin, aslnda eletirilmeyi deil, sayg duyulmay hak ettiinin gstergesidir..."

yleyse u: Metafor ve metonimileri, gndelik hayatn sylemi iinde balam-

laryla, dolaysyla, iin iine herhangi bir teori katmadan okumak, rnein
Michael Riffaterrein yapt gibi ve onun terimleriyle sylersem, betimleme
beklerine ayrarak okumak, metni, ideolojik olmayan bir balamda okumak
anlamna gelir. Burada grld gibi, byk anlatlar (Marksizm, Psikanaliz),
bilimle ideolojinin birbiriyle rtt alanlardr...
 okuma biimleri 41

Kenara ekilmekten Yola karak

Sezai Karakou Marksist Kuram
Balamnda Yeniden-Okuma Denemesi
SRGN LKEDEN BAKENTLER BAKENTNE

IV

Senin kalbinden srgn oldum ilkin

Btn srgnlklerim bir bakma bu srgnn bir srei
Btn trenlerin lenlerin ayinlerin yortularn dnda
Sana geldim ayaklarna kapanmaya geldim
Af dilemeye geldim affa layk olmasam da
Uzatma dnya srgnm benim
Gnei bahardan koparp
Akn bu en onulmazndan koparp
Bir tuz bulutu gibi
Savuran yreime
Ah uzatma dnya srgnm benim

Nice yorulduum ayakkablarmdan deil

Ayaklarmdan belli
Lambalar eri
Aynalar akrep melei
Zaman arplm atn son hayali

Ev miras deil mirasn hayaleti

Ey gnlmn dourduu
Bytt emzirdii
Ku tynden
Ve ku sdnden
Geceler ve gndzlerde
nsanla ant gibi ykselttii
Sevgili
En sevgili
Ey sevgili
Uzatma dnya srgnm benim
42 hilmi yavuz

Btn iirlerde sylediim sensin

Suna dedimse sen Leyla dedimse sensin
Seni saklamak iin grntlerinden faydalandm Salomenin, Belksn
Bounayd saklamaya almam ylesine aikrsn bellisin
Kular uar senin gnln taklit iin
Ellerinden devirir bahar ieklerini
Deniz gzlerinden alr sonsuzluun haberini
Ey gnllerin en yumua en derini
Sevgili
En sevgili
Ey sevgili
Uzatma dnya srgnm benim

Yllar geti sapan lmsz iz brakt toprakta

Yldzlara uzanp hep seni sordum gece yarlarnda
at katlarnda bodrum katlarnda
Glgendi gecemi aydnlatan esiz lamba
Hep Kanlcada Emirgnda
Kandillinin kurun afaklarnda
Seninle syleip durdum bir mrn baharnda yaznda
imdi onun birdenbire gelen sonbaharnda
Sana geldim ayaklarna kapanmaya geldim
Af dilemeye geldim affa layk olmasam da
Ey ada Kuds (Meryem)

Ey srrn gnlnde tayan Msr (Zleyha)

Ey ipeklere yumuaklk balayan merhametin kalbi
Sevgili
En sevgili
Ey sevgili
Uzatma dnya srgnm benim

Dalarn ykln grdm bir Vens bardanda

Kle gibi satldm pazarlar pazarnda
Gnein sarardn grdm Konstantin duvarnda

Senin hayallerinle yandm dlerin civarnda

Glgendi yansyp duran bengisu pnarnda
lm dncesinin beni sard u anda
 okuma biimleri 43

Verilmemi hesaplarn korkusuyla

Sana geldim ayaklarna kapanmaya geldim
Af dilemeye geldim affa layk olmasam da
Sevgili
En sevgili
Ey sevgili
Uzatma dnya srgnm benim

lkendeki kulardan ne haber vardr

Mezarlardan bile ykselen bir bahar vardr
Ak celldndan ne kar madem ki yr vardr
Yoktan da vardan da tede bir Var vardr
Hep su bende deil beni yakp ykan bir nazar vardr
O arkya zenip sylenecek msralar vardr
Sakn kader deme kaderin stnde bir kader vardr
Ne yapsalar bo gklerden gelen bir karar vardr
Gn batsa ne olur geceyi onaran bir mimar vardr
Yanmsam klmden yaplan bir hisar vardr
Yenilgi yenilgi byyen bir zafer vardr
Srlarn srrna ermek iin sende anahtar vardr
Gsnde srgnn geri aran bir damar vardr
Senden umut kesmem kalbinde merhamet adl bir nar vardr
Sevgili
En sevgili
Ey sevgili

1. Prof. Dr. Walter G. Andrews, Stepping Aside (Kenara ekilmek) balkl ma-
kalesinde60 ele ald airden biri olan Sezai Karako iin, Osmanl kltr-
nn z[nn] ve sanatn en yce amac[nn] bir metafizik merkezin dile geti-
rilmesi olduu kansndadr. Andrews, Karakoun Fiziktesi ve Sanat balkl
bir denemesinde kulland Hakikat Medeniyeti kavramna atfta bulunarak bu
kavramn merkezlemi (centered) anlamlandran rejimi artran gl ve
pozitif bir imge olduunu belirtiyor; Osmanl edebiyatnn cinsellik, sarholuk,
anlamszlk gibi elerinin, manevi [din, H.Y.] bir yorumu ne karma adna
gzard edil[diini]; Osmanlnn ebed, sahih ve zsel bir temel zerinden,

60 Andrews, Walter G., Stepping Aside (Kenara ekilmek), Journal of Turkish Literatre iinde,
Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Merkezi, say 1, Ankara, 2004.
44 hilmi yavuz

Trkiyenin bugnnn kkszlne (rootlesness) kar, Sezai Karako tara-

fndan bir panzehir olarak sunulduunu bildiriyor. Bunun dnda Prof. And-
rewsa gre, Sezai Karako iirinde, "Trk modernitesi anlatsnda tekini
[Osmanly, H.Y.] tanmlayan ne varsa (zorbalk, kandkclk, boyun edir-
me), arz, nemsiz ve son kertede ihmal edilebilir eyler olarak bir kenara
braklmakta ve bu srecin bir paras olarak bugnk Trkiye Cumhuriyetini,
gemiin metafizik kararllm ve gemiin vaadini gsteren saysz iaretlerle
dolu bir mekn olarak yeniden-tahayyl etmektedir." Bu tahayyle rnek olarak
da Prof. Andrews, Karakoun stanbulun Hazan Gazeli balkl iirini veriyor.

Prof. Walter Andrews, modern airin, Sezai Karako, Attila lhan ve Hilmi
Yavuzun, Osmanl Divan iiri ile olanilikilerini anlamlandran-rejimler ve
anlamlandran-sonras rejimler balamnda irdeliyor. Ona gre, Sezai Kara-
ko, merkeziletirilmi bir anlam rejiminin iinden ve transandantal gstereni
metafizik referanslar ile; Attila lhan ise tpk Karako gibi merkeziletirilmi
bir anlam rejiminin iinden, ama transandantal gstereni, metafizik deil, bu kez
politik referanslar ile okuyarak Osmanl Divan iirini temellk etmektedirler.

Burada bir kma yaparak, Prof. Andrewsn bu makalesiyle, Tanpnarn 19.

Asr Trk Edebiyat Tarihinde61, saray istiaresi olarak temellendirdii merke-
zilemi anlam rejimini (Deleuze ve Guattarinin kavramsallatrmasyla: an-
lamlandran-rejim)62, rtk bir biimde dekonstrksiyona tbi tuttuu syle-
nebilir. Byle okunduunda, Karakoun bu metaforun merkezindeki transan-
dantal gstereni (transcendattal sinifier) Allah; Attila Ilhann ise, Sultan ola-
rak konumlandrdklarn ne srmek mmkndr. Dolaysyla Prof. Andrews,
Karako ve lhann Osmanl Divan iirini, tpk Tanpnarn kuramsal balam-
da okuduu gibi, kk-aa modelinin iinden ve elbette kuramsal deil, iirsel
balamda okuduklarn ne srmektedir. Zira bu iki air iin Osmanl Divan
iirinin, YA metafizik (S. Karako), YA DA politik (A. lhan) referanslarla temel-
lk edilmesi sz konusudur; - anlamlandran-sonras rejimlerde olduu gibi,
metafizik VE politik VE lirik VE ilh. deil!

2. Bu yazda Prof. Dr. Walter G. Andrewsn ne srlerinden yola karak

Sezai Karakoun bu iirinin, Deleuze ve Guattari balamnda okunduunda
varlan sonularn, bir Marksist okuma modeli ina edilip bu modelin iinden
okunduunda da elde edilebilecei gsterilmeye allacak.

61 Tanpnar, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1985.
62 Bogue, Ronald, Deleuze ve Guattari zerine Bir nceleme, Birey Yaynlan, stanbul, 2002.
 okuma biimleri 45

3. nce, Marksist kuramdan yola karak, ama bu kuramn aralarndan oldu-

u kadar, yaznsal retorikin olanaklarndan da yararlanarak bir iir okuma
metodolojisinin nasl ina edilebileceini ortaya koymak gerekiyor. Bu yazda
byle bir metodolojinin imknll da, dolaysyla irdelenmi olacak.

ncelikle, bu metodolojinin inas iin, Jacques Lacann Sigmund Freudun

d yorumlarnn temelkoyucu iki kavram: Younlatrma (condensation) ve
yerdeitirme (displacemet) kavramlar ile Roman Jacobsonun dilbilim a-
lmalarnn merkezinde yer alan iki kavram: Metafor (eretileme) ve meto-
nimi (dzdeimece) arasnda kurduu bire bir-mtekabiliyet ilikisi bir mo-
del olarak ele alna aktr. Lacan, Ecritsde63 Freudun younlatrma kavra-
mnn bir retorik ara olan metaforla; yerdeitirme kavramn ise, yine
retorike ait bir arala, metonimi ile ilikilendirilebileceini ne srer. Bu
ne sr, Marksist bir okuma iin kullanlabilir:

Model:

Freud: Younlatrma Freud:Yerdeitirme

Jacobson:Metafor Jacobson: Metonimi

Varsaym 1:

Bu model, Marksist bir okuma iin de elverili bir modeldir. Freudun D

Yorumlarnda ele ald Rya leminde (Dream Work) younlatrma ve
yerdeitirmenin ilevi ne ise, bir toplum yapsnn inasnda da retim Tar-
z (Mode of Production) ya da Altyap ve deoloji ya da styapnn ilevinin
ayn olduu nesrlebilir.

Varsaym 2:

Lacann younlatrma ve metafor ile yerdeitirme ve metonimi arasn-

da kurduu ilikinin, bu kez, retim Tarz (Mode of Production) ve metoni-
mi ile ideoloji ve metafor arasnda kurulabileceini ne srmek olasdr:

Marx: deoloji Marx: retim Tarz

Jacobson: Metafor Jacobson: Metonimi

63 Lacan, Jacques, Ecrits: A Selection, Tavistock Publications, Londra, 1977.

46 hilmi yavuz

Kantlar:

Marxa atfedilen dizgede retim Tarzlar (lkel Komnal Toplum, Antik Kleci
Toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum, Sosyalist Toplum) ardzamanl
(diachronic) olarak birbirlerine eklemlenmilerdir. Bu eklemlenmenin Marxn
dizgesinde imledii balam, tarihtir. Bir baka deyile, Marxta tarih, retim
Tarzlarnn birbirlerine eklemlenmesinden oluur. Bu ardzamanl eklemlen-
me, metonimiktir.

te yandan, ideolojiyi oluturan akrabalk ilikileri (kinship relations), din,

politika, ekonomi ve teknoloji olarak sralanabilecek dzeyler birbirlerine
ezamanl (synchronic) biimde eklemlenirler. Maurice Godelier, retim Tarz-
lannn her birinde, bu dzeylerden birinin baat (dominant) olduunu bildi-
rir. Baat olu, ideolojik dzeylerin retim ilikileri (Relations of Production)
gibi ilev grdkleri anlamna gelir. rnein, Godelier baz toplumlarda (ki
bunlar, ilkel komnal toplumlara tekabl eder) akrabalk ilikileri dzeyinin;
M.. 5. yzylda Atina Kent-Devletinde politika dzeyinin; eski Msrda ise
din dzeyinin baat oluundan sz eder. 64

Burada bir ayra aarak, baatlk ilikisini, belirlenim (determination) iliki-

sinden ayrmak gerektiinin alt izilmelidir. Son kertede belirleyici olan, eko-
nomidir; ama zellikle pre-feodal toplumlarda ideolojik dzeyler (akrabalk
ilikileri, din, politika), retim ilikileri olarak ilev grdkleri iin, baattrlar.

Marshall Sahlins, Meyer Fortesin alan aratrmasna dayanarak yaban top-

lumlarda akrabalk ilikilerinin baat oluuna, Tallensi kabilesini rnek gs-
terir: Sahlins, Tallenside dinin atalar klt (ancestor cult); ekonominin, top-
ran rgtleni biimine gre babaerkil birimler (patriarchal compounds);
politikann ise soysop izgisi (lineage) zerinden gerekletiini bildirir.65
Dolaysyla, {atalar klt, babaerkil birimler, soysop izgisi} eklemlenmesi,
din, ekonomi ve politikann Akrabalk likileri balamnda rgtlendiini
gsterir. Godelier gibi sylemek gerekirse, Tallenside akrabalk ilikileri, re-
tim ilikileri olarak ilev grdkleri iin baat dzeydir. Bu durum unu da ne
srmeyi olanakl klar: {Akrabalk ilikileri, din, politika, ekonomi, teknoloji}
baat dzeyler olduklarnda, ezamanl olarak ideolojiyi ina ederler.

64 Godelier, Maurice, LIdeel et le Matriel, Fayard, Paris, 1984.

65 Sahlins, Marshall, Culture and Practical Reason, The University of Chicago Press, Chicago, 1976.
 okuma biimleri 47

imdi, Sezai Karakoun Srgn lkeden Bakentler Bakentine IV adl iiri, bu

kuramsal arkaplan, bir iir okumasna dntrmek iin rnek olarak verilebilir:

Yllar geti saban lmsz iz brakt toprakta

dizesinde, {saban, toprak} szcklerinin oluturduu metonimik bek, yaamn

tarmla yeniden-retildii bir retim tarzna gnderir bizi. Bu, kapitalizm-ncesi
retim Tarzlarndan herhangi biri olabilir. {Saban, toprak} metonimik bei-
nin bu retim Tarzlarndan hangisine gnderimde bulunduunu saptayabil-
mek iin de ideolojiyi belirleyen metaforik beklere bakmak gerekir. iirin,

Seni saklamak iin grntlerinden faydalandm Salomenin, Belksn,

Ey ada Kuds (Meryem)
Ey srrn gsmde tayan Msr (Zleyha)

dizelerindeki Belks, Hz. Sleymana; Meryem, Hz. saya; Zleyha da Hz.

Yusufa gnderimde bulunur ve her biri birer peygamber olarak, birbirleriyle
yerdeitirebilen elerden kurulan bir metaforik bek olutururlar. Bu be-
in balam dindir ve dinin baat olduu bir retim Tarzna iaret eder. Dinin
baat olduu Pre-Kapitalist toplumun, eski Msr gibi, Asya Tipi retim Tar-
zmn (ATT) yrrlkte olduu bir toplum olduunu ne srebiliriz. Bu do-
ruysa eer, Karakoun yaptnn, Terry Eagletonn T.S. Eliotn The Waste
Land iin syledii gibi, tarihe srt evirip, onun yerine mitolojiyi ikame
et[mek] olduu sylenebilir.66

te yandan, bu iir, bu balamda yaplm Marksist bir zmlemeyle, Asya

Tipi retim Tarz dolaymnda okunduunda;

Hep Kanlcada, Emirganda

Kandillinin kuruni afaklarnda
Gnein sarardn grdm Konstantin duvarnda

dizeleri, stanbula atfta bulunarak bir Asya Tipi retim Tarz toplumu olan
Osmanl toplumuna gnderir okuru.

zetle, Srgn lkeden Bakentler Bakentine IV, dinin merkez bir konumda
bulunduu Osmanl toplumuna ya da Prof. Dr. Walter G. Andrewsun deyiiyle,
transandantal gstereni metafizik olan merkezilemi bir anlam rejimine du-
yulan zleme iaret eder.

66 Eagleton, Terry, Edebiyat Kuram, (ev. Esen Tarm), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1990.
48 hilmi yavuz

Necatigilin KTL iirini bir Modern

Muamma Olarak Okuma Denemesi
Behet Necatigilin KTL iiri, bu harfin Arap alfabesinde bir kk (slasi)
olmalar olasln dndrtr. Nitekim biroklar (rnein, Memet Fuat)
KTLnin kati ve trevlerini imleyen bir kk olduu zerinde birlemi gr-
nyor.

Necatigilin deneyci bir air olduunu biliyoruz. Kareler Aklarn da tanklk

ettii gibi, Necatigil, Trk iirinde en atlgan, gzpek, ama o kertede de gste-
risiz dnmleri ya da iirsel kopmalar gerekletirmi bir air olarak bu
balamda bir deneye girimi de olabilir. Ama bu iir, Necatigilin okura bir
oyunudur ve bu oyunun geleneksel divan iiri terminolojisindeki karl,
tamiye ya da daha ok bilinen adyla, muammadr. Prof. Dr. Ali Nihad Tar-
lan, Divan Edebiyatnda Muamma adl makalesinde, "Tamiye bir eyi dier bir
eyde gizlemeye derler. Muamma, bu gizlenen eydir." diyor.

nce iiri okuyalm:

KTL

Korkum bu bu ehir beni

Daha da yer yedi sekizden nce
On yirmi krk elli daha ok sekizden nce
Bir kuru yer bu yamurda
Hl aramasndaym

Paray atyorum bardam doluyor

Nah doldu her ey otomatik yavru
Gelir avuntusunda ekek arabasndaym

Bilsem bir Buridann eei

ki zaman- -fark ne peki saman
Hangisi daha iyi lp gidiyorum yahu
Tekil oul k t l gzel ya fark ne
kin ara bu dnya etin itin yamas
Sonra dokuz n ka biri ya da fazlas
Sekiz sakz biz yokuz slk salak sinekler
 okuma biimleri 49

Yedi iklim drt ke

Hani yani isterse arayan bulsun beni
Yedi matinasndaym.

skender Pala, Divan iiri Szlnde67 muammay, [m]anas gizli, g anla-

lr sz, bilmece, yanltma diye tanmlyor ve muamma sylenirken ebced
hesabna bavurulabilir ve harflerin rakam karlklaryla aritmetik ilemleri
yaplarak sonuca gidilebilir olduunu bildiriyor. Gizleme, ebced hesab ve
aritmetik ilemler: KTL muammasn zmek iin temelkoyucu kavram!

Necatigilin KTL iiri de ebced hesabnn kullanld bir muamma olarak

dzenlenmitir, ama bu geleneksel anlamda bir muamma deildir. Geleneksel
muamma, Prof. Dr. Ali Nihad Tarlann da belirttii gibi, bir insan veya her-
hangi bir eyin kendisini deil, - nk kendisini kastederse lugaz olur- ismini
nesir veya nazm iinde gizlemektir. Tarlan bunun muhtelif usullere riayet
ed[ilerek] bir ismin elfaz arasna gizlen[mesi] olduunu bildiriyor.

Oysa Necatigil, bu iirde, Tarlann deyiiyle hisab- cmel, yani ebced hesa-
bnn kullanld muamma trnn kurallarn deitirmekte ve geleneksel
muammann herhangi bir eyin adn gizlemek iin uygulad yntemi, deyi
yerindeyse, tersine evirmektedir. Geleneksel hisab- cmelin slub-u ismi
ad verilen uygulamas, rakam yazp harfi kastetmeyi imler; - rnein, cim
deyip ebced hesabndaki karl olan 3 rakamm kastetmek gibi... Necatigil
bunu yapmyor KTL iirinde: Harflerden rakamlara gitmek yerine, rakamlar
dorudan, onlarn ebced tablosundaki deerleriyle alyor ve iirin zmnde
aritmetikteki drt ilemin toplama ve karma ilemlerini bu rakamlara uy-
guluyor.

nce iirin adndan balayalm: KTL! Ebced hesabyla K ya da Kaf (Ka-

raedden) 100; L ya da Lam (Kelemenden) 30 ve T (Huttiden) 9 rakamna
tekabl ediyor. Toplama ilemini uyguladmzda, KTLnin ebced hesabyla
karl, 139dur.

imdi de, iirde gzebatar lekte ok kullanlan rakamlara bakalm: Yedi

sekizden nce; on, yirmi, krk, elli, daha ok sekizden nce; bir kuru yer; bil-
sem bir Buridann eei; iki zaman; ikin ara; dokuz n ka, biri ya da
fazlas; sekiz sakz biz yokuz; yedi iklim drt ke; yedi matinasndaym.
imdi bu dizelerde geen saylan toplayalm:

67 skender Pala, Divan iiri Szl, L&M Yaynlan, stanbul, 2003.

50 hilmi yavuz

7 + 8 + 10 + 20 + 40 + 50 + 8 + 1 + 1 + 2 + 2 + 9 + 3 + 1 + 8 + 7 + 4 + 7 = 188 .
Sadece bu kadar deil. iirin ilk iki dizesi,

Korkum bu bu ehir beni

Daim da yer yedi sekizden nce

dizeleri, airin, bir yediyi daha gizlediini ima ediyor. Daha da yer, ilk dize-
nin szdiziminin, aslnda, Korkum bu bu ehir [yedi] beni biiminde olmasn
gerektiriyor:

Korkum bu bu ehir [yedi] beni

Daha da yer yedi sekizden nce

Necatigilin szdizimi oyunuyla gizledii, ya da muamma gelenei gerei

aa vurduu bu yedi ile birlikte, iirde geen saylarn toplamnn:

188+7=195 olmas gerekiyor.

Necatigil, iirin 10. ve 12. dizelerinde de, iki kez fark ne? sorusunu yineleye-
rek, yine muamma geleneine uygun bir ipucu veriyor. Necatigilin vurgula-
d fark ise, muammamn zmdr. yle:

iir, 1972 ylnda yazlm ve Aralk 1972de Yeni Dergide yaymlanmtr.

iirin yazld tarihte (1972) Necatigil, 1916 doumlu olduuna gre, 56 ya-
ndadr:

1972-1916=56.

te yandan, iirdeki saylarn toplam, 195dir. Ebced hesabyla KTLnin de

139a tekabl ettiini biliyoruz. KTL toplamn, iirdeki saylarn toplamndan
kardmzda da, 56 saysn elde ediyoruz: 195-139=56.

Bu durumda denklem kurulmu oluyor; - yle: Necatigirin KTLyi yaymlad

tarih: 1972- (eksi) Necatigilin doum tarihi: 1916 = (eittir) iirdeki saylarn
toplam: 195- (eksi) KTLnin ebced hesabyla saysal karl: 139. Aritmetik
ifadeyle: 1972-1916=195-139 ya da, 56=56.

Grld gibi Necatigil, bu iirle modern bir muamma ina ediyor. iiri 56
yanda yazdn; bu ehrin kendisini, yedi sekizden nce yemesinden kork-
tuunu ya da 57, 58 yalarna varmadan lp gitmesinden kayglandn
muamma yoluyla bildiriyor okura.
 okuma biimleri 51

Yap ve Balam
Cahit Stk Tarancnn Ziyaya Mektuplar68 onun 1930 ylnda henz Galata-
saray Lisesinde renci olduu yllardan 1946da Ankaradan yazd son
mektuba kadarki 16 yllk bir dnemi kapsyor. Mektuplar, elbette ilkgenlik
yllarndan balayan derin bir arkadaln itenliini ve mahremiyetini dile
getirdii kadar, Tarancnn poetikasn da her mektubun iine dalm frag-
manlar biiminde de olsa, ortaya koyuyor. Dolaysyla, Ziyaya Mektuplar, bu
anlamda bir poetika metni olarak da okumann mmkn olduunu dn-
yorum.

Evet, bir poetika metni; - ama rnein, Ahmet Haimin iir Hakknda Baz
Mlahazalarndan, Necip Fazln Poetikasndan, Orhan Velinin Garip ns-
znden ya da aka dile getirilmemi olsa da, bir poetika olduu kuku g-
trmeyen Asaf Hlet elebinin Benim Gzmle iir Davas gibi metinlerden
farkl; dolaysyla da derli toplu ve btnlkl olmayan, paral ve ancak iine
gml olduklar mektuplardan zenli bir operasyonla karlp btnletiril-
diklerinde poetikaya dnebilen bir metin!

Poetika nedir? Orhan Okay, bu kavram yle tanmlyor: "Poetika, iire dair
her meseleyle uraan bir alandr: iirin ekli (vezin, kafiye, ktalarn tertibi ve
nazm ekilleri), bu eklin iir iin deeri, iirin fonetik yaps (ahenk, armoni,
ritim), iirin dili, muhtevas, i estetii (imajlar, motifler, mazmunlar, edeb
sanatlar), iirin ferd ve sosyal karakteri, iirin kayna, okuyucu ve tenkiti
karsnda iir... gibi bir yn problem, poetikann konusunu tekil eder."

Dikkatli ve merakl bir okur, hemen hemen btn mektuplarda Cahit Stk
Tarancnn, bu tanm balamnda, iir zerine olan dncelerine ilikin b-
lmler olduunu grecektir. Bu blmler, belirttiim gibi, mektuplarn iine
dalmlardr ve sistemli bir btnlk tamazlar. Ama bu paralar sistemle-
tirmek de mmkndr ve bu yapldnda Tarancmn Poetikasn kuatacak
bir metin elde edilebilir.

Bir rnek vermek istiyorum: Ziyaya Mektuplarda, Taranc, Burhaniyeden 19

Temmuz 1942de yazd mektupta, bir iirin gze grnmeyen gzelliklerin-
den biri de baka iirlere gebe kalabilmek kabiliyetinde olmasdr dedikten
sonra, bu husustaki son ahsi tecrbe[sinin] Nedime Dair adl iiri olduunu

68 Taranc, Cahit Stk, Ziyaya Mektuplar, Varlk Yaynlan, stanbul, 1957.

52 hilmi yavuz

bildirir ve Rene Lalounun edebiyat kitabnda rastladm syledii Apollinai-

rein vocation [hatrlatma, artrma] hazinesi iki dizesi ile, Nedime
Dairin ilk iki dizesini karlatrr. Apollinairein sz edilen iki dizesi yle-
dir:

Je passais au bord de la Seine

Un ancient livre sous le bras

(Koltuumun altnda eski psk bir kitap, Seine nehri kysndan geiyorum)

Cahit Stknn Nedime Dairi ise, ilk dize dta tutulursa, yle balyor:

Getim bir akam Sadabaddan

Koltuumda Nedim Divan

Cahit Stk, bu iki iir arasndaki benzerlie deinerek, Ziya Osman Sabaya,
Apollinairein iki dizesinin kendisini dolatra dolatra Sadabada getirdiini]
belirtir ve yle der: "Elbette ki bu ne intihal, ne tesir ne de taklittir. Sadece
airden aire iir yoluyla geen bir patrimoine, bir mamelek saylabilir."

imdi bu benzerlii, kuramsal balamda temellendirmeye alalm: ki iirin

eleri arasnda kurduklar ilikinin, yap (structure) olarak birbirleriyle i-
levde olduunu gryoruz: Apollinairede de Cahit Stkda da, bir suyolundan
(Seine, Sadabad) ve bir kitaptan (Eski bir kitap, Nedim Divan) sz ediliyor,
yleyse iki iirin yapsnn, birbiriyle yer deitirebilen elerden kurulan
metaforik beklendirme ile ina edildiklerini syleyebiliriz:

{Seine, Sadabad} / {Eski bir kitap, Nedim Divan} gibi.

Buna karlk, her iki beytin bizi gnderdii balam (context) birbirinden fark-
ldr. yleyse, iki beytin balamnn, birbirini tamamlayan elerden oluan
metonimik beklendirme ile ina edildiini de ne srebiliriz:

{Seine, Eski psk bir kitap}, {Sadabad, Nedim Divan} gibi.

Grld zere yap, metaforik; balam, metonimiktir. Ve yap, iki beyit ara-
sndaki benzerlii; balam ise, iki iir arasndaki farkll gsterir.

ki iirin balamn ina eden metonimiler, aradaki fark da ortaya koyar:

Apollinairein dizeleri [Seine, Eski psk bir kitap] Pariste, Seine nehri ky-
sndaki sahaf dkknlarna, orada dolaan kitapseverlere; Tarancnn dizeleri
ise [Sadabad, Nedim Divan] Lale Devrine gnderir okuru.
 okuma biimleri 53

Bu durumda yapdan yola karak benzeimi mi, yoksa balamdan yola ka-
rak farkll m ne karmak sz konusudur? Benzeimi (yapy) ne -
karmak, Tarancnn iiri ile Apollinairein iiri arasnda antrma (allusion)
ilikisi; farkll (balam) ne karmak da, yknme (pasti) ilikisi ku-
rar. (Ayra iinde belirteyim: yknme ya da pastiin eski dildeki karl,
naziredir. Tahsin Ycel, Yazt Terimleri Szlnde nazire karlnda
yknme deil, benzeki kullanr.)

Taranc hakldr: "Bu ne intihal, ne tesir ne de taklittir." Metinleraraslk ku-

ramlar, imdi ilikinin nasl kurulduunu, ak ve seik olarak gsteriyor, ama
Cahit Stknn, Kristeva, Riffaterre, Genet gibi metinleraraslk kuramclarnn
henz grnmedikleri bir tarihte bu sorunla ilgilenmesi, bana ilgin geliyor.

ntihal (plagiarism, alnt), dizeler arasndaki ilikide hem yapnn hem de

balamn birbirinin ayn olmasdr. Yapnn (Seine, Seine), balamn (un
ancien livre, eski psk bir kitap) olmas durumunda, intihalden sz edilebi-
lir ancak.

Ziyaya Mektuplardaki poetikaya ilikin grler, bir airin sadece iir yaz-
makla yetinmeyip, iirin temelkoyucu sorunlar zerinde de, tpk bu rnekte
grld gibi, bazen gnmz iirbiliminin irdeledii konular da kuatan bir
yaklam getiriyor.
54 hilmi yavuz

iirde Tecrit mi (Soyutlama), Tehis mi

(Somutlama) nce Gelir?
ki Farkl Usul
air Kemal zerin 1973te, 7 yllk bir aradan sonra yaymlad Kavgann
Yrei69 adl iir kitabnn arka kapak yazsn yeniden okurken o gne kadar
zerinde durmadm kkrtc bir tespitle kar karya olduumu fark ettim.
Bir tr manifesto saylmas mmkn olan arka kapak metninde Kemal zer,
iirindeki dnmden ok, nceki iirinden bir iirsel kopma olarak kabul
edilebilecek bu radikal aklamasnda unlar sylyordu: "Yaama bakm,
dnyay kavraym, onu artk srekli bir kavga olarak nitelediimi zetliyor.
iir de bu kavgann bilincini vermekle ykml olmal. inde bulunduumuz
durumun, yaadmz olaylarn, dlediimiz gelecein ne olduunu, nasl
olacan sezdirmeli, giderek kavratmal. Bu yzden gncel olan yakndan
izlemeli. Somutlamal gncel olan. nanc, umudu, aydnl, yarn, arkadal-
, cesareti soyut kavramlardan karp gnlk yaamamzda yerleri, anlamlar
olan somut karlklarna ulatrmal."

Bu metin analiz edildiinde, Kemal zerin iire ilikin bir metodoloji nerdii
apak grlecektir. zer, iirin soyuttan somuta doru bir dnm ger-
ekletirmesi gerektiini sylemekte; inan gibi, umut gibi, cesaret gibi
soyut kavramlar, gndelik yaamdaki somut karlklaryla gsterme ykm-
l[l]ne iaret etmektedir. Bu anlamda air, bir bilin iisidir (ya da yle
olmaldr) Kemal zere gre...

zerin ne srd bu metodolojinin kkrtc yan, onu Necip Fazln Poeti-

kas ile ister istemez bir karlatrmaya gtryor olmasdr. stadn ilk kez,
1946da, Byk Dou dergisinde deolocya rgs balkl yazlarnda dile
getirdii (ki daha sonra, Sonsuzluk Kervan, ile ve iirlerimde, baz deiiklik-
lerle yeniden yaymlad) Poetikasnn iirde Usul blmnn, bu karla-
trma iin bir zemin tekil ettiini belirtmeliyim. stad, bilimle (ilimle) iir
arasndaki usul ya da metodoloji farklarn irdelerken, bilimin asl gayesin-
den uzaklaa uzaklaa, birtakm mahhas eya ve hdiselerin amel fayda
noktalarn avla[dn] ve mcerretten mahhasa dn[dn]; br[nn],

69 zer, Kemal, Kavgann Yrei, Ycel Yaynlan, stanbul, 1973.

 okuma biimleri 55

iir[in ise], gayesine yaklaa yaklaa tehis vesilesi diye kulland ayn eya ve
hadiselerin amel sevk ve idare kanunlarndan uzak yaa[dn] ve mahhas-
tan mcerrede kvrl[dn] bildirir. Ksaca, Necip Fazl iin ilimde tecrit,
tehis iin; iirde tehis, tecrit iin[dir].

Daha ak bir biimde ifade edilirse, stad, Kemal zerin aksine, iirin tehis
(somut, mahhas) olandan tecrit (soyut, mcerred) olana dnen bir me-
todolojiyi savunmaktadr. Kemal zerin iir iin, soyuttan somuta doru bir
dnm iaret ediyor olmas ise, Necip Fazln sisteminde ilime karlk
geliyor. Bunun anlam udur: ayet stadn metodolojisi referans olarak al-
nrsa, Kemal zerin iir deil, bilim yaptn sylemek gerekecektir.

Gelgelelim, bilimin, soyuttan somuta doru yol alan bir sreci iaret ettii
(dolaysyla, stadn bu tespiti) doru, ancak eksiktir. Bilim metodu, iki ynl
bir srele ina edilir. nce somuttan soyuta (teorik kavramlara) gidilir, sonra
bu soyut (teorik) kavramlarla somutta verili olann aklanmasna dnlr:
ki sreten birincisi, somuttan (mahhas-olandan, tehisten) soyuta (m-
cerred-olana, tecrite), kincisi ise, soyuttan somuta dorudur.

Grld gibi, bilimin metodolojisi, hem somuttan soyuta gidii, hem de

soyuttan somuta dn, yani her ikisini birlikte ve birbirini tamamlayan
sreler olarak ina edilir. Bu durumda tehis ve tecrit, hangisinin nce hangi-
sinin sonra gelecei referans olarak alndnda, ne iir iin ne de bilim iin tek
balarna ayrt edici bir kriter tekil etmezler.
56 hilmi yavuz

iir ve Gereklik
iirin, gereklikle olan ilikisi, problematiktir: Gereklik, herhangi bir deiti-
rime uratlmakszn dile getirildiinde, iir olmaz; deitirime uratlarak
dile getirildiinde ise, gereklik olmaktan kar.

Bu problematik ilikinin zm, iir dilini gndelik konuma dilinden ayr-

mak; iir dilini sembolik dil, gerekliin dilini de gndelik konuma dili ola-
rak belirlemektir. Bylece gereklik, dnyaya ait bir gereklikten, iire ait bir
gereklie* dnr: Dnyaya ya da doaya ilikin gereklikle, sanata, dolay-
syla da iire ait gereklik ayrm ortaya kar.

Gndelik dilin iaret ettii gereklik, empirik olarak dorulanabilir ya da yan-

llanabilir nermelerle dile gelir. Mesela, ben imdi Darda lapa lapa kar
yayor desem, bu hemen pencereden dar baklarak yanllanabilir. Oysa
rnein, Paul Eluardn

Dnya mavi bir portakaldr

dizesi, yanllama ya da dorulama eyleminin tesindedir; bugne kadar hi

kimse, dnyann mavi bir portakal olmadn kantlamak, dolaysyla da Elu-
ardn bu dizesini yanllamak gerei duymamtr.

Daha elenceli bir rnek vereyim: Attila Ilhann

Ne zaman Makadan gesem

Limanda hep gemiler olurdu

Dizelerini, Attila lhana yle grnm; acaba doru mu bu? diye, her sabah
Makadan geerek limana bakmay deneyip dorulamaya ya da yanllamaya
alan birine tank olsanz, kimbilir ne dnrdnz?

iirin, bu anlamda gereklii dile getirite doruluk ya da yanllkla bir

ilikisi olmad ortadadr. Ama bundan, iirin yalan syledii sonucu karla-
bilir mi?

Fuzulinin o nl:

Ger derse Fuzul gzellerde vef var

Aldanma ki air sz elbette yalandr
 okuma biimleri 57

beyti, genellikle airlerin yalanclna tank gsterilir. Oysa kkeni, antik Yu-
nan felsefesine kadar giden bir paradokstur bu: Felsefe tarihinde Epimenides
Paradoksu diye bilinen paradoks: Epimenides, "Btn Giritliler yalancdr."
demitir. Epimenides, Giritlidir: yleyse bir Giritli olarak "Btn Giritliler
yalancdr." derken doruyu sylyorsa yalancdr; ya da, yalancysa doruyu
sylyordur Epimenides. Fuzuli de, bir air olarak btn airler yalancdr,
derken, Epimenidesin paradoksunu dile getirmi oluyor: airler doruyu
sylerken yalanc, yalan sylerken dorucudurlar!

Fuzulinin bu paradoksunu Nietzsche de tekrarlar: Ancak bilinli ve istenli

olarak yalan syleyebilenler -ki, bunlar sadece airlerdir- der Nietzsche, an-
cak onlar doruyu syleyebilir.

Fernando Pessoamn da bunlara yakn iermeleri olan bir drtl var; - yle:

air, ktnn biridir

ylesine ustalkla yapar ki bunu
Gerekten ac ekerken de
Ac ekiyormu gibidir

Aragon da Le Mentir Vraide70 tastamam bunu anlatmak ister. Alntlyorum:

Roman (dilerseniz, buna iir de diyebilirsiniz), yalan sylemenin en yce
biimidir: Yalan, burada doruluka ulamaya yardm eder.

Arapada airler iin sylenen bir sz vardr: Ahsenehu akzebehu (airlerin en

iyisi, en iyi yalan syleyenidir), ilgin olan udur: Almancada da Dichten fiili,
dikkat edilsin, hem iir yazmak hem de uydurmak anlamna gelir.

airin yalancl, gerei aktarmak ya da iletmekten dolay deil, gerei ya da

yaanty, yeniden retiyor olmasndan dolaydr!

70 Aragon, Louis, Le Mentir Vrai, Gallimard, Paris, 1980.

58 hilmi yavuz

iir, Dil, Hakikat

iir, dil ve hakikat arasndaki ilikilerin bir felsefe problemine dnmesinin
tarihi, 18. yzyla, bu yzyln byk talyan dnr Gianbattista Vicoya
dayanr. Avrupann 18. yzyl, Aydnlanma adr. Akln yol gsterici otori-
tesi dnda kalan ne varsa, topunun birden hurafe sayld a! Kantn deyi-
iyle, insanlk reit-olmay durumundan kyor, Aydnlanma ile rdn
ispat ama gelmi oluyordu! Sokratesle balayan o kuru entellektalist ge-
lenein tepe noktas idi Aydnlanma...

Avrupann 18. yzyl, Aydnlanma adr, evet ama o gelenee kar bir
aykr ses, neredeyse tek bana bir muhalefettir Gianbattista Vico. Bu byk
talyan dnrnn 1725 ylnda tamamlad Scienza Nuova71 (Yeni Bilim),
bir tarih felsefesini temellendirdii kadar iir, dil ve hakikat arasndaki iliki-
leri de problematize eder.

Gianbattista Vico, insan ruhunun, tarihsel olarak, ilk faaliyet biiminin iir
olduunu belirtiyor Scienza Nuovada: nsan, akl yrtmeye balamadan nce
duyarln dile getirmitir; konumazdan nce ark sylemitir. Scienza Nuo-
vann deyiiyle sylersek, zihinde (intellect) olan hibir ey yoktur ki, balan-
gta, duyarlkta (sensibility) bulunmasn! Dolaysyla, Vico iin insan zihninin
hayali operasyonlar (Vico, fantezileri diyor!) iirseldir; stelik bu operasyon-
lar sabit ve kolayca belirlenebilir olan Aristotelesci mantk kurallaryla da
baml deildirler. Viconun bununla bir tr Anti-Kartezyen bir zihin modelini
temellendirdiini belirtelim: Descartes sk mantk argmanlarla zihnimizde,
bizim dmzdaki (ve duyularmzla algladmz) kainata tpatp tekabl
eden bir zihinsel kainat modeli in edebileceimizi ne sryordu. Bu yakla-
m reddediyor Vico: Dilin ve dolaysyla dncenin kkeninin iir oldu-
unu belirtiyor; dahas, (buras ok nemli!) iirin hakikati temsil ettiini
ne sryor, - zihinsel modellerin deil! Ksaca Vico, dnyann zihinde man-
tksal argmanlarla deil, iirle (ya da, onun deyii ile fantezili tmellerle)
ina edilebilecei kansndadr. Akl yrtmeye dayal tmeller (klliler), ona
gre, fantezili tmellerden sonra gelmektedir...

unu da belirteyim ki, 18. yzyln bir baka byk filozofu, Jean-Jacques Ro-
usseau, Vicodan iyiden iyiye etkilenmi grnyor. Rousseaunun Scienza

71 Vico, Gianbattista, Nem Science, Penguin Classics, Londra, 2000.

 okuma biimleri 59

Nuovay okuduuna phe yok. Nitekim Dillerin Kkeni zerine Bir Deneme 72
adl kitabnda Rousseau (ki, bu metin, Gianbattista Viconun Scienza Nuo-
vasndan yaklak 60 yl kadar sonra, 1783te yaymlanmtr) unlar yazar:
"lk (insann) konumalar, hep iir biimindeydi; akl yrtme ok sonralar
dnld."

Edmund Leach de bildiriyor ya, Rousseaunun bu canalc tespitinin anlam,

dilin ortaya k ile birlikte doadan kltre geiin, ayn zamanda duygu-
sallktan mantksalla geii ifade ediyor olmasdr.

Vicoya dnelim: Ona gre, Hakik-olana (Verum), mantksal veya matematik-

sel soyutlamalarla varlamaz. (Vico, matematiksel soyutlamalardan, byk bir
ihtimalle, doann matematik formllerle dile getiriliyor olmasn kast etmek-
tedir.) Soyutlama, doann hakikatini kavramamza yardmc olamaz nk.

yleyse u: iirin bizi hakikate tayabilmede bilime, hatta bir manada felsefe-
ye gre, daha ehil olduu sylenebilir. Geri Vico, doann hakikatinin, doa
Allah yaps (Factum) olduu iin ancak Onun tarafndan bilinebileceini sy-
ler; ama bu gene de, iirin, hakikati kavramada ncelii olmad manasna
gelmez.

Viconun ve Rousseaunun iirin akl yrtmeye veya duygusalln mantksal-

la gre tarihsel ncelik tayor olduuna ilikin grlerini ada antropo-
loji de doruluyor. Mesela, Lvi-Strauss insann kendi bilincine varmas, ken-
dini bir grubun yesi olarak grebilmesinin, bir karlatrma arac olarak
istiareyi (metaphor) kullanmasyla mmkn olabildiini syler.73 Dil, bir
iletiim sistemi olarak deil, fakat sembolik (istiareli) bir sistem olarak, sadece
ve sadece insana mahsus olma zelliini kazanmtr. yleyse, iir dili (sembo-
lik dil, istiareli dil), doadan kltre geii mmkn klar.

Kald ki, Davy ile birlikte, iir dilinin ilevinin, baka trl tanmlanamayan
deneyimleri kavramak olduunu sylemek de mmkndr ve ite bu baka
trl sylenemeyen ey, hakikatin ta kendisidir...

72 Rousseau, Jean-Jacques, Dillerin Kkeni zerine Bir Deneme, (ev. mer Albayrak), Bankas
Kltr Yaynlan, stanbul, 2007.
73 Lvi-Strauss, Claude, Totemisin, Beacon Press, 1971.
60 hilmi yavuz

Hlderlin ve iirin z
Heideggerin dilini anlamak zordur. Bunu ben sylemiyorum, rahmetli hoca-
mz Prof. Dr. Macit Gkberk sylyor; - hem de bir Alman profesrn azn-
dan! Gkberk yle diyor74: "stanbul niversitesi Felsefe Blmnde uzun
yllar alm olan Profesr Ernst von Aster, Heideggerin dilinden yaknrd.
Ben bir Alman felsefecisiyim; Heideggerin ne demek istediini bir trl anla-
yamyorum. derdi." "Gerekten de," diyor Prof. Gkberk, "Heideggerin z
Almanca kklerden kendisinin trettii ya da gnlk dilden aktard birok
yeni terim ve szden oluan pek kendisine zg, dolaysyla anlalmas hi de
kolay olmayan bir dili var."

Heideggerin Hlderlin ve iirin z makalesi, anlalmas zor metinlerden biri.

Makaleyi Trke, iki ayr evirisinden okuyoruz.75 lki A. Turan Oflazolu;
teki Mehmet Bar evirisi. Almanca baz terimlerin ve szcklerin deiik
evrilmi olmalar dnda (mesela wohnungu, Oflazolu barnak, Bar ko-
naklay; dichterischi Oflazolu ozanca, Bar ise airane ile karlyor)
metinler arasnda byk fark yok.

Hlderlinin 1799da annesine yazd bir mektupta iir sanatn uralarn en

masumu olarak nitelemesi, Heideggerin ele ald, Oflazolunun deyiiyle, ilk
klavuzsz. Heidegger, bu nerme ile iirin eylemden ayrldn, onun
[d]orudan gereklie mdahale edip onu dntren eylemle bir ilgisi[nin]
olmadn vurgular. iir, masumdur; zararsz ve etkisizdir nk. iirin ma-
sum olduunu sylemek, onun dil gibi zararsz bir eyle yapldm syle-
mektir. Bu durumda da, Heideggere gre, iirin zn kavrayabilmek iin
dilin ne olduunu bilmek gerekir.

Bununla da ikinci klavuzsze geiyoruz: Bu klavuzsz Hlderlinin 1800

ylnda yarm brakt bir iir taslandan. "Dil, mlklerin en tehlikelisidir. Dil
mlktr; - nk tarihin, bir baka deyile varolandan (seiende) varlka
(dasein) geiin olanakl klnmas iin verilmi bir mlktr: Glden, kuular-
dan, ormandaki geyikten sz edilirken, insann doadaki teki varolanlardan

74 Macit Gkberk, bunu Heideggerin lm zerine, 12 Haziran 1976 gnk Cumhuriyet gazete-
sinin ikinci sayfasna yazd, nsann Gereklii balkl yazsnda sylyor.
75 lki, A.Turan Oflazolunun, teki Mehmet Bann evirileri. Oflazolununki 1979 ylnda, o
dnemin Kltr Bakanlnn eviri dergisinde (1979, Eyll); Mehmet Bannki ise Adam Sa-
nat dergisinin 206. saysnda yaymlanm.
 okuma biimleri 61

farkl olarak, kim olduunu anlatmas, yani, insann kendi daseinna tank
olabilmesi" iin!

Ama dil denilen bu mlk, tehlikelidir: nk dil zsel olanla olmayan bir
arada barndrr, saf olanla sradan olan[] ayn ekilde syle[r]. nsan varl-
nn en yksek olanan (Ereignis) elinde tutar, ama bunu ifa etmez. Burada
Heidegger, hakikat kavramn dolama sokuyor. Hakikat, dildeki Ereignisin
ya da zsel olann aa karlmasdr.

Heidegger, hakikat kavramn, eski Grekede kullanld anlamda, aa

karma, ifa etme, sakl oluu ortadan kaldrma olarak tanmlyor. Eski
Grekede, Aletheia, tastamam bu anlama gelir: Letheia sakllk, bana geti-
rilen bir olumsuzlayc n ekle (A), aa karmaya dnr. Dolaysyla
hakikat, ifa etmedir; dildeki Ereignisi, ancak onu ifa ederek hakikatleti-
rebiliriz. Daseinn kendine tanklk edebilmesi (bu, insann insan olduuna
tanklk edebilmesi anlamna gelir), Dilin tehlikeli olmaktan arndrlmas
(m) demektir(?)

Heidegger, bu klavuzsz yorumlamaya u sorular sorarak balyor: (i) Dil

kimin mlkdr? (ii) O ne lde mlklerin en tehlikelisidir? (iii) O hangi
anlamda gerekten bir mlktr? Heidegger, bu sorulan yantlayarak srdr-
yor yazsn.

nce u: Heideggerin dil, tarih, hakikat ve iir kavramlar arasnda temel-

koyucu ilikiler kurduunu biliyoruz: Ona gre, varolana (seiende) ait olma-
nn tankl tarihle gerekleir; bir baka deyile, dil, tarihin mlk edinil-
mesi, ya da [t]arihin mmkn olabilmesi iin (...) verilmitir insana. yleyse
dil, tarihin temellk edinilmesi iin insana verilmi olan bir mlktr.

Dolaysyla, Heidegger birinci ve nc sorunun yantn vermi oluyor. kinci

sorunun yantysa, bizi dilin doas zerinde durmaya gtrmelidir: Dil
mlklerin en tehlikelisidir; bu tehlike varolann varlk (dasein) tehdit etme-
sinden, hatta (onun) yok olma olasln yaranmasndan] dolay ortaya kar.
Ama sadece bu deil: "Dil, ileyii srasnda varolan aa karmak ve onu
korumakla grevlendirilmitir, fakat onda zsel olanla zsel olmayan, en saf
olanla en sakl olan, ayn zamanda da en karm ve en sradan olan sze
dnebilir. Sz ise sz olarak kendisinin zsel mi yoksa bir aldatmaca m
olduu konusunda hibir zaman dorudan bir garanti vermez. Tam tersine,
zsel bir sz, basitliiyle hi de zsel gibi grnmez. (...) Bylece dil, kendini,
62 hilmi yavuz

kendi yol at bir yanlgya sokmak zorunda kalr ve aslm, esas sz tehlike-
ye atar." (Bu son alnt, Mehmet Bar evirisinden. A. Turan Oflazolu ise, son
cmleyi yle evirmi: "Bu yzden dil, kendini kendi olaylad srekli bir
grn altna sokmak ve bylece en kendine zg olan, yani z sz tehlike-
ye drme zorunda kalr.")

Burada, zsel olan kavram zerinde durmak gerekiyor: Dilin zsel yan sz
konusu olduunda ise, Heideggerin kulland kavram, gndelik Almancada
olay anlamna gelen Ereignis szcdr. Heidegger, dilin zsel yannn
(essential aspect) ya da dilin zsel yerinin (the site or essential place) Ereig-
nis olduunu bildirir bize. Nitekim 3. klavuzszde Hlderlinden alntlad
biz bir sylei olal dizesindeki syleiyi (Gesprach) temellendirirken, dilin
ancak bir sylei olarak zden olduunu aklar. Ya da yle: Dilin kken-
deki (Alm. ursprnglich ya da anfanglisch) sz (Alm. sage; ng. saying), eylerin
Ereignisidir. Dilin kkendeki birliini kendinde bir yer (Alm. ort; ng. place)
olarak toplayp (Alm. versammeln; ng. to gather) temellk ederek gerekleti-
ren olaydr Ereignis. Bylece Ereignisi Heidegger, tpk Presokratiklerin kul-
land yntemle anlamlandryor: Ereignis, hem bir yer (topos) hem de bir
toplama ve temellk etme olaydr. (Heideggerin, Hlderlinin Der Ister iiri
zerine yapt incelemeyi ngilizceye evirenler, Ereignisi event ofappropria-
tion ile karlyorlar.)

Heideggerin Presokratiklerin, szcklere ilikin yaklamlarn yeniden-

rettiini sylemitim. G.S. Kirk ve J.V. Raven, The Presocratic Philosop-
hersda76, Herakleitosun logosu, teknik anlamda byk olaslkla l, oran
karlnda kullandn bildirir ve her eyin belirli bir ortak plana gre, oran-
l bir biimde dzenlenmesi demeye geldiini de ilave ederler. Burada ok
nemli olan nokta, Kirk ve Ravenin bizim bugn soyut kavramlar olarak
kabul ettiimiz szcklere, Platon ncesinde farkl bir ontolojik konum atfe-
dildiinden sz ediyor olmalardr. Kirk ve Ravenin deyiiyle, mesela logos,
hem bir dzenlemeyi, yani plan, hem de dzenleneni iaret eder; - bir baka
deyile, somut-olmayan bir dzen konsepti, tpk dzenledii eyler gibi,
somutluk ve gereklik tar. Heideggerin de, Ereignise hem somut bir
yer(ort) hem de toplama ve temellk etmeyi atfedederek Presokratikleri
izlediini sylemek mmkndr sanyorum.

76 Kirk, G.S., Raven, J.V., The Presocratic Philosophers, Cambridge University Press, Cambridge, 1963.
 okuma biimleri 63

yleyse u: Heideggerin Hlderlin ve iirin z balkl makalesi, Heidegger

metafiziinin temelkoyucu kavramlaryla okunduunda anlam kazanyor.
Nitekim yazda zerinde durulan 3. klavuzsz, yani "ok ey renmitir
insan / Gkllerden nicesini adlandrmtr o / Biz bir sylei olal / Ve birbi-
rimizden iitebileli", insan varlnn temeli[nin] dil [olduunu] ve bu[nun] da
ancak sylei (gespraech) ile gerekle[eceini] kesinler. Heidegger yle der:
"Sylei, dilin meydana geldii biimlerden biri deildir, tersine dil, yalnzca
syleiyle zsel olandr. Dil dediimiz zaman anladmz ey, yani bir grup sz
ve onlar birbirine balayan kurallar, onun yalnzca yzeyini oluturur." Dola-
ysyla syleiyi, dilin yzeyinden farkl bir yap olarak grmek gerekiyor,
yleyse nedir sylei? Heidegger, syleiyi bir ey zerine, karlkl, bera-
berce konuma eylemi olarak tanmlyor. Peki ya iitme? Heideggere gre
iitebilme, karlkl konumann bir sonucu deil, tersine onun n kouludur.
yle der Heidegger: "Konuabilme ve iitebilme ayn kkten gelir. Biz bir
syleiyiz, bu da her zaman u anlama gelir: Biz tek bir syleiyiz: Syleinin
birlii, zsel szdeki ak olan, bir ve ayn olan (vurgu benim, H.Y.) eyin teme-
linde birleip zerinde anlatmz ve bylece sahici olarak kendimiz oldu-
umuz yerde oluur. Sylei ve onun birlii bizim daseinmz tar."

Heidegger yanlmyorsam, unu vurgulamak istiyor: Dil, ancak bir sylei ola-
rak zdendir (Ereignis); ya da yle: das Ereignis dilin zsel yandr ve zsel
olan, bir ve ayn olan temelinde gerekleir, yleyse sorulmas gereken u-
dur: Bir ve ayn olanla neyi kastediyor Heidegger?

Dilin, fizik ve fizik-tesinin (metafizik) ya da alglanabilir-olanla alglana-

maz-olann, ya da Dnyasal (die Erdlisclen) ile Gkselin (die Himmlischen)
nsel (ya da balangtaki) birliini temellendirmedeki ilevi, Heidegger iin
byk nem tayor. Holzvegede77 tarihsel dilin bu birlii gerekletirdii,
dilin varlklar nceden biimlendirmi olmasyla aklanr. Holzwegedeki u
szler anlamldr: "Bir ormanda yrrken, daima orman szcnde de y-
rrz." Mee aac, biz ona o ad verdiimiz iin, o olmutur [neyse odur].
Dolaysyla, bir aac bu bir mee aacdr, diye tanmamz, yani onun o [mee
aac] olduunu bilmemiz, bu adlandrmadan trdr. Adlandrlmam ol-
sayd, mee aac, Heidegger gibi sylersek, ifa edilmemi (letheia) olacak o
nedenle de hakikatlememi olarak kalacakt...

77 Heidegger, Martin, Holzvege, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 1950.

64 hilmi yavuz

3. klavuzsz aklarken Heideggerin, syleinin temeli olarak bir ve ayn

olandan sz ederken neyi kastettiini bylece anlamak mmkn: Tarihsel dil,
doal-olanla dilsel-olann birbirinden ayrlmazl zerine ina edilmitir.
Dilsel-olan bir ve ayn olduu eyden soyutlanrsa, o ey onsuz o ey deildir
artk. Konuya Heidegger and Sartre: An Essay on Being and Place 78 adl kitabn-
da zihin ac yorumlar getirmi olan Joseph P. Fell gibi sylersem, dilsel-olan
soyutlarsak, geriye dilsel-olmayan hi bir ey kalmaz: "eylerle szckler ara-
sndaki iliki [Heideggere gre] udur: eyler, dilde varlk alanna karlar."
("What accounts for [...] the correspondance of words to things is that things
come into being in language.") yleyse, 3. klavuzszdeki Gkllerden nicesini
adlandrmtr o deyii, Tanrlarn, adlandrldktan beri dnyada grnr
olduklar anlamna gelir; dil, bu anlamda dnyasal-olanla gksel-olan birle-
tirir. Heidegger iin dil, varlklarn ne iseler o olduklar yerdir. nsann konu-
mas ve birbirini iitebilmesi, dilin iletiim iin ara olarak kullanlmas an-
lamna gelmiyor ona gre; - varlkn kendisinin dile gelii, anlamna geliyor...

78 Fell, Joseph P., Heidegger and Sartre: An Essay on Being and Place, Columbia University Press,
1979.
 okuma biimleri 65

Doluluk: iir + Felsefe

Batnn zihin tarihi, verili sylemin iinden okunduunda, aklla akl-d ola-
nn birbirinden ayrld grlr. Bu verili sylem, Batnn zihin tarihini bir
akl gelenei olarak ina eder. Akl gelenei, eski Yunanda Sokratesten (ve
elbette Platondan) balayp Hegele ular; nihayet Aydnlanma dncesinde
(18. yzyl) en agresif ve en kkrtc ifadesini bulur. Sylemesi bile fazla bel-
ki: nsan-olan akli-olana indirger bu gelenek; akli (rasyonel) olmayan ne
varsa, hurafedir! nsan demek, Akl demektir...

Peki ama, ne kertede dorudur bu? Yant Edgar Morin veriyor79: "nsan ona
aklllk (sapiens) nitelii vererek akll, bilge bir varlk olarak tanmlamak, ne
akllca ne de bilgecedir! nk insan, sapiens olduu kadar, demenstir de:
An bir duyarllk, tutkular, fkeler, bunalmlar; birdenbire deien bir insan
doas; insan kendinde srekli bir delilii tar: Kanl adaklar balamann
erdemine inanr. Kendi hayal gcnn rn olan Tanrlara ve mitlere iktidar,
varolu ve gvde atfeder. Ksaca, insann varl Greklerin Ubris, yani l-
tanmazlk dedii eyin srekli barnadr..."

Biliyoruz: Bu akl geleneinin insan, insan varoluunu daraltan, kstlayc

sylemini ilk kez radikal bir biimde Nietzsche sorgulamtr. Bu kuru entel-
lektalist gelenek, Nietzscheye gre, dncede trajik-olan yok etmitir:
Trajik-olan, ya da Dionysosa-olanla Apollonca-olann btnln! Akl
gelenei cokuyu, taknl, esrimeyi snr ya da l tanmazl srgn et-
mitir; - Dionysosu! nsan bir igd varldr oysa bir duyu-varl; - bir
Dionysosa-olu! "Duyularn tankln yanl klan akldr. Duyular, oluu,
akp gidii, deiimi gsterdikleri srece yalan sylemezler."

Akl gelenei, ya da Platoncu entellektalist gelenek, insandan srgn ettii

Dionysosa oluu (Dionysosun ya da duyularn srgnln) Galileodan
sonra bu kez dnyadan da srgn etti. Ubris ya da Dionysos, nce insandan,
sonra da dnyadan kovuldu. Bilim, zellikle de fizik, doay soyut ve matema-
tik formllerle (bir baka deyile, niceliklerle) dile getirirken, eylerin duyu-
larla kavranan niteliklerini gerekliin dna att. Galileoya gre, eylerin
gereklii, ancak llebilir ve niceliklerle ifade edilebilir olanda aranmalyd.

79 Morin, Edgar, Ak, iir, Bilgelik, Om Yaynevi, stanbul, 1999.

66 hilmi yavuz

Biliyoruz: Bu akl geleneinin dnyay (doay), doal varoluu daraltan, kst-

layc sylemini ise, yine radikal bir biimde Husserl sorgulamtr. Galileonun
doann dili olarak adlandrd matematik vastasyla doay niceliksel eit-
liklerle ifade ediine kar Husserl, dikkat edilsin, unu sylemekteydi: "Fizik
bilimini kefeden Galileo, bir yandan aklyor, ama bir yandan da gizliyordu."
Sormal: Neydi Galileonun gizledii?

Yant Husserlden geliyor: Gndelik Yaam Dnyasn (Lebens-welti) gizli-

yordu Galileo! Bilim, bize duyular yoluyla nitelikler olarak, belirli bir dolulukla
sunulmu olan gndelik yaam dnyasn temsil etmiyordu. Bilimsel dnya
ile gndelik yaam dnyas arasnda byk farklar vard. yleyse bilim, gn-
delik yaam dnyasn bsbtn eksilterek, llebilir ve nicelendirilebilir
olmayan nesi varsa hepsini gizleyip gzard ederek yoksullatrmaktayd.
zetle, akl gelenei felsefe alannda da, bilim alannda da, bizi daraltc, eksil-
tici ve yoksullatrc bir insan ve dnya projesiyle kar karya brakmaktay-
d... Duyularn yerini kavramlar (felsefe), niteliklerin yerini nicelikler (bilim)
alyordu. Sadece alnmakla kalnmyor, duyular ve nitelikler bu gelenein sy-
leminden srgn ediliyordu.

Nietzscheye dnelim; - nk bu yoksullatrc gelenee yeniden dolulukla (ya

da onun deyiiyle, trajik-olanla) yer deitirtmek, ancak Dionysosu srgn-
den geri armakla mmkn olabilirdi! Bunu ilk kez, o, Nietzsche sylemitir.

Dionysosu srgn edildii yerden geri armak, iire dnmek demektir. Tpk
Sokrates-ncesi Yunan filozoflarnn yapt gibi! nsana ve dnyaya ilikin oluu,
mecaz ve eretilemelerle (metaphor) dile getirmek! Mecaz ve eretileme hem
akla hem de duyulara ait olan bir araya getirir; - ve trajik olan egemen klar.

Do. Dr. Hseyin Aydn Metafiziki Olarak Nietzschede80, mecazlar iinde

konumak, onun (Nietzschenin, H.Y.) felsefesinin eli-aya, dili ve kuladr
diyor. Dorudur: Simgeler iinden konuur Nietzsche, kendi deyiiyle airler
gibi topallayp kekeler. Gene de o, air olmak zorunda olduunu dnmek-
tedir. nk iir, insann bir olu olarak, btnyle yaamn iinde olmasdr.
Nietzschenin Sokrates-ncesi felsefe geleneinde bulduu bu btnlk, varl-
n (belki de oluun demek daha doru!) btn somutluuyla dile getirilme-
sidir. Mecaz ve eretileme bu btnln, iir ve felsefe btnlnn dili
olur; doluluun (plenitude) dili...

80 Aydn, Hseyin, Metafiziki Olarak Nietzsche, Uluda Basmevi, Bursa, 1984.

 okuma biimleri 67

iir ve Ruhaniyet
Anatole France Edebiyat Hayatnda81 19. yzyl Fransasnn lanetli airlerin-
den Paul Verlaine iin u artc deerlendirmeyi yapar: "Paul Verlaine,
Fransada grdmz en Hristiyan msralar yazd. Bunu ilk defa kefeden
ben deilim. Msy Jules Lemaitre Sagessedeki (Verlainein iir kitab, H.Y.)
bir ktann eda bakmndan Imitationun bir yetini hatrlattm sylyordu.

Anatole France; Corneille, Brebeuf Godeau gibi baz airlerin de Verlaineden

nce Imitationdan ve Mezamirden esinlendiklerini belirtiyor ve fakat onlar
pek azametli hatta biraz palavrac bir zevk olan XIII. Louis zevki iin yazyor-
lard diyor ve ekliyor "Verlaine doutan alakgnll idi; mistik iir kalbin-
den dalga dalga fkrd ve bir Aziz Franoisnn, bir Aziz Thersein edalarna
tekrar brnd."

lgin rastlant: Sermet Sami Uysaln Yahya Kemalle Sohbetlerinde82, yazarn

"Verlaine ile Akif arasnda, ikisinin de dine ait iirler yazm olmalar bak-
mndan bir mnasebet kurulabilir mi?" sorusuna, Yahya Kemalin verdii ce-
vap, Anatole Francein sylediklerini artrmaktadr. Yahya Kemal, "Evet,"
demitir, "Verlaine Katolikliin, Akif de slamn iirini bulmutur. slamln
akidelerini, faziletlerini teganni ediyor."

Yahya Kemal, bir baka sohbetinde ise Akif in slam airi oluuna ilikin ola-
rak unlar syler Sermet Sami Uysala: "O (Mehmet Akif, H.Y.) slamn ahlak
ve akaidinin airidir. slamn iirinin airi deildir."

Yahya Kemalin Mehmet Akif balamnda slamn iiri konusunda iki ayr
konumada syledikleri, dikkat edilsin, birbiriyle elimektedir. lk konuma-
da, slamn iirini, slamln akideleri ve faziletleri ile bir ve ayn eymi
gibi gsterirken; ikinci konumada, slamn iiri ile slamn ahlak ve akai-
dini birbirinden ayrmaktadr. unu sylemek istiyorum: Yahya Kemalin bu
aklamalarndan slamn iirinin ne olduunu veya slamn iirinden neyi
kastettiini anlamak mmkn olamyor. slamn iirinden slamn ahlak ve
akaidi veya slamln akideleri ve faziletleri anlalmayacak ise, ne anlal-
mas gerekiyor? slamn iiri ile slamn ahlak ve akaidi arasnda bir fark

81 France, Anatole, Edebiyat Hayat, MEB Devlet Kitaplar, Ankara, 1967. 82 Uysal, Sermet Sami,
Yahya Kemalle Sohbetler, Kitap Yaynlan, stanbul, 1959.
82 Uysal, Sermet Sami, Yahya Kemalle Sohbetler, Kitap Yaynlar, stanbul, 1959.
68 hilmi yavuz

gryorsa (- ki, ikinci konumasndan byle bir fark ngrd anlalmak-

tadr) bu, ne trl bir farktr? Veya yle: slamn ahlak ve akaidi ile slamn
iirini birlikte yazmak mmkn olamayacak mdr?

stadn szleri, sanki akaid ile iiri badatrmann mmkn olmadn ima
ediyor gibidir. yle olmasayd eer, Akif iin slamn iirinin airi olsa idi,
vaiz gibi deil, air gibi iirler yazard. phesiz her dinin kendine mahsus
iiriyeti vardr. Fakat onu ifade etmek hnerdir. Belki de Akifin Safahatmda
iir aryorsan, arama! deyii bunun iindir demek gereini duymazd, diye
dnyorum.

Yahya Kemal iin slamn iiri, geni ve kuatc manasyla, slam medeniye-
tinin iiri demektir. Bir kavram, slam akaidi balamnda bir manaya geliyor-
sa, slam medeniyeti balamnda apayr bir manaya gelebilir. Mesela, dnyaya
slam akaidi sylemi iinden bakan biri iin, geen yl ina edilmi herhangi bir
semt camii ile Sleymaniye arasnda hibir fark olamaz. Zira her iki cami de,
Mslmanlarn toplu halde Allaha ibadet ettikleri bir mekndr. Halbuki dn-
yaya slam medeniyeti sylemi iinden bakan biri iin, bu medeniyetin plastik
mkemmeliyetini ifade edi bakmndan Sleymaniye ile herhangi bir semt
camii mukayese bile edilemez...

Bana yle geliyor ki, Yahya Kemal, Akife bir lde hakszlk etmektedir. Di-
nin nasslar (akaidi, dogmalar) ile dinin medeniyeti arasnda bariz bir fark
olmakla birlikte cami misalinde olduu gibi), dinin ruhaniyeti, hem nasslar
hem de iiri, muhteem bir sentezde birletirmek iktidarna sahiptir. Bu yz-
den de Yahya Kemalin, zellikle phesiz her dinin kendine mahsus iiriyeti
vardr. Fakat onu ifade etmek hnerdir." szn, iyi deerlendirmek gereki-
yor. Dinin kendine mahsus iiriyeti, nass ve sanat onun ruhanlii ierisinde
yeniden ina eder. Akifte vardr bu ruhanyet.

Bana kalrsa, haydi Anatole France izleyerek syleyeyim, slamn byk

ruhaniyetini bizim modern iirimizde Ziya Osman Saba temsil eder. Behet
Necatigilin ifadesiyle, Trk imar kltrn ileyen son airimizdir Ziya Os-
man."

Rabbim! urackta sen bari gzlerimi yum;

Sen bana en son kalan, ben senin en son kulun;
Bu akam, artk seni anmayan stanbulun
Bombo bir camiinde uyumak istiyorum...
 okuma biimleri 69

iire ilikin ki Mesele

Bu yazda iire ilikin iki ayr meseleyi konu edineceim. lk mesele, anlam ile
imge arasndaki bant. Bu mesele, Trkiyede ilk kez, eer yanlmyorsam,
Asaf Hlet elebi tarafndan dile getirilmitir. elebi, Benim Gzmle iir Da-
vas balyla yaymlanan bir dizi makalede83 mcerred iir ve mahhas
malzeme bants zerinde durur ve yle syler: "Sanatkrn mahhas
(concret) malzeme ile ina edecei iir lemi, bizim kafamzda mcerred (abs-
tarit) hayallere yol aar: iir bize tpk hayatta olduu gibi mahhas malzeme
ile mcerred bir lem yaratr."

elebi, hayal ya da imgenin mcerred yani, soyut olduunu ne srerek

nemli bir hataya dyor. Oysa imge ya da hayal, somuttur, mahhastr; -
zira somutun kriteri, tasvir edilebilir olmaktr. Baka trl sylersem, imgenin
ya da hayalin zihinde olmas, onun soyut olduu anlamna gelmez. Zihninizde
canlandrdnz bir resim (mental image), mesela, oturma odanzn resmi, bir
imgedir; zihindedir; ama tasvir edilebilir.

Asaf Hlet elebi, somuttan soyuta gidileceini; d dnyann somut eylerden

(eyadan) kurulduunu; kafamz da birtakm mcerred hayaller oluturabil-
mek iin, bu mefhumlarn, saysz defalar gzlerimizin nnden geip gitme-
sinin lazm geldiini sylerken, mefhum teriminin iki farkl anlamn birbiri-
ne kartrmaktadr. elebi yle diyor: "Mesela keder mefhumunu ele alalm.
Hangi neviden bir kederdir? [...] Keder lakrdsn dndmz zaman,
gzmzn nne kederli bir yz gelecektir ve bu yz, hitap ettiimiz ahsn
muhayyilesinde muayyen bir kederli yz canlandracaktr." Oysa bir eyin
zihinsel imgesi ile bu imgenin kavramnn bir yarg nermesi iinde kullanl-
mas, apayr eylerdir. yle de sylenebilir: Bir kavramn bir yarg nermesi
iinde kullanlmas, zerinde yargda bulunulan eyin zihinsel imgesinin bir
kopyasnn, orada (zihinde) bulunmasn gerektirmez. Gerektirseydi, o zaman
Aziz Augustinusun da belirttii gibi, keder ve benzeri szckleri her kullan-
mzda, gzmzn nne kederli bir yz gelmek durumunda olurdu -ki
byle bir durum sz konusu olamaz- anlam, kavramdr nk, imge deil!

83 elebi, Asaf Hlet, Benim Gzmle iir Davas, stanbul Dergisi, stanbul, Temmuz-Aralk
1954ten aktaran; Semih Gngr, Asaf Hlet elebi, Suffe, stanbul, 1985.
70 hilmi yavuz

Sadece elebi mi? Elbette hayr! elebiden iki yl sonra, Oktay Rifat da, Per-
emli Sokak84 adl iir kitabna yazd nszde, [b]ir dili kullanmak, kelimele-
rin bizde uyandrd grntlerin (imge, hayal) yardmyla bir ey anlatmak
demektir. O eye anlam diyoruz: Bir szn anlam, ou zaman, o szn gz-
mzn nne getirdii grntden baka bir ey deildir diyerek, ayn yanl-
l, yani imge ile anlamn ayn ey olduu yanllm tekrarlad.

kinci mesele, iirin, yaplan ya da imal edilen bir ey mi, yoksa yaratlan bir
ey mi olduudur. Yaratmann Allaha zg olduuna ilikin teolojik argma-
n hesaba katmadan da, mesele, sekler balamda ele alndnda, iirin bir
yapm ii olduunu ne srmek mmkndr. Aristotelesten bu yana, iir
kuram, romantik gelenek dta tutulursa, iirin bir yaratdan ok, bir yapm
olduunu kesinler.

Aristotelese bavuralm nce: Aristoteles bilgiyi (episteme) temellendirirken,

onu birbirinden farkl balamda beklendirmitir: Matematik, fizik ve ila-
hiyat ieren Kuramsal Bilgi (Theoritike); ahlak ve siyaseti ieren Pratik
Bilgi (Praktike) ve eski deyile pdai ya da Yapmda Kullanlan Bilgi (Poieti-
ke). Poietike bal altndaysa, iir (Poitike) ve Sz Syleme Sanat, ya da
Kantlarla nandrma Sanat (Rhetorike) alt bekleri yer alr. Aristoteles, iiri
bir Poietike sayarken, onu, bilginin kendisinden yola karak bir eyler yap-
mak ya da retmek olarak tanmlamakta, bylece iir ile Bilgi arasnda bir
bant kurmaktayd.

Poesis, evet, Eski Yunancada, Poiesisten (yapmak, imal etmekten) geliyor.

Bugn, Franszcada Poeme ya da Poesie ve ngilizcede Poem ve Poetry
kelimelerinin de kkeni budur: Poiesis ya da Yapm!

imdi biraz gemie gidelim: Edip Canseverin Kaybola iirindeki "Yaplan bir
eydir iir" dizesine ilikin olarak yaptm okumada, bu dizenin Aristotelesin
Poetike kavramyla rten bir yan olduunu sylediimde kyamet kop-
mutu. Biroklar, benim Aristotelese bal kalarak yaptm bu okumay, iiri
sanki bir zanaatkrlk ii, Eski Yunancasyla sylersem, bir Techne saydm
biiminde yorumladlar. Poiesis ve Techne farknn bilinmemesinden kay-
naklanan bir yorum! (Ayra iinde belirteyim: iris Murdoch, Ate ve Gnete85,
Eski Yunancada Gzel Sanat kavram iin ayr bir terimin olmadn; Tech-

84 Rifat, Oktay, Peremli Sokak, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 1956.

85 Murdoch, iris, Ate ve Gne - Platon Sanatlar Niin Dlad?, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1992.
 okuma biimleri 71

nenin, hem sanat, hem zanaat hem de beceri anlamn kuatacak biimde
kullanldn bildirir.) Oysa yaplan bir ey olduunu ne srerken, iirin,
bilgiden yola klarak gerekletirilen bir yapm olduunu dile getirmek
istemitim, - hepsi o kadar! phesiz Aristoteles, hocas Platondan sadece
tekniin bir airi air yapmaya yetmediini (Yasalar, 628a) renmiti ve yine
phesiz, teknikten kastedilenin de, poesis ya da bilgiyle yaplan ey olma-
dn biliyordu. Baka trl sylersem, iir, bilgi olmadan yaplamyordu (ge-
reklilik koulu); ama bilgiyle yaplm olmas da, elbette, onu iir klmaya yet-
miyordu (yeterlilik koulu). Tanpnarn Edebiyat zerine Makalelerde86 Baki
Efendiden sz ederken sylediklerini hatrlayalm: yle diyordu Tanpnar:
"iir ve alelumum sanat her eyden evvel bir zanaatkrlk, madde zerinde
alma iidir. Parmaklarnn arasnda dili, ekil verecei bir madde gibi gr-
meyen air, hibir surette air olamaz." "Maddeye ekil vermek"! Tanpnar,
burada, airin hem nasl, hem de ne surette ekil vereceini (poesis anla-
mnda) bilmek durumunda olduunu vurgulamaktayd ve zanaatkrlktan
da kastettii buydu elbet... Ayn ey, Aragonun Les Yeux dElsa87 kitabna yaz-
d sonszde iaret ettii u sz iin de geerlidir: "Bir iirin tarihi, onun tek-
niinin tarihidir."

Tam da burada, ortaya atlan sentetik iir meselesine deinmenin srasdr.

Sentetik iiri, yaplan bir iir biiminde tanmlayarak eletirenler oldu ve
elbette benim iirim de bu eletiriden nasibini(!) ald. Bu kavram kullanan ve
onu bir eletirinin ar ve edit tarizlerine hedef klanlarn, iirle bilgi ara-
sndaki ilikinin, yukarda belirtmeye altmz tarihinden, maalesef, haberi
olmad anlalyor. Sadece bu deil! Bunlarn Aristotelesten ve onun poesis
kavramndan bihaber olmalar bir yana, sentetik iir kavramnn tarihinden
de behresi olmadklar anlalyor.

Sentetik iir kavramm, Yahya Kemalin kullandn biliyoruz. stad, Adile

Aydaya 1947 ylnda verdii bir mlakatta88, Fransadan Trkiyeye iire ili-
kin bir misyonla dndn bildirir ve bu misyonu, kollektivitenin lisannda
iir yaratmak, Trk iirini halis olmayan unsurlardan kurtarmak ve ona asl
unsuru olan ritmi bahetmek ve dikkat edilsin, sentetik iir yapmak (vurgu
benim, H.Y.) olarak dile getirir. Yahya Kemal yle der: "Bizim iirde beyitler

86 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, (haz. Zeynep Kerman), MEB Devlet
Kitaplar, stanbul, 1969.
87 Aragon, Louis, Les Yeux dElsa, Seghers, Paris, 1981.
88 Ayda, Adile, Yahya Kemal: Fikir ve iir Dnyas, Ankara, 1979.
72 hilmi yavuz

vard, hakiki manzume yoktu. Hakiki manzume, muhtelif ksmlar birbirini

tamamlayan bir btndr, bir bestedir. Btn Trk iirinde, yani eski divan
iirinde topu topu drt veya be sentetik iir vardr. Hlbuki iir beyitler de-
ildir, iir bestedir."

Grlyor: Yahya Kemal, sentetik iirden, bir beste gibi btnl olan, bir
btn olarak yaplan iiri kastetmektedir. Baka trl sylersem, Yahya Kemal
iin sentetik iir, iiri bir yapm ii olarak kavramak anlamnda, olumlayc
ve deer yceltici bir nosyondur; - deer drc ve olumsuzlayc bir kav-
ram deil!
 okuma biimleri 73

iir Hangi Szcklerle Yazlmal Ki

Bilinen hikyedir; - Valry, Degas, Danse, Dessinde89 anlatr: Ressam Edgar
Degas, iir yazmay dndn, fikirleri olduunu, ama bu fikirleri bir trl
iire dntrmeyi baaramadn syler; nedenini sorar Mallarmye: Mal-
larm u cevab verir: "Ama Degas, iir szcklerle yazlr, fikirlerle deil!"

Elbette dorudur, iir, szcklerle yazlr; evet, ama hangi szcklerle? Bir ii-
rimdeki bir dizeyi alntlayarak sylersem: "iir hangi szcklerle yazlmal ki?"

iir, dilin szdaarndan (vokablerinden) seilen szcklerle yazlacaktr da,

bu seme ii nasl olacaktr? Roman Jakobson, 20. yzyl dilbiliminin byk yol
acs, Linguistics and Poetics adl makalesinde90, dilin iki ekseninden birinin
seici (selective), tekininse birletirici (combinative) ekseni olduunu bil-
dirir; ilki metaforu (eretileme, istiare) verir bize, kincisi metonimiyi (dzde-
imece, mecaz- mrsel)... Bir rnekle anlataym: Necip Fazln bir iirindeki,

Ve baht gklerin altn ivilerinde

dizesini alalm: Bu dizede air, rtk olarak, yldzlar anlatmak istemitir ve

bunun iin, yldzlarla benzeim ilikisi kurabilecei bir szdaarndan altn
ivileri semitir. air, pekl, bu szdaarndan baka bir szck ya da szck-
ler seebilir; yldzlan, rnein, sar budaylara da benzetebilirdi; - ama altn
ivilerde karar klm, bylece iviler ile yldzlar arasnda birebir bir paralellik
ya da metaforik bir iliki kurulmasn salamtan Jakobsonun seici ekseni
budur. Altn ivileri gklerle birletirmek ise, birletirici eksenin iidir. Bu da,
gklerin altn ivileri tmce parasnn, metonimik bir iliki kurmas demektir.

Sylemesi bile fazla belki: airin, metaforik iliki kurmak iin szdaarndan
seecei szc belirleyen kriterler var. Yldz rneinden gidelim: air,
yldzlarla rnein takunyalar arasnda bir iliki kuramaz; nk bu ba-
lamda bir benzeim sz konusu deildir: Ama bu sadece metaforik iliki iin
deil, metafor dndaki paralellikler iin de geerlidir. Eski bir belgat terimi
olan cezalet, szck seimi iindeki belirleyici kriterlerden biridir. Tahir-l
Mevlev, Edebiyat Lgatinde91 cezaletten sz ederken, Edann medda ile

89 Valry, Paul, Degas, Danse, Dessin, Gallimard, Paris, 1998.

90 Jakobson, Roman, Closing Statement: Linguistics and Poetics, Style in Language, (ed. Thomas A.
Sebeok), MIT Press, Cambridge-Mass, 1960.
91 Tahir-l Mevlev, Edebiyat Lgati, Enderun Kitabevi, stanbul, 1973.
74 hilmi yavuz

yani, lafzn mana, daha a slubun mevzu ile muvafk olmas iin kelimele-
rin rikkat ve cezaletine de mmkn olduu kadar dikkat etmek gerektiini
bildirir. Rikkat yani, slbun konuyla ilikili olmas; cezalet, yani slbun
konuya aykr olmas! Tahir-l Mevlev, bebein uykusu iin ml ml yerine
horul horulu seip kullanmann bir cezalet rnei olduunu bildiriyor.

Yahya Kemal de, Edebiyata Dairdeki92 Ali Emir Efendi ve Yeni iir balkl ksa
makalesinde, Ali Emir Efendinin yeni usulde iir sylemek gibi bir hevese kapl-
d[n] belirtip telefon, tahtelbahir (denizalt), tayyare gibi yeni zamanlarn
en bariz terakki numuneleri zerine iirler yazdn syledikten sonra, onun,

Tayyareye binmi geziyor naz ile canan

dizesini ele alyor ve bu dizenin asrn iddet, srat ve huunetinden [...] uzak
bir manzara izdiini bildiriyor. Yahya Kemal sylemiyor ama tayyare sz-
c ile dizenin gemie gnderme yapan edas arasnda cezalet vardr; -
Tahir-l Mevlevinin deyiiyle, edann meddaya, ya da slubun konuya
muvafk olmamas durumu!

Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Edebiyatmzn inden93 adl kitabnda yer alan Cahit
Stk Tarancnn iir Estetii baln tayan makalesinde Tarancnn her
kelimenin kendine has bir arm mekanizmasna bal olduunun farknda
olduunu belirttikten sonra, "Cahit Stkya gre iir, bir evocation sanatdr."
der ve yle srdrr szlerini: "Kelimeler uyandrdklar arm ile okuyu-
cuya tesir ederler. l veya uydurma kelimelerde bu hassa yoktur. Cahit St-
knn kelimelerdeki bu hassaya ne kadar ehemmiyet verdiini u msra tahlili
ok iyi gsterir:

Alarm hatra geldike gltklerimiz

Bu msrada hatra yerine aklma deyiniz: Vezin bozulmaz [...] ama iir srra
kadem basar. Bunun tek sebebi hatra kelimesinin aklma kelimesinden
daha zengin bir evocation unsuru olarak daha kuvvetli olmasdr." Prof

Dr. Sheyla Bayrav da, iirin arm alan geni olan arkaik szcklerle
yazlmasn savunanlar olduunu bildiriyor ki94 bu da Prof. Kaplann tezinin
dorulanmas demektir.

92 Kemal, Yahya, Edebiyata Dair, Yahya Kemal Enstits, stanbul, 1971.

93 Kaplan, Mehmet, Edebiyatmzn inden, Dergh Yaynlan, stanbul, 1978.
94 Bayrav, Sheyla Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi, stanbul niversitesi Yaynlan, stanbul, 1976.
 okuma biimleri 75

Arkaik szckler! Bedreddin zerine iirleri yazarken, 15. yzyla ilikin bir
tarihsel dil (arkaik dil!) kullanarak, belirli bir gelenek-etkisi retmeye alt-
mda banaz, dahas fanatik dil devrimbazlarnn hmna uram; Osman-
lclkla damgalanp aforoz edilmitim. Oysa kullandm szckler, Osmanl
toprak rejimini ve kurumlarn iaret eden terimlerdi ve elbette ztrke sy-
lenmeleri sz konusu olamazd: - timar, miri, mutasavvf vb. szckleri gibi!

Pek iyi de, gnmzde baz gen airlerin, bu defa, gndelik hayatmza girmi
yabanc dilden aktarma szcklerle yazdklar iirlere ne demelidir? Deer
verdiim bir gen air ve romana, Murat Mentein Aceleci Tefecinin Ebediyet Ss
Verdii Anlar95 balkl iirinde gryoruz bu szckler ve onlarla yaplan tam-
lamalar: Aranjman lklar, hasret stoklamak, romantik efor, bloke edilen
efkat, prosedr gerei haat olmak, gzya averaj, nihavent fotosentez, ihti-
ras transferi, platonik parantez, ontolojik yama, hasretle arj olmak, vs. vs.!

Denebilir ki, bu szcklerle bugnk gndelik hayatmza tanklk etmek sz

konusudur: Szcklerin tm, gnmz konuma dilinde dolama girmi
szcklerdir; dolaysyla Trk insannn bugne ilikin insanlk durumu,
ancak bu szcklerle ve onlarla ina edilen imgelerle dile getirilebilir! Bu by-
le midir, deil midir, tartlabilir; ama bu imgelerle ina edilen iirlerin, ger-
ekten iir dili ile mi yoksa gndelik konuma diline eklemlenmi tufeyli bir
dille mi yazldklar, mutlaka sorgulanmaldr. Tufeyli dili, gndelik konuma
diliyle argo dili arasnda, her ikisine de asalak, ne o ne teki dil olarak tanm-
lyorum; - mer Seyfettinin Efruz Bey tipinin, bir ara, Bilgi Bucanda rettii,
rahmetli Tahir Alangunun deyiiyle, eitli dillerin kelimelerinden ve kuralla-
rndan yaplm karma dil gibi!

Efruz Beyden Murat Mentee, tarih tekerrr ediyor, ama nce komedi, sonra
da trajedi olarak! mer Seyfettin, ar Batllamann ortaya kard bir tiple,
Efruz Beyle, onu glnletirerek alay ediyordu; Murat Mente ise, deyi ye-
rindeyse, Efruz Beyin dilinden, o tufeyli dilden bir iir dili kurmaya alyor
ki, galiba trajik olan budur.

Mente, bu szcklerde, Prof. Kaplann szn ettii o evocation hassasmn

olup olmad ve iirin srra kadem bas[p] basmad zerinde dursa iyi
olurdu, diye dnyorum.

95 Dergh, Eyll 2005.

76 hilmi yavuz

iir retilebilir mi?

Yahya Kemal, iir yazdm demek yerine, iir syledim dermi. Onun nl
amlca Gazeli de;

Biz iiri byle syledik ayar sylesin

diye balar. Dorusu budur, gibime geliyor. Nedenini sorarsanz, iir, yazdan
nce de vard da ondan, derim. Ya da dilerseniz, kutsal kitaplarn diliyle syle-
yeyim: nce sz vard...

iir, yazdan nce de vard, dedim ya, aslnda, yazdan sonra da zl olmay
srdrd iir. nl bir Homeros uzman olan Moses Finleyin The World of
Odysseusunda96 okumutum. .. 8. ve 7. yzyllarda Grek yazsnn kullanl-
yor olmasna karn, Grek yazn uzun bir sre, szl olmay srdryor. Szl
Grek yazn derken, iirden sz ediliyor elbet.

imdi bize ok aykr gelen bir ey var. rnein, bir air ksa da, kitaplarnda-
ki yzlerce iiri ezberden okusa, en azndan ne inanlmaz bir bellek! diye
arrz. Peki, ama yaznn bulunmasndan nce var olan iir, rnein lyada
ya da Odysseia gibi binlerce dizelik destanlar, nasl syleniyorlard dersiniz?
Bu tr destanlar, doallkla, okumas yazmas olmayan airlerce sylenmiler-
dir. airler, dinleyicilerin nnde, hemen o anda iir sylemeye balarlarm.
Yanl anlalmasn: Daha nceden ezberledikleri bir destan sylemek deil, o
anda sylemeye balarlarm...

Bunun ok eski alarda kald sanlmasn. 1934 ylnda, bir Amerikal halkbi-
limci, Milman Parry, Yugoslavyada, 60 yalarnda bir Srpl airle karlat-
n anlatyor. Srplnn ne okumas var, ne yazmas! Milman Parrynin anlatt-
na gre, bu Srpl air oturuyor, neredeyse Odysseia uzunluunda binlerce
dizeden oluan bir iiri sylemeye koyuluyormu. ki hafta srm Srplnn
bu iiri sylemesi. Sabah iki saat, akam iki saat, tam iki hafta boyunca iir
sylemi Srpl air. "stelik," diyor Parry, "ll, uyakl iirlerdi bunlar."

Gerek ustalk da bu galiba. Ustalk deyince, Emevilerin son dneminde ya-

am nl bir airin, Ebu Nuvasm bir yksn anlataym. Abdelfettah Kili-
tonun, klasik Arap yazn zerine yazd IAuteur et ses Doublesnden97 aldm

96 Finley, Moses, The World ofOdysseus, Pelican Books, 1962.

97 Kilito, Abdelfettah, lAuteur et ses Doubles, Editions du Seuil, 1985.
 okuma biimleri 77

bu yky. Ebu Nuvasm ustasndan izin alp kendi iirini syleyecei gn

gelip atm. Ebu Nuvas, ustas Halefl-Ahmerin elini pp ruhsat isteyince,
ustas:

"Git," demi, "1000 tane iir ezberle de gel, ondan sonra..."

Ebu Nuvas gitmi, gnlerce alp 1000 iir ezberlemi, ustas Halefl-Ahmerin
huzuruna km, "stediiniz 1000 iiri ezberledim, efendim." demi.

Ustas yle bir bakm Ebu Nuvasa: "Gzel;" demi, "imdi git, ezberlediin
bu iirleri unut da gel..."

iir retilebilir mi? Niye retilmesin? retilir retilmesine de, retilebi-

len, iirin kurallardr sadece. Gzel sanatlar bitiren herkes nasl byk res-
sam, byk heykeltra olamyorsa, iir eitiminden geenlerin de byk air
olaca sylenemez. Hem Montaigne sylemiyor muydu: "iirin orta hallisi
veya kts iin kurallar, ustalklar bir l olabilir." diye? Ancak gene de,
retilebileni yabana atmamak gerek, rnein, iyi bir dizeyi kt bir dizeden
ayrt edebilmek... Sabahattin Eybolu, bir yazsnda, Ahmet Haimin o ok
bilinen,

Ar ar kacaksn bu merdivenlerden

dizesini anyor, bu dizeyi Trkenin en gzel dizelerinden biri diye niteledik-

ten sonra yle diyor: "Basit bir emirden baka bir ey olmayan anlamna
dokunmadan, szcklerin yerini deitirebiliriz." O zaman ne oluyor:

Bu merdivenlerden ar ar kacaksn

"Grdnz m," diyor Eybolu, "by bozuldu; anlam deimiyor iirsellik

yok bu tmcede."

yleyse, saf iirin, anlamla bir ilgisi yok mu diyeceiz? Ahmed Haim o kan-
dadr. Ama bundan, iir, btn btne anlamsz olmaldr, sonucunu mu ka-
racaz? Hayr, benim sylemek istediim bu deil! Ben, anlamadmz bir
iiri, anlamn kavrayamadmz bir iiri kt iir diye gemeyelim diyorum.
Gerard de Nerval, "Benim fiillerim aklamaya gelmezler. Aklandklarnda ise
-eer aklama diye bir ey mmknse- btn bylerini yitirirler." der. eyh
Galip de;

Earm fehmeylememek ayb olmaz

diyerek, iirini anlamayanlar ayplamadn belirtir.

78 hilmi yavuz

Sze Yahya Kemalin amlca Gazeli ile balamtm. iirin gizeminin, bys-
nn kolay kolay anlalmayacan dile getiren bu gazelle bitirelim szmz:

Esrr- nazm erhedemez akl- dnyev

Eflke perr bl aan efkr sylesin
Bigneler bu sahada mazurdur Kemal
Erbb- zevk iirimi her br sylesin.
 okuma biimleri 79

iir Deitirilebilir mi?

iirdeki yeniden yazma rneklerine dzyazya gre daha sk rastlanyor. Trk
edebiyatnda bu konuda bir tartma bile domutu. Melih Cevdet Anday, iir-
lerini deilse bile Raziye romann iki kere yazmt. Arkada Oktay Rifat ise,
Saadet bir imendir bastn yerde biter eklindeki nl dizesini, Mutluluk bir
imendir bastn yerde biter diye deitirince, Cemal Sreya bunu eletirmi-
ti. Cemal Sreya, Szckleri Deitirmek adl yazsnda unu sylyordu: "Ya
gnn birinde eski iirlerimize damlattmz yeni szckler de gzden der-
se, onlarn da yenileri ortaya karsa? O zaman ne yapacaz?"

Oktay Rifat bu deiiklii z Trke kullanma kaygsyla yapmt. (Rfatn,

baka sebeplerle yapt szck deiiklikleri de var: rnein, Fatih ve Elma
iiri.) Trk iirinin nemli baka airleri de farkl sebeplerle iirlerindeki kimi
szckleri ya kartm ya deitirmiti. Fazl Hsn Dalarca, Necip Fazl,
Yaar Nabi Nayr, Talip Apaydn gibi... Bir adan airinin iir serveninde
geirdii deiimi grmenin ve yeniden yazma ilemine karlatrmal olarak
bakmann ilgin bir deneyim olaca sylenebilir. Ama son dnem edebiyat
kuramlarnn cevap arad o dngsel soru yeniden belirmeye ve verilecek
tm hkmleri hkmsz klmaya yetecek kadar karmaktr: Yazar, metni
tarafndan ldrlmemek uruna metni ldrebilir mi?

Bu konudaki dncelerimi sylemeden nce, kk bir aklama: Oktay Rifat,

Fatih ve Elma iirindeki Sarm, krkm, kokusuz karanfilim dizesindeki
karanfilim szcn glm olarak deitirmitir. Nedeni, belleim beni
yanltmyorsa, Bellininin Fatih tablosunda Sultann elindeki iein, karanfil
deil de gl olduunun, rahmetli ressam ve mzeci Elif Naci tarafndan yazlan
bir yazyla belirtilmi olmasdr. Oktay Rifat, bir air olarak gereklie bu ker-
tede baml olmal ve karanfili glle deitirmeli miydi? zerinde durulma-
s gereken bir soru.

Ama asl mesele, saadetin yerine mutlulukun ikame edilip edilemeyeceidir.

Dilbilimciler, o kanda deiller: Prof. Dr. Sheyla Bayravn, arkaik szck-
lerin arm alannn ok daha geni olduunu bildirdiini daha nce de
alntlamtm. Bayrav Dilbilimsel Edebiyat Eletirisinde98, tastamam unlar
yazmtr: "Dolayl anlam (connotation) terimini dilciler birbirlerinden ayr

98 Bayrav, Sheyla, a.g.e.

80 hilmi yavuz

anlamlarda kullanrlar: Martinet ve Mounin iin bir szcn yaln anlam

(denotation) yannda bir de yan anlamlan olabilir; rnein, deryann yaln
anlam denizinkine e ise de, fazla olarak arkaik, iirsel yanlar vardr."

Dolaysyla, saadet szc ile mutluluk szc, arm alanlar ok farkl

olduu iin birbirlerini ikame edemezler. Anlam asndan belki birinin teki-
nin yerini tutmas mmkndr; ama iirde anlamn deil de, bir bakma ar-
ma dayanan (Yahya Kemalin deyiiyle) bir deruni ahengin ya da Ahmet
Haimin deyiiyle, sihirkr tesirin ikame edilmesi sz konusu olamaz.

Dalarcann da, iirlerini okurlarnn belleinde yer ettii biimiyle korumak

yerine, z Trke kaygsyla deitirmesinin, onlar ilk biimiyle anmsayarak
haz duyanlar, o iirlere btnyle yabanclatrdnn farknda olmamas, tek
szckle, zcdr...

Sadece airler deil, evirmenler de ayn kayglarla, evirilerini deitirmi-

lerdir: Bunlardan biri de Said Madendir. Madenin, Baudelaireden yapt
evirilerindeki Osmanlca szckleri, z Trkeleriyle deitirmesi de, iirin
okur zerindeki duygusal etkisini ve okurun bireysel yaamndaki dntr-
cln hi hesaba katmadm gstermektedir.

Bir air, yazp yaymlad, kitabna ald bir iirini, daha sonra, deitirebil-
meli mi? Eer, yant olumluysa, deitirme ileminin hangi gerekelerle yapl-
dnn bilinmesi gerekmiyor mu? Yazar, metni tarafndan ldrlmemek
uruna metni ldrebilir mi?

Bu sorunun, rtk olarak iki kkrtc iermesi var: lki, hi phesiz, iirin
deitirilmeden, ilk yazld biimiyle korunmasnn, airin lmne sebep
olacak kertede eskimi ve eer tamir edilmezse, airle birlikte yok olmas
ihtimalinin bulunduudur. kincisi, airin, iiri tarafndan ldrlmemek
uruna, iirini tamir edip deitirmekle, bizzat iirini ldrm olmas ihti-
malidir.

Bu ihtimalleri amak gerekiyor: Dorusunu sylemek gerekirse, ben, ilk ihti-

malin, yani, iir air tarafndan deitirilmezse, iirin airle birlikte yok olmas
ihtimalini varit grmediimi sylemeliyim. Bana sorarsanz, tam tersi, yukar-
da zikrettiim ikinci ihtimal varittir: Yani, Dalarca, iirlerinden bazlarn z
Trke kaygsyla, mesela o harikulade Geen ey iirindeki hatrasz; kelime-
sini, anisiz; ta ezelden beriyi, ta ncelerden beri diye deitirdiinde, bizzat
 okuma biimleri 81

iirini ldrm olmaktadr. Ayn durum, Oktay Rfatn Karma iirindeki

saadet kelimesini mutluluk diye deitirdii iin de geerlidir.

Dilin szdaarnn deimesi ile iirin szdaarnn da ona bal olarak dei-
mesinin kabul edilebilir hibir meru gerekesi yoktur. Bu, aslnda, bir dilin
kendi kendine tercme edilmesi gibi absrt ve sama sapan bir duruma iaret
eder: Trkeden z Trkeye tercme! Haydi, tercme iinin, Trkeden z
Trkeye deil de, Osmanlcadan z Trkeye yaplm bir tercme olduunu
varsayalm;- yani, bir dilin kendi kendine tercme edilmesi deil, birbirinden
farkl iki dil arasnda bir tercme! Bu durumda da, hatra kelimesinin, ya da
saadet kelimesinin, an ve mutluluk kelimeleriyle, belki anlam dzeyinde
karlanmlklar sz konusu olabilir; ama iirde birebir anlamdan ok, dolay-
l anlamlarn (yan anlamlarn, connotation) ne kt unutulmamaldr.

Dalarca ve Oktay Rfatn o gzelim iirleri, bu deitirmelerle srra kadem

basm olmuyor mu? air, kendi metnini ldrm olmuyor mu?
82 hilmi yavuz

Bir air Baka Bir airin iirini

Deitirirse...
Bir airin kendi iirini deitirmesi konusundan baka bir meseleye deinece-
im: Bir airin, baka bir airin iirini deitirme giriimlerine!

Yahya Kemal, Dalarca ve Oktay Rfatn yaptklar gibi, ama bu defa kelime
baznda deil, dize baznda, Yeniehirli Avninin, Tevfik Fikretin, Recaiza-
denin, Hamidin, Akifin, Namk Kemalin dizelerini, Trke gerekesiyle de-
itirme nerisinde bulunur. Sermet Sami Uysaln Yahya Kemalle Sohbet-
lerinde"99 stad, "Fikret, Piinde bir avaze-i an ykseliyordu dizesini, Alk
sesi her yandan uup ykseliyordu diye yazmalyd." der. Ama dikkat edilirse
burada Yahya Kemalin yapt, mesela Ahmet Muhip Dranasnki gibi (Dra-
nas, Rbab- ikesteyi nazmen Trkeye aktarmtr: Krk Saz), Fikreti Trk-
e sylemektir ve bu, eviri olmak itibariyle, kabul edilebilir bir durumdur; -
her ne kadar Yahya Kemal, bunu, Trke sylemek adna deil, Fikreti tashih
etmek niyetiyle yapm olsa da!

Ama yine Yahya Kemal bu defa, Trke syleme balamnda deil, mantk ve
iirsellik balamnda Ahmet Haimi tashihe kalkr: "Haim, sayemde bizim
lisanmzda sade Trke sylemeyi anlad, der ve yle srdrr szlerini:
"Fakat asl mesele Trkenin estetiini bulmakta idi. te Haim buna erie-
medi.

Zannetme ki gldr ne de lle

yanltr. Sonra ate doludur diyor. Atele imale yaplmaz. stelik, ate olan
ey tutulmaz. Dokunulur ve hemen el ekilir. Glgn da dememeliydi. Bu
kelime Divan iirinde de var. Bizim lisana akl erseydi, Piyaleyi

Gl rengine aldanma yanarsn

El srme atetir bu piyale

gibi bir syleyile sylerdi. [...] Sonra Haim, Merdivende Eilmi arza diyor.
Arza eilmi denmez. Yere eilmi denir. Piyale, Blbl, Merdiven hep bizim
lisanla. Niye (Haim) O Beldeyi bizim lisanla sylemedi? nk Yahya Kemal o
zaman Paristen gelmemiti."

99 Uysal, Sermet Sami, Yahya Kemalle Sohbetler, Kitap Yaynlar, stanbul, 1959
 okuma biimleri 83

Yahya Kemalin, teki airlerin iirlerini deiik gerekelerle dzeltmeye kal-

ktn biliyoruz. Sermet Sami Uysaln Yahya Kemalle Sohbetlerde stadn
zellikle Ahmet Haimin iirlerini tashihte srar etmesini, iki byk air ara-
sndaki rekabete balamak mmkndr. Yine Sermet Sami Uysalla Yahya
Kemalle Sohbetlerde Yahya Kemal, Haimin, ihmal ve hatalarn pek ok ol-
duunu tekrarlayarak, bu defa

Bir acem bahesi bir seccade

dizesini, "Burada bahe ve seccade ayr kalyor." diye eletirir ve " Isfahan
bahesi bir seccade demeliydi." diye dzeltir.

Behet Necatigil de Edip Canseverin bir iirini tashih eder. Necatigil, Canse-
vere gnderdii 11-12 Nisan 1977 tarihli mektubunda100 onun Sevda ile Sev-
gim101 adl kitabndaki son iiri (Her Sevda..) konusunda dncelerini bildirir
ve onu yadrgatan bir iki nokta zerinde grlerini belirtmek istediini sy-
ler: "nce anszn nc msray yadrgamtm: Biz isteyelim istemeyelim
srp gider bylece - tirazm, Biz isteyelim istemeyelim szlerinedir. Bence
dzyaz iin bile ar bir bileim bu. iirin kaldramayaca kadar ahenksiz,
hantal bir syleyi. steyelim drt hece, istemeyelim be hece. Ritmik deil,
kvrak deil; uzun, yorucu, donuk. Ben olsam, msra yle dzenlerdim: ste,
isteme srp gider bylece. "

Necatigil, o iirdeki,

Baksak ki unutmuuz gnn birinde her eyi

Ne o sevdalar ne lmsz szler kalm

dizelerini de yle dzeltir: "2. msradaki kalm szcn atardm. nk

1. msradaki unutmak saptamasnda kalmamlk zaten var."

iirin son blmn oluturan iki dize,

Ve nlar her biri bir silahn yanks gibi

Bir yaam boyu biz tetii ektike

konusunda ise Necatigil, zellikle yanks gibi zerinde durur ve unlar ya-
zar: "Bir kere bu iki szckte iki iki de i var ki bunlar yakn kakl, biri
kaln biri ince iki sesli. Yani, pe pee sylenince tutukluk yapan drt yakn

100 Necatigil, Behet, Mektuplar, 1000 Tane Yaynlan, 1988.

101 Cansever, Edip, Sevda ile Sevgi, Koza Yaynlan, stanbul, 1977.
84 hilmi yavuz

sesli. Ben olsam bu msra da yle kurardm: Ve nlar her biri bir silah yan-
ksnda. Ya da yle: Ve nlar her biri bir silah yanksyla."

Bu tashihler konusunda kimin ne kadar hakl olduunun deerlendirmesini

yapmak istemem. Ancak, Yahya Kemalin sert, buyurgan ve dediim dedik
tavrna kar Necatigilin, Cansevere yazd mektubun sonu bana, Hocann
karakterini vermek bakmndan ok anlaml gelmitir: "Edip, sakn bu deer-
lendirmelerimi, bir ukalalk, bir haddi tecavz olarak alma! Bilirsin, her air,
ben olsama, bana kalrsaya snarak kendi bildiini okumaya, kabul ettir-
meye kalkar. Benim bu satrlarm, bir dostlua gvenerek, kendi grm
dile getirmek sadece. Zaten bir iir, btnyle biz olsak, bakasnn deil, bi-
zim iirimiz olurdu. Her eyi kendimize benzetmek istesek, farkllamalar,
ayrlklar olmazd."
 okuma biimleri 85

iir evirisi zerine

Ben de iir evirdiim iin biliyorum: Bir airin btn iirlerinin evrilmesin-
de ciddi sorunlarla karlalmas kanlmaz. undan: Bu iirlerden bir bl-
, Trkede tam karlm bulabiliyor, bir bl de bulamyor. Dolaysyla
iir evirmeni, Trke sylenmeye yatkn olanlar evirmeli. Genelde Trke-
de tam karlm bulamayan, Trkede oturmayan iirlerdir, bizim eviri
kokuyor! dediimiz iirler. Unutmamal: Bu, bir iirin baz blmleri iin de
geerli. Orhan Velinin Aragondan evirdii Elsann Gzlerini dnelim. Bir
eviri bayaptdr bu. lk drtln karlatrlmas yeterli, bu evirinin ger-
ek bir bayapt olduunu anlamak iin:

Tes yeux sont si profonds quen me penchant pour boire

Jai vu tous les soleils y venir se mirer
Sy jeter mourir tous les dsesprs
Tes yeux sont si profonds que jy perds la mmoire

yle derin ki gzlerin imeye eildim de

Btn gneleri prl prl orada grdm
Orda btn mitsizlikleri bekleyen lm,
yle derin ki iter eyi unuttum ilerinde

Elsann Gzleri (Les Yeux dElsa) 10 drtlkten oluur. Orhan Veli, bu 10 drt-
lkten sadece 5ini evirmi, kaynak metnin 4, 5, 6, 7 ve 8. drtlkleriniyse
evirmemitir. Byk olaslkla, evirmenin, bu blmleri Trke sylemede,
teki drtlkler lsnde baarl olmadn kavramasndan dolaydr bu.
Orhan Veli, Trke syleyite tam karln bulan blmleri evirmekle ok
iyi etmi. Belki de, Elsann Gzlerini gerek bir eviri bayapt klan da budur.
Yllardr airlerin Btn iirlerini evirme dorultusundaki giriimlerin, o
denli baarl olmaynn nedenini de bunda aramak gerekir.

Bir de u: iir evirmenlerimiz, sadece bir airin btn yaptlarm deil, birok
airin btn iirlerini eviriyorlar. Sait Maden rnein... Maden, hem Lorcann
hem Montalenin hem Aragonun iirlerini evirme urana girebiliyor! Oysa
Sait Madenin en baarl olduu eviriler, ne yazk ki bugne dein kitapla-
mam olan Baudelaire evirileridir. 1950li yllardan beri Madenin seerek ve
zenerek Baudelaire evirdiini biliyoruz. (Varlkn, 1950 ylnda dzenledii
86 hilmi yavuz

eviri iiri yarmasnda Baudelaireden Moesta et Errabunda evirisiyle Ma-

denin birincilik dl aldn ka kii anmsyor?)

Trkede iir evirisi alannda, hi kukusuz, iki byk ad var: Orhan Veli ve
Can Ycel. Orhan Velinin Asm Bezircinin derledii eviri iirleri102 (derleme-
deki eksiklere ve yanllara karn) bir eviri bayaptdr. Can Ycelin Her
Boydan103 da yle! Dolaysyla benim iin bir airin btn iirlerinin evirileri
deil, eviri iir sekileri (antolojileri) her zaman daha nemli olmutur. unu
demek istiyorum: Benim iin, evirmenler evirdikleri bir ya da iki iirle ne
karlar. Orhan Veli Aragondan Elsann Gzleri iiriyle, Apollinaireden Ren
Gecesi iiriyle, Mevlndan evirdii rubailerle; Sabahattin Eybolu (Necati
Cumalyla evirdii) Apollinaireden Marzbll iiriyle, Eluarddan Karartma
iiriyle; Melih Cevdet Anday Poedan Annabel Lee iiriyle; Can Ycel Eliottan
Alfred Prufrockun Ak arks iiriyle; A. Kadir Mevlndan Ne Zaman iiriyle;
Sait Maden Baudelaireden Moesta et Errabunda iiriyle... rnekler oaltlabi-
lir.

Son olarak unu sylemek istiyorum. iir evirisinde, giderek bir iblm
yerleiyor gibi. evirmenler bildikleri dillerin airlerini eviriyorlar. Ataol
Behramolu, Rus airlerini eviriyor; Egemen Berkz talyan airlerini. Cevat
apansa ngiliz airlerini. Ama bizde, eskiler dnda, bir tek airi evirmekte
ne km evirmenler yok henz. rnein, Behramolu iin Lermontov e-
virmeni diyebilir miyiz? Sanmyorum, Behramolu, Lermontov gibi teki Rus
airlerini de eviriyor. yleyse bir airin adyla bir evirmenin ad arasnda
birebir bant kurulamyor. Oysa rnein Franszcada, Lermontov deyince
akla bir tek ad gelir; Henri Gregoire. Dnn ki Gregoirem 1918de yapt
Lermontov evirileri, geen yl yeniden baslabiliyor.

102 Bezirci, Asm, eviri iirler, stanbul, 1982.

103 Ycel, Can, Her Boydan, Adam Yaynlan, stanbul, 1984.
 okuma biimleri 87

Felsefenin iir zerindeki Tahakkmnn

Yapskmne likin Notlar
Avrupa entelektel tarihinin dayatt hiyerarik tahakkm mekanizmalarn-
dan, bugne kadar gz ard edilerek zerinde hemen hemen hi durulmam
olan, felsefenin iir zerinde kurduu hegemonyadr. Geleneksel toplumlarda
henz farkllamam olan bu iki sylemin, bir anlamda modern Avrupa d-
ncesiyle birlikte, yollarnn ayrldn ve felsefe sylemi ile iir syleminin
birbirinden farkllatm biliyoruz. Farkllama, evet; - ama felsefe ile iir
ilikisinin, ikili bir kartlk olarak konumlandrlmasna ve felsefenin iir ze-
rinde bir tahakkm ina etmesine, elbette, hayr!

Bu tahakkmn temelkoyucu dayanaklarn, felsefe tarihinin, Jacques Derri-

dann byk bir bilgelikle tespit ettii, akl/akld ve duyusal/zihinsel ikili
kartlklar oluturuyor. Felsefe tarihi, bu kartlklardan ilkinde akln akld,
kincisinde de zihinselin duyusal zerinde bir zorba hiyerari kurduunu
gsteriyor. Felsefenin, aklsal ve zihinsel; iirin ise, akld ve duyusal-olan
zerine ina edildiine ilikin Platon meneli bu varsaym, felsefenin iir ze-
rinde kurduu hegemonyann da meruiyet gerekesidir. Sylemlerin birbi-
rinden farkllamasndan itibaren, felsefenin kavramlarla, iirin istiarelerle
yaplagelmeIye balanmasnn da, bu meruiyete retorik bir arlk kazandr-
d gz ard edilemez.

Felsefenin iir zerindeki bu tahakkm, Avrupai manasyla bir felsefe gele-

neine sahip olmayan, buna karlk uzun bir iir geleneini bugne tayan,
bizimki gibi toplumlarda, bsbtn acayip ve manasz grnyor. Acayip ve
manasz - evet, nk felsefenin tahakkm var, ama kendisi yok! Avrupann
entelektel tarihini, kendi entelektel tarihimiz imi gibi temellk etmenin
getirdii bir garabet! Avrupaya ait bir felsefe geleneinin, bize ait bir iir ge-
lenei zerinde hegemonya kurmas, olsa olsa, modernlemenin, bu lkede bir
tr Oryantalizm olarak hayata geirildiini kantlayan yeni bir rnek saylabi-
lir;- baka bir ey deil!..

Bu tahakkmn tipik gstergelerinden biri, felsef dncelerin edeb metin-

lerde dile getirilmesini, felsefe deil de hikemiyyat; ahlak veya hukuk metin-
lerde dile getirilmesini de tefelsf sayarak, felsefeyi bunlardan daha farkl ve
stn bir statde grmektir. Elbette burada, Avrupa entelektel tarihinin
88 hilmi yavuz

kabul ettii manada, sistemlilik, aklk; bilgi, varlk ve deerlere ait btn
halinde bir aklama olarak felsefeden sz edildiini unutmamak gerekiyor.

Tuhaf ve manidar: Felsefenin iire ve dolaysyla edeb metinlere olan tahak-

kmn merulatrarak onaylama ii, Prof. Hilmi Ziya lkene mi dmeliydi?
Ne yazk ki, yle! Felsefeye Girite104 unlar yazyor lken: "Shakespeare,
Hamlete yle syletiyordu: Bir rya, senin btn felsefelerinden daha de-
erlidir. Bu szde ruhun tembelliinin ne gzel ifadesi var. Bu sahneyi herkes
grr, Hamleti herkes okur ve zahmetsizce bu cmleyi ezberler. (...) Fakat
kimse kolay kolay Aristoyu, Gazaliyi, Descartes okuyamaz.(...) Her seviye,
onlarn btnn anlayamaz. Bunun iin ilim ve felsefe byk cehd ister; bu
cehdden kaan insann hikemiyata snarak asl felsefeyi grmemesi, olsa
olsa yalnz tesellidir."

Aka grlmyor mu? Hilmi Ziya lken, Shakespearein Hamletini, herhangi

bir felsefe metni karsnda son derece deersiz buluyor; felsefe metinlerinin
kolay anlalmayacan, oysa Hamletin herkes tarafndan zahmetsizce oku-
nabileceini ne sryor. Felsefeyi, iirden, hikemiyat diye deersizletirdii
felsefe krntlar (deyi, lkenindir!) ieren edeb metinlerden stn gre-
rek, Platondan bu yana, Avrupa aklc geleneinin felsefenin iir zerinde ina
ettii tahakkm yeniden retiyor! te tastamam bu nedenle, felsefenin iir
zerindeki tahakkmn, bir yapskme (deconstruction) uratarak ortadan
kaldrmann, bizim entelektel tarihimizin bize ait sylemle yazlp okunmas
asndan can alc bir nem tadm dnyorum.

104 lken, Hilmi Ziya, Felsefeye Giri, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1963.
 okuma biimleri 89

iir ve Entelektel Tarih

iirin tarihini nasl okumal? iirin tarihi, iinde retildii toplumun zihin tari-
hinden, yani entelektel tarihinden bamsz olarak ele alnarak okunabilir
mi? Entelektel tarih, iirin tarihini belirler mi? Osmanl-Trk toplumundan
rnekler vererek bu sorularla ne demek istediimi, daha ak ve seik bir bi-
imde anlatabileceimi dnyorum.

Osmanl-Trk toplumunun entelektel tarihi, 1800l yllardan balayarak,

Tanpnarn deyiiyle, bir medeniyet deimesine uramtr. Tanpnar Mede-
niyet Deitirmesi ve nsan105 adl makalesinde yle diyor: "Seluklular
devrinde Anadolu kaplarn zorlayan insanlar, yeni vatan benimseyen ilk
kurucu nesiller, Osmanl fatihleri, btn siyasi dzensizliklerine ramen, bize
Itrinin dehasn ve Nailinin dilini veren, zekimizin o tam inkiaf ve istikrar
devri 17. asr sonunun insan, elbette birbirinden ok farklydlar. Fakat ayn
zamanda birbirlerinin devamydlar da. Vani Efendide Zembilli Ali Efendi,
Zembilli Ali Efendide ilk stanbul kads Hzr Bey, Bursal smail Hakkda Aziz
Mahmud Hdayi, Hdayide ftade, ftadede Hac Bayram, onda Yunus Emre,
Yunusta Mevlna, ayn ocan ateiyle devam ediyordu."

1800lerden balayarak bu devamllk sona erer: Osmanl Trk toplumu Batl-

lamakta; bir medeniyetten tekine geilmektedir. Ve bu geiin getirdii
ikilik, yine Tanpnarn deyiiyle, "evvela umumi hayatta balam, sonra ce-
miyetimizi zihniyet itibariyle ikiye ayrm, nihayet ameliyesini derinletire-
rek ve deitirerek, fert olarak da iimize yerlemitir." Tanpnar, bu ikilii bir
mektubunda ift maksatl yaamak diye nitelendirir.

imdi asl mesele, bu ift maksatl yaamamn Osmanl-Trk entelektel tari-

hinin yani zihniyet tarihinin, en belirleyici dzlemi olarak, nasl birlikte edini-
lecei, temellk edileceidir. Bugn hl Trkiyede, bu ift maksatl yaa-
mamn biraradal konusunun problematik olmaya devam ettiini gryoruz.

imdi burada, bu meselenin, iir tarihimiz bakmndan bir problematik olmak-

tan ktn, hem Doulu hem Batl, ya da daha doru bir ifadeyle hem Gele-
neksel hem de Modern olabilmenin imknllnn iirde gerekletirildiini

105 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Medeniyetin Deitirmesi ve nsan, Yaadm Gibi, (haz. Birol
Emil), Trkiye Kltr Enstits Yaynlar, stanbul, 1970.
90 hilmi yavuz

ne sreceim: Hi phesiz, bu bir varsaymdr ve bir varsaym olarak irde-

lenmesi gerekir:

Varsaymm udur: Yahya Kemal ve Ahmet Haimle balayan Modern Trk

iiri, Nazm Hikmet ve Necip Fazl zerinden, Behet Necatigil ve Asaf Hlet
elebiye ulanarak bir sahih soykt, bir jenealoji oluturmutur. Sahih
iir, bize hem Doulu hem Batl, hem geleneksel hem de modern olmay, yani
bu ift maksatl yaam dayatan entelektel tarihle, birebir mutabakat halinde
olan iirdir: Yahya kemal de, Ahmet Haim de, Necip Fazl da, Nazm Hikmet
de Behet Necatigil de, bu sahih iir soyktnn iinde hem Doulu hem
Batl, hem geleneksel hem de modern olabilen, ksaca kendi entelektel tarih-
leriyle mutabakat halinde olan, bu tarihle rten, sahih airlerdir.

Demek ki, hem Batl ya da modern iiri hem de Doulu ve geleneksel Osmanl
iirini, yani ikisini birden, metinleraraslk dolaymnda edinerek, temellk
ederek, ksaca kendisinin klarak, entelektel tarihle mutabakat durumunda
olan bir sahih iir soyktmz var. Bu soykt, ya da aile aac, ite Trk
iirini gelecee tayacak olan iirdir. Bu, Tanpnardan alntladm blme
atfta bulunarak sylersem, Yahya Kemal ve Ahmet Haimde Necip Fazl ve
Nazm Hikmetin, Nazm Hikmet ve Necip Fazlda Asaf Hlet elebi ve Behet
Necatigirin, birbirlerinden ok farkl olmalarna ramen, birbirlerinin devam
olduklarn gsterir. Dolaysyla Trk iirinde, ift maksatl yaama, bu iki
maksadn bir aradaln mmkn klacak koullarda, bir imtidad temellen-
dirmi olmaktadrlar. Bir kez daha syleyeyim: Bana gre elbet, iirdeki bu
imtidad, deierek devam etmek veya devam ederek deimek zerine ina
edilmi olan soyktn geleneksel olan modern olanla bir aradalk iinde
gelecee tayacak airlerle devam edecektir.
 okuma biimleri 91

iir, Neden Bu Kadar rktc?

Terry Eagletonn The Timesn edebiyat ekinde How to Read a Poem?106 (Bir
iir Nasl Okunmal?) balkl bir yazs yaymland. Derginin sunu yazsnda
bildirildiine gre, Eagletonn bu konudaki yazlan devam edecek. iirden
neden bu kadar korkulduu ve iirin neden bu kertede yanl anlaldna
ilikin yazsna Eagleton, iir[in] btn edeb sanatlarn en rktcs oldu-
unu belirterek balyor ve edebiyat rencilerinin bile, iirden ok roman
tercih ettiklerini ne sryor.

Bu neden byle? Eagletonn deyiiyle, iir neden edebiyat balosunun kt

perisi oldu? Yine onun gibi sylersek, niin renciler arasnda iyi iir eleti-
risi [...] ender rastlanr hale geldi?

Eagletona gre, bunun nedeni, iirin, insan dilinin btn imknlarn kullan-
yor olmasdr ve bu, bizim gndelik hayatmzda sklkla yaptmz bir ey
deildir. Ama dilin ritmine ilikin imknlarn gndelik hayatta ie yarad
durumlar da var. Eagleton, 1950 ylnda yaplan Amerikan bakanlk seimle-
rinde Cumhuriyeti Parti aday General Eisenhowerin kampanyasnn "I Like
Ike" sloganyla yrtlmesinin, semenler zerinde ne kertede olumlu bir etki
yaptnn, 20. yzyln en byk edebiyat eletirmenlerinden Roman Ja-
cobson tarafndan analiz ediliine de dikkati ekiyor.

Gerekten de yle: Ike Eisenhowerin ksaltlmdr ve Eagletonun szn

ettii olumlu etki, "I L[ike] [Ike]"deki tekrarlamann salad ritim duygusu-
na ilikindir.107

Gndelik konuma dili, elbette, Eagletonn da belirttii gibi, dilin btn

imknlarn kullanmaz. Ama iir dilinin, sadece gndelik konuma dilinin ya
da standart dilin imknlaryla yetinen ve ondan tesine alkn olmayanlar
rktmesi, anlalabilir bir eydir. Standart dilin imknlarn aan kullanmlar,
tedirgin edici, hatta rktc olabilir nk...

106 Eagleton, Terry, How to Read a Poem?, Times, 20 Ocak 2007.

107 Daha nce de Anthony Easthopeun Poetry as Discourseundan yararlanarak, Jacobsonun bu
analizinden sz etmitim. Okurlarm, bu konuda daha ayrntl bir okuma yapmak isterlerse,
Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar (Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 2005) adl kitabmdaki iir
Dili ve Reklam Dili balkl yazmza bakabilirler.
92 hilmi yavuz

iirin rktc olmasnn nedenlerinden biri de, iir dilinin kapal bir dil
olmasdr. Eagleton, hakl olarak, gndelik konumada dilin saydamlndan
sz ediyor ve "oysa," diyor, "iir dili donuk, mat bir dildir; dil aracl ile an-
lama bakmak yerine, kelimelerin kendilerinde bir deer olarak lezzetine ba-
kar." Eagletonun o bildiimiz atafatl slubuyla dile getirmek istedii, iir
dilinde kelimelerin gndelik konuma dilinde atfta bulunduklar objelere
gndermede bulunmayabilecekleri; - hatta belki de mesela Mallarmnin ii-
rinde olduu gibi, hibir eye gnderme yapmadan, sadece kendi kendilerine
atfta bulunabilecekleridir. Teknik deyimle, bu, iirdeki kelimelerin z-
gndergesel (self-referential) olmalar anlamna gelir.

iir eletirisi, dilin, gndelik konumada verili olmayan imknlarn kullanan

bir edebiyat trnn eletirisi demektir. Eh, her babayiidin bunun stesin-
den gelmesini beklemek sz konusu olmad gibi, buna cesaret etmek de,
Eagletonn syledii gibi, rktc bir itir...
 okuma biimleri 93

iir ve Sat
21 Nisan Dnya iir Gn ilan edilmi. Bu mnasebetle, bir bankann spon-
sorluunda bir iir Gecesi dzenlendiini rendim. Gazeteler, iir Gecesine
byk ilgi gsterildiini, ou izleyicinin ayakta kaldn yazdlar. airler ok
mutlu: iire ilgi artyor demek!

Sorgulamak gerekiyor: Gerekten iire ilgi artyor mu? Sylenenlere baklrsa,

iire olan ilginin arttn, sadece iir Gecesine katlanlarn kalabalklndan
deil, baka birtakm gstergelerden de karmak mmkn. nl bir tiyatro
oyuncusunun yaymlad iir kitab, tastamam 85 bin satm! Beyolunda
sadece iir kitaplar satan bir kitabevi alm! Baz airler de tirajlarnn
standart olarak, son be yldr 50 bin olduunu belirtiyorlar! Eh, btn bun-
lara bakarak iirin Trkiyenin entelektel gndeminde oktan hak ettii yeri
ald sylenebilir (mi?).

nce unu belirtmeliyim: Kapitalizmin mant, zerine bir fiyat konularak

serbest piyasaya arz edilen metalar arasnda herhangi bir ayrm gzetmez;
gmlek de metadr, iir kitab da! Her eyi niceliklere (kemiyet) irca eder kapi-
talizm. Nitelikler (keyfiyet) deil, niceliklerdir ne kan! Metalarn kullanm-
deerlerinin prekapitalist toplumdaki hkimiyetinin yerini, kapitalist toplum-
da deiim (mbadele) deerinin hkimiyeti almtr. Metann iyisi ya da k-
tsne (niteliklerine) deil, ka sattna (niceliine) baklmaya balanr. ok
satmak bir stat olur. Diyalektik burada da yrrlktedir: Nicelikteki deiik-
lik, nitelii de deitirir: ok satmak bir kerteden sonra, kty iyi yapar!
Grece olarak ne kadar ok satyorsa, o metann o kadar iyi olduu dn-
lr. Vahim yanlg! Kapitalist mantn, nitelii nicelie irca etmesinin ortaya
kard kavram kargaasna bundan daha iyi bir rnek gsterilemez.

Bir meta olarak iirin (iir kitabnn) dolama girmesinde, hi phe yok,
kapitalizmin mantna eklemlenebilecek canalc bir faktr var: iirin anla-
labilir olmas! Bu, bizi iirde anlam problemi zerinde dnmeye gtrme-
lidir. Gerekten de, bana gre elbet, iirde anlam problemini, iki ayr kategori-
de ele almak sz konusudur: Verilmi anlam ve kazanlm anlam... Hani,
siyasal ya da sosyal haklardan sz ederken, bu haklarn Trk toplumuna te-
peden inme verilmi olduunu, halkmzn sz konusu haklar kazanmak iin
en kk bir gayret sarf etmediini sk sk tekrarlarz ya; anlam problemi de,
ite tastamam haklar problemi gibidir: Baz iirlerin anlam verilmitir, -
94 hilmi yavuz

air acaba ne demek istiyor? sorusunu sordurtmayan iirlerdir bunlar! An-

lam, hazrlop bir biimde sunulmutur okura; okurun bu iirlerdeki anlam
kavrayabilmek iin herhangi bir entelektel donanma ya da zihinsel bir aba
gstermesine gerek yoktur. Oysa baz baka iirler vardr ki, bu iirler okur-
dan, anlamnn kavranabilmesi iin ok ciddi bir cehd sarf edilmesini bekler.
Anlam, verilmi deildir; okur bu cehdi sonucunda iirin anlamn kazanmak
durumundadr.

Kapitalist mantk fast foodlar gibi, fast iirler retti. iiri okur okumaz anl-
yor, anlalr anlalmaz da tketiyoruz, - hamburger gibi! Aslnda, dolama
giren, verilmi anlamlardr; - kazanlm anlamlar deil! Glten Aknn o
gzelim dizelerini anmann tam sras: Ah, kimselerin vakti yok / Durup ince
eyleri anlamaya...

Kanserden len Nobel dll Meksikal byk air ve denemeci Octavio Paz,
dilimizde teki Ses108 adyla yaymlanan o benzersiz kitabnda u soruyu soru-
yordu: "iir zerine her dnme u soru ile balamal ya da bitmelidir: Ka
kii iir kitab okur ve bunlar kimlerdir?" Paz bu soruyu yantlarken unu da
eklemeyi ihmal etmez: "Ancak ister az ister ok olsun, iir okuyucularnn bir
toplumun ounluunu oluturmas hibir zaman mmkn olmamtr."

Anlamn verilmi olduu iirleri ieren kitaplarn, ilk yaymlandklarnda

oksatar olabildikleri dorudur; ama sonra unutulduklar da! Buna karlk,
anlam kazanlmak durumunda olan iirlerse, balangta, hemen hemen hi
satmamlardr. Octavio Pazn verdii istatistiksel verilerden yararlanarak
sylersek, Lawrence Ferlinghettinin A Coney Island of Mind109 adl iir kitab,
tam bir milyon nsha satmtr. Rimbaud ise 1873 ylnda, 20. yzyl iirinin
stnde ok byk etkisi bulunan bir metin olan Une Saison en Enferin (Ce-
hennemde Bir Mevsim) ilk basmnn masraflarn kendi karlamtr: "Rim-
baud kendisi iin 6 tane ald. Gerisi de, 1901de bir kitapsever tarafndan kur-
tarlmasayd, basmevinin deposunda kaybolacakt."

20. yzyln en byk yazarlarndan biri olan Jorge Louis Borges, George Stei-
nerin Extraterritorialde aktardna gre, 1932de yaymlanan bir kitabnn
topu topu 37 tane satlabilmi olmasndan ikyet etmek yle dursun, tam
tersine, sevinmi gibidir. "Bu kitaplar satn alan insanlar gerekti," demi

108 Paz, Octavio, teki Ses, nklap Kitabevi, stanbul, 1997.

109 Ferlinghetti, Lawrence, A Coney Island of Mind, New Directions Publishing, 1958.
 okuma biimleri 95

Borges, "her birinin bir yz, bir ailesi vardr, oturduu soka vardr." Peki;
ama 37 tane deil de, mesela, 2 bin satsayd ne olurdu? "Sanki hi satlmam
gibi olurdu," diyor Borges, "2 bin ok byk bir rakam, hayal gcnn kavra-
yabileceinden ok daha byk... Mesela, 17 tane satabilirdi, hatta belki, en
iyisi 7 tane..."

air Juan Ramon Jimenez "Kime yazyorsunuz?" sorusunu, "Usuz bucaksz

aznla!" diye yantlamt. Bu ucu buca olmayan aznlk, Borgesin o ilk
kitabn satn alan 37 okurdan bakas deildir elbet...

Octavio Paz ok satar olmay deil, uzun sreli satmay (long seller) bir
edeb kriter olarak alyor: Uzun sreli satmak ya da Pazn deyiiyle, srekli-
lik! Paza gre, Baudelaire ve Walt Whitman, ilk iir kitaplarndan telif creti
almak yle dursun, birinci basmlarnn masraflarn bile bizzat kendileri
stlenmilerdir. Bu, her dilde yazan tm modern airler iin geerlidir; ancak
yava; ama emin bir srete kitaplar, en sonunda geni basklara eriir ve
byk bir okur kitlesine ular. Ruben Dario, Antonio Machado, Federico Gar-
cia Lorca, Apollinaire veya Rilke yahut Montale ya da Mandelstam, Yeats ve
Eliot gibi airlerin yeni basklar, bu airlerin lmlerinin zerinden yllar
gemesine ramen sk sk yaplmakta ve nsha saylar yzbinlere ulamak-
tadr. Paz yle diyor: "Tm bu rneklerde nemli olarak gzme arpan ey,
nsha saylarndan ok, srekliliktir." Peki, ya ilk yaymlandklarnda 6., 7., 8.,
..., 40. baskya ulaanlar? Octavio Paz, bunlar gkyznde grnp kaybolan
gktalarna (meteorlara) benzetiyor: "En iyi satan eser, ister bir roman, ister
gncel konularda yazlm bir kitap olsun, sahnede bir gkta gibi grnr.
Herkes satn almak iin peinde koar, o ise ksa srede sonsuza dek kaybo-
lur."

Octavio Paz, oksatar bir kitabn uzun satara dnmesi olgusuna pek sk
rastlanmad kanaatindedir. ounlukla oksatarlar, bir saman alevi gibi
parlayp snmekte; ilerinden ok az uzun satar olabilmektedir: "Kendi ba-
arlarnn fazla yaamasnn yolunu bulan en iyi satanlar, pek nadirdir." Octa-
vio Paz, ok satyor kitaplarm! diye, medyada kasm kasm kaslan kzip
hretlerin kulaklarna kpe olmas gereken u dikkate deer szleri syl-
yor: "En iyi satanlar, edeb eserler deil, ticar eyalardr." Ve u can alc cm-
le: "Piyasann mant, edebiyatn mant deildir."

Elbette, balangta hi satmayan bir edeb eserin daha sonraki, yllar sonraki
basmlarnda, Baudelaire veya Rilke gibi yz binlere ulaaca konusunda bir
96 hilmi yavuz

tahminde bulunmak mmkn deildir. Bununla birlikte, imdiden bilinmese

bile, ilerde uzun satar olabilecek edeb eserlerin, ilk basmlarnda ok az sa-
tan kitaplar arasndan kt da istatistiksel bir olgudur. Pazdan bir alnt
daha: "Edeb bir eseri yalnzca elendirici ya da bilgilendirici bir kitaptan ay-
ran, kincisinin dorudan okurlar tarafndan tketilmek zere dnlm
olduu, birincisinin ise, yaama geri dnme yetisine sahip olduu olgusudur.
iir lmszl deil, yeniden dirilmeyi arzular."

Peki, kim okuyor? iir kitaplarnn okurlar kimler mesela? Bir okur profili
karlabilir mi? Ben kendi payma, okur profili iin ev kitaplklarnn bir kriter
olduunu dnmmdr. Eer bir airsem, yaymlanm kitaplarmn, ev
kitaplklarnda hangi airlerin eserleriyle yan yana konulduuna, yan yana
durduuna bakarm. Diyelim ki, iir kitabm ok satt ve ev kitaplklarnda,
mesela Ylmaz Erdoann ya da mit Yaar Ouzcann oksatar kitaplarnn
yannda duruyor. O zaman kt bir airin, kt bir okurla bulumu olduunu
dnmemek iin sebep yoktur. Ama iir kitabm, mesela Yahya Kemal Beyat-
lnn, Ahmet Haimin, Ahmet Muhip Dranasn, Behet Necatigilin kitaplar-
nn yannda duruyorsa o zaman da yle dnrm: "Demek ki ben, iyi bir
okura dm, iyi bir airim..."

Sz, Andre Gidein pek sevdiim ve sk sk tekrarladm bir deerlendirmesi

ile balayaym. Gide, 18 ubat 1931 tarihli Jurnaline unlar yazmt: "Baz
kitaplar grrm, bunlar kim okur, diye dnrm; sonra baz insanlar g-
rrm, bunlar hangi kitaplar okurlar, diye dnrm. Sonra, bir bakarm, bu
iki dnce zihnimde birleivermi."
 okuma biimleri 97

airler ve Kadnlar
airler ve kadnlar! Trk iirinde geen kadn adlarndan yola karak, kad-
nn konumu zerine bir sosyolojik aratrma yapld m bugne kadar, bilemi-
yorum. Kukusuz, byle bir alma yaplm olsayd, ok kkrtc sonular
elde edilirdi, diye dnyorum.

nce soru u: Kadn Trk iirine ilk kez ne zaman girmitir? Ahmet Kabakl,
Hisarda 1953 ylnda yaymlanan Trk iirinde Kadn adl yazsnda, "Trk
iirinin ilk kaynaklarnda kadn bulunmaz." diyor. Ona gre, "Divan iirinin ilk
bykleri de [...] kadn konusuna yanama[mlardr.]: Onlarn ak, Al-
lahadr."

Divan iirinin daha sonraki evrelerinde grlen kadn, kollektif bir tiptir ve
mazmunlarla belirlenmitir. Namk Kemalin, Sabirin Hophopnamesinden
yola karak alay ettii o kadn tipi! Ama mazmunlar gereklikmi gibi alp
dntrerek ina edilen o ucube, elbette Divan iirindeki kadn tipini temsil
edemez. Kolektif oluu sadece mazmunlarla dile getiriliinde deil, ama ayn
zamanda belirli bir adnn da olmamasndandr. Daha dorusu, bir ad varsa
eer, bu, slam folklorunun mitos kadnlarnn adlandr: Leyla ya da irin gibi...

Gene de, Nedim gibi baz airleri dta tutmak gerekecektir. Ahmet Kabakl,
Divan iirine eti ve ehresiyle, duygular, almlar zayflklar ile giyimi kua-
m, gezinti yerleri, durup bakmalar, yatp uyumalar ile sohbetleri, meclisleri,
avlama yollar ile kadn, hem de Divan estetii dndaki stanbul kadnn
katabilen ilk air[in] Nedim ol[duunu] bildirir. Kabaklya gre, "Nedimdeki
kadn muhayyelenin ycelttii, Fuzulinin sadece tasarrufsuz temaasn ar-
zulad ide kadn deildir. [...] Giyimli, zarif sevdann adabna vkf, grp
geirmi bir bakent dilberidir."

Divan iirinde birey olarak kadn gsteren bir adlandrma olmad iin (Ley-
la da, irin de kolektif adlardr nk!), kadnn adn ancak halk iirimizde ve
zellikle de Cumhuriyet sonras Trk iirinde buluyoruz. Halk iiri kadn bir
ide ve bir kolektif kimlik olmaktan karr; kadn halk iirinde, Kabaklnn
deyiiyle kitaba deil, hayata uyar.

Kadn, kolektif kimlii Leyla ve irin gibi mitik adlarla iaretleyen Divan iiri
ile ona bireysel bir kimlik atfeden Cumhuriyet dnemi iiri arasndaki ara-
kesiti Yahya Kemal oluturur. Yahya Kemalde kadnn ad, canandr artk.
98 hilmi yavuz

Kadna zel bir adla deil, sevgiliye ait bu sfatla atfta bulunur Yahya Kemal.
Denebilir ki, kolektif ve bireysel zel adlar arasna, ad yerine koyduu bir
sfat (canan) yerletirerek seslenen Yahya Kemal, bu anlamda bir arakesitte
duruyor gibidir.

Kk lekte bir aratrma yaptm; Cumhuriyet dnemi airlerinin kadnla-

rnn kimler olduu konusunda! airler arlkl olarak sevgilileri zerine yaz-
mlar: Orhan Velinin Editl Almerias, Melih Cevdet Andayn Emilias, Asaf
Hlet elebinin Mariyyas, zdemir Asafm Lavinias, Sezai Karakoun Mon-
na Rozas, Attila Ilhann Pia, Maria Misakyan, Hannelise, Suna Su ve Zehra
Kardelini, Ahmet Muhip Dranasn Fahriye Ablas, Salah Birselin Gzini,
Kamer Hanm, Necati Cumalnn Gleri, Cemal Sreyann Sheylas... sevgili-
lere yazlm iirlerdir. Eleri iin (ya da evlilik zerine) iir yazan alt air
saptadm: Nazm (bata, Piraye olmak zere, neredeyse tm eleri iin), Oktay
Rifat (Karma balkl iki iiri var), Cahit Stk Taranc, Ziya Osman Saba ve
Behet Necatigil. Bedri Rahminin konumu ise paradoksaldr, zira o ok nl
Karadut iirinin son dizesi kadnm, ksram, karmsndr, ama iinde geen,
karmsna ramen, Bedri Rahminin bu iiri, ei Eren Hanm iin deil, heykel-
tra sevgilisi Mari Gerekmezyan iin yazd, bizzat olu Mehmet Eybolu
tarafndan aklanmtr. Buna benzer bir oyunu Cahit Klebi de yapar. Bir
iirinde Ophelia diye ve sanki sevgilisi imi gibi seslendii kadna, iirin deva-
mnda bu defa da S diye gnderme yapar; - Klebinin einin ad Sheyladr,
dolaysyla Klebinin bu iiri hem e hem de sevgili olan Sheyla Hanm iin
yazlmtr.

Nianl ve nianllk zerine sadece Ziya Osmann bir iiri var. Orhan Velinin
vesikal yrim diye ad vermeden gndermede bulunduu trden kadnlar
iin de, Necati Cumalnn Afronun eline den Abanozdaki Eminesini ve
Attila Ilhann Kz sen burada yeni misin, peki Leyla nerede? dizesinde atf
yapt Leylay saptayabildim sadece.

iirlerde ad anlan kadnlarn kimlikleri, ounlukla, dolayl ya da rtk bir

biimde ortaya konulabiliyor. Bu balamda, airlerin arlkl olarak sevgili
olan kadnlar iin yazdklar; eler ve nianllar zerine yazlan iirlerin say-
snn o kadar fazla olmad grlyor.

Dier bir konu Trk iirinde yabanc kadn adlarna, Cumhuriyet sonras ii-
rimizde olduka yaygn bir biimde rastlanddr. Orhan Velinin Edith Alme-
rias, Melih Cevdet Andayn Emilias, Asaf Hlet elebinin Mariyyas, zde-
 okuma biimleri 99

mir Asafn Lavinias, Sezai Karakoun Monna Rosas, Attila Ilhann Pias,
Hannelisesi, Maria Misakyan... (Ayra iinde belirteyim: Benim de 1954 y-
lnda yazdm ve On dergisinde yaymlanm olan ilk iirlerimden biri, Glo-
ria adn tar. 17 yamda yazm olmama ramen, acemice de deildir ste-
lik! Ama kitaplarma almadm o iiri)... Bunlar ilk akla gelenler.

Bu adlarn Cumhuriyet sonras iirimizde grnr olmalarnn, Batllama ile

ilikisi olabilir mi? Tanzimat ve Servet-i Fnun romannda, yabanc kadnlarn
ya hafifmerep kimlikle ya da mrebbiye olarak grndkleri, buna karlk
bu dnem iirinde yabanc kadn adlarna rastlanmad anmsanrsa, durum
daha da ilginleiyor. Tanzimat ve Servet-i Fnnda roman kiileri olarak
mrebbiye ya da hafifmerep kadn grnmnde olan yabanc kadnlar,
Cumhuriyet dnemi iirinde sevgili olarak grnyorlar. Batllamann, ya-
banc kadn kamusal kimlikten zel kimlie doru dntrdn m sy-
lemeli burada? Ev dndan (hafifmerep kadn), ev iine alnan yabanc kadn
(mrebbiye) dolaymnda, bu defa yine ev dna, ama artk zel hayata ait
(sevgili) bir kimlik mi kazanyor? zerinde durulmas gereken sorular...

Bir gen air arkadam, benim de iinde bulunduum 1950 kua airlerinde
yabanc kadn adna pek rastlanmadna, ama 1980 kua airlerinde, bu
adlarn yeniden grnmeye baladklarna dikkatimi ekti. Bunun zerine, ok
deer verdiim gen aire (Ercan Ylmaz, Can Bahadr Yce ve Serkan Ozan
zaa) iirlerinde yabanc kadn adlarna niin yer verdiklerini sordum. Bu
kk soruturmama verdikleri yantlar yle idi.

Ercan Ylmaz, bir iirinde Lisadan niin sz ettiini aklarken unlar syledi:
"Rilke, bir iirine yle balar: Sen / ta batan / yitirilen sevgili, hi karlal-
mayan. te Lisa bu ta batan yitirilen, hatta karlalmayan sevgilidir. G-
rnmezin ars bir airin ballar baldr (varoluun ac bal) o mehul sevgili...

Bir gln sonundaki arzuyu imknszn imgesine dntren, Kitabdaki b-

tn zamirlerin yerini tutan isimdir; btn isimlerden nce retilmitir aire;
- yalnzca akn aynasnda lmsz klnsn diye...

Divan iirinde de byle deil midir? Nedimin Bir perisret grnm, bir ha-
yal olmu sana msran hatrlaynz. Bana ahdamarmdan daha yakn bir
hayaldir Lisa; varlmn halkalarn sayan sahih bir hayal!"

Ercan Ylmazn Lisaya daha ok metafizik imalar tayan yaklamna kar-

lk, Can Bahadr Yce, iirinde bir yabanc kadn ad olarak geen Cordeliay
100 hilmi yavuz

farkl bir balamda ele alyor; - yle: "iirimde yabanc bir kadn ismi kullan-
mamn ilk sebebi elbette benden nceki airlerdi: Ustalarm sevgililerine birer
yabanc kadn ad takyorsa ben de ayn eyi yapmalydm. O kadar ki, bunu bir
sre sonra gndelik hayata da tadm. Ben ve birka arkadam, k olduu-
muz kzlara isimler takmaya baladk. Yabanc isimler koymamzda ayrca,
aklarn ounlukla platonik oluu ve -bilin dnda- o aklar birer gereklik
deil hayal olarak yaama isteimiz de rol oynam olabilir: Yabanc isim kul-
lanma sebebim buydu. Cordelia adn sememin sebebi ise tamamen sezgile-
rimdi. Cordelia, Kral Learn kz iinde en drst, yapmacksz, hznl ve
zarif olandr: Hem Skakespearein kadnlarna duyduum hayranlk hem Cor-
delia karakterinin gzmdeki simgesellii hem de bu adn iirsellii, Corde-
liay sememe sebep oldu."

Serkan Ozan zaan da, iirlerinde szn ettii Marie Sophieye ilikin
dnceleri yle: " Varlktan ok yokluktan meydana gelen ya da mahiyeti-
nin yokluk olmasn arzuladm bir kadn dlediim zamanlarda Balzacn
Altn Gzl Kz romannda rastladm Marie Sophieye. Ve bu ismi iirlerime
dhil ettiim an, Ona vcud demenin mmkn olmadm ama elbette mev-
cud demenin mmkn olduunu grdm. yle ki, varlmn bir kadna byle-
sine ilah grdm bir duyguyu salk verebilmesi iin o kiinin vcud bul-
mamas lazmd. te bu glge vcud kalbin dokunulmayan zdrabnn kk-
dr. Ve Marie Sophienin o yokluktan varla doru yol almasnn, bir msra ya
da iiri kendine ev edinmesinin sebebi elbette sevgidir. Ama Marie Sophie,
iirlerden edindii kiilik ve varoluuyla unu bilmelidir ki grnmeyeni (la-
taayyn) grnre (ayan) tayacak hibir grn (taayyn) olamaz. O ki,
lmeden evvel lm bir hayal kadndr."

Gen airler bunlar sylyor.

Bir de lmsz kadn adlar meselesi var. Bat iirinde lmsz kadnlar var,
ama bizim iirimizde yok. Mesela, Dantenin Divina Commediasnn Beatri-
cesi, Ronsardn Helenei gibi... Bu belki de bizim klasik Divan iirimizin, be-
lirttiim gibi, kadn, Leyla ve irin gibi, kolektif bir kimlikle adlandrm olma-
sndandr. Bizim iir geleneimizde, birey olarak kadndan sz edilemedii
iin, iirimizin lmsz kadnlar da Beatrice ya da Helene gibi bireysel kim-
likler deil, Leyla ve irin gibi kolektif kimliklerdir.
 okuma biimleri 101

Bat iirinde Beatrice ya da Helene gibi klasiklemi adlarn dnda da lm-

sz kadnlar var. Erdoan Alkan, iirin lmsz Kadnlarm anlatrken110,
Lamartinee nl Gl iirini esinleyen Julie Charlesdan; Gerard de Nervale
Fantazya iirini esinleyen Jenny Colondan; Baudelairee bir dizi iir yazdran
Jeanne Duval ve Mme. Sabatierden; Verlainein Elisa Malcombeundan ve
Guillaume Apollinairein Marie Laurencininden sz ediyor ve yle diyordu:
"Kadnlar arasndan ok az sanat kt ama en gzel yontular, en gzel resim-
ler kadnlar iin yapld, en gzel romanlar, en gzel ykler, en gzel iirler
kadnlar iin yazld."

Ama daha imdiden, bizim iirimizde de baz kadnlarn lmszletiine de

tank olmuyor muyuz? Ahmet Muhip Dranasn Fahriye Ablas, zdemir
Asafn Lavinias ve elbette Sezai Karakoun Monna Rozas, lmszler ara-
sna karmadlar m?

110 Varlk, Mart 19%, 62. Say.

102 hilmi yavuz

iir Okumaya Dair

iiri okuma, bal bana bir sanattr. yi bir okuyucu, diyelim, iyi bir tiyatro
oyuncusu, kt bir iiri iyi okuyabilir mi? Ya da yle: Kt bir iir, iyi okun-
makla, gzel bir iire dnebilir mi?

Yahya Kemal Beyatl, Edebiyata Dairin111 ilk makalesi olan iir Okumaya Dair
balkl yazsnda [h]alis bir iir fena okunabilir, lkin sahte bir iir iyi okuna-
maz/ der. Yahya Kemale gre, iyi bir iiri kt okumak mmkn, ama kt bir
iiri (o, sahte iir diyor!) iyi okumak mmkn deildir. stad, bu grn
yle aklar: "Halis bir iiri iyi anlamam, daha ak bir tarifle, o iirin beste-
sini ruhuna ve dudaklarna nakletmemi bir insan onu fena okuyabilir: Hatta
iir inad etmekte, umumiyetle mahareti olan byk sahne sanatkrlarnn
halis bir iiri kt okuduklar grlmtr. [...] O sahne sanatkr hakikatte o
iiri okumamtr; onu yalnz alkn olduu inad melekesiyle ifade etmeye
almtr. Halis bir iiri okumak demek ona airinin verdii musiki ayaryle,
fazla veya eksik bir ses ilave etmeksizin, musikiden anlayanlarn tabiriyle,
falsosuz okumak demektir. Okuyabilmek iin de ona tam bir vukuf hsl et-
mek, ondan sonra onu hanere ve dudaklarn tam bir hkimiyeti ile ifade et-
mektir. Halis bir iire, onu sylemi olan air, msra msra ifade dantelesinin
eksiksiz bir eklini vermitir; artk ona onu okuyacak kimse bir aksan ilave
edemez. Zaten halis iiri ok iyi anlam bir okuyan onu, mkemmel ve tam
olarak okumaktan haz duyar. Onu bozmaktan korkar."

Kt (ya da, sahte) iirin iyi okunamayacana gelince, Yahya Kemal, []iir
okumak melekesine azami derecede malik olan bir sahne sanatkr[nn] bile,
sahte bir iire, btn marifetiyle bir iir vehmi vereme[yecei] kansndadr.
nk stada gre, o manzumede hadd-i zatnda mevcud olmayan iir cevhe-
rini o inadc[nn] ilave ede[bilmesi] sz konusu deildir: "Olsa olsa mevzun
cmlelerden mrekkep bir paray iyi kraat etmi olur."

Dorusunu sylemek gerekirse, Yahya Kemalin kendi iirlerini okuyuuna

bakarak, halis (ya da iyi) iirin kt okunabildii konusundaki yargsna
katlmamak mmkn deildir. stad, Hrriyet Gsteri dergisinin 1980li yl-
larda verdii ada Trk iiri Antolojisi kasetlerinin birincisinde o gzelim
Erenkynde Bahar iirindeki ho kelimesini, Rumeli aksannn etkisiyle,

111 Beyatl, Yahya Kemal, Edebiyata Dair, Yahya Kemal Enstits, stanbul, 1971.
 okuma biimleri 103

hoj diye okumakta, msra sonundaki kelimeleri de bir imalenin gerektirdi-

inden ok daha uzun telaffuz etmektedir.

Nazm Hikmet de, iirlerini, ok ciddi vurgu yanllar yaparak okumutur.

Mesela, Salkmst iirindeki akyordu kelimesinde nc heceye vurgu
yaparak telaffuz etmitir ki, bu Trke vurgu kurallarna aykrdr. 1950li
yllardaki Edebiyat Matinelerinden biliyorum: Salah Birsel de, iirlerini vurgu
yanl yaparak okuyan airlerdendi; - Cemal Sreya da!

Sz Edebiyat Matinelerinden almken, 1950li yllarn Edebiyat Matinele-

rinin iki (deyi yerindeyse!) sperstarn, Attila lhan ve zdemir Asaf da
anmam gerekiyor. Ceviz Sandktaki Anlar112 kitabmda da uzun uzun anlat-
mtm, Attila Ilhann iir okuyuu vurgusu, youn duygusallk zerine ku-
rulmu dramatik [bir] performanst; - zdemir Asafnkiyse, tam bir seyirlik
elenceye dnen ar komik bir performans! Hele, zdemir Asafm r harf-
lerini gibi telaffuz etme peltekliini hesaba katarsanz...

Ya eskiler nasl iir okurlarm? Bu konuda elimizde sadece Ahmet Rasimin

Muharrir air, Edibteki tankl var. Ahmet Rasim, Muallim Nacinin evre-
sindeki airlerin iir okuma tarzlarna dair bilgiler veriyor. Ona gre, Hoca
Hayret burnundan syler gibi, merhum eyh Vasfi de mazlum mazlum
okur[mu]! [Muallim] Naci tok bir eda ile ekseriya byklarn bura bura te-
rennm eder, Mstecabizadeninkine iir okuma deil, alama demek daha
doru olurmu! Andelib, kahkahalarla veya kalar atk, gzler dnk prz-
l, atlaa yakn bir sesle balar, can isterse aralkta alarm!

Baa dnelim: Galiba Yahya Kemal hakl! Kt bir iiri, alayarak da, glerek
de okusanz, pek yutturamyorsunuz!

112 Yavuz, Hilmi, Ceviz Sandktaki Anlar, Can Yaynlan, stanbul, 1991.
104 hilmi yavuz

Yahya Kemal Deist mi idi?

Yahya Kemalin Mslmanlkla olan ilikisi zerinde ok duruldu ve bu iliki
bir lde problematize edildi. Oysa, hi de problematik deildir bu iliki.
Yahya Kemal, kendisini, slam medeniyetinin airi kabul eder. Mehmet Akif,
ona gre, slam akaidinin airidir; kendisi ise slam medeniyetinin airi...
Hemen syleyeyim: Yahya Kemal musikisi, mimarisi ve iiri ile slamn (ve
elbette Osmanlnn) estetize edilmi bu formlarn, slam medeniyetinin ta
kendisi olarak grr; iirinde ve dzyazlarnda slam medeniyeti bu formel
mkemmeliyeti temsil eder. Hegelin diliyle sylersek, belki de slam medeni-
yetinin desi Osmanlnn ruh ya da kltr dnyasnda kendisini yeniden ina
etmitir. Estetik, bu medeniyette bir gaye, bir telos olur.

Hi kuku yok: Yahya Kemal, bir medeniyet olarak kabul etmekle, slam
sadece bir Dine, medeniyet yaratmas sz konusu olmayan bir Dine irca eden
Oryantalist safsatay zmnen reddetmi oluyor. Pek iyi de, bu medeniyetin
zn ve ruhunu oluturan Dinin, slamn, Yahya Kemalin medeniyet kon-
septindeki yeri nedir? Yahya Kemalde bu medeniyete slami kimliini atfeden
ne olabilir? te asl sorgulanmas gereken, bence, budur...

lkin, unu sylememiz gerekiyor: Yahya Kemalde iman, mafiret ikliminden

gelen seslerle bir duyu, bir sentiment olarak balam grnyor. Nihad Sami
Banarl, yakn tanklnn balad bir otorite ile, Yahya Kemalin yetime-
sinde, onun ocukluk terbiyesinde ezan, Kuran, Muhammediye sesleri ve
bunlarn musikileri vardr. derken herhalde bu durumu kastetmekte idi. Evet,
bir duyu, nk Yahya Kemalde slam bu musikinin ard, duyulan, ama
anlamlandrlmayan bir sezgi olarak balar. Yine Nihad Sami Banarl aktaryor:
"Yahya Kemal, Atatrkle yapt bir grme srasnda sylediklerini yle
anlatmtr: Paam, dedim, Kuran bir ilim kitab deil, bir iman kitabdr.
Mslman Trk halk onu sz olarak deil, ses olarak okur, anlayamad yer-
leri de bu sesin tesiriyle hissetmeye almtr."

Bu szlerden de apak anlalmyor mu? Yahya Kemal iin man, bir bilgi
problemi deil (Babanzade Ahmed Naim Beyle bu yzden tartmtr) bir
duyu, sezi, hissedi problemidir. Bir bakma da bu, Anadolu Mslmanl
(?) ya da, sosyolojik bir terimle sylersek, Volk slam deil midir?
 okuma biimleri 105

Volk slam, evet, undan: Babanzade Ahmed Naim Beye verdii cevapta da
syledii gibi, bu millet slamiyeti kendi mizacna gre kabul etmi ve ok
eski putperestliiyle kartrm ve yle sever, onun uruna yalnz bu sebep-
lerle lr. Dolaysyla, Yahya Kemalin Mslmanlk konsepti, amanlktan
Battal Gazi ve Hz. Ali menkbelerine kadar, geni bir zihinsel meknda yer alr.
Yahya Kemal iin slam milli ya da Trk klan da tastamam budur: Volk
slam!

Problemi biraz daha derinletirelim. Merhum M. Kaya Bilgegil Yahya Kemalin

iirlerinde Din balkl makalesin de stadn nazm vokablerindeki din keli-
melerinin bir zmlemesini yapmtr. Bilgegil, airin iirini incelediini ve
bu iirlerde din olana gnderme yapan113 farkl kelime tespit ettiini belirtir
ve bence ok nemli olan u aklamay yapar: "Bu kelimelerin heyeti umumi-
yesi de tekabl ettikleri din mefhumlar ifadede kulanlmamtr; hatta bir
ksm, mecazi manalarla ladin ve stelik dnya lezzetlerini veya bu lezzetlere
itiyak ifade eden manzumeler bnyesine girmitir."

Ne kadar ilgin, deil mi? Yahya Kemal, din vokablere ait kelimeleri bt-
nyle ladin (dind), hatta dnyev hazlar dile getirmek iin kullanyor! Ve,
Bilgegirin sylediklerine baklrsa, Yahya Kemalde din kelimeler, din kav-
ramlara gnderme yapmyor!

Bunun anlam udur: Bu kelimeler dnyevilemi, seklerlemi, din muhte-

valarndan koparlp tecrit edilerek birer forma dntrlmtr. Ksaca,
din vokablerdeki yerini koruma anlamnda birer formdan ibarettirler bu
kelimeler, ama din muhtevadan mahrumdurlar.

Dahas var: Bilgegil, Yahya Kemalde Allah dncesinin ontolojik konumunu

da aratrarak u sonuca varyor: Yahya Kemalin iirlerinde Allahn isimleri-
nin (Zlcell, zed, Kibriya, Kirdgar, lahi, Rabb, Huda, Hallak, Allah, Tanr)
ieren msralar umumiyetle bir hkm deil, bir i ifade ederler. Bu ie Allah
deil, msivs fail olur. airin bu failler arasnda yer almas enderdir, (dolay-
syla) bu msralarn dier bir vasf da, gayr ahsilii oluyor.

Bilgegilin bu tespitinin Yahya Kemalin slamla olan ilikisi balamnda can

alc anlam var. undan dolay: Yahya Kemalin iirlerinde fail (etken, aktif)
olan, msivdr yani, Allahn dnda kalan her ey! Msivy fail klmak ise,
Deizmden baka bir anlama gelmez. Deizm ya da, bir baka deyile, Allahn

113 Bilgegil, M. Kaya, slam limleri Dergisi, say:l, 1959.

106 hilmi yavuz

kainat yarattktan sonra onu kendi yasasna gre ilemek zere kendi bana
brakt dncesi... nk, olsa olsa Deist bir din anlaynda msivnn fail
oluundan sz edilebilir, Allahn deil!..

Yahya Kemal zerine yaplan bir sempozyumda Orhan Okay Hoca, Deizm Po-
lemii ve Yahya Kemalde Din Duygusu balkl tebliinde "Yahya Kemalde
Deizm meselesi daha nce de baz yazarlar tarafndan dile getirilmiti. Fakat
ilk defa 1987 (1997 olacak, H.Y) Aralk ay iinde, benim grebildiim kadar
drt ayr yazarn yazlaryla mesele biraz tahlili, biraz da polemik bir zellik
kazanm oldu. Ben konuyu bu erevede ortaya koyan ve daha salkl delille-
re dayanma fikriyle hareket eden Sayn Hilmi Yavuzun ileri srd esaslar,
konumama hareket noktas olarak alacam." dedikten sonra ie Deizmi tarif
ederek balyor. Okaya gre, "Deizm, vahyi, dinleri, kader inancn, hatta vah-
yin bildirdii Allah reddeden, buna mukabil sadece aklla idrak edilen bir
Allahn varln kabul eden sistemin addr." Okay Hoca ile bu tarif konusun-
da mutabkz. Ancak Deizmin, bu tarifte yer almayan, ama tarttmz ba-
lamda mutlaka belirtilmesi gereken bir zellii daha var. Bu zellii, rahmetli
hocamz Prof. Dr. Macit Gkberk, Felsefe Tarihinde114 yle ifade ediyor:
"[D]eist de bir Tanrya inanr. Ancak, Deiste gre, evreni yaratan Tanr, sonra
onu kendi yasasna gre ilemek zere, kendi bana brakmtr."

Bu zellik, gerekten de nemlidir: Zira Snni slam doktrininin temelkoyucu

yaklam, Allahn, kendi Snnetine (Snnetullaha) her zaman ve her yerde
mdahale edebilmesidir. Snnetullah, elbette doa yasalardr ve Allah, Gaza-
linin bir nevi felsefi Occasionalisme ile temellendirdii gibi, doay kendi ya-
sasna gre ilemek zere kendi bana brakm[az].

Ben de rahmetli Prof. Dr. Kaya Bilgegilin, incelemesindeki bulgulara dayana-

rak, stadn Deist saylabileceini ne srdm.

Msivnn fail olmas! Allahn doay kendi yasasna gre ilemek zere
kendi bana brakmasndan baka ne anlama gelebilir ki? Bu da tastamam,
Deizm deil midir?

Hemen belirtmeliyim ki, Yahya Kemalin Deist olduunu ilk defa Ahmet
Hamdi Tanpnar ne srmtr; - ama msivnn fail olup olmamas bala-
mnda deil, ok daha farkl bir balamda! Tanpnar, Prof. Orhan Okay Ho-

114 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul,
1961.
 okuma biimleri 107

cann da iaret ettii gibi, Yahya Kemalin Deniz iirinden yola karak
[]lm peinde gren airi bir eit deizme daha yakn gr[dn] bildirir;
- ama, dediim gibi, bizim meselemiz bu deildir.

Prof. Okay, Yahya Kemalin deist olmadn kantlamak iin birtakm kaynak-
lara bavurmak gerektiinden sz ediyor: Ona gre, bu kaynaklardan [i]lki
airin kendi hatra, mektup vs. gibi yaz haline gelmi ifadeleri. kincisi, sal-
nda Yahya Kemalle arkadalk, rencilik veya mlakat suretiyle yaknnda
bulunmu olanlarn verdii bilgiler. ncs bizler gibi bu kaynaklardan
faydalanarak hkm veren aratrmaclar. Nihayet drdncs airin, hatra
ve mektuplarndan farkl olarak deerlendirilmesi gereken iirleri.

Orhan Hocaya haddim olmayarak unu hatrlatmak istiyorum: Burada sz

konusu olan Yahya Kemale ilikin bir biyografi yazma ii deildir. Elbette, bir
biyografide airin dini inanlar zerinde durulurken, Okay Hocann bavu-
rulmas gerektiini syledii kaynaklardan yararlanlr; - yararlanlmaldr da!
Ancak, benim yapmaya altm, bir biyografi ya da Yahya Kemalin Din
Anlay zerine bir makale yazmak deil, onun iirlerinden yola karak,
metin merkezli bir okuma yapmakt. Dolaysyla, Okay Hocann zerinde
durulmasn nerdii kaynaklardan sadece birinden, onun deyii ile, airin
hatra ve mektuplarndan farkl olarak deerlendirilmesi gereken iirlerinden
yola klmtr. Metin merkezli bir okuma, metnin niyetini (intentio operis)
ne karmay amalar nk; - yazarn niyeti, bir baka deyile, yazarn bu
konuda hatra, makale ve rportajlarnda ne srd dncelerden yarar-
lanmay deil!

Bir baka mesele de, Orhan Okay Hocann, bildirisinde, Yahya Kemalin Allaha
inandn kantlamaya zen gstermesidir. yi de, bunun bizim meselemizle
ne ilgisi var? Deistler de, Allah inanc olan insanlardr; dolaysyla Yahya Ke-
malde Allah inancnn olmas, onun iirlerinde Deizmi ieren birtakm gl
argmanlar bulunmadna ya da bulunmamas gerektiine kant tekil etmez.

Bana kalrsa Yahya Kemal bir Deist idi; ama bu, onun slam medeniyetinin en
byk airi olduu gereini asla ortadan kaldrmaz...
108 hilmi yavuz

Yahya Kemal: Rindlik ve Melmet

Yahya Kemalin iirinde rindlik ve melmet konusunda yaplm bilimsel
almalar nedense ok az. Benim bilebildiim kadaryla, kitaplam bir ince-
leme, Do. Dr. Mehmet Demircinin Yahya Kemal ve Mehmet Akifte Tasavvuf115
adl 1993 ylnda yaymlanm olan etddr.

Do. Dr. Demircinin de belirttii gibi, Yahya Kemalin gerek iirlerinde gerekse
yapt zel konumalarda rindlie ve Melmilie ilikin birok iarete rastla-
mak mmkndr. Rindlerin Hayat, Ridlerin lm, Rindlerin Akam gibi
iirlerinin yan sra, msralarnda rinde ve rindlike deinen iirleri de var.
Do. Demirci, Yahya Kemalde rindin, airimizin eski dnyamz iinden -
kard zenerek bezemeye alt bir insan tipi olduunu bildirir ve bu
konuda Prof. Dr. Mehmet Kaplandan u tanm da aktarr: "Rind, eski zamann
bilge kiisidir: Etrafa nem vermeksizin keyfince yaayan, yar filozof, yar
dervi, ho grc, meden cesareti olan, telasz ve kaygsz insan rneidir.
[...] Rind, hayatn boluunu derinden hisseden, fakat yine de sknetini boz-
mamaya alan, hilik duygusuna zevk ve nee ile kar koyan insandr."

Yahya Kemalin Melmilie bakna ilikin iirlerinin de olduu biliniyor:

Bunlarn iinde en ok bilineni, thaf iiridir. Maverada Sylenite de Kemal-
paazadenin fetvasyla Sultanahmet Meydannda kafas klla uurulan
Melmi eyhi (Olan eyh) smail Maukiden Enelhak ehidi diye sz eder.
Yine o iirde, dris-i Muhtefiye atfta bulunur ve bir manzum latifesinde ken-
disinin Baki Efendi [Abdlbaki Glpnarl], Rfk Melul Meri ile birlikte ikinci
devre [Bayram] Melmilerinden olduunu bildirir.

Do. Dr. Demirci, Yahya Kemalde Melmiliin, duygusal ve akli olmak zere
iki ynl bir almlanla kavrandn ne sryor: Duygularyla Melamilie
yakn olmakla birlikte Yahya Kemal, aklyla uzanda durmak gerektiini sa-
vunur gibidir. Gerekten de, Tanpnarn Yahya Kemal116 kitabnda aktardkla-
rna baklrsa stad, "Eer tasavvuf ve Melmilik araya girmese idi, tpk ngi-
lizler gibi, iinde ve ibadetinde alkan insanlar cemaati olurduk." grn-
dedir.

115 Demirci, Mehmet, Yahya Kemal ve Mehmet Akifte Tasavvuf, Akademi Kitabevi, 1994.
116 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, Yahya Kemali Sevenler Cemiyeti Neriyat, stanbul,
1963.
 okuma biimleri 109

Ben burada, rind ve melmet ilikisi zerinde durmak istiyorum. Bunun iin
de Yahya Kemalin, rind ile melmeti bir arada kulland iki dizesiden yola
kacam. Bu dizeler, yukarda szn ettiimiz tlaf iirindedir:

Tecelligh iken binlerce rinde

Melmet snd arkn her yerinde

Burada melmetin, o ad tayan rgtlenmeye (tarikat demiyorum; -

Melmetilikin, verili ya da klasik anlamda bir tarikat olmad biliniyor n-
k!) deil, bir haz durumuna (evk) karlk geldii, onu iaret ettii sylenebi-
lir. Bu, Yahya Kemalin, Fuad Bayramoluna ithaf ettii rubaisinin:

ksiri ienler ezeli sagarden

Mesti-i melmetle geerler serden

dizelerinden de karsanabilir. Nitekim Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, Rfk Melul
Meriin:

Her zerrede meknn u hveyda evkiz

Her trl tecelliye mheyya evkiz
Azde-i klfet-i rsmuz zira
Biz ehl-i melmetiz serapa evkiz

rubaisini erh ederken de burada evk kelimesi[nin] sofiyane cezbenin ver-

dii srur (sevin, H.Y.) manasna gel[diini] belirtir, dolaysyla da ehl-i
melmet olmaktan, tepeden trnaa evk olmak durumunun anlalmas
gerektiini ima eder. Prof. Kaplann, hayatn boluunu bir hilik duygusu
olarak yaayan rindi, bu hilik duygusuna zevk ve nee ile kar koyan insan
olarak tanmlamas, bu balamda, melmetin bir evk ve srur hali olmas
ile rtr.

Yahya Kemalin Melmilik karsnda, birbiriyle eliir gibi duran iki farkl
tavr sergiledii biliniyor. Bir yandan Melmilii, tasavvufla birlikte, tpk
ngilizler gibi iinde ve ibadetinde, alkan insanlar cemaati olmamz nle-
yen bir engel olarak grrken, te yandan Melmi neesini lirik bir cokuyla
ycelten iirler yazm olmasn, bu ikili tavr, nasl izah edeceiz?

ncelikle, Yahya Kemalin, tpk ngilizler gibi, iinde ve ibadetinde alkan

insanlar cemaatinden sz ediyor olmasnn zerinde durmak gerekiyor. Yah-
ya Kemalin, rnek bir yaam modeli olarak , ngilizleri gstermesi, zellikle
dikkate deer. stad, burada, neredeyse, Max Weberin tanmlad anlamda,
110 hilmi yavuz

riyazeti (ascetic) bir Kalvinist (Protestan) ahlakn rnek gsterir gibidir.

Rahmetli Prof. Dr. Sabri lgenerin Zihniyet ve Dininde117 Max Weberin
Wirtschaft und Gesellschaftndan118 alntlad gibi, Dnya[nn] btn kusur
ve gnahlar ile beraber, yalnz Batda Tanr buyruu ile rasyonel bir alma
ve yaratmann maddesi (objesi) haline ge[tirilebilmesi] anlamnda dnya-ii
(inner-weltlich) bir riyazet! Yahya Kemalin, Tanpnara sk sk tekrarlad,
tpk ngilizler gibi iinde ve ibadetinde, alkan insanlar cemaatinin anlam
budur! Melmilik ve tasavvuf, dnyaya dnk aktif-riyazeti bir meslek ahla-
kn deil, tam tersine, yine lgenerin deyiiyle, huzur ve selameti hareket-
siz, pasif bir teslimiyette ara[yan] kendini i dnyasnn huzuruna kapp koy-
vermi bir rindlik anlayn hkim klmtr. Yahya Kemalin eletirisini bu
balamda okumak gerekiyor.

Pek iyi de, Yahya Kemal, bu durumda nasl oluyor da rindlii ve Melmeti,
iirlerinde ne karyor? Hem tasavvufi ve Melmet bir Rindlik anlayn,
aktif-rasynel bir riyazetilie imkn tanmad gerekesiyle eletirmek, hem
de, kendisinin kinci Devre Melmilerden olduunu syleyerek rindlii ven
iirler yazmak ne anlama geliyor gerekten?

Do. Dr. Mehmet Demirci, belirttiim gibi, Yahya Kemalin aklyla Melmilii
olumsuzlarken, duygularyla Melmilii olumladn ne srerek, meseleyi
akl/duygu sorunsal biiminde yorumluyordu. Ama acaba yle mi? Bunun iin
nce Melmilike daha yakndan bakmak gerekiyor.

Melmilik bir tarikat deildir. Ali Bolatn nsan Yaynlar arasnda kan
Melmetilik119 adl o kk ama deerli kitabnda, Melmet fikrinin tarikatler
st bir hviyetle kabul grm ve bir merep olarak benimsenmi olduu-
nun sylenebileceini belirtiyor. Bolat, birok tarikatta, bu arada Mevlevlikte
de, rind merep eilimin, zellikle Mevlnann torunu Ulu Arif elebi ve daha
sonra Konya Derghna postniin olan Divane Mehmet elebi dneminde ar
bir kerteye vardn da bildiriyor o kitabnda; - Ulu Arif elebinin, eri kural-
lara uymayan biri olduunu da vurgulamay ihmal etmeden!

Demek ki Melmet, iki anlamda kullanlmaktadr: Biri, belirli bir tasavvufi

cemaat anlayna (- ki, Yahya Kemalin eletirdii, kanmca, budur!), teki ise

117 lgener, Sabri, Zihniyet ve Din, Der Yaynlan, stanbul, 1981.

118 Weber, Max, Wirtschaft und Gesellschaft, Mohr Siebeck, 1980.
119 Bolat, Ali, Melmetilik, nsan Yaynlar, stanbul, 2003. (Bu arada Bolatn, ayn yaynevinden

ayn adl, daha kapsaml bir byk almasnn da yaymlandn belirtelim.)

 okuma biimleri 111

herhangi bir tarikata atfta bulunmakszn, tamamiyle tarikatlar st, rindce

bir merepe gnderme yapan yaklam!

Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, Rfk Melul Meriin bir rubaisini erh ederken
syledikleri, Melmetin, rgtlenme (cemaat) biimine deil, rinde bir me-
repe karlk geldiini gsterir. Meriin, Biz ehl-i melmetiz, serp evkiz
dizesini erh ederken unlar yazyor lken: "Melmet derecesine ykselen
insan, her trl merasim klfetinden syrlr; [...] eriat emirlerinin ve itimai
mevzuatn (toplumsal kurallarn, H.Y.) stne ykselir." Melmet ehli, bu di-
zede belirtildii gibi, serapa evktir artk...

yleyse grlyor: Yahya Kemalde bir eliki ya da akl/ duygu sorunsal

yoktur: stad, Melmilik ve melmeti, birbirinden farkl iki ayr anlamda
kullanmaktadr: lkini cemaat, tekini ise, sadece o cemaate atfedilmesi
mmkn olmayan rindane merep anlamnda...
112 hilmi yavuz

Fazl Hsn Dalarcada Nitelik ve

Nicelik zerine Aykr Notlar
Fazl Hsn Dalarcann lmnden sonra, edebiyat dostlar olan dostlarm
arasnda kk lekte bir soruturma yaptm. Bir tek sorudan ibaretti bu
soruturmam: "Fazl Hsn Dalarcann iir kitaplarndan en beendiiniz
hangisidir?"

Buna belki de inanmayacaksnz, ama soruturmama verilen cevaplarn ta-

mam, en beendikleri kitap olarak ocuk ve Allahn120 adm vermilerdi; say-
s belki de yz aan iir kitaplarnn, ocuk ve Allah dnda hibiri, bu soru-
turma cevaplar arasnda yoktu!

Dalarcay sadece Trk edebiyatnda deil, dnya edebiyatnda da, tekil klan
onun iirinin nitelii kadar, niceliidir de elbette. Asla kmsemek iin sy-
lemiyorum: Bu kadar ok iir kitab yaynlayan baka bir air olmadna gre,
Dalarcann Guinness Rekorlar Kitabnda yer almas gerekir.

Ortada tuhaf bir paradoks var: Dalarca, yze yakn (belki de yz akn!) iir
kitab yaymlam olmasna ramen, sadece (evet, sadece!) bir tek iir kitaby-
la, ocuk ve Allahla ne kyor, o kitapla hatrlanyor! ocuk ve Allah, bu an-
lamda bir klt-kitap; - baka bir deyile, Dalarca kltnn kitab...

ocuk ve Allah, benim iin de Dalarca iirinin bayaptdr. Dalarca, 1940

ylnda yaymlad bu ikinci kitabyla, iir alanndaki byk ve olaanst
yeteneinin tamamn (evet, tamamn!) ortaya koymutur. Daha sonra yazdk-
lar, ocuk ve Allahn ak ya da rtk, bir devamndan ibarettir. Dosto-
yevskynin, Gogolun Palto hikyesine ilikin szn, Dalarca iirine uyarla-
yarak sylersem, "Dalarcann btn iiri, ocuk ve Allahn cebinden km-
tr." ve onun klt-kitap olmasnn nedeni, bana gre elbet, ite tastamam
budur!

Dalarca, iirini hi deitirmedi. Destanlar, metafizik iirler, devrimci iirler

ve akla gelebilecek her konuda yazd iirler, konu olarak farkllklar gsterse
bile, derin yapda ya da biimde herhangi bir deiiklik gstermezler. Dalar-
ca, srekli olarak, 1940 ylndan balayarak edindii o byk biimsel ustal

120 Dalarca, Fazl Hsn, ocuk ve Allah, Kitap Yaynlan, stanbul, 1966.
 okuma biimleri 113

kullanm, iirini hi deitirmemitir. te yandan, mesela, bir Behet Necati-

gili, bir Oktay Rfat dnelim. Ne Necatigilin ne de Oktay Rfatn, zerinde
herkesin birleecei klt-kitaplar yoktur. Necatigil ve Oktay Rifat iin birer
kk soruturma yaplsa, eminim, bir tek kitap zerinde birleilemedii ak
ve seik bir biimde grlecektir.

Burada bir kriterden sz ediyorum: Bir airin ok sayda iir kitab yazmken,
bunlardan sadece biri zerinde bir konsenss, bir uzlam szkonusu olabili-
yorsa, bu, o airin iirini hi deitirmediini gsterir. Necatigil ya da Oktay
Rfatn iir kitaplar zerinde bylesi bir uzlamn olmamas, onlarn iirleri-
ni biim olarak srekli deitiren airler olmalarndandr.

Bir baka mesele de, ok yazar olmann, oksatar olmakla, derin yapda ayn
eyi gsteriyor olup olmaddr. Kapitalizmin mant, deiimdeeri
(exchange value) zerine ina edilmitir; - tpk prekapitalist retim tarzlar-
nn mantnn kullanm-deeri (use value) zerine ina edilmi olmas gibi!
Dolaysyla deiim deeri, niceliklerin, kullanm deeri de niteliklerin baat
olmas anlamna gelir: ok yazar olmakla ok satar olmak, niceliin baat
olduu bir dnyann iinden yazmak demek deil midir? Belki de Dalarca
btn niteliklerini ocuk ve Allahta tkettiinin bilind bir davurumu
olarak, zm, iir kitaplarnn saysn oaltp nicelii ne karmakta bul-
mu olamaz m?

Dnmeye deer...
114 hilmi yavuz

Ttnme
Behet Necatigil, Ttnmeyi 1890 tarihli Osmanlca basksndan, sadeletire-
rek gnmz Trkesine aktarma iine 1973 ylnda balad ve 1974 ylnda
tamamlad. 1973te baladnn tanym; biti tarihi ise, manskrinin zeri-
ne bizzat Hocann el yazsyla dlm: 25 Mart, 1974. Bir de not: Ttnme,
Hazrlayan: Behet Necatigil.

Necatigilin ne kadar titiz, zenli ve dikkatli bir evirmen olduunu belirtmeye

gerek yok. Hoca, Ttnme zerine ayrntl bir alma yapmakla yetinmemi;
kendi deyiiyle, ilmi bir aratrma yapmay dnmyor, basma metni bug-
nn diline aktarmakla yetinmek ist[iyor] olsa da, stanbul ktphanelerinin
bazlarnda birka Ttnme yazmas aramaktan da geri durmad[n] bil-
dirmitir. Dahas, Necatigilin aktarma ura bununla da kalmam; Georg
Rosenin, 1840 tarihli Ttnme basmndan Almancaya yapt evirisini de
(Das Papageienbuch, 1972) grmtr. Hocann kaynak olarak ald basma
metin ise, Rosenin mehaz olan 1840 tarihli nsha deil, ilk defa 1890da
stanbulda baslan (ve son basm 1925te yaplan) Ttnme nshasdr. Bu
nshann zerinde nkil ve musahhihi Sleyman Tevfik kayd bulunuyor.

Necatigilin Ttnme zerine bal ile yazd giri yazs, bu alanda o gne
kadar yaplm btn almalarn gzden geirilmesinden sonra yazlm
olmak gibi bir ayrcalk tayor. Bu dzeyde Trkoloji almalarnn ender
olduunu da belirtelim.

Necatigilin iirinin, Ttnmeyi Arap harflerinden bugn Trkesine sadele-

tirerek aktarma ura srasnda, bir lde etkilendiini sylemek mmkn
mdr? Hoca, bir yandan Ttnmeyi hazrlarken, bir yandan da Kareler Ak-
lardaki iirlerine almaktayd nk... (Kareler Aklarn ilk basmnn 1975
Aralk aynda yapldm hatrlatalm) Bu kitabnda Necatigilin Tt adl bir
iiri vardr. Bu iirin ilk defa Yeni Dergide121 yaymland ve Ttnme ma-
nskrisinin zerinde 25 Mart 1974 tarihi olduu hatrlanrsa, tevafuk daha iyi
anlalacaktr. Tt iiri yledir:

Her ey tela bindi

ndi atl atndan
Gezer ehr ire tellallar

121 Yeni Dergi, ubat 1974, say:113.

 okuma biimleri 115

Her derde ila tt

Yok hasbahelerde
Kim ki grd
Geldi haber verdi
Altn cevher mcevher

Uan mahzun bulutu

Uzaktan grenler
Kesine ekildi
Tt

Bu iirle Ttnme arasnda dorudan bir metinleraraslk ilikisi olabilmesi

ihtimali var mdr? Benim grebildiim kadaryla, byle bir ilikiden sz et-
mek mmkn deil. Ancak, baz alntlar gene de sz konusu: rnein, On
nc Gecede Mah- eker, bilge Tutye yle seslenir: "Ey Tt, Bu ayrlk
canma yetti. Benim derdime ila etmezsin, bari bir cevap ver de ben de ona
gre bamn aresine bakp senden mit keseyim." Yine On nc Gecede
Hmendin ah Behvca, sunduu drt hediyeden ikisi altn ve mcevherdir;
Hmendin olu da cevahirden bahseder. Hasbahede grdklerini haber
ver[enlerden] de birok hikyede sz alr.

yle anlalyor ki, Ttnme, Necatigile, Mah- ekeri kocas Hce Saide iha-
net etmekten alkoymak iin hikmetli hikyeler anlatan Ttnin (ve teki
tterin) temsil ettii ark Bilgeliinin (hikmetin), kesine ekildi[ini] dile
getirmeyi esinlemi olmaldr. Kesine ekilen Bilge Tt ye, bu modern dn-
yada kimsenin ihtiyac kalmamtr artk. Necatigilin Ttsi, arkn (ya da,
dnyann) yok olan gizemi, masalsl, bysdr. Ttnme ise, bu anlamda
bysel gereki bir romana malzeme olabilecek bir Otuz Gece Masal...

Binbir Gecenin ehrazatnn hikyelerinde bilgelik, derin ve hikmetli hisseler

karlabilecek kssalarn says, bana pek fazla grnmemitir. Ttnmedeki
Ttnin (ttlerin) hikyeleri ise, yer yer, Mesnev de Tt ye atfen rastlad-
mz bilgelii andrr. smail Hakk Bursev, Ruhl Mesnevde Mesnevinin 249.
beytini erh ederken, glsuyu dkknnda glsuyu ielerini devirip kran
ttyi, tasavvuf balamda yorumlar ve "Pes ttyi gftra getiren zahirde in-
san olduu gibi, kalbi dahi tekellme getiren, hakikatte rahman ve surette
mrd-i kmildir" der. Oysa Ttnmenin Ttsinin mistik (tasavvuf) olmak-
tan ziyade, dnyev bir bilgelik olduunu unutmamak gerekiyor: Bu bilgelie,
116 hilmi yavuz

Ttnin, dpedz bir ark kurnaz oluu da dhildir elbet. arkta, bilgelikle
kurnazl ayrt etmek, her zaman kolay olmuyor...

lgin olan, klasik tt syleninin (mitinin), onun eker yemeden konumad-

na ilikin oluudur. Ali r Nevafnin

Ah kim vlih min ol serv-i hirmndn cd

Eylemez tt tekellm ekkeristandn cd

beyti bu sylene atfta bulunur. (Tt ile eker ilikisi zerine Divan iirinde
ok sayda rnek bulunabilir.) Feridddin Attarn Mantk al-Tayrnda da Du-
du (Tt), eker gibi tatl dilli olarak betimlenir Oysa Ttnmede Ttnin,
eker yemeden konutuunu gryoruz.

Acaba, Ttyle syleenin adnn Mh- eker olmasnn bu balamda bir an-
lam var mdr; - zerinde dnmek gerekir.
 okuma biimleri 117

Mesnev erhleri zerine

Prof. Dr. Walter Andrews, 2002 ylnda yazd bir yazda, Amerika Birleik
Devletlerinde best seller (en ok satan) iir kitabnn Coleman Barksn evi-
rileriyle Mevlna Celaleddin-i Rumnin iirleri olduunu belirtiyordu. Sadece
Amerikada m? Mevlnann, best seller deil, ama, birok Avrupa lkesinde
de long seller (uzun sre satta kalan) olan bir air olduunu biliyoruz el-
bet... Mevlnann, Amerikada byk ilgi grmesi, onun airliinden ok, mis-
tisizmi ve Mesnevnin Hakikat zerine (Prof. Hilmi Ziya lkenin deyiiyle)
hikemyyat olmasndan, hikemi bilgi sunmasndan dolaydr.

Mesnevnin olduka eski bir erh gelenei ile yorumlandn da biliyoruz.

Bellibal eski erhlerden birkan zikredelim: Kemaleddin Hseyin b. Haan
el-Harizmnin Knuz el-Hakaik ve Cevahir el-Esrar ve Zevahir el-Envar, Mus-
lihddin b. Mustafa Sururnin erh-i Mesnev si, smail Rsuh Dede Anka-
ravnin Fatih el-Ebyat, Sar Abdullahn Cevahir-i Bevahir-i Mesnevsi, smail
Hakk Bursevnin Ruhl-Mesnevsi, Abd el-Ali Muhammedin Balr el-Ulum:
Mesnev-i Mevlevi maa erhi. Bunlara, Abidin ve Arif Dinonun dedesi olan
Abidin Paann Terceme ve erh-i Mesnev-i erifini de eklemek gerekir. Cum-
huriyet dneminde ise Veled elebi zbudakn, Abdlbaki Glpmarl tarafn-
dan eklenmi Aklamalar ile Mesnev evirisi, daha sonra Abdlbaki Ho-
cann bu Aklamalar, kendi evirisiyle birlikte yaymlad Mesnev erhi
var. Glpnarl, Mevlna uzman olan ranl bilgin Bedizzaman Furzan-
fer{in] de Mesnevyi erhe bala[dn] ve bu erhin birinci cildin 898. beyti-
nin sonuna kadar hazrlanan ksm[nn] basl[d]n bildiriyor. Osmanl ve
Trkiye Cumhuriyeti dnda, gerekletirilen Mesnev erhlerinin en nemli-
si, hi phesiz, R.A. Nicholsonn, 1937 ylnda ngilterede yaymlanan The
Mathnawi of Jalaluddin Rumi122 adl almasdr. Nicholsonun erhinde, An-
karav smail Rusuh Dedenin Fatih el-Ebyatmdan byk lde yararland
ve rahmetli Prof. Ahmet Atein deyiiyle, Mevlevler arasnda ok yaygn olan
bir ananeye gre, isabetsiz bir erh olan bu esere ok fazla kymet ver[dii]
ve onu kendi erhine esas yap[t] biliniyor. [Ayra iinde belirteyim: Victo-
ria Holbrook da, Akn Okunmaz Kylarnda123, Nicholsonn erhi[nin] Anka-
ravninki ile yanyana okunduunda onun Ankaravye ne kadar bal kald-

122 Nicholson, R.A., The Mathnawi of Jalauddin Rumi, Gibb Memorial Trust, London, 1991.
123 Holbrook, Victoria, a.g.e.
118 hilmi yavuz

[nn] daha iyi anlalacan] belirtir. Holbrook, Nicholsonn zgn metinde

birebir karl olmayan her kelimeyi veler ve fakatlar da dhil olmak zere,
paranteze al[dn], ama bu denli ifrata vardrldnda iirin grnm[nn]
bir kontrat andr[dn] syler. Nicholsonn, Mesnevnin cinsellikle ilgili
blmlerini, ngilizce ile deil de Latince ile evirmi olmas ilgintir.

Nicholson, yolu ran am olmakla birlikte, ilk eksiksiz ve sistematik erhle-

rin Trkiyede retildiini kaydediyor. Daha nce adlarn andm Cumhuri-
yet dnemi erhlerine (zbudakn ve Glpnarlnn erhleri), Tahirl Mevle-
vinin (Tahir Olgun) Mesnev Derslerini, A. Avni Konukun Prof. Dr. Mustafa
Tahral ve Dr. Seluk Eraydn tarafndan yayna hazrlanarak yeni basks (I.
cilt) yaymlanan Mesnev-i erif erhini de eklemek gerekir; - elbette, Kenan
Rifainin erhli Mesnev-i erifini ve efik ann erhini unutmadan...

Mesnevnin, birok defa erhedildiini belirtmitim. Bu erhlerden bir ksm,

Mesnevnin tamamm (ki, tamam 25.000 beyittir), bir ksm bir cildini, bir
ksm ilk on sekiz beytini, bir ksm da birka beytini erh etmilerdir. Anka-
rav smail Rsuh Dede, Fatih el-Ebyt ile Mesnevnin tamamn erh eden ilk
rih olarak biliniyor.

smail Hakk Bursevnin Rhl-Mesnevsine gelince,18. yzyl Osmanl ente-

lijensiyas arasnda en fazla eser vermi olan smail Hakk Bursev, Ruhl-
Mesnevde, Mevlna Celleddin-i Rumnin Mesnevsinin ilk 748 beytini erh
etmitir. Ruhl-Mesnevnin son basmn yayna hazrlayan Dr. smail Gle,
Bursevnin, bizzat Mevlna tarafndan yazlan ilk 18 beytini bir cilt kabul
ettiini (ilk 18 beytin dnda kalan beyitlerin Mevlna tarafndan sylendiini
ve Hsameddin elebi tarafndan yazldn Menkbul-Arifinden reniyo-
ruz); bylece Mesnevyi 7 cilt olarak erhe giritiini belirtmektedir. Bursev,
iki ciltte toplad erhinde, dier rihlerden farkl olarak Mesnevnin Arapa
Dibacesini erh etmeden dorudan doruya birinci beyitle balamtr.

Ruhl-Mesnev, Mesnevnin ancak drtte birinin erhi olmasna ramen, Dr.

Glein deyiiyle, olduka geni aklamalaryla kendinden sonra gelenlerce
ska bavurulan bir eserdir. Dr. Glein, aklamalar iin olduka geni deyi-
ini abartl bulmamak gerekir. Aklamalarn kapsam konusunda sadece bir
tek rnek vermek bile yeterlidir: Zira, Bursev, Mesnevnin ilk beytinin ilk
szc olan Binovun bandaki bi edat iin, tastamam 25 vecih bulmu-
tur; - evet, 25 vecih! Gelgelelim, Prof. Ahmet Ate, Kprl Armaanndaki
 okuma biimleri 119

Mesnevnin On Sekiz Beytinin Manasn124 balkl makalesinde, bu vecihler

arasnda gramer ve mantk bakmndan izah imknsz olan vecihler[in] pek
ok olduunu belirtmekte ve [m]esela bi- ile basr veya bis ilh... gibi Al-
lahn esm- hsnsnda iaret edilmi olmas, yahut bi- ile bann dudak
harfi bulunmas ve konumann da dudak sayesinde mmkn olmas dolays
ile, umumiyetle dudak sesleri ve binnetice konumak kastedilmi bulunmas
ve bundan dolay kitabn bu harf ile balamas gibi vecihler... Prof. Ate, Mes-
nev erhlerinde genel olarak eski erhlerde bu tr yanl yaklamlarn sz
konusu olduunu da belirtiyor ve asl Mevlnay hareket ettiren amillere ve
erhte kullanlan tabirlerin Mesnevde geip gemediine hi ehemmiyet ve-
rilme[diini] kaydederek, [a]ncak bir kelimeye verilmesi mmkn olan btn
manalar vererek, o beyitteki dier kelimelere onun ile mtenasip ne gibi ma-
nalar verilebileceimin] aratrldn, dolaysyla byle bir erhin esas itiba-
riyle cli olaca[n] hatrlatyor.

Son Mesnev rihi rahmetli Abdlbki Glpmarlmn da Mevlnadan Sonra

Mevlevlikinde yazdklarna baklrsa, tpk Prof. Ate gibi, Bursevye pek de
olumlu yaklamad anlalyor. Glpnarl, Bursevyi [t]am bir tarikat yoba-
z olarak nitelendirmekte ve onun Celvet olduunu bildirmektedir. Bur-
sevnin, Mesnev rihlii adn elde etmek iin Mesnevnin ilk on sekiz beyti-
ni erhet[tiini] ve Ruh-al-Mesnev gibi iddial bir ad tayan bu erh[i], iki cilt
olarak 1287 H.de st. Matbaa-i Amirede bastr[dm] belirtiyor; - hepsi o
kadar!

124 Fuad Kprl Armaan, A..D.T.C.F. Yayn, stanbul, 1953 iinde Ahmet Ate, Mesnevnin On
Sekiz Beytinin Manas.
120 hilmi yavuz

Ney ve Edebiyat: Modern Trk

Edebiyatnda Neyin Simgesellii
zerine Bir Deneme
Niyazi Sayna, saygyla

Ney, Trk-slam geleneinde bir simge-alg. Daha ak ve somut bir biimde

sylemek gerekirse, Mevlevliin simgesi; rnein, han Hristiyanln ya da
terazinin adaletin simgesi olmas gibi, dilbilimsel anlamda neyin Mevlevli-
in simgesi olmasna ilikin bir uzlamdan, bir konvansiyondan szetmek
mmkn deil; ama zerinde bir uzlam, bir konvansiyon olmasa da, ney in
Mevlevlii simgeledii ak. Bunda, Mevlevliin en byk yapt olan Mes-
nevin Fatihas saylan ilk 18 beytinin ilk dizesinin Binov ez ney... diye ba-
lam olmasnn belirleyici bir konumu vardr. O nedenle de Mesnev arihleri,
neyin ne anlama geldiini yorumlamaya ayrcalkl ve zel bir nem vermi-
lerdir. Ankarav smail Rusuh Dede, Fatih al-Abyatnda neyin, ii bo olduu
iin masivadan arnml ve Hakkn nefesiyle dolan gerek sufi ve k
simgelediini syler. Ankarav, neyin ebced hesab ile 60a karlk geldiini,
60n, sin harfine tekabl ettiini, sinin de Muhammed demek olduunu ne
srerek, binov ez neyi, Peygamberden Dinle! olarak okumutur. Elbette
burada, Hz. Peygamber, rahmetli Prof. Ahmet Atein belirttii gibi, kesret
leminde maruz kald glklerden ikyet etmektedir.

Mesnevnin ilk kez tenkidli basmn yaparak ngilizceye eviren R.A. Nichol-
sonn, Ankarav smail Rusuh Dedenin erhlerini ne kardn ve neyi
insan- kamilin metaforu olarak okuduunu, Prof. Dr. Ahmed Atein Mes-
nevnin On Sekiz Beytinin Manas adl, o ok deerli makalesinden biliyoruz.
Nitekim modern Trk iirinde neyin zellikle Ankarav ve Nicholson erhle-
rinden yolakarak, insan- kmili gsteren bir metafor olarak kullanlm
olduunu ne srmenin de, daha sonra rnekleyeceimiz gibi, mmkn oldu-
unu dnyoruz.

Bununla birlikte, neyin nayistandan, yani kamlktan koparld iin ayrlk-

tan (ez cday ha) yaknmas, onun yersizyurtsuzlamlna da iaret eder.
Bu, Vahdetten Kesrete atlmlm getirdii bir yersizyurtsuzlamadr ve Hz.
Peygambere, dolaysyla da insan- kmile eklemlenir.
 okuma biimleri 121

Hz. Mevlnadan sonra semada ney taksiminin, srafilin surunu temsil ettii de
biliniyor. Asaf Hlet elebi, Mevlna ve Mevlevlikte125, semada Itrinin Naat-
erifinin okunmasndan sonra neyzenbann ah veya mansur akordundaki
neyi ile yapt taksimden sz ederken unlar syler: "Nayin taksimi srafilin
surunu temsil etmektedir. Naati ve ney taksimini [murakabe vaziyetinde] din-
lerler. Taksimin sonuna doru hafifleyen ney sesine, baka bir ney veya neyler
dem tutarlar. Derviler birden ellerini zemine vurup ayaa kalkarlar. Bu hareket
de, suru duyan canlarn kyamet gnnde dirilmelerini temsil etmektedir."

Neyin srafilin surunu temsil etmesi, Sultan Veledin Maarif inden126 kaynak-
lanmaktadr. Maariften alntlyorum: "Fakat o Peygamber, Bildir! surunu
azna koyup ard vakit, srafilin surunun nefesi gibi, bu dalm olan
paralar, mezar gibi olan bedenlerde canlanp ba gsterdiler. [...] Sen grm-
yor musun? Bu cansz, donmu toprakta, bu lm ve fena bulmu taneler,
srafil gibi olan bahar Hamel burcundan, bu yok olmu mezar gibi olan tanele-
re veyahut tabut gibi olan aa dallarna [...] eritii zaman, hepsi kazmasz
kreksiz ve kimsenin yardm olmadan ba gsterip karlar ve o mahpesten
kurtulurlar."

Burada, farkl bir okumayla karlayoruz. Neyin, Asaf Halet elebinin belirt-
tii gibi, srafilin surunu temsil ediyor olmas, Sultan Veledden yaptmz
alntyla birlikte okunduunda, ney sesinin, bir yaknmay, bir ikyeti dile
getiriyor olmas kadar, bir yeniden doua iaret ediyor olmas da sz konu-
sudur. Bir baka deyile ney, hem vahdetten kesrete dm olmann getirdii
yersizyurtsuzlamadan (tasavvuf diliyle sylersek, nzlden) yaknmakta,
hem de, tpk srafilin suruyla doann ilkyazda yeniden douu gibi, tekrar
yerine yurduna kavumann (tasavvuf diliyle sylersek, urucun) sevincini
dile getirmektedir.

imdi Asaf Hlet elebinin Sem- Mevlna iirini okuyalm:

Tennure giymi aalar

Ak niyaz eder
Mevlna

imdeki nigr

125 elebi, Asaf Hlet, Mevlna ve Mevlevlik, Turgut Atasoy ve Orta Matbaaclk ti., stanbul,
1957.
126 Sultan Veled, Maarif, (ev. Meliha . Ambarcolu), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1984.

(Ayrca srafilin Sru iin bkz. Kurn, Th, 62; Yasin, 56; Zmer, 110.)
122 hilmi yavuz

Bir baka nig dr

imdeki semaa
Nece yldzlar akar
ben dnerim
gkler dner
benzimde gller aar

Gneli baelerde aalar

Halka-s semvti vel-ardh
Ylanlar ney havalarn dinler
Tennure giymi aalarda
emen ocuklar mahmr
caaan
seni aryorlar

yolunu gaybeden gnelere

bakp glmserim
Ben uarm
gkler uar

Bu iirde ney, bir dizede geiyor, ylanlar ney havalarn dinler dizesinde. Bu
dizedeki neyi anlamlandrabilmek iin, ylanm bu dizedeki anlamn bilmek
gerekiyor. Hz. Mevlna, Meclis-i Sebada127, ylann gdas hava ve topraktr,
nefs-i emmare ylannn gdas da hava ve topraktr/ der ve ilave eder: o ylan
yavrusu olan nefsi, hava ve topran birok nimetlerini bulunca firavun ve
ejderha olur. Dolaysyla ylan, nefs-i emmareyi temsil eder. Ylanlarn (yani,
nefs-i emmarenin) ney havalarn (yani, insan- kmili) dinlemesi ise tasavvuf-
taki nefs mcadelesine, dorudan ya da dolayl yoldan mahade makamna
gidie iaret eder.

Ayra iinde belirteyim: air Erefin Neyzen Tevfik iin yazd bir drtlkte
de neyle srafilin suru arasnda bir iliki kurulur. Erefin drtl yledir:

Her makam lem-i lhuta aks-endaz olup

Sanki imdada gelen Tevfike, Cebraildir
Canlanr her kes o taksim eylese maher gibi
Nayi guya Neyzenin bir sur-i srafildir.

127 Mevlna, Meclis-i Sebadan aktaran Asaf Hlet elebi, a.g.e.

 okuma biimleri 123

Erefin drtl, ney taksiminin hem elebinin belirttii gibi srafilin surunu
hem de, Sultan Veledin belirttii gibi, bu surla bir yenidendoua (Erefin deyi-
iyle, canlana) atfta bulunduu iin bu tasavvufi problemin zeti gibidir.

Ney imini, iirinde kullanan bir baka air de, Hilmi Yavuzdur. Ney adl iiri
yledir:

yaz ykld, sen artk

kalk ve buralardan git
gen sevdalar ki sorar
yokluk nerede, kller ne vakit?
soluk ve krlm ikilerde
bir bozgun tad varsa
der akam ve cemid

gz bir neydir, bir gl fler

ve akik
iler kalbine, dinle!
hangi hznler evidir
ve hangi sazlkta gurbet
gsterir bir ku imdi
Mesnev ve ahd-i atik?

sormak gze zgdr:

o ki der, ben miyim ?
yenilmi ve yitik
bir yaz olan sevgili
ki marur bir kada den
den en soluk szck
ve peremleri talik

Bu iirde ney, Asaf Hlet elebinin iirindeki merkezilemi anlam rejiminin

tad konvansiyonel ve verili anlamlarn hibirini tamaz. Ksaca, ney ne
insan- kmili, ne srafilin surunu, ne de sur balamnda bir doann ilkyazda
yeniden douunu iaret eder. Tam tersine, ney bu iirde ilkyazla deil, gzle
ilikilendirilmitir. Baka trl sylersek, Julia Kristevamn Semeiotikedeki128
metinleraras ilikilerin olumsuzlama (negation) dolaymnda kurulmas sz
konusudur burada. Neyin verili simgesel anlamlarndan biri, ilkyaz, burada

128 Kristeva, Julia, Semeiotike, Seuil, Paris, 1975.

124 hilmi yavuz

gze dntrlerek olumsuzlanmtr. Bu olumsuzlamann Mevlev kano-

nunun merkezlemi anlam rejimini, Gilles Deleuze ve Felix Guattarinin Mille
Plateauxundaki129 kavramsallatrmalar ile ne kertede merkezsizletirdii
sorgulanabilir.

Bir airin, Roni Marguliesin, 1996da yaymlad iir kitabnn ad bilirim niye
yank ter neydir ve air, kitabna epigraf olarak ald, Mesnevnin ilk 18
beytinden ilkinin dnda, iirlerinde neyden hi sz etmemektedir.

Romanclar iinde neyi romann temel karakterleriyle ilikilendirenlerin

banda Peyami Safa geliyor. Peyami Safa, Fatih-Harbiye adl romannn asl
karakteri olan Nerimann babas Faiz Beyin ney aldn bildirir; [alntlyo-
rum]: "Faiz Bey, biraz ney alard. Nezahetin kardeinin kemene aldn
renince onunla tanmak istedi. O tarihten sonra inasi, Nerimanlara sk sk
gidip geliyordu ve o gn bu gn ailenin bir ferdi gibidir." Ama romann adnn
iaret ettii Fatih-Harbiye, ya da Dou-Bat kartlm, ud ve keman temsil
eder. (Ayra iinde belirteyim: Peyami, Fatih-Harbiyeye ile 1935 ylnda yaz-
d bir makalede yle atfta bulunmutur: "Bir tramvay hattyla iki ktay, iki
metafizii ve iki hayat anlayn birbirine balamaya zendim.") Nerimann,
aralarnda gidip geldii iki kimlikten Doulu inasi, ud; Batl Macit ise keman
almaktadr nk. Peyami Safa, romann bir yerinde bu kartl aka belir-
tir, yle der: "Ud ve keman ekillerinin sembolize ettikleri iki ayr kltr var-
dr." Buna karlk neye, Fatih-Harbiye romannda herhangi bir temsiliyet
atfedilmez. Ancak, Faiz Beyin ud alan Doulu inasiye ok daha yakn olduu
vurgulanr roman boyunca; - o kadar!

Ahmed Hamdi Tanpnarn Huzurundaki karakterlerden biri dnda tm,

kurmaca (fictif) karakterlerdir. Gerek ad ve kimliiyle romanda bir karakter
olarak grnense, neyzen Emin Dededir. Emin Dedenin Huzurda kuatc ve
kapsaml bir biimde anlatld blm, 3. blm, yani Suad blmnn 3.
ksmdr. Huzurun nde gelen karakterlerinden biri olan hsann neyzen
Emin Dede ile olan ilikisini Tanpnar romanda yle anlatr: hsan, Emin
Beyi tanyana kadar neyi sevmemi, Trk musikisinin tek leti olarak tambu-
ru, onun getirdii cokunluk havasn tercih etmiti. Fakat bir gece Tanburi
Cemilin kzkardeinin Kadkyndeki evinde onu asl kudretli tarafyla dinle-
dikten sonra, fikri deimiti. Tanpnar, Emin Dedeyi, bir medeniyetin en
yksek cihaz olarak kendisini setii insanlardand diye tanmlar, onun, ken-

129 Deleuze, Gilles, Guattari, Felix, Mille Plateaux, Editions de Minuit, Paris, 1980.
 okuma biimleri 125

dini bir nevi hviyetsizliin iinde eritmi olduunu bildirir ve unlar yazar:
kadar ki, bu kk ve kimbilir nasl bir i gneinin scanda yar erimi
maddesinden baka bir ferdi taraf yok gibiydi. Bu madde de, bir yn adabn,
terifatn, kendini herkesle bir grmek, bize garip gelecek bir hicapta ahs her
eyi inkr etmek terbiyesinin altnda her an gizleniyor, kayboluyordu. Hu-
zurda betimlenen neyzen Emin Dede karakteri, onun dorudan doruya bir
nsan- kmil tipi olarak konumlandrldn gsterir. Tanpnar, gerekten
rnei bulunmayan grkemli bir yerdeitirme ilemiyle, Mesnevnin neyle
simgeledii insan- kmili, Emin Dedenin kiiliinde, bu defa neyzenle ayni-
letirir. nsan- kmil, bu adeta Freudcu yerdeitirme (verschiebung) ile,
neyden neyzene geer ve ney ile neyzenin aynilemesini salar.

A. Turan Oflazolunun II. Selim, Kl ve Ney adl oyunu, neyi, Mevlevliin deil,
bir medeniyetin simgesi yapar. Peyami Safann Fatih-Harbiyede, udla simge-
ledii Dou Medeniyeti, Oflazolunun oyununda, neyle simgelenir. Oyunun
balarnda III. Selim ney fler ve Mihriban baleyi andrrcasna raksederken,
padiah bir ara musikimizde dahi yenilikler gerek, der, yeni bir anlay, yeni
bir nefes, yeni bir ezgi; ama biz imdilik bununla idare edelim. Bundan sonra
Dede Efendinin yine bir glnihal ald bu gnlm diye balayan rast valsini
alar, Mihriban, bu mzie uyarak vals yaparken III. Selim, unlar syler:
Senin Avrupai raksn seyrederken Avrupaya gidiyorum. Ney almaksa, buraya
getiriyor beni, ikiye blnyorum. Nasl kurtulmal bu durumdan? III. Selim,
oyun boyunca birka defa ney fler: Bir keresinde ksa bir beyati araban taksimi
fler, ama asl, cellatlar dalkl onu ldrmeye geldiklerinde onu, neyi ile,
zlem dolu ezgiler flerken bulurlar. Oflazolu, oyununu yle bitirir: Katiller,
onu o halde grnce duraklayp birbirlerine bakarlar; derken, nce rkek, sonra
kararl, atlrlar stne. Selim kendini neyle savunarak lr: Ney sesi ksk
lklar gibi ykselirken... perde iner. Oflazolunun oyununda neyin ikili bir
konumu vardr, ilki, daha nce de belirttiimiz gibi, bir Medeniyeti temsil edi-
yor olmas; kincisi, oyunun sonundaki lm sahnesinde neyin, lmn sesi
olmasdr. Dikkat edilirse, burada da, bir olumsuzlama sz konusudur: Ney,
bu defa, bir yeniden douun deil, bir yokoluun, lmn sesi olur artk.

Grlyor: Ney, Modern Trk edebiyatnn iir, roman ve oyun gibi deiik
trlerinde, birbirinden farkl metaforlarla dile getirilmi; geleneksel Mevlev
kanonundaki verili ve konvansiyonel kullanmn devam ettirenlerle, neye
verili anlamnn dnda ve onu ou defa olumsuzlayarak kullananlar arasn-
daki asal konumunu muhafaza etmitir.
126 hilmi yavuz

Divan Edebiyat Beyanndadrda130

ki Mesele
Abdlbaki Glpnarl, 1945 ylnda yaymlanan o talihsiz ve meum Divan
Edebiyat Beyanndadr adl kitabnn sonunda Azeri airi Sabirin Hophopna-
mesini, Yarm asr nce Divan Edebiyatna ilk uurlu isyan diye niteler ve o
kitaptan Dilber balkl bir iiri kitaba iktibas eder. Glpnarlnn airlerimizin
yazdklar gazellerin tasviri diye takdim ettii bu iirinde Sabir, Divan iirinde,
sevgiliyi betimlemek iin kullanlan mazmunlar birer birer saymakla kalma-
makta, bu mazmunlar gereklik imi gibi kabul ederek bir dilber ya da sevgili
portresi izmektedir. Bir ucube, bir acaibl mahlkat rnei! Sann yerinde
bir karga (gurab), kkllerinin yerinde ylanlar... Kirpikleri kamtan, yanaklar
krmz nardandr; boyun yerinde bir srahi durmakta, ene ise bir elma ile
temsil edilmektedir. Btn bunlar, bedeni mazmunlatran bir selvi aacnn
zerine oturtulmutur. Sabir, iirde dile getirdii bu mazmunlar gereklie
dntrp bir karikatr izmi ya da izdirmi, oraya bu ucube kmtr!
iirini bu garabete atfta bulunarak yle bitirir Sabir: Gl gl garibe gtme-
lisin hanman herab...

Bir kere, bu temsil resimde sz konusu edilenin, insan konsepti deil, gvde
konsepti olduunu belirtmek gerekiyor. yleyse, Abdlbki Glpnarl, bu
resme ilikin deerlendirmesinde ifte yanllk yapmtr: Birincisi, mazmun-
lar gereklik gibi gstererek; kincisi, gvdeyi insan gibi gstererek...

Dorusu, Divan iirinin mazmunlarn, gereklik olarak okuma iini, 1911

ylnda len Sabirden nce Namk Kemalin balatt biliniyor. Ahmet Hamdi
Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihinin131 ikinci basmna yazd o ok
bilinen nszde, Namk Kemalin "Azerbaycan airi Cabirle (Sabir olmal,
H.Y.) beraber eski iire hcum ederken [...] bizim halk dilimizde bile ok tabii
bir ekilde yaayan ahin bakl, akr pene, atmaca gibi hayal sistemini ke-
limesi kelimesine alarak ondan bir karikatr karmt." der. Gerekten de
Namk Kemal Celleddin Mukaddimesisinde, klarn, Divan iirini okurken
[bu iirlerin] muhtevi olduu hayalat zihin[lerinde] tecessm ettirse[ler] [...],
boyu serviden uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl bal, karg kir-

130 Glpnarl, Abdlbaki, Divan Edebiyat Beyanndadr, Marmara Kitabevi, stanbul, 1945.
131 Tanpnar, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1985.
 okuma biimleri 127

pikli, geyik gzl, ylan sal maukalarla malamal greceinden kendini dev-
ler, gulyabaniler leminde zannede[eklerini] ne srecek kertede ileri gider.

Mazmunlar gereklik saymak, metaforlar gereklik yerine koymak! Bu, olsa

olsa, Tanpnarn da belirttii gibi, ancak, Divan iirini karikatrize etmek iin
yapldnda meru kabul edilebilir. Oysa gerek Namk Kemalin Celleddin
Mukaddimesinden ve gerekse Sabirin Hophopnamesinden (ve elbette, dolay-
syla Abdlbaki Glpnarlnn Divan Edebiyat Beyanndadrndan) anlald
kadaryla, yaplmak istenen, Divan iiri ile mazmunlar gereklikmi gibi gs-
tererek alay etmek deildir. Onlar, mazmunlarla gerekliin, deyi yerindeyse
bir ontolojik sorun oluturmadan yer deitirebileceini sanmakta ya da bu-
nun byle olmadn bile bile, kasten ve tecahlden gelerek (elbette srf Divan
iirini karalamak iin) yleymi gibi gstermektedirler. Eer yle olmasayd,
Namk Kemalin, bu mazmunlarn ierdii imgelerin zihinlerde tecessm etti-
rilmesinden sz etmesinin, herhalde, bir anlam olmazd.

Oysa metaforlar (mazmunlar, birer ikona dnm metaforlardr) dile, sevgi-

linin bedenine ilikin eler ise (sa, yz, boy, kirpik, kkl vd.), dnyaya ya da
gereklie aittirler. Dolaysyla birbirlerinden farkl ontolojik dzlemlerde
bulunduklar iin, sanki ayn dzlemde imilercesine, bir yerdeitirmeye
uratlamazlar.

Divan iirine yneltilen eletirilerin neredeyse tm, ne yazk ki, bu trden ve

belirli bir ideolojik kastla ya da bilgisizce yaplmtr. Nurullah Ata, Glpnar-
lnn kitab dolaysyla yazd Abdlbaki Glpnarlya Mektup132 balkl yaz-
snda, Divan Edebiyat Beyanndadr, Divan iirini ktleyecek, batracakbir
eyler bulaym diye didin[mekle] sular ve kitapta dile getirilen eletirilerin,
Divan edebiyatnn z ile bir iliii olmadn bildirir. Geerken syleyeyim:
Atan bu yazs, Divan iirimiz zerine yazlm en mkemmel yazlardan
biridir. Mazmunlar gereklik saymak! Atan cevab ok anlamldr: "Ayp
derler bu senin ettiine, Abdlbaki!"

Divan Edebiyat Beyanndadrdaki temsil resmin ikinci meselesi gvdeyi

insan gibi gstermektir. Divan iirinde gvde nasl kavranr? u tespitle ie
balayalm: Nedime (18. yzyl) gelinceye kadar Divan iirinde, gvdenin (ya
da bedenin) organik bir btnlk olarak kavrandna ilikin herhangi bir
kant yoktur. Vcut konsepti ise zaten anatomik deil, tasavvufi bir kavram-

132 Ata, Nurullah, Gnlerin Getirdii, Varlk Yaynlar, stanbul, 1957.

128 hilmi yavuz

dr - ve elbette gvde deil, varlk anlamna gelir. Nedim ncesi Divan iiri
gvdeyi birbiriyle fonksiyonel manada ilikili organlar btn olarak deil,
tersine, birbirinden ayr, bamsz paralarn eklemlenmesi olarak tasvir et-
mitir. Bir btnlk deil, bir ymdr gvde... Ksaca, gvde salar, gzler,
kalar, kirpikler, dudaklar, az, endam (boy) gibi, birbirinden bamsz para-
lardan ibaret bir yma indirgenmitir - ve bu paralarn birbiriyle hibir
organik ilikisi yoktur!

Ama dikkat edilsin, Homerosun lyada ve Odysseia destanlarnda insan gv-

desi konsepti, Divan iirinin insan gvdesi konseptinden hi de farkl deil-
dir. Bruno Snell, Die Entdeckungdes Geistes 133 adl kitabnda, Homerosun des-
tanlar iin tastamam bunu sylemektedir: Bu destanlarda insann fiziksel
gvdesi bir birim (unit) olarak deil, bir ym (aggregate) olarak grnr!

Bruno Snell unlar yazyor: "Erken Yunan sanat da bu izlenimimizi dorula-

maktadr. sadan nce 5. yzylla balayan Klasik Dneme gelinceye kadar
gvdeyi, paralar birbirine karlkl ballk (correlation) ilikisi iinde gs-
terme abasna rastlayamyoruz. 5. yzyldan nce gvde, farkl biimlerde
bir araya getirilmi, bamsz paralardan oluan bir yap (construct) olarak
grnr (...) Ksaca, Yunanistann erken dnemlerinde ne dilde (Homeros) ne
de grsel sanatlarda gvde, bir birim (unit) olarak tasavvur edilmi deildir."

Bruno Snellin belirttiine gre, Homeros gvdeyi mafsallarla (melea) hare-

ket eden kollar ve bacaklar manasna gelen Gyia kelimesi ile karlamtr.
Snell, Gyiann ismin oul hali olduuna dikkati ekiyor ve u sonucu kar-
yor: "Homeros, insan gvdesini srekli bir hareket ve faaliyet iinde grm,
bu yzden de gvdede bu faaliyeti gerekletiren mafsallar (melea) ile kol-
lar ve bacaklar gvdenin yerine ikame etmitir."

Byle bakldnda, Divan iirinin de, tpk Homerosta olduu gibi gvdeyi,
birbirinden bamsz paralardan kurulmu bir ym olarak kavradn
sylemek yanl olmayacaktan Ama dikkat edilsin, son derece temelli ve k-
krtc bir farkla: Homerosta gvde srekli bir hareketi ve faaliyeti ne ka-
rr: Homerosun iirinde mafsallar, kollar ve bacaklarla temsil edilen gvde,
etkindir; Divan iirinde ise, hareketsizdir gvde; yapabildii tek hareket, sz
konusu sevgilinin gvdesi ise, salnmaktr: Serv-i hrmn. Divan iirinin gv-
deyi salar, gzler, kalar, kirpikler gibi paralardan kurulmu bir yap olarak
133 Snell, Bruno, Die Entdeckung des Geistes, Claassen und Goverts, Hamburg, 1948. ngilizceye
The Discovery of the Mind balyla evrilmitir. (Oxford, Basic, Blackwsell, 1953)
 okuma biimleri 129

kavramas da bu hareketsizlikten dolaydr. Bu paralarla temsil edilen gvde,

edilgindir. Zira biz, duran, hareket etmeyen bir varlkta bu paralar, ayrntla-
ryla kavrayabiliriz, -hareket halinde olan bir insanda deil!

yleyse u: Gvde, deyi yerindeyse, fenomenolojik bir temellendirmeyle, neyi

temsil ettii dnlyorsa ona, o yapya indirgenir. Homeros, gvdeyi hare-
ketin objesi olarak grd iin mafsallara, kollara ve bacaklara indirgemitir.
Divan iiri ise, tam tersini grmek istemi ve gvdeyi hareketsizliin objesi
olarak kavrad iin ka, gz, az, dudaklar ne karmtr. Homerosta
gvde etkin, Divan iirinde ise, edilgindir...
130 hilmi yavuz

sinemadan heykele okumalar.

 okuma biimleri 131

Sanat, Sanat iin midir,

Yoksa Toplum iin mi?
"Sanat, sanat iin midir, yoksa toplum iin mi?" Lise yllarmzda, okullar ara-
snda yaplan mnazaralarn demirba konularndan biri de buydu! ki taraf
da savunduklar teze uygun kantlar bulmaya urarlar; sonunda retmen-
lerden oluan jri, taraflardan birini galip ilan ederdi.

Bu ikilem, beni her zaman tedirgin etmitir. Sanatn toplum iin olduu sav,
bana birka ynden, Bedreddin zerine iirleri, Dou iirlerini ve Mustafa
Subhi zerine iirleri yazdm yllarda bile, ikna edici bir tez gibi grnme-
mitir.

Bunun birka nedeni var: lki, sanatn tpk felsefe gibi, gayesinin kendi iinde
(ya da, kendine) olmas gerektiini dnyor olmamdr. Daha nce de yaz-
dm: Felsefenin bir praksis olarak gayesinin kendinde olduu (eupraxia auto
telos), ilk defa Aristoteles tarafndan ne srlmtr. Felsefenin gayesi, nasl
ki felsefe yapmann verdii entelektel haz idiyse, sanatn gayesi de sanat
yapmann verdii haz olmaldr: Estetik haz! Doallkla bu durum, felsefeyi ve
sanat yapanlar iin olduu kadar, onu almlayanlar iin de geerli olmak ge-
rekir.

te yandan, sanatn toplum iin olduu sav, antropolojik adan da sorunlu

bir konudur. Nedeni u: Sanatn estetik fonksiyonunun dnda bir gayesi olu-
u, ancak sanatla zenaatin veya sanatn by ve din ile olan bir arada oluuna
ilikindir. Lascaux ve Altamiradaki maara resimleri, insann avclk ve topla-
yclkla yaamn yeniden rettii (geimini salad) yaban toplumun rn-
leridir. Maara resimlerinin gayesi, avlama iini kolaylatracak by objeleri
olmalarndadr; - daha fazlas deil! Bayeux hallar da, Orta a atolarndaki
hava akmlarn kesmek gayesiyle retilmilerdir. Bugn iin bu gayeye yne-
lik bir kullanm fonksiyonu sz konusu olmad iin, Bayeux hallar sadece
estetik fonkiyonu ile sanat objesi olarak mzede sergilenmektedir.

Sanatn toplum iin olmas onun estetik (haz) fonksiyonunun (auto te-
losunun) geriye itilmesi, onun gayesi dnda kullanlmas anlamnda, kulla-
nm fonksiyonunun ne kmas demektir. Bir sanat objesi (mesela, bir iir, bir
resim) toplum iin retildii savyla ortaya kyorsa bu, onun tpk maara
132 hilmi yavuz

resimlerinde ve Bayeux hallarnda olduu gibi, estetik fonksiyonunun geriye

itildii ve kullanm fonksiyonunun ne karld anlamna gelir.

Buradan una varyoruz: Nazm Hikmet ve Necip Fazl gibi byk airlerin
bykl, onlarn belirli bir ideolojik balamda toplum iin yazyor olmala-
rnda, yani iirin kullanm fonksiyonunu ne karmalarnda deil, iirlerinin
kullanm fonksiyonu gz ard edildiinde estetik bir haz veriyor olmalarnda
aranmaldr. nk gerekten baz iirlerinin ideolojik gndermelerinin (me-
sela Nazmm Drt Mapushaneden iirlerinde, ya da Necip Fazln Sakarya
iirinde) ne kmadn sylemek mmkndr. Doallkla bu durum, Nazm
Hikmetin ve Necip Fazln, ideolojik anlamda kullanm fonksiyonunun gz
ard edilmesi mmkn olmayan toplumcu iirleri iin geerli olamaz.

Dikkat edildiyse, Necip Fazl iin de toplumcu nitelemesini kullanyorum.

Toplumcu iirin, bana gre elbet, dar anlamda sosyalist bir iir olmas ge-
rekmiyor: Mesela Mehmet Akif de toplumcu ama Mslman bir airdir ve
elbette sosyalist deil! Belki de Adornonun syledii gibi, sbjektif duygular
dile getiren lirik iirler, kanlmaz olarak bireyci iirler olmak zorunda deil-
dir; lirik iirlerin de Adornonun deyiiyle ideolojinin rtbas ettiini aa
kartma gibi bir kullanm fonksiyonu olabilir. Ama bu, aa karmann,
Heideggerci anlamda aletheia, yani ifa etme anlamnda hakikati imliyor
olup olmad ayr bir yaz konusudur.
 okuma biimleri 133

Mzik ve Grlt
Milan Kundera, belki de ilerde yzylmzn en byk romanlar arasnda say-
labilecek olan, o benzersiz Varolmann Dayanlmaz Hafifliinde134, roman
kiilerinden birinin azndan yle syler: "lke dna knca mziin grl-
tye dntrlmesinin gezegenimize zg bir sre olduunu kefetti: nsan-
lk bununla tarihin mutlak irkinlikler evresine giriyordu. Mutlak irkinlik,
kendisini ilk olarak her yerde birden varolan iitsel bir irkinlik olarak hisset-
tirmiti: Otomobiller, motosikletler, elektronik gitarlar, matkaplar, hoparlr-
ler, canavar ddkleri..."

Gerekten yle: Korkun bir grltnn ortasndayz artk! Nereye gitsek,

nereye snsak, kurtulu yok... ok deil, on yl ncesine kadar Ege ya da Ak-
denizin ky kasabalarnda, byk kentleri kuatm olan o lgn grltden
uzak, denizin ve yapraklarn hrtsndan szlp gelmi bir sessizlik edinebi-
lirdiniz kendinize. imdiyse oralarda hem hoparlrler var, hem de grlt
olarak mzik... Kunderann dedii gibi, mziin grltye dnt bir iit-
sel irkinliki yayoruz artk. Neredeyse sabahlara dek sren bu katlanlmaz
grlt, ister arabesk olsun ister pop, giderek daha yksek, daha yksek al-
yor. Disko mziinin ayrdedici zellii bu! Varolmann Dayanlmaz Hafifli-
inde Sabinann syledii gibi, bir ksr dng m bu? Sabina "Mzik gitgide
daha yksek alnd iin insanlar sar oluyor. Ama insanlar sar olduu iin
mziin daha yksek alnmas gerekiyor." diyordu.

(Burada, galiba diyalektiin kurallar yrrlkte: Mziin nicelii deiike,

nitelii de deiiyor... Giderek daha yksek sesle alnmas, onun mzik ol-
maktan kn, grltye dnmn belirliyor. Mzii olumsuzlayan bir
belirleme bu...)

Sesin uzaklatka kaybolmasnda nasl bir duyulabilirlik eii, bir minima

sensibilia varsa, sesin yaknlamasnda da (ya da ykselmesinde) deyim yerin-
deyse bir katlanlabilirlik eii, bir maxima sensibilia var. te o eik aldn-
da, mzik grltye dnyor. Orada, artk sesin armonisi deil, volm ne
kyor... Hele, birka diskodan birden gelen grltlerin kuatmasndaysanz!
Mmtaz Soysal, bir yazsnda Bodrumdan bir ses pl diye sz etmiti. Ne

134 Kundera, Milan, Varolmann Dayanlmaz Hafiflii, (ev. Fatih zgven), letiim Yaynlan, s-
tanbul, 2000.
134 hilmi yavuz

kadar anlaml! Jacques Attalinin bu konuda yazd bir kitabn ad da bir o

kadar anlamldr: Le Bruit135 (Grlt)...

Bir de u var: Grltnn insan yaamn kuatmas, buyurganl da imliyor.

Grltyle kuatlmak, bireyin kendine ait bir sessizlie (de) hakk olduunun
yadsnmasdr. Buyurganlk, hep byk grltlerle gelmemi midir? Oktay
Akbal bir yksne Yalnzlk Bana Yasak adn vermiti. imdi biz de Sessizlik
Bize Yasak! diyebiliriz. Bu kez hem sessizliki hem de yasak vurgulayarak...

Kunderann roman, bu balamda da ok nemli gzlemleri ieriyor.

Sessizlii zlyoruz artk. teki airleri bilmem ama ben, kendi payma, iirimi
sessizlikte yazabilmiimdir. Sessizlikte, iiri besleyen bir bal z bulmuum-
dur; iir yazarken hep olabildiince sessiz odalar arammdr. Eski Le Mo-
ruielardan birinde Michel Serres ile yaplan bir konumann bal dikkatimi
ekti. Balk u: Michel Serres, Sessizlik Ustas. yle demi Serres: "Grlt-
de yazarsanz, grltl bir metin retmi olursunuz. Sessizlikte yazarsanz,
neredeyse mzie yakn bir metin retme olasl vardr." Grlt ve mzik
kartlnn bir yaznsal metni bu kertede etkileyebileceini hi dnmemi-
tim! Serres vurguluyor: "iyi bir metin retebilmek iin, bir tr duyumsal per-
hize uymak gerekir. Kulak iin sessizlik, onun gnlk besinidir."

Sze Kundera ile balamtk, onunla bitirelim: Varolmann Dayanlmaz Hafif-

liinde Franz, Sabinaya mzik sevip sevmediini sorar. Sabina hayrder, ama
gene de farkl bir zaman diliminde sevebilir mzii. Hangi zaman diliminde
mi? Mziin, karlarla kapl usuz bucaksz bir sessizlik vadisinde aan bir gl
gibi olduu bir zaman diliminde...

135 Attali, Jacques, Le Bruit, Fayard, Paris, 2001.

 okuma biimleri 135

Yunus ve Mozart
Karlatrmalardan hi hazzetmem. Gene de ne zaman Burhan Toprakn
Yunus Emre Divanna yazd o gzelim nsz Yunus Emrenin Kiilii ve
Eserini okusam, orada, Yunusun Baudelaire ile karlatrld blmn ie-
riini, orada sylenenleri onaylamadan edemem. Saf dervile (Yunusla), on-
dan neredeyse alt yzyl sonra yaam Fransz airinin (Baudelairein) ben-
liklerini birbirine benzer yolda suladklarn belirtir Burhan Toprak ve iki-
sinde de benzer arlar duyduunu syler.

Yunus, benliini knad o melmice derun hesaplamada, belki Baudelaire

ile deil ama Sabahattin Eybolunun dedii gibi, gerekstclerle glen
dncede (humour) daha yakndan ilikilendirebilir. Gelgelelim, bizim dervi
Yunus ile Wolfgang Amadeus Mozartn, yaamlar, aclar ve derun hesapla-
malar ile birbirlerine o kadar yabanc iki insann, yaptlaryla birbirlerine
benzemeleri, birinin tekini andrmas (artrmas, belki!) ne kadar art-
cdr...

Sylemek gereksiz belki; nk bu syleyeceim byk sanatlara zg olan

vurgulamak: Bir iirin ya da bir piyano konertosunun hem belirli bir beeni
ya da haz eitiminden (Flaubertin Duygusal Eitimine zenerek) gemi,
belli bir beeni incelii edinmi birini, hem de mzikle ilikisi yresel ezgileri
duymann tesine gememi birini heyecanlandrmas olas mdr? Bir iirin
ya da piyano konertosunun hem doatan bir itenlik ve kendiliindenlik,
hem de inceden inceye uralp retilmilik duygusunu vermesi sz konusu
olabilir mi?

Yunusu ve Mozart dnrseniz, kukusuz, evet!

Ama her zaman deil, salt insanolunun yldznn parlad zamanlarda olur
bu. Bir bakarsnz, hem halk hem de zorbeenir entellijensiya, tuhaftr, nere-
deyse ayn younlukta bir cokuyla sahip kar bir iire ya da bir konertoya...
iiri, o derin mistik anlamyla salt erbabnn knhne varp sevebileceini
dndmz bir iiri, halkn dilinde sylenir grmek... Yunus, budur ite!

Ve elbette Mozart da...

Yanlyor muyum? Kimbilir... Gerek sanat haritasnda yok evrenselmi, ye-

relmi, poplermi, yok sekinmi... gibi snr izgileri yoktur. Popler olann
136 hilmi yavuz

sekini, sekin olann da popleri dta brakt mitosunu, yerle bir etmitir
Yunus Emre... Mozart, yerle bir etmitir...

Yunusun iiri, Mozartn mzii tm snrlamalar, belirlenimleri aar; o belir-

lenimlerin stesinden gelir. Sradan yaptlarda bir eliki ya da tutarszlk gibi
grnen ikilikler, Yunusta ve Mozartta btnle ular. Gerekten byk
yaptlar elikileri, kartlklar ieren, ama bunlar aan yaptlardr. Gerekten
byk sanat yapdan, Cusal Nicolasn insan iin sylediini alntlayarak
sylersek, birer coincidentia opposftorumdurlar. yle: Silindirin yatay kesiti,
bir dairedir; dikey kesiti ise, bir dikdrtgen. Ama, birbiriyle elien bu iki ge-
ometrik biim, silindirde nasl btnleiyorlarsa, gerekten byk sanat yapt
da elikilerin bir btnsellie vardrlarak ald bir unitas multiplextir;
Aquinolu Thomasn syledii gibi...

Mozartn K 366sn dnelim. Idiomeneo Re di Crettay (Girit Kral Idiome-

nio). Bu yapt, klasik ve geleneksel opera seriann snrlarn am; hem dra-
matik hem de lirik bir btnsellie ulamtr Ksaca, bir lirik tragedya!

Idiomenio, bir lirik tragedyadr da, Yunusun;

Tadn yine deli gnl sular gibi alar msn

Aktn yine kanl yam yollarm balar msn
Karl dalarn banda salkm salkm olan bulut
San zp benim iin yan yan alar msn

dizeleri hem dramatik, hem de lirik deil midir?

Yunus, Anadolunun Mool saldrlaryla talan edildii bir dnemde, Mozart da

Avrupann Byk Fransz Devrimi ile alt st olduu bir dnemde yaadlar.
Bu yzden, ikisinde de bir bakaldrdan ok, bir alt st oluu derinlemesine
yaamann rkeklii ve teslimiyeti grlr. Mozartn mziinde, Tumern
syledii gibi, klasik formlar krma ya da dntrme deil, bir dengelilik, bir
yumuaklk vardr. Ara sra, rnein K 40 sol minr senfonisinde olduu gibi,
derinden derine bir bakaldry, daha zgrce dile getirmeyi denemitir; ama,
rnein Beethovende grlen o frtna, o her eyi, zellikle de ierii yerle bir
eden form isyanlar grlmez Mozartta...

Yunusun tasavvufi iirlerine lirik, derin ve incelikli bir raz olmuluk tad
brakr. Yunus da klasiktir: Ahmet Yeseviden ald form terbiyesini hi boz-
maya kalkmaz; yumuak, sade ve dingindir onun mistik insancll... Yer
yer, tpk Mozartn K 40nda olduu gibi, ierii zorlayan form skmalar
 okuma biimleri 137

(yoksa infilkleri mi demeliydim?) grlse bile, sonunda bu gelgitler durulur

- ve Yunus, yine kendi mecrasna dner...

Nedir ki, Mozartn tam kartnda yer alan bir Beethoven ya da bir Bruckner
vardr da, Yunusun kartnda o dzeyde biri yoktur. Belki de Avrupa dn-
cesinin, Avrupa kltrnn ar basan zelliidir bu: Kendi kartn retebi-
len bir entelektel etkinlik! Beethoveni Mozartla karlatrmay olanakl
klan koullar olmadndan, halk iirimizde Yunusun bir kart yoktur. te o
yzden, Yunus, Cemil Meriin bn Haldun iin kulland bir deyile, kendi
semsnda tek yldz olarak kalacaktr...
138 hilmi yavuz

Kutluer, Mozart, Nietzsche

Bir pazar akam, Aya rinide, sko Oda Orkestras (ef: Sir Charles Macker-
ras) eliinde, flt efika Kutlueri dinledim. Mozartn 1 numaral K 313 (Sol
Majr) Flt Konertosunu... Mozartn flt konertolar benim gizli hazinele-
rimdirler! Kutluerin Nietzschenin deyiiyle, Mozartn cokulu, zarif, k
ruhunu dile getiren, edal, biraz da feminen icrasyla K 313 Aya riniyi bir
sonsuz melodiye dntrd...

Bu konertoyu biliyorum. Flt James Galwsaym Luceme Festival Stringsle

ald (ef: Rudolf Baumgartner) K 313 dinlemeye hi doyamammdr.
Ama, dorusu, K 299u, Mozartn flt ve arp iin yazd o benzersiz konerto-
yu hibir eye deimem. Galwayin sihirli fltnden bir akarsu duruluuyla
akan ezgilerin zerinde ruhun, tpk balangtaki gibi sularn zerinde gezin-
diini duyumsarm; - ve, Nietzschenin "Tevrat mzik oldu, ncil deil!" s-
zndeki o yaralayc anlam da... Geri o, Haendel iin sylyordu bunu: Mu-
sevilie zg yrekliliin, ancak Haendelin mzii ile sese dklebildiini...
Ve, Tevrattaki gibi ruhun sularn zerinde gezinmesi, o pazar akam Aya
rinide, sko Oda Orkestrasnn K 313ten nce ald Haendelin Su Mzii
Sitlerine mi daha ok yakrd? Bilemiyorum. Ama ben Tevratn Tekvinini
Haendelden ok Mozarta yaktryorum; ruh sularn zerinde gezinirken K
299 alyordu, diye dnyorum.

Gemi yllarda yaz aylarnda Bodrumda, tenha leden nceleri, pansiyon

odamn nndeki terastan dalara bakarak, hi bkmamacasna dinlediim bu
konertonun beni arttn; dnyay neredeyse bir arklar Kitab olarak ya-
radln ilk gnne, Tekvine ulatrdn dnyor olmam, belki de, bundan
dolaydr. K 299un ayrcalkl bir yeri var elbet. Ama, tekileri nasl unutu-
rum? K 285 (Re Majr) Flt Drtlsn William Bennett ve Grumio lsn-
den dinlemenin hazzn, ya da K 315 (Do Majr) Andantesini Aurel Nicoledan
duymann, bende brakt o yunmuluk duygusunu unutamadm gibi...

"Mziin beni nasl iyiletirdiini gryorsunuz;" diyordu Nietzsche Wagner

Olaynda, "mzik, Akdeniz kylarna kaydrlmal!" Bodrumda geen, yazdan
sz ediyordum. Oru Aruoba tanktr; - nk birlikte yaadk! Yalkavak yol-
larnda, onun o st ak krmz otomobiliyle giderken, yine dalara kar,
arabann kasetalarmda aldmz, - ki Camusy ldrtan Akdeniz kylan
gneinin denizdeki yerine keyfince kurulduu saatlerdi, K 299un bizi nasl
 okuma biimleri 139

iyiletirdiini, Orua arabay neredeyse dalardan denize doru srme esrik-

lii verdiini unutabilir miyim? Benim Hazda lm dediim cokuydu bu:
iyinin ve ktnn tesinde olmakt...

Mzik, Akdeniz kylarna kaydrlmal!" O pazar akam efika Kutluerin

flt Aya rininin serin interieurnden Akdeniz kylarnn yaz seslerine a-
lan ak bir dinginlik edindirdi bana. Ve Tekvinin ya da yazn gaaib bir musi-
kide kalan masumiyetini; -balangn el dememiliini! Ben Dionysostum
artk ve ve belki de sularn zerinde gezinen ruh, mziin ruhuydu... Oydu
evet, ta kendisiydi...
140 hilmi yavuz

Gelenek, Mzik ve Tanrkorur

Klasik Trk musikisinin bugnk hayatmzda, kendisini bize fark ettirmeyen,
ama bizi fark ettirmeden kuatan bir konumu var. Belki eski zaman insanlar-
nn hayatlarn kuatt kadar deil; gene de, hayatmzn her annda farknda
olmasak bile, klasik Trk musikisi bizim kimliimizdir; gemiimizin ta kendi-
si... O gemi ki, bizim her eyimizde vardr. Varoluumuzu anlamla dolduran,
bu gemiin musikisi, ritmi, melodisidir; bir ho sadadr! Yahya Kemalin
dedii gibi: "ok insan anlayamaz bizim musikimizden / ve ondan anlamayan
bir ey anlamaz bizden..."

Klasik musikimizin bugnk durumunu, galiba, bu mziin pratiine, yani,

nasl icra edildiine ilikin sorunlar belirliyor. Mziin yazsna ve icrasna
ilikin kkrtc sorular soruluyor bugn ve bu sorular yantlamak isteyen
youn entelektel abalar var. Dolaysyla, bugn musikimizde bir tkanklk-
tan sz etmek abesle uramak olur. Anlamsz tartmalar! stelik, bir dura-
anlk ya da tkanklk grnts varsa, bu fevkalade yanltcdr. Cem Behar,
"Son be ya da alt yzyl ierisinde Klasik Trk Mziinde hayli nemli dei-
imler olmutur." diyor ve ekliyor: "16. yzyl bestecilerinden Behram Aann
bir perevi ile Refik Fersanm bir perevi arasndaki slup, melodik yap ve
biim farkll, Bachn bir kantatyla Bartokun ya da Alban Bergin herhangi
bir yapt arasndaki farkllktan az deildir."

unu da belirtmek isterim: Bir tkanklk olduu konusundaki yanl izlenim-

ler, klasik Trk musikisinin, deyim yerindeyse retim (ve yeniden retim)
tarzna ilikin zorlayc ve baskc yaklamlardan kaynaklanmaktadr. Bat
mziinin retim tarzn empoze etmeyi amalayan bu yaklamn, dnt-
rc olmak yle dursun, yapay bir tkanklk, hatta musikimizi kmaza s-
rkledii biliniyor. te yandan, mek/nota kartl ve koro/fasl kartl
gibi yazya ya da icraya ilikin kartlklar, Klasik Trk Musikisinin problema-
tii deildirler; bu kartlklar, tam tersine, klasik musikimizi sanki retim
tarzna ilikin bir sorun varm gibi gstererek bulanklatrr ve abes bir ko-
numa kaydrr; dolaysyla da, bizi gereklikte olmayan bir amazla kar kar-
ya brakr.

imdi asl soruna geliyoruz: Gelenein yeniden retimi sorununa! Klasik mu-
sikimiz, bizi kimliimizden, dolaysyla da gemiimizden koparmay, biz ayr-
dnda olmadan baarmak isteyenlerin by hedefidir. Bu kimliksizletirme
 okuma biimleri 141

abalarna kar tutulmas gereken yol, gelenee bavurmak, onu yeniden

retmektir.

Yunanl mziki Mikis Teodorakisin Sanatsal nancmn136 okurken, onun

gelenekten yararlanma konusunda sylediklerini kuatc ve asl nemlisi, ak
seik buldum. Teodorakis, mzii gelenee dayandrmann iki yolu olduunu
belirtiyor. Birincisi herhangi bir geleneksel ezgiyi olduu gibi alarak ritmini
deitirmek ve onu armonize etmektir; kincisi ise, mziin temel yapsal
elerini ve karakteristik deiimlerini devralmak!

Teodorakis, Manolis Kalomirisin Symphonie de la Variancen gelenekten

birinci tr yararlanmaya rnek gsteriyor. Kalomiris, eski (klasik) bir Bizans
melodisini, Ti Hypermachoyu, onun ezgisini olduu gibi alm, ona kendi ar-
monisini ve alglamasn katm. Vasilis Tsitsanis ise, Kalomirisin yaptnn
tam tersini yapyor: Ti Hypermachonun ezgisini deil karakterini, yapsal
zelliklerini (bunlar melodinin temelini oluturan isel bantlardr) alyor.
"Tsitsanis" diyor Teodorakis, Puslu Pazar adl arksnda (bu ark Teodora-
kise gre, buzuki mziinin en baarl ve ada Yunan sanatnn en parlak
rneidir) "Bizans mziinin en zgn niteliklerini incelemeyi baarmtr."

Teodorakis, aka anlald gibi, Tsitsanisin gelenekten yararlanma ynte-

mini Kalomirisinkine yeliyor. "Ve," diyor Teodorakis, "halklarn mzikal
dehas tpk bestecilerinki gibi, kendini melodi yoluyla ifade eder... Gerek
mzisyen yaln melodiler yaratabilendir." Teodorakis, "Sonuta salt melodi ile
mi yetinmeliyiz?" diye soruyor ve yle yantlyor bu soruyu: "Evet, tereddt-
sz!"

Teodorakisin bu szleri, bana rahmetli Adnan Saygun ile yaptm bir zel
grmede sylediklerini anmsatt. Leopold Stokovsky bir gn Adnan Say-
guna Stravinsky zerine ne dndn sormu, Saygun da Stravinskynin
ilk dnemlerini, yani Sacreyi, Petruskay yazan Stravinskyyi nemsediini
sylemi. Stokovsky bu yant zerine bir an dnm ve yle demi: "Neden
daha sonraki Stravinsky deil? nk deracin oldu (kklerinden koptu) ve
Rus ruhunu yitirdi..."

te sorun burada, kkszlememek, Stokovskynin dedii gibi, deracin ol-

mamak!

136 Teodorakis, Mikis, Sanatsal nancm, Afa Yaynlan, stanbul, 1987.

142 hilmi yavuz

Tastamam bu balamda Cinuen Tanrkorurun, Yahya Kemalin iirlerinden

yapt ve musikimizin iindeki, t iindeki saf, haresiz ve elmas melodileri, bir
tesir-i sihirkri ile bulup karan bestelerini dinlemenin hazzn yaadm. Bu
mstesna elmas melodiler, beni paralanm hayatmzn hemen hemen her
tarafna hkim olan zevk hezimetinden (deyi, Tanpnarndr) ekip kard
ve bir haz transandans ile, musikisinde bir taraftan dinin, te taraftan btn
hayatn akt byk Itrinin iklimine gtrd. Musikinin kkszlemi ve
ileri boalm aa gvdelerine benzeyen, kuru hayatmz nasl batanbaa
derleyip toplayarak bir glistana dndrdn o Rast Destanda yaamak
nasip oldu. Natdr en mehbi, en derininde ykselen yaln, sssz ve prz-
sz recitando ile, fecre doru yryen elli milyon ruhtan biri de bendim ar-
tk...

Tanrkorurun Itrisi ve Tanburi Cemil Beyin Ruhuna Gazeli, musikimiz zerin-

de younlaan tartmalarn ne kadar abes olduunu gsteriyor. Bir beste,
gemiler gemeyen bir ummanda deil de, hayatmzn kalbinde, onun t iin-
de almaya balyorsa eer, ite o zaman Cihann srr yok olur ve ite o za-
man ark ufuklarnda vuzuh balar...

Dounun vuzuhu, akl, Oryantalizmin bizi mahkm kld esrarengiz

kapal kutu ark imgesinin hakiki panzehiridir...
 okuma biimleri 143

Bir Byk Bestekr: Cinuen Tannkorur

Cinuen Tannkorur, Trk musikisinin geleneksel konumuna ball bir dn-
ya gr olarak temellk etmi bir besteci olarak anlacaktr. Bir dnya gr-
, evet, - nk, klasik musikimizi, sadece bir melodi daarnn formel an-
lamda yeniden retiminden ibaret bir teknik mesele olarak ele alan bestecile-
rimizden deildir Cinuen Tannkorur. lim ve Sanat dergisinde Uur Barann
kendisiyle yapt bir syleide unlar syler Cinuen Bey: "Mzik, her klt-
rn kendi mantk, estetik ve semantii iinde konutuu bir dildir ve ona zel-
dir; nk onun tarih, inan ve geleneklerini anlatr, benim dilimse bana g-
zeldir; nk benim inan ve geleneklerimi anlatr."

Byle bakldnda Cinuen Tanrkorurun besteleri, bir dnya grnn

besteleridir; onun klasik musikimizle olan ilikisini belirleyen de bu dnya
grdr, demek, yanl olmayacaktr. Ama, btn byk besteciler gibi Ci-
nuen Beyde de, geleneksel olanla geleneksel olmayan, sadece ona mahsus bir
btnsellik gsterir. Halime Uur, Musikiinas dergisine yazd Cinuen Tan-
rkorurun Bestecilii zerine balkl yazsnda, bu hususu "Onun gelenein
karsndaki duruu, yani gemie bak, iselletirilmi bir eydi. (...) Cinuen
Tanrkorurun eserleri bu manada, makam, usul ve seyir asndan klasik;
fakat melodik yap itibariyle, yani geki ve kompozisyon zellikleri bakmn-
dan, yenidir." biiminde dile getirir.

Byk besteciler, dedim. Werner Stark, The Sociology of Knooledgeda137, ba-

rok mziin romantik mzie dnmn irdelerken, Mozartla Beetho-
venin senfonilerini karlatrr ve neredeyse, tarih olarak 1789 Fransz Dev-
rimiyle rten bir deiikliin altn izer. Barok senfonilerin menet tar-
znda yazlmas geleneksellemi olan nc muvmannn, 1800l yllardan
itibaren yerini gaye ve ilham bakmndan ayn, fakat form bakmndan farkl
olan scherzoya braktn ve bu deiikliin, sadece forma ilikin bir dn-
m olmaktan ok daha derinlere gittiini syler. Starka gre, Mozart ve
Haydn gibi bestecilerde muhteva, btnyle formun denetimi altndadr.
Halbuki Beethovende muhteva, formun kalplarn aar; - daha dorusu, muh-
teva, formu ama mcadelesi verir. Bestecinin bykl, bu manada, muh-
teva ile form arasndaki bu rktc mcadelededir.

137 Stark, Wemer, The Sociology of Knovledge, Humanities Press Intl., 1960.
144 hilmi yavuz

Cinuen Tannkorur bestelerinin, bilhassa (Halime Uurun da isabetle belirtti-

i gibi), melodik yapya ilikin geki ve kompozisyon zellikleri bakmndan
yenilii, klasik musiki formlarmzn makam, usul ve seyir gibi geleneksel un-
surlarnn kstlayp hudutlandrd muhtevay ama denemeleri olmalarn-
dandr.. Bu amay, Cinuen Beyin, zellikle, Yahya Kemalin Itri iirinin bes-
tesi olan Rast Destannda bulmak mmkndr: Bence, Cinuen Beyi, byk
bir bestekar klan eserler, onun zellikle 1990dan sonra besteledii, gerek-
ten benzersiz mziklerdir.

Cinuen Tannkoruru, o afak vaktinin cihangirini, musikisi gemiler geme-

yen bir ummanda deil, kalbimizin ta derinlerinde devam eden bir bestekar
olarak, saygyla ve rahmetle anyorum.
 okuma biimleri 145

Cenneti Beklerken
Dervi Zaimin Cenneti Beklerken adl filmi, bana gre elbet, son yllarda Trk
sinemasnda gerekletirilmi, meselesi olan filmlerden biri.

Bu meseleyi Dervi Zaim, Birgn gazetesinde Dilek Tunal ile yapt sylei-
de "Acaba Osmanl kltr ve estetiini temel alarak sinemaya yeni bir anlatm
kazandrlabilir mi?" sorusuyla dile getiriyor. Aslnda anlatlan yk, bu mese-
lenin sinemann imknlaryla nasl gerekletirilebileceini gstermek iin
kullanlyor. Bir baka deyile, filmin anlat dzeyi, yknn nasl anlatlyor
olduuna gre, ikincil (tali) kalyor.

Derviin de belirttii gibi, bu filmin ekiminden ok nce, onunla yaptmz

uzun syleilerde, filmin formu zerinde, yknn kendisinden ya da ieri-
inden ok daha fazla duruldu. Dolaysyla, Cenneti Beklerkende, belki de Trk
sinema tarihinde ilk defa, filmde anlatlann deil, anlatm biiminin ne k-
mas; dahas, bu anlatm biiminin bizim zihin tarihimize mahsus bir form
oluu, Derviin daha bandan beri ngrd bir meseleydi. Onun da belirt-
tii gibi, daha nce Atf Ylmazn minyatr kompozisyonu emasndan yola
karak gerekletirdiklerini elbette yabana atmyorum. Ama Derviin, minya-
tr, bir sinema slubuna dntrmesindeki tavrnn ok farkl ve ok daha
radikal olduunu dnyorum.

Cenneti Beklerkende, minyatr formunun film formu haline getirilmesi, bir

temel koyucu felsefi mesele olan grn / gereklik sorunsal ile ilikilidir.
Dervi, bu filmde, grnn yerine ryay ikame ederek, sorunsal rya /
gereklik sorunsalna dntrd; dahas, ryann mantn, gerekliin man-
tnn yerine koydu ya da ryann mant ile gerekliin mantn birbiriyle
yer deitirebilir duruma getirdi. Dolaysyla, Cenneti Beklerkende form, min-
yatrn (mesela, Atf Ylmazn yapt gibi) kompozisyonun grnte verili
biimini deil, kompozisyonun mantn referans olarak alm oldu. Cenneti
Beklerkende minyatrn, gereklikle rya arasnda herhangi bir fark olmad-
m gsterme ilevini tayor olmas bundan dolaydr.

Derviin, Velasquezin Las Meninasn, minyatrle ilikilendirmesi, hem min-

yatrn hem de Las Meninasn, rya mant ile yaplm olmalarndandr. Ve
tastamam burada, filmin anlatsnn ierii, filmin formuyla btnleir. Zira
film, III. Mehmed Osmanl tahtna ktktan sonraki karde katlinden her nasl-
146 hilmi yavuz

sa sa kalan bir (dzmece?) ehzade Danyaln saltanat ryasn anlatmakta-

dr. Kendisini mehdi ilan edip bakaldran Danyal ldrmekle grevli ekibe
refakat ederek, ldrlenin gerekten o olduunu saptayabilmeyi mmkn
klacak gereklie uygun bir portresini yapma grevi nakka Eflatun Efen-
diye verilmitir. Eflatunun, len olu ve einin, onlar hatrlamak iin, ger-
eklie uygun tasvirlerini yapma (kafir resmi) konusunda tecrbesi vardr.
Eflatun, trajik bir tiptir: nce, dinin buyruklar ile, ona Danyaln ban kafir
resmi gibi resmetmesini buyuran iktidar arasnda skp kalmtr. (-Eflatun
bu son konumuyla, Sophoklesin Antigone karakterini andryor.) Ryann,
dolaysyla da minyatrn mant, bu trajik konumu amann imknlarn m
gsteriyor? Cenneti Beklerken, sanki biraz da bunu ima eder gibidir.

Evet, bunu ima eder gibidir; - undan dolay: Filmin sonuna doru ehzade
Danyal, Eflatundan, onun mehdiliini gsteren bir tasvir yapmasn ister;
Eflatun, yolculuk srasnda k olduu tutsak kzn nerisiyle, Velasquezin
Las Menitiasnda, Kral II. Felipe ile Kralie Maria Anann grndkleri ayna-
nn olduu blme, Mehdinin minyatrn yerletirir. Orijinal resimdeki
Infante Margarithann yerinde ise ehzade Danyal ve olu ehzade Yakup
vardr. Danyaln saltanat ryas, minyatrle gereklie dntrlmek isten-
mi; minyatrle Velasquezin Las Meninas arasndaki farklar silinmi; yaam,
tpk minyatr gibi, rya ile gereklik arasnda, iktidar da kuatarak, birinden
tekine kolayca dnebilir olmutur. Eflatunun olunun, mezar banda
grnp iinde kaybolmasna benzer, gereklikte olmu gibi verilmi sahnele-
rin, filme yer yer fantastik bir boyut verdiini de ilave etmem gerekiyor.

Dervi Zaimin filmi, bu filmi gerekten iyi okuyacaklar iin, byk bir ente-
lektel lendir.
 okuma biimleri 147

Dervi Zaimin Noktas

Dervi Zaimin Cenneti Beklerken bu ile balad slam estetiinin yeniden
inas, Nokta ile devam ediyor. Bu gerekten byk ve iddial bir misyondur ve
Zaim, Nokta ile bu byk misyonun stesinden laykyla geliyor.

Cenneti Beklerkende konu, slamda resim (tasvir) meselesinin, Bat resminin

pentr geleneiyle problematize edilmesiydi; Noktada, bu defa hat sanatn-
dan yola karak slamn estetiinden slamn ontolojisine doru bir yolculu-
u izliyoruz: Nn ( ) harfinin gvdesinden balayp noktasnn konulma-
syla biten bir yolculuk!

Dervi Zaim, Elif Tunca ile yapt syleide bu filmin Orta ada yaam bir
hattatn hikyesi olduunu bildiriyor: "Endlste yaayan bir hattat var. Bir
hat yazyor ve noktay koymay unutuyor. Bu arada yazs alnp ok uzaktaki
baka bir ehre gtrlyor. Hattat bunu fark edince, yazsnn peinde uzun
ve tehlikeli bir yolculua kyor. Hattn bulup eksik kalan noktay koyarak
geri dnyor. Bunu okuduumda ok enteresan geldi bana ve bu tavrn bu
an insannn kulana fsldanmas gerektiini dndm."

Film, 13. yzylda, Konya yaknndaki, usuz bucaksz bir beyaz sayfa gibi du-
ran Tuz Glnn zerine yazd "afvallah anh" yazsndaki nnun noktas-
n, mrekkebi bittii iin tamamlayamayan ve ram mrekkep bulmak ze-
re ehre gnderen nl hattat Malik Hoca ile balyor. Dervi Zaim, srekli ve
kesintisiz bir zaman duygusu verebilmek iin, hat sanatnn ihcam (bir defada
elini kaldrmadan yazma) tekniini tek planda ekime dntrerek, konuyu,
13. yzyldan bugne, yine Tuz Glne, bu defa gen bir hat ra olan Ah-
mede getiriyor. Bylece Tuz Gl ile meknda, tek planla ekim ile de zaman-
da kesintisiz bir devamllk salanyor. Zaim, bir anlamda Yahya Kemalin de-
yiiyle, bir imtidd ya da Tanpnarn deyiiyle deierek devam etmek ya da
devam ederek deimeki vurgulam oluyor bylece. Noktada zaman, tpk
Bergsonun Dureesi gibi, gemii imdide devam ettiren bir imtidda iaret
ediyor.

lgin raslant: Aristoteleste zamann z, imdidir ve imdinin, Grekedeki

karl ise, nndur. imdi (nn), Aristotelese gre, noktadr (stigme).
148 hilmi yavuz

Hegelde de imdi, bir noktayla temsil edilir. (Bunu Derridann LEndurance

de la Pensesinden138138 reniyoruz.)

Dervi Zaim, Cenneti Beklerkende Velasquezin Las Meninasi ile hattat Efla-
tunun desenleri arasnda kurduu paralellik gibi, Noktada da Arap alfabesin-
deki nn ile Grekede imdi anlamna gelen ve Aristoteleste stigma (nok-
ta) olarak temsil edilen nn arasnda rtk bir paralellik mi kurmaya al-
yor? Yoksa bu bir tesadf m? Bunu bilmiyoruz; ama nemli deil. Yazar mer-
kezli deil de metin merkezli bir okuma yapldnda, byle bir paralelliin
grlebilmesinin mmkn olduunu ve bunun Dervi Zaim sinemas iin te-
melkoyucu bir anlam olabileceini dnyorum nk...

Noktann metninin su ve ceza problematii evresinde oluturulduuna

ilikin metnin yzeyinde verilmi ak iaretler var. Oysa ben bu filmin yuka-
rda da belirttiim gibi, slam estetiinin ontolojik arkaplann ve arkasndaki
tasavvufi meseleleri gstermek gibi rtk bir ama tad biiminde okuna-
bileceini sanyorum. Filmin alt metni, dorudan tasavvuf ve bn Arab dn-
cesine gnderiyor.

Aslnda ben, filmin kendisinin yitik nokta aray zerine ina edilmi oldu-
unu dnyorum. Zira film, gen hattat Ahmetin, Tuz Glnn gz alabildi-
ine uzanan beyazl zerinde kvrlp yatyor olmasyla bitii, o noktann,
son nokta olduunu gsteriyor. Finale, Ahmet yusyuvarlak olmu gvdesiyle
koyuyor o noktay...

Hz. Peygamber, bir hadis-i erifinde, "nsann vazifesi Dnyay gzelletir-

mektir." buyuruyor. Bu buyruk, Edward Saidin de Beginningsde139 iaret
ettii gibi vahyin bize tamamlanm bir dnya verdii ve insann bu dnyay
eksiltmek veya oaltmakla deil, sslemekle ykml olduu konusundaki
dncesiyle rtr. slam estetii, dolaysyla, sslemeci (tezyini) bir sanat
ina eder. Hat sanatnn, slamda hsn- hat (gzel el yazs) olarak ne k-
nn nedeni, bence, budur.

Kuran- Kerim, Nahl Suresinin 40. ayetinde Kinatn (Kun) emri ile yara-
tldn bildirir. Kun, Kaf ve Nn harfleri ile yazlr. Kalem Suresinin ban-
daki harf-i mukataa da, nndur ve bu kalem ile nn harfi arasnda Gayba
ait bir iliki olduu anlamna gelir. (Lokman Suresinin 27. ayetinde Allahn

138 Derrida, Jacque, L endurance de La Pensee: Pour saler Jean Beaufret, Plon, Paris, 1968.
139 Said, Edward, Beginnings: Intention and Method, Columbia University Press, 2004.
 okuma biimleri 149

szlerinin denizler mrekkep olsa da tkenmeyeceinin bildirilmesi, bu ba-

lamda anlamldr: Mrekkep tkense de, Allahn szlerinin yazmakla tken-
meyecei!) Dahas, tasavvufu harf sembolizmi ile okuyan bn Arab, Ftu-
hatta140, btn harflerin noktalardan olutuu kansndadr.

Btn bunlar ne anlama geliyor? Dervi Zaim, Noktada, nnun noktasnn

eksik olmasn nasl yorumluyor? Yukarda da belirttiim gibi, film nnun
noktasnn eksiklii ile balyor ve Ahmetin sanki sonsuz bir beyaz kda
benzeyen Tuz Gl zerine dp yuvarlanarak bir noktaya dnmesi (nok-
tann bulunup yerine konulmas) ile bitiyorsa, bunun anlam nedir?

Bunun anlam, Kun emriyle yaratlan kinatn, insan ile tamamland ve bu

tamamln nndaki noktann yerine konulmas ile gerekletiidir. Aslnda,
Ahmetin lmyle konulan nokta, gaybn kalemle koyduu noktadr ve
Ahmetin lm insann, iledii btn gnah ve ktlklerden arnm olarak
yaratln simgelemektedir. Dr. Tahir Uluun bn Arabide Sembolizm141 adl
o ok deerli almasndan alntlayarak sylersem, eyh-i Ekber, nnun
nsan ezeli ver[diini] bildirir.

Dr. Ulu yle devam eder: "[...] eyh, insan iin belirledii harflerden biri olan
nnda gizli olan elifi, yatay pozisyondan dik duruma getirmekle lm harfi-
ni, nndan olma lmn yarsn gz nne almakla zy bulmaktadr. Byle-
ce insan sembolize eden nn harfinden, Tanrnn zat ve sfatn ve bu ikisini
birletiren rabtay temsil eden elif, zl ve lm (ezeli, H.Y.) karmaktadr."

Dervi Zaim, Noktada kinatn tamamlanma srecinin noktann konulma-

syla, insanla gerekletiini gsteriyor ve bu tamamlanarak verilmi olan
dnyay hat sanatyla ssleyerek dile getiriyor. Estetikle tasavvufun birbirine
eklemlendii bir bayapt. Nokta...

140 bn Arab, Fiithat- Mekkiye, akir Hoca Kitabevi, stanbul, 1977.

141 Ulu, Tahir, bn Arabide Sembolizm, nsan Yaynlan, stanbul, 2008.
150 hilmi yavuz

Zeki Faik izerin nklp Yolundas ve Bir

Grsel ideoloji Okumas
Cumhuriyet dnemi resim tarihinde ayrcalkl bir konumu olduu ne sr-
len d Grubu ressamlarnn eserlerinden oluan bir sergide, Zeki Faik zerin
1933te, Cumhuriyetin 10. ylnda yapt byk ebatta (176.5 x 237 cm.) bir
tablo sergilendi. Tuval zerine yalboya bu tablo stanbul Devlet Resim ve
Heykel Mzesi Koleksiyonundadr. Tablonun ad, nklp Yolunda. Kemalist
ideolojinin temelkoyucu unsurlarn grselletiren bir tablo - ve ne yazk ki,
estetik ilevinin siyasal ilevinin gerisinde kalmasna neredeyse zen gste-
rilmi olduu her halinden belli olan bir tablo...

Burada Nicos Hadjinikolaunun, "Resim tarihi, grsel ideolojiler tarihinden

baka bir ey deildir." szn anmann tam srasdr. Gerekten de, Zeki Faik
zerin nklp Yolunda adl bu tablosunun Cumhuriyet dnemi Trk resim
tarihi balamnda okunmas, onun grsel ideolojisinin zmlenmesi ile
mmkndr. Dolaysyla, nce (ve elbette Hadjinikolaudan yola karak) gr-
sel ideolojiden neyin anlalmas gerektiini ortaya koymakta fayda vardr.

nce u: Bir resmin grsel ideolojisi, o resmi yapan ressamn siyasal ideoloji-
si ile bir ve ayn ey deildir. Balzacn, ar bir royaliste (kralc) ve feodal
dzenin savunucusu olmasna ramen, romanlarnda burjuva deerlerinin
ne k gibi! Dolaysyla, grsel ideoloji, ressama deil, resme aittir ve gr-
sel ideolojiyi zmlemeye dayal bir okuma, o nedenle, metin merkezli bir
okuma olacaktr; - ya da, metnin niyetinin ortaya konulmas...

imdi grsel ideolojiyi (Hadjinikolauya gre) tanmlayabiliriz artk: Nicos

Hadjinikolaunun Trkeye Sanat Tarihi ve Snf Mcadelesi142 adyla evrilen
kitabnda ayrntl olarak ele alnan grsel ideoloji, bir tablonun formel ve
tematik unsurlarnn zgl (specifique) bir birlekesidir (cotnbinaison). Bu
birleke, toplumsal bir snfn global ideolojisinin tikel formlarndan birini
tekil eder. Grsel ideoloji, olumlayc (positive) olduu gibi, eletirel (cri-
tique) de olabilir.

Zeki Faik zerin nklap Yolundasna baktmzda, ilk grlen, resmin formel
ve tematik unsurlarnn dorudan doruya Delacroixnn Devrime nclk

142 Hadjinikolau, Nicos, Sanat Tarihi ve Snf Mcadelesi, Kaynak Yaynclk, stanbul, 1998.
 okuma biimleri 151

Eden zgrlk adl tablosundan alntlanddr. Bu almtlamann ilk farkna

varanlardan biri olan Prof. Dr. Hilmi Ziya lken, 1942 ylnda yaymlanan Re-
sim ve Cemiyet143 adl risalesinde, isim vermeden bu benzerlie deinir ve
"Garp resminin byk kompozisyonlarn taklid etmek raklk iin faydal bir
yoldur [...] [h]er kompozisyon itimai bir heyecann ve kendi devrinin mahsu-
ldr. Onun kabataslak adapte edilmesi sahte eserler meydana karabilir.
Kurtulmu Kuds adapte ederek nasl stiklal destann yazmak mmkn
deilse, Delacroix veya Turneri adapte ederek de tarihimizi veya inklbmz
tasvir etmeye imkn yoktur. Her terkip ruhunu kendi dnyasnn hakikatle-
rinden ve inanlarndan alacaktr." der. Zeki Faik zerin, Hilmi Ziya lkenin
deyiiyle, Delacroixi kabataslak adapte edii (dolaysyla, nklp Yolunday,
Trk Devrimini tasvir etmesine imkn olmayan sahte eser saymas), onun
ar Bat hayranlnn sonucu olarak aklanagelmitir. Nitekim, Nahid Srr
rik de 1943 ylnda alan 5. Devlet Resim ve Heykel Sergisi dolaysyla yaz-
d bir yazda144 Zeki Faik zerin bu sergideki resimlerinden sz ederken
yle der: "Bir de kk bir plak Kadn var ki, eski zaman resimlerini hatr-
latmakta ve mahalli hi bir hatra tamamaktadr. Zeki Faikin frenkliini ve
Frengistan daima hatrlattn yllarca evvel de sylemitim."

nklap Yolundann grsel ideolojisi, formel ve tematik unsurlarn nklaba

Rehberlik Eden Hrriyetin formel ve ideolojik unsurlarnn bir oaltmas
(ya da, bir kopyas, taklidi) olmak itibariyle Delacroixnn resminin grsel
ideolojisini tekrarlamaktan tede bir anlam tamyor. 1789 Byk Fransz
Devrimi Delacroix iin ne anlam tayorsa, Kemalist devrim de, Zeki Faik zer
iin tastamam o anlama geliyor...

Byle bir ey olabilir mi? 1789 Byk Fransz Devrimi, her eyden nce, bur-
juvaziyi, soylu snflara kar iktidara tayan bir Burjuva devrimi idi; - kendi-
ne zg tarihsel ve toplumsal koullarda gereklemi, zgl (specifique) bir
devrim! Delacroixnn resminde iiler, burjuvalar ve niversitelileri temsil
eden tiplerin, 1789 Devrimi balamnda ne kyor olmalarnda anlalmaya-
cak bir taraf yoktur. Ama Kemalist Devrimin apayr bileenleri var. Sylemesi
bile fazla: Kemalist Devrimin gerekleme koullar, ok farkldr! Biri 18.
yzylda, teki 20. yzylda yaplm iki devrimden birinin, tekinin kopyas

143 lken, Hilmi Ziya, Resim ve Cemiyet, niversite Kitabevi, stanbul, 1942.
144 rik, Nahid Sim, Hayat ile Kitaplar, Adam Yaynlar, stanbul, 1995.
152 hilmi yavuz

gibi sunulmas! Bu, Zeki Faik zerin, tarih bilincinden ne kertede yoksun oldu-
unu gsterir.

Meselenin bir baka yan daha var. Elbette, edebiyat alannda olduu gibi,
sanatn teki alanlarnda da, metinler aras ilikiler geerlidir. Julia Kriste-
vann deyiiyle, bir metin, teki [daha nceki H.Y.] metnin zmsenmesinden
ve dnmesinden baka bir ey deildir. Kristeva, Semeiotikede145, metinle-
rarasndaki olumlayc ve olumsuzlayc ilikiler[in] modern iirsel retimin
temel yasas[n] oluturduunu da syler. Grld gibi, metinler arasnda
iliki kurulmasna, sakncal gzyle bakmak ya da alnt (intihal) ithamnda
bulunmak yle dursun, tam tersine, sanatsal retimin temel yasas olarak
bakmak gerekiyor.

Evet ama, Zeki Faik zerin resmi ile Delacroixnn resmi arasndaki iliki, me-
tinler aras bir iliki saylarak meru, hatta makbul m saylmaldr? Elbette
deil! nk, Zeki Faik zerin yapt, bir metnin (Delacroixnn resminin)
formel ve tematik unsurlarn olduu gibi kopya etmekten te bir ey deil-
dir. Dolaysyla bu ilikiyi, metinleraras bir iliki olarak deil, dorudan aln-
t (intihal) saymak gerekir.

Zeki Faik zerin Delacroixla olan ilikisi, bana Borgesin Don Quixote Yazar
Pierre Menard146 yksn hatrlatt. Borges, Pierre Menard yle tantr: "O
baka bir Don Quixote yazmak deil -bunu yapmak kolayd- Don Quixote kita-
bnn kendisini yazmak istiyordu. Sylemeye gerek yok, zgn eseri kelimesi
kelimesine yeniden yazmay aklndan bile geirmiyordu. Onun akllara dur-
gunluk veren amac, Miguel de Cervantesinkilerle- kelime kelime, satr satr-
rtecek birka sayfa yazabilmekti."

Zeki Faik, gerek bir Pierre Menard! Zira, Delacroixnn resminin formel ve
tematik unsurlarn olduu gibi yeniden izmeyi akln ucundan bile geirmi-
yor; - onun amac, Delacroixmn resmiyle formel ve tematik unsurlar asn-
dan birebir rtecek bir resim yapabilmek!

nklp Yolunday Borgesin grmesini isterdim...

145 Kristeva, Julia, a.g.e.

146 Borges, Jorge Louis, Don Quijote Yazar Pierre Menard, Ficciones: Hayaller ve Hikyeler iinde,
(ev. Tomris Uyar), letiim Yaynlan, stanbul, 2005.
 okuma biimleri 153

Kamil Fratn D Kentleri Balamnda

Bir Objenin Haz Objesi Olarak
Temellk zerine
Kamil Fratn D Kentleri147 adl fotoraf albm, onun sunu yazsnda
belirttii gibi, zellikle Ege ve Akdeniz blgesi diye tanmlanan blgelerde
kurulmu olan Bat Anadolu uygarln oluturan kentler[den] bugne kalan-
lar balamnda o kentleri, birer d kentine dntryor.

Fotoraf sanatlarnn Anadoludaki antik kentleri, o kentlerdeki kalntlar ve

buluntular, birer sanat objesi olarak ele aldklarna sklkla tank olunur. Ka-
mil Fratn yaklam, onlar sadece grsel birer almlama objesi olarak temel-
lk etmediini gsteriyor. Temellk etme deyiim, bouna deil! nk bir
sanatnn, dnyadaki herhangi bir obje ile olan ilikisinin, bir entelektel
arkaplan zerinden gerekletirilmi olmas gerekir. Bu, o objenin, eer sz
konusu bir fotoraf objesi ise, sadece bir duyu-verisi, bir alg sorunu olarak
kavranmam olmas anlamna geliyor. Temellk etme, objenin ancak bir zi-
hinsel dnme uratlmasyla edinildiini gsterir.

Resim sanatnda temellk etme, bir objeye bir empresyonist (izlenimci), bir
srrealist, bir kbist, bir fovist, bir ekspresyonist (davurumcu) vd. gibi bak-
makla mmkn olabilmitir. O nedenle de, mesela, doay bire bir taklit eden
mimetik bir resim (Hegelin Estetikinde148 sz konusu ettii Yunanl ressam
Zeuxisin zm Salkm tablosunu hatrlayalm!) bu zihinsel dnm gerek-
letiremedii, doaya deyi yerindeyse, zihniyle deil, gzyle bakt iin,
resim deildir; doay oaltmaktr. nk fotoraf, Roland Barthesn da
dedii gibi, kendini doal bir ey olarak sunan objenin saf ve yaln bir transk-
ripsiyonu olamaz.

Buraya kadar bilinenleri hatrlattmn farkndaym. Kamil Fratn fotorafla-

r konusunda syleyeceklerimi yerli yerine oturtabilmek iin, bu uzun giri
gerekliydi. undan dolay: Kamil Frat, her sergisinde ya da albmnde, foto-
raf objesini, zihnen birbirinden ok farkl sorunsallarn iinden temellk
ediyor: Ky sergisini oluturan fotoraflarda, fotoraf makinesini deta bir

147 D Kentleri, Rocheun Trkiyedeki 50. yl dolaysyla yaymlanmtr.

148 Hegel, G.YV. Frederich, Estetik: Gzel Sanat zerine Dersler, Payel Yaynlar, stanbul, 1994.
154 hilmi yavuz

fenomenolojik kamera gibi kullandnda tastamam bir davurumcu sorun-

saln; Ufka Dair sergisinde izgiye, Kubbeler sergisinde ise daireye indir-
genmi geometrik bir minimalist sorunsaln iinden ve felsefi bir arkaplan
zerinden; Pervaneler149 kitabnda ise, sembolist bir sorunsaln iinden ve
iirsel bir arkaplan zerinden okuyor ve temellk ediyor dnyay...

D Kentlerinde ise, Kamil Frat bu defa, Antik kentlerin buluntu ve kalntla-

rna empresyonist sorunsaln iinden bakyor. Fotoraf objelerini, deta emp-
resyonist bir ressam gibi, ve rengi ne kararak okuyor: Mavilerin ve
toprak renginin hkim olduu fotoraflar! Burada sorulmas gereken, Kamil
Fratn, bu defa empresyonizmi, antik kentlerin okunmasnda niin bir zihin-
sel arkaplan olarak setiidir. Bunun iin de Fratn nasl bir beklentiyle yola
ktnn belirlenmesi gerekiyor. Fratn amacnn, Antik kentlerin belgelen-
mesi, dolaysyla, bu objelerin, gemiten bugne ve gelecee tanan bir tarih-
sellik sunumu ile temellk edilmesi olmadn biliyoruz. Frat, bu kentleri,
tarihsel bir balamda deil, imdinin, daha dorusu o fotoraflarn ekildikleri
anlarn zihinsel izlenimlerini, bir haz objesi retebilmek iin kullanmaktadr.
Objenin tarihi deil, deyi yerindeyse, tarihin hazzdr Kamil Frat ilgilendi-
ren...

Frat, Yunanl bilge Hesykhliosun, antik kentler iin haz meknlar deyiini
kullandm alntlyor. D Kentleri, bir defa daha doruluyor Hesykhliosu:
haz meknlar, Kamil Fratn objektifinden haz fotoraflarna dnyor.

149 Frat, Kamil, Pervaneler, Bke Yaynlar, stanbul, 2000.

 okuma biimleri 155

Bir Kubbe Fotorafs: Kamil Frat

Bilinen ykdr: Mevlnann babas Bahaddin Veled, 1231 yl knda, ksa
sreli bir hastalktan sonra ldnde, Seluklu veziri Muinddin Pervane,
Mevlnaya, lnn trbesine ne byklkte bir trbe yaplmasnn uygun
olacan sorunca, onun, eliyle gkkubbeyi gstererek, "Bundan daha by-
n yapabilir misiniz?" dedii, "Hayr." yantn alnca da, "yleyse, brakn da
bu kubbenin altnda yatsn!" diye ilave ettii rivayet olunur.

Bu yk hem snrsz bir yceltmenin hem de snrsz bir alakgnlln

birlikte dile getirildiine tanklk ediyor. Mevlna, bu szleriyle babasnn
ancak kubbesi gkkubbe byklnde bir trbeye layk bir ulu kii olduunu
ima etmekle kalmyor, onun ayn zamanda gkkubbenin altnda, ama zerle-
rini sadece bir toprak tmsein rtt binlerce sradan lmlden biri oldu-
unu da anmsatyor bize.

Aslnda, kubbenin kendisi de, biraz yle deil midir? ranl sanat tarihisi Lale
Bahtiyar, kubbenin slamda ar temsil ettiini nesrer. Kuranda Allahn
Ar zerinde istiva et[tii] bildirilmitir ve bu yanyla kutsaldr kubbe; - ama
bir yanyla da, sradan; alelade ve profan bir yap rts.

Kubbe, olduka erken bir form. Romada (Panteon), Bizansta (Aya Sophia),
Rnesansta (Michelangelonun San Pietrosu)! Ama kubbe, asl randa ve
elbette Osmanlda yetkinlie ular. Doan Kubann Mimarlk Kavramla-
rnda150 belirttii gibi, "Kubbe, Osmanl-Trk mimarlnda [...], yapnn btn
biimlenmesini ynelten ana ge olarak ortaya kar; Byk Osmanl camile-
rinde grdmz gibi kubbe, yapy talandrr, fakat ondan bamsz kendi
kimliini ilan etmez. Antsal kubbeli yap tarihinin en son, tutarl aamas bu
olmutur."

Osmanlda tek ve merkez kubbeye gei nasl oldu? Fetihten nceki ilk Os-
manl camileri iki ana kubbeli ve yanlarda daha kk kubbelerle rtlm
meknlard; - zaviyeli camiler ya da ters T biimli camiler... stanbulun fet-
hinden sonra merkezilemi byk bir brokratik imparatorluun mekn
rgtlenmesi de, elbette tek ve merkezi bir kubbeyle antsallaacakt: Sinan,
Baki Efendinin deyiiyle her yaneden ayana altn akp gel[en] Osmanl

150 Kuban, Doan, Mimarlk Kavramlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 1998.
156 hilmi yavuz

bakentini, bir kubbeler ehrine dntrr. Vezirler, Memalik-i l-i Osman

kubbealtndan ynetirler.

Kamil Frat Kubbe: Sonsuz Dng balkl, o grkemli fotoraf sergisinde mi-
mardeki boyutlu antsall, fotorafn iki boyutuna tamt. Kolay deil:
Antsallk, hacim ve strktrn form yetkinliidir; fotoraf, bu form yetkinli-
ini gerekletirebilir mi? Kamil Frat, bir imkn, ksaca kubbeyi, dardan, ya
da dbkey grnyle mimar objesi, ama ierden, ibkey grnyle
fotoraf objesi olarak temellk etmeyi deniyor.

Kamil Frat, kubbenin i grnmn, bir fotoraf objesi olarak, slam sanat-
nn yzey sslemecilii geleneine atfta bulunarak antsallatryor. Kubbenin
i yzeyinin de, bir kendinde-varlk olabileceini; dahas, kubbenin gerek
estetiinin, sanki dyla deil de, bu dairevi grnml i yzeyiyle mmkn
olduunu ima ediyor.

Daha nce de yazdm: Yzeyle (sathla) ilgilenmek ve bir yzeyi sslemek,

slam estetiinin temelkoyucu konseptidir. Kamil Fratn, zel ve kendi imal
ettii bir fotoraf makinesiyle ektii kubbe fotoraflar, iki boyuta indirgenen
ibkey kubbe yzeyinin, kubbe altndan bakldnda nasl esiz bir estetik
objeye dntrlebileceini gsteriyor.
 okuma biimleri 157

Kamil Fratn Ufka Dair Sergisi zerine

en Bilimde151 Nietzsche, "Bize kim verdi bu sngeri btn bir ufku silmek
iin?" diye sorar. Ufkun silinmesi, Nietzsche iin, uzak-olanla yakn-olann,
arkada-olanla nde-olann, yksekte olanla alakta-olann arasndaki farklarn
silinmesidir; - daha baka farklarn da! Aslnda, btn farklarn silinmesi, belki
de! Nietzsche, ufkun silinmesi metaforu ile ayrt edici snr izgilerinin orta-
dan kalkt, Sarah Kaufmann deyiiyle gnn artk gn, gecenin artk gece
anlamna gelme[dii] ve her eyin kazazede bir geminin paralar gibi, gizemli
ve sonsuz bir denizde, babo yzd bir dnyay imler. Ufuk, Nietzsche
iin, dzenin, logosun simgesidir. Dnyaya anlam vermede kullandmz
btn ltlerin anasdr; - o silindiinde, anlamn anlam kalmaz!

Kamil Frat Ufka Dair konulu fotoraf sergisinde, ufka ite tastamam byle
bakyor. Fotoraflar, ufku biri gkyz, teki deniz olan iki yarmkreye ay-
ran bir izgi (snr izgisi) olarak bazen keskin, bazen belirsizlemi, bazen de
tmyle yok olmuluu (silinmi) ile sunarken, varolan, kaybolmak zere
olan ve kaybolan nasl konumlandrmak gerektiini gsteriyor. Geceyle gn-
dzn birbirinden ayrlmas, gnein ufukta batmasyla gerekleiyorsa eer,
ufuk, varolanla kaybolan ya da kaybolmak zere olan birbirinden ayryor
demektir. Gecenin ve gndzn anlamm veren, ufuk izgisidir nk...

Kamil Frat, denizi ve gkyzn maviyle verirken, o iki yarmkrenin olu-

turduu kreyi, siyah bir zeminin iine yerletiriyor. Varolann mavi, kaybola-
nn siyah olduunu gstermek iin mi? Bana yle geliyor ki, hayr! nk ufuk,
bir metafor olarak, birbirinden ayrt edilen her ey iin geerlidir. Anlam, fark-
llklar ya da birbirinden ayrt edilmilikler zerine ina edilir. O nedenle de
ufuk, anlam-vereni imler.

Frat, Ufka Dairi sunarken, eriyen her eyi iinde barndrandan sz ediyor.
Eriyerek birbirine karan her ey, birbirinden ayrt edilemez olan barndrr.
Onlar ayrt ederek anlamlandrmak, her birini ayr bir tz olarak birbirinden
ayrmak mmkn deildir. eyler, onlar ayrt edecek snr izgilerinden,
ufuktan yoksundurlar artk. Bu, Fratn ufuku, anlamn metaforu olarak
grselletirdiini gsterir.

151 Nietzsche, Friedrich, The Gay Science, Vintage Books, New York, 1974.
158 hilmi yavuz

Ama Ufka Dairin sylemi, bundan ibaret deil. Bundan nceki sergisinde
kubbeleri ele alan Fratn, bu kez de ufka dair olan, yine biim olarak kub-
beyi artran yarm krelerle grselletirmi olmasnn anlam ne? Bu ya-
rmkrelerden birinin, gkyznn, gk kubbe, dnyannsa yer kre olarak
dile getirildiini dnsek bile, biimin, (dairenin ya da yarm dairenin) an-
lamn tam olarak kavramamz pek mmkn grnmyor. Bu kez de Frat,
Ufka Dairin sunuunda Biimi zaman ile ilikilendirmekten, zamanm tem-
silleri ile yzlemekten sz ediyor. Pek iyi de, dorusal olanla (izgi) dng-
sel olan (daire), zamann temsilleri olarak m anlamalyz? Galiba yle!
nk Heideggerin, Varlk ve Zamanda152 rnekleriyle gsterdii gibi, Aristo-
teles iin zaman (khronos) bir sphairadr (kre); Hegel ise zamann em-
bersel (kreislauf) olduunda srar eder. Platonun Parmenidesinde153 ise za-
man, bir dorusal izgi ile temsil edilir. Frat, dorusal ile dngsel arasnda,
bir yerlerde durmak derken, izgi (ufuk) ile kreyi (deniz ve gk) bu kez,
zaman imleyen temsiller olarak grselletirdiini bildirmek istiyor.

Ufka Daire ilikin olarak, bir de u soru sorulabilir: Frat, niin topra ya da
karay deil de, denizi, gkyzyle eletiriyor? Denizin ve gkyznn mavi
oluunun getirdii btnlk m? Galiba yle!

Kamil Frat, minimalist bir yaklamla, anlam ve zaman gibi en karmak ve

etin felsefi problemleri grsel metaforlara dntrebilmede kendini tart-
masz bir biimde kantlyor. Bunun anlam, Kamil Fratn felsefe ufku geni
bir fotoraf sanats olduu...

152 Heidegger, Martin, Being and Time, Harper and Row, 1962. 153Platon, Parmeides, mge
Kitabevi Yaynlan, Ankara, 1996.
153 Platon, Parmenides, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1996
 okuma biimleri 159

Rahmi Aksungurun Heykel Sergisi:

Soyutun, imgeselin ve Somutun
Bir Aradal zerine Notlar
Rahmi Aksungurun heykel sergisi, soyut ve geometrik olanla figratif olann
biraradaln, estetik bir dzeyde gerekletirdi. Bu, son derece etin bir itir
ve Aksungur, bu biraradal, asla bir sradanla dmeden mmkn kld.
Soyut kafesli formlara somut ve organik ilevler vererek, figratifle geometrik
stilizasyonun yap birliini salamak! Rahmi Aksungurun kendine zg kld
yontu tasarm budur...

Gerekten de yle: Bu sergideki heykellerin neredeyse tmnde, geometrik

kafes formlar ya rnein Baykuta ya da Mavide olduu gibi gvdenin bir
blmnn; Busede olduu gibi insan yznn; Sabah Ide olduu gibi ayakla-
rn veya 2003te olduu gibi gvdenin tamamnn yerini alarak organik anlam-
da ilevsel klnyor. Soyutolan ilevsel klmak, sanatta modernliin olmazsa
olmazdr. Rahmi Aksungur, bu anlamda modern mimarnin bu temelkoyucu
ilkesini temellk ederek, heykel sanatn mimariye eklemlemek imknn bu-
luyor.

Aksungurun soyut kafes formunu kullanmad figrlerde ise bu kez somutun

bilinli bir biimde tahrif edildiinin iaretleri var. Bu, aslnda Descartesn
ides factices diye adlandrd bir tahayyle karlk geliyor: mgenin dnya-
dan byk olmas! Dnyada ya da gereklikte varolmayann imgede inasnn
mmkn olabilmesi! Sfenksin, Pegasusun (Kanatl At), ahmarann (Ba
nsan, Gvdesi Ylan), Horusun (ahin Bal, nsan Gvdeli), ksaca gvdesi ve
ba, farkl trlerden alnarak yaptrlm imgelerin biraradalndan sz
ediyoruz burada. Bu, Aksungurun, bir baka dzlemde biraradal denemek-
te olduunu gsteriyor. lkinde, soyut kafes formlarnn, somut ve figratif-
olanla biraradaln; kincisinde ise somut ve figratif ama gereklikte varo-
lann, yine gereklikte varolan bir baka trden somut ve figratif-olanla im-
gesel dzlemdeki mitolojik biraradal!

Yine de, imgesel-olanda retilen bu biraradalkta, her ne kadar mitolojik bir

gnderme varsa da, gvdenin ve ban, heykeltra tarafndan tannabilir-
likten yoksun klnmas, heykelde temsiliyet ilikisini ortadan kaldran bir
160 hilmi yavuz

desemantizasyon anlamna gelir. Whistlerin Battersea Kprs adl tablo-

sunda, kpr zerindeki figrlerin insan figr olup olmad problematik bir
meseledir. Whistler, kendisine bu soruyu soranlara u yant verir: "Onlar, siz
ne olmasn isterseniz, odurlar." Rahmi Aksungur da, Battersea Kprs figr-
leri konusunda Whistlerin sylediinin tpksn, yonttuu figrleri iin de,
sanrm, syleyecektir.

Bylece, Aksungurun, giderek Malevitchin kavramsallatrmasyla, non-

objective (nesnel-olmayan) sanata yneldiini sylemek mmkn grnyor.
Non-objective sanat, gereklikte hibir eye gnderme yapmyor olmak anla-
mna gelir. Aksungur, figratif-olanla soyut ve geometrik olann biraradaln
(birinci aama), figratif-olann temsiliyet ilikisinden koparlarak tahrif
edilmilii ile bunun, imgesel dzlemde bir baka trden objeye balanmas
sonucunda ortaya kan biraradala eklemleyerek (ikinci aama) tamamlyor.
Aksungurun non-objective sanata ynelimini kendine zg klan da, bence
budur.