e-ehristani

Ensar Yaynlar

Giri 1

Yeryz Halknn Taksimine Dair ...................................................................................................... 6

slm Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti ................................................ 6
3- Mesele.................................................................................................................................................... 6
nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe .................................................................................... 7
4- Mesele.................................................................................................................................................... 8
slm'da Ortaya kan lk phe ...................................................................................................... 8
5- Mesele...................................................................................................................................................11
Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni ..............................11
Tm Dnya Halk Arasnda Din, nan, Felsefe Ve Belirli Bir Gr Sahibi Olanlarn
Yollar ..........................................................................................................................................................12
Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri retilere Sahip Olanlar ...................................12
BRNC KTAP ..................................................................................................................................................12
DN SAHPLER .................................................................................................................................................12
Mslmanlar ............................................................................................................................................12
1. Fasl........................................................................................................................................................13
Mutezile .....................................................................................................................................................13
1- Vskitte: ..............................................................................................................................................13
2- Hzetlitte: ...........................................................................................................................................14
3- Nazzmitte: ........................................................................................................................................15
4- Habttiyye Vehadstte: .....................................................................................................................16
5- Biritte: ................................................................................................................................................17
6- Muammeritte: ....................................................................................................................................17
7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye):.................................................................................................18
8- Smmiyye: .......................................................................................................................................18
9- Himyte:...........................................................................................................................................18
10- Chziyye: .........................................................................................................................................19
11- Hayytyye Ve Ka'biyye: .............................................................................................................19
12- Cbbtte Ve Behemitte: ..........................................................................................................19
2- Fasl .......................................................................................................................................................21
Cebriyye ....................................................................................................................................................21
1- Cehmyte:............................................................................................................................................21
2- Neccriyye: .........................................................................................................................................21
3- Darrarye: ............................................................................................................................................22
3- Fasl .......................................................................................................................................................22
Sftiye .......................................................................................................................................................22
1- E'ariyye:.............................................................................................................................................22
2- Mebbhe: .........................................................................................................................................25
3. Kerrmyye: ........................................................................................................................................26
4- Fasl .......................................................................................................................................................27
Havric (Haricler)..................................................................................................................................27
1- lk muhakkime:.................................................................................................................................27
2- Ezrika: ................................................................................................................................................28
3- Necedt- Aziriyye: ..........................................................................................................................29
4- Beyhesyye: ........................................................................................................................................29
5- Acride:................................................................................................................................................30
6. Se'libe: ...............................................................................................................................................30
7- bdiyye: .............................................................................................................................................31
8- Sufryye-i Ziydiyye: ......................................................................................................................32
5- Fasl .......................................................................................................................................................32
Mrcie .........................................................................................................................................................32
1- Tnusitte: ............................................................................................................................................32
2- Ubetdtte: ...........................................................................................................................................32
3- Gassnitte: .........................................................................................................................................32
4- Sevbntte: .........................................................................................................................................33
5- Tmenitte: ..........................................................................................................................................33
6. Slihitte: ..............................................................................................................................................33
6- Fasl .......................................................................................................................................................33
ia ................................................................................................................................................................34
1- Ketsnitte: ..........................................................................................................................................34
A- Mubtriyye: ........................................................................................................................................34
B- Himiyye: ..........................................................................................................................................34
C- Beyniyye: ..........................................................................................................................................35
 D- Bizmiyye:..........................................................................................................................................35
2- Zetditte: ...............................................................................................................................................35
A- Crdiyye: ..........................................................................................................................................36
B- Sleymniyye: ..................................................................................................................................36
C- Smihiyye Ve Betriyye: ...................................................................................................................37
3- mmtte: ............................................................................................................................................37
A- Bkriyye Ve Ca'feriyye: ................................................................................................................38
B- Nvsiyye: ..........................................................................................................................................38
C- Eftabiyye: ............................................................................................................................................38
D- umeytyye: ......................................................................................................................................38
E- Ismiliyye: ..........................................................................................................................................38
F- Mseviyye Ve Mufitzza: ...............................................................................................................39
G- Oniki mmnclk (sn Aeriyye): ...............................................................................................39
4- Gult: ....................................................................................................................................................40
A- Sebe'iyye: ...........................................................................................................................................40
B- Kmiliyye: ...........................................................................................................................................40
C- Albiyye: .............................................................................................................................................40
D- Muriyye:...........................................................................................................................................41
E- Mansuriyye: ........................................................................................................................................41
F- Hattbiyye: .........................................................................................................................................41
G- Keyyliyye: ........................................................................................................................................42
H- Himiyye: .........................................................................................................................................42
I- Nu'mniyye: ........................................................................................................................................43
J- Tnusiyye: ...........................................................................................................................................43
K- Nusayriyye ve Ishkyye: .............................................................................................................43
5- smlitte: ............................................................................................................................................44
7- Fasl .......................................................................................................................................................45
Fkh Ehli ....................................................................................................................................................45
A-ctihad ....................................................................................................................................................46
B-tihadn artlar Betir ...................................................................................................................46
Hatrlatma .................................................................................................................................................48
Notlar ..........................................................................................................................................................48
2- BAB..................................................................................................................................................................49
Dier Din Ve Mezhepler .......................................................................................................................49
Ehl-i Kitab Ve mmler.........................................................................................................................49
Yahudiler Ve Hristiyanlar ...................................................................................................................49
1- Fasl .......................................................................................................................................................49
Yahudiler ...................................................................................................................................................49
1- Anniyye ..............................................................................................................................................50
2- seviyye................................................................................................................................................51
 3- Mukrebe Ve Yod'aniyye ...............................................................................................................51
4- Smire ..................................................................................................................................................51
Hristiyanlar ..............................................................................................................................................52
1- Melkniyye ..........................................................................................................................................52
2- Nestriyye ...........................................................................................................................................53
3- Yakbiyye ............................................................................................................................................53
3-BAB ...................................................................................................................................................................54
Ehl-i Kitap Olma htimali Bulunanlar ..............................................................................................54
Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Dier Frkalar ...................................................................54
1- Fasl .......................................................................................................................................................55
Mecsler ...................................................................................................................................................55
1- Geymersiyye ....................................................................................................................................55
2- Zervniyye ..........................................................................................................................................55
3- Zerdtiyye .........................................................................................................................................55
Zerdt'n Temel lkelere Dair Gr .........................................................................................56
2- Fasl .......................................................................................................................................................57
Seneviyye .................................................................................................................................................57
1- Mneviyye ...........................................................................................................................................57
2- Sfatlar ..................................................................................................................................................58
3- Mazdekiyye .........................................................................................................................................58
4- Deysniyye .........................................................................................................................................59
5- Merkiyniyye ......................................................................................................................................59
6- Keyneviyye, Symiyye Ve Tensuhiyye .................................................................................59
Mecsiler'in Ate Tapnaklar .............................................................................................................59
KNC KTAP.....................................................................................................................................................60
BEER VE FELSEF MEZHEPLER ...............................................................................................................60
1- Bab.........................................................................................................................................................60
Akl Ve Hev Ehli ....................................................................................................................................60
1- Fasl .......................................................................................................................................................60
Sbiiler .......................................................................................................................................................60
2- Fasl .......................................................................................................................................................60
Rhniyt Ehli .........................................................................................................................................61
A- Rhniyt Ehlinin Mezhebi ............................................................................................................61
i- z (Cevher) Olarak ...........................................................................................................................61
ii- Fiil Olarak.............................................................................................................................................61
iii- Hal Olarak...........................................................................................................................................61
B- Sbilerle Hanfler Arasndaki Mnazaralar .............................................................................61
Byk Hermes'in Hikmetleri ..............................................................................................................69
3- Fasl .......................................................................................................................................................70
Gk Cisimleri Ve Putlara Tapanlar (Ashb- Heykil Ve Ashb- Ehas) ...........................70
1- Gk Cisimlerine Tapanlar ..............................................................................................................70
2- Putlara Tapanlar ...............................................................................................................................70
3- brahim Peygamber'in (Aleyhisselm) Gezegen Ve Putlara Tapanlarla Mcdelesi
......................................................................................................................................................................70
4- Fasl .......................................................................................................................................................70
Hrnniyye.................................................................................................................................................70
1- Hirnniyye Cemaatinin Grleri ................................................................................................70
2- Tenash Ve Hulul Fikrinin Douu .............................................................................................70
3- Hrnniyye'nin ddialar ..................................................................................................................70
2- Bab.........................................................................................................................................................70
Filozoflar ....................................................................................................................................................70
1- Fasl .......................................................................................................................................................70
Yedi Bilge ..................................................................................................................................................70
1- Thales'in Grleri ...........................................................................................................................70
2- Anaksagoras'n Grleri ...............................................................................................................70
3- Anaksimenes'in Grleri ..............................................................................................................70
4- Empedokles'in Grleri ................................................................................................................70
5- Pitagoras'n Grleri ......................................................................................................................70
6- Sokratn Grleri ...........................................................................................................................70
7- Efltun- lh'nin Grleri ...........................................................................................................70
2- Fasl .......................................................................................................................................................70
Kaynak Konumundaki Bilgeler ..........................................................................................................70
1- Plutarkhos'un Grleri ..................................................................................................................70
2- Ksenofanes'in Grleri .................................................................................................................70
3- Byk Zenon'un Grleri ............................................................................................................70
4- Demokritos Ve Taraftarlarnn Gr .....................................................................................70
5- Akademya Filozoflar .......................................................................................................................70
6- Bilge Herakles'in Grleri ............................................................................................................70
7- Epikr'n Grleri ..........................................................................................................................70
8- ir Solon'un Hikmetleri ................................................................................................................70
9- ir Homeros'un Hikmetleri .........................................................................................................70
10- Hippokrates'in Hikmetleri ...........................................................................................................70
11- Demokritos'un Hikmetleri ...........................................................................................................70
12- klid'in Hikmetleri .........................................................................................................................70
13- Batlamyus'un ( Ptolemius) Hikmetleri ...................................................................................70
14- Stoaclarn (Ehli Mazl, Revkyye) Hikmetleri ...................................................................70
3- Fasl .......................................................................................................................................................70
Ge Dnem Grek Bilgeleri...................................................................................................................70
1- Aristo b. Nicomachus'un Grleri.............................................................................................70
Birinci Mesele ...........................................................................................................................................70
kinci Mesele ............................................................................................................................................70
nc Mesele ........................................................................................................................................70
Drdnc Mesele ....................................................................................................................................70
Beinci Mesele .........................................................................................................................................70
Altna Mesele............................................................................................................................................70
Yedinci Mesele .........................................................................................................................................70
Sekizinci Mesele......................................................................................................................................70
Dokuzuncu Mesele .................................................................................................................................70
Onuncu Mesele ........................................................................................................................................70
Onbirinci Mesele .....................................................................................................................................70
Onikinci Mesele .......................................................................................................................................70
Onnc Mesele ...................................................................................................................................70
Ondrdnc Mesele ...............................................................................................................................70
Onbeinci Mesele ....................................................................................................................................70
Onltnc Mesele .....................................................................................................................................70
2- Byk skender'in Hikmetleri ......................................................................................................70
3- Kinik Diyojen'in Hikmetleri ...........................................................................................................70
4- Yunanl eyhin (Plotinus) Hikmetleri ........................................................................................70
5- Theofrastes'in Hikmetleri ..............................................................................................................70
6- Proklus'un Alemin Kdemiyle lgili phelen ..........................................................................70
7- Themistius'un Gr .....................................................................................................................70
8- Afrodisias'h skender'in Grleri ..............................................................................................70
9- Porphirius'un Grleri ...................................................................................................................70
4- Fasl .......................................................................................................................................................70
Ge Dnem slam Filozoflar ..............................................................................................................70
1- bn Sina'nn Mantkla lgili Grleri .........................................................................................70
Kyas; Esaslar, ekilleri Ve Sonular ............................................................................................70
artl Kyaslar ..........................................................................................................................................70
Kyas nermeleri Ve Burhann artlar ..........................................................................................70
On Kategori ..............................................................................................................................................70
2- bn Sina'nn lahiyatla lgili Grleri .......................................................................................70
Birinci Mesele: .........................................................................................................................................70
kinci Mesele: ..........................................................................................................................................70
nc Mesele:.......................................................................................................................................70
Drdnc Mesele: ..................................................................................................................................70
Beinci Mesele: .......................................................................................................................................70
Altnc Mesele: .........................................................................................................................................70
Yedinci Mesele: .......................................................................................................................................70
Sekizinci Mesele: ....................................................................................................................................70
Hareketler, Sebep Ve Gerekleri: ......................................................................................................70
Dokuzuncu Mesele: ...............................................................................................................................70
Onuncu Mesele: ......................................................................................................................................70
3- Tabiyt (Fizik) le lgili Grleri ...............................................................................................70
nc Makale ........................................................................................................................................70
Drdnc Makale ...................................................................................................................................70
Beinci Makale .........................................................................................................................................70
Altnc Makale ..........................................................................................................................................70
3- Bab.........................................................................................................................................................70
Cahilite Araplarnn nanlar .............................................................................................................70
Kabe'nin (=Beyt-i Atk) Hkm ........................................................................................................70
Mabetler .....................................................................................................................................................70
1- Fasl .......................................................................................................................................................70
nkarc Araplar (=Mu'attile) ...............................................................................................................70
Araplarn pheleri ................................................................................................................................70
2- Fasl .......................................................................................................................................................70
nanl Araplar (=Muhassle) .............................................................................................................70
4- Bab.........................................................................................................................................................70
Hintlilerin nanc Ve Grleri ............................................................................................................70
1- Fasl .......................................................................................................................................................70
Brahmanlar ...............................................................................................................................................70
A- Budistler ..............................................................................................................................................70
B- Meditasyoncular (Ashb- Fikre Ve Vehm) .............................................................................70
C- Reenkarnasyoncular (Ashb- Tenash) .................................................................................70
2- Fasl .......................................................................................................................................................70
Rhniyt Ehli .........................................................................................................................................70
A- Bsneviyye .........................................................................................................................................70
B- Bhdiyye ...........................................................................................................................................70
C- Kbeliyye ...........................................................................................................................................70
D- Bahdniyye ......................................................................................................................................70
3- Fasl .......................................................................................................................................................70
Gkcisimlerine Tapanlar ......................................................................................................................70
A- Gnee Tapanlar ..............................................................................................................................70
B- Aya Tapanlar ......................................................................................................................................70
4- Fasl .......................................................................................................................................................70
Putperestler ..............................................................................................................................................70
A- Mahkliyye .......................................................................................................................................70
B- Barkashakiyye (Aaca Tapanlar) ...............................................................................................70
C- Dahldniyye ........................................................................................................................................70
D- Jalahakiyye (Suya Tapanlar) .......................................................................................................70
E- Akniwtriyye (Atee Tapanlar) ....................................................................................................70
5- Fasl .......................................................................................................................................................70
 Hint Bilgeleri ............................................................................................................................................70
Brahmanan'n lmnden Sonra Hintlilerin Blnmesi ..........................................................70
skender Hindistan'da ..........................................................................................................................70

EBU'L-FETH MUHAMMED B. ABDULKERM EHRSTN

slm dnyasnn tand limlerin nde gelenlerinden birisidir. Yazd ve tercmesini

elinizde tuttuunuz el-Milel ve'n-Nihal adl eseri, ismini yaatan en nemli almasdr.
469/1079 tarihinde memleketi ehristan'da dnyaya geldi. Sonraki dnemde iyi tann-
masna ramen ocukluk dnemi ve ailesi ile alakal bilgimiz yoktur.
Memleketinde Arap dili ve edebiyat, hesap, mantk vs. gibi let ilimlerini rendikten
sonra, asl slmi ilimleri renmek iin ilm seyahatlere kt. lk olarak Nabur'a gitti.
Burada dini ilimler sahasnda kendini yetitirdi. Fkh ve usln, kelm, cedel usul ve
Uahiyyat felsefesi gibi ilimleri rendi.
Buradan ayrld zaman artk tannm biriydi. Harizm'e geti, orada tedris vazifesiyle
megul oldu. Hacca gitmek niyetiyle buradan ayrld. Hacc dn Badd'a urad. slm
dnyasnn tannm ilim merkezlerinden saylan Nizamiye Medresesinde yl ders verdi.
Seluklu Sultan Sencer'in veziri Ebul Kasm Muhammed'e danmanlk yapmak zere
Horasan'a geti. Bu hizmette 12 yl kadar kald. EI-Mle ve'n-Nihal isimli eserini burada
kaleme ald ve ad geen vezire ithaf etti. Bu vazifeden azledikten sonra Tirmiz kentine
gitti.
mrnn son yllarn memleketi ehristan'da geirdii anlalmaktadr. Talebesi es-
Sem'ni, onun 548/1153 yl aban aynda burada vefat ettiini kaydetmektedir.
Hayatn kaleme alanlar, onun yazd yirmi kadar eserinden bahsederler. Eserlerinin
banda elinizdeki tercmeyi zikretmek gerekir. Bu eserde, vezirin istei zere Islami
frkalar tantm, bunlarn Snni izgiye muhalif ynlerini belirtmitir. O dnemdeki felsefi
almalar zikretmi, Sokrat, Eflatun, gibi Yunan filozoflarn fikirlerinin ana hatlaryla
zikretmitir. bn Sina gibi slm filozoflarnn almalarna temas etmi, onlar fikirleriyle
ksa ksa tantmtr. slm dndaki dinlerden Yahudilik ve Hristiyanl anlatm, sabiilik,
haniflik, mecusilikten bahsetmi ve uzak dou Hint dinlerine de temas ederek eserini
bitirmitir. Tantt frka veya dinle ilgi bilgileri bizzat kendi kaynaklarndan nakletmi,
anlatmna kendi yorumlarn katmamtr.
Bu eserinin dnda Nihyetu'l-kdam fi lmi'l-Kelm isimli bir kelm kitab ve bn Sina'nn
eserlerinin slm ilahiyat bahsindeki hatalarna kar bir reddiye mahiyetinde kaleme
ald el-Musara'a isimli bir almas daha vardr. Bunlarn dndaki almalarndan
imdilik haberdar deiliz.

Giri

Rahman ve Rahim Allah'n adyla...

Verdii tm nimetlere kreden kullarn hamd edi tarzyla, hand olsun Allah'a. Lyk
olduu vehile, tm gzel ve kutlu vgler O'nadr. Alah, peygamberlerin sonuncusu,
rahmet peygamberi, seilmi Muham-med'i ve onun ehlini; tpk brahim ve ehli gibi
selam ve bereketiyle kuatsn. O yce ve vgye en layk olandr.
Allah Tel beni dnyadaki tm din mensuplarnn, eitli felsefe ve kanaat sahiplerinin
grlerini inceleyip bunlarn kaynaklarna nmeye, en nemli fikirlerini ve mehur
ynlerini renmeye muvaffak kld zaman hepsinin bak alarn muhtasar bir eserde
toplamay uygun grdm. Umulur ki bu eserim, saduyu ile bakanlara ibret, ibret almak
iin bakanlara da bir saduyu rehberi olur.
Asl konuya dalmadan u be meseleyi ele almamz arttr:
1- Yeryzndeki insanlarn ksaca taksimi.
2- islm frkalarn saymada esas alnacak ana ilkenin tesbiti.
3- insanlar arasnda beliren ilk phe, bu phenin kimden kaynakland ve tervi
edildii.
4- slm inancnda ortaya kan ilk phe, bu phenin kimden kaynakland, nasl
dalland ve tervi edildii.
5- Kitabmzn belli bir hesap yntemine gre dzenlenmesinin nedeni.

Yeryz Halknn Taksimine Dair

1- Bir grup lim insanl, yaadklar yedi blgeye (iklm) gre taksim etmi ve blge
farkllklarnn ortaya kard ten ve dil ayrl ile bunlarn dayand tabiat ve kiilik
ayrmas zerinde durmutur.
2- Bir baka grup, insanlar Dou, Bat, Gney, Kuzey olmak zere yaadklar blgelerin
hangi cihette olduuna bakarak drt ksma ayrm ve her blgenin payna den miza
ve rf farkll zerinde durmutur.
3- nc bir grup ise, insanlar mensup olduklar milletlere gre ayrmtr. Onlar, byk
millet olarak Araplar, ranllar, Romallar ve Hintlileri saymlardr. Daha sonra bu
milletleri de ikiye ayrm; Araplarla Hintlilerin anlay bakmndan uyuarak, varlklarn
temel zellikleriyle ilgilendiklerini, mahiyet ve hakikatlere gre hkm verdiklerini ve
ruhan unsurlar ok kullandklarn sylemilerdir. Romallarn ise ranllarla uyutuklarn
ve varlklarn doal ynlerini ortaya koymaya, keyfiyet ve kemmiyetlerine gre hkm
vermeye eilimli olduklarn, cismn unsurlar daha ok kullandklarn ifade etmilerdir.
4- Bir baka topluluk ise insanlar gr ve mezheplerine gre taksim etmitir ki,
kitabmzn maksad ve mevzuu da budur. Salkl bir taksime gre insanlk, din sahibi
olanlar ile akl ve nevalarna uyanlar eklinde ikiye ayrlr.
Din sahipleri arasna genel olarak Mecsler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar
girmektedir.
Akt ve nevalarna uyanlar arama ise filozoflar, maddeciler (dehrUer), Sbler, yldzlara
ve putlara tapanlarla Brahmanlar girer.
Bunlarn hepsi de kendi ilerinde eitli frkalara ayrlmlardr. Akl ve heva ehlini
grleri itibaryla belli bir say ile belirlemek mmkn deildir- Din sahipleri, bilinenler
nda belli sayda mezhep ve frka ile snrldr. Buna gre Mecsler yetmi, Yahudiler
yetmi bir, Hristiyanlar yetmi iki, Mslmanlar da yetmi frkaya ayrlmlardr. Btn
bu
frkalar arasnda kurtulua erecek olan ise tek bir frkadr. nk iki zt ddia kar karya
geldiinde hak bunlardan birinde yer alr.
Tekabl kurallarna gre kar karya gelen iki kaziyede mutlaka dorunun bir tarafta,
yanln da tekinde bulunmas gerekir. Aklla bilinen hususlarn dayand metodlara
gre herhangi bir konuda birbiriyle elien hasmlardan her ikisinin de hak zere olmas
imknszdr. Akl meselelerde hak, tek olduuna gre btn meselelerde de tek bir
frkann hak zere olmas gerekir. Bu husus, akl yoluyla bilindii gibi nakille de teyit
edilmitir. Allah Tel buyurdu ki: "Yarattklarmzdan yle bir mmet var ki hak ile yol
bulur ve onunla hkmederler." (A'rf, 7/181) Allah Resul (saliailhu aleyhi ve selkm) de
yle buyurmutur: "mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan sadece biri
kurtulua erecek, dierleri helak olacaktr." "Bu frka hangisidir?" diye sorulduunda ise
yle buyurdular: "Ehl-i Snnet ve'1-Cemaat'tir." "Ehli Snnet ve'1-Cemaat kimlerdir?"
diye sorulduunda ise yle cevap verdiler: "Halihazrda benim ve ashabmn bulunduu
yol zere olanlardr." (Hakm, Mstedrek, I. 218-219; bn Mace, Rten, 17)
Allah Resul (saliallhu aleyhi ve sellem) baka bir hadis-i eriflerinde ise yle
buyurmutur: "mmetimden bir topluluk Kyamet gnne kadar hak zere durmaya
devam eder."(Buhr, Ftisam, 10)
Bir baka hadis-i erifte ise yle buyurduu rivayet edilmektedir: "mmetim, dallet
zerinde birlemez." (Heyscm, MecmeuVZevaid, V, 218,219)

slm Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti

Biliniz ki slam frkalarnn belirlenmesi hakknda limlerin birok metodu vardr. Ancak
bunlar belli bir asl veya nassa ya da varlk hakknda bilgi veren temel kurallardan
herhangi birine dayal deildir. Mellifler, bu frkalar tasnif ederken belli bir yntem
zerinde ittifak etmemilerdir.
Bilindii zere herhangi bir meselede bir grle dierlerinden ayrlan birinin mstakil bir
fikir sahibi saylmas sz konusu deildir. Aksi takdirde itikad grler, tasnif ve sayma
tbi tutulamayacak kadar ok olur; mesel, cevherlerin hkmleriyle ilgili bir meselede
farkl bir gr olan, mstakil itikad gr sahibi saylr. yleyse, hakknda ihtilaf edildi-
i zaman bu ihtilafn mstakil bir itikad gr, sahibinin de mstakil fikir sahibi saylaca
meselelere dair bir "ana ilke"nin bulunmas gerekir.
Kelamclardan herhangi biri, byle bir ilke belirleme yoluna gitmemitir. slm frkalarm,
kendi yaklamlarna gre tasnif etmi, ounlukla da daha ncekileri takip etmilerdir.
Bu tasnifi yaparken istikrarl bir yasaya ve kalc bir metoda dayanmamlardr. Bunlarn
geneli, frkalarla ilgili deerlendirmelerinde kolay yolu seerek drt temel asldan hareket
etmilerdir. Bu drt asl unlardr:
a- Sfatlar ve sfatlarda tevhid meselesi. Bu asln alt balnda yer alan ana konular
unlardr: Ezel sfatlar ki bunlar baz cemaatlar tarafndan kabul edilirken bazlar
tarafndan reddedilmektedir. Zt- lahfnin sfatlarnn aklamas. Fiil sfatlarn
aklamas. Allah Tel hakknda vacip, caiz ve imknsz olanlarn belirlenmesi. Bu
konularda E'ariye, Kerrmi-ye, Mcessime ve Mu'tezle arasnda farkllklar sz
konusudur.
b- Kader ve kaderde adalet meselesi. Bu da birtakm alt meselelere ayrlmaktadr. Kaza,
kader, cebr, kesb, hayr ve erri irde etme, makdur ve malm gibi. Bunlar, baz ekoller
tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da nefyedilmektedir. Bu mesele hakknda
ihtilafa denler ise Kaderiye, Neccriye, Cebriye, E'ariye ve Kerrmiye frkalardr.
c- Va'd, va'd, simler ve hkmler meselesi. Bu mesele de u alt balklara sahiptir:
man, tvbe, va'd, irca (erteleme), tekfir, tadll (saptrma). Bunlar, baz cemaatlar
tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da nef-yedilirler. Bu konuda ihtilafa den
frkalar, Mrcie, Va'diyye, Mu'tezle, E'ariye ve Kerrmiye'dir.
d- Sem', akl, rislet ve imamet meselesi. Bu mesele ise u konulara mildir: Tahsn-
takbh (hsn-kubuh meselesi), salh-aslah (Allah'n kullar iin en uygun olan yaratma
mecburiyeti meselesi), lutf ve peygamberlikte ismet. mametin artlar baz cemaatlara
gre nas ile, bazlarna gre icm ile belirlenmitir. mametin baka bir ahsa gemesi de
bazlarna gre nas yoluyla, bazlarna gre de icm yoluyla olur. Bu konuda ihtilafa den
frkalar a, Hriciye, Mu'tezle, Kerrmiye ve E'ariyc'dir.
Bu meselelerden herhangi birinde kendine ait bamsz bir gr olan her mamn bu
gr mezhep, bu mezhepte ona tbi olanlar da bir frka saylr. Bu temel meseleler
dnda, bunlarn alt balklarndan herhangi birinde dierlerinden farkl dnen limin
gr ise mezhep saylmaz. Dolaysyla o grte kendisine tbi olanlar da frka tekil
etmez. Byle bir lim, ana meselede uygun dt imamn mezhebi kapsamnda saylr.
Onun dier grleri de bal bana bir mezhep saylmayan fer'iyta dahil edilir. Bu
noktadan bakldnda mezheplerin sonsuz sayda olmad ortaya kar. Temel ihtilaflara
konu olan ana meseleler belirlendii iin, mslman frkalarn taksimi de buna gre
yaplabilmektedir. Buna gre eitli ortak noktalarna ramen temel meselelerde farkl
dnen drt kelam mezhebi unlardr:
A- Kaderiyye
B- Sfatiyye
C- Haricler
D- a
Bu frkalar, baz konularda ayn, baz konularda farkl grlere sahip olmular ve her biri
de birok dallara blnmtr. Yetmi frka, ite bu drt ana frkann dallarndan
olumaktadr.
Kelam mezhepleriyle ilgili olarak kitap telif eden limler, bunlarn tasnifinde u iki yolu
izlemilerdir:
1- ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya konulmu ve bunlardan her biri
hakknda farkl gr olan mezhep sahipleri ve bunlarn frkalar zikredilmitir.
2- Mezhep sahipleri ve frkalar sralandktan sonra bunlarn temel meseleler hakkndaki
grleri srayla zikredilmitir.
Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk kanaatimize gre, kelam mezheplerinin
tasnifi bu ekilde daha salkl ve hesap asndan daha uygun olmaktadr.
Biz de her mezhebi, mezhep sahiplerinin kendi kitaplarnda yazdklarna dayanarak
nakledeceiz. Bylelikle hibir kelam mezhebine bal kalmayacak, nyargl
davranmayacak, grlerini sahih ve fasit, hak veya btl olarak nitelemeyeceiz. nk
akl delillerin kvnmlarndaki hak klar ve btl esintileri duru zihinlere gizli
kalmayacaktr. Baar Allah Tel'dandr.

3- Mesele

nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe

Halk arasnda ortaya kan lk phe, lanetli Iblis'in ortaya att phedir. Bu phenin
kayna; nass karsnda ahs gr ne srmesi, emir karsnda arzu ve hevay tercih
etmesi ve yaratld zn, Adem Peygamberin (sallallhu aleyhi ve selem) yaratld
zden daha stn olduuna inanmasyd.
Iblis'in bu phesinden yedi phe daha domu ve insanlarn zihinlerine yerlemitir. Bu
pheler zaman iinde bidat ve dallet ehlinin mezhepleri haline gelmitir. Szkonusu
pheler tahrif edilmi Tevrat ve drt ncil'de de yer almtr.
Rivayete gre gnahkr blis, Adem Peygambere secde etme emrine uymaynca
meleklerle arasnda bir mnazara yaanmt. blis, meleklere yle dedi: "Kesinlikle
kabul ediyorum ki Hak Tel benim de dier yaratlmlarn da kh'dr. Kadir ve Alim'dir.
Kudret ve irdesinden sul edilmez. Bir eyi murd ettii zaman Ol der, o da oluverir: Bir
eyi murad ettii zaman O'nun emri ancak Ol! demesidir. Olur." Ancak O'nun hikmetinin
tecelli ekline ynelik birok soru mevcuttur."
Bunun zerine melekler yle dediler: "Bu sorular nelerdir ve ka tanedir?"
blis yle karlk verdi: "Bunlar yedi sorudan ibarettir.
lk soru udur: Hak Tel beni yaratmadan nce benden sdr olacak eyi bildii halde
beni niin yaratt? Yaratl hikmetim neydi?
ikinci soru udur: rde ve dilemesi gerei beni yaratt. taatimden kendisine bir yarar,
masiyetimden de bir zarar gelmedii halde niin kendisini bilmek ve itaat etmekle
mkellef kld? Bu mkellefiyetin hikmeti neydi?
nc soru udur: Beni yaratp marifet ve itaatiyle mkellef kld. Ben de bu
mkellefiyetin gereini yaptm. Peki daha sonra neden Adem'e (aieyhisselm) itaat ve
secde ile emir buyurdu? Bu mkellefiyet, marifet ve taatimi artrmayacakken bundaki
husus hikmeti neydi?
Drdnc soru udur: Hak Tel beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan
sonra ben Adem'e (afeyhisselm) secde etmeyince niin lanetledi ve cennetten kard
beni? Halbuki benim, 'Senden bakasna secde etmem!' demekten baka bir kabahatim
olmamt. Bunun hikmeti neydi?
Beinci soru udur: Beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan ve
itaatsizliimden dolay bana lanet ederek cennetten kovmasndan sonra neden Adem'le
irtibat kurmama imkn verdi? Bu ekilde ikinci kez cennete girdim ve vesvese vererek
onu kandrdm. Yasak olan aatan yemesini saladm. Halbuki beni cennete sokmasayd
Adem oullar benden uzak durur ve cennette ebediyen yaarlard. Byle yapmasnn
hikmeti neydi?
Altnc soru udur: Beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan ve lanetine
muhatap ettikten sonra cennete girmeme engel olmad. Dmanlk benimle Adem
arasnda iken neden beni onun ocuklarna da musallat kld? Ben onlar grrken, onlar
beni gremezler. Benim vesvese ve tuzaklarm onlara tesir ederken onlarn g ve
kuvvetleri beni etkileyemez. Peki bundaki hikmet nedir?
Yedinci soru ise udur: Hak Tel beni yaratp mutlak ve mukayyed surette mkellef kld.
Enirine itaat etmediimde ise bana lanet ederek kovdu. Cennete girmek istediimde ise
bana izin verdi ve beni ona musallat etti. imi grdkten sonra beni cennetten tekrar
kard ve Adem oluna musallat etti. Peki O'ndan mhlet istediimde neden bana mhlet
verdi? O'na yle demitim: 'Diriltilecekleri gne kadar bana mhlet ver.' Buyurdu ki:
'Muhakkak sen, belli vakte kadar mhlet verilmilerdensin.' (A'rf, 7/13) Eer beni o an
helak etmi olsayd, insanlar benden kurtulmu olur ve yeryznde ktlk olmazd.
Dnyann dirlik ve dzen zere kalmas ktlkle dolup karmakark hale gelmesinden
daha iyi deil midir? Bana mhlet verilmesinin hikmeti nedir?"
ncil srini yle demitir:
"Bunun zerine Hak Tel meleklere yle buyurdu: Ona deyin k: Senin ve btn
yaratlmlarn ilah olduuma dair tasdik ve teslimiyetinde samimi ve drst deilsin.
Eer yle olsaydn benim hakkmda 'Niin' diyerek hkm yrtmezdin. Ben, O Allahm ki
Ben'den baka ilah yoktur. Yaptmdan sul edilmez. Yaratlmlarn yaptklar ise
sorguya tbidir."
Yukarda zikrettiimiz hususlar Tevrat'ta mevcut olduu gibi ncil'de de aynen yer
almaktadr.
Bu konuda bir sre dndkten sonra u gre vardk: yi bilinmelidir ki Adem olu
arasnda ortaya kan her trl phe ve kuku, eytann saptrma ve vesveselerinden
kaynaklanmaktadr. eytann pheleri yedi tane olduu gibi, bidat ve dallet
mezheplerinin belli bal olanlar da yedi ana kolda toplanmtr. Dallet ve kfr ehlinin
frkalar, ne kadar ok da olsalar bu yedi pheden uzak kalamazlar. fadelerde ve izlenen
yollarda farkllk varsa, bu, tohum gib [birbirine benzer] sapknlk trlerine nis-betle
byledir. Hepsinin dayand nokta se, hakk teslim ettikten sonra O'nun emrini inkr
etmek ve nas karsnda nevaya meyletmektir.
Nuh (afeyhsselm), Hd (aleyhisselm), Salih (aleyhisselm), brahim (aleyhisse-m),
Lt (aleyhisselm), uayb (aleyhisselm), Musa (aleyhisselm), sa (aleyhisselm) ve
Allah Resul (salkllfau aleyhi ve sellem) ile mcdele edenlerin hepsi de lanetli ey-tann
yolundan giderek trl phe ve tereddtler izhr etmilerdir. Bunlarn ortak hedefi,
yklenmek istenen mkellefiyetten syrlmak ve eriat mbelli-lerinin getirdikleri emir ve
yasaklar toptan inkr etmekti. Nitekim onlarn syledikleri "Yoksa beer mi bize yol
gsterecek?" (Tegbn, 64/6) lafyla lanetli blis'in syledii "amurdan yarattn bir
varln nnde mi eileceim?" (sr, 17/60) laf arasnda hibir fark yoktur. te ihtilaf
ve kavgann koptuu nokta budur. Sz konusu yol ayrm hakknda Kuran- Kerm'dc
yle buy-rulmaktadr: "Hidayet rehberi geldiinde insanlar iman etmekten alkoyan,
'Yoksa Allah bir beeri mi peygamber gnderdi?' iddiasndan bakas deildir." (sr,
17/94) Grld gibi insanlarn iman etmesini engelleyen temel etken bu dncedir.
Bu anlamda blis hakknda da ayn durum sz konusu olmutur: "Sana emrettiimde
secde etmene engel olan nedir? Dedi ki: Ben ondan daha stnm. nk beni ateten,
onu ise amurdan yarattn." (A'rf, 7/11) blis'in soyundan gelen zrriyeti ise yle
demilerdir: "Ben, zavall ve nerdeyse konuamayan bu kimseden daha stn deil
miyim?" (Zuhruf, 43/52) Ayn ekilde daha sonra yaayan inkarclarn sylediklerine
baktmzda ncekilere aynen uyduunu grrz: "Daha ncekiler de aynen onlarn
syledikleri gibi sylediler. Kalpleri benzemi tir." (Bakara, 2/118) "Daha nce
yalanlam olduklarna elbette inanacak deillerdi." (Ynus, 10/74)
lk lanetli, akl yrtlmeyecek bir konuda akim hakemliine bavurunca, Yaratann
hkmn yaratlan, yaratlann hkmn de Yaratan zerinde icra etmek kanlmaz oldu.
Yaratann hkmn yaratlan zerinde icra etmek, arlktr. Yaratlann hkmn
yaratana icra etmek ise byk bir yanltr.
Birinci pheden doan mezhepler Hulliyye, Tenshiyye, Mebbi-he ve birtakm ar
Rafz frkalardr.
kinci pheden Kaderiye, Cebriye ve Mcessime mezhepleri ortaya kmtr. Bunlar
Allah Tel'mn sfatlan noktasnda hata etmi ve O'nu mahluktn sfatlaryla tavsif
etmilerdir.
Mu'tezile fiillerde tebih taraftar iken Mebbhe frkas sfatlarda hullcdr. Bunlar
gzlerinden herhangi biri kr olan frkalardr.
"Bzim iin hasen (y-gzel) olan Hak iin de hasen, bizim iin kabh (kt-irkin) olan
hak iin de kabhtir" diyen kimse, Allah Tel'y insanlara tebih etmi olur. Allah
Tel'mn halkn sfatlaryla tavsif edilmesi veya halkn O'nun sfatlarndan biriyle tavsif
edilmesi fikrine meyleden kimsenin haktan itizl ettiine (ayrldna) hkmedilir.
Kaderiye frkasnn asl, her eyde illetin ardna dmektir. Bu, lanetlenmi blis'in de
hareket noktasdr. nk o, nce yaratln, sonra mkellefiyetin illetini, ardndan Adem
Peygamber'e (aleyhisselm) secde etmedeki yararn sorgulamtr. Hriciye ite bu
sorgulamadan domu ve bu frkann mensuplar Allah Teal'dan baka hakem
olmadn, insanlarn hakem olamayacaklarn iddia etmilerdir. Onlarn bu iddialar ile
lanetli blis'in "Balktan, ilenebilen kara topraktan yarattn insana secde edemem"
(Hicr/33) sz arasnda hibir fark yoktur. Ksaca sylemek gerekirse emirlerin maksat-
larnn ardna den iki taraf da knanmtr.
Mu'tezile mensuplar tevhid konusunda arya kam, sfatlar nefye-derek ta'tl yan
sfatlar geersiz klma fikrine ulamlardr.
Rfizlcr, nbvvet ve imamet konularnda arya giderek hulul fikrine sapmlardr.
Haricler, insan irdesini iyice daraltarak, insanlarn hakemliini reddetme noktasna
varmlardr.
Dikkatle dnld zaman sapkn frkalar arasnda grlen phelerin hemen tamam,
lanetli blis'in phelerinden kaynaklanm olup onun hile ve tuzaklarndan domutur.
Ahir zamanda vuku bulan phelerin tamam, ilk devirde ortaya km phelerdir. Allah
Tel da ite bu yzden yle buyurmutur: "eytann admlarn izlemeyin. Muhakkak o,
sizler iin ak bir dmandr." (Bakara, 2/168) Allah Resul (sallaiMhu aleyhi ve sellem)
de mmetimizin sapkn frkalarndan her birini gemi mmetlerden birine benzeterek
yle buyurmutur: "Kaderiye bu mmetin Mecsileri, Mebbihe Yahudileri, Rfiziler ise
HirS tiyanlandir." (Hakm, Mtistedrek, 1/159; Msned, 5/406; Tabern, Mucemu's-
Sair, 7/36) Her mmetin pheleri, kendi zamanlarnda yaayan inkarc ve mnafklarn
phelerinden kaynaklann tr.
Allah Resul (sallaflhu aleyhi ve sellem) slm mmetinde ortaya kacak frkalar
hakknda yle buyurmutur: "Szden nceki mmetlerin yollarna girecek, onlar aynen
ok tyleri gibi birebir, ayn yere basan ayak izleri gibi takip edeceksiniz. yle k keler
deliine girseler, siz de gireceksiniz," (Buhr, stisam, 14; Mslim, lim, 6; bn Mce,
Fiten, 17; Msned, 2/327; Taber, Tefsir, 6/412)

4- Mesele

slm'da Ortaya kan lk phe

Bu balk altnda slm mmeti'nde ortaya kan ilk phe, bu phenin kayna, kimler
tarafndan ortaya atld ve nasl dalland aklanacaktr.
Daha nce de ifade ettiimiz gibi son mmette ortaya kan pheler, insanolunun
tarihinde ortaya kan ilk phelerin aynsyd. Bundan hareketle unu rahatlkla
syleyebiliriz ki her peygamberin zamannda bu phelerin bir ksm veya tamam
gndeme getirilmitir. slm mmeti'nin ilk devrinde ortaya atlan pheler de ncelikle
Allah Resl'nn (saUallhy ve sellem) dneminde O'nun karsna kan kfr ve ilhd
ehli, zellikle de mnafklar tarafndan ortaya atlmtr. Ayn gruplarn dier peygamber-
lere kar karken de benzer pheleri ne srdklerini bilmemize ramen, g -en uzun
zamandan dolay bunlar unutulup gitmitir.
Gayet aktr ki bu mmetin btn pheleri, Allah Resl'nn (saal-fhu aleyhi ve
sellem) devrinde yaayan mnafklardan kaynaklanmtr. nk onlar, Allah Resl'nn
(sallallhu aleyhi ve sellem) emir ve yasaklarna rza gstermez, sorulmas sakncal
konulan sorar, tartlmayacak meseleleri haksz ekilde tartrlard.
Bu balamda en gzel rnek, ZH-Huvaysira et-Temm hadisidir. "Zi'1-Huvaysira et-
Temm ile Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) arasnda yle bir konuma gemiti:
- Adil ol ey Muhammedi
- Ben dil deilsem, kim dil olabilir?
- Yaptn taksim, Allah rzas gzetilmemi bir taksimdir." (Buhr, Menfcb, 25; Edeb,
95; Mslim, Zekt, 148; Msned, 219)
Grld zere bu sz, Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) aka kar k
ifade ediyordu. Hak mama kar kan biri slm toplumu dnda saylyorsa, Allah
Resl'ne {saliallhu aleyhi ve sellem) kar kan kimsenin durumu, as karsnda
hevya sarlma ve akl kyasa bavurarak emre isyan etme konusunda en ak rnek
deil midir? Nitekim Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) bu adam hakknda yle
buyurmutur;
"Bu adamn soyundan yle bir topluluk treyecektir ki okun yaydan frlayp kmas gibi
dinden kacaklardr." (Buhr, Tevhid, 23; Enbiy, 6; Mslim, Zekt, 142; Eb Davud,
Snnet, 28)
Uhud savanda mnafklardan bir grubun yaptklar da u ayet-i kerimede
anlatlmaktadr:
Dediler ki: Bu ite bizim bir fikrimiz var m? Bu ite bizim fikri-Jz alnsayd, burada
ldrlmezdikP (Ai-i mrn, 3/154) "Onlar yanmzda yalard, lmez ve idrlmezlerdi."
(Al-i mrn, 3/156) Btn bu ifadeler, e (insanolunun kendi kaderini tayin edecei)
fikrini ileri srmek- nedir? Mriklerden bir topluluk ise yle demitir: "Eer Allah dilemi
olsayd O'ndan bakasna tapmazdk." (Nahl/34) Baka bir topluluk ise yle demitir:
"Dilese Allah'n yemek verecei kimseleri biz mi besleyelim?" (Yasta, 36/47)
Baka bir topluluk ise Allah Tel'nn celli zerindeki dnceleri ve fiilleriyle ilgili
tasarruflarndan hareketle O'nun zt hakknda mcdeleye girdikleri iin bundan men
edilerek tehdit edilmilerdir: "Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken O,
yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar." (Ra'd, 13/13)
Btn bunlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sdlem) btn gc, kudreti ve
evketiyle yaad devirde ortaya atlm phelerdir. Mnafklar O'nun devrinde hile ve
tuzaklarn kurmaya devam etmi, mslnan olduklarn syleyip kfrlerini gizlemeye
almlardr. Ancak Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) att her admda O'na
kar karak ve kararlar hakknda kukular dourarak tirazlarn srdrmlerdir.
Yaptklar bu tirazlar, o gnlerde tohum hkmnde iken zaman iinde yeererek
meyvelerini vermeye balamtr.
Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal ve vefat srasnda yaanan
ihtilaflar se tihad ihtilaflar olarak nitelenmitir. Bunlar, daha ok er5! grevlerin
yerine getirilmesi ve dinin yaatlmasyla ilgili endielere dayanmaktadr.
Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve selkm) hastal esnasnda yaanan birinci ihtilaf, mam
Buhar Abdullah b. Abbas'm rivayetiyle ylece aktarr:
"Reslullah'n (salialihu aleyhi ve seilem) vefatyla sonulanan hastal iddetlendiinde;
'Bana kalem ve kt getirin, benden sonra sapmamanz iin size bir yaz yazaym.'
buyurdu. mer (radyallahu anh): 'Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaln
zdrab galebe almtr, bize Allah'n kitab yeter." dedi. Bunun zerine laf oald, Hz.
Peygamber: 'ekilin yanmdan, benim yanmda ekime olmaz!' buyurdu. Bizimle
Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve seilem) yazs arasna giren felaket ne kadar bykt."
(Abdurrezzak, Musannaf, 5/439; bn Sa'd, Tebakat, 2/244; msned, 1/325)
Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal esnasnda yaanan ikinci ihtilaf
udur: Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) hasta deinde iken yle buyurmutu:
"sme'nin ordusunu donatn. Geri kalana Allah lanet etsin!" (Vakid, Megz, 3/1119;
bn Sa'd, Tabakat, 2/190) Bunun zerine bir topluluk yle dedi: "O'nun emrini yerine
getirmemiz gerekir. sme (radyallahu anh) da Medine'den kt." (bn Him, Es-
Siret'n-Nebeviyye, 4/218, 224)
Br baka topluluk ise yle dedi: "Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal
iyice arlat. O'ndan ayrlmak bize zor geliyor. Durum byle olduu iin i bir sonuca
ulancaya kadar sabredelim."
Bu iki ihtilaf zikretmemizin nedeni, muhaliflerin, bu gr farkllnn din esaslardaki
ihtilaflar zerinde etkin olduklarn dnme ihtimalleridir. Oysa iin asl byle deildir.
Her iki ihtilafta da endie edilen husus, kalplerin hzne boulmas halinde bile din
emirlerin yerine getirilmesi ve tutuabilecek fitne ateinin batan sndrlmesidir.
nc htilafa gelince, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiinde mer
(radiyaUahu anh) yle demiti: "Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve
seilem) lmedi. Hz. sa (aleyhisselm) gb ge ekildi. Onun ldn syleyeni bu
klcmla katlederim!" Buna karlk Ebu Bekir (radyallahu anh) yle ded:" Her kim Hz.
Muhammed'e ibadet ediyorsa, iyi bilsin d O vefat etti. Her kim de Hz. Muhammed'n
Rabbne badet ediyorsa bilsin k, O lmez ve asla fena bulmaz!" Sonra: "Muhammed
ancak bir peygamberdir. O'ndan nce de peygamberler gelip gemitir. Eer lr veya
ldr-lrse topuklarnzn stnde gerisin geri m dneceksiniz? Topuklarnn stnde
geri dnenler Allah'a asla zarar veremeyecektir. Allah kredenle-ri dllendirecektir."
(Ai-i mrn, 3/143) ayet-i kerimesini okudu. (bn Hiam, es-Siret'n-Nebeviyye, 4/227-
228) Halk bu ayet-i kerimeyi iittii zaman Ebu Bekir'in (radyallahu anh) szne uyup
mer'in (radyaliahu anh) szn terkett. mer (radyallahu anh) yle dedi: "O'nun
vefat beni yle hayret ve dehete drmt ki, Ebu Bekir (radyallahu anh)
okumazdan nce bu ayeti sanki hi itmemi gibi oldum." (bn Sa'd, Tabakat, 2/268)
Drdnc ihtilaf, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) defin yeri konusunda
yaand. Muhacirler, Fahr-i Alem'in (sallallhu aleyhi ve sellem) doum yeri ve aile yurdu
diyerek naam Mekke'ye gtrmek istediler. i-nsar ise, hicret ve zafer yurdudur diyerek
Medine'ye defnetmek istedi. Sahabeden bir baka topluluk ise, Kuds peygamberlerin
mezarl ve onun da miraca kt yerdir diyerek oraya defnetmek istediler. En sonunda
"Peygamberler, ldkleri yere defnedilirler" (bn Mace, Ceniz, 65, Msned, 1/7) hadisine
ulaarak Medine'de defnedilmesi zerinde fikir birliine vardlar.
Beinci ihtilaf, imamet (hilfet) konusunda yaanmtr. mmet arasnda yaanan en
byk ihtilaf, imamet konusunda olmutur. slm tarihinde, imamet meselesinde olduu
kadar baka hibir din meselede kllar ekilmemitir. Ancak Asr- Sadet'te yaanan
ihtilaf, Hak Tel'nn ltfuyla kan dklmeden zlmtr. mamet konusunda
muhacirlerle ensr arasnda fikir ayrl domutu. Ensr muhacirlere, "Sizden bir emr,
bizden bir emir olsun" dediler ve kendi emirleri olarak da Sa'd b. Ubde el-Ensrfyi
(radyaliahu anh) setiler. Ebu Bekir ve mer (radyaliahu anl) duruma hemen mdhale
ederek Ben Side'nin avlusunda onlarla konutular. mer (radyallahu anh) bu olay
yle anlatmtr: "Yolda gzel bir konuma yapmak iin kendi kendime cmleler
kuruyordum. Konumak istediim zaman Ebu Bekir (radyallahu anh) araya girerek 'Sen
dur ey mer!' dedi. Ardndan Allah Tel'ya hamd senada bulundu. Sylemeyi
tasarladklarm sanki gayb biliyormu gibi o sylemeye balad. Ensr konumaya
balamadan ben elimi uzatarak Ebu Bekir'e (radyallahu anh) biat ettim. Bunun zerine
onlar da biat etmeye baladlar, fitne atei de bu ekilde tutumadan snm oldu. Ebu
Bekir'e (radyallahu anh) biat, Allah Tel'nn mslmanlar errinden muhafaza
buyurduu bir emrivaki olmutu. Bundan sonra her kim bu ekilde biat ederse
ldrlmesi gerekir. Mslmanlardan her kim, meverette bulunmakszn bir adama biat
ederse, her ikisinin de katledilmesi gerekir."
Ensar (radyallahu anh), Allah RcsKfnn (sallallhu aleyhi ve sellem) "mamlar
Kurey'tendir" (Msned, 4/421,3/183; Hkim, Mstedrek, 4/85) hadisini iittiklerinde
nceki ddialarndan vazgemilerdir. Ben Sakfe'nin avlusundaki bu biatin ardndan
mescidde yaplan biat, nsanlarn arzu ve istekleriyle gereklemi ve Him oullarndan
bir topluluk ile Emevler'den Eb Sfyn dnda herkes akn akn mescide koarak Ebu
Bekir'e (radyallahu anh) biat etmilerdir. Al b. Eb Tlib (radyallahu anh) ise, Allah
Rcsl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) emri gerei O'nun defin ilemleriyle ve mezar
banda beklemekle emrolunduu in mesciddeki batta bulunamamtr.
Altnc ihtilaf: Bu ihtilaf Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) miras ve Fedek
arazisi konusunda yaanmtr. Vefatndan sonra Etma (radyallahu anh) babasnn
mirasm talep etmi, birtakm arazilerin mlkiyetini ddia etmiti. Ebu Bekir (radyallahu
anh) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz peygamberler topluluu miras
brakmayz" (Msned, 2/463; Hkim, Mstedrek, 4/342; Bezzar, 5/81) buyruunu
okuyarak bu talepleri geri evirmitir.
Yedinci htilaf: Zekat vermeyi reddedenlerle savama konusunda yasand. Sahabeden bir
topluluk onlarla sava edilebileceini, bunun caiz hatta farz olduunu savunurken bir
ksm ise buna kar kt. mer (radyallahu anh) onlarla savalmamas gerektiini
dnyordu. Ebu Bekir (radyallahu anh) ise ilk gr tercih ederek yle yemin etti:
"Allah'a yemin ederim ki Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) veriyor olduklar bir
yular bile vermek istemeseler onlarla yine savarm." (Ali el-Mttak, Kenzu'l-Ummal,
3/301) Zekat vermeyenlerle yaplan savaa bizzat katld. Btn sahabe de kendisine tbi
oldular ve o kabilelerden zorla zekat aldlar. mer (radyallahu anh), kendi itihad gerei
savaa kar kt iin hilfeti dneminde onlarn esirlerini ve el konulan mallarn iade
etmitir.
Sekizinci ihtilaf: Ebu Bekir'in (radyallahu anh) vefat srasnda imameti mer'e
(radyallahu anh) brakmasnda yaand. Sahabeden bazlar, Ebu Bekir'e (radyallahu
anh) "Kat ve sert birini bamza hkmrn kldn!" diye serzenite bulundular. Bunun
zerine Ebu Bekir (radyailahu anh) yle dedi: "Kyamet gn Rabbimin huzuruna
ktm zaman muhakkak yle diyeceim: 'En hayrllarn balarna geirdim.'" Bu sz
zerine ihtilaf son buldu.
Ebu Bekir (radyallahu anh) ile mer'in (radyallahu anh) hilfetleri dneminde birok
ihtilaf yaanmtr. Dedenin miras pay, kardelerin miraslar, kelale (Babasz, ocuksuz
lenlerin miras), parmaklarn diyeti, dilerin diyeti ve hakknda nas bulunmayan birtakm
sulara uygulanacak had cezalar bu ihtilaflardan bazlardr.
Bu dnemde yaanan en mhim olaylar ise, Romallarla ve ranllarla yaplan savalar,
yeni fetihler ve bunlar sonucu toplanan ganimetlerdeki attr. Alnan kararlarn hepsi
Halife mer'den (radyallahu anh) kyor ve slm daveti giderek geniliyor,
mslmanlarm iktidar gleniyordu. Mslman Araplar sz sahibi olurken ran hkimiyeti
eriyordu.
Dokuzuncu htilaf: ura ile ilgili hususlarda yaand. ura konusunda nce ihtilaf edildi.
Daha sonra Osman'a (radyallahu anh) biat edilmesi noktasnda fikir birlii ettiler. Bu
ittifakla iler yoluna girdi ve davet onun dneminde de srd. Fetihler giderek artarken
hazine tkabasa doldu. Osman (radyallahu anh) halka stn bir ahlak ile muamelede
bulundu. Eli ak davrand. Ancak akrabalar olan Emevler birok tehlikeli ve hatal ilere
giritiler. Yaptklar hakszlklar ona mledilir oldu. ounluu Emev kaynakl birok ihtilaf
ve kargaa yaand.
Osman (radyatlahu anh) dneminde ilenen hatalarn ilki, Allah Resul (sallallhu aleyhi
ve sellem) tarafndan kovulmu olan Hakem b. Umeyye'nin Medine'ye dnne izin
verilmesidir. Bu ahs, hilfetleri dneminde Ebu Bekir (radyaliahu anh) ve mer'den
(radyallahu anh) de yardm talep etmi, ancak istei her defasnda geri evrilmiti. Hatta
mer (radyallahu anh) onu, Yemen'de kald yerden 40 fersah (yaklak 200 km) teye
srdrmt.
Osman (radyallahu anl) tarafndan alnan ve halk katnda beenilmeyen ikinci karar, Ebu
Zerr'in (radyallahu anh) Rebeze'ye srlmesiydi. Bir dier karar, kzn Mervan b.
Hakem'le evlendirmesi ve Afrika'dan gelen ganimetlerin bete birini (yaklak 200.000
altn) ona vermesiydi.
Osman (radyallahu anh) tarafndan alnan ve halkn fkesini eken bir dier karar ise,
Allah Resul (saMLhu aleyhi ve sellem) tarafndan kan helal edilmi olan Abdullah b.
Sa'd b. Eb Serh'i barndrmas ve Msr valisi olarak grevlendirmesiydi. Abdullah b. mir'i
Basra valiliine getirmesi de Osman'n (radyallahu anh) hatal kararlarndan biri olmu ve
bu ahs birok kargaa kmasna neden olmutur. Bu ve benzeri birok karar, halkn
Osman'dan (radyallahu anh) soumasna yol amt. Onun ordu komutanlar u ztlard:
am valisi Muviye b. Eb Sfyn (radyallahu anh), Kfe valisi Sa'd b. Eb Vakks
(radyallahu anh), onun haletleri Veld b. Ukbe ve Sad b. el-s, Basra valisi Abdullah b.
Amir, Msr valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb erh. Bu valilerin hepsi de sonunda onu tek
bana brakm ve kaderin ac tecellisi yaanmtr. Osman (radyallahu anh) evinde
haksz yere katledilmi ve bundan sonra bir daha asla snmeyecek olan fitne atei
yanmaya balamtr.
Onuncu htilaf: Youn bir fikir ayrl sreci yaandktan sonra ittifakla imamet
makamna getirilen Ali (radyallahu anh) zamannda meydana geldi. lk olarak Talha
(radyallahu anl) ve Zbeyr (radyaflahu anh) onun imametini tanmayarak Mekke'ye
gittiler. Ardndan Aie (radyallahu anh) Basra'ya gitti. ok gemeden onunla savatlar.
Cemel Sava olarak bilinen bu savatan sonra rc ederek tvbe ettiler. Ali (radyallahu
anh) onlara bir hususu hatrlattnda bundan ders kartarak geri adm attlar. Ancak
Zbeyr (radyallahu anh) sava meydanndan ayrld srada bni Crmz adnda biri
tarafndan okla vurularak ehit edildi. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Ibni
Safiyye'nin olunu ldrene cehennemi mjdeleyin" (Hkim, Mscedrck, 3/414; Kurtub,
Tefsir, 16/267) buyruu gerei bu adam cehennemliktir. Talha (radyallahu anh) da,
savatan ekildii srada Mervn b. Hakem tarafndan atlan bir okla vurulmu ve orackta
lmtr. ie (radyallahu anh) ise, yaptndan dolay sorumlu tutulmu ve o da geri
adm atarak tvbe etmitir.
Sonunda sadece Ali (radyallahu anh) ile Muaviye (radyallahu anh) arasndaki ihtilaf baki
kalmtr. Ali (radyallahu anh) Sffn'de onunla savam ve bu sava srasnda Haricler
ortaya kmtr. Hakem olay da bu savan ardndan yaanm ve Amr b. s'n Ebu Musa
el-E'ar'nin yanndan ayrlmasyla birlikte bu byk ihtilaf devam edip gitmitir.
Ali (radyallahu anh) ile urt (ncfslerini Allah'n kulluuna satanlar) olarak adlandrlan
Haricler arasndaki fikir ayrl Nehravan'da savaa dnmtr. Orada Ali (radyallahu
anh) ile Haricler arasnda ak bir sava olmutur. Onun dneminde ayaklanan Hariclere
rnek olarak E'as b. Kays, Mesd b. el-Fedek ve Zeyd b. Husayn et-T' gibileri
gsterilebilir. Yine onun devrinde Abdullah b. Sebe ve taraftarlar gibi Ali hakknda arya
kaan gult gruplar ortaya kmtr. Bidat ve dallet, bu iki frkadan zuhur
etmitir. Bylelikle Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) Ali (radyallahu anh)
hakkndaki u buyruunun doruluu da tecelli etmitir: "Seninle ilgili olarak iki topluluk
helak olacaktr: Seni sevip arya kaan; senden nefret edip Uzaklaan." (Beyhak,
Snen-i Kbr, 5/137 (8488)
Ali'den (radyaJlahu anh) sonra ihtilaf iki ksma ayrld. Bunlarn ilki imamet konusunda,
ikincisi de itikd esaslar (usl) konusunda grld.
mamet konusundaki htilaf farkl ki gre dayanr:
a- mamet ittifak ve seimle belirlenir.
b- mamet nas ve tayin ile belirlenir.
mametin fikir birlii ve seimle belirlendiini syleyenler -ki bunlar Ehl-i Snnet ve
Cemaat'i olutururlar- yle demilerdir; mmetin tamam veya slihlerinden bir topluluk
her kimin zerinde fikir birlii ederlerse o kimse imam (halife) olur. Bunun imameti, ya
mutlak, ya da Kureyli olmas artna bal olur. Bir baka toplulua gre ise
Himlerden olmas arttr. Bunun dnda ileride aklayacamz baka artlar da sz
konusudur.
lk grte olanlar Muviye ve ocuklarnn, onlarn ardndan da Mervn ve oullarnn
imametini geerli saymlardr.
Haricler her dnemde, ilerinden birinin imameti zerinde ittifak etmilerdir. Tek artlar,
inanlarna bal kalmas ve muamelelerinde cri olan adalet esaslarna bal kalmasyd.
Aksi halde biatlarm geri eker ve o kiiyi imametten uzaklatrrlard.
mametin nas ile sabit olduunu syleyenler ise Ali (radyallahu anh) sonras hakknda
ihtilaf etmilerdir. Bazlarna gre Ali (radyallahu anh) olu Muhammed b. Hanefiyye'yi
nas ile belirlemitir. Bu gr Keysniye frkasna aittir. Bunlar da Muhammed b.
Hanefyye sonrasnda ihtilafa dmlerdir. Kimilerine gre o lmemitr ve yeryzne
dnerek her taraf adaletle dolduracaktr. Kimilerine gre ise o lmtr ve onun
arkasndan imamet olu Ebu Him'e gemitir. Keysniyye deiik frkalara
blnmtr. Bu frkalardan bazlarna gre imamet Ebu Him'in soyunda devam
etmekte ve imametin intikli vasiyet yoluyla olmaktadr. Bazlarna gre ise imamet
bakalarna gemitir. Bu bakalarnn kimler olduu noktasnda da ihtilaf edilmitir.
Kimilerine gre o, Beyn b. Sem'n en-Nchd iken, kimilerine gre de Ali b. Abdullah b.
Abbs'tr. Bunlar dnda Abdullah b. Harb el-Kind, Abdullah b, Muviye b. Abdullah b.
Ca'fer b. Eb Tlib olduunu syleyenler de olmutur. Bu frkalarn hepsi de dnin, bir
adama itaat etmekten ibaret olduunu syleyip er' hkmleri belli ahslara gre tevil
ederler.
Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti hakknda nas bulunmadn sovleyenler se,
nassn Hasan (radyallahu anh) ve Hseyin (radyallahu anh) hakknda sz konusu
olduunu iddia etmilerdir. Bu mezhepte olanlar yle demilerdir; Hasan (radyallahu
anh) ve Hseyin (radyalfahu anh) dnda imametin sabit olduu baka kardeler yoktur.
Bilhare bu mezhebin mensuplar da ihtilaf etmi ve bazlar imametin Hasan'n
(radyallahu anh) ocuklarnda devam ettiini, ondan olu Hasan'a, ondan da olu Abdul-
lah'a getiini sylemilerdir. Bu grte olanlar, ayn zamanda mam Muhammedln
dneceine inananlardr. Bazlar ise imametin Hseyin'in (radyallahu anh) ardndan olu
Ali b. Hseyin Zeynelbidn'e getiini ifade etmilerdir. Ondan sonraki imamlar hakknda
ise ihtilaf etmilerdir. Zeydiye, onun peinden olu Zeyd'in imam olduunu sylemitir.
Bu grte olanlara gre hurc eden her Fatm lim, zhid, cesur, cmert ve tbi
olunmas vacip olan bir imamdr. Bunlar imametin Hasan'n ocuklarna gemesini caiz
grmlerdir. Bilahare bunlardan bazlar bundan vazgeerek mam Muhammed'in
dneceini iddia etmilerdir. Bazlar ise daha ileri giderek yukardaki sfatlara sahip olan
her kimsenin, her devirde imam olabileceini sylemilerdir. Bunlarn mezhepleri ileride
daha ayrntl olarak aklanacaktr.
mmiye mezhebine gelince, bunlar Muhammed b. Ali el-Bkr'n nas ile imametini iddia
etmilerdir. mamet onun ardndan vasiyet yoluyla olu Ca'fer b. Muhammed es-Sdk'a
gemitir. Daha sonra kimin imam olduu noktasnda ise ihtilaf etmilerdir. Bu noktada
nas ile belirlendii sylenen be isimden sz edilmektedir: Muhammed, smail, Abdullah,
Masa ve Ali. Bunlardan Muhammed'in imametini savunanlar Ammriyye, smail'in
imametini savunup onun lmediini ileri srenler Mbrekiyye, bunlarn arasnda smail'in
tekrar dneceini syleyip nas yoluyla babadan oula geerek gnmze kadar geldiini
iddia edenler Ismaliyye adn tar. Abdullah el-Eftah'n imam olduunu syleyip
ocuksuz ld in dneceine inananlar da vardr. Bir baka topluluk ise Musa'nn nas
ile imam klndn sylemitir. Rivayete gre babas yle demitir: 'Yedinciniz kim
olacaktr. O da Tevrat sahibinin adadr.' Bilhare onun imametini savunanlar da fikir
ayrlna dmlerdir.
Kimileri imameti onunla snrlayp bir gn dneceine inanrken kimileri lm konusunda
tereddt etmitir. Bu son gr, Memtriyye frkasna aittir. Kimilerine gre ise mam
Musa lm, onun ardndan olu Ali b. Musa er-Rza imam olmutur. Bunlara Kat'iyye
denilmitir. Ancak bunlar da daha sonraki ocuklar hakknda ihtilafa dmlerdir.
sn Aeriyye yani Onki imamclar ise mameti Ali Rza'da, ardndan olu Muhammed'de,
ardndan olu Ali'de, ardndan olu Hasan'da daha sonra da on ikinci imam ve kim-i
muntazar olan Muhammed'de vki grmlerdir. Bu mezheptekilere gre mam
Muhammed lmemi olup geri dnecek ve zulmle dolmu olan dnyay adaletle
dolduracaktr. Bakalar ise imameti Hasan el-Askcrfde grmlerdir. Ardndan kardei
Cafer'in imameti zerinde durmulardr. Onun lm konusunda tereddt etmilerdir.
Ksaca sylemek gerekirse bunlarn da imamet konusunda saysz gr ve htilaflar sz
konusudur. mametin birilerinde durduu, birilerinin ldkten sonra dnecei, bazlarn
gaip olular ve bir sre sonra dnecekleri gibi grler bunlardan bazlardr.
mamet konusundaki ihtilaflar ana hatlaryla bunlardr. Mezhepler blmnde bunlarn
tafsilatna inilecektir.
Usl konusundaki ihtilaflara gelince, Sahabe dneminin sonlarnda Ma'bed el-Chen,
Gayln ed-Dmck ve Yunus el-Esvrfnin bdat-laryla ortaya kmtr. Bu bdatlar, kader
fikri, hayr ve errin kadere dayandrlmasnn reddi gibi hususlar zerinde
younlayordu. Hasan el-Basr'nn rencisi olan Vsl b. At el-Gazzl bu bidatleri daha
da gelitirmitir. Vsl'n rencisi Amr b. Ubeyd, kader konusunda hocasnn fikirlerini
biraz daha ileri gtrmtr. Amr b. Ubeyd, Emevler dneminde Yezd en-Nks'n
taraftarlar arasnda yeralyordu. Daha sonra Mansr ile dost olmu ve onun imametini
savunmutu. Mansr bir gn Amr' verek yle demitir: "Tohumu btn insanlara
satm, Amr b. Ubeyd dnda onu toplayan olmad."
Hricler'den Valdiyye ve Ccbriyye'den Mrcie ilk ortaya kan frkalardandr.
Kaderiyye frkasnn bidati, ilk olarak Hasan el-Basr (radyallahu anh) dneminde ortaya
kmtr. Vsl, byk gnah ileyenin (mrtekib-ika i iki makam arasnda bir makamda
(el-menziletu beyne'l-menzile-hujunduunu syleyerek hocasna kar km ve Hasan'n
ders likasndan ayrlmtr (i'tizl). Bu ayrlma eyleminden dolay Vsl ve kadalar
Mu'tezile (Ayrlanlar) olarak adlandrlmtr. Ehl-i Beyt'ten 7 \ b Ali de Vsl'n
rencilerindendir. Usl konusunda ona tbi olan Zeyd in taraftarlarnn oluturduu
Zeydiyye frkas itikd bakmndan Mutezildir. Usl, teberr ve velayet konularnda
atalarnn mezhebini ter-kectii iin Kfeli bir topluluk kendisini reddetmi (rafz) ve bu
nedenle de Rfzler (ranza) olarak anlmlardr.
Mu'tezile'nin ileri gelenleri geen zaman iinde Yunan felsefesinin byk beyinlerinin
Memn dnemine kadar tercme edilmi kitaplarn mtla etmilerdir. Bu almalar
sonucunda filozoflarn yntemlerini Kelam yntemlerine kartrm ve mstakil bir ilmin
domasna nclk etmilerdir. Bu ilme Kelam ad verilmitir. Bu ismin kullanl nedeni,
ilgilendikleri meseleler hakknda srekli kelam retmeleri ve srarla konumalar
olabilecei gibi, bu ilmi filozoflarn mantk olarak adlandrdklar lim dalna karlk olarak
vazettikleri iin mantkla eanlaml olmas itibaryla byle demeleri de olabilir.
Mu'tezile'nin en byk limi (eyh-i ekber) Ebu'l-Hzeyl el-Allf tr. Allah Tel'nn ilmi ile
Alim olduu ve ilmin bizatihi kendisi olduu, ayn ekilde kudreti ile Kadir ve kudretin
bizatihi kendisi olduu gibi fikirleriyle filozoflarla ayn gr paylamtr. Kelam, irde,
kullarn fiilleri, kader, ecel ve rzk gibi konularda birok bidatin de sahibidir. Bunlarn
tafsilat ileride anlatlacaktr. Tebih hkmleriyle ilgili olarak Him b. el-Hakem'le ok
ateli mnazaralar cereyan etmitir. ki rencisi Ebu Yakb e-ehhm ve el-dem onu
desteklemilerdir.
Bilhare Halife el-Mutasm devrinde brahim b. Seyyar en-Nazzm taya kmtr. en-
Nazzm, filozoflarn mezheplerini onaylamada arya gitmi, kader ve red (rafz)
konularnda yeni bidatler ortaya karmtr.
ok meselede kendi mezhebindekilerden de ayr dmtr. Taraftaran arasnda u
isimleri zikredebiliriz: Muhammed b. ebb, Ebu emr, tusa b- Irnrn, el-Fadl el-Hades
ve Ahmed b. Hit. el-Esvr btn erinde ona katlmtr. Ayn ekilde skfiye frkasnn
kumcusu olan Ebu Ca'fer el-skf de onunla ayn grleri paylamtr. Ca'fer b. Ca'fer
b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb'n taraftarlarndan oluan Ca'feriyye frkas iin de ayn
durum geerlidir.
Bunlarn ardndan Bir b. el-Mutemir'n bidatleri zuhur etmitir. Bu ahs, kendi ortaya
att tevelld fikrinde arya gitmi ve tabiat filozoflara meyletmitir. Allah Tel'mn
sab ocuklara azap etme gcnn olduunu ve byle yapmas hlinde -h- zlim
olacan syleyen de odur. Buna benzer birok grte kendi yandalarndan ayrlmtr.
Mu'tezile'nin Rahibi olarak tannan Ebu Musa el-Murdr, Bir'in rencilerinden biridir.
Kur'n'n fesahat ve belagat bakmndan mucize oluu grne katlmayarak ondan
ayrlmtr. Kur'n'n kadm oluu meselesinden dolay Selef-i Slh zerindeki basklar
onun dneminde artmtr. ki Ca'fer (Ca'fer b. Ca'fer b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb) ile
ki dostu Ebu Zfer ve Muhammed b. Suveyd onun rencileri arasnda yeralmtr. Ca'fer
b. Harb el-Eecc'in dostlar Ebu Ca'fer el-skf ve sa b. el-Heysem de onun rencisi
olmulardr.
Kader konusunda arya gidenlere rnek olarak u iki ismi zikredebiliriz: Him b. Amr
el-Fuvt ve el-Esamm. Bunlar Ali b. Eb Tlib'n (radyalkhu anh) imametini de icm-i
mmet ile akdolmad iin tenkit etmilerdir. el-Fuvt ve el-Esamm'a gre Allah Tel,
hibir eyi gereklemeden nce bilemez. Bylelikle mevcut olmayann bir varlk olarak
grlmesinin nne gemek istemilerdir.
Ebu'l-Hseyn el-Hayyt ve Ahmed b. Ali e-atcv nce sa es-S-f'nin halkasna devam
etmi, daha sonra ondan ayrlarak Ebu Mclid'in halkasna katlmlardr.
el-Ka'b, Ebu'l-Hseyn ei-Hayyt'tan ders almtr. Mezhebi aynen hocasnn mezhebidir.
Ma'mer b. Abbd es-Slem, Smme b. Eras en-Numeyr, Ebu Osman Amr b. Bahr el-
Chiz ise yaklak ayn dnemde yaam Mu'tezile bilginleridir. Fikir bakmndan da
birbirlerine yakn olmalarna karn ileride zikredeceimiz baz meselelerde dierlerinden
ayrlmlardr. Bu frkann daha sonraki temsilcileri Ebu Ali Cbb, bunun olu Ebu Haim,
Kad Abdlcabbar ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'dir.
Bunlar yandalarnn fikirlerini zetlemi ve birtakm meselelerde onlardan farkl
dnmlerdir.
Kelam'n parlak dneminin balangc Abbas halifeleri Harun, Memun, Mu'tasm, Vsk ve
Mtevekkil dnemlerinde olmu, es-Shib b. Abbd ve Deylemliler'den bir topluluk
dneminde son bulmutur.
Orta dnemde de Mu'tezile mensubu baz kimseler ortaya kmtr. Bunlara rnek olarak
Darrr b. Amr, Hafs el-Ferd ve Hseyn en-Neccr gsterilebilir. Son dnemde ne kan
Mu'tezile bilginleri ise birtakm meselelerde nceki bilginlere kar kmlardr. Bunlardan
Cehm b. Safvn, Nasr b. Seyyar dneminde tebarz etmitir. Tirmiz kentinde cebr
konusundaki bidatini ortaya atmtr. Cehm, Emevler'in son dneminde Merv kentinde
Slm b. Ahvez el-Mzin tarafndan ldrlmtr.
Selef-i Slh le Mu'tezile arasnda sfatlar konusunda her zaman derin ihtilaflar
yaanmtr. Selefin onlarla giritii mnazaralar belli bir kelm ynteme dayanmyordu.
Bunlar, muhatab ikna etme abasndan te gitmeyen diyaloglard. Selef, Sftiye olarak
adlandrlyordu. Allah Tel'mn sfatlar kimileri tarafndan Zt ile kim olan zellikler
olarak grlrken, kimilerince de halkn sfatlarna benzetiliyordu. Selef btn
mnazaralarda Kitab ve Snnet'e bal kalmaya alyordu. Alemin kdemi konusunda da
naslann zahirine dayanarak Mu'tezile ile mnazara ediyorlard. Abdullah b. Sad el-
Kllb, Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. smail el-Muhsib bu mnazaralarda ne
kan ve kelam bakmndan kuvvetli bilginlerdi. Bir defasnda Ebu'l-Hasan A1 b. smail
el-E'ar ile hocas Ebu Ali el-Cbb arasnda hsn ve kubhla ilgili ateli bir mnazara
cereyan etmiti. E'ar, hocasn birok meselede susturmay baarmt. Bu mnazarann
ardndan da onun halkasn terkederek Selef topluluuna yaknlamt. E'ar, Selefin
grlerini kelam kurallar erevesinde dzenlemeye balam ve mstakil bir kelam
mezhebinin olumasn salamt. Muhakkiklerden Kad Ebu Bekir el-Bklln, Ebu shk
el-Isfern ve Ebu Bekir b. Frek gibi ahsiyetler de E'ar'nin mezhebini
benimsemilerdir. Bu son isimler arasnda pek gr ayrl yoktur.
Sonraki dnemde Sicistn'da Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm adnda zhd ile tannan
bir adam zuhur etti. lim bakmndan zayf olan bn Kerrn eitli kitaplardan derleyerek
oluturduu kitabn avam arasnda tervc etmi ve Horasan halknn ekseriyetinin
tevecchn kazanmtr. Tuttuu yntem zaman iinde olgunlaarak bir kelam mezhebi
halini alm ve Sultan Mahmud b. Sebktekin tarafndan da siyasal olarak
desteklenmitir. Onun etkisindeki sultan, Ehl-i Hadis ve a zerine bel yadrmtr.
Kerrmler, kelam frkalar arasnda daha ok Hariclere yakn olup mcessimedirler.
Muhammed b. Heysam' bundan mstesna tutmak gerekir, zira kendisi o [kelamclara]
yakndr.

5- Mesele

Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni

Hesap yntemi snrlama ve ihtisar lkesine dayanr. Mezhepleri tasnif etme amacyla
ortaya koyduumuz bu eserde de maksat, sz konusu mezheplerin htisar edilerek
zikredilmesidir. Bu nedenledir ki sralamada tmn gstermesi yolunu tercih ettik.
Taksim ve bblara ayrmay da hesap yntemlerine bal kalarak yaptk. Bylece bu ilmin
yntemlerini ve ksmlarn da aklamak istedik. Bu ekilde hakkmda fakh ve kelamc
olup hesap ilminin nceliklerine vkf olmadm ve bu ilmin det ve kurallarna yabanc
olduum tarznda bir yanlgnn domamasn istedim. Hesap yntemlerinden en salam
ve iyi olann seip en ak ve gl kantlar bu ynteme dayandrarak say ilmine uygun
bir deerlendirme yaptm; nitekim say ilminin ilk vaz'ediliine [ilk ortaya konuuna] yol
aan sebep de eitli konularda yardm isteidir.
mdi derim ki:
Hesabn basamaklar birden yediye kadar olup daha teye geemez.
Birinci Basamak: Hesabn ba, ilk taksimin vuku bulduu ilk mevzudur. Bu, bir bakma
ifti olmayan tek, bir bakma ise taksim ve tafsile elverili btndr. Tek olduu in ekil
ve izgide msavi olacak bir benzerini gerektirmez. Btn olduu iin iki blme ayrlacak
ekilde tafsile elverilidir. izginin ekli bir utan dier uca doru olmal, alt taraf ise
tamamen tafsil edilenlerin zetleri, takdir edilen ve kararlatrlan murseller, aktarma,
tahvil, toplamn eitli alardan kllileri, ilhak ve mevzu nakilleri ile doldurulmaldr. Yine
izginin altna sol taraftan balanarak stte kalacak ekilde, toplam meblan
kemmyecri yazlr.
kinci Basamak: Kk olup ekli muhakkaktr. Bu, ilk yekun zerine varit olan ilk
taksimdir. ift sayl olup tek deildir. Bunun bir ncs olmayacak biimde iki ksmda
snrlandrlmas gerekir. izginin eklinin ilkinden biraz ksa olmas gerekir. nk cz,
kllden daha azdr. Bunun altna ise, kendisiyle ilgili vch, nevi ve fasllar yazlabilir.
Miktar bakmndan olmasa da, izgi bakmndan bir dengi vardr.
nc Basamak: Kk olup ekli yine muhakkaktr. Birinci ve ikinci mevzu zerine varit
olan ikinci taksimdir. Bu nedenledir ki iki ksmdan eksik olmas, drt ksmdan ise fazla
olmas da caiz deildir. Bu ilmin uzmanlarndan her kim, bunu aarsa hata etmitir hesap
ilminin vaz'n ve suretini bilmemektedir. Bu hataya dlme sebebini ileride
aklayacaz. Onun izgisi asln izgisinden biraz daha ksadr. Bunun altna da ne
kacak ve ortada kalacaklar uygun miktarda yazlabilir.
Drdnc Basamak: Silik olup Ti1 harfine benzer. Drtten fazla ksma ayrlabilir. izgi
bakmndan bir nceki mertebeden daha ksadr. En gzeli se, en az olanla snrl
olmasdr.
Beinci Basamak: Kk olup 'Sad' harfi biimindedir. izgisi ncekinden daha ksa
olmakla beraber istenilen sayda ksm ve baba ayrlabilir.
Altnc Basamak: Eik olup ters virgl biimindedir. Bunun da istenilen sayda fasla
ayrlmas caizdir.
Yedinci Basamak: Dm gibi olup ift lam biimindedir. Bir taraftan dier tarafa uzar.
Ancak bu, hesabn balangc olmas sebebiyle deil, balangcn neticesi olmas
itibryladr.
Hesabn, bir btn olarak baplarnn nicelii ve nak olarak ekillerinin nitelii bundan
ibarettir. Bblardan her ksmn bir dengi ve izgi bakmndan ona denk bir ei vardr.
Bunu asla gzard etmemek gerekir. Hesap, bir bakma tarihleme ve ynlendirmedir.
imdi bu eklin kemmiyetini zikredeceiz. Ksmlar, yediyle snrldr. Peki ekildeki ilk
say neden ift deil de tektir? Kk, neden iki ksmla snrl olup ncs yoktur? Bu
asldan niin drt ksma mnhasr klnmtr? Son ksmlar, neden bu snrlamann dnda
braklmtr?
Cevap olarak derim ki: Say ve hesap bilimi zerinde uzmanlam akl sahipleri 'bir'
says zerinde ihtilaf etmilerdir. htilafn konusu, 'bir' rakamnn say m yoksa saymann
balangc olarak saylarn dnda m olduudur. Bu ihtilafn kayna ise, 'bir' rakamnn
anlamndaki mterekliktir. Buna gre 'bir', dier saylarn terkibinde kullanlan bir
rakamdr. Mesel iki rakamnn tek bana bir deeri olmayp iki tane 'br'den baL rettir.
, drt ve dier rakamlar da byledir. Bir dier anlama gre se, bizatihi rakam olmayp
saynn illeti olmasdr. Bu anlama gre 'bir', saylarn terkibinde kullanlmaz. Btn
rakamlardaki 'birk', rakamlarn ondan mrekkep olmasndan deil, cins veya tr
bakmndan her varln asl olarak 'bir' olmas gerektndendir. rnein 'bir nsan', 'bir
ahs' denir. Sayda da byledir. Nitekim , tane birden ibarettir. 'Birlik1, ilk anlama
gre sayya dhildir. kinci anlama gre ise, saynn illetidir. nc anlama gre se,
saynn ayrlmaz bir gereidir. Her ksmda da, Allah Tel hakknda kullanlabilecek bir
anlam yoktur. O, dier 'br-ler1 gibi olmayan 'Bir'dir. Allah Tel'nn birlii, hibir ekilde
blnebilir bir birim deildir.
Say ilmiyle uraanlarn ounluuna gre 'bir1, saylara dhil deildir. Bunlara gre
saylarn ba 'iki'dir. 'iki', hem ifte, hem teke blnebilir. Saylar iinde ilk tek, '/tr.
lk ift say ise 'drt'tr. Drt saysnn stndeki btn saylar mkerrer olup bir tek le
br iftten mrekkeptir. rnein 'alt', iki tekten mrekkeptir ve 'tam say' olarak
adlandrlr. 'Yedi' se tek ve ift saylardan mrekkep olduu in 'kmil say' olarak
adlandrlmtr. 'Sekiz' ise, iki iftten oluan ilk saydr. Bunlarn ayrntlar konumuza
girmemektedir.
Hesabn ba, 'bir' olgusunun saynn illeti olup ona dhil olmamasdr. 'Br', tek olup
dengi yoktur. Saynn balangc iki olduu iin muhakkak mertebesinin iki ksmla snrl
olmas gerekmektedir. Say da bir tek, bir fte blnm olduu iin asl mertebesinin
drt ksmla snrl olmas gerekmektedir. Bunun dndaki mertebeler ise mrekkeptir.
Sayda kll ve mm olan basit rakamlar unlardr: Bir, iki, ve drt. Bunlar keml
ifade eder. Bunlarn dndakiler ise mrekkep olup snrlanmalar sz konusu deildir. Bu
nedenledir k dier bblar belli bir say ile snrlanmamtr. Onlar sonsuza kadar uzanp
gitmektedir. Bundan sonra adedin ma'dd zerine terkibi, basitin mrekkep zerine
takdiri gibi konular gelmektedir ki bal bana ayr bir ilim dalnn kapsamna girmektedir.
Bu konulan da klasik filozoflarn mezhepleriyle ilgi blmde zikredeceiz.
Kitabmzn banda belirttiimiz be temel mukaddimeyi en gzel ve en doyurucu
biimde ortaya koyduktan sonra Adem Peygamber'den (aleyhissetm) zamanmza dek
yaam olan din ve mezhepleri ele almaya balyoruz.
Her bb ve blmde gerektii kadar bilgi vereceiz. Bylelikle anlan lafzn zikredilme
sebebi anlalm olacaktr. Her frkayla ilgili blmde, temel inan esaslarn ve varsa
dallarn anlatacaz. Bunlardan her birinin dierlerinden ayrlma nedenlerini zikredeceiz.
Mslman frkalar yetmi ksm halinde ele alacak, hanf dinin dnda kalan frkalar
arasnda usul ve esas bakmndan mehur ve tannm olanlar anlatacaz. Bunu
yaparken ne alnmas gerekenleri ne alacak, gzard edilmesi gerekenleri de gzard
edeceiz.
Hesap ilminin art, belirli izgilerin karsna doldurulmas gerekenleri yazmaktr.
Ktipliin gerei ise doldurulacak boluklar allm biimde brakmaktr. Kitabmzda her
ikisini de gzetmeye altk. Bblar hesap ilminin gereklerine gre uzatrken
doldurulacak boluklar da ktiplerin deti gereince braktk. Yardm Allah'tan ister, O'na
tevekkl ederiz. O bize yeter. O, ne gzel Vekl'dir.

Tm Dnya Halk Arasnda Din, nan, Felsefe Ve Belirli Bir Gr Sahibi

Olanlarn Yollar

Kitabmzda slm dini ile Yahudilik ve Hristiyanlk gibi kitap indirilmi dinlerin; Mecuslik
ve Manevlik gibi kitap indirilme phesi bulunan doktrinlerin frkalarn ele alacaz.
Ayrca kitaplar olmamasna karn had ve hkmleri bulunanlar ele alacaz. Bunlara
rnek olarak ilk filozofun, dehrleri, yldzlara ve putlara tapanlar, Brahmanlar
zikredebiliriz.
Btn bu frkalar ele alrken ncelikle kurucularn, taraftarlarn, kaynaklarn ve hangi
din veya nann kitabndan etkilendiklerini belirteceiz. Yntem ve kavramlarn
zikredecek, balang ve akbetlerini ayrntlaryla ele alacaz.
Red ve isbt balamnda yaplabilecek en salkl taksim, insanln mezhep bakmndan
Din ehli ve Heva ehli olmak zere ikiye ayrlddr. nsan bir akideye inand veya bir
gr dillendirdii zaman bunu ya bakasndan yararlanarak yapar, ya da kendi ahs
grnden hareketle yapar. Bakasndan yararlanan, teslim olmu ve itaat etmi biridir.
Onun dini, z itibaryla itaattir. taat ve kabul sahibi kii, din ehlidir. Kendi ahs
grnde inat eden ise yeni bir iddiada bulunan bidatidir. Allah Resul (salkllhu aleyhi
ve sellem) buyurdu ki: "Bakalarna danan hi kimse bedbaht olmaz. Kendi grnden
bakasn tanmayan kimse ise asla mutlu olamaz." (Acln, Kefil-Haf, 2/1213;
Heysem, Mecmau'z-Zevd, 2/566) nan koilUSUnda bakasndan yararlanan kimse,
mukallid olabilir. rnein anne babasn ve hocasn btl nancnda taklit etmi olabilir.
Taklit ehli, ounlukla inand eyin hak m btl m, doru mu yanl m olduuna
bakmaz. Bu durumda o hakkyla mstefid olmaz. nk hibir faydaya ve gerek ilme
ulaamam, hocasna basiret ve yakn zere tbi olmamtr. "Ancak lm sahipleri olarak
hak ile ahitlik edenler mstesna" (Zuhruf, 43/85) ayetinde vazedilen art, ok nemli bir
arttr. Bundan ibret alnmas gerekir.
Kendi ahs grne dayanan kimse de istinbtn yol ve yntemini bilerek bir hakikate
ulat zaman gerekten grn dayatan bir zorba olmaz. nk o, ilmi sayesinde
stenen hakikate ulamtr. "Onu, onlardan istinbt edenler iyi bilirler" (Nisa, 4/82)
ayetindeki esas da gzard edilemeyecek trden bir temeldir.
Kendi grlerinde tam anlamyla mutlak surette srar edenler ise, filozoflar, sbiler ve
brahmanlar gibi nbvveti toptan inkr edenlerdir. Onlar yaptrm ykl eriat ve
hkmleri tanmazlar. Aksine kendi yaantlarna uygun akl hkmler icat ederler.
Bu durumda gerek mstefitler, nbvveti kabul edenlerdir. er' hkmleri kabul
edenler, aslnda akl kurallar da kabul ederler. Bunun aksi doru deildir.

Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri retilere Sahip Olanlar

Bu blmde Din, Millet, eriat, Minhc, slm, Hamilik, Snnet ve Cemat kelimelerinin
anlamlar zerinde duracaz. Btn bunlar Kur'an'da zikredilmi kelimelerdir. Her birinin
de kendine zg bir anlam, szlk ve stlhat bakmndan uygun bir gereklii vardr.
Din kelimesinin itaat ve balanma anlamna geldiini daha nce sylemitik. Allah Tel
buyurdu ki: "Allah katnda din, slm'dr." (H mrn, 3/18) Dn kelimesi ile ceza ve
karlk anlam da murat edilebilir. Bu anlamda 'Ken tednu tudn' yani yaptn gibi
karlk grrsn, denir. Dirili gn hesaba ekilme anlamnda kullanlr: "te bu
sapasalam dindir." (Tevbe/35) Mtedeyyin kii, dirili gn yaanacak hesb ve cezay
ikrar eden kimsedir. Allah Tel buyurdu ki: "Ve sizler iin din olarak slm'a raz oldum."
(Mide, 5/4)
nsanolu yaratl gerei trnn dier fertleriyle biraraya gelme, ortak yaam kurma
ve lmden sonraki hayat in hazrlk yapma istidadna sahiptir. Bu birliktelik, savunma
ve yardmlama eklinde olmaldr. Savunma sayesinde sahip olduu eyi koruyabilirken,
yardmlama sayesinde elinde olmayan elde edebilir. nsanlarn bu ekilde biraraya
gelerek oluturduklar toplulua Millet denilmitir. nsanlar bu yapya ulatran vstalar
ise Minhc, ir'at ve Snnet'tir. Sz konusu snnet zerindeki ittifak ise Cemati
dourur. Allah Tel buyurdu ki: "Sizden her biriniz iin bir ir'at ve bir minhc (yol)
yarattk." (Mide, 5/47)
Br milletin varolabilmesi ve eriatn konulmas iin onu vazeden bir eriat Koyucu'nun
(Sri') varl arttr. Bu ri'in doruluu ise ancak Allah Tel'nn buna dellet eden
ayetleriyle bilinebilir. Sz konusu ayetler ri'in davetinin iinde olduu gibi, onun gerei
veya ondan sonraki bir zamana ait de olabilir.
Biliniz ki en byk millet, brahim (aleyhissdm) Milleti'dir. Onun milleti, sbiliin kart
olan hamiliktir. Bunun ayrntlar ileride anlatlacaktr. Allah Tel buyurdu ki: "Atanz
brahim'in milleti." (Hacc, 22/78)
eriat, Nuh Peygamber (aleyhisselm) ile balamtr. Allah Tel buyurdu ki: "O, Nuh'a
vasiyet ettiklerini sizler iin eriat olarak vazetti." (ra, 26/13) Hadler ve hkmler
Adem (aleyhisselm), t (aleyhisselm) ve drs (aleyhisselm) peygamberlerle birlikte
balamtr. eriat, millet, minhc ve snnetlerin sonu ise, en mkemmel ve en gzeli
olan Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) eriat olmutur. Allah Tel buyurdu
ki: "Bugn sizin iin dininizi kemle erdirdim, stnzdek nimetimi tamamladm ve sizler
iin din olarak slm'a raz oldum." (Mide, 5/2)
Denir ki: Adem (aleyhisselm) eyann isimleriyle, Nuh (aleyhisselm) o isimlerin
anlamlaryla, brahim (aleyhisselm) her ikisiyle birden merref klnmtr. Musa
(aleyhisselm) tenzil, sa (aleyhisselm) ise tevlile ereflendiril-mitir. Allah Resul
(sallallhu aleyhi ve sellem) ise brahim'in (aleyhisselm) Milleti zere her ikisiyle birden
merref klnmtr.
Bunun ardndan ilk takririn biimi ve ikinci takririn kemle erdirilmesi gndeme gelir ki bu
da her peygamberin kendinden nceki peygamberlerin snnet ve eriatlarn tasdik
etmesi eklinde olur. Yaratlmlar hakkndaki emrin takdiri ve dinin ftrat zere
klnmasnn yolu budur. Nbvvetin temel zellii, dier insanlarn nebiye ortak
edilmemesidir. Allah Tel dinini, yaratklarnn durumuna uygun bir biimde tesis
etmitir. T ki yaratklar sayesinde dinine, dini sayesinde de yaratklarna istidlal
edilebilsin.

BRNC KTAP

DN SAHPLER

Mslmanlar

1- slm kavramnn anlamn daha nce zikretmitik. Burada ise slm ile iman ve ihsan
arasnda bulunan farka deinecek, balang, orta yol ve kemlin ne olduklarn
anlatacaz: ok bilinen bir hadis-i erife dayanarak:
"Cebrail (aleyhissdm) bir yolcu klnda Allah Resl'nn fsallallhu aleyhi ve sellem)
huzuruna girdi ve dizlerini O'nun dizlerine yaslayacak biimde oturduktan sonra sordu:
'Ey Allah Resul! slm nedir?' Allah Resul fsallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurdu:
'Allah'tan baka ilah bulunmadna ve benim de Allah'n Resul olduuma ehdet
etmen, namaz klman, zekt vermen, Ramazan ay orucunu tutman ve imkn bulman
halinde hacca gitmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Doru syledin' dedikten sonra u
soruyu sordu: 'Peki iman nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurdu:
'Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne, hayr ve erryle
kadere iman etmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Doru syledin' dedikten sonra yle
sordu: 'Peki ihsan nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) de yle cevap verdi:
'Allah Tcl'ya O'nu gryor gibi ibdet etmendir. Sen O'nu grmesen de O seni
muhakkak grr.' Cebrail (aleyhisselm) ayn ekilde 'Doru syledin' dedikten sonra u
soruyu sordu: 'Kyamet ne zaman kopacak?' Bunun zerine Allah Resul (sallallhu aleyhi
ve sellem) yle buyurdu: 'Bu konuda sorulan, sorandan daha bilgili deildir.' Cebrail
(aleyhisselm) kalkt ve oradan kt. O gittikten sonra Allah Resl (sallallhu aleyhi ve
sdlem) yle buyurdu: 'Bil Cebrail (aleyhissdm) di. Size dininizi retmek in geldi."'
(Buhr, man, 37; Mslim, man, 13)
Tefsirde iman ile slm arasnda da fark bulunduu ifade edilmitir. Buna gre slm,
zahir teslimiyetten ibarettir. Bu balamda mnafk ile mslman zahiren ayn
konumdadr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: "Bedeviler 'man ettik1 dediler. De
ki: Siz iman etmediniz. 'Biz teslim (slm) olduk' deyin!" (Hucurt, 49/13}
slm, zahirde teslimiyet ve balanmay ifade edip kullanm bakmndan mterek
olduuna gre balang noktasdr. Eer onunla birlikte samimi inan varsa, yani kii
Allah Tel'ya, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine ve ahiret gnne yrekten
inanyor, kaderin hayr ve errinin Allah'tan olduunu ikrar ediyor, bana gelecek olayn
muhakkak vuku bulacana bana gelmeyecek olayn da gereklemeyeceine inanyorsa
hakik bir m'min olur. Zahir mslmanlm kalb inancyla, ruh tekmln akl
tefekkrle birletirir ve gayba, gzyle tank olmuasna iman ederse artk keml haline
erimi demektir. Bu durumda slm yolun ba, iman ortas, hsan ise kemli olmaktadr.
te bu anlamndan dolay Mslman lafz hem kurtulua erenler, hem de helak olacaklar
iin kullanlabilen mterek bir kavramdr.
slm, bazen ihsan anlamnda olabilir: "Hayr, ihsan sahibi olarak yzn Allah'a eviren."
(Bakara, 2/112) "Sizin iin din olarak slmdan raz oldum" (Mide, 5/4} ayeti de slmn
bu anlamna yorulur. u ayet-i kerimeler de ayn anlamdadr: "Muhakkak Allah katnda
din slm'dr." (l-i mrn, 3/19) "Hani Rabbi ona 'slam ol!' dediinde 'Alemlerin Rabbine
teslim oldum' demiti." (Bakara, 2/130) "Ancak mslmanlar olarak ln!"
(Bakara, 2/132)
2- Tevhid, adalet, va'd, va'd, sem' ve akl gibi kavramlarda ihtilafa den usul ehli.
Burada usl, fur ve benzeri kelimelerin anlamlar zerinde duracaz.
Kelam ehlinden biri yle demitir: Usl (: temel ilkeler), Allah Tel'y vahdaniyeti ve
sfatlaryla tanmak, peygamberleri ayet ve mucizeleri ile bilmektir. zetle sylemek
gerekirse tartmann iman hakikatle ilgili olduu ve tartanlar arasnda bir tarafn kesin
hakl olduu her mesele usle girer. Bilindii zere dinin tm konular, marifet ve tate
ayrlmtr. Marifet asl, tat ise fer'dir. Marifet ve tevhid konularnda sz syleyen kimse
usulcdr. Tat ve eriat zerinde konuan ise fur'cu olarak bilinir. Usl, kelm ilminin
konusudur. Fur ise fkh ilminin konusudur. Akl sahiplerinden biri ise yle demitir:
Aklla bilinen, dnme ve istidlal yoluyla ulalan herey uslden saylr. Zann olan ve
kyas ve ictihd yoluyla ulalan herey de-fur'dan saylr.
Tevhide gelince Ehl-i Snnet ve Sftiye'nin tamamna gre, Allah Tel Zt itibaryla
birdir ve blnme kabul etmez. Ezel sfatlarnda birdir ve benzeri yoktur. Fiillerinde de
birdir ve orta yoktur.
Ehl-i Adi (: Mu'tezile) ise yle demitir: Allah Tel Zt bakmndan birdir. Blnme ve
sfat sz konusu deildir. Fullerinde de birdir ve orta yoktur. O'nun Zt dnda kadm
yoktur, fiillerinde de orta yoktur. ki kadmin varolmas imknszdr. ki kdr arasnda
makdr olan da imknszdr. Tevhidin asl budur.
Adalete gelince Ehl-i Snnefe gre Allah Tel fiillerinde adalet sahibidir. Yani O,
mlknde ve sahip olduklar hakknda diledii tasarrufta bulunandr. Dilediini yapar,
diledii gibi hkmeder. Adalet, bir eyin yerli yerine konulmasdr. Bu da, mlkte meet
ve ilmin gerektirdii ekilde tasarrufta bulunmaktr. Zulm ise bunun tam kartdr. Allah
Tel hakknda hkm ve tasarruflar bakmndan zulm ve hakszlk dnlemez.
Mu'tezile'yc gre ise adalet, akln hikmete uygun olarak gerektirdii eydir. Adalet, fiilin
doruluk ve yarar gzetilerek izhr edilmesidir.
Va'd ve va'de (azap va'di) gelince Ehl- Snnet bu konuda yle demitir: Va'd ve vald
Allah Tel'nm ezel kelmdr. Va'd, emredilenlere karlk, va'd se yasaklananlara
karlktr. Kurtulu ve sevap kazanma va'd, helak ve ceza ise va'd iledir. Ancak bu
konularda hibir ey Allah Tel zerine aklen vacip klnamaz.
Ehl-i Adi ise yle demitir: Ezelde sylenmi bir kelm sz konusu deildir. Ancak emir
ve yasaklama vardr. O, muhdes kelm ile va'd ve va'dde bulunmutur. Kurtulua eren
kimse, kendi iledii fiilleri sayesinde sevab haketmitir. Hsrana urayan da yine kendi
fiilleri sebebiyle cezay haketmitir. Akl, hikmetin gerei olarak bunu icap ettirir.
Sem' ve alda gelince Ehl-i Snnet'in bu konuda sylediklerinin z udur: Btn vcibt
sem' sayesinde bilinir. Bilgilerin tamam ise akl sayesinde bilinir. Akl, hsn veya kubh
hkmlerinde bulunamaz. Vacip klamaz ve gerektiremez. Sem' ise bilgiyi varetmeyip onu
vacip klar.
Ehl-i Adi ise unlar sylemitir: Bilgilerin (ma'arif} tamam aklla bilinebilir ve akl
sayesinde vacip olabilir. Nimet verene kranda bulunmak, sem' gelmeden nce aklen
vaciptir. Hsn ve kubh da, gzel ve irkin olan eylerin zti sfatlardr.
Bu kaideler, usl ehlinin zerinde konutuklar ana meselelerdir. Bu meseleler hakknda
btn frkalarn dncelerini ileride tafsilatl olarak anlatacaz. Her meseleyi
olabildiince ele alacaz,
3- Mu'tezile, Cebriyye, Sftiyye ve dierleri.
Mu'tezile ve Sftiye, taban tabana zt iki frkadr. Ayn ekilde Kaderiye ve Cebriye de ki
zt frkadr. Mrce ile Va'diye, a le de Haricler zt frkalardr. Bu frkalar arasndaki
ztlk her devirde varolmutur. Her frkann da kar frkalar iin syledikleri szler,
yazdklar Idtapiar destek aldklar devletler ve kullandklar ktidarlar olmutur.

1. Fasl

Mutezile

Ehl-i Adi ve Tevhid olarak adlandrlrlar. Kaderiye ve Adliye gibi lakaplar vardr. Kaderiye
kelimesini mtereken kullanm ve yle demilerdir: "Kaderiye lafz, kaderin hayr ve
errinin Allah Tel'dan olduunu syleyen herkes iin kullanlr." Byle sylemeleri, bu
lakapla anlmaktan saknma abalardr. nk bu lakapla anlanlarn knanmas
hususunda ittifak sz konusudur. Zira Allah Resul (sallahu aleyhi ve sellem) yle
buyurmutur: "Kaderiye, bu mmetin mecslcridir." (Hkim, Mstedrek, 1/159; Msned,
5/406; Tabcran, Mcemu's-Sagir, 7/36) Sfatiye frkas, Mu'tezile'ye ittifakla kar km,
Cebriye ve Kaderiye'nin aslnda birbirlerine taban tabana zt kavramlar olmas itibaryla
ztlarn ayn lafzla anlmalarnn mmkn olmayaca ifade edilmitir. Allah Resul
(sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurmutur: "Kaderiye, kader konusunda Allah'n
hasmlardr." (el-d, Mcvkf, 3/659).
Kader konusunda hasm olu; hayr ve errin hem Allah'n hem de kulun etkinliklerine
taksim edilii, asla, teslim ve tevekkle inanan; tm hlleri kesin bir kadere ve mudak bir
hkme balayan kiilerin gr olamaz; byle bir husus tasavvur edilemez. Mu'tezile
taifesinin geneline hkim olan itikada gre kdem; Allah Tel'nn, en zel niteliidir,
bizzat ztna taalluk eden asl vasftr. Mu'tezile aslen kadim olan tm sfatlar reddetmi
ve unu savunmutur:
Allah Tel Zt ile lim, Zt ile Kadir, Zt ile Hayy (Diri) olup Ztndan ayr ilim, kudret
ve hayat ile tavsif edilemez. Bunlar kadm sfatlar ve O'nunla kim olan zelliklerdir. Eer
sz konusu sfatlar, kdemde ortak olsalard, ulhiyette de O'na ortak olmalar gerekirdi.
Onlara gre Allah Tel'nn kelm, bir mahalde yaratlm olup muhdestir. Kelm harf ve
seslerden ibaret olup O'ndan nakille mushaflarda yazldr. Herhangi bir mahalde bulunan
ey, bir ekilde fena bulacak bir arazdr. Mu'tezile'ye gre irde, sem' ve basar (grme)
de Zt ile kim olmayan zelliklerdir. Ancak onlar, bunlarn varolu keyfiyetleri ve
yklendikleri anlamlar zerinde ihtilaf etmilerdir. Mu'tezile, Allah Tel'nn ahiret yur-
dunda gzle grlmesinin ve tebihin btn trlerinin reddi noktasnda ittifak etmitir.
Yer, mekn, suret, cisim sahibi olma, bir yerde bulunma, intikl etme, zail olma, deime
ve etkilenme gibi O'nun iin tebih ifade edecek olan hibir eyi kabul etmemilerdir. Bu
konularla ilgili mtebih ayetlerin tevillerini de vacip grmlerdir. Onlara gre Tevhid
budur.
Mu'tezile'ye gre kul, kudret sahibi, hayr ve er fiillerinin yaratcsdr, ilediklerinden
dolay da ahirette dl veya cezaya nstehaktr. Allah Tel kendisine er ve zulm izafe
edilmekten mnezzehtir. Bu tr fiillerin ilenmesi kfr ve masiyettir. Eer O, zulm
yaratm olsayd zlim olurdu. Tpk adaleti yaratt zaman dil olduu gibi.
Mtezile'nin bir dier gr udur: Allah Tel'nn fiili salh ve hayrdr. Hikmet
bakmndan da kullarnn yarar ve maslahatlarn gzetmek O'nun zerine farzdr. Aslah
ve ltuf konularnda ise ihtilf etmilerdir. Mu'tezile bunu Adalet olarak isimlendirmitir.
Mu'tezile'ye gre bir mmin, dnya hayatndan tat ve tvbe zere ayrhrsa sevab hak
etmi olur. Bir byk gnah (kebre) ilemi ve tvbe etmemi olarak lrse, sonsuza
dek cehennemde kalr. Ama ekecei azap, kfr ehlinin azabndan daha hafif olur.
Mutezile bu konudaki fikirlerini Va'd ve Va'd olarak isimlendirmitir.
Onlara gre eriat gelmeden nce de bilginin esaslarn tanmak ve nimete kretmek her
insan zerine farzdr. yilik ve ktl akl yoluyla bilmek de farzdr. Allah Tel
tarafndan gelen emir ve yasaklar ise, kullar iin birtakm lruflardr. Allah Tel bunlar,
kullarn snamak ve semek iin peygamberler vastasyla gnderir. Ta ki; "Helak olan
ak delil zere helak olsun, yaayan da ak delil zere yaasn diye." (Enfl/43)
Mu'tezile imamet konusunda ihtilafa dmtr. Kimileri nas le, kimileri seim ile
belirleneceini sylemitir. Bu konuda gr belirten frkalarn szleri ileride ele
alnacaktr.
imdi Mu'tezile iinde farkl gr savunan frkalar ele alacaz.

1- Vskitte:

Bu frkaya mensup olanlar, Ebu Huzeyfe Vsl b. At el-Gazzl el-Elsa'n dncelerini

benimseyen ve onun yolundan gidenlerdir. Vsl b. At, Hasan el-Basr'nin (radyalhhu
anh) rencisidir. Bu kisi, Abdlmelk b. Mervn ve Him b. Abdlmelk dnemlerinde
yaamlardr. Gnmzde Fas'ta Ebu Ca'fer eUMansr dneminde ayaklanan drs b.
Abdullah el-Hasen'nin beldesinde kk bir topluluk bu frkaya mensuptur.
Vsliyye frkasnn ayrl u drt esasa dayanmaktadr:
a- Birinci Esas: Allah Tel'nn ilim, kudret, irde ve hayat gibi sfatlarn reddeden
grleridir. Bu gr balangta tam olgun deildi. Vsl b. At bu gr belirtmeye
baladnda zahir ifadeye dayanyordu ki o ifade udur: Kadim ve Ezel olan iki ilahn
varl imknszdr. Ona gre Allah Tel'nn Zt dnda kadim bir sfatn varln iddia
eden kii, iki ilahn varln iddia etmi demektir.
VsPn taraftarlar filozoflarn kitaplarn inceledikten sonra daha sistematik bir gre
ulaarak u noktaya varmlardr: Btn sfadarn reddi gereklidir. O, Zt ile lim ve
Kdir'dir. Onlar kudret ve ilmin zat sfatlar olduuna hkmetmilerdir, yani bu iki sfat
Cbb'ye gre Zt- Kadme'nin iki itibr, ya da Ebu Him'in syledii gibi iki hlidir.
Ebu'l-Hasan el-Basr ise bu ikisini tek bir sfata "limiyet"e dayandrmtr. Btn bunlar,
filozoflarn konuyla ilgili grlerinin ayndr. Sz konusu sfatlan Kitab ve Snnet'te
bulduu gibi kabul eden Selef ise bu gre kar kmtr.
b- kinci Esas: Kader konusundaki grleridir. Mu'tezile'nin bu yola girmesi Ma'bed el-
Chen ve Gayln ed-Dmek tarafndan ortaya atlan fikirlere meyletmesinden
kaynaklanmtr. Vsl, bu essa sfatlarmesele-sinden daha fazla nem vermi ve yle
demitir: Allah Tel Hakm ve Alm'dir. O'na er ve zulm isnat etmek caiz deildir. Allah
Tel'nn kullarna emrettii hususlarn aksini murat ederek bunlardan dolay kullarn
cezalandrmas caiz deildir. Oysa hayr ve er, iman ve kfr, tat ve masi-yeti ileyen
kuldur. Cezalandrlmas da bu yzdendir. Kulu, bu fiillerin tmne muktedir klan ise
Allah Tel'dr. Kullarn fiilleri; eylem, eylemsizlik, bir eye dayanma, derin aratrma ve
bilme gibi durumlarla snrldr. VsPa gre herhangi bir kulun yapamayaca bir fiil iin
'unu yap!' emrine muhatap olmas mknszdr. Kul, kendinde g ve imkn bulamad
bir fiili yapamaz. Bu gerei inkr eden, zaruret kanununu inkr ermi olur. Vsl bu
grn birok ayetle delillendirmeye almtr.
Hasan el-Basr (radyallahu anh) tarafndan Halife Abdlmelk b. Mer-van'a yazld
sylenen bir risale grmtm. Halife, kader ve cebr konularn soruyordu. Hasan el-Basr
bu soruya, Kaderiye (kulun eylemlerinde mutlak kudret sahibi olduunu savunan)
mezhebinin grleri istikametinde cevap vermi, cevabn destekleyen akl ve nakl
delilleri serdetmiti. Bu risale yksek bir ihtimalle Vsl b. At'ya aitti. nk Hasan el-
Basr, kaderin hayr ve errinin Allah'tan olduu hususunda Selefe muhalefet edecek bir
ahsiyet deildir. Risalede geen ifadeler, Mu'tezile'nin kader konusunda ittifak ettii
hususlard. in alacak taraf ise, rivayette geen [kader lafzn], hayr ve er, hasen ve
kabh gibi kullarn kazanm olan fiillere deil de sknt ve huzur, darlk ve bolluk, hastalk
ve ifa, lm ve hayat gibi Allah Tel'ya mahsus olan fiillere yormasdr. Mu'tezile'den
bir topluluk bu risaleye grleri arasnda yer vermitir.
c- nc Esas: Kfr ile iman arasnda bir mertebe (el-menzile beyne'l-menzileteyn)
grdr. Bu esasn ortaya k yle olmutur:
Adamn biri Hasan el-Basr'nin (radiyallatra anh) huzuruna girerek yle demiti: "Ey
mam! Zamanmzda byk gnah ileyenleri tekfir eden bir cemaat ortaya kt. Kebre
onlara gre kiiyi slm dininden karan bir kfrdr. Bu cemaat Hridler'dr. Bir baka
cemaat da byk gnah ileyenlerin hkmlerini ahirete erteliyorlar. Onlara gre byk
gnahn imana hibir zarar yoktur. nanlarna gre amel, imann esaslarndan biri
deildir. Dolaysyla masiyetler imana halel getirmez. Tpk kfr halinde tatlerin fayda
etmemesi gibi. Onlar da mmetin Mrcie'sidir. Bu konuda sizin hkmnz nedir?"
Hasan el-Basr (radiyailabu anh) hemen cevap vermeyip dnceye dald. O sze
balamadan Vsl araya girdi ve yle dedi: "Byk gnah ileyen iin mutlak mmindir
veya mutlak kfirdir diyemem. O, kfr ile iman arasnda bir yerdedir. Ne mmin, ne de
kfirdir." Bunu syledikten sonra da ayaa kalkp mescidin bir baka stununa giderek
Hasan'n meclisinden ayrld. Orada da bu meseleyi Hasan el-Basrfnin rencilerinden
birine aklamaya giriti. Bunun zerine Hasan el-Basr (radyaliahu anh) "Vsl bizden
ayrld (Kad i'tezele ann Vsl)" (el-c,Mevkf, 3/653,658) dedi. Bu nedenledir ki Vsl
ve arkadalar Mutezile (Ayrlanlar) olarak adlandrld.
Vsl'n bu grnn dayana udur: man, birtakm hayr hasletlerinden ibarettir. Bu
hasletlerin topland kimse 'mmin3 olarak adlandrlr. Bu bir vg ismidir. Fsk ise
hayr hasletlerini ztnda toplamam kimsedir. Dolaysyla da mmin olarak
isimlendirilmez. O, mutlak anlamda kfir de deildir. nk ehdet ve sair hayrl
ameller ztnda mevcuttur. Bunlar inkr etmek mmkn deildir. Ancak fsik, iledii
kebreden dolay tevbe etmeksizin ldnde cehennem ehlinden olur ve orada ebed
kalr. nk ahirette sadece u iki zmre bulunacaktr: Bir zmre cennetlik, dier zmre
ise cehennemliktir. Ancak fsn azab hafiftir. Bulunduu derece de kfirlerin bulunduu
derecenin stnde olur.
Amr b. Ubeyd (H. 80-144) kader ve sfatlarn inkar konusunda olduu gibi bu meselede
de Vsl'a tbi olmutur.
d- Drdnc Esas: Cemel ve Sffn ashab hakknda konuurken, iki gruptan birinin hatal
olduunu, ama hangisinin hatal olduunun kesin bilinemeyeceini savunmalardr.
Osman'n (radyallahu anh) katilleri
Din Sahipleri
hakknda da byle derler. Onlara gre lanetleenlerden biri mutlaka fsktr ama
hangisinin fsk olduu belli deildir. Mtezle'nin fsk hakkndaki grn daha nce
grmtk. Onlara gre bu iki frka asndan da asgari nokta, lanetleenler gibi her ki
frkann ahitliinin kabul edilmez oluudur. Bu adan bakldnda Ali (radyallahu anh)
Talha (radyallahu anh) ve Zbeyr'in (radyallahu anh) ahitlii kabul edilmez.
Mu'tezile'ye gre Osman (radyallahu anl) ve Ali'nin'fradyallahu anh) hata etmi olmalar
caizdir. Mutezile frkasnn ba ve kurucusu olan Vsl, sahabenin bykleri ve l-i
resulden gelen imamlar hakknda byle bir dnceye sahiptir.
Amr b. Ubeyd bu grnde ona tbi olmakla kalmam, daha da ileri giderek kesin tayin
edilmemekle beraber ki gruptan birinin fsk olduunu fade etmitir. O bu balamda
yle demitir: Bu iki zmreden birine mensup iki kii, rnein Ali (radyallahu anh) ve
onun ordusundan biri, yahut Talha (radyallahu anh) ve Zbeyr (radyallahu anh)'in
kendisi ehdette bulunsa, ahitlikleri kabul edilmez. Burada her iki zmrenin de fskl
ve cehennemlik olular sz konusudur. Amr b. Ubeyd hadis rvilerinden bri olup zhdle
tannr. Vsl ise fazilet ve edeple tannr.

2- Hzetlitte:

Ebu'l-Hzeyl el-Allfm taraftarlarnn oluturduu bir frkadr. Ebu'l-Hzeyl, Mu'tezile

frkasnn eyhi, bu topluluun nde geleni, usulnn koyucusu ve en byk mnzarac i
arndan biridir. Mu'tezile fikrini Osman b. Hlid et-TavTden almtr. Osman b. Hlid'in
hocas ise Vsl b. At'dr.
Ebu'l-Hzeyi el-Allf Mu'tezile frkas iinde on esas le dierlerinden ayrlmtr:
a- Birinci Esas: Ebu'l-Hzeyl yle der: Allah Tel ilimle lim'dr ve ilmi O'nun Zt'dr,
kudretle Kdir'dir ve kudreti Zt'dr. Hayatla Hayy'dr ve hayat Zt'dr. O, bu gr
filozoflardan iktibas etmitir. Filozoflara gre Allah Tel'nn Zt, hibir ekilde okluk
barndrmayacak ekilde birdir. Sfatlar ise Zt'm ardnda O'nunla kim zellikler olmayp
O'nun Ztnn ayndrlar. leride de aklanaca zere selb ve izafete rcidirler.
Allah Tel ilimle deil Zt ile lim'dir diyenlerle Zt olan bir ilimle lim'dir diyenler
arasndaki fark, ilkinin sfat reddi, ikincinin ise bizatihi sfat olan bir Zt' yahut da bizzat
zat olan bir sfat isbt etmesidir. Ebu'l-Hzeyl bu sfatlar Zt'n vechleri olarak isbt
ettiinde Hristiyanlarn ilkeleri(eknm) ile Ebu Him'in hallerinden (ahvl) farkl bir ey
sylememi olur.
b- kinci Esas: Ebu'l-Hzeyfe gre Allah Tel sonradan oluan bir rde (irde- hdise)
le irde buyurandr. Bu irdenin de mahalli yoktur. Bu btl gr ilk ortaya atan Ebu'l-
Hzeyl olmutur. Sonrakiler bu grte ona tbi olmulardr.
c- nc Esas: Ebu'l-Hzeyl der ki: Allah Tel'nm kelmnn bir ksm belli bir mahalde
(: kategoride) deildir. "Kn=Ol" buyruu byledir. Baz kelm da belli bir mahaldedir ki
emir, yasak, haber ve soru ifade eden buyruklar byledir. Ebu'l-HzeyPe gre tekvn
ihtiva eden emirler, teklif ieren emirlerden farkldr.
d- Drdnc Esas: Kader hakkndaki gr, Mu'tezile'nin dier mensuplarndan farkl
deildir. Ancak o, balangta kulun mutlak kudretini savunucu, son dneminde cebrcidir.
Onun mezhebine gre Ahirettek sonsuzluk ehlinin hareketleri tamamyla zarur
hareketler olup kullarn bunlar zerinde hibir kudreti sz konusu deildir. Bu hareketlerin
tamam da Allah Tel tarafndan yaratlmtr. nk kullar tarafndan kesbedilmeleri
halinde onlarla mkellef olmalar gerekirdi.
e- Beinci Esas: Ebu'l-Hzeyl'e gre cennet ve cehennem ehlinin hareketleri yeknesak
olma zelliine sahiptir. Onlar, dimi bir skn iindedirler. Bu skn halinde cennet ehli
iin lezzet ve tatlar, cehennem ehli iin de trl ac ve elemler mevcuttur. Ebu'l-HzeyPin
bu gr, Ohm'in grne yakndr. nk ona gre cennet de, cehennem de fnidir.
Ebu'l-Hzeyl'in bu gr sahiplenmesi, lemin huds grne ballna
dayanmaktadr. Ba olmayan hadisler, sonu olmayan hadisler gibidir. nk hepsi de
sonsuza dek uzanmaktadr. Buna karn o yle demitir: Bence "Gemie ynelik
sonsuza dek devam eden hareketleri kabul etmediim gibi, gelecee ynelik sonsuza
kadar giden hareketleri de kabul etmiyorum. Her iki taraf da daim bir skn ile son
bulur." Bu gryle hareket iin gerekli olann, skn iin gerekmeyeceini zannet-mi
grnmektedir.
f- Altnc Esas: Ebu'l-HzeyPe gre istit'at, bir tr araz olup shhat ve selmet dnda bir
husustur. stit'at konusunda kalb fiiller ile beden fiiller arasnda fark mevcuttur. nk
kalb fiillerin meydana geliinde, fiil halinde istit'atn onlarla birlikte olmas arttr.
Beden fiillerde ise art olmayp caizdir. Ona gre bunlar daha nce gelir. Bunlar ilk halde
ilenirken fiil ancak ikinci halde bulunur. Fiilin yaplyor hali, fiilin yapld halden farkldr.
Sonra kulun fiilinden doan ey, onun fiilidir. Renk, koku, tat ve keyfiyeti bilinmeyen
hususlar byle deildir. Bakasna syleme ve retme halinde hadis olan idrk ve ilim
hakknda ise yle demitir: Allah Tel onlar o anda yaratr. Bunlar, kullarn fiillerinden
deildir.
g- Tedinci Esas: eriat gelmezden nce de fikir sahibi kimse Allah Tei'y delil ile
bilmekle mkelleftir. Eer bu anlamda Marifetullahta kusur ederse ebed cehenneme
mahkm olur. Hasenin hsnn, kabhn kubhunu bilmesi de vaciptir. Doruluk ve adalet
gibi iyiliklere (hsn) ynelmesi, yalan ve zulm gibi irkin fiillerden (kubh) yz evirmesi
de vaciptir. Ona gre Allah rzasndan ve O'na yaknlama gayretlerinden baka gayelerle
ilenen tatler de mevcuttur. rnein ilk dnceye (nazar- evvel) ynelmek byledir.
lk dnce, Henz Allah' ve bir ibadet eylemini bilmemektedir. Zorlama altndaki kii
hakknda da yle demitir: Zorland zaman kinayeli ve dolambal konumay
bilmiyorsa yalan syleyebilir. Bunun vebali ondan kaldrlmtr.
h- Sekizinci Esas: Ebu'l-HzeyPe gre mrn artp eksilmesi caiz deildir. yle ki
cinayetle ldrlen biri, bu ekilde lmeseydi, o anda eceliyle lecekti. Rzklar da iki
ekildedir. lk ekli Allah Tel'nm yararlanma (intifa) maksadyla yaratt hereydir. "O,
bunlar kullarnn rzklar iin yaratmtr" demek caizdir. Buna gre her kim, baka bir
kimse iin "O, Allah Tel'nn kendisine rzk olarak yaratmad bir eyi yedi, ondan
istifade etti" derse, hata etmi olur. Rzkn ikinci ekli, Allah Tel'nn sz konusu
rzklardan kullar iin hkmettii eylerdir. Bunlardan helal klnm olanlar rzk, haram
klnm olanlar rzk deildir. nk bunlarn yenilmesi ve yararlanlmas emredilmemitir.
i- Dokuzuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek yle demitir: Ebu'l-Hzeyl yle demiti:
Allah Tel'nn irdesi, murad deildir. nk irdesi, bir eyi yaratmaktan ibarettir. Bir
eyi yaratmak, Ebu'l-Hzeyl'e gre o eyin ayn deil gayrdr. Ona gre yaratmak sz,
yani 'Kn-Ol' emridir. Allah Tel Sem ve Basr olmaya devam eder. Yani O iitmeye ve
grmeye devam edecektir. Ayn ekilde Gafur, Rahm, Muhsin, Hlk, Rzik (Rzk veren),
Msb (Sevap veren), Mukb (Ceza veren), Muvl (Dost edinen), Mu'ad (Dman
edinen), Amir (Emreden) ve Nh (Yasaklayan) olmaya devam eder. Bunun anlam, sz
konusu fiillerin O'ndan sdr olmaya devam etmesidir.
j- Onuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek yle demitir: Ebul-Hzeyl yle demiti:
Gayb bir hususta hccetin kim olmas ancak bir veya birden fazla cennet ehlinden olan
yirmi kimsenin itibaryla olabilir. Yeryz, hibir zaman Allah dostlarndan hli kalmaz ve
onlar masumdurlar. Yalan sylemez, asla byk gnah ilemezler. Onlarn ihbar tevatr
deil hccettir. nk Allah dostu olmayan ve aralarnda masum bir zt bulunmayan
topluluktan yalan sdr olmas caizdir.
Ebu Yakup e-ehham ile el-demi, Ebl-Hzeyl ile dostluk etmiler ve onun grn
benimsemilerdir. Ebu'l-Hzeyl yz yandayken, 235 ylnda el-Mtevekkl'n hilafetinin
balarnda vefat etti.

3- Nazzmitte:

Bu frkann kurucusu, brahim b. Seyyar b. Hn en-Nazzm'dr. Bu zt, filozoflarn

kitaplarndan birounu incelemi ve onlarn kelamlarm Mu'tezile esaslaryla
sentezleyerek u meselelerde yoldalarndan ayrlmtr:
a- Birinci Mesele: en-Nazzm hayr ve erre bizim gcmzn yettiine dair gre
lvede bulunarak yle demitir: Allah Tel, ktlk ve masiyetlere kadir olmakla tavsif
edilemez. Ktlk ve masiyetler, O'mn kudreti dhilinde deildir. Mu'tezile frkasnn
dier mensuplar ise, Allah Tel'nn bunlara kadir olmakla tavsif edilebileceini, ama
bunlar kabh fiiller olduklar iin Allah'n bunlar yaratmakla tavsif edilemeyeceini ifade
etmilerdir. Ona gre kubh, kabhin zti sfat olduu iin Allah'a izafe edilmesine mni
olur. O'mn hakknda kabhin vuku bulabileceini sylemek bizatihi kabhtir. Dolaysyla
buna mni olmas gerekir. Adaletin faili, zulme muktedir olmakla vasfedilemez. En-
Nazzm bu tutarsz grnde daha da ileri giderek, Allah Tel'nn sadece kullarnn
yararnn bulunduunu bildii eyleri yapmaya muktedir olduunu sylemitir. Ona gre
Allah Tel, dnyada kullarnn yarar bulunmayan eyleri yapmaya muktedir deildir. Bu,
O'nun dnya hayatyla ilgili kudretinin durumudur. Aliret hayatyla ilgili olaraksa yle
demitir: Ahirette cennet ehlinin mkfatlarn arttrp eksiltemeyecei gibi cehennem
ehlinin azabn arttrmaya veya eksiltmeye de kadir deildir. Onun grne de Allah
Tel'nn fiillerinde baml ve mecbur olmas sz konusudur. Oysa hakk anlamda Kdr
olan, herhangi bir fiili yapma veya terket-me noktasnda seme hakkna sahip olandr. O,
bu anlamdaki sorulara yle cevap vermitir: Kudret konusunda beni baladnz husus,
sizi de fiil konusunda balamaktadr. Size gre Allah'n baz fiilleri yapmas -buna
muktedirken- imknszdr. Bu durumda aramzda fark kalmamaktadr. en-Nazzm bu
grn kadm filozoflardan almtr. Onlara gre cmert biri, yapmayaca bir eyi
biriktirmeyecektir. Onun varettii ve ortaya koyduu ey, onun muktedir olduu eydir.
Herhangi bir eyin yarattndan daha gzel ve daha yararl olduunu bilir ve o ey
kudreti dahilinde olursa tereddtsz onu yapar.
b- kinci Mesele: Allah Tel, hakikat zere irde ile tavsif edilmez. Kendi fiillerinde er'
anlamda irde ile tavsif edildiinde, szkonusu fiilleri ilmi istikametinde yaratt anlalr.
Kullarn fiilleriyle ilgili tavsif edildiinde ise, bunlar emrettii ve yasaklad anlalr. el-
Ka'b irde konusunda bu gre tbi olmutur.
c- nc Mesele: en-Nazzm der k: Kullarn fiilleri, hareketlerden ibarettir. Skn ise
bir dayanma (i'timd) hareketidir. lim ve irade ise nefsin hareketleridir. Onun bu
hareketten murad, intikl hareketi olmayp muhtemelen deime hareketinin mebdeidr.
Bu konuda da keyfiyet, kemmiyet, konum (vaz'), yer (eyne) ve zaman (meta)
vd.kategorilerdeki hareketlerin isbtna dair filozoflarn szlerinden etkilenmitir.
d- Drdnc Mesele: en-Nazzm'a gre insan, hakik anlamda nefs ve ruhtur. Beden ise,
ruhun aleti ve kalbdr. Bu gr filozoflardan iktibas etmi, onlar arasnda da
tabiyyna meylederek yle demitir: Ruh, latf bir cisimdir. Onun bedendeki durumu,
gl yaprandak glsuyuna, stteki tereyana ve susamdaki tahine benzer. Ruh
konusunda en-Nazzm yle demitir: Ruhun bir kuvveti, kudreti, hayat ve dilemesi
vardr. O, kendiyle g yetirendir. G yetirme (istit'at) fiilden nce gelir.
e- Beinci Mesele: el-Ka'b'nin ifadesine gre en-Nazzm'a gre kudreti aan her fiil,
Allah Tel'dan olup gereini O yaratr. Mesel Allah Tel ta yle bir ekilde yaratmtr
ki yukar frlattnda ta ykselir. Frlatma gc zirvesine ulatnda ta tekrar geri
dner. en-Nazzm, gerek cevherler, gerekse cevherlerin hkmleri noktasnda, dier
kelamc ve filozoflara aykr grlere sahiptir.
f- Alttnc Mesele: en-Nazzm, blnemeyen en kk para (Cz'n la yetecezz) fikrinin
reddi noktasnda filozoflara uygun gr belirtmi, 'tafra' (: sray) fikrini ihdas etmitir.
Buna rnek olarak, bir kayann bir tarafndan dier tarafna yryen karncay misl
vermitir. Bu mesafeyi kateden karnca kendi boyutlarna gre sonsuzu katetmi
olmaktadr. Peki, kendisi sonsuz olmayan bir varlk sonsuzu nasl katedebilir? en-Nazzm
bu sorunun cevabnda yle demitir: Karnca, yolun bir ksmn yryerek bir ksmn da
tafra ile almtr. Verdii benzer bir rnek de udur: Elli arn derinliinde bir kuyunun
stnde bulunan bir tahta dnn. Tahtann ortasndan asl bir kova bulunsun. Kova da
elli arn uzunluunda bir halata bal olsun. Kova aa braklp yukar ekildiinde yz
arnlk bir mesafe katetmi olmakta ve bunu elli arnlk bir halatla yapmaktadr. Bu
durumda mesafenin bir blm tafra ile alnm olmaktadr. O, tafrann da bir mesafeye
denk bir mesafe kat etmekten ibaret olduunu farketmemitir. Yrme ile tafra
arasndaki fark, zamann hzl veya yava gemesine baldr.
g- T edinci Mesele: en-Nazzm'a gre cevher, bir araya toplanan arazlardan
mrekkeptir. O, renk, koku ve tatlarn cisim olduu konusunda Him b. el-Hakem'e tbi
olmutur. Ama bazen cisimlerin araz, bazen de arazlarn cisim olduuna hkmetmitir.
h- Sekizinci Mesele: Ona gre Allah Tel, insan, hayvan, maden ve bitki olsun btn
mahlkt u an bulunduklar hl zere bir defada yaratmtr. Adem'i (aleyhisselm)
evlatlarndan nce yaratmamtr. Ancak sonrakileri ncekilerde gizil bir g olarak;
"kumun" halinde yaratmtr. ncelik ve sonralk gizlendii yerden f mekminden) zuhur
etmesi itibanyladr; yoksa hudusu ve vcudu itibaryla deildir. O, bu grn kumun ve
zuhur ashab olan filozoflardan almtr. Filozoflar arasnda en ok meylettii, tabiat
filozoflardr. lhiyat filozoflara fazla itibar etmemitir.
i- Dokuzuncu Mesele: Nazzm'a gre Kur'n- Kerm'in mu'ciz olan taraf, gemi ve
gelecee ynelik verdii haberlerle birlikte, Allah Tel'nn Araplar ona kar kmaya
ynelmekten alkoymas ve ona kar muaraza etme glerin almasdr. Eer onlar
serbest braksayd, fesahat, belagat ve nazm bakmndan onun bir suresinin benzerini
yazabilirlerdi.
j- Onuncu Mesele: Nazzm'a gre cm ve Kys eriatta hccet olarak kabul edilmez.
Hccet olan, ancak masum imamn grdr.
k- Onbirinci Mesele: Rafiz dnceye yatknldr. Sahabenin bykleri hakknda akl
almaz szler sylemitir. Ona gre imamet ancak ak nass ve tayin ile belirlenebilir.
Ali'nin (radyallahu anh) imameti de bizzat Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem)
nass le sabit olmu, ama mer (radyallahu anh) bunu gizlemitir. Sakfe Gn Ebu
Bekir'e (radyallahu anh} ilk biat eden de odur. Hudeybiyc Gn pheye kaplan da
odur. Nitekim Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz hak zere, onlar btl
zere deiller mi?" diye sormu, O da, "Evet" buyurmutu. Bunun zerine mer
(radyaliahu anh) "Dinimizle ilgili bir hususta nasl alalmay kabul ederiz?" demi, Allah
Resul (sallallhu aleyhi ve .sellem) de, "Bu, dinde phe ve tereddttr" buyurmutu.
(Buhr, Cihad, 22, Cizye, 18; Mslim, Cihad, 94, Msned, 3/486) En-Nazzm
iftiralarnda daha da ileri giderek unu iddia etmitir: mer (radyallahu anh) Biat gn
Ftma'nm (radyallahu anh) karnna yle sert vurdu ki karnndaki bebeini drmesine
neden oldu. Bir yandan da yle baryordu: "Evini iindekilerle birlikte yakn!" O anda
evde Ali (radyallahu anh), Ftima (radyaahu anh), Hasan (radyallahu anh) Ve
Hseyin'den (radyallahu anh) bakas yoktu. Yine ona gre mer (radyallahu anh) Nasr
b. el-Haccac 1 Medine'den Basra'ya srm, teravih namazn ihdas etmi, hacda yaplan
mut'a nikahn yasaklam, valileri srmt. Btn bunlar iftiradr.
en-Nazzm, Osman (radyallahu anh) hakknda da ar szler sylemitir. Allah Resul
(salkllhu aleyhi ve sellem) tarafndan kovulmu olan el-Hakem b. meyye'nin Medine'ye
dnmesine izin vermesi, Ebu Zerr (radyallahu anh) Rebeze'ye srmesi, ok ahlaksz biri
olan el-Veld b. Ukbe'yi Kfe valisi yapmas, Muaviye'yi am, Abdullah b. Amir'i Basra
valisi yapmas, Mervn b. el-Hakem' kzyla evlendirmesi, mushaf getirmesi iin Abdullah
b. Mesud'a vurmas ve benzeri birok hususu onun aleyhinde zikretmitir.
Bu iki byk sahabe ile kalmayan en-Nazzm, Ali (radyallahu anh) ve Abdullah b.
Mesud'u (radyallahu anh) da eletirmitir. rnein u rivayette Abdullah b. Mesud'u
(radyallahuanh) yalanlamtr: "Said, annesinin karnnda said olan, aki ise annesinin
karnnda aki olandr." Ayn yarlmas, cinlerin sinee benzetilmesi gibi rivayetlerde de
onun yalan sylediini iddia etmitir. en-Nazzm cinleri kkten inkr etmitir. Bunlar,
sahabe- gzne ynelik ar szleri ve iftiralarndan sadece bazlardr.
1- Onikinci Mesele: en-Nazzm'a gre akll, ergen, dnme ve istidlal gcne sahip
kimsenin eriat inmezden nce de dnme ve istidlal ile Allah Tel'y bilmesi vaciptir.
Ona gre insan akl, insann btn fiillerinde hasen ve kabh belirleyebilir. en-Nazzm
yle demitir: nsann iinde iki ses vardr. Bunlardan biri yapmay, dieri ise
yapmamay emreder. nsann seim hrriyetinin gerei de budur.
m- Onnc Mesele: Va'd ve vad konusunda da sz sylemitir. Gmte k yz
dirhem, altnda yirmi mskal olan nisap miktarnn aasnda bir mal alan veya haksz
yere alan kimse fsk saylmaz. Dier zekt kstaslar iin de durum byledir. Ahiret
hayatyla ilgili olarak ocuklar zerindeki ltfn, hayvanlar zerindeki gibi olduunu
sylemitir.
El-Esvr (. H. 240), hemen btn grlerinde en-Nazzm'a tbi olmu ve daha ileri
giderek yle demitir: Allah Tel, yapmayacan bildii ve yapmayacan haber verdii
bir eye muktedir olmakla vasfedi-lemez. Oysa insan buna muktedirdir. nk kulun
kudreti, ztlar iin de geerlidir. Ztlardan sadece birinin vcuda gelecei nceden bilinir.
Oysa Allah Tel'nn Ebu Leheb'in atee atlacan bildirmesine ramen ona ynelik hitap
baki kalmaktadr.
Ebu Ca'fer el-skf (. H. 240) ve arkadalar da en-Nazzm'la ayn grleri paylam,
ilve olarak unu sylemilerdir: Allah Tel'nn akl sahiplerine zulmetme kudreti yoktur.
O, sadece ocuklar ve delilere zul-etme kudreti ile vasfedilebilir.
Ca'fer b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb de en-Nazzm'la ayn grleri paylam, ancak baz
ilvelerde bulunmulardr. Ca'fer b. Mbeir yle demitir: slm mmetinin fsklar
arasnda zndklar ve Mecslerden daha kt olanlar vardr. Yine ona gre sahbe-i
kiramn arap iene yguianan had cezas zerindeki icmlar hatadr. nk had
cezalarnda il olan nass ve tevkiftir. Ona gre tek bir daneyi alan dahi fsktr ve andan
syrlmtr.
Muhammed b. ebb, Ebu emr ve Musa b. mrn da en-Nazzm'n raftarlardr. Ancak
va'd ve el-menzile beyne'l-menzileteyn meselelerinde ona kar karak yle
demilerdir: Byk gnah ileyen kimse (mrtekib-i .ebre) srf bu gnah ilemesiyle
imandan kar. bn Mbeir va'd konuda yle demitir: Cehennemde ebed kal ve
azab hakedi eriat gelmeden nce de bilinir. Dier arkadalar ise buna kar karak,
cehennemde ebed kaln ancak eriatle bilinebileceini sylemilerdir.
el-Fadl el-Hads ve Ahned b. Ht da en-Nazzm'n taraftarlarndandr. er-Rvend dedi
ki: O ikisi, mahluktn iki yaratcs olduunu iddia ediyorlard. Bunlardan biri kadm olan
Allah Tel, dieri ise muhdes olan Mesih sa'dr. Bunu da u ayete dayandrmlardr:
"Topraktan ku eklinde canl yaratrdn." (Mide, 5/109) Ancak el-Ka'b, el-Hads
hakkndaki hsnzanmndan dolay cr-Rvend'nin bu ifadesini yalanlamtr.

4- Habttiyye Vehadstte:

Hbtiyye, Ahmed b. Hbt'n (. H. 232) taraftarlarndan oluan bir frkadr. Hadsiyye de

el-Fadl el-Hadsfnin (. H. 257) taraftarlarndan olu-an bir frkadr. Her ikisi de en-
Nazzm'n taraftarlanndand ve onun gibi klasik filozoflarn eserlerini incelemilerdi. Bu
ikisi, en-Nazzm'n mezhebinde bidat daha karmlardr:
a- Birinci Bidat: Hristiyanlara uyarak Mesih sa (aleyhisselm) hakkndaki lahlik
iddialarndan birini isbt etmilerdir. Bu iddia, Hesap Gn Mesh sa'nn (aleyhisselm)
da insanlar sorguya ekeceidir. Bu iddiann dayana u ayet-i kerimedir: "Rabbin ve
melekler saf saf geldiler." (Fecr, 89/22) Onlara gre buluttan glgeler iinde gelecek olan
odur "Yahut Rabbin gelsin" (Bakara, 2/209) ayetinde murat edilen de odur. Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seUcm) "Muhakkak ki Allah Adem'i Rahman suretinde
yaratt" (Heysem, Mecmau'z-Zevaid, 8/198; Tabern, Mucemu'l-Kebr, 12/430;
Drehtni, Sfat, 1/37) buyruunda kasdedilen de odur. "Cebbar ayaklarn cehenneme
koyar" (Ali d-Mttak, Kenzu'l-Ummi, 1/408; Kurtub, el-Cm, 16/44,17/19) hadisinde
murat edilen de odur. Ahmed b. Hbt, Mesih'in (akyhissdm) cismni bir bedene
brndn ve Hristiyanlarn iddia ettikleri gibi cesede dnm kadm kelime
olduunu ileri srmtr.
b- kinci Bidat: Tenash iddiasdr. Bu ikisi, Allah Tel'nn insanlar bugn bulunduklar
dnya yurdu dnda bir yurtta salkl, salam, akll ve ergen olarak yarattn iddia
ederler. Onlar da Allah' bilme ve tanma melekesyle yarattn ve zerlerine nimetler
yadrdn ileri srerler. Onlara gre Allah Tel'nn ilk yarattnn akll, dnebilir ve
ibret alabilir bir varlk olmas arttr. Nimetlerine kretme mkellefiyeti de onlarla
balamtr. Yarattklarnn bir blm btn emirlerinde O'na itaat ederken, bazlar
btn emirlerine kar kmtr. Bazlar ise, emirlerinin bir ksmna taat edip bir ksmna
kar kmtr. Allah Tel emirlerinin tamamna itaat edenleri, ilk yaratt nimet
yurdunda baki klm, emirlerinin tamamna kar kanlar azap yurdu olan cehenneme
atmtr. Emirlerinden bir ksmna itaat edip bir ksmna kar kanlar ise, cennetten
kararak dnyaya indirmi ve onlara mevcut ar bedenleri giydirmitir. Onlar zorluklar,
skntlar, darlklar, aclar, bolluk, huzur ve trl lezzetlerle imtihan etmitir. Btn
insanlar ve hayvanlar, gnahlar miktarnca trl suretlere brndrmtr. syan az,
tat fazla olanlar, suret bakmndan daha gzel, elem bakmndan daha ansl ken,
isyan fazla tat az olanlar suret bakmndan daha irkin ve elem bakmndan daha
ardrlar. Dnyaya gelen canllarda tekrar tekrar gelme, her defasnda farkl bir surette
yaratlma sz konusudur. syan ve tariar srdke de byle olmaya devam etmektedir.
Btn bunlar tenash fikrinin ta kendisidir.
Bu ikisinin yaad dnemde Mu'tezile'nin reisi, onlar gibi en-Nazzm'n rencisi olan
Ahmed b. Eyyub b. Mns idi. Tenash konusunda o da Ahmed b. Hbt ile ayn fikirleri
savunur, mahlktn bir defada yaratlm olduunu iddia ederdi. Ancak ondan farkl
olarak unu sylerdi: Hayvnlie dnld zaman kiinin zerindeki mkellefiyetler
kalkar. Bylece iki dn, hiret lemine olur.
Bu ikisine gre dar (yurt) says betir:
Mkfat iin iki dr mevcuttur. Birinde yeme-ime, eler, bahe-r (cennetler) ve nehirler
vardr. kinci dr ise birincinin stnde olup me-ime ve eler yoktur. Buradaki lezzetler
tamamyla gayr-i cismn e ruhan olup, huzur ve skndan ibarettir.
nc dr, mutlak azabn bulunduu dr olup cehennem ateinden oluur. Burada
dereceler olmayp herkes ayn dzeyde azap grr.
Drdnc dr, insanolunun dnya yurduna indirilmeden nce ilk yaratldklar yurttur.
Bu dara cennet-i l yani ilk cennet denir.
Beinci dr, imtihan yurdu olup insanolunun ilk cennette iledikleri hatadan dolay
indirildikleri dnyadr.
Bu yaratma ve tekrar tekrar can verme hayr ve serden oluan iki kefe doluncaya kadar
srer. Hayr kefesi dolarsa kiinin btn amelleri tathaline geldii gibi itaat sahibi kiide
mutlak iyi haline gelerek cennete nakledilir. Bu, gz ap kapamas kadar ksa bir srede
olur. nk onu geciktirmek zulmdr. Nitekim hadiste yle buyrulmaktadr: "inin
cretini alnteri kurumadan verin." (bn Mcc, Ruhun, 4; Ebu Yl, Msned, 12/34;
Beyhak, Snen, 6/121)
er kefesi dolduunda ise kiinin btn amelleri masiyete dnr masiyet sahibide
mudak kt olup derhal cehenneme atlr. Bu da gz ap kapama kadar ksa bir anda
olur. Bu da Allah Tel'nn u buyruunun gereidir: "Ecelleri geldii zaman ne bir saat
ileri alnr, ne de ertelenirler." (AYf, 7/33; Nahl, 16/60)
c nc Bidat: Allah Tel'nn grlmesiyle (ru'yetullh) ilgili btn naslan tevil
etmilerdir. rnein Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) "Rabbinizi dolunay
halindeki ay gibi greceksiniz. O'nu grmede zorluk ekmeyeceksiniz." (Drekutn,
Ru'yetullah, 1/89, 9, 91, 93, 95, 100) hadisi de tevil ettikleri naslar arasndadr. Her
ikisine gre de grlecek ey, ilk yaratlan Akl-i EvvePdir. Mevcudat zerine salan
suretlerin kayna da bu Akl- Fa'l'dr. Allah Resl'nn (salkllhu aleyhi ve sellem) u
hadisinde kasdedilen de odur: "Allah Tel'nn ilk yaratt varlk akldr. Ona 'Gel!'
buyurduunda gelmi, 'Don!' dediinde dnm ve yle buyurmutur: 'zzetim ve
Cellim hakk iin, senden daha gzel bir varlk yaratmadm. Seninle izzet ve seninle zillet
veririm; seninle ihsan eder, seninle menederim.'" (Adn, Kefu'i-Hafa, 1/274, 307;
Mnv, Feyzu'l-Kadr, 4/510; bn Hacer, Fetbu'1-Br, 6/289) Kyamet gn ortaya
kacak olan da bu akldr. O gn Akl- Faal ile suretlerini ona borlu olanlarn arasndaki
perde kaldrlacak ve onu ondrdndeki ay gibi grecelderdir. Akl Yaratan ise asla
grlmeyecektir. lk yaratan ancak kendine benzetilebilir.
bni Hbt yle demitir: Canllardan her tr bir mmet gibidir. Nitekim Allah Tel yle
buyurmutur: "Yeryznde giden hibir canl, kanatlaryla uan hibir ku yoktur ki sizler
gibi mmetler olmasnlar." (En'm/37) Her mmetin de kendi trnden bir peygamberi
olmutur: "Hibir mmet yoktur ki uyarc gelmi olmasn!" (Ftr/23)
Bu ikisinin tenash meselesinde zledikleri baka bir yol da tensuhcu-lar, filozoflar ve
Mu'tezle'nin grlerinin karm gibi grnmektedir.

5- Biritte:

Bir b. el-Mutemr (. H. 226) taraftarlarnca kurulmu bir frkadr. Bir, Mu'tezile

limlerinin en stnlerindendi. "Teveild" (: kendiliinden oluum) fikrini lk ortaya atan
ve bu fikirde arya giden biriydi. Mu'tezile'nin dier mensuplarndan alt meselede
ayrlmt:
a- Birinci Mesele: Ona gre renk, tat, koku ve idrk ile bilinen eylerin hepsi sem'
kaynakldr. Ru'yetin sebepleri onun fiilinin etkisiyle olduuna gre ru'yetin de kulun
fiilinin etkisiyle teveild etmesi caizdir. Bir bu gr, tabiat filozoflardan iktibas
etmitir. Ancak filozoflar, teveild edenle, kudreti icra eden arasnda ayrm yapmlardr.
Kudret, onlara gre kelamclardan farkl bir yapdadr. Fiilin ve fiilden etkilenmenin
kuvvetleri, kelamclarn isbt ettiklerinden farkl biimde tezahr etmektedir.
b- kinci Mesele: Bir'e gre istit'at bedenin shhat ve esenlii, organlarn salkl
oluudur. Kendisi bu balamda yle demitir: Bence kul ne birinci, ne de ikinci durumda
istit'at ile fiilde bulunmaz, Aksine insan bir fiilde bulunduu zaman bu fiil ancak kinci
durumda vki olur.
Din Sahipleri
c- nc Mesele: Allah Tel akl bali olmam ocua azap etme-ve Kadiredir. Ona
azap etmesi halinde ise zlim olur. Ama o, Allah Tel hakknda byle konumay doru
bulmaz. Bu noktada yaplmas gereken, 'eer o ocua azap etseydi, o ocuk akl bali ve
gnahkr olup bu azab bak etmi olurdu', demektir. Bu ifadede ise eliki vardr.
d- Drdnc Mesele: el-Ka'b'nin anlattklar nda Bir'e gre Allah Tel'nn irade
buyurmas, O'nun fiillerinden olup iki vecih zeredir: Bir vechi sfat- zt, bir vechi ise
sfat- fiildir. Sfat- Zt vechi udur: Allah Tel her zaman kendi fiillerini ve kullarnn
tat ve ibadetlerini murat edicidir. nk O, Hakm'dir. Hakim olann salh ve hayr bile
bile onu murat etmemesi caiz deildir. Sfat- fiil vechi ise udur: Allah Tel bu sfatla,
ihdas etme halinde kendi fiilini irde buyurursa bu durum, O'nun bu fiilini yaratmasdr.
Ve o da mahlukun yaratlmasndan ncedir. nk varlk sebebi bir baka ey olan bir
varln, o eyle beraber var olmas mmkn deildir. Allah Tel kullarnn fiilini murat
ederse, o onurdadr.
e- Beinci Mesele: Bir der ki: Allah Tel'nn yle bir ltf vardr ki, eer onu izhr etmi
olsayd, yeryznde yaayanlarn hepsi imana gelir ve mkfat hakederlerdi. Allah
Tel'nn bu ltfunu kullar zerine indirmesi vacip deildir. Kullarnn yararna olan
eyleri gzetmek de O'na vacip deildir. O'nun zerine vacip olan, kullarna kudret ve
istit'at nasip etmek, davet ve rislet yoluyla yanllar ortadan kaldrmaktr. eriat gel-
mezden nce de, dnen biri fikir ve istidlal vastasyla Allah Tel'y bilebilir. Kul,
fiilinde hr olduu zaman, iindeki iki sese ihtiya duymaz. nk bu iki ses, Allah Tel
kaynakl deil eytan kaynakldr. lk fikir sahibinin nnde eytann phe fslts sz
konusu deildir. Eer eytan, ilk dnenden nce kuku verseydi kalbe, onunla ilgili
hkm eytan hakkndaki hkm gibi olurdu.
f- Altnc Mesele: Ona gre bir kimse byk gnah ilediinde tvbe ederse, tvbesi kabul
edilir. O gnah tekrar ilerse, ilkinin cezasn da hak etmi olur. Ona gre byk
gnahtan dolay edilen tvbenin kabul, tekrar ilememe artna baldr.

6- Muammeritte:

Mu'tezile'nin altnc ana kolu olan bu frka, Muammer b. Abbd es-Slem (. H. 220)
tarafndan kurulmutur. Muammer b. Abbd, Mu'tezile bilginlerinin en byklerndendir.
Sfatlar ve kaderi, hayrn ve errin Allah'tan olduunu, bunlar benimsemekle kiinin
tekfir ve tadll (dallet nispet etmek) edilmesini reddetmitir. Baz grleriyle dier
Mu'tezile bilginlerinden ayrlmtr.
Bu grlerden biri udur: Ona gre Allah Tel cisimlerden baka bir ey yaratmamtr.
Arazlar, bu cisimler tarafndan icat edilmitir. Bu ya atein yakmay, gnein sy, ayn
renkleri meydana getirmesi gibi tabi olur veya canlnn hareket ve sknu, birleme ve
ayrlmay oluturmas gibi htiyar olur. Cismin ortaya k (huds) ve yokoluunu (fena)
iki araz olarak grmesi tuhaftr. Bunlarn, cisimlerin eseri olduunu nasl syleyebilir?
Allah Tel arazlar ihdas etmediyse cismi ve onun yokoluunu niin ihdas etmi olsun?
Huds araz olduu iin buradan Allah Tela'nn esas olarak hibir fiilinin bulunmamas
sonucu kar. Onun bu grnn elikisi yle ortaya kar (ilzam): Allah Tela'nn
kelm ya araz veya cisimdir. Araz olduunu sylerse Allah Tel tarafndan hdas edilmi
demektir. nk esasnda mtekellim, kelam fiilini gerekletirene denir ya da Allah
Tela'nn araz olmas bakmndan herhangi bir kelam olmamas gerekir. Eer O'nun cisim
olduunu sylerse, bu onun daha nce, cismin bir mahalde ihdas edildiine ilikin
grn geersiz klar. nk cisim, baka bir cisimle kim olmaz. Bylelikle ezel
sfatlarn varl fikrine katlmad ve arazlarn yaratlm olduklarn reddettii takdirde,
onun mezhebine gre Allah Tela'nn konutuu bir kelm olmam olur. O'nun kelm
olmadnda ise O emreden ve yasaklayan olmaz. Bunlar olmadnda da eriat olmaz.
Grld gibi Bir'in bu gr byk bir elikiyle sonulanmaktadr.
Bir dier gr udur: Her trdeki araz sonsuz saydadr. Bir mahalde kim olan her
araz, onun kyamn gerektiren bir mna sebebiyle kim olur. Bu se teselsle yol aar.
Bu meseledeki grlerinden dolay o ve arkadalar Ashab- Men olarak anlmlardr.
O, bu grne ilveten yle demitir: Hareketin skna kar oluu zt itibaryla deil
bu duruu gerektiren bir mna sebebiyledir. Misallerin farkllk ve benzerlii, zadlarn
elimesi de ayn ekilde bir mna sebebiyledir.
El-Ka'bfnin anlattna gre Muammer, Allah Tela'nn irdesi konusunda u gre
sahiptir: O'ndan herhangi bir ey iin sdr olan irde, Allah Tela'nn Zt veya baka bir
eyi yaratmas, emri, ihbar ve hkm deildir. O, bununla bilinmeyen mehul bir hususa
iaret etmektedir. Ona gre, nsan iin irde dnda hibir fiil sz konusu deildir. Bizzat
yapma (mbaeret) veya neden olma (tevld) trnden her fiil bu kapsama girer. Kyam,
ku'd, hareket ve skn trnden btn teklifi fiilleri irdeye dayanr. Bu fiiller,
mbaeret veya tevld yoluyla gereklememitir. Bu, ok artc bir grtr. Ancak
Br bunu mezhebinin insann hakkatiyle ilgili grne dayandrmaya almtr. Ona
gre insan, yle bir mna veya cevherdir ki bu bedenden bamszdr. nsan, lim, kadir,
tercih ve hikmet sahibidir, ne hareketli. Ne sakin, ne olumu, ne bir yeri kaplam, ne
gren, ne dokunan, ne hisseden, ne elle yoklayan veya belli bir mekna hulul eden
deildir. Hibir mekn onu kuatamad gibi, hibir zaman onu smrlayamaz. O, iinde
yaad cesedin mdebbiridir. Bedenle ilikisi tedbr ve tasarruftan ibarettir. Muammer
bu gr filozoflardan iktibas etmitir. Bilindii zere filozoflara gre nsan kendiyle
kim bir cevherdir. Hibir mekn ve yerde bulunmayan bir zden ibarettir. Onlar ayn
trden akl varlklarn varln da iddi etmilerdir. Mufrik akllar bunlardandr. Muammer,
filozoflarn grlerine uyarak nefsin fiilleri ile onun bulunduu kalbn yani bedenin fiilleri
arasnda ayrm yapmtr. lkine insan, ikincisine ise beden adn vermitir. Ona gre
nefsin fiili, sadece irde etmektir. Nefs insandr. Buna gre insann fiili de irde
olmaktadr. Bunun dndaki btn hareket, skun ve dayanmalar ise bedenin fiilleridir.
Anlatlanlara bakldnda Muammer'e gre Allah Tel kdem ile tavsif edilmez. nk
kdem, belli bir zaman srecine dellet eder. Kdem, belli bir zaman srecini
artrmaktadr. Allah Tela'nn mevcudiyeti ise zaman akndr.
Ona gre yaratma (halk) yaratlmtan (mahluk), hdas etme ihdas edilmiten (muhdes)
farkldr.
Ca'fer b. Harb, Muammer'in u grn naldetmitir: Allah Tel'nn kendi Ztn bilmesi
imknszdr. Zira bu, lim yani bilen ile Malm yani bilinenin bir olmamasna yol aar.
Allah Tel'nm bakasn bilmesi de imknszdr. Mevcd olmas bakmndan mevcd
zerinde kudret sahibi olmasnn imknszl gibi. htimal ki bu nakil doru deildir.
Hibir akl sahibi, bu tr hezeyanlarda bulunmaz.
Muammer'in meylettii filozoflara bir bakalm. Onlara gre Allah Tel'nn ilm, inf'l yani
bilinene tbi bir ilim deil fi'l bir limdir. O, FI olmas bakmndan Alim'dir. Fiili
gerektiren O'nun ilmidir. O'nun mevcd ile likisi, hadis olma anyla snrldr. Dolaysyla
yok olanla (ma'dm) ilikisinin yokluk (ademiyet) halinde de srmesi imknszdr. O, ilim
ve akldr. Akl, Akil ve Ma'kl olmas ayn eydir. Muammer yle demitir: Allah Tel
Zt'm bilir, denemez. nk bu, lim ile malm arasnda bir ayrmaya neden olabilir. O,
bakasn da bilemez. nk bakasn bilmesi, bu bilginin bakasndan hsl olmas
anlamna gelir. Bu durumda ya nakil sahih olmamal, ya da bu tr bir anlama
yorulmaldr. Muammer'in taraftarlarndan olmadmz iin bu sz uygun bir ekilde
yorumlayacak deiliz.

7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye):

sa b. Sabh'in taraftarlarnca kurulmutur. Ebu Musa knyesi, el-Mzdr (veya el-

Murdr) ise lakabyd. Br b. el-Mutemir'n rencilerinden olup ilmi ondan almtr. Zhd
ile bilinen bir zttr. yle ki Mu'tezile'nin Rahibi olarak tannmtr. Mu'tezile'nn dier
frkalarndan u meselelerde ayrlmtr:
a- Birinci Mesek: Kudret konusundadr. Ona gre Allah Tcl yalan sylemeye ve
zulmetmeye Kdr'dir. Eer yalan syleseydi ve zulmedsey-di yalanc ve zlim ilah
olurdu. Allah Tel onun sarf ettii szlerden mnezzehtir.
b- kinci Mesek: Tevelld hakknda hocasyla ayn grte olup farkl olarak u ilvede
bulunmutur: Bir fiilin tevelld bakmndan iki failden sdr olmas caizdir.
c- nc Mesek: nsanlar fesahat, nazm ve belagat bakmndan Kur'n'n benzerini
oluturmaya kadirdirler. Kur'n'n mahluk oluu konusunda mbalaa eden Murdar,
kdemine inananlar tekfir etmitir. Ona gre bu iddiada bulunan kimse, iki kadmin
varln isbt etmi olur. Sultann evresinde bulunan, ksaca sultana yanaanlar da
teldir etmitir. Sultann vris ve muris olamayacan sylemitir. Kulun amellerinin Allah
Tel tarafndan yaratlm olduunu ve Allah'n gzle grlebileceini syleyenleri de
kfrle itham etmitir. Tekfirde o derece arya gitmitir ki onlarn 'Allah'tan baka ilah
yoktur' demekle dahi kfir olduklarn sylemitir. brahim b. es-Sind bir defasnda dnya
stnde yaayan insanlarn durumunu sorunca, tamamnn kfir olduunu sylemitir.
Bunun zerine brahim ona dnerek, "Genilii gkler ve yer kadar olan cennete sadece
sen ve sana inanan kii mi girecek?!" demi. Bunun zerine o mahcup olmu ve cevap
verememiti.
Ca'fer b. Harb es-Sekaf (. H. 234) ve Ca'fer b. Mbeir el-Hemedn (. H. 236)
(Cafern=ki Cafer) ondan ders almlardr. Ebu Zfer ve Muhammed b. Sveyd de
rencilerindendir. Ebu Ca'fer Muhammed b. Abdullah el-skf, sa b. el-Hcysem ve
Ca'fer b. Harb el-Eecc gb ztlarla arkadalk etmitir. el-Ka'b, Ca'fer b. Harb ve Ca'fer
Mbeirm yle dedilderini nakletmitir: Allah Tel Kur'n' Levh-i Mahfuz'da
yaratmtr. Onun oradan nakledilmesi caiz deildir. nk bir eyin ayn anda iki farkl
yerde bulunmas imknszdr. Bizim okuduumuz Kur'n, Levh-i Mahfuz'da ilk olarak
kaydedilenin taklidinden ibarettir. Bu ise bizim fiilimiz ve yaratmzdr.
O, Kur'an'la ilgili grler arasndan bu gr tercih etmitir.
Akln hasen ve kabhi belirlemesi konusunda ise yle demitir: Akl, Allah Tel'nn eriat
gelmezden nce de btn hkm ve sfatlaryla bilinmesini vacip grr. Eer bunda kusur
eder ve O'nu hakkyla bilip kretmezse ebed azab hakeder. Cehennemdeki ebedlik de
aklla vacip grlen esaslardan biri olmutur.

8- Smmiyye:

Bu frka Smme b. el-Eres en-Numeyr (. H. 213) tarafndan kurulmutur. Dn

anlayndaki basitlikle nefsn isteklerdeki bayal birletirmi biriydi. Ona gre byk
gnah ileyen bir fsk, tvbe etmeksizin lrse ebed cehenneme mahkum olurdu. Byle
biri hayatta iken de, iki mertebe arasnda bir yerde olurdu. Bu ahs, Mu'tezile
bilginlerinden alt meselede ayrlmtr:
a- Birinci Mesele: Tevelld etmi (kendiliinden olumu) fiillerin failleri yoktur. Onlarn
fail sebebe dayandrlmalar mmkn deildir. nk bu durumda fiilin lye
dayandrlmas gerekebilmektedir. rnein bir kimse, baka birine ok atsa ve ok hedefe
ulamadan kendisi lse ve ok hedefine ulasa, bu durumda fiil lye isnat edilmi olup
Allah'a dayandrlmas mmkn olmaz. nk byle bir durumda Allah Tel'ya irkin bir
fiil isnad szkonusudur ki bu muhaldir. Smme bu meselede aknla dm ve
tevelld yoluyla oluan fiillerin, fli olmayan fiiller olduklarm sylemitir.
b- kinci Mesele: Ona gre kfirler, mrilder, zndklar, dehrler, Mecsler, Yahudiler ve
Hristiyanlar Kyamet Gn toprak olup cennet ya da cehenneme girmezler. Hayvanlar ve
mminlerin ocuklar da byledir.
c- nc Mesele: Ona gre istit'atn anlam esenlik ve organlarn shhatidir. stit'at
fiilden nce gelir.
d- Drdnc Mesele: Bilgi (marifet) aratrma ve dnme sonucu ortaya kar (tevelld
eder). Bu ekilde tevelld ederek ortaya kan dier eyler gibi o da faili bulunmayan
fiillerdendir,
e- Beinci Mesele: Ona gre hsn ve kubh aklla bilinir. Marifetullah (: Allah' bilmek,
varlna inanmak), eriatn gelmesinden nce de vaciptir. Bu konuda mezhebinin
gryle mutabktr. Fakat u hususu kendisi ilve etmitir: Kfirler arasnda Yaratcsn
tanmayan kimse mazur grlebilir. Bilgilerin tamam zarurdir. Allah Tel'y bilmesi
zarur olmayan bir kimse, bununla emrolunmu da deildir. Byle biri, dier hayvanlar
gibi ibret ve hizmet iin yaratlmtr.
f- Altnc Mesele: nsann irdeden baka bir fi yoktur. Bunun dndaki fiilleri de ihdas
edeni olmayan hadesten barettir. bnu'r-Rvend ondan u fadeyi nakletmitir: Alem,
Allah Tel'nn yarat ile fiilidir. Onun bundan murad, filozoflarn dedikleri gibi Allah
Tel'nn bizzat vcp klan olmas, radesi ile var eden olmamasdr. Ama bu gr, le-
min kdemini gerektirmektedir. nk gerektiren (mcib), gerekenden (nceb) ayr
dnlemez.
Halife Memn dneminde yaayan Smme, onun katnda itibarl biriydi.

9- Himyte:

Bu frka, Him b. Amr el-Fuvet (. H. 226) adnda bir ahsn taraftarlarndan

olumutur. Kader konusundaki arl, Mtezile'nin dier mensuplarndan daha fazladr.
Kur'an'da bile gemi olsa fiillerin mutlak anlamda Allah Tel'ya izafe edilmesinden
imtina ederdi.
Ona gre Allah Tel mminlerin kalplerini kaynatrmaz. Bilakis mminler kendi
iradeleriyle kaynarlar. Halbuki Kur'an'da yle buyrul-maktadr: "Onlarn kalplerini
kaynatramadn. Ancak Allah onlar kaynatrd." (Enfal, 8/63)
Bir dier rnek ise udur: Allah Tel iman mminlere sevdirmez ve kalplerinde ssl
gstermez. Halbuki Kur'an'da yle buyrulmaktadr: "Size iman sevdirdi ve onu
kalplerinize ssl gsterdi." {Huort, 49/7) Mhrleme, mhr vurma, tkama ve benzeri
fiillerde ok daha kat davranmtr. Bu anlamda ise u ayetler varit olmutur: "Allah
onlarn kalplerine ve kulaklarna mhr vurdu." (Bakara, 2/7); "Evet! nkarlarna karlk
onlarn kalplerini mhrledi." (Nisa, 4/155) Adamcaz ne kadar da yanl bir inanca
sahip! Kur'an lafzlarn ve ak naslar Allah Tel'dan gelen vahiy olduunu bile bile inkr
edebilmektedir. Aslnda bu, kendi kfrn aka ifadeden ibarettir. Veyahut da zahirlerini
Allah'a izafe etmekten imtina etmi ve tevillerini gerekli grmtr. Taraftarlar da ayn
grleri benimsemilerdir.
Hiam'n bidatleri arasnda unlar sralayabiliriz:
a- Arazlarda, Allah Tel'nn onlar yarattna dair dellet sz konusu deildir. Allah
Tel'nn yaratclna dellet sadece cisimlerde sz konusudur. Bu da alacak bir
grtr.
b- htilaf halinde ve fitnenin ba gsterdii dnemlerde mamet akdolmaz. mametin
shhatli bir ekilde akdolmas in ittifak ve huzur ortamnn bulunmas gerekir. Onun
taraftarlarndan Ebu Bekir el-Esamm da ayn gr paylayor ve yle diyordu:
mamet, ancak btn mmetin icms ile akdolur. Bu grn asl hedefi, Ali'nin
(radyallahuanh) imametine dil uzatmaktr. nk onun imameti, btn sahabenin
ittifakyla akdolmam ve birok blgede ona muhalefet eden gruplar olmutur.
c- Cennet ve cehennem u anda yaratlm deildir. nk u an varolmalarnda ileri
bo olaca iin herhangi bir yarar ya da zarar sz konusu deildir. Mu'tezile, bu gr
inan esas olarak grmtr. Ona gre iman, lm an n geerli olup bunu muvft
fikri olarak isimlendirmek mmkndr. Bu meyanda yle demitir: Kii mr boyunca
Allah Tel'ya itatta bulunsa ama Allah Tel, bu kiinin mrnn son deminde
ileyecei bir byk gnahla btn amellerini boa kartacan bilse, cenneti
hakedemez. Bunun aksi de dorudur. Mu'teze'den Abbd da onunla ayn grleri
paylamtr. Kendisi Allah Tel'nm kfiri yarattn sylemekten imtina ederdi. Ona
gre kfir kfr demekti. Allah Tel'nm kfr yaratmas mmkn deildi. Yine ona gre
nbvvet, yaplan amellerin karldr ve dnya durduka baki kalr. El-E'ar Abbd'n
u iddiada bulunduunu anlatmtr: Allah Tel hakknda sz sylemeye devam eder
veya etmez demek caiz deildir, el-skf de ona uygun bir gr belirterek 'Allah Tel,
Mtekellim (Kelam sahibi, konuan) olarak isimlendirilmez' demitir.
d- El-Fuvet yle derdi: Eya, varedilmeden nce yoktu ve eya deildi. Onlarn eya
olarak anlmas iin varolup yokolmalan gerekir. Ancak o zaman eya olarak
adlandrlrlar. Bu grten hareketle Allah Tel'nm eyay varolmadan nce de bildii
ynnde konumay yasaklamtr. nk yok halindeki eylere eya demek mmkn
deildir. Ona gre mezhebine muhalefet edenleri katletmek veya suikast yoluyla
ldrmek caizdi. Kfir hkmnde olduklar iin mallar gaspedileblir, msadere
edilebilirdi. Onlarn canlan ve mallar mubah grlrd.

10- Chziyye:

Bu frka, Amr b. Bahr Ebu Osman el-Chz'n taraftarlarnca oluturulmutur. Mu'tezile

frkasnn fazilet erbab ve musannifleri arasnda anlrd. Filozoflarn kitaplarn youn
biimde tetkik etmi ve kelm grlerini akc ve beli bir dil kullanarak yaymtr. Halife
Mutasn ve Mtevekkil devrinde yaayan el-Chz, Mu'tezile bilginlerinden eitli
meselelerde ayrlmtr:
a- Birinci Mesele: Ona gre bilgilerin tamam zaruridir. Bunlardan herhangi biri kullarn
fiillerinden deildir. Kul asndan, iradeden baka bir kazanm (kesb) sz konusu deildir.
Fiiller, Smme'nin dedii gibi tabii olarak meydana gelir. te yandan iradenin asln ve
onun arazlarn bir tr olduunu inkr ettii de sylenmektedir. Yine o, 'insann kendi
fiilini irade etmesi, onu bilip ondan habersiz olmamasdr5 der. Bakasnn fiilini irade
etmesi ise, nefsin ona meyletmesidir. Yine ona gre cisimler, farkl tabiatlara sahiptir ve
kendilerine zg etkileri vardr. Bu grleri tabiat filozoflardan iktibas etmitir. Ona
gre cisimlerin kendilerine zg fiilleri vardr. Cevherlerin yokolmasnn imknszln ileri
srmtr. Ona gre arazlar deiken olup cevherlerin yokolmas caiz deildir.
b- kinci Mesele: el-Chz'a gre cehennem ehli atete ebed kalmayp zaman iinde ate
tabiatna dnrler. Ona gre cehennem atei, kendine gelecek olanlar, girmelerine
gerek kalmakszn eker. Sfatlarn nefyi konusunda takip ettii mezhep de filozoflarn
mezhebidir. Kaderi isbt, hayr ve errin kuldan kaynaklanmas hususlarnda da Mu'tezile
ile ayn fikirdedir. Ona gre Allah Tel 'Mrd' olarak vasfedilebilir. nk O'nun,
fiillerinden habersiz olmas mknszdr. O'nun hakknda bilgisizlik ve zorlanma da caiz
deildir.
c- nc Mesele: el-Chz'a gre akl sahibi btn varlklar kendilerini yaratann Allah
Tel olduunu ve peygambere ihtiya duyduklarn bilirler. Bu bilgileri, onlar aleyhinde
hccet olacaktr. Bundan sonra iki snfa ayrlrlar:
a- Tevhidi bilenler,
b- Tevhidi bilmeyenler. Bilmeyenler mazurdur. Bilen iinse delil sz konusudur. slm
dinini seen kimse Allah Tel'nm cisim ve suret olmadn, gzle grlemeyeceini, adil
olup zulmetmeyeceini ve masiyetleri murad etmeyeceini bilir ve btn bunlar iten bir
iman ile ikrar ederse gerek bir mslman olur. Bunlar renip bildikten sonra kar kar
ve inkr eder, tebih ve cebr gibi fikirlerde srar ederse mrik bir kfir olur. Bunlar
hakknda hibir dncesi olmakszn Allah Tel'y Rabbi, Muhammed'i (sallallhu aleyhi
ve sdleo) Peygamberi olarak gren ve inanan kimse ise, knanmayacak bir mmindir.
Onun iin baka mkellefiyet de sz konusu deildir.
In'r-Rvendfnin anlattna gre el-Chz yle demitir: Kur'n'n bir bedeni vardr.
Kimi zaman insana, kimi zaman hayvana dnebilir.
O, arazlar kkten inkr etmitir. Ayn ekilde Allah Tel'nn sfatlarn da inkr etmitir.
el-Chz'n grleri, filozoflarn grleri ile ayndr. Ama filozoflar arasnda itibar ettikleri
tabiatlar olup ilahiyatlar deildir.

11- Hayytyye Ve Ka'biyye:

Ebu'l-Huseyn b. Ebu Amr el-Hayyt (8) adnda bir ahsn taraftarlarnn oluturduu bir
frkadr. Ebu'l-Huseyn, Ebu'l-Ksm b. Muham-med el-Ka'b'nin hocasdr. Her ikisi de
Mu'tezle'nin Badat ekolnden-dir. Ancak Hayyt, ma'dmun ey olduunu spat
etmekte mbalaa etmitir. 'ey3 ise, bilinen ve hakknda haber verilen eydir. Cevher
ve araz, adem halindeyken de cevher ve arazdr. Btn tr ve snflar bu ekilde mutlak
hale getirmitir. Bu meyanda yle demitir: Halk, yokluk halinde de halktr. Buna gre
geriye sadece vucd sfat ya da vucd ve hudsu gerektiren sfatlar kalmtr.
Varolmayan (rna'dm) hakknda 'sbt' lafzn kullanmtr. Allah Tel'nn sfatlarnn
reddi konusunda dier Mu'tezile ile ayn fikirleri belirtmitir. Kader, nakil ve akl
meselelerinde de benzer grlere sahiptir. Ancak el-Ka'b hocasndan baz noktalarda
ayrlmtr: Ona gre Allah Tel'nn irdesi Zt ile kim olan bir sfat olmad gibi, o
bizatihi Mrd de deildir. Belli bir mahalde veya mahalsiz bir ortamda huds etmi bir
irde yoktur. rdetullah yani Allah'n irdesinin anlam, zorlanmakszn ve zorlamakszm
lim ve Kadir olmasdr. Allah Tel'nn kendi fiillerinde irde sahibi olmas, onlar ilmi
zere yaratmasdr. Kullarn fiillerindeki irdesi ise, onlar emretmesi ve onlardan Raz
olmasdr. Sem ve Basr olmas da buna rcidir. Yani O, itilenleri ve grlenleri
Bilen'dir. Ru'yet konusundaki gr dier Mu'tezile bilginlerinin grne benzer. Ancak
dierleri, Allah Tel'nn Zt'n ve grlebilir olanlar grdn sylerken bunun Alim
olmas zerine bir ziyde olduunu belirtmilerdir. Oysa el-Ka'b bunu nkr ederek
Zt'n ve grlebilenleri grmesini, onlar sadece bilmesi olarak kabul etmitir.

12- Cbbtte Ve Behemitte:

Bu frkalar, Ebu Ali Muhammed b. Abdulvehhab el-Cbb (. H. 295) ve Ebu Him

Abdsselm (. H. 321) adndaki olunun edilmitir. Her ikisi de Mu'tezle'nin Basra
ekolndendir. Diaer Mu'tezile bilginlerinden birok meselede ayrlrken baz meselelerde
de birbirlerinden farkl dnmlerdir.
a- Her ikisine gre de belli bir mahalde bulunmayan hadis iradeler vardr, Allah Tel,
bunlarla mevsf ve bunlarla irade eden (Mrd)dir. O Zt'n tazm etmek istediinde
bunu belli bir mahalde bulunmayan bir tazim ile yapar. Alemin yokolmasn murd
ettiinde de onu belli bir mahal de bulunmayan bir fena ile yok eder. Bu sfatlarn en
husus nitelikleri de O'na rcidir; nitekim o da bir mahalde bulunmakszn vardr. Araz
olan veya araz hkmnde bulunan ve bir mahalli bulunmayan mevcudat var kabul
etmek; cevher olan veya cevher hkmnde bulunan ve bir mekan olmayan mevcudat
var kabul etmek gibidir. Bu gr daha ziyde filozoflara yakndr. nk onlar da mahal
ve mekanda bulunmayan bir akln varln kabul etmilerdir. Kl nefs ve mufrk akllar
da bunlara rnek gsterilmitir.
b- Allah Tel konutuu kelm bir mahalde yaratmtr. Onlara gre kelm, tek tek
sesler ve dizili harflerden ibarettir. Konuan (mtekel-lim) kelam var eden kiidir;
kelamn kendisiyle kim olduu kii deil. Ancak el-Cbb u gryle dierlerinden
ayrlmtr: Allah Tel, Kur'n'n okunduu her mahalde Zt'na ait bir kelm ihdas eder.
Buna gre okuyann okuduu sz Allah'n kelm olmad gibi dinlenen ey de Allah
kelmndan deildir. Benimsedii bu imknsz gr aklla bilinmeyen ve iitilmeyen bir
eyi isbt etmek demektir; yani tek bir mahalde iki kelm isbt etmektir.
c- Her ikisine gre de Allah Tel ahiret yurdunda gzle grnmez. Fiiller yaratma ve
ekillendirme bakmndan kullarn eseridir. Hayr ve er, tat ve masiyet mstakil ve
mudak olarak onlara izafe edilir. Onlara gre istit'at yani bir eyi yapma gc fiilden
nce gelir. stit'at, bnye ve uzuvlarn salndan ayr bir gtr. Hayat kendisiyle
gerekletii manalarn kim olmas iin de bnye art koulmutur. Her ikisine gre bilgi
sahibi olma, nimet verene kranda bulunma, hsn ve kubhu tanma eylemleri akl
grevlerdir. Onlar akl bir eriat ortaya koymu ve Nebevi eriat da aldn yol
bulamayaca, hakknda fikir yrtlemeyen, takdir edilmi belirli ahkma ve zamanla
kaytlanm ibadetlere indirgemilerdir. Onlara gre akl ve hikmetin gerei olarak Hakm
olan Allah Tel'ya den, itaat ehlini dllendirip isyankr cezalandrmaktr. Ancak
bunlarla ilgili zamanlama ve sonsuzluk meselleri eriatle bilinir.
d- el-Cbb ve oluna gre iman, bir vg niteliidir. man, birtakm iyi hasletlerden
ibaret olan bir olgu olup herhangi bir ahsta bulunduu zaman, o ahsn mmin olarak
adlandrlmasn salar. Byk gnah leyen biri hemen o anda fsk olarak isimlendirilir.
Byle biri ne mmin, nede kfirdir. Tvbe etmeksizin lrse sonsuz cehennemi haketm
olur.
e- el-Cbb ve oluna gre Allah Tel, yapmas halinde kullarnn tat ve tvbelerine
vesile olacak trden hibir hayrl ii ve onlara uygun (aslah) fiili esirgemez. nk O,
Kadir, lim, Cmert ve Hakm'dir. Verdii bir ey O'nun hazinelerini eksiltmezken
esirgeyip tutmas da O'nu daha fazla zenginletirmez. En uygun ve yararl olann (aslah),
en lezzetli ve ho olmas gerekmez. Aksine akbet bakmndan daha hayrl olan, dnyada
elemli ve istenmeyen olsa da ahiret iin daha yerinde olandr. Bunu ila imeye veya kan
aldrmaya benzetebiliriz. Allah Tel hakknda, kulu iin yaptndan daha hayrlsna kadir
olduu sylenemez. O'nun vazettii emirlerin tamam ltuftur. Ayn ekilde peygamberler
gnderip eriatler indirmesi, hkmler koyup doru yolu hatrlatmas kullar in mutlak
ltuflardr.
f- Allah Tel'nn sfatlar konusunda ihtilafa dmlerdir, el-Cbbf ye gre Allah
Tel Ztyla lim, Ztyla Kadir ve Hayy'dr. Buradaki "Ztyla" ifadesi, O'nun lim
olmasnn; bir ilim sfatnn veya onun lim gerektirecek bir hlin mevat olmasn cap
ettirmedii anlamndadr. Ebu Him'e gre ise Allah Tel ztyla Mevcud bir zat
olmasndan baka malum bir sfattan ibaret olan bir hle sahip olmasdr. Sfat, tek bana
olarak deil Zat ile birlikte bilinir. Ebu Him, ne mevcd, ne ma'dm, ne malm, ne de
mechl olmayan sfatlardan ibaret hallerin (ahvl) bulunduunu kabul etmitir. Yani
bunlar kendiliklerinden deil Zt ile beraber bilinirler. O bu balamda yle demitir: Akl,
bir eyin mutlak olarak bilinmesi ile bir sfat ile birlikte bilinmesi arasnda zarur bir fark
olduunu idrk eder. Buna gre, Zt5! bilen birinin, O'nun lim oluunu bilmesi
gerekmez. Ayn ekilde cevheri bilen kiinin, onun bir mahalde bulunduunu ve araz
kabul ettiini bilmesi de gerekmez, insanolu varlklarn herhangi bir meselede mterek,
baka bir meselede ise farkl olabildiklerini bilir. Ancak mterek olduklar bir meselede
farkl olmalarnn sz konusu olmadn da bilir. Bunlar hibir akl sahibinin inkr
etmeyecei akl esaslar olup ne Zt'a ne de Zt'n ardndaki arazlara rci deillerdir,
nk bu son durum arazn araz ile kim olmasn gerektirir. Bundan kan zarur sonu
ise onlarn sadece hallerden ibaret olmasdr. limin limlii, onun ztiyetinin ardnda bir
sfattan ibaret haldir. Yani ondan anlalan, ztn kendisinden anlalandan farkldr. Kadir
ve Hayy olmas da byledir. Ebu Him Allah Tel'nn sz konusu hallerini vcp klan
baka bir hli bulunduunu sylemitir. Babas ve halleri inkr eden dier bilginler bu
gre muhalefet etmilerdir. Mtereklik ve farkllk onlara gre lafzlara ve cins
isimlerine rcidir. Ebu Him'e muhalefet eden bu bilginler yle demilerdir: Haller, hal
olmalar tibaryla mterek, ama zellikler bakmndan farkl olmazlar m? te biz de
ayn eyi sfadar konusunda syleriz. Aks takdirde hal iin hal isbt edilerek bir teselsle
yol alr. Asl itibaryla bunlar ya mcerred lafzlara rcidirler; zira aslnda birok eyin
mterek olabilecei bir ekilde vazedilmitir, ancak mefhum bakmndan Zt iin sabit
olan bir sfat veya mana olarak birok eyin mterek olduu bir zellik biiminde
grlemezler. nk bu imknszdr- yahut da mtereklik ve farkllk hkmlerinden
anlalan birtakm akl vecih ve itibarlara rcidir. Sz konusu vechlere rnek olarak
nsbetleri, izafeleri, uzaklk ve yaknlk gb birok hususu zikredebiliriz ki btn bunlarn
sfat olmadklar ittifakla sabittir. Ebu'l-Hseyin el-Basr ve Ebu'l-Hasen el-E'arfnin tercih
ettikleri gr de budur. Onlar bu meseleden harekede u karmda bulunmulardr ki
ma'dm (: yok) da bir eydir. Mu'tezile'den bir topluluktan naklettiimiz bu gre gre
sbt sfatlarndan Mevcd sfat dnda baka bir sfat kalmaz. Buna gre de kudret,
vcd dnda baka eseri olmayan bir sfata dnr. Halleri reddedenlere gre vcd
sfat mcerred bir lafzdan baka bir eye dayanmaz. Halleri isbt edenlere gre ise o, ne
varlk ne de yoklukla tavsif edilemeyen bir haldir. Grld gibi bu imknszdr, byk
bir elikidir. Halleri inkr edenler arasnda onu bir 'ey7 olarak isbt eden ama cins
isimleriyle adlardr mayanlar vardr. el-Cbb'ye gre Allah Tel'nn en huss sfat
kdemdir. En huss olandaki mtereklik, en genel olanda da mtereklii gerektirir. Bu
dncedekiler mtereklik ve farkll nasl isbt edebilirler? Genellik ve zellik bir
gerektir. Halleri inkr eden birinin bunu dlayabilmesi ok zor grnmektedir. Ebu
Him'e gre ise bu durumda sonu gelmeyen bir zincir sz konusu olur. Kdemin hakikati
aratrldnda evveliyetin nefyine dayand grlr. Red ve nefyin Allah Tel'nn en
husus sfat olmas imknszdr.
Baba oulun ihtilafa dtkleri baka bir mesele, Allah Tel'nn Sem ve Basr olmasdr.
el-Cbb der ki: O'nun Sem ve Basr olmas, diri ve her trl hastalktan uzak olmas
demektir.
Olu ve dier takipileri bu grte el-Cbb'ye muhalefet etmilerdir. Oluna gre Allah
Tel'nn Sem olmas da Basr olmas da, O'nun halleridir. Basir olmasndaki hal, lim
olmasndaki halden farkldr. nk bu ik kaziyye, mefhum, taalluk edilen hususlar ve
neticeler birbirinden farkldr.
Dier takipileri se yle demilerdir: O'nun Basr olmas grlen eyleri idrk etmesi,
Sem olmas da iitilen eyleri mdrik olmasdr. Baba oul, ltufla ilgili baz meselelerde
de farkl dnmlerdir. el-Cbb yle demitir: Allah Tel'nn ltf sayesinde iman
eden kimsenin sevab, meakkatinin azlndan dolay daha az olacaktr. O'nun ltf
olmakszn man eden kimsenin sevab ise meakkatinin okluundan dolay daha fazla
olacaktr. Allah Tel'nn ona ltufla beraber teklifte bulunmas, ve onunla ltuf
olmakszn hibir ekilde taat ilemeyecek olduu halinden malum olan kiiyi birbiriyle
denk klmas, O'nun iin mnasip deildir. yle der; eer Allah Tel ltf olmakszn
teklifte bulunmu olsayd, derdini gidermeksizin halini ifsat etmi olurdu.
Eb Him ise, bu meseleyle ilgili baz konularda babasna kar km ve yle demitir:
Allah Tel iin mnasip olan, ltufta bulunmayp en meakkatli ekilde imanla mkellef
klmasdr. Aclarn balangta birtakm gnahlara karlk olmas konusunda da fikir
ayrlna dmlerdir. el-Cbb yle demitir: Aclarn, birtakm gnahlara karlk
verilmesi caizdir. Sabi ocuklarn aclar byledir. Olu ise yle demitir: Bunun caiz
olmas, ancak karlk ve ders karma gerekeleriyle mmkndr. el-Cbbfnin karlklar
konusundaki gr iki boyutludur: lkine gre Allah Tel'nn birtakm karlklarla
ltufta bulunmas caizdir. Ancak Allah Tel, daha nce yaanm bir ac olmakszn bu
karln kula yarar getirmeyeceini bilir. kincisine gre bunun yerinde olmasnn sebebi,
karln hakedilmi olmasdr. Ltuf ise hakedlmi bir ey deildir. Onlara gre sevap
ltuftan ki noktada ayrlr: a. Sevap verilen kimseyi nimederle tazm edip yceltmek, b.
Sfat olarak deil de miktar olarak ltuftan stn tutulmas.
Olu ise yle demitir: Balangta karlk ltuf eklinde olabilir; ancak kesintili olup
srekli deildir. el-Cbb ise yle demitir: Allah Tel zlimden mazlum lehine birtakm
karlklar alarak bunlar zulme urayana ltfedebilir. Bunun iin zlimin Allah Tel'dan
isteyebilecei karlklarn bulunmamas gerekir.
Ebu Him'e gre ise ltufta adalet olmaz. nk ltufta bulunmak, Allah Tel zerine
vacip deildir. Her ikisi yle demilerdir: Akl ve eriat le mkellef klnmayan kullar
adna hibir ey Allah Tel'ya vcp olmaz.
Allah Tel, kullarn ktlkten kanmakla ve akllarna gre vacip yapmalda mkellef
klnca, bir yandan da irkin fiili arzulama/gzel fiilden uzak durma hislerini yaratarak
onlarda kt ahlk terkibi oluturursa; ite bu durumda mkellefiyet iin kullarnn
akllarn kemle erdirmesi, delilleri gstermesi, onlar kudret ve istitat sahibi yapmas,
aralar kullanabilecek duruma getirmesi vacip olur, ki bylece emrettii hususlarda
btn zaaf ve illetler kalkm olsun. Ayra ekilde kullarn, mkellef kld hususlara can u
gnlden koar hle getirmesi, yasaklad irkin fiillerden de nefret eder hle getirmesi
vaciptir Allah'a! Bu grubun vcibiyet ve tek-lf mevzuunda sama sapan ve uzun iddialar
vardr.
Mu'tezle'nin Badat ekolnn peygamberlik ve imamet konularndaki grleri Basra
ekolnden farkldr. Badat ekolnde Rfzlere olduu gibi Hariclere meyledenler de
kmtr.
el-Cbb ve Ebu Him mamet (; devlet bakanl) konusunda Ehl-i Snnet'le ayn
dnceyi paylarlar. mamet, her ikisine gre de seimle belirlenir. Sahabenin derece
bakmndan sralamas da imametteki sralamaya gredir. Ancak onlar, sahabenin ve
dier vellerin kerametlerini inkr ederler. Peygamberlerin byk, kk her tr gnahtan
masum olduklar konusunda mbalaa etmilerdir. yle ki el-Cbb gnaha niyet etmeyi
dahi ancak tevil ile mmkn grmtr.
Kad Abdlcebbr gibi ge dnemde yaam Mu'tezile bilginleri Ebu Him'in grn
benimsemilerdir. Ebu'l-Hseyn el-Basr bu konuda ona kar km ve ncekilerin
delillerini inceleyerek birounun zaafn ve geersizliini ortaya koymutur. Kendisi
aadaki meselelerde onlardan ayrlmtr: Hlin reddi, ma'dumun bir ey olarak
grlmesinin reddi, renklerin araz oluunun reddi. Ayn ekilde mevcudatn, zleri
vastasyla birbirinden ayrmas da onun fikirler indendi rki, bu gr hlin reddinin bir
neticesidir. Sfatlar Allah Tel'nn Zt ile lim, Kadir ve Mdrik olmasna irca etmesi de
onun Ebu Him'den ayrld bir grtr. Eyann vuku bulmadan nce bilinmeyecei
konusunda Him b. el-Hakem'in grne yakn durmaktadr. Yap olarak felsef
eilimlidir. Ancak grleri Mu'tezile evrelerinde reva bulmutur.

2- Fasl

Cebriyye

Cebr, fiili, kuldan tamamyla nefyetme ve hakikaten Allah Tel'ya isnd etmektir.
Cebriyye frkas iki ksma ayrlr: a. Katksz Cebriyye (Cebriyye-i hlisa) b. Mutedil
Cebriyye.
Katksz Cebriyye frkasna gre, kulun hibir fiili ve fiil kudreti sz konusu deildir.
Mutedil Cebriyye ise, kulun esasnda messir olmayan bir kudrete sahip olduunu syler.
Hadis kudretin fiil zerinde belli bir eseri olduunu syleyerek bunu 'kesbkazanm'
olarak isimlendirenler Cebriyye'den saylmaz.
Mu'tezile, hadis kudretin yaratma ve ihdas etme fiillerinde etkisi olduunu syleyenleri de
Cebr olarak isimlendirmitir. Buna gre, tevelld eden eylerin fail olmakszn meydana
gelmi fiiller olduunu syleyen herkesin Cebr olarak isimlendirilmesi gerekir. Zira onlar
hadis kudretin bunlar zerindeki etki ve eserini kabul etmemilerdir. Frkalarla ilgili kitap
yazanlar, Neccriyye ve Drriyye frkalarn Cebriyye kapsamnda saymlardr. Sftiyye
arasnda bulunan Kllbyye'den bir topluluk de Cebriyye'den saylmtr. E'arler bu frka
mensuplarm kimi zaman Hae-viyye, kimi zaman da Cebriyye olarak isimlendirmilerdir.
Neccriyye ve Drriyye'nin bizzat kendi ikrarlarndan hareketle onlar da Cebriyye kap-
samnda ele aldk. Bu grte olup kendilerinin Cebr olduklarn krar etmeyenleri ise
Sftiyye'den saydk.

1- Cehmyte:

Bu frka, Cehm b. Safvn adnda bir ahsn taraftarlarndan olumutur. Kendisi katksz
Cebriyye'dendir. Bu alsn cebir meselesindeki bidati lk kez Tirmiz ehrinde ortaya kt.
Cehm, Emev oullarnn son devrinde Selem b. Ahvez el-Mzin adnda bir kii tarafndan
MerVde ldrld. Kendisi ezel sfatlarn reddi konusunda Mu'tezile le ayn gre
sahipti. Baz meselelerde ise onlardan ayrlmtr.
Bu meseleleri yle sralayabiliriz: Cehm'e gre Allah Tel n kullanlan sfatlar,
yarattklar iin kullanmak caiz deildir. nk bu tebhe yol aar. Cehm, Hak Tel'nn
Hayy (diri) ve lim olmasn nef-yederken Kadir, Fl ve Hlk (Yaratc) olmasn kabul
etti. Ona gre yarattklarndan hibiri kudret, fiil ve yaratma sfatlaryla vasfedilemez.
Br dier mesele udur: Cehm'e gre Allah Tel iin hadis ilimler sz konusu olup
bunlarn belli bir mahalli yoktur. O bu balamda yle demitir: Bir eyin yaratlndan
nce bilinmesi caiz deildir. nk byle olduu takdirde O'nun bu konudaki ilminin baki
olup olmamas meselesi sz konusu olurdu. lminin baki olmas durumunda O'nun -h-
cehaleti sz konusu olurdu. nk olmu bir eyin bilgisi, olacak bir eyin bilgisinden
farkldr. lminin baki olmamas durumunda ise deikenlii gndeme gelir ki deiken bir
ey yaratlm olup kadm deildir. Cehm bu meselede Him b. el-Hakem'in mezhebine
uymutur. Bu meyanda yle demitir: lmin hadis olduu kabul edilirse, iki halden uzak
kalnamaz: Ya Allah Tel'nn Zt'nda hadis olur ki bu, Zt'nda deiiklie yol aar ve
hadisler iin mahal tekil eder; ya da bir mahalde hadis olur ve Allah Tel deil o mahal
onunla mevsf olur. Bylelikle O'nun ilminin bir mahalli olmad ortaya km oldu.
Cehm, malum olan varlklar miktarnca hadis ilim kabul etmitir.
Bir baka mesele ise udur: Cehm'e gre insan, herhangi bir eye kadir olmad gibi
istit'at ile de tavsif edilmez. Kul, btn fiillerinde mecbur yani cebr altndadr. Kudret,
irde ve tercihi asla yoktur. Hak Tel cansz varlklar nasl yaratyorsa, kulun fiillerini de
ayn ekilde yaratr. Fiilerin onlara nisbeti, canszlara nisbcti gibi mecazdir. Tpk 'Aa
meyve verdi, su akt, gne dodu, gne batt, gk bulutland, yamur yad, dnya
sarsld' fiillerinde olduu gibi. Ona gre mkfat ve ceza da cebrdir. Fiillerin tamam da
cebrdir. Ona gre cebr sbt bulduunda teklif de cebr olur.
Cehm'in Mu'tezile'den ayrld bir dier mesele udur: Cennet ve cehennem ehlinin
hareketleri kesintili olur. Ona gre cennet ve cehennem kendileri iin tahsis edilen
kimselerin girmesinden sonra fena bulacaktr. Cennet ehlinin nitelemesi de,
cehennemliklerin elerni de son bulacaktr. Zira hareketler gemie doru sonsuz olmad
gibi gelecee doru dason-suz deildir. Cehm, bu grnden hareketle "Ebed
kalcdrlar" buyruklarn mbalaa ve tekt anlamna yormutur. Hakiki anlamna deil,
cehennem ehlinin oradaki kallarnn kesintili olmasyla ilgili olarak da u ayet-i kerimeyi
delil gstermitir: "Rabbinin dilemesi dnda gkler ve yer baki kaldka orada ebed
kalrlar." (Hd/108) Grld zere ayette bir art, bir de istisna mevcuttur. Oysa
ebedlik ve sonsuzlukta her ikisi de sz konusu olmaz.
Cehm'e gre kul Allah' bilip kabul etmise diliyle inkr da etse tekfir edilemez ve mmin
olarak grlr. Ona gre marifet ve ilim, inkr ile yokol-maz. Yine ona gre iman, ksm
ve ubelere, rnein akit, sz ve amel gibi ksmlara blnemez. man noktasnda
kimsenin bir dierine stnl olamaz. Buna gre peygamberlerin iman ile avamn
iman arasnda fark yoktur. Bunun gerekesi ise bilgide farkllamann olmaydr. Selef-i
Salih, onun bu ve benzeri grlerine iddetle kar km ve onun fikirlerinin eriatn
iptali olduunu sylemilerdir. Cehm, ru'yetullah'n reddi, Kelm-
Din Sahipleri
lah'nin yaratlm olmas ve eriat gelmezden nce de bilginin aklla elde edilebilecei
gibi grlerde Mu'tezile'ye uygun hareket etmitir.

2- Neccriyye:

Hseyn b. Muhammed en-Neccr adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr.
Rey ve evresindeki Mu'tezile taraftarlarnn ounluu bu ahsn grlerini savunur.
Frka mensuplar birtakm ikincil meselelerde farkl hareket etmi olsalar da 'usl' olarak
adlandrdmz temel meselelerde mttefiktirler. Belli bal kollar Bersiyye,
Zaferniyye ve Mstedrike'dir. lim, kudret, irde, hayat, sem' ve basar sfatlarnn reddi
noktasnda Mu'tezile ile fikir birlii iindedirler. Amellerin yaratlm olmas hususunda da
Sftiyye ile ayn fikirdedirler.
en-Neccr yle demitir: Allah Tel kendi nefsinde Alim olduu gibi Mrd'dir de.
Neccr, taalluk'un umumiliini ilzam ve iltizam etmitir. Yine ona gre Allah Tel hayr
ve erri, yarar ve zarar da murd edendir. Allah Tel'run Mrd yani irde sahibi olmas,
zorlanmamas ve baka bir irdeye malb olmamas anlamndadr. yle demitir: Allah
Tel, kullarn amellerinin yaratcsdr. Bu amellerin hayr veya er, gzel veya irkin
olmas bunu deitirmez. Kul ise bunlar kazanandr. Ona gre hadis kudretin belli bir
etkisi vardr. O bunu, el-E'ar'nin dedii gibi kazanm (kesb) olarak isimlendirmitir. Allah
Tel'nn gzle grlmesini reddetmi ve imknsz grmtr. Ancak Allah Tel'nn
kalpteki bilgi gcn gze ynlendirmesini caiz grmtr. Buna gre Allah Tel gzle
de bilinebilir olmaktadr ki onun kabul ettii r'yet (grme) tr budur. Kelmn hadis
olduunu da syleyen en-Neccr aadaki meselelerde Mu'tezile'den ayrlmtr:
Allah Tel'nn kelam okunduu zaman arazdr, yazldnda ise cisim olur. Zaferniyye
ise bunun aksine syleyerek Allah Tel'nn kelamnn O'nun gayri olduunu, gayri olan
hereyin de mahlk olduunu tfade etmitir. Buna ramen unu da sylemilerdir:
Kur'an'n yaratlm olduunu syleyen herkes kfirdir. Bununla muhtemelen farkl
davranmak istemilerdir. Aksi halde ilk szleri ile bu iddialarnn arasnda kesin bir eliki
mevcuttur. Mstedrike ise demitir ki: Allah Kelm mutlak anlamda yaratlm olup O'nun
gayri olduunu sylemilerdir. Halbuki Allah
ReSU (sallallhu aleyhi ve sellem), "Allah Kelm mahlk deildir" (BcyhakL uabu'1-
man, 1/190; Snen-i Kbra, 10/205; Ebu Davud, Snen, 2/648; Als, Ruhul-Men,
8/138) buyurmutur. Selef-i Salih de bu ibare zerinde fikir birlii etmitir. Biz de bu
meselede onlara uymu bulunuyoruz. Ancak 'yaratlm deildir' ibaresini u anlama
hamlediyoruz: Allah Kelm bu tertip, harf ve seslerin nazm ile yaratlm olmayp bu
harflerden baka harfler zerine yaratlmtr. Bu harfler, o harflerin naklidir. el-Ka'b, en-
Neccr'n u szn naldetmitir: Allah Tel her meknda Zt ve vcd olarak var olup
bu varl [bazlarnn sand gibi sadece] ilim ve kudret anlamnda deildir. Kendisi
bundan birtakm muhal neticelere ulamtr.
insan fikrinin eriat gelmeden nceki durumu hakknda Mu'tezile ile ayn dnceyi
paylam ve insann aratrma ve tefekkr vastasyla bilgiye ulamasnn vacip olduunu
sylemitir.
mann tasdikten ibaret olduunu sylemitir. Byk bir gnah ileyip tvbe etmeksizin
len kii bundan dolay cezalandrlacaktr. Ancak cehennemden kacaktr. Ebed kal
bakmndan kfr ehliyle bir tutulmalar dil deildir.
Bers lakabyla tannan Muhammed b. sa, Bir b. Gys Mersi ve el-Hseyn en-Neccr
gr bakmndan birbirlerine yakndrlar. Hepsi de Allah Tel'nm hayr, er, iman, kfr
ve tat, masiyet bakmndan olacak hereyi irde buyurduunu sylemilerdir.
Mu'tezile'nin ummu ise bu grte deildir.

3- Darrarye:

Darrr b. Amr ve Hafs el-Ferd isimli ahslarn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Her ikisi
de sfatlar nefyetme (ta'tl) noktasnda fikir birlii etmilerdir. Onlara gre Allah Tel
lim ve KdirMir. Bunun anlam, chil ve ciz olmaydr. Onlara gre Allah Tel'nm
yalnz kendisi tarafndan bilinen bir mhiyeti vardr. Bu grlerini Ebu Hanfe ve
arkadalarndan bir toplulua isnd etmeye almlardr. Bu fikre gre Allah Tel,
Zt'n delil veya olmakszn ehdet yoluyla bilir. Biz insanlar ise O'nu delil ve haber
yoluyla bilebiliriz. Onlara gre be duyunun dnda cennette Allah Tel'v grmemizi
salayacak bir duyu daha vardr. Yine bu ikisine gre kullarn fiilleri, hakki anlamda Allah
Tel tarafndan yaratlmtr. Kul da bunlar hakki anlamda kazanandr. ki fail arasnda
bir fiilin meydana gelmesinin mmkn oluu da bunlara ait bir grtr. Onlara gre
Allah Tel arazlar cisimlere dntrebilir. stit'at ve acz cismin ksmlardr. ki
zamann reddi kanlmazdr. Allah Resl'nden (sallallihu aleyhi ve sellem) sonraki
yegne hccet, mmetin icmaldir. Haber-i Vhid kanalyla nakledilen din hkmler kabul
edilebilir deildir. Rivayete gre Darrr, Abdullah b. Mesud'un ve beyy b. Ka'b'n Kur'n
okuyu tarzlarn inkr etmi ve bunlar Allah Tel'nm indirmediini iddia etmitir. .
eriat gelmeden nce de Allah Tel'y bilmenin gereklilii konusunda farkl dnerek,
peygamber gelmesini art komu, emir ve yasaklarn byle bilinebileceini
sylemilerdir. Darrr, hilfetin Kurey asll olmayanlar iin de caiz olduunu sylemi ve
daha ileri giderek biri Kureyli dieri Nabatl iki kii kar karya geldiinde Nabatly
seeceini, nk Nabatlerin kalabalk olmadklarn, dolaysyla zulmetmesi hlinde onu
azletmenin daha kolay olacan sylemitir.
Mu'tezile, imametin Kureyliini art komamakla birlikte Nabatly Kureyliye tercih
etmemitir.

3- Fasl

Sftiye

Bilinmelidir ki Selef-i Salih'ten byk bir topluluk Allah Tel'nn ezel sfatlar olduuna
inanmtr. Bunlar ilim, kudret, hayat, irde, sem', basar, kelm, cell, ikram, cmertlik,
nimet verme (in'm), izzet ve azamet gibi sfatlardr. Bunlar, Zat sfatlarla fiil sfatlar
ayrmamlar, hepsini ayn zellikte grmlerdir. Selef-i Salih eller, yz gb haberi
sfatlar da kabul eder ve bunlar tevl ederek yle derler: Bu sfatlar, eriatte varit
olduu iin onlar haberi sfatlar olarak adlandrrz. Bu nedenledir ki sfatlar bu ekilde
kabul ve sbt eden Selefe Sftiyye, sfatlarn varln reddeden Mtezile'ye ise Mu'attile
denilmitir.
Ancak Seleften bazlar, sfatlarn isbt noktasnda arya giderek onlar muhdes
varlklarn sfatlarna benzetme hatasna (tebih) dmlerdir. Bazlar ise sadece fiillerin
dellet ettii, nasla bildirilen sfatlar kabul etmilerdir. Bu topluluk iki gruba ayrlmtr:
lk grup, sz konusu sfatlar lafzn kaldrabildii lde tevil etmitir. kinci grup ise tevile
yanamayarak yle demitir: Akl sayesinde unu anladk ki, Allah Tel'nn benzeri
yoktur. Yaratlmlardan hibirine benzemez ve hibir varlk da O'na benzetlemez. Bize
gre bu kesindir. Ancak bu sfatlara delalet eden lafzlarn anlamlarn kesin olarak
bilemeyiz. rnein "Rahman Ar'a istiva etti" (Th, 20/5), "Ellerimle yarattm" fSd,
38/75) ve "Rabbin geldi" (Fecr, 89/22) gibi ayederde geen sfatlar byledir. Biz, bu
ayetlerin tefsir ve tevili ile mkellef klnmadk. Aksine bunlara olduu gibi inanmakla ve
Allah Tel'ya ortak komamakla emrolunduk. O'nun benzeri yoktur. te bu sfatlara
byle bir yakn ile nandk.
Sonrakilerden (mteahhrn) bir topluluk Selefi Salih'in grne u ilvede
bulunmulardr: Sz konusu naslarn zahirleri zerine irca edilmesi arttr. Bu gr onlar
mutlak tebihe drmtr. Bu ise, Selefin inancnn aksidir. Tebihin mutlak ve saf
biimde uygulan Yahdler'de yaygndr. Onlarda kurr (: okuyucular) olarak bilinen bir
frka tebihte bulunmutur. nk bunlar Tevrat ayetleri arasnda tebihe dellet eden
birok ibare grmlerdir.
slm mmetinde ise a tebih konusunda arla dmtr. Arlk rnei, baz
imamlar -h- ilaha, lh da mahlukttan herhangi birine benzetmeleridir, Mu'tezile ve
kelamclar ortaya ktnda Rfzler-den bir grup arlk ve hatadan geri adm atm ve
Mu'tezile'ye ynelmilerdir. Seleften bir topluluk da sz konusu sfatlarn zahir tefsirine
meylederek tebihe dmlerdir.
Selef iinde hem tevile bulamayan hem de tebih hatasna dmekten saknanlar da
olmutur. Mlik b. Enes bunlardan biridir ve yle demitir: "stiva malm, nasl olduu
ise mehuldr. Ona olduu gibi inanmak vacip, hakknda soru sormak ise bidattir." (el-
Kerm, Ekvtl's-Skt, 1/61,103,120,121; Azimbd, Avnu'l-Mabud, 7/13) Ahmed b.
Hanbel, Sfyn es-Sevr, Dvud b. Ali el-sfahn ve onlar izleyenler de bu grtedir.
Abdullah b. Sad el-Kllb, Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. Esed el-Muhsib'nin
devrine gelindiinde bunlar Seleften bir topluluk olarak Kelm ilmine dalm ve Selef
akideleri kelm deliller ve usl burhanlarla desteklemeye almlardr. Bunlardan
bazlar kitaplar telf etmi, bazlar da tedrist faaliyetinde bulunmutur. rnein Ebu'l-
Hasan el-E'ar ile hocas arasnda salh-aslah meselesinde bir mnazara yaanm ve
aralarndaki gr ayrl aa kmtr. el-E'ar bu son gruba meyletmi ve onlarn
grlerini kelm yntemleriyle desteklemeye almtr. Onun tarafndan ortaya konulan
bu abalar Ehl-i Snnet ve Cemaat mezhebinin temellerini oluturmutur. Sftiye ismi,
zaman iinde E'ariye'ye dnmtr. Mebbihe ve Kerrmiye de sfatlar isbt ettikleri
iin onlar da bu balk altnda ele aldk.
1- E'ariyye:

Ebu Musa el-E'ar (radyallahu anh) soyundan gelen Ebu'l-Hasan Ali b. smail el-
E'ar'nin (. H. 324) taraftarlardr. Bu frkann kurucusuyla ilgili tuhaf raslantlar
mevcuttur. rnein Ebu'l-Hasan el-E'arfnin savunduu fikirlerin, Ebu Musa el-E'ar
(radyaliahu anh) tarafndan aynen dile getirilmi olduu sylenir. Bilindii zere Ebu
Musa el-E'ar (radyallahu anh) ile Amr b. el-As (radyallahu anh) arasnda bir mnazara
yaanmt. ki ahab arasndaki diyalogun bir ksm yleydi:
Amr: Rabbim nnde muhkemeleebileceim birini nerede bulabilirim?
Ebu Musa: Aradn kii benim.
Amr: Allah hakkmda bir ey takdir ettikten sonra bu yzden bana azap edebilir mi?
Ebu Musa: Evet!
Amr: Niin?
Ebu Musa: nk O sana zulmetmez.
Bu cevap karsnda Amr (radyallahu anh) sustu, karlk veremedi.
el-E'ar yle demitir: insan, kendi yaratl zerinde durarak yaratln nasl
baladn, yaratl evrelerini birer birer nasl getiini ve kemle ulatn dnrse
yaratl zerinde bir g ve tedbir sahibi olamayacan ve onu deiik safhalardan
geirip eksiklikten kemle ulatrmasnn mmkn olmayacan aka grr. Bu yaratl
iin kudret, ilim ve irde sahibi bir yaratcnn varlnn art olduunu zarur olarak bilir.
nk sz konusu muntazam ve muhkem fiillerin, tabiatta kendiliinden olumas
mmkn deildir. Zira bunlarn ftrat zerinde birtakm ihtiyar izleri mevcuttur. Bylece
yaratltaki muhkemlik ve yerli yerin-delik ortaya km oldu. Yaratc'nn, fiilleri nin
dellet ettii ve inkr mmkn olmayan sfatlar da vardr. Bu fiiller, Allah Tel'nn Alim,
Kadir ve Mrd olduuna dellet ettii gibi lm, kudret ve irde sfatlarna da dellet
etmektedir. Buradaki dellet, gaip veya ahit asndan farldlk gstermeyen trdendir.
Alim'in ilim sahibi olmaktan, Kdir'in kudret sahibi olmaktan, Mrd'in irde sahibi
olmaktan baka bir anlam yoktur. lim sfat sayesinde salam ve en gzel ekilde yapma
bilgisi, kudret sayesinde gerekleme ve meydana gelme, rde sayesinde de belli bir
zaman, belli bir l ve belli bir ekilde oluma hli gerekleir. Btn bu sfatlarla
mevsf olan Zt- lah'nin, daha nce akladmz zere bir hayat sfatyla Hayy oiduu
ortaya kar.
el-E'ar, sfatlar inkr edenleri susturmu ve onlara yle hitap etmitir: Sizler Allah
Tel'nn Alim ve Kadir olduu noktasnda bizimle ayn gr paylatnz. Bu durumda
sz konusu iki sfattan anlalan mna ya tek bir husus, ya da daha fazla olacaktr. Eer
tek bir mn kastolunmu-sa o zaman kadir oluuyla bilmesi ve lim oluuyla gc
yetmesi gerekir. Bu durumda Zt- Ilahfyi mutlak olarak bilen kimsenin O'nun Alim ve
Kadir olduunu da bilmesi gerekir. Halbuki iin asl byle deildir. Bilindii zere bunlar
iki farkl itibarladr. htilf, ya sadece lafza veya hle, ya da sfata rcidir. Mcerred lafza
rci oluu sz konusu deildir. nk akl, aklla bilinen iki mefhumun birbirinden farkl
olmasn gerektirir. En bata lafzlarn yokluu varsaylsa, akl kendi tasavvurunda
pheye kaplmaz ve hle rc da geersiz olurdu. Varlk veya yoklukla vasfedilme-yen
bir sfatn varln iddia etmek, varlkla yokluk, red ile isbt arasnda bir vsta
bulunduunu iddia etmek anlamna gelir ki bu imknszdr. Buna gre Zt ile kim olan
bir sfata rc etmek kanlmaz olmaktadr. el-E'ar'nin grnn z budur.
el-Er'nin taraftarlarndan biri olan Kad el-BkIln, hlin isbt ve reddi arasnda gidip
gelmi ve isbt zerinde karar klmtr. Buna ramen sfatlar Zt ile kim olan zellikler
olarak grm, haller olarak deerlendirmemitir. Bu meyanda yle demitir: Ebu
Him'in isbt etmi olduu hl, bizim 'sfat' dye adlandrdmz eyin ayndr. nk o,
bu sfatlan gerektiren bir hlin varln isbt etmitir.
Ebu'l-Hasan yle demitir: Allah Tel, ilim ile Alim, kudret ile Kadir, hayat ile Hayy,
irde ile Mrd, kelm ile Mtekellim, sem' ile Sem ve basar ile Basir'dir. Beka konusunda
ise gr farkll sz konusudur.
Ona gre bu sfatlar ezeli ve Zt- lh ile kimdir. Bu sfatlarn O'nun ayn veya gayri
olduu sylenemez. Allah Tel'nn kadm kelm ile Mtekellim ve kadm irdesi ile Mrd
olmasnn delili udur: Allah Tel Melik yani mlkn yegne sahibidir. Melik, emretme ve
yasaklama hakkna sahip olan demektir. Buna gre Allah Tel ya kadm emri ile, ya da
muhdes emriyle emredendir. Muhdes olmas halinde ya Allah Tel'nn Zt'nda, ya bir
mahalde veya herhangi bir mahal dnda hadis olmas sz konusu olur. Allah Tel'nn
Ztnda hds olmas imknszdr. nk bu, Zt'nm muhdest iin mahal olmasna yol
aar ki bu mmkn deildir. Muhdes emri, herhangi bir mahalde ihdas etmesi de
imknszdr. nk bu, sz konusu mahallin O'nunla mevsf olmasn gerektirir. Herhangi
bir mahal dnda ihdas etmesi de imknszdr, nk bu akl deildir. Btn bunlar
nda emrinin kadm ve O'nunla kim oluu kesinleir. Dier sfatlar iin de ayn durum
geerlidir.
el-E'ar yle demitir: Allah Tei'nn ilmi, tek olup muhal, caiz, vacip, mevcd ve
ma'dm olsun btn malmat kapsar. Kudreti de bir olup caiz trnden varolan btn
mevcudata taalluk eder. rdesi de bir olup ihtisas kabul eden her eye taalluk eder.
Kelm da bir olup emir, yasak, ihbar, istihbar, va'd ve va'd eklinde tecelli eder. Kelmn
bu trleri, eidi itibrlara rci olup kelmn adedine bal deildir. Meleklerin azndan
peygamberlere indirilen ibare ve lafzlar O'nun Ezel Kelm'na dellet eder. Dellet
yaratlm ve muhdes iken, dellet edilen ey (medlul) kadm ve ezeldir. Okuma (kraat)
ile okunan ey (makr'), tilvetle tilvet edilen (metluvv) arasndaki fark, zikretmekle
zikredilen arasndaki fark gibidir. Zikr muhdcs iken, zikredilen kadmdir.
el-E'ar bu yaklamyla Haviyye'den bir toplulua muhalefet etmitir. nk onlara
gre harfler ve kelimeler de kadmdir. el-E'arfye gre Kelm, ibare den baka bir ey
olup nefsle kim bir mnadr. bare ise insandan kaynaklanp o kelma dellet eden
eydir. Ona gre kelm sahibi (mtekellim), kelmn kendisiyle kim olduu kimsedir.
Mu'tezile'ye gre ise kelam fiilinde bulunan kim olursa olsun sadece ibare kelm olarak
adlandrlr. Bu ya mecazen, ya da lafzdaki itirak ile olur.
el-E'ar dedi ki: Allah Tel'nn rdesi bir, kadm ve ezel olup kendi husus fiilleriyle
kullarn fiillerinden murad edilenlerin tamamna taalluk eder. Bu da sz konusu fiillerin
onlar iin kazanlm olmalar itibaryla deil, Allah Tcl tarafndan yaratlm olmalar
itibaryladr. Bu meyanda yle demitir: Allah Tel her eyi murd eder, hayr veya er,
yarar veya zarar olsun farketmez. Allah Tel irde buyurup bildii gibi, kullarndan da
bildiini murad etmitir. Kalem'e emretmi ve o da Levh-i Mahfz'a yazmtr. Bu, O'nun
hkm, kaza ve kaderi olup asla deiiklie uramaz. Malmun aksi, tr bakmndan g
yetirilip vuku bakmndan muhal olandr.
el-E'arfye gre kulun gcn aan bir eyle mkellef klnmas (tek-lf-i mla yutak)
daha nce zikrettiimiz gereke sebebiyle caizdir. nk ona gre istit'at bir arazdr.
Araz ise iki anda baki kalmaz. Mkellef tek-lf annda kesinlikle kadir olmaz. nk
mkellef, kendisine emredileni ihdas etme kudretine sahip olan kimsedir. Aslen buna
kudreti olmayan kimse iin sz konusu mkellefiyeti yklemek ise imknszdr. Byle bir
emirle ilgili nas bile bulunsa hkm deimez.
Ona gre kul, fiillerini ifa etmeye kadirdir. nk her insan, titreme ve tikler gibi
kendiliinden oluan hareketlerle tercih ve irdesine bal hareketler arasnda aynm
yapabilir. Bu ayrmn dayana ise irad hareketlerin kudret sayesinde gereklemesi ve
kudret sahibi olan kiinin tercihine bal olmasdr. Bu meyanda yle demitir: Kazanlan
(mkteseb) fiil, kiide hsl ve hadis olan kudretin kapsamnda gerekleen fiildir.
Ebu'l-Hseyn'in savunduu aslla ilgili olarak da yle demitir: Hadis kudretin ihdas fiili
zerinde etkisi yoktur. nk huds, cevher ve araza src farkllk gstermeyen tek bir
kaziyyedir. Eer hadis kudretin huds fiili zerinde tesiri bulunsayd, muhdes olan
hereyin ortaya knda, rnein renklerin, tatlarn ve kokularn meydana gelii zerinde
etkisi olurdu. Yine bu takdirde cevher ve cisimleri ihdas etmesi de mmkn olurdu. Bu da
rnein hadis kudret vastasyla gn yer zerine dmesinin mmkn oluu sonucuna
gtrrd. Halbuki Allah Tel burada da snnetini icra ederek hadis kudretin hemen
akabinde, altnda veya beraberinde kulun murat edip aba sarfettii fiilin gereklemesini
salamtr. Bu fiile, kesb denir. Bylelikle kulun fiili de yoktan yaratma ve ibda
bakmndan Allah Tel tarafndan yaratlm, kul tarafndan kazanlm olur. Fiilin
gereklemesi de bir ynden kulun kudretine balanmtr.
Kad Ebu Bekir el-Bklln (. H. 403) bunu biraz aarak yle demitir: Hadis kudretin
yoktan varetme gcnn bulunmad delil ile sabit olmutur. Ancak fiilin sfatlar veya
vecihleri ve itibarlar sadece huds cihetiyle snrl deildir. Aksine baka ynler de
mevcuttur. Bunlar hud-sun tesinde yer almakta olup cevherin, meknda yer kaplayan
ve araz kabul eden trden cevher olmas, arazn da, renk, siyah vb. olmasdr. Bunlar,
hlleri kabul edenlere gre hldir. Yine o yle demitir: Fiilin hadis kudret ile veya onun
altnda husule gelme ciheti, zel bir nisbet olup kazanm (kesb) olarak isimlendirilir. te
bu, hadis kudretin eseridir.
el-Bklln yle demitir: Mu'tezile'nin uslne gre kudret veya kadm kdiriyetin
huds ve vcud, ya da fiin vecihlerinden herhangi biri zerinde messir olmas caiz
olduuna gre hadis kudretin hl zerindeki tesiri neden caiz grlmesin? nk hl,
hadis olan eyin sfatdr. Hadis kudretin fiilin vecihlerinden bri zerinde tesiri neden caiz
olmasn? rnein hareketin belli bir biimde gereklemesi hadis kudret tarafndan
etkilenemez mi? Zira hareket ve arazdan mutlak mnada anlalan, bizatihi kyam ve
ka'deden karlan manann ayn deildir. Bu ikisi birbirinden ayr hllerdir. Nitekim her
kyam hareket iken, her hareket kyam deildir.
Bilindii zere insan, 'Var etti, icat etti' szmzle, 'Namaz kld, oru tuttu, oturdu,
kyama durdu' gibi szlerimiz arasndaki fark rahatlkla anlayabilir. Kula izafe edilen eyin
Allah Tel'ya izafe edilmesi caiz olmad gibi Allah Tel'ya izafe edilen eyin kula
izafesi de caiz deildir.
Kad el-Bklln, hadis kudretin tesirini ve eserini kabul etmitir. Bu, ona gre husus bir
hl olup hadis kudretin fiile taalluk eden noktalarndan birini tekil eder. Bu nokta,
mkfat ve ceza karsnda belirleyici olan noktadr. Varlk, varlk olmas bakmndan
mkfat ve cezay gerektirmez. zellikle de Mu'tezile'nin uslne gre byledir. nk
hsn ve kubh yn, mkfat ve cezaya tekabl eder. Hsn ve kubh, varln tesinde iki
zti sfattr. Mevcd ise mevcudiyet bakmndan ne hasen, ne de kabhtir.
el-Bklln yle demitir: Hl olan iki sfatn sbtu sizce caiz olursa bize gre de hadis
kudretin taalluk ettii hlin sbtu caiz olur. Her kim bunun mechl bir hl olduunu
sylerse elimizden geldii kadaryla onun ne olduunu kendisine aklar, nasl olduuna
dair rnekler gsteririz.
Onun ardndan gelen Immu'l-Haremeyn Ebu'l-Me'l el-Cveyn biraz daha ileri giderek
yle demitir: Bu kudret ve istit'atm reddini akl ve duyu kabul etmez. Eseri olmayan
bir kudretin varln iddia etmek ise kudreti kkten inkr etmek gibidir. Fiil yaplmama
halinde tesirin varln iddia etmek de huss anlamda tesiri reddetmek gibidir. Hller,
asllar itibaryla varlk ve yoklukla vasfedilmezler. Bu durumda kulun fiilini hakk mnada
kudretine nisbet etmek gerekir. Ama bu, ihdas etme ve yaratma suretinde olmaz.
Yaratma, yoktan varetmede bamszlk hissi uyandrr. nsanolu kendi benliinde kudret
hissettii gibi bamsz olmadn da hisseder. Fiilin varl kudrete, kudretin varl ise
fiilin kudrete nisbctine benzer konumda olabilecek bir sebebe dayanr. Sebeplerin
birbirine dayanmas bu ekilde devam edip giderek en sonunda Msebbibu'l-esbb olan
Allah Tel'ya dayanr. O, sebepleri ve msebbiplerini yaratandr. Mutlak mnada
mstani olup kimseye muhta deildir. O'nun dndaki btn sebepler, bir ekilde bir
msebbibe muhtar. Allah Tel ise mutlak mstani olup hibir eye muhta deildir.
el-Cveyn bu grn lahiyat filozoflardan iktibas etmi ve bunu sznn banda
belirtmitir. Sebebin msebbibe nisbeti asl itibaryla fiil ve kudrete mahsus deildir.
Aksine varolan her hadisin hkm budur. Bu durumda ise tabiat grne bal kalnmas
ve cisimlerin varetme bakmndan baka cisimler zerindeki etkisini, tabiatlarn ihdas
etme bakmndan baka tabiatlar zerindeki tesirini kabul etmek gerekir. Oysa bu, slm
mezheplerinin gr deildir. Nasl olabilir ki? Tahkik ehli filozoflar, bir cismin baka bir
cismin varolmasnda tesiri olmadn grm ve yle demilerdir: Bir cisimden baka bir
cismin sudur etmesi caiz deildir. Cismin sahip olduu potansiyel gten de byle bir ey
sdr olamaz. nk cisim madde ve suretten oluur. Eer cismin tesiri olsa, her iki
noktada da, yani hem madd yaps, hem de sureti zerinde olmas gerekir. Halbuki
maddenin yokluk (adem) tabiat vardr. Eer tesiri olsa, bunun yoklukla mterek bir etki
olmas gerekir. Aksi ise imknszdr. u halde bu nerme imknsz, bunun aksi dorudur.
O da udur: Cisim ve cisimdeki potansiyel kuvvetin, herhangi bir cisim zerinde tesiri caiz
deildir.
Bu konuda daha ar gidenler, cisim ve cisimdeki potansiyeli de am ve bizatihi caiz
olan hereyi bu kapsama sokarak yle demilerdir: Bizatihi caiz olan bir eyin baka bir
eyi ihdas etmesi caiz deildir. Eer ihdas edecek olursa, caiz olma hususundaki ortakl
da ihdas etmesi gerekir. Cevazn tabiat ise yokluktur. Caizin kendisi ve zt boaldnda
yok olur. Cevazn yoklukla ortak bir tesiri varsaylrsa bunun sonucu yokluun varlk
zerinde messir olmasdr ki bu imknszdr. u halde Zt itibaryla Vcibu'l-vcd olan
Hak Tel dnda yoktan vareden hibir ey yoktur. O'nun dndaki btn sebepler
varln kabul iin gerekli hazrlayclar olup varln muhdisleri deildir. Bu konu ileride
aklanacaktr.
Tuhaf olan, mam el-Cveyn'nin sznn dayand nokta byle ise fiilin sebeplere
izafesinin nasl mmkn olacadr.
Bu noktada mezhebin kurucusunun grlerine dnmek istiyoruz. Ebu'l-Hasan Ali b.
smail el-E'ar yle demitir: Yaratc, hakki anlamda Allah Tel olduu zaman, hibir
varlk yaratma fiilinde O'na ortak olamaz. Allah Tel'nn en husus sfat yoktan yaratma
kudretidir. O'nun Allah ism-i cellinin tefsiri de budur.
Ebu Ishk el-sferyin ise yle demitir: O'nun en husus vasf tm olulardan ayr,
hibirine benzemeyen bir varlk sahibi olmasdr.
E'arler'den bir zt da yle demitir: Bir ekilde baka varlklardan ayrmayan hibir
varlk mevcut deildir. Aksi halde varlklarn tmnn ortak ve denk olmalar gerekirdi.
Allah Tel da bir mevcd olarak dier mevcudattan ok husus bir vasfla ayrmaldr.
Ancak insan akl, erl bir nas gelmedike bu en husus zellii asla renemeyip tereddt
edecektir.
Peki ahi, Allah Tel'y idrk edebilir mi? Bu meselede de fikir ayrlna dlmtr. Bu,
Darrr'n mezhebine daha yakndr. Ancak Darrr, Allah Tel hakknda mhiyet ibaresini
kullanmtr. Bu, lafz bakmndan irkindir.
E'ariyye'nin esaslarndan biri de udur: Varolan herey grlebilir. Gr sahih klan,
sadece varolutur. Allah Tel mevcd olduuna gre O da grlecektir. Mminlerin
ahirette O'nu greceklerine dir nas mevcuttur. Allah Tel buyurdu ki: "O gn yzler
parlar ve Rablerine bakar." (Kyamet, 75/22) Bu ve benzeri birok nasta Allah Tel'nn
grlecei bildirilmektedir. Mezhep kurucusu bu meyanda yle demitir: RuVetullah'n
belli bir yn, mekn, suret, mukabele, a temas veya intiba' yoluyla olmas caiz
deildir. Bunlarn tamam imknszdr.
Ru'yetin mhiyeti hakknda iki gr vardr:
a- Ru'yet husus bir bilgidir. Buradaki hususiyetten maksad, grme fiilinin yoklua deil
varla taalluk etmesidir.
b- Ru'yet bilginin tesinde bir idrak olup, idrk edilen zerinde tesir sahibi olmay veya
ondan etkilenmeyi gerektirmez.
Ona gre sem' ve basar Allah Tel'nn iki ezel sfat olup ilmin tesinde iki idrktir ve
vcd artyla herbirine mahss mdrekta taalluk ederler. Eller ve yz de haberi
sfatlardr. Ona gre bu sfatlar hakknda nas mevcuttur. Dolaysyla bunlar olduu gibi
ikrar etmek farzdr. O, bu tr sfatlarn teviline girimeme noktasnda Selef-i Salih'e
meyletmitir. Ancak tevilin caiz olduuna ilikin farkl bir gr daha vardr.
Va'd-va'd, isimler, hkmler, eriat ve akl gibi hususlarda Mu'te-zile'den tamamen farkl
dnr.
el-E'ar yle der: man, kalp ile tasdiktir. Dille ikrar ve uzuvlarla amelde bulunma ise
imann furudur. Kalp ile tasdik eden, yani Allah Tel'nn birliini ikrar edip
peygamberleri ve onlarn Allah Tel'dan vahy yoluyla getirdiklerini kabul eden kimsenin
man sahihtir. Bu hal zere lrse, kurtulua ermi bir mmin olarak lm olur.
mandan ancak bunlardan birini inkr etmekle kabilir.
Byk gnah ileyen biri tvbe etmeksizin ldnde onun hkm Allah Tel'ya kalr.
Dilerse rahmetiyle balar veya Allah Resul (saliaUhu aleyhi ve sellem) onun hakknda
efaati olur. Nitekim o yle buyurmutur: "efaatim mmetim arasnda byk gnah
sahipleri iindir." Yahut iledii sula orantl biimde cezalandrdktan sonra yine
rahmetiyle cennete dhil eder. Kfirlerle birlikte ebed cehennemlik olmas caiz deildir.
nk kalbinde zerre miktar olsun imam bulunan kimsenin cehennemden kartlacana
dair nas mevcuttur. el-E'ar yle demitir: Byk gnah sahibi tvbe etmi olsa bile,
Allah Tel'nn bu tvbeyi akln gerei olarak kabul etmesinin farz olduunu syleyemem.
nk farz klma hakk yalnz O'na aittir. Hibir ey O'na farz klnamaz. Tvbekarlarn
tvbesinin ve zaruret iinde bulunanlarn dualarnn kabul edileceine dair naslar varit
olmutur. O, yarattklarnn yegne sahibi olarak dilediini yapar ve diledii gibi
hkmeder. Dilerse btn yarattklarn cennete dhil edebilir. stese hepsini cehenneme
koyabilir ve bu zulm olmaz. nk zulm, kendi hakk olmayan ey zerinde tasarrufta
bulunmak veya bir eyi hallettii yere koymamaktr. O ise Mlik-i Mutlak'tr. O'ndan
zulm ve hakszlk sudur etmez.
Farzlarn tamam erl olup akl hibir eyi farz klamaz. Hsn ve kubh da akl tarafndan
belirlenemez. Marifetullah aklla elde edilir ve nakille farz olur. Allah Tel buyurdu ki:
"Biz peygamber gnderinceye kadar -kimseye- azap edecek deiliz." (sr, 17/15) Nimet
verene kranda bulunmak, itaat edeni dllendirip isyan edeni cezalandrmak da
byledir. Bunlarn hepsi aklla deil nakille farz olur. Salh-ashh, ltuf trnden hibir ey
Allah Tel zerine farz klnamaz. Akim bir hikmete dayanarak
rz Ald hemen her ey, baka bir adan tam aksini gerektirebilir. Mkellefiyetin asl
Allah Tel zerine vacip deildir. nk bunlara O nun iin bir yarar veya savlacak bir
zarar sz konusu deildir. O, kul-arn dllendirme ve cezalandrmaya Kdir'dir. Onlara
ltuf ve keremde bulunmaya da muktedirdir. Sevap, nimet ve ltfn her ekli O'nun ltf
kapsamna girer. Mkfat ve cezann her tr adaletin gereidir: "O, yaptndan sul
olunmazken onlar sul olunur."
Peygamber gndermek, vacip veya imknsz olmayp caizdir. Ancak gnderildikten sonra
mucizelerle desteklenmeleri ve her trl gnahtan uzak tutulmalar vaciptir. nk bir
peygamberin davasnda doruluunun bilinebilmesi iin birtakm kusurlardan arndrlmas
gerekir. Zira emirlerde eliki bulunmas caiz deildir.
Mucize, olaanst bir fiil olup meydan okumaya binen gsterilir ve kar klamaz
niteliktedir. Delil bakmndan davay tasdik edici niteliktedir. Olaann dna klmas ve
olaan olmayann gsterilmesi gibi iki ekli vardr. Evliyann kerametleri de haktr. Bir
adan peygamberlerin tasdiki, bir adan da mucizelerin teydi mahiyetindedir.
man ve tat Allah Tel'nn tevfki sayesinde gerekleir. nkr ve masyet se O'nun
desteini ekmesi yznden olur. O'nun tevfk, tat gcn yaratmasdr. Desteini
ekmesi (hzlan) ise, masiyet ileme gcn yaratmasdr. er' naslarla bildirilen Kalem,
Levh, Ar, Krs, Cennet ve Cehennem gibi gayb hususlarn zahiri zere anlalmas ve
bildirildikleri biimde nanlmas gerekir. Ahiretle ilgili haberler, rnein kabir sorgusu,
mkfat ve ceza gibi hususlarla, Mizan, hesap, Srat, cennetlik, cehennemlik gibi bilgilere
de zahirde olduklar gb inanmak gerekir. nk bunlarn varl imknsz deildir.
el-E'ar'ye gre Kur'n; belagat, nazm ve fesahat bakmndan mucizedir. nk Araplar
kl ile Kur'n'a muaraza etmek arasnda muhayyer braklmlar, onlar da muarazadan
ciz olduktan iin en zor olan (klc) semilerdir. el-E'ar'nin taraftarlar arasnda
Kur'an'daki 'czn kiiyi O'nunla muaraza etme drtsnden geri evirme (sarf)
anlamnda olduunu, ayrca bu i'czn gayb haberler bakmndan sz konusu olduunu
syleyenler de olmutur.
Ona gre imamet nas ve tayn olmakszn ittifak ve seimle sabit olur. Ona gre herhangi
bir nas olsayd, asla gizli kalmazd. nk bu tr bir nassm naklini gerektirecek birok
vesile mevcuttur. Sahabe, Ben Side'nin avlusunda Ebu Bekir (radyallahu anh) zerinde
ittifak etmilerdir. Ardndan Ebu Bekir'in (radyaahu ard) mer'i (radyallahu anh) tayin
etmesi zerinde de ittifak etmilerdir. Sahabe, Osman' (radyallahu anh) ra ile
belirlemitir. Onun ardndan da Ali (radyallahu anh) zerinde ittifak etmilerdir. Drt
halife, fazilet bakmndan da ayn sralama iinde yeralrlar.
e (radyaUahu anh), Talha (radyallahu anh) ve Zbeyr (radyallahu anh)
hakknda, sadece hatadan dndklerini sylemi, Talha (radyallahu anh) ve Zbevr'in
(radyallahu anh) cennetle mjdelendiklerini ifade etmitir. Muaviye
(radiyailahu anh) ve Amr b. el-As'in (radyallahu anh) hak mam olan Ali'ye (radyallahu
anh) isyan ettiklerini, onun da kendileriyle savatn sylemitir. Neh-revn Ehli yani
ona bakaldran Hariclere gelince onlar, Allah Resl'nn de (saUallhu aleyhi ve sellem)
beyan ettii zere dinden km kimselerdir. Ali (radyallahu anh) btn kararlarnda
hakk savunmu ve ondan ayrlmamtr.

2- Mebbhe:

Hadis ehli arasnda bulunan Sclef-i Salih, Mu'tezile'nin kelm ilmine iyice dalarak Hulef-
Ridn devrinde bilinen snnet uygulamalarna muhalefet ettiklerini, kader konusunda
baz Emev yneticiler, sfatlarn inkr ve Kur'an'n yaratlml konusunda ise baz
Abbas yneticiler tarafndan desteklendiklerini grnce Ehl- Snnet'in mtebh ayetler
ve benzeri hadislerle ilgili olarak bilinen grlerini ortaya koymada byk bir aknlk
yaadlar.
Ahmed b. Hanbel, Davd b. Ali el-sfahn ve Selef imamlarndan bir topluluk, aralarnda
Mlik b. Enes, Muktil b. Sleyman gibi ztlarn bulunduu Hadis ellinden Selefin izledii
yolu takip etmilerdir. Onlarn tercih ettikleri yol, selmet yoludur. Bu yolu da yle ifade
etmilerdir: Kitab ve Snnet'te vrid olan eylere olduu gibi iman eder, Allah Tel'nn
hibir eye benzemediini kat' olarak bilip bu naslarn tevline girmeyiz. nsanolunun
hayalinde oluan her fikrin yaratcs ve mukad-diri de O'dur. Bu zevat, tebh fikrinden o
derece saknmlardr ki, "ki elimle yarattm" (Sd, 38/75) ayetini okurken elini hareket
ettiren veya Mminin kalbi Rahmn'n iki parmann arasndadr" (Mslim, Kader, 7;
Tirmizi, kader, 7, bn Mace, Mukaddime, 13; Msned, 2/168, 173) hadisini naklederken
parmaklarna iaret eden kimsenin parmak ve elinin kesilmesini vacip grmlerdir.
Onlar, ayetlerin tefsir ve tevline girmemeyi u iki gerekeye dayandrmlardr:
a- Aadaki ayet-i kerimede varit olan yasak: "Kalplerinde erilik olanlara gelince, fitne
karma ve tevilini arama maksadyla mtebih olanlarn peine derler. Onun tevilini
ancak Allah bilir. limde derinlik sahibi olanlar da yle derler: Bunlarn hepsinin Rabimz
katndan geldiine iman ederiz. Sadece akl sahipleri t alr." (l-i mrn, 3/7) Biz de
kalpteki erilikten saknrz.
b- Tevl, herkesin ittifak ettii zere zann bir husustur. Allah Te-l'nn sfatlar
hakknda yaplan konumalar da tamamen zanndir. nk yaptmz tevl, Allah
Tel'nn muradnn aksi olabilir. Byle olduunda ise kalbinde hastalk bulunanlar arasna
girmi oluruz. Bize den, imde derinlik sahibi olanlarn syledikleri gb "Hepsinin Rab-
bimiz katndan olduuna man ederiz" demektir. Bu tr ayetlerin zahirlerine iman edip
btnlarn da olduu gibi tasdik etmemiz gerekir. Bunlarn ilmini Allah Tela'ya havale
ederiz, nk bizler bunu bilmekle mkellef klnmamzdr. Bu, imann esas veya
rknlerinden de deildir. Bazlar bu meselede daha da ihtiyatl davranarak yed, vech,
istiva vb. kelimeleri Farsa okumamlardr. Bu tr lafzlar kullanmak durumunda
kaldklarnda kelime kelime nasl vrid olduysa yle kullanmlardr. Bu, selmet yoludur.
Bunun tebihle ilikisi yoktur.
Ancak gult- iadan Hiamyye gibi gruplarla ashab- hadisten haev eilimli Mudar,
Kehmes ve Ahmed el-Hecm gibiler; ruhan de olsa, cisman de olsa taptklar mabudun
birtakm organ ve ksmlara sahip olduunu savunmu; byle bir mabud iin mekn
deitirme, ykselme, yerleme ve yer tutma gibi vasflan caiz grmlerdir. ia'nn
mebbihe eilimli olanlarnn ayrntl iddialar gult babnda anlatlacaktr. Haeviy-
ye'nin mebbihe eilimli olanlarna gelince imam E'ar'nin Muhammed b. isa'dan
aktardna gre Mudar, Kehmes ve Ahmed cl-Hecim unu savunmulardr: O'na
dokunmak, kucaklamak ve sarlmak caizdir. hlasl mslmanlar, riyazet ve hlsta belli
bir mertebeye ykseldikten sonra hem dnya, hem de ahirette O'nunla kucaklaabilirler.
el-Ka'b, Mebbihe'den birinin ru'yetullh dnyada caiz grdn, Allah Tel'nn
ziyaret edilebileceini, baz insanlar ziyaret edeceini sylediini nakletmitir. Davud el-
Cevrib'nin yle dediini de aktarmtr: Avret mahalli ve sakal konusunda beni mazur
grn. Bunun dndakiler! sorabilirsiniz. Yine ona gre ma'bd -h Allah Tel- cisim
olup et ve kandan oluur. El, ayak, kol, ba, gzler, kulaklar ve dil gibi organlar vardr.
Bununla beraber O, dier cisimler gibi olmayan bir cisme, dier etler gibi olmayan bir ete,
dier kanlar gibi olmayan bir kana sahiptir. br sfatlar iin de ayn ey geerlidir. Bu
anlamda yarattklarndan hibirine benzemedii gibi hibir ey de O'na benzemez. O, en
stnden sinesine kadar ii botur. Ksa sa ve siyah favorileri vardr.
Kur'an- Kerm'de vrid olan istiva, vech (yz), yedeyn (eller), cenb (yan), meiet (geli),
ityn (gidi), fevkyye (stte olma) gibi isim ve fiillere gelince Mebbihe'ye gre bunlarn
hepsi zahir anlamlarna yorulur. Hadislerde zikredilen benzer hususlar iin de ayn hkm
geerlidir. rnein Allah Resul (salkllhu aleyhi ve selkm) yle buyurmutur:
"Adem'i Rahman suretinde yaratt." (Heysem, Mecmau'z-Zevid, 8/198; Tabcrn,
Mucemu't-Kebr, 12/403) "Cebbar, ayan cehenneme koyuncaya kadar." (Ali el-Mttak,
Kcnzu'l-Umml, 1/408; Kurtub, el-Cm, 16/44, 17/19) "Mminin kalbi, Rahmn'm iki
parmann arasndadr." (Mslim, Kader, 17; Tirmiz, Kader, 7; bn Mace, Mukaddime,
13) "Adem'i yaratt amuru, krk sabah elinde yuvarlayp altrd." (Bkz. bn Kesir, el-
Bidye, 1/68 v.d.; bn'1-Esir, el-Kmil, 1/27 v.d.) "Elini -veya avucunu- omzuma
koydu." "yle ki parmaklarnn serinliini omzumda hissettim." (Bkz. Drekmn,
Ruyetullah, 1/168-171) Mebbihe, bu ve benzeri isim ve fiilleri olduu gibi zahir
anlamna yormulardr.
Mebbihe kendi grleri istikmetinde birok aslsz rivayet de uydurmu ve bunlarn
ounu Yahudilerden iktibas etmitir. Bilindii zere tebih Yahudilerin tabiat haline
gelmitir. Hatta unu bile sylemilerdir: Allah'n gzleri rahatszlannca melekler O'nu
ziyarete gitmilerdi. Nuh (aleyhisselm) tufanna yle zlmt ki alamaktan gzleri
armaya balamt. Altnda drt parmak zerinde duran Ar demir eyer takm gibi ses
karmt.
Mebbihe, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurduunu da rivayet
etmilerdir: "Rabbim beni karlad, benimle kucaklat ve ellerini omzuma koydu. yle k
parmaklarnn serinliini omzumda hissettim." (Bkz. Drekutn, Ruyetullah, 1/168-171)
Daha ileri giderek tebih fikrini Kur'an hakknda da iddia ederek yle demilerdir:
Harfler, sesler ve yazl iaretler kadm ve ezeldir. Harfleri ve kelimeleri olmayan bir
kelm akla smaz. Bu grlerine delil olarak da birtakm hadisler nakletm ilerdir.
Bunlara rnek olarak u hadisi zikredebiliriz: "Allah Tel Kyamet gn ncekilerin de
sonrakilerin de iitecekleri bir sesle nida eder." (Taberani, Mu'cemu'l-Evsat, 2/87) Musa
Peygam-ber'in (aleyhisselm) Allah Tel'nn kelmn zincir sesi gibi iittiini rivayet
etmi ve yle demilerdir: Selef-i Salih KuPan'n yaratlm olmad hususunda icm
etmitir. Onun yaratlm olduunu syleyen kfirdir. Kur'an olarak bildiimiz, elimizde
bulunan, grdmz, dinlediimiz, okuyup yazdmz eydir.
[Mebbihe devam ediyor:]
Bu grmze kar kanlara gelince:
Mu'tezile, elimizde bulunan mushafn Allah Kelm olduu noktasnda bizimle mttefik,
ama kdemi noktasnda bizden farkldr. Delillerin onlarn aleyhinde olduuna dair
mmetin cm mevcuttur.
E'arlere gelince, Kur'an'n kadm olduu noktasnda bizimle mttefiktirler. Ancak onlar
da elimizde bulunan mushafn Allah Kelm'nn kendisi olduu noktasnda bizden farkl
dnmlerdir. Delilin onlarn aleyhinde olduuna ilikin de icm-i mmet mevcuttur.
nk Allah Kelm ifadesiyle iaret olunan elimizdeki mushaftr. Dier taraftan Allah
Tel hakknda grmediimiz, okuyup yazmadmz ve dinlemediimiz Zt ile kim bir
kelm sfatndan szedildinde bu her adan icmya aykrdr.
Bze gre mushafn iki kapa arasnda yeralan nas Allah Kelmndr. Allah Tel onu
Cebrail'in (aleyhisselm) diliyle ndirmitir ve mushaflarda yazldr. Levh-i Mahfz'da
yazl olan da odur. Mminlerin cennette Allah Tcl'dan vastasz ve perdesiz olarak
itecekleri kelm da aynsdr. Allah Tel'nn "Rahm bir Rab'den selm sz olarak"
(Ysn, 36/58) buyruunun anlam da budur. Musa'ya (aleyhisselm) olan hitab da odur:
"Ey Musa! Muhakkak ki Ben, alemlerin Rabb olan Allahm!" (Kasas/30) Vastasz
seslenmesi de u ayette zikredilmitir: "Allah Musa'ya konutu." (Nisa, 4/164) "Ben seni
risletlerim ve kelmmla dierleri arasnda setim."
(A'rf, 7/144) Allah ReSU'nll de (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurduu
rivayet edilmitir: "Allah Tel Tevrat' eliyle yazd. Adn cennetini eliyle yaratt. Adem'i de
eliyle yaratt." Kur'an'da ise yle buyrulmaktadr:
"Onun in levhalarda hereye t ve aklama olarak btn eyay yazdk" (A'rf,
7/145)
[Mebbihe] unlar da syledi: Biz, kendimizden hibir ilvede bulu-namavz. Selefin
karmad bir eyi kendi akllarmzla ihata edemeyiz. Onlara gre mushafn iki kapa
arasndaki kelm, Allah Kelm'dr. Bize gre de yledir. Onlar, bu grlerine delil olarak
u ayeti zikretmilerdir: "Mriklerden biri sana snrsa onu gvene al, t ki Allah'n
szn iitsin." (Tevbe/6) Bilindii zere mriin iittii ey, bizim okuduumuz
Kur'an'dan baka bir ey deildir. Yine bu anlamda yle buyrulmutur: "Dorusu bu
Kitab, sadece arnm olanlarn dokunabilecei, sakl bir Kitab'da mevcut ken lemlerin
Rabb tarafndan ndirilmi olan Kur'an- Kerim'dir." (Vha/78-80) "O, kutsal klnm,
yceltilmi, arnm sahifeler zerindedir. yi kimseler, saygdeer eliler eliyle
yazlmtr." (Abese/12-16) "Muhakkak Biz onu Kadir gecesi indirdik." (Kadr/l) "Ramazan
ay ki Kur'an onda ndirilmitir." (Bakara, 2/184)
Mebbihe arasnda Hulliyye eiliminde olanlar da vardr. Bunlar yle demilerdir: Allah
Tel'nn herhangi bir ahsn suretinde grnmesi caizdir. Tpk Cebrail'in (aleyhisselm)
bir yolcu suretinde grnmesi gibi. O, Meryem'e de (aieyhisselm) tam bir insan gibi
grnmtr. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) u buyruu da buna
yorulmutur: "Rabbimi en gzel surette grdm." (Darefcutn, Ruyetullah, 1/168-171)
Tevrat'ta da Musa Peygam-ber'in (aleyhisselm) yle dedii nakledilmitir: "Rabbimle
yzyze konutum. Bana yle yle dedi."
Hulul ksmen veya btn olarak kabul edilebilir. Bu fikirler ileride aklanacaktr.

3. Kerrmyye:

Bunlar, Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm adnda bir ahsn taraf-arlardr. Sftiyye
arasnda saymamzn nedeni, sfatlar kabul etmesidir, ^ncak o, sfatlar konusunda
teesm ve tebih noktasna varmtr. Onun rtaya kn ve Ehi-i Snnct'e intisabn
daha nce anlatmtk.
Kerrmiyye tebh meselesinde on iki frkaya blnmtr. Bun-arn ana kollar u
akdr:
1- bidiyye,
2- Tevniyye,
3- Zerniyye,
4- shkyye,
5- Vhidiyye,
6- Heysamiye ki en yaknlar budur. Bunlardan her birinin kendisine ait gr olmakla
birlikte, muteber limlerden deil de birtakm chil ve deersiz kimselerden kaynakland
iin bunlar frkalar arasnda tasnife lyk grmedik. Sadece mezhebin kumcusunun
fikirlerini zikredip alt frkalarna ismen iaret etmekle yetindik.
Balan olan Ebu Abdullah yle demitir: Mabud, Arn zerinde karar klmtr. Zat olarak
st cihettedir. O'na cevher adn vermi ve Azbu'1-kabr adl kitabnda Allah Tel'mn Zt
olarak da, cevher olarak da bir olduunu dile getirmitir. O, Ar'a temas etmektedir.
Hareket etmesi, dnmesi ve Arndan inmesi caizdir. Bazlarna gre O, Ar'n bir ksm
zerindedir. Bazlarna gre Ar, O'nunla dolmutur. Bu frkann ge dnemdeki men-
suplarna gre Allah Tel cihet bakmndan stte, Ar hizsndadr.
Bilhare aralarnda ihtilafa dmler ve Abidiyye u gr savunmutur: O'nunla Ar
arasndaki uzaklk ve mesafe vardr; yle ki arasnn cevherlerle dolu olduu takdir edilse
ona bitiecektir. Muhammed b. el-Heysam ise yle demitir: O'nunla Ar arasnda
sonsuz bir mesafe vardr. O, lemden ezel bir farkllkla ayrlr. Ona gre belli bir mekna
yerlemesi ve ayn hizada olmas sz konusu deildir. stte bulunu ve ayrlk ise
mevcuttur.
Kerrmiye mensuplarnn ounluu Allah Tcl hakknda cisim kavramn kullanmtr.
Ehl-i Snnet*e yakn olan kesimleri ise yle demilerdir: Bizim cisim ile kasdettiimiz,
Zt ile kim olmasdr. Cismin onJara gre tanm budur. Bu esas zerine, kendi ztlar ile
kim olan iki varln birbirleriyle yahut da ayr olmas gerektii hkmn
dayandrmlardr. Bazlarna gre O, Ar'a bitiiktir, bazlarna gre ise ondan ayrdr.
Kimi zaman unu da sylemilerdir ki, her iki mevcddan birinin dieriyle olan ilikisinin,
ya arazn cevher karsndaki durumu gibi olmas gerekir; yahut da tekine gre bir
cihette yer almas gerekir. Allah Tel araz olamaz, nk Zt le kimdir. u halde
lemin bir cihetinde bulunmas gerekir ki en yce ve deerli olan yn sttr. Buna gre
O, Zt ile sttedir. Grld zaman da en stte grlr.
Ardndan O'nun varlnn snr zerinde fikir ayrlna dmlerdir. Mcessime arasnda
Allah Tel iin alt ynden snrn varln iddia edenler olmutur. Kimileri ise sadece bir
ynden, yani alttan nihayeti snrn varln etmitir. O'nun iin snr inkr edenler de
olmu ve O'nun Azm olarak sonsuz olduunu sylemilerdir.
Azametin anlam zerinde de ihtilfa dmlerdir. Kimilerine gre azameti, Ar'n btn
ksmlarn tek bana kaplamasdr. Ar, O'nun altndadr. O, cihet bakmndan hereyin
stndedir. Bazlarna gre ise azametinin anlam, kendisi bir olmakla beraber birok
ynden Ar'a mlki olmasdr. O, Ar'n her tarafna mlkidir. nk O, Ulu ve Azm'dir.
Ortak grleri, Allah Tel hakknda birtakm hdstm caiz oluudur. Ancak bu huds,
O'nun kudreti sayesinde olur. Ztna zt bir hadisin husule gelmesi ise ancak ihdas fiili
vastasyla olur. hdas fiilinden anladklar, kendi kudretiyle Zt'nda vuku bulan varetme
ve yoketme fiilleridir k bunlar sz ve irdeler iin geerlidir. Muhdesten maksatlar ise
Zt dhilinde bulunan cevher ve arazlarn tamamdr.
Kerrimiyye halk (yaratma) ile mahlku, icd ile mevcd ve mucidi, idam ile ma'dmu
birbirinden ayrmlardr. Mahlk, ancak halk ile vki olur. Halk ise ancak Zt'ndaki
kudret ile mmkn olur. Ma'dm da, Zt'nda bulunan kudrete bal olarak i'dm ile vki
olur.
Kerrmyye mensuplar Allah Tel'mn Zt'nda birok hadisin bulunduunu iddia etmi,
gemi ve gelecek olaylar haber vermeyi, peygamberlere indirilmi kitaplar, kssalar,
va'd, va'd ve hkmleri buna rnek gstermilerdir. itilmesi ve grlmesi caiz olan
iitilenler ve grlenler de bu kapsama dhildir. cd ve i'dm da buyruk ve irdedir.
Olmasn murd ettii eye ynelik "Kn=Ol!" buyruu bu ekilde tecell eder. rde ise
sz konusu eyin varolmasna dnk isteidir. Herhangi bir ey iin sarfettii "Kn"
buyruunun iki sureti vardr.
Muhammed b. el-Heysam icd ve i'dm irde ve tercih (sr) ile
aklamtr. Ona gre bu fiillerin gereklemesi iin buyruk farzdr. Nitem Rur'a'da yle
buyrulmutur: "Bir eyi murd ettiimizde ona sade- Ol!' dememiz yeter, oluverir." (Nahl,
16/40) "Bir eyi murd ettiindna Ol!' demesi yeter, hemen oluverir." (Ysn, 36/82)
ounluun gr odur ki, halk yani yaratma fiili, sz ve irdeden ibarettir. Bilhare
bunun ayrntsnda fikir ayrlna dmlerdir. Bazlarna gre her mevcd iin bir icd,
her ma'dm iin de bir i'dm sz konusudur. Bazlarna gre ise tek bir icd fiili, ayn
trden iki mevcd iin yeterli olabilir. Tr farkllatnda icd fiilleri birden fazla olmak
durumundadr.
Kerrmiyye'den bir ksm ise yle demilerdir: Kudret, muhdestn trlerine gre deiir.
ounluuna gre Kef ten Nn'a kadar Zt'nda hadis olan eylerin trleri adedince
kudret mevcuttur. rde, sem' ve basar dhil olmak zere be tr kudret mevcuttur.
Kimileri de sem' ve basar iitme ve grme kudreti olarak tefsir etmitir. Kimilerine gre
sem' ve basar ezeldir. itme ve grmeler ise mdrektm (: idrak edilenlerin) onlara
zfesidir.
Kerrmiyye'den bazlarna gre Allah Tel'nn muhdestn asllarna ve Zt'nda huds
eden havadise taalluk eden kadm rdesi vardr. Onlara gre muhdestn tafsilatna
taalluk eden hadis irdeler de mevcuttur.
Kerrmiyye frkasnn ittifak ettii grler arasnda unlar da saymak mmkndr:
Hadislerin varl, Allah Tel iin bir vasfn mevcudiyetini gerektirmez; ayrca, hadisler,
Allah'n sfatlar da deildir; dolaysyla onun zatnda syleme, irade etme, grme ve
iitme gibi hadis tr eyler de gereklemez. Allah Tel bunlarla sz syleyici, irade
sahibi, iiten ve gren deildir. Bu hdst yaratmas sebebiyle de Muhds ve Hlk
deildir. Bilakis O, ancak syleyicliyle Syleyen, yaratclyla Yaratan, irde
ediciliiyle rde Buyuran'dr. Bu durum, O'nun o eyler zerindeki kudretidir.
Savunduklar esaslardan biri de, Zt'nda ihdas ettii hdistn asla yok olmayacak
biimde baki kalmasnn vacip oluudur. nk bunlarn yok olmalarnn caiz olmas
durumunda Zt zerindeki hdistn ardarda gelmesi sz konusu olup cevher de buna
katlr. Bu hdistn ademinin caiz olmas durumunda u seeneklerden biri kanlmaz
olur: Bunlarn yokluu (adem), ya kudret ile ya da Zt'nda yaratt yoketme fiiliyle
(i'dm) mukadder olur. lkine gre yani kudret ile yokolmalar caiz olmaz. nk bu,
Zt'nda ma'dmun subt bulmasna gtrr. Halbuki varolan (mevcd) ile yokolann
(ma'dm) art, Zt bakmndan birbirlerinden farkl olmalardr. Zt'nda herhangi bir
ma'dmun i'dmn aracl olmakszn srf kudret ile vuku bulmas caiz olsayd, dier
ma'dmlarm da kudret ile vuku bulmalar caiz olurdu. Ardndan bu kaziyeyi, Yoktan
Vareden (el-Mcid) hakknda da geerli hale getirmek gerekirdi. Bylelikle Allah Tel'nn
Zt'nda bir varedilmf muhdesin vuku bulmas caiz olurdu. Halbuki bu Kerrmiyye'ye
gre mknszdr. Eer onlarn yokoluunun, 'dm ile gerekletii varsaylsayd, sz
konusu i'dmm yokluunu varsaymak da caiz olur ve bu zincirleme giderdi. Onlar te bu
esastan hareketle Zt'nda hadis olan hibir eyin yokolmadna hkmetmilerdir.
Kerrmiyye'nin savunduu esaslardan bir dieri, muhdesin ihdasn sbtunun kinci
halinde aralksz olarak huds etmesidir. Buna gre ds fiilinin muhdesin beka hali
zerinde etkisi sz konusu deildir.
Onlara gre Allah Tel'nn Zt'nda huds eden hususlar iki ksma ayrlr:
a- Tekvinle lgili hususlar ki altnda bir mefl bulunan fiillerdir.
b- Tekvinle ilgili olmayan hususlar ki haber verme, ykmllk (tekf) koyma, yasaklama
gibi hususlar kapsar. Bunlar, kudrete dellet etmesi bakmndan fiil olup meflleri yoktur.
Hdist konusundaki grleri tle budur.
bnu'l-Heysam hemen her meselede Ebu Abdullah'n grlerini slh etmek in itihatta
bulunmutur. yle ki onun aka imknsz olan hkmlerini akl sahipleri nezdinde makl
hale getirmeye almtr. Bu abalarna rnek olarak teesm meselesinde sylediklerini
zikredebiliriz. Bu mesele hakknda yle demitir; Cisim ile kasdedilen Zt ile kim
olandr. stte olmak da (fevkiyyet) ycelik (uluvv) anlamndadr. bnu'l-Heysam, sonsuz
ayrln (beynnet) varln da iddia etmitir ki bu, baz filozoflarn da kabul ettikleri
boluktur (hl). stiva konusunda mcavir olmay, temas ve Zt ile meknda
bulunmay reddetmitir. Hdist meselesinde ise gr dzeltmeye almayp hocasnn
sylediklerini aynen benimsemitir. Halbuki o, aklen en imknsz grlerden biridir.
Kerrmiyye mezhebine gre hdist, say bakmndan muhdesttan ok fazladr. Buna
gre Zt'nda muhdesttan fazla bir hdist lemi bulunur ki bizce bu imknsz ve ok
yersiz bir grtr.
ttifak ettikleri esaslar arasnda sfatlarn isbt da vardr. Onlara gre Allah Tel ilim ile
Alim, kudret ile Kadir, hayat ile Hayy, mcyet ile Dileyen ('i)dir. Bunlarn hepsi de
kadm, ezel ve Zt ile kim sfatlardr. el-E'ar gibi sem' ve basan da sfatlar arasnda
saymlardr. Eller ve yz de (vech) kadm ve Zt ile kim sfatlar arasnda saym ve
yle demilerdir: O'nun dier eller gibi olmayan bir eli ve dier yzler gibi olmayan bir
yz vardr. Onlara gre Allah Tel, btn cihetlerin stnde bir cihetten grlebilir.
bnu'l-Heysam, yap (heyet), suret, boluk, dnme, musafaha ve sarlma gibi hususlarda
Mebbihe'nin kulland kavramlar, dier Kerrmiy-ye mensuplarndan farkl biimde
yorumlamtr. Buna gre o yle der: Dierlerine gre Allah Tel Adem'i (aleyhisselm)
eliyle yaratm, Arna istiva etmitir, Kyamet gn insanlar hesaba ekmek in
gelecektir. Biz ise, bunlar hakknda hibir bozuk gre inanmayz. Elleri iki uzuv ve
organ olarak grmediimiz gb Ar'a istivasn da oturma olarak grmeyiz. Gelme fiilinin
ifade ettii meknlar arasnda dolamay kabul etmeyiz. Bunlar Kur'an ve snnette varit
olduu ekilde keyfiyet ve tebihte bulunmakszn olduu gibi anlar, Mebbihe ve
Mcessime'nn dier mensuplarnn aklamalarna itibar etmeyiz.
bm'l-Heysam'a gre Allah Tel gelecekte olacak eyleri ezelde aynen bilir. O'nun ilmi,
ilminin tecell ettii eylerde etkin olup cehalete asla dnmez. Belli bir vakitte
yaratmay murd ettii eyi, hadis irdesi ile yaratr. Ihds edecei hereyi de cKn=Ol!'
buyruu ile ihdas eder. Kaderin hayr ve errinin Allah Tel'dan olduuna inanr. Allah
Tel btn kinatn hayr ve errini murd etmitir. Mevcudatn gzel veya irkin olsun
tamamn yaratan da O'dur. Kulun hadis kudretiyle meydana gelen ve 'kesb' olarak
isimlendirilen fiilleri vardr. Hadis kudret, Allah Tel tarafndan mefl ve yaratlm
olmas bakmndan kul iin yarar salama noktasnda tesir sahibidir. Sz konusu yarar,
mkellefiyetin erevesini tekil eder ki bu erevenin karl mkfat ve cezadr.
Akln, eriat gelmeden de hsn ve kubhu belirleyebilecei zerinde ttifak etmilerdir.
Mu'tezile gibi onlara gre de Allah Tel'y aklla bilmek vaciptir. Ancak onlar, akl yoluyla
salh ve aslah gzetmek, ltufta bulunmak gibi meselelerde Mu'tezile'den ayrlmlardr.
Onlara gre iman, kalp ile tasdk aranmakszn sadece dille ikrardan ibarettir. Dier
ameller de imann esaslarndan deildir. Zahir hkmler ve mkellefiyetler bakmndan
mmin demekle, ahiret ve hesaba inanma bakmndan mmin demek arasnda fark
olduunu sylemilerdir. Onlara gre mnafk, dnyada hakk anlamda mmin, ahirette
ise ebed cehennemi haket-mi kimsedir.
mamet konusunda ise yle demilerdir: mamet nas ve tayin olmakszn mmetin icm
ile sbt bulur. Bu konuda Ehl-i Snnet ile ayn grtedirler. Ancak onlara gre farkl iki
blgede, iki farkl imama biat etmek caizdir. Bu grleriyle gttkleri ama;
adamlarndan bir grubun ittifak ile Muaviye'nin am'daki ve yine bir grup ashabnn gr
birlii ile Emr'l-M'minn Hz. Ali'nin Medine, Basra ve Kfe'deki imametinin ayn anda
vk olduunu ispat etmektir. Hz. Osman'n kann talep etme davasyla er' hkmlerde
istibdada vararak arpmaya girimesi ve Beyt'l-Mal'de tek bana tasarrufta bulunmas
hususlarnda Muaviye'yi hakl grmlerdir.
Bu konudaki grlerinin esas ise, Osman'a (radyallahu anh) yaplanlar karsnda sabr
ve skt etmesi nedeniyle Al'y (radiyallahu anl) sulamaktr. Kerrmye in aslolan
eilim de budur.

4- Fasl

Havric (Haricler)

Haricler (Havric), Mrcie ve Va'diyye.

Mslman toplumun, imaml zerinde ittifak ettikleri hak imama bakaldran kimseye
Haric denir. Bu bakaldr, sahabe devrinde olduu gibi, tbin ya da sonraki imamlar
devrinde de olabilir.
Mrcie, farkl bir grup olup iman ve amel gibi meseleler zerinde gr belirtmitir. Ancak
imamete ilikin baz meselelerde Hricilerle ittifak etmilerdir.
Va'diyye de Hariclere dhildir. Onlar da byk gnah sahibini kfrle itham etmi ve
cehennemde ebed kalacana hkmetmilerdir. Bunlarn grlerini Hricileri anlatrken
zikredeceiz.
Bilinmelidir ki Mminlerin Emiri Ali'ye (radyallahu anh) lk kar kanlar, Sffn savanda
onun yannda yeralan bir cemaattir. Ona muhalefet ve din dairesinden kta en arya
kaanlar ise u kimselerdir: el-E'as b. Kays el-Kind, Mis'ar b. Fedek et-Temm, Zeyd b.
Husayn et-T. Bunlar Al'ye yle demilerdi: Halk bizi Kur'n'a davet ederken sen
kllar ekmemizi istiyorsun. Bunun zerine mam Ali (radyallahu anh) yle cevap
vermiti: "Allah'n Kitb'nda olan en iyi ben biliyorum! Haydi topluluktan geri kalanlar
zerine atln; Allah ve Resul - yalan syledi diyenlere saldrn! Oysa siz Allah ve
Resl'nn doru buyurduunu sylyorsunuz. Bunun zerine yle dediler: "Eter'i
mminlerle savatan alkoyacaksn! Yoksa Osman'a (radyallahu anh) yaptmz sana da
yaparz!" Topluluk, dalp kamaya balayp geriye -be kii kalnca Mminlerin Emir
Ali, Eter'i geri ekmek zorunda kald. Ester de, Ali'nin emrine uydu.
Hakem Meselesi: Haricler, bata mam Ali'yi (radyaUahu anh) talikimi (hakem tayini)
kabul etmeye zorlamlard. O, Abdullah b. Abbs' (radyal-lahu anh) gndermek
istiyordu. Ama Haricler onu kabul etmeyip "O zaten sendendir" diyerek Ebu Musa el-
E'ar'yi Allah'n Kitabn hakem klmas artyla gndermesini istediler. Sonu man
Ali'nin (radyallahu anh) arzusu hilfna lanca tahkim sonucunu kabul etmemek istedi.
Haricler bu noktada kendisine kar karak yle dediler: "nsanlar niin hakem tuttun?
Allah'tan baka hkm verecek yoktur!" te bunlar, bilhare Nehrevn'da toplanan
zndklardr.
Ana frkalar unlardr: Muhakkime, Ezrika, Necedt, Beyhesiyye, Acride, Selibe,
bdiyye, Saferiyye. Bunlar dndaki frkalar, ana frkalarn dallar konumundadr.
Yukarda zikrettiimiz frkalarn ortak noktalan Osman'dan (radyaahu anh) teberr
etmeleri, bunu her tr tat ve bdetin nne geirmeleri ve nikahn shhat art
grmeleri, byk gnah ileyenleri tekfir etmeleri, Snnete muhalefet eden imma
bakaldrmay farz bir hak olarak grmeleridir.

1- lk muhakkime:

Bunlar Tahkim olay yaanp da iki hakem atandnda mam Ali'ye (radyallahu anh)
kar karak onu tekfr edenlerdir. Kfe'nin kylerinden Harra'da toplanmlardr. Ba
ekenleri unlard: Abdullah b. el-Kev, Artb b. el-A'ver, Abdullah b. Vehb el-Rsib,
Urve b. Cerr, Yezd b. Eb Asm el-Muhrib, Harks b. Zheyr el-Becel (Zi's-sdye olarak
bilinir.). Saylar on iki bin kiiye yaknd. Tamam da namaz klp oru tutan kimselerdi.
Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "yle kimseler kar ki namazlarnn
yannda namaznz, orularnn yannda orucunuz hor grlr. Ama onlarn imanlar,
grtlaklarn gemez" (Buhr, Fedil'l-Kur'n, 36; Ebu Davud, Snnet, 28; Msned,
1/81,93) buyruunun onlar hakknda olduu sylenmitir.
Onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) haklarnda yle buyurduu
zndklardr: "u adamn kknden yle bir topluluk kar ki, okun yaydan frlamas gibi
dinden frlayp karlar." (Buhr, Tevhd, 23; Mslim, Zekat, 142; Ebu Davud, Snnet,
28) Onlarn ilki Z'1-Huvaysira, sonuncular da Z's-Sdye'dir.
Muhakkime'nin ortaya attklar ilk bidat imamet konusunda olmutur. Onlara gre halk
iinde adaletle davranp zulmetmeyen kimse, Kurey kkenli olsun ya da olmasn,
imamete geebilir. Eer adalet yolunu deitirip zulme balarsa, azli veya katli vacip olur.
Kyasla hkm verme meselesinde en kat davranan onlardr. Halife tayin etmeyi farz
olarak grmeyen Muhakkime, halife bulunmamasn da caiz grmlerdir. Eer ihtiya
duyulursa hr veya kle, Nabatl veya Kureyli olmasnn da bir nemi olmadn
sylemilerdir.
ikinci bidatleri ise tahkim meselesinde insanlar hakem kld iin imam Ali'yi (radyallahu
anh) hatal bularak Allah'tan baka hkm sahibi olmadn sylemeleridir. Onlar iki
noktada Ali (radyaUahu anh) hakknda yalan sylemilerdir:
a- Onlara gre mam Ali (radyallahu anh) insanlar hakem klmtr. Bu yalandr. nk
onu tahkimi kabul etmeye zorlayan bizatihi kendileridir.
b- nsanlarn hakem tayin edilmesi caizdir. Bu meselede hkm shibi olanlar kavme
mensup kiilerdir. Ali (radyallahuanh) onlarn bu szleriyle ilgili olarak yle demitir:
"Btln murad edildii hak bir sz." Haricler, hatal bulmada kalmayp bunu tekfire kadar
gtrmlerdir. Ayrca Hz. Ali'yi sznden dnerlerle, ve zndklarla arpmasndan dolay
lanetlenmilerdir. Hz. Ah szden szden dnenlerle arpm; mallarn ganimet olarak
alm, fakat aile ve ocuklarn esir etmemitir. Aslerle savam, ne ganimet ne de esir
almtr. Zndklarla savam, mallarn ganimet ocuklarn esir almtr.
Muhakkime, saydklar birtakm sulardan dolay Osman'a (radyaahu anh) dil
uzatmlardr. Ayn ekilde Cemel ve Sffn'de savaanlara da ta'n etmilerdir.
Ali (radyallahu anh) Nehrevan'da Hariclerle iddetli bir savaa tutumu ve burada
sadece on civarnda Haric cann kurtarmtr. Mslmanlar arasnda ehit olanlarn
saylar da ondan aayd. Kurtulan Hariclerden ikisi Umman'a, ikisi Kirman'a, ikisi
Sicistn'a, ikisi Cezre'ye biri de Yemen'de bulunan Tel Mevzen'e kamtr. Hariclerin
bidatleri bu merkezlerde ortaya km ve gnmze kadar varln korumutur.
Haricler arasnda imam olarak biat edilen ilk kimse Abdullah b. Vehb er-Rsib olup
kendisine Zeyd b. Husayn'n evinde biat edilmitir. Ona biat edenler arasnda Abdullah b.
el-Kev, Urve b. Cerr, Yezd b. Asm el-Muhrib ve bir topluluk bulunmutur. Tehlikeden
saknmak iin kalabalktan uzak durur, mensuplarn karladnda gvenlik amacyla
imam olarak bakas gsterilirdi. nce grll ve cesaretiyle tannrd. Her iki
hakemden ve onlarn grlerine rza gsterip dorulayanlardan teberr etmiti.
Mminlerin Emiri Ali'yi (radyallahu anh) kfir ilan ederek yle demilerdir: O, Allah'n
hkmn terketti ve insanlar hakem kld. Bu sz ilk dillendiren kiinin Sa'd b. Zeyd b.
Ment b. Temm oullarndan cl-Haccc b. Ubeydullah olduu sylenmitir. Muviye,
Hakem meselesinde sylediklerini iitince el-Bcrk lakabyla tannan bu kiinin sarsna
vurmutu. Bu adam yle derdi: "Allah'n dininde hakem mi atyorsunuz? Allah'tan baka
hkm verecek yoktur. Biz ancak Allah'n Kitb'nda verdii hkmle hkm verebiliriz."
Bu szlerini iiten bir adam yle demiti: "Dil uzatt ve yemin olsun haddi at!"
Muhakkime, bu sz nedeniyle bu isimle anlmtr. Mminlerin Emiri bu sz iitince yle
demitir: "Zulmn murad edildii bir adalet sz! Asl sylemek istedikleri, emirlii yok
etmektir. Halbuki slih veya fcir birinin emirlii arttr."
Rivayet edilir ki Haricler arasnda ilk kl eken Urve b. Hudeyr'dir. Olay yle
gelimitir: Urve, el-E'as b. Kays'n yanna giderek yle demiti: "Bu alaklk nedir ey
E'as? Bu tahkim de nereden kt? inizden birinin art Allah Tel'nn artndan daha
m salamdr?" Daha sonra el-E'as srtn dnnce klcn ekerek atnn arkasna indirdi.
At iki aya stnde aha kalkt. Yemenliler hemen biriktiler. Bunun zerine el-Ahnef ve
arkadalar araya girerek el-E'as'tan Urve'yi ho grmesini istediler. O da yle yapt.
Urve b. Hudeyr Nehrevan'da yaplan savatan kurtularak Muvi-ye'nin hilfetine kadar
yaamtr. Bilhare hizmetisiyle birlikte Ziyd b. Ebhi'nin yanna gitmitir. Ziyd
kendisine Ebu Bekir (radiyalkhu anh) ve mer'i (radiyallahu anh) sorduunda onlar
hakknda iyi eyler sylemitir. Osman (radyallahu anh) hakknda sorunca yle cevap
vermitir: "lk alt ylnda Osman'a (radyallahu anh) ballm devam etti. Ancak daha
sonra yaptklar nedeniyle ondan teberr ettim. Onun kfrne ahitlik edilir." Ali
(radyaUahu anh) hakkndaki grn sorunca u cevab verdi: "iki hakem tayin
edinceye kadar ona balydm. Daha sonra ondan da teberr ettim. Onun da kfrne
ahitlik edilir." Muviye'yi sorunca ok ar ekilde svp sayd. Kendisi hakknda ne
dndn sorunca yle dedi: "ilk dnemin ss, son dnemin ykmdr. Bu ikisi
arasnda da Rabbine isyan etmektesin." Ziyd, bu cevabn ardndan Urve'ni boynunun
vurulmasn emretti. Ardndan hizmetisini ararak 'Bana onu olduu gibi anlat' dedi.
Hizmeti, 'Ayrntl olarak m anlataym yoksa ksaca m?' diye sordu. Ziyd 'Ksa tut'
deyince yle dedi: "Gndzleri kendisine asla yemek gtrmedim, geceleri ise asla
yatan sermedim." Amel ve zhd bu derece yksek olan Urve'nin itikad ise bu kadar
sakat ve rkt.

2- Ezrika:

Nfi b. el-Ezrak adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu bir frkadr. Nf'in
komutasnda Basra'dan Ehvaz'a gmlerdir. O beldeyi ve daha tesindeki ran ve
Kirman topraklarn zaptetmi ve Abdullah b. Zbeyr dneminde oralara gnderilen
valileri ldrmlerdir.
Nf'in yannda yeralan Haric emirlerine rnek olarak u isimler zikredilebilir: Atiyye b.
el-Esved el-Hanef, Abdullah b. el-Mhr, kardeleri Osman ve ez-Zbeyr, Arar b. Umeyr
el-Anber, Katar b. el-Fece el-Mzin, Ubcyde b. Hill el-Yekr, kardei Muharrir b.
Hill, Sahr b. Habb et-Temm, Salih b. Mihrak el-Abed, Abdu Rabbih el-Kebr ve Abdu
Rabbh es-Sar. Nf'in grnde olan sava ve taraftarlarn says otuz bini
buluyordu.
Abdullah b. el-Hris b. Nevfel el-Nevfel, Mslim b. Ubeys b. Kreyz b. Hubeyb
komutasnda bir orduyu Ezrika'nn stne gndermise de Mslim onlar tarafndan
katledilmi ve ordusu malup edilmitir. Bunun zerine Osman b. Abdullah b. Ma'mer et-
Tcmm komutasnda baka bir ordu gndermi, bu ordu da malup edilmitir. Ardndan
Harise b. Bedr el-Attb komutasnda daha byk bir ordu gndermi, o da Haricler
tarafndan malup edilmitir. Bu gelimeler zerine Basra halk korkuya kaplmtr. En
sonunda el-Mhelleb b. Eb Sufra komutasnda bir ordu gnderilmi ve el-Mhelleb on
dokuz yl boyunca Ezrika ile savaarak el-Haccc dneminde hkimiyetlerine tamamen
son vermitir. Nf, el-Mhelleb dneminde yaplan savalar grmeden lmtr. Ezrika
onun ardndan Katar b. el-Fec'e el-Mzin'ye biat ederek kendisini Emri'l-Mminn
olarak adlandrmlardr.
Ezrika'nn ortaya att sekiz bidat vardr:
Birinci bidat: Nfi'e gre mam Ali (radyallahu anh) tahkimi kabul etmesinden dolay
kfre dmtr. Bu balamda Allah Tel'nn "nsanlardan ylesi vardr ki dnya
hayatna dair szleri houna gider. stelik sznn zne uyduuna Allah' da ht
gsterir. Halbuki gerekte o, dmanlarn en yamandr." (Bakara 2/204) buyruunun da
onun hakknda indirilmi olduunu iddia etti. bn Mlcem'in (Allah lanet etsin) suikasti-ni
de doru bulduunu syledi. Ona gre "nsanlardan yleleri vardr ki Allah rzasn
kazanma umuduyla canlarn satarlar" (Bakara, 2/207) buyruu bni Mlcem'i vmek iin
indirilmiti.
Hariclerin mft, zahit ve iri mran b. Hattan, Abdurrahman b. Mlcem'in iledii
cinayeti tasvip ederek u beyti sylemitir:
Ey Allah'a-ynelenin darbesi! Onunla murat edilmedi. Ar Sahibenin rzasna erimekten
baka ey, Ne zaman onu ansam, inanrm ki o, Allah katnda terazisi en ar olandr.
Ezrika frkas bu irkin bidatte srarc olmu, daha da ileri giderek lam Osman
(radyallahu anh), Talha (radyallahu anh), Zbeyr (radiyallahu anh),
e (radyallahu anh) ve bn Abbs'n (radyallahu anh) kfrlerine hkmetmilerdir.
Ayrca, benzer konumlara sahip dier mslmanlar da tekfir etmi, onlarn ebed
cehenneme mahkm olduklarn da ddia etmilerdir.
kinci Bidat; Hz. Ali'ye yardm etmeyen ve onunla arpmayanlar
konularda ayn ekilde dnmelerine bakmakszn tekfir etti.
nc Bidat: Kendilerine kar kanlarn elerini ve ocuklarn ldrmeyi de mubah
grdler.
Drdnc Bdat: Zina suunu ileyen gnahkrn recm edilmeyece-e hkmettiler. Bunu
da recmin Kur'n'da zikredilmemcsne dayandrdlar. tyrca muhsan erkeklere iftira
edenlere uygulanan haddi kabul etmeyip, uhsan hanmlara iftira edenlerle ilgi haddi
kabul ettiler.
Beinci Bidat: Mrik ocuklarnn, babalaryla birlikte cehenneme gireceklerine
hkmettiler.
Altnc Bidat: Sz ve fiilde takyye asla caiz deildir.
Yedinci Bidat: Ona gre Allah Tel'nn, peygamberlik geldikten sonra kfir olacan
bildii yahut da peygamberlikten nce kfir olan 'irini peygamber olarak gndermesi
caizdir. Byk ve kk gnahlar, >eygamber iin ayn mesabededir ki bu da kfrdr.
mmet iinde peygamberler hakknda byk ve kk gnahlar caiz grenler vardr ki
bu la kfrdr.
Sekizinci Bidat: Ezrika'nn tamamna gre byk gnahlardan her-iangi birini ileyen
kimse kfre dp slm dairesinden kar. Dier irler gibi cehennemde ebed kalr. Bu
grlerinde blis'in kfrn lelil gstererek yle demilerdir: blis, Adem'e
(aleyhissdm) secde edilmesi emredilip bu emre kar ktnda byk gnah ilemitir.
Bilindii zere o da Allah Tel'nn birliine inanmaktayd.

3- Necedt- Aziriyye:

Necdet b. Amir el-Hanef adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan br frkadr. Necdet'e
Asm da denilmitir. Askerleriyle birlikte Yemme'den yola karak Ezrika'ya katlmak
istedi. Ebu Fudeyk ve Atyye b. el-Esved el-Hanef'nn de aralarnda bulunduu Nfi b. el-
Ezrak muhalifleri tarafndan karland. Bunlar Necdet'e Nfi tarafndan kartlan ihtilaf
haber vererek savaa katlmayanlar tekfir ettiini ve benzeri bidatlerini sylediler. Hep
birlikte Necdet'e biat ederek onu Emm'l-mminn olarak isimlendirdiler. Bilhare Necdet
zerinde de ayrla dtler ve bir topluluk kendisine yaplanlardan dolay onu kfir ilan
ettiler.
Bidatlerine rnek olarak u gibi olaylar zikredilmitir: Ordusunu oluyla birlikte Katfllerle
savamaya gndermiti. Bunlar erkekleri ldrp kadnlarn esir ald. Bunu da yle
akladlar; Eer deerleri ganimet paylarmza denk olursa mesele yok. Fazlalk olursa
onu iade ederiz. Bylelikle taksimden nce kadnlarla birlikte olup ganimet mallarn yedi-
ler. Necdet'in yanna dndklerinde, yaptklarn ona anlattlar. Necdet, yaptklarnn caiz
olmadn syledi. Onlar da bilmedikleri iin byle yaptklarn sylediler. Bunun zerine
onlar mazur grd.
Necdet'in taraftarlar bilhare bu konuda ihtilafa dtler. Bir ksm onu doru bularak
din emirlerde cahilliin mazur grlebileceini sylediler. Onlara gre dinde iki asl
mevcuttur:
a- ilki Allah Tel'y ve peygamberlerini bilmek, -kendileriyle ayn grte olan-
mslmanlarn kanlarn haram saymak, Allah katndan gelenleri toptan ikrar etmektir.
Bu, herkes zerine farzdr. Bunlar hakknda cehalet zr saylmaz.
b- Bunlarn dnda kalan hususlar. Halk, bu tr konularda helal ve haram belirleyecek
bir delil konuluncaya kadar mazur saylr. Nitekim yle demilerdir: Din hkmlerle ilgili
herhangi bir meselede hatal bir tihadda bulunan kimsenin kesin delil olumadan nce
azap greceini syleyen kimse kfirdir.
Necdet, takiyyeye bavurmalar durumunda Ehl-i Ahd ve Zimmetin kanlarn ve mallarn
mubah klmtr. Onlarn kanlarn ve mallarn aram klanlardan ise ber olduunu
sylemitir. Kendi grnde olup had cezasna maruz kalanlarn Allah Tel tarafndan
affedilebilecekleri-i azap grseler de ebed cehennemde kalmayp ardndan cennete
konulaaklarn sylemitir. Necdet'e gre onlardan ber olmak caiz deildir. Necdet yle
demitir: Her kim byk veya kk bir yalan syler hatal dnce sahibi olur ve bunda
srar ederse mrik olur. Zina den, arap ien veya hrszlkta bulunan, ama bunlarda
srarc olmayan se ise mrik olmaz. Necdet, arap ienlere uygulanan had konusunda a
ok kat davranmtr.
Abdulmelik b. Mervn'la yazarak ondan memnun olduunu belirttii zaman, kendi
taraftarlarnn hmna uram ve tvbe etmesi istenmitir. nlerinde tvbe etmesi
zerine onu cezalandrmaktan vaz-erek kendi halinde brakmlardr. lerinden bir
topluluk bilhare tvbe talebinden dolay pimanlk duyarak yle demilerdir: Hata ettik.
mammzdan tvbe talep etmemiz yakk almad. Onun da talebimiz zerine tvbe
etmemesi gerekirdi. Bunu ifade ettikten sonra tvbe edip hatalarn itiraf ettiler. Necdet'e
de yle dediler: nceki tvbenden tvbe t. Yoksa seni reddedeceiz. O da bu istee
uyarak nceki tvbesinden dolay tvbe etmitir.
Ebu Fudeyk ve Atyye ondan ayrlmlard. Bunlardan Ebu Fudeyk tecdefin stne atlarak
onu katletti. ok gemeden bu ikisi de birbirerinden ber olduklarn ilan ettiler.
Abdulmelik b. Mervn, mer b. Ubeydullah b. Ma'mer et-Temmi komutasnda bir orduyu
Ebu Fudeyk'n tne gnderdi. mer, Ebu Fudeyk ve taraftarlaryla bir sre savatktan
onra Ebu Fudeyk'i ele geirerek ldrd. Atyye se Sicistan'a kamt, araftarlar
Atevyye olarak bilinirdi. Acride frkasnn kurucusu Abdulb. Acred de onun
taraftarlarndand.
Necedt frkasnn ziriyye olarak anlmasnn nedeni, fert hkmler- cahillii mazur
grmeleriydi. el-Ka'b, Necedt hakknda unlar tatmtr: Onlara gre sz ve amelde
takiyye caizdir. nsan ldrme onusunda bile takiyyeyi caiz grmlerdir. Necedt
frkasna gre insanlarn halfeye (imam) ihtiyalar yoktur. Bu noktada yapmalar
gereken, kendi aralarnda adalete riyet etmeleridir. Adaletin gzetilmesi noktasnda
imam elzem olursa, o takdirde dil bir kimseyi imam tayin etmek caiz olur.
Necdet'in ldrlmesinden sonra Eudeykiyye ve Ateviyye olmak zere iki gruba
blndler. Bunlardan her biri dierinden ber olduunu iln etti. Necdet'in samimi
dostlar dnda merkez Ebu Fudeyk'e geti. Sicistan, Horasan, Kirman ve Kuhistn
haricleri ise Atiyye'nin mezhebine tbi oldular.
Necdet b. Amir ve Nfi b. el-Ezrak, Mekke'de bniVZbeyr'e kar dier Hariclerle
birletiler. Bilhare Nf ve Necdet fikir ayrlna dtler. Nf, Basra'ya, Necde de
Yemme'yc gitti.
ikisi arasndaki fikir ayrlnn nedeni uydu: Nf, takiyyenin helal olmadn ve savaa
katlmamann ise kfr olduunu sylemiti. Bu grn de u ayet-i kerimelere
dayandrmt: "Onlardan bir topluluk, insanlardan Allah'tan korkar gibi korkarlar." (Nisa,
4/76) "Allah yolunda savar ve hibir knaycnn knamasndan korkmazlar."
Necdet ise ona kar karak takiyyenin caiz olduunu sylemi ve u ayetleri delil olarak
gstermiti: "Ancak onlardan saknmanz hali mstesnadr." (l-i mrn, 3/28) "Firavun
ailesinden imanm gizleyen bir adam dedi ki." (Mmin, 40/28) Ona gre savaa
katlmamak caiz, imkn bulup savaa katlmak ise daha faziletli idi. Allah Tel yle
buyurmutu: "Allah cihad edenleri oturanlara byk bir ecirle stn klmtr." (Nisa,
4/95)
Nf yle demitir: Bu ayetler, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) bask
altndaki ashab hakknda inmitir. Bu durumda olmayanlar iin savaa katlmamak
kfrdr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: "Allah'a ve Resl'ne yalan syleyenler -
savatan- geri durdular." (Tevbc, 9/90)

4- Beyhesyye:

Ebu Beyhes b. el-Heysam b. Cbir adnda bir ahsn etrafnda toplananlardan oluan bir
frkadr. Sa'd b. Eb Zab'a oullarndandr. Haccc, el-Veld'in hilfeti dneminde onun
peine dnce Medine'ye kamtr. Osman b. Hayyan el-Merr orada da kendisini takip
etmi ve sonunda yakalayarak hapsetmitir. Halife el-Veld'in ferman gelinceye kadar
geceleri onunla sohbet etmitir. Halifenin emri gerei elleri ve ayaklan kesildikten sonra
ldrlmtr.
Ebu Beyhes cariyenin sat konusundaki ihtilaflarndan dolay brahim ve Meymn'u tekfir
etmitir. Ayn ekilde Vkfyye'yi de tekfir etmitir. Ona gre Allah Tel'y,
peygamberlerini ve Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) tarafndan getirilen eriat
bilip ikrar etmeyen kimse msl-man olamaz. Ancak AUah dostlarna dost olunur, Allah
dmanlarndan ise ber olunur. eriatn esaslar arasnda varit olup Allah Tel
tarafndan haram klnp azap tehdidinde bulunulan hkmlerin bizatihi bilinmesi,
tefsirinin renilmesi ve bunlardan saknlmas gerekir. Baz hkmleri ise sadece ismen
bilmesi yeterli olup tefsirini bilmek vacip deildir. Kula den, bilmedii hususlardan
ekinmesi ve yapt her eyi ilme dayanarak yapmasdr. Ebu Beyhes, Vkfiyye'den ber
oluunu onlarn u grne dayandrmtr: Bir haram, haram ya da helal olmadn
bilmeden ileyen kimse hakknda hkm verilemez. Halbuki Ebu Beyhes'e gre o kim-
senin bu haram renme hakk vardr.
man ise her hak ve btl bilmektir. man, sadece kalp ile bilmek olup sz ve amel
mann art deildir. Ebu Beyhes'in yle dedii nakledilir: man, ikrar ve limdir.
Bunlardan sadece biri yeterli deildir.
Beyhesiyye'nin geneline gre ise ilim, ikrar ve amelin tamam imandr. Bazlarna gre
haramlar, Allah'n Kitb'nda vrid olanlarla snrldr. Buna delil olarak da u ayeti
zikrederler: "De ki: Bana vahyedi-lende yiyecek kiiye haram klnm baka bir ey
gremiyorum." (En'm, 6/154) Kitab'da zikredilen haramlar dnda herey helaldir.
Beyhesiyye iinde Avfiyye adyla bilinen bir topluluk vardr ki iki gruba ayrlmlardr:
Birinci grup yle der: Hicret yurdundan dnerek savaa katlmaktan ekinen kimseden
ber oluruz.
kinci grup ise yle der: Aksine onlara olan velayetimiz devam eder. nk helal olan bir
hkme dnmlerdir.
Bu iki grup, imamn kfre dmesi halinde tebaann da kfre decei noktasnda fikir
birliine varmtr. Bu noktada gaip olanla mevcut olan ayn hkmdedir.
Beyhesiye iinde Tefsir Ehli (Ashbu't-tefsir) olarak bilinen bir topluluk vardr ki ehdette
bulunan bir mslmann onun tefsir ve keyfiyetini bilip gereini yapmakla mkellef
olduunu iddia etmitir.
lerinde Sual Ehli (Ashbu's-su'l) olarak bilinen bir topluluk daha vardr ki yle
demilerdir: Kii, iki ehdeti f ettiinde mslman olur, Allah dmanlarndan ber
kalp Allah dostlarn dost edinir ve O'nun katndan gelenlere toptan iman eder. Eer din
bir hkm bilmiyorsa, Allah Tej'run kendisine farz kldn sorarak renir. Bilmedii
hususlarda kusur etmesi, onu sorup reninceye kadar kendisine zarar vermez. Haram
klndn bilmedii bir haram ilediinde ise kfre der. ocuklarn durumu hakknda
Sa'lebiyye frkasyla ayn gr paylam ve yle demilerdir: Mminlerin ocuklar
mmin, kfirlerin ocuklar da kfirdir. Kader konusunda se Kaderiyye ile ayn gr
paylam ve yle demilerdir: Allah Tel kullarna tefvizde bulunmu olup kullarnn
amelleri zerinde hibir irad mdhalesi yoktur. Beyhesiyye frkasnn ounluu,
bunlardan beretlerini ilan etmitir.
Bazlarna gre br kii herhangi bir haram ilediinde dununu imama bildirilinceye kadar
tekfir edilmez. Eer imam kendisine had uygulamazsa balanm olur.
Bazlarna gre helal klnm bir ey itii iin sarho olan kimse, sz veya fiilinden dolay
sorumlu tutulmaz.
Avfyye ise sarholuun kfr olduunu iddia etmitir. Ancak sarholua namaz terketmek
veya iffetli birine iftira etmek gibi baka br byk gnah eklenmedike tek bana kfr
olduuna ahitlik etmezler.
Hriciler arasnda Salih b. Mserrah'n taraftarlarndan oluan br frka daha bulunmakla
birlikte dierlerinden ayrmasn salayacak herhangi bir grleri nakledilmemtir.
Salih, Bir b. Mervn'a bakaldrm ve stne Bir b. el-Hris b. Umeyre -ya da el-E'as
b. Umeyre el-Hemedn- komutasnda bir ordu gnderilmitir. Kasr-i Cell'da yaralanan
Salih, yerine ebb b. Yezd b. Nuaym el-eybnfyi -Ebu's-Sahr- atamtr. EbuV
Sahr Kfe'yi ele geirmi ve el-Haccc'n ordusunda bulunan yirmi drt komutan
ldrmtr. Daha sonra yenilerek Ehvz'a ekilmi ve Ehvz nehrinde boulmutur. Son
szlerinin u ayet olduu rivayet edilmitir: "Bu, Azz ve Alm olan Allah'n takdiridir."
(Ysn, 36/38)
el-Yem n, ebbiyye'nin Salih hakknda ekimser kaldn dndkleri iin, Hricler'in
Mrciesi olarak anldklarn kaydetmitir. Rivayete gre, Salih'ten beratini ilan ederek
onu terketmitir. Bilhare kendi iin imamet iddiasnda bulunmutur. ebb'in grubu
Beyhesiyye'nin saydmz gruplar arasnda yeralr. Ancak an, hret ve iktidar
Hariclerden hibir ahsiyete nasip olmamtr. Kssas tarih kitaplarnda uzun uzun
anlatlmtr.

5- Acride:
Abdulkerim b. Acred adnda br ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bu ahs,
Necedt frkasnn bidatlerini aynen benimsemi, ancak birtakm bidatler kartarak
onlardan ayrlmtr. Ebu Beyhes'in taraftarlarndan olduu, bilhare onunla fikir ayrlna
derek ayrld ve u gr savunduu rivayet edilir: Islama davet edinceye kadar
ocuktan ber olmak gerekir. ocuk ergenlik ama ulatnda onu slm'a davet etmek
farzdr. Mrik ocuklar, babalaryla birlikte cehennemde olacaklardr. Ona gre mal,
sahibinin ldrlme ldrlmedike ganimet (fey5) saylmaz. Bu frka mensuplar
dindarlklar kendilerince bilinen kaede (: savaa katlmayanlar) ile olan velayet balarn
devam ettirirler. Hicreti farz deil bir fazilet olarak grrler. Byk gnah ileyenleri kfir
sayarlar. Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadn ve onun herhangi bir hikye olduunu
iddia ettikleri de sylenmitir. Rivayete gre bu konuda yle demilerdir: Bir ak
hikyesinin Kur'an'da bulunmas caiz deildir!
Acride frkas kendi iinde farkllaan grlerine bal olarak birok frkaya ayrlmtr.
Bu frkalar unlardr:
A- Saltiyye: Osman b. EbiYSalt -dier ad es-Salt b. Ebi's-S alt3 tiradnda bir ahsn
taraftarlarndan oluan br frkadr. kard birok bidatle Acride'den ayrlmtr. Bu
bidatlerden biri udur: slm'a gireni kendimize dost edinir, akl bana gelip de slm'
kabul edinceye kadar ocuklarndan yz eviririz.
lerinden bir topluluun yle dedikleri nakledilir: Ergen olup slm'a davet edilen kii bu
daveti kabul veya reddedinccye kadar ne mriklerin, ne de mslmanlarn ocuklarna
dostluk veya dmanlk sz konusu olmaz.
B- Meymniyye; Meymn b. Hd adnda bir ahsn taraftarlarndan olumutur.
Meymn, eitli grleriyle Acride'den ayrlmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Kaderin
hayr ve erri kuldan kaynaklanr. Fiiller yaratma ve ibda bakmndan kullara aittir.
Istit'at fiilden nce gelir, Allah Tel yalnz hayr murd eder. Kullarn masiyetleri
noktasnda O'nun irdesi mevcut deildir. Hseyin el-Kerbs, Hariclerin grlerini
anlatt kitabnda Meymnlerin, kzlarn kzlaryla, erkek ve kzkar-delerin ocuklarn
kzlaryla evlenmeyi caiz grdklerini nakletmitir. Meymniyye yle demitir: Muhakkak
ki Allah Tel kiiye kendi kzlar, erkek ve kzkardelerinin kzlaryla evlenmeyi haram
klmtr. Bunlarn ocuklaryla evlenmeyi ise haram klmamtr.
el-Ka'b ve el-E'ar Meymniyye'nin Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadn iddia ettiklerini
nakletmilerdir. Onlar sultanla savamay, ona ve hkmne rza gsterenlere had
uygulamay vacip grmlerdir. Sultan kabul etmeyenlerle savamak caiz deildir. Ancak
ona destek olanlar, Hariclerin inanlarn tenkid edenler ve sultana rehberlik edenler
bunun dndadr. Meymnyye'ye gre mrik ocuklar da cennettedir.
C- Hamziyye: Hamza b. Edrek adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Kader
ve dier bidatlerinde Meymniyye frkas ile ayn dnen Hamziyye, muhaliflerin ve
mriklerin ocuklar meselesinde onlardan ayrlarak bu ocuklarn cehennemlik
olduklarn iddia etmilerdir. Hamza, Sicistan'da ayaklanan Hseyn b, er-Rekkd'n
taraftarlar arasnda bulunuyordu. Halef el-Hrc kader ve liderlii haketme gibi
konularda ona muhalefet etmiti. Bunun zerine birbirlerinden beri olduklarn lan ettiler.
Hamza, mmetin dirliinin salanmas ve dmanlarn tesirsiz hale getirilmesi gibi
konularda baar olmamas durumunda bir devirde iki mamn bulunmasnn caiz
olduunu sylemitir.
D- Halefiyye; Halef el-Hric adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Krmn
ve Mekrn havalisinde yaam Hariclerden oluur.
Kader konusunda HamziyyeMen farkl dnrler. Kaderin hayr ve errini Allah Tel'ya
isnat ederler. Bu meselede Ehl-i Snnet ve Cemaat ile ayn inanc paylarlar. yle
derler: Hamziyye u szleriyle tenakuza dmlerdir: Eer Allah Tel kendi takdir ettii
fiilleri yapma veya yapmama nedeniyle kullarna azap edecek olsayd zulmetmi olurdu.
Onlara gre mrik ocuklar amelde bulunup bulunmamalarna baklmakszn
cehennemlik olurlar. Ancak bunun ak bir eliki olduunu grememilerdir.
E- Etrfiyye: Kader konusunda Hamza ile ayn grte olan bir frkadr. Ancak onlar
uzakta bulunanlar, akl yoluyla gerekli olduunu dndklerini uyguladklar takdirde,
eriatin bilmedikleri hkmlerinde iledikleri kusurlardan dolay mazur grmlerdir. Bu
frka da Kaderiye gibi birtakm akl farziyetlerin varln iddia etmitir. Balar
Sicistan'dan Glib b. zek'tir. Abdullah el-Sedyr onlara kar karak kendilerinden ber
olduunu ilan etmitir.
Bu frka iinde Muhammediyye olarak bilinen ve Muhammed b. Rzk'n taraftarlarndan
oluan bir frka daha vardr. Muhammed, Hseyn b. er-Rekkd'n taraftarlar
arasndayken bilhare ondan ber olduunu ilan etmitir.
F- uaybiyye: uayb b. Muhammed adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr.
Meymn le birlikte Acride arasnda bulunurken kaderle lgili fikrinden dolay ondan
beretini ilan etmitir.
uayb yle demitir: Allah Tel kullarn amellerinin yaratcsdr. Kul ise, kudret ve
irde bakmndan onlar kazanandr. Hayr ve er bakmndan onlardan sorumludur, ceza
ve mkfat olarak da karln grecektir. Varlk leminde hibir ey Allah Tel'nn
irdesi olmakszn gereklemez. uayb imamet ve va'd konularndaki bid'atlarmda
Hariclerle ayn grtedir. ocuklarla ilgili hkmleriyle savaa katlmayanlar, dostluk ve
teberr konularnda Acrde ile ayn grtedir.
G- Hzimiyye: Hzm b. A1 adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Kullarn
amellerinin Allah Tel tarafndan yaratlm olduu, kudretinde dilediinden baka bir
eyin olamayaca gibi inanlarda uayb'n grlerine tabidirler. Muvft fikrini
savunmulardr. Allah Te, ancak iin sonunda iman bakmndan kendisine gelecek
olanlar dost edinir. Sonlar kfr olacan bildii kullarndan ise teberr eder. Dostlarm
olan sevgisi devaml olduu gibi, dmanlarna olan buzu da devamldr.
Rivayete gre Ali (radiyalkhu anh) hakknda tevakkuf etmi ve ondan beri olduklarn
aka ifade etmemilerdir. Baka birok kimseden beret-lerini ise ilan etmilerdir.

6. Se'libe:

Salebe b. Amir adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Sa'lebe, ocuklar
konusundaki tartmalarna kadar Abdulkerim b. Acred le tek yumruk gibi hareket
etmiti. Ancak ocuun velayetini iddia edince Abdulkerim frkas ondan yz evirdi. Ona
gre, hakk inkr ettii grlmedike ister kk ister byk olsun ocuklarn da velayeti
sahihtir. Ona gre ergenlik ana gelmemi ocuklarn dost veya dman olarak
grlmelerinin herhangi bir hikmeti yoktur. Ergen olup davete muhatap oluncaya kadar
asl olan budur. Klelerinden zengin olduklarnda zekat almay, fakir olduklarnda ise
onlara zekt vermeyi caiz grd. Bu frka, kendi iinde drt frkaya ayrlmtr:
A- Ahnesiyye; Ahnes b. Kays adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Ahnes,
Se'libe firkasndand. Ama baz meselelerde onlardan ayrlarak farkl fikirler beyan
etmitir: rnein Kble ehlinden olup takyye ortamnda yaayanlarn tamam hakknda
tevakkuf etti; sadece iman ettii aka bilinen kimseleri dost edinir, kfr aka bilinen
kimselerden ise teberr ederdi. Suikast, cinayet ve hrszl haram grmtr. Ona gre
kble ehlinden hi kimse dman dine davet etmeden savaa balayamaz. Eer dman
bu daveti kabul etmezse o zaman kendisiyle arplabilir. Bunun tek istisnas, szlerinin
fiillerine uymad aka bilinen kimselerdir. Ahnes, kendi frkasnca mrik saylan
byk gnah sahiplerine, mslman hanmlarla evlenmeyi caiz grmtr. Dier mese-
lelerde Hricilerle ayn grleri benimsemitir.
B- Ma'bediyye; Ma'bed b. Abdurrahman adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir
frkadr. Ma'bed, mslman hanmlarn mriklerle vlendirilnesi hatasnda Ahnesiyye
frkasna kar kt. Ayrca klelerden kat alp onlara zekat verme meselesinde de onlara
kar kt. Ma'bed yle demitir: Bu grlerinden dolay ondan teberr ederim. Korku ve
ekince halinde zekat paylarnn tek bir paya evrilmesini de caiz grmlerdir.
C- Rueydiyye: Rueyd et-Tsfnin taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bunlara Uriyye de
denilmitir. Se'libe nehirler ve kanallarla sulanan arazilerde yirmide bir verilmesini
gerekli gryordu. Ziyad b. Abdurrahman rn(onda bir) tam olarak verilmesi
gerektiini ve daha nceden rn yarsnn verilmesini savunanlardan teberr etmenin
caiz olmadn onlara bildirdi. Bunun zerine Rueyd yle dedi: Eer onlardan teberr
etmek caiz deilse, o zaman biz de onlar gibi amel ederiz. Bunun zerine bu konuda iki
gruba ayrldlar.
D- eybniye; eybn b. Seleme adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr.
Ebu Mslim el-Horasn dneminde ayaklanmtr. Nasr b. Seyyar karsnda ona ve Ali b.
el-Kirmn'ye destek vermitir. nceleri Se'libe taraftan olmutur. Ebu Mslim ve Ali'ye
yardm edince Haricler ondan teberr ettiler. eybn ldrlnce bir topluluk onun tvbe
ettiini syledi. Se'libe ise yle dedi: Onun tvbesi sahih olmaz. nk o, bizimle ayn
grte olanlar katletmi, mallarn gaspetmitir. Bir mslman ldrp malna el koyan
kimsenin tvbesi kabul edilmez. Bunun art kendisine ksas uygulanmas ve
gaspettiklerini iade etmesidir.
eybn, cebr ve kudret-i hdise meselelerinde Cehm b. Safvn ile fikir birlii etmitir.
Ziyd b. Abdurrahman e-eybn, Ebu Hlid'in yle dedii nakledilir: Allah Tel Zt
iin ilim yaratmadka bilmez. Eya O'nun in ancak huds ettikleri ve meydana
geldikleri anda malm olur. Ziyd'n eybn'dan teberr ettii ve sz konusu iki kiiye
desteinden dolay da tekfir ettii sylenmitir. eybniyye'nin ounluu Grcan, Nes
ve Ermenistan civarnda yaamtr. eybn' dost edinen ve tvbe ettiini syleyen ise
Atyye el-Crcn ve taraftarlardr.
E- Mukremiyye; Mukrem b. Abdullah el-Acel'nin taraftarlarndan oluan bir frkadr.
Mukrem, Se'libe arasndayd. Birtakm meselelerde onlara muhalefet etti. rnein ona
gre namaz terk eden kimse kfirdir, fakat kfr namaz terk ettii in deil, Allah
Tel'y bilmemesinden dolaydr. Bu hkm, insann irtikb ettii her trl byk gnaha
da amil klmtr. nk Allah'n vahdaniyetini, gizli ve ak her tr fiilinin Allah Tel
tarafndan bilindiini, iledii taat ve masiyetin O'nun tarafndan karlk greceini bilen
kiinin masiyete kalkmas, byle bir bilgiden gf olmayan Zata muhalefet etmesi ve
O'nun vazettii ykmllklere kar kaytsz kalmas tasavvur edilemez. Bu yzdendir ki
Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) yle buyurmutur: "Zina eden kii, mmin
olduu halde zina edemez. Hrsz da mmin olduu halde hrszlk edemez." (Buhar,
Mezlim, 30; Mslim, man, 100; bn Mace, Fiten, 3)
Selibe frkas bu konuda onlara muhalefet etmi ve "muvft" man grn
benimsemitir. Onlara gre: Allah Tel'nm kullarn dost veya dman edinmesi,
akbetleri tibanyladr. Yan ldkleri hl zere (muv-ftu'1-mevt) olup yaarken
bulunduklar hl itibaryla deildir. nk hayat halinde iken mrnn sonunda ne olaca
kesin deildir. Buna gre kii, inanc zere yaamaya devam eder ve son nefesine kadar
byle giderse te iman budur ve biz de onu dost ediniriz. ayet byle devam etmezse
biz de onu dman biliriz. Allah Tel hakknda da aynen byledir; muvft halinde
kendisi hakknda bilinene gre dostluk veya dmanlk szkonusudur. Btn Selibe
frkas bu grtedir.
F- Ma'lmiyye ve Mechliyye; Bunlar da asl itibaryla Hzimiyye frkasnn taraftarlardr.
Ma'lmiyyc farkl olarak yle demitir: Allah Tcl'y btn isim ve sfatlaryla bilmeyen
kimse cahildir. Ancak btn bunlar renip bildikten sonra mmin olabilir. stit'at da
fiille beraber gndeme gelir. Fiil, kul tarafndan yaratlmtr. Bu grleri sebebiyle
Hzimiyye mensuplar onlardan teberr etmilerdir.
Mechliyye ise yle demitir: Allah Tel'nn isim ve sfatlarndan bir ksmn bilip bir
ksmn bilmeyen kimse Allah' biliyor demektir. Kullarn fiilleri Allah Tel tarafndan
yaratlmtr.
G- Bidhyye; Yahya b. Asdem'in taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bu frka mensuplar
yle bir bidat kartmlardr: unu kesinlikle syleyebiliriz ki bizimle ayn inanca sahip
olanlar cennetliktir. Bu hususta 'nal-lah^ Allah dilerse' demeyiz. nk bu, itikdda
phe ihtiva eder.
'nallah mminim = Allah dilerse mminim' diyen kimse kukudadr. Bizim cennetlik
olmamz noktasnda hibir kuku yoktur.

7- bdiyye:

Abdullah b. bd'n taraftarlarndan oluan bir frkadr. Abdullah, Mervan b. Muhammed

dneminde hurc etmitir. Bylece onun stne Abdullah b. Muhammed b. Atyye
komutasnda bir ordu gnderilmi ve Tihme'de San'a yolu zerinde bulunan Tebble
beldesinde sava cereyan etmitir. Rivayete gre Abdullah b. Yahya el-bd hayatnn
her safhasnda Abdullah b. bd'la birlikte olmu, fikirlerini aynen benimsemitir. Onlara
gre Kble ehlinden kendilerine kar kanlar mrik deil kfir olarak grlr. Onlarla
evlenilebilir, miras olunabilir. Sava halinde mallarn ganimet almak helal, sava
dnda ise haramdr.
Mslmanlardan kendilerine muhalif olanlarn yurdunu Dru'l-slm olarak grrler. Ama
sultann kararghn Dru'1-bay olarak grrler. Kendilerinden farkl dnenlerin,
kendileriyle ayn dnenler hakkndaki ahitliklerini caiz grrler. Byk gnah
sahiplerini tevhd ehli olarak grr, ancak 'mmin' demezler.
Yne onlara gre istit'at, bir tr araz olup fiilden nce gelir. Fiil onunla husule gelir.
Kulun fiili, ihdas ve ibda olarak Allah Tel tarafndan yaratlmtr. Kullar tarafndan ise
mecaz olarak deil hakik mnada kesbedilmtir. mamlarna Emru'l-mminn
demedikleri gibi kendilerini de muhacir olarak adlandrmazlar. Onlara gre teklf ehli fena
bulduunda lemin tamam da fena bulur. u husus zerinde de ittifak etmilerdir: Byk
gnah sahibi, nimeti inkr etme anlamnda kfir olup dini inkr konusunda kfir deildir.
bdler, mrik ocuklarnn tekfiri meselesinde fikir belirtmeyip intikam zere azap
edilmelerini ve Allah'n ltf gerei cennete girmelerini de caiz grmlerdir. el-Ka'b
onlardan, Ebu'l-HuzeyPin dedii gibi Allah Tcl'nn rzasnn murad edilmedii tatlern
olabilecei fikrini de nakletmitir.
ibdler nifakn irk olup olmamas konusunda tereddt etmi ve yle demilerdir: Allah
Resl'nn (saJlallhu aleyhi ve seilem) devrinde yaayan mnafklar tevhd ehliydiler.
Ancak byk gnah ilemilerdi. Onlarn kfr irk nedeniyle deil byk gnah
sebebiyledir. Yine onlara gre Allah Tel'nn buyurduu her emir huss deil ummdir.
Allah Tel'nn emirleri m'min, kfir herkese yneliktir. Kur'an'da tahsis yoktur.
bdlere gre Allah Tel'nn yaratt herey O'nun vahdaniyetine dellet eder. Byle de
olmak durumundadr. Onlardan br topluluk yle demitir: Allah Tel delilsiz bir
peygamber yaratp ona vahyettikleriyle kullarn mkellef klabilir. Mucize gstermesi art
deildir. Bu, bir delil yaratp mucize izhr edinceye kadar Allah Tcl zerine vacip olmaz.
bdyye de Se'libe ve Acride gibi kendi iinde gruplara ayrlmtr.
A- Hafsiyye: Hafs b. Ebi'l-Mikdam adnda bir alsn taraftarlarndan olumutur. Ona
gre iman ile kfr arasndaki kstas Marifetullah'tr, Allah Tel'y bildikten sonra
peygamber, kitap, kyamet, cennet veya cehennem gibi bir hususu nkr eden ya da
zina, hrszlk ve arap ime gb byk gnahlardan birini ileyen kimse kfir olmalda
birlikte irkten beridir.
B- Hrisiyye: Haris el-bd adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu bir frkadr.
bdiyye frkasna, kader konusunda Mu'tezile mezhebinin fikrini benimsemesiyle ters
dmtr. Kullarn fiillerinin Allah Tel tarafndan yaratlm olmas ve stit'atn fiilden
nce olmas noktasnda da onlara muhalefet etmitir.
C- Tezdiyye: Yezd b. neyse adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu frkadr.
Ezrika'dan nceki ilk Muhakkime'nin dost edinilmesi gerektiini sylemi, bunlardan
sonra gelenler arasnda ibdiyye dndaki -lerden teberr etmitir. Ona gre Allah Tel,
Arap olmayanlardan bir peygamber ve yannda bir kitap gnderecektir. O kitap
gkyznde yazlm olup o peygambere bir defada indirilecektir. Bu, yeni peygamber
Allah Resl'nn (salkUhu aleyhi ve sellem) eriatn terk ederek Kur'n-i Kerm'de de
zikredilen Sbilerin dininden olacaktr. Bu Sbiler, Harran ve Vst'ta bulunan Sbiler
deildir.
Yezd, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) rsletine ahitlik eden Ehl-i Kitab -
slama girmeseler de- dost edinme grndedir. Kendi grnde olsun olmasn, had
cezas uygulanm kimselerin mrik ve kfir olduklarn sylemitir. Ona gre byk,
kk her tr gnah irktir.

8- Sufryye-i Ziydiyye:

Ziyd b. el-Asfar adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Ezrika, Necedt
ve bdiyye'ye aadaki meselelerde muhalefet etmilerdir: Birinci mesele, Sufriyye'ye
gre kendileriyle ayn inanta olup savaa katlmayanlar tekfir edilmez. kinci mesele,
onlara gre recm cezas vardr. nc mesele, kfir ocuklarnn kati ve tekfir
edilmemesi ve ebed cehenneme mahkm edilmemesidir. Drdnc mesele, takiyye-vi
szde caiz grrken fiilde caiz grmemeleridir. Bu frka mensuplarna gre, haddi
gerektiren gnahlar ileyen kimseler, o haddin gerektirdii isimle anlr, kendilerine daha
ar bir ad verilmez. rnein zina edene zn, hrszlk edene hrsz denip kfir veya
mrik denilmez.
Ama had cezasna konu olmayan byk gnah sahipleri, rnein namaz terkeden,
savatan kaan vs. kiiler, terketti eyin ycelii sebebiyle tekfir edilir. Bu frkadan olan
ed-Dahhk'dan u gr nakledilmitir: Mslmanln gizli tutulmas gereken ve bu
hususta korku duyulan memlekette mslman kadnlarn, kendi kavimlerinin kfirleriyle
evlenmesi caiz olup mslmanlm aka yaand yerlerde bu caiz deildir. Ziyd b. el-
Asfar'a gre takiyye halinde btn zekat paylar tek bir pay olarak grlebilir. Yine onun
yle dedii nakledilir: "Bizler kendimize gre mminiz. Allah katnda imandan km
olup olmadmz bilemeyiz." Ziyd ayrca yle demitir: "irk ki ksma ayrlr: Ilk
eytana itaati ieren irktir. kincisi ise puta tapmay ieren irktir. Kfr de iki trldr:
lki nimetlere kfrnda bulunma (: nankrlk), ikincisi ise rubbyeti inkr etme eklinde-
dir. Beret de iki trldr: Had cezasna maruz kalanlardan teberr etmek snnet,
mnkirlerden (inkarclar) teberr etmek de farzdr.
Hariclerle ilgili blm nemli smalar zikrederek bitirmek istiyoruz:
lk Haricler (mtekaddimn): krime, Ebu Harun el-Abed, Ebu'-a's, smail b. Semf.
Sonraki Haricler (mteahhirn): el-Yemn b. Rabb nce Sa'leb idi sonra Beyhesiyye
frkasna girdi, Abdullah b. Yezd, Muhammed b. Harb, Yahya b. Kmil se bdiye
grubundandr.
Haric airlere rnek olarak da u isimleri zikredebiliriz: mrn b. Hattan, ed-Dalhk b.
Kays'n da arkada olan Habb b. Murre, Cehm b. Safvn, Ebu Mervn Gayln b. Mslim,
Muhammed b. sa Bergs, Ebu'l-Hseyn Kulsm b. Habb el-Muhelleb, Ebu Bekir
Muhammed b. Abdullah b. ebb el-Basr, Ali b. Harmele, Salih b. Kubbe b. Subeyh b.
Amr, Muveys b. mrn el-Basr, Ebu Abdullah b. Mesleme, Ebu Abdur-rahman b.
Mesleme, el-Fadl b. sa er-Rekk, Ebu Zekeriyy Yahya b. Esfah, Ebu'l-Hseyn
Muhammed b. Mslim es-Slih, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Hasan el-
Hlid, Muhammed b. Sadaka, Ebu'l-Hseyn Ali b. Zeyd el-bd, Ebu Abdullah
Muhammed b. Kerrm, Kulsm b. Habb el-Murd el-Basr.
Haricler arasnda bir topluluk daha vardr ki toplumdan uzaklam ve yapt savalarda
ne Ali'nin (radyaMahu anh), ne de dmanlarnn yannda yeralmlardr. Bunlar yle
demilerdir: "Sahabe hakknda fitneye bulamayz." Nitekim Abdullah b. mer, Sa'd b.
Eb Vakks, Muhammed b. Mesleme el-Ensr ve sme b. Zeyd b. Harise el-Kelb
hakknda fikir belirtmemilerdir.
Kays b. Eb Hzim yle demitir: "Sffn savanda verdii emre kadar btn hal ve
harplerinde Ali'nin (radyalhhuanh) yannda yeralmitm. Ama o gn, 'Kalan gruplarn
stne yryn! Sizler (Allah ve Resul doru syler) derken (Allah ve Resul yalan
syledi) diyenlerin stne yryn!' emrini verince cemaat hakkndaki gerek niyetini
anladm. O gn kendisini terkettim."

5- Fasl

Mrcie

'rca' kelimesi iki anlama gelir.

ilki erteleme, tehr etme anlamdr. u ayet-i kerimede olduu gibi: "Dediler ki: Onu ve
kardeini irca et!" (A'rf, 7/111) Yani tehir et, mhlet ver anlamndadr.
kinci anlam ise mit (rec) vermedir.
Bu frka mensuplarna ilk anlama dayanarak Mrcie demek sahihtir.
nk onlar, ameli mertebe bakmndan inan ve niyetin gerisine atarlar.
kinci anlama dayanarak Mrcie demek de yerindedir. nk, kfr ile ibdet fayda
etmedii gibi iman ile gnah da zarar vermez demilerdir.
Bazlar ise yle der: "rca, byk gnah sahibinin hkmn Kyamet gnne erteleyip
dnyadaki durumu ile cennet veya cehennem ehli olduuna hkmetmemektir." Bu
anlama gre Mrcie ve Va'diyye frkalar, birbirlerine zt iki frka olmaktadrlar.
Bir baka gre gre rca, mam Al'yi (radyallahu anh) birinci dereceden drdnc
dereceye ertelemektir ki bu anlama gre Mrcie ve a birbirlerine zt iki frka olmaktadr.
Mrcie u drt snftan oluur: a. Haric Mrciesi, b. Kaderiyye Mrci-esi, c. Cebriyye
Mrciesi, d. Hlis Mrcie. Muhammed b. ebb, es-Slih ve el-Hlid Kaderiye
Mrciesi'ndendir. Kader (: kulun fiillerini tam kudretle yaratt) ve irca fikrini ilk ortaya
atan Gayln ed-Dmekfnin taraftarlar da bu grupta yeralr. Biz ise bu blmde Hlis
Mrcie'nin grlerine yer vereceiz. Mrcie kendi inde alt frkaya ayrlmtr:

1- Tnusitte:

Ynus b. Avn en-Numeyr adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Ona gre
iman, Allah Tel'y bilmek, O'na boyun eip balanmaktr. O'na kar kibirlenmemek,
O'na kalp ile sevgi beslemektir. Bu hasletleri tayan kimse mmindir. Bunlar dnda
kalan ve taat cinsinden olan eyler imandan deildir. man hlis ve sadk olduka
bunlarn terkinden dolay azap da grmez.
Yine ona gre blis, Allah Tel'y tevhid ederek bilirdi. Ama O'na kar kibirlenmesi ve
boyun emeyi reddetmesi sebebiyle kfir oldu; "Reddetti ve byklk taslad. Ve
kfirlerden oldu." (Bakara, 2/35). Ynus yle demitir: "Kimin kalbinde Allah'a boyun
ei ve muhabbet, huls ve yakn ile yerleirse, hibir masiyetle O'na muhalif olmaz.
Ondan sdr olabilecek masiyetler de, yakni ve ihls sebebiyle kendisine zarar vermez.
Mmin cennete amel ve ibadetler sebebiyle deil, ihls ve muhabbet sayesinde girer."

2- Ubetdtte:

Ubeyd el-Mkteib adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Ubcyd'in yle
dedii nakledilmitir: "irk dndaki her gnah muhakkak balanacaktr. Kul, tevhd
zere vefat ettiinde, iledii gnah ve ktlkler kendisine zarar vermez." el-Yemn da
ondan unu nakletmitir: "Allah Tel'nm ilmi, O'nun ztndan ayrdr. Kelam ve dini de
byledir. Allah Tel -h- insan suretindedr. ddiasna gre Allah Resul de (salJallhu
aleyhi ve seem) "Allah Tel Adem'i Rahmn'n suretinde yaratt" (Heysem, Mecmau'z-
Zevid, 8/198; Taberni, Mu'cemu'l-Kebir, 12/403) hadisi C buna aret etmitir.

3- Gassnitte:

Gassn el-Kf adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Kendisi iman hakknda
yle demitir: man, Allah Tel'y, Peygamberini, Allah tarafndan indirilen eriat ve
Allah Resl'nn (salklihu aleyhi ve sellem) getirdiklerini tasilen deil, genel olarak
(cmlen) bilmektir. Ona gre iman ne artar, ne de eksilir. ddiasna gre herhangi bir
kp "Allah Tel'nn domuz eti yemeyi haram kldn biliyorum, ama haram kld
domuzun u koyun mu, yoksa baka bir ey mi olduunu bilmiyorum." dese mmin
olarak kalr. Yine biri kp "Allah Tel'nn Kabe'yi haccetmeyi farz kldn biliyorum,
ama Kabe'nin nerede olduunu bilmiyorum, belki Hindistan'dadr." dese mmin olmaya
devam eder. Bu misallerle anlatmak istedii, bu tr inanlarn imann tesinde hususlar
oluudur. Bu gibi ifadeler onun phe iinde olduunu gstermez. nk hibir akl
sahibi, Kabe'nin yeri hakknda pheye kaplmaz. Domuz ile koyun arasndaki fark da
aktr.
in tuhaf yan Gassn'm Ebu Hanfe'yi de kendi grnde sayp Mrcie'den grmesidir.
Bu, ak bir yalandr! Ebu Hanfe ve taraftarlarna Ehl-i Snnet'in Mrciesi denilmitir.
Frka tarihilerinden birou da Ebu Hanfe'yi Mrcie arasnda zikretmitir. Bunun sebebi
olarak da iki husus zikredilir: lkine gre mam A'zam Ebu Hanfe, ilk nesillerde ortaya
kan Kaderiyye ve Mu'tezile'ye muhalefet ederdi. Mu'tezile mensuplar ise, kader
hususunda kendilerine muhalefet eden herkese Mrcie derlerdi.
mam- A'zam ve takipileri hakknda Mrcie tanmnn kullanlmas bunlardan sdr
olmutur.
Dierine gre mam- A'zam, imann kalp ile tasdik olduunu syler imanda artma ve
eksilmeyi de kabul etmezdi. te bundan hareket edilerek mam- A'zam'n ameli imann
ardna att zannedildi. Halbuki bu zan, yersiz ve fasittir. nk mam A'zam'n bedenle
yaplan ameller noktasnda nasl hassas ve titiz olduu bilinen bir gerektir. badetleri fa
noktasndaki gayreti de btn kitaplarda yazldr. O halde bu tr sylentilerin Mu'tezile ve
Havric'den kma ihtimali ok yksektir.

4- Sevbntte:

Ebu Sevbn el-Mrci adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Bunlara gre
man, Allah Tel'y, peygamberlerini ve ilenmesi aklen caiz olmayan eyleri bilmek ve
krar etmektir. Onlara gre terkedil-mesi aklen caiz olan fiilleri bilmek ve ikrar etmek
imana dhil deildir. Bunlar ayrca, her trl ameli, imann ardna atarlar.
Ebu Sevbn' bu grlerinde izleyenlere rnek olarak u isimleri zikredebiliriz: Ebu
Mervan Gayln b. Mervn ed-Dmek, Ebu emr, Muveys b. Imrn, el-Fadl er-Rakk,
Muhammed b. ebb, el-Attb ve Salih Kubbe.
Gayln kaderin hayr ve errinin kuldan olduuna inanrd. mamet konusunda ise
Kureylik artn kabul etmezdi. Ona gre Kitab ve Snnet ile mil olan herkes imamete
lyktr. Ancak imamet, mmetin icm ile sbt bulur. in garip yan mmetin, imametin
Kureylii zerinde icm etmi olmasdr. Nitekim bu esasa dayanlarak Ensr'n "Sizden
bir emir, bizden bir emir olsun" istei geri evrilmitir. Sonu itibaryla Gayln u esas
cemeden ndir bir kiiliktir: Kader, rca ve Hriclik.
Yukarda saydmz ahsiyetlerin tamam, u hususta gr birlii etmilerdir: Eer Allah
Tel kyamette isyankr bir kulu affederse, onun durumunda olan btn isyankr
m'minleri de affeder. ayet cehennemden herkesi karacaksa, hali bunun gb olan
herkesi karacaktr. Ancak iin tuhaf taraf, bu grup, tevhid ehlinden olan mminlerin
cehennemden muhakkak kacaklar noktasnda kesin gr belirtmemitir.
Muktil b. Sleyman'dan u gr nakledilmitir: Gnahlar, tevhid ve iman sahiplerine
zarar vermez. Mmin olan hi kimse cehenneme girmez. Ondan nakledilen sahih gr
ise udur: Gnahkr mmine, Kyamet gn cehennemin zerinde bulunan Srat zerinde
azap edilir. Cehennemin ateinden ykselen scaklk ve alev ona gelir. Gnah miktar ac
ektikten sonra cennete girer. O bunu, kzgn tava zerinde tutulan msr tanelerine
benzetir.
Bir b. Gys el-Mers'den de u gr nakledilmitir: Byk gnah sahipleri cezalarn
ekmek zere cehenneme atldktan ve cezalarn ektikten sonra kacaklardr. Orada
ebed kalmalar imknsz olup adalete aykrdr.
Denildi ki: rca fikrini ortaya ilk atan Hasan b. Muhammed b. Ali b. Ebi Tlib'dir. O,
deiik blgelere gnderdii mektuplarda bu fikri belirtirdi. Ancak o Ynus ve Ubeyd
Mrci'lerinin iddia ettikleri gibi ameli imann arkasna geirmemi, sadece byk gnah
sahibinin tekfir edilemeyeceini sylemitir. Zira ona gre ibadetlerde bulunma ve
gnahlardan kanma imann aslndan deildir. Dolaysyla bunlarn zevali, imann da zail
olmasn gerektirmez.

5- Tmenitte:

Ebu Muz et-Tmen adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Ebu Muz'a gre
iman marifet, tasdik, muhabbet, ihls ve Reslul-lah'n getirdiklerini ikrardr. Bunlarn
tamamn, ya da bir ksmn terk etmek kfrdr. Bunlarn yalnz birisinin veya bazsnn
iman olduu sylenemez. Kfr olduu hakknda icma edilmemi kk veya byk bir
masiyeti ileyen kimse hakknda "fsk ve isyanda bulundu" denilir ama 'fsk' denmez.
Terketmeyi hell sayarak namaz klmay terk eden kimse kfir olur. Kaza etme niyetiyle
terk eden kimse ise kfir olmaz. Ona gre bir peygamberi ldren veya ona vuran kimse
kfre der. Ama kfre dmesinin sebebi, onu ldrmesi veya vurmas deil,
kmseme, dmanlk ve buz yzndendir.
bn'r-Rvend ve Bir el-Mers de bu gre meyletmilerdir. Her ikisi de yle
demilerdir: man, kalp ve dil ile tasdiktir. Kfr ise, inkr ve srarla reddetmedir. Buna
gre gnee, aya veya bir puta tapmak bizatihi kfr deil, kfr almetidir.

6. Slihitte:
Salih b. mer es-Slihfnin taraftarlarndan olumu bir frkadr. Es-Slih, Muhammed b.
ebb, Ebu emr ve Gayln kader ile irca fikrini birletirmilerdir. stteki balk altnda
Hlis Mrci'ler zikretmeyi art komu olmakla birlikte, bu frkann mensuplarnn baz
meselelerde Mrcie'den ayrldklar bize zahir olmutur.
rnein es-Slih'ye gre iman, mutlak anlamda Allah Tel'y bilmektir. Buna gre
yaadmz lemin bir yaratcs olmaldr. Kfr, mutlak anlamda O'nu bilmemektir. Allah
Tel hakknda 'n ncs' diyen kimsenin bu sz bizatihi kfr deildir. Ancak
byle bir sz, sadece kfirden sdr olabilir. Ona gre Allah Tel'y bilip tanmak,
muhabbet ve boyun eiten ibarettir. Bu hususta Resl'den gelen hccet geerlidir. Aklen
Allah Tel'ya nanp Resulne nanmamak sahihtir. Ama Allah Resul (sallallhu aleyhi
ve sellem) yle buyurmutur: "Bana inanmayan, Allah'a da inanmam olur."(Bkz.
Mslim, man, 240) Onun iddiasna gre namaz, Allah'a kulluk deildir. nk O'na
kulluk, ancak O'na iman etmekle olur ki o da Allah' bilmektir. man, bu hasletten ibaret
olup ne artar, ne de eksilir. Kfr de ayn ekilde tek br haslet olup artma veya eksilme
kabul etmez.
Ebu emr ise, Peygamberlerden bu hususta bir hccet gelmedike imann Allah Tel'y
bilmek, O'nu kalpten sevmek ve boyun emek, O'nun gibi bir varlk olmadn ikrar
etmek olduunu sylemitir. Peygamberlerin hccetleri sbt bulduunda onlar ikrar ve
tasdik etmeyi de iman ve marifet kapsamnda grmtr. Onlarn Allah katndan getirdik-
leri hkmleri ikrar etmekse imann zne dhil deildir. mann hasletlerinden herhangi
biri tek basma iman olmad gibi, bir ksm da iman deildir. Bunlar ancak bir btn
halinde iman ifade edebilirler. mann hasletleri arasnda adaleti bilmeyi de art
komutur. Bununla murad ettii ise, kaderin hayr ve errinin kuldan kaynaklanp Allah
TelVa izafe edilemeyeceidir.
Gayln b. Mervn hem Kadcriyye, hem de Mrce'dendir. O, mann Allah Tel'y ikinci
derecede bilmek, O'nu sevip boyun emek, Allah katndan geleni ve Peygamberdin
getirdiini ikrar etmek olduunu sylemitir. Ona gre birincil bilgi (marifet) ftr ve
zarurdir. Bilgi, asl itibaryla iki ksma ayrlr: Biri ftrdir ki bu, lemin bir sni'i ve
kendisinin bir yaratcs olduunu bilmektir. Bu, tek bana iman olarak adlandrla-maz.
man, ikinci dereceden kazanlm bilgiye denir.
Mrce arasnda saylan dier zevat unlardr: Hasan b. Muhammed b. Ali b. Eb Tlib,
Sad b. Cbeyr, Talk b. Habb, Amr b. Murra, Muhrib b. Ziyd, Muktil b. Sleyman,
Zerr, Amr b. Zerr, Hammd b. Eb Sleyman, Ebu Hanfe, Ebu Yusuf, Muhammed b.
Hasan, Kadd b. Ca'fer.
Bunlarn hemen hepsi hadis imamdr. Haric ve kaderlerin aksine, byk gnah
sahiplerini gnahlar sebebiyle tekfir etmedikleri gibi cehennemde ebed kalacaklar
grn de reddetmilerdir.

6- Fasl

ia

ia, Hz. Ali tarafn husus bir ekilde tutan topluluktur. Bu toplulua gre Allah
Resl'nden (salhlihu aleyhi ve seliem) sonra ak (celi) veya gizli (haf) nas ve vasiyet
ile onun imam olmas gereklidir. nanlarna gre imamet onun ve neslinin dna kmaz.
mametin Ehl-i Beyt'tcn kmas, ya baka bir ahsn zulm veya imm konumunda olan
Ehl-i Beyt mensubunun takiyyc gereince mecburen imaml brakmas sonucu olabilir.
mamet konusunda yle demilerdir: mamet, avamn seimi ve atamasyla belirlenecek
trden sosyal maslahata dayal bir husus deil, aksine dinin temel esaslarndan biridir.
Peygamberlerin de mameti ihmal ve gzard ederek imam seimini halka havale etmeleri
caiz deildir.
ia'nn ortak gr, immn nas ve tayin ile belirlenmesi ve peygamberler gibi imamlarn
da byk, kk her tr gnahtan korunmu (masum) olmalarnn vcbiyeti
ynndedir. Takiyye hali dnda amel ve itikad bakmndan tevell ve teberrnin gerekli
olduu grndedirler.
Zeydiyye'den bir topluluk bu gre itiraz etmitir. mamn konumu hakknda a frkalar
arasnda birok gr ayrl yaanm ve her farkl gr ayr bir frka olarak ortaya
kmtr.
a'nn be ana kolu mevcuttur: Keysniyye, Zeydiyye, mmiy-ye, Arlar (Guit) ve
smiliyye. Usl bakmndan bu frkalarn bir ksm Mu'tezile'ye, bir ksm Ehl-i Snnet'e,
bir ksm da Mebbihe'ye yakndr.

1- Ketsnitte:

Emiru'l-mminn Ali b. Eb Tlib'in hizmetisi Keysn'n (22) taraftarlarndan oluan bir

frkadr. Seyyid Muhammed b. el-Hanefyye'dcn ders ald sylenmitir. Bu frka
mensuplar Keysn hakknda birtakm ar kanaatlara sahip olmu ve onun btn limlere
vkf olduunu, tevil ve btn ilminin tm srlarn, fk ve enfus ilminin btn inceliklerini
iki seyyidden (Hz. Ali ve Muhammed b. el-Hanefyye) elde etmi olduunu iddia
etmilerdir.
Frka mensuplarnn ortak gr, dinin bir adama itaatten ibaret oluudur. Bu inan
onlar yle bir noktaya gtrmtr ki namaz, oru, hac ve zekat gibi er' rknleri tevl
etmeye ynelmilerdir. Hatta bazlar, sz konusu kiiye itaate ulatktan sonra birtakm
er' hkmleri terket-meyi mubah grmlerdir. Bu inan, bazlarn kyamet hakknda
pheye sevketmi, bazlarn ise tenash ve hulul akidelerine dr klmtr. Kimileri de
lmden sonra dn (ric'at) iddia etmilerdir. Kimileri, itaat edilen ahsn
lmszlne, geri dnmedike lmnn caiz olmadna inanmlardr. Kimileri de
imametin hakk anlamda bakalarnda olabileceini sylemitir. Btn bunlar aknlk ve
bilgisizlik sonucu ortaya km grlerdir.
Frka mensuplarnn hemen hepsi akndr. Dinin bir adama itaat etmekten ibaret
olduuna nanan kimsenin ne yle bir adam, ne de dini olabilir. Bylesi bir aknlk ve
sapknlktan, haktan sonra batla sapmaktan Allah TelVa snrz.

A- Mubtriyye:

el-Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sekaf'nh (23) taraftarlarndan oluan bir frkadr. nce Haric
olan bu ahs, daha sonra Zbeyr, ardndan da i ve Keysn olmutur. Ona gre Ali b.
Ebi Tlib'den (radyalkhu anh) sonraki imam, Muhammed b. el-Hanefyye'dr. Kendisine,
'Hayr! Hasan ve Hseyn'den sonra o gelir!' denildiinde be onun imametini savunmu
ve halk bu inanca davet etmitir. Muhammed b. el-Hanefyye'nin adamlarndan ve
davetilerinden biri gibi grnmeye alm ve halk birtakm aslsz ama yaldzl szlerle
yanna ekmeye almtr.
Muhammed b. el-Hanefiyye, el-Muhtr'n bu faaliyetlerini haber alr almaz, ondan teberr
etmi ve bu alsn, sadece halkn tevecchn kazanmak ve onlar yanna toplamak iin
byle davrandn ifade etmitir.
el-Muhtr'n ilci temel dayanandan biri ilim ve davet olarak Muhammed b. el-
Hanefyye'ye ball, dieri de Hseyin'in (radyalkhu anh) intikamn alma noktasnda
onu katleden zlimlerle gece gndz mcadele etmesidir.
Ancak el-Muhtr'n frkasn dayandrd baka esaslar da vardr. rnein ona gre bed'
caizdir. Bed'mn birtakm anlamlan vardr; ilimde bed' Allah Tel'nn lminde olan bir
eyin aksinin kmasnn caiz olmasdr. Bunu hibir akl sahibinin kabul edeceini
sanmam.
rde balamndaki bed' ise, O'nun irde ve hkm buyurduu bir eyin aksinin doru
kmasdr.
Emir balamnda bed' ise, daha nce vermi olduu bir emrin aksine emir vermesidir.
Neshi caiz grmeyenler, muhtelif zamanlarda gelmi farkl emirleri birbirleri in nsh
zannederler.
el-Muhtr'n bed' fikrini savunmasnn ardnda yatan gaye udur: el-Muhtr, gelecekte
olacak eyleri, ya vahiy, ya da imamdan gelen bir mesajla rendiini iddia ediyordu. Bu
meyanda olacan syledii br ey, dedii gibi ktnda bunu davasn isbtta kullanr,
aksi ktnda ise 'Rabbinizin fileri deiti' derdi.
el-Muhtr bed ile nesh arasnda ayrn yapmayarak yle derdi: "Hkmlerde nesh caiz
olunca, haberlerde de bed caiz olmaldr."
Seyyd Muhammed b. el-Hanefiyye, halk kendi adam ve daveti-siym gibi gstererek
kandran el-Muhtr'dan da, uydurduu birtakm samalklardan da teberr etmitir.
el-Muhtr'n samalklarna rnek olarak unu zikredebiliriz: Onun ipekle kaplanm ve
trl cevherlerle sslenmi eski bir krss vard. Bu krsnn Emiru'l-mmirn Ali'nin
(radyaliahu anh) eyalarndan biri olduunu ve srail oullar iin tabut neyse, kendileri
iin de bu krsnn ayn olduunu dda ederdi. Savaa balad zaman bu krsy n
safa koyar ve 'Savan! Zafer sizin olacaktr. Bu krs, sizler iin Yahudilerin tabutu
gibidir. Onda sekine ve baka eyler vardr. Melekler yardmnza komak iin
neceklerdir.' derdi. Havada beliren beyaz gvercinlerle lgili olarak da bunlarn melekler
olduunu sylemitir. Bu meyanda syledii kafiyeli nesirler ok mehurdur.
Kendisini Muhammed b. el-Hanefiyye'ye nisbet etmeye almasnn nedeni Muhammed
b. el-Hanefiyye hakknda varolan iyi kanaatlerdi. Muhammed, herkes tarafndan sevilen
bir ahsiyetti. lim ve irfan bakmndan ok derin bir insand. lerin nereye varacan
kestirirdi. A1 (radyaliahu anh) ona gerek savalarn, gerekse nemli mevkilerin hal ve
srlarn bildirmiti. Muhammed b. el-Hanefyye, yalnzl seerek tevzuyu hrete tercih
etmi bir limdi. Rivayete gre imametin ilmi ona emanet edilmi ve o bu emaneti ehline
teslim etmitir. lmeden nce emanetini yerine brakmtr.
es-Seyyid el-Hmyer ve Kseyyr de onu sevenlerdendi. Kseyyir onun hakknda u iiri
yazmt:
Dikkat! imamlar Kureyftendir! Hak idareciler de drttr,
Torunlardr onlar, bunda gizlilik yoktur.
man ve hayrn torunudur biri,
Dieri Kerbeffinn kaybettirdii torundur.
Bir dier torun ki tatmaz lm,
nde sancak, svarilere kumanda etmeden.
R&dv'dadr o, su ve bchn yannda..
Seyyid el-Hmyer onun lmediine, Radv danda bir aslanla bir kaplann korumasnda
yaadna inanyordu. Bulunduu yerde birinden su, dierinden bal akan iki kaynak
vardr. Bir sre gaip olduktan sonra zulmle dolmu olan dnyay adaletle doldurmak
zere dnecektir. Gay-bet hakkndaki ilk ifade budur ki gaybetten sonra dn, ia'nn
geneli tarafndan paylalan bir inantr. Bazlar bunu dinin esaslarndan ve i inancnn
vazgeilmez unsurlarndan biri olarak grmtr.
Keysniyye, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imamet mcdelesine girmesinden sonra
ihtilafa dm ve her grup kendine gre bir fikir gelitirmitir.

B- Himiyye:

Ebu Him b. Muhammed b. el-Hanefiyye'ye tbi olanlardan oluan bir frkadr. Frka
mensuplarna gre Muhammed b. el-Hanefyye Allah Tel'nn rahmet ve rzasna
kavutuktan sonra imamet olu Ebu Him'e intikl etmitir. Muhammed, btn ilimlerin
esrarn oluna bildirmi, fk enfise tatbik yntemlerini, naslarn tevl zere takdirini ve
zahirin btn zerinde tasvirini ona retmitir. ddialarna gre her zahirin bir btn,
mahhas olan hereyin bir ruhu ve her nassm bir tevili vardr. Bu lemde varolan her
mislin de br lemde bir hakikati mevcuttur. Afka yaylan hikmet ve srlar bir insann
ahsnda toplanr. te bu, mam Ali'nin (radjyallahu anh) olu Muhammed'e brakt
limdir. O da bu srr olu Ebu Him'e nakletmtir. Bu ilme sahip olan kimse hak
imamdr.
Frka mensuplar Ebu Him'den sonra aadaki frkalara blnmtr:
1- Bir frkaya gre Ebu Him am'n urt blgesinden ayrlrken vefat etmi ve imameti
Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs'a vasiyet etmitir. Bu vasiyet bilhare onun
ocuklarnda cereyan etmi ve hilfet Abbs oullarna intikl etmitir. ddialarna gre
aralarndaki nesep bandan dolay onlarn da imamet haklar vardr. Nitekim Allah Resul
Din Sahipleri (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiinde mirasna en lyk olan amcas
Abbs (radyallahu anl) ldl.
2- kinci frkaya gre imamet, Ebu Him'in vefatndan sonra kardeinin olu Hasan b. Ali
b. Muhammed b. el-Hanefiyye'ye gemitir.
3- nc frka, Ebu Hm'in bizzat kardei Ali b. Muhammed'i, onun da olu Hasan'
vasiyet ettiini iddia etmitir. Bunlara gre imamet Muhammed b. el-Hanefyye'nin
ocuklarnda olup onlar dna kamaz.
4- Bu frkann iddiasna gre ise Ebu Him, Abdullah b. Amr b. el-Kind'ye vasiyette
bulunmu ve imamet ondan Abdullah'a gemitir. ddialarna gre Ebu Him'in ruhu da
ona intikl etmitir. Ne var ki bu ahs ilim ve dindarlk bakmndan zayf biriydi. Hatta
bazlar onun ihanet ve yalanlarna muttali olmulard. Bu nedenle de ondan yz evirerek
Abdullah b. Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib'in imametini iddia etmilerdir.
Abdullah'n mezhebine gre insan ve hayvan ruhlar bir ahstan dierine tenash ederler,
bunlara ait olan mkfat ve ceza da bunlarla birlikte dierine itikal eder. Ona gre Allah
Tel'nn ruhu da tenash ederek ona kadar ulam ve onda hulul etmiti. Abdullah bu
ve benzeri sakat fikirlerinden hareketle hem ilahlk, hem de peygamberlik iddiasnda
bulunmutur. Gayb bildiini iddia etmitir. Birtakm ahmaklar da ona kulluk ederek
tenash inancndan dolay kyameti nkr etmilerdir. Onlara gre mkfat da, ceza da
bu dnyada olacaktr. "man edip slih amel leyenler iin, Allah'tan korktuklar srece
yediklerinde bir mahzur yoktur" (Mide, 5/92) ayetini tevl ederek hak imama ulap onu
tanyan kimsenin kemle ulatn, dolaysyla hereyi yiyip iebileceini sylemilerdir.
Bu fikirlere sarlanlar Irak civarnda Hurremye ve Mazdekiye frkalar olarak ortaya
kmlardr. Abdullah'n Horasan'da lmesinden sonra taraftarlar da dalmtr.
Bazlar onun lmeyip yaadn ve bir gn geri dneceini iddia etmitir.
Bazlar ise ldn, ama ruhunun shk b. Zeyd el-Hris el-Kindfye intikl ettiini iddia
etmitir ki bunlar Hrisiyye olarak bilinirler. Helal haram tanmadan yaar ve hereyi
mubah grrler.
mamet konusunda Abdullah b. Muviye ile Muhammed b. Ali'nin taraftarlar arasnda
iddetli ihtilaf mevcuttur. Her iki grup da Ebu Hirn'in kendi imamlarna vasiyette
bulunduunu iddia etmitir. Oysa sz konusu vasiyet, salam bir zemine
dayanmamaktadr.

C- Beyniyye:

Beyn b. Sem'n et-Temm adnda bir alsn taraftarlarndan oluan bir frkadr.
ddialarna gre mamet, Ebu Him'den ona gemitir. Beyn, mam Ali'nin (radyallahu
anl) ilahlna hkmederek yle demitir: "Allah Tela'nm bir cz' ona hulul etti ve
onun bedeniyle birleti (ittihd). O, gayb bilirdi. nk birok olay olmadan haber
vermiti, verdii haberler de doru kt. O cz sayesinde inkr edenlerle yapt btn
savalarda zafer daima onun oldu. Hayber kalesinin kaps onunla paraland." Beyn bu
balamda yle demitir: "Yemin ederim ki Hayber kalesinin kaps bedensel bir kuvvetle
veya alnan besinlerin verdii gle yklmamtr. Onu ykan rahman ve melekt bir g,
Allah Tel'nn k saan nurudur. Onda bulunan melekt g, fenerin iindeki lamba,
nur-i ilh de o lambann iindeki k gibidir.'1 ddiasna gre Ali (radyaliahu anh) baz
anlarda zuhur etmektedir. Nitekim "Yoksa bulut glgeleri arasnda nlerine gelivermesini
mi bekliyorlar?!" (Bakara, 2/210) ayet-i kerimesinin tefsirinde kasdcdilenin Ali
(radyallahu anh) olduunu ve onun glgeler iinde geldiini, gkgrltsnn onun sesi,
imein de tebessm olduunu ileri srmtr.
Beyn cz-i ilhnin tenash yoluyla kendisine intikl ettiini, dolaysyla imam ve halife
olmaya layk olduunu iddia etmitir. Ona gre bu cz, meleklerin Adem'e (aleyhissdm)
secde etmelerini gerektiren czdr.
Ona gre Hak Tel btn organlaryla insan sureti zeredir. "Vechi dnda herey helak
bulacaktr" (Kasas, 28/88) ayet-i kerimesini de 'Yz dnda her uzvu yok olacaktr'
eklinde tefsir etmitir.
Beyn b. Sem'n, Muhammed b. Ali b. el-Hseyn el-Bkr'a bir mektup gndererek
kendisine tbi olmaya davet etmiti. Mektupta yle diyordu: "Teslim ol ki kurtulua
eresin, teslim olan ykselir. Allah Tel'nn peygamberlii kime nasip edeceini sen
bilemezsin." mam Bakr, mektubu getiren ahsa, "Getirdiin mektubu ye!" dedi. Adam
mektubu yer yemez ld. Elinin ad mer b. Eb Afif idi.
Bir topluluk Beyn'n fikirlerine tbi olarak onun btl mezhebini setiler. Hlid b. Abdullah
el-Kasr bu iddialarndan dolay onu ldrd. Onu, el-Ma'rf b. Sad olarak tannan bir
ahsla birlikte yaktrd da sylenmitir.

D- Bizmiyye:

Rizm b. Rezm adnda bir ahsn taraftarlarndan olumutur. Bu frkaya gre imamet,
Ali'den (radyallahu anl) sonra olu Muhammed b. el-Hane-flyye'ye gemitir. Sonra olu
Ebu Him'e, ondan da vasiyet yoluyla Ali b. Abdullah b. Abbas'a ntikl etti. Ardndan
Muhammed b. Ali'ye geti. O, olu brahim'i vasiyet etti. brahim, Ebu Mslim el-
Horasn'nin arkada idi. Onun imametine hkmeden ve davet eden de budur. Frka, Ebu
Mslim devrinde Horasan'da ortaya kmtr. Ebu Mslim'in de bu mezhepte olduu
sylenir, nitekim imameti kendisine tevcih etmek istemilerdir. Mensuplar, Allah
Tel'nn ruhunun Ebu Mslim el-Horasn'ye hulul ettiine inanrlar. Bu yzden, Allah
Tel'nn Emevler karsnda onu desteklemi ve onlar yokctm olduunu ifade ederler.
Frka mensuplar, ruhlarn tenash ettiine inanrlard.
Kendi uydurduu birtakm samalklara dayanarak ilahlk iddiasnda bulunan el-
Mukanna'da balangta bu frkaya mensuptu. Mveranne-hir'in bir kesimi de ona tbi
olmutu. Bunlar, Hurremiyye'nin bir snf olarak farzlarn terkine ve dinin sadece imam
bilmekle snrlandrlmas grne ynelmilerdi. Bazlarna gre din, u iki husustan
ibarettir: imam bilmek ve emneti ehne varmak. Bu iki hususu kml edenler, kmil
mslman saylr ve farzlardan muaf klnrd. lerinden bazlar imameti Muhammed b.
Ali b. Abdullah b. Abbs'n hakk olarak grm ve bunun Ebu Hm'in vasiyetiyle
gerekletiini sylemilerdir.
Devletin kurucusu olan Ebu Mslim, balangta Keysniyye mezhebini benimsemiti.
Onlarn kendilerine mahsus birtakm ilimlerini rendikten sonra bunlarn geici ve
tutarsz olduunu grerek daha kalc bir akaide ulamak istemitir. Bu meyanda es-Sdk
Ca'fer b. Muhammed'e bir mektup gndererek yle demitir: "Ehl-i Beyt'in iktidarn
kurdum.
Halk Emevlere ballktan kurtarp Ehl- Beyfe balanmaya ardm. Eer sen de buna
stekliysen fazla sze hacet yok."
Ca'fer ona yle karlk vermitir: "Ne sen benim adamlarmdansn, ne de zaman benim
zamanm!"
Ebu Mslim bu cevap zerine Ebu'l-Abbs Abdullah b. Muhammed es-Seffh'a ynelerek
hilfete onu getirmitir.

2- Zetditte:

Zeyd b. Ali b. -Hseyn b. Ali b. Eb Tlib'in (radyallahu anh) taraftarlarndan oluan bir
frkadr. Bunlara gre imamet Ftma'nn (radyallahu anh) ocuklaryla snrl olup
bakalar buna ehil deildir. u var ki, imamet iin huru eden cesur, cmert ve ilim
sahibi her Fatm'ye itaatin farz olduunu, onun imam olabileceini sylerken, Hasan'n
(radyallahu anh) ocuklar le Hseyin'in (radyallahu anh) ocuklar arasnda ayrm
yapmamlardr. Zeydiyye'den bir topluluk, Abdullah b. Hasan b. Hasan'n el-Mansr
dneminde ayaklanan ve ehit edilen iki olu Muhammed ve brahim'in imametlerini caiz
grmtr. Zeydiyye, sayd zellikleri tayan iki imamn ayn anda farkl iki blgede
hkm sahibi olmalarn da caiz grmtr. Bu durumda her ikisi de itaati farz olan imam
hkmndedir.
Zeyd (radyallahn anh), bu gr benimsedikten sonra kendisine gerekli olan ilimlerle
donanmak iin usl ve turu ilimlerinin tahsiline giriti. Usl konusunda Mu'tezile'nin
kurucusu ve ba olan Vsl b. At'dan ders ald. Halbuki Vsl, Zeyd'in dedesi mam
Ali'nin (radyallahu anh) Cemel ve am ehliyle yapt savalarda doru tarafta olduu
konusunda kesin inanca sahip olmadna inanyordu. O ve savat topluluklardan biri,
hangisi olduu kesin olmamak zere hatal idi. Zeyd Vsl'dan Mu'tezile'nin esaslarm ald;
Zeyd'e (radiyallahu anh) uyarak taraftarlar da Mutezil oldular. Ona gre efdal (en
faziletli) olann bulunmas durumunda da mefdlun (daha az faziletli) imameti caiz
olurdu. mam Ali (radyallahu anh) sahabenin efdali iken hilfetin Ebu Bekir'e (radyallahu
anh) havale edilmesi avamn gnln ho tutmak ve muhtemel fitne ateim sndrmek
iindi. Peygamberlik dneminde yaplm savalar henz tazeydi. mam Ali'nin
(radyallahu anh) mriklerle yaplan savalarda kana bulanan klc henz kurumamt.
Mriklerden bir ou intikam arzusuyla yanp tutuuyordu. O dnemde kalpler tamamen
ona meyyal, boyunlar ona eik deildi. Byle bir durumda mslmanlarn maslahat,
yumuaklk, arballk, yaa olgunluk ve Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem)
yaknlk bakmndan nde olan birinin imam selmesiydi. Nitekim Ebu Bekir (radyallahu
anh) mer'i (radyallahu anh) vasiyet etmek istedii zaman, birok sahab "Kat ve hain
birini bamza geirdin." diye serzenite bulunmulard. Din meseleler-deki katl ve
mizacmdak sertlikten dolay mer'i (radyallahu anh) emr olarak grmek istemiyorlard.
Ancak Ebu Bekir (radyallahu anh) "Rabbim sorduunda yle diyeceim: Onlarn bana
kendileri n en hayrl olan geirdim" diyerek onlar teskin etmitir. te bu gibi
durumlarda daha stn varken, fazilet bakmndan altta olan birinin imam tayin edilmesi
caizdir. Hkmlerine uyulur, emirlerine itaat edir.
Kfe'deki iler, Zeyd'in (radyallahu anh) bu stikametteki szlerini duyduklarnda ve Ebu
Bekir (radyallahu anh) ile mer'den (radyallahu anh) teberr etmediini anladklarnda
onu reddederek yanndan ayrldlar. te bu nedenle de Reddedenler anlamnda 'Rfzler1
olarak adlandrldlar.
Zeyd (radyallahu anh) ile kardei Muhammed el-Bkr (radyaUahu anh) arasnda birok
mnazara cereyan etmitir. Bunlarn kayna, Zeyd'in (radyaahu anh), Vsl b. At'nn
rencisi olmas, dedesi mam Ali'nin (radyallahu anh) yapt savalarda hatal
olabileceini mmkn grenlerden ders almas, kader meselesinde Ehl-i Beyt'ten farkl bir
inana sahip olmas, bir kimsenin imam olabilmesi iin bakaldrmasnn art olduunu
sylemesiydi. Muhammed el-Bkr (radyallahu anh) bundan hareketle Zeyd'e
(radyallahu anl) yle demiti: "Senin mezhebine gre baban da imam olamaz. nk o
da imamete ulamak iin ayaklanmad ve bu tr bir griim-de bulunmad."
Zeyd (radyallahu anh), Him b. Abdlmclik tarafndan katledilerek asld, ardndan olu
Yahya (radyallahu anh) imam olarak Horasan'a gitti. Birok kimse ona biat etti. mam
Ca'fer-i Sdk, onun da aynen babas gibi katledilip aslacam haber vermiti, tamamen
byle oldu.
Yahya'nn ardndan imamet Muhammed ve brahim'e terVz edildi.
Her ikisi de Medine'de ayaklandlar. brahim Basra'ya gitti. Basra halk ona biat etti. Ama
ikisi de katledildi. Cfer-i Sdk bunlara da balarna gelecekleri haber vermiti. O, btn
bunlarn atalar tarafndan kendisine bildirildiini sylemi, Emevlerin byk bir gce
ulaacaklarn, stlerine dalar yrse onlar bile ezeceklerini, Ehl-i Bcyt'e kin
beslediklerini ve Allah mlklerinin dalmasna izin verinceye kadar Ehl-i Beyt'ten hi kim-
senin onlara bakaldrmasnn uygun olmayacan haber vermiti. Ca'fer (radyallahu
anh) her frsatta Muhammed b. Ali b. Abdullah b. el-Abbs'n ocuklar Ebu'l-Abbs ile
Ebu Ca'fer'e iaret ederek yle derdi: "Biz, u ve ocuklar bu ie bulameaya kadar
imamet davasna karmayz. "Kastettii el-Mansr idi.
Horasan'da Nasr el-Atr adl bir ahs kncaya kadar Zeydiyye frkas toparlanamad.
Hakknda lm cezas verilip aranmaya balaynca Deylem diyarna ekilerek gizlendi.
Daha nce mslmanla girmemi olan blge halkn mam Zeyd'in (radyallahu anh)
mezhebine davet etmeye balad. Blge halk onun davetine olumlu karlk verdiler ve
Zeydiyye mezhebi orada geliip serpildi.
Zeydiyye mamlar birbiri ardnca gelip hkmrn olmular, ancak birtakm usl
konularnda amca ocuklar {: mam Ms soyundan gelenlerden) ayrlmlardr.
Zeydiyye'nin ounluu, fazilet bakmndan altta olann imametinin caiz olduu
grnden dnm olup sahabeyi de mmiyye gibi tenkid etmitir.
Zeydiyye frkas, kendi iinde kola ayrlmtr:

A- Crdiyye:

Ebu Crd Ziyd b. Ziyd adnda bir ahsn taraftarlarndan olumutur. Allah Resl'nn
(sallaJlhu aleyhi ve sellem) mam Ali'nin (radyallahu
anh) hilfetini ismen deil vasfen tayin ettiini sylerler. Onun vefatndan sonra yerine
gemesi gereken mam, Ali (radyallahu anh) iken insanlar bu vasf bilemediler ve
vasfedileni aramadlar Ebu Bekir'i (radyallahu anh) kendi tercihleri ile greve getirdiler,
bylece kfre dtler. Ebu Crd, bu iddiasyla bizzat mam Zeyd'e (radyallahu anh)
muhalefet etmitir. nk o, bu grte deildi.
Crdyye mensuplar imamete kimin lyk olduu konusunda ihtilafa dmlerdir.
Kimilerine gre mamet Ali'den (radyallahu anh) Hasan'a (radyallahu anl)
ondan da Hseyin'e (mdyallah anh) gemitir. Ondan Ali b. Hseyin Zey-nelbidn'e,
ondan olu Zeyd b. Ali'ye, ondan Muhammed b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Al b. Eb
Tb'e gemitir. Bu gruptaklere gre imamet onun hakkdr.
mam-i A'zam Ebu Hanfe de ona biat etmiti ve onun taraftarlar arasndayd. Bu durum
Halife el-Mansr'a bildirilince byk imam lnceye kadar hapiste tutmutur. Rivayete
gre o, el-Mansr dneminde ayaklanan Muhammed b. Abdullah'a biat etmitir.
Muhammed Medine'de katledilince Ebu Hanfe bu biati zere kalmtr. O, Ehl-i Beyt
ballna inanan br ahsiyetti. Durumu el-Mansr'a bildirilince de byk ilesi
balamtr.
Muhammed b. Abdullah'n imametini savunanlar da kendi aralarnda ihtilafa dmlerdir.
Bazlarna gre o, katledilmemi olup yaamaktadr. Bir gn kacak ve dnyay adaletle
dolduracaktr. Bazlarna gre ise Muhammed lmtr ve imamet ondan sonra
Muhammed b. el-Ksm b. Ali b. mer b. Ali b. Hseyin b. Ali'ye gemitir. Bu zt, Halife
el-Mutasm dneminde esir alnm ve lnceye kadar evinde hapsedilmitir. Bazlar ise
Kfe valisi Yahya b. mer'in imametini savunmutur. Bu ahs ayakland zaman birok
taraftan olmu ve Halife el-Mste'n dneminde ldrlmtr. Kesik ba Muhammed b.
Abdullah b. Thir'e gtrlmtr. Aleviye'den bir air onun hakknda u iiri sylemitir:
Binee binenlerin en kymetlisini ldrdn! Sana yumuak bir sz iitmek iin geldim.
Seninle karlamam bana yle ar geliyor ki, Hele ki keskin klcn az aramzda.
Burada murat edilen kii, Yahya b. mer b. Yahya b. Hseyin b. Zeyd b. Ali'dir.
Ebu Ca'fer Muhammed b. Ali el-Bkr bu alisi Serhb olarak isimlendirmitir. Serhb,
denizde yaayan kor eytan anlamndadr.
Ebu Crd'un dostlar arasnda Fadl er-Ressn ve Ebu Hlid el-Vstfyi zikredebiliriz.
Bunlar hkm ve tavr bakmndan birbirlerinden farkldrlar. Bazlarna gre Hz. Hasan
(radyallahu anh) ve Hz. Hseyin'in (radyaahu anh) ocuklarnn limleri Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) ilmi gibi olup renme olmakszn ftr ve
zarur olarak husule gelir. Bazlarna gre ise onlarn ilmi, dier insanlarn ilimleri gibidir.
Dolaysyla onlardan olduu gibi bakalarndan da ilim renilebilir.

B- Sleymniyye:

Sleyman b. Cerr adl ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Bunlara gre imamet, halk
iinde ra ile belirlenir. Hayr eh mslmanlardan ik kimsenin batyla da belirlenebilir.
Efdal mevcut iken daha altta birinin imameti de sahihtir.
Ebu Bekir (radyaikhu anh) ve mer (radyaliahu anh) hak imamlardr. Ama Ali
(radyallahu anh) hayatta iken onlara biat edenler hataldr. u var ki bu hata, fsk
derecesinde ar bir hata olmayp itihad bir hatadr. Ancak, hilfeti dnemindeki
uygulamalar ve bidatleri nedeniyle Osman' (radyaliahu anh) tekfir etmitir. Yine ona
gre marn Ali'yle (radyaliahu anh) savaan ie (radyaliahu anh), Talha (radyallahu
anh) ve Zbeyr (radyallahu anh) kfre dmtr.
Rfzleri de tenkid etmi ve Rfiz imamlarn bakalarnca onaylanmayp taraftarlarna
hitap eden iki gr belirttiklerini sylemitir.
Bu grlerin ilki bed'dr. Rfiz imamlar, kendilerinin glenip iktidar sahibi olacaklarna
dair bir ey syledikleri ve bunun aksi ktnda "O konuda Allah Tel'nn karar
deiti=Bedallhu f zlike" derlerdi.
Dieri ise takyycdir. Onlar dilediklerini sylerler, fakat bunun doru olmad kendilerine
ifade edilince "Biz onu takyye gerei syledik, gereini de takyye gerei yaptk" diyerek
kendilerini savunurlard.
Efdal varken daha altta olann (mefdl) imametini caiz grmesi noktasnda Mu'tezile'den
bir topluluk onu izlemitir. Bunlara rnek olarak u isimleri zikredebiliriz: Ca'fer b.
Mbeir, Ca'fer b. Harb ve Ehl-i Hadis'ten Kesr en-Nev. Bu grte olanlar yle
demilerdir: mamet, din maslahatlardan biri olup Allah Tel'y ve O'nun vahdaniyetini
bilmek iin ona gerek duyulmaz. nk bu, aklla hsl olur. mamete htiya duyulmas,
had cezalarnn uygulanmas, davallar arasnda hkm vermek, yetim ve dullarn
haklarn korumak, Kelimetullh' yceltmek, toplumsal birlii korumak ve din
dmanlaryla savamak gibi noktalarda gndeme gelir. mamet sayesinde
mslmanlarn bir cemati olur ve avam kaosa srklenmekten korunur. mamete
getirilecek ahsn mmetin en hayrls, slm'a girmede en kdemlisi, en hikmetli ve en
salam grls olmas art deildir. nk stn (fdl) ve en stnn (efdal)
varolmalarna ramen daha altta olanla da (mefdl) btn bu grevler f edilebilir.
Ehl-i Snner'ten bir cemaat da ayn gr paylaarak imamn mte-hid olmamasn,
tihad konularda uzman olmamasn caiz grmlerdir. u var ki imamn evresinde
tihd ehlinden birileri olmal ve tihd konularda onlara bavurmaldr. Helal ve haram
gibi hkmlerde onlardan fetva istemelidir. Genel olarak salam grl ve olaylar
deerlendirmede derin grl olmas da gereklidir.

C- Smihiyye Ve Betriyye:

Hasan b. Salih b. Hayy (24) adndaki ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Betryye se
Kesr en-Nev el-Ebter'in (25) taraftarlarndan olumutur. ki frka mezhep bakmndan
fikir birlii iindedirler. mamet konusunda Sleymniyye frkasyla ayn grtedirler.
Ancak Osman (radyallahu anh) konusunda ekimser kalm, mmin ya da kfir olduu
hususunda fikir belirtmemilerdir. Bu balamda yle demilerdir: Osman (radiyallahu
anh) hakknda vrid olan haberleri, Aere-i Mbeere'den olduunu duyduumuzda
onun slm ve imannn shhatine, ilveten cennet ehlinden olduuna hkmetmemiz vacip
olur. Emevler ve Mervnler'le ilgili, onlarn ahlkn bozucu uygulamalarna ve sahabenin
gidiatna uymayan uygulamalarna baktmzda ise kfrne hkmetmemiz gerek-
mektedir. Bu ksi arasndaki aknlmzdan dolay onunla ilgili olarak ekimser kalmay
tercih ettik ve onun hkmn hkimlerin en hikmetlisi olan Allah Tel'ya. havale ettik.
mam Ali'ye (radyallahu anh) gelince, Allah Res'llden (sallalihu aleyhi ve sellem)
sonra insanlarn en hayrls ve imamete en lyk olan odur. Ama o, imameti tamamen
kendi rzasyla dierlerine teslim etmi, kendi arzusuyla hakkndan feragat etmitir. Onun
rza gsterdiine biz de rza gsterir, onun teslim ettiini biz de teslim ederiz. Bunun
dnda bir davran bize helal olmaz.
Eer Ali (radyallahu anh) imametin devrine rza gstermeseydi Ebu Bekir (radyallahu
anh) helak olurdu. Her ik frka da efdal ve fdln rzas artyla daha altta olann
imametini caiz grmtr.
Her ikisine gre de Hz. Hasan (radyaHahu anh) veya Hz. Hseyin'in (radyallahu anh)
ocuklarndan bri imamet in kl kuandnda, eer lim, zhid ve cesur bir ahsiyetse
mam olarak kabul edilir. Bazlar yz gzelliini de art komutur. Ancak btn bu
artlara sahip iki imamn ayn anda ayaklanmalar durumunda syledikleri tutarszlkla
doludur. Byle bir durumda hangisinin daha stn ve daha zhid olduuna baklr. Eer
bu bakmdan denk iseler, gr bakmndan daha salam, emir bakmndan daha kararl
olana baklr. Bu noktada da denk iseler, mamet her kisine de verilmez, imam me'mm,
emir sahibi memur olur. Eer iki ayr blgede iseler, kendi blgelerinde emir sahibi olurlar
ve her ikisine de taat vacip olur. Herhangi birinin dierinden farkl bir fetvas olursa, ikisi
de isabet etmi saylr. Buna, dier imamn kann mubah klan fetvas da dhildir.
Erka (Zeydiyye) mensuplarndan zamanmzda yaayanlar tamamen takld ehli olup re'y
ve ithd ehli br imamlar yoktur. Usl konusunda adm adm Mu'tezile'yi taklid ederler.
Mu'tezile nderlerini Ehl~i Beyt imamlarndan bile daha stte tutarlar. Fur yani fkh
konusunda ise Ebu Hanfe'nin mezhebine tabidirler. Sadece birtakm meselelerde imam
f ve ia'y taklid ederler.
Zeydiyye'nin ileri gelenleri:
Ebu'l-Crd Ziyd b. el-Mnzir el-Abed ki mam Ca'fer es-Sdk tarafndan lanetlenmitir
Hasan b. Salih b. Hayy, Muktil b. Sleyman, Daveti Nsru'1-Hakk Hasan b. Ali b.
Hasan b. Zeyd b. mer b. Hseyin b. Ali ve bir dier daveti Taberistn valisi Hasan b.
Zeyd b. Muhammed b. smail b. Hasan b. Zeyd b. Hasan b. Ali ve Muhammed b. Nasr.
3- mmtte:

Bu frka mensuptan, Allah Resl'nn (saiiallhu aleyhi ve sdlem) mam Ali'nin

(radyallahu mh) imametini ak bir nas ve sdk bir tayin ile bildirdiine inanrlar. Onlara
gre bu, sfatlar ima ederek deil, bizzat ahs iaret ederek gereklemitir. Bu
meyanda yle demilerdir: Din ve slm dairesinde imamn tayininden daha mhim bir
konu yoktur. O dnyadan ayrlrken kalbi mmetin ileri hususunda rahat ve ferah
olmaldr. mam, ihtilaflar gidermek, birlik ve dirlii salamak in gnderilir. mmetini
babo brakp gitmesi caiz deildir. Byle bir durumda, herkes kendi bana buyruk
hareket edecek ve kargaa kacaktr. mam, lmeden nce mmetin lerini stlenecek
birini tayin etmekle mkelleftir. mmet inden gvenilir ve itimda ayan birini ak
biimde bildirmelidir. Ali'nin (radyallahu anh) imameti baz yerlerde ma yoluyla, baz
yerlerde de aka bildirilmitir.
ma yoluyla tayinine rnek olarak unlar zikredilebilir: Allah Resul (salialihu aleyhi ve
sellem) Tevbe sresini halka okumas in Ebu Bekir'i (radyallahu anh) gndermiti.
Daha sonra Ali'yi (radyallahu anh) gndererek sreyi okumasn ve insanlara tebli
etmesini isterken yanndakilere yle buyurdu: "Cebrail (aleyhisselm) bana geldi ve
sreyi benden -ya da ailemden- birinin tebli etmesini istedi." Bu ifade, Allah Resl'nn
(saiiallhu aleyhi ve sellem) Ali'yi (radyallahu anh) Ebu Bekir'in (radyallahu anh) nne
geirmesinin ak delilidir. Yine emir tayin ederken Ali'yi (radyallahu anh) Ebu Bekir
(radyallahu anh), mer (radyallahu anh) ve dier sahabenin nne geirirdi. Bir
defasnda Amr b. el-As' (radyallahu anh) o ikisinin stne emir tayin etmiti. Bir kere-
sinde de sme b. Zeyd'i {radyallahu anh) onlarn stne emir tayin etmiti. Oysa Ali'nin
(radyallahu anh) stne hi kimseyi emir tayin etmemiti.
Ak tayinine rnek olarak da u naslar zikredilebilir: Allah Resul (saiiallhu aleyhi ve
sellem) slmn lk dneminde yle buyurmutu: "Kim mal konusunda bana biat eder?"
Bunun zerine bir topluluk kendisine biat etti. Sonra yle buyurdu: "Kim can zere bana
biat eder? O, benden sonra bu iin velsi ve vasisi olacaktr." Oradakilerden hibiri biat
etmedi. Sonunda Ali (radyallahu anh) elini uzatarak O'na can konusunda biat etti ve bu
biatinin gereini hakkyla yerine getirdi. Bu yle bir sonu dourdu ki Kureyliler Ebu
Tlib'i yle diyerek ayplar oldular: "Yeenin, olunu senin stne emir tayin etti!"
Bilhare slmn kemle ermesi ve ilerin dzene girmesi srecinde nen u ayet-i
kerimede de bu aklama vardr: "Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer
yapmazsan O'nun eliliini tebli etmemi olursun." (Mide, 5/66) Allah Resul (sallallhu
aleyhi ve sellem) Gadr-i Hum'a vardnda aalarn kesilmesini emretti. Sonra 'Namaz
iin toplannz!' diye nida ettiler. Ardndan bineinin stnden yle buyurdu: "Her kimin
mevls sem, Ali de onun mevlsdr. Allahrm! Ona dost olana dost, ona dman olana
dman ol! Ona yardm edene yardm et! Ona desteini ekenden Sen de desteini ek!
Hakk onunla dim kl! Tebli ettim mi? Tebli ettim mi? Tebli ettim mi?" (Msned,
1/118, 4/281, 5/370; Hkim, Mstedrek, 3/118, 126; bn Ebu eybe, Musannaf, 6/328-
329)
mmiyye, bunun ak bir nas olduunu ileri srmektedir.
Reslullah (aleyhisselm)'n kimin mevls olduuna ve bu ifadenin han-g mnaya
geldiine, bunun Hz. Ali hakknda ne ekilde kullanlacana baktmzda, sahabenin
mevl olmay bizim anladmz gibi anladn gryoruz. Nitekim mer (radyallahu anh)
Ali (radiyaJlahu anh) ile karlarken yle demitir: "Mjde sana ey Ali! inanan erkek ve
kadnlarn mevls oldun!"
mmiyye mensuplar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Yarg bakmndan
en stn olannz Ali'dir." (Mstedrek, 3/145) hadisini, imamet iin nas olarak
grmlerdir. Onlara gre imametin anlam, her hdisede en iyi yargda bulunmak,
hasmlar arasnda en adil hkm verebilmektir. Allah Tel'nn "Allah'a itaat edin, Resl'e
ve sizden olan emir sahiplerine taat edin." (Nisa, 4/58) buyruunun anlam da budur.
mmiyye bu ayetin tefsirinde yle demitir: Buradaki emir sahiplerinden maksat, yarg
ve hkm verme yetkisine sahip olanlardr. Nitekim hilfet meselesinde Ensr ile
Muhacirler arasnda yaanan ilk ihtilafta, taraflarn sayg duyduklar hkm veren de
mam Ali (radyaliahu anh) olmutur. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem)
sahabeden hemen hepsini belli bir vasfla tahsis etmi ve bu meyanda yle
buyurmutur: "Farzlar en iyi bileniniz Zeyd, Kur'n' en iyi okuyannz beyy, helal ve
haram en iyi bileniniz de Muz'dr."
(Tirmiz, Menkb, Hadis no: 3793, 3794) Ali (radyaahu anh) hakknda se "Yarg
bakmndan en stn olannz Ali'dir" (Mstedrek, 3/145) buyurmutur. Yarg (kaza)
btn limleri bilmeyi gerektirirken, dier ilimler yarg ilmini bilmeyi gerektirmemektedir.
mmiyye bu noktada kalmayp daha ileri gitmi ve mensuplar sah-be-i kiramdan
bazlarn tekfir etmi, en azndan onlar hakknda uygunsuz szler sarfetmilerdir. Halbuki
Kur'n- Kerm onlarn adaletlerine ve Allah Tel'nn kendilerinden raz olduklarna
ahitlik etmitir. Nitekim Yce Allah yle buyurmutur: "Aacn altnda sana biat
ederlerken Allah onlardan raz olmutu." (Fetih, 48/18) Orada Allah Resl'ne (sallallhu
aleyhi ve sellem) biat edenlerin says bin drt yz idi. Ayrca Allah Tel muhacir ve
ensar ile onlara gzellikle tbi olanlar da vm ve yle buyurmutur: "Muhacirler ve
ensardan ncekiler ve onlara gzellikle tbi olanlardan Allah raz oldu, onlar da O'ndan
raz oldular." (Tevbe, 9/99) Yine O yle buyurmutur: "Allah, Peygamberdin,
muhacirlerin ve zorluk annda ona tbi olan ensarn tvbelerini kabul buyurdu." (Tcvbc,
9/117) Konuyla ilgili bir dier buyruu da udur: "Sizden iman edip salih amel ileyenlere
Allah yle vaadetti: Yemin olsun ki onlardan ncekileri halef kld gibi kendilerini de
yeryznde mutlaka halef klacaktr." (Nr, 24/55) Bu ayette de sahabenin Allah Tel
katndaki yce makamna, Resul (sallalihu aleyhi ve sellem) nezdindeki deerlerine
iaret sz konusudur. Nasl olur da dindarlk iddiasnda bulunan birok kimse, sahabeyi
tenkit edip onlara birok zulm ve hakszlk, hatta kfr isnat edebilir? Ayrca Reslullah(s.
a.v.) ilerinden on ztn yani Ebu Bekir (radyaahu anh), mer (radyallahu
anh), Osman (radyallahu anh), A1 (radyallahu anh), Talha (radyallahu anh), Zbeyr
(radyallahu anh), Sa'd b. Eb Vakks (radyallahu anh), Sad b. Zeyd (radyallahu anh),
Abdurrahman b. Avf (radyallahu anh) ve Ebu Ubeyde b. el-Cerrh'n (radyallahu anh)
cennetlik olduklarn haber vermitir. Bunlardan her biri hakknda husus haberler de
gelmitir. Bu sahabenin bir ksm hakknda yaplan nakillerin rivayetlerini iyi incelemek
gerekir. nk rfzlerin onlara snat ettikleri birok aslsz haber vardr.
immiyye mensuplar, Hz. Hasan (radyallahu anh), Hz. Hseyin (radyal-lalu anh) ve Ali
b. Hseyin'den sonra imametin kimde olduu hususunda ihtilaf etmilerdir. Onlarn bu
meseledeki ihtilaflar, dier frkalarn ihtilaflarndan bile daha oktur. Harta onlardan biri
yle demitir: "Mehur hadiste zikredilen yetmi ksur frka a le snrldr. Bunun
dndakiler mmetin inanc dndadr." mmiyye, imametin Ca'fer es-Sdk'a verilii
hususunda fikir birlii iindedir. Ama ondan sonra kimin nasla belirlendii noktasnda fikir
ayrlna dmlerdir. nk Ca'fer'in be olu vard. Alt olu olduu da sylenmitir:
Muhammed, shk, Abdullah, Musa, smail ve Ali. Bazlar u isimlerin nas ve tayin ile
belirlendiini sylemitir: Muhammed, Abdullah, Musa ve smail. Bunlar arasnda soyu
devam eden olduu gibi devam etmeyenler de olmutur. mmiyye arasnda tevakkuf,
bekleme (intizr) ve kaybolduktan sonra geri dnme (ric'at) gibi fikirleri sahiplenenler
kmtr. Kimileri de sevk ve ta'diye grnde bulunmulardr ki bunlarn ayrntlar her
frkada ayrca ele alnacaktr.
Balangta imamlarnn vazettii usl zere olan mmiyye mensuplar, zamann
gemesiyle ve onlardan yaplan rivayetlerdeki ihtilaflara bal olarak frkalara
blnmlerdir. Bu frkalardan her birinin kendine gre bir yolu vardr. mmiyye'nin bir
ksm Va'diyye veya Tafdliyye ismiyle Mutezil, bir ksm da Mebbihe ve Selefiye adyla
hbr olmutur- Allah Tel yolunu yitirip yanla dalanlarn hangi vadide hck olduk-
larna bakmayacaktr.

A- Bkriyye Ve Ca'feriyye:

Muhammed b. el-Bkr b. Ali Zeynelbidn ve olu Ca'fer es-Sdk'n taraftarlarndan

oluan bir frkadr. Bunlar, hem o ikisinin, hem de babalar Zeynelbidn'in imametlerini
iddia etmitir. Ancak frka mensuplar iinde bunlardan biri hakknda tereddt edip
imameti onun ocuklarna uygun grmeyenler de vardr. Kimileri de bunun aksi
grtedir. Bu frkay ayrtrmamzn nedeni a arasnda el-Bkr zerinde tevakkuf edip
onun geri dneceini (ric'at) syleyenler bulunmasdr. Ayn ekilde Ebu Abdullah Ca'fer
b. Muhammed es-Sdk zerinde tevakkuf edenler de vardr. O, din konularda derin bir
ilim, kmil bir edeb, dnyaya kar tam bir zhd ve arzular karsnda vera' sahibidir.
Ca'fer es-Sdk Medine'de ikmet etmi ve kendi taraftarlarna yardmc olarak dostlarna
ilimlerin srlarn retme abasna girimitir. mamet konusuna h karmad gibi bu
konuda hi kimseyle de rekabet ve mcadeleye girimemitir. Daha sonra Irak'a gitmi
ve bir sre orada kalmtr. Onun durumu, marifet denizine dalann sahile tamah
etmemesi gibidir. Hakikatin zirvesine kan da aa dmekten korkmaz. Eskiler yle
demitir: Allah Tel ile nsiyet kuran insanlardan uzaklar, Allah Tel'dan gayrsyla
nsiyet kuran da vesveselerin esiri olur.
Ca'fer es-Sdk baba tarafndan Allah Resl'nn (saliallhu aleyhi ve seilem] soy aacna
dayanr. Anne tarafndan ise Ebu Bekir'e (radyallahu anh) dayanmaktadr. Ca'fer es-
Sdk, birtakm ar ularn kendisine nisbet ettiklerinden de, onlardan da teberr etmi
ve hepsini lanetlemtir. O, Rfzlerin birtakm tutarsz hususiyetlerinden, ric'at, bed',
tenash, hulul ve tebh gibi fikirlerinden beri olduunu her frsatta aklamtr. a, onun
lmnden sonra fikir ayrlna dm ve her grup kendine gre bir mezhep
oluturmutur. Bu frkalarn hemen hepsi ona mensubiyetlerini iddia etmi ve kendi
grlerini bir ekilde ona dayandrmaya almlardr. Ama o, irizl ve kader gibi
fikirlerden olduu kadar kendi taraftarlarnn arlklarndan da beridir.
rde konusundaki gr udur: "Allah Tel bizden veya bizim iin bir ey murd eder.
Bizim iin murd ettiini bizden sdr kld gibi bizden murd ettiini de bize zhr eder.
Hal byleyken bize ne oluyor da bizden murad ettiini brakp da bizim iin murad
ettiiyle megul oluyoruz?"
Kader konusundaki gr udur: "Kader, ne cebr ne de tefvizdir; ikisi arasnda bir
eydir."
Du ederken yle derdi: "Allahm, itaat ettiysem hamd , isyan ettiysem de hccet
Senindir. hsanda ne benim, ne bir bakasnn rol olmad gibi ktlkte de ne benim,
ne bakasnn hcceti olabilir."
Ca'fer es-Sdk hakknda farkl dnen frkalar, onun taraftar gruplar olarak deil onun
eceresinin aslna mensubiyetleri itibaryla sralamay daha doru grrz.

B- Nvsiyye:

Nvs adndaki bir ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Bir rivayete gre Nvs
kyne nispetle bu ismi almlardr. Bunlarn iddiasna gre Ca'fer es-Sdk yaamaktadr
ve ortaya kp iktidar sahibi olana kadar lmeyecektir. Mehd de odur. Ca'fer es-Sdk'n
yle dediini rivayet etmilerdir: "Bamn dadan aa frlatldn grseniz bile inan-
mayn. nk sizin dostunuz kl sahibidir."
Ebu Hmid ez-Zzen (veya Zevzen), Nvsiyye'nin Ali'nin (radyalh-hu anh) hayatta
olduunu, Kyamet gn yerin yarlp onu karacan ve yeryzn adaletle
dolduracan iddia ettiklerini belirtmitir.

C- Eftabiyye:

Bu frkaya gre imamet, Ca'fer es-Sdk'tan sonra olu Abdullah el-Eftah'a gemitir.
Abdullah, smail'in ana-baba bir kardeidir. Annesi ise Farma bt. el-Hseyin b. Hasan b.
Ali'dir. mam Ca'fer'in en byk olu odur.
ddialarna gre mam Ca'fer yle demitir: "mamet, mamn en byk oluna geer."
Baka bir yerde ise yle dediini ileri srmlerdir: "mam, benim oturduum yere
oturandr." Frka mensuplarna gre mam Ca'fer'in yerine byk olu oturmutur. Yine
onlara gre imam vefat ettii zaman, ancak yeni imam tarafndan ykanr, cenaze
namazn o kldrr, mhrn ancak o alr ve onu topraa o verir. Bunlarn hepsi de mam
Ca'fer'in byk olu tarafndan f edilmitir. Ayrca babas, baz dostlarna emanet
brakm ve bu emaneti talep edenin imam olduunu sylemitir. Bu emanetler de
Abdullah tarafndan istenmitir. Her halkrda Abdullah, babasnn vefatndan sonra
sadece yetmi gn yaam ve erkek evlat brakmadan vefat etmitir.
D- umeytyye:

Yahya b. Eb umeytfin taraftarlarndan oluan bir frkadr. ddialarna gre imam Ca'fer
yle demitir: "mamnzn ad, bir peygamberinizin addr." Babasnn da ona yle
dedii rivayet edilmitir: "Eer bir olun olur ve ona benim adm verirsen, imam o olur."
Nitekim ondan sonra olu Muhammed imam olmutur.

E- Ismiliyye:

Bu frkaya gre Ca'fer es-Sdk'tan sonraki imam, nassn delleti ve dier ocuklarnn
ittifakyla smail'dir. Ancak bunlar, smail'in babas henz hayattayken vefat etmesi
zerinde fikir ayrlna dm ve bir ksm onun lmediini, bunun Abbslerin errinden
saknmak iin yaplm bir takyye olduunu iddia etmitir. Halife el-Mansr'un Medi-
ne'deki valisi de buna ahitlik etmitir.
Bazlarna gre ise lm gerek olup nas geriye doru ilemez. Nassn yaran, imametin,
hakknda nas bulunan ahsn evlatlanyla snrl olduunu belirtmesidir. u halde
smail'den sonraki imam, Muhammed b. smail'dir. Bu gr benimseyenlere
Mbrekiyye de denilmitir. Bunlardan bir topluluk ise imametin Muhammed b. smail'de
durduuna ve onun bir zaman gib olduktan sonra dneceine (ric'at) inanmtr.
Frka mensuplarndan bazlar ise mameti nce gizlenip, daha sonra ortaya kan
ahsiyetlere tahsis etmilerdir. Bunlar btnler olup bunlarn grlerini leride daha
ayrntl olarak ele alacaz. Bu frkann gr, imametin smail b. Ca'fer ya da
Muhammed b. smail'de kalmasdr. Btniyye- Ta'lmiyye olarak da bilinen smiliye
frkas ise, bamsz olarak ele alnacaktr.

F- Mseviyye Ve Mufitzza:

mam Ca'fer'in olu Musa b. Ca'fer'in nas ile imam tayin edildiine inanan tek frkadr.
Frka mensuplarna gre mam Ca'fer yle demitir: "Yedinciniz kyam edeninizdir."
"mamnz kyan edeninizdir, o da Tevrat sahibinin adadr." dedii de rivayet edilmitir.
a, Ca'fer es-Sdk'n ocuklarnn daldn, kiminin babas hayattayken ocuk
brakmadan ldn, kiminin lm zerinde ihtilaf edildiini, kiminin lmden bir sre
sonra kyam edeceine inanldn, kiminin erkek ocuk brakmadan vefat ettiini ve
sadece Musa'nn babasnn vefatndan sonra imamet iini stlenip gereklerini yaptn
grnce imam olarak ona yneldiler. Bu grte olanlara rnek olarak el-Mufaddal b.
mer, Zrre b. A'yan ve Ammr es-Sbti'yi zikredebiliriz.
Mseviyye frkas, mam Ca'fer es-Sdk'n bir dostuna unu sylediini rivayet etmitir:
"Gnleri say." Dostu pazardan balayp cumartesiye kadar btn gnleri sayd, imam
sordu: "Ka gn oldu?" Dostu "Yedi" deyince unu ifade etti: "Yedilerin yedisi, denirlerin
gnei ve aylarn nuru, oyun ve elencede gz olmayan yedinciniz ve kyam edeniniz
budur." Br yandan da olu Musa el-Kzm'a iaret ediyordu. Yine onun hakknda, "Musa,
sa peygambere (aleyhisselm) benzer." dedii nakledilmitir.
Musa el-Kzm imametini iln edip ayakland zaman Harun er-Red onu Medine'den
getirtip nce sa b. Ca'fer'in evinde hapsetmi, ardndan da Badat'a getirterek es-Sind
b. hek'in evinde hapsetmitir. Rivayete gre Yahya b. Hlid b. Bermek tarafndan
zehirli hurma verilerek ldrlmtr. Naa Badat'taki Kurey kabristanna defnedilmi
ve taraftarlar onun ardndan ihtilafa dmtr.
Mseviyye frkasndan bazlar lm hakknda tereddt etmi ve "Onun lp lmediini
bilmiyoruz." demilerdir ki bunlara Memtra -kaak, korkak- denmitir. Onlara bu ismi
veren Ali b. smail olup kendilerine yle demitir: "Sizler ancak korkak kpeklersiniz!"
Bir baka grup ise lmnn kesin olduuna inanmtr ki bunlara Kat'iyye denilmitir. Bir
dier grup imameti onda durdurmu ve onun lmediini, bir sre gib olduktan sonra
dneceini iddia etmitir. Bunlara da Vkfe denilmitir.

G- Oniki mmnclk (sn Aeriyye):

Musa el-Kzm b. Ca'fer es-Sdk'm ldne kesin olarak inananlar Kat'iyye olarak
isimlendirilmilerdi. Bunlar imameti, onun ocuklaryla snrlandrarak yle demilerdir:
Musa el-Kzm'dan sonraki imam, olu Ali er-Rza olup Ts ehrinde ehit olmutur.
Ardndan Muhammed et-Tak el-Cevvd imam olmutur ve o da Badat'taki Kurey
kabristanna gmlmtr. Ardndan olu Ali b. Muhammed et-Tak imam olmutur ve
Kum ehrinde ehit olmutur. Onun ardndan Hasan el-Asker ez-Zek imam olmutur.
Ardndan da olu ve beklenen imam Muhammed Kim el-Muntazar imam olmutur.
Kendisi Smerr'da olup imamlarn onikin-cisidir. sn Aeriyye frkasnn imamlar silsilesi
budur.
Bu on iki imamdan her biri zerinde de ihtilaflar varit olmutur. Bu imamlarla, kendi
kardeleri ve amca oullan arasnda yaanan ihtilaflara da ksmen olsun deinmemiz
gerekir. Ta ki deinmediimiz bir mezhep, zikretmediimiz bir gr kalmasn.
Bilinmelidir ki a arasnda kardei Ali er-Riza'nn deil de Ahmed b. Musa b. Ca'fer'in
imametini savunanlar da kmtr. Ali'nin imametini savunanlar nce Muhammed b. Ali
zerinde pheye kaplmlardr. nk babas, kendisi henz imamete ehil olmayan ve
imamet usuln bilmeyen bir ocukken vefat etmitir. Bu yzdendir ki bir topluluk onun
imametini savunurken lmnden sonrasnda da farkl fikirler belirtmilerdir. Bir grup
Musa b. Muhammed'in imametini savunurken baka bir grup Ali b. Muhammed'in
imametini savunmutur. Onlar Ali'nin el-Asker olduunu sylemi ve onun lmnden
sonra da ihtilaf etmilerdir. Bir grup Ca'fer b. Ali'nin imametini savunurken baka bir grup
Muhammed b. Ali'nin imametini savunmutur. Baka bir grup ise Hasan b. Ali'nin
imametini iddia etmitir. Bu grubun bir reisi vard ve kendisine Ali b. Fuln et-Thm
denirdi. Kendisi kelm ehlindendi. Ca'fer b. Ali'nin gerekelerini glendirmi ve insanlar
ona ynlendirmiti. Bu noktada Fris b. Hatim b. Mheveyh'in yardmn grmt. nk
Ali lm ve ardnda Hasan el-Asker'yi brakma. Bunun zerine yle dediler: "Biz,
Hasan' snadk ve onda yeterli ilim olmadn grdk." Nitekim onlar Hasan'n mametini
savunanlara Hmriyye lakabn takarak Hasan'n lmnden sonra Ca'fer'in konumunu
glendirmeye altlar. ddialarna gre Hasan halef brakmakszn ld iin imameti
btl olmutu. Nitekim Ca'fer birtakm iddialar ynelttikten sonra Hasan'n mirasna sahip
kt. Hasan'n durumu zamanla hem sultan, hem de halk nezdinde ortaya kt. Avam da,
havas da srlarna vkf oldular. Onun imametini savunanlarn fikirleri farkllat ve
taraftarlar blnmeye balad. Birou Ca'fer'in imametini savunur oldu. Hasan'n
imametini savunanlardan birou da fikirlerinden rc ettiler. Hasan b. Ali b. Faddl ki
hadis ve fkh bilgisi bakmndan en zenginleri olan zt da bunlara katld. Ca'fer'in
lmnden sonra da olu Ali b. Ca'fer'in ve Ftma bt. Ali'nin mametini iddia ettiler. Br
ksm sadece Ali'nin imametini savunarak Ftma'nnkini reddetti. Ali ve Ftma'nn
lmnden sonra da byk ihtilaf yaadlar. Ebu'l-Hattb el-Esed gibi baz kimseler ar
fikirlere kaplarak gulta dhil oldu.
Hasan'n imametini iddia edenlere gelince, bunlar da onun lmnden sonra on bir
frkaya blndler. Tannm isimleri olmamakla birlikte fikirlerini ana hatlaryla zikretmek
istiyoruz:
Birinci frka: Bu frkaya gre Hasan lmemiti. Kendisi kimdi ve zahirde ocuu da
yokken lmesi caiz deildi. Yeryz imamsz kalamazd. Onlara gre kyam eden (Kim)
imamn ki kere gib olmas (gay bet) kesindi. Birinci kaybolutan sonra tekrar dnecek
ve glendikten sonra tekrar gib olacaktr.
kinci frka: Bunlara gre Hasan lm olmakla birlikte yaamaktadr. Kim olmann
anlam, ldkten sonra kyam etmektir. Hasan'n lm kesindir. Ancak ocuu olmad
iin ldkten sonra da yaamas gerekmektedir.
nc frka: Hasan kesinlikle lm ve imamete kardei Cafer'i vasiyet etmitir. Bu
vasiyet sebebiyle imamet Cafer'e gemitir.
Drdnc frka: Bunlara gre Hasan lmtr. mam ise Cafer'dir. Bu frkaya gre
Hasan'n imametine inandklar iin kendileri hata etmilerdir. nk o, imam deildir.
Halef brakmakszn ld iin mamet iddiasnda haksz olduu kesinlik kazanmtr.
Ca'fer'in iddias se haldi kmtr.
Beinci frka: Bu frkaya gre Hasan lmtr ve onun mametini savunduklar iin
kendilerini hatal grrler. Hakiki mam, Hasan ve Ca'fer'in kardeleri Muhammed b.
Ali'dir. Ca'fer'in fk aa kp kendisi de bunu ilan edince, Hasan da onun gibi olup
fkn gizledii anlalnca u kesinlemitir ki bunlarn kisi de imamete lyk deildir. Bu
durumda imameti hakeden, Muhammed olmaktadr. Ca'fer ve Hasan deil ocuu da olan
Muhammed imam olmaldr.
Altnc frka: Bunlara gre Hasan halef brakmakszn lmemi-tir. Onun da olu vardr. Bu
ocuk, babasnn lmnden k yl nce domu olup amcas Ca'fer'den ve dier
dmanlardan korunmak iin gizlenmitir. Ad Muhammed olan bu ocuk imam, kim,
hccet ve beklenendir.
Yedinci frka: Bu frkaya gre de Hasan'n olu vardr. Ama bu ocuk, onun lmnden
sekiz ay sonra domutur. Ardnda aslsz bir ocuk brakarak ld ddias yersizdir.
nk byle olsayd, muhakkak aa kard. Gzle grleni inkr etmek caiz deildir.
Sekizinci frka: Hasan'n vefat ettii dorudur. ocuu olmad da dorudur. Bir
cariyesinin hamile kald iddias da btldr. Ondan sonraki imam mevcud deildir.
lenen gnahlardan dolay Allah Tel'nn yeryzn imamsz brakmas aklen caizdir.
Buna fetret dnemi ve imamsz devir denir. Onun vefatndan sonraki dnem, Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) gnderilmesinden nceki dnem benzeri bir fetret
dnemidir.
Dokuzuncu frka: Frkamensuplaryledemilerdir: Hasan lmtr. lm kesindir.
nsanlarn bu meseledeki ihtilaflar anlalmazdr. Hi kuku yok ki Hasan'n bir olu
olmutur. Ama onun lmnden nce mi yoksa sonra m doduunu tam olarak
bilmiyoruz. Bildiimiz tek ey, yeryznn hccetsiz kalmayacadr. Onun gib bir halefi
vardr. Onu dost ve veli edinip suretiyle ortaya kncaya kadar ismine sarlrz.
Onuncu frka: Bunlara gre de Hasan lmtr. Ancak nsanlarn bir imam olmas
lzmdr. Yeryz hccetsiz kalmaz. Bilinmeyen husus, bu hccetin onun olu mu, yoksa
baka biri mi olduudur.
Onbirnci frka: Bu frka mensuplar yukarda sralanan tutarszlklara karmayarak yle
demilerdir: in iyzn kesin olarak bilemeyiz. Ama er-Rza hakknda kat' bilgi
sahibiyiz ve onun imam olduuna inanyoruz. ia'nn ihtilafa dt her meselede
ekimser kalp Allah Tel'nn hcceti aa karmasn bekleriz. Hccet, suretiyle ortaya
kp grenler tarafndan imametine nanlnca mucize, keramet veya delile ihtiya
duyulmaz. Hccetin mucizesi, nsanlarn kavga grlt etmeksizin tamamen ona tbi
olmalardr.
Onbir frkann tamam bunlardr. Her biri bir eyi kati olarak teslim ederken tamam da
hepsini teslim etmilerdir.
in garip taraf, imamn kaybolu (gaybet) sresinin ikiyz elli ksur yla kadar
uzayabileceine inanmalardr. Dostumuz ise yle demektedir: "Kim imam krk yl
getikten sonra ktnda imamnz deildir. Peki ikiyz elli ksur yl krk seneye nasl
sacaktr?" Kaybolu sresinin nasl dnld sorulunca a yle cevap vermektedir:
"Hzr (aleyhisselm) ve lys (aleyhisselm) dnyada binlerce yldr yemeden meden
yaamyorlar m? Byle bir hususiyet Ehl-i Beyt'ten biri iin neden caiz olmasn?" "Bu
ihtilaflarnz ortadayken imamn kaybolduunu nasl iddia edebilirsiniz? Hem Hzr
(aleyhisselm) bel bir cemaate gvence olmakla mkellef deildir. Oysa sizin imamnz
gvence kayna, hidyet ve adaletin salaycs olmakla, cemaat da ona uyup snnetine
sarlmakla mkelleftir. Grlmeyen birine nasl uyutabilir?" trnden sorular karsnda
mmiyye, akn vaziyette usl bakmndan Mu'teze'ye, sfatlar konusunda ise Mebbi-
he'ye sarlmaktan baka kar yol bulamamtr.
a frkalarndan Ihbriyye ile Kelmiyye kanl bakl olup birbirlerini tekfir ederler.
Mufaddile ile Va'diyye arasnda yaanan kavgann ayns onlar arasnda da mevcuttur.
Allah bizi aknlktan korusun.
Akladmz derin ihtilaflara ramen beklenen imamn imametini savunanlar, onun
hakknda ulhiyet iddiasnda bulunarak "De k: Amelde bulunun, Allah, Resul ve
mminler amellerinizi greceklerdir. Gayb ve ehdcti bilen (Allah'a) dndrleceksiniz."
(Tevbe, 9/105) yetini beklenen mama yormaktan haya etmezler mi?
ddialarna gre ayette murd edilen ahs, beklenen mam olup kyamet ilmi ona
bildirilecektir. Ayrca onun bizden asla uzak olmadn, insanlar hesaba ekilirken btn
hallerimizi bize bildireceini iddia ederler. Btn bunlar akl ve mantktan uzak szlerdir.
O merkezlerin hepsini dolatm,
Bariz olan hereyi dikkatle szdm,
Tek grdm akn birinin yumruuydu,
enesine kapanm, ya- da piman birinin dilerine vurulmu.
mmiyye tarafndan kabul edilen onki imamn isimleri unlardr:
el-Murtaz, el-Mcteb, e-ehd, es-Seccd, el-Bkr, es-Sdk, el-Kzm, er-Rz, et-
Tak, en-Nak, ez-Zek, el-Huccet'1-Kimu'l-Muntazar.

4- Gult:

Bunlar, imametine inandklar ahslar hakknda ok ar fikirlere sahip olarak onlar

insanlk mertebesinden kartp ilahlk mertebesine ykseltenlerdir. mamlardan herhangi
birini ilaha benzettikleri gibi, lah' da insana benzettikleri grlmektedir. Genel olarak
ifrat ile tefrit noktalarnda yer alrlar. phelerinin kaynaklan Hulliyye, Tensuhiy-ye,
Yahudilik ve Hristiyanlk mezhepleridir. Bilindii zere Yahudiler yaratan yaratlana
benzetirken, Hristiyanlar yaratlan yaratana benzetmislerdir. Bu ve benzeri pheler
ia'nn ar ular arasnda yaylm ve baz imamlarn Hanln iddia etmelerine yol
amtr. Tebih fikri aslen ia'da mevcutken bilhare Ehl-i Snnet5in bir blmne
gemitir. Daha sonralar ise a arasnda Mutezil fikirler daha fazla yer bulmutur.
Bunun nedeni, sz konusu fikrin akla daha yakn, tebh ve hulul dncesinden
olabildiince uzak olmasdr.
Gultn ortaya attklar bidatleri u drt balkta toplamak mmkndr: Tebh, Bed',
Ric'at ve Tenash. Ar iler'in (gult- a) beldelere gre belirlenmi lakaplar vardr.
rnein sfahan'da bulunanlara Hurremiyye, Kevziyye, Rey ehrinde bulunanlara
Mazdekiyye, Sinbdiy-ye, Azerbaycan'da bulunanlara Dekliyye, Mverannehir'deki
Muham-mere'de bulunanlara Mubayyada denilmitir.
Gult on bir frkadr:

A- Sebe'iyye:

Bu frka, Abdullah b. Sebe adndaki ahsn taraftarlarndan oluur. Abdullah b. Sebe,

Ali'ye (radyalhhu anh) -ilah olduunu im ederek- 'Sen! Sen!' demiti. mam Ali
(radyallahu anl) onu Medayn ehrine srd. Bu ahsn aslen Yahudi olduu, sonradan
mslman olduu sylenmitir. Yahudilii dneminde Ya b. Nn iin 'Musa
peygamberin vasisidir' demitir. Mslman olduktan sonra da aynn mam Ali
(radyallahu anh) hakknda sylemeye balad. Onun imametinin nas ile vacip olduu
fikrini ilk ortaya atan da o idi. Dier ar frkalar bundan domutur.
Ona gre mam Ali (radyallahu anh) lmemi olup yaamaktadr. nk onda ilh bir
para olup onu ele geirmek mmkn deildir. Bulutlarn iinde gelen odur, gk
grlemesi sesi, imek tebessmdr. Bir gn yeryzne inecek zulmle dolmu olan
dnyay adaletle dolduracaktr.
bn Sebe bu iddialarn mam Ali'nin (radyallahu anh) vefat etmesinden sonra
dillendirmeye balam ve bir cemaat oluturmutur. Tevakkuf, gay-bet ve ric'at gibi
sapk fikirler ilk olarak bu cemaattan kmtr. Bunlar, imam Ali'den (radyallahu anh)
sonra da ondaki lh parann dier imamlarda tenash ettiini iddia etmilerdir. bn
Sebe'nin yle dedii rivayet edilmitir: "Bu husus, onun muradnn aksini savunsalar
dahi sahabe tarafndan da bilinmekteydi. Nitekim o, Harem'de had cezas olarak birinin
gzn kard zaman mer b. Hattb (radiyallahu anh) bu olay hakknda yle
demiti: '-H- Allah Tel'mn eli Harem-i erifte bir gz karmsa buna ne
diyebilirim?!'"

B- Kmiliyye:

Ebu Kmil adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu bir frkadr. Bu ahs, imam Ali'ye
(radyallahu anl) biat etmedikleri iddiasyla btn sahabe-i kiram kfrle itham etmitir.
Ayn zamanda tabi hakkn talep etmedi diyerek imam Ali (radyallahu anh) hakknda da
ileri-geri konumu, hurc etmesi ve ortaya kmas gerekirken oturmasn mazur
grmemitir. Ona gre imamet bir insandan dierine geen (tenash eden) bir nurdur. O
nur, bir ahsta peygamberlik (nbvvet), baka bir ahsta imamet olarak grnr.
Bazen de imamet, nbvvete intikl eder. Ona gre lm annda ruhlar tenash eder.
Ar frkalarn yaklak tamam tenash ve hulul fikirlerinde fikir birlii etmilerdir.
Tenash, hemen her dinde bir frkann ileri srd bir iddiadr. Asl kayna ise
Mazdekler, Hint Brahmanlar, filozoflar ve Sbiler-dir. Bu frka mensuplarna gre Allah
Tel her yerde mevcuttur, her dilde konuur ve her insann suretinde hulul mnasnda
zahir olan O'dur.
Hulul, bazen cz' bazen de klli olur. Czi olmas gnein kk bir pencere veya kristal
zerine yansmas gibidir.
Kll olmas ise melein bir ahsta, ya da eytann bir hayvanda zuhur etmesi gibidir.
Tenash ise drt mertebede gerekleir: Nesh, Mesh, Fesh ve Resh. Bunlar Mecs
frkalarnn tafsiltna girildii zaman aklanacaktr. En yksek mertebe melekiyyet veya
nbvvet mertebesidir. En aa mertebe eytanlk veya cinnliktir.
Ebu Kmil'in tenash konusundaki gr zahiriyle snrl olup ayrntl deildir.

C- Albiyye:

el-Alb b. Zira ed-Devs -bazlarna gre el-Esed- adndaki ahsn evresinde

toplananlarn oluturduu frkadr. mam Ali'yi (radyallahu anh) Din Sahipleri Allah
Resl'nden (salkllhu aleyhi ve sdiem) stn tutard. Ona gre imam Ali {radyallahu
anh) -h- bir laht. Hz. Muhammed' (sallallhu aleyhi ve seltem) peygamber olarak
gnderen de oydu. Allah Reslif n (sallailhu aleyhi ve sel-iem) zemnederdi; nk ona
gre Hz. Muhammed (saliaUhu aleyhi ve sellem) Ali'ye davet etmek iin gnderilmi
olduu halde kendine davet etmiti. Bu yzden frkann bir ad da Zemme
(Zemmedenler) idi.
Frkann baz mensuplarna gre her ikisi de ilaht. Ancak lahlk hkmleri bakmndan
Ali'yi (radyallahu anh) nde tutarlard. Bu grte olanlara Ayniyye denilmitir.
Bazlar ise ilahlk bakmndan Hz. Muhammed' (sallallhu aleyhi ve sellem) stte
grrlerdi ki bunlara da Mmiyye denilmitir.
Bazlar se Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve sellem), Ali (radyallahu anh), Ftima
(radyallahu anh), Hasan {radyallahu anh) ve Hseyin'in (radyallahu anh)
hepsini ilah olarak grrd. Onlara gre bu bei, tek bir varlk gibiydi. Birinin dierine
gre stnl yoktu. Ftma'y (radyallahu anh) diil olarak zikretmeyi ho grmedikleri
iin sonundaki diilik t'sn atarak Ftm derlerdi. Nitekim airlerinden biri yle demitir:
Dinde Allah'tan sonra u beini dost edindim:
Bir peygamber, iki torunu, bir nder ve Ftm.

D- Muriyye:

el-Mure b. Sald el-Icl adndaki ahsn taraftarlarnn oluturduu frkadr. Muhammed b.

Ali b. Hseyin'den sonra imametin Muhammed en-Nefs ez-Zekiyye b. Abdullah b. Hasan
b. Hasan'a getiini iddia etmitir. Bilindii zere en-Nefs ez-Zekiyye Medine'de kyam
etmiti. el-Mure onun lmeyip yaadn iddia etmitir.
El-Mure, Hlid b. Abdullah el-Ksrfnin azatlsyd. mam Muham-med'den sonra
imametin kendisine getiini iddia ve bilhare peygamberliini iln etmitir. Haramlar
helal saym, Ali (radyallahu anh) hakknda akl almaz bir arla ynelmitir. Btn
bunlara tebihe dayal grlerini de ilve ederek yle demitir: Hak Tel, cisimdir ve
harflere benzer organlar vardr. Nurdan bir erkek suretindedir. Banda nurdan bir ta
vardr. Kalbi hikmet fkran bir pnardr. lemi yaratmak istediinde ism-i Azam' telaffuz
etmi, bu isim havada uarak O'nun bana ta olarak konmutur. Taratp ekil veren
yce Rabbinin ismini tebih et!' (A'l, 87/1) buyruu da bunun beyandr.
Sonra kullarn fiillerine muttali olup bunlar avucuna yazd. ledikleri gnahlardan dolay
gazaba gelerek terledi. Terinden iki deniz husule geldi. Biri tatl, biri tuzlu oldu. Tatl olan
aydnlk, tuzlu olan karanlkt. Aydnlk denize baknca kendi glgesini grd. O
glgesinden bir ksmn alp ay ve gnei yaratt. 'Benimle beraber baka lah olamaz!'
buyurup kalan glgeyi yok etti. Sonra kalan mahlukt iki denizden yaratt. Kfirleri
karanlk denizden, mminleri aydnlk denizden yaratt. nsanlarn glgeleri ilk yaratlan
eylerdi; bunlar arasndan da ilk nce Hz. Muham-med'in (sallaUhu aleyhi ve seilem) ve
Hz. Ali'nin glgelerini yaratt. mam Ali'yi imametten menetme emnetini gklere, yerlere
ve dalara teklif etti. Hibiri bu emneti almaya yanamad. Sonra emanet insanlara
arzedildi. Sonunda Ebu Bekir (radyallahu anh), mer'in (radyallahu anh) emriyle o
emneti yklendi. mer (rajyallahu anh) ona, 'Sen bu emneti gtr, sana yardm
ederim. Tek artm var, o da mameti senden sonra bana vasiyet etmendir' dedi. O da bu
art kabul etti. Allah Tcl'nn "Ve insan onu yklendi. O gerekten ok zlim ve
childir." (Ahzb, 33/72) ayetini buna yormutur. mer (radyallahu anh) hakknda ise
"eytan gibi ki o insan -oluna- "nkr et!' demiti. nkr ettiinde ise, 'Ben senden
beriyim' demiti." (Har/16) buyruunun nazil olduunu sylemitir.
el-Mure ldrld zaman taraftarlar blnd. Kimisi onun geri dneceine inanrken
kimisi de Muhammed'in imametini beklemek gerektiine inand. El-Mure, Ebu Ca'fer
Muhammed b. Ali'nin imametini iddia etmi, ardndan da onun hakknda arya kaarak
ilahln iddia etmitir. mam el-Bkr ondan teberr ederek kendisini lanetlemi-tir. el-
Mure taraftarlarna yle demitir: Onu bekleyin, bir gn mutlaka dnecektir. Cebrl
(aleyhisselm) ile Mikil (aleyhisselm) ona Rkn ile Makam arasnda biat edecektir. el-
Mure onun lleri dirilttiini de iddia etmitir.

E- Mansuriyye:

Ebu Mansr el-Icl adl ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Bu ahs kendisini
Muhammed b. el-Bkr'a (radyallahu anh) nisbet etmitir. mam el-Bkr, onunla hibir
ba olmadn iln ederek kendisini kovunca kendi imametini iddia etmeye balam ve
mam el-Bkr vefat edince, "mamet bana geti' demitir. Bu iddiayla ortaya kt,
Kfe'de Ben Kin-de'den bir cemaat toplad. Him b. Abdulmelik zamannda Irak valisi
olan Yusuf b. mer es-Sekaf irkin iddialarndan haberdr oldu ve onu yakalatp astrd.
Ebu Mansr el-Icl, mam Ali'nin (radyallahu anh) gkten den para olduunu iddia
etmi, kimi zaman da yle sylemitir: "Gkten den para Allah Tel'dr." Kendi
imametini iddia etmeye baladnda yle demitir: "Ge ykseldim ve orada
mabudumu grdm. Eliyle bam svazlayarak yle dedi: 'Ey oul, yeryzne in ve
emirlerimi tebli et!' Sonra beni yeryzne indirdi." Bu durumda gkten den para
kendisi olmaktadr.
Yne onun iddiasna gre peygamberlerde asla inkta olmad gb rislet de kesintiye
uramaz. Ona gre Cennet, kendini sevmekle emro-lunduumuz bir adamdr. O ayrca
vaktin de imamdr. Cehennem de yle biridir ki ona da buz ve dmanlk etmekle
emrolunduk. Ayrca o imamn dmandr. Ebu Mansr, btn emir ve yasaklar insan
isimleri olarak tevil ederdi. Ona gre farzlar, sevilmesi emredilen insanlarn isimleriydi.
Haramlar da nefret edilmesi emredilen kimselerin isimleriydi. Bu tevil le maksad, dinin
emir ve yasaklarn geersiz klmaktan baka bir ey deildi. Nitekim onun taraftarlar
muhaliflerini ldrmeyi, mallarn gaspetmeyi ve kadnlarn esir almay helal
grmlerdir. Bunlar Hurre-miyye'nin bir grubudur. Farz ve haramlarn birtakm insanlara
benzetilmesinin nedeni, sevilmesi emredilen kimseleri sevdiimizde farzlarn sakt olmas,
nefret etmemiz emredilen kimselerden nefret ettiimizde ise haramlarn boa kmasdr.
Ebu Mansr el-Icifnin ortaya att bir dier bidat, Allah Tel tarafndan yaratlan ilk
insann Hz. sa (aleyhisselm), ikinci insann da Ali b. Eb Tlib (radyallahu anh)
olduudur.

F- Hattbiyye:

Ebu'l-Hattb Muhammed b.Ebi Zeyneb el-Esed adl ahsn taraftarlarnn oluturduu

frkadr. Ebu'l-Hattb, Esed oullarnn azatlsdr. Ebu'l-Hattb, kendisini Ca'fer es-Sdk'a
nispet etmise de, mam Ca'fer kendisi hakknda ar fikirlere saptm rendii anda
ondan yz evirerek ona lanet etmi ve cemaatine de ondan yz evirmelerini
emretmitir.
Bunun zerine Ebu'l-Hattb kendi imametini iddia etmeye balam, imamlarn
peygamber hatta ilah olduklarn iddia etmitir. mam Ca'fer es-Sdk' ve babalarn ilah
olarak niteledi. "Onlar Allah Tel'nn oullar ve dostlardr." dedi. Ona gre ilahlk
peygamberlik zerinde bir nur, peygamberlik de imamet zerinde bir nurdur. Dnya bu
nur ve eserlerden hli kalmayacaktr. Ona gre Ca'fer yaad dnemin ilahdr. Yine o,
"O, duyularla alglanabilen ve grlebilen bir varlk deildi. Ancak yeryzne ndiinde
bilinen suretine brnd ve insanlar onu bu suretiyle grdler." demitir.
Halife el-Mansr'un valisi sa b. Musa onun irkin iddialarndan haberdr olunca Kfe
meydannda idam ettirdi. Onun lmnden sonra taraftarlar dalp paraland.
Bir frka, Ebu'l-Hattb'dan sonra Mu'ammer adnda birinin imam olduunu iddia etmi ve
ona Ebu'l-Hattb'a davrandklar gibi davranmlardr. Cennetin dnyev zevkler,
cehennemin de dnyev aclar olduunu leri srm ve dnyann yok olmayacan iddia
etmilerdir. Farzlar terk ederek haramlar mubah grmlerdir. Zina, arap ve benzeri
birok haram helal saymlardr. Namaz ve benzeri farzlar da terk etmilerdir. Bu frka
mensuplar Mu'ammeriyye olarak bilinir.
Bir baka frka ise Ebu'l-Hattb'dan sonra Bez adnda birinin imam olduunu iddia
etmitir. Bu adam, Ca'fer'in imam olduunu, yani lahn onun suretinde tecell ettiini
iddia etmitir. Her mmine vahiy gelebileceini syleyerek Allah Tel'nn "Hibir nefs
Allah'n zni olmakszn iman etmez" (Ynus, 10/100) buyruunu buna tevl etmitir.
Ayetteki 'bi-iznil-lah-Allah'n izniyle' buyruunu, 'bi-vahyillah=Allah'n vahyi ile' eklinde
tefsir etmilerdir. "Rabbin balansna vahyetti ki" (Nahl/67) buyruunu da bu ekilde tevl
etmilerdir. ddiasna gre kendi arkadalar arasnda Cebrail (aleyhissdm) ve MikiFden
(akyhisseMm) daha faziletli kimseler vardr. ddiasna gre keml derecesine ulaan bir
insann ld sylenemez; ancak onlar arasndan nihayete ulaan kiinin melekta rc
ettii sylenebilir. Frka mensuplar llerini gece gndz grdklerini de iddia etmi-
lerdir. Bu frka, kurucusuna nispetle Bezyye olarak adlandrlmtr.
Bir baka grup ise Ebu'l-Hattb'dan sonra Umeyr b. Beyn el-Icl adnda bir ahsn mam
olduunu iddia etmitir. Bunlar ilk frka le ayn grleri leri srm, ancak onlarn da
ldn kabul etmilerdir. Kfe plnde bir adr kurmulard. Orada toplanp Ca'fer
es-Sdk'a ibadet ediyorlard. Yezd b. mer bu yaptklarn haber alnca Umeyr'i yakalatt
ve Kfe plnde astrd. Bu frka hem Umeyriyye, hem de Icliyye adyla tannmtr.
Bir dier grup Ebu'l-Hattb'dan sonra Mufaddal es-Sayraf'nin imam olduunu iddia
etmitir. Bunlar Ca'fer'in peygamber ve resul olmayp rab olduunu iddia etmilerdi. Bu
frka da Mufaddaliyye olarak isimlendirilmitir.
mam Ca'fer es-Sdk bu sapk frkalarn tamamndan teberr etmi, onlar evresinden
kovarak lanetlemitir. Bunlarn hepsi byk bir aknlk ve dallet iinde kimselerdi.
mamlar konusunda da byk bir cehalet iindeydiler.

G- Keyyliyye:

Ahmed b. el-Keyyl adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bu ahs, Ca'fer
b. Muhammed es-Sdk'tan sonra Ehl-i Beyt'ten -muhtemelen gizli- bir ztn imametini
iddia ve ona davet etmitir.
Bu ahs ilim adna bireyler duymu, ancak bunlar kendi salksz ve dayanaksz
fikirleriyle kartrarak her ilim dalnda daha nce iitilmemi ve akl almaz bir gr
ortaya atmtr. Baz noktalarda Hasan'a srarla kar kmtr.
Ehl-i Beyt onun bidatlerine muttali olunca kendisinden teberr etmi ve yanlarndan
uzaklatrarak lanet okumulardr. Ehl-i Beyt'in bu tavr zerine onlar terkeden el-Keyyl
kendi davetini balatm ve nce imm, ardndan da Kim olduunu iddia etmitir.
Ona gre fk enrs zerinde takdir edebilen ve her iki lemin tavrn ortaya koyabilen
herkes imamdr. fk ile kasdettii ulv lem, enfs ile kasdettii ise sfl lemdir. Kll
ztnda takrir eden, btn kllileri kendi ahs- czisinde aklayabilen kii kimin
kendisidir. ddiasna gre btn zamanlar iinde bu takriri yapabilen tek insan Ahmed el-
KeyyPdr. Bu nedenle de Kim kendisidir.
nce imam, sonra kim olduunu ddia ettii iin bizzat kendi taraftarlarndan birince
katledilmitir. Fikirleri Arapa ve Farsa kaynaklarda yaamaya devam etmitir. Bunlarn
ou aklen ve er'an kabul edilemez nitelikte samalktan barettir.
El-Keyyfe gre lem vardr: lem-i a'l, lem-i edn ve lem-i insan.
Alem-i a'lda be mekn mevcuttur: En stte meknlarn mekn yeralr ki bu, bo bir
mekn olup hibir varlk tarafndan meskn olmad gibi hibir rhn tarafndan da idare
edilmez. Rll ile evrilmitir. ddiasna gre bu, eriatte vrid olan Ar'dan ibarettir. Bu
meknn altnda Nefs-i a'lnn mekn, onun altnda nefs-i natkann mekn, onun da
altnda nefs-i insannin mekn mevcuttur.
Ona gre nefs-i nsan nefs-i a'l lemine ykselmek istemi ve oraya trmanmaya
balamtr. Bu meyanda hayvani ve ntk meknlar yrtarak gemitir. Nefs-i a'l
lemine yaklatnda bocalamaya, tkezlemeye, bozulmaya ve dnmeye balam ve
lem-i sfliye dmtr. Orada asrlar ve devirler boyu bozulmu ve dnm halde
kalmtr. Daha sonra nefs-i a'l onun zerinden gemi ve ona kendi nurlarndan bir
paray tarmtr. Bunun sonucunda da bu lemdeki terkipler ortaya kmtr. Bylelikle
gkler ve yer, madenler, bitkiler, hayvanlar ve insan olumutur. Nefs- insan btn
bunlarn arasnda bazen sevinle, bazen tasayla, bazen neeyle, bazen kederle, bazen
huzur ve rahat, bazen de darlk ve sknayla yaam, Kim ortaya kncaya kadar da bu
hal devam etmitir. O geldiinde keml derecesine ulam, terkipler zlm ve
tezatlar ortadan kalkmtr. Rhn olan cismn olana hkim olmutur. Bu Kim, Ahmed
el-Keyyl'den bakas deildir.
Kendinin nasl tayin edileceini en zayf ve tutarsz biimde kantlamaya almtr. Ona
gre Ahmed ismi, drt leme tekabl eder. Adndaki Elif harfi nefs-i a'l'y, H harfi nefs-
natkay, mm harfi nefs-i hayvaniyi, dl harfi ise nefs-i insanyi karlamaktadr. Ona gre
bu drt lem, temel ve basittir. Meknlarn meknna gelince orada hibir varlk mevcut
deildir.
Ulv lemlerin mukabilinde sfl-cismn lemin bulunduunu iddia ederek yle demitir:
Gk botur ve meknlarn meknna mukabildir. Altnda ate, onun altnda hava, onun
altnda arz, onun da altnda su vardr. Bu drd, drt leme mukabldir.
Fikirlerini aklamaya yle devam eder: nsan atein karsnda, ku havann karsnda,
hayvan arzn karsnda, balk suyun karsnda yeralr. Dier varlklar iin de ayn yol
izlenir. Suyun merkezi, merkezlerin en altdr. Balk da mrekkeplerin en deersizidir.
lemden biri ve lem-i enfs olan lem-i insanyi, rhn ve cismn lemlerle
karlatrarak yle demitir: Bunda mrekkep olan be duyu vardr:
itme, meknlarn meknn karlar. nk o, botur ve gn karldr.
Grme, rhn bakmdan nefs-i a'ly, cismn balamdan atei karlar. Gz bebei
(insan'l ayn) orada bulunur ve nsan, atee mahsustur.
Koklama, rhn bakmdan nefs-i ntk, cismn bakmdan havay karlar. nk
koklama havadan kaynaklanan bir duyudur.
Tatma, rhn balcmdan hayvaniyi, cismn bakmdan arz karlar. Arz hayvann
ihtisasna dhilken yeme de hayvann ihtisasna dhildir.
Dokunma, rhn bakmdan nefs-i insanyi, cismn bakmdan suyu karlar. Balk suya
mahsus olup dokunma bala mahsustur. Dokunmay yazmayla da ifade etmitir.
Ahmed; Elif, H, Mm ve Dl harflerinden oluur ve bu drt harf, drt lemi karlar.
Ulv-rhn lem karsndaki durumunu akladk. Alem-i sfl karsndaki durumu ise
yledir: Elif harfi insana, h harfi hayvana, mm harfi kulara, dl harfi balklara dellet
eder. Elif, dosdoru olmas itibaryla insan gibi, h eik ve yatk olmas, ayrca h harfiyle
balamas itibaryla hayvan gibi, mm kularn balar gibi, dl da balklarn kuyruklar gibi
olduu iin byledir.
Ona gre Allah Tel insan Ahmed isminin ekli zere yaratmtr. Endam elif, elleri h,
karn mm ve ayaklan dl gibidir.
Tuhaf grlerinden biri de udur: Peygamberler takld ehlinin nderleridir. Takld ehli ise
krdr. Kim ise basiret ehlinin nderidir. Basiret ehli, akl sahiplerinden oluur. Bu
basiretleri fk ve enfs karsnda elde ederler.
Yukarda sralanan karlatrmalar iittiimiz en akl d ve deersiz grlerdendir.
Hibir akl sahibinin deil bunlara nanmak, iitmeye bile tahamml olamaz.
Btn bunlardan ok daha garibi, birtakm yanl tevilleri ile er' farzlar ve din hkmler
arasnda yapt karlatrmalardr. fk ve enfs lemlerindeki mevedt arasnda da
benzer karlatrmalar yapm ve bunlar yalnz kendisinin bildiini ileri srmtr.
Halbuki bunlar daha nce birok lim tarafndan ortaya konmutur. Ancak onlar, bu
karlatrmalar el-Keyyl'n yapt tarzda aslsz temellere dayandrmamlardr. O,
Mizn' lemlere, Srt' bizzat kendisine, cenneti kendi ilmine ulamaya, cehennemi de
bu ilmin zddna ulamaya yormutur.
Usl byle olan bir ahsn firunun ne olabileceini varn siz tahmin edin!

H- Himiyye:

ki Him'n taraftarlarnn oluturduu bir frkadr, Bu iki Him'dan biri, tebh fikrini
savunan Him b. el-Hakem'dir. Dieri ise tebih fikrinde onu izleyen Him b. Salim el-
Cevlikfdir.
Him b. el-Hakem ia'nn tannm kelamclarndan biridir. Mu'tezile'den Ebu'l-Hzeyl ile
kelam sahasnda, zellikle tebh ve Allah Tel'nn ilmi meselelerinde mnazaralar
olmutur.
bnu'r-Rvend ondan unu nakletmitir: Ona gre Mbd ile cisimler arasnda bir tr
benzerlik vardr. Eer byle bir benzerlik olmasayd cisimler O'na dellet edemezdi.
el-K'b de unu nakletmitir: bn'l-Hakem dedi ki: "O, en, boy ve derinlik sahibi bir
cisimdir, ama yarattklarndan hibirine benzemez. Yaratlmlardan hibiri de O'na
benzemez."
Onun yle dedii de nakledilmitir: "Kend karsyla yedi kartr ve belli bir mekn
vardr. Belli bir"yn de olup hareketlidir. Hareketi de fiilinden ibaret olup bir mekndan
dierine ntikl etmesi deildir.
Zt ile sonsuz olup kudretiyle sonsuz deildir.
Ebu sa el-Verrk da yle dediini nakletmitir: Allah Tel Arna temas eder. Hibir
taraf Ar'n dna tamaz. Ar'm da O'na temas eden blm dnda fazlal yoktur.
Hm b. el-Hakem'e gre Allah Tel Zt'n ezelden beri bilir. Eyay ise vcda
geldikten sonra bilir. Vcda gelmezden nce hibir eyi bilmez. lmi, kdem ve huds ile
tavsif edilmez. nk sfattr. Sfat ise tavsif edilmez. O'nun hakknda 'O O'dur, veya bir
ksmdr veya gayrdr' denilmez.
Kudret ve hayat sfatlar hakknda ilim sfatndan farkl gr belirtmitir. Ancak bu iki
sfatn hadis olduklarn sylememitir. Ona gre Allah Tel eyay murd eder, O'nun
irdesi bir tr hareket olup Allah Tel'nn ne kendisi, ne de gayrsdr.
Ona gre Allah Tel'nn kelm bir sfattr. Onun hakknda yaratlmtr veya
yaratlmamtr demek caiz deildir.
Arazlarda Allah Tel'ya dellet sz konusu deildir. nk bu arazlar arasnda istidlal
yoluyla sbt bulanlar vardr. Allah Tel'ya dellet edecek eyin varlk bakmndan
istidlali deil zarur olmas gerekir. Ona gre istit'at, fiilin yaplmasn salayan ara,
organ zaman ve mekndan ibarettir.
Him b. Slm'e gre ise Hak Tel nsan suretinde olup st bo, alt doludur. O,
ldayan bir nurdur. Be duyusu mevcuttur. Eli, aya, gz, kula, az ve burnu vardr.
Siyah peremi bulunmaktadr ki bu, siyah bir nurdan ibarettir. Fakat O, et ve kandan
mteekkil deildir. Ona gre stit'at, ona sahip olann bir parasdr. mamlarn masum
olduunu syleyen bn Slin'in peygamberlerin gnah ilemelerini caiz grd
nakledilmitir. Ona gre peygambere vahiy geldii iin kusur leyebilir. nk vahiyle
dzeltilmesi mmkndr. Oysa imamlara vahiy gelmez. Bu nedenle de kusur ilemezler.
Him b. el-Hakem Ali (radyaliahu anh) hakknda ok arya giderek itaati farz klnm
bir ilah olduunu iddia etmitir. Uslde bu derece sakat fikirlere sahip olan Hm b. el-
Hakem Mu'tezile karsnda birok baar elde etmitir. rnein el-AIlf ile yapt bir
mnazarada ona yle demitir: "Allah Tel'nin bir ilimle lim olduunu, ilminin Zt
olduunu sylyorsun. Bu durumda ilmiyle Alim olmas noktasnda muhdesta katlrken,
ilminin Zt olmas noktasnda muhdesttan ayrlr. Bylelikle dier limler gibi olmayan
bir Alim olur. Bunu sylerken niin unlar da sylemiyorsunuz: O, dier cisimler gibi
olmayan bir cisim, dier suretler gibi olmayan bir surettir, dier ller gibi olmayan bir
ls vardr demiyorsunuz?"
Zrre b. A'yen Allah Tel'nn ilminin hadis olmas grnde ona katlm, daha ileri
giderek kudret ve dier sfatlarnn da hadis olduunu iddia ermitir. Ona gre Allah Tel
bu sfatlarn hudsundan nce ne lim, ne Kadir, ne Hay}', ne Semi, ne Basr, ne Mrd,
ne de Mtekellim'di,
Zrre, Abdullah b. Ca'fer'in imametini iddia etmiti. Ancak onunla baz konularda
anlaamaynca Musa b. Ca'fer'in imametini iddia etti. Bir rivayete gre onun imametini de
kabul etmemi, mushafa iaret ederek "Benim imamm budur' demiti. Bir ara Abdullah
b. Ca'fer'e yeniden dnmt.
Zrriyye frkasna gre bilgi zarurdir. Onlar imamlarn chil olamayacaklarn iddia
etmilerdir. nk onlarn bilgileri ftr ve zarurdir. Onlar dnda herkesin bilgisi
renmeye dayanr. mamlarn ftr bilgileri bakalar tarafndan idrk edilemez
niteliktedir.

I- Nu'mniyye:

Muhammed b. Nu'mn Ebu Ca'fer el-Ahvel adl ahsn taraftarlarndan oluan frkadr.
Lakab eytn- Tak olduu iin, frkasna eytniy-ye de denmitir.
ia onun "Mmin-i Tak" olduunu sylemitir. Muhammed b. Nu'man, aslnda mam
Bakr Muhammed b. Ali b. Hseyin'in rencisidir; mam Bakr bir zamanlar ona kendi
derin ahval ve esrarndan pek ok ey retmi idi. Ancak Nu'mn'n, mam Bkr'dan
aktard (radyallahu anh) tebih tarz ifadeler sahih deildir.
Kendisi Allah Tel'nn herhangi bir eyi olmazdan nce bilemeyecei grnde Him b.
el-Hakei'e tbi olmutur.
eytn- Tk ve Rfzlerden birou Allah Tel Ztnda chil olmayp limdir; ancak O,
eyay ancak takdir ve murd ettii zaman bilir. Onlar, takdir etmeden ve murd
etmeden bilmesi imknszdr. Bu, O'nun lim olmamasndan dolay deil, herhangi bir
eyin O'nun takdir ve irdesi olmakszn "ey" olamamasndan dolaydr. O'nun takdiri
rdesi, rdesi de fiilidir.
Ona gre Allah Tel rabbn bir nsan suretinde nurdur. O'nun cisim olmas fikrini
reddetmi ve yle demitir: "Allah Tel'nm Adem'i (radyallahu anh) kendi suretinde -
ya da Rahmn'n suretinde- yarattna dair sahih hadisler mevcuttur. Bu hadisleri tasdik
etmek gerekir." Suret konusunda Muktil b. Sleyman'dan da benzer grler
nakledilmitir. Ayn ekilde Davd el-Cevrib, Nuaym b. Hammd el-Msr ve dier Hadis
Ehlinden Allah Tel'nn suret ve uzuvlara sahip olduu ynnde grler nakledilmitir.
Nitekim Davd'dan yle bir ifade nakledilmitir: "Avret mahalli ve sakal konusunda beni
mazur grn, bunlar dnda hereyi sorabilirsiniz. Hadisler iinde bunu isbt eden birok
bilgi mevcuttur."
bnu'n-Nu'mn a lehinde birok kitap yazmtr. 'f al-Yap', 'Lime fe'alteNiin yaptn?'
ve 'L tefal=yapma gibi isimleri olan kitaplarnda mslman frkalar drt ana gruba
ayrmtr. Ona gre ilk frka Kadery-ye, ikinci frka Haricler, nc frka Avam,
drdnc frka ise ia'dr. Kendi iddiasna gre ahirette kurtulua erecek olan frka
ia'dr.
Him b. Salim ve Muhammed b. en-Nu'mn'dan szedilirken bu ikisinin Allah Tel
hakknda konumadklar, sadece tasdiki vacip grlen hususlar rivayet ettikleri
zikredilmi ve "Varlacak son muhakkak Rabbi-nedir" ayetinin tefsiri sorulduunda, sz
Allah'a vardnda susarlard,' denilmitir. Her ikisi de lnceye kadar Allah Tel
hakknda konu-mamlardr. Bu rivayet cl-Verrk'a aittir.

J- Tnusiyye:

Ynus b. Abdurrahman el-Kumm adl ahsn etrafnda toplananlarn oluturduu bir

frkadr.
Ona gre Hak Tel'y Ar, Ar' da melekler tar. Konuyla ilgili bir hadiste 'meleklerin
Allah Tel'nn Ar zerindeki azametinden dolay inledikleri' rivayet edilmitir.
Ynus, a iinde Mebbihe fikrine meyledenlerdendir. Bu fikri esas alan kitaplar telif
etmitir.

K- Nusayriyye ve Ishkyye:

ia'nn ar ularndan (Gult) bir topluluktur. Grlerini destekleyen ve fikir adamlarn

savunan bir cemaatlar vardr. Ehl-i Beyt imamlar hakknda ilah isminin kullanlmas
noktasnda farkl fikirlere sahiptirler. Onlara gre cismn cesedde ruhan varln
zuhurunu akll kii inkr edemez. Hayr cihetinde Cebrail'in (aleyhisselm) insan
suretinde zuhur etmesi gibi, ktlk cihetinde de, lanetlenmi eytann insan suretinde
zuhur etmesi gerektir. Ayn ekilde cinlerin insan suretinde grnmeleri ve insan gibi
konumalar da bir hakikattir. Onlara gre Allah Tel baz ahslarn suretlerinde zuhur
etmitir.
Allah Resl'nden (sallallhu aleyhi ve sellem) SOnra A1 (radyallahu anl) ve
ocuklarndan daha stn kimse kalmamtr. Onlar, yeryznn en hayrl varlklardr.
Byle olunca, Hak onlarn suretinde grnm ve dilleriyle konuup elleriyle tutmutur.
Bu nedenledir ki onlara ilah denilebilir. Ancak bu isim, yalnz mam Ali (radyaliahu anh)
iin kullanlabilir. nk yalnz o, Allah Tel'nn huss yardmna mazhar olmu ve
srlarn i yzne muttali klnmtr. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) "Ben
zahirle hkmederim. Srlar ise Allah Tel stlenmitir" (Mnav, Feyz'l-Kadir, 3/17;
Adn, Kesfi'1-Hafo, 1/220; Msncd-i afi, s. 16; Ayrca bkz. Buhr rtisam, 21)
buyurmutur. Bu nedenledir ki Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) mriklerle
savamken, imam Ali (radyallahu anl) mnafklarla savamtr. te bundan hareketle
de Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) tarafndan sa b. Meryem'e (aleyhisselm)
benzetilmitir: "Eer insanlarn sa b. Meryem hakknda sylediklerim senin hakknda
sylemeyecek olsalard, seninle ilgi bireyler sylerdim." (Ebu Abdullah el-Mfd, el-
ird, 1/165) mam Ali'nin (radyallahu anh) rislete ortak olduunu iddia edenler de
kmtr. Bu meyanda Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurduu
rivayet edilmitir: "Nzlu sebebiyle ben savatm gibi Kur'an'n tevili sebebiyle de
savaan biri kacaktr. Dikkat edin o, ayakkab dikicisi-
dir." (Heysem, Mecmau'z-Zevid, 6/244; Msed, 3/31, 33, 82) Tevl lmi, mllflklarla
sava, cinlerle konuma ve Hayber kalesinin kapsn beer bir kuvvet olmakszn
paralama gibi hususlar mam Ali'de (radyallahu anh) ilh bir zelliin ve rabbn bir
kuvvetin bulunduuna delil olarak gsterilmitir. Bunlara gre Allah Tel onun suretinde
zuhur etmi, onun elleri vastasyla yaratm ve dilinden emretmitir. Frka mensuplar
dediler ki: Gkler ve yer yaratlmadan nce de o vard. Bizler, Ar'm sa tarafndaki
glgelerdik, Allah Tel'y tebih ettik. Bizim tebihimize uyup melekler de tebih ettiler.
O glgeler ve glgeleri ifade eden suretler ki onun hakikatidir; onlar Allah Tei'nn
nuruyla aralksz parlamaktadr. Bu parlama, bu lem, br lem fark olmakszn
devamldr. Sylediklerine gre mam Ali (radyallahu anh) yle demitir: Ben
Ahmed'denim, tpk n ktan olmas gibi. Bu szn maksad ki nur arasnda fark
bulunmad, sadece birinin dierinden nce geldiidir. Bu ve benzeri nakillerden hareket
ederek ortak olduklarn iddia etmilerdir.
Nusayriyye mam Ali'nin (radyallahu anh) ilh zellii zerinde dururken shkyye
peygamberlikteki ortaklk zerinde durmaktadr. Bu iki frka arasnda burada zikretmeye
deer grmediimiz birok ihtilaf mevcuttur.
Bu frkalarla birlikte mslman frkalarn tasnifi sona ermi oldu. Geriye yalnzca
Btniyye frkas kald. Btmiyye, frka tarihileri tarafndan bazen slm dairesinde, bazen
bu dairenin dnda zikredilmitir. Her halkrda Btnyye, yetmi iki frkann tamamna
aykr bir frkadr.
Tm gruplaryla ia'nn nde gelen ahsiyet ve ehl-i hadis olan mellifleri:
Zeydiyye iinde: Ebu Hlid el-Vst, Mansr b. el-Esved, Harun b. Sa'd el-Idl Crdiyye:
Vek b. el-Cerrh, Yahya b. dem, Ubeydullah b. Musa, Ali b. Salih, el-Fadl b. Dkeyn,
Ebu Hanfe, Betriyye kolu temsilcileri olarak bilinir.
Muhammed b. Acln mam Muhammed ile birlikte ayaklanmtr.
brahim b. Sad, Abbad b. Avvm, Yezd b. Hnn, el-Al b. Rid, Heym b. Ber, el-
Avvm b. Haveb ve Mstelim b. Sad ise mam brahim'le ayaklanmlardr,
mmyye ve dier frkalar iinden de u isimleri zikredebiliriz: Salim b. Ebi'J-Ca'd, Salim
b. Ebi Hafsa, Seleme b. Kheyl, Sveyr b. Ebi Fhta, Habb b. Ebi Sabit, Ebu'l-Mikdm,
u'be, el-A'me, Cbir el-Cu'f, Ebu Abdullah el-Cedel, Ebu shk es-Sbeyl, el-Mure,
Tavus, e-a'b, Alkame, Hbeyre b. Breym, Habbe el-Aren ve el-Hris el-A'ver.
Mellifler: Him b. el-Hakem, Ali b. Mansr, Ynus b. Abdurrahmn, e-ekkl, el-Eadl
b. azn, Hseyin b. kb, Muhammed b. Abdurrahmn b. Kubbe, Ebu Sehl en-
Nevbaht, Ahmed b. Yahya er-Rvend.
Ge dnem mensuplar: Ebu Ca'fer et-Ts.
5- smlitte:

smiliyye frkasnn Museviyye ve sn Aeriyye'den ayrld noktann imameti smail b.

Ca'fer'e hasretmeleri olduunu daha nce belirtmitik. Bilindii zere smail, mam Ca'fer
es-Sdk'm byk oluydu.
smail iyye'nin iddiasna gre mam Ca'fer, smail'in annesi zerine baka bir kadnla
evlenmemi, herhangi bir cariyeyi dost edinmemi ve bu meselede Allah Resl'nll
(sallallhu aleyhi ve sellem) Hatice (radyallahu anh),
Hz. Ali'nin (radyailahu anh) Ftma (radyallaiu anl) ile evliliklerinde izledikleri snnete
tbi olmutur.
Frka mensuplarnn smail'in babas henz hayattayken vefat etmesine ilikin ihtilaflarn
daha nce zikretmitik.
Bazlarna gre smail henz babas hayatta iken vefat etmiti. mametinin nasla
belirlenmesinin nedeni, imametin onun ocuklarna gemesinin istenmesidir. Nitekim
Musa (aleyhisselm) kardei Harun'u (aleyhisselm) nassla belirlemi, ancak Harun
(aleyhisselm) aabeyi hayatta iken lmt. Onunla ilgili nassn hedefi, liderliin onun
ocuklarnda kalmasdr. Onlara gre nass geriye doru ilemez. Fikir deitirme (bed)
ise imknszdr. Bir imam, ocuklarndan herhangi birinin imametini ancak babalarndan
ald bilgiye dayanarak nasla belirler. Tereddt ve cehalet hallerinde tayin caiz
olmaz. ,
Bazlarna gre smail lmemi, sadece ldrlme endiesiyle takyye yaparak ld
havasn yaymtr. Bu gr iin de birok delil ileri srlmtr: rnein anne bir
kardei ve henz ocuk olan kardei Muhammed araf kaldrdnda aabeyinin gzlerini
atn grm ve korku iinde babas mam Ca'fer'e (radyallaiu anh) giderek
"Aabeyim yayor! Aabeyim yayor!1' diye haykrmt. Bunun zerine babas, "Allah
Resl'nn (sallaHhu aleyhi ve sellem) torunlarnn ldkten sonraki halleri byle olur."
diyerek onu yattrmtr. Bir dier delil, ldn kantlamak iin ahit istenmesi ve
tutanak hazrlanmasdr. Halbuki ondan nce hi kimse iin byle bir talepte
bulunulmamtr. Bir dier olay udur: Halife el-Mansr'a smail b. Ca'fer'n Basra'da
grld ve yatalak birini iyiletirdii bildirilmiti. O da babas Ca'fer'e (radyalialm anh)
smail'in hayatta olduunu, Basra'da grldn sylemitir. Medine valisi de buna
ahitlik etmitir.
Ondan sonraki imam Mulammed b. smail'dir. O, yedinci ve tamamlayc imamdr.
Yedinci imamdan sonra gizli imamlarn dnemi balamtr. Bunlar ehirlerde gizli
dolarken davetileri aktan davette bulunurdu.
Bir dier iddialar udur: Yeryz asla diri ve kim olan bir imamdan hli kalmaz. Bu
imam ya akta zahir, ya da gizlenmi mestur bir imam olur. Zahir imamn hccetinin gizli
olmas caizdir. Gizli imamn hem hccetinin, hem de davetilerinin ak olmas gerekir.
Bir dier iddialar udur: mamlarn hkimiyetleri haftann gnleri, yedi kat gk ve yedi
gezegen gibi yedierli gruplar halinde srp gider. Nakblerin hkmranl ise onikil
gruplar halinde devreder.
Bu noktadan hareketle mmiyye frkasnn onik imam fikrinden kuku duyulmaya
balamtr. nk onlar nakblerin saylarm imamlar iin kullanmlardr.
Gizli imamlar devri sona erdikten sonra Mehdi billh ve Kim bcmrillh olan imamlarn ve
onlarn ocuklarnn devri balar. Bunlarn imametleri nas yoluyla aktarlarak devam eder.
smliyye'ye gre devrinin imamn tanmadan len kimse, chiye lmyle lm olur.
Ayn ekilde devrinin imamna biat etmeksizin len kimse de chiliye lmyle lm
olur.
Bunlarn davetleri her dnemde srm, her yeni imamn azndan yeni grler ortaya
atlmtr. Gemi grlerini kaydettikten sonra en son davetlilerinin fikirlerini zikretmek
stiyoruz.
Frkann en ok kullanlan lakab B tini yye'dir. Bu lakapla anlmalarnn nedeni, her
zahirin bir btn, her ayetin de bir tevili bulunduuna inanmalardr.
Bunun dnda da birok lakaplar vardr. Bu lakaplar, frkann bulunduu yere gre
deiiklik gstermektedir: Irak: Btniyye, Karmita, Mazdekiyye. Horasan: Ta'Imiyye,
Mlhde.
Frka mensuplar se ia'nn dier frkalarndan bu isimle ayrtklar iin smiliyye olarak
anlmalarn istemilerdir.
lk dnem Btmyyesi, kendi grlerini birtakm filozoflarn grleriyle kartrm ve bu
yntem zere kitaplar telf etmilerdir. Allah Tel hakknda yle demilerdir: O'nun iin
ne mevcd, ne de gayr-i mevcd, ne lim, ne de chil, ne kadir, ne de ciz deriz.
Dier sfatlar hakknda da ayn yaklama sahip olmulardr. Hakk isbt, O'nunla dier
mevcudat arasnda O'nun iin belirlediimiz ynde ortakl gerektirir. Bu da tebihtir. Bu
yzden hkm, ne mutlak isbt, ne de mutlak reddir. Aksine O, birbirlerine tekabl eden
varlklarn ilah, husmet halinde olanlarn yaratcs ve zdlar arasnda hkm verendir,
Bu meyanda Muhammed b. Ali el-Bkr'dan u ifadeyi nakletmlerdir: "Allah Tel'ya,
ilim sahiplerine ilim bahedince lim, kudret sahiplerine kudret bahedince Kadir denildi.
O, ilim ve kudreti baheden olmas itibaryla lim ve Kdir'dir. Yoksa ilim ve kudretin
O'nunla kim olmas veya bu sfatlarla mevsf olmas tibaryla byle isimlendirilmi
deildir."
smiliyye hakknda yle denmitir: Onlar sfatlar hakk anlamda reddeden ve Zt-
lhfyi tm sfatlardan mcerred sayanlardr.
Kdem sfat hakknda da yle demilerdir: Allah Tel ne Kadm, ne de muhdestir.
Kadm olan O'nun emri ve kelimesi, muhdes olansa yaratmas ve ekllendirmesidir.
Emri vastasyla Akl-i Evvel'i yaratmtr ki o, bilfiil tamdr. Sonra onun vastasyla tam
olmayan nefsi yaratmtr. Nefsin akla nisbeti, nutfenin insana, yumurtann kua, ocuun
babaya, sonucun sonulandrana, diinin erkee, elerden birinin dierine nisbeti gibidir.
Nefs aldn kemline itiyak duyduu iin eksiklikten kemle doru bir harekete muhta
olur. Hareket ise hareketi salayacak alete muhtatr. te bu ihtiyatan semav felekler
hadis olmu ve nefsin idaresine bal olarak dairesel bir harekete balamtr. Basit
tabiatlar bu hareketten sonra olumutur. Bunlar da yine nefsin idaresine bal olarak dz
bir harekete balamtr. Bunun sonucunda da madenler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar
gibi mrek-keb varlklar olumutur. Bu noktada cz' nefsler bedenlerle birlemitir.
Mrekkep varlklar arasnda sadece insan tr, tabiata taan nurlar alma stidadna sahip
olmutur. Dolaysyla onun lemi, btn lemin karsnda yeralmtr.
lem-i ulvde akl ve nefs- klli bulunur. Bu lemde kll temsil eden bir akln bulunmas
gereklidir. Onun hkm, kemle ermi ve ergen bir ahsn hkmyle ayndr. te bu
ahsa Ntk ad verilmitir. O, peygamberdir. Bir de mahhas nefs vardr ki o da klldr.
Onun hkm de henz ergen olmayp kemle ynelen bir ocuun, ya da tamamlanmaya
ynelen nutfenin, ya da erkekle birleen diinin hkmyle ayndr. Buna da Ess ad
verilmitir. O da vasidir.
Yine onlara gre felek ve tabiatlar nefs ve akln hareketlendirmesiyle hareketlendikleri
gibi nefsler ve ahslar da peygamber ve vasilerin idaresiyle eriatler istikametinde idare
edilirler. Bu da her devirde yedierli gruplar halinde olur. En son yediliye gelindiinde
Kyamet sreci balayarak ykmllkler kalkar, snnet ve eriatler inkisara urar.
Btn bu felek hareketler ve er' snnetler nefsin kemle ulamas iindir. Nefsin
kemle ulamas, akl derecesine ykselmesi ve onunla birleerek onun mertebesine bilfiil
ulamas demektir. te bu byk kyamettir. Bu noktada btn feleklerin, unsurlarn ve
mrekkebtn terkipleri zlr, gk paralanr ve yldzlar salr. Yeryz, baka bir
yeryzne dnp gkler kitap tomarlar gibi drlr. Bu safhada yaratlmlar hesaba
ekilip hayr serden, itaatkr siden ayrr. Hakkn cz'iyt nefs-i klli ile, btln cz'iyt
da saptrc eytan ile birleir. Hareket anndan skn anna kadar geen sre balang
(mebde'), skn anndan sonsuza kadar uzanan sre ise kemldir.
smiliyyeVe gre alveri, hibe, evlenme, boanma, ksas, diyet ve benzeri hibir er'
hkm, farz ve snnet yoktur id say karsnda say, hkm karsnda hkm trnden
bu dnyada bir ls olmasn. Seri-atler, ruhan ve emri lemlerdir. lemler ise cismn
ve yaratlm eriatler-dir. Harfler ve kelimelerdeki terkipler de suret ve cisimlerdeki
terkiplerin ls zeredir. Tek tek harflerin mrekkep kelimelere nisbetlcri, mcer-red
bast varlklarn mrekkep cisimlere nisbetleri gibidir. Her harfin de bu lemde bir arl,
zgn bir tabiat ve bu zellii nedeniyle neftler zerinde bir etkisi vardr.
te bundan hareketle retici (talmi) kelimelerden elde edilen ilimler, tabiattan elde
edilen gdalarn bedenler iin besin olmas gibi nefsler in de besin olmutur. Allah Tel
yaratt her varla kendi trnden bir besin takdir etmitir. Bu l zere de kelime ve
ayederin saylarn dzenlemilerdir. Onlara gre simlendirme yedi ve onki saplarndan
mrekkeptir. Kelime-i Tevhd birinci ksmnda drt, ikinci ksmnda kelimeden
mteekkildir. lkinde yedi hece, ikincisinde alt hece mevcuttur. lkinde oniki, ikincisinde
de oniki harf vardr. Ayn eyi ayetlere de uygulamaya alm ve bu say sistemine uyan
ayetleri mmkn olduunca belirlemeye almlardr. Bu, zddyla karlama endiesiyle
aresiz kalmadka hibir akl sahibini n zerinde fikir yrtmeyecei bir zorlamadr. Bu
karlatrmalar, ilk dnem smiliyyesi tarafndan zlenmi bir yntemdir. Bu konuda
kitaplar tasnif etmi ve her devirde insanlar, ilimlerin bu tr dengelerini bilen, bunlarn
inceliklerine vkf olan imama uymaya armlardr.
smiliyye'nin yeni kua, yani Hasan b. Muhammed b. es-Sabbh liderliindeki hareket
ise bu yntemden vazgeerek dnyev tedbir ve dayatmalara bavurmu; insan gcn
kullanarak salam kalelere snmay esas almtr.
Hasan es-Sabbh, imamnn beldesine hicret edip devrinin insanlarn davetine nasl
aracana ilikin esaslar kendisinden rendikten sonra Hcr 483 yl Sabn aynda
Alamut Kalesi'ne trmanmaya balamtr. mamn yanndan dndkten sonra her devirde
kim olan sdk sahibi bir imam belirleme arsnda bulunmutur. ddiasna gre frka-
nciye, dier frkalardan bu zelliiyle ayrlacak ve sadece kendilerinin bir imam olup
dierlerinin imam olmayacakt. es-Sabbh'n daveti, ister Arapa, ister Farsa olsun bu
ifade zerinde younlamaktayd.
Hasan es-Sabbh'n Farsa yazdklarn Arapa'ya tercme ederek aktarmay uygun
gryoruz. Mtercime zeval olmaz. Yegne muvaffak, Hakk'a tbi olup btldan
saknandr. Baar da, yardm da Allah Tel'dandr.
es-Sabbh'n Farsa yazd kitabnda davetinin esaslarn anlatt drt blmn
tercmesi yledir:
Birinci Fasl: Marifetullah konusunda sorular cevaplayan yetkin bir uzmann iki gr
olabilir: Ya, Allah Tel'y herhangi bir muallimin retmesi olmakszn mcerred akl ve
tefekkrle bilirim diyebilir; ya da bir muallimin retmesi olmakszn mcerred akl ve
tefekkr ile bilemem diyebilir. lkine gre hareket eden kimsenin, bakasnn akl ve
tefekkrne dayanarak inkr etme hakk yoktur. nk inkr ettii zaman retilmi
demektir. nk inkr bir retimdir. Bunun delili de udur: Bakasnn akl ve
tefekkrne dayanarak inkr eden kimse bakasna muhtatr. u iki ksm da zarurdir.
nk nsan bir fetva verdii veya bir gr belirttii zaman buna ya kendiliinden, ya da
bakasnn etkisiyle nanr.
Brinc fasl budur. Grld zere burada re'y ve akl ehlini yenme abas vardr.
kinci fasl: Bir muallime ihtiya duyulduu zaman da gndeme u soru geli: Herkes
muallim olabilir mi, yoksa sdk bir muallim m gerekir? Buna cevaben yle demitir:
Herkesin muallim olabileceini syleyen kimse, hasmnn muallimini inkr etme hakkna
sahip olamaz. Eer inkr edebilirse, o zaman sdk ve itimda ayan bir muallimin
bulunmasnn gerekli olduunu teslim etmi olur.
Grld zere bu fasl da Hadis Ehli'nc galebe alma abasn iermektedir.
nc fasl: Sdk bir muallime duyulan ihtiya kesinletiinde byle bir muallimi
tanmak ve ona ulap ondan ilim renmek gerekmez mi? Yoksa kim olduuna nem
verilmeden ve sdk olup olmadna baklmadan herhangi bir muallimden renmek caiz
olur mu? kincisi birinciye rcidi-. Bir rehber ve nc olmadan yolunu bulamayan
kimsenin durumu ne olacaktr? u halde doru olan nce rehberi bulmak, ardndan yola
gir-mekti-. Bu fasl da ia'nn fikirlerini boa karmaya yneliktir.
Bordnc fasl: nsanlar iki gruba ayrlr. Birinci gruba gre Allah TelV bilip tanmak
sdk bir muallim vastasyla olabilir. Bu meyanda o muUimi bulup tehis etmek, sonra da
ondan ilim renmek gerekir. kinci gruba gre ise ilimler, belli bir muallim olmakszn
herhangi birinden renilebilir. Daha nce zikrettiimiz esaslara gre birinci grubun hak
ere olduu grlmektedir. Bu grubun setikleri ban, hak ehlinin de ba[ olmas gerekir.
nk ikinci grubun btl zere olduu ortaya kmir. Onlarn balar da btln ncleri
olmak durumundadr.
c-Sabbh sze devamla yle demitir: Bu yolla hak ehlini, hak vas-tasylimcmelen
bilmi oluruz. Daha sonra da hakk, hak ehli vastasyla tafsila bir bilgiyle biliriz. Bylece
meselelerin tekrarlanmasn nlemi oluruz. eabbh'n 'hak1 kavramyla kasdettii
husus, ihtiya, 'hak ehli3 ile kas-dettiie kendisine htiya duyulan kimsedir. Bu meyanda
yle demitir: Imamihtiya ile reniriz. mamdan da ihtiyacn miktarlarn reniriz,
Tpk -yaz ile vcbu, yani Vcibu'I-vcd olan Allah Tel'y rendiimiz gi. O'nunla da
caiz olan eylerdeki cevaz miktarlarm reniriz.
Ca gre tevhide gtren yol tpatp budur
letinin esaslarn ana hatlaryla izdikten sonra aklama veya dier mezhtleri reddetme
babndan kendi mezhebini ihtiva eden fasllara ge-mitir-unlar daha ok dier frkalara
galebe alma, ihtilaflarndan hareketle i arszlklarn ortaya koyma endiesi gden
aklamalardr.
Bfasllardan biri, hak ve btl fasldr. Byk ve kk olmak zere iki sr ayrlan bu
faslda u fikirlere yer verilmitir: Bu lemde hak ve btl vjjr. Hakkn almeti vahdet,
btln almeti ise kesret yani okluktur. Vahdet, talm yani retiyle, kesret ise re'y ile
bilinir. Ta'Im cemaatla, cemaat ise imamla olur. Re'y ise muhtelif frkalarla, onlar da frka
Joruculanyla kim olur.
es-Sabbh hak ile btl ortaya koyarken, bir yandan bu ikisi arasndaki benzerlii, bir
yandan da aralarndaki ayrmay, taraflar arasndaki elikiyi zikretmi, ardndan
taraflardan birini her sylenen szn llecei bir kstas olarak belirlemitir. Koyduu
kstas hakknda unlar sylemitir: Bu kstas kelime-i ehdet zerine tesis ettim.
Kelime-i ehdet red ve isbt ya da red ile istisnadan oluur. Reddi gerektiren ey btl,
isbt gerektiren ey ise haktr. O, bu ilkeden hareketle hayr ve erri, doru ve yalan ve
benzeri ztlari lmeye almtr. Ana ilkesi, hemen her sz ve fikrinde muallimi isbt
etme gayretidir. Ona gre tevhd, nbvvetle beraber olduunda tevhd olarak
isimlendirilebilir. Nbvvet de, imametle birlikte olduunda gerek nbvvet olabilir.
Fikirlerinin ana temas budur.
Hasan es-Sabbh avamn ilimlerle itiglini sakncal grp onlar bundan menettii gibi,
havss da ncekilerin eserlerini, mellifi ve ierdii bilgilerin niteliini renmeksizin
incelemekten sakndrm tr.
Taraftarlarnn ilahiyat konusundaki ifadeleri sununla snrldr: lahmz, Muhammed'in
(sallallhu aleyhi ve sellem) ilahdr. Kendisi ise yle demitir: Sizler, ilahmz akllarn
ilahdr, diyorsunuz. Yani her akl sahibinin aklnn gsterdii eydir, demek istiyorsunuz.
Onlardan birine Allah Tel hakknda ne dnyorsun? Br midir ok mudur? lim midir
de midir? Kadir midir deil midir? diye sorulsa verecei cevap sadece udur: Benim
lahm, Muhammed'in ilahdr. "O ki Resuln hidyet ve hak dinle gnderdi ki hakk
btn dinler zerinde hkim klsn. Mrikler ho grmeseler de." (Tevbe, 9/33)
Burada Resul, nsanlar Allah Tel'ya klavuzlayandr.
Bu frka mensuplaryla mezkur esaslar hakknda ne kadar mnazara ettiysem de
verdikleri karlk u tr sorulardan te gitmemitir: Sana muhta myz? Bunlar senden
dinlemek zorunda myz? Senden mi reneceiz?
ihtiyac aklamalar konusunda onlara ne kadar yumuak davrandysam, kendisine
ihtiya duyulan nerededir? lahiyat konusunda ortaya koyduklar nedir? M'klt hakknda
ne demitir? diye sorduysan, hep kulaklarn tkamlardr. Onlar ilim babm tamamen
kapayp teslimiyet ve takld kapsn amlardr. Halbuki hibir akl sahibi tanmad bir
mezhebe inanmayaca gibi, delillerini grmedii bir yola da girmeyecektir.
Kelmn balang noktalar birtakm hkmlerse de bunlarn sonular teslimden
ibarettir: "Hayr! Rabbin zerinde and olsun ki tarttklar konularda senin hkmn
sormadka, sen hkm verdikten sonra da nefslerinde bir sknt hissetmeyip tamamen
teslim olmadka iman etmi olmazlar." (Nisa, 4/64)

7- Fasl

Fkh Ehli

Bu faslda er' hkmler ve icthd meselelerde yaanan htilaflarn taraflar

anlatlacaktr.

A-ctihad
Bilin ki itihadn usl ve esaslar drttr: Kitab, Snnet, cm ve Kys. Bunlarn ikiye
indirildii de grlmtr.
tihadn bu drt esas ve bunlarn bu sayyla snrlandrlmasn, ayrca ictihad ile kyas
esaslarnn cevazn sahabenin icma dayanarak benimsemilerdir. nk onlar helal ve
harama ilikin bir mesele sorulduu zaman ictihad ederler, bu meyanda nce Kitab'a
bavururlard. Eer orada bu meseleyle ilgili ak bir nas bulurlarsa ona sarlr ve o
meselenin hkmn o nassn gerektirdii biimde verirlerdi. Sorulan meselenin hkmn
Kitab'da bulamazlarsa Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) snnetine mracaat
ederlerdi. Bu hususta bir hadis bulduklar zaman ona sarlr ve onun gerektirdii ekilde
hkm verirlerdi. Meselenin hkmn Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem)
snnetinde de bulamadklar zaman, ahs ictihdlarma bavururlard. Bu nedenledir k
Sahabe devrinde itihadn asllar iki veya t. Sonraki dnemde bu asllarn says drde
kt. nk bizler iin Sahabe icmma dayanmak da gerekli oldu.
Onlarn herhangi bir hkm zerindeki icmlar er' bir delildir. Herhangi bir hdise
zerindeki icm'lar itihad bir icm olabilecei gibi, itihadn fade edilmedii mutlak bir
icm da olabilir. Sahbe-i Gzin'in dallet zere icm etmeyecekleri bizce kesin olarak
bilinen bir husustur. nk Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurmutur:
"mmetim dallet zere birlemez." (Tabern, Msned's-myyn, 3/196)
cm ak veya gizli bir nassa dayanmak durumundadr. nk kesin olarak biliyoruz ki
ilk nesil bir ey zerinde iyice durup da bir nassa muttali bulunmadka icm etmezlerdi.
Bu nas ya hkm zerinde ittifak ettikleri hadiseyle alkal olur ve bu hkmn neye
dayandn beyan etmezler; yahut da nas cmnn hccet olduu ve icmya muhalefetin
bid'at olduu hakknda olur. Bu nedenledir ki icmnn dayana, ya ak nas (nass- cel)
veya gizli nas (ass- haf)dir. Aksi takdirde mrsel hkmlerin isbat lzm gelecektir.
Kys ve itihadn dayana icmdr; sz konusu bu icm da itihadn cevazna dair husus
bir nassa dayanmak durumundadr. Bundan hareketle u sylenebilir ki drt asl gerekte
ikiye, hatta yalnzca Allah Tel'nn kelmna yani bire rci olmaktadr..
unu kati ve kesin olarak bilmekteyiz ki, badet ve tasarruflarmzla ilgili tm eyler
saylamayacak kadar oktur. Yine kat' olarak biliriz ki, olabilecek her ey hakknda
mstakil bir nas varit olmamtr. Byle bir eyi dnmek dahi mmkn deildir. Naslar
sayl, olaylar ve yeni zuhur eden hadiseler saylamaz oklukta olunca, saysz olan sayl
olanla kuatmak mmkn olmayacaktr. Bu durumda kys ve ictihad vacip olmaktadr.
Bylelikle her yeni olayda itihada bavurulacaktr. Ancak itihadn mrsel, yani er' bir
dayanaa sahip olmamas da caiz deildir. nk bu tr bir kyas, yeni bir eriat
vazetmekle eanlamldr. Hkmlerin yegne koyucusu ise Allah Tel'dr. Mctehid,
itihadnda bu esastan asla ayrlmamaldr.

B-tihadn artlar Betir

Brnci art Araplarn sylediklerini anlamay salayacak, vaz' ile istir; nass ile zahir,
nm ile hss, mutlak ile mukayyed, mcmel ile mufassal, hitabn fehvas ile kelmn
mefhumu arasndaki fark anlayabecek derecede Arapa bilgisidir. Mefhma mutabakat
yoluyla, tazammun yoluyla, iltizam yoluyla dellet ekillerini de bilmelidir. Bu bilgi,
mete-hid iin ara mesabesindedir. Bu aleti salam olmayan birinin itihadnda kemle
ulamas mmkn deildir.
kinci art Kur'n tefsirini, zellikle de ahkmla ilgili ayetlerin tefsirini, ayetlerin anlamlar
hakknda naldedilen hadisleri ve muteber sahabeden yaplan nakilleri bilmektir. Onlarn
Kur'n ayetlerini hangi yntemlerle anladklarn, anlamn derinliklerine nasl daldklarn
da bilmelidir. Kssa ve mev'za trnden ayetlerin tefsirini bilmemek itihada halel
getirmez. Nitekim sahabe arasnda da bu tr ayetlerin anlamlarn tam olarak bilme-
mesine ramen ictihd makamnda olanlar bulunmaktayd.
nc art, hadislerin metin ve snatlarn, rvilerin hallerini, dil ve gvenilir olup
olmadklarm, hkmle ilgili hadislere mahsus olaylar, nn olup husus br vakaya ait
olan hadisleri bilmektir. Hs olup klli bir hkme dellet eden hadisleri ve farz, vcp,
mendp, mbh, mekruh gibi hkmler arasndaki farklar bilmektir. Bylelikle herhangi
bir ietihdda hkmn bu ynn hmal etmez. Bunlar birbirine kartrarak yanl bir
hkm verme durumuna dmez.
Bir dier art sahabe, tbin ve onlarn tblerinin icm ettikleri hususlar bilmektir. Bu
art sayesinde onlarn icm'larna aykr bir ietihdda bulunmaz.
Kyaslarn mevzilerini, bunlar nceleme keyfiyetini bilmek de arttr. Bylelikle nce bir
asl arar, sonra ondan istnbtta bulunabilecei muhayyel bir mn aratrr. Hkmn bu
mnya dayandrabilecei gibi glib zanla tebihte de bulunabilir.
Bir metehidin hkmnn takld edilebilmesi iin bu artlan hiz olmas gerekir.
Zikrettiimiz tarzdaki kyas ve itihada dayanmayan hkm, dayana bakmndan mrsel
ve gzard edilecek trdendir.
Bu be art fa eden metehidin ietihdda bulunmas caizdir. Onun yapaca ictihd ile
verecei hkm de er' adan caizdir. Avamn bu itihad takld etmesi ve metehidden
fetva istemesi vaciptir. Rivayete re Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) Muz b.
Cebel' (radyallahu anh) emen'e kad olarak gnderirken yle buyurmutu: "Ey Muz,
Yemen'e vardnda neyle hkmedeceksin?" O da yle cevap verdi: "Allah Tel'nn
Kitab ile hkmederim." Bunun zerine Reslullah (.sallallhu 31 yhi ve sellem) yle
buyurdu: "Eer Allah Tel'nn Kitb'nda bulamaz-san nevle hkmedersin?" O da yle
dedi: "Allah Resl'nn snnetiyle hkmederim." Reslullah (sallallhu aleyhi ve sellem)
yine sordu: "Peki Allah Resl'nn snnetinde bulamazsan neyle hkmedeceksin?" Muz
(radyallahu anh) yle cevap verdi: "O takdirde kendi reyimle ictihd ederim." Bunun
zerine Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurdu: "Allah Resl'nn
elisini, Resulnn rzasna muvaffak klan Allah'a hamd lsun." (Tirmiz, Ahkm, 3;
Msned, 5/230, 236, 242; afi, el-mm, 7/273)
A1 (radyallahu anh) de yle demitir: "Allah Resl (sallallhu aleyhi ve sellem) beni
kad olarak Yemen'e gnderecei zaman yle dedim: 'Ey Allah Resul! Henz gencim,
oraya vardmda halk arasnda neyle hkmedeceim?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve
sellem) gsme vurarak yle buyurdu: 'Allahm onun kalbine doruyu gster ve dilini
sabit kl!' Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) bu duasndan sonra aralarnda
hkm verdiim hi kimsenin davasnda pheye dmedim." (Ebu Davud, Akdiye, 6; bn
Macc, hkm, 1)
1- Usl Ve Fr Sahasndaki Mctehidlerin Hkmleri:
Usl ehlinin genellikle gre kat' akl hkmlerle uslle ilgili meseleler zerinde fikir
yrten kimsenin kesin isabet etmesi gerekir. nk bu tr konularda doru birdir. Buna
gre akl bir hkm zerinde red ve isbt trnden; birinin kabul ettiini o kabul ettii
cihetten, kabul ettii zamanda reddetmesi tarznda ve taraflar arasnda doruluk ve
yalann, hak ile batln paylalmas eklinde iki farkl grn bulunmas caiz deildir. Sz
konusu gr ayrl, bizzat slm dahil usul ehli arasnda bulunabilecei gibi, slm ile
dier din ve mezhepler arasnda varolan ihtilaflarla ilgili de olabilir. Bu ve benzeri usl
meselelerde ihtilafa den birinin, ayn anda hem doru, hem yalan, hem hak, hem de
btl temsil etmesi mmkn deildir. Byle birinin durucu u rnekteki konumaclardan
birinin durumuna benzer: lki yle demitir: Zeyd, u anda bu evdedir. Dieri de yle
demitir: Zeyd u anda bu evde deildir. Bu tr iki haber cmlesinden sadece birinin do-
ru, dierinin yalan olduunu kesinlik zere biliriz. nk habere konu olan ahsn, yani
Zeyd'n hem evde, hem ev dnda olmas mmkn deildir. Ya evde, ya da deildir.
k kimsenin herhangi bir mesele hakknda verilen akl bir hkm zerinde htilafa
dmesi durumunda ihtilaf mahallinin kisi arasnda ortak olmas ve iki nermenin
birbirlerine tekabl etme art geerli olabilir. Byle bir durumda ihtilafn her iki tarafnn
da sabetli olma ihtimali sz konusu olur. kisi arasndaki ihtilafn giderilmesi, ancak
mahallindeki ortakln giderilmesi veya nizann taraflardan birine rac olmasyla mmkn
olabilir.
Buna rnek olarak Allah Tel'nn Kelm hakknda varolan ihtilaf gsterebiliriz. Bu
meselede yaanan ihtilafn taraflar ayn mn zerinde red ve isbatta bulunmu
deillerdir. rnein Allah Tel'nn Kelm'nn yaratlm olduunu syleyenler, bununla
Kelm'n dilde telaffuz edilen harfler ve seslerle yazya dklen birtakm izgi ve
kelimelerden ibaret olduunu murad ediyorlard. te bundan hareketle de O'nun
Kelm'nn yaratlm olduunu iddia ediyorlard. Yaratlmam olduunu ileri sren-lerse,
Kelm ile harfler ve yazlar deil baka bir mnay kasdediyorlard. Dolaysyla her ki
tarafn da ihtilafa konu olan esasnda yani yaratma fiiline baklarnda farkllk sz
konusuydu.
Ayn durum r'yetulll meselesindeki ihtilaflar in de geerlidir. Ru'yetullh inkr
edenlere gre r'yet; n grlen nesneye temas etmesidir ki bu, Allah Tel hakknda
caiz olamaz. Ru'yetullh kabul edenlere gre ise r'yet bir tr idrk ve huss bir ilimdir
ki Allah Tel hakknda caizdir. Grld zere bu konuda da ihtilafn konusu ayn
deildir. Red veya sbtta bulunanlarn red ve isbtlan ayn eye dnk deildir. Ancak i
grme fiilinin zne geldiinde ncelikle onun mhiyeti zerinde birleecek bundan sonra
red veya isbt noktasnda fikir belirteceklerdi.
Kelm meselesi iin de ayn durum geerlidir. Yani taraflar ncelikle Kelm'n mhiyeti
zerinde fikir birlii edip sonra kabul ve red zerinde konumaldr. Bu yaplmad
takdirde her ki nermenin de isabedi olmas mmkn olacaktr.
Ebu'l-Hasan el-Anber'ye gre usl yani akid konusunda ictihd eden mctehidler de
isabet etmi saylr. nk kendilerine emrolunduu iizere, aratrdklar hususta
ellerinden gelen btn abay ortaya koymulardr. Belli bir hkm red veya sbt etmi
olsalar da bu byledir. nk bir adan isabet etmi olmas caizdir. Onun bu gr,
slm dairesi iinde bulunan frka mctehidleriyle snrl olup slm dairesi dnda kalan
frkalarn mensuplar iin geerli deildir. nk bu konumda olanlarn hata ve kfrleri
zerinde icm edilmitir. Ona gre btn mctehidler isabet etmi saylrd. Halbuki
naslar ve icm bunun aksini emretmekte ve uslle ilgili meselelerde ictihd eden her
mctehidin isabet etmi saylamayacan ortaya koymaktadr.
Usl limleri arasnda hev ehlinin tamamnn tekfir edilmesi noktasnda ihtilaf sz
konusudur. Ancak usl konularnda sadece bir grn isbedi olabilecei noktasnda
kesin gr sahibidirler. nk tekfir er' bir hkmdr. Mctchidleri dorulamak
(tasvb) ise akl bir hkmdr. Mezhep ve frkasna ar bal ve mutaassp davranan
kimseler, muhaliflerini kfr ve dalletle itham etmilerdir. Kimileri ise daha hogrl
davranarak tekfire ynelmemilerdir.
Tekfire ynelenler, bunu yaparken her mezhep ve gr belli dinlerin grleriyle
mukayese edip yanyana getirerek bunu yapmlardr. rnein Kaderiyyc frkasn
Mecslerle, Mebbihe'yi Yahudilerle, Rfzleri Hristiyanlarla yanyana getirmi, evlilik ve
kestiklerini yeme gibi konularda bunlarla ayn hkmleri icra etmilerdir.
Hogrp tekfire ynelmeyenler ise bu durumda olan kimselerin ahi-rette helak
olacaklarn sylemekle yetinmilerdir.
Kfr ve dalletle itham etme konusunda olduu gibi lanetleme konusunda da ihtilaf
etmilerdir.
Bu meyanda hak imama kar karak ayaklanan kimsenin bu k, eer bir tevl ve
itihada dayanyorsa hata etmi bir akinin ameli olarak Alanm, dolaysyla
lanetlenmesi vacip grlmemitir.
Ehl-i Snnet'e gre ayaklanan kimse bu hareketiyle man dairesinden pkmyorsa
lanetlenmesi vcp grlmez.
Mu'tezile'ye gre ise ayaklanmas sebebiyle fika dt iin lanetlen -neyi hakeder.
Onlara gre fsk kii iman dairesinden kmaktadr. Ayaklanmasnn sebebinin zorbalk,
ekemezlik ve dinden k olmas sonucu deitirmez. Mslmanlarn icm'na gre lanet
dil sebebiyle, kati ise kl sebebiyle lzm gelir.
Fer' meselelerde ctihad edenlere gelince, bunlar da helal, haram gibi er' hkmler
zerinde ihtilaf etmilerdir. Bu ihtilaflarn kayna ise galip zannn bulunduu noktalardr.
Dolaysyla bu tr meselelerde ictihad edenlerin hepsini isabet etmi kabul etmek
mmkndr. Byle bir kabuln dayand asl ise Allah Tel'nm sonradan ortaya kan
her olayla ilgili belli bir hkmnn varolup olmad meselesidir.
Fkh uslclerinden br gruba gre Allah Tel'nm itihada konu olmu meseleler
hakknda ietihaddan nce helal, haram, caiz mekruh trnden kesinlemi bir hkm
yoktur. Bu gibi meselelerde Allah Te-l'nn hkm, metehdin itihad sonucunda
vard hkmdr. Bu hkm o sebebe dayanmaktadr. Bu sebebin bulunmad
noktalarda hkm ictihadla sabit olmaz. zellikle cevaz ve kerahetin Allah Tel'nm Zt
sfatlarna ruc etmediklerini savunanlara gre byledir. Onlara gre bu hkmler, Allah
Tel'nm 'Yap, yapma' trnden buyruklarna rci-dirler. Bu yaklama gre ietihadda
bulunan her metehid isabet etmi saylr.
Usl limleri arasnda Allah Tel'nn her meseleyle lgili ietihaddan nce belli bir
hkmnn varolduunu syleyenler de vardr. Onlara gre nsann ifa ettii her hareketle
ilgili helal veya haram trnden bir hkm vazedilmitir. Metehid, bu hkmleri
arayacaktr ve ictihad yoluyla inceleyerek ortaya karmakla mkelleftir. Her talep bir
matlup gerektirir. ctihad, bir eyden dierine ynelmelidir. Dolaysyla belirli bir eye
yonel-meyen bir talep makul deildir. Bu nedenledir ki metehid, naslar, zahir (ak) ve
umum hkmler ile icm edilmi hkmler arasnda srekli aratrmada bulunur ve
hkmle olay arasndaki manev ba ortaya karmaya veya hkm ve suretler
arasndaki ilikiyi bulmaya alr.
Bylelikle zerinde ittifak edilen meselede bulduu hkm, zerinde ictihad edilen
meseleye tatbik eder. Mctehidin belli bir matlubunun bulunmamas haline gelince, byle
bir talebin shhatli olmas nasl mmkn grlr? Bu yaklama sahip olan uslclere gre
fer' meselelerde ictihad eden mctehidlerden de yalnz biri isabet eder. Ayn hkme
ulaamayan 'dier metehidler se, sarfettikler abadan dolay mazur grlrler.
etihadda isabet eden metehid kesin olarak bilinebilir mi? Uslcle-rin ounluuna gre
bunu belirlemek mmkn deildir. Ayn konuyla ilgili birka ietihaddan yalnz biri
isabetlidir, ancak hangisi olduu belli deildir. Ancak usl limleri arasnda mesele)'! tafsil
edip farkl durumlarn bulunduuna iaret edenler de olmutur. Bunlara gre ictihad
edilen konuya baklr, naslara aka muhalefet eden metehid hatal saylr. Ama bu
hata, onun dalletini gerektirmez. Metehidler arasnda sahih hadislere ve zhr naslara
bal kalanlar sabetli saylr. Metehidler arasnda nassa muhalefet aka
grnmyorsa, bizatihi hatal saylmazlar. Her halkrda bu gibi mctehidlerin hepsi
ictihadlarnda isabetli saylmalarna ramen hkmde isabet edenin hangisi olduu kesin
deildir.
Usl ve fur sahalarnda ictihad eden mctehidlerin durumlar genel olarak byle
zetlenebilir. Ancak bu, ok zorlu ve karmak br meseledir.
2- ctihad, Takld, Metehid Ve Mukallidin Hkmleri
ctihad, farz- ayn deil farz- kifye olan bir grevdir. Dolaysyla mslmanlardan
herhangi bir ahsn bu grevi ifa etmesi halinde farziyet dierlerinden der. ctihad
edecek bir ztn bulunmad bir devirde yaayanlar, bu yzden gnah ilemi ve byk
bir tehlikeyle karlam saylrlar. tihad er' hkmler, itihada bal olduuna gre
sebep msebbeb ilikisi kurulabilir. Sebep bulunmad zaman hkmler geersiz,
grler deersiz kalacaktr. u halde metehid bulunmas elzemdir, iki metehid ictihad
ettikleri ve birinin itihad dierinin itihadnn olduu takdirde, bu mctehidlerden birinin
dierini takld etmesi deildir. Ayn ekilde herhangi yeni bir olay hakknda helal veya
haram eklinde ictihadda bulunan bir mctehidin, baka bir tarihte bu olayn aynen vuku
bulmas durumunda ilk itihadna dayanmas caiz olmaz. nk ikinci itihadnda, ilk
itihadnda gremedii bir hususu grerek fikir deitirmesi mmkndr.
Avama den, mctehd takld etmektir. Avamn mezhebi, sorduu mctehidin
mezhebidir. Aslolan da budur. Ancak ulemdan bazlar Hanef mezhebine mensup
avamn yalnz Ebu Hanfe'nin mezhebiyle, f mezhebine mensup avamn da ancak afi
mezhebiyle amel edebileceini sylemilerdir. nk hkm, avamn kendine gre
mezhebinin olamayaca ynndedir. Onlarn mezhebinin o anda fetva sorduklar kim-
senin mezhebi klnmas, karkla yol aabilir. te bu nedenle avamn bu noktada
serbest davranmasn caiz grmemilerdir.
Bir beldede iki mctehid bulunduu zaman, avam bunlardan daha faziletli ve vera'
bakmndan daha stn olann bulma noktasnda aratrmada (ictihad) bulunur ve onun
fetvasyla amel eder. Mft kendi mezhebi zere fetva verdii ve kadlardan biri de bu
fetva gereince yargda bulunduu zaman bu hkm dier mezhepler hakknda da sbt
bulmu olur. Bir akte baland zaman nasl kabz (teslim alma) gereklilik kazanyorsa,
yarg da fetvayla birletii zaman hkm balayc olur. Avam, bir mctehidin ictihad
mertebesine ulam olduunu nasl bilir? Ayn ekilde mctehid, ictihad iin gerekli
artlar ikml etmi olduunu nasl bilebilir? Bu konuda farkl grler vardr.
Dvud el-sfahn ve tbilerinn mensup olduklar Zahiriye mezhebine gre fer'
hkmlerde de kyas ve ictihad caiz deildir. Onlara gre eriatn kaynaklar unlardr:
Kitb, Snnet ve cm. Onlara gre kys, hkm kaynaklarndan br deildir. el-
Isfahn yle demitir: "Kysa lk bavuran bls'tr." (Darm, Mukaddime, 22, bn Eb
eybc, Musannaf, 7/253)
Ona gre kys, Ktb ve Snnet'in muhtevasna dhil deildir. O, er' bir hkm
aratrmann da er' bir yntem olduunu anlayamamtr. Daha nce gnderilmi
eriatlerin hemen hibirinde cthaddan bamsz kalnmamtr. nk yeryznde
yaylabilmek iin eriatn ictihad ile desteklenmesi zarurdir. Nitekim sahabenin de -
kardelerin dedeyle beraber miras olmas meselesi gibi- bata miras konusu olmak
zere birok
konuda ictihad ve kysa sk sk bavurduklarn grmekteyiz. Sahbe'yi tanmaya alan
herkes bunun byle olduunu grecektir.
3- Mctehidlerin Snflar
slm mmetinin mctehidleri iki snfa aynlm olup bir ncs mevcut deildir.
A- Hadis Ehli
Bunlar genel olarak Hicazldr. Belli bal ahsiyetleri Mlik b. Enes, Muhammed b. drs
e-fi, Sfyn es-Sevr, Almed b. Hanbel, Dvud b. A1 b. Muhammed el-sfahn ve
bunlar etrafnda toplanan kimselerdir. Bunlarn Hadis Ehli olarak is imlendirilmelerinin
nedeni, hadis elde etmeye, hadis ve dier haberlerin nakline ve er' hkmleri
olabildiince naslara dayandrmaya gsterdikleri zendir. Onlar, hakknda hadis veya
nakil bulduklar hibir meselede gizli ya da ak olsun kysa bavurmay uygun
grmemilerdir.
imam e-f yle demitir: "Herhangi bir meselede bana ait bir gre rastladnzda,
onun aksine bir hadis bulursanz bilin ki benim mezhebim O hadistir." (bn Hacer,
Fethu'1-Bar, 2/223; Ali el-Kr, Edlet Mtekadi
EbHanfe, 1/130; Ais, yt'l-Beyyint, 1/73) mam e-fi le ayn gr paylaan
taraftarlar unlardr: Ebu brahim smail b. Yahya el-Mzen, er-Reb b. Sleyman el-Cz,
Harmele b. Yahya en~Necb, er-Reb b. Sleyman el-Murd, Ebu Yakb el-Buveyt,
Hasan b. Muhammed es-Sabh ez-Za'fern, Muhammed b. Abdullah b. Abdulhakem el-
Msr ve Ebu Sevr ibrahim b. Hlid el-Kelb. Btn bu limler imamlarnn ictihdlarma
hibir ilvede bulunmam, ondan nakledilenler zerinde muhtemel anlamlar arasnda
uygun olanna tevcih veya maksadn ne olduu ynnde istinbat dnda bir tasarrufta
bulunmam, imamn grlerinden ayrlmayarak kendisine asla muhalefet etmemilerdir.
B- Rey Ehli
Bunlar da genel olarak Irakldr. Re'y Ehli, mam Ebu Hanfe b. Sbit'in evresindekilerden
oluur. Muhammed b. Hasan, Ebu Ysuf Yakb b. brahim b. Muhammed, Zfer b. el-
Hzeyl, Hasan b. Ziyd el-L'l, bn Sem'a, fye el-Kd, Ebu Muti el-Belh ve Bir el-
Mers bunlarn nde gelenleri arasnda yer alr.
Re'y Ehli olarak isimlendirilmelerinin nedeni, gayretlerini ekseriyetle kysn ynn ve
hkmlerden karlan mnlar elde etmeye sarfetme-leri, yeni olaylar bunlara
dayandrmalar ve kimi zaman da ak kyas haber-i vahide tercih etmeleridir. Ebu Hanfe
bu meyanda yle demitir: "Bu ilmimiz, ulaabildiimiz en gzel gr temsil eder.
Bundan farkl bir gre sahip olann re'yi kendisini balar. Onun re'yi ona, bizim re'yi-
miz bizedir."
mam Ebu Hanfe'nin taraftarlar onun ictihadlanna ilvelerde bulunduklar gibi baz
hkmlerde kendisine muhalefet de etmilerdir.

Hatrlatma

Bu iki grubun feri meseleler hakknda ok sayda ihtilaflar sz konusudur. Her iki grubun
kendilerine ait kitaplar olduu gibi grlerini savunmak iin yaptklar mnazaralar da
mehurdur. Sonular tamamen zann kalmaktadr. Bunlarn ihtilaflar kfr veya dalletle
itham etmeyi gerektirmez. nk daha nce de ifade ettiimiz gibi feri meselelerde
ictihad edenlerin hepsi isabet etmi kabul edilir.

Notlar

1- Gazzl yani plik lakabyla anlmasnn nedeni, sadaka vermek iin arad iffetli
hanmlar bulmak amacyla iplik eiren esnafla iice olmasndandr, b. el-Kmil, cl-
Mberred, c. 3, s. 921. Vsl (H. 80-131), Mu'tezile frkasnn kurucusu ve ilk reisidir.
2- Tarihilere gre Ma'bed el-Chen (. H. 80) slm tarihinde kader konusunda ilk fikir
beyan eden kiidir. Anlatlanlara gre bu fikri, Esvire'den Ebu Yunus el-Esvr adl
ahstan almtr.
3- Gayln ed-Dmck kaderi inkr grn Ma'bed'den renmi ve bu grte arya
gitmitir. Halife mer b. Abdlaziz (H. 99-101) tvbe edip vazgetiini ilan etmesi
yznden onu ldrtmekten vazgemitir. Ama Gayln daha sonra bu grne tekrar
dnm ve Kaderiyye'ye kar ok kat olan Hiam b. Abdlmefik tarafndan am'n
kaplarndan birinde aslarak ldrlmtr.
4- Ebu'l-Hzeyl el-Allf (H. 135-226) Abdlkays'n azatls ve Mu'tezile'nin Basra
ekolnn badr.
5- Ebu Yakb e-ehhm Hicri 267 ylnda vefat etmitir. Mu'tezile'nin Basra ekolnn
badr. Halife el-Vsk tarafndan Harc Divnnn bana .tanntr. el-E'ar
Makltu'l-slmivyn adb eserinde yle der: "Onlardan biri olan e-chhm iddia etti ki
Allah Tel kullarn muktedir kld eye kadir olmaz. Ona gre tek bir hareket hem
Allah, hem de insan iin mukadder olabilir. Allah Tel'nn o fiili yapmas zaruret, kulun
yapmas ise kesbdir." c.l, s. 199.
6- Abdulkdir cl-Badd, el-Fark beync'l-frak adl eserinde bu iddialardan szetmitir. b.
s. 166, Kahire, 1948 .
7- Ayrntl bilgi iin bk. el-Brn, Tahkku m li'1-Hind s. 24, Londra, 1887.
8- El-ntisr ve'r-redd al bniVRvend adl eserin mellifidir. Bu kitapta Mu'tezile'yi
savunmakta ve bni'r-Bivend'nin eletirilerini cevaplayarak Mu'tezile'y aklamaya
almaktadr. H. 300 ylnda lmtr.
9- Ebu'l-Hseyn Muhammed b. Ali et-Tayyib el-Basr; Mu'tezile kelamcs ve kelam
dalnda ne kan kiiliklerden biridir. (. H. 436) bk. bni Hailikn, e. 1, s. 609.
10- Ebu'l-Me'l el-Cveyn Abdulmelik b. Eb Muhammed Abdullah b. Yusuf; afi fkhc,
Nisabr yaknlarndaki Cveyn beldesinin tannm mamlarndan biridir. E'arler ile
hasmlar arasndaki husmetin en iddetli olduu dnemde yaamtr. Geni ilmi ve
zengin bilgisiyle E'arilii desteklemi, akaidinin mdfaasn stlenmitir. Mekke'ye
gitmi ve orada drt yl kalmtr. Nisabr'a dndkten bir sre sonra Badat'a giderek
Nizamiye Medresesi'nde tedrista balamtr. ok yaygn bir hrete sahiptir. Hicr 478
ylnda lmtr. bni Hallikn, c. 1, s. 361.
11- Ebu shk brahim b. Muhammed el-sferyin; Rkneddn lakabyla tannm f
fkhdr. Nisbr medreselerinde ders vermi tannm bir limdir. Hicri 418 ylnda
lmtr.
12- Davd b. Ali el-sfahn, Zahir fkhs, hadis hafz ve Zhiriyye mezhebinin
kurucusudur. Zhd ve vera' ehlinden bir zt idi. Hicr 270 ylnda vefat etmitir. Bk.:
ezert, c. 2, s. 185.
13- Ebu'l-Hasan Muktil b. Sleyman el-Ezd, aslen Belh'ten olup Basra'ya gitmi,
oradan Badat'a giderek hadis naklinde bulunmutur. Mfessir olarak tannmtr.
Mchid, At ve dierlerinden hadis nakletmitir. Deerli ulemdandr. Basra'da Hicri 150
ylnda vefat etmitir. Bk.: bni Hallikn, c. 2, s. 147.
14- Muhammed b. Kerrm, Sicistn aslldr.
15- Rivayete gre bembeyaz giysileri olan esmer bir adam Hayber ganimetlerinin
datm esnasnda -ki sadece Hudeybiye'de bulunanlara verilmitir- Allah Resl'nn
(sailallhu aleyhi ve sellem) bana dikilerek yle dedi: 'Bugnden itibaren dil
olamazsn!' Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sellem) buna ok fkelendi. fkesi
yznden okunuyordu. mer b. el-Hattb (radyaahu anh) atlarak, 'Ey Allah Resul!
zin ver de unu ldreyim!' dedi. Bunun zerine Allah Resul (sallalihu aleyhi ve
sellem) yle buyurdu: 'Bu ve arkadalar -bir zaman gelip- haber olacaktr.' Baka bir
rivayette ise yle buyurduu nakledilir: "Yazk sana! Ben dil davranmazsam, kim dil
olabilir?!" Sonra Ebu Bekir'e (radyallahu anh) dnd ve 'Onu ldr' buyurdu. Bir sre
sonra dndnde Ebu Bekir (radyallahu anh) yle dedi: Ey Allah Resul, rk ettiini
grdm. Bunun zerine mer'e (radyallahu anh) 'Onu ldr!' buyurdu. Bir sre sonra
dndnde mer (radyallahu anh) 'Ey Allah Resul! Secde ettiini grdm' dedi. Bunun
zerine Ali'ye (rad-yailahu anl) 'Onu ldr5 diye emretti. Bir mddet sonra dndnde
Ali (radyallahu anh) 'Ey Allah Resul, onu bulamadm' dedi. Allah Resul (sailallhu
aleyhi ve sellem) de yle buyurdu: "Eer ldrlm olsayd, bir daha hi kimse Allah'n
dini zerinde ihtilafa dmeyecekti!" Baka bir rivayette ise yle denilmektedir:
"Ganimet datlrken irkin grnl, ukur gzl ve kk alnl biri geldi ve Allah
Resl'ne (sailallhu aleyhi ve sellem) yle dedi: Yaptn taksim, Allah rzasna uygun
dmyor. Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sellem) yle fkelendi ki yanaklar al al oldu.
'nsanlk hakknda Allah bana gvenirken siz mi gvenmiyorsunuz?' buyurdu. mer
(radyallahu anh) kalkp 'Ey Allah Resul! unu ldrvereyim' dedi. Allah Resul de
(sailallhu aleyhi ve sellem) bunun zerine yukarda sylediklerini syledi." (el-Kmil, el-
Mberred, C. 3, s. 919, Haleb basm.)
16- Babasna nisbede bni Hudeyr olarak anlmtr. Edebiyat kaynaklarnda ise ninesi
veya stannesine nisbetle bn Ediyye olarak isimlendirilmitir.
17- Hicri 60 ylnda lmtr. Ezrika, Haricler arasnda say ve g bakmndan en ileri
olan frkayd. Kendilerine muhalif olanlar mrik olarak grrlerdi. Kendilerine hicret
etmeyen kimseleri, ayn grte olsalar dahi mrik sayarlard. Klalarna gelen kimseleri
mtihan etmeyi farz grr ve esirlerden birini ldrmesini isterlerdi. Eer ldrrse
samimi olduuna nanr, ldrmekten imtina ederse mnafk ve mrik olduunu
syleyerek adam ldrrlerdi. (Bk.: el-Park beyne'l-firak, s. 50)
18- Abdurrahman b. Mlcem; el-Mberred, bni Mlcem hakknda unlar Jtletmirir:
"Haricler, karlatklar durumu deerlendirerek yle dediler: Ali v; Muaviye mmetin
dzenini bozdular. Eer ikisini birden ldrrsek dzen tekrar hakka dnecektir. Bunun
zerine Eca'dan bir adam araya girerek yle dedi: O ikisi yaadka hayat bana haram
olsun. O dnemde yaanan fesadn kayna da budur.... Abdurrahman b. Mlcem el-
Murd -Allah ona lanet etsin-yle dedi: Ben Al'yi ldrrm! 'Bunu nasl yapacaksn?'
diye sordular. O da, 'Suikastle' dedi. el-Berk lakabyla tannan cl-Haccc b. Abdullah es-
Sarm, 'Ben de Muaviye'yi ldrrm' dedi. el-Anber b. Amr b. Temm oullarndan
Zde-vevh adnda bir kle karak 'Ben de Amr' ldrrm' dedi. Her nn de ayn
gece ldrlmesi zerinde fikir birliine vardlar. Tarih olarak da Ramazan aynn yirmi
birinci gecesini belirlediler. Sonra ayrldlar, ibni Mlcem Kfe'ye gitti. Orada kendini
gizleyerek Kttm bt. Alkame adnda bir kadnla evlendi. Bu kadn da Haric idi. Rivayete
gre kadn ona yle demiti: Mihir olarak bin dirhem, bir kle, bir criye ve Ali'nin
katlinden bakasna raz olmam! bni Mlcem de, 'stediini alacaksn. Ama Ali i nasl
olacak?' Kadn, 'Onu hile ile ldreceksin. Cann kurtarrsan insanlar bir ktlkten
kurtarm olursun ve gelip ailenle yaarsn. Aksi halde sonsuz cennete kavuursun' dedi.
bn Mlcem belirlenen gece Ali'ye (radyallahu anh) pusu kurdu... Zehirli klcyla
vurduu Ali (radyallahu anh) bu yaradan kurtulamayarak ehit oldu. bni Mlcem de el-
Mure b. Nevfel b. cl-Hris b. Abdulmuttalib tarafndan cezalandrld." (el-Kmil, c. 3, s.
926)
19- Kendi yoldalar tarafndan Hicr 69 ylnda ldrlmtr.
20- "cl-Kerbs bir eserinde unu zikretmitir: Acride ve Meymniyc oullarn ve kzlarn
kzlaryla, erkek kardelerin ve kzkardelerin kzlaryla nikahlan-may caiz grmlerdir.
Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadn iddia ettikleri de sylenmitir." (Makltu'l-
slmiyyn, c. 1, s. 95)
21- Murrc b. Ubeyd b. Temm oullarndan olup Emevi Devletinin son dneminde ortaya
kmtr.
22- Bazlarnn iddiasna gre el-Muhtr'a Keysn denirdi.
23- el-Mberred yle demitir: "el-Muhtr'm belli bir mezhebi olmamtr, kendisi nce
Hrici idi, daha sonra Zbeyr, ardndan da Rafz olmutur." (el-Kl"H, c. 3, s. 1008,
Mustafa Haleb basm.)
24- Kfelidir. Tannm ulemdan olup mam Buhr Kitbu'l-edeb'de ondan hadis
nakletmitir. ounluk gvenilir olduu zerinde fikir birlii etmitir. ia'nn Ehl-i
Snnet'e en yakn frkas olan Slihiyye ona nispet edilmitir Hicr 169 ylnda vefat
etmitir.
Hanf din ve slm eriat dnda kalp eriat, hkm, had ve sembollere sahip olduklarn
iddia edenler iki ksma ayrlr:

2- BAB
Dier Din Ve Mezhepler

A- Tevrat ve ncil gibi kesin olarak bilinen kitaplara sahip olanlar ki Kur'an bunlara Ehl-i
Kitb eklinde hitap etmitir.
B- Kitap indirilme phesi bulunan Mecusiyye ve Mneviyye gibi dinlerdir. Hz. brahim'e
(aleyhisselm) indirilen sahifelerin Mecsiler tarafndan ilenen birtakm gnahlar
nedeniyle ge ekildii bilinmektedir. Bunlarla ahit ve zimmet ilikisi kurulabilir.
Mslmanlarn bunlar karsndaki konumu, Yahudiler ve Hristiyanlar karsndaki
konumla aymdr. nk bunlar da Ehl-i Kitab saylmtr. Ancak bunlarla evlenilmez ve
kestikleri yenilmez. Bunun nedeni ise, kendilerine indirilmi olan kitaplarn kendilerinden
ekilip alnm olmasdr.
Kitaplar olduu bilinen Ehl-i Kitab' ncelikle ele almak istiyoruz. Kitap indirilme phesi
bulunan dinleri ise bilhare ele alacaz.

Ehl-i Kitab Ve mmler

ReslullalVm peygamberliinden nce Ehl-i Kitab ve mmler birbirine tekabl eden iki
frka idi. rnm, okuryazarl olmayan kimsedir. Buna gre Yahudiler ve Hristiyanlar
Medine'de, mmler ise Mekke'de bulunmaktaydlar.
Ehl-i Kitab, Esbt'n<"> dinlerini destekliyor, srail oullarnn yolunu izliyorlard. mmler
ise kabilelerin dinini destekleyerek smail oullarnn yolunu takip ediyorlard. Adem'den
(aleyfaissdm) doan nur, brahim'e (aleyhsselm) getikten sonra kiye ayrlm, biri
srail oullarna dieri de smail oullarna intikl etmitir. srail oullarna intikl eden
nur ak ve aikr iken smail oullarna intikl eden nur gizli kalma. srail oullarna
ntikl eden nur, peygamberliin ahstan ahsa gemesi sayesinde aikr olmutur.
smail oullarna indirilen gizli nur ise birtakm mensik ve sembollerin ya atlmasyla
bilinmekte, ahs zinciri devam etmemektedir.
Birinci frkann kblesi Kuds'te bulunan Beyt'l-Makdis iken ikinci frkannki Mekke'de
bulunan ve lemlere hidyet kayna olarak vazedilen Beytullah'dr. lkinin eriat, zahir
hkmler iken, ikincinin eriat Harem-i erifin iarlarna riyet etmektir. lk frkann
hasmlar Firavun ve Hmn gibi kfr ehli iken ikinci grubun dmanlar put ve heykelle-
re tapan mriklerdir. Bu karlatrma aynen mevcut olduu iin buna uygun bir taksim
de shhatli olmaktadr.

Yahudiler Ve Hristiyanlar

Bu ikisi, Ehl-i Kitab'm en byk mmetleridir. Bunlardan Yahudi mmeti daha byktr.
nk eriat Musa (aleyhisselm)'a indirilmi olup srail oullarnn tamam bununla amel
etmi, Tevrat'n hkmlerine uymakla mkellef klnn slardr.
sa b. Meryem'e (aleyhisselm) ndirilmi olan ncil ise hkm ermemekte, helal ve
haram gibi emir ve yasaklar bu kitaptan karlamamak-tadr. Bu kitab, sembol ve
misaller, vaaz ve tlerle doludur. Bunlar dnda sert hkmler asndan Tevrat'la
gelen hkmler esas alnmaya devam edilmitir. Bu husus, ileride aklanacaktr.
Yahudiler ite bu gerekeden hareketle sa'ya (aleyhisselm) balanmam ve onun da
kendileri gibi Hz. Musa'ya ve Tevrat'a uymakla memur iken onu tayir ve tebdil ettiini
iddia etmi, u deiiklikleri de bu meyanda zikretmilerdir:
Cumartesi yerine Pazar'n kutsal gn saylmas, Tevrat'ta haram iken domuz etinin
yenileblmesi, snnet ve gusl gibi hkmlerdeki deiiklikler vs.
Mslmanlar, her iki mmetin de kitaplarn deitirip tahrif ettiklerini beyan etmilerdir.
Bununla birlikte Isa (aleyhisselm) Hz. Musa'nn getirdii kitap ve ahkm tasdik etmitir.
Onlara gre Musa (aleyhisselm) da, sa (aleyhisselm) da son peygamberi
mjdelemilerdir. mamlar, nebileri ve kitaplar da bunu bylece emretmilerdir.
Seleflerinin Medine'de ina ettikleri kaleler, asl itibaryla hir zamanda gelecek olan Allah
Resl'n (sallal-ihu aleyhi ve sellem) desteklemek iindir. Nitekim birok Yahudi ve
Hristiyan din adam, kendi cemaatlerine am' terkederek bu kalelere hicret etmelerini
emretmilerdir. Ama son peygamber zuhur edip Frn'da (: Mekke) hak davetini iln
ettii zaman O'na inanmam ve Medine'ye hicret ettiinde de O'nu desteklemeyerek
ehri terketmilerdir. Bu husus Kur'an'da haber verilirken yle buyrulmaktadr: "Allah
katndan onlara, kendilerinde olan tasdik eden Kitab geldiinde -ki onlar bundan nceleri,
inkr edenlere kar kendilerine yardm gelmesini beklerlerdi-, bildikleri gelince onu inkr
ettiler. Allah'n laneti inkr edenlerin zerine olsun." (Bakara, 2/89)
Yahudilerle Hristiyanlar arasndaki ihtilaflar da bu son Peygamber sayesinde giderilecekti.
nk Yahudiler "Hristiyanlar hibir esas zere deillerdir" (Bakara, 2/113) derken
Hristiyanlar da "Kitab okuduklar halde Yahudiler hibir esas zere deillerdir" (Bakara,
2/113) diyorlard. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) se onlara yle buyuruyordu:
"Tevrat ve ncil'in -hkmlerini- ikme etmedike hibir esas zere deilsiniz!" (Mide,
5/68) Onlarn hkmlerini ikme etmeleri ise, Kur'an'a ve son Peygamberin hkmne
tbi olmalaryla mmknd: Bundan kanp Allah'n yetlerini inkr edince "Onlara
yoksulluk ve dknlk damgas vuruldu. Allah'n gazabna uradlar. Bu, Allah'n
ayetlerini inkr etmeleri ve peygamberlerini haksz yere ldrmelerndendi; bu, kar
gelmeleri ve taknlk yapmalarmdand." (Bakara, 2/61)

1- Fasl

Yahudiler

'Hde er-raculu' adam rc etti, tvbe etti anlamndadr. Musa Peygamber'e

(aleyhisselm) "Hudn ileyk^Sana dndk, sana yakardk" dedikleri iin bu isimle
anlmlardr.
Bunlar Musa Peygamber'in (aleyhisselm) mmetidirler. Kitaplar Tevrat'tr. Semdan
indirilen ilk Kitap, Tevrat'tr. nk Musa Peygamberden (aleyhissdm) nceki brahim
(aleyhisselm) ve dier peygamberlere indirilenlere 'Suhuf^Sahifeler' denilip 'Kitab'
denilmemitir. Allah Resl'nn (saUallhu aleyhi ve sellem) yle buyurduu rivayet
edilmitir: "Allah Tel Adem'i eliyle yaratt, Adn cennetini eliyle yaratt, Tevrat' da eliyle
yazd."
Burada dier kitaplardan ayr olarak Tevrat'a bir hususiyet atfetmitir, Tevrat sifrlerden
oluur. Birinci sifrde yaratln balangc anlatlmtr. Bunu hkmler, hadler, haller,
kssalar ve mev'izalar izler. Her biri mstakil sifrlerde yeralmtr.
Allah Tel Tevrat'ta bulunan hususlarn bir zeti olarak da Levhalar indirmitir. Bunlar
da ilm ve amel ksmlar kapsamaktadr. Allah Tel buyurdu ki: "Levhalarda hereyden
bir t yazdk." (A'rf, 7/144) Bu ayette ilm ksma iaret edilirken "Herey iin bir
tafsilat (yazdk)" (A'rf, 7/144) ayetinde amel ksma iaret edilmektedir.
Yahudiler yle demilerdir: Musa (aleyhisselm) Tevrat ve Levhalarn (tabletler) srlarn,
vasisi, hizmetlisi ve kendinden sonra davet iini stlenecek olan Ya b. Nn'a naklederek
bunlar Harun'un (aieyhissdm) ocuklarna aklamasn istemiti. nk rislet onunla
kardei Harun (aleyhisselm) arasnda ortakt. Allah Tel da Hz. Musa'nn bu husustaki
duasn haber vererek "Onu iimde ortak kl" (TM, 20/33) buyurmutur. Harun
(aleyhissdm), Mtsa (aleyhisselm) henz hayatta iken vefat edince vasiyeti emanet
olarak Ya b. Nn'a intikl etti. Bylece sz konusu emaneti Harun'un (aleyhisselm)
oullar ebr ve ibr'e nakletme grevi onun oldu. Bundan da anlalaca zere vasiyet
ve imamet bazen ehlinde dururken, bazen de emnet edilebilir.
Yahudilere gre eriat tektir. Bu tek eriat da Musa (aleyhisselm) ile balam ve onunla
keml bulmutur. Ondan nce eriat olmayp sadece birtakm akl ilkeler ve maslahat
gzeten snrl hkmler mevcuttu.
Onlara gre nesh kesinlikle caiz deildir. Yine iddialarna gre o eriattan sonra baka bir
eriat gelmeyecektir. Zira nesh, emirleri deitirme (bed) anlamna gelir ki bu, Allah
Tel hakknda caiz deildir.
Yahudiler nesh, tebih, kader, cebr ve dnyaya geri dn (ric'at) gibi konularda ihtilafa
dmlerdir. Onlarn ana meseleleri bunlar zerinde dnmektedir.
Nesh konusundaki fikirleri zikrettiimiz gibidir.
Tebih meselesine gelince, Yahudiler arasnda yaygn bir inantr. nk Tevrat, suret,
ifahen grme, aka konuma, Sna dana inme, Ar'a oturma ve Allah Tel'y
aka grme gibi mtebih unsurlarla doludur.
Kader meselesinde ise mslmanlara benzer bir fikir ayrlna dmlerdir. Onlarn
Rabbnler'i bizim Mu'tezile'ye, Kurr ise bizdeki Cebriyye ve Mebbihe'ye
benzemektedir.
Ric'at yani ldkten sonra dirilme fikrine gelince bunu iki hadisede grmlerdir:
lki Uzeyr'e (aleyhisselm) dayandrlan hadisedir ki Allah Tel onu yz yl l tuttuktan
sonra tekrar diriltmitir. kincisi ise Harun'un (aleyhisselm) lde lmesidir. Onun
lmn Musa'ya (aleyhisselm) nisbet etmilerdir. ddialarna gre Yahudiler ona daha
fazla ilgi gsterdikleri iin Musa (aleyhissdm) onu ekememiti. Ancak lmnn
keyfiyeti zerinde fikir ayrlna dmlerdir. Kimileri onun lmediini ve geri
dneceini, kimileri de gib olduunu ve geri dneceini iddia etmilerdir.
yi bilinmelidir ki Tevrat batan aa, Peygamberimiz Hz. Muham-med Mustafa'nn
(sallallhu aleyhi ve sdlem) eriatnn hak olduuna, bu eriatn sahibinin sadk olduuna
dair delalet ve gstergelerle doludur. Ancak Yahudiler bunlar tahrif ve tebdil etmilerdir.
Bu tahrif ve tayir ya yaz ve ekil bakmndan, yahut da tefsir ve yorum eklinde
gereklemitir.
Bu gstergelerin en ak olan Hz. brahim ve olu Hz. ismail'den bahsedilirken, Hz.
brahim'in olu ve zrriyeti hakkndaki duas ve Rab Teala'nn bu duay "Ben smail'i ve
evlatlarn mbarek kldm, hayrn tamamn onlar arasna yerletirdim; onlar btn
mmetlere stn klacam; aralarndan kendilerine ayederimi okuyacak bir peygamber
gndereceim." buyurarak kabul ettiinin belirtilmesidir.
Yahudiler bu hususu kabul etmekle birlikte yle derler: "Allah Hz. ibrahim'in duasn
nbvvet ve risalet olarak deil, saltanat ve mlk olarak kabul etti."
Ben onlar u delille ilzam etmitim: Szn de teslim ettiiniz bu saltanat bir adalet ve hak
saltanat mdr yoksa deil midir? Eer byle deilse, Allah'n Hz. ibrahim'e, evlatlarna bir
zulm saltanat ve mlk vermek suretiyle ltuf ve ihsanda bulunmu olmas nasl
mmkn olabilir? ayet bu mlkn sahibinin adalet ve hak ehli olduunu kabul edecek
olursanz, bu mlk sahibinin Allah hakknda syledii ve ddia ettii eylerde de sadk
olmas lazm gelecektir. u halde nasl olur da Allah hakknda yalan syleyen bir kii
adalet ve hak sahibi olur? Zira Allah hakknda yalan sylemekten daha byk bir zulm
yoktur. Dolaysyla bu zat yalanlamak ona zulm izafe etmek, ona zulm izafe etmek ise
Allah'n sz konusu ihsan ve ltfunu ortadan kaldrmak demektir ki bu da elikiden
ibarettir.
In ilgin taraf Tevrat'ta yle bir bilgi mevcuttur: srail oullarnn torunlar (esbt)
smail oullarnn kabileleriyle gryor ve bu halkta Tevrat'ta bulunmayan lednn bir
ilmin bulunduunu gryorlard. Tarih kitaplarnda da yle yazldr: smail oullar
Alullh ve Ehlullh olarak anlyorlarken srail oullan l-i Yakb, l-i Musa ve l-i Harun
olarak biliniyorlard. Bu, nemli bir stnlktr.
Tevrat'ta yle bir nas bulunmaktadr: "Allah Tel Tr-i Sina'dan geldi, S'r'de zuhur
etti ve alenen bilindi." S'r, sa'nn (akyhisselm) zuhur ettii Kuds dalardr. Frn ise
Allah Resl'nn (sailallhu aleyhi ve sellcm) zuhur ettii Mekke dalardr.
Vahiy, tenzil, mnct ve tevildeki Rabbani nurlar ve ilh srlar mertebe zeredir:
Balang (mebde'), orta (vasat) ve olgunluk (keml). Gelme fiili balangca, zuhur fiili
ortada olmaya ve iln da keml haline benzetilebilir. Tevrat eriat gneinin douunu
temsil etmektedir, nk Tr-i Sina'dan gelite kendini gstermektedir. Gnein ykselii
ise S'r'de zuhurunu temsil etmektedir. Kemal hali ise Frn da zerinde iln ve
istivada kendini gstermektedir. Grld zere bu ifadelerde sa Mesh (aieyhisselm)
ve Allah Resl'nn (sailallhu aleyhi ve sellem) nbvvetlerinin tasdiki sz konusudur.
sa (aieyhisselm) ncil'de yle demektedir: "Ben, Tevrat' geersiz klmak iin deil onu
ikml etmek iin geldim. Tevrat sahibi cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak,
die di, yaralarda da ksas emretmitir. Ben ise yle derim: Bir kardein sa yanana
vurduunda solunu evir."
Son eriat her ikisini de ihtiva etmektedir. Nitekim ksas hakknda yle buyrulmaktadr:
"llerde ksas size farz klnd." (Bakara, 2/178) Affedip balama hakknda se yle
buyrulmaktadr: "Balamanz takvaya daha yakndr." (Bakara, 2/237)
Tevrat'n hkmleri ak ve genel siyasete dair hkmler iken ncil'de btm ve zel
siyasetle ilgili hkmler yeralmaktadr. Kur'an'da se her iki trden hkmler mevcuttur:
"Ksasta sizin iin hayat vardr." (Bakara, 2/179) ayeti zahir siyaseti temsil etmektedir.
"Balamanz takvaya daha yakndr." (Bakara, 2/237) ve "Balamay se ve ma'rufu
emret, cahillerden yz evir." (A'rf, 7/199) ayetleri ise batn siyaseti temsil etmektedir.
Son yetin mansyla ilgili olarak Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sdJem) buyurdu ki:
"Sana zulmedeni balaman demek; seni mahrum edene vermen ve seninle ilikiyi
kesenle ilikini srdrmendir." (Tabcrn, Muccmu'l-Kebr, 17/270)
Kendi inancn tasdik eden, hatt onu ikmal ve terakki ettiren birini yalanlamak nasl
olabilir? Nesh, asi itibaryla geersiz klma deil ikml etme anlamndadr.
Tevrat'ta hem genel, hem de zel hkmler mevcuttur. Bunlarn bir ou ahslar ve
zamanlarla kaytldr. Sz konusu zamanlar getiinde o hkmler de kalmayacaktr.
Bunu fikir deitirme (bed) ve geersiz klma olarak grmek nasl mmkn deilse,
burada da ayn durum geerlidir.
Cumartesi gnne gelince Yahudiler eer Cumartesi gnyle lgili emirler niin gelmitir,
hangi ahslara bal olarak gelmitir, hangi hallerin karl olarak vazedilmitir, hangi
zamanla snrldr? Bunlarn cevaplarn anlam olsalard son eriatn hak olduunu ve
Cumartesi gnnn kutsalln geersiz klmayp ikrar ettiini bilirlerdi. Cumartesi
yasaklarn ineyenler kendileridir. Bu nedenle de maymunlara evrilmilerdir.
Aslnda hepsi bunu itiraf eder ve Musa'nn (aleyfaissdm) bir mabet ina ettiini, orada
suretler ve ahslar tasvir ettiini, bu suretlerin mertebelerini akladn ve o sembolllere
iaret ettiini bilirler. Ama kapy kaybettiklerinde hrszlar gibi oraya girememi ve tam
bir aknla kaplarak ne yapacaklarn bilmez hale gelmi ve yetmi bir frkaya
ayrlmlardr.
imdi bu frkalarn nde gelenlerine deinmek istiyoruz. Baar AJlah Tel'd andr.

1- Anniyye

Anan b. Dvud ve Re'su'l-Clt isimleriyle tannan ahsn taraftarlarndan oluan frkadr.

Bu frka, Cumartesi gn ve bayramlar konusunda dier Yahudilerden ayrlmtr. Ku,
balk ve ekirge yemeyi haram saymlardr. Hayvan ensesinden keserlerdi. sa
Peygamberin (aleyhisselm) vaaz ve iaretlerini tasdik ederek yle derlerdi: sa
(aleyhisselm) Tevrat'a asla muhalefet etmemitir. Bilakis onu tasdik ve ikrar etmitir.
nsanlar onun hkmlerini uygulamaya davet etmitir. Kendisi Tevrat ile amel eden ve
Musa Peygamber'in (aleyhisselm) davetine icabet eden srail oul-lanndand. Ancak neb
ve resul deildi.
Bu frka mensuplarndan bazlar yle demilerdir: sa Peygamber (aleyhisselm) asla bir
peygamber olduunu, srailoullarna mensup bulunduunu, Musa (aleyhisselm)'n
eriatn nesheden bir eriata sahip olduunu iddia etmemitir. O, Allah Tel'mn
Tevrat'n hkmlerini iyi bilen ihlsl vel kullarndan biridir. ncil de gkten indirilmi bir
kitap olmayp hayatnn ilk gnnden son gnne kadar yaad olaylarn anlatld bir
kitaptr. Havarilerinden drd tarafndan telif edilmitir. Dolaysyla indirilmi bir kitab
olmas mmkn deildir.
Onlara gre Yahudiler ncelikle onu yalanlamalar sebebiyle kendisine zulmetmi,
davetinin zn kavrayamam ve sonunda da kendisini katletmilerdir. Onun niin
geldiini hi anlamamlardr. Halbuki Tevrat'ta Meha'nm ad birok yerde gemektedir.
Bu Meha'dan murad Mesih'tir. Fakat kendisine peygamberlik ve eriat verilmemitir.
ncil'de geen "Fraklit" de lim insan anlamndadr.

2- seviyye

Ebu sa shk b. Yakb el-sfahn adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu bir frkadr.
Taraftarlarna gre bu kiinin ad Ofid Elohm'dir ki "Allah'a tapan" anlamna gelir. Bu
ahsn ortaya k Halife el-Mansr devrinde olmutur. Davetini ilan etmeye balamas
ise, Emevlerin sonlarnda Mervan b. Muhammed el-EImr devrine rastlar.
Birok Yahudi bu adamn davetine tbi olmu, onun birok iaret ve mucizeye sahip
olduu iddiasnda bulunmulardr. ddialarna gre onunla savalmas halinde
taraftarlarnn evresine bir s aac dalyla izgi izecek ve yle diyecektir: Bu izginin
gerisinde durun, silahl dmannz size ulaamayacaktr. Dman askerleri bu izgiye
geldiklerinde onun koymu olduu bir tlsm veya by sebebiyle korkarak geri kaarlard.
ddialarna gre bir defasnda Ebu sa bu izgiyi at stnde arparak tek bana gemi
ve birok mslman ldrmt. Kendisi Mvernnehir'de bulunan Musa b. mrn'm
taraftarlarnn yanna giderek onlara Allah'n kelmn tebli etmek istemitir. Rivayete
gre Rey'de el-Mansr'un ordusuyla savarken taraftarlaryla birlikte ldrlmtr.
Ebu sa, kendisi hakknda, "Ben peygamberim ve beklenen Mesih'in elisiyim." derdi.
ddiasna gre Mesih'in (aleyhisselm) be elisi vardr ve ardarda gelirler. Yine onun
iddiasna gre Allah Tel Mesih'e srail oullarn gnahkr milletlerden ve zlim
krallardan kurtarmay emretmitir. Onlara gre Mesih, Adem oullarnn en stn idi.
Mevki bakmndan btn peygamberlerin stndeydi. Bu ahsn iddiasna gre kendisi,
Mesih'in elisi ve yaad devrin en hayrl insanyd. Mesih'in tasdikini farz grr,
davetnin davetini yceltirdi. Ona gre daveti Mesih idi.
Kitabnda her trl hayvan etinin yenmesini haram grmt. Hibir canlnn
yenemeyeceini sylerdi. On vakit namaz klnmasn farz klmt. Taraftarlarna da bu
namazlar klmay emrederdi. Bu namazlarn vakitlerini de o belirlemiti. Tevrat'ta
zikredilen hkmlerin ounda dier Yahudilere muhalefet etmiti.
nsanlarn elindeki Tevrat, Roma krallarndan birinin emriyle otuz din adam tarafndan
toplanmtr. Bunun sebebi, Tevrat'ta yeralan hkmlerin birtakm chiller tarafndan
deitirilme endiesiydi. Baar Allah Tel'dandr.

3- Mukrebe Ve Yod'aniyye

Hcmedan ehrinden Yod'an adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu bir frkadr. Adnn
Yehda olduu da sylenmitir. Bu ahs, insanlar zhde, ibdeti arttrmaya tevik
ediyor, et yemek ve iki imekten sakndryordu. Rivayete gre davetinin nemi
zerinde duruyor, Tevrat'n bir zahir, bir de btn, bir tenzil, bir de tevili olduunu iddia
ediyordu. Yapt tevillerle Yahudi topluluunun ounluuna muhalefet etmiti. Tebih
fikrinde de onlardan farkl dnyordu. Kader (: kulun kendi eyleminde tam kudret
sahibi Halik olduu) fikrine eilimliydi. Fiillerin hakik anlamda kula ait olduunu iddia
ederek mkfat ve cezann da buna gre ekilleneceini sylyordu. Bu noktada olduka
kat davranyordu.
Bu frkann dallarndan biri Mikniye olup Mikn adnda bir ahsn taraftarlarndan
olumutur. Kendisi Yod'an ile ayn grleri paylamasna ramen muhaliflere kar silah
kullanmay farz gryordu. Nitekim ondokuz taraftaryla birlikte ayaklanm ve Kum
civarnda ldrlmtr. Mikniyye'den bir topluluun Allah Resl'nn (salkli-hu
aleyhi ve seilem) Yahudiler dnda btn insanla gnderilmi bir peygamber olduuna,
nk Yahudilerin din ve kitab ehli olduuna inandklar sylenmitir.
Mukrebe frkasndan bir grup, Allah Tel'nn bir melei btn yarattklarndan stn
kldn, peygamberlere de o melek vastasyla hitap ettiini sylemitir. Allah Tel'ya
ait olduu ifade edilen ve Tevrat ile dier kitaplarda zikredilen btn sfatlara o melein
sahip olduunu sylemilerdir. Onlara gre Allah Tel'nn bu sfatlarla anlmas caiz
deildir. Bu frka mensuplarna gre Musa Peygamber (aleyhisselm) ile konuan da o
melektir. Tevrat'ta ad geen aa da o melektir. Allah Tel insanlarla konumaktan
mnezzehtir. Tevrat'ta zikredilen ru'yet talebi, ifahi konuma, Allah Tel'nn gelmesi,
bulutta zuhur etmesi, Tevrat' eliyle yazmas, Ar'a oturmas, dem'in (aleyhisselm)
suretinde olmas, ksa tyl, siyah peremli olmas, Nuh (aleyhisselm) tufanna gzleri
kr olacak derecede alama, az dileri grnecek kadar glme gibi hal ve fiillerin tamam
o melee yorulmutur. Ona gre Allah Tel btnyle, btn zellikleriyle rhn bir
melek gnderip ona kendi smini verebilir ve onun hakknda "Bu, benim elimdir, sizin
iin Ben neysem o da odur, sz Benim szm, emri Benm emrim, aranzda zuhuru
Benim zuhurum gibidir." buyurmu olabilir. te sz konusu melein durumu budur.
Mesh (aleyhisselm) hakknda "O Tanr'dr, o lemin seilmiidir." diyen Arinos'un da
kendi fikrini bu frkadan ald sylenmitir. Onlar Arinos'tan drt yz yl nce yaamlar,
zhd ve titizlikle tannmlardr.
Bu grn asl sahibinin Bnyamn en-Nhvend olduu da sylenmitir. Rivayete gre
o, bu mezhebi onlara takdim etmi ve Tevrat'taki mtebih ayetlerin tamamnn tevile
muhta olduunu sylemitir. Ona gre Allah Tel beer sfatlarla tavsif edilemez,
yaratlmlardan hibirine benzetilemez. Tevrat'ta bu ve benzeri hususlarda zikredilen
ayetler ad geen byk melek hakkndadr.
Bu aklama Kurban iin de geerli olmaktadr. Nitekim Allah Tel Meryem
(aleyhisselm) hakknda yle buyurmutur: "Ona ruhumuzdan fledik." (Enbiya/9l)
Baka bir yerde de yle buyrulmutur: "Ona ruhumuzdan fledik." (Tahrm/12)
Bu ayetlerde ruhu fleyen Cebrail (aleyhisselm) olup Meryem'e (aleyhisselm) temiz bir
ocuk vermek iin tam bir insan suretinde grnmtr.

4- Smire

Bunlar Kuds dalarnda ve baz Msr kylerinde yaayan bir topluluktur. Temizlik ve
arnmaya, dier Yahudilerden daha fazla titizlenirlerdi. Musa (aleyhisselm), Hnin
(aleyhisselm) ve Yu' (aleyhisselm)'dan sonra gnderilen peygamberlerden sadece
birinin nbvvetini kabul eder, dier peygamberleri tamamen inkr ederlerdi. Onlara gre
Tevrat, Musa'dan (aleyhisselm) sonra gelecek tek bir peygamber mjdelemitir. O da
Tevrat'n getirdii eriat tasdik edecek, hkmyle amel edecek ve ona asla muhalefet
etmeyecektir.
Smire frkasndan el-Elfan adnda bir ahs kt. Bu adam nbvvet iddiasnda bulunarak
'"Musa Peygamberin mjdeledii peygamber benim, Tevrat'ta zikredilen ay gibi k saan
yldz da benim." dedi. Bunun k, sa Peygamber'in (akyhisselm) zuhurundan yaklak
yz yl nceydi.
Smire frkas, Dostniyye -ki Elfniyye de denir- ve Kostniyye adnda k dala
ayrlmtr. Dostniyye yalanc cemat anlamndadr. nk bunlar, mkfaat ve cezann
dnyada olacan sylemilerdir. Kostniyye ise sdk cemat anlamndadr. nk
bunlar ahiret hayatndaki mkfaat ve cezay ikrar etmilerdir. Bu iki firka erl hkmler
bakmndan da ihtilafa dmlerdir.
Smire frkasnn kblesi Beyt- Makdis ile Nablus ehirleri arasnda bulunan Gezirm
adnda bir dad. Rivayete gre Allah Tel Dvud Pey-gamber'e (aleyhisselm) Beyt-i
Makdis'i Nablus da zerinde bina etmeyi emretmiti. Bu Nablus Da, Allah Tel'nn
Musa Peygambere (aleyhisse-lm) hitap ettii Tr Da'dr. Dvud (aleyhisselm) se
liya'ya tanp mabedi orada ina etti. Bu yaptyla da Allah Tel'nn emrine muhalefet
etmi oldu. Smire frkas Beyt- Makdis ile Nablus ehri arasn kble edinmilerdi. Dier
Yahudiler ise Beyt-i Makdis'e ynelmilerdir. Smire frkasnn dili, dier Yahudilerin
dilinden farkldr. ddialarna gre Tevrat, brni-ce'den ziyade Sryanice'ye yakn olan
kendi dillerinde nazil olmutur.
Yukarda sraladmz drt frka, Yahudilerin ana frkalardr. Yetmi bir frka bu drt
frkann dallardr.
Btn frkalarn zerinde ittifak ettikleri husus, Tevrat'n Musa'dan (aleyhisselm) sonra
bir peygamberin mjdesini ihtiva ettiidir. Farkllklar bu peygamberin kimlii ve ilve
baka peygamberlerin varl zerinde younlamtr. Meha ad kutsal kitaplarnda
aka gemektedir. Ahir zamanda k saan bir yldz gibi birinin kaca da zerinde
ttifak edilmi bir ihbardr. Yahudiler o zt beklemektedir. Onun kutsal gn
Cumartesidir. nk Cumartesi, Allah'n yaratl tamamlamasndan sonra Ar'a oturduu
gndr.
Yahudiler Allah Tel'nn yaratmay bitirdikten sonra -h- bacak bacak stne atarak
Ar'a oturduu zerinde ittifak etmilerdir.
Bir Yahudi frkasna gre Allah Tel'nn gkleri ve yeri yaratt alt gn alt bin seneye
eittir. nk Allah Tel katmda bir gn, ay ylyla bin yla denktir. Adem'den
(aleyhissetm) bugne kadar geen sre bu kadardr. Yaratma fiili tamamlandnda emir
balamtr. Emrin balamas Ar'a istiva ile olmutur. Bu, olup bitmi bir emir olmayp
gelecekte olacaktr. Gnleri yllarla saydmzda byle kmaktadr.

Hristiyanlar

Hristiyanlar sa b. Meryem'in (aicyhisselm) mmetidir. O, Allah Tel'nn resul ve

kelimesidir. Musa'dan (aleyhisselm) sonra gnderilmi ve Tevrat'ta mjdelenmi hak
peygamberdir. Ak mucize ve delilleri vardr. lleri diriltmek, alacal ve anadan kr
olanlar iyiletirmek bunlardan bazlardr. Varl ve yaratl bizatihi doruluu in ok
ak bir mucizedir. Nitekim kendisi nutfe atlmakszn domutur. Dier peygamberlerin
tamamna krk yanda vahiy nerken Allah Tel onu beikteyken konuturmu ve otuz
yanda da vahiyle merref klmtr. Davet sresi yl, ay, gndr.
Ge ekildii zaman Havariler ve dierleri ihtilafa dmlerdir. Bu ihtilaflarn
kaynanda u ki husus yatmaktadr:
1- Yeryzne inii, annesiyle ilikisi ve Kelime'nin onda bedenlenme-si (tecessd).
2- Ge k, meleklerle bulumas ve Kelime ile birlemesi. lkiyle ilgili olarak
Hristiyanlar yle demilerdir: Keme onda bedenlenmitir. ttihd ve bedenlenmenin
gerekleme biimiyle ilgili olarak farkl grler belirtilmitit. Kimine gre bu, nurun
effaf bir cisim zerinde parlamas gibidir. Kimine gre, mumun zerine kazman nak
gibi ona lemitir. Kimine gre ruhannin cismnde tezahr gibi zuhur etmitir. Kimine
gre Lht nstun zrhna kuanmtr. Kimine gre Kelime Mesih'in {aleyhisselm)
bedenine stn suya, suyun ste karmas gibi karmtr. Onlar Allah Tel iin
temel vasftan (=uknm) bahsetmi ve yle demilerdir: Allah Tel tek bir cevherdir.
Bununla kas-dettikleri Zt ile Km olup belli bir yer ve hacim kaplamas szkonusu
olmayan varlktr. O, cevheriyet bakmndan tek, uknmiyet bakmndan tr. Uknum ile
kasdettikleri ise varlk, hayat ve ilim gibi sfatlardr. Bunlara Baba, oul ve rh'l-kuds
adlarn takmlardr. lim ise dier uknumlarda bedenlenmitir.
Ge k hakknda da yle demilerdir: Mesih (aieyhisselm) katledilip armha
gerilmitir. Yahudiler, ekemedikleri, azgnlk ettikleri ve peygamberliini reddettikleri iin
onu ldrmlerdir. Ama ldrme fiili lht ksmna tesir etmeyip sadece nst yani
insani ksmna etki etmitir. Onlara gre nsann kemli u ndedir: Peygamberlik,
imamet ve krallk. Onun dndaki peygamberler bu vasfn tamam veya bir ksmna
sahiplerdi. Mesih'in (aleyhisscim) ise bunlar zerinde bir derecesi vardr. nk o, tek
ouldur ve benzeri yoktur. Hibir peygamber ona kyas edilemez. dem {aieyhisselm)
tarafndan ilenen su da onun sayesinde balanmtr ve insanlar da onun tarafndan
hesaba ekilecektir.
Onun yeryzne tekrar inmesi konusunda ise fikir ayrlna dmlerdir. Bazlarna gre
mslmanlarn da iddia ettikleri gibi Kya-met'ten nce necektir. Bazlarna gre ise
sadece Hesab Gn necektir. O, ldrlp armha gerildikten sonra yeryzne inmi ve
emon es-Safa tarafndan grlm, onunla konuup vasiyetlerde bulunmutur. Bunun
ardndan dnyadan ayrlp ge ykselmitir. emon es-Safa onun vasisi ve Havarilerin
ilim, zhd ve takva bakmndan en stn idi. Ancak Pavlos onun szlerini arptm ve
kendisini onun orta gibi gstererek birok tahrifatta bulunmu, Mesih'in (aieyhisselm)
buyruklarn filozoflarn szleriyle kartrmtr.
Pavlos'un Greklere yazd mektubu ben de grdm. yle diyordu: "Sizler sa'y
(aieyhisselm) dier peygamberler gibi mi gryorsunuz? Asla byle deildir. O, brahim
Peygamberin (aieyhisselm) r verdii bar kral Melkz Dk'a benzer. O brahim'i
(aleyhisselm)mbarek klar ve ban svazlard." in tuhaf yan ndilerden yle bir
nakilde bulunmasdr:
"Rab yle buyurdu: Muhakkak ki sen tek oulsun. Tek olan bin, dier insanlardan biriyle
nasl kyaslanabilir?"
Bilhare drt Havr, ncil adn verdikleri drt ayr kitap yazmtr. Bunlar Matta, Markos,
Luka ve Yuhanna'dr. Matta ncili'nin sonu yledir: "Sizi, babamn beni size gnderdii
gibi btn mmetlere eli gnderiyorum. Gidin ve insanlar Baba, Oul ve Rh'l-kuds
adna davet edin!"
Yuhanna ncili'nin balangc ise yledir: "Ezelde Kelime vard. O, Allah katndaki Kelime
sahibiydi. Allah o Kelime'dir. Her ey O'nun elindedir."
Hristiyanlar daha sonra yetmi iki frkaya blnmlerdir. Bu frkalarn en bykleri
frkadr: 1. Melkniyye, 2. Nestriyye, 3. Ykubiyye. Bunlardan kan frkalarn bazlar da
unlardr: lyniyye, Belyarisiyye, Makdanusiyye, Sebliyye, Potinusiyye (: Nautusiyye),
Pauliyye.

1- Melkniyye
Melk adnda bir ahsn taraftarlarndan olumu frkadr. Melk Anadolu'da ortaya
karak blgeyi tamamen istila etmitir. Anadolu Hristiyanlarnn byk blm
Melkniyye frkasndandr.
Bunlara gre Kelime Mesih'in (aieyhisselm) bedeni ile ittihd etmi ve onun nst
ynyle mtecessid olmutur. Kelime'den muratlar ilim uknumu, Rh'l-Kuds'ten
muratlar ise Hayat uknumudur. Bede-lenmeden nce lim'e 'oul' demezlerdi. Mesh
(aieyhisselm), kendisiyle tecessd ettii eyle birlikte 'oul' olur. Bunlardan bazlarna
gre Kelime sa Mesih'in (aieyhisselm) bedeni ile kaynam, stn suya karmas gibi
ona karmtr.
Melknlere gre cevher uknumlarn ayn deildir. Bu ikisi, mevsuf ile sfat gibidir. Bu
yaklamdan hareketle de teslis fikrine kaplmlardr. Kur'an- Kerm'de onlardan
szedilirken yle buy-rulmaktadr: "Muhakkak ki, Allah n ncsdr diyenler kfre
dmtr." (Mide, 5/73)
Bunlara gre Mesih (aleyhisselm) cz' olarak deil, kll olarak nst-tur. O, kadm ve
ezelden gelen bir kadm ve ezeldir. Meryem (aJeyhisselm) ezel bir ilah dourmutur.
Onun ldrlmesi ve armha gerilmesinin nst ve lht ynlerinden her ikisini de
etkilediini sylemilerdir, Melknler cbwet=babalk' lafzn Allah Tel, 'nbvvet-
peygamberlik' lafzn ise mutlak anlamda sa Mesih (aleyhisselm) hakknda kul-
lanmlardr. nk ellerindeki ncil'de "Muhakkak ki sen tek oulsun" ayeti yer
almaktayd. Yine emon el-Saf'nn sa Peygamber'e (aleyhisselm) "Sen gerekten
Allah'n olusun." szn de duymulard.
Bu, herhalde mecaz bir kullanmdr. Nitekim dnya nimetleri peinde koanlara "ebnu'd-
duny=dnya ocuklar", ahireti talep edenlere ise "ebnu'l~hire=ahiret ocuklar"
denilmitir. sa Peygamber (aleyhisselm) Havarilere yle demitir: "Size diyorum ki,
dmanlarnz sevin ve size lanet edenlere esenlik verin. Size buzedenlere iyi davrann
ve size eziyet edenlere salt edin ki gkyzndeki babanza layk oullar olun. O'nun
gnei hem shlerin, hem de fcirlerin zerine doar, yamuru hem iyilere, hem de
ktlere indirir. Byle yapn d gkteki babanz gibi siz de tam olun." Yine o yle
buyurmutur: "Sadakalarnz dnn ve onlar gsteri iin halkn huzurunda vermeyin.
Byle yaparsanz, gkteki babanz katnda hibir ecriniz olmaz." Kendisini armha
gerecekleri zaman ise yle demitir: "imdi babamn ve babanzn yanna gidiyorum."
Arius adnda bir rahip, "Kadm olan Allah'tr, Mesih (aleyhisselm) yaratlmtr." deyince
btn papaz, kardinal ve byk din adamlar stanbul'da imparatorun huzurunda
toplandlar. Saylar 318'di. Bunlarn hepsi de u bildiri zerinde ittifak ettiler:
"nanrz ki Baba Allah Bir'dir, O her eyin Mlikidir. Grdmz ve gremediimiz her
eyin yaratcsdr. sa (aleyhisselm) O'nun oludur. Btn alemlerin zuhurundan nce
babasndan neet etmitir. Yaratlm deildir. Kendisinin eliyle alemlerin nizam bulduu
Babasyla ayn cevherden olup hak ilahtan gelen hak ilahtr. Bizim iin, tm insanlk iin
ve kurtuluumuz iin gkten inip Rhu'l-Kuds ile tecessd etmi ve insan olmu, Bakire
Meryem'den (aleyhisselm) domutur. Philatos
zamannda armha gerildikten sonra topraa verilmitir. nc gn kalkm ve ge
ykselmi, babasnn sa tarafna oturmutur. llerle diriler arasnda gidip gelebilecek
durumdadr. Tek Rh'l-Kuds'n, babasndan kan hak ruh olduuna iman ederiz.
Gnahlarn balanmas iin tek bir vaftize, tek bir katolik kutsal cemaata,
bedenlerimizin tekrar kyam edeceine ve ebediyete dek srecek bir hayata iman ederiz."
Yukardaki metin zerinde "varlan ttifak, Hristiyanlar arasnda yaplan ilk ittifaktr.
Grld gibi bu metinde bedenlerin diriltilmesine iaret edilmektedir.
Hristiyanlar arasnda bir grup bedenlerin deil yalnz ruhlarn dirileceini iddia etmitir.
Onlara gre kt insanlar bekleyen son, Kyamet'ten sonra yaayaca ve bilgisizlikten
doan hzn ve tasadr. yileri bekleyen son ise, bilgiden kaynaklanan mutluluk ve
sevintir. Bunlar cennette evlilik, yeme, ime gibi fiillerin bulunmayacan da ileri
srmlerdir.
Bu grupta yer alanlardan biri olan Mar shk yle demitir: "Allah Tel itaat edenlere
mkfaat vaadinde, isyan edenlere de ceza tehdidinde bulunmutur. O'nun bu vaadinde
durmamas caiz deildir. nk bu kerem sahibine yakmaz. Ancak tehdidinden cayp
silere ceza vermeyecek, bylece herkes mutlu ve sevinli olacaktr. O, bunu
genellemitir; zira ebed ceza, cmert ve yilik sahibi olan Allah Tel'nn snndan
olamaz."

2- Nestriyye

Halife el-Memn dneminde ortaya km bir frkadr. Frkann kurucusu Nestr-i Hakm
adnda bir ahstr. Bu ahs, incil'de kendi grleriyle tasarrufta bulunmutur.
Hristiyanla mensubiyeti, Mu'tezile'nin slama mensubiyeti gibidir.
Kendisi yle demitir: "Allah Tel Bir'dir ve vcd, hayat ve ilim olmak zere uknum
sahibidir. Bu uknum, Allah Tel'nn Zt zerine zid de deildir, O'nun Ztyla ayn
da deildir. Kelime sa'nn (aleyhisselm) bedeniyle ittihd etmitir. Ama bu tthd,
geiip karma (imtiza) eklinde deildir. Bilindii zere Melknler ittihadn bu ekilde
gerekletiini sylemilerdir. Ykblerin iddia ettikleri gibi zuhur etme eklinde de
gereklememitir. Ancak bu ittihad, gnein kristal zerindeki aydnl ve nakn mhr
zerindeki zuhuru gibi gereklemitir.
Uknumlar (eknm) konusundaki gr, Mu'rezile" den Ebu Him'in ahvl konusundaid
grlerini artrmaktadr. O da bir ey iin farkl zelliklerin olabileceini sylemitir.
Buradaki "bir" sznden kast Allah'tr. Nestr'un 'Allah cevher bakmndan Bir'dir1
sznden murad, O'nun iki ayr cinsten mrekkep olmayp basit ve tek oluudur. ki
cevheri sfat olarak hayat ve ilimden murad ise, bunlarn, lemin mebdei olan iki asl
oluudur. Nestr ilmi nutk (dnme, konuma) ve Kelime ile tefsir etmitir.
Sz nihayet olarak Allah Tel'nn mevcut, hayat sahibi ve ntk olduunu tesbit etmeye
varr. Filozoflar da insan tarif ederken bu minvalde konumulardr; ancak bu mnlar
insan sz konusu olduunda deiiklie urar, nk insan Allah gibi basit deil,
mrekkeb bir cevherdir.
Frkann baz mensuplar Allah Tel'nn kudret ve irde gibi sfatlan olduunu sylemi,
ancak bunlar hayat ve lim gibi uknum olarak grmemilerdir.
Kimilerine gre ise uknumdan her biri, tek bana diri, nutk sahibi ve ilahtr. Dierleri
se 'lah' isminin bu nden her biri iin kullanlamayacan iddia etmilerdir.
Onlara gre oul, babadan domam olup doduu zaman Mesih'in cisminde
bedenlenm ve onunla ittihd etmitir. Huds, bedene ve nst ksma dnktr.
Bunlara gre Mesh insan ile lhn ittihd ettii bir varlktr. Her biri ayr bir cevher,
uknum ve deiik tabiattadr. Biri kadm bir cevher iken, dieri muhdes yani sonradan
olma bir cevherdir. Biri tam bir insan, dieri tam bir ilndr. Aralarnda gerekleen
ittihd, kadmin kdemini iptal etmedii gibi, muhdesn hudsunu da iptal etmemitir.
Ancak bu ikisi tek bir mesh ve bir tek tabiat haline gelmitir. Bunlar ifadeyi de
deitirerek cevherin yerine tabiat, uknumun yerine alisi geirmilerdir.
ldrme ve armha germeye gelince, bu meselede Melkniyye ve Yakubiyye'den farkl
bir gr belirtmilerdir. Onlara gre ldrme fiili Mesih'in (aleyhisselm) lht ynn
deil nst ynn hedef almtr. nk ilhn ac ekmesi sz konusu deildir.
Potinus{: Nautus) ve Pavlos e-amt yle demilerdir: Muhakkak ki lh birdir. Mesh
(aleyhisselm) Meryem'den (aleyhisselm) olmutur. O, yaratlm slih bir kuldur. Ancak
Allah Tel, taatndan dolay kendisini ereflendirmek ve onurlandrmak iin evlat edinme
anlamnda 'oul' olarak isimlendirmitir. Bu oulluk,'kesinlikle fiziksel doum veya
ittihada dayal bir husus deildir.
Nestrler arasnda Musalln (:Duaclar) adyla tannan bir topluluk Mesh (aleyhisselm)
hakknda Nestr ile ayn gr paylam ancak unu lve etmilerdir: Kii ibdette leri
gittii, et ve ya yemeyi brakt, hayvani ve nefsn ehvetleri terkettii zaman cevheri
saflar ve gklerin melektuna ykselerek Allah Tel'y aktan grr, gaybda olan
herey kendisine aklanr, gklerde ve yerde hibir sr ona gizli kalmaz.
Nestriyye arasnda tebih fikrini reddederek Kaderiyye frkas gibi kaderin hayr ve
errini kula isnd eden bir grup da kmtr.

3- Yakbiyye

Yakb adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bunlar da Allah Tel'nn
uknumunu ikrar ederler. Ama dierlerinden farkl olarak Allah Tel'nn Kelimesi'nin ete
ve kana brndn sylerler. Bylece lah, Mesh (aleyhisselm) olmutur ve
bedeniyle zahir olan da O'dur. O, O'nun t kendisidir. Kur'an- Kerm'de bu topluluun
inanlar haber verilerek yle buyrulmutur: "Allah, Meryem olu Mesih'tir diyenler kfre
dmtr." (Mide, 5/72)
Bu frka mensuplarnn bir ksm, sa Peygamber'in (aleyhisselm) Allah olduunu
sylemilerdir.
Bazlar ise yle demilerdir: Lht, nst le zuhur etti. sa Peygamber'in
(aleyhisselm) nstu, cevherin tezahr ettii yer oldu. Fakat bu durum, bir parann
somut bir ekilde ona hulul (girii) veya sfat hkmndeki kelimenin ittihad (birlemesi)
tarznda olmamtr. Bilakis O'nun O olmas eklindedir. Nitekim Kur'an- Kerm'de
Cebrail'den (aley-Dinler ve Mezhepler Tarihi hissdm) szedilirken yle buyrulmakradr:
"Ona tam bir insan suretinde grnd." (Meryem, 19/18)
Yakblerin ounluuna gre Mesh (aleyhisselm) tek bir cevher ve tek bir uknumdur,
ancak iki cevherden neet eder. Kimi zaman da iki tabiattan neet eden bir tabiat
olduunu sylemilerdir. Bu nedenledir ki nefs ile bedenin terkibi gibi kadim ilahn cevheri
ile muldes insann cevheri de terkip yoluyla birleip tek bir cevher ve tek bir uknum
olmulardr. Bunun sonucu da bir insan ve bir ilah olmaktr. Btnyle ilh, btnyle
insandr. Bu yzden 'insan ilha dnt' denebilirken 'ilh insana dnt' denemez.
Tpk atee atlan bir kmr paras gibi. 'Kmr atee dnt' denirken 'ate kmre
dnt' denemez. Halbuki o, z bakmndan ne ate, ne de kmrdr. O artk bir kor
parasdr. Yakbler'n iddiasna gre Kelime insan- cz' ile itthd etmi, insan- kll ile
ittihd etmemitir. ttihad bazen imtiza ile bazen de insan suretinin parlak bir aynaya
hulul gibi hulul le ifade ederler.
Teslis fikrini benimseyenlerin tamam, kadmin muhdes ile ittihd etmesinin caiz olmay
zerinde fikir birlii etmilerdir. Ama Kelimeden baret olan ikinci uknumun ittihd
etmesine karn dier uknumlarn ittihd etmediklerini sylemilerdir.
Mesih'in (aleyhissdm) Meryem'den (aleyhisselm) doduu, ldrlerek armha
gerildii hususlarnda da fikir birlii etmilerdir. Ama bunun nasl olduu noktasnda
htilafa dmlerdir. Melkniyye ve Yakbiyye frkalarna gre Meryem'in (aleyhisselm)
dourduu ilahtr. Melkniyye frkasnn inancna gre Mesh (aleyhisselm) nst-i kll
ve ezel olduu iin Meryem (aleyhisselm) insan- cz'dir. Cz' ise klliyi douramaz.
sa'y (aleyhisselm) douran kadm uknumdur.
Yakblere gre Mesih (aleyhisselm) iki cevherden biri olduu, ilah olduu ve domu
olduu iin Meryemin (aleyhisselm) bir ilah dourmutu. Allah Tel bunlarn
sylediklerinden tamamen mnezzehtir.
Onlara gre ldrme ve armha germe eylemleri de iki cevherden oluan mrekkep
cevher zerine vki olmutur. Eer bu iki cevherden biri zerine vki olmu olsayd
ittihd btl olurdu.
Bazlarnn iddiasna gre cevher-i kadmin iki yn vardr. Mesh (aleyhisselm) bir
ynden kadm, bir ynden de muhdestir.
Yakbiyye'den bazlar yle demilerdir: Kelime, Meryem'den ,aleyhisselm) hibir ey
almam olup suyun olua uramas gibi ona uramtr. Mesh'in (aleyhisselm)
insanlarn gzlerine zahir olan hayali, ayna zerindeki suret gibidir. Hakikatte o,
tecessm etmi kesf bir cisim deildir. Onun ldrlmesi ve armha gerilmesi de hayal
zere vki olmutur. Bunlara lyniyye denmi olup am, Yemen ve Ermenistan'da
bulunan bir topluluktur. ddialarna gre lh, onlar halsa kavuturmak iin armha
gerilmitir. Bazlar ise unu iddia etmilerdir: Kelime bazen Mesh'in (aleyhisselm)
bedenine dhil olur ve ondan lleri diriltme, alacaly ve doutan kr iyiletirme gibi
mucizeler sdr olurdu. Bazen de ondan ayrlrd ve o zaman kendisine aclar ve elemler
varid olurdu.
Beliares ve taraftarlar da bu grtedir. Onun yle dedii nakledilmitir: nsanlar
melekt-i a'lya ulatklar zaman, bin yl yer ier ve evlenirler. Sonra Arius'un vaadettii
ve tamam lezzet, mutluluk ve srrdan ibaret olan nimetlere ularlar. Burada yeme,
ime ve evlenme yoktur.
Makedanius se cevher- kadmin sadece iki uknumu olduunu sylemitir: Biri baba,
dieri ouldur. Ruh ise yaratlmtr.
Sebalius ise kadmin tek bir cevher ve tek bir uknum olduunu ve zellii bulunduunu
ve bunlarn tamamyla Meryem olu sa'nn bedeninde ittihd ettiini ddia etmitir.
Arius ise Allah Tel'nn bir olduunu syleyerek O'nu 'Baba' olarak isimlendirmitir.
Mesh (aleyhisselm) O'nun seimi zere Kelimesi ve oludur. Mesh (aleyhisselm) btn
varlklardan nce yaratlm olup eyann yaratcsdr. ddiasna gre Allah Tel'nn
dier ruhlardan ok daha byk, yaratlm bir ruhu vardr. Bu ruh, baba ile oul arasnda
vasta olup ona vahyi ulatrr. Yine onun iddiasna gre Mesh lk bata latf bir cevher,
katksz bir rhn, drt unsura karmam, terkipten tamamen uzak bir varlk olarak
vcd bulmutur. Onun drt unsura brnmesi Meryem'den gelen cisimle ittihd etmesi
srasnda olmutur.
te mezhep nnde durumu byle olan Arius, mezhep bakmndan farkl dnmesi
sebebiyle tarafndan da dlanmtr.
3-BAB

Ehl-i Kitap Olma htimali Bulunanlar

'Kitab' kavram ile neyin kasdedildiini ve gerek kitapla kitap olmas muhtemel olanlar
arasndaki fark daha nce beyan etmitik. brahim'e (aleyhisselm) indirilen sahfeler
(suhuf) kitab olma ihtimali tamaktayd. nk bu sahfelerde birtakm ilm metodlar ve
amel yollar bulunmaktadr.
Bu sahfelerde bulunan lm unsurlara rnek olarak unlar zikredilebilir; Yaratl ve
ibd'nn keyfiyeti, mahlktn Allah Tel'nn ezel hikmetini izhr edecek biimde belli
dzen ve nizma gre biimlendirilmesi, Allah Tel'nn ezel rdesinin bunlarn tamam
zerinde cri olmas, bunlar hakkndaki kader ve hidayetin beyn, mahlktn btn
trleri iin kesinletirilmi kaderin izilmesi, Allah Tel'nn lemde yrrlkte olan
hidyetini kabullenmeye ynelik istidadn ekli ve benzerleri. Bu sahfelere gre ilim bir
btn olarak bu iki hususun dna kmaz, nitekim Allah Tel buna yle aret
buyurmutur: "Yce Rabbinin smini tebih et! O ki yaratt ve biimlendirdi, takdir etti ve
hidyeti gsterdi." (A'f, 87/1-3) Allah Tel brahim'den (aleyhisseim) haber vererek
yle buyurmutur: "O ki beni yaratt, bana yol gsteren de O'dur." (uar/78) Musa'dan
(aleyhisse-tm) haber vererek de yle buyurmutur: "O ki hereye yaratln vermi
sonra da hidayet etmitir." (Thd, 20/50)
Amel unsurlara rnek olarak da unlar zikredebiliriz: Nefsleri phelerden arndrmak,
ibdetler yoluyla Allah Tel'y zikretmek, dnyev ehvetleri reddetmek, uhrev
saadetleri tercih etmek. Bu sahfelere gre uhrev kemle ulamann yolu u iki rkn
ikme etmekle mmkndr: Taharet ve ehdet. Ameller bu iki trn dna kmaz.
Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: "Arnan ve Rabbinin adn zikredip namaz klan
kurtulua erdi. Oysa siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz. Ahiret ise daha hayrl ve daha
kalcdr." (A'l, 87/14)
Yine Allah Tei konuyla ilgili birinin azndan unu haber vermektedir: ''Muhakkak bu, ilk
sahfelerde, brahim ve Musa'nn sahfelerinde mevcuttur." (A'l, 87/19) Bylelikle, sz
konusu sahfelerde bulunan eylerin, bu srenin ihtiva ettii hususlar olduu beyan
edilmi olmaktadr. Gerek i'cz da te budur.

Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Dier Frkalar

Mecsiyye: En byk din, en ulu mmet olarak da anlmtr. Bunun nedeni, ibrahim
Peygamber'den (aleyhisselm) sonraki peygamberlerin davetleri, onun daveti gibi
umumiyet kazanmam, kudret, krallk ve azamet sahibi olmamtr. nk Acem
krallarnn tamam brahim dini zereydi. Bu krallardan her birinin dneminde yaayan
tebaa krallarnn dini zere olmulardr. Acem krallarnn bavuru kayna olarak
grdkleri kiiye Mbed-i Mbedn denirdi. Bu isim, limlerin en limi, bilgelerin en
by anlamna geliyordu. Krallar ondan emir alr ve emrine asla kar kmazlard.
Sadece onun fikrine bavurur ve eski krallar gibi tazm ederlerdi.
israil oullarnn daveti, o sralarda genelde am diyar ve Kuzey Afrika'da younlam,
Acem diyarna pek fazla nfuz edememiti.
brahim Peygamber'in (aleyhisselm) devrinde varolan frkalar iki ana blme ayrlmt:
1. Sbiler, 2. Hanfler.
Sbiler Bunlarn sylemi udur: "Allah Tel'y hakkyla bilmek, O'na nasl ibadet
edeceimizi anlamak, emir ve yasaklarn renmek iin bir aracya ihtiya duyarz. Ama
bu arac cismn deil ruhan olmaldr. nk ruhanler arnm ve temiz varlklar olarak
Rabbe herkesten daha yakndrlar. Cismn ise bizler gibi beerdir; yediklerimizi yer,
itiklerimizi ier, madde ve suret bakmndan da bize benzer." Onlarn ifadeleri Kur'an'da
yle nakledilmitir: "Eer kendiniz gibi bir beere itaat ederseniz, o zaman kaybedenler
olursunuz." (M'minn, 23/34)
Hanfler
Bunlarn sylemi de udur: "Allah Tel'y bilmek, O'nun emir ve yasaklarn renmek
in beer bir aracya ihtiya duyarz. O, temizlik, masumiyet, ilh destek ve hikmet
derecesi bakmndan ruhanlerin stndedir. Beer zellikleri bakmndan bize
benzemelerine ramen rhniyetleri bakmndan bizden ayrrlar. Bu boyutlaryla valiye
muhtab olur, aldklar vahyi de beer boyutlaryla dier insanlara aktarrlar." Allah Tel
onlar hakknda yle buyurmutur: "De ki: Ben de sizler gibi bir beerim, -fakat-bana
vahyediliyor ki sizin lhnz ancak tek bir lh'dr." (Kehf, 18/110) "De ki: Rabbimi tenzih
ederim, ben ancak bir insan, bir resulm." (isr, 17/93)
Sbiler saf ruhanlere bizzat yol bulamadklar, onlarn varlklarna yaklaamadklar,
hakk dorudan onlardan renemedikleri iin deiik araclara ynelmilerdir. Bazlar
onlar temsil ettiini dnerek yedi gezegene ynelmi, bazlar ise sabit yldzlara
ynelmitir. Nabatlar, Persler ve Romallar arasndaki Sbiler yedi gezegene ynelirken
Hint Sbileri sabit yldzlara ynelmilerdir.
Bunlarn mezheplerini Allah'n yardmyla mmkn olduunca aklamaya alacaz.
Bunlarn bir ksm misali (: ilah gleri temsil eden) gk cisimlerinden daha aa inerek
iitmeyen, grmeyen ve kendilerine hibir yarar dokunmayan cisimlere ynelmitir.
Yukarda anlattmz gruptakiler yldzlara tapanlar (abedet'l-kevkib), ikinci gruptakiler
ise puta tapanlar (abedenfl-esnm) olarak bilinirler.
Hz. brahim her iki grupla da mcadele etmekle ve onlara msamaha ve kolaylk dini olan
Hanflii retmekle mkellef klnm olduu iin puta tapanlara kar hem szle hem de
fiille delil getirmi; putlar szle ve fiille krmtr. Bu meyanda babas Azer'e yle
demitir: "Ey babacm! itmeyen, grmeyen ve sana hibir yarar olmayan eylere
niin tapyorsun?" (Meryem, 19/42) Sonunda da "En bykleri dnda hepsini paralad."
(Enbiy, 21/58) Bu, fiil bir ilzam ifde ediyordu ve krma bakmndan da muhataplarn
aresiz brakma giriimiydi, ibrahim (aleyhisselm) Allah Tel'nn da bildirdii gibi bu
grevi baaryla tamamlamtr: "Bu, kavmine kar brahim'e verdiimiz bir hccetti.
Dilediimizi derecelerce ykseltiriz. Muhakkak Rabbin en byk hikmet ve ilim sahibidir."
(En'm, 6/83)
brahim (aleyhisselm), davet srecinde ncelikle yldzlara tapanlarn inanlarn geersiz
klarken muvafakat (uyumlu davranma) slbunu kullanmtr. Allah Tel bunu haber
verirken yle buyurmaktadr: "brahim'e gklerin ve yerin melektunu ite byle
gsteririz." (En'm, 6/75) Yani ona hcceti verdiimiz gibi, bu hccetin dayanan da
gstermiizdir. O da bundan harekede nce yldzlara tapanlar olumlama cihetine gitmi,
fakat sonunda onlara muhalefet etmitir. Bylelikle onlar daha gl bir ekilde ilzam
etmitir. brahim (aleyhisselm) gne iin "Bu benim Rab-bimdir" (En'm, 6/76) dedii
zaman mrik olmad gibi, "Hayr onu en bykleri yapt" (Enbiy/63) dedii zaman da
yalanc deildi. Onun ifadeleri kendini deil karsndakileri balayc nitelikteydi. Hcceti
gsterdii ve hccetin dayanan aklad zaman, en byk din ve en yce eriatn
Hanflik olduunu da ikrar etmiti. Dosdoru din buydu.
Onun neslinden gelen btn peygamberler, zellikle de Allah Resul (sallallhu aleyhi ve
selkm) Hanflii benimsemitir. O, bu dini beyanda zirveye ulap niha hedefe varmtr.
in dikkat ekici yan tevhidin Hanfliin en zgn esas olmasdr. te bu yzdendir ki
Kur'an'n Hanfliin zikredildi-i her ayetinde irkin reddine de yer verilmitir: "Hanf ve
Mslim olarak. O, mriklerden deildi." (H mrn, 3/67) "Allah iin, O'na irk
komayan hanfler olarak," (Hacc, 22/31)
Seneviyye (kicilik; Dualizm) Mecslere zg bir inantr. Onlar iki asln varln iddia
etmilerdir. Onlara gre iki tane kadm mdebbir vardr. Hayr ve er, yarar ve zarar,
salh ve fesat bunlar arasnda ikiye ayrlmtr. Birine 'Nur' dierine 'Zulmet' adn
vermilerdir. Fars dilinde ilkinin ad Yezdan, dierinin ad de Ehrimen'dir.
Mecslerin inanla ilgili sorunlar temelde iki esas zerinde tezahr etmitir:
a- Nurun zulmete karma sebebinin aklamas.
b- Nurun zulmetten kurtuluunun izah. Onlara gre karma mebde' (balang),
kurtulu ise varlacak menzil (me'd)dr.

1- Fasl

Mecsler

Daha nce de belirttiimiz gibi iki asla inanrlar. Ancak gerek Mecsler bu iki asln kadm
ve ezel olmasn caiz grmemilerdir. Onlara gre nur ezel iken zulmet muhdes yani
sonradan olmadr. Ama bunlar da onun hudsu zerinde fikir ayrlna dmlerdir. Bir
gre gre zulmet nurdan domutur. Peki nur czi bir erri ihdas edemezken errin
kayna olan zulmeti nasl ihdas etmitir? Yoksa baka bir eyden mi domutur? hdas
ve kdem bakmndan nura ortak olan baka bir ey var mdr? Mecslerin ihtilaflar ite
bu meseleler zerinde younlamaktadr.
Bazlarna gre ahslarn ilki (mebde'-i evvel) Geymers'tir. Bazlar da bu ahsn Zervn-
Kebr, ikinci peygamber Zerdt olduunu sylemitir. Geymersiyye frkasna gre
Geymers Adem Peygamber'dir (aleyhisselm). Kelime olarak anlam 'nutk sahibi canl'
demektir. Hind ve ran tarihlerinde Geymers'in Adem (aleyhisselm) olduuna dair
bilgiler mevcuttur ki bu tarihilerin ounluu tarafndan benimsenmeyen bir grtr.

1- Geymersiyye

Geymers etrafnda toplananlardan olumu bir frkadr. Frka, iki asln varln kabul
etmitir. Bunlardan birine Yezdan, dierine Ehrimen demilerdir. Bunlara gre Yezdan
ezel ve kadmdir. Ehrimen ise muldes ve yaratlmtr. ddialarna gre Yezdan kendisine
kar bir rakibinin olmas halinde durumun ne olacan kendi kendine dnmt. Bu,
aa bir fikirdi ve nurun tabiatna aykryd. Bu yzdendir k bu dnceden karanlk
dodu ve Ehrimen adyla anld. Ktlk, fitne, fesat ve zarar tabiatna sahip olan
Ehrimen nurun stne kt. Tabiat ve sz bakmndan ona muhalefet etti. Nur
askerleriyle Ehrimen askerleri arasnda sava balad. Bunun zerine melek ordusu
aralarna girerek sulh etmelerini salad. Sulh art uydu: Alem-i sfl, yedi bin yl
boyunca Ehrimen'in hkm altnda kalacakt. Daha sonra oray boaltacak ve nura teslim
edecekti. Ehrimen bu sulhtan nce dnya zerinde bulunanlar helak etti. e Geymers
adndaki kiiyle Thor adnda bir hayvandan balad. nce onlar ldrd. Geymers'in
dt yerden Reybs adnda bir adam kt. Reybs'tan Me adnda bir erkek, Mne
adnda bir kadn zuhur etti. Bunlar, insanln atalar oldular. Thor'un dt yerden de
hayvanlar tredi.
ddialarna gre Nur, insanlar henz bedenlenmemi ruhlar halindeyken u iki seenek
arasnda tercih sahibi klmt: Onlar ya Ehrimen'in bulunduu yerlerden uzak tutacak, ya
da beden kisvesine sokup Ehrimen'le savamalarn salayacakt. nsanlar bedenlere
brnp Ehrimen'le savamay tercih ettiler. Ama bir artlan vard, o da Ehrimen
karsnda Nur'dan yardm grmekti. Ehrimen'i yenip ordusunu yokettiklerinde Kyamet
kopacakt.
Bu frkaya gre Nur ile zulmetin karmasnn ve Nur'un zulmetten kurtulmasnn
sebepleri bunlard.

2- Zervniyye

ddialarna gre Nur, nurdan olan, tamam nurn, ruhan ve rabbn ahslar yaratt. Ama
bunlarn en bykleri olan Zervn yaratlm eylerden biri hakknda kukuya kapld. Bu
kukudan Ehrimen yani blis hadis oldu.
Bazlar ise buna katlmayarak yle demilerdir: Zervn- Kebr kalkt ve bir olu olmas
iin 9999 sene dua etti ama olmad. Sonra kendi kendine konumaya ve dnmeye
balad. 'Bu ilim hibir ey deil1 dedi.
Onun bu derin tasasndan Ehrimen dodu. lminden ise Hrmz dodu. kisi de ayn
karndan kmlard. Ancak Hrmz ka daha yaknd. Fakat blis Ehrimen bir hileye
bavurarak annesinin karnn yard ve ondan nce karak dnyay ele geirdi.
Denilmitir ki: Ehrimen Zervn'm kucana verilip de onun irkinlik ve ktln
grnce ona buz ve lanet edip yanndan kovdu. O da gidip dnyay igal etti. Hrmz
uzun sre onun tasallutundan uzak yaad. Bir kavim onu tanr edinip taptlar. nk
onda iyilik, temizlik ve gzel ahlakn en gzel rneini gryorlard.
Zervniyye'den bir grup ise unu iddia etmitir: eytann kayna olan irkinlik, irkin bir
fikir ya da irkin ufunet olarak Allah'n yannda varln srdryordu. ddialarna gre
dnya her trl ktlk ve beladan uzak, dnyada yaayanlar mahza hayr ve nimet
iindeydiler. Ancak Ehrimen'in dousuyla birlikte ktlk ve felaketler ortaya kmaya
balad. O, ge ulaamyordu. Ama bir gn hileye bavurarak gn kapsn at ve
oraya trmand.
Bazlar ise yle demitir: Ehrimen gkteydi. Yeryz ondan uzakta ve gvendeydi. Ama
o, bir yol bularak g yard ve btn askerleriyle birlikte yeryzne indi. Bunun zerine
Nur melekleriyle birlikte kat. eytan onu takip ederek bulunduu cenneti kuatt. bin
yl onunla savat. eytan, Allah Tel'ya bir trl ulaamad. Sonunda meleklerin
araclyla sulh yapld. Buna gre bls ve ordusu 9000 yl yeryznde kalacak, sonra da
geldii yere dnecekti. Rab Tel onlarn szlerini uygun buldu ve bls ile askerlerinden
gelecek ktlklerden bir hals yolu olduunu dnd. Sulh iin belirlenen sre
doluncaya kadar art bozulmayacakt. Bu sre zarfnda insanlar sknt, bela ve afetlere
maruz kalacak, ancak bu sre dolduktan sonra nimet ve saadet dolu ilk dnemlerine geri
dnebileceklerdi. blis de baz eyleri yapabilmeyi ve her trl irkin fiili
gerekletirebilmeyi art kotu. Taraflar artlar kabul edince iki dil iyi bu anlamaya
ahit tuttular. Kllarm ahitlere doru uzatp onlara mt dediler: "Kim bu anlamay
bozarsa onu bu klla ldrn!"
Akldan biraz pay olan kimselerin bunlara inanacaklarn sanmyo-rurn. Belki bunlar,
aklda tasavvur edilen bir eyin semboldrler. Allah Tel'nn cell ve ululuunu
bilenlerin kalpleri ve kulaklar bu tr samalklar iitmez.
Bunlara yakn anlamda Ebu Hmid ez-Zevzen unu nakletmitir: Mecsler iddia ettiler ki
Ibls hl zulmet iindedir ve hava, Allah Tel'nn hkmranl dnda kalan bir
blgedir. blis Nur'u grdke trl hilelere bavurarak Allah Tel'nn hkmranl
altnda bulunan Nur'un stne ullanmaktadr. Btn ktlk ve fetleri de bu ekilde
dnyaya tamaktadr. Allah Tel bu dnyay bir a eklinde yaratm ve blis bu aa
taklmtr. O, kendi krallna dnemeyerek bu ada asl durmaktadr. blis bu dnyaya
hapsedilmitir. Ancak bu hapis onu ldrtmakta ve frsat bulduka insanlarn stne bela
ve fet yadrmaktadr. Allah Tel'nn can verdiklerini ldrmekte, iyiletirdiim hasta
etmekte, mesut ettiini zmektedir. Bu durum Kyamete kadar byle srecektir. u var
k Iblis'in gc gnbegn azalmaktadr. Kyamet koptuunda gc tamamen tkenmi,
iktidar sona ermi ve btn ateleri snm olacaktr. Sonunda hava boluuna
atlacaktr. Hava, ucu buca olmayan bir zulmettir. Bunun ardndan btn din sahipleri
diriltilecek ve Allah Tel onlar hesaba ekecektir. eytana itaat edenleri cezalandrp
ona kar durabilenleri dliendirecektir.
Meshiyye ise yle demitir: Nur, kendi bana mutlak bir nur iken bir ksm silinerek
zulmete dnmtr. Hurremdnyye de ayn ekilde iki asla inanmtr. Ancak bunlarda
tenash ve hulul fikirlerine eilim de vardr. Bunlara gre helal, haram diye belirlenmi
hkmler yoktur.
Her mmette benzer topluluklar ortaya kmtr. bhiyye, Mazde-kiyye, zndklar ve
Karmatler de bunlar gibidir. Dinin karp bulanklamas bunlardan dolaydr; nsanlarn
fitneye dp aresiz kalmalar da bunlardan dolaydr.

3- Zerdtiyye
Zerdt'n taraftarlarna verilen isimdir. Zerdt b. Yreb, Kral Ku-tasb b. Lehrseb
dneminde zuhur etmitir. Babas Azerbeycan'dand, Dadoye adndaki annesi ise Rey
ehrindendi.
Bu frka mensuplar yle derlerdi: Bizim peygamberlerimiz ve ilki Geymers olan
krallarmz vardr. Yeryznn lk kral da odur. Makam stahr ehrindeydi. Sonra
Oheng b. Fervek zuhur etti. Hint diyarna indi. Orada davetini tebli etti. Ardndan
Tahomers kt. Sbilerin ortaya klar da bunun saltanatnn balarnda olmutu. Onun
ardndan kardei Kral Cem zuhur etti. Onun ardndan peygamberler ve krallar geldi k
Bbil'e inen ve orada ikamet eden Minoehr bunlardandr. Hz. Musa'nn bunun devrinde
geldiini sylerler. Silsile bu ekilde devam ederek Kral Kutasb b. Lehrseb'a kadar
gelmitir. Onun devrinde de Bilge Zerdt ortaya kmtr.
ddialarna gre Allah Tel suhuf- l ve en yce kitabnda olanlarn zamanndan sonra
kendi melektundan ruhan bir halk yaratmtr. Bunun zerinden bin yl getikten
sonra irdesini, insan suretinde terkip olmu k saan bir nura yneltmitir. Onu yetmi
yce melek kuatmt. Sonra gnei, ay, yldzlar ve arz yaratt. dem oullan bn yl
hareketsiz kaldlar. Sonra lliyyn'un en stnde bulunan bir aata Zerdt'n ruhunu
yaratt. Yetmi tane yce melek evresinde halka oldular. Bu aac Yezhar adnda
Azerbaycan'da bulunan br dan zirvesine dikti. Sonra Zerdt'n siluetini inek style
kartrd. Zerdt'n babas bu st itiinde nce nutfe, sonra annesinin rahminde bir
inem et oldu. eytan annesine giderek onu kandrd. Ama annesi gkten bir nida
duydu. Bu ses, onun dzelmesini gerektiriyordu. Nitekim dzeldi ve Zerdt' dourdu.
Doduunda hazr bulunanlarn anlayacaklar biimde gld. Baz kimseler ona tuzak
kurarak henz bebek olan Zerdt' ineklerin, atlarn ve kurtlarn yolu zerine koydular.
Hangi hayvann nne koysalar, o hayvan kenara ekilerek onu koruyordu. Zerdt otuz
yana ulanca Allah Tel onu halka neb ve resul olarak gnderdi. O da Kral Kutasb'
dinine davet etti. Kral onun davetine uyarak yeni dine girdi. Dininin z uydu: Allah'a
kulluk, eytan nkr, yilii emredip ktlkten sakndrma ve irkin fiillerden uzak
durma.
Zerdt yle demiti: Nur ile zulmet (karanlk) birbirlerine zt ki asldr. Yezdan ve
Ehrimen de byledir. lemdeki mevcudatn mebdei de bunlardr. Her trl terkb,
bunlarn imtizacndan olumutur. Suretler de muhtelif terkblerden hadis olmutur. Nur
ile zulmetin yaratcs Allah Tel'dr. O birdir ve orta yoktur. Zdd ve dengi de yoktur.
Zervniyye'nin yapt gibi O'na zulmet zafe etmek caiz deildir. Ancak hayr-er, salh-
fest ve temizlik ve kirlilik nur ile zulmetin karmndan olumulardr. Eer onlarn
imtizac sz konusu olmasayd, lemin varl da sz konusu olmazd. Nur zulmete, hayr
erre galip gelinceye kadar aralarnda mcadele ve mukavemet sz konusu olur. Bundan
sonra hayr, kendi lemine ykselir, er ise kendi lemine iner. Bu da kurtulu sebebidir.
Allah Tel terkipte bir hikmetin varln bildii iin o ikisini kartrp meze ettirmi, nuru
asl klmtr. O'nun varl hakkdir. Zulmetin varl ise ikinci olup tpk kiiye gre
glgesi gibidir. Glge var gibi sanlr. Aslnda mevcut deildir. Allah Tel nuru varetmi,
karanlk da ona tbi olarak hsl olmutur. Bunun sebebi, varlkta tezadn bulunma
zaruretidir. Buna gre zulmetin varl da zaruridir. Kiiyle glgesi arasndaki iliki,
burada da geerlidir.
Zerdt'n kendi yazd br kitab vardr. Bazlar o kitabn Zerdt'e indirildiini
sylemilerdir. Kitabn ad Zend Avesta'dr. O, lemi Mne ve Kti olmak zere iki ksma
ayrmaktayd. Bunlardan ilki ruhan, ikincisi cismn, ya da ilki ruh, ikincisi ahs
anlamndadr. O, halk da ayn ekilde iki leme ayrmtr. Ona gre lemde bulunan
herey ikiye ayrlr: Bri Bahe, dieri Kene yani takdir ve fiil. Bunlardan her biri dieri
zerine mukadderdir. Daha sonra mkellefiyetin kayna olan insan hareketlerden
bahsedip bunlar e bler: tikd, sz ve amel (Mene, Gye, Kene). Ona gre
mkellefiyet bu yle kemle erer. Bunlardan herhangi birinde kusur eden kimse din ve
tat dairesinden kar. Hareketlerini emir ve eriata uygun olarak yapanlar se en byk
kazanc elde eder.
Zerdtler onun birok mucizesi olduunu sylerler. rnein Zerdt hapiste iken Kral
Kutasb'n atnn ayaklar karnna batm Zerdt hapisten karlnca bu durumdan
kurtulmutur. Yine Dnever'de kr birine rastlam, 'filan otlar toplayn ve sularn skp
gzlerine srn, o zaman gzleri alr' demi ve yle yaptklarnda adamn gzleri grme-
ye balamt.
Aslnda bu, Zerdt'n tbb bitkileri iyi bildiini gsterir. Bunda mucizev br taraf yoktur.
Zerdtl benimseyen Mecsler arasnda Ssniyye ve Behferdiyye adlaryla anlan
bir topluluk vardr ki bunlarn ba Nisbur'un Havf denilen nahiyesinden Ssn adnda
bir ahstr. Ebu Mslim dneminde ortaya kmt. Atee tapan bir ategede grevlisiydi.
Neden sonra bunu rerketti ve Mecsleri ategedeleri terketmeye ard. Atee tapmay
reddetti. Yeni bir kitap oluturdu. Taraftarlarna salarn uzatmalarn emredip,
anneleriyle, kzlaryla ve kizkardeleriyle evlenmeyi yasaklad. arap imeyi de haram
kld. Onlara tek diz zerinde gnee secde etmeyi emretti. Mnzev yerlere gidiyor,
mallarn datyor, l hayvan yemiyor-Jard. Yalanmadka hibir hayvan
kesmiyorlard. Mecslerin ategede-lerine en fazla kin besleyenler olmulard. O devirde
Mecs cemaatinin dn reisi (mbed) olan ahs Ssn' Ebu Mslim'e ikayet etti. O da bu
adam Nisbur'da cami kapsnda astrd. Ama taraftarlar onun ldne inanmayarak
ge ekildiini, bir gn yeryzne inip dmanlarndan ntikam alacan iddia ettiler. Bu
frkann mensuplar Zerdt' peygamber bilir ve onun tarafndan tazm edilmi krallar
tazm ederlerdi.
Zerdt'n Zend Avesta'da haber verdii hususlardan biri de uydu: Ahir zamanda
Eizrka 'Alim Kii' denilen biri kacak ve dnyay din ve adaletle dolduracaktr. Onun
zamannda Betyre adnda biri kacak ve onun davetini ifsd etmeye alacaktr. Bunun
hkmranl yirmi yl srecektir. Daha sonra Eizrka onu yenecek ve adaleti canlandrp
zulme son verecektir. Deitirilmi yasalar eski haline dndrecek, btn krallar ona
boyun eecektir. leri kolaylaacak, dine ve hakka yardm edecektir. Onun devrinde
huzur ve gven hkim olup fitne ve huzursuzluklar skn bulacaktr.

Zerdt'n Temel lkelere Dair Gr

el-Ceyhn, Zerdf n temel ilkelerle alakal u grn nakletm-tir:

Zerdt'n dini, Marsiyn'n dinine davettir. Onun mabudu Or-mezd'dir. Onun
rsletlerinde arac olan melekler de unlardr: Behmen, Erdibehet, ehriyur,
sfendrmez, Hordd ve Mordd. Zerdt bu meleklerin hepsini grm ve onlardan im
renmitir. Onunla Ormezd basnda vastasz gerekleen grmeler de olmutur.
Zerdt sordu: evvelce gelecekte ve u an mevcd olan nedir?
Ormezd cevap verdi: Ben, din ve kelm. Din Ormezd'in ameli, kelm ve imandr. Kelm,
onun kelmdr. Din, kelmdan daha stndr. nk amel, szden daha stndr.
Melekler arasnda lk yaratlan Behmen'dir. Ona din retmi ve mekn olarak nur
makamna yerletirmi ve onu Zt'na kani klmtr. Bu gre gre ilkeler tr.
Zerdt sordu: Eya niin sonsuz bir zamanda yaratlmamtr? Nitekim zaman, sonlu ve
sonsuz olmak zere iki ksma ayrdn. Eer eyay sonsuz zamanda yaratm olsaydn
hibir ey imknsz olmazd.
Ormezd cevap verdi: yle olsayd, blis'in afetlerinin son bulmas mmkn olmazd.
Zerdt sordu: Bu lemi hangi eyden yarattn?
Ormezd cevap verdi: Btn bu lemi kendi nefsimden yarattm. yileri basmdaki
salardan, g beynimden, trnaklar ve az dilerini alnmdan, gnei gzlerimden, ay
burnumdan, yldzlar dilimden, melekleri kulamdan, arz ayak tabanmdan yarattm. Bu
dini de nce Geymers'e gsterdim. O bunun uuruna vard ve renme ve alma
olmakszn kavrad.
Zerdt sordu: Bu dini Geymers'e ilhamla, bana szle rettin. Bunun sebebi nedir?
Ormezd cevap verdi: Bu dini renmek ve bakalarna retmek zorundasn. Geyumers
ise kendisini kabul edecek muhataba sahip deildi. Bu yzden sustu. Bylesi senin iin
daha hayrldr. nk ben konuuyorum, sen dinliyorsun. Sonra sen konuacaksn,
insanlar da seni dinleyecek.
Zerdt sordu: Bu dini, Geyumers dnda benden nce baka birine gsterdin mi?
Ormezd cevap verdi: Evet. Bu dini Cem'e be keli elli yldz gibi gsterdim. Ama o,
srarla inkr etti.
Zerdt sordu: Onun kabul etmeyeceini bile bile niye gsterdin?
Ormezd cevap verdi: Eer ona gstermeseydim, bu din sana da ulamazd. Bu dini
Efridun, Keykavus, Keykubd ve Kutsb'a da gsterdim.
Zerdt sordu: Bu dnyay niin yarattn ve niin bu dinin reva bulmasn istedin?
Ormezd cevap verdi: nk lanetli frit'in yokolmas lem yara-tlmakszn ve din revc
bulmakszn mmkn deildi. Din reva bulmasayd, lemin dzeni de reva bulmazd.
Zerdt insanlar davet ettii dini Ormezd'den iyice renip onunla amel ettii zaman
babasnn evinde ibadete balad. Bu durum blis'i kzdrp endielendirdi. nk o, tabiat
itibaryla ktyd, lm, korku, bela ve skntyla doluydu. Hemen kendi eytanlarn
ard. Bu eytanlarn isimleri yleydi: Beridvnyh, Devihemnz, Nomerbifenrdiyu.
bls bunlara Zerdt'e giderek onu ldrmelerini emretti. Zerdt bunu haber alarak
okudu ve dua etti. Marsiyn'm ellerine su aktt. Gelen eytanlarn hepsi de yenilmi
olarak geri dndler. Zerdt ile eytanlar arasnda baka mcdeleler de olmu ve
Zerdt Avesta kitabndan yirmi bir ayetle onlar hezimete uratmtr. Bundan sonra
eytanlar nsanlara grnmez olmutur.
Zerdt olgunluk a olan krk yama basp Ormezd ile yedi kez grtkten sonra
Allah'n dininin btn esaslarn, farz ve snnetlerini renmi oldu. Bundan sonra ona,
Kral Kutasb'a gidip Allah'n adn anmas ve onu davet etmesi emredildi. O, bu emre
uyarak kendi blgesinde bulunan iki valiye gitti. Biri Forbmr, dieri Bvdcst adndaki
bu iki valiyi Allah'n dinine inanp eytan inkr etmeye, iyilik yapp ktlklerden
saknmaya ard. kisi de arsn kabul etmediler. Gururlar onlar ktle
sevketmt. Br rzgr gelerek bu ilcisini yeryznden kaldrd ve havada dikili tuttu.
Halk toplanm onlar seyrediyordu. Kular balarna m etlerini yiyorlard. ok
gemeden kemikleri yere dmeye balad.
Kral Kutasb'a gittiinde Ormezd'in kendisine daha nce bildirdii hapis ve ilelerin
tamamyla karlat. En sonunda atn ayaklarnn bedenime batmas hdisesi gerekleti.
Kral, bedeninde hibir iz kalmadn grnce hayret etti. Bu olayn ardndan Zerdt'
hapisten kard ve durumunu sordu. Zerdt ona, yle dedi: "Bu olay, ilahm ve
halikmn bildirdii zere benim doruluumun alametidir.'1 Ona ve evresindekilere,
eer dua edip de atn ayaklarn karrsa kendisine ve kendisini gnderen Tanr'ya
inanmalarn art kotu. Allah'n adyla dua etti. Atn ayaklar olduu gibi kmt. Kutasb
bu mucizeyi grdkten sonra iman etti. O donemde Bbil ve ran'da yaayan btn
bilginleri ararak Zerdt ile mnazarada bulunmalarn emretti. Sonunda btn
bilginler Zerdt'n stnln itiraf ettiler.
Zerdt'n, Marsiyn'n dininden seip getirdii esaslara gre ilah Ormezd ve onunla
beraber bulunan bir ey ezelidir. Ona verdii isim Esna esneh idi. Bu, stte olarak hereyi
aydnlatan anlamna geliyordu. blis ve onunla beraber ezeli olan bir ey vard ki blis ona
da Asta astah adn vermiti. Bunun anlam ise Altta olup her eyi karartan demekti.
Allah Teal'nn yaratt lk melek Behmen idi. Sonra Erdibehet'i, ehriyur'u,
sfendrmez'i sonra Hordd', daha sonra Mordd' yaratmt. Bunlardan bazlarn
bazlarndan yaratmt. Tpk ilkini eksiltmeden radan karlp alnan kinci ra gibi.
Onlara yle buyurmutu: Rabbniz ve yaratcnz kimdir? Onlar da 'Rabbimiz ve
yaratcmz Sensin!' diye cevap vermilerdi. Ormezd, blis'in iinde bulunduu karanlktan
kalkp hareket edeceini renmiti. Bunu meleklere haber verdi ve dnyay onun
muhtemel errinden korumak iin hazrla balad. Krkbe gnde g yaratt ve ona
'Dnyada yaayanlarn vicdanlarnn zuhur etmesi' anlamna gelen Khinziorem ismini
verdi. Onlarn zikrettii baka Khinz'lar da vardr. Arz da ayn ekilde krkbe gnde
yaratt.
Ormezd'n arza gnderdii ilk insan Geymers idi. O, bin sene boyunca nesmi
koklamt. Sonra onu adam boyunda ayaa kaldrd. blis zulmet iinde hareket
etmeye baladktan sonra dikildi ve nuru grd. Esna Ormezd'i ele geirip oray zulmete
evirmek istedi. Ge girdi ve otuz yl boyunca Geymers'e tuzaklar kurdu. Onun nutfesi
ksma blnyordu. Bir ksm Tann'nn emriyle arz tarafndan korunuyordu. Bir ksm
melekler tarafndan korunuyordu. te biri de eytanlar tarafndan karlyordu.
Ormezd blis'in girmeyi baard deliklerin iyice tkanmasn emretti. Bu sayede gkte
hapsedilmi olarak kald. Gc giderek azalyordu. Bir keresinde Ormezd'e kar durup
cennetlere trmanmak istedi. Bunun zerine bin yllna oradan uzaklatrld. Bouna
urat ve gcnn
yetmeyecei eye tamah ettii kendisine bildirildi. Bitip tkenmeyen mcadeleler
sonunda blis ve askerlerinin dokuz bin yl boyunca k diyarnda kalmalarna izin verildi.
Bu srenin yedi bin yl olduu da sylenmitir. Bu sre zarfnda dnyada yaayan
insanlar onun verecei ac ve skntlara katlanacak, yokluk, fakirlik, lm ve benzeri
elemlere kar sabredeceklerdi. Bundan sonra cennetteki ebed hayata tekrar
kavuacaklard. blis, kendisi ve eytanlar adna onsekiz art ne srd:
1- Kendi halknn geimi, Allah'n yarattklarndan olacakt.
2- Kendi halk iinde de Allah'n yarattklar gibileri olacakt.
3- Kendi halkn Allah'n yarattklarna musallat edebilecekti.
4- Kendi halknn cevherini, Allah'n yarattklarnn cevheriyle kartrabilecekti.
5- Allah'n yarattklarnda bulunan topra onun da elde etmesi salanacakt.
6- Allah'n yarattklarnda bulunan nur, diledii kadar onda da bulunacakt.
7- Allah'n yarattklarna zg olan rzgarlardan onun da olacakt.
8- Allah'n yarattklarnda bulunan nem onda da olacakt.
9- Allah'n yaratt dari nda bulunan ate onda da olacakt.
10- Ktleri iyilere kartrmak iin Allah'n yarattklarnda bulunan sevgi ve balar onda
da bulunacakt.
11- Kendi halknn yarar ve zarar grebilmeleri iin Allah'n yarattklarnda bulunan akl
ve basiret onda da bulunacakt.
12- Ktlerin payn alabilmek iin Allah'n yarattklarnda bulunan adalet onda da
bulunacakt.
13- Kyamet gnne kadar yi veya kt herkesin ameli gizli kalacakt.
14- Ktlk ve er ehli, varlk ve zenginlik bakmndan herkesin stnde olacak ve
insanlara sh kimseler olarak grleceklerdi.
15- Ktlerin syledikleri yalanlar iyi kimseler nezdide kabul grecekti.
16- Dnyada yaayanlar arasnda kt insanlardan dilediklerini bin hatta bin yl
yaatabilecek, onlar stediklerini yapabilecek kadar gl ve zengin klabilecek, erli
kimselerin verdiklerinin salhlerin verdiinden daha cmerte olduunu insanlara ilham
edebilecekti.
17- Salih insanlarn yuvalarn databilecek ve yz elli sene ierisinde onlarn
hatralarm tamamen unutturabilecekti.
18- lleri diriltme, iyileri baki klma ve ktleri nefyetme gcne sahip kimselerin
denetimi Kyamete kadar onda olacakt.
Bu artlar zere anlama yapld. Her ikisi de kllarn adaletine gvendikleri iki kiiye
teslim ettiler. Hangi taraf artlan inerse bu kllar la ldrlecekti. Bundan sonra Allah
gne, ay ve yldzlara emrederek gnler, aylar ve yllarn bilinmesini salayacak ekilde
hareket etmelerini emretti.
Zerdt'n metinlerinde lemin ilhi bir kuvveti olduu, lemdeki her eyin bu kuvvet
tarafndan planland zikredilmektedir. Measebend ad verilen bu g Sbiler'in dilinde
En yakn mdebbir', filozoflarn dilinde 'Faal akl' denen varlktr ki feyz- ilh ve inyet-i
rabbniye de bundan kaynaklanr. Mneviyye'ye gre 'temiz ruhlar5, Araplara gre
'melekler', Kuran dilinde ise er-Ruh'tur: "Melekler ve Ruh -o gecede-inerler. " (Kadr,
97/5)
Zerdt, bunun dnda eyler de zikretmitir. Min ve Minye, cis-mn lemdeki Adem
(aleyhissdm) ile Havva (akyhisselm), rhn lemdeki akl ve nefsin karldrlar.

2- Fasl

Seneviyye

Bunlar Nur ile zulmetin ezel ve kadm olduuna inanrlar. Mecsler bunlardan farkl bir
inana sahiptir. nk onlar zulmetin hadis olduuna nanrlar.
Seneviler zulmetin de nur gibi kadm olduunu, ancak cevher, tabiat, fiil, konum
(hayyiz), mekn, tr, beden ve ruh bakmndan farkl olduklarn sylemilerdir.

1- Mneviyye
Mn b. Ftk el-Hakm adnda bir ahsn taraftarlarndan oluan br mezheptir. Mn,
pur b. Erder devrinde ortaya km ve Behrm b. Hcmz b. pur tarafndan
ldrlmtr. Mni'nin yaad dnem Isa Peygamberden (aleyhissdm) sonradr.
Mecusilikle Hristiyanlk aras bir dn ortaya karmtr. Kendisi sa Peygamber'in
(aleyhissdm) nbvvetine inanrken Musa Peygamber'in (ateyiisselm) nbvvetini
inkr ederdi.
Ebu sa el-Varrk adyla bilinen Muhammed b. Hnn asl itibaryla Mecs idi. Bu dinin
mezhepleri hakknda hayli bilgiliydi. Onun anlattklarna gre Mni yle derdi: lem,
kadm olan iki asldan yaratlmtr. Bu iki asldan biri nur, dieri zulmettir. Her ikisi de
ezeldir. Ona gre herey, kadm olan bir asldan kaynaklanr. Hadis olan asllardan hibir
ey varolamaz. Ona gre bu kisi ezelden beri kav, idrak edici, hisseden, iiten ve gren
olarak varolmaya devam ederler. Buna ramen nefs, suret, fiil ve tedbr noktasnda
birbirine zddrlar. Konum (hayyz) halamndan ise adam ve glgesi gibidirler.
Bunlarn cevher ve fiilleri aada beyan edildii gibidir:
Cevher:
Nur: Gzel, faziletli, kerem sahibi, saf, duru, ho kokulu, gzel grnml
Zulmet: irkin, eksik, bulank, habs, kt kokulu, irkin grnml.
Nefs
Nur: y, kerm, hakm, yararl ve bilgili.
Zulmet: Kt, irkef, sefih, zararl ve chil.
Fiil
Nur: Hayr, salah, yarar, dzen ve uzlama.
Zulmet: Ktlk, fesat, zarar, gam, deiim, karklk ve ihtilaf.
Konum
Nur: st, Kuzey'den stte, bazlarna gre zulmetin yannda.
Zulmet: Alt, GneyMen aada, bazlarna gre nurun yannda.
Tr
Nur: Be tr vardr. Bunlarn drd beden, beincisi ruhtur. Beden trleri ate, nur,
rzgr ve sudur. Ruhu ise nesmdr ve bu bedenlerde hareket eder.
Zulmet: Be tr vardr. Drd beden, biri ruhtur. Bedenleri yangn, zulmet, zehir ve
sistir. Ruhu ise duman olup Hme denir. Bu ruh, drt bedende hareket eder.

2- Sfatlar

Nur: Canl, iyi, temiz, ardr. Bazlarna gre nur, bu lemin misli zere olup kendine ait
g ve arz vardr. Nurun arz, bu arzdan farkl olarak latiftir. Gnein cismi gibi olup
onun gibi k saar. Kokusu, en gzel koku, renkleri gkkua renkleridir.
Zulmet: l, kt, kirli ve pistir. Bazlarna gre zulmet de bu lemin misli zeredir.
Kendine ait bir g ve arz vardr. Zulmetin arz, bu arzdan daha sert ve koyudur.
Kokusu pis ve ok irentir. Renkleri ise siyahn tonlardr.
Nur: Bazlarna gre cisimden baka bir ey yoktur ve cisimler ksma ayrlr. Nurun arz
k be tanedir. Bundan daha latf bir csm daha vardr ki havadr. O da nurun nefesidir.
Ondan da latf olan bir baka cisim vardr ki nesmdir. O da nurun ruhudur.
Zulmet: Bazlarna gre cisimden baka bir ey yoktur. Cisimler de trdr. Zulmetin
arz, ondan daha karanlk olan havas ve ondan da karanlk olan zehirleridir.
Nur: Nur melekler, ilahlar ve veliler dourmaya devam eder. Ama bu bilinen anlamda
olmayp bilgeliin bilgeden domas, gzel szn konuandan sdr olmas gibidir. Bu
lemin sahibi onun ruhu olup leminin ortak yanlan hayr, hamd ve nurdur.
Zulmet: Zulmet eytanlar, ifritler ve habs cinler dourmaya devam eder. Bu da bilinen
anlamda olmayp pislikten bcek remesi gibidir. O lemin sahibi de onun ruhudur ve
ortak yanlar ktlk, knama ve zulmettir.
Mneviyye nur ile zulmetin karm ve nurun zulmetten kurtuluu ile bunlarn sebepleri
noktasnda ihtilafa dmtr. Bazlarna gre nur ve zulmet, kast ve tercihle deil
tesadf ve rastlant sonucu karmlardr. ounluuna gre karmann nedeni, zulmet
bedenlerinin bir sreliine kendi ruhlarn ihmal etmeleridir. Bu esnada evresine bakman
ruh, nuru grm ve bedenleri nurla karmaya sevketmitir. Onlar da erre olan
yatknlklarndan dolay bunu hemen yapmlardr. Nur melei bunu grd zaman kendi
emrindeki meleklerden birini be tryle birlikte ona gndermitir. Bunun sonucunda
nurun be tr, zulmetin be tryle karmtr. Duman nesme karmtr. Bu lemdeki
hayat ve ruh nesm-den kaynaklanmaktadr. Helak ve fetler ise dumandan
kaynaklanmaktadr. Bu hdise sonucunda yangn atee, nur zulmete, zehirler rzgra, sis
suya karmtr. Dnyada varolan her eit yarar, hayr ve bereket nurun trlerinden,
her eit zarar, er ve fesat ise zulmetin trlerindendir.
Nur melei bu karmay grnce meleklerinden birine emir vermi ve bunun akabinde
iinde bulunduumuz lem mevcut haliyle yaratlmtr. Nur trlerinin zulmet trlerinden
kurtulmas bu sayede olacaktr. Gne, ay ve dier yldzlarn varl da zulmet paralar
iindeki nur paralarn saflatrmak iindir. Gne, scan eytanlarna karan nuru
ayrtrrken ay, souun eytanlarna karm olan nuru ayrtrr. Yeryznde bulunan
nesm ise ykselmeye devam etmektedir. nk o, tabiat gerei kendi lemine dnmek
iin ykselecektir. Ayn ekilde nurun btn paralan da ykseli iindedir. Zulmetin
paralar ise aa doru kmektedir. Bu hareket devam ettike ayrma ve nurun
kurtuluu gerekleecek, karma son bulacaktr. te bu noktada terkbler zlecek ve
herey kendi tabiatna geri dnecektir. Kyamet ve yeniden dou da budur.
Mni'ye gre nurun ayrmasna ve kurtulmasna yardm eden eyler, tesbh, takdis,
gzel sz ve yi ilerdir. Bunlar sayesinde nur paralan ay feleine doru ykselirler. Ay,
bu paralan ay bandan ortasna kadar kabul eder, gittike dolar ve dolunay olur. Gne
de ayn ekilde ayn sonuna kadar ykselen nur paralarn toplayarak bunlar daha ste
iletir. Bu sre, btn nur paralarnn en yukarda bulunan saf nura ulamasna kadar
devam eder. Bu lemde hibir nur paras kalmaymcaya kadar byle olacaktr. Belki
gne ve ay tarafndan ayrtrlamayan birka nur paras kalacaktr. te bu noktada
yerkreyi tayan melek yukar kar ve g eken melek onu brakr. Kinat altst olur.
Ardndan bir ate yaklr ve alt ste karr. Ate iindeki hereyi nura dntrnceye
kadar yanmaya devam eder. Bu yanma 1468 yl srecektir.
Bilge Mni, aburkan kitabnn Cibille-i Ul ksmnn Elif Bab'nda yle demitir: Nur
leminin kral kendine ait arz kuatr ve hibir ey ondan hli kalmaz. O, hem zahir, hem
btndr. Arznn dman arzna olan uzakl bakmndan sonu yoktur. Nur leminin kral
arznn tam
ortasndadr. Ona gre kadm karma scakla souun, kurulukla yaln karmasyken
sonraki karma hayr ile errin karmasdr.
Mn, kendisine inanan kimselere, btn mallarndan r (onda bir) vermelerini, gece ve
gndz toplam drt vakit namaz klmay ve Hakk'a dua etmeyi emretmiti. Ayrca yalan
syleme, adam ldrme, hrszlk, zina, cimrilik, by ve putperestlii terk etmeyi de farz
klm; kendisine yaplmasndan holanmad bir eyi bir canlya yapmamay da
emretmiti.
Peygamberler ve eriatlar hakkndaki inanc ise uydu: lim ve hikmetle gnderilen ilk
peygamber Adem Peygamber'dir. Ondan sonra gnderilen s'tir. Ardndan Nh
(aleyhisselm) ve brahim (aleyhisselm) gnderilmitir. Budada'nn (:Budalarn) Hind
diyarna, Zerdt'n ise ran'a gnderildiini sylemitir. Allah'n kelimesi ve ruhu olan
Mesih (aleyhisselm) Rum ve Marib topraklarna gnderilmi, ardndan Pavlus da
buralarda vazfelendirilmitir. Htem-i Enbiya'nm Arap topraklarnda kacan da ifade
etmitir.
Bu inancn balarndan biri olan Ebu Sa'd el-Mnev, szn ettikleri karmann kendi
yaad doneme kadar olan sresinin 11700 sene olduunu, geriye sadece yz sene
kaldn iddia etmitir. Bunu syledii tarih, Hicr 271 yldr.
Ona gre karmann sresi 12000 senedir. Kitabmz Hicr 521 ylnda telif ettiimize
gre geriye sadece elli yl kalmaktadr.
Karma yaknda son bulacak ve nurun kurtuluu balayacaktr. Sadece elli yl kald!

3- Mazdekiyye

Bunlar Enrvn'n babas KubcTn dneminde ortaya kan Maz-dek adnda birinin
taraftarlardr. Mazdek, Kubd' kendi inancna davet etmi, o da bu daveti kabul etmiti.
Kral Enrvn Mazdek'in iftiralarn duyunca derhal yakalatarak ldrtt.
el-Varrk bu konuda unlar anlatr: Mazdeklern iki varlk ve iki asl konusundaki
inanlar, Manevlerin ounun inanlarna benzer niteliktedir. Ancak Mazdek'e gre nur,
tercih ve irde ile faal olurken, zulmet tesadf ve rastlantyla hareket eder. Nur ilim ve
his sahibi iken zulmet kr ve childir. Bunlarn karm irde ve tercih zere deil
rastlant ve tevfuk zere gerekleir. Kurtulu se tercih ile deil tesadf ile olur.
Mazdek, insanlar birbirlerine muhalefet ve buz etmekten meneder-di. nsanlar
arasndaki kavgalar genelde kadn ve para sebebiyle kt iin kadnlar herkese helal,
paray ise mubah klmt. Halka su, ate ve kendiliinden biten otlarda ortak olduklar
gibi bunlarda da ortak olmalarn emretmiti. Serden ve zulmetle karmaktan kurtulmak
iin nsanlarn kendisini ldrmesini emrettii de sylenmitir.
Mazdeklie gre asllar ve temel unsurlar tr. Bunlardan biri su, dieri toprak,
ncs de atetir. Bu nn karmndan hayr ve errin mdebbirleri hsl olur. Saf
karmdan kan, hayr mdebbiridir. Bulank karmdan kan se er mdebbiridir.
Rivayete gre onun mabudu en yce lemde krss zerinde oturmaktadr. Bu oturuu,
en alt lemde Kral Hsrev'in tahtnda oturmasna benzer. Huzurunda drt kuvvet vardr:
Temyiz kuvveti, anlama kuvveti, hfzetme kuvveti ve mutluluk kuvveti. Hsrev'in
huzurunda da drt ahs vardr: En byk din bilgini (Mbcz-i mbezn), Horbed-i Ekber,
Esbabed ve Rmeker. Bu drd, arkalarnda duran u yedili sayesinde dnyann ilerini
dzenlemektedir: Slr, Pkr, Bln, Pervun, Kzern, Destur ve Gozek. Bu yedili de
ayr bir onikili ruhannin ortasnda yeralr ki unlardr: Hanende, Dchendc, stnende,
Perende, Hornende, Donde, Hzende, Kesende, Zenende, Konende, Abende, onde ve
Payende.
Yukarda sraladmz drt, yedi ve oniki gc kendinde toplayan her insan lem-i sflide
rabbani olur ve kendisinden mkellefiyet kalkar. Alem-i ulvfnin Hsrev btn kinat,
toplam sm-i A'zam' oluturan harflerle dzenler. Bu harflerden herhangi birini tasavvur
eden kimseye en byk sr alr. Bundan mahrum klman kimseler ise cehalet ve
unutulmuluk iinde kr olur ve drt rhn kuvvetin mukabilinde tasa iinde kalr.
Mazdekiyye'nin alt frkalar unlardr: Koziyye, Ebu Mslimiyye, Mhniyye ve
Esbdhmekiyye. Koziyye frkas Ehvaz, Fars ve ehrezr civarnda bulunur. Dierleri se
Semerkand, ve Eylk blgelerine dalmtr.

4- Deysniyye

Deysn adndaki ahsn taraftarlarndan oluan frkadr. Nur ve zulmet olmak zere iki
asln varln kabul ederler. Nur; irde ve tercih ile hayr ilerken zulmet tabiat ve
zorunluluu gerei er iler.
Alemde varolan her trl hayr, yarar, gzellik ve holuk nurdandr, Her trl er,
irkinlik, zarar ve ktlk ise zulmettendir. ddialarna gre nur; canl, lim, kadir,
hisseden ve idrk eden olarak hareket ve hayatn kaynadr. Zulmet ise l, chil, cmid
ve ldrcdr. Ne fiil, ne de temyiz gcne sahiptir. ddialarna gre zulmetten
kaynaklanan ktlk, onun tabiat ve kaderidir. Yine iddialarna gre nur tek bir trdr.
Ayn ekilde zulmet de tek bir trdr. Nurun idrki, birleik bir idrktir; nitekim onun
iitme, grme ve dier duyular tek bir eyden ibarettir. itmesi grmesi, grmesi
duyulardr. Ona 'iiten' ve 'gren' denilmesi terkpkrindeki farkllktan olup z itibaryla
farkl duyular olmalar nedeniyle deildir. Frka mensuplarna gre renk tat, o koku, o da
hissetmedi. Onu renk olarak grmelerinin nedeni zulmetin ona bir ekilde karm
olmasndandr. Tat olarak grmeleri ise zulmetin karmnn baka bir biimde
olmasndandr. Zulmetin rengi, tad, kokusu ve hissetmesi hakknda da ayn eyleri
sylemilerdir. ddialarna gre nur mutlak beyazlk, zulmet ise mudak siyahlktr. Onlara
gre nur, zulmeti kendinden aa atmaya, zulmet de en st tarafndan nuru almaya
devam eder.
Deysniyye mensuplar nur ile zulmetin karmas ve nurun kurtuluu hakknda farkl
grlere sahip olmulardr. Bazlarna gre nur zulmete dhil olmu, zulmet de onu sert
ve kaba bir ekilde almtr. Nur bundan rahatsz olarak onu paralayp yumuatarak
kurtulmak istemitir. Ancak, bu tr bakmndan farkl olmalarndan dolay deildir. Onlarn
durumunu bir testereye benzetmek mmkndr ki demirden yaplmasna ramen sap
yumuak, dileri serttir. Burada da yumuaklk nurda, sertlik zulmettedir. Halbuki ikisi de
ayn trdendir. Nur, zulmetin gediklerine szabilmek iin yumuamtr. Bu da ancak
zulmetin sert olmasyla mmkndr. Varln kemle ulaabilmesi ancak bu ikisiyle yani
sertlik ve yumuaklkla mmkndr.
Bazlarna gre ise zulmet, hileye bavurarak nurun alt tarafn yakalam, nur da kendini
korumak iin ondan kurtulmaya almtr. Bunu yapabilmek iin de ona abanarak g
almay denemitir. Bu durum yere dm bir kimsenin oradan kurtulmak iin ayan
dibe vurarak kmaya almasna benzer ki bu durumda daha da derine der. Nurun
zulmetten kurtulabilmesi ve kendi aleminde tek kalabilmesi iin belli bir zamana ihtiyac
vardr.
Bazlarna gre ise nur, zulmetin baz blmlerine kendi isteiyle girmitir. Amac onu
dzeltip bozuk taraflarn kartp atmak suretiyle bulunduu leme daha uygun hale
getirebilmektir. Zulmet ona yaptktan sonra nur birtakm zulm ve irkinliklerde
bulunmutur ki bunlar irad olarak deil kendiliinden yaplm zarur fiillerdir. Nitekim
kendine his leminde tek bana bulunmu olsa, mutlak iyilikten baka bir ey yapmazd.
Bunlara gre, zarur olarak yaplan fiille, irad olarak yaplan fiili birbirinden ayrmak
gerekmektedir.

5- Merkiyniyye

Merkiyn'un taraftarlarndan oluan bir frkadr. Bunlara gre birbirine zt iki kadm asl
mevcuttur. Bunlar nur ile zulmettir. Ayrca nc bir asl daha vardr ki o, birletirici
aracdr. Nitekim birletirici nc bir unsur olmadka birbirlerinin kart olan iki zddn
birlemesi mmkn deildir. Onlara gre bu nc unsur, derece bakmndan nurdan
aa, zulmetten sttedir. lem bu nn biraraya gelerek karmasndan meydana
gelmitir.
Bazlarna gre karma sadece zulmet ile sz konusu arac birletirici arasnda
gereklemitir. nk bu nc asl, zulmete daha yakndr. Ondan zevk almak,
birtakm arzularn tatmin etmek iin onunla karmtr. Bunun zerine nur, kark leme
mesh bir ruh gndermitir ki o, Allah'n ruhu ve oludur. Onu gnderme nedeni,
talanm zulmetin ana dm olan nc asla duyduu merhamettir. Bu yzden onu
eytanlarn iplerinden kurtarmak ister. Bu ruhun takipileri kadnlara dokunmaz ve
dnyev zevklere yanamazlar. Byle davranarak ona tbi olanlar zulmetten kurtulurken
ona kar kanlar hsran ve helka dr olacaklardr.
Onlarn arac ve birletirici konumunda bulunan nc bir asln varln kabul
etmelerinin bir sebebi de, nuru temsil eden Allah Tei'nm zulmeti temsil eden
eytanlarla karmasnn caiz olmamasdr. Ayrca tabiat bakmndan birbirlerine taban
tabana zt olan, zt ve nefs olarak birbirlerinden farkl olan iki ey nasl karabilir ki?
Bunlarn biraraya gelip karmalar caiz olmad iin derece bakmndan nurdan aada,
zulmetin stnde bulunan bir aracnn bulunmas arttr. Karma onunla gerekleecektir.
Bu gr Mne-viyye'nin grlerine uymamaktadr. Geri Deysn tarih bakmndan
Mni'den daha nce yaam ve Mni onun birok fikrini benimsemise de nc asl
meselesinde ondan farkl dnmtr. Bu gr, Zerdt tarafndan da
benimsenmemitir. Deysn, iki zddn varln kabul ederken, bu ikisi arasndaki aracy
iki hasm arasndaki hakem gibi koymaktadr. ki zd arasnda birletirici olan unsurun,
tabiat ve cevher bakmndan zdlardan birine mensup olmas caiz deildir ki bu Allah
Tel'dr. O'nun ise ne zdd, ne de dengi mevcuttur.
Muhammed b. ebb, Deysniyyc hakknda unu nakletmitir: Onlara gre bu arac his ve
idrk sahibi bir insandr. nk insan ne mutlak nur, ne de mutlak zulmettir. Anlattna
gre evlilikle gerek ruh, gerek beden iin yararl olan her eyi haram grmlerdi. Ac
verme endiesi nedeniyle hayvan kesmekten de saknmlard.
Seneviyye'den bir topluluun yle dedikleri anlatlr: Nur ve zulmet yaamaktadr. Ancak
nur duyu sahibi ve lim iken zulmet chil ve krdr. Nur, dzgn ve doru hareket
ederken zulmetin hareketi dengesizdir. Onlar bu ekilde aklamamz undandr:
Zulmetin eytanlarndan bir topluluk nur cemaatlarndan birine hcum etmiti. Nur, hi
bilmeden ve farknda olmadan zulmetten bir paray yuttu. Bu, kz ile hurma arasndaki
fark bilmeyen bir ocuun hareketi gibiydi. Nur ile zulmetin karma
sebebi ite buydu. Daha sonra en byk nur, kurtulu iin bir plan yaparak bu lemi ina
etti. Nurun zulmete karm ksmlar bu lemde ayracaktr. Nurun kurtuluunun tek
yolu da budur.

6- Keyneviyye, Symiyye Ve Tensuhiyye

Keyneviyye mezhebine gre asl mevcuttur. Bu asl, ate, toprak ve sudur.

Mevcudat, Seneviyye'nin syledii iki asldan deil, bu asldan hadis olmutur. Onlara
gre ate, tabiat gerei hayrl ve nur-ndir. Su ise tabiat gerei atein zdddr. Bu
lemde grdmz her hayr ateten, her er de sudandr. Toprak ise bu ikisi arasnda
aracdr. Bunlar ate konusunda ok tutucudurlar. Onlara gre ate ulv, nurn ve latiftir.
Varolu onsuz mmkn deildir. Hayat da onun sayesinde devam edebilir. Su ise tabiat
ve fiil bakmndan tamamen tersidir. Toprak bu ikisi arasnda aracdr. lem de bu asln
karmndan olumutur.
Symiyye frkas gzel rzklardan imtina ederek kendilerim ibadete veren kimselerden
oluur. Atei tazm eder, evlilikten ve et yemekten uzak dururlard.
Tenash (Ruh g) Ehli, ruhlarn bedenler arasnda g ettiine inanrlar. Bunlara gre
kiinin huzur ve sknt gibi hususlarda kendisine arz olan eyler, daha nceden ilemi
olduklarna gre belirlenir. Bu husus, baka bir bedende iken yaptklarnn karldr.
nsan, hayat boyunca iki hlin dna kmaz. Bunlardan biri fiil, dieri ise ceza ve karlk
halidir. nsanda varolan hal, ya fiil iledii, ya da daha nceden ilemi olduu fiilin
karln bekledii haldir. Tenash ehline gre, cennet de, cehennem de bedenlerdedir.
lliyyn'un en st mertebesi, peygamberliktir. Esfel-i sfln ise ylann derecesidir.
Nbvvet ve risletten daha ulv bir makam, ylandan daha aa bir mertebe yoktur.
Onlara gre en yksek derece meleklerin, en aa derece ise eytanlarn derecesidir.
Btn bu grleriyle dier Seneviyyeden ayrlmaktadrlar. Bunlar kurtulu gnlerine
zen gstermekte ve bu gnlerde nurun birtakm paralarnn kendi ulv lemine
dndne, zulmetin deersiz ve knanm paralarnn ise kendi lemlerinde kaldna
inanrlar.

Mecsiler'in Ate Tapnaklar

lk ate tapna Afridun tarafndan Ts ehrinde ina edilmitir. Dieri Buhara'da kurulan
Berdeson tapnadr. Behmen tarafndan Sicistn'da mabed olarak kullanlan tapnan
ad Kereko'dur. Buhara tarafnda Kubd isimli, Fris ile sfahan arasnda Keyhsrev
tarafndan ina edilmi. Koyse adnda birer tapnaklar daha vardr. Bir dieri Komes'teki
Cerir tapnadr. Kenkeder adnda bir tapmak daha vardr ki Dou in'de Siyvu
tarafndan ina edilmitir. Bir dieri Kutasb'm dedesi tarafndan Errecn'da ina edilen
tapnaktr. Bunlar Zerdt'ten nce ina edilmi tapnaklardr.
Zerdt Niabur ve Nes'daki ate tapmaklarn yenilemitir. Ku-tasba, Cem tarafndan
tazm edilen br atein getirilmesini emretmi, bu ate Harzem ehrinde bulunmu,
Becerd'e getirtilmitir ve Azerhorre olarak bilinir. Mecsler en ok bu atei tazm ederler.
Keyhsrev de Efrsyb'la savamak iin knca bu atei tazm etmi ve nnde eil-
mitir. Enrvn'm bu atei Kirmn'a naklettii sylenmitir. Atein bir blm de Nes
ehrine tanmtr.
Anadolu'da stanbul ehrinin kaplarndan birinde de pur b. Erder tarafndan ina
edilmi bir ate tapna mevcuttur. Bu tapnak Halife el-Mehd dnemine kadar ayakta
durmutur. Kuds yaknlarndaki stiny'da da, Ksra'nn kz Boran adna bir ate
tapma mevcuttur.
Hindistan ve in'de de ate tapmaklar mevcuttur.
Greklere gelince onlarn da iinde ate bulunmayan tapnaklar vard. Bunlar daha
nce zikretmitik.
Mecslerin atei tazm etmelerinin birok anlam vard. Hereyden nce ate, ulv ve
yce bir cevhere sahipti. Ayrca o, brahim Peygamber'i (aleyhsselm) yakmamt. Dier
taraftan atei tazm etmeleri halinde ahret-te ate tarafndan yaklmayacaklarna
inanrlard.
zetle sylemek gerekirse ate, onlarn hem kbleleri, hem de onlar iin bir vesile ve
iaretti.

KNC KTAP

BEER VE FELSEF MEZHEPLER

1- Bab

Akl Ve Hev Ehli

Bu baba girenler ana balklaryla Sbler, filozoflar, Chiliye Araplar, Hint din ve
felsefelerinin savunuculardr. Bunlar, daha nce de belirttiimiz gibi semav dinlere
mensup olanlarla taban tabana zttirlar. Bilindii zere semav dinler, salkl ftrata,
kmil akla ve duru ziline dayanan inan sistemleridir.
Sert hadleri ve temel inan esaslarn kabul etmeyen, asla salkl bir fikre ulaamayan,
akl ve dncesiyle salam bir inancn yolunu bulamayan, bulank zihn yaps nedeniyle
ahret inancna sahip olamayp sadece dayal (mahss) fizik varlklarla ilgilenen, bunun
tesini hi dnmeyen; leziz yiyecekleri ve gzalc grnmyle yaad dnyadan
baka bir dnya olduuna inanmayan kimselere Tabiatlar ya da Dehrlcr denir. Bunlar,
aklla bilineni dahi (ma'kl) inkr ederler.
Dier bir grup nsan duyularla bilinenlere (mahsst) bal kalma noktasndan daha
yukar km ve aklla bilinenlerin varln kabul etmi olmalarna ramen hadleri,
hkmleri, eriat ve slm' benimsemezler. Bunlar kii aklla bilinenleri tahsil ettii,
lemin bir ba, bir de sonu olduunu bildii zaman insan trnden beklenen kemle
ulatn sanrlar. Onlara gre insann saadeti, ilim ve kavray miktarnca olur.
Bedbahtl da beyinsizlik ve cehaleti miktarnca olur. Bu grte olanlar iin akl, bu
mutlulua ulamay dayatan bir etkendir. Ancak insann beer yn, bedbahtl
kabullenmeye ynlendirir. Bu snfa girenlere de Metafizik- (Ilahiyyun) Filozoflar
denilmitir. Bunlara gre eriatlar ve bunlarn mbeUlerinin retileri avam iin yararl
hususlardr. Hadler, hkmler, helal, haram ve benzeri hkmler de vaz' le sabit
hususlardr. eriatlar tebli edenler de amel hikmet sahibi insanlardr. Bunlar,
hkmlerin ve helal, haram gibi ahkmn isbt vesilesiyle suretlerin yaratcs katnda da
desteklenirler. Btn bu hkmler kullarn yararn ve dnyann imrn hedefleyen trden
hususlardr. Yaratcdan vahiy yoluyla renip bildirdikleri ruhan alemde mevcut
melekler, Ar, Krs, Levh-i Mahfuz ve Kalem gibi hususlar da onlarn aklla bildii
eylerdir. Onlar bunlar ifade etmek in birtakm cismn ve hayal suretler
kullanmlardr. Ahiret hayat ve onun muhtevas olan cennet ve cehennemle lgili
naklettikleri eyler, rnein cennetteki saraylar, nehirler, kular ve meyveler avam iin
tevik edici, onlarn gnllerini cezbedici olsun diye sylenmitir. Ayn ekilde zincirler,
kelepeler, tasmalar, aalama ve atete yakma da onlar caydrma amacn tayan ve
gnllerini korkutan hususlardr. Yoksa ulv lemde csmn ekillerin ve suretlerin
bulunmas dnlemezdir.
Bu filozoflarn peygamberler hakkndaki yaklamlar en iyimser aklamayla budur.
Bunlarla kasdettiklerimz, ilimlerini nbvvet kandilinden alm olanlar deildir. Bilakis ilk
devirde yaam olan Dehrler, Haler, Tabiatlar ve Metafizikilerdr. Bunlar verdikleri
hkmlerle aklanm, arzu ve bdaderne tbi olmu kimselerdir.
Bunlarn hemen ardndan hkm bakmndan onlara yakn olan baka bir topluluk gelir.
Bu topluluun mensuplar akln hududu ve hkmleriyle konuurlar. Bu bilgiyi vahiyle
desteklenen bir kaynaktan alm olmalar mmkndr. Ancak lkiyle snrl kalm bylece
vahye nfuz edememilerdir. Bunlara lk Sbiiler denilir ki Gademon(: Agatha Daimon)
ve Hermes, yani t (aleyhisseMm) ve dris (aleyhissdm) peygamberleri tanr, bu kisi
dnda peygamber bilmezler.
Bu bilgiler nda salkl tasnifi yle yapabiliriz:
1- Ne duyu, ne de aklla bilinenlerin varln kabul etmeyenler k bunlar Sofestailer'dir.
(Sofistler)
2- Sadece duyu ile bilinenleri kabul edip aklla bilinenleri dlayanlar ki bunlar Dehrler
yani Tabiatlar'dr.
3- Hem duyu, hem de aklla bilinenleri kabul etmelerine karn ilh kaynakl hadleri ve
hkmleri tanmayanlar ki bunlar Dehr Filozoflaradr.
4- Duyu ve aklla bilinenlere ilaveten ilh had ve hkmleri de kabul etmelerine karn
eriat ve slm' tanmayanlar ki bunlar Sbiler'dir.
5- Yukardaki bilgi kaynaklarnn tamamna ek olarak eriat da kabul etmelerine karn
Son Peygamber'in (sallallhu aleyhi ve scllem) eriatn inkr edenlerdir ki bunlar
Mecsler, Yahudiler ve Hristiyanlaradr.
6- sttekilerin tamamna ek olarak Son Peygamber'in (sallallhu aleyhi ve sellem)
eriatn da kabul edenlerdir ki bunlar da Mslmanlar'dr.
Birinci ciltte eriat ve dinleri kabul edenleri anlatmtk. Bu ciltte ise srf akl ve hevasina
dayanarak hareket edenleri ele alacaz.

1- Fasl

Sbiiler

Geen blmde Sbiliin Hanfliin kart olduunu belirtmitik. "Saba'er-raculu" fiili,

szlkte "adam meyletti, sapt" anlamnda kullanlr. Sbiler Hak Tel'nm yasalarndan
meylettikleri ve peygamberlerin nurlu yolundan saptklar iin bu isimle anlmlardr.
Ak olup arzularnn ardna den kimse iin de "Saba'e er-raculu" ifadesi kullanlr.
"Sabvet" halinin, onurlu insanlarn halinden sapma ve geveyerek zlme olduu da
sylenmitir.
Sbiler, ruhanlere kat bir ekilde ballk gsterirler. Hanfler ise beeri peygamberlere
ballk gsterirler.
Sbiler iin iktisb esas iken Hanfler iin ftrat esastr.
Sbiler dier insanlar iktisaba arrken, Hanfler ftrata tbi olmaya arrlar.

2- Fasl

Rhniyt Ehli

Rhn kelimesi treli okunduunda 'ruh' kknden, Ravhn olarak fethal okunduunda
ise 'ravh' kknden gelir. 'Ruh' ve 'Ravh' kelimeleri, anlam bakmndan yakndrlar. Rh
bir z, 'Ravh' ise onun hallerinden biri gibidir.

A- Rhniyt Ehlinin Mezhebi

Bu mezhebin taraftarlarna gre bu lemin bir yaratcs, yapcs ve yneticisi vardr. Bu

varlk, sonradan olma zelliine sahip varlklarn sfatlarndan mnezzehtir. O'nun celline
ulamamzn mmkn olmadn bilmek herkes zerine vaciptir. O'na yaklamann tek
yolu araclardr. Bu araclar, z (cevher), fiil ve hl bakmndan arnm, ulv ve pk
kimseler olan ruhanlerdir.

i- z (Cevher) Olarak

Ruhanler cismn maddelerden arnm, beden glerden uzak, mekn hareketlerden ve

zaman deiimlerden mnezzeh kimselerdir. Tabiatlarna taharet ve paklk yerletirilmi,
takdis ve tebih zere yorulmulardr. "Kendilerine emrettiinde Allah'a isyan etmez ve
emro-lunduklarn yaparlar." (Tahrm, 66/9) nsanlar bu ruhanlere ynlendiren ilk
insanlar, muallim-i evvel olarak tandklar Gademon ve Hermes'tir. Onlar bu ruhanlere
yaklar ve onlara dayanrlar. Bu inanta olanlara gre ruhanler onlarn rableri, ilahlar,
vesleleri ve Allah katndaki efaatileridir. Allah ise rablerin Rabbi, ilahlarn lah, btn
varlk aleminin sahibi ve mlikidir.
Rhniyt ehline gre nefsleri tabi arzularn kirinden arndrmak, ahlk ehvan ve
gazab kuvvetlerle ilikili eylerden uzaklatrmak gerekir. Ruhanlere yaknlamann ve
onlarla iliki kurabilmenin yolu budur. Bylelikle istek ve arzular onlara arzedilir, haller
kendilerine bildirilir. Ruhanler de onlarn hal ve isteklerini kendilerini ve onlar yaratan,
kendilerini ve onlar rziklandra Allah'a arzederek onlar iin efaatkr olurlar.
Rhniyetilerin art grdkleri arnma ve ahlak slh ancak iktisb ve riyazet yoluyla
olur. Bu yolda ehvetlerin sfl basklarndan kurtulmak iin ruhanlerden istimdatta
bulunulur. stimdat ise, dualarla yalvarma ve yakarma, namaz klma, zekt verme, oru
tutma, kurbanlar kesme, ttsler yakma ve okumalarla olur. Bylelikle neftler iin
vastasz bir hazrlk ve istimdat gerekleir. Bylece onlara gre bu ekildeki insanlarla
vahiy iddiasnda bulunanlar ayn mertebede yer alrlar.
Rhniyt ehli yle derler: Peygamberler bizimle ayn trden olup suret olarak da
bizimle ayndrlar. Madd bakmdan da bizimle ayn zelliklere sahiptirler. Bizler gibi yer,
ierler. Onlar da bizim gibi beerdir, Byle iken nasl olur da onlara itaat edebiliriz? Onlara
tbi olmamz gerektiren meziyetleri nedir? Onlarn bu iddialar Kur'an'da yle
bildirilmektedir: "Kendiniz gibi bir beere itaat ederseniz, o zaman ziyan edenlerden
olursunuz." (Mminn, 23/34)

ii- Fiil Olarak

Rhniyt ehline gre bu ruhanler, yaratma, icd, ileri halden hale evirme ve
yaratlmlar basitlikten kemle yneltme gibi fiillerde arac olan sebeplerdir. Onlar bu
glerini Hazret-i Kudsiyye'den(: Kudsiyyet mertebesi) alr ve feyizlerini kendilerinden
altta olan (sfl) mevcudata aktrlar.
Ruhanler farkl grevlere sahiptirler. Kimisi feleklerinde akp giden yedi gezegen zerinde
tedbr sahibidir. Bunlar o gezegenlerin heykelleridir: Her ruhannin bir heykeli (: heyeti)
her heykelin de bir felei vardr. Ruhannin bu heykele gre konumu, ruhun bedene gre
konumu gibidir. O, bu heykelin sahibi, mdebbiri ve ynetenidir. Rhniyt ehli heykelleri
rabler, hatta babalar olarak, unsurlar ise analar olarak isimlendirirler-di. Ruhanler bu
heykelleri belli ekillerde hareketlendirerek onlarn bu hareketlerinden tabiat ve
unsurlarda etkileimlerin (inflt) olumasn salarlar. Bu etkileimler ise, mrekkep
varlklardaki terkip ve karmlarn olumasn temin eder. Bunu ise cismn kuvvetler
izler. Cismn kuvvetlerin zerinde ise rhn nefslerin terkibi sz konusu olur. Bitki
trleri ve hayvan trleri bunlardandr. Daha alt basamakta olan tesirler ise, kll bir
ruhan kaynakl kll tesirler olduu gibi, czi bir ruhanden sdr olan czi tesirler de
olabilir. Yamur cinsi iin bir melek, her damlayla beraber de baka birer melek
grevlidir.
Havadaki meteorolojik deiimleri dzenleyen ruhanler de vardr. Arzdan ykseldikten
sonra yamur ve kar olarak yaanlar, souu ve rzgarlar bunlar dzenlerler.
Gkten inen yldrm ve kayan yldzlar da onlar tarafndan ynlendirilir.
Havada oluan sis, gkkua, bulut, imek ve gkgrlts de onlar tarafndan idare
edilir.
Arzda oluan zelzele, su ve buhar da onlarn gzetiminde oluur.
Bunlar dnda btn varlklarda cri olan arac gler ve kinatta varolan hidyetin
mdebbirleri de vardr. Hidyet kabiliyeti olan hibir varlk onlardan hl deildir.

iii- Hal Olarak

Rhniytn Rablerin Rabbi katnda revh, reyhan, nimet, lezzet, rahat, nee ve mutluluk
gibi hlleri vardr. Bu nasl gizli kalabilir ki?
Bunlar dnda yeme, ime, tebih, takdis, tehll, yceltme ve hamdet-me gibi halleri de
vardr. Onlar Allah Tel'nm zikri ve tati ile indrlar. Kimi rkda, kimi kyamda, kimi
secdede, kimi de ka'de halindedir. Bulunduu hli deitirdiklerinde nee ve lezzetlerinde
art olmaz. Kimisi huu iinde gzn kaldrmazken kimi de hi ara vermeden srekli
bakar. Kimi hi hareketsiz dururken, kimi hi durmakszn hareket eder. Kimi kabz
leminde kerb (yaknlatrlm), kimi bast aleminde ruhandir: "Emrettiinde Allah'a
isyan etmez, emrolunduklarn yaparlar." (Tahrm/6)
B- Sbilerle Hanfler Arasndaki Mnazaralar

Sbilerle Hanfler arasnda beer nbvvet ile saf ruhanlerin mukayesesi babnda birok
mnazara ve diyalog yaanmtr.
Bu mnazaralar soru-cevap eklinde zikretmek istiyoruz. Bunda saysz fayda olduuna
inanyoruz.
Sabitler yle dediler:
Ruhanler yoktan yaratlm olup ne madde, ne de heyuladan yaratlm deillerdir. Hepsi
de tek bir cevherdendir. Cevherleri, hibir karanln bulunmad mutlak nurlardr. Bu
cevherler o kadar parlaktr ki duyular onlar idrk edemez, gz onlar gremez.
Letafetinden dolay akl onlar hakknda aknla kaplr. Hayal gc bile onlara
ulaamaz.
nsan tr drt unsurdan mrekkep olup madde ve suretten olumutur. Oluumunda
bulunan unsurlar, tabiatlar gerei atktr. Bunlardan ikisi benzer, ikisi ise zttr.
Tezattan ihtilf ve kargaa doar. Benzerlikten ise fesat ve karklk doar. nsan, yoktan
yaratlmad iin yoktan yaratlmlar gibi deildir.
Madde ve heyula er ve fesadn kaynaklardr. Onlardan ve suretten mrekkep olan bir
varlk, nasl mutlak suret gibi olabilir? Karanlk nura eit olabilir mi? Benzerlie muhta ve
ihtilfa dmeye mahkm olan bir varlk, onlardan mstani olanlarn seviyesine nasl
ykselebilir?
Hanfler yle cevap verdiler:
Ey Sbiler, duyular alglayamazken ve onlar gsteren bir delil de bulunmazken iddia
ettiiniz bu ruhanlerin varln nasl rendiniz?
Buna yle cevap vereceklerdir: Bz onlarn varln Gademon ve Hermes'ten yani t
(aleyhisselm) ve Idrs'ten (aleyhisselm) rendik.
O zaman yle deriz: Bu sznzle kendi grnzle eliiyorsunuz. Bir ruhannin,
beer bir peygamberden stn olduunu iddia etmenizin amac, beer bir aracnn
varln reddetmeye yneliktir. Halbuki yukardaki sznzle reddettiiniz eyi isbt,
isbt ettiiniz eyi reddetmi oluyorsunuz.
Sonra, yoktan yaratlann mevcuttan yaratlandan daha stn olduundan nasl emin
olabiliyorsunuz? Bunun tam aksi geerlidir. nk ruhan tek bir boyuta sahipken beer
iki boyuta sahiptir:
1- Nefs ve ruh boyutu.
2- Duyu ve beden boyutu.
Beer, ruh boyutu bakmndan Allah Tel'nn emriyle(emr), beden bakmndan ise O'nun
yaratmasyla (halk) yaratlmtr. nsanda iki eser sz konusu olup biri emri, dieri halk,
yani kavl ve fiildir. nsan bir boyutuyla ruhanye denk iken bir boyutuyla da ondan
stndr. Yaratl boyutu, dier boyutunu eksiltmedii gibi tam aksine arnma ve kemli
iin vesiledir.
Siz sblern hatas u iki noktadan kaynaklanmaktadr: lki: Sizler mcerred ruhan ile
mcerred cismn arasnda tercih yaptnz ve ruhannin stn olduuna hkmettiniz. Bu
hkmnz dorudur. Ama mcerred rhn ile rhn ve cismn zelliklerini toplayan
varlk arasnda yaplan bir mukayesede hibir akl sahibi mcerred ruhannin stnlne
hkmetmez. nk bu iki zellii tayan varlk, bir boyutunda ona denk, bir baka
boyutta ise onu gemitir. Varsayn ki insan madde ve onun ayrlmaz ynleriyle
kirlenmemi, tezat ve benzemenin hkmleri ona tesir etmemi, aksine maddeyi stedii
ve raz olduu eylerde kendisine kar kmayacak biimde kullanm olsun. Btn bu
hkmler terkibin husule geldii ve birlik ve basitliin geersiz kald gaye stikametinde
yardmclar olsun. Bizce bu, madde ve onun ayrlmaz gerekleriyle kirlenmi, ilintileri
engellere dnm nefslerin kurtuluudur.
Ho bir giysi gzel bir insan nasl lekeler? Gzel bir lafz, salkl bir anlam nasl irkin
klar? iirde ne gzel sylenmitir:
Kiinin rz kirlenmedii takdirde, Giydii her elbise ona-yakr. Hakszlk halinde nefsine
yklmmedike, Gzellikle anlmasnn yolu da yoktur.
Bunlannki mcerred lafz ile mcerred anlam arasnda tercih yapan adamn durumuna
benzer. Manay tercih edene yle denir: Aksine mcerred anlam ile ibare ve anlam
arasnda tercih yapn ki sorun kmasn. nk ho bir ifadedeki latf anlam, mcerred
anlamdan daha deerlidir.
kincisi: Sizin baknz nbvvetin sadece keml ve tamamlnadr. Oysa bu bak, onun
bakalarn kemle erdirici olan kemlini grmyor. Bu durumda mudak anlamda iki
keml arasnda tercih yapm oluyorsunuz. Sonuta da denklie hkmedip ruhannin
stnln iddia ediyorsunuz. Biz ise unu sylyoruz: u iki keml hakkndaki
grnz nedir? Biri sadece keml sahibi, dieri hem keml sahibi, hem de kemle
erdiricidir. Syleyin bu ikisinden hangisi daha stndr?
Sbiler yle dediler:
nsan tr ehvet ve fke glerinden uzak kalamaz. Bu ikisi ise hayvanla ve vahlie
tevik eder. Her iki g de insan benliini doasna ekmeye alr. ehvet gcnden
hrs ve leriye dnk htiraslar doarken fke gcnden kibir ve haset ile benzeri
knanm davranlar doar. Bu glerden ve onlarn gerekleri ve tesirlerinden arnm
melek tr varlklar bu tr sfatlara sahip olan nsan tryle nasl karatrlabilir?
Ruhanler her trl hayvan drtden uzaktr. Onlarn tabiatlar, beer zelliklerin
tamamndan arnmtr. fke onlar gsteri sevdals klmad gb ehvet de mal
dkn olmalarna yol amaz. Onlarn tabiatlar sevgi ve uzla zerine yorulmu,
cevherleri kaynama ve birlik zerine ekillendirilmitir.
Hanfler yle cevap verdiler:
Bu da nceki gibi ak bir mugalatadr. Beeriyet tarafnda iki nefs vardr. Bunlardan biri
olan hayvan nefsin ehvet ve gazap olmak zere iki gc vardr, ikinci nefs olan insan
nefsin de ilm ve amel olmak zere iki gc vardr. Bu iki g sayesinde onun iin
toplama (cem') ve engelleme (men') sz konusu olur. Yine bu iki g sayesinde o ileri
taksim edip halleri blmlere ayrabilir. Sonra da bu hal ve ksmlar akln nne getirir.
Akl, keskin bir gz gibi alarak hak inanc btldan, doru sz yalandan ve hayrl ii
kt ilerden ayrabilir. Amel gc sayesinde gazap gcnn ayrlmaz unsurlar olan
sertlik, cesaret ve hamiyeti seip zillet, korkaklk ve adilii terkedebilir. Yine bu gc
sayesinde ehvet gcnn ayrlmaz unsurlar arasndan kaynama, sevimlilik ve
stnl seip azgnlk, cimrilik ve agzll terkeder. Bu sayede dmanlar ve
hasmlar karsnda en yrekli ve en atak insan olurken dostlar iin de en merhametli ve
en mtevaz kimse olur. Bu kemle ulaan bir insan, her iki gc de hayr ynnde
kullanr. Daha sonra bu mertebeden ykselir ve insanlar arndrarak ehvet ve fkenin
zincirlerinden azat eder, onlar kemlin zirvesine ykseltir.
Bilindii zere her erefli, yce ve ar nefsin hli budur. Byle bir nefs, tabiatlar aksine
baka bir gcn tahrik etmedii bir nefs gibi olmaz.
ehvetlerini tatmin etmekten ciz ve iktidarsz olan birinin hkm, buna gc yeterken
nefsine hkim olup kendini tutan kimsenin hkmyle bir olmaz. lk kii, ciz ve
mecburdur, ikincisi ise, seme hakk ve gc olmasna karn gzel bir seim yapmakta
ve doru tasarrufta bulunmaktadr. Kemal ve eref bu iki gcn yokluunda deildir.
Gerek keml, sz konusu kuvvetlerin kullanm ndadr.
Peygamberin nefsi, ftrat ve konum bakmndan ruhanlerin neftleri gibidir. Ortaklk bu
noktada varittir. Peygamberin stnl ve nde olusu bu gleri kullanabilecekken
kullanmamas bakmndandr. Kullanmas da hayr ve dzen amacyladr. Gerek keml de
budur.
Sabitler yle dediler:
Ruhanler, maddeden mcerred suretlerdir. Tasarruf ve tedbr bakmndan onlara
taalluk eden madd varlklar sz konusu ise de bu karma ve geime yoluyla deildir.
Ruhanlerin ahsiyetleri daha nce de belirttiimiz zere nrn veya heykeller
eklindedir. Onlarn maddeden mcerred suretler olduklar varsayldklar zaman bilkuvve
deil bilfiil varolmalar gerekir. Naks deil kmildirler. Arac olann dierlerini kemle
erdrebilmesi iin kmil olmas gerekir. Beer suretler ise, madde iindeki suretlerdir.
Bunlar iin nefsler takdir edilmi olsa da bu nefsler ya mizc ya da mizc ddr. Madde
iinde varolan suret olduklar var-sayldnda bilfiil deil bilkuvve mevcut olurlar.
Dolaysyla kmil deil nakstrlar. Kuvveden fiile karlann bilfiil emr olmas gerekir.
Bilkuvve var olar ey kuvveden fiile kendiliinden kmaz. Bilakis bakasna ihtiya
duyar. Bu durumda ruhaniler kendilerine ihtiya duyulanlar olmaktadr. Cismnleri fiil
haline onlar karrlar. Kendisine ihtiya duyulan, ihtiya duyana denk olabilir mi?
Hanfler yle cevap verdiler:
Ruhanlerin bilfiil varolduklarna dair syledikleriniz mutlak anlamda kabul edilebilir
deildir. nk ruhanler arasnda bilkuvve varolanlar olduu gibi, iinde bilkuvve varlk
bulunanlar da vardr. Bu durumdaki ruhanler, kendilerini kuvveden fiile karmalar iin
bilfiil varolanlara ihtiya duyarlar. Size gre nefs, akldan geleni kabul edebilir. Akln se
her ey iin istidad ve feyzi sz konusudur. Bunlardan biri bilkuvve, dieri bilfiildir. Bu da
ulv mevcudattaki sralamann zaruretinden dolaydr. Sralamann sbt bulmad
eylerde akln hibir kural ilemez. Sralama sbt bulduunda bir taraftan keml, dier
taraftan da eksilme sz konusu olur. Buna gre her ruhan btn alardan kmil olmad
gibi her cismn de btn alardan naks yani eksik deildir. Cismnler arasnda da
varl bilfiil kmil olanlar bulunur. Dier nefsler de ona muhtatr. Bu da sfl
mevcudattaki sralamann zarureti yzndendir. Bu sralamann bulunmamas halinde
hibir akl kural sabit olamaz. Sralama sbt olduunda ise br tarafta keml, dier
tarafta eksilme sz konusu olur. Buna gre her cismn de btn alardan naks deildir.
Ruhan lemin, bu cismn lem karsnda bulunduuna dair sylediklerimizi tasdik
ettiinizde, bu lemde bulunan nesnelerin o lemin eserleri olduunu da tasdik etmeniz
gerekir. O lemde bulunan suretler, tpk bu lemdekiler gibidir. Bu iki lem, nsan ile
onun glgesi gibi birbirlerini karlarlar. O lemde bilfiil varolan bir varln kmil ve tam
olduunu ve dier mevcudatn varolu ve kemle erme bakmndan ondan sudur ettikle-
rini isbt ettiinizde bu lemde de bilfiil varolan kmil ve tam bir varln bulunduunu
ikrar etmeniz gerekir ki dier varlklar renme ve kemle erme bakmndan ondan sdr
olabilsinler.
insanlara ve beer suretindeki peygamberlere bal kalmamz, sizin birtakm rablere yani
semav ruhanlere ballnzdan farkl deildir, insanolu yaratl gerei kendisini ekip
evirecek efendilere (erbb), onlar da hepsinin sahibi olan alemlerin Rabbine ihtiya
duyar.
in lgin yan Sblere gre ruhanlerin ounluu edilgen ve emirleri kabul eder
yapdadr. Fil-i kmil ise birdir. Sbiler te bundan hareketle meleklerin dii olduklarn
savunmulardr. Bu husus Kurn- Kerm'de haber verilerek yle buyrulmutur: "Onlar,
Rahmn'n kulu olan melekleri dii yaptlar." (Zuhruf, 43/19}
Mutlak Fil-i Kmil bir olunca, O'nun dndakilerin tamam edilgen ve kendisini
bilkuvveden bilfiile karacak bir varla muhtatr. Bize gre sfl mevcudat yani beer
nefslerin tamam ilim ve amelle kemle ulama kabiliyetine sahiptir. Ayn zamanda
ilerinde bilkuvve varolanlar bilfiile dnterecek bir varla da muhtatrlar. Onlar
bilkuvveden bilfiile karacak olan ise peygamber ve resullerdir. Bir eyi kuvveden fiile
karacak olann bizzat kendisinin bilkuvve muhta olmas caiz deildir. Bilfiil tahakkuk
etmeyenin varlndan szedilemez. Byle bir varln bakalarn kuvveden fiile karmas
da dnlemez. Yumurtay kuvveden fiile, yani ku biimine getiren yumurta deildir.
Aksine yumurtay karan kutur.
Bu cevap bir adan ilk cevaba benzemektedir. Baka bir adan bakldnda ise farkl bir
yarar da ihtiva etmektedir ki o da udur: Hanflere gre aklla bilinen bir eyin (ma'kl)
ma'kl olabilmesi iin duyu ortamnda bir misali olmas gerekir. Aksi halde vehmi ve
muhayyel olur. Duyu ile bilinen bir eyin (mahss), duyularla alglanabilmesi iin de
ma'kller arasnda bir misalinin bulunmas gerekir. Aksi takdirde aslen yok olan bir serap
hkmnde olur. Bu kaidenin geerli olduunu dnelim. Ruhani bir lemin varln, o
lemde kendi trnden keml sahibi bir mdebbirin bulunduunu, varlnn bilfiil
olduunu ve dier varlklar hakettikleri lde zerlerine aktt suretlerle kuvveden fiile
kardn teslim eden birinin cismn bir lemin varln da sbt etmesi zarurdir. Ayn
ekilde orada da kendi trnden keml sahibi bir mdebbir olduunu, onun bilfiil
varolduunu ve dier mevcudat hakettikleri lde zerlerine aktt suretlerle kuvveden
fiile kardn teslim etmesi gerekir. lk lemdeki mdebbir Sbilere gre Rh-i Evvel
olarak isimlendirilirken ikinci lemdeki mdebbir de Haniflere gre Resul olarak
adlandrlr. Resul ile bu Ruh arasnda bir iliki ve akl bir karlama sz konusudur. Buna
gre Rh-i Evvel kaynak, Resul ise aa karan olur. Resul le dier insanlar arasnda da
bir iliki ve duyusal (hissi) bir karlama sz konusudur. Buna gre Resul tayc, beer
de alc olur.
Sabitler yle dediler:
Cismnler madde ve suretten olumutur. Madde se, yokluk tabiatna sahiptir. er ve
fesat, bayalk ve cehaletin sebeplerini aratrdmzda madde ve yokluktan baka bir
ey bulamayz. nk errin kaynaklar bu ikisidir.
Ruhanler ise madde ve suretten mrekkep deildir. Onlar sadece suretten ibarettir.
Suret ise, vcd bir tabiata sahiptir. Hayr ve salhn, hikmet ve ilmin sebeplerini
aratrdmzda, suretten baka bir ey gremeyiz. O, hayrn kaynadr. Buna
dayanarak da unu syleyebiliriz ki kendisinde hayrn asl bulunan, yahut bizzat hayrn
aslndan baret olan ey errin aslyla hi mukayese edilebilir mi?
Hcmfler yle cevap verdiler:
Maddenin errin kayna olduuna ilikin sylediklerinizi teslim etmemiz mmkn
deildir. nk bzlarna gre maddeler arasnda btn suretlerin sebebi olan bir madde
vardr ki o lk heyl (heyula-i l) ve ille unsurdur (unsur-i evvel). Kadm filozoflardan
bir ou, bu maddenin varlnn akln varlndan nce olduunu sylerler.
Sylediklerinizi doru kabul etsek bile madde ve suretten mrekkep olan, size gre vcp
ve cevazdan mrekkep olan gibidir. Cevaz halinin yokluk (adem) tabiat vardr. Yaratan
Allah Tel'nm varl dnda her varln mevcudiyeti kendiliinden (bizatihi) caiz,
bakasyla (biayrihi) vaciptir. errin onun ayrlmaz sfat olmas gerekir.
Sz konusu ilkenizin doruluunu varsaysak bile bize gre beer nefslerin zellikle
nebevi nefslerin suretleri maddelerin varlndan nce de mevcuttur. Bunlar ilk mebde'ler,
yani mebdi-i ldr. Hikmet ehlinden birou, birtakm lmsz insanlarn varlm kabul
etmilerdir. Bunlar, Ar'm evresindeki glgeler gibi akldan nce de varolan mcerred
suretlerdir. Onlar hakknda yle buyrulmaktadr: "Rablerinin hamdiyle tesbh ederler.1'
(Zmer/75) Hayrn kk ve varln balangc onlardr. Ancak beer suretlere madde
kisvesi giydirildii zaman tabiata sarldlar. Madde onlar iin br a oldu. Vhib-i Evvel
olan Allah Tel onlara kendi lemlerinden bir nsan gnderdi. Yeryzndeki beer
suretleri sz konusu adan kurtarmas iin onu da madd bir kisveye brd. Onun
grevi, tabiata sarlp aa taklp kalmak deildi. O, tabiatn kirlerine bulamayacak ve
irkin zlerine srlmeyecekti. Hind bilgeleri, gerdanl gvercinleri ve tuzaa dm
gvercinleri sembol gstererek buna iaret etmilerdir. Siz Sbiler, madde ve onun
gereklerini ileri srerek bize ithamda bulunuyorsunuz. Bu konuda szn dorusunu
ortaya koymadka da bu ithamlarnzdan kurtulmamz muhtemel grnmyor!
Deriz ki: Beer nefsler, zellikle de nebevi nefsler maddeden arnm nefsler olmalar
itibaryla sizin szn ettiiniz ruhan nefslerle ortaktrlar. Bu ortaklk nev5 yani trde
olabilir ki byle olduu takdirde temyiz, araz ve araz hususlardaki ayrmada kendini
gsterir. Ortaklk, cinste de olabilir ki bu durumda da (mhiyetleri birbirinden ayran)fasl
zt unsurlarda kendini gsterir. Beer neftlerin, ruhan nefslerden fazlal, beden ya da
maddeye bitimi olmalardr. Beden onlarn snn eksiltmez. Bilakis bedenin birtakm
levzmyla keml bulurlar. Bu da genellikle yaadklar lemdeki baz beden hususlardan
istifde etmeleri eklinde olur. Bu hususlar, yaadklar lemde zuhur eden birtakm cz'
ilimler ve ahlk amellerdir. Ruhanler ise, bedenden hli olduklar iin bu meziyetlerden
mahrumdurlar. Sonu itibaryla beden sahibi olmak, er deil hayr, fesat deil salh,
kargaa deil dzen sebebi olabilmektedir. Bu durumda ileri srdnz hkmler bizi
balamamaktadr.
Sbiler yle dediler;
Ruhanler, nrn, ulv ve latif varlklardr. Cismnler ise karanlk, sfl ve youndurlar.
ki trn eit olmas mmkn mdr? eref ve fazilette l, eyann zleri ve sfatlar,
konum ve yerleriyle belirlenir. Ruhanlerin alemi, nur ve letafetin doruundaki
yksekliktir. Cisnnle-rin alemi se karanlk ve younluun dibindeki alaklktr. Bunlar
iki zt alemdir. Mkemmellik elbette ykseklik iin geerli olup alaklk iin geerli
deildir. Sfatlar da zttr. Bu bakmdan da fazilet ve stnlk karanlkta deil nurdadr.
Hunfler yle cevap verdiler:
Ruhanlerin tamamnn nrn olduklar grnde size katlmyoruz. Fazilet ve
stnln ykseldie mahsus olmas grnde de farkl dnyoruz. erefin, eyann
zne gre belirlenmesine de karyz.
Bu konulara kendi kanaatimiz nda aklama getirmek istiyoruz. Bunda birok yarar
bulunduuna inanyoruz.
lk olarak ruhanlerin hepsini ayn derecede grmeyiimizi aklayalm. Btn ruhanlerin
ayn dzeyde olduunu sylediiniz zaman, tezat ve sralanma kanununu gzetmemi
olursunuz. ster ruhan, ister cismn olsun btn varlklarn tezat ve sralanma kanununa
bal olduunu syleyen sizler, bu meselede sz konusu knunu nasl gzard edebi-
lirsiniz? Nitekim ruhanyi, cismn olmayan diye aklayan biri eytanlar, iblisleri ve
benzerlerini de ruhanlere dhil etmi olur. Cinlerin varln kabul edenler de, onlar
cismn deil rhn olarak deerlendirmilerdir. Cinler arasnda mslim olanlar olduu
gibi zulmedenler de mevcuttur. Ruhannin rh olarak yaratlm olduunu syleyen kimse
unu da kabul eder ki ruhlar arasnda iyileri olduu gibi ktleri de vardr. Habis ruhlar
gzel ruhlarn zdddr. Bu durumda iki cins arasndaki eliki ve tezad itiraf etmek
gerekir d bu, btn ruhanlerin nrn tabiata sahip olduunu syleyen grnzle
eliir.
Biz hanflere gre ruh, Allah Tel'nn emriyle meydana gelen ve O'nun emri gerei bak
kalan bir varlktr. Her kim O'nun emirlerine daha itaatkr ve elilerinin getirdiklerine
kar daha tasdik edici ise onun rhnlik yn daha ar basar. Bunun aksine emirlerine
kar si davranr, eriatlarna kar yalanlayc olur ise eytanlk yn ar basar.
Ruhanlerle lgili kuralmz budur. Bundan hareket edildiinde rhnlik bakmndan
Peygamberlerden daha mkemmel ve daha ileri kimsenin olmad aktr.
Yksekliin eref ve itibr sebebi olduuna dair szlerinize gelince, eer bununla
kasdettiniz yer ve taraf bakmndan ykseklik ise bunda hibir eref ve itibr sz
konusu deildir. Yer ve konum bakmndan yksekte olan niceleri vardr ki, ilim, kiilik ve
tabiat bakmndan ok aadr. Yer ve konum bakmndan aada olan niceleri de vardr
ki, fazilet, kiilik ve tabiat bakmndan ok ykseklerdedir.
eref ve deer lsnn eyann z, sfatlar, konum ve merkezleriyle belirlendiine
dair szlerinize gelince, bu da doru deildir. Bze gre bu, lanedi eytann izledii yolun
t kendisidir. O da bir kendi zne, bir de Adem Peygamber'in (aleyhisselm) zne
baktktan sonra kendi zn stn grmt. Ona gre kendisi, ateten yaratld iin
ulv ve nrn idi. Adem (aleyhisselm) ise karanlk ve sfl bir z olan balktan
yaratlmt.
Bize gre eref ve itibarn ls Allah'n emri ve bu emrin kabulyle belirlenir. O'nun
emirlerini daha abuk kabul edip hkmlerine daha ok itaat eden ve O'nun izdii
kadere herkesten daha raz olan kimse en erefli ve stn olandr. Bunun aksi durumda
olan da en deersiz, baya ve habis olandr. Ruhu baheden de Allah Tel'nn emridir:
"De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir." (sr, 17/85) nsanolu gerek hayat ruh ile yaar.
Hayat sayesinde garz (: reme ve yaama iin tasarlanan) akl kullanmaya hazrlanr.
Akl sayesinde de faziledere ynep rezilliklerden uzak durur. Bundan hareketle unu
syleyebiliriz ki Allah Tel'nn emrini kabul etmeyenin ne ruhu, ne hayat, ne akl, ne
fazileti, ne de erefi olabilir.
Sbiler yle dediler:
Ruhanler, cismnlerden ilim ve amel kuvvetleriyle stn klnmtr.
lme gelince, ruhanlerin bizce gayb olan birok hususa muttali olduklar ve gelecekte
bamza gelecek hdiseleri bildikleri ortadadr. nk onlar kll limlere sahiptir.
Cismnlerin limleri ise cz'dir. Ruhanlerin ilimleri fiil iken cismnlerin ilimleri infi'ldir.
Ruhanlerin ilimleri ftr yani yaratltan ken cismnlerin ilimleri kesb yani sonradan
kazanma sonucudur. Btn bunlar balamnda ilim bakmndan ruhanlerin cism-nler
zerinde bir stnlkleri sz konusudur.
Amele gelince u inkr edilemez ki ruhanler srekli ibdet ve tat ierisindedirler. "Gece
gndz hi usanmadan Allah Tei'y tebih ederler." badet ve kullukta ne bir
engelik, ne de bkknlk gsterirler. Onlar bu bakmdan da cismnlerden stndrler.
nk ibadet ve kulluk noktasnda onlar byle deildirler.
Htmfler bunu iki ekilde cevapladlar:
lki, taraflarn eitlenmesi ve peygamberler tarafnda bir ziyadenin isbt eklindedir.
kincisi stnlk ve erefin ilim ve amel dnda eylerle belirlendiinin aklamas
eklindedir.
lk cevapta Hanfler yle demilerdir: Peygamberlerin limleri hem kll, hem cz', hem
fiil, hem infi'l, hem kesb, hem de ftrdir. Akllar gayb lemini ehdet leminden ayr
olarak gzlemler. Bu sayede kll ilimleri bir defada ve ftri olarak hsl olur. Bilhare
ehdet lemini mlhaza ettiklerinde se duyular vastasyla cz' ilimleri kazanrlar. Bu
belli bir sralama ve aamalar iinde gerekleir. nsan iin geerli olan ve ma'klt olarak
bilinen nazar limler olduu gibi, duyular vastasyla bilinen ilimler de vardr. Ma'klt
aleminin peygamberler asndan durumu, duyularla bilinenler dnyasnn dier insanlar
asndan durumu gibidir. Bzim nazar olarak bilebildiklerimiz onlar iin ftr iken bizler
onlarn nazar olarak bilip rendiklerine asla ulaamayz. Duyularla bildiklerimiz, onlar
asndan tamamen kazanlm iken bizler sadece duyu organlarndan kazanlanlarla
snrlyz. Peygamberlerin mizalar nefsn mizalar iken, nefsleri akl nefslerdir. Akllar
ise hem ftr, hem emridir. Baz anlarda bir perde olusa da bu sadece onlarla ortak
olduumuz ynlerden dolaydr. Bunun gayesi de sz konusu akllarn arnmas, zihin ve
nefslerin artlmas iindir. Yoksa onlarn dereceleri tasavvur edilenin ok daha
tesindedir.
kinci cevapta ise yle demilerdir: in tuhaf yan, peygamberlerin bu ilimlerle
vnmeyerek teslimiyeti basirete, aczi kudrete, Allah'n yardmn bamszla, ftrat
kesbe ve "Ne bana, ne de sizlere ne yaplacan bilemem" (Ahkf, 46/9) ifadesini, "Bu
mal bana ilmim sayesinde verildi" (Kasas, 28/78) ifadesine tercih etmeleridir. Ve bilirler
ki meleklerin ve ruhanlerin tamam, nazar ve idrk kuvvetlerinin son noktasyla ilim
sahibi iseler de, Br Tel'nn ilminin kuattn kuatmaktan acizdirler. Onlarn her
birinin nazar, fikir ve akl, tasarlama ve ngr bakmndan snrlar vardr. Nazarlarnn
ulat yere kadar bakar, daha tesini teslim ve kabul ile yetinirler. Onlarn keml hli,
bilmediklerini teslim, kendileri iin kapal kalan hususlar tasdik etmelerinde yatar. "Biz
seni hamdinle tesbh ve takdis ederiz." (Bakara, 2/30) Onlarn kemli yle
demelerindedir: "Sbhan sana! Senin bize rettiinden baka bir ilmimiz yok." (Bakara,
2/32) te asl keml de budur.
Ey Sbi topluluu! Gerek keml ve erefin teslimiyet ve tevekklde deil de ilim ve
amelde olduunu nereden kardnz?!
Btn ilimlerin ulamak istedikleri st nokta bu olduuna gre melekler ve ruhanlerin
vardklar son nokta, slk sahibi peygamber ve resullerin balang noktas olmaktadr.
Allah Tei buyurdu ki: "De ki: Allah dnda gklerde ve yerde bulunan hi kimse gaybi
bilmez." (NemJ/65) Ruhanlerin bulunduklar lem, onlar iin ehdet, bizler iinse gayb
lemidir. Beerin yaad lem de bizler iin ehdet, onlar iin gayb lemidir. "Srr ve
en gizli olan bilen" (Th, 20/6) yalnz Allah Tel'dr.
Hanfler son olarak unu sylemilerdir: Bir ey bilmediini itiraf eden ilmin tamamn
ihata etmi olandr. kr ed etmekten ciz olduunu syleyen de kr hakkyla ed
etmi olandr.
Shiler yle dediler:
Ruhanlerin cisimler zerinde tasarruf etme ve gk cisimlerini evirip dndrme gleri
vardr. Bu gleri, zaaf ve gevemeye maruz kalan trden mizc bir kuvvet deildir.
Onlarn gleri, cismn zelliklere benzemektedir. rnein taze bir bitki filizinin ta
paraladn grrsnz. Bu, semav kkenli nebat kuvvetten baka bir ey deildir.
Eer sahip olduklar gler, mizc niteliklere sahip olsayd, ulatklar noktaya varmalar
mmkn olmazd. Cisimleri ekip evirme ve zerlerinde tasarrufta bulunma konumunda
olan ruhanler, ne ardan yksnr, ne de hafifi basite alrlar. Rzgr onlarn hareket
vermesiyle eser, bulutlar onlarn tasarruflaryla gelip gider, ayn ekilde onlar sebebiyle
dalarda depremler vuku bulur. Btn hepsi birtakm czi sebeplere dayanyor olsa da
nihayetinde onlardan kaynaklanr. Bu tr bir kuvvet, csmnlerde mevcut deildir.
Hanfler yle cevap verdiler:
Kuvvetlerin tr ve ksmlarn bizden renmeniz yerinde olur. Kuvvetler, maden, nebat,
hayvan, insan, melek, ruhan ve nebev rabbani olmak zere deiik trlere ayrlr.
nsanolu bu kuvvetlerin tamamn kendinde toplayan yegne varlktr. Nebev insan
kuvvet ise, birtakm rabbn gler ve ilh hususiyetler sebebiyle dierlerinden daha
stndr.
Her eyden nce insan trnn terkibine; sz konusu kuvvetlerin onda nasl sralandna
bakmak gerekir. Bunu yaptktan sonra beernebev varln terkibini ve kuvvetlerin
ondaki terkibini zikredeceiz. Daha sonra ruhan ile cismn olanlar ayrmak mmkn
olur. Bu noktada tercih de size braklacaktr.
insan drt unsurdan olumutur: Toprak, su, hava ve ate. Bu drt unsurun da
kendilerine zg tabiatlar vardr. Kuruluk, rutubet, scaklk ve soukluk. nsan iinde
nefs mrekkeptir:
a- Doup byyen, gelien ve benzeri nefslerin doumuna vesile olan nebat nefs.
b- Hisseden ve radesiyle hareket edebilen hayvan nefs.
c- Temyiz, dnme ve dndn ifade etme kabiliyetine sahip olan insani nefs.
lk nefsin varl, drt unsur ve onlarn tabiatlarndan kaynaklanmaktadr. Bu nefsin
varl ve hayatiyeti de onlara baldr. kinci nefsin varl ise feleklerden ve onlarn
hareketlerinden kaynaklanmaktadr. Varl ve g kayna da yine onlardr. nc
nefsin varl ise mutlak akl ve rhnyettr. Varln ve hayatiyetini onlara borludur.
Nebat nefs, tabiat gerei besin talep ederken hayvan nefs hiss olarak beslenmek ister.
nsan nefs ise gday akl ve tercihine dayanarak ister. Her nefsin belli bir yeri vardr.
Nebat nefsin mekn karacierdir. Gelime ve serpilme orada balar. Bu nedenledir ki
oraya ok ince damarlar yerletirilmitir. Gda, bu damarlar vastasyla bedenin dier
blmlerine ulatrlr. Hayvan nefsin mekn kalptir. Duyu ve hareketlerin dzenlenmesi
oradan balar. Beyne giden damarlar buradan almtr. Oradan ykselen scaklk, beynin
soukluunu dengeler ve aa doru ner. nsan nefsin mekn tasarruf bakmndan
beyindir. Fikir ve fkr ifade etme eylemi orada doar. Bu yzden beyne bu lemle temas
eden duyularn kaplar ald gibi teki leme ynelen havassn kaplar da alr. Bunlar
dnda vazgeilmez olan yardmc organ daha vardr: Karacieri besleyen mide, hava
temin ederek kalbe destek olan akcier, beyne sy ulatran damarlar.
u halde insann terkibi, en stn terkiptir. Onda cismn ve rh-n lemin btn
eserleri mevcuttur. nsandaki glerin oluumu da en mkemmel dzeydedir. Bu
yapsyla insan, iki kinatn ve iki lemin etkilerini cemetmi bir varlktr. Alemde yaylm
olarak bulunan herey, insanda toplu olarak mevcuttur. Ondaki bu btnlk zellikleri
lemde asla mevcut deildir. nk toplanma ve terkb yle bir zelliktir ki ayrlma ve
zlme halinde bulunmaz. Bu onda sarholuk ve mayalanma, balla sirke hali ile kyas
edilebilir. Her mizata da hkm byledir.
te bu anlattklarmz; bedenin ve bedendeki kuvvetlerin nasl terkip edildiinin izahdr.
Nefsin bedenle temasna ve her iki lemdeki zel kuvvetlerin ondaki tertibine gelince,
unu bilin ki nsan nefs, hareket ettiren, idrk eden ve mizac muhafaza eden glerin
kayna olan cevherdir. Bedeni, tab eiliminin ynlendirmesiyle deil iradesiyle hareket
ettirir. Onun ksmlarnda ve bilhare btnnde tasarrufta bulunur. Mizacn zlmekten
koruyup onda varolan duyular ortaya karr d bunlar be duyudur. Grme gc
sayesinde renkleri ve ekilleri idrk eder. itme gcyle sesleri ve kelimeleri, tatma
gcyle yediklerini tanmlar, dokunma gcyle de dokunulan eyleri idrk eder. Bunlar
dnda eitli organlarndan kaynaklanan gleri de vardr. Organlarndan kaynaklanan
bir ey hissettiinde veya hayal ettiinde, yahut vehmettiinde, arzuladnda ya da
fkelendiinde onunla sz konusu organ arasnda bir liki olutuunu anlar ve gerekeni
yapma gcn kazanr. nsann idrk etme ve hareket ettirme gc vardr.
drk, idrk edilen eyin hakikatine ait misalin idrk sahibinde irtisam etmesidir. drk,
idrk edilen eyden ayr deildir. Misle gelince, bir eyin suretinin olduu gibi gereinin
misli de olabilir. Bir eyin suretinin misli, duyularla alglanabilir olmasdr. Bu tr misl
onun grme gcnde irtisam eder. Kimi zaman onu mhiyetine yabanc perdeler rter.
Bunlar izle edildiinde mhiyetinin zne etki etmez. rnein nerede, nasl, hangi
vaziyette ve ka tane olduu byle sfatlardr. Onun yerine bakasn vehmetse bile drk
ettii eyin mhiyeti zerinde etkili olmaz. Duyu ona, madde sebebiyle arz olan
etkenlere boulmu halde ular. Onu, bu etkenlerden soyutlamaz. Ona ulamas da
ancak maddesi ile duyusu arasnda kurulan bir ilikiye dayanarak olabilir.
Btn hayle gelince, onu soyutlayamad sz konusu etkenlerle birlikte hayal eder. Ama
duyularn taalluk ettii sun' ilikilerden soyutlar. Onu taycsnn yokluunda bir suret
olarak canlandrr. Onda sz konusu etkenlerin kendileri deil mislleri gndeme gelir.
Daha sonra akl fikir onu sz konusu etkenlerden soyutlar. Mhiyetini ve hakikatini akla
sunar. Bunun zerine hakikatinin misli aklda irtisam eder. yle ki duyularla alglanan bir
eyi aklla bilinir hale getirmi gb olur. Zt itibaryla madd varlklarn
bulatrdklarndan arnm, yabanc arzlardan mnezzeh olan ey ise ztyla makul
olandr. Bu balamda onu akl olarak kavrayabilecei bir eylemde bulunmas gerekmez.
nk onun aklda tecessm eden bir msfi ve tecrd olabilecei bir mhiyeti yoktur.
Bilgi ve fikirle ulamas da sz konusu deildir. Onu ancak kesin bir delil gsterebilir ve
bize rehberlik edebilir.
nsan akl ou zaman faal akl lemini mlahaza eder ve orada birtakm mcerred,
makul suretler grr. Bu gr, madd balardan ve yabanc arzlardan arnmtr. Bu
meyanda hayal, onlar temessl eder. Onu duyu lemine uygun hayli suretler biiminde
temsil eder. Daha sonra bu misl, hiss-i mterekine iner. Sonuta onu bizzat gzle
grm gibi olur. Sanki akl, aklla bilinen bir eyi duyuyla alglanan bir ey haline
getirmi gibi olur. Bunun olabilmesi, ancak duyularn meguliyetlerini tamamen
terketmesine ve alg vastalarnn uykuda herkes in, uyankken sadece seilmi iyiler
(ebrr) iin sknete ermesine baldr.
Ne alacak bir terkb! Byle bir eyin baka rnei var m acaba?!
nsann cevherine dair let ve his kayna olarak zikrettiimiz beden kuvvetlere gelince:
Birinci kuvvet: Fantasya olarak bilinen ve duyularn bileimin noktasn ifade eden hiss-i
mterektir. Hs yoluyla bilinenlerin erevesi de budur. Bu gcn aleti, duyu sinirlerinin
balarna, zellikle de beynin n blmne dklm olan ruhtur.
kinci kuvvet: Hayal ve tasavvur gcdr ki aleti, beynin n i ksmna, zellikle de son
ksma dklen ruhtur.
nc kuvvet: Vehimdir. Birok hayvanda varolan bu gce rnek olarak koyunun kurt
iin bir mn idrk etmesi ve ondan kamasn gsterebiliriz. Koyun, ayn gc kullanarak
kendi trn idrk eder ve onlarla yaknlaarak beraber dolar. Bu gcn aleti, beynin
tamam olmakla birlikte arlkla orta boluktur.
Drdnc kuvvet: Mfekkiredir. Bu g, hiss-i mterek sayesinde elde edilen suretleri
terkb ve tafsil etme yeteneini ihtiva eder. Vehim araclyla idrk edilen vehm mnlar
da deerlendirir. Bunlar bazen toplar, bazen ayrr, bazen akl gzlemleyip ona mdhil
olurken bazen de duyular gzlemleyip onlardan yararlanr. Etki alan beynin orta ksmnn
balangcdr. Vehme benzer bir kuvvet olarak vehimle akl arasnda bir orta gtr.
Beinci kuvvet: Hafza kuvvetidir ki duyu, vehim ve hayal gleri sayesinde elde edilen
bilgileri depolama grevinde bulunur. Yalnz srf akl nitelik tayan hususlar bu kapsama
girmez. nk srf makul olanlar, bir cisimde veya bir cisim kuvvetinde rtisam etmez.
Hafza kuvvetinin aleti, beynin i arka ksmnn balangcna dkl olan ruhtur.
Altnc kuvvet: Zkire (hatrlama) gcdr ki, insann bilgi deposuna akl, hayal veya
vehim vastasyla gelen eyleri ortaya karmaya yarar. Aleti ise, beynin i arka ksmnn
sonuna dklm olan ruhtur.
Maddiytn bulatrdklarndan arnm mutlak makl, rismn bir kuvvette ve bedenle
ilgili bir alette tezahr etmez. Dolaysyla mutlak makln bunlarn taksimine bal olarak
blnmesi ve bunlara gre belli birer konum ve mislin tahakkuk etmesi sz konusu
deildir. Bu nedenledir ki hafza kuvveti bunlar iin depo olmamtr. Sz konusu sureti
onlara aktarak onlar iin depolayan Masdar- Evvel'dir. nsan nefsi Vhib-i Suver'e (:
Suret Veren) herhangi bir mnasebet biimiyle uygun den akl kuvvetiyle her ne zaman
onu hatrlayacak olsa, ondan kendisine muhafaza edilmi olan suretler akp gelir. Sanki
unuttuu bir eyi hatrlam, yitirdiini bulmu gibi olur.
Saf neftin istekleri tabi bir surette akl mertebesinin tesinde kalm eyleri hatrlama
noktasnda Canib-i Kuds'e ynelip onlar elde etmeye alr. Kur'n- Kerim bunu yle
haber vermitir: "Unuttuunda Rab-bini an ve de ki; Umulur ki Rabbim beni doruya;
bundan daha yakn bir -yola- iletir." (Kchf, 18/24) yle ki hikmet ehlinden birou
ilimlerin sadece zikretme ve anma olduu fikrine meyletmitir. nk nefsler, ilk
balangta zikir (anma, hatrlama) lemindeydiler. Sonra nisyn yani unutma lemine
inmilerdir. Nefsler unuttuklar eyleri hatrlamalarn, balangta yaananlar tekrar
yaamalarn salayacak hatirlatclara htiya duymulardr. "Hatrlat! nk hatrlatmak
mminlere yarar." (Zriyt, 51/54), "Onlara Allah'n gnlerini hatrlat!" (brahim, 14/5).
nsan nefsinin cismn deil akl kuvvetleri, beden deil ruhan ve nefsn kuvvetleri
vardr. Tabu ki beden ihtiyalarn dzenli biimde karlamasn salayacak kuvveti de
vardr. te bu kuvvet, amel akl diye anlmtr. nsan, bu kuvvet sayesinde yapmas ve
yapmamas gerekenleri bilir. Nefsin kuvvetleri arasnda cevherini fiil akl olarak kemle
erdirme ihtiyacn karlayan kuvvetleri de vardr. Onun kuvveden fiile kmas da hi
kukusuz kendi zt dnda bir kuvvet tarafndan salanmaktadr. Bunun iin nefsin belli
bir stidat kuvvetinin olmas gerekir k buna heyulan akl denir. Bu kuvvet sayesinde
istidattan kemle kmay baarr. Onun fiil sahasna ilk k, suretleri ihsan eden
tarafndan bahedilen baka bir kuvvetin husule gelmesiyle gerekleir. Bu safhada ilk
maklleri hatrlar ve bunlarn yardmyla ikinci maklleri kazanma hazrln tamamlar.
Bu ya fikir, ya da hads yoluyla olur. Ar ar lerleyerek kendisi iin takdir edilen
maklleri idrk eder. Her nefsin belli bir snr vardr ve bunu istese de aamaz. Ayn
ekilde her akln da aamayaca bir snr vardr. Kendisi iin belirlenmi snr, o akl iin
keml noktasdr. Bu, onun kuvvetiyle belirlenmi bir snrdr. Grld gibi bu noktada
nefsler ile akllar arasnda bir ztlk grnmemektedir.
Akllarn lleri ve nefslerin mertebeleri, ancak btn mevcudata muttali klnm olan
resul ve peygamberler tarafndan bilinir. nk onlar, rhn, cismn, makl, mahss,
klli, czi, ulv ya da sfl olsun mevcudatn tamamndan haberdar edilmilerdir.
Dolaysyla onlar, akl ve nefisler iin konulmu l ve miktarlar da en iyi bilenlerdir.
nsan kuvveder olarak zikrettiimiz her husus, onlar iin hsl olmu; onlarda terkib
edilmitir. Bu kuvvetler, aldanma ve yanla dmekten korunarak kuds cihete ynelmi
ve kendilerinde beliren Hak nuruyla daim bir aydnlanmaya; sahip olmulardr. yle ki
nefsn ve cismn kuvvetlerinden her biri, kendisine tevdi edileni korumakla ve
ngrlen grevi bihakkn tamamlamakla mkellef klnm ruhan bir melek mesabesine
ermitir. Hatta onlar, ruhan ve cismn lemlerin btn eserlerinin toplam olmulardr.
Bunlara ilve edilecek iki stnlk daha vardr ki biri terkip ve tertbden kaynaklanan
yarardr. eker le sirke rneinde bunu aklamtk. Dieri de vahiy, ilham, mncaat
ve ikram olarak stlerine doan kuds nurlardr.
Rhn iin byle ulv bir derece, byle vlm bir makam ve keml sz konusu olabilir
m?
Bunu braknz ruhanlerin tamam iin, insan trne mahsus klnan byle bir terkb sz
konusu olmu mudur?
Ruhanlere ait saylan, semav ve arz cisimleri hareket ettirme ve ynlendirme kuvveti
byle bir erefi asla onlara kazandrmaz. Bir varlk iin sabit olduu gibi zdd iin de sabit
olan bir ey eref sebebi olamaz. Bilindii zere cinlerin ve eytanlarn da mevcudatn
birou tarafndan yaplamayacak eyleri yapabilme gleri vardr. Esas eref, bir kuvveti
kendisi iin yaratld, tahsis edildii ve emredildii istikmette kullanabilmektir.
Sabitler yle dediler:
Ruhanlerin emirden kaynaklanan muhayyerlikleri olup tamam hayra yneliktir. Bunlar,
lemin nizam ve varln devamyla snrldr. Onlarn seimlerine hibir er ve fesat
aibesi karmaz. Halbuki insanlarn seimleri hayr ile er arasnda gidip gelmektedir.
Allah Tel'mn baz nsanlara ynelik rahmeti olmasayd, hemen hepsi er ve fesat
tarafna kayarlard. nk tabiatlarnda bulunan ehvet ve gazap onlar er ve fesada
ynlendirmektedir. Ruhanler ise yalnz Allah rzasn kazanmaya ve emrine uymaya
ynelmilerdir. Byle bir seim, elbette maksad ve meramn hsl olmasn salayacaktr.
Aksi iinse ayn durum geerli deildir. Dolaysyla murad ve seimin aksi durumlarda
salkl olmas dnlemez.
Hanfler bunu iki ekilde cevapladlar:
lk cevap insan tr adna, ikinci cevap da peygamberler adna verilmitir.
lkiyle ilgili olarak deriz ki: Ruhanlerin seimlerinin iki taraftan biriyle snrl olmas,
bununla kstl olmasndan, konum olarak mecbur olmasndan dolaydr. Cebr hali iin
herhangi bir eref sz konusu olamaz.
nsanln seimi ise hayr ve er kutuplar arasndadr. nsan, bir yandan Allah Tel'nm
ayetlerini grmekte, bir yandan da eytann vesveselerine muhatap olmaktadr. Bazen
Hakk'n davetine uyarak emrini yerine getirmekte, bazen de ehvetin tahrikiyle hevasna
tbi olmaktadr. Bir insan gnll ve tabi olarak Allah Tel'nm birliini ikrar ettii, hibir
cebir ve zorlama olmakszn O'nun emrine itaat ettii, hayr ile er arasnda serbest olan
tercihi gnll olarak Allah Tel'nm emri altna verdii zaman onun bu seimi ftr ve
cebr olan bir tercihten daha faziletli ve daha erefli olacaktr. Zorlama altnda yaplan fiil
fil in kazan (kesb) olmayaca gibi cebren yaplan da ayn sfata sahiptir. Ftr olarak
ehvet duyma zellii olmayan bir varlk, ehvet uyandracak eylere zaten meyletmez.
Byle bir varlk bu davranndan dolay nasl vleblir? vgye lyk olan, ehvet
duygular varolduu halde nefsine hevaya uymay yasaklayandr. Sonu tibaryla
insanlarn tercih ve seimleri ruhanlerin seimlerinden daha stn bir zellie sahiptir.
kinci olarak deriz ki: Peygamberlerin seimleri, dier insanlarnkin-den farkl olarak
tamamen hayra yneliktir. Bu seim lemin nizm ve devamnn dayana olan salh ile
snrldr. Emirden sdr olan tercihleri, yine emre ynelmitir. Onlarn tercih ve seimleri
asla fesada kaymaz. Peygamberlerin derecesi, hayal edilemeyecek kadar yksektir.
nk yksekte olan, aada olan in aada olmas bakmndan bir ey murad etmez.
Bilakis tercih ettii her eyi, klli bir nizam iin; cziden stn bir emir iin seer. Bu,
esas maksat olarak de de, asla tbi olarak cz'dc nizamn olumasn salar. Tercih ve
radenin bu tr, Allah Tel'mn kinat zerindeki irade ve dilemesiyle lgili snnetine
benzer. nk O'nun dilemesi, btn varln dzeniyle ilikili olup belli bir illetle tna'll
deildir. Her eyin bir illeti vardr, ancak O'nun hakknda, 'Bunu u sebeple istedi, bunu
u yzden yapt' denilemez. O'nun yaratmas iin illet ve nedene ihtiya yoktur. O ancak
bildii vehile murad eder. Bu da belli gerekelere bal deildir. Bu unu aklamaktadr
ki O'nun irdesi, herhangi bir illete taalluk etmeyecek kadar ycedir. Aksi takdirde o
eyin, O'nu belli bir eyi murad etmeye sevketmes sz konusu olurdu. lletlerin ve
ma'llern yaratcs hibir eye sevkedilemez. O'nun tercihi hibir eyle gerekelenmi
deildir. Peygamberin iradesi de O'nun iradesinin vekilidir. Nitekim peygamberin emri de
Allah'n emrinin naibidir. Dolaysyla o bu hususta Rabbinin yolunu izler. Dolaysyla onun
tercihi de lemin nizam, ilerin asan olmas ve insanlarn if bulmasn salar.
Ruhanler iin byle bir makam sz konusu bile edilemez. Byle bir dereceye nasl
ulaacaklardr?
Sylediklerinin hepsi hayal iken bu nasl olacaktr? Peygamberlerin zikrettikleri ise ayan
beyn ortadadr. Hatta ruhanlerin mkemmel ilimleri, salkl tercihleri, gleri ve
kudretlerine dair anlatlanlarn hepsini haber veren de yine resuller ve peygamberlerdir.
Aksi halde bunlar bize kim gsterecekti? nk insanlar olarak hibirimiz onlar
grmediimiz gibi fiillerine, sfadarna ya da hallerine dair bir ipucuna bile sahip ola-
mamzdr.
Sabitler yle dediler:
Ruhanilerin kendilerine zg semav ekilleri (ulv heykel), rnein Zuhal, Mteri, Merih,
Gne, Zhre, Utarid ve Ay gibi gezegen ve yldzlar vardr. Uzayda hareket eden bu
yldz ve gezegenler, ruhanler asndan beden ve ahsiyetler mesabesindedir. Varlklar
leminde ortaya kan her varlk ve hadsler leminde arz olan her ey bu sebeplerin
sonular ve eserleri olarak gndeme gelirler. Ruhanlerden bu semav varlklar zerine
hayr ve nizam ynnde tasarruf ve tahrikler ynelir. Bunlarn hareket ve
birlemelerinden yaadmz lemin terkip ve telifleri ortaya kar. Mrekkebt zerinde
tecelli eden hal ve mnasebederin kayna da onlardr. Onlarn dndaki her ey
sonutur. Sonular ise sebeplere denk olamazlar. Cismnler sfl bedenlere mahpus
madd varlklar (mteahhs)dr. Madd varlklar olmayanlar, byle olanlara nasl denk
olabilir?
Madd varlklar (ehas) hareket ve fiillerinde, ruhanlerin hareket ve fiillerinde braktklar
izleri takip etmek zorundadrlar. Bunun iin semav cisimlerin durumlarn gzetir, zaman,
mekn, cevher, yap, giysi, tts, dua ve vird bakmndan onlarn feleklerindeki
hareketlerini takip ederler. Her gezegene mahsus bir hacet vardr. Bu gezegenlerden
brine tatte bulunmak, ona mahsus olan ruhanye tatte bulunmaktr. Bu da dolayl
olarak her eyin Rabbi ve sebeplerin yaratcs olan Allah'a tat olmu olur. Bylelikle
haceti giderilir ve dileine kavuur. Semav cisimlere tapanlarn durumlar, ilgili balk
altnda ayrntl olarak ele alnacaktr.
Hanfler yle cevap verdiler:
Bu szlerinizle mudak ruhanlerin vekletini ve savunuculuunu brakp onlara ait semav
cisimlerin vekletini yrtmeye ksaca mudak sbilik yolunu terk etmeye baladnz.
Semav cisimlerin ruhanlerin ahslar olduunu, bu ahslarn da rabbanilerin gezegenleri
olduunu sylediniz. Ancak siz her rhn iin husus bir semav cismin varolduunu ve
onun da kendine zg ve dierleri tarafndan paylalmayan bir fiili olduunu ileri
srdnz.
Biz se kerem sahibi beer peygamberlerin gnderildiine inanyoruz. Onlarn konum ve
ahsiyetleri kinatn tmne uygun bir noktadadr. Rhn olanlar, ruhannin karsnda,
ahslar da semav cisimlerin karsnda yeralr. Onlarn hareketleri, btn gezegen ve
feleklerin hareketlerinin karsnda bulunur. eriatlar da ilh destee ve semav vahye
dayal hareketlerin gzetilmesidir. Btn bu hareketler adalet terazisiyle tartlm, lk
Kitab'm kstaslaryla takdir edilmitir; "insanlar adaletle kaim olsunlar dye" (Hadd,
57/25). Bunlar, birtakm karanlk grlerle kartlm, aslsz zanlarla istinbt edilmi
deildir. Aklla bilinenler onlara uygun dtnde onlara mutabk olurken duyuyla
alglananlar onlara uygun dtnde onlara da uygunluk salarlar.
Aksi nasl mmkn olabilir? Bizler ilh dnn lk mevcut olduuna ve btn varlklarn
ona uygun olarak takdir edildiine, bu takdirin yntemlerinin de en nce var olduuna
kanaat getirmiiz, yaratlla ilgili davranlar ve tabiat yasalar bizlere daha sonra
ynelmitir. Allah Tel'nn yaratmas ve emriyle ilgili ki snneti (:yasa) vardr. Emirle
ilgili snneti, yaratmasiyla ilgili snnetinden daha kadm ve daha ncedir. O, sekin
(havas) kullarn her ki snnetine de muttali klarak yle buyurmutur: "Allah'n
snnetinde asla bir deiim gremezsin." (Fnr, 35/43) Bu, yaratma cihetindendir.
"Allah'n snnetinde asla bir tebdil gremezsin." (Ftr, 35/43) Bu da emir cihetindendir.
Peygamberler emir snnetinin icrasnda arac konumundadrlar.
Melekler ise yaratma snnetinin crasnda arac olurlar. Emirdeki araclk, yaratmadaki
araclktan daha stn olduu iin peygamberler meleklerden stn tutulmulardr.
Emirle lgili ruhanlerin yaratmada, yaratmayla ilgili ahslarn emirde arac olmalar
gerekten ilgi ekicidir. Bylelikle keml ve erefin basitlikte deil terkbde olduu
anlalm olur. Burada g, ruhannin deil cismannindir. Dolaysyla topraa ynelmek,
ge ynelmekten daha evldr. Nitekim Adem'in (aleyhisselm) nnde eilmek de
tesbh, tehlil ve takdisden daha stn tutulmutur.
Bilinmelidir ki asl keml, beer peygamberleri ikrarda olup gk cisimleri ve glgelen
belirlemede deildir. nsan peygamberler, varolu bakmndan sonra olmalarna ramen
fazilet bakmndan ndekler-dir. in sonu dncenin badr. Ftrat da hcceti olan
iindir. Allah Tel'nn elleriyle yaratlm olan harfleriyle meydana gelmi olana denk
olmaz. Kuds bir hadiste Allah Tel yle buyurmaktadr: "izzetim ve cellim hakk iin!
Ellerimle yarattm, 'OF deyip oldurduumla bir tutmam." (Mecmau'z-Zcvid, 1: 82;
Taber sra: 70 yetin tefsirinde) Sabitler yle dediler:
Ruhanler, mevcudatn esaslardr. Onlarn lemleri ise ruhlarn ldkten sonra
dnecekleri lemdir. Esaslar, hem z bakmndan daha deerli, hem de varlk bakmndan
daha ncedirler. Dereceleri, onlar vastasyla husule gelen btn mevcudattan daha
yksektir. Ayn ekilde ruhanlerin lemi de, ahiret lemidir. Ahiret, keml olduu iin
onlarn lemi de keml lemi olmaktadr.
Balang onlardan olduu gibi dn de onlaradr. Sudur onlardan olduu gibi dn de
onlara olacaktr. Bu bakmdan cismnlerden farkldrlar. Ruhlar, lemlerinden inerek
bedenlerle temas etmi ve cisimlerin kirlerine bulamlardr. Ardndan temiz ahlak ve
rzay celbeden amellerle bu kirlerden arnm ve daha sonra onlardan ayrlarak ilk
lemlerine ykselmilerdir. Oradan inileri ilk dou, oraya ykselmeleri de baka bir
doutur. Bundan da anlalaca zere ruhanler, beerden farkl olarak keml
sahibidirler.
Hanfler yle cevap verdiler:
Ruhanlerin ilk esaslar olduundan nasl emin olabilirsiniz? Bunun iin deliliniz nedir?
Kadm filozoflarn bir oundan, ilk esaslarn cis-mn olduuna ilikin grler
nakledilmitir. Bu filozoflar, kendi bak alarna gre bunlarn tr zerinde ihtilaf
etmilerdir. Kimilerine gre ate, kimilerine gre hava, kimilerine gre su, kimilerine gre
ise topraktr. Bir dier ihtilaf, ilk esasn bast mi yoksa mrekkeb mi olduu zerindedir.
Bir dieri insan olup olmaddr. Hatta bazlar lmsz insanlar bulunduunu iddia
etmilerdir.
Baz bilgelere gre ilk esaslar Ar'n evresindeki glgeler gibidir. Bazlarna gre bu
lemde ahs olarak en son varolan, ruh bakmndan br lemde ilk varedilendir. Buna
gre mevcudatn ilki Hz. Muham-med'in (salkllhu aleyhi ve sellem) nurudur. Onun ahs
ise peygamberler arasnda sonuncu olarak gnderilmitir. Halbuki onun ruhu, Rabbani
nurlarn lkidir. Bu leme geli nedeni, tabi pisliklere bulam kirli ruhlar arndrarak
geldikleri yere dnmelerini salamaktr. O hem balang, hem dn, hem nimet, hem
nam, ham rahmet, hem rahimdir.
Kemlin basitlik ve zlmede olmayp terkipte olduunu isbt etmemizden sonra unu
belirtmeliyiz ki: ahiretteki dnsn de ruhlar ve nefs-lerle deil ahslar ve bedenlerle
olmas gerekmektedir. Asla dn hi kukusuz keml halidir. Ancak balangla dn
arasndaki fark, balangta ruhlarn bedenlerle rtlm ve beden hkmlerinin baskn
olmasdr. Bu safhadaki bedenlerin ahvli duyular asndan hissedilebilirdir. Geri dnte
ise bedenler ruhlarla rtlecek ve nefslerin hkmleri baskn olacak, halleri de akl
asndan grlebilir olacaktr. Eer bedenler tamamen yok olup gidecek ve ruhlar
balangca dnecek olsalard, ruhlarn bedenlerle birlemelerinin ve birlikte amelde
bulunmalarnn bir yarar kalmaz, kullarn fiillerinden dolay dllendirilmeleri veya
cezalandrlmalar anlamsz olurdu. Bunun kesin delillerinden biri udur: nsan nefsleri
bedenlerle temas halinde nefsn ahlak kazanrlar ve bu ahlak onlara melekeler gibi yer-
leir. Hatta bazlar, nefslerin bu ayrt edici zelliklerle indirildiklerini bile sylemi,
bunlarn olmamas halinde nefslerin ayramayaca belirtilmitir. Nefslerin bu yaplar,
aslnda cismn kuvvetlerin katlmlaryla olumutur. Bu yaplarn, sz konusu katlm
olmakszn varolmalar imknszdr. Sz konusu kuvvetler de ancak mizac cisimlerde
tasavur edilebilir. Nefs-ler ancak bunlarla varolabildiine gre, onlar da ancak cisimlerle
birlikte dnlebilirler. Dolaysyla cisimlerin diriltilmesi ve yeniden douun
cisimlerle brkte gereklemesi kanlmaz olmaktadr.
Allah Tel'nn huzuruna tevesslde izlediimiz yol ak, eriatmz makldr. lk
zamanda yaayan byklerimiz, Allah ile aralarnda bulunacak bir vesile aradklarnda,
birtakm nispet ve izafiyetleri gz nnde bulundurarak yksek semav cisimlere tekabl
eden putlar yapmlardr. Bunlar yaparken de sz konusu cisimlerin cevher ve suretlerini
gz nnde bulundurmu, bu putlar arac klarak o cisimlere ulamak isteyenler iin
gerekli olan vakitler, hller ve yaplar da belirlemilerdir. O putlara taparken hangi
giysileri giyecekleri, hangi ttsleri yakacaklar, hangi zikirleri ekecekleri ve hangi
dualar okuyacaklarna kadar her eyi tek tek belirlemilerdir. Bu putlar sayesinde
ruhanlere yaknlaan kullar onlar sayesinde de rablerin Rabb, sebeplerin Yaratcs olan
Allah'a yaklamay baarmlardr. Bu, teden beri uyulan bir yol ve hazrlanm usuldr.
Beldeden beldeye, kentten kente farkllk gstermez. Devirler ve zamanlar iinde de
kirlenmez. Bz bu yolun asln Gademon ve Hermes'ten rendik ve onlarn gsterdii
yolda yrmeye devam etmekteyiz.
Siz hanfler birtakm adamlar tutmakta ve onlara Allah katndan vastayla veya vastasz
olarak vahiy ve rislet ndiini sylemektesiniz. Her eyden nce vahiy nedir? Allah
Tel'nn bir insanla konumas caiz midir? O'nun kelm, bizim kelmmzla ayn trden
olabilir mi? Cismn olmayan bir melek gkten nasl inebilir? Kendi suretinde mi, yoksa bir
insan suretinde mi iner? Baka birinin suretinde grnmesinin anlam nedir? Yoksa
suretinden syrlp baka bir kisveye mi brnr? Yoksa z ve konumu tamamen mi
deiir? Beer trnden peygamber gnderilmesini caiz klan delil nedir? Peygamberlik
iddias olanlarn delilleri nedir? Srf iddia etmeleri sebebiyle onlara uyacak myz? Ya da
olaanst bir delil mi gereklidir? Eer byle bir delil gsterse bu nefslerin mi yoksa
cisimlerin mi hususiyerierindendir? Yoksa gsterdii ey, Allah Tel'nn fiilinden midir?
Sonra getirdii kitap nedir? Allah kelm mdr? Allah Tel hakknda kelm tasavvur
edilebilir mi? Yoksa o, bir ruhannin mi kelmdr? Ayrca bu er' hkmlerin ou aklla
idrak edilemez. nsan akl, aklla idrak edemeyecei eyi nasl kabul eder? Bir insan,
kendisi gibi insan olan birini nasl taklid edebilir? Onun zerinde stnlk salama
isteinden dolay m buna raz olur? "Allah dileseydi melekler indirirdi. lk atalarmzdan
byle bir ey iitmedik." (Mminn, 23/24)
Hanfler yle cevap verdiler:
Kclamclarmz bu konuda iki farkl cevap vermilerdir. Bri bizzat kendi delillerinizden
hareketle tutarszlnz gstermek, dieri ise kendi grmz sbt eden delilleri
sunmak eklinde olacaktr.
Kendi delillerinizden hareketle tutarszlnz gstermek iin unu syleyebiliriz: Gademon
ve Hermes'in aracln ve inancnz onlara borlu olduunuzu belirttiniz. Araclar
reddetmek hususunda araclar kabul edip onlara dayanan kii, elikiye dm olur.
Dier taraftan siz Sbiler arac olduunuzu ve mezhebinize ba-lanilmas in size ihtiya
olduunu iddia ettiniz. nk herkesin malmu olduu zere sizin inannza giren birinin
yolunuzu bilmesi, ilim ve amelleriniz hususunda yaptklarnza muttali olmas mmkn
deildir. Gezegenlerin, onlarn yrngelerinin hareketlerini, ruhanlerin bunlar zerindeki
tasarruflarn bilmek, bu gezegenleri temsil eden putlar belli llere gre yapmak
herkesin kr deildir. Ancak belli bir topluluk ya da her devirde bir kii bu bilgiye sahip
olup bunlar fiiliyata dkebilir. Bylelikle siz de kendi inannz iin beer trnden bir
aracnn varln kabul etmi oluyorsunuz. Bu da sznzn giri ksmnn, netice ksmn
nakzettiinin ak delilidir.
Bir dier yanl, Sbilerin dtkleri irk halidir. Bu irkin bir boyutu Allah Tel'nn
fiilleri, dier boyutu ise O'nun emirleri alanndadr.
Fiiller alanndaki irk, birtakm semav cisimlerin ve feleklerin tesirlerini kabul edip
bunlara inanmaktr. Onlara gre Allah Tel'ya mahsus olan ibda yani yaratma,
ruhanlerin yaratlmasdr. Daha sonra ulv lemin ileri tamamen ruhanlere havale
edilmitir. Ruhanlere mahsus olan fiil ise semav cisimleri hareket ettirmektir. Sonra sfli
lemin ilerini de onlara havale etmilerdir. Bunu bir atlye kuran kiiye benzetebiliriz.
nce in gerekli eyleri: fl, hammaddeyi, ara ve sureti tedarik etmitir. Orada
alp retmeyi ise raklarna havale etmitir. Sbilerin inanna gre ruhanler ilah,
semav cisimler rabler konumundadr. Elleriyle yaptklar putlar ise, bu gezegenlerin
yeryzndeki somutlam tezahrleridir. Putperestlerin tutarszln gstermek iin
onlara yle deriz: Sizler, kendinizi byk bir zorlamaya sokarak gk cisimlerinin karl
olarak cansz talar icat ettiniz. Ama bu yaptklarnzla da hibir ey ihdas edemediniz;
onlara ne hayat verebildiniz, ne itme gic.^ ne konuma, ne dnme, ne de grme
gc! "Yoksa Allah' brakp szc hibir ekilde yarar ve zarar olmayacak bir eye mi
tapyorsunuz? Yuf size ve Allah'n dnda taptklarnza! Hi akletmiyor musunuz?"
(Enbiya/65-66) Sizin ftr konumlarnz ve yaratlm ahsiyetleriniz onlardan daha erefli
ve daha stn deil midir? Sizin yaratlnzda gzetilen yldz nisbetleri ve izafetleri ken-
d ellerinizle yaptnz bu putlarnkinden daha yce ve mkemmel deil midir? "Kendi
ellerinizle oyduklarnza m tapyorsunuz? Halbuki sizi de yaptklarnz da Allah yaratt."
(Sfft, 37/95-96) Bir ihtiyacnz gidermek iin, bir yarar temin, bir zarar defetmek n
aracya ihtiya duymuyor musunuz? te bu Yaratc ok daha kudretlidir. nk O'nda
btn ulv cisimleri yaratacak, ruhan varlklar istihdam edecek kadar esiz bir ilm ve
amel kuvvet mevcuttur. Peki O, fiillerini sbt etmek iin cansz putlar iddiasnda
bulunmu mudur?
Lanetli Firavun da bu tutarszln farkna vararak bizzat kendisinin ilahlik ve rabliini
iddia etmitir. O da nceleri Sbilerdendi. Ama bu inantan yz evirmi ve insanlar
kendi ilahlm tanmaya ararak yle demitir: "Ben sizin en byk rabbinizim."
(Nzit, 79/23) "Sizin iin kendimden baka ilah bilmiyorum." (Kasas, 28/37) nk
Firavun, kendisindeki istihdam ve insanlar kullanabilme gcn grm, sanatkr veziri
Haman'n da desteini alarak ilahla soyunmutur: "Ey Haman! Benim n bir kule yap,
belki sebeplere, semann sebeplerine ulaabilir, Musa'nn lah'na muttali olabilirim."
(Mmin, 40/37) Firavun rasathaneye benzeyen bir bur yaptrmak istiyordu. Bu bur
sayesinde feleklerin ve gezegenlerin hareketlerine muttali olacak, onlarn nasl terkip
olduklarn, yaplarn, ka kere dndklerini ve ka kat olduklarn renecek, belki
yaratln srrna, yaratma ve ftrat gcne vkf olacakt. Byle bir kuvvet ve basireti
nasl olabilirdi? Ama tabi-atndaki zekasyla vnme ve kendisine srekli mhlet
verilmesiyle kapld gurur onu byle bir yanlgya drmt. Niyetlerini asla
gerekletireme-diler ve "Suda boulduktan sonra atee atldlar." (Nh, 71/24)
Fravun'un ardndan Smir ortaya kt. O da Firavun'un izledii yolun ardna derek,
yaratma zentisine girdi ve ruhannin izinden ald bir avula cansz cisimlere can
vermek istedi. "Ve onlara bren bir buza heykeli kard." (Th, 20/88) Smir o
buzada, arac bir varln belki en basit zellii olan kelam ve hidayeti var klmay bile
baaramad: "Grmezler mi ki o buza ne onlarla konuur, ne de onlara yol gsterebilir?"
(A'rf, 7/147) O da yar yolda kald ve olanlar oldu: "O ban bekleyip durduun ilahna
da bak! Muhakkak biz onu cayr cayr yakacaz. Sonra da kl edip denize atacaz."
(Th, 20/97)
alacak sr!
Firavun da ilahlk ddiasnn karl olarak nce boulmu sonra atee atlmt. Ayn
ekilde buza da ilah olarak tapld iin nce yaklm ve klleri denize atlmtr.
Halbuki ne atein, ne de suyun hanfler zerinde bir gc vardr: "Atee yle buyurduk:
brahim iin serinlik ve esenlik ol!" (Enbiya, 21/67) "Onu suya brak ve korkup zlme.
Muhakkak biz onu sana geri vereceiz" (Kasas, 28/7)
Sbilerin fiil ve yaratma noktasndaki irklerinin derecesi budur.
Nemrut ve Firavun'un dnya ilahl iddiasnda bulunmalar ile ruhanlerin semav lahl
iddias birbirine ne kadar da benzemektedir. Her ikisi de fiil ve yaratma bakmndan deil,
emir bakmndan ilahlk iddiasdr. Yoksa her ikisinin devrinde de onlardan daha yal ve
dnyaya onlardan daha nce gelmi insanlar vard. Emrin tamamyla kendilerine ait
olduu iddialar ortaya knca, ilahlk iddiasnda bulunabilmilerdir.
Sbi inann savunanlarn syrlamadklar irk ite budur. Herhangi bir varln
insanlarn ve dier canllarn ihtiyalarn giderdiini sylediiniz zaman, bu iddia Allah
Tel'nn esiz sanatna ve tedbir cihetinden O'nun ameline taalluk eder. Bu fiilin
yaplmas gereken bir fiil, u fiilin saknlmas gereken bir fiil olduuna ilikin emir, Allah
Tel'nn emri karsnda verilmi bir emir olur. Bu emirde araclk ddiasnda bulunan
kimse, irkte bulunmu olur. nk Allah onunla lgili bir delil indirme-mitir.
Beer gcn gzetmesinin mmkn olmad birtakm felek yaplarn gerektirdii
hkmlere sarlmak nasl mmkn olabilir? nk felekler srekli deiim iindedir.
Feleklerin bir ksm her an konum ve heyet olarak deimektedir. Gelecekte de bu haline
bir daha dnmemektedir. Hkm sahibi olduu iddiasnda bulunan, bu deiken
konumlara ne zaman vkf olur da, bunlara dayanarak belirledii gezegen ve putlar-daki
sanat doru ve yerinde olabilir? Bunu dosdoru yapamadklarnda nsanlarn ihtiyalar
nasl giderilmi olacaktr? htiyalarn ehli olmayan makamlara arzeden kimse, tam bir
irk iindedir.
kinci cevap tarz se inancmz destekleyen delilleri ortaya koymaktr. Hanf kelamclar
bu noktada iki yol izlemilerdir. lki Allah Tel'nn emrinden insanlarn ihtiyalarnn
karlanmas eklinde aa doru bir yol izlenmesidir, ikincisi ise kullarn ihtiyalarndan
Allah Tel'nn emrinin sbtna doru bir yol izlenmesidir. Sonra bunlarla ilgili problemler
ele alnmtr.
lk yolda Hanf kelama yle der: Kesin delille sabit olmutur ki Allah Tel btn
mahluktn yaratcs, hepsinin nzk vericisi, mlk ve hkmranln sahibidir. Mlik odur
ki kullar zerinde emir ve tasarrufta bulunur. Bu meyanda kullarn fiilleri ihtiyar ve gayri
ihtiyar olmak zere ikiye ayrlmtr. Kendi iradeleriyle ifa ettikleri fiiller zerinde Allah
Tel'nn hkm ve emrinin bulunmas, gayri ihtiyar fiillerinde ise tasarruf ve takdiri
vaciptir. Bilindii zere Allah Tel'nn hkm ve emirleri herkes tarafndan bilinmez. u
halde Allah'n insanlar arasndan birini seip bu emir ve hkmleri bildirmesi gereklidir.
Bu biri de, O'nun emir ve hkmlerini insanlara retebilmes iin beer trnden
olmaldr. Ayrca Allah Tel tarafndan kendisine birtakm takdir ve tasrifi hareketlerden
oluan yaratlla ilgili mucizeler tahss edilmi olmaldr. Allah
Tel bu mucizeleri: kendisinin davetine mukabil vki olabilecek meydan okumalara kar
bu zatn eliyle icra eder. Bu mucizeler o kimsenin doruluuna dellet eder. Hepsi de
szlerini tasdik iin indirilmitir. Sdk sabit olduunda btn sz ve fiillerinde kendisine
uyulmas da vacip olur. Onun btn emir ve yasaklarn bilmek se farz deildir. nk
beer kuvveti her tr bilgiye ulaacak olgunlukta deildir.
Sonra onun fikr, kavl ve amel hareketlerini destekleyecek lah vahiy gelmitir.
Bylelikle o, bir taraftan beerdir ki bu suret tarafdr, dier taraftan da vahyedilendir ki
bu da mana ve hakikat tarafdr: "De ki: Rabbimi tesbh ve tenzih ederim, ben ancak bir
beer peygamberim?" (sr, 17/93) Bu seilmi insan, bir tarafyla insan trne, bir
tarafyla da melek trne benzer. Her kisinin zelliini kendinde toplamakla da, ikisinden
daha stn bir konuma ykselir. Onun beerli, miza ve istidat bakmndan dier
insanlardan, meleklii de kabul ve eda bakmndan dier meleklerden daha stndr. O,
ne beeriyet tarafnn etkisiyle saptp yoldan kar, ne de ruhan tarafn kullanarak sapp
azgnlk eder. Allah Tel'nn emrinin okluk ve blnme olmayan bir tek olduunu takrir
eder: "Emrimiz ancak birdir." (Kamer, 54/49) Ama bu bazen Arapa, bazen branice ifade
edilir. Nakledip yayan ok olsa da kaynak birdir.
Vahiy, bir eyi baka bir eye sratle brakmaktr. Rh, emri peygambere tek bir defada
brakr. Bu, belli bir zaman dilimini kapsamayp "Gz krpmas gibidir." (Kamer, 54/50)
Peygamber saf nefsinde, kendisine indirilenin suretini parlak bir aynada karsnda
durann sureti gibi grr ve onu ya geldii gb ilah nassyla ya da kendi ifadesiyle
nakleder. lki Kur'an'da "Kitab'n ayetleri" (Ynus, 10/1) olarak zikredilmitir. Dieri se
nbvvet haber ve hadisleridir.
Ruhan melek, tek bir manann muhtelif ifadelerde, tek bir suretin muhtelif aynalarda ve
tek bir ahsn birok glgede grnebilmesi gibi, bazen beer suretine brnr.
Peygamber onunla fiziksel bir biimde konuup bizzat gzleriyle grr. Bu, peygamberin
cismn tarafyla gerekleir. Vahiy kesildiinde de fikirlerine dzgnlk, szlerine
tutarllk ve fiillerine tevfik baheden ilah destek ve masumiyet hali srer.
Siz Sbiler, vahyin anlan ekilde alnmasn ve melein belirtilen ekilde inmesini hi de
uzak grmeyin. Size gre de Byk Hermes rh-n leme ykselerek onlarn arasna
karmtr. Bir beerin ykselmesi tasavvur edilebiliyorsa, melein inmesi neden
tasavvur edilenlesin? Her-mes'in beeriyet kisvesinden syrlmas nasl mmkn olmusa,
bir melein insan suretine brnmesi yle mmkn olsa gerektir. Hanflik, ite bu insanlk
kisvesindeki kemli isbt eder. Sbiler ise kemli her trl kisveden syrlmada grr.
Ancak semav cisimleri kisveye bururken, ardndan heykel ve putlara benzer kisveler
giydirirken bunu unuturlar. Suret ve putlardan ber olduunu iln eden hanflerin ba
onlara yle hitap etmitir: "Muhakkak ben, irk kotuklarnzdan beriyim. Muhakkak ben
yzm gkleri ve yeri Yaratan'a hanf olarak evirdim. Ve ben mriklerden deilim."
(En'm, 6/78-79)
ikinci yol ise insanlarn ihtiyalarndan Allah Tel'mn emrine ykselme yoludur. Hanf
kelama yle der: nsan tr belli bir dzen iinde birarada bulunmaya muhtatr. Bu
birliktelik, ancak hareket ve ilikilerini belirleyecek snr ve hkmlerin varolmasyla
mmkn olabilir. Bunlar sayesinde herkes kendi snrn bilir ve onu amaz. Bu durumda
bir sri tarafndan vazedilmi bir eriatn bulunmas mecburdir. Bu sri, insanlarn
hareket ve ilikileriyle ilgili ilh hkmleri aklayacak, bu sayede de ihtilaf ve ayrlk
kalkarak toplumun birlik ve kaynamas salanacaktr. nsan tr iin gerekli olan bu
ihtiya zarur olunca, kendisine ihtiya duyulan da zarur olacaktr. Bu durumda ikisi
arasndaki nispet, yoksulun zengine, isteyenin verene, tebaann krala nisbeti gibidir.
nsanlarn tamam kral olsayd, krallk diye bir ey olmazd. Ayn ekilde tamam tebaa
olsayd, o zaman da tebaa diye bir ey olmazd. Gnderilen bu beer peygamber
ebediyen baki olmad gibi mr lemin mrne denk de olamaz. Onun yerini limler
alrken ilmine de eriatn gvenilir mensuplar vris olur. Bylelikle snnet ve eriat baki
kalm, nuru da insanl sonsuza dek aydnlatmaya devam etmi olur. limde veraset
mmkn iken nbvvette veraset olmaz. eriat, peygamberlerin miras, limler de
peygamberlerin vrisleridir.
Sbiler yle demitir:
nsanlar, insaniyet ve beeriyet hakikati bakmndan benzerdirler. Hepsini tek bir tanmla
ifade etmek mmkndr ki o da, lml hay-vn- ntk olulardr. Nefsler ve akllar da
cevheriyet bakmndan denktir. Nefsin, insan, hayvan ve bitkilerde mterek olan tanm;
bilkuvve hayat sahibi tab bir cismin kemli olmaktr. nsan ve melein mterek olduu
manada nefis cisim olmayan bir cevherdir. O, cismin kemli ve muharriki olup bunu akl
bir esastan kaynaklanan seimiyle bilfiil veya bilkuvve yapar. Bilfiil olan, melek nefsin
hassasdr, bilkuvve olan ise insan nefsin fasldr.
Akl, bu nefsin bir kuvveti ya da heyeti olarak maddeden mcerred eylerin mahiyetlerini
kabule istidatldr. nsanlar, bu bakmdan ezelden beri msavidir. Aralarndaki farkllk ise
u iki husustan birine dayanr: lki zarur olup nefsin kabul iin destek olan miza
bakmndandr. Dieri ise ihtiyar olup madd perdelerin kaldrlmasnda etkin olan abalar
bakmndandr. Nefs, akl suretleri resmetmesine engel olan kirlerden bu ekilde
arndrlr. nsann abas keml noktasna ulatnda ayaklar denk olup hkmler benzer
olur. Dolaysyla peygamberlik sebebiyle beerin beere stnl olmad gibi hi kimse
de insanlar zerinde bu yolla tahakkmde bulunamaz.
Hanfler yle cevap verdiler:
Beer ve insan suretler arasndaki denklik ve benzerlik phe gtrmez bir gerektir.
Aramzdaki ihtilaf, akl ve nefs konusundadr. Bize gre akllar ve nefsler tezat ve
derecelenme halindedir. Bunu kendi usulmz erevesinde sizin tanmlarnzla
aklayacaz.
Nefsin cisim olmayp cevher olduuna dair szlerinize gelince; nefs cismin kemli ve onun
irad muharrikidir. Bu anlam, nefs kavramnn hem insan, hem de melek iin kullanlmas
durumundadr. Nefs, bilkuvve hayat sahibi, alete dayal ve tabi cismin kemlidir. nsan
ve hayvan hakknda kullanldnda ise nefs lafzn mterek isimlerden biri olarak
grdnz ve insan nefs, melek nefs ve hayvani nefs arasnda ayrm yaptnz. Peki bun-
lara nc bir nefs daha, yani nebevi nefsi niin eklemediniz ve melek nefsi insanden
ayrdnz gibi onu da melekden ayrmadnz? Size gre insann akl ilkesi bilkuvve,
melein akl ilkesi ise bilfiildir. nsan ile melek bu adan farkllamlardr. Dier taraftan
tabi lm insan iin geerliyken melek n geerli deildir. Bu da baka bir farkllktr.
Peki nebevi bir nefste de byle bir sralama olmas gerekmez m?
Ele aldnz kemle gre, muharrikin irdesinin vlm olmas durumunda cisim in
keml olurken irdesinin her adan yerilmi olmas durumunda keml noksan olur. Bu
durumda iyi nefs ile kr nefs arasnda tezat olumaktadr. Bylelikle biri meleklk
tarafnda, dieri eytanlk tarafnda olur. Bundan da sz konusu tertip gibi mezkr tezat
hasl olur. Bilkuvve ile bilfiil arasndaki ihtilaf mertebe yani tertip bakmndan
farkllamadr. Keml ve noksanlk, hayr ve er bakmndan farkllk ise tezat farklldr.
kisi arasndaki benzerlik bylece geersiz olmutur.
yi ile kt nefsler arasndaki fark arz bir farkllama olarak da grmeyin. Melek nefs ile
eytn nefs arasndaki farkllk tr (nevi) bakmndandr. Bunun gibi insan nefs ile melek
nefs arasndaki farkllk da tre baldr. Nasl byle olmasn? Buradaki farkllk nce
bilkuvve ile bilfiil, ardndan da hayr ile er arasndadr. Bunun ardnda u sr yatmaktadr:
Hayr, ftratn asl itibaryla nefste yerleik olan bir temeldir, garizedir. Ayn ekilde er de
garz bir tabiattr. Dikkat edilirse hayr yapmak veya er ilemek demiyoruz. Bylece u
husus sabit olur: Beden ve ihtiyar olarak muharrik olan bir nefs vardr; akl ilkeden yola
karak hayra yneltir. Bu nefs cismin kemli olup cisim deildir. Bir de bedeni, ihtiyar
olarak akl lkeye dayanmak suretiyle bilkuvve veya bilfiil erre ynelten nefs vardr. Bu,
cisim iin eksikliktir ama cisim deildir. nk garze, kendisine dayanan fiilden farkl bir
olgudur.
Hanf kelamcnn getirdii misallerden tabiatnz olumsuz etkilenmez. nk o, bunlar
kayalar yontarak deil byk bir hikmet denizinden alp aktarmaktadr. Bu, muhtemelen
insann trlerin tr (nev*-u'l-env') olduu ve ondaki farklln arazlar ve davranlarda
yatt gereini gstermede siz sbilere yardmc olmaz. Blaks insan nefslerde cevheri
bir farkllk bulunduunu kantlar ki buna gre nefsler zat fasllar bakmndan da
birbirlerinden farkl derecelere sahip olurlar. nsan nefs ile melek nefs arasnda bilkuvve
ve bilfiil farkllk olduu gibi trler arasndaki farkll icap ettiren cevheri bir farkllk da
sz konusudur. Her ikisi de ntk nefs sfatyla anlsalar da, bu farkllktan kurtulamazlar.
Zat fasl, kuvvet ve fiildir. Ayn ekilde deriz ki nefste zgn bir ilim, zgn bir amel,
hayr ve er kuvvetleri ile hayrn kayna olan mutlak keml ve errin kayna olan
mutlak eksiklik mevcuttur.
Sbi kelamclarn akl, "nefste bulunan ve maddeden soyutlanm mahiyetleri kabule
yatkn olan bir kuvvet veya heyettir" eklindeki tanmna gelince; bu tarif onlara ve hanf
kelamclara gre btn akllar kapsayc olmayp sadece heyulan akl ine almaktadr.
Peki nazar akl nerededir? Nazar akim tanm udur: Kll hususlarn mahiyetlerini kll
olmalar tibaryla kabule yatkn olan nefs kuvvetidir. Ya amel akl nerededir? Amel akim
tanm udur: Nefse ait bir kuvvet olup evk kuvvetini zann bir gaye iin diledii cz'iyt
ynnde hareket ettiren bir ilkedir. Ya akl bi'1-meleke nerededir? Heyulan kuvvetin, fiile
yakn olacak derecede keml bulmasdr. Ya bilfiil akl nerede? Bu akl, nefsin herhangi bir
suretle veya ma'kl suretle kemle ermesi, bylece de ne zaman dilese onlar akledecek
ve bilfiil hazr hale getirecek duruma ulamasdr. Peki mstefd akl nerededir? Mstefd
akl, maddeden soyutlanm bir mahiyet olup nefste dardan hsl olmak zere irtisam
etmitir. Peki mufrk akllar nerededir? Mufrk akllar, maddeden mcerret
mahiyetlerdir. Peki faal akl nerededir? Faal akl, akl olmas cihetinden cevher ve srdir.
Onun zt da bakasnn maddeden ve madd ilintilerden tecridi sebebiyle deil kendi zt
bakmndan mcerret bir mahiyettir. O, her mevcudun mahiyetidir. Faal olmas cihetinden
se yine anlan sfatla cevherdir. Bu tibarla heyulan akl kuvveden fiile karr.
Sbiler akln sadece bir trn tanmlamlardr. Hi kukusuz yukarda sraladmz
akllarn tamamnn da dierlerinden farkl tanm ve konular vardr.
mdi syle ey bilge kelama! Kendi akln bu akllardan hangisi sayyorsun? Akl
bakmndan herkes denktir, denmesi houna gider mi? Aklnn g ve istidat bakmndan
bakalarnn akllaryla bir olmasn ister misin? rnein maklt akletme noktasndaki
akl istidadnn fikirsiz ve ahmak birinin akl istiddyla bir olmas mmkn mdr? yle
birinin hayali aklndan, duyusu da hayalinden ayrlmazdr. Akllar eit olunca akln sz
konusu ksmlarndaki farkl mertebelerin ne anlam olabilir? Akllar arasnda belli bir
sralamann bulunduunu kabul ettiinizde bamszlk ve ifade cihetinden ykselmek
mmkn olaca gibi istidat ve istifade cihetinden aalara dmek de mmkn
olacaktr. Tr itibaryla istidattan yoksun olan bir varlk, akl sahibi olmad halde akllya
benzer olabilir mi? Peki eytanlarn kantlad tr hangisidir? O da saydmz akllar
arasnda mdr? Yoksa onlarn dnda mdr? Melein tanmn hatrlarsanz, hayat ve akl
nutuk sahibi, lmsz ve bast bir cevher olduunu sylemitik. O, Allah Tel ile semav
ve arz cisimler arasndaki vastayd. Sonra onun ksmlarn da saymtk. Aralarnda akl,
nefs ve hiss olanlar vard. Tezatn gerei olarak eytann tanmn da hatrlamanz
gerekir. Onun da ksm ve trleri vardr. Mertebe bakmndan melein tanmnn mukabili
olan nsann tanmn da hatrlamanz gerekir. Bu tanm yapanzda nsann da tamamen
mahss (duyularla drk edilen) olanlar bulunduu gibi, mahss olmakla birlikte ayn
zamanda ruhan, nefsn ve akl olanlar bulunduunu da hatrlarsnz ki bu peygamberlik
mertebesinde bulunan insanlarn durumudur. His kaynakl baz eylemler akldan; akl
kaynakl baz eylemler hisden; miza kaynakllar nefsden; nefs kaynakl baz eylemler
mizacdan; cisim kaynakl baz eylemler ruhtan; ruh kaynakl baz eylemler ise cisimden
saylabilmektedir. Halkn sylentilerini bir kenara brakn ve bu tr fitnelere kanmayn.
Sabitler yle demitir:
Akl ve nefislerin eit olduklarna dair iddiamz rtp tertip ve tezad isbt ederek bizi
sktrdnz. Akl ve nefsler arasnda mertebeler bulunduu kesin ise yksek mertebede
olanlara tbi olmak vacip olur. Peygamberlerin insan trne gre durumlarnn ne
olduunu bze sylet misiniz? Melekler, cinler ve dier mevcudata gre rtbeleri nedir?
Peygamberin Allah Tel nezdindeki mertebesi nedir? Bize gre ruhanler, mertebe
bakmndan btn mevcudatn stnde yer almlardr. Onlar huzur-i lahde yakn
klnmlardr. Gryoruz ki bazen peygamberin ruhanden rendiini, bazen de
ruhannin peygamberden rendiini ddia ediyorsunuz.
Hanfler yle cevap verdiler:
Mertebeler hakknda konumak zordur. Kendisi herhangi bir rtbeye ykselmemi olan
biri onlar nasl aklayabilir?
Ancak peygamberin bize gre rtbesinin, bizim cins bakmndan bizden aadaki
hayvanlara gre olan rtbemiz gibi olduunu biliriz. Yine biz, nasl ki kendimizin
mevcudata dahil olduumuzu biliyoruz da hayvanlar bundan bhaberse, ayn ekilde
peygamberler de varlklarn zelliklerini, hakikatlerini, yarar ve zararlarn, hangi
hareketlerin ne gibi yararlar getirdiini bilebilirler ve bunlar biz bilemeyiz.
nsan tr emri altna alma ve ynetme bakmndan hayvanlar zerinde sz sahibi olduu
gibi, peygamberler de idare ve sevk bakmndan insanlar zerinde sz sahibidirler.
nsanlarn hareketleri, hayvanlar asndan mucizev olduu gibi peygamberlerin
hareketleri de nsanlar asndan mucizev grnmler kazanabilir. Bunun nedeni,
hayvanlarn doruyu yanltan ayrabilecek fikr hareketlerde bulunma dzeyine
kamam olmalardr. Yine onlar, gerei yalandan ayrmalarn salayacak szl
hareketler seviyesine de kamazlar. Hayvanlarn hayr serden ayrmalarn salayacak fiil
hareketleri de sz konusu deildir. Onlarn akl temyiz kabiliyetleri, bu ve benzeri trden
hibir hareketleri yoktur. Peygamberlerin hareketlerinin de benzer biimde stnlkleri
vardr. nk onlarn fikirlerinin sonu olmad gibi fikr hareketleri kudsiyet havzasnda
dolatndan nsanlarn gc buna asla yetiemez. te bu nedenledir ki peygamber iin
doru olan udur: "Allah Tel ile aramzda yle bir zaman olur ki o esnada ne yakn
klnm bir melek, ne de gnderilmi bir eli beni megul edemez" Onlarn szl ve fiil
hareketleri de yaratl snnetleri dorultusundaki gidi atlar ve ntizamlar bakmndan
insanlar iin ulalamaz niteliktedir. Kukusuz onlar en ulv mertebede bulunurlar.
Mevcudat iinde ilk derecede yer alrlar. Rablerinin ltfuyla muttali kld bilgi sayesinde
meleklerin ve ruhanlerin bilmediklerini bilirler. Peygamberlik srecinin ilk basamamdaki
rolleri renmedir: "Ona byk kuvvet sahibi olan retti." (Necm, 53/5) Son basamakta
ise retme roln stlenirler: "Ey Adem! Onlara eyann isimlerini haber ver." (Bakara,
2/32) in bandaki hal ve durum ne iken sonunda ne olabilmektedir?!
Peygamberlerin Allah Tel ile olan alkalan zel bir kulluk eklindedir: "De ki: Eer
Rahmn'n bir ocuu varsa, bilin ki ben O'na kulluk edenlerin ilkiyim." (Zuhruf, 43/81)
Deyin ki, biz Rabbi olan kullarz. Biz peygamberlerin fazileti hakknda ne derseniz deyin,
en hakiki isimler de en husus haller de onlarndr: "Kulu ve Resul." Hi kukusuz Allah
Tel iin en husus tarif, onlar ahslanyla birlikte zikretmektir: brahim'in (aleyhissdm)
lahi, smail'in (akyhisselm) lahi, shk'in (aleyhisselm) lahi, Musa (aleyhisselm) ve
Harun'un (aleyhisselm) lahi, sa'nm (aleyhisselm) lah, Muhammed'in (sallallhu
aleyhi ve sellem) lah. Ayn ekilde kulluk da izafe edildii makama gre genel veya zel
olabilir. lahlk ve rabliin kullar asndan tanmnda ve kullara tecellsinde de zellik ve
genellik olabilir. rnein Alemlerin Rabbi genel bir tanmdr. Musa (aleyhisselm) ve
Harun'un (aleyhisselm) Rabbi ise zel bir tanmdr.
Hanfler ve Sbilerin inanlar ana hatlaryla byledir. Yukarda zikrettiimiz ve iki
topluluk arasnda yaanan diyaloglarn saysz yarar mevcuttur.
Hatrmzdan geen ve yazmak stediimiz baka noktalar, kalpte gizlenen baka esrarlar
vard. Ama bu kadarla yetinip Byk Hermes'e gemeyi uygun grdm. Byle yap
nedenim, onun Sbiler arasnda yer almasndan dolay deildir. Bundan Allah'a snrz.
nk onun grlerinde hanflii benimsediini gsteren ak deliller bulunmaktadr.
Beer varlklarda keml bulunabilmesine ve ilah yasalara uymann zorunlu olduuna
inanmas, bunlardan bazlardr. Halbuki Sbiler tam aksi grtedir.

Byk Hermes'in Hikmetleri

Eserleri vlm, sz ve fiillerinden raz olunmu bir ahsiyettir. Byk peygamberlerden

saylr. Onun dris (aleyhisselm) olduu da sylenmitir. Bur ve gezegenlere isimlerini
verip gkyzndeki yerlerini tespit etmi, ykseli ve alallarn, dou ve batlarn,
gen, altgen ve drtgen perspektiflerini, mukabele ve mukayeseleri, dn yollarn ve
istikmetlerini aklam, ksaca gezegenlerin tm tertibini bildirmitir.
Bu ilikilere nispet edilen hkmlere gelince, bunlarn hemen hibiri dclil-lendirilmemitir.
Hintliler ve Araplar verdikleri hkmleri gezegenlerin tabiatlarndan deil zelliklerinden
karmlar ve gezegenleri seyyar olanlara gre deil de sabit olanlara gre tertip
etmilerdir.
Gademin (Agathadaimon) ve Hermes'i t (aleyhisselm) ve drs hisselm) peygamber
olduklar da sylenmitir. Filozoflar Gademon'un hisselm) yle dediini nakletmilerdir:
Temel ilkeler betir: Allah Tel, Akl, Nefs, Mekn ve Boluk (hal). Bunlarn ardndan da
mrekkebtm varl gelmektedir. Byle bir fade Hermes'ten nakledilmemitir. Hermes
diyor ki:
Tabiat erdemli, davranlar vlm, alkanlklarndan raz olunmu ve akbeti iin hayr
umulan kimse Allah Tel'y tazm etmeli, onu bilip tasdik etmi olmaktan dolay
kretmelidir. Namus'a (Peygambere ve eriata) itaat etmeli, makamnn yceliini ikrar
etmelidir. Sultana nasihatta bulunmas ve emrine uymas vaciptir. Nefsinin onun stnde
ki hakk, alma ve saadet kapsn amak in gayret. Dostlarnn sevilme ve yardm
grme hakk vardr. Btn bu esaslar tahkim ettikten sonra tek yapmas gereken halka
eziyetten saknmas, gzel geinmesi ve btn yaratklara kar kolayc olmasdr.
Ey Sbiler, baknz, Hermes'in peygamberlik iini ne kadar ycelttiini grnz! "Namus"
diye fade ettii Peygambere taati, marifetullahn hemen yannda zikretmi, ruhanleri
tazm hususunu ise zikretmemitir. Vacip olmasna karn bu hususa hi deinilmemitir.
Ona sorulmutu: nsanlarn bir kii hakknda hsn- zan sahibi olmas nasl salanr?
yle cevap verdi: Onlarla karlatnda gzel sohbette bulunmas, onlara iyi
davranmas sayesinde.
- Dostlarn sevilmesi menfaat umarak veya bir zarar gidermek gayesiyle olmayp kiinin
salh ve tabiat gerei olmaldr.
- nsann sahip olduu en stn ycelik akldr. Asla piman olmayaca ey slih ameldir.
lerin sevk ve idaresinde en fazla ihtiya duyaca ey alkanlktr. En karanlk zulmet
cehalettir. En korkun esaret ise hrstr.
- Gzel ahlakn en st seviyesi yle belli olur: fke annda doru olmak, sknt annda
cmert olmak, yenme gc varken affetmektir.
- Nefsinin kusurunu bilmeyen, o kusuru ilerken nefsine sz geiremez.
- Akll ile cahil arasndaki fark udur: Akllnn mant lehinde, cahilin mant ise
aleyhinde iler.
- Akll kimse u zmreyi hafife almamaldr: Ynetenler, limler ve dostlar. Ynetenleri
hafife alann hayat artlar bozulur. Alimleri hafife alanlarn dinleri bozulur. Dostlar hafife
alann insanl bozulur.
- lm hafife almak, nefsin faziletlerinden biridir.
- Kii hikmeti aramal ve onu nce kendi nefsinde ikme etmeli, hayr ehlini saran
belalardan dolay feveran etmemeli, ulat makamdan dolay kibire kaplmamal, hi
kimseyi bulunduu durumdan dolay aypla-mamal, makam ve zenginlikle deimemeli,
niyeti ile yaptn ayn klarak tutarsz olmamal, davran kusursuz, din anlay ihtilafsz
ve delili tartmasz ve salam olmaldr.
- insanlar in en yararls kanaat ve rza, en zararls se pervaszlk ve fkedir. Mutluluk
kanaat ve rza ile, znt ise pervaszlk ve fkeyle gelir.
Hermes'in yle yazd nakledilir: Dallet ve helak ehline gre bu kisinin kayna
evrende Allah Tel tarafndan bahedilmi hayr ve nimetlerdir. eytan ve onun
tuzaklarndan kaynaklanan er ve fesat ise dallet ve helakin kaynaklar saylmaz. Bir
dostuna iftira atan kimse, ondan dolay cezalandrlmadka iftirann vebalinden
kurtulamazken hayrn mutlak kayna olan Allah Teal'y ktlklerin kayna olarak
grme gibi byk bir ftirada bulunanlar nasl kurtulacaklardr?
- yilik de ktlk de sahiplerine mutlaka ular. Ne mutlu iyilikler kendisine ulaan ve
buna arac olanlara! Ne yazk ktlkler kendisine ulaan ve buna arac olanlara!
- Kalc dostluu ancak iki kii devam ettirebilir: Br, ahiret konusunda nefsini kayran
ve onu salkl ilim ve salih amelle terbiye edendir.
Dieri de kardeini hak din iin sevendir. Byle biri dnyada bedeniyle dostluk ettii
arkadana, ahirette de ruhuyla dostluk eder.
- fke, tayrekliliin, hrs ise yoksulluun sultandr. Bu ikisi btn ktlklerin anas,
bedenlerin fesad ve ruhlarn helakidir.
- Tabiatlar dnda her ey deitirilebilir. Kt ahlak dnda her ey dzeltilebilir. Kaza
dnda her ey savlabilir.
- Nefsin cehalet ve ahmakl, bedenin alk ve susuzluu gibidir. nk bu ikisi nefsin
boluu, br ikisi de bedenin boluudur.
- Sema ve arz ehli nezdinde en gzel ey, cemaat iinde adalet, hikmet ve hakla konuan
sdk dildir.
- Delil bakmndan en zayf insan, delilinin rklne bizzat kendi tank olandr.
- Dinini, selamet, rahmet ve eziyet etmeme ilkelerine dayandran kimse Allah'n dinine
yaslanmtr. O'nun dman bile hccetinin baarsna tanklk eder. Dini helak etmek ve
katlk olan kimsenin dini de eytann dinidir. Hccetinin rklne kendisi tanktr.
- Hkmdarlar ey dnda her eye tahamml edebilirler: Hkmranlk konusunda
eletiri, srr yayma ve harm-i ismetine tecavz.
- Ey insan! Acktnda zrlayan bir ocuk, doyduunda aztan bir kle ve sz sahibi
olduunda haddi aan bir cahil gibi olma.
- Dosta da, dmana da hayrhhhkla muamele et. Dostuna byle yapman senin ona
kar vazifendir. Dmana gelince kendisine byle davrandn grnce seni byk bilir
ve haset eder. Akl salkl ise senden ekinir ve sana danr.
- Cmertlik huyunun kamu, zorluk annda hogrmek, vera' huyunun kant azgnlk
annda doru davranmak ve hilm huyunun kant da fke annda affetmektir.
- nsanlarn kendisini sevmesini, yardmc olmasn ve hakknda gzel konumasn
isteyen kimse onlara ayn ekilde davranmaldr.
- Hi kimse hayr ve hikmetin tamamn eline geiremez. Kendisini de btn kusurlardan
kurtaramaz. Ancak u ne sahip olan bunun dndadr: Vezir, vel ve dost. Veziri akl,
velsi ffeti ve dostu salih amelidir.
- Her insan br avu topra slah etmekle grevlidir. Bu miktar slah ettiinde btn ileri
salh bulur. Onu yitirdiinde ise hereyini yitirir. O toprak, kendisidir.
- ffeti kmil olmayan kimse aklnn kemlinden dolay vlmez. Akl kmil olmayan
kimse de ilminin kemlinden dolay vlmez.
- Alimlerin en faziletli amelleri arasnda u de vardr: Dman dosta, cahili lime ve
ahlaksz ahlaklya evirmeleri.
- Salih o kimsedir ki onun hayr herkes iin hayr olup herkesin hayrn da kendisi iin
hayr sayar.
- Cehalete dman olmadka hikmet, zulmeti silip atmadka nur, irkin kokulan
gidermedike gzel koku, yalan silip atmadka doruluk, azma kar kmadka salh
olmaz.

3- Fasl

Gk Cisimleri Ve Putlara Tapanlar (Ashb- Heykil Ve Ashb- Ehas)

Bunlar, Sbi frkalar arasnda yer alrlar. Sabitler ile Hanfler arasndaki mnazaralar
aktarrken fikirlerine de ana hatlaryla deinmitik. Burada ise daha ayrntl olarak ele
alacaz.

1- Gk Cisimlerine Tapanlar

Biliniz k ruhanlere inananlar, insan iin bir arac bulunmas ve bu aracnn grnen,
yaklalan, kendisine ynelinen ve yararlanlan olmas gerektiini anladklarnda heykeller
olarak bilinen yedi gezegene sarldlar. nce bunlarn gkyznde bulunduklar yerleri,
ykselip alaldklar noktalar, arkasndan da doduklar ve battklar yerleri tespit ettiler.
Sonra bu gezegenlerin tabiatlarna bal olarak uygun veya ters dme biimleriyle ilgili
balantlar ortaya kardlar. Drdnc olarak bunlarn konumlarndan hareketle gnleri,
geceleri ve saatleri taksim ettiler. Beinci olarak da yine bunlarn hareketlerine dayanarak
suret, ahs, blge ve mevkilerin durumlarm tahl ettiler.
Bu meyanda vefkler hazrlayp evrd ve dualar rendiler. Bu gezegenler iin belli gnler,
rnein Zuhal iin Cumartesi gnn tahsis ettiler. Cumartesi gnnn ilk saatlerine itina
gsterip bu gezegenin suret, ekil ve yaratln temsil eden muskalarn takndlar. O gn
bu gezegene zg elbiseler giyip ona zg kokular srndler. Onun iin hazrlanm
dualar okuyup steklerini ondan niyaz ettiler. Bu gezegenden niyaz edilen belli hacetler
vardr. Bu hacetler, ona zg fiil ve eserlerden kartlmtr. nanlarna gre Zuhal
onlarn bu hacetlerini giderir ve arzularnn bir ounu gerekletirir. Ayn ekilde Mteri
gezegenine mahsus hacetler de ona zg gn ve saatte dile getirilir. Bu ekilde her
gezegen in belirlenmi hacetler vardr. Bu nsanlar, sz konusu yedi gezegeni Rab-lah,
Allah Tel'y ise Rablerin Rabbi (Rabbu'l-erbb) ve lahlarn lah (la-hu'1-lhe) olarak
simlendrirlerdi. Bazlar ise Gne'i Rablerin Rabbi (Rabbu'l-erbb) ve lahlarn lah
(lahu'l-lihe) olarak grrlerdi.
Gk cisimlerine, ruhanlere taptklar gibi taparken ruhanlere de Allah Tel'ya taptklar
gibi taparlard. nanlarna gre bu cisimler, ruhanlerin bedenleriydi. Bunlarn ruhanler
iin konumu, bedenlerimizin ruhlarmza olan konumlar gibiydi. Onlara gre bu
gezegenler ruhanlerin hayatlar ile hayat sahipleriydi. Kendi bedenlerimizde nasl
tasarrufta bulunuyorsak, ruhanler de kendileri iin beden konumunda olan bu gezegenler
zerinde ayn ekilde tedbr ve tasarrufta bulunurlard. Hi phesiz bir madd varla
yakn olan kimse, onun ruhuna da yaknlam olurdu.
Bu inanc benimseyenler zaman iinde gezegenlerin hareketlerine bal olarak saysz
tuhaflk rettiler. By kitaplarnda zikredilen tlsmlar, kehnetler, burlar, vefkler,
muskalar, suretler ve benzeri unsurlarn hemen tamam bunlar tarafndan ihdas edilmi
bilgilerdir.

2- Putlara Tapanlar

Bunlar yle der: Allah Tel'ya yakn durmak ve O'nun efaatine nail olabilmek iin
kendisine tevesslde bulunulan bir arac gereklidir. Ne var ki asl araclar konumunda
bulunan ruhanler de insanlar tarafndan grlmemekte ve kendileriyle
konuulmamaktadr. Bu durumda onlar temsil eden gezegenlere ynelmek mmkn
olabilir. Ama bu gezegenler de gnn bir ksmnda grnp bir ksmnda gzden
kaybolmaktadrlar. nk gn dnda batmakta, karanlk ktnde domaktadrlar.
Dolaysyla insanlarn bunlara ynelp tatte bulunmalar tam ve verimli olmamaktadr.
u halde insanlarn devaml grebilecekleri, her an gzlerinin nnde dikili duran suret ve
putlara ihtiya vardr. nsanlar, bunlara ynelip istedikleri her an dua edebilir ve bunlarn
temsil ettikleri ruhanler vastasyla da Allah Tel'ya yaknlaabilirler. Bu inanta
olanlarn genel ifadeleri de udur: "Biz onlara 'Bizi Allah'a yaklatrsnlar diye' kulluk ede-
riz." (Zmer, 39/3)
Bu inanc paylaanlar da yedi gezegene tapanlar gibi elle tutulup gzle grlr putlar
edinmilerdir. Bu putlarn her bri belli bir gezegeni temsil eder. O putta sz konusu
gezegenin cevherinin bulunmasna dikkat ederler. Bu cevher ile kasdettimiz, demir vb.
onun ham maddesidir. Yaplan put, o gezegenden sdr olan fiilleri temsil edecek tarzda
ekillendirilir. Bunda da zaman, saat, derece ve dakikay bile gzeterek puta yneltilen
taleplerin karlanmasnda baarya ulaabilmek iin gereken her tr zeni gsterirler.
Putlara, onlar iin belirlenmi gn ve saatte kulluk eder, ona zg kokular srnr,
vefkini kuanr, elbisesini giyer, duasn terennm eder, okumasn yapar ve belli
hacetlerini dile getirirler. ddialarna gre putlarn bu hacetleri gidermesi, sz konusu
artlarn tamamnn yerine getirilmesine baldr. Kuran, gerek gezegenlere, gerek putlara
tapanlarn ana zelliklerini bu ekilde nakletmtir.
Ashb- Heykl olarak bilinenler, gezegenlere tapanlardr. nk onlarn ulhiyetlerni
iddia etmilerdir. Ashb- Ehas ise puta tapanlardr. Zira onlar da bu putlar, semav
ilahlarn sembolleri olarak tanr bilmiler; "Bunlar bizim Allah katnda efaatilerimizde."
(Ynus, 10/18) demilerdir.

3- brahim Peygamber'in (Aleyhisselm) Gezegen Ve Putlara Tapanlarla

Mcdelesi

brahim Peygamber (aleyhisselm) her iki toplulukla da mnazarada bulunmu ve

iddialarnn geersizliini aka ortaya koymutur.
Hz. brahim (aleyhissem) nce puta tapanlarla mcdele etmi ve inanlarn
temelinden sarsmtr. Bu husus KuPan'da ayrntl olarak aklanmaktadr: "te bu kavmi
karsnda brahim'e verdiimiz ak bir hccetti. Dilediimizi derecelerle ykseltiriz.
Muhakkak Rabbin Hakim, Alm'dir." (Ynus, 10/18) Onlarn iddialarn geersiz klan bu
hccet uydu: "Kendi oyduunuz eylere mi tapyorsunuz?! Oysa sizi de yaptklarnz da
yaratan Allah'tr." (Bn'm, 6/83)
brahim Peygamber'in (aleyhisselm) babas zer, kendi halk iinde put imalatn, yapt
putlarn yldzlarla likilerini en iyi bilen kimse olduu iin insanlar putlarn ondan satn
alr, bakasna gitmezlerdi. Bu yzden en gl delil ve ilzam ona kar gerekletirildi.
brahim Peygamber (aleyhisselm) babas Azer'e yle demiti: "Putlar m lah
ediniyorsun? Sen ve kavmini ak bir sapmlk iinde gryorum." (Sfft, 37/95)
"Babacm! itmeyen, grmeyen ve sana hibir yarar olmayan eylere niin tapyor-
sun?" (Meryem, 19/42) Semav cisimleri temsil edecek trden putlar yapabilmek iin
sahip olduun btn bilgi birikimini ve elinden gelen her trl abay sarfettin. Ama gerek
ilm gerek amel gcn bu putlara iitme ve grme kabilinden en temel iki duyuyu
kazandrmay baaramad gibi yarar veya zarar verme kuvvetini de onlara
kazandramad. Ftrat ve yaratln bakmndan bu putlardan kat kat stnsn. nk
sen, iiten, gren, yarar ve zarar verebilen bir varlk olarak yaratldn. Sendeki semav
tesirler, u el ii putlardakinden ok daha fazla ve aktr. Yapan ok daha stnken, onun
elleriyle yaplan bir ey onun rabbi olabilir mir "Babacm! eytana uyma! O, Rahmn'a
isyan etmitir. Babacm! Rahman tarafndan sana bir azap ulamasndan endie
ediyorum." (Meryem, 19/43-44)
Ardndan da babasn Hanf dine davet ederek yle demitir: "Babacm! Bana, sana
gelmemi olan bir ilim geldi. Bana uy ki seni dosdoru bir yola ileteyim." (Meryem,
19/43) Babas yle karlk verdi: "Ey ibrahim! Yoksa benim ilahlarma yz m
eviriyorsun?" (Meryem, 19/45) Szl hccet babas nezdinde kabul grmeyince hakikati
putlar krarak gstermek istedi ve "En bykleri dnda btn putlar paralad." (Enbi-
ya, 21/58) "lahlarmza bunu kim yapt? diye sordular. O da, 'Hi kimse deil, u
bykleri yapmtr. Eer konuabilirlerse kendilerine sorun!' dedi. Bunun zerine kendi
aralarnda konuarak 'Muhakkak siz hakszlk yapyorsunuz1 dediler. Sonra balarn
evirip 'Bilirsin ki onlar konuamaz' dediler." (Enbiya, 21/59-65) brahim Peygamber
(aleyhisselm) kk putlar krma suunu byk putun zerine atarak babasnn kavmini
susturmay baarmt. Ancak bu, onlar belli bir konuya kna edebilmek iindi. Yoksa
brahim (aleyhisselm) yalanc olduu iin byle sylemi deildi.
Daha sonra gezegenlere tapanlarn inanlarnn geersizliini ortaya koydu. Allah Tel
kavmi karsnda dayanaca hcceti ona gstermiti: "Yakn sahiplerinden olmas iin
gklerin ve yerin melektunu brahim'e ite byle gsteririz." (En'm, 6/75) Allah Tel
ona her iki lemin melektu-nu da gstermek suretiyle hem ruhanler, hem de inandklar
gezegenlerin stne karm ve Haniflerin yolunu Sbilerin yoluna tercih ederek gerek
kemlin insanlara mahsus olduunu takrir etmitir.
brahim (aleyhisselm)'a gezegenlere tapanlarn inanlarnn geersiz olduunun
gsterilmesi iin u sre ya atlmtr: "Karanlk knce k saan bir gezegen grd
ve 'te Rabbim' dedi." (En'm, 6/76) Bu ifade, puta tapanlarn tutarszln gstermek
iin syledii "u bvkleri yapmtr" (Enbiya, 21/63) ifadesine benziyordu. Yoksa o, ne
orada yalanclk etmi, ne de burada irke dmt.
ibrahim (aleyhisselm) o gezegenin -szde- Rabbi olduunu ilan ettikten sonra, onun
batp gitmesini, deimesini ve yer deitirmesini Rab olmak iin uygun olmad tezine
delil olarak ortaya koymutur. nk Kadm lah deimezdir. Deien her varlk, bir
deitirene ihtiya duyar. Eer bir gezegenin Kadm lah ve Kadm Rab olduuna, bir
arac, efaati, kble ve vesile olduuna nanyorsanz unu bilin ki batmas ve yer
deitirmesi onu koyduunuz keml mertebesinden karr. Bu meyanda sonradan olma
(huds) bakmndan battan daha kuvvetli olmasna ramen douu bir delil olarak
kullanmad. nk onlar puta tapmaya ynelten, gezegenlerin batndan dolay
duyduklar aknlk idi. brahim (aleyhisselm) gezegenlere tapanlarn bu zayf
noktasndan hareket etmi ve onlar kendi itiraflaryla mahkum etmitir ki bu
delillendirmenin en gl halidir.
"Ayn parladn grnce 'te bu Rabbimdir' dedi. O da battnda 'Eer Rabbim bana yol
gstermemi olsayd ben de sapm kavimden olacaktm' dedi." (En'm, 6/77) Rabbni
tanmayan biti nasl olur da "Eer Rabbim bana yol gstermemi olsayd ben de sapm
kavimden olacaktm" diyebilir?! Hidyet ve yol gstermenin ancak Rab Tel'dan
geldiine inanmak tevhidin zirvesi ve bilginin varabilecei son noktadr. in sonuna zten
varm olan biri, nasl banda grlebilir?
Btn bunlar Kaf dann ardna atp ayn on drd gibi apak olan geree bakalm.
Kardakini ilzam edecek biimde ifade uygunluu beyan etmek, hccetlerin en
gllerinden biridir. brahim (aleyhisselm), ite bu balamda "Gnein parladn
grnce 'te Rabbm! Bu hepsinden byk' dedi." (En'm, 6/78) nk brahim
(aleyhisselm), kavminin gnei Rablerin Rabbi ve Kinatn Sahibi olarak bildiklerini iyi
biliyordu. Kavmi, gnein en byk tanr olduuna, her eyi ona borlu olduklarna
inanyordu. "O da batnca yle dedi: 'Ey halkm! Ben, sizin irk kotuklarnzdan beriyim.
Ben hanf biri olarak yzm gkleri ve yeri yaratana evirdim. Ve ben mriklerden
deilim1 dedi." (En'm, 6/79)
Bu szleriyle Hamferin yolunu onaylayp Sbilerin tuttuklar arpk yollarn tutarszln
ortaya koymu, ftratn ve temizliin Haniflkte olduunu, tevhid ehdetinin de bununla
snrl olduunu vazetmi oldu. Kurtulu ve lah rzaya muvafakat ancak ona sarlmakla
mmkn olabilirdi. Btn eriat ve hkmler de onun yol ve yntemlerinden baretti.
Gelmi gemi btn resul ve nebiler bu yolu takrir ve takdir etmek iin gnderilmilerdi.
Balang ve son, ilk durum ve keml de onun elde edilmesine balyd. "te dosdoru
din!" (Rum, 30/30) Dosdoru yol, en ak gzergh ve en kesin izgi buydu. Allah Tel
son Peygamberi'ne de (sallallhu aleyhi ve sellem) yle buyurmutu: "Hanf olarak
yzn Allah'n insanlara yaratlta verdii dine evir! Zira Allah'n yaratnda deime
yoktur; ite dosdoru din budur, fakat nsanlarn ou bilmezler. Allah'a ynelerek O'na
kar gelmekten saknnz, namaz klnz, dinlerinde ayrla dp frka frka olan
mriklerden olmaynz ki, her frka da kendindeki ile sevinir." (Rum, 30/30-32)

4- Fasl

Hrnniyye
Sbiler'den bir cemaattir.

1- Hirnniyye Cemaatinin Grleri

Bunlara gre taplmaya lyk olan yaratc, hem bir hem oktur. Bir olmas zt
bakmndandr. O lk, asl ve ezeldir. ok olmas ise gzle grlen madd varlklara
blnmesidir. Bu varlklar tedbir sahibi yedi gezegen ve yeryzndeki ilim, fazilet ve hayr
sahibi ahslardr. O, bunlarda tezahr eder ve varlklarnda mahhas hale gelir. Buna
ramen ztndaki birlik son bulmaz.
ddialarna gre o, g ve iindeki cisim ve gezegenleri yaratarak bu lemin
mdebbirleri klmtr. Onlar baba, unsurlar anne, mrekkepler de ocuklar (mevld)
hkmndedir. Babalar yaar ve konuur, eserlerini unsurlara aktarrlar. Anne
konumundaki unsurlar bunlar rahimlerine alrlar ve bundan da ocuklar doar. Bu
ocuklar arasnda terkibi bulank olmayp duru ve miza bakmndan keml sahibi olanlar
kar btn kinat iinde ilah bunlarla mahhas olur.
Sonra kll varln tabiat insanlarla mamur olan her blgede 36425 senede bir yeniden
var olur. Canl cinslerinin her nevinden br erkek ve bir dii yaratlr. Bu trler anlan
zaman sresince yaayp oalmaya devam ederler. Bu sre dolduunda btn trlerin
reme ve oalmas son bularak yeni bir dnem balar. Bu dnemde de yeni insan,
hayvan ve bitkiler ortaya kar. Bu, sonsuza kadar byle srp gider. Onlara gre
peygamberler tarafndan dile getirilen kyamet de budur. Yoksa bu dnya dnda baka
bir dnya olmayacaktr. "Bizi yok eden ancak zamandr." (Csiye/24) Onlara gre llerin
diriltilmesi ve kabirlerinden kaldrlmas diye bir ey yoktur: "Yoksa size lp kemik ve
toprak olmanzdan sonra tekrar karlacanz m vaadediyor? Vaadedildiiniz ey ne
kadar da uzak.' Ne kadar da uzak!" (M'minn/35-36)
Kur'an bu insanlar yukardaki naslarla haber vermitir.

2- Tenash Ve Hulul Fikrinin Douu

Tenash ve Hulul fikirleri de bu topluluktan kmtr.

Tenash, devir ve dngnn sonsuza dek tekrarlanmas, her devirde, ncekinde olanlara
benzer eyleri vcudu getirmesidir. Buna gre mkfat da, ceza da bu dnyadadr.
Bundan baka bir dnya yoktur.
u an iinde bulunduumuz ameller, daha nceki dnemlerde yapm olduumuz
amellerin karlndan baka bir ey deildir. Yaadmz huzur, mutluluk, refah ve
rahatlk, daha nceki dnemlerde yapm olduumuz iyiliklerin karldr. Hzn, sknt,
darlk ve kayglar da daha nceki dnemlerde ilenen ktlklerin karldr.
Bu fikre gre bata ne yaplrsa, sonda da o grlr. Hikmet sahibi Tann'dan da bundan
farkl bir ey beklenemez.
Hulul ise, daha nce zikrettiimiz zere bir cisimde mahhas olma halidir. Bu hulul,
Tanr'nn ztnn btnyle olabilecei gibi, ztnn czlerinden birinin hulul etmesi
eklinde de olabilir. Bu, hulul edilen varln kemliyle orantldr.
Bunlardan bir gruba gre Tanr, btn semav cisimlere hulul etmitir ve Tanr'nn onlarn
zerindeki fiilleri birer birer grlebilir.
Yedi gezegen, tanrnn yedi uzvu gibidir. Bizim yedi uzvumuz da onun gezegenleri gibidir
ki onlarda tezahr ederek bizim dilimizle konuur, kulamzla itir, ellerimizle tutup
brakr, ayaklarmzla gidip gelir. Ksaca bizim uzuvlarmz kullanarak fiilde bulunabilir.

3- Hrnniyye'nin ddialar

Bunlara gre Allah Tel ktlkleri, irkinlikleri, pislikleri, ylan ve akrepleri

yaratmayacak kadar ycedir. Bunlar gezegenlerin muduluk ve bedbahtlk ilikilerinden,
unsurlarn duruluk ve bulanklk bakmndan bir araya gelmelerinden zorunlu olarak
domu sonulardr. Huzur, mutluluk ve duruluk gerektiren her ey ftratn hedefi olarak
Allah Tel'ya nispet edilir. Sknt, ktlk ve bulanklk gerektiren eyler ise zarur
olarak gereklemi saylp O'na nispet edilmez. Bunlar ya tamamen tesadfi ve zarur
sonular, ya da ktlklerin kaynana dayaldrlar.
Hrnniyye grlerini Gademon (Agathadaimon), Hermes, A'yn ve Avazi isimli drt
peygambere isnat etmilerdir.
Bazlar ise, fikirlerini Efltun'un anne tarafndan dedesi Atinal Solon'a dayandrmlardr.
Onun peygamber olduunu dnrler. ddialarna gre Avazi soan prasa ve bakla
yemelerini yasaklamtr.
Sbilerin hepsi de vakit namaz klar, cnplkte ve llere temas etmekten dolay
gusl abdesti alrlard. Deve, domuz ve kpek eti yemeyi haram sayarlard. Kulardan da
peneli olanlar ve gvercini yemezlerdi. Alkoll ikiden ve snnet olmaktan men
edilmilerdi. Veli ve ahitlerin huzurunda evlenir, ancak hakim huzurunda boanrlar,
birden fazla hanmla evlenmezlerdi.
Sbiler tarafndan akl ruhan cevherlerin isimlerine ve semavi gezegenlerin ekillerine
gre ina edilmi mabetler unlardr:
llet- Ula mabedi, Akl mabedi, Siyaset mabedi, Suret mabedi ve Nefs mabedi. Bunlar
daire eklindedir. Gezegenler iin belirlenen mabet ekilleri ise yledir:
Zuhal mabedi altgen, Mteri mabedi gen, Merih mabedi dikdrtgen, Gne mabedi
kare, Zhre mabedi kare iinde gen, Utarit mabedi iinde dikdrtgen bulunan bir gen
ve Ay mabedi sekizgendir.

2- Bab

Filozoflar

'Felsefe' Grek dilinde 'hikmet sevgisi' anlamna gelir. Feylesof ise 'FilosofiVdr. 'Filo' seven
anlamndadr. 'Sofa' ise hikmet manlsna gelir. Buna gre Feylesof, 'hikmeti seven kii'
demektir.
Hikmet, kavl ve fiil olmak zere iki ksma ayrlr.
Kavl hikmet ayn zamanda akldir ve yle tanmlanr: Akl sahibi kimsenin tarif (had)
veya onunla ayn mecrada olan resm ile, burhan ve onunla ayn hkmde olan istikra ile
aklettii ve bunlarn ifade etmek iin kulland eylerin tamamna denir.
Fiil hikmet ise, hikmet sahibinin keml gayesiyle yapt fiillerin tamamna verilen addr.
Ezel olan lk, bizatihi gaye ve keml olduu iin Zt'ndan baka bir gayeye ynelik olan
hibir fiilde bulunmaz. Aksi takdirde gaye ve keml O'nu ynlendiren, ilk de ynlendirilen
olur ki bu imknszdr.
Fiillerindeki hikmet, Zt'nn kemline bal olarak vuku bulmutur. Hikmetteki mutlak
keml de budur. O'nun dndaki varlklarn fiillerinde ise istenen kemle ulama
maksadyla varolan araclar sz konusudur. Bzm fiillerimiz iin de ayn durum geerlidir.
Filozoflar, kavl/akl hikmet zerinde saylamayacak kadar fikir ayrlna dmlerdir.
Ge dnem filozoflar birok meselede ilk filozoflara muhalefet etmilerdir. lk dnem
filozoflarnn ele aldklar konular tabyt ve ilahiyat ile snrlyd. Bunlar da genel olarak
Allah Tel ve lem zerinde younlamaktayd. Ardndan da buna riyaziyat ilve etmi-
lerdi.
Filozoflara gre lim ksma ayrlrd:
a- TSIe' ilmi (lm-i M),
b- 'Nasl' ilmi {lm-i Keyf),
c- 'Ka1 ilmi (lm-i Kem). Eyann mahiyetlerinin renildii ilim, ilm-i ilhdir. Eyann
keyfiyetlerinin renildii lim, ilm-i tabiidir. Eyann niceliinin renildii ilim ise ilm-i
riyazidir. Sz konusu niceliin maddeden mcerret olmas veya maddeyle kark olmas
bu tanm deitirmez. Bilhare Aristo mantk ilmini ortaya koymu ve onu retiler
(Talimler) olarak adlandrmtr. Aristo, bu ilmi nceki filozoflarn szlerinden ayrp tecrid
etmitir. Ama hikmet ilmini, mantk ilminin kanunlarndan tamamen soyutlamak mmkn
deildir. Aristo'ya gre mantk, ilimler tasnifinde saylmasa da, ilimlerin aleti
durumundadr. O bu mevzuda yle demitir:
lm-i ilhnin konusu, mutlak varlktr. Meseleleri (mesil), varln varlk olmas itibaryla
ahvalini aratrmaktr.
Ilm-i Tabnin konusu cisimdir. Meseleleri se, cismin cisim olmas itibaryla ahvalini
incelemektir.
lm-i Riyazinin konusu, boyutlar ve miktarlardr. Genel olarak maddeden soyutlanm
niceliklerdir. Meseleleri, niceliin nicelik olmas itibaryla ahvlini incelemektir.
lm- Mantn konusu, baka ilimlere arac olmas bakmndan insan zihninde tasavvur
edilen mnalardr. Meseleleri ise, sz konusu mnalarn ahvlinin bu zellikleri tibaryla
aratrlmasdr.
Filozoflar derler ki: Mutluluk, bizatihi stenen bir hl olduu iin nsanolu onu elde
etmek ve ona ulamak iin abalar. Mutluluk ise, ancak hikmet ile elde edilebilir. Hikmet,
ya uygulama, ya da srf renme maksadyla talep edilir. Bylece hikmet ikiye ayrlmtr:
a. Amel, b. lm.
Baz filozoflar Amel Hikmeti lm Hikmetten stn tutmuken bazlar da aksini ileri
srmtr. Amel Hikmet, hayrl amel yapmak, lm Hikmet ise Hakk bilmektir.
Filozoflarn ifadesine gre hikmetin her ik trne de kmil akl ve tercih edilen gr ile
ulalabilir. u var ki Amel Hikmet alannda bunlardan istifad; dierine gre daha
fazladr. Peygamberlere (aleyhissdlm) aslen amel hiknet, ksmen de ilm hikmet
hususunda birok ruhan destekte buhmulrr-istur. Hikmet ehli de, genelde ilm hikmet,
ksmen de amel hikmet hasmndan birok akl destekle I karlamlardr. Hakm'in
gayesi; btn evinin aklnda tecell etmesi ve olabildii lde Hak lah'a benzemeye
akmaktr. Nebnin gayesi ise, evrene yn veren dzenin kendisine tecell e nesi suretiyle
insanlarn maslahatlarn tesis etme gcne ulamaktr. Or ann amac, lemin nizamnn
devaml olmas ve kullarn maslahatlarnn nizmdr. Bu da ancak korkutma ve
zendirme, ekillendirme ve haya ettirme yoluyla gerekleir.
eriat ve din ehli vastasyla gelen bildirin tamam, filozof olarak _ saydmz
kimselerde de mukadderdir. o var ki ilimlerini dorudan nbvvet kandilinden alan
kimseler, tazm edilme konumuna ulam ve bulunduklar derecenin kemline inanlr
olutur.
Filozoflar yle tasnif edilebilir:
1- Hint bilgeleri ki Brahmanlardan oluur ve esasen nbvvetle ilgili hususlara
inanmazlar.
2- Arap bilgeleri ki kk bir aznlktr- Bunlarn hikmetleri, tabiatlarndan kaynaklanan
ilhamlar ve hatrdan geiveren dank fikirlerden ibarettir. Bir ksm Nbvveti kabul
eder.
3- Rum bilgeleri ki bunlar; hikmetin remel direkleri olan ilk bilgeler (Evil), Meler,
Revkiyye ve Aristo taraftarlarndan oluan ge dnen bilgeleri (Mteahhirn) ve ayn
zamanda Acem filozoflar olan Mslmai' filozoflar olmak zere tasnif etmek mmkndr.
Bilindii zere sln1 ncesi dnemde yaam Acem bilgelerinden felsefeye dair grler
nakle dilmemitir. Bunlarn hikmetleri ounlukla kadm din veya dier dinlet dayanan
nbvvet kkenli bilgilerdir.
u var ki Sbiler, bu hikmeti saptm uslardr.
Kitabmzda Rum ve Grek kkenli ilk dnem bilgelerinin mezhepler"'" ni, kitaplarnda
zikredilen sralamaya gre ele alacaz. Bunlarn ardnda'1 da dier bilgelerin
dncelerine yer vereceiz.
Yalnz u bilinmelidir ki felsefede asl, hikmette temel ilke Rumlara aittir. Dierleri onlarn
oluk-ocuu konumundadr.

1- Fasl

Yedi Bilge

Bunlar Miletos, Sisam ve Atina kkenli, hikmetin direkleri olan byk bilgelerdir.
Yedi byk bilgenin isimleri unlardr: Miletoslu Thales, Anaksago-ras, Anaksinenes,
Empedokles, Pitagoras, Sokrat ve Eflatun.
Bunlarn ardndan gelen bilgeler kuanda ise u simler yer almaktadr: Plutarkhos,
Hippokrates, Demokritos ve dier air ve dinadamkn.
Bu bilgelerin felsefe alannda sylediklerinin z; Allah Tel'nn birlii, bilgi bakmndan
btn kinat kuatmas, bunun nasli lemin vcuda geliidir. Temel ilkeler nelerdir ve
katr? ldkten sonra dirilme ve ahiret nedir ve ne zaman gerekleecektir? Bunlar Allah
Tel'ya nispet edilen hareket ve skn zerinde de fikir yrtmlerdir.
Ge dnem Mslman filozoflar bunlar ok ender alnt ve deinmeler dnda hemen
tamamen gzard etmi, dncelerine rastgeldiklerin-de de bunlarn aslszlklarna iaret
ederek geitirmilerdir.
Bu byk bilgelerin grlerini dikkatle takip edip gerekli tenkitlerde bulunduk. Bunlarla
ge dnem bilgeleri arasndaki fikir ayrlklarn aratrp deerlendirmeyi ise sizlere
brakmay uygun grdk.

1- Thales'in Grleri

Miletos'ta felsefeyle urasan ilk nsan odur. unlar sylemitir: Alemin bir yaratcs
vardr, insan akl, mhiyeti halamndan O'nun sfatlarn idrk etmekten uzaktr. Akl,
ancak O'nun eserlerini idrk edebilir. Mhiyeti gibi ismi de bilinmez. Bilinen tek ey,
fiilleri, yarat, ve eyay varediidir. Ne O'nun Zt'ndan, ne de kendi ztmzdan
harekede ismini drk edebiliriz.
Sonra unu sylemitir: Reddi mmkn olmayan bir dier husus da udur ki yoktan
yaratan (Mbdi'), hibir ey yaratlmamken vard ve yaratmt. O, yarattklarn ztnda
herhangi bir suret olmakszn yoktan yaratmtr. nk yaratmadan nce sadece o vard.
Sadece o varolduu iin, cihet sz konusu edilemez. Cihet olabilmesi iin onunla beraber
bir suretin bulunmas gereklidir. Ya da o varoluncaya kadar bir ynn ve suret sahibinin
bulunmas gerekir. Oysa katksz birlik (vahdet-i hlisa) ikisini de dlamaktadr.
bda, olmayan bir eseri varetmektir. O, eser durumunda olanlarn messiri olunca, tesir
daha nceden varolan bir eyden kaynaklanmaz. Eyann yaratc messiri, eserleri
yaratmak iin bir surete htiya duymaz. Aksi halde onun yannda bir de suret bulunmas
ve ondan bamsz olmas gerekecektir. Bu durumda o ve suretin varlndan sz edilir.
Halbuki daha nce de akladmz gb yoktan yaratmaya balamasndan nce sadece o
vardr.
Onun yannda bir suretin bulunduunu varsayarsak, bu suretin d mevcuda uygun olup
olmamas gndeme ger. Eer suret uygun olursa, o zaman mevcudatn saysnca
oalmalar gerekirdi. Ve suretlerin klliyt, onun klliytna, cz'iyt da cz'iytna
mutabk olurdu. Onlarn deimesiyle deiir, oalmasyla oalrd. Halbuki yoktan
yaratan asndan btn bunlar imknszdr. Zira bunlar, katksz birlie aykrdr. Ara-
larnda mutabakat olmad takdirde ki dorusu budur, o zaman ondan bir suret olmayp
farkl br ey olur.
O yaratl yle aklamtr: O, kendisinde btn mevcudat ve malumatn suretlerinin
bulunduu ilk unsuru yaratmtr. leme kan her varlk, lk unsurda bulunan suretine
uygun olarak varolmutur. Btn suretlerin yeri ve mevcudatn kayna o unsurun ta
kendisidir.
Akl ve duyular aleminde alglanan hibir varlk yoktur ki sz konusu ilk unsurda suret ve
misl olarak bulunmasn.
Ona gre bu tr bir unsuru yaratmak, ilk ve hak olan ztn kemlinin ifadesidir. Avamn
onunla ilgili olarak tasavvur ettikleri gibi suretler yani bilinenlerin suretleri onun ztnda
mevcut deildir. nk vahdaniyet ve mhiyet itibaryla yarattklarnn sfatlaryla tavsif
edilmekten mnezzehtir. in tuhaf taraf Thales'in ilk yaratlan eyle ilgili dncesidir.
Ona gre ilk yaratlan sudur. Bu meyanda yle demitir: Su, btn suretler iin
uygundur. Gk, yer ve bu ikisi arasndaki btn cevherler sudan yaratlmtr. Su,
yaratlan her eyin illeti olduu gibi csman unsurdan mrekkep olan eylerin de illetidir.
Ona gre suyun katlap tamamen donmasyla yeryz olumutur. Yine suyun
zlmesinden hava olumutur. Havann saflamasndan ate, duman ve buharlardan da
gk olumutur. Esirden meydana gelen alevden yldzlar olumutur. Bu yldzlar,
msebbebin sebebi etrafnda dn tarznda ona doru evkle dnmeye balamlardr.
Ona gre su eril, toprak diildir ve bu ikisi aadrlar. Ate eril, hava diildir ve bu ikisi de
yksektirler.
lk ve son, yani balang ve keml olan bu unsur, cisimlerin ve cirmle-rin unsuru olup
basit ruhanlerin unsuru deildir. Bu unsurun duruluk ve bulankl sz konusudur.
Duruluunda oluan ey cisim, bulanklnda oluan se cirm olur. Cirm dalrken cisim
dalmaz. Cirm kesif ve ak, cisim latif ve kapal (btm)dr. kinci ne'ette cisim ak olup
cirm dalacak, cisim latif ve zahir, cirm kesif ve dalr olacaktr.
Thales yle derdi: Gn stnde yaratlm baka lemler vardr. Ama mantk o nurlar
tavsif edemez. Akl da onlar idrak etmekten uzaktr. Onlar keyfiyeti bilinmeyen bir
unsurdan yaratlmtr. Onun nuru grnmez. Mantk, nefs ve tabiat o unsurun ok
altndadr. O, n ve sonu bakmndan mutlak zaman (dehr-i mutlak)tr. Btn akl ve
nefsler onun zlemiyle yanp tutuur. O, sonsuz sreklilik, ebediyet, beka olarak
isimlendirdiimiz eydir.
Btn bu ifade ve iaretle anlatmak istedii, lk yaratlann su olduudur. Su, ulv
varlklarn ilk temeli (mebde) olmamasna karn cismn terkiplerin temelidir. lk unsurun
her surete uygun, yani btn suretlerin kayna olduuna nannca cismn lemde btn
suretlerin kabulne yatkn ona denk bir misali olduunu kabul etmitir. Yapt aratrma-
lar sonucunda hibir eyin su kadar buna uygun olmadn grm ve mrekkebt
arasnda ilk yaratlann su olduu fikrine ulaarak semav ve arz btn cisim ve ecrm
ondan ina etmitir.
Tevrat'n ilk sifrinde (Tekvn), yaratln temelinin Allah Tel tarafndan yaratlan bir
cevher olduu sylenmitir. Allah Tel o cevhere heybet nazaryla baktnda eriyen bu
cevher suya dnmtr. Sonra sudan duman gibi bir buhar ykselmi, ondan
gkyzn yaratmtr. Suyun zerinde, denizin zerindeki gibi bir kpk olumu ve
ondan da topra yaratmtr. Daha sonra onu dala sabitletrmtir. Bunlar grnce
Miletoslu Thales'n fikirlerini bu nbvvet fenerinden alm olduu gibi bir his
uyanmaktadr.
Suretlerin kayna olarak isbt ettii ilk unsur fikri de ilah kitaplarda zikredilen Levh-i
Mahfuz'a ok benzemektedir. nk btn bilgilerin hkmleri, btn varlklarn suretleri
ve kinatn haberleri oradadr.
Buradaki su, Ar'm zerinde durduu bildirilen suya benzemektedir: "Ar suyun
stndeydi." (Hd, 11/7)

2- Anaksagoras'n Grleri

Anaksagoras da Miletosludur. Allah'n birlii konusunda Thales'le ayn gr

paylamtr. Ancak lk temel (mebde-i evvel) konusunda ondan ayrlmtr. Ona gre
mevcudatn temeli, czleri benzeen ilk cisimdir. Bu czler, duyular ve akl tarafndan
idrk edilemeyen ve kavranamayan trden latf bir yapya sahiptir. Ulv ve sfl lemin
tamam ondan olumutur. nk mrekkep varlklardan nce bast varlklar
varolmutur. Farkl olanlar da ayn ekilde benzer olanlardan sonra ortaya kmlardr.
Peki mrekkep varlklarn tamam, unsurlarn karm ve terkibinden olumam mdr?
Czleri bakmndan benzeen bast varlklar deiller midir? Hayvan veya bitki olsun,
beslenen her canl, benzeen ve benzemeyen czlerden besleniyor deil midir?
Gdalarnn hepsi de midede toplanmakta ve benzeerek damarlarda dolaarak kan, et ve
kemie dnyor deil midir?
Anlatldna gre mebde-i evvelin akl- fa'al olduu noktasnda dier bilgelerle ayn
grtedir. Ancak ilk olan Hak Tel'nn hareketsiz ve sakin olduu gryle onlardan
ayrlmtr. Hak Tel'nn hareket ve sknuyla ilgili tartmalar ve filozoflarn bu
konudaki grlerini ileride ele alacaz.
Porphirios ondan u gr nakletmitir: Eyann asl, tek bir cisim olup klln
mevzuudur ve sonsuzdur. Ancak bu cismin ne olduunu aklamadk. O unsurlardan biri
midir, yoksa onlarn dnda mdr? Ona gre btn cisimler, cismini kuvvetler, btn tr
ve snflar ondan kar. Kmn (potansiyel varlk) ve zuhur fikrini ilk ortaya atan odur.
Ona gre eyann tamam ilk cisimde kmin yani yerleiktir. Varolma yani vcd, onlarn
bu cisimden tr, snf, miktar, sekil, younluk ve grnm olarak kmasdr. Bunu,
baan bir tohumdan kna benzetmek mmkndr. Kk bir ekirdekten hurma
kmas da buna benzer. Kmil insan, baya bir nutfeden kan bir surettir. Yumurtadan
kan ku da buna benzer. Bu rneklerin hepsinde de kmundan zuhur etme, kuvveden
fiil, madde stidadndan suret seviyesine kma sz konusudur. Yoktan yaratma birdir.
Ona gre bu ilk cisim dnda baka hibir ey yoktur.
Ondan nakledilen bir dier gr de udur: Eya, ilk halinde skn indeydi. Sonra akl
gelip onlar en gzel biimde sralayarak yksekten aa doru yerletirdi. Sonra
hareketli ve sakin olanlar, sonra da dz ve dairesel olanlar yerlerine yerletirdi. Dairesel
hareketle dnen felekleri, dz hareket eden unsurlar yerlerine yerletirdi. Btn bu eya,
yaplan bu tertip ve dzenleme ile ilk cisimde varolan mevcudatn aa karlm
halleridir.
Ona gre tertibi gerekletiren tabiattr. Kimi zaman Allah Tel olduunu da sylemitir.
Her eyin ba mebde-i evvel olan bu cisim olduuna gre dn de (me'd) ona
olacaktr. lk dou zuhur olduuna gre ikinci dou kmn olmaldr. Bu gr,
suretlerde huds eden ilk heyula fikrinde olanlara yakn bir grtr. Ancak o, czleri
bakmndan benzeen sonsuz bir cismin fiil varlm isbt etmitir. Oysa ilk heyula fikrini
savunanlar, bu tr fiil bir cismin varln kabul etmemektedirler. Ge dnem filozoflar
(mteahhirn) da semav veya unsur bir suret belirlenmemi mutlak bir cismin
varolduu fikrinde ona kar kmlardr. Bu cisme sonsuzluk izafe etmesini de
reddetmilerdir. Kmn ve zuhur fikrine, eyann tertibine ve bu tertibi yapann
belirlenmesi dncesine de kar kmlardr. Gr, Thales'in grlerinin devam
hkmndedir. nk ikisi de Miletoslu olup ilk unsuru sbt noktasnda benzer br fikre
sahiptirler. kisine gre de suretler bu ilk unsurda (unsur-i evvel) tezahr ederler, ilk
cisim ve mevcudat da onda yerleiktirler (kmin).
Aristo ise ondan unu nakletmitir: Eyann kendi oluumunu borlu olduu cisim,
okluu kabul etmez. Ona gre bu gr, okluun Allah Tel tarafndan geldiini im
etmektedir.

3- Anaksimenes'in Grleri

Miletoslu bir bilge olup halk arasnda hikmet ve iyiliiyle anlan bir ahsiyettir.
Anaksimenes yle demitir: Allah Tel ezeldir. O'nun iin ne ilk, ne de son vardr.
O, eyann temeli olup balangc yoktur. Yarattklar tarafndan srf O olarak idrak
edilebilir. O'na benzetilebilecek bir mhiyet yoktur. Her trl mhiyet O'nun tarafndan
yaratlmtr. O, saysal olmayan bir teklikle tektir. nk saysal teklik oalabilir. O ise
asla oalmaz. Yaratlan her eyin sureti, yaratma snrnda zuhur etmitir. Her eyin
sureti de O'nun lk ilminde mevcuttur. Katndaki suretler sayszdr.
Anaksimenes yle demitir: Allah Tel hakknda u iki szden sadece biri caizdir: Ya
ilminde varolan yaratmtr diyebiliriz, ya da bilmedii eyleri yaratmtr diyebiliriz.
kncs O'na yakmayacak irkinlikte bir szdr. lminde olanlar yaratmtr dediimizde
ise btn suretler O'nun ezeliyetine bal olarak ezel olmaktadr. O'nun zt, bilinenlerin
okluundan dolay oalmad gibi onlarn deimesiyle de deimez. Allah Tel
vahdaniyetiyle unsurun suretini yaratmtr. Sonra yine O'nun yaratmasyla bundan akln
sureti domutur. Unsur, suretlerin renklerini nur ve eserlerine gre aklda tertip etmitir.
Btn bu tabakalar, tek bir defada saysz suret olmutur. Tpk temiz bir aynada zaman
ve sralama olmakszn zuhur eden suretler gibi. Ancak heyula bir defada kabule yatkn
olmayp zaman ve tertibe bal olarak kabulde bulunabilir. Suretlerin ondaki hudsu tertip
zeredir. Bu durum, lemlerde bulunan tabakalar miktarnca birbirini izleyerek
srmtr. Sonunda hem heyuladaki suretlerin nurlar hem de heyula zayflam ve ne
ruhan, ne hayvan, ne de nebati bir nefsi kabul etmeyen kesf bir surete dnmtr.
Hayat ve duyuyu kabule yatkn olan her ey, sz konusu nurlarn eserleri arasnda saylr.
Anaksimenes yle derdi: Bu lem yalanarak bozulma ve yok olmaya ynelir. nk o,
sz konusu lemlerin en altta ve en ar olandr. Onun ilk unsura nisbeti, zn kabua
nisbeti gibidir. Kabuk, belli bir zaman sonra atlr. Ona gre bu lemin varln devam
ettirmesi en stteki lemin nuru sayesindedir. Aksi takdirde bir an bile var olamazd.
Varlnn devam, akln onunla balantl cz'n, nefsin de ona karan ksmn saf-
latrmasna kadardr. Her iki cz de saflamca bu lem dalacak, fesada urayacak ve
karanla boulacaktr, Krli ve habis neftler, bu karanlkta nursuz, ruhsuz, huzursuz,
sknsuz ve mitsiz bir halde kalacaklardr.
Yine ondan nakledildiine gre yaratlan ilk varlk havadr. lemdeki btn ulv ve sfli
varlklar da ondan olumutur.
Anaksimenes yle demitir: Mutlak havann temiz ksmndan oluan her ey Iatf ve
ruhan olup asla yalanmaz ve fesada uramaz. Kr ve pisk kabul etmez. Havann
bulank ksmndan oluan eyler ise kesf ve cismn olup bir ekilde yalanr ve fesada
urar. Kir ve pislie yatkn olur. Havann stnde yer alan lemler onun temiz ksmndan
oluan ruhani -yt lemleridir. Havann altndaki lemler ise, onun bulanklk ksmndan
doan cismniyt lemleridir. Cismn lem, pislik ve kirleri fazla olan bir lemdir. Bu
pislikler, o leme meyledenlere bulaarak onlarn ykselmelerini engeller. Bu leme
meyletmeydiler se o pisliklerden kurtularak daha latif ve mutluluu daim olan lemlere
doru ykselirler. O, havay cismn lemdeki mevcudat iin ilklerin lki grd gibi
rhn lemdeki mevcudat iin de unsuru ilklerin ilki grmtr.
Anaksimenes, Thales'in birbirine mukabil olarak unsur ve suyun varln kabul etmesi
gibi ayn ekilde unsur ve havann varln birbirine mukabil olarak kabul etmi ve unsuru
ilk kalem konumuna, akl da suretlerin biimlerini tayan Jevh konumuna yerletirmitir.
Mevcudat da bu tertibe gre sralamtr. Anaksimenes de hikmetini nbvvet
kandilinden alm, ancak bunlar halknn fikirleriyle kartrmtr.

4- Empedokles'in Grleri

Felsefe cemaatinin ileri gelenlerden biri olup ilimlerde dikkatli nazar, amellerde inceliiyle
tannmtr. Empedokles Hz. Dvud (aleyhisselm) dneminde yaam ve onunla
tanarak ilimlerinden istifade etmitir. Lokman Hekim'le (aleyhisselm) grp ondan
hikmet elde ettii de rivayet edilmitir. Ardndan kendi lkesine dnerek halkna yararl
olmutur. Kendisi yle demitir: Allah Tel'nn hviyeti ezelidir. O, mutlak ilim ve
mutlak irdedir. O, cmertlik, izzet, kudret, adalet, hayr ve haktr. Bu isimlerle anlan
ayr kuvvetler yokur. Bilakis onlar O, O bunlarn hepsidir. Mutlak anlamda yaratcdr. O,
bir eyden yaratm veya baka bir ey onunla beraber bulunmu deildir. Btn bast
varlklarn ilki olan eyi, yani ilk unsuru yaratm, ondan da dier basit eyleri yaratmtr,
Ardndan da bu basitlerden hareketle mrekkepleri yaratmtr.
O, hem ey, hem de ey olmayann (ley'), akl, fikr veya vehm olsun, hepsinin
yaratcsdr. Yani o, akl, hayal veya hissi olanlarn, uyumlu ve ztlarn yaratcsdr.
Yaratc, suretleri mteakip bir irde tryle deil, srf illet olan bir trle yaratmtr. O,
ilim ve irdedir. Yaratc, suretleri onlara illet olmak zere yaratmtr. O, illet olup ma'll
deildir. Aksi halde mall lletle beraber olurdu. Bir ma'll illetle beraber olabilir demek
caiz olunca ma'll, illetin gayri olmaz. Ma'll, ma'll olmas itibaryla illetten daha nemli
ve evl olamaz. llet de illet olmas itibaryla mallden evl olamaz. Bu durumda ma'll
illetin altnda ve sonrasnda yeralmaktadr. llet, btn illetlerin, yan kendi altndaki
btn ma'lllerin illetidir. Ma'll, hibir ekilde ve hibir cihette illet ile birlikte olmaz. Aksi
halde illet ve ma'll simleri geersiz olurdu. lk ma'll unsurdur. kinci ma'll, onun
araclyla akldr. nc ma'll se o ikisinin araclyla oluan nefstr. Bu , lk
basitler ve araclardr. Bunlardan sonra gelenler mrekkebttr.
Ona gre mantk, aklda bulunan ifade etmez. nk akl, bast olmas itibaryla
mantktan daha ycedir. Mantk mrekkeptir. Mantk blnrken, akl btnleir, hadler
koyar ve paralara ayrlanlar toplar. u halde mantk Allah Tel'y ancak tek bir sfatla
vasfedebilir ki o da udur: Allah Tel odur ve bu lemlerden bast veya mrekkep bir ey
deildir. O, hem o, hem de ey olmayan (ley1) olduu zaman ey de, ey olmayan da
yaratlm olmaktadr.
Empedokles unlar da sylemitir: lk Unsur, kendi altnda olan akln z asndan
basittir. O, mutlak basit, yani illetin z bakmndan mutlak bir deildir. Akl veya hiss
olarak mrekkep olmayan hibir ma'll mevcut deildir. Unsur, kendi z itibaryla sevgi
ve galebe almadan mrekkeptir. Bast ruhani cevherler ve bast cismn cevherler bu
ikisinden yaratlmtr. Dolaysyla sevgi ve galebe alma unsurun iki sfat ya da sureti
olmutur. Bu ikisi, btn mevcudatn da temel ilkeleridir. Ruhanlerin tamam katksz
sevgiyle, cismnler de galebe almayla yourulmufardr. Bunlardan mrekkep olanlar
da sevgi ve galebe alma tabiatlar, bunlarn birleme ve atmalar zere vcud
bulmulardr. Ruhanlerin cismnlerdeki miktar da bunlarn mrekkebtta bulunma
oranlarna gre belirlenir. Bu anlamda birleenler birbirleriyle tr tre, snf snfa olacak
ekilde birlemitir. Ztlar da birbirlerinden tr trden, snf snftan olacak ekilde
uzaklap soumutur.
Sevgi ve kaynama bulunanlar rhniyttan, farkllk ve galebe bulunanlar cismniyttan
saylmtr. Ancak her ikisi de farkl oranlarla tek bir nefste bulunabilirler.
Empedokles, sevgiyi Mteri ve Zhre'ye, galebe almay ise Zuhal ve Merih'e izafe
etmitir. Bunlar sanki saadet ve bedbahtlkla somutlamlardr.
Empedokles'in szlerinin baka br balam da vardr. rnein yle demektedir: Gelime
eiliminde olan nefs (nefs-i nmiye) hayvani (beh-m) nefsin, hayvani nefs, mantk
nefsin, mantk nefs de akl nefsin kabuu konumundadr. Her altta olan, stte olann
kabuu hkmndedir. stte olan, onun zdr. Kabuk ve z kavramlaryla muhtemelen
beden ve ruhu ifade etmektedir. Buna gre nefs-i nmiye hayvan nefsin bedeni, o da
onun ruhudur. Bu durum akla varncaya kadar byle srmektedir.
lk Unsur aklda kendinde bulunan akli ruhan suretleri, akl da nefste Unsur'dan elde
ettiklerini, kll nefs de klli tabiatta akldan elde ettiklerini tasvr ettiinde tabiatta
birbirine benzemeyen kabuklar olumutur. Bunlar, latif olan ruhan akla da benzemeyen
kabuklard. Akl bunlara bakp bedenlerdeki ruhlar ve zleri grnce onlara gzalc,
deerli ve gzel suretler ihsan etti. Bunlar latf ruhan akl suretlere benzer nefslerin
suretleriydi. Bunu yapmasnn nedeni, bunlarn onlar idare edebilmesi, kabuklarla zleri
ayrtracak ekilde stlerinde tasarrufta bulunabilmeleriydi. Bylelikle zleri kendi
lemine ykseltebilecekti. Cz' nefsler, evin pencerelerine vuran gne klar misali kll
nefsin paralaryd. Kll tabiat ise nefs bakmndan ma'lld. Empedokles, cz ile tabiat
birbirinden ayrm ve cz' ma'li olarak grmemitir.
Ona gre kll nefsin zellii sevgidir. nk o, akla ve onun gzelliine bakt zaman
ona ak olmu, n mauku iin hissettii duygular hissederek ona ynelmek ve
onunla birlemek istemitir.
Kll tabiatn zellii ise galebedir. nk o birletii zaman nefs ve akl idrak ederek
onlara ak olabilecei bir gz ve basiretten mahrum kalmtr. Aksine onlardan zt gler
domutur. Bast varlklarnda ilke-lerdeki ztlklar, mrekkep varlklarnda mizac, tabi ve
hayvan glerin ztlklar hakim olmutur. Tabi gleri onlarn klliytnn mallleri olma-
lar tibaryla illetten uzak kaldklar iin bakaldrmalardr. Nefsn czleri se aldatc
lemlerine kanarak ona boyun emilerdir. Bunlar gzel yemekler yeme, tatl ikiler ime,
gsterili giyinme ve zevk dolu birliktelikler kurma gibi fiziksel zevklere ynelerek aslnda
tabiatlarnda bulunan akl ve ruhan keml, gzellik ve gozalcl unutmulardr. Kll
nefs onlarn syan ve gururlarn grnce stlerine kendi czlerinden birini indirmitir ki o,
hayvani ve nebat nefslerden daha ar, daha deerli ve daha latiftir. Bu cz, onlarn
isyanlarn bastrarak aldanm nefslere gerek lemlerini sevdirmi, unuttuklarn
hatrlatm, bilmediklerini retmi, kirlerini temizlemi ve stlerine bulam olan
pislikleri onlardan tecrit etmeye almtr. Bu deerli cz, her devirde gnderilen
peygamberdir. O, akl ve ilk unsurun koyduu yasalar zere hareket ederek sevgi ve
galebede dengeyi gzetir. O baz nefsleri hikmet ve gzel tlerle kaynatrr. Baz
neftleri de zor ve galebe gcyle yola getirmeye alr.
Peygamber bazen ltfundan hareketle sevgiyle ve gzel lisanla onlar davet ederken,
bazen de zordan hareket ederek galebeyle klcn eker. Her iki yolla da hayvan ve
nebat nefslerin telkinleriyle aldanm olan deerli cz' nefsleri batla daha fazla
dalmaktan ve aslsz ilere gnl vermekten kurtarr. Bazen o iki nefse de deerli nefs
(nefs-i erife) kisvesini giydirir. Bunun sonucunda ehvet sfat sevgiye dnp iyilik,
hak ve doruluk sevgisi galip gelir. Gazap sfat da galebeye dnerek ktlk, batl ve
yalan bastrr. Bu sayede deerli cz' nefs o iki nefsi ruhanlerin lemine ykseltir. Her
iki nefs bu lemde olduu gibi o lemde de onun iin beden olurlar. Bu meyanda yle
denilmitir: Deiim ve alma kii iin en sevilen eyler olduunda, onlarn sevgisiyle
zrlarm muhakkak yener.
Empedokles'ten nakledilen grler arasnda u da yer alr: lem, drt ustukustan
mrekkep olup bunlarn tesinde bunlardan daha basit baka bir ey yoktur. Eyann bir
ksm, bir ksmnda yerleiktir. Ona gre olu (kevn), dnm (istihale) ve geliim
(numuv) yoktur. Nitekim yle demitir: Hava atee, su da havaya dnmez. Bu,
younlama ve seyrelme, kmn ve zuhur, mrekkep olma ve zlme ile olur. Mrek-
keplerdeki terkip olma sevgiyle, zlenlerdeki (mrehallilt) zlme (tehallul) ise
galebeyle olur.
Yine o, Yaratc hakknda bir tr hareket ve skndan sz etmi ve yle demitir: O, bir
tr skn ile hareket eder. nk akl ve unsur bir tr skn ile hareket ederler. Her
ilcisini de O yaratmtr. Yaratc hi kukusuz en byktr. nk O, btn hareket
edenlerin ve skn halinde bulunanlarn illetidir. Pitagoras ve Efltun'a kadar bilinen
birok bilge bu gr benimsemitir. Byk Zenon, Demokritos ve irler ise Yaratc'nm
hareket edici olduunu sylemilerdir. Anaksagoras'n daha nce Yaratc'nm skn
halinde bulunduunu syledii nakledilmiti. nk ona gre hareket, ancak muhdes yani
sonradan olma olabilir. Ardndan da yle demitir: Fakat unu sylemelisiniz ki o hareket
bilinen her hareketin stnde olduu gibi, o skn da her sknun stndedir.
Btn bu filozoflar, hareket ve skn ile bir mekndan dierine intikli veya belli bir
meknda kalmay kasdetmiyorlard. Hareketle deiim ve dnm murad etmedikleri
gibi, skn ile de cevherin sebatn ve belli bir halde devam etmesini kasdetmiyorlard.
nk ezellik ve kdem, bunlarla elimekteydi.
Yaratc hakknda okluk endiesinden kim bu kadar saknabilir? O'nun deikenlii gibi
bir tehlikeden kim bu kadar endie edebilir? Filozoflar akl ve nefsteki hareket ve skn
ile fiil ve infiali kaydetmilerdir,
Akl kamilen ve bilfiil varolduu iin onun, tek, sakin ve kendisini fiil sahibi klacak bir
hareketten mstani olduunu sylemilerdir. Nefs ise eksik ve srekli kemlin
araynda olduu iin hareketli ve akln makamna ulama arzusu iindedir. Ardndan da
unu sylemilerdir: Akl, bir tr harekede skn halindedir. Yani o, zt itibaryla bilfiil
keml sahibi ve faildir. Nefsi kuvveden fiile karan da odur. Fiil, skn iindeki bir tr
harekettir. Keml, hareket iinde-bir tr skndur. Yani o, kmil, hem de dierleri iin
mkemmil yani kemle erdiricidir. Onlara gre bu ilkelerden hareketle Allah Tel'ya
hareket ve skn isnd etmek caiz olmaktadr.
in tuhaf yan byle bir ihtilafn din sahipleri arasnda da vuku bulmu olmas ve
bazlarnn Allah Tel'y bir meknda istikrar etmi ve bir mekna istiva ermi olduunu -
ki bu sknu ifade eder- iddia etmi olmalar, bazlarnn ise O'nun geldiini, gittiini,
indiini ve ktn iddia etmi olmalardr ki bu da hareketi ifade eder. Ancak bunlar
O'nun nma lyk olacak ekilde anlalmaldr.
Empedokles'ten bu lemin sonu (me'd) konusunda nakledilen gr udur: Bu lem,
altmz ekli zere baki kalr. Yani tabiata sarlm nefsler ve alara taklp kalm
ruhlar burada varolmaya devam ederler. En sonunda Klli Nefs'ten yardm isterler. Nefs,
akla yakarr. Akl da bu yakara kulak verip Allah Tel'ya yakarr. Bunun zerine Allah
Tel alda feyizde bulunur. Akl de nefse feyizde bulunur. Nefs de btn leme feyizde
bulunur ve lemde varolan cz' nefsler onun nuruyla aydnlanr. Yeryz de nura boulur
ve btn cziler kllilerini bularak kendilerini saran adan kurtulur ve kllleriyle
birleirler. Bu sayede kendi lemlerindeki esiz saadete dnerler. "Allah Tel'nm
kendisine nur vermedii kimsenin nuru olamaz." (Nur, 24/40)

5- Pitagoras'n Grleri

yonya'dan Minsarehs'in olu olan Pitagoras, Sleyman Peygamber (aleyhisselm)

dneminde yaamtr. Hikmeti, peygamberlik madeninden tahsil etmitir. Salam bir
gr ve parlak bir akla sahip olan filozof, ayn zamanda fazilet sahibi bir insandr. Duyu
ve sezgi (hads) yoluyla ulv lemleri mahede ettiini, felein hareketlerini iitecek
derecede bir riyazet gcne ulatn ve meleklerin makamna ykseldiini iddia etmitir.
Bu konuda kendi ifadesi udur: "Hayatm boyunca onlarn hareketlerinden daha ho,
suret ve heyetlerinden daha gzalc br ey grmedim."
Pitagoras ilahiyat konusunda unlar syler: Allah Tel Br'dir. Bu birlik, rakam olarak bir
olmaktan farkldr ve sayya dhil deildir. Akl ve nefs cihetinden idrk olunamaz. Akl
dnce O'nu idrk edemez. Nefsi mantk da O'nu idrk etme ve vasfetme yetkinliine
sahip deildir. O, ruhan sfatlarn stndedir. Zt olarak da idrk edilebilir deildir. O
ancak eserleri, yarattklar ve fiilleri bakmndan idrk edilebilir. lemlerden herhangi bir
lemin O'nu idrki, ancak O'nun eserleri miktarnca olabilir. Sz konusu lemin O'nu
tavsifi de, ancak eserlerinden ona mahsus kld lde mmkn olabilir. Ruhan lemde
mevcd olanlar, birtakm zel ruhan eserlerle donatldklar iin O'nu bu eserlerden
hareketle tavsif ederler. Ayn ekilde cismn lemdeki mevcudat da, birtakm zel
cismn eserlerle donatlmlardr. Onlar da bu eserlerden hareketle O'nu tavsif ederler.
Hi kukusuz hayvann hidayeti, onun yaratl ilkelerine gre, insann hidayeti de onun
ftrat ilkelerine gre belirlenmitir. Herkes O'nu kendi zelliklerinden harekede tavsif ve
sfatlarnn hususiyetlerine gre takdis eder.
Pitagoras'a gre birlik (vahdet) u trlere ayrlmtr:
a- Bakasndan elde edilmemi vahdettir ki bu Allah Tel'nn vahdeti olup her eyi
kuatr, ayn zamanda her ey hakkndaki hkm birliidir. Varlklar alemindeki birler ve
okluk da vahdetin bu trnden doar.
b- Bakasndan elde edilen birlik. Bu da yaratlmlarn vahdetidir. Vahdet, mutlak
anlamda zamann (dehr) ncesindeki vahdet, dehrle birlikte bulunan vahdet, dehr sonras
ve zamann ncesinde bulunan vahdet ve zamanla birlikte bulunan vahdet gibi trlere
ayrlr. Dehr ncesinde bulunan vahdet, Allah Tel'nn vahdetidir. Dehrle birlikte bulunan
vahdet, lk Akl'n (Akl- evvel) vahdetidir. Dehrden sonra ve zamandan nce bulunan
vahdet nefsin vahdetidir. Zaman ile birlikte bulunan vahdet ise, unsur ve mrekkebt iin
geerli olan vahdettir.
Onun vahdetle ilgili bir dier taksimi de udur: Vahdet, zt itibaryla vahdet ve araz
itibaryla vahdet olmak zere iki ksma ayrlr. Zt itibaryla vahdet, ancak say ve
saylanlar iin geerli olan vahdniyederin sudur etti- klln yaratcs iin sz
konusudur. Araz itibaryla vahdet ise, saylar iin esas olup saylara dhil olmayanlarn
vahdeti ile saylar iin esas olup saylara dhil olanlarn vahdeti olmak zere iki ksma
ayrlr. lki, Faal akl'n vahdaniyeti gibidir. nk o say ve saylanlar kapsamna girmez.
kincisi ise kendisine dhil olanlara gre deiik ksmlara ayrlr. rnein iki, iki birden
mrekkeptir. Ayn ekilde btn saylar birden mrekkeptir. Say miktar ykseldike, ona
zafe edilen birlik de ayn oranla azalr, Bir de paras gibi deil de ayrlmaz gerei olarak
dhil olanlar vardr. nk say ve saylan hibir ey, ayrlmaz bir gerei olan vahdetten
hli kalmaz. rnein iki ve , iki ve tane birden ibarettir. Mrekkebt ve basitler
arasnda bulunan saylanlar da ya tr, ya ahsiyet, ya da cins bakmndan birdir. rnein
cevher gibi ki o, mutlak anlamda cevherdir. nsan da insandr. ahsiyet tibaryla byle
olup rnein Zeyd, belli bir ahstr. Buna gre vahdet, u veya bu ekilde mevcudatn
ayrlmaz bir zelliidir ki, bu Allah Tei'nn vahdetinden kaynaklanr. Ztlar itibaryla
ok olmalar bunu deitirmez. Her varlk, kendisinde bulunan birliin galebesine gre
ereflendirilmi tir. okluktan uzaklaldka derece ve keml bakmndan ykselme
gerekleir.
Ptagoras, say ve saylanla ilgili grleri bakmndan kendinden nceki btn filozoflara
aykr dm, sonraki birok filozof da kendisine muhalefet etmitir. O, sureti maddeden
soyutlar gibi, sayy saylandan soyutlamtr. Ona gre say, varl tahakkuk etmi bir
mevcuddur. O, sureti de tecrit ederek tahakkuk ettiini kabul etmitir. Bu meyanda yle
demitir: Mevcudatn temel esas saydr. Allah Tel tarafndan ilk yaratlan da odur. lk
say birdir. Ancak birin saylarn kapsamna grp girmemesi konusunda tereddde
kaplmtr. Ancak meylettii gr, birin saylara dhil olmaddr. Buna gre say, ikiden
balar.
Pitagoras'a gre saylar, tek ve ift olmak zere ikiye ayrlr. lk basit say kidir. lk bast
ift say ise drttr. O, ki eite blnebilir. ki saysn ift say saymamtr. nk o,
blnebilir olsayd, iki tane bire ayrlr ve bir de sayya dhil edilmi olurdu. Halbuki ona
gre say ikiden balar. ift de ikinin bir parasdr. Bu durumda nasl onun kendisi
olabilir?
ilk basit tek say tr. Ona gre blnme bu ekilde sona ermektedir. Bunun stndeki
saylarda ise blnenlerin blnmesi sz konusudur. Saylarn st snr drttr ki o,
kemli temsil eder. Nitekim o, drtlk zerine yemin eder ve yle derdi: "Nefslerimizi
ekip eviren drtln hakk in hayr! O, kemlin kaynadr." Bunun tesindeki saylar
ise tekin ifti, iftin ifti, tek ve iftin ifti olan saylardr.
Pitagoras bei devreden say olarak isimlendirmitir. nk be kendi kadaryla ne kadar
arplrsa arplsn sonuna hep be gelir.
Alty ise tam say olarak adlandrmtr. nk onun czleri tamamna denktir.
Yediyi ise kmil say olarak isimlendirmiti. Bunun nedeni de ilk ift ve tek saynn
toplamna eit olmasdr. Bylelikle yedi bir baka sonu ifade eder.
Sekiz, iki iftten oluan ilk saydr.
Dokuz ise tekten oluan bir say olarak baka bir sonu ifade eder. On, birden drde
kadar olan saylarn toplam olarak bir dier sondur.
Bu durumda saylar iin drt son sz konusu olur: Drt, yedi, dokuz ve on. Bunun
ardndan tekrar bire dnlr: Onbir, oniki vd. Drdn stndeki mrekkep saylar alt
ksma ayrlr:
Be, biri saylar arasnda grmeyenlere gre bir tek, bir ift saydan mrekkeptir. Biri
saylar arasnda grenlere gre se bir tek iki ift saydan mrekkeptir.
Alt, ilk grte olanlara gre iki tek ya da bir say ve bir iftten mrekkeptir. kinci
grte olanlara gre ise iftten mrekkeptir.
Yedi, ilk grte olanlara gre bir tek, bir ift saydan mrekkeptir. ikinci grte olanlara
gre ise bir tek, ift saydan mrekkeptir.
Sekiz, ilk grtekilere gre iki iftten mrekkeptir. kinci grte olanlara gre ise drt
ift saydan mrekkeptir.
Dokuz, ilk grtekilere gre tek saydan, ikinci grte olanlara gre ise bir tek, drt
ift saydan mrekkeptir.
On ise, ilk gre gre bir say ve iki iftten, veya bir ift ve iki tekten mrekkeptir. kinci
grtekilere gre ise birden drde kadar saylanlar saylarn kemli ve st snrdr.
Bunlarn ardndan gelen saylar ise bunlara kyas edilir. Pitagoras'a gre bunlar,
mevcudatn ilkeleridir.
Pitagoras, bu ilkeleri belirledikten sonra sayy saylan, miktar makdr olunana terkip
ederek yle demitir: Kendisinde ikilik bulunan ma'dud (: saylan), saylanlarn esas ve
temeli olan akldr. nk onda iki tr itibar mevcuttur. Biri zt itibaryla olup mmkinu'l-
vcd olmasn gerektirir. Dieri ise yaratc itibaryla olup onunla vcibu'l-vcd olmasn
gerektirir. Dolaysyla bunu iki says karlamaktadr. Kendisinde ln bulunduu
ma'dud (: saylan) ise nefstir. Burada ilk iki itibara nc bir itibar ilve edilmitir.
Kendisinde drtln bulunduu ma'dud ise tabiattr. nk onda, ilk ne drdnc bir
itibar ilve edilmitir. Bundan sonra ise ilkelerin sonu gelmektedir. Ona gre hibir
mrekkep varlk yoktur ki onda unsurlar, nefs ve akldan bir ey bulunmasn. Bu ey,
bizatihi kendileri olabilecei gibi eserleri de olabilir ve bu yolla yediye varr. Saylanlar bu
fikirden hareketle ona kartr ve akl ile dokuz nefsi bedenleri ve mufrak akllan olan
eflkyla cevher ve dokuz araz gibi takdim eder. zetle sylemek gerekirse varlklarn hali
say ve miktarlarla bilinir. Bu meyanda yle demitir: Allah Tel btn malmat,
onlarn sebepleri olan say ve miktarlar ihata etmek suretiyle bilir. Bunlarda farkllk
olmad iin O'nun ilminde de farkllk olmaz.
Pitagoras der ki: Birin mukabili lk Unsur'dur. Bu gr, Anaksi-menes'ten de
nakledilmitir. O bunu lk Heyula olarak isimlendirmiti. Bu vhid-i mstefd olarak da
bilinen ve dier birler gibi olmayan bir (vhid)dir. O, bir ve kldr. Btn oklar ondan
sdr olur. okluk, mevcudatn ayrlmaz zellii olan birlii ondan kazanr. Ona gre
Unsur, birliiyle tektir. Mevcudata feyz verir. Hibir mevcut yoktur ki onun vahdetinden
istidadna gre bir nasibi olmu olmasn. Sonra akln reh-berliiyle istidad kadar birlikten
payn alr. Sonra nefsin kuvvetinden de istidad kadar pay alr. lkelerin mrekkebt
zerindeki eserleri de buna gre belirlenir. Ona gre her mrekkep bir tr mizaca
sahiptir. Her miza da belli bir dengeye sahiptir. Her denge de bir keml veya keml
kuvvetinden kaynaklanr. Bu, ya tab ve kendiliinden olur ki bu hareketin temelidir. Ya
da nefsn kemlden kaynaklanr ki o da duyunun esasdr. nsan mizac bu kemli kabule
yatkn olduu zaman Unsur onun stne kendi vahdetinin feyizlerini aktrken akl
hidyetini, nefs de nutk ve hikmetini yadrr.
Pitagoras yle demitir: Hendes birleimler de saysal dengelere dayand iin bunlar
da lkeler arasnda sayarz. Pitagoraslardan bir gruba gre lkeler, saysal ilikilere bal
hendes birleimlerden ibarettir. Bu nedenledir ki semav hareketli varlklarn hareketleri
mziksel uyumu ile derece bakmndan en stn ve en latif birleimler olarak grlr. Bu
grte o kadar leri gitmilerdir ki onlardan bazlar ilkelerin maddeden mcerret harfler
ve hadler olduu fikrini dllendrmilerdir. Mesela ef i bir mukabilinde, b'y iki
mukabilinde kabul etmilerdir.
Bunu hangi lisan ve dile dayanarak takdir ettiklerini bilemiyorum. nk diller, ehir ve
beldelerin farkna bal olarak farkllarlar. Ya da hangi terkip zere yapmlardr? nk
terkipler de farkllk gsterir. Tek tek harfler farkl olduu gibi bunlardan oluan terhipler
de farkldr. Oysa saylar byle deildir. nk saylar asla farkllamaz.
Pitagoraslardan bir baka grup ise cismin esasnn boyut olduunu ve cismin
bunlardan mrekkep olduunu sylemitir. Bunlar noktay birin, izgiyi ikinin, yzeyi
n, cismi de drdn karsna koymulardr. Cisimlerin terkiplerinde bu mukabeleleri ve
saylarn katlarn gzetmilerdir.
Ptagoras'a gre hem tabiatlar, hem de iimizde bulunan nefsler drde ayrlr: Akl, ilim,
rey ve duyular. Ardndan sayy saylan zerine, ruhanyi cismn zerine terkip etmitir.
Reis Ebu Ali Hseyin bn Sna. yle demitir: Bu grnde ona kar gsterilebilecek en
gzel rnek udur: Bir eyin bir olmas, mevcut veya nsan olmas gibi deildir. nk o,
zt bakmndan kisinden de nce gelir. Bir canl, kendisiyle bir olduu birlik mns daha
nceden ona erimemise bir olamaz. Eer bu olmasa, varl da mmkn olmazd. u
halde o, en erefli, en basit ve ilktir. Bu, akim suretidir. Akl, bu adan bir olmak
durumundadr. lim ise, rtbe bakmndan onun altndadr. nk o akl ile vardr ve akln
rndr. Bir anlamda o, bire muhta olan ve ondan sudur eden iki gibidir. lim, ayn
bunun gibi akla dayanr. Zan ve rey, yzeyin saysdr. Duyu ise cismin saysdr. Yzey,
ynl olmas itibaryla mertebe bakmndan ilimden daha genel olan zan tabiatn tem-
sil eder. nk kesin ilim, muayyen bir bilinene taalluk eder. Zan ve ahs gr ise, bir
eye eilim anlamna gelebilecei gibi onun zddna da eilim anlamna gelebilir. Somut
duyu ise zandan daha kapsamldr. nk o, drt boyutlu cismi haber verir.
Ptagoras'a gre lem, basit ruhan namelerden mrekkeptir. Rhn saylar kesintisiz
olup akl bakmndan blnebilen birimlerdir. Duyular bakmndan ise blnemezler. O, bu
grten hareketle birok lemin varln ileri srmtr. rnein yaratln kaynanda
varolan bir mutlak mutluluk, ftratn vazediliinde bulunan huzur ve nee lemi vardr.
Bunun altnda baka bir lem vardr. Bu lemin mant (konuma/ dnce), ulv
lemlerin mant gibi deildir. Zira mantk bast rhn namelerle olabildii gibi
mrekkep rhn namelerle de olabilir.
lk lemin mutluluu kesintisiz ve devaml olur. Ancak namelerden terkip bakmndan
kusurlu olanlar kabilir. nk mantk henz fiil sahasna kmamtr. Bu yzden
mutluluk, mkemmelliin varaca son nokta olamaz. nk name, ittifakn varaca
son nokta deildir.
Bunun dndaki her lem, mertebe bakmndan ilk lemin altndadr. lemler gzellik,
gzalclk ve mertebe bakmndan farkllarlar. En son lem, en ar ve en altta olan
lemdir. Bu nedenledir ki bu lem bir trl cem' olmam, madde suret ile tam olarak
birlememi, onu oluturan czlerden herhangi birinin dierinden ayrlmas caiz olmutur.
Ancak onda da ilk nurdan kalan az bir nur mevcuttur. te o nur sebebiyle bu lemde de
bir tr sebat bulunmutur. Eer bu nur mevcut olmasayd, lem bir an bile baki
kalamazd. Sz konusu az nur, nefs ve akln cismi ve o ikisini bu leme tayan unsurdur.
Ona gre insan, ftrat gerei bu lemin btnnn karsnda yer alan kk bir lemdir.
lem de byk bir insandr. te bu nedenledir ki insann nefs ve akldan ald pay dier
canllardan daha fazla olmutur. Nefs terbiyesini gzelce yapan, ahlakn terbiye eden ve
hayatn iyice arndran kimse lemin bilgisine ve oluum keyfiyetine muttali olabilir.
Nefsini ziyan eden, ona yarar salayacak iyiletirmelerde bulunmayan kimse ise say ve
saylan dairesinden kar, mikdar ve makdr bandan syrlarak kaybolup gider.
Pitagoras unu sylemektedir: nsan nefsi, saysal veya namelerle oluan birleimlerden
teekkl eder. Bu nedenledir ki nefs, namelere uyum salam olup onlar dinlemekten
zevk alr, onlar iitmekle coup vecd bulur olmutur. Nefs, bedenle birlemeden nce bu
temel saysal birleimlerden yaratlm, ardndan da bedenlerle birlemitir. Ahlak eitim
ftrata uygun der ve nefsler, d mnsebetlerden syrlrsa kendi alemiyle balant
kurar ve ilkinden daha gzel ve mkemmel biimde yoluna girmi olur. Zra lk birleimi
bir ynden naks di, nk bilkuvvc di. Oysa bu lemde yapt riyazet ve mchede ile
keml derecesine ulam ve kuvveden fiile km olur. Pitagoras bu meyanda yle
demitir: Namaz, zekat ve dier ibadetlerin say ve zamanlarn bildiren eriatlar, sz
konusu ilikileri, zikrettiimiz ruhan birleimlerin mukabiline koymak iin vaz
edilmilerdir. O, bu birleimlerin konumunda daha da ileri giderek yle demitir: lemde
birleimden baka bir ey yoktur. Cisim olsun, araz olsun her ey birleimlerdir. Nefsler
ve akllar da birleimden ibarettir.
Byle bir yaklam ortaya koymak olaanst gtr. Geri, telifi mellife, takdiri
mukaddire dayandrmak biraz dnldnde bulunabilecek ve itimat edilebilecek bir
fikirdir.
Khrinos ve ir Zenon yaratc ve yaratlan hakkndaki grlerinde Pitagoras' zlemiler
ancak ondan farkl olarak unu sylemilerdir: Allah Tel nefs ve akl bir defada
yaratmtr. Daha sonra bunlarn vastasyla daha alttaki varlklar yaratmtr. Bu kisi,
lmszlk zere yaratlmtr. Bunlar hakknda fena ve yok olma caiz deildir. Nefs,
temiz ve her trl kirden arnm olduunda kendine uygun olan meskeninin bulunduu
en st leme kar. Ate ve havadan oluan cisim ise bu lemde her trl arlk ve
bulanklkla evrelenmi olarak bulunur.
Su ve topraktan oluan cisme gelince yok olur ve zlr. nk o, semav cisme benzer
deildir. Semav cisim, latiftir, arl yoktur ve dokunulamazdr. Semav cisim, bu
lemde normal cismin iinde gizlenmi halde bulunur. nk o, ok daha ruhandir. Bu
lem semav cisme benzer deilken, normal cisim ona benzer niteliktedir. Mrekkep olup
ate ve hava paralar daha baskn olan varlkta semav cisimlik yn daha gldr.
Mrekkep olup su ve toprak paralan daha baskn olan varlkta ise normal cisimlik yn
daha gldr. Bu lem, normal cisimlerin lemidir. O lem ise, semav cisimlerin
lemidir. Nefs, o lemde normal cismn deil semav cismn bir bedende diriltilir ve asla
fena bulmaz. Tabiat ve nefsler onu bktrmad iin lezzet almas da sreklidir.
Ptagoras'a niin lemin btl olduu grn ileri srd sorulduunda yle cevap
vermitir: nk lem varolu illetine ular. Ona ulatnda se hareketi durur. Ulv
lezzetlerin bir ou namelerden oluan birleimlerdir. Bu, "tebih ve takdis, ruhanlerin
ve varln kayna olan eyden yaratlan her varln gdasdr' demek gibidir.
Heraklitus ve Abasis (: Hpparakhos) da Pitagoraslar'dand. Bu ikisine gre btn
varlklarn temeli ateti. Atein arlap talaan ksmndan toprak, topran atele
zlen ksmndan su olutu. Suyun ate ile karmasndan hava olutu. Havann atein
scayla karan ksm da atee dnt. Ate esastr. Ardndan toprak, ardndan su,
ardndan hava ve tekrar ate ger. Grld gibi her eyin ba da sonu da atetir.
Oluum ondan olduu gb bozulma da ona dorudur.
Demokritos'un yaad dnemde felsefeyle uraan Epikr'e gre ise mevcudatn
temelleri aklen drk edilen cisimlerdir. Bunlar, boluktan bolua doru hareket ederler.
Ona gre boluun sonu yoktur. Ayn ekilde bu cisimlerin de sonlar yoktur. Ancak
onlarn lkesi vardr: ekil, byklk ve arlk.
Demokrtos'a gre se iki ilkesi vardr: ekil ve byklk. Ona gre bu cisimler paralara
ayrlmaz. Yani etkileime girmez ve oalmazlar. Akl veya vehimle bilinmelerine ramen
duyularla alglanmazlar. Bu paralarn hareketleri zorunlu ve tesadfidir. Sz konusu
hareketlerden se bu lemin suret ve ekilleri oluur. Bunlar hareket ynlerine gre
hareket ederler, ite bu nedenledir ki her eyi tesadfe balam ve bu cisimlerin bir
yaratcs olduunu kabul etmemilerdir. Halbuki bu hareketlerin tesadf olmadn
syleyenlere gre bir yaratc vardr. Onlara gre sz konusu cevherlerin harekeden de
belli sebeplere dayanr. Ancak onlar da bu hareketlerin arpmasn tesadfle
aklamlardr. Bu da, lemin tesadfle olutuu sonucunu dourmutur.
Pitagoras'n iki nemli rencisi vard. Bunlarn ilki Merzino olarak da bilinen Felinkes'ti.
Felinkes, ran'a giderek insanlar Pitagoras felsefesine davet etmi ve bu felsefeyi
Mecuslikle badatrmaya almt. Dier rencisinin ad ise Kalnus'tu. Hindistan'a
giderek Pitagoras felsefesini orada yaymaya almt. O da Pitagorasl Brahmanizmle
badatrmaya almt. Anlatlanlara gre Mecsler bu felsefenin cismn ynn,
Brahmanlar ise rhn ynn benimsemilerdir.
Pitagoras'n bildirdii ve tledii hususlar arasnda unlar da yeralmtr: Ben o ulv
lemlere uzun bir riyazetten sonra duyularla muttali oldum. Tabiat leminden nefs ve akl
lemlerine ykseldim. Oralardaki mcerret suretlere, onlarn gzellik, gzalclk ve
nurlarna baktm. Onlarn esiz namelerini ve rhn seslerini dinledim.
Bu lemde bulunanlar, tabiat ile rna'll olduklar iin az bir gzellie sahiptirler. st
lemlerde bulunanlar ise ok daha gzel, deerli ve gzalcdrlar. Pitagoras bu
anlatmlarn akl ve nefs lemlerine kadar srdrmekte ve orada durmaktadr. nk ona
gre dil, bu lemlerde-ki gzellik, gsteri, eref ve deeri ifade ve tavsif etmekten
cizdir. Bu noktada herkesi, szkonusu lemle iliki kurmak iin aba sarfetmeye
zendirmektedir, insanlara ulaan fesat ve bozulmadan sonra beka ve srekliliklerinin
daha uzun olabilmesini de buna balamtr. Bu lemlerle iliki kurabilenler, tamam
gzellik, mutluluk ve gzalclkla dolu olan o lemlere nfuz edebilecekler ve bu ekilde
mutluluk ve lezzetleri kalc ve kesintisiz olacaktr.
Pitagoras'a gre kul ile Rabbi arasndaki araclar ne kadar ok olursa, onun kulluk
mertebesi de o kadar eksik olacaktr. Beden, birtakm ihtiyalar iin tabiatn
dzenlemelerine (tedbr) ne kadar muhta ise, tabiat da fiillerini ifada neftin
dzenlemesine o kadar muhtatr. Neft de en iyiyi bulabilmek iin akln yol gstericiliine
muhtatr. Akln stnde ise ilh hidayetten baka bir rehber yoktur. Daha ak bir
ifadeyle nefs, btn ilerinde akln ak yol gstericiliinden yararlanr ki bu da onun
Rabbi ile iktifa ediini gsterir. Bedenin arzularna uyanlar ise tabiatn drtlerine boyun
eerler. Nefsin arzularyla yaayan bu ller, Rablerinden uzak ve rtbe bakmndan ok
aadrlar.

6- Sokratn Grleri

Sokrat Atinal fazilet ve zhd sahibi bir bilgedir. Atinal Sophronis-kus adl bir
heykeltran oludur. Hikmeti Pitagoras ve Arkhelaus'tan elde etmi, ilahiyat ve ahlak
konularna arlk vermitir. Zhd, riyazet ve ahlak terbiyesiyle megul olmu, dnyev
zevklerden uzak durarak bir dada inzivaya ekilmi ve orada yaamtr.
Devrin erafn irkten ve putperestlikten sakndrd in onlarn tahrikleriyle kral
tarafndan hapsedilmi ve zehirlenerek ldrlmtr. Hikyesi mehurdur.
Sokrat yle demitir: Yaratc mutlak mahiyet ve cevher olarak ezeldir. O'nun hakknda
bir eyler sylemek ve sfatlarn ifade etmek istediimizde akl ve mantn O'nun
knhne ve hakikatine muttali olmaktan ciz olduklarn grrz. Akl ve mantk O'nu
simlendremez ve idrk edemez. nk btn hakikatler O'nun cevherinden
kaynaklanmaktadr. O, her eyi idrk eden ve her eyin vasfm belirleyendir. Varlklardan
herbiri-ne isim veren de O'dur. Kendisi msemm olan bir varlk O'na nasl isim verebilir?
Kendisi ihata edilmi olan bir varlk O'nu nasl ihata edebilir? Biz O'nu, ancak eser ve
fiilleri bakmndan tavsif edebiliriz. Bunlar da isim ve sfatlardr. Ancak bunlar, bizzat
cevherin zn bildiren isim ve sfatlar deildir. rnein 'ilah' dediimiz zaman, herey
vcuda getireni kasde-deriz. 'Yaratc' dediimizde her eyi takdir edeni murad ederiz.
'Aziz' dediimizde malup edilmesinin mmkn olmadn anlarz. 'Hakm' dediimizde
ise fiillerini belli bir nizm zere tahkim edeni kasdederiz. Dier sfatlar da byledir.
Yaratc'nin lim, kudret, vcd ve hikmeti sonsuzdur. Akl, bunlar vasfedecek erikinlie
sahip deildir. Eer bunlar vasfedilebilir [: tamamen tanmlanabilir] olsayd, sonlu
olmalar gerekirdi. yle bir itiraz gelince: "Bu sfatlar sonsuz ve nihayetsizdir.
Mevcudatn ise sonlu olduunu grrz." yle karlk vermitir: Varlklarn sonluluu
ancak bu sfatlar tayan varlklarn kapasitesi sebebiyledir. Yoksa kudret, hikmet ve
cmertlik itibaryla deildir. Madde sonsuz sayda sureti yklenme imknna sahip
olmamas itibaryla suretler sayl olmutur. Ama bu, Vhib olan Yaratc'nn cimrilii
nedeniyle deil maddede bulunan eksiktik yzndendir. Hkmet-i lhi ite bu yzden
unu gerektirmitir ki madde zt, suret, mekn ve yerleim bakmndan snrl olsa da
ba ve ilerisi ynnden zamanca sonsuz olur. Belli bir ahsn bekas dnlemez olsa da
Hikmet-i lhiye ahslarn trleri itibaryla baki olmalarm gerektirmitir. Bu da
benzerlerin oalmas eklinde olur. Bylece ahsn bekas, trn bekasyla salanm
olurken ahslarn srekli yenilenmesiyle trn bekas salanr. Sonu itibaryla kudret
son noktasna varmad gibi hikmet de bir son noktada durmaz.
Sokrat'a gre Allah Tel'nn en husus anlamda vasfedile bilecei sfatlar Hayy ve
Kayym olmasdr. nk ilim, kudret, cmertlik ve hikmet sfatlarnn tamam Hayy
oluunun altnda yeralr. Hayat, btn sfatlan ihtiva eden bir sfattr. Ebedi, ezel, baki
olmas ve lemin nizmn muhafaza etmesi ise Kayym sfatnn altnda yer alr.
Kayymiyet bu anlamdaki btn sfatlar ihtiva eden bir sfattr. O, bu gryle muh-
temelen unu sylemektedir: Allah cevheri yani Zt itibaryla Hayy ve Ntk yani nutk
sahibidir. Bizim hayatmz ve nutkumuz ise bizim cevherimizden deildir. te bu
nedenledir d bizim hayat ve nutkumuzda bozulma ve fesat olabilir. O'nun hayat ve
nutkuna ise asla hibir fesat ve bozulma nz olmaz.
Plutarkhos mevcudatn ilkeleri hakknda onun u szn nakletmektedir: Eyann ilkeleri
tr. Fail illet, Unsur ve Suret. Allah Tel FiFdir. Unsur se, kevn ve fesadn lk
mevzuudur. Suret ise cisim olmayp cevherdir. Ona gre tabiat nefsin, nefs akln, akl da
ilk yaratcnn mmeti konumundadr. Bunun nedeni, ilk yaratcnn yaratt ilk yaratlann
akln sureti olmasdr. Bu balamda yle demitir: Yaratc iin son ve nihayet yoktur.
Nihayeti olmayan eyin ahs ve sureti de yoktur. Dier mevcudatta sonsuzluk olsayd,
onlarn da sureti, vaziyet ve tertibi olmamas gerekirdi. Suret, vaziyet ve tertibi olan ey
ise sonludur. u halde mevcudat sonsuz deildir. lk yaratc iin son yoktur. Ama bu,
hayal ve vehim gcnn tahayyl ettii gibi btn ynlere sonsuz olarak gidebilmesi
anlamna gelmez. Hayal, onu sonluluk veya sonsuzlukla nitelendire-bilecek derecede dahi
O'na yol bulamaz. O'nun akl cihetinden sonluluu sz konusu deildir. Duyu cihetinden
de byledir. nk bunlar onu snrlandramaz. O'nun belli bir ahsiyet, hayal, hissi veya
ald bir sureti de mevcut deildir.
Sokrat'a gre nsan nefsleri bir var olu tryle bedenlerin varolmasndan nce
mevcuttu. Bunlarn tamam bitiik veya zt ve hussyet-leriyle ayrm haldeydi.
Nefsler, bedenlerle onlar kemle erdirmek ve devamllklarn salamak iin
birlemilerdir. Bedenler, neftlerin kalplar ve aralar konumundadr. Bedenler bozulup
yok olduktan sonra nefsler tekrar btnlk durumuna dnecektir. Sokrat, te bu
grten hareketle kendisini ldrmek zere hapsetmi olan kral u szleriyle tehdit
etmitir: "Sokrat bir testi iindedir. Kral, ancak bu testiyi krabilir. Testi krldnda se
indeki su, denize dnecektir."
Sokrat'n ilm ve amel hikmete dair sylenmi veciz szleri vardr.
Sokrat ile Pitagoras'm ihtilafa dtkleri konulara rnek olarak unu zikredebiliriz: Hikmet
m haktan nce gelir, yoksa hak m hikmetten nce gelir? Bu meselede en ak gr
udur ki hak, hikmetten daha kapsamldr. Ancak o, bazen ak, bazen de gizli olur.
Hikmet se haktan daha zeldir. Ancak hikmet, her zaman aktr. u halde hak, btn
leme yaylm ve lemdeki hikmeti de kapsayan bir olgudur. Hikmet ise leme yaylm
olan hakk izah edip aklayan eydir. Hak, eyann kendisiyle kim olduu ey, hikmet
ise eyann varolu nedenidir.
Sokramn rencisi Arkhytas'a syledii birok zl ve simgesel sz mevcuttur. Bunlarn
byk blm Phaidon adl kitapta mevcuttur. Bu kitaptaki szlerinden bazlarn olduu
gibi nakletmeyi uygun buluyoruz:
- Hayatn nedenini aradnda lmle karlarsn. lm bulduunda ise sonsuz hayat
bulmu olursun.
- Hava grltyle dolu iken sus. Yarasa yuvalarnn olmad geceler konu.
- Temel sebebin bulunduu yeri aydnlatmas iin be kk delii tka. Kab pk olanla
doldur. gen havuzu bo testilere boalt, sz kapsn kapat, huzurda gemleri sk tut, ta
ki fkelenmeyisin ve yldzlarn dzenini gorebilesin.
- Aslanlar kurt yemez.
ly ama ve atei bakla kartrma. Terazinin stne oturma, elmay koklama, diriyi
ldr ki onun lmyle hayat bulasn.
- Herkesin kendine uygun bir ii olmaldr. Drt ayakl aslanlardan sakn ve sebep ve
vesile bakmndan tavan ol. lm annda karnca olma. Hayatn gidiatn hatrladnda
ly ldr ki hatrlayan olasn. Cmert kiinin dostu ol, polisin dostu olma. Dostlarnn
beraberinde yay bulunmasn. Dmanlarnn kapsnda uyuma. Sana dayanarak tek bir
kaynakta sebat er. unu bil ki hibir yl baharsz olmaz. U yol ara, onlar bulamadnda
bulmak iin derin br uykuya dalmaya rza gster. Topran kalitesini narla l, Akrebi
skut ile ldr. Eer kral olmak istiyorsan vahi bir eek ol. Yedi, birden daha stn
deildir. Onikiyle oniki-yi kle et. Siyah ek, beyaz bi. iek demetini ekme ve
paralama. Sen varken hayr iin harekete gemiyorsan bu durumdan honut olma. Bu,
senin in yirmi drt yerde gerekir. Biri senden bu gday vermeni sterse, onu iyi tan.
Eer bu gday hak etmise ver. Yok sa elinle hazrladn gdaya ihtiyac varsa onun iin
de yemek yap. nk gday isteyen renk de gdann kemlindendir. Bu gda belli bir
dereceye ulaanlar iindir.
- Ate iin bir kvlcm yeter.
- Adamn biri ona unu sormutu: Zikredilen ilahn bir olduunu nereden biliyorsun?
Sokrat cevap verdi: unu ok iyi biliyorum ki mutlak birin ikiye ihtiyac yoktur. Onun
yannda bir einin bulunduunu varsaydm zaman, kesinlikle ihtiya duyulmayan,
kesinlikle gerekli olann yanma koymu olurum.
- nsann tanm bakmndan tek mertebesi, heyet bakmndan ise mertebesi vardr.
- Kalbin iki hastal vardr: Gam ve kayg. Ar gamdan uyku, kaygdan ise uykusuzluk
doar.
- Hikmet ykseldiinde arzular akllara, hikmet geri gittiinde ise akllar arzulara hizmet
eder.
- ocuklarnz kendi izinizden gitmeye zorlamayn. nk onlar, sizinkinden farkl bir
zaman iin yaratlmlardr.
- Hayada kayglanp lmle sevinmeniz gerekir. nk bizler lmek iin yaar, yaamak
iin lrz.
- Hakikatlerin bilgisiyle dolu olanlarn kalpleri meleklerin minberleridir. Arzularn tatmin
etmekle megul olanlarn karnlar se lm hayvanlarn mezarlardr.
- Hayatn iki snr vardr. Biri emel, dieri eceldir, ilki hayatn bekas, ikincisi de fensdr.
- Nefe-i natka yedi kuvveti olan bast bir cevherdir. O, bu glerle tek bir harekette ve
farkl hareketlerde bulunur. Tek hareketi, ztna ve aklna ynelmesidir. Farkl hareketleri
se be duyuya ynelik hareketleridir.
Yunanllar uygun talihler iin yapya ynelmilerdi: Bri Antakya'da bir dan stnde
kurulmutu. Onu tazim eder ve kurbanlar sunarlard. Artk harabedir.
ikincisi Msr'da bulunan piramitler arasndadr. Orada taptklar putlar bulunurdu. Sokrat,
Yunanllar bu putlara tapmaktan sakndrmtr.
ncs Dvud Peygamber (akyhissdm) tarafndan Kuds'te ina edilen ve Hz.
Sleyman'n tamamlad mabettir. Onu ina edenin yalnz Hz. Sleyman olduu da
rivayet edilir. Mecsler se onu Dahhk'n n ettiini ddia etmilerdir. Grekler bu
mabede Ehl-i Kitap gibi tazim ederlerdi.

7- Efltun- lh'nin Grleri

Efltun (Platon), Atina'da domu olup dedesi Aristokles, babas ise Ariston'dur. Hikmetin
stunlar olan lk byk bilgelerin sonuncusudur. Tevhid ve hikmetle tannm bir
ahsiyettir. Arder b. Dr dneminde, onun krallnn on altnc ylnda domutur.
Kralln yirmi altnc ylnda Sokrat'm rencileri arasnda bulunan bir yeni yetmeydi.
Sokrat'n zehirlenerek ldrlmesi zerine onun yerine gemi ve makamna oturmutur.
Hocalar arasnda Sokrat, Timaios ve iki yabanc bulunur. Bu iki yabancdan biri Atina'nn,
dieri Ntes'in yabancs diye bilinir.
Efltunla tanan ve rencisi olan Aristo, Timaos ve Teofrastos onun yle dediini
nakJetmilerdir: lemin bir yaratcs ve bir muhdisi vardr. O, ezel ve Zt ile vaciptir.
Btn bildiklerini, kll sebeplerine bal olarak bilendir. Ezelde tek bana var iken, vcd
leminde ne bir resim, ne de bir misl mevcuttu; sadece O'nu katnda varlklarn birer
misali vard. Platon, O'nu kimi zaman Heyula kimi zaman da Unsur olarak ifade
etmektedir. O, muhtemelen O'nun ilmindeki malmatn suretlerine iaret ederek yle
demitir: nce lk Akl' yaratt. Onun araclyla Kll Nefs'i yaratt. Tpk bir suretin
aynada domas gibi. Bu ikisinin araclyla da Unsur'u yaratt.
Efltun'un yle dedii nakledilmitir: Duyularla alglanan surederin objesi olan heyula,
sz konusu Unsur deildir.
Efltun, zaman da ilkeler arama katmtr ki o, dehrdir. Ona gre duyularla alglanan
lemde bulunan her mahhas varln, akl lemde mahhas olmayan bir misali
mevcuttur. Bunlara Efltun'un ideleri (el-Msl'l-Efltniyye) denir.
lk ilkeler ile ideler basittir. Madd varlklar ise mrekkeptir. Duyularla alglanan mrekkep
insan, aklla bilinen basit insann cz'sidir. Hayvan, bitki ve madenler trnden her
mevcut iin de ayn durum geerlidir.
Ona gre bu lemdeki mevcudat, o lemdeki mevcudatn eserleridir, Her eserin de bir
ekilde kendine benzeyen bir messirinin bulunmas gerekir. nsan akl o lemde
duyularla alglanan varlklardan, maddeden soyutlanm, aklla idrak edilen bir misali
idrk eder d o, ahi leminde-k misline kll olarak, duyular alemindeki mevcuduna ise
cz' olarak mutabk olur. Eer byle olmasayd, akim idrak ettii eylerin harite bir
mukabili bulunmazd. Bir eyi idrak edenin bu idrki, idrak edilenin hakikatine uygun olur.
Efltun yle demitir: lem ikiye ayrlr, a. Akl lemi: Bu lemde akl misller (ideler) ve
ruhan suretler mevcuttur, b. Duyu (His) lemi: Bu lemde de duyularla alglanan
varlklar ve cismn suretler mevcuttur. Bu lem, duyularla alglanan cisimlerin zerinde
grnd parlak bir aynaya benzer. Ondaki suretler madd varlklar gibidir. O lemdeki
Unsur da, bu lemde bulunan btn varlklarn suretlerinin grnd bir ayna gibidir. u
farkla d fiziksel aynada tezahr eden grntler hayal suretlerdir. Varolduklar ve
nesnelerin hareketiyle hareket ettikleri sanlr. Halbuki gerekte byle deildir. Akl
aynada tezahr edenler ise hakk ruhan suretler olup bilfiil mevcutturlar ve kendileri
hareket etmezken varlklar hareket ettirirler. Varlklarn bunlara nisbeti, aynadaki
suretlerin varlklara nisbeti gibidir. Onlar iin devaml bir vcd ve kesintisiz bir sebat sz
konusudur. Bunlarn hakikatlerindeki temayz, ahslarn ztlarndak temayz gibidir.
Bu suretler, kesinlikle mevcut, kll, daim ve bakidir. nk ibda safhasnda sureti zuhur
eden her yaratlmn (mbda') sureti Evvel ve Hak olann ilminde mevcuttur. O'nun
katndaki suretler sonsuzdur. O'nun katndaki suretler ezelde ve ilminde mevcut
olmasalard, bekalar da sz konusu olmazd. Eer bunlar daim olmasalard, heyulann
yok oluuna bal olarak yok olurlard. Eer heyulann yok oluuyla birlikte yok olacak
olsalard, o takdirde de mit (rec) ve korkuya (havf) konu olmazlard. Ne var ki
duyularla bilinen suretler mit ve korku zere olduklar iin bekalar kantlanm olur.
nk bir varln bekas, o lemde akl suretlerinin bulunmas ve onlarla btnleme
midi, ya da onlardan uzak kalma korkusunun bulunmasyla mmkn olabilir.
Efltun yle demitir: Akl sahipleri duyular ve bu duyularla alglanan varlklar
(mahsst), akl ve bu aklla alglanan varlklar (ma'klt) bulunduu hususunda fikir
birlii ettikleri ve duyularla alglananlarn tamamm mahede edip bunlarn zaman ve
meknla snrlanm olduklarn grd zaman bizim de aklla bilinenlerin tamamn
mahede etmemiz gerekir. Bunlar zaman ve meknla snrlanm olmadklar iin akl
misller olmulardr.
Efltun varlklarn mevcudiyetini bu taksime gre ortaya koyduktan sonra unu
sylemitir: Gryoruz ki nefs bast ve mrekkep varlklar, mrekkep varlklarn tr ve
ahslarn, bast varlklarn da lieyulan yani mevzda mcerret olanlarn -ki bunlar
cz'iyytn resimleridir- rnein nokta, izgi, yzey ve matematiksel cismi idrk edebilir.
Ona gre btn bunlar ztlar ile mevcut olan eylerdir. Cisme tbi olan hususlar da
rnein hareket, zaman, mekn ve ekiller de byledir. Bunlar zihnimizde bazen basit,
bazen de mrekkep olarak alglarz. Bunlarn da ztlarnda hmil ve mevzular olmakszn
hakikatleri mevcuttur. Basitler arasnda heyulan olmayan, vcd, vahdet ve cevher gibi
eyler de vardr. Akl, her iki ksm da mutabk ve birbirini karlayan iki lem olarak idrak
eder: Akl leminde duyularla alglanan varlklara uygun akl misller mevcuttur. His
leminde akl leminde bulunan misllere uygun hissi tecelller mevcuttur. O lemdeki
asllar, bu lemdeki izlerdir. Bu lemdeki asllar ise o lemdeki izlerdir. Ftrat, takdir ve
benzeri hususlar da buna gre ekillenir.
Meler ve Aristo bu kll mnann kabulnde Platon'a muhalefet etmemi, ancak ondan
farkl olarak unu sylemilerdir: Bu, akldaki bir mna olup zihinde mevcuttur. Kll, kll
olmas bakmndan zihin dnda varla sahip deildir. nk kendinde tek olan bir eyin
ayn anda hem Zeyd, hem de Amr'a uymas dnlemezdir.
Efltun'a gre aklda varolduu ortaya konulan bu manann, d dnyada da ona uygun
ve intibak edebilecei bir karlnn bulunmas gerekir. Aklda bulunan hale 'misl' ad
verilir. O, araz olmayp cevherdir. nk vcdu herhangi bir obje zerinde tasavvur
edilmi deildir. Yine o, cz' varlklardan daha nceki bir zamana aittir. Akl, duyudan
nce geldii gibi o da cz'iyyttan nce gelir, Bu ncelik hem zat, hem de itibardir.
Aklda bulunan btn bu misaller duyularla alglanan mevcudatn ilkeleri olup onlardan
balar ve tekrar onlara dnerler.
Bu grten hareket edildiinde ortaya kan baz sonular unlardr: insan nefslerinin
bedenlerle birlemesi (ittisal) tedbr ve tasarrufta bulunma dhetindendir. Bu neftler,
bedenlerin varolmasndan nce de mevcut olup akl vcdunki gibi bir varla sahip idiler.
Bunlarn birbirlerinden ayrmas, maddeden soyutlanm suretlerin birbirlerinden
ayrmalar gibidir. Aristo bu grnde hocas Efltun'a muhalefet etmitir. Aristo'dan
sonraki filozoflar da onunla ayn gr paylaarak yle demilerdir: Nefsler, bedenlerle
ezamanl olarak huds etmilerdir.
leride Aristo'dan bahsederken de greceimiz gibi, O'nun grleri arasnda nefsin
bedenlerden nce mevcut oluu hakknda kimi zaman Eflatun'un fikrine meylettiini
grdm. Fakat sonrakiler onun grn yukarda zikrettiimiz ekilde aktarmlardr.
Aristo, lemin hudsu meselesinde de Efltun'dan farkl dnmtr. Efltun'a gre
balangc olmayan hadislerin varl imknszdr. nk bir varla hadis demek, ondan
nce ezeliyetin bulunduunu kabul etmek demektir. Herhangi bir hadis iin geerli olan
ey de hepsi iin geerli demektir. Ona gre hadislerin suretleri de hadis olmaldr. Ancak
tartma bunlarn heyula ve unsurlar hakkndadr. Efltun, hadislerin varlndan nce bir
unsurun varln kabul etmitir. Akl sahiplerinden bazlar Eflatun'un bu unsurun ezellik
ve kdemine hkmettiini sanmlardr. Ancak o, ztyla Yd bu'1-vcdun varln isbt
etmi ve ibda' lafzn unsur iin kullanarak onu bizatihi ezellik dairesinden karmtr.
Onun varl Vcibu'l-vcdun varlyla kimdir. Bu bakmdan, zamana bal olmayan
dier ilkeler gibidirler. Bunlarn ne varolular, ne de hudslar zamana baldr. Ona gre
bast varlklarn hudsu, zamana bal olmayp ibdldir. Mrekkeplerin hudsu ise bast
varlklarn araclyla zamana bal olarak gerekleir.
Efltun'a gre lem, kll olarak fesada uramaz. Timaios'a unlar sorduu
nakledilmitir: Hudsu olmayan ey nedir? Hadis olup baki olmayan ey nedir? Bilfiil
mevcut olup tek bir hl zere sonsuza dek varolan ey nedir? Eflatun'un bu sorulardan
ilki le kasdettii Allah Tel'dr. kincisiyle kasdettii tek bir hl zere baki kalmayp
fesada urayan varlklardr. nc soruyla kasdettii ise deiime uramayan ilkeler ve
basitlerin varldr. Bu balamda sorduu dier sorulardan bazlar da unlardr: Vcdu
olmayan kin hangisidir? Kevni olmayan mevcut hangisidir?
lkiyle kasdettii ey, mekn hareket ve zamandr. Ona gre bunlar vcd ismini almaya
uygun deillerdir. kinciyle kasdettii ise zaman, hareket ve tabiat st olan akl
cevherlerdir. Bunlarn vcd olarak isimlendirilme haklan vardr. nk bunlar iin
sonsuzluk, beka ve dehr sz konusudur.
Eflatun'un yle dedii nakledilir: Ustukuslarn hareketi belli bir dzenden uzak, karmak
ve arpk biimde srerken Allah Tel tarafndan hepsi dzenlenmi ve bu lem
olumutur. Onun ustukuslar ile kasdetti, muhtemelen latf czlerdir. Bir baka gre
gre ise, suretlerden arnm ezel heyuladr. Suret ve seldiler onunla temas ettikten
sonra tertip ve dzene girmitir.
rneklerinden birinde yle dediini grmtm: Neftler, zikir le-mindeyken yaadklar
huzur, sevin ve gzellikle bahtiyar diler. Ancak bilhare cz'iyt idrk etmeleri ve duyu
gleriyle kendilerinin znden olmayan eyleri elde etmeleri iin bu leme
indirilmilerdir. Bu indiriliten nce tyleri dklmt. Bu leme indirildikten sonra bu
tyleri tekrar kazanma ve eski lemlerine burada oluturduklar kanatlarla ykselme
frsatlar olmutur.
Aristo onun u be esas cins olarak kabul ettiini nakletmitir: Cevher, ittifak, ihtilaf,
hareket ve skn. Sonra bu lkeleri tefsir ederek yle demitir: Cevher ile vcdu
kastederiz. ttifak le eyann kaynann ttifak hlinde Allah Tel oluunu, ihtilaf
halindeyse suret bakmndan farkl olularn murad ederiz. Harekete gelince, bundan
anlalan varolan her eyin kendine zg bir fiilinin bulunmasdr. Skna gelince, farkl
bir hareket tr olup bir yerden bir yere geme anlamnda bir hareket deildir. Bir varlk,
fiile doru yneldii ve o fiili icra ettii zaman, sonrasnda kesin bir skna dner. Yine
onun ifadesine gre altnc bir esas olarak baht da koymutur. Baht, akl nutk ve eyann
tabiat iin konulmu kanundur. Gorgi-as yle demitir: Baht, her eyi idare eden ruhani
bir kuvvettir. Bazlar onu aba olarak adlandrmtr. Revkler'e (Stoaclar) gre o,
eyann sebepleri ve sebeplere bal eya iin kurulmu br dzendir.
Bazlarna gre eyann sebepleri u dr: Mteri yldz, tabiat ve baht.
Platon yle demitir: lemde, her eyi kuatan ortak bir tabiat sz konusudur. Mrekkep
olanlardan her biri iin kendine zg bir tabiat sz konusudur. Tabiat, eyadaki hareket
ve sknun yani deiimin kayna olarak tarif edilir. O, btn varlklarda cri kuvvet
olup skun ve hareket trnden her eylem onunla oluur. Her eyin, yani klln tabiat,
her eyi hareket ettirendir. lk hareket ettiren (muharrik-i evvel) ise skn iinde olmak
durumundadr. Aksi takdirde onunla ilgili sonsuza dek konumak gerekirdi.
Aristo Metafizik kitabnda unu anlatmtr: Platon genliinde Kratylos'un derslerine
giderdi. Ondan Heraklitus'tan rivayet edilen u grleri kaydetmitir: Duyularla alglanan
btn eya fesat bulacaktr. lim bunlar ihata edemez. Ardndan Sokrafn derslerine
devam etmitir. Sokrat, duyularla alglanan eylerin tabiatlarn incelemekten ok tarifleri-
ni belirlemeye arlk verirdi. Bundan dolay Eflatun Sokrates'in duyularla alglanan
varlklarla ilgilenmediini dnmt. nk tarifler duyularla alglanan trden deildi.
Bunlar, ancak kll ve daim eylerde geerli olurdu. Yani trler ve cinslerde sz konusu
olurdu. Platon rendii bu bilgiler nda kll varlklar suretler diye isimlendirdi, nk
bunlar birdi. Duyularla alglananlarn da ancak suretlerin katlmyla oluacan ileri
srd. Bu durumda suretler, sz konusu eya iin resim ve misal konumunda olduu gb
zaman bakmndan da onlardan nce gelirdi. Sokrat, tarifleri mutlak anlamda koymu,
duyularla alglanp alglanmamalarn dikkate almamtr. Platon ise onlar duyularla
alglanmayanlar iin koyduunu sanm ve onlar genel misller olarak vazetmitir.
Efltun Nevms: Nomoi (Yasalar) adl kitabnda yle demitir: nsann bilmezden
gelmesi mmkn olmayan eyler vardr: rnein kendisinin bir yaratcs olduu, o
yaratcnn kiinin yapt fiilleri bildii gibi hususlar bilmezlik edemez.
Allah Tel'nn selb yani olumsuzlama yoluyla bilinebileceini de ifade eder, O'nun
benzeri, dengi yoktur. Bu lemi, kaostan dzene tamtr. Mrekkep olan her ey bir
gn zlecektir. lemin ncesinde zaman yoktur ve herhangi bir eyden yaratlmamtr.
lk Filozoflarn bda (Yaratma), Taratlan (M'bda') ve rde Konusundaki ihtilaflar
lk filozoflar ibda ve mbda' kavramlarnn ayn eyi fade eden iki ayr lafz m yoksa ibda
fiilinin hem yaratan, hem de yaratlana isnd edilen bir kavram m olduu noktasnda fikir
ayrlna dmlerdir. rde de byledir. Acaba onunla kastedilen ey, murad eden mi,
yoksa murad edilen midir? Mslman kelamclarn yaratma (halk) ve yaratlan (mahlk)
kavramlarnn nispetleri konusundaki ihtilaflar da buna benzemektedir. Acaba irde
yaratma m, yoksa yaratlan mdr? Yoksa Yaratc'mn bir sfat mdr?
Anaksagoras bu meselede Plutarkhos'un grn benimseyerek yle demitir: rade,
ne murd edilenin, ne de murad edenin gayridir. Fiil de byledir. nk her ikisinin de
zt bir suretleri yoktur. Ancak bakalar ile kim olabilirler. rade bazen murad edende
saklyken bazen de murad edilende tezahr eder. Fiil de byledir.
Efltun ve Aristo ise bu gr benimsemeyerek yle demilerdir: rade ve miden her
lcisinin de suretleri kimdir. Her ikisi de murad edilenin suretinden daha basittir. u
rnekte olduu gibi, bir eyi kesen onda messirdir. ey zerindeki eseri aktr. Kesilen
de tesir edilen olup esere aktr.
Eserin kendisi ise ne messir, ne de tesir edilendir. Aksi halde i tersine dner ve messir
de, tesir edilen de eser olurlard id bu imknszdr. Yaratann (mbdi') sureti fail,
yaratlann (mbda') sureti ise mef ldr. Yaratma (ibda') ise fail ile mefl arasnda bir
aracdr.
Fiilin hem suret, hem de eseri olur. Suret yaratan, eser se yaratlan cihetindedir.
Yaratan cihetinden suret Allah Tel hakknda geerli olup bu, O'nun zt zerine zid
deildir. Bu sebeple iradenin sureti ile Br Tel'nn sureti ayrdr denilemez. Bunlar ayn
hakikattir.
Kk Parmendes se bunlarn irde konusundaki grlerini caiz grrken fiil
konusundaki grlerini caiz grmemi ve yle demitir: rade, Allah Tel'nn tavassutu
bulunmakszn gerekleir. Bu noktadaki tavsifleri caizdir. FI ise O'nun tavassutu ile
gerekleir. Vasta ile gerekleen vastasz gerekleenle bir olmaz. Fiil, ancak ve ancak
iradenin tavassutuyla gerekleebilir. Bunun aksi caiz deildir.
Thales ve Empedokles gibi ncekiler ise zetle unu sylemilerdir: rade yaratan
(mbdi') cihetinden yaratlan (mbda'), yaratlan cihetinden ise yaratandr. Bunu da yle
aklamlardr: rade, suret cihetinden yaratandr. Eser cihetinden se yaratlandr. Suret
cihetinden yaratlan olduunu sylemek caiz deildir. nk rade sureti, yaratmadan
nce yaratann katnda bulunmaktadr. Fail olan bir eyin kendi suretinin mefl olmas da
caiz deildir. Aksine o, suret sahibi eser cihetinden mef ldr. Efltun ve Aristo'nun bu
meseledeki grleri zetle byledir. Bu fasl da burada bitmektedir.

2- Fasl

Kaynak Konumundaki Bilgeler

Kaynak bilgeler de kadm filozoflardr. u var ki stte ele aldmz konularda bunlara ait
zgn grler mevcut deildir. Bunlardan aktarlanlar, birtakm deyiler ve isnad kesin
olmayan szlerden ibarettir. Yaptmz taksimin dnda kalmamalar in onlar da
zikretmek istedik. Bylece kitabmz onlara ait birtakm yararl bilgilerden de hli
kalmam
olacakt.
irler: iirleriyle ne km bilgelerdir. Bunlarn iirleri kafiye ve vezinden uzaktr. Vezin
ve kfiye bunlar asndan iirin ayrlmaz unsurlarndan deildir. Onlar iin iirin ayrlmaz
unsuru, yerinde sylenmi hayal nermelerdir. l ve kfiye belki hayal gcnn
gelimesinde yardmc olduklar miktarda nemlidir. iir kyaslarnda zikredilen nerme,
mutlak olarak hayal se kyas da iirsel olacaktr. Eer nerme ikna ieren birtakm
ifadeler de ieriyorsa, o zaman da nerme ki temadan mrekkep olacaktr ki biri iirsel,
dieri iknya ilikindir. ayet nermeye katlan kesin bir bilgi olursa, o zaman da iirsel
ve burhan olacaktr.
Abidler: Bunlarn ibdet ve zhtleri din olmayp akldir. Temelde nefsi knanm
huylardan arndrmay ve insanln cenneti olan ideal ehri ynetmeyi ihtiva eder.
Bu bilgelerden bazlarnn yukarda ele aldmz meselelerle yani bda, mbdi', ilk
yaratlann ne olduu, ilkelerin says, ldkten sonra dirilmenin nasl olaca gibi
hususlarda grleri de bulunabilmektedir.
Bunlardan ilk bilgelere uygun grleri bulunanlara daha nce iaret etmitik. Tekrar gibi
olsa da onlara yine yer vereceiz. Kaynak bilgelere Plutarkhos ile balyoruz.

1- Plutarkhos'un Grleri

lk defa filozof diye tannan ve bilgeliin kendisine lk olarak isnat edildii ahsiyet olduu
sylenir. Felsefeyle Msr'da megul olmutur. Bilahare Mletos'a gitmi ve orada
yaamtr. Bilgeliin temel direklerinden biri olarak grlr.
Plutarkhos yle demitir: Yaratc, ezellerin ezelliiyle ezeldir. Yalnz o, ibda edicidir
Yaratma (ibda) noktasnda sureti tezahr eden her yaratlmn sureti O'nun katnda
nceden mevcut, yani O'nun in malmdur. O'nun katndaki suretler yani bilinenler
sonsuzdur. Suretler O'nun katnda bulunmasayd, ibda olmad gibi, yaratlmlarn
bekas da sz konusu olmazd. Yaratlmlar baki ve devaml olmasalard, heyulann yok
olmasyla birlikte yok olup giderlerdi. Byle bir durumda ise korku ve mit (havf ve rec)
kalmazd. Suretler bld ve daim olduklar iin korku ve mit de baki olmutur. Bu da
onlarn yok olup gitmeyeceklerinin delilidir. Yaratlmlar iin yok olma sz konusu
olmaynca onlar zerinde bir kuvvetin etkisi de sz konusu olmayacaktr ki bu da, suretin
O'nun ilminde ezel oluunun delilidir. Plutarkhos'a gre bu meselede ancak unlar
sylenebilir: Ya Yaratc hibir eyi bilmez. Ona gre bu, irkin ve imknsz bir iddiadr. Ya
suretlerin bir ksmn bilip bir ksmn bilmez. Ona gre bu da Yaratcnn kemline
yakmayan bir eksikliktir. Ya da O btn suret ve malumat bilir, doru gr de budur.
Ona gre mrekkep varlklarn asl sudur. Suyun saf biimde alkalanmasndan ate,
ksmen youn ve ar olarak alkalanmasndan hava, tam olarak younlap
arlamasndan da toprak olumutur.
Plutarkhos'un anlattna gre Heraklitus eyann baht ile nizam bulduunu iddia etmi ve
bahtn cevherinin cevher-i klliye nfuz eden nutk-i akl olduunu sylemitir.

2- Ksenofanes'in Grleri

yle derdi: lk Yaratc, ezel ve daimdir. Hibir trden mantk veya akl sfatla idrak
edilemez. O, btn sfatlarn suretlerinin; akl ve mantk btn niteliklerin de
yaratcsdr. Durum byle olunca, bu lemdeki yaratlm suretlerin O'nun katnda olup
olmadn, nasl ve niin yaratldn sorgulamamz da imknsz olmaktadr. nk akl
da yaratlmtr. Yaratlm olan, elbette Yaratc'dan sonra gelir. Sonra gelen de
kendinden ncekini idrk ve tavsif edemez. Dolaysyla syleyebileceimiz en doru ifade
udur: Yaratc, diledii ve istedii gibi yaratmtr. O, O'dur ve beraberinde hibir ey
yoktur. Ona gre Yaratc hakknda syledii 'O'dur ve beraberinde bast veya mrekkep
hibir ey yoktur' sz, ilim adna talep ettiklerimizin tamamna cevap vermektedir. Zira
O'nun beraberinde bir ey bulunmamas, O'ndan suret ve heyulann ezellin dlamak
anlamna gelir. Suret ve heyuladan veya srf suretten yaratlan hibir ey O'nunla beraber
deildir.
Sadece O deil, suretler de O'nunla birlikte ezeldir, O eyann yaratcs deildir, bilakis
her suret kendi ztn izhr ederek ortaya kmtr ve bu tezahrle birlikte lemler de
olumutur demek, Yaratc hakknda sylenebilecek en ar ifadedir.
Hermes ve Gademon (Agathadaimon) yle demilerdir: Asla ilkler yoktur. Duyuyla
alglananlardan nce aklla bilinen de kesinlikle yoktur. Eyann ortaya k, hibir fiil ve
etki bulunmakszn yumurtadan yavru kmas gibidir. Eya kuvveden fiile karlarak
varolur ve olgunluunu tamamlar. Biz de onlar duyularla alglar ve idrak ederiz. Aklla
bilinen hibir ey yoktur. lem, devamldr ve asla zeval bulmaz, fena bulmaz. Yaratc'nm
yok olacak bir fiilde bulunmas caiz deildir, aksi takdirde fiiliyle birlikte O'nun da yok
olmas gerekir ki bu imknszdr.

3- Byk Zenon'un Grleri

Zenon, Kantas halkndan Maus'un oludur. yle derdi: lk Yaratcnn ilminde btn
cevherlerin ibda ve yok olma suretleri mevcuttur. O'nun ilmi sonsuzdur. lmndcki
suretler de ibda bakmndan sonsuzdur. Yokolu suretleri de ayn ekilde sonsuzdur.
lemler her an ve denirde yenilenme iindedir. Bu lemlerden bize benzer olanlarn varlk
ve yokolu snrlarn duyularmz ve akl yoluyla idrk edebiliriz. Bze benzer olmayanlar
se idrk edemeyiz. lemlerin yenilenmesi hakknda da unu sylemitir: Mevcudat bld
ve yok olucudur. Bekalar suretlerinin srekli yenilenmesiyle olur. Yok olmalar ise, nceki
suretlerinin yenilenme srecinde yok olmasyla gerekleir. Ona gre yokolu, hem suret,
hem de heyulay birlikte kapsayabilir.
Gne, ay ve gezegenler glerini gn cevherinden alrlar. Gk deitii zaman
yldzlar da deiir. Bunlarn tamamnn beka ve yokolu-lan Yaratc'mn ilmi dahilindedir.
lim, bunlarn beksn gerektirir. Hikmet de bunu iktiz eder. nk onlarn bulunduklar
hal zere kalmalar daha hayrldr. Yaratc, diledii gn btn lemleri yok etme
kudretine sahiptir. Bu, mantk-cedelci bilgelerin daha ok meylettikleri br gr olup
ilahiyat bilgeler farkl gre sahiptirler.
Plutarkhos Zenon'a gre ilkelerin Allah Tel ve unsur olduunu, Allah Tel'nn fail illet,
unsurun ise etkilenen (mnfail) konumunda bulunduunu nakletmitir.
Hikmetli Szleri:
- Kardelerinizin saysn arttrm. Bedenler ilalarla ifa bulduu gibi canlar da, kardelerle
beka bulur.
- Zenon sahilde hznl bir halde dolaan ve dnyaya sitem eden bir gen grmt.
Ona, tCGen adam! Dnyaya bu kadar sitemin niye? ok zengin biri olsaydn ve servetini
yklediin bir gemiyle denize alsaydn, gemi yara alp batmak zere olsayd, btn
istediin varln gzden karp cann kurtarmak olurdu deil mi?" dedi. Gen, "Evet"
dedi. Bunun zerine yle dedi: "Byk bir kral olsaydn ve evren seni ldrmek
isteyenler tarafndan sarlm olsayd, tek dilein kralln brakp cann kurtarmak olurdu
deil mi?" Gen adam buna da "Evet" diye cevap verdi, Bu cevap zerine yle dedi:
"yleyse sen hem ok zengin bir adam, hem de kralsn!" Gen bu szle teselli bulup
haline sevindi.
- Bir defasnda 'Hangi kral daha iyidir? Yunanllarn kral m, yoksa Perslerin kral m?' diye
sorulmutu. yle cevap verdi: fke ve arzusuna gem vurabilen kral!
- Yallnda kendisine yle denilmiti: Nedir bu halin? O da u cevab vermiti:
Grdnz gibi ar ar lyorum. Teki ldnde seni kim defnedecek?' diye
sorduklarnda ise u cevab verdi: ykselen kokular kimi rahatsz ederse o!
- Bir gn olu ona serzenite bulunarak yle demiti: Bu durum houma gitmiyor. Bir
gn lecek olan bir oula sahip oldun. lmeyecek bir oul sahibi olamadn.
Zenon oluna yle cevap verdi: Bedenin lmesinden korknu-Korkman gereken nefsin
lmdr. Bunun zerine evredekiler, 'Ne-i natkann lmeyeceini syleyen sensin.
Nefsin lmnden niin korksrn ki?' dediler. O da u cevab verdi: Nefs-i natka nutk
mertebesinden hayvanlk derekesine dt zaman cevher bakmndan lmese de akl
hayit bakmndan lm olur.
- Hakk kendinizden verin! Onu sahibine vermediinizde hakkn husmetine maruz
kalrsnz.
- Mal mlk sevgisi errin belkemiidir. nk dier ktlkler ona iliiktir. Arzulara
dknlk de ayplarn belkemiidir. nk dier ayplar ona iliiktir.
- Nimetlerle iyi gein ve onlardan zevk al. Onlara ktlk edersen-, onlar da sana ktlk
eder.
- Dnya kendinden kaana yetitiinde onu yaralar. Kendisini isteve-ni ele geirdiinde
ise onu ldrr.
- Gnlk yiyeceinden bakasn stemezdi. Bir gn, 'Kral sana kzyor' denilmiti. O da
yle karlk verdi: Kral kendinden daha zencin birini sever mi?!
- Br keresinde yle bir soru sorulmutu: Bu devirde insanlarn hayvanlardan ayrld
husus nedir? O da yle cevap verdi: ledikleri ktlkler!
- Zenon'un yle dedii nakledilmitir: Akl, her zaman cehaletin hizmetisi olarak
grdm. es-Siczf nin rivayetinde ise 'erefin hizmetisi olarak grdm1 eklinde
nakledilmitir. Bu ikisi arasnda derin bir fark vardr. Tabiat ve onun ayrlmaz gerekleri
akla egemen olduklar zaman akl cehalet tarafndan kullanlr. nsan iin hayr ve er
adna yaplan taksim oun akl planlamasnn stnde gerekleirse eref akl kullanr.
nsann erefi akletriinin stne kar. Akl, erefin stne kmaz. Bu nedenledir d akl
sahibi in olmad kadar eref sahibi iin endie edilmitir. eref sar ve krdr, anlayp
dinlemez. O, esip giden bir rzgar, parlayan bir imek, yalayp geen bir ate, zevk
veren bir dtr. Dolaysyla ikinci lafz daha uygun grnmektedir. nk onda hkm
genelleme sz konusudur. Akln cehalet tarafndan kullanlmad noktalan grmek de
mmkndr. Yaygn olan da budur.
- Zenon yle demitir: ekirgede yedi byk hayvann yaratl mevcuttur: Ba at ba,
boynu kz boynu, gs aslan gs, kanatlar kartal kanad, ayaklan deve aya, karn
akrep karn, kuyruu ylan kuyruu gibidir.

4- Demokritos Ve Taraftarlarnn Gr

Demokritos lk Yaratc hakknda yle derdi: O, ne salt unsur, ne de salt akldr. Bilakis
drtl karmdr ki onlara ustukuslar denir. Bunlar, btn mevcudatn ilkleridir. Btn
bast varlklar bunlardan bir defada yaratlmtr. Mrekkep varlklar ise daim yok olucu
nitelikte yaratlmlardr. Bunlarn devamll da, yokolular da deiik trdedir. lem bir
btn olarak baki olup yokolucu deildir. nk ona gre bu lem, ulv leme bitiiktir.
Bu lemdeki eyann unsurlar da ulv lemdeki latf ruhlarna bitiiktir. Unsurlar, zahirde
yokolur gibi olsa da bu onlarn ilerindeki bast ruhlardan arnmasdr. Byle olunca da
sadece duyular asndan yokolmu olurlar. Akl asndan yokolmalar sz konusu deil-
dir. Duruluu iinde kaldka bu lem de yokolmaz. Onun duruluu bast lemlere
bitiiktir. Der filozoflar u gr nedeniyle onu ar biimde eletirmilerdir: lk
yaratlan unsurlardr. Onlardan sonra bast ruhanler yaratlmtr. Bunlar arasndaki
sralama aadan yukarya, bulanktan duruya doru olur.
Demokritos'un taraftarlarndan Fliyuhas ilk Yaratc konusunda ondan farkl dnerek
dier filozoflarla benzer bir gr benimsemi, ama unu sylemitir: lk Yaratc,
heyulann deil sadece suretin yaratcsdr. Heyula, O'nun katnda bulunmaya devam
eder.
Dier filozoflar bu gr yadrgayarak yle demilerdir: Eer heyula ezel ve kadm
olsayd suretleri kabul etmeyerek halden hale dnmez, bakasnn fiilini kabul etmezdi.
nk ezel olan deimez. Bu gr, Efltun-] lh'ye (Platon'a) dayandrlan bir gr
olup z itibaryla rktr ve ona nisberi de salkszdr. Demokritos, Zenon ve
Pitagoras ise yle demilerdir: Yaratc bu zamansal hareketin stnde bir hareketle
hareket eder. Bu grleri daha nce zikretmi, hareket ve sknun Allah'a izafe
edilmesiyle neyin murad edildiini aklamtk. Burada her iki grn de delillerini
ksaca zikretmek istiyoruz:
Skn filerini savunanlar: Bunlara gre hareket, kesinlikle sknun zdddr. Hareket,
gemi, gelecek veya hl trnden bir zamana muhtatr. Ayrca hareket, ancak mekna
bal olarak gerekleebilir. Ya intikal veya istiva eklinde gerekleir. stiva hareketi ya
dz, ya eimli olur. Mekna bal olan hareket u veya bu ekilde bir zamanla birlikte
gerekleir. Eer Allah Tel hareketli olsayd, zaman ve dehre dhil olmas gerekirdi.
Hareket fikrini savunanlar: Bunlara gre Allah Tel'nn hareketi, anlan hareket trlerinin
hepsinin stndedir. O, dehrn de meknn da yaratcsdr. te yaratma (ibda) ile
kastedilen de harekettir. Allah Tel en iyi bilendir.

5- Akademya Filozoflar

Bunlara gre mrekkep olan her ey zlmeye mahkumdur. Her balomdan ayn trden
iki cevherin birlemesiyle terkip caiz olmaz. Byle bir ey mrekkep de olmaz. Durum
byle olunca ve mrekkep olan her ey de zlnce her cevher gidip kendi aslyla
buluacaktr. Bast ve ruhan olan cevherler bast ruhani leme kavuacaklardr. Bu lem
yok olmayp baki kalacak lemdir. Bu lemde varolan kat ve sert cevherler de kendi
lemlerine kavuacaklardr. Kat olanlar zldklerinde latf olanlarn hepsinden daha
latf olacaklar ve letafet bakmndan hibir ey kalmadnda da lk Latf ile birleerek
ebediyete kadar bir btn olacaklardr. Sonrakiler ncekilerle btnleip birletiinde ilk
olan ilk yaratlan ile yaratcs arasnda hibir arac cevher kalmaz. Hi kukusuz ilk
yaratlan yaratcsnn nuruna iliecek ve ebediyetler boyu baki kalacaktr. Bu blm de
onlardan nakledilmi olup lk yaratlla deil ahiretle ilikilidir. Bunlar Akademya
Meleri olarak isimlendirilmitir. Mutlak Meler ise Likeion Halkadr. Efltun onlara
hikmet retirken kendilerine verdii deerden dolay karlarnda oturnayp yrrd.
Aristo da ayn gelenei srdrmtr. Bundan dolay Aristo ve taraftarlarna Mesiler
denilmitir. Revkler ise Stoaclar olarak bilinirler. Platon'un iki retisi vard. Biri Kelis
retiiydi ki o, gzle grlmeyen ancak latif dnceyle bilinen bir rhn idi. Dieri ise
Talis retiiydi ki heyulaniyt hakkndayd.

6- Bilge Herakles'in Grleri

O yle derdi: Allah Tel akllarmz tarafndan idrk edilemeyen hak nurdur. nk
akllarmz da bu mutlak nurdan yaratlmtr. Hak nur, Allah'n gerek ad idi ve Grek
dilinde de Allah iin bu kelime kullanlyordu.
Akllar O'na ancak dellet edebilir. Akl, O'nun her eyin yaratcs olduunu bilir. Bu
nedenledir ki bu isim onlar nezdinde ok saygn bir yere sahipti.
Herakles yle derdi: Yaratln balangc ve yaratlan ilk ey, yani bu lemlerin hepsinin
kkeni olan varlk sevgi ve ekimedir. Empedok-les de bu gre katlarak unu ifade
etmitir: Yaratlan lk ey, sevgi ve galebe almadr.
Herakles yle demitir: Gk, kendiliinden hareket eden bir kredir. Dnya da
kendiliinden sakin ve cansz olan bir dairedir. Gne, dnya stndeki btn rutubeti
zerek bir araya gelmelerini salam ve bu sayede denizler olumutur. Gnein nfuz
ederek rutubetini tamamen ald ve talatrd eylerden de kayalar ve dalar
olumutur. Gnein fazla nfuz edemedii ve rutubetini tamamen alamad ksmlardan
da toprak olumutur.
Gk, balangta gezegenlerden yoksundu. nk bu gezegenler derek dnyaya arpp
alev alabilir, gezegenler birbirlerine arparak dnya etrafnda bir daire oluturabilirlerdi.
Halbuki gezegenlerden dnyaya inen mutlak ate, dnyadan ykselen de mutlak nurdu.
Kirli ve irkin nefsler sonsuza dek atele evrili bu lemde braklmak suretiyle ceza-
landrlacaklardr. Temiz ve gzel nefsler ise sonsuza dek dllendirilmek zere nur,
gzellik ve huzurun hakim olduu leme ykseleceklerdir. O lemde gzleri aartacak
ho suretler, kulaklar mest edecek tatl nameler olacaktr. nk o lem, madde ve
ustukuslarm aracl olmakszn yaratlmtr. O lemdekiler ulv, rhn ve nrn
cevherlerdir. Allah Tel bu nefsleri her dehirde bir defa meshederek onlara tecell eder.
Bylelikle O'nun hak cevherinden fkran mutlak nura bakabilirler. te bu tecellnin
ardndan nefislerin Allah Tel'ya olan ak, zlem ve takdisleri dorua kar. Ebediyete
kadar da byle srp gider.

7- Epikr'n Grleri
Epikr, ilkeler konusunda ncekilere muhalefet etmi ve yle demitir: lkeler iki olup
boluk (hal) ve surettir. Boluk, bo mekndr. Suret ise, mekn ve boluun
stndedir. Mevcudat ve ondan oluan her ey ondan yaratlm ve sonunda ona
dnecektir. Balang o olduu gibi dn de onadr.
Kmi zaman yle derdi: Her ey fesada urar. Ayrlktan sonra ne hesap, ne yarglama,
ne mkfat, ne de ceza vardr, her ey ker ve yoko-lur. nsan da dier hayvanlar gb
bu leme gnderilmi ve gzard edilmi bir varlktr.
Bu lemde bulunan nefslere varit olan hallerin tamam, hareket ve fiillerine gredir. yilik
ve gzellik yaparlarsa bu onlara mutluluk ve gzellik olarak dnecektir. Ktlk ve
irkinlik yaparlarsa bu da onlara hzn ve bedbahtlk olarak dnecektir. Her nefsin
mutluluu dier nefslerle olduu gibi hzn de dier nefslerle birlikte onlara gsterdii
fiilleri mik-tarmca olacaktr.
Tenash fikrini savunanlardan bir grup da bu konuda ona tbi olmutur.

8- ir Solon'un Hikmetleri

Filozoflara gre Hermes'ten sonra Sokrat'tan nce gelmi peygamberlerdendi. Hemen

btn filozoflar ona sayg duvmu ve erdemlerini anlatmlardr.
Solon bir rencisine yle demitir: lerlerken hayr biriktir. Byle yapman geriye doru
giderken hayr biriktirmenden daha dorudur.
- Hayr ileyen kimse ona aykr dmekten saknsn. Yoksa kt bilinir.
- Dnyann ileri hak ve kazadr. Geiren kaza etsin, kaza eden ed etmi olur.
- Aklnza kt bir fikir geldiinde onu savn ve bakasn sulamayn. Banza gelenden
dolay kendi fikrinizi knayn.
- Chil kii bakasn ktler. Edepli olmaya alan kendini ktler. Edep sahibi ise ne
kendini, ne bakasn ktler.
- Kp devrildii, arap dkld ve kadeh krld zaman zlme; yle de: Krlar
ticarette olduu gibi kayplar da varlklarda olur. Kayg ve gam kendinden uzak tut.
nk her eyin bir bedeli vardr ve bedava gelmez.
- Ona soruldu: ocuklukta hangisi daha gzeldir, korku mu haya m? Cevap olarak yle
dedi: Haya daha gzeldir, nk o akl gsterir, Korku ise fke ve arzuyu gsterir.
- Oluna yle demiti: akay brak, nk o hi bitmeyecek kinleri dller.
- Adamn biri ona sormutu: Ne dersin evleneyim mi, yoksa bekr m kalaym? O da
cevap verdi: Hangisini yaparsan yap, piman olursun.
- Bir defasnda sorulmutu: nsana en zor gelen nedir? O da yle dedi: Kendi kusurunu
renmesi ve sylememesi gereken bir eyi sylememek iin kendini tutmas.
-Aya tkezleyen birini grnce yle demiti: Ayann tkezlemesi, dilinin
tkezlemesinden daha hayrldr.
- Ona sorulmutu: Kerem nedir? yle cevap verdi: Ktlklerden uzak kalmaktr.
- Hayat nedir? yle cevap verdi: Allah Tel'nn emirlerine sarlman.
- Peki uyku nedir? Buna da yle cevap verdi: Uyku hafif bir lmdr. lm ise uzun bir
uykudur.
- Eyada yeniyi, dostlarda eskiyi tercih et.
- lmin yararls dnceye dayanandr. Yarar az olan ise dilinizle sylediklerinizdir.
- Kii kklnde gzel endaml, ergenliinde namuslu, genliinde dil, olgunluunda
salam grl ve lmnde kusurlar rtc olmaldr d piman olmasn.
- nsan nasl kn souu iin hazrlk yapyorsa gen de yall iin hazrlk yapmaldr.
- Oul, emaneti koru ki o da seni korusun, muhafaza et k muhafaza edilesin.
- Henz bir engel kmadan hikmete a, ibadete susuz olun.
- rencilerine yle demitir: Cahile deer vermeyin, yoksa sizi hafife alr. Ktlerle
iliki kurmayn, yoksa onlardan saylrsnz. Dorunun rencileriyseniz zengine
gvenmeyin. Gece ve gndz yapmanz gerekenleri ihmal etmeyin. Yoksullar hibir
zaman hafife almayn.
- Hikmet ehlinden biri akl ve duyu lemleriyle lgili bir hususta ona fikir danmt. Ona
yle cevap verdi: Akl lemi, sebat ve sevap yurdudur. Duyu lemi ise helak ve aldan
lemidir.
- Ona sorulmutu: Ney biliyorsun da bakalarndan stn oluyorsun? yle cevap verdi:
ne kadar az bildiimi biliyorum.
- nsanlarda gzel ahlak grdm. Ama bunlar ok aznda mevcuttu. Kii dostunu
yokluunda da varlndaki gibi sevmelidir. kramsever kii, yoksullara, zenginlere yapt
gibi ikramda bulunmaldr. Kii, kusurlarn hatrladka itiraf etmelidir. Kt gnnde iyi
gnn, iyi gnnde de kt gnn artmaldr. fkelendiinde dilini tutmal ve her
zaman iyilii emretmelidir.

9- ir Homeros'un Hikmetleri

Kadm bilgelerin bykleri arasnda saylr. Platon ve Aristo tarafndan en yksek

mertebede zikredilmi ve iirleri birok yerde delil gsterilmitir. iiri, bilgi derinlii,
salam hikmeti, lafz gzellii ve gr salamlyla temayz etmitir. Hikmetli
deyilerine rnek olarak unu zikredebiliriz: Balarn okluunda hayr yoktur. Bu sz,
iinde ok deerli fikirler ieren vecz bir ifadedir. Her eyden nce ok ballk, sebep
olaca kararszlk nedeniyle lerin altst olmasna yol aar. Ayn gereke ilahlarn
okluunda da geerlidir. lahlardaki okluk, ulhyetin gereklerini iptal edecek noktaya
kadar varr. Nitekim yle bir atasz vardr: Belde halknn hepsi ba olunca hibir ba
yoktur demektir. Belde halknn hepsi tebaa olunca da hi tebaa yok demektir.
Homeros'un hikmetleri:
- insanlara ayorum! Allah Tel'ya uymalar mmkn iken O'nu brakp hayvanlara
uyuyorlar! rencilerinden biri bu sz zerine yle demiti: Belki hayvanlarn da
kendileri gibi ldklerini grdkleri in byle yapyorlardr. Buna yle karlk verdi: te
bu gereke, aknlm daha da arttryor. ncelikle l bir beden kisvesine
brndklerini hissediyor, bu bedende l olmayan bir nefs olabileceini dnmyorlar.
- Hayatn bizler iin klelik, lmn de kurtulu olduunu bilen kimse lm hayata tercih
eder.
- Akl iki ynldr: Tabi ve tecrb. Bu ikisi su ile topraa benzer. Ate nasl altn ve
gm eritip ilenir hale getiriyorsa, akl da meseleleri eritip saflatrarak leme hazr
hale getirir. Akln bu k ynnden birinde yeri olmayan kimsenin yapaca en hayrl ii
mrn ksa tutmasdr.
- Hayrl nsan, yeryzndeki her eyden stndr. Kt insan da yeryzndeki her
eyden irkin ve daha aadr.
- Yumuak ol ki ereflendirilesin, hlim sahibi ol ki aziz olasn, sakn kendini ok
venlerden olma, yoksa horlanrsn. Arzu ve ehvetini ez, gerek yoksul ehvetlerine
kurban olandr.
- Dnya ticaret yurdudur. Ondan sadece ziyan kazananlara yazk!
- Hastalklar eyden ibarettir: Drt tabiatta eksiklik ve fazlalk le hznlerin besledii
haller. Drt tabiattaki eksiklik ve fazlaln ifas, tabiplerin hazrlad ilalardadr.
Hznlerin besledii hallerin ifas se bilgelerin ve dostlarn szlerindedir.
- Krlk cehaletten daha hayrldr. nk krler iin endie edilecek en byk zorluk bir
kuyuya dp lmektir. Chil se ebed helake manz kalabilir.
- Gzel ahlakn ba hayadr. Kt ahlakn ba ise arszlktr.
Herakleitos yle demitir: ir Homeros ay feleinin altndaki mevcudatta bulunan
tezad grnce yle demiti: Ne olurdu bu lemde, insanlarda ve efendilerde bulunan
tezat yok olup gitseydi! Efendilerle kas-dettii yldzlar ve onlarn farkl tabiatlaryd. Bu
dileiyle tezat ve ihtilafn kalkmasn, iinde yaadmz hareketli ve deiken lemin
baki ve daim olan skn lemine dhil olmasn istemekteydi.
Ona gre rzgar iei dllemi ve ikisinin arasndan da bu lemin tabiat olumutur.
Ona gre iek tevhid ve birlemenin illetidir. Rzgar ise ayrlk ve ihtilafn illetidir. Birlik,
farklln zdddr. te bu nedenle tabiat zt, yani terkip ve bozulma, birleme ve
ayrlmadan ibaret olmutur.
Homeros'a gre ksmet, akln ilim vastasyla aa kard bir eydir. Nefsle karlanca
ona ak olmutur.
Buraya kadar aktardklarmz Homeros'un hikmetlerinden setiimiz rneklerdi.
iirlerinden baz paralar ise aada zikredeceiz:
nsana gereken insana mahsus meseleleri anlamasdr. nsan iin edep vazgeilmez bir
hazinedir. mrnden seni zen hususlar kaldr. Alemin leri sana ilmi retir. Sen
lsn diye lmeyenlerin dmanln hor grme. Zamannda aldanan kimse bununla
sevinip marr. Zaman hakk aa karr ve onu aydnlatr. Nefsine her zaman bir insan
olduunu hatrlat. nsan isen fkeni nasl bastracan bil. Bir zarara uradn zaman
bunu hak etmi olduunu bil. Nefsin dnda herkesin rzasn ara. Zamansz glmek,
sonra alamann amca oludur. Toprak her eyi dourur, sonra da geri alr. Korkaktan
kan gr de korkaktr. Dmanlarndan yle bir intikam al ki sana zarar olmasn.
Cesaretinde ll ol, kendini tehlikeye atma. Eer l biriysen lmeyenlerin yoluna
girme. Yaamak istiyorsan lm gerektiren eyler yapma! Tabiat btn varlklar Rab
Tel'nn buyruuyla var etmitir. Ktlk adna hibir ey yapmayan lahmdr. Allah'a
inan, O seni ilerinde muvaffak klar. Ktlere serlerinde yardm etmek Allah' inkrdr.
Gerek malup Allah ve kader ile savaandr. Allah' bil ve insan konular aklet. Allah seni
kurtarmak istediinde denizi vaha gibi aarsn. Allah Tel ile konuabilen akl ok
ycedir.
Yasann dayana batr. nsan gruhu gl de olsa akldan yoksundur. Yce gelenek
anne babaya tanr gibi sayg duymay emreder. Bana gre anne baban senin iin tanr
gibidir. Baba, dourtan deil terbiye edendir. Zamansz sylenen sz mr heba eder.
Kader geldiinde iler tamam olur. Tabiat kanunlar renilmez. Eli el, parma parmak
ykar. Sevincin kendine biriktirdiin azk in olsun, bakas iin deil. Kendin iin birikti-
recein azk ilim ve hikmet, bakas iin biriktirecein ise maldr.
Kerem saiktn tar: Biri lezzet salkm, dieri kr salkm, ncs de ahlak
salkmdr.
Sylenenlere gre iir Grek toplumunda felsefeden nce ortaya kmtr. iir formunu ilk
kullanan Homeros ve ondan 382 yl sonra da Thales'tir. lk Grek filozofu Musa
Pcygamber'in (aleyhisselm) vefatndan sonra 951 ylnda ortaya kmtr. Bu bilgi Korfus
tarafndan kitabnda nakledilmitir. Porfirios ise Thales'in Buhtunnasr'n krall
dneminde 123 ylnda zuhur ettiini sylemitir.

10- Hippokrates'in Hikmetleri

Tp biliminin babasdr. nceki, sonraki btn filozoflar tarafndan hayrla anlmtr.

Hikmetleri, ounlukla tp alannda olup tp bilgisiyle tannmtr. Tptaki hreti Kral
Behmen b. sfendiyr b. Ktasb'a kadar ulam ve o, staky kral Philates'e bir eli
gndererek Hppokrates'i yanma gndermesini istemi ve ona ykler dolusu altn
bahedeceini bildirmiti. Ama Hippokrates bu teklifi kabul etmeyerek lkesinden
ayrlmak istemedi. Yoksullarn ve orta snflarn tedavisinden cret almazd. Zenginlerden
ise u eyadan birini vermelerini art koard: Ya gerdanlk, ya ta, ya da altn bir
bilezik.
Hippokrates'in hikmetlerinden rnekler:
- lm hafife aln. nk onun verdii ac korkudadr.
-Ona sorulmutu: Hangi tr hayat daha iyidir? yle cevap verdi: Yoksul ama gvenli
olmak, zengin ama korku iinde olmaktan daha iyidir.
- ehirleri surlar ve kaleler deil, insanlarn fikirleri ve hikmet sahiplerinin tedbirleri
korur.
- Her hasta kendi toprann ilalaryla tedavi edilir. nk tabiat onun havasn bilir ve
gdasna meyleder.
- lm deinde yle demiti: lmin yolunu benden renin: Uykusu ok, tabiat
yumuak ve teni nemli olann mr de uzun olur.
- Zarar azaltmak, yarar oaltmaktan hayrldr.
- nsan tek bir tabiattan yaratlm olsayd hastalanmazd. nk tek tabiatta atma
olmad iin hastalk da olmaz.
- Bir hastay ziyaretinde ise yle demiti: Ben, hastalk ve sen varz. Eer hastaln
yiletirmek iin sylediklerimi yaparak bana yardmc olursan biz iki kii oluruz, hastalk
da tek bana kalr. Biz de onu yeneriz. nk iki kii, her zaman bir kiiye galip gelir.
- Ona sorulmutu: la alnd zaman insan vcudunda niin kprme oluyor? yle
cevap verdi: nsan bedeni eve benzer. Ev de sprld zaman tozar.
Hippokrates ve Kraln olunun hastal:
Gen ehzade babasnn gzdelerinden birine ak olmutu. Bu ak onu yeme imeden
kesmi ve bedeni iyice zayf dmt. Hastal iyice artnca Hippokrates arld. Byk
tabip gencin nabzn dinleyip idrarn inceledi. Ama hibir hastalk izine rastlamad. Onunla
biraz gnl ve sevda meselelerinden konuunca, gencin houna gittiini anlad. Gencin
dadsyla konuarak bir eyler renmek istedi. Dad, hibir ey bilmediini ve gen
adamn saraydan dar adm atmadn syledi. Bunun zerine Hippokrates kraldan
harem aasn kendi emrine vermesini istedi. Kral da harem aasna onun sylediklerini
yapmasn syledi. Hippokrates harem aasna, haremdeki hanmlar birer birer huzuruna
karmasn emretti. Kadnlar bir bir nne karken bir yandan da gencin nabzn
tutuyordu, Kadnlardan biri gelince gen adamn nabz ar atmaya ve terlemeye balad.
Hippokrates, gen adamn bu kadna ak olduunu anlamt. Kraln huzuruna karak
yle dedi: "Olunuz ulalmas ok zor birine ak olmu." Kral: "Kime?" diye sordu.
Hippokrates, "Benim sevgilime ak" dedi. Bunun zerine kral, "Ondan vazgeersen sana
ok daha gzelini veririm" dedi. Hippokrates kzara bozara yle dedi: "Bir adamn, hele
adalet ve insaf sahibi bir kraln baka bir adam kadnn terk etmeye zorlamas
dnlebilir mi? Ondan ayrlmak benim iin lm gibidir." Bunun zerine kral yle dedi:
"Olumun hayatn seninkine tercih ederim. Sana ok daha gzelini sunabilirim."
Hippokrates bir trl yanamyordu. klla tehdit etmeye varmt. Hippokrates yle
dedi: "Bir kral, bakas iin caiz grdn kendisi iin de caiz grmedike adil olamaz.
Olunun sevdii kadn, senin gzdelerinden biri ise ne yaparsn?"
Kral yle dedi: "Hippokrates! Akln bilginden de glym!" Sonra o gzdesini oluna
hediye etti. Gen adam ilacn bulduu in ksa srede iyileti.
- Ancak holandnz eyleri yyn. Holanmadnz yiyecekler sizi yer bitirir.
- Ona sorulmutu: l niin ar olur? yle cevap verdi: nk hayatta iken ikiydi. Biri
hafif ve ykseltici, dieri ar ve aa itici. Kii ld zaman hafif ve ykseltici olan
gider ve ar olan tek bana kalr.
- nsan bedeni genelde be biimde tedavi edilir: Kafa ksm gargarayla, mide ksm
kusmayla, beden ksm ishalle, deri ksm terlemeyle, i organlar ve damarlar ksm se
kan vermekle tedavi olur.
- Safrann yata d kesesi, saltanat cierdedir. Balgamn yata mide saltanat
gstedir. Kara kann yata dalak, saltanat kalptedir. Kann yata kalp, saltanat
kafadadr.
- Bir rencisine yle demiti: nsanlara ulamada kullanacan en gzel vastan onlara
duyduun sevgin, hallerini yoklaman, sorunlarn aratrman ve iyilikte bulunmandr.
- mr ksa, i uzun, vakit dar, zaman yeni, tecrbeler tehlikeli ve telafi etmek zordur.
- rencilerine u tavsiyelerde bulunmutu: Gece ve gndznz e bln. Birinci
bolmde erdemli ald talep edin. kinci blmde o aklla elde ettiklerinizi tatbik edin.
nc blmde de aklszlarla iliki kurun. Serden yapabildiiniz kadarn yenin.
- Hippokrates'in edebi kabullenmeyen bir olu vard. Bir keresinde ei ona yle demiti:
"Olun sendendir, onu terbiye et." Bunun zerine yle karlk verdi: "Evet tabiat olarak
benden, ama nefis olarak bakasndan. Ne yapabilirim ki?"
- ok olan tabiata da aykrdr. Yeme, ime, uyku, cins mnasebet ve almada orta yolu
tutun.
- Bedenin ar shhatli olmas tehlikenin zirvesidir.
- Tp, salkl kimselere uygun gelecek eylerle sal korumak, hastalklar da onlarn
ztlaryla gidermeye almaktr.
- Zehir iiren, ocuk drten, hamilelii engelleyen ve hastaya kaba davranan tabipler
benim yolumdan deildir.
Hippokrates'in bu ve benzeri artlan ieren mehur yeminleri vardr. Ayrca tp alannda
mehur eserleri de vardr.
Tabiat hakknda yle demitir: O, insann bedenini yneten ve onu bir damladan tam
yaratl safhasna kadar ekillendiren gtr. Bunu, yapsn tamamlamaya alan nefse
hizmet olarak sunar. Emzirmeden beslenmeye kadar her safhada bedeni o ynlendirir.
Tabiatn gc vardr: Dourucu, terbiye edici ve koruyucu. Bu ne de drt kuvvet
destek olur: ekme (cazibe), tutma (mske), hazmetme (hzime) ve atma (dfia).
11- Demokritos'un Hikmetleri

Behmen b. sfendiyar dneminin tannm filozoflarmdand. Efl-tun'dan nce,

Hippokrates ile ayn dnemde yaamtr. Felsefe alannda, zellikle kevn-fesdm ilkeleri
konusunda grleri vardr. Aristo onun grlerini, hocas Efltu- lhfnin grlerine
tercih ederdi.
Demokritos yle demitir: Grnen gzellik, boyalarla tasvir edilenlere benzer. Gizli
gzellik se, gerekte onun sahibi olana benzer k onun yaratcs ve gelitiricisi de odur.
- fken grn ifsat ediyor ve ehvetine tbi oluyorsa kendini insanlardan
saymamalsn.
- nsanlar zillet zamanlarnda deil, izzet ve varlk zamanlarnda imtihan edilirler. Altn
krkle snand gibi insan da varlkla imtihan edilir, iyisi kts ortaya kar.
- Kendinde bulunan ayplar yok edip yerini faziletlerle doldurduktan sonra ilimleri
renmen gerekir. Eer byle yapmazsan ilimlerden hibir fayda elde edemezsin.
- Bir kardeine para veren kimse, ona hazinelerini vermi olur. Ona ilim ve t veren
kimse ise kendi cann vermi olur.
- inde byk zarar bulan yarar yarar saymamak gerekir. inde byk yarar bulunan
zarar da zarar saymamak gerekir. vgye deer olmayan hayat da hayat saymamak
gerekir.
- sme kanan kimse yemek yerine kokusuyla ikna olan gibidir.
- nat lim, insafl cahilden hayrldr.
- Gururun meyvesi geveklik, gevekliin meyvesi ile, ilenin meyvesi serserilik,
serseriliin meyvesi sefahat, bo ilerle urama, pimanlk ve hzndr.
- nsan, bedenini kir ve paslardan arndrd gibi kalbini de hile ve hurdadan
arndrmaldr.
- Bugn kimsenin topuuna basmasn umma, yarn stne basar.
- ok tatl olma kolay yutulursun, ok da ac olma azdan atlverir-sin.
- Kpein kuyruu ona a kazandrr, az se dayak attrr.
- Atina'da beceriksiz bir nakka vard. Bir gn Demokritos'a gelip 'Evin svat da zerine
nak yapaym' demiti. yle dedi: Sen nce nak yap, ben de zerine sva yaptraym.
- Kabul etmeyen, etse de onunla amel etmeyen kiideki ilim, ila kullanmayan hastadaki
ila gibidir.
- Bir defasnda ona 'Bakma!' denmi, gzn yummutu. 'itme' denmi kulaklarn
tkamt. 'Konuma' denmi eliyle azn kapatmt, 'renme' denince 'Bunu yapamam'
demiti. Bu ifadeyle kasdettii, btn hususlarn insann tercihine bal olmamasdr.
nsann i dnyasnda zorunluluk, zahirinde ise seim sz konusudur.
nsann varoluu zorunlu olduu iin kalbi zerinde yetki kullanmaktan men edilmitir.
nsan, aslnda kalbiyle ycedir. Bu nedenledir ki ona hayatnn kayna olan kalp zerinde
tasarrufta bulunma gc verilmemistir. nk bir ey, kendi asl zerinde tasarrufta
bulunamaz. Bu sz baka ekilde de aklanabilir. yle ki: Demokritos, stteki ifadesiyle
akl ile duyu arasndaki fark ortaya koymak istemitir. Akl idrak nsandan kesinlikle
ayrlmazdr. Byle br durum hsl olduunda tercihi unutmas ve ondan yz evirmesi
kesinlikle dnlemez. Oysa duyusal drak byle deildir. Bu da akln duyu trnden
olmadn, nefsin de beden kapsamnda bulunmadn gsterir.
- Denildi ki: nsann tercih ve seimi iki tr etkilenmeden mrekkeptir: Noksanlk
etkilenmesi, tekml etkilenmesi. nsan, tabiat ve mizac gerei birinci etkilenmeye daha
yatkndr. Akl ve temyizden belli bir destek gelmedike ikinci etkilenmeye eilimi ok
zayf olacaktr. Akl ve temyiz sayesinde salkl gr ve isabetli bir kararllk kazanarak
hakla sever, batldan holanmaz. Bu destek kesildii zaman ise dier etkilenmenin basks
artar. nsann seme gc bu iki etkilenmeden mrekkep olmasa, ya da bu iki yne
ayrlmasayd istedii her eye seim ve tercihiyle ulaabilir, dnme, sre, lme,
danma ve istihare olmakszn dilediini yapabilirdi.
Bu byk bilgenin zikrettii bu gr, ondan nce hi kimsenin ifade, beyan, ima, hatta
iaret ettiini grmedim.

12- klid'in Hikmetleri

Riyz ilimler zerinde ilk fikir bildiren ve onu dier limlerin yannda mstakil, zihin iin
tertip edilip ayklam, fikri harekete geiren bir ilim dal haline getiren odur. Adyla
bilinen bir de kitab vardr. Birok hikmetli sz nakledilmitir.
klid'in dank halde bulunan hikmetlerini maksadmza ve szmzn ynne uygun
olarak yle sralayabiliriz:
- izgi, cismn bir aletle ortaya km rhn bir hendesedir.
- Onu tehdit eden biri yle demiti: Hayatn yok etmek iin ok fazla aba harcamaya
gerek grmyorum. O da yle karlk verdi: Ben de senin fkeni yitirmen iin aba
harcamaya gerek grmyorum.
- Tasarrufta bulunduumuz ve nefs-i natkann kudreti dhilinde bulunan her i insan
fiillere girer. Nefs-i natkann kudreti dhilinde olmayanlar ise hayvan fiillere girer.
- Sevdii eyin senin tarafndan da sevilmesini isteyen kimse, sevdiin eyde sana uyar.
Ayn eyi sevdiinizde de birlie doru yol alm olursunuz.
- Akl, tedbr ve genel gre benzeyen gre ynel, bunun dndaki grleri sorgula.
- Bir i, syrlp atlmas mmkn ise ve kiiyi balamyorsa o ie katlanmak niye?
- ler ikiye ayrlr. Bir ksmndan kurtulmak ve bakasna ynelmek mmkndr. Bir
ksm ise zarur olduu iin braklamaz ve bakasna gidilemez. Her ikisinde de akla
uygun dmeyene esef olsun.
- Bir ey kesin gerekleecekse tasalanmak niye? Kesin gereklemeyecek se gam
yemek niye?
- Doru, genel olduu zaman daha hayrl olur. nk husus olana ulamak iin
aratrmak gerekir.
- nsaf zere hareket etmek, ho olmayan ey zere kalmay terk etmektir.
- Bir eyi yapmaya mecbur deilseniz onu yaptnzda ancak kendinizi knayabilirsiniz.
- Aklllk, zor veya kolay olma htimali bulunan eylere tam olarak gvenmemektir.
- Karlan her eyin telafisini bulabilir veya benzerim kazanabilirsiniz. yleyse karlan
iin hayflanmak niye? Telafisi veya benzerinin kazanlmas mmkn olmayan eylere
gelince zaten imknsz olan bu tr eyler iin de hayflanmamak gerekir.
- Akl sahibi kimse dnyaya dair hibir eyin gvenilmez olduunu grnce gerekmeyen
ksmn brakp gereken ksmyla yetinir ve var gcyle gvenilir olan iin alr.
- Bir eyi tasarruf asndan mmkn grdnzde ve o, istediiniz ekilde
gerekletiinde bunu kr bilin. stemediiniz ekilde gerekleirse bundan dolay da
zlmeyin. nk onun istediiniz ekilde gereklemesinden emin olmayarak acele
etmi olabilirsiniz.
- Kmi grdysem dnyay ve dnyev ileri ktler. nk dnya tabiat gerei srekli
deiir. Dnyal ok olan, ktledii eye en ok sarlandr. nsan ancak sevmedii eyi
ktler. Onu sahiplenen kimse, sevmedii bir eyi sahiplenmi demektir. Sevmediini
brakan da, sevdiine daha yakn olur.
- nsanlarn en kt durumda olan, sizandan dolay hi kimseye gvenmeyendir. Kt
fiilinden dolay hi kimse de ona gvenmez.
- Azgnlk iki ktlk arasndadr. Yok etmek onu sefahate ynlendirir. Sarlmak se daha
ktsne gtrr.
- Herhangi bir husumette bir dostunu dier dostuna tercih etme. Bir sre sonra barrlar.
Ktlenen sen olursun.

13- Batlamyus'un ( Ptolemius) Hikmetleri

el-Macest adl eserin sahibidir. Bu eserinde kozmoloji (heyet) ilmini anlatmtr. Hendese
ilmini kuvveden fiile karan da odur. Hikmetlerine rnek olarak unlar zikredebiliriz:
- En gzel insan, arzu ettiine sabredendir. Ondan da daha gzeli sadece gerektii
kadarn arzu edendir.
- Hilim sahibi, iftiraya uradnda fkesini yutan deil, tasdik edildiinde sabredendir.
- nsanlar zengin ve ihtiyasz klp kendisi dilenen kimse bakalaryla zengin olup
dilenen krallara benzer.
- nsann varlktan mstani olmas, varlkla mstani olmasndan daha hayrldr.
- Cahillerin kalplerindeki hikmet, merkep srtndaki altn ve mcevherat gibidir.
- Dostlarndan bir topluluun kendi arda civarnda hakknda ileri geri konutuklarn
duymutu. Elindeki mzra sallayarak onlar ittiini hissettirdi. Biraz daha uzaklap
konumalarn murad etti.
- Yerinde im, madenindeki altn gibidir. Ancak youn aba ve gayretle kartlabilir.
Sonra bu ilmi fikirle saflatrmak gerekir. Tpk altnn atele saflatrlmas gibi.
- Ayn gnlere delaleti, gne ve Zhre'nin aylara delaleti, Mteri ve Zhal'in yllara
delaleti daha ak ve gldr.
yle dedii nakledilmitir: Bizler, daha sonra gelecek bir zamanda olacaz. Bununla
ahireti ima etmekteydi. nk gerek kevn ve vcd, br lemdeki kevn ve vcddur.

14- Stoaclarn (Ehli Mazl, Revkyye) Hikmetleri

Crisippus ve Zenon'u bunlar arasnda sayabiliriz. Bu ikisinin grleri udur: Allah Tel,
lk Yaratc (Mbdi-i Evvel) ve mutlak birdir. O, mutlak O'dur. Akl ve nefsi bir defada
yaratmtr. Sonra bu ikisi vastasyla dierlerini yaratmtr. Onlar ilk yaratnda yokluk
ve fenann caiz olmad iki cevher olarak yaratmtr.
Onlara gre nefsin iki cirmi vardr: Br cirmi ate ve havadan, dier cirmi su ve
topraktandr. Nefs, ate ve havadan olan drmiyle ittihat etmitir. Ate ve havadan olan
cirm de su ve topraktan olan cirmle ittihat etmitir. Nefs, fiillerini o cirm zerinde izhr
eder. O cirmin uzunluk, en ve mekna bal bir miktar gibi hususiyetleri yoktur. Biz onu,
kendi stlahmz gerei 'cisim' olarak adlandrrz. Nefsin bu cisim zerindeki fiilleri ok
ak ve nettir. Nur, gzellik ve zarafet cisimden cirme doru akar. Nefsin fiilleri araclar
vastasyla bizde tezahr ettii zaman karanlk olur ve gl bir nuru bulunmaz.
Nefs temiz ve pak olduu zaman cismi olan ate ve hava czleri zelle-ir ve br
lemdeki rhn, nrn, ulv, her trl arlk ve bulanmadan arnm bir cisimle beraber
olmaya balar. Su ve topraktan oluan cirm ise yok olmaya mahkumdur. nk o,
semav cisme benzer deildir. Semav cisim hafif, latif ve arlktan arnmtr. Ona
dokunulamaz. Rhn varlklar nasl aklla idrak ediliyorsa o da yalnz gzle drak
edilebilir. Grme duyusunun idrak edebildii en latif cevher nefsn olandr. Allah
Tel'nn yaratklar arasnda idrak edilebilen en latif varlklar, akldaki eserlerdir.
Onlara gre nefs, ancak Allah Tel'nn yapmasna izin verdii fiillere muktedirdir. Allah
Tel onu baladnda hibir eye g yetiremez. Tpk sahibi tarafndan braklan veya
tutulan bir hayvan gibidir. Salndnda istediini yapabilen hayvan, balandnda hibir
ey yapamaz.
Yine onlara gre nefs ve bedenin kirleri czleri bakmndan insann ayrlmaz zellikleridir.
Temizlenmesi ve arnmas ise kll bakmndandr. nk kll nefs, cz' nefsten, cz'
akl klli akldan ayrldka nefs katlar ve cirmin sahasna girer. Zira nefs aa
dtke cirmle daha ok btnleir. Cirm, su ve topran alanndadr. Her ikisi de ar
olduklar iin nefsi aa doru ekerler. Czi nefs kll nefsle, czi akl kll aklla
birletii zaman ise nefs ykselir. nk bu durumda cisimle btnleir. Cisim hava ve
ateten olumutur. Her ikisi de hafif olduklar iin nefsi yukar doru ekerler. Her iki
cirm de mrekkeptir. Her biri iki cevherden terkip olmutur. Bu iki cirmin birleip
btnlemesi ittihad grme duyusu nazarnda tek bir ey olarak vazeder. Batn duyular
ve akl nazarnda ise tek bir ey olmazlar. Bu lemde cisim, cirmin iine gizlenmitir.
nk o, ok daha ruhandir. Ayrca bu lem de ona benzer ve ayn cinsten deildir. Cirm
ise, bu leme benzer ve onunla ayn cinstendir. Dolaysyla bu lemde cirm, cisimden
daha bariz olmutur. Cisim de cirmin iine gizlenmitir. Ona gizlenmesinin nedeni, bu
leme benzer ve onunla ayn cinsten olmaydr. br lemde ise cisim cirmden daha
bariz olacaktr. Zira o lem, cismin lemi olup ona benzer ve ayn cinstendir. Su ve
topran latf ksmndan oluan cirmin latif ksm ate ve hava cevherlerine benzer olduu
iin cismin iine gizlenir. br lemde, bu lemin aksi olacaktr. Durum onlarn
belirttikleri gibi olursa, sz konusu cisim her zaman baki kalacaktr. Onun yok olmas ve
fena bulmas caiz deildir. Onun tad da sreklidir ve ne nefsler, ne de akllar ondan
usanrlar. Onun sunduu huzur ve mutluluk da asla tkenmez.
Hocalar Eftun'dan da unu nakletmilerdir: Bir'in ba olmadna gre sonlu olan her
eyin sonu da O'dur. Br'in sonsuz olmas, balangcnn olmayndandr. Ba yoktur,
nk sonu yoktur.
Eftun yle demitir: Kii her gn aynadaki yzne bakmaldr. Eer rkinse irkinlik
yapmayarak irkinliini katlamam aldr. Eer gzelse, irkinlik yaparak onu
lekelememelidir.
- nsanlar iki trdr: Ya kaderinin nceden sunduunu kendinde erteler, ya da kaderinin
tehir ettiini ne almaya alr. Kendi seiminle bulunduun halden honut ol, yoksa
mecburen honut olursun.

3- Fasl

Ge Dnem Grek Bilgeleri

Bunlar yukarda zikrettiimiz bilgelerden sonraki dnemde yaamlar ve grleri

bakmndan da onlardan farkl dnmlerdir. Aristo ve onu izleyen Romal skender,
Yunanl eyh (: Plotinus), Kinik Diyojen ve dierlerinin hepsi, ncekilere gre tek kald
noktalarda Aristo'nun grlerini benimsemilerdir.
Bu blmde Aristo'nun konumuzla ilgili grlerini zikredeceiz. Bu grleri on alt balk
altnda topladk. Baar Allah'tandr.

1- Aristo b. Nicomachus'un Grleri

stagira halkmdandr. Mehur usta, muallim-i evvel ve halk nezdinde haldm-i mutlaktr.
Erder b. Dr'nn krallnn ilk ylnda domutur. On yedi yama geldiinde babas
tarafndan Eftun'a teslim edilmitir. Onun yannda yirmi ksur yl kalmtr. Muallim-i
Evvel yani ilk retmen olarak isimlendirilmesinin nedeni, mantk retilerini koymas ve
bunlar kuvveden fiile karmasdr. Gramer ve aruz da onun tarafndan vazedilmitir.
Mantn zihindeki anlamlara nisbet, gramerin konumaya, aruzun iire nisbeti gibidir.
Onun bu lmi vazetmi olmas, ilmin kurallarm yoktan var etmi olmas demek deildir.
Bilakis o, bu ilmin aralarn malzemesinden ayrarak rencilerin zihinlerine daha yakn
hale getirmitir. Bylelikle mantk, onlar iin bir lt ve kstas olmutur. Doruyla yanl,
hak le batl kart zaman bu lt kullanarak doruyu bulmaya alacaklardr. Ancak
Aristo, bir ilmi esaslarn ilk vazedenlerin tavryla mantk ilmini ok zl olarak vazetmi
ve ilim, sonrakiler tarafndan erh edilerek mufassal hale getirilmitir. lim dal haline
getirme noktasndaki ncelik Aristo'ya aittir. Tabiat ilimleri, ilahiyat ve ahlaka dair birok
eseri vardr. Bu eserlere ait birok erh yazlmtr.
Aristo'nun grlerini naklederken, sonraki filozoflarn ncs ve reisi olan Ebu Ali bn
Sina tarafndan da bavurulan Themistius'un erhini esas almay uygun grdk. Onun
ilahiyat hakkndaki grlerini zetleyerek aktaracaz. Dier konularda, ncekilerden
farkl olan grlerini sonraki filozoflarn nakillerini esas alarak zikredeceiz. Sonraki
filozoflarn ekseriyeti ona kar kmad gibi grlerini artsz kabullenmilerdir. Oysa
iin asl, zanlarnn meylettii ekilde deildir.

Birinci Mesele

Muharrik-i Evvel olan VcibuTvcd'un isbt hakkndadr. Eslcya (: Theologia)

kitabnn Lam harfi blmnde yle der:
Cevherin tr olduu sylenir. kisi tabi, biri hareketsizdir. Muhtelif yn ve
konumlardaki hareketlileri grdmzde her hareket eden iin bir muharrikin bulunmas
gerektiini anlarz. Bu muharrik, bizatihi hareketli olabilir. Bu durumda teselsl
szkonusu olacak ve sonuca ulalamayacaktr. Szkonusu muharrik hareketsiz de
olabilir. Ancak onda, kendisini bilkuvve yapacak bir mnann bulunmas caiz deildir; zira
bu durumda onu kuvveden fiile karacak baka bir eye muhta olacaktr. nk o,
kendiliinden kuvveden fiile hareket etmez. u halde fiil kuvvetten nce gelmektedir.
Bilfiil varolan, bilkuvve varolandan daha nceliklidir. Varl caiz olan her eyin tabiatnda
bilkuvve manas bulunur. Bu imkn ve cevaz hali olup vcbunu gerektirecek bir vacibe
muhtatr. Bu ekilde her hareketli bir muharrike ihtiya duyar. Vcibu'l-vcd ise zt
itibaryla varln bakasna borlu deildir. O'nun dnda her varlk, varln bilfiil O'na
borludur. Vcdu kendi ztnda caiz olan ise mmkndr. artsz olarak alndnda
byledir. artl olarak illetiyle alndnda ise vcbu sz konusu olur. lliyet olmamas
artyla alndnda ise mmteni' olur.

kinci Mesele

Vcibu'l-vcd'un birlii hakkndadr. Aristo bu konuyu aklarken lemin birliinden

hareketle mebde-i evvelin de bir olmas gerektiini syleyerek unu ifade etmitir: Tarif
zerindeki ittifaktan sonra grlen okluk, unsurdaki okluktan baka bir ey deildir.
Aniye- lada olana gelince onun iin unsur sz konusu deildir. nk o tam ve bilfiil
kim olup kuvvede karmaz. Bu durumda Muharrk-i Evvel kelime olarak da, say olarak
da, yani isim olarak da, zt olarak da birdir. Aristo yle demitir: Alemin muharriki
birdir, nk lem birdir. Bu, Themistius'un naklidir. Onun grn destekleyenler
mebde- evvelin bir olduunu, nk Vcibu'l-vcd li-zrihi olduunu aklamaya
girimi ve yle demilerdir: Eer o ok olsayd, Vcibu'l-ved hem ona, hem de
bakalarna hamledileblirdi. nk aralarnda br uzlama olduu iin onlar cins olarak
kapsarken biri dierinden tr olarak ayrlrd. Bylece zt bir cins ve fasldan mrekkep
olurdu. Byle bir durumda ise mrekkebin czleri, bizatihi mrekkepten nce
varolacaklar iin bizatihi vacip olmas mmkn olmazd. L-ztihi Vcibu'l-vcd
olmayan, ancak zt dnda bir eyle vacip olabilir. Bu durumda zt dnda hrici bir
eyle Vcibu'l-vcd olur ki bizatihi vacip olmam olur. Bu ise O'nun hakknda
dnlemezdir.

nc Mesele

Vcibu'l-vcd l-ztihi, li-ztihi br akl olup hem kendi ztn akle-den, hem de zt
tarafndan akledilen mdr, O'nun gayrisini akleder m akletmez mi?
O'nun akl olmas, maddeden mcerret olmas, madd gereklerden arnm olmas
itibaryladr. O'nun zt, ztndan gizlenmez.
Li-ztihi akleden olmas, zt iin mcerret olmasndandr.
Zt iin akledilen olmas, ztndan gerek kendi, gerek bakasyla gizlenmemi olmasdr.
Aristo yle demitir: lk (el-Evvel) ztn akleder. Sonra ztndan hareketle her eyi
akleder. O, akl lemini bir defada, hibir intikale, bir maklden bir makle gitmeye gerek
duymakszn akleder. O, eyay, kendi dnda eyler olarak akletmez. O'nun akledii,
bizim mahsst hissediimiz gibidir. O, her eyi ztndan akleder. O'nun akl sahibi ve
akl olmas, aklla bilinen eylerin varl sayesinde olmamtr. Yani O'nun akl, sz
konusu eyann varlna borlu olmayp bunun aksi dorudur.
Yani eya, O'nun akletmesi sayesinde varolmutur. Evvel iin, onu kemale erdirecek bir
ey sz konusu deildir. O, li-ztihi kemal sahibi ve kendinden gayrisini ikml edicidir.
O'nun varl, baka bir varlktan keml kazanmaz.
Ayn ekilde eer O'nun varlklar akledii o varlklardan kaynaklanm olsayd, onlarn
varl O-'nun varln ncelemi olurdu. O'nun cevheri kendi nefsinden ve yapsndan
kaynaklanr. O'nun tabiatnda eyann aklla bilinen ynlerini bizzat eyadan kabul etme
sz konusudur. O'nun tabiatnda bilkuvve olarak bulunan ey, O'nun zt haricindekilere
kemal kazandrr. yle ki u sylenir: O'nun haricindeki eya varolma-sayd sz konusu
hususiyeti de olmazd. Onda sz konusu eyann yok olmas sz konusudur. Ztn
bakasna izfc etmeksizin, aklla bilinenleri yok edicidir. Byle yapmas O'nun
nndandr. Bylelikle zt imkn ve kuvvetin karm olur. O'nun ezeli ve ebed
olduunu varsaydmzda, ztndan kaynaklanan en st kemle sahip olmas gerekir. Bu
keml bakasndan da kaynaklanamaz.
Evvel, ztn aklettii zaman, zt iin gerekli olanlarla birlikte aklet-mi, mebde ve her
eyin sudur kayna olan akl olduunu akletmitir. Aksi halde ztn bu zellikleriyle
akletmesi sz konusu olmazd. Yine o yle demitir: Eer bilfiil akletmezse, keml
bakmndan kusurlu olduu halde deerli olan nesi olacaktr? O'nun durumu, uyuyan
birinin durumuna benzer. Eyay, eer eyadan afal edecek olursa eyann, O'ndan nce
varolmas gerekir. Eyay zt itibaryla akletmesine gelince ki, esas olan ve arzulanan
budur, Aristo bunu yle yakn bir ibareyle ifade eder: Eer O'nun cevheri akl ve
akletmek ise, ya ztn, ya da gayrn akleder. Baka bir eyi aklederse bu aklettii eyin
ztna izafe edilmemesi mmkn mdr? Kendinden ibret alan bu varln, akletmesi in
gereken kadar fazilet ve kymeti olabilir m? Dolaysyla baz hallerde olabilecei gibi
akletmemesi, akletmesinden daha hayrl olamaz m? Ya da akletmemesi, ztnda
akletmesini gerektiren bir sfatn bulunmasndan daha stn olab-r mi? Ancak bu
durumda stnlk ve kemlini bakasna borlu olacaktr ki bu imknszdr.

Drdnc Mesele

Vcibu'l-vcd, yaratma veya akletmede gayrndan kaynaklanan bir deiim ve

etkilenmeye maruz kalmaz. Aristo bu mesele hakknda yle demitir; Yaratan o kadar
yksek bir dereceye sahiptir ki kendinden bakasna muhta olmad gibi, kendinden
bakas sebebiyle deiime de uramaz. Bu deiimin zamana bal olmas veya
zamanda daim olsa da baka bir varln tesirini kabul etmesi eklinde olmas sonucu
deitirmez. Her ne suretle olursa olsun deimesi caiz deildir. nk O'nun ntikli
hayra deil erre olacaktr. Zira O'nun mertebesinin dndaki her mertebe O'nunkinin
altndadr. O'na ulaan ve sfatlaryla tavsif edilen her ey derece bakmndan O'nun
altndadr. O, hareket iin de uygun deildir. Hele bu hareket zamansal sonralk eklinde
olursa asla caiz olmaz. Bu, Aristo'nun 'Daha kr durumdaki bir eye dnmesi' olarak
ifade ettii durumun ta kendisidir.
Onun bu nermesine yle kar klmtr: lk Yaratc, ebediyete kadar ztn akledecek
olursa yomlup bkar ve zaman iinde deierek etkilenmeye balar. Themistius bu
varsaym yle cevaplamtr: Bilakis O, ztn aklettii iin yorulmaz. Bundan olduu gibi
ztn sevmekten de yorulmaz. nk O, ztnn akledlmesinden yorulmaz.
bn Sina bu meseleyle ilgili olarak yle demitir: llet, ztn aklet-mes veya ztn
sevmesi deildir. Aksine O'nun akleden cevherde hibir eye zt olmamasdr. Yorgunluk,
tabiatn dna kma sonucu arz olan bir skntdr. Bunun olabilmesi iin ardarda gelen
hareketler tabiatn arzusunun aksine olmaldr. Tabiata uygun ve ona zevk veren bir eye
gelince, bunun tekrar kesinlikle yorgunluk sebebi olamaz.

Beinci Mesele

Vcibu'l-vcd zt ile hayy yani diri ve zt ile bakidir. O, her eyi bilfiil mdrik olmas ve
emrini her eye geirmesi noktasnda keml sahibidir.
Aristo yle demitir: Bizim hayatmz, ok az bir drk ve ok zayf bir harekete geirme
gcne sahiptir. Ancak yaratc iin geerli olan hayat, ztndan her eyi akletmesi
bakmndan bilfiil tam olan akl olmasdr. O, ebediyete dek baki ve ezel olandr. Zt ile
baki ve zt ile limdir. Saydmz sfatlarn tamam ztnda bir oalma ve deime
olmakszn zikredilen esasa dayanr.

Altna Mesele

Bir'den (el-Vhid) ancak bir sdr olur.

Aristo bu meyanda yle demitir: ilk sudur eden Fa'al Akldr. nk hareketler ok
olduu ve her hareket eden iin bir muharrik bulunduu zaman, muharriklerin saysnn,
hareket edenlerin saysyla orantl olmas gerekir. Muharrikler ve hareket edenler O'na
birinci, ikinci eklinde sralama olmakszn bir defada toplu olarak nispet edilirse ztnn
ynleri muharriklere ve hareket edenlere bal olarak birden ok olur. Bu da ztnda
oalmaya neden olur. Halbuki bizim ulatmz kesin delile gre O'nun zt her
bakmdan birdir. Her bakmdan bir olandan sudur edecek eyler de ancak bir olabilir ki o
da Fa'al Akldr. Ztnda, zt itibaryla onun varolmas mmkndr, Fa'al Akl illeti
bakmndan vci-b'1-vcud'dur. Bu sebeple zat oalr, ancak bu art illeti bakmndan
deildir. Bylece ondan iki ey sudur eder. Sonra sebepler gittike oalr ve dolaysyla
msebbeplerde de art olur. Ama her ey, ilk kaynak olan O'na nispet edilir.

Yedinci Mesele

Mufrklarn says hakkndadr.

Aristo yle der: Hareket edenlerin says, muharriklerin saysna bal olduuna gre
mufark cevherler, birinci ve ikinci tertip zere birden ok olacaktr. Her hareketli krenin
gc sonsuz bir mufark muharriki vardr ki onun eylemi arzu duyulan bir maukun
oluturduu hareket ve etkiye benzer. Hareketi srdren bir muharrik daha vardr ki o da
semav cirmin sureti olur. Bunlardan ilki mufrk akl, ikincisi (hareketi) srdren nefstir.
Mufrk muharrikler arzulanan ve ak olunan olmalar itibaryla hareket ettirirler.
Srdren muharrikler ise arzulayan ve ak olan olmalar itibaryla hareket ettirirler.
Aristo, bunun ardndan hareket devirlerinin saysndan muharriklerin saysn bulmaya
alr ki bu, onun yaad dnemde bilinmeyen bir husustu. Bu bilgi, sonraki dnemlerde
ortaya kmtr.
Hareket devirlerinin says dokuz olup gzlemler bunu gstermitir. Mufrk akllarn says
ise ondur. Bunlarn dokuzu, hareketi srdrc dokuz nefsin mdebbirleri yani
idarecileridir. Biri ise Fa'al Akldr.

Sekizinci Mesele

Aristo yle der: Duyuyla alglananlardaki lezzet, tabiata uygun olmann uuruna
varmaktr. Aklla bilincnlerdeki lezzet ise, uuruna vard ynden ulat kemlin
uuruna varmaktr. lki kendisiyle tat ve lezzet alr. nk o, ztn btn hakikat ve
erefi zere akleder. Ancak kendisine infial kaynakl bir lezzetin nispet edilmesi gibi bir
kklk nispet edilmeyecek bir ycelie sahiptir. Buna verilmesi gereken isim, ululuk,
surur ve gzelliktir. Bizler Hakk' idrk etmekten zevk almakla birlikte O'ndan uzaklam,
kendileriyle O'nu unutmu olduumuz ve bizim hakikatimize uygun hrici ihtiyalar
karlamakla megul oluumuz yznden O'nun kapsndan reddedilmi durumdayz. Bu
durum, akllarmzn zayfl, aklla idrak edilen varlklar hususundaki eksikliimiz, beden
tabiatmza iyice dalmz sebebiyledir. Ama bizler kaamak yoluyla da olsun, Hakk-
Evvel ile anlk temaslar kurabiliriz. Bu, ok ksa srede yaanan olaanst bir
mutluluktur. Bu hal, O'nun iin sonsuza dek geerlidir. Biz gnahkrlar iinse mmkn
deildir. Bizler o ilah kvlcma ancak gz ap kapama sresi kadar ksack bir an iin
muttali olabiliriz.

Dokuzuncu Mesele

Kll nizmn sudru ve tertibi hakkndadr.

yle der: Cevherin trl olduunu, ikisinin tabi, birinin hareketsiz (gayr-i
mteharrik) olduunu daha nce aklamtk. Bir ve hareketsiz olanla ilgili grlerimizi
de daha nce ifade etmitik. Tabi olan ikisine gelince bunlar heyula ve suret, ya da unsur
ve surettir. Bu ikisi fizik cisimlerin mebde'i yani esasdr. Yokluk yani ademe gelince, o da
zt deil araz itibaryla ilkelerden saylr. Heyula, sureti kabul eden bir cevherdir. Suret
se cevher ile varolan bir mana olup onun sayesinde bir tr olur. Ona hulul eden bir araz
gibi olmayp onu tamamlayan bir cz gibidir. Yokluk, suretin karsnda yeralr. Suretin
yok olduunu vehmettiimizde, heyulada da suretin yokluu gerekir. Mutlak yokluk,
mutlak suretin karldr. zel yokluk da, ayn ekilde zel suretin mukabilidir.
Aristo dedi ki: Suretin heyulaya ulaan ilk ksm boyuttur. Suret, bu boyutla cirme
dnr. boyut, en, boy ve derinliktir. Suretin bu ekli keyfiyet sahibi olmayp ikinci
heyuladr. Ardndan drt nitelik gelir ki bunlar etken (fail) konumda olan scaklk ve
soukluk le edilgen (muti-fa'il) konumda olan rutubet ve kuruluktur. Bylece ate, su,
hava ve topraktan oluan drt ustukusa dnr. Bu da nc heyuladr. Bunlardan da
arazlarn, kevn ve fesadn kart mrekkep varlklar oluur. Bunlarn bir ksm, dier
ksmnn hcyulasdr.
Bu sralamay, duyularda deil akl ve hayalde yaptk. nk bize gre heyula, suretten
hibir ekilde arnm deildir. Varlkta boyutlara elverili olup boyutlarn kendisine
bilhare katld ne mutlak bir cevher, ne de bu niteliklerden arnm bir cismin varln
mmkn grmeyiz. Bu bilhare arz olmutur. Bizim gzmzde tabiat bakmndan daha
kadm, akl ve hayalde daha basittir.
Ardndan bu tabiatlarn tesinde, kevn ve fesat kanununa tbi olmayan beinci bir
tabiatn varln kantlamtr. Ona gre bu tabiat in imknszlk ve deiim sz konusu
deildir. Bu, sem tabiatdr. Beinci tabiat ile kasdettii, szkonusu drt tabiatn
cinsinden beinci bir tabiat olmas olmayp anlan tabiatlarn dnda bir tabiata sahip
olmasdr. Bunlarn hepsi de belli terkipler zere olup her terkibin kendine zg bir tabiat
ve kendine zg bir hareketi vardr. Her hareket edenin srdrc bir muharriki ve
mufrk bir muharriki vardr. Hareket edenler diri ve nutk sahibidir. Onlarn hayatiyet ve
nutk sahibi olular baka bir anlamdadr. Bu, dier hareket edenler iin olduu gibi insan
tr iin de geerlidir. Btn lemin dzeni, ulvsinden sflisine kadar tek bir dzen
zeredir. Btndeki nizm, Mebdei Evvel'in inyetiyle en gzel ve en salam surette
korunmakta olup tamamen hayra yneliktir. Varlklarn, btnn tabiatlar iindeki tertibi
trler zere olup eitlik zere deildir. rnein (memeli) yrtclar kular gibi, ya da
bitkiler gibi deildir. Ayn ekilde bitkilerin durumu da hayvanlarnla gibi deildir.
Bu farklla ramen varlklar birbirlerinden tamamen kopuk ve iln-tisiz deildir. Tam
aksine aralarndaki farklln yannda hepsini ieren bir iliki ve izafet sz konusudur. Bu,
onlarn hepsini, varlktaki cmertlik ve nizmn kayna olan Mebde'i temsil eden lk Asl'a
dayandrr. Tabiatlarn btndeki tertb, tek bir hanenin sahipleri, hrleri, kleleri, ehli
hayvanlar ve yrtc hayvanlar arasnda tertibi gibidir. Hepsini birletiren bir hane sahibi
vardr. O, hanenin btn mensuplarn belli bir mevkiye yerletirmi ve hepsine belli bir
grev vermitir. Hane sahibi, hanesinde bulunanlar, dilediklerini yapma, istedikleri gibi
hareket etme noktasnda serbest brakmamtr. nk byle bir durum hanede kaosa yol
aar. Hane mensuplar, mevkileri ne kadar farkl, ekil ve suretleri ne kadar deiik olursa
olsun tek bir mebde'e dayanr, onun emir ve grlerine boyun eer, onun hkm ve
tasarrufuna teslim olurlar. Yaadmz lemdeki durum da ayndr. Alemin de ilk czleri
vardr. Bunlar mfret ve dier varlklarn ncesinde varolmu belli grevleri olan
czlerdir. Gkler, onlarn muharrikleri ve mdebbirleri bu tr czlerdir. Bunlarn
ncesinde sadece Fa'al Akl vardr. Bunlar dnda daha sonra ortaya km mrekkep
czler vardr ki bunlar tabiat, irde ve cebirle karm, ihtiyar yani seme gcyle imtiza
etmi varlklardr. Bunlarn btn de azameti yce olan Yaratc'ya nispet edilmitir.

Onuncu Mesele

Btndeki nizmn hayra ynelik olmas, errin sadece araz yoluyla kaderde vki olmas
hakkndadr.
Dedi ki: Hikmet-i lhi, lemin en gzel, en salam ve en metin biimde varolmasn
gerektirmi, aaya mensup bir husus murat ve kast edilmemitir. Dolaysyla 'Akl,
aada bulunan bir gaye iin yaratmtr ki aadakilere, bundan daha yce bir i iin
feyizde bulunsun' denilemez. O, yaratt her eyi kendi zt iin yaratm olup ne bir illet,
ne de gaye iin yaratm deildir. Mevcudat, esas unsurlar ve bunlarn ayrlmaz ekleri
olarak varolmu ve hayra ynelmitir. nk btn mevcudat, hayrn kaynandan sudur
etmitir. Her halkrda dn tek bir yeredir.
Aadaki birtakm sebeplerde yaanan atmalar nedeniyle er ve fesat vuku bulabilir.
Tamam hayr olan stteki sebeplerde ise asla er bulunmaz. rnein yamur, sadece
hayr ve lemin nizam iin yaratlmur. Bir rastlant sonucu, yal bir kadnn evinin
yklmasna yol aabilir. Ama bu, yamurun kendisinden deil arazdan kaynaklanmtt.
lemde czi errin vuku bulmas sebebiyle hikmet-i ilhiyenin klli hayrn varln
gerektirmemesi sz konusu olmaz. Yamur yamamas, kll bir serdir. Yal bir kadnn
evinin yklmas ise czi bir serdir. Alem ise czi nizm iin deil kll nizm iindir. u
halde er, kaderde araz yoluyla vuku bulmutur.
Heyula, belli derece ve mertebeler zere suretlerin kisvesine brnr. Her derece iin
nefsinde tayabilecei bir snr mevcuttur. Ancak ycelikten akan feyiz, bazlarna akp
bazlarna akmazlk etmez. Tahamml gcnn en yksek derecesi, altndakilerden daha
stndr. Bizde bulunan unsurlar, hepsi deildir. nk eyann mahiyetlerinden her
birinin, varoluu esnasnda belirlendii kadar feyze brnme imkn vardr. te bu
nedenle baz bedenlerde rahatszlk ve kusurlar oluur. Eksik olan maddenin yol at
zaruret yznden suret, ilk veya ikinci kemli zere kabul edilemez. Aristo yle
demitir: leri bu yntem zere arlamazsak, zaruretler bizi gemite Seneviyye ve
benzerlerinin dtkleri amazlara drebilecektir.
Onbirinci Mesele

Hareketlerin sonsuzluu ve hadislerin ezellii hakkndadr.

Aristo yle demitir: Fiilin Hakk- Evvel'den sudru, zaman bakmndan deil zt
itibaryla sonradan olur. Fiilin ncesinde yokluk ('adem) olmayp sadece fiil sahibinin zt
vardr. Ancak kadim filozoflar illiyeti ifade etmek istediklerinde "ncelik" kavramn
zikretmek zorunda kalmlardr. ncelik (kabliyyet), lafz bakmndan zamana dayanan bir
kavramdr. Bilgide tecrbe sahibi olmayanlar iin mana bakmndan da zamana dayanr.
Dolaysyla kadm filozoflarn konuyla ilgili ifadeleri, Hakk- Evvelin fiilinin zamana bal bir
fiil gibi alglanmasna ve O'nun nce oluunun zamana bal bir ncelik gibi anlalmasna
yol amtr.
Bu meyanda yle demitir: unu kantladk ki hareketler, hareketli olmayan bir
muharrike muhtatr.
Sonra deriz ki: Hareketler, ya ezel trden, ya da daha nce yokken varolmu trden
hadis hareketlerdir. Bunlarn muharriki, bilfiil mevcut ve kudret sahibidir. Hareketlerin
kayna olmakta onun karsna hibir engel kamaz. Ayrca hibir hadis yoktur ki, onun
tarafndan ihdas edilerek fiile ynlendirilmi olmasn. Bundan kan sonu, huds eden
her eyin, ancak ondan hadis olduudur. Onun dnda hibir g ona engel olamaz ve
zendiremez. Dolaysyla 'O, daha nce kudreti dhilinde olmayan br eye muktedir
olmutur, irde buyurmad bir eyi rde etmitir, bilmedii bir eyi bilmitir' demek
mmkn deildir. Btn bunlar imknszl, bu da onun dnda baka bir eyin bunu
imknsz klmasn gerektirir. Ona kar bir engel kmtr, dersek sz konusu engelleyici
sebebin daha gl olmas gerekir. Engelleyiciden kaynaklanan imknszlk ve deiim de,
ayr bir muharriki gerektiren harekettir, zetle sylenecek olursa, daha nce veya daha
sonraki bir zamanda meydana gelmesinin cevazndan sonra, hudsu zamannda, bu
hadisin kendisine nispet edildii her sebep, czi huss bir sebep olup daha nce
varolmayan o hadisin ortaya kmasn gerektirmitir. nk kl irade, her eyi kaplayan
kudret (kudret-i mile) ve her eyi kuatan lim belli bir zamanla kaytl olmaz. Onun
btn zamanlara nsbeti tek bir nispettir. Hadis olan her eyin hadis bir sebebe ihtiyac
vardr. Vhid-i Hakk olan, kendisi iin deiim ve imknszln caiz olmad Yaratc
btn bunlardan mnezzehtir.
Aristo devamla yle der: Muharrikler in bir muharrik ve hareketler iin bir taycnn
bulunmas zarureti kesinletiinde muharrikin de, hareketlerin de, o hareketleri
yapanlarn da sonsuz olmalar sonucu ortaya kar. 'Hareketin taycs cisimdir, ancak o
hadis olmamasna ramen skndan sonra hareket etmitir, dolaysyla onu skndan
harekete tayan sebebin bulunmas gerekir' denilirse yle deriz: Sz konusu cisim
hadistir. Ancak onun hudsu hareketin hudsundan nce gereklemitir. Bu durumda da
hareketin de, hareket sahibinin de, hareketin getii zamann da ezel ve sonsuz olduklar
ortaya kar.
Hareketler ya doru, ya daireseldir. Bitime, ancak dairesel hareket iin geerlidir. nk
doru, bir yerde kesilir. Bitime ezel eya iin zarur bir husustur. Skn iinde olan ezel
deildir. Zaman ise bitiiktir. nk zamann kopuk ve dank olmas mmkn deildir.
Bundan kan sonu ise hareketin bitiik olmasdr. Ama sadece dairesel harekette bitime
mmkn olur. Dolaysyla onun ezel olmas vacip olur. Bu dairesel hareketin muharriki de
ezel olmaldr. nk deer bakmndan daha dk olan, daha yksek olann sebep ve
illeti olamaz. Platonik suretler 2bi hareketsiz duran sakin muharriklerde ise belli bir varar
mevcut deeil-dir. Tabiat fiilden arndrmak yerinde olmaz. nk bu durumda hareket
ettirme gcn kaybedecei iin hareketsiz ve ciz olacaktr.

Onikinci Mesele

Unsurlarn terkibi hakkndadr.

Porfrios, Aristo'nun yle dediini nakletmtir: Varlklarn fiilleri, tabiatlar gibidir.
Tabiat basit olan varln, fiili de basittir. Allah Tel bir ve basittir. Dolaysyla O'nun fiili
de tek ve basittir. Ayn ekilde fiil, varla doru ekmek olduu iin mevcuttur. Ama
cevherin varl hareketle kim olduu iin bekas da harekete baldr. nk cevherin
Hakk- EvveFin varl gibi kendiliinden varolmas sz konusu deildir. Ancak bir bakma
ona benzetilmesi mevzubahistir. Hareketler ya doru veya daireseldir. Doru hareketin
sonlu olmas gerekir. Cevher cephede hareket eder ki bunlar boy, en ve derinliktir.
Btn bunlar da doru hatlar zere ve sonludur. Cevher bunlarla cisim olur. Cevher,
bundan sonra sonsuza dek hareket edebilecei yerdeki dairesel hareketine balar. Orada
bir an dahi durmaz. Ama cevherin btnyle dairesel hareket zerinde kalmas mmkn
deildir. nk dairesel harekette bulunan her ey nokta gibi ortada duran bir skn
merkezine ihtiya duyar. Cevher ite bu noktada blnr ve bir ksm felek olarak bilinen
dairesel bir izgi zerinde hareket ederken, bir ksm da ortada sakin kalr.
Hareket eden cisim sakin bir cisme dokunduunda, eer o cismin tabiatnda etkilenme
varsa, snmaya yol aar. Cisim sndka letafeti artar ve zlerek hafifler. Sonunda ate
tabiat bu hareket eden felei izler.
Atein ardndaki cisim ise felekten giderek uzaklaarak atein hareketiyle hareket etmeye
balar. Bylece hareketi daha az olur. Varlnn btn deil, sadece bir ksm hareket
eder. Ate kadar snmayan bu ksm havadr. Havann ardndan gelen cisim ise
muharrikin uzakta kalmas nedeniyle hareketsiz kalr. Sknetinden dolay souk, scak
ve nemli havaya yaknl sebebiyle nemlidir. Bu yzden biraz zlr; ite bu da sudur.
Giderek zlr ve suya dnr. Ortada kalan cisim se felekten hayli uzakta kalm ve
onun hareketinden istifade edememitir. Onun tesiri altnda da kalmad in kurumu ve
soumutur. te o da topraktr. Btn bu cisimler birbirlerinden etkilendikleri ve
birbirlerine kartklar iin bunlardan da mrekkep varlklar olumutur. Duyularla
alglanan sz konusu mrekkebt madenler, bitkiler, hayvanlar ve insandr. Bu trlerden
her birinin de kendine zg bir tabiat vardr ve kendileri iin Allah'n takdir ettii feyzi
alma istidadna sahiptirler.

Onnc Mesele

Asr- Ulviyye hakkndadr.

Aristo yle der: Sfli cisimlerden havaya ykselen eyler iki ksma ayrlr: lki, gne ve
dier faktrlerin srmasyla oluan ate dumanlandr. kincisi ise, yerden ykselen su
buharlardr. Bunlar ge doru ykselirken ilerinde topraktan da paralar tarlar.
Rzgar ve benzeri etkenlerle havada younlaan bu buhar, sis ve buluta dnrler. Bu
kdeye souk bir hava ktlesi rastlad zaman suya, kara ve doluya dnerek tekrar ilk
kaynana dner. Bunun nedeni unsurlarn birbirlerine dnmesinden dolaydr. Su,
havaya dnerek ykseldii gibi, hava da suya dnerek yere iner. Rzgar ve
dumanlar bulutlara bir defada girdikleri zaman gkgrlts olarak bildiimiz ses kar.
Bunlarn ani srtnmesinden de byk bir k kar ki buna imek denir. Sz konusu
dumanlar iinde ya oran yksek olanlar bulunur ki bunlar, srtnmenin iddetinden
ate alarak gkta gibi yanarlar. Bir ksm ise havada yanarak talar ve yeryzne
demir veya ta olarak der. Bir ksm ise ate alarak yanarken yeryzne doru yldrm
olarak der. Yanma zellii olan bulutlarn bazsnda yanma zellii devam eder, bunlar
bir yldzn alanda durur ve o yldzn feleinde dnerler. Buna da kuyruklu yldz denir.
Bunlarn bir ksmnn eni geni olduu iin yldzn sakal gibi grnr. Bazen de ateler ve
onlardan yaylan nlar bulutlara yansr ve tpk bir aynadaki grnt gibi aksederler.
Bunlar da ateten uzaklk ve yaknlklarna, saflk ve bulanklklarna gre muhtelif
biimlerde grlrler. Bu ekilde hle, gkkua, gne ve kayan yldz gibi grnmlere
sahip olurlar. Bunlardan her birinin sebeplerini Meteorologca: sr- Ulviyye olarak
bilinen kitabnda zikretmitir.

Ondrdnc Mesele

Nefs-i natka ve onun bedenle birlemesi hakkndadr.

Aristo dedi k: nsan nefsi, ne bir cisim, ne de cisim iindeki bir kuvvettir. Bu fikrini isbt
etmek in bavurduu birok dayanak sz konusudur: rnein nsan nefsinin varl
ihtiyar hareketlerle delillendrilmitir. Onun varlnn bir dier delleti ise, ilm
tasavvurlardr.
Aristo ilki hakknda yle demitir: phesiz hayvan, muhtelif ynlere kendi ihtiyar
hareketleriyle hareket eder. Eer bu hareketler, tabi veya cebr olmu olsayd, hayvan
tek bir ynde hareket eder, farkl hareketlerde bulunmazd. Hayvann zt ynlerdeki
hareketleri grld iin, hareketlerinin htiyar olmas da kesinlemi olur. insan da
hayvan gibi hareketlerinde ihtiyardir. Ancak onun hareketleri akl yararlar gzetilerek ve
ilerin sonular hesap edilerek gerekleir. Onun hareketleri belli bir maksat ve kemle
ulama istei dna kmaz. O, her durumun sonucu hakknda bilgi sahibidir. Hayvann
hareketleri ise tabiat gerei byle bir mantktan uzaktr. Bu durumda hayvann dier
varlklardan kendine mahsus bir nefsle temayz etmesi gibi insan da, kendine zg bir
nefsle hayvandan temayz edecektir.
kincisi hakknda -ki Aristo buna dayanmtr- yle demitir: Hi kukusuz bizler mutlak
akl hususlar idrak ve tasavvur ederiz. rnein insan olarak tasavvur ettiimiz ey
trnn btn ahslarndan daha genel olarak klli bir insandr. Bu makln mahalli, ne
bir cisim, ne cisimde varolan bir kuvvet, ne de bir cisim iin suret olmayp cevherdir. Eer
cisim olmu olsayd, ya aklla bilinen suretin mahalli onun asndan bir tarafnn
blnmez, ya da blnebilir btn olurdu. Onun bir tarafnn blnmez olmas ihtimali
geersizdir. nk byle olsayd mahal, izgiden ayrmayan bir nokta gibi olurdu. nk
taraf, izginin sonudur. Sonun ise baka bir sonu olmaz. Aksi takdirde teselsle yol alr
ve her nokta iin ayr bir son sz konusu olurdu. Bu ise imknszdr. Makln cisim
asndan mahalli blnebilir bir ey olduunda ise, mahallinin blnmesine bal olarak
makln de blnmesi gerekirdi. Halbuki makller arasnda kesinlikle blnme kabul
etmeyenler vardr. Blnebilir eyin ekil ve miktar sahibi olmas gereklidir. Zihinde
tasavvur edilen kll insan ise paralanma kabul edecek bir ekil, ya da ayrlabilir bir
miktar gibi deildir. Bu delillerden ortaya kan gerek udur ki nefs, ne bir cisim, ne
cisim iinde bir kuvvet, ne de cisim zerinde bir surettir.

Onbeinci Mesele

Nefsin bedenle birlemesinin ekli ve vakti hakkndadr. Aristo yle demitir: Nefsin
cisim olmad kesinletii zaman, bedenle birlemesi de onun iinde yorulma veya hulul
etme eklinde olmayacak, aksine tedbr ve tasarrufta bulunma biiminde olacaktr. Nefs,
bedenin varolmasyla ezamanl olarak hadis olmutur. Ne daha nce, ne de daha sonra
huds etmemitir. Aristo bunu aklarken de yle demitir: Eer nefsler, bedenlerin
varolmasndan nce varolmu olsalard, ya ztlar bakmndan ok veya birlemi olmalar
gerekirdi. lki u yzden geersizdir: oalan bir ey, ya mhiyet ve suretle oalr. Bu
durumda onun tr bakmndan ihtilafsz ve mttefik olduunu varsayarz ki bu durumda
oalma ve bir yere balanma sz konusu deildir. Ya da unsura nispet bakmndan
oalma olur ki oalma kabiliyeti olan madde, deiik zaman ve meknlarda oalr.
Nefs iin bu da imknszdr. Nefsin bedenden nce, mcerret bir mhiyet olarak ve
herhangi bir maddeye nisbeti olmakszn varolduunu varsaydmzda ise, mhiyet
olmas itibaryla onda farkllk olmayacaktr. Ztlar hamlediciler ve istidatlar ile trlere
blnerek oalan manalardan ibaret olan eyler, mcerret olduu zaman aralarnda
herhangi bir bakalam ve oalma olmas da mknszdr.
Geriye kalan, nefsin bedenden sonra oalmas ihtimalidir. Neftlerden her biri; kendisini
oluturan maddelerin farkllna, hadis olduklar zamann farkllna, bedenle birleme
esnasnda hsl olan zellik ve melekelerin farkllna gre mnferit zatlar olarak
varolmulardr. u halde nefsler, bedenlerin hudsuyla birlikte hadis olmulardr. Nefs
bedeni, dier zt fasllar gb husus bir tre dntrr ve bedenden ayrldktan sonra
da belli arazlarla baki kalr. Ancak bu arazlar, bedenle birlemesinden nce varolmayan
arazlardr. Aristo, ite bu delille hocasndan ve dier kadm filozoflardan ayrlmtr.
Aristo'nun konuyla ilgili fikirlerini aklarken, nefsin bedenlerin varolmasndan nce de
varolduu dncesine inandna dair aretler bulunmutur. Onun grlerini aklayan
bilginlerden bazlar, Aristo'nun, bu anlamdaki ifadeleriyle suretlerin yaratcsnda bilkuvve
bulunan feyiz ve suretleri murad ettiini savunmulardr. Bu meyanda da u rnei
vermilerdir: Ate, ta ve aata varolduu gibi, insan da nuttede mevcut idi. Ayn
ekilde hurma ekirdekte, k gnete vard. Bazlar ise szlerini zahir anlamda ele
alm ve nefsler arasnda hususiyetlerine gre temyize hkmetmilerdir. Bunlara gre her
insan nefsi, dierlerinden farkl bir hususiyete sahiptir. Bu nefsler, tr bakmndan da
dierleriyle ayn deildirler. Bazlar se arazlardan hareketle temyize hkmetmilerdir.
Nefsler, bedenlerle birletikten sonra ayrtklar gibi madde bakmndan birbirlerinden
ayrmlardr. Ayn ekilde nefslerle birletikten sonra da leri, fiilleri ve sanatlar
bakmndan ayracaklardr. Her nefsin belli bir istidad, belli bir lm vardr. Bunlar zti
zellikler (fasllar) ya da varlnn ayrlmaz arazlar olarak nefsle varolmulardr.

Onltnc Mesele

Nefsin bedenden sonra bekas ve akl alemindeki saadeti hakkndadr.

Aristo der ki: nsan netsleri ilim ve amel kuvvetlerini ikml ettikleri zaman lha
benzeyerek keml derecesine ularlar. Bu benzerlik imkn miktarnda olur ki bu da
nefsin istidat ve abasna baldr. Beden ayrld zaman ruhanlerle temas ederek
yakn klnm (mukarreb) melekler arasna karr. Bu safhada mutluluk ve zevkin
zirvesine kar. Zevklerin tamam rismn deildir. Nefsin, bedenden ayrldktan sonra
tadaca zevkler nefsn ve akl zevklerdir. Yaadmz cismn zevkin bir snn vardr. Bu
lemde zevk ve lezzet alan kiiye snr ald zaman bkknlk, zaaf ve eksiklik hissi gibi
arazlar mptela olabilir. Oysa akl lezzetler arttka, onlara dnk arzu ve istek daha da
artacaktr.
Ayn durum, nefsn aclar iin de geerlidir. Bunlar da ayn ekilde cismn aclardan ok
daha derin ve sreklidir. Aristo'ya gre sadece nefs-ler iin ahiret sz konusudur. O,
ldkten sonra dirilme ve hesaba inanmam, yaadmz lemdeki fiziksel ban
zlmeyeceini ve bu lemin dzeninin bozulmayacan iddia etmitir. Bu noktada
kadm filozoflarla hemfikirdir.
Yukarda naklettiimiz hususlar, Aristo'nun farkl eserlerindeki ifadelerinden topladk.
ounluu da, Themistius ve Aristo'nun sk bir destekisi olan bn Sina'nn
yazdklarndan derlenmitir. bni Sina kadm filozoflardan sadece onun grlerini
benimsemitir.
bn Sina'nn fikirlerini, Allah'n izniyle slm Filozoflar bal altnda ele alacaz.
imdi Aristo'nun taraftarlarnn ve ilm konular dnda onun grlerini benimseyen baz
bilgelerin hikmetlerini nakletmek istiyoruz. Bunlar, inan ve felsefe alannda Aristo'dan
farkl dnmemilerdir.
Aristo'nun sz ve grlerini birok kitapta dank olarak buldum. Nasl bulduysam
ylece sraladm. Kimi zaman bu grlerin bazlar Themistius tarafndan nakledilen ve
bn Sina tarafndan esas alnan fikirlerden farklyd.
rnein lemin hudusu meselesinde Aristo yle demektedir: Hamledilen eyler, yani zt
suretlerden hibiri dierinin ayns olamaz. Aksine dierinden sonra olmas, maddeye
brnmede birbirlerinin ardndan gelmeleri gerekir. Bunun neticesi, suretin bozulup yok
olacadr. Bir ey yok oluyorsa, balangcnn olmas gerekir. nk yok olma varlacak
son noktadr. ki halden birinde onu birinin getirdii aka grlmektedir. Buna gre
sahih olan, kinatn hibir ey olmakszn huds etmi olmasdr.
Onu hamleden, zt bakmndan mmteni olmad iin onun tarafndan nabilmekte ve
kabuj edilmektedir. Bu durumda o, bir balang ve son ahibidir. Byle olunca onun
hamili de bir balang ve son sahibi olmak durumundadr. yleyse o da hibir ey
olmakszn huds etmitir. Btn bunlar balangc ve sonu olmayan bir muhdise dellet
etmektedir. nk vokolu, hirdir. hir ise evveli olandr. Cevher ve suretler ezel
olsalard, baka bir eye dnmeleri de caiz olmazd. nk dnme, bir eyin
kendisiyle varolduu suretin yok olmasdr.
Bir eyin bir hadden (: tanm, nitelik) baka bir hadde, bir halden baka bir hale gemesi
niteliin bozulmasdr ve dnebilir olann kevn ile fesat arasnda gidip gelmesidir ki bu
da yok olmaya dellet eder. Hallerinin hudsu, onun balangcn gsterir. Bir cz'nn
balangc, klln de balangcna dellet eder. lemde varolanlarn bir ksmnn kevn ve
fesada yatkn olmalar, lemin tamamnn buna yatkn olmasn gerektirir. Eer balangc
varsa fesada yatkn olacaktr. Dieri de kevne dnecektir. u halde balang ve son,
bir yoktan yaratcya dellet etmektedir.
Dehriye'den biri Aristo'ya unu sormutu: "O varlk, ezel ve yannda hibir ey yokken
lemi ihdas etmise, lemi yaratma sebebi nedir?" Aristo da u cevab vermiti: "Onun
hakknda "neden, niin' sorusu caiz deildir. nk 'niin' sorusu illeti gerektirir. llet ise
kendi stnde bir illet sahibini gerektirir. Halbuki onun stnde bir illet sz konusu
deildir. O, mrekkep de olmad iin zt da illetler tayamaz. 'Niin' onun hakknda
geersizdir. O, yaptn yapmtr. nk o, cmerttir." Bunun zerine yle denildi:
"Eer cmert olarak ezel ise, fail olarak da ezel olmas gerekir." Buna da yle cevap
verdi: "Ezel olmasnn anlam, kendinden nce birinin olmamasdr. Tlde bulundu'
cmlesi ise bir evveli gerektirir. Evveli olmayanla evveli olann sz ve zt olarak bir araya
gelmesi tenakuzdan doan bir imknszlktr." Bunun zerine "Bu lemi yok eder mi?"
diye soruldu. O da yle cevap verdi: "Evet." "Onu yok ettiinde cmertlik de yok olur
mu?" diye soruldu. Buna da yle karlk verdi: "lemi, fesat kabul etmeyecek yeni bir
heyette yaratmak iin yok edecektir. nk mevcut heyeti fesad kabul ermektedir."
Bu konuma Sokrat'a ve Hippokrates'e de atfedmitir. Her halkrda kadm filozoflarn
grlerine benzemektedir.
Aristo'nun, drt unsur hakknda yle dedii nakledilmitir:
Scak, ayn cinste olanlardan bazlarnn karmdr. Ayn cinste olanlarn bazlarn da
bazlarndan ayrmtr.
Souk, ayn cinste olanlarn farkl cinste olanlarla birlemesidir. Nitekim soukluk, suyu
dondurup buz haline getirdii zaman su, nebat ve dier cinsleri kendi iinde toplam
olmaktadr.
Ar yalk, bir eyin ztndaki daralmadr. Hafif yalk, bakasnn ztndan doan
daralmadr. Hafif kuru, ztndan daralma, ar kuru bakasnn ztndan daralmadr. lk iki
tarif fiile dellet ederken, ikinci tarifler infiale dellet etmektedir. Aristo bir grup filozoftan
eyann ilkelerinin drt unsur (ansr- erbaa) olduunu nakletmitir. Bazlarndan ise
unu nakletmitir: lk balang karanlk ve ukurdur. Bunu da boluk, feza ve krlk
olarak tefsir etmitir. Hristyanl ardan bir topluluk da bu karanln varln kabul ederek
onu d karanlk (zulmet-i hrice) olarak simlendirmilerdir.
Aristo'nun hocas Eftun'a muhalefet ettii meselelerden biri udur: Eftun yle demiti:
nsanlar arasnda tabiat bakmndan belli bir eye elverili olan onu aamaz. O ise
hocasna kar karak yle demiti: Tabiat selim olduu zaman her eye uygun olur.
Plato'un inancna gre insan nefsleri eitli trlere ayrlr ve her trn de aamayaca
bir kabiliyeti vardr. Aristo'ya gre ise insan nefsleri tek bir trdr. nsanlardan bir grubu
bir eye kabiliyetli klndklar zaman bu hepsi iin geerli olur.

2- Byk skender'in Hikmetleri

Zlkarneyn (iki boynuz sahibi) olarak bilinen imparatordur. Kur'an'da zikredilen

Zlkarneyn deildir. Kral Philip'in oludur. Byk Dr'nm krallnn onnc ylnda
domutur. Babas onu niyas ehrinde bulunan Aristo'ya gndermitir. Onun yannda be
yl kadar kalarak bilgelik ve edebiyatn inceliklerini renmitir. Felsefede, birok
rencinin ulaamad bir olgunlua ulamtr. Babas, rahatszlandn hissettii bir
srada skender'i yanna artm ve veliahtln teyit etmitir. Philip hastalnn
ilerlemesi sonucu lm ve kraliyetin btn yk iskender'e kalmtr.
Hikmetleri:
- Bir gn mektepte otururken hocas ona: "Krallk bir gn sana geerse beni nereye
koyarsn?" diye sormutu. O da u cevab verdi: "O zaman itaatiniz sizi nereye koyarsa
oraya koyarm."
- Bir keresinde ona "Hocana babandan daha fazla sayg gsteriyorsun?" denilmiti. O da
u karl verdi: "Babam, fni hayatmn sebebidir. Hocam ise baki hayatmn sebebidir."
Farkl bir rivayette ise yle dedii nakledilmitir: "nk babam hayatmn sebebi,
hocamsa hayatm gzelletirmemin sebebidir." nc bir rivayet ise yledir: "nk
babam, varlk sebebim, hocam se dnmn sebebidir."
- Ebu Zekeriya es-Saymer yle demitir: Bana sorulsayd yle derdim: nk babam,
kevn ve fesatla mall olan bu tabiatta bir ihtiyacn karlamtr. Hocam ise kevn ve fesat
ile mall olmayan lemde yol almam salayan aklm vermitir.
- skender bir gn tahtna oturmu ve hi kimse kendisinden bir ey istememiti. Bunun
zerine dostlarna yle dedi: "Yemin ederim ki bu gn, krallmn gnlerinden biri
saymayacam." "Niin kral hazretleri?" diye sorulduunda da yle cevap vermitir:
"nk kralln tad isteyene vermek, muhtaca yardm etmek, iyilik edeni dllendirmek,
bunlar olmazsa arzu edeni muradna erdirmek ve talep sahibine yardmda bulunmaktr."
- Bir defasnda Aristo kendisine uzun bir mektup yazarak yle demiti: "Siyasetinde
hiddetten arnm srat ile gafletten arnm arl birletir. ekilleri birbirine uygun
olanlar birbirine kat ki kuvvet ve izzet bakmndan ztlarndan stn hale gelerek sureti
daha ak grmen mmkn olsun. Szn tutmamaktan sakn, nk bu utan sebebidir.
Tehdidini de afla ihlal et, bu da sstr. Hakkn kulu ol. nk hakkn kulu hrdr. Bir
yerde durduunda herkese ihsanda bulun. hsanda bulunmak oradaki ktl giderir.
Ailene onlardan biri olduunu, dostlarna onlarla varolduunu, halkna da onlar iin
varolduunu gster."
- Bir defasnda bilgeler, sayg ve izaz iin ona secde etmek konusunda istiare etmilerdi.
Onlara yle dedi: "Her eyin yaratcs dnda kimseye secde edilmez. Secde ancak
Yaradanm, fazilet ssn giydirdii kimseye olabilir."
- Atinal biri ona ar laflar etmiti. Komutanlarndan biri gereini yapmak zere adamn
stne yrynce skender yle dedi: "Brak onu! Onun seviyesine nme. Onu kendi
makamna ykseltmeye al."
- Urunda yaamak istediiniz bir varlk iin lm ok grmezsiniz.
- Bir keresinde kendisine "Kral Dr'nn kz olan einiz Ruenk gzellikte esiz bir
kadndr. Ne olurdu onu biraz yaknnza alsanz?" denilmiti. yle karlk verdi:
"skender Dr'y, Ruenk de skender'i yendi denilmesini istemem."
- Hikmet ehline gereken, gnahkrlarn zrlerini kabulde ellerini tez tutmalar,
cezalandrrken ise ellerini ar tutmalardr.
- Akln, akl sahibinin i dnyas zerindeki etkisi, kl sahibinin ahman bedeni
zerindeki etkisinden ok daha belirleyicidir.
- lm, nefs iin deil beden iin elemdir.
- Allah Tel'nn fiillerine mcerret olarak bakmak isteyen, arzu ve ehvetlerden uzak
dursun.
- Yeryznn dzeni, gkyznn dzenine benzer. nk yeryz, hakik mnada
gkyznn misalidir.
- Eyann hakikatini renirken akl deil beden usanp ac eker.
- Aynaya bakmak yz hatlarn gsterir. Bilgelerin szleri ise nefsin hatlarn gsterir.
- Bir yardmcsnn yannda yle bir yaz grmt: Dnyaya az meyletmek daha salkl,
kadere teslim olmak daha huzur vericidir. Hsnzan-da huzur vardr. Zaten olacak
eyden saknmann bir yaran da yoktur.
- Bir gn eline bir elma alm ve yle demiti: u heyul cismin suretini kabul edii ne
kadar latiftir. Tabiatn onun zerindeki basiti mrekkep, mrekkebi basitletirme gibi
ruhan vaziyetlerin tesirinden etkilenmesi ne kadar hotur. Btn bunlar her eyin
yaratcs ve her eyin lah olann yaratndaki mkemmelliin delilleridir. Belki bundan
da latifi, u insan nefsinin akl suretini kabul edii, kll nefsin onun zerindeki basiti
mrekkep, mrekkebi basit klma gibi tesirlerinden etkileniidir. Btn bunlar, her eyin
yaratcs ve her eyin lah olann yaratndaki mkemmelliin delilleridir.
- Knik Antisthenes kendisinden dne istemiti. skender, "Bu, kraln verecei bir
hediye olamaz" -demiti. O da "yleyse elli kilo altn ver" demiti. skender u cevab
verdi: "Bu da bir kiniin (kpek gibi yaayan birinin) istei olamaz!"
- Birileri unu nakletmitir: Bir gzlemevinin yaknmdaydk ki yanmza Kral skender
geldi. Bizi gece karanlna kadar alkoydu. Sonra yldzlan gstermek iin bir baheye
ald. Yldzlar bir bir iaret ederek gsteriyordu. Bir ara yerdeki bir ukura dt. knca
yle dedi: "stndekinin bilgisiyle fazla uraan kimse altndakini grmez olur."
-Mutlu kimse bizi tanmayan, bizim de kendisim tanmadmz kimsedir. nk onu
tandmzda gnn uzatr, uykusunu karrz.
- ok verdiini az, az aldn ok gr. Kerem sahibi ancak vere vere huzur bulur. irkef
kimse se aldyla sevinir. Cimriyi emin, yalancy samimi sanma. nk cimrilikle birlikte
iffet, yalanla birlikte emanet olmaz.
- Zafer kararllkla, kararllk gr keskinlii, gr keskinlii ise srlar korumakla olur.
skender Medain'de ld zaman altndan bir tabuta konularak skenderiye ehrine
gtrlmtr. 32 yl yaayan skender 12 yl ynetimde kalmt. lm hakknda
konuan bilgeler ve syledikleri unlardr:
Plimos: Bu, ibreti ok byk bir gndr. Evvelce srtn dnp gitmi olanlar errinden
tr, geri geldi yzn gsterdi. Evvelce gelip ikbal edenler, onun yiliinden tr yz
evirip dnd, gitti. Mlkn kaybeden biri iin alayacak varsa ona alasn.
Miletus: Dnyaya cahil olarak gelir, gafil olarak kalr ve isteksiz olarak ayrlrz.
Kk Zenon: Ey sn byk adam! Kaybolup giden bir bulut glgesi gibiydin. Ne
mlknn eserlerini grebildin, ne de haberlerini alabildin.
kinci Eftun: Ey durmakszn gaspeden! Sana srt evirenleri toplayp senden yz
evirenleri dost edindin. Veballeri senin yakana kalrken semeresi ve zevki bakalarnn
oldu.
Fotus: Kendi arzusuyla t vermeyen adama amaz msnz? Sonunda kendi cann
vererek kendisi t oldu.
Mestorus: Dn iitebiliyor ama konuamyorduk. Bugn ise konuabiliyoruz, peki
iitebiliyor muyuz?
Theon: Uykudakinin dne bakn, nasl da sona erdi! Bulutlarn glgesine bakn, nasl da
parlad!
Sous: lmemek iin ka kiiyi ldrd, ama yine de ld. lm nasl da lmle
savamad?
Bir bilge: Geni topraklar sard ama doymad, sonunda iki kucak toprakla kald.
- skender bu seferi dnda hibir seferine adamlar, silahlar ve aralar olmakszn
kmamt.
- Senn brakp gittiine o kadar arzulu, gzlerinle grdndense o kadar gafiliz ki!
- Szyle terbiyesi, skutuyla terbiyesi kadar etkili olmamt.
- Bu ahs gren saknsn ve bilsin ki borlar byle denir.
- Dn nmze k hayat kaynamz olurdu. Bugnse onlara bakmak lmdr.
- Hep ncekileri sorar, kendinden sonrasn sormazd.
- Ar ykselme hrsndan tr tamamen gt.
- Artk tm krallk ve blgeler kaynamaya balar. nk onlar teskin eden kii sknete
erdi.
- imdi ayrlk zamandr. nk nsanlar bir diyardan bakasna geerler. Allah Tel
bakidir, asla fena bulmaz.

3- Kinik Diyojen'in Hikmetleri

Fazilet sahibi bir bilgeydi. Zahit bir kiilii vard ve hibir dnyal yoktu. Evsizdi.
Konumalarndaki tzlinden dolay filozoflarn kaderiyemden saylabilir. yle demiti:
Allah Tel serlerin deil hayr ve faziletlerin, cmertlik ve akln illetidir. Bu gzellikleri
yarattklarnn arasna koymutur. abalayp onlar kazanan ve skca sarlan onlara nail
olur. nk hayrlar, ancak bunlarla kazanlabilir.
skender bir gn kendisine sormutu: "Sevap nasl kazanlr?" yle cevap verdi: "Hayr
ilemekle. Ey kral, isterseniz sadece bir gnde tebaanzn mr boyunca kazanamadklar
kadar sevap kazanabilirsiniz."
Cahil bir topluluk "Neyle beslenirsin?" diye sormulard. Hikmeti kastederek "Sze fazla
gelenle" diye cevap verdi. "Pek sana fazla gelen nedir?" diye sordular. Cehaleti
kastederekek "Sizin ho bulduunuz ey" dedi. "Ka klen var?" diye sorduklarnda fke,
ehvet ve bunlardan doan kt ahlak kasteder; "Sizin efendileriniz kadar" diye cevap
verdi.
Bir gn ona; "Ne kadar da irkin bir grnmn var!" denilmiti. u karl verdi:
"irkin bir ahlaka sahip deilim d ondan dolay knanaym. Szin de gzel bir ahlaknz
yok ki ondan dolay vlesiniz. Mlkme geen ve benim tarafmdan ynlendirilen eyin
sslenmesi ve tezyini olaanst aba ve gayretlerle keml bulmutur. Sizler ise kendi
mlknzdekinin irkinliini kemle erdirdiniz." "Mlkteki gzelletirme ve irkinletirme
de nedir?" diye sordular. yle cevap verdi: "Gzelletirme, akim hikmetle imr edilmesi,
gnln edep ile terbiyesi, ehvetin iffetle bastrlmas, fkenin hogryle ezilmesi, hrsn
kanaatle kesilmesi, hasedin zht ile ldrlmesi, markln sknetle ezilmesi ve nefsin
rza makamna ulancaya kadar riyazete tbi tutulmasdr. Bundan sonra sadece
ynlendirildii alanlara girer ve bayalklar terk ederek yceliklerin ardnda koar.
irkinletirme ise akln hikmetten tecrit edilmesi, gnln edepsizlikle kirletilmesi,
arzularn peinde koarak ehvetlerin krklenmesi, intikam duygularyla fkenin
azdrlmas ve srekli istekle hrsn desteklenmesidir."
Adamn biri ona yemek vererek "Bunu az grme" demiti. O da cevaben yle dedi:
"Sana den yemek vermektir, adaletin gereini yapmak ve not vermek bize der."
Br defasnda yle demiti: Huzurun gemleri imtihanlarn elindedir. Selametin ba
lmn kanatlar altndadr. Gvenliin kaps korkuyla rtldr. Bunlarn hibirinde
zrlarm beklemeksizin bulunma!
"Sana ne oluyor da hi fkelenmiyorsun?" diye sorulmutu. "nsani fkeye gelince o
duyguyu ben de yaarm. Hayvan fkeye gelince onu da hayvan arzular terk ettiim iin
braktm." diye cevap verdi.
skender bir gn kendisini meclisine davet ettirmiti. Eliye yle dedi: "Ona de ki: 'Senin
bize gelmeni engelleyen ey, bizim de sana gelmemizi engelledi. Yanmza gelmeni
engelleyen saltanatnla mstani olmandr. Benim geliimi engelleyen ise kanaatim
yznden sana ihtiyacm olmaydr."
Yunanl bir kadn yznn irkinlii ve kt grnm sebebiyle onu ayiplamit. Kadna
yle dedi: "Erkeklerin nce tecrbe ve bilgisine, sonra yzne baklr; oysa kadnlarn
nce yzne baklr sonra tecrbe ve bilgisi gndeme getirilir." Bu cevap zerine kadn
utanarak sylediine piman oldu.
skender bir gn tepesine dikilerek yle demiti: "Benden korkmamann sebebi nedir?"
Diyojen: "Sen iyi biri inisin, yoksa kt biri m?" diye sordu. skender de "yi biriyim"
dedi. Bunun zerine u karl verdi: "yi birinden korkmama gerek yok. ylesinden
ancak mitvr olunur."
Yunan kentlerinden birinde korkak bir ordu komutan ve tedavi ettii herkesin lmne
yol aan bir tabip vard. Br gn dman kenti kuatt. Halk endie iinde Diyojen'in
yannda topland ve bir eyler yapmasn istedi. O da yle dedi: "Tabibinizi gnderin de
dman karlasn, ordu komutannz da tabip yapn!"
- Bir gn mutlaka leceinizi bilin ve ldkten sonra yaayabilmek iin aln. Bylelikle
sizin iin, ikinci bir lm olmasn.
- Sisli gnde cisimler insana byk ve korkun grnd gibi, hatalar da fke annda
kiiye byk grnr.
Bir keresinde ona ak sorulmutu: "Ak, ancak bo bir nefse denk den tercihtir."
Elinde fenerle bir ocuk grmt. ocua, "Bu fenerin nn nereden geldiini biliyor
musun?" diye sordu. ocuk, "Nereye gittiini sylersen, ben de nereden geldiini
sylerim" dedi. Bu cevap onu yle aresiz brakmt ki karlk veremedi. Daha nce hi
kimse onu bu hle drememiti.
Suyun alp gtrd bir kadn grmt. yle dedi: "Derler ya brak kty, baka bir
kt ykasn!"
Ate tayan bir kadn grdnde ise yle demiti: "Ate stnde ate! Tamandan
daha kt bir tayc!"
Arenada sslenmi bir kadn grm ve yle demiti: "Seyretmeye deil, seyredilmeye
gelmi!"
Aralarnda konuan kadnlar grdnde yle demiti: "Eskilerin dedii gibi, ite bir
ylan, yanlardan zehir alyor."
Okuma yazma renen bir gen kz grdnde yle demiti: "Oka bakn, bir gn
frlatlmak iin zehirle sulanyor!"
Glen bir kadna da yle demiti: "lm hakkyla buseydin, asla glmezdin!"
Bir gn kendisine yaklaarak sohbet eden skender'e yle demiti: "Ey kral! Yoksulluk
korkun kalmad. Brak da zenginliin vlmek ve an kazanmak olsun."

4- Yunanl eyhin (Plotinus) Hikmetleri

Bu bilgenin de birok sz ve hikmeti vardr. rnein yle demitir: "Anneniz ok sevgi

dolu ama fakir ve aklszdr. Babanz ise acemi fakat cmert ve kudret sahibidir." Anne ile
kasdettii heyula, baba ile kasdettii surettir. Sevgiyle kasdettii boyun eii, fakirlikten
maksad surete olan ihtiyacdr. Aklszhyla kasdettii se elde ettii eyi koruy amam
asdr. Suretin acemiliinden heyula ile kark olarak ortaya kmas durumunu
kasdetmektedir. Cmertlikten, zt bakmndan eksiklikten hl olmay kasdediyor. O,
cmerttir. Ama bu, heyulann kabul bakmndandr.
O, ancak onun takdirine ynelir. zl ve karmak sznn aklamas budur.
Annenin heyulaya yorulmas salkl ve anlama uygundur. Babann surete yorulmas ise
ayn aklkta deildir. Aksine suretlerin yaratcs da olan faal akla yorulmas daha
yerinde olacaktr.
Yine o yle demitir: ki nesebiniz var: Bir nesebiniz babanza, bir nesebiniz de annenize
dayanr. O kisinden biriyle ereflenir, dieriyle alalrsn. ve d dnyanzda sizi
ereflendirecek eye ynelin, alalmanza yol aacak olandan teberr edin. Kk ocuk
babasndan ok annesini sever. Bu da kkn etkisini ve keskin olann bozulabilirliini
gsterir. Bu sz ile kastedilenin heyula ve suret, nefs ve beden, ya da heyula ve faal akl
olduu sylenmitir.
Yine o yle demitir: Seninle ilgili olarak tartan ki hasm karna geldiinde, biri hakl
dieri haksz ise haksz hkm vermekten sakn. Yoksa kendini yok etmi olursun.
Buradaki hasmlarn biri akl, dieri tabiattr.
- Nasl nefsin bulunmad bedenden le kokular ykselirse, edepten arnm nefs de sz
ve fiildeki alakln hemen belli eder.
- Aranan kayp, nmzde varolann iinde gizlidir.
Ebu Sleyman es-Scz yle demitir: Bu ifade ile kastedilen, yanmzda bulunan her
eyin duyularla hissedilenler olduu, aklla bilinenlerin se uzakta olduudur. u var ki
yanmzda bulunanlar, aklla bilinenlerin glgesi niteliindedir. Glgenin zellii,
grdnz eyi bir kez daha gstermesidir. Bir grnm olduundan eksik, dieri
olduu gibidir. Burada varlmak istenen, vehim ve zannn yakn ve hakikatle iice gemi
olmalar ve ebed bekay tercih etmemiz gerektiidir. Sonsuz varlk elbette daha
mkemmel ve daha bakidir. Gerekten de gib, ahidin iine gizlenmitir. Bu ahidin
biraz kartrlmasyla gib de ortaya kacaktr.
- Nefs, deerli ve yce bir cevherdir. Onu, merkezi evresinde dnen bir daireye
benzetmek mmkndr. Ancak o, boyutu olmayan bir daire olup merkezi de akldr. Akl
da merkezi etrafnda dnen bir daire gibidir. Onun merkezi, mutlak ve ilk hayrdr. Nefs
ve akl birer daire gibi olmakla beraber akl dairesi asla hareket etmez. Bilakis o, zti bir
skn iinde olup merkezine benzer. Nefs dairesi ise merkezi olan akln evresinde srekli
bir kemal aray indedir. Akl dairesi merkezine benzer bir daire olsa da tiyak hareketi
inde hareket eder. nk o, merkezi olan ilk hayra ulama itiyak iindedir. lem-i
sfli dairesine gelince, o da nefs etrafnda dner ve ona itiyak duyar. Onun bu zti
hareketle hareketi, nefsin akla, akln mutlak lk hayra olan zlemi gibi nefse duyduu
zlemdir. nk bu lemin dairesi bir cirmdir. Cirm, kendi dnda bir eyin zlemi ve ona
kavuup btnleme arzusu iindedir. te bu nedenledir ki en uzak cirm de dairesel bir
hareketle hareket ederek her noktadan nefse ulamaya ve ona kavuarak huzur ve skn
bulmaya alr.
- lk yaratcnn suret ve ss yoktur. O, ulv ya da sfl eyann suretlerine benzer bir
surete sahip deildir. Onlarn kuvvetlerine benzer bir kuvveti de yoktur. Ama o, her tr
suret, ss ve kuvvetin stndedir. nk o, akl vastasyla hepsinin yaratcsdr.
- Hak Yaratc, eylerden bir ey olmayp eylerin tamamdr. nk her ey O'ndan
varolmutur. Bykler ve fazilet sahipleri u szlerinde gerekten sabet etmilerdir: O,
her eyin Mliki ve her eyin kendisidir. nk O, btn eyann varolu lleti ve O'na
zlem duymalarnn illetidir. O, eyann tmnden de farkldr. Kendisinde
yarattklarndan hibiri mevcut deildir. Hibir ey de O'na benzemez. Eer byle olsayd,
btn eyann illeti olmazd. Akl, eyadan biri olduu iin O'nda ne akl, ne suret, ne de
ss sz konusu deildir.
- Eyay kendiliinden yaratmtr. Yine onlar kendiliinden bilir, korur ve dzenler. Bunu
herhangi bir sfatla yapmaz. Biz O'nu ancak en gzel sfat ve erdemlerle niteleyebiliriz.
nk O hepsinin illetidir. Onlar suret ekline koyan ve yaratan da O'dur.
- Akl yce cevherlerin kendi aralarnda farkl derecelere sahip olmalar, lk Nur olan Allah
Tel'dan istifade noktasndaki farkllklarna gredir. Kimi birinci, kimi ikinci, kimi de
nc derecededir. Eya konum ve meknlara gre deil derece ve fasllarna gre
farkllar. Duyular da ayn ekilde meknlarna gre farkllarlar. nk onlar duyu
gleridir. Aletten ayrlmakla blnmeyen glerdendir.
- Yaratc sonlu olmad gibi basit bir csse gibi de deildir. O'nun cevheri nicelik ve
miktarla deil kuvvet ve kudretle ycelmitir. lk olan Allah Tel'nn ne ekil, ne suret,
ne de ss vardr. Bu nedenledir ki btn ulv ve sfl suretlerin mahbbu ve mauku
olmutur- Btn eya suretlerinin O'nu zlemelerinn nedeni, onlar yoktan yaratm ve
varlk ssylc bezemi olmasdr.
O, hli zere kadm ve dim olup deiime uramaz. O'na k olanlar da O'na
kavumaya ve yannda olmaya alrlar. Ak olunan lk'in saysz vardr. Onlarn
stlerine kendi nurundan feyizler aktrken, nurunda hibir eksilme olmaz. nk O, sebat
sahibi ve zt ile kim olup hareket etmez.
Cz' mantk, eyay ancak cz' bilgiyle bilir. lk Akln lk Yaratc'ya olan zlemi, dier
varlklarn zleminden ok daha gldr. nk dier varlklar onun altnda yeralr. Akl
O'na zlem duyduu zaman 'Niin O'nun zlemiyle dolusun?' denilmez. nk akn illeti
olmaz.
Nefse zg olan mantk ise bunu aratrarak yle der: lk (el-Evvel) Hak Yaratcdr.
O'nun sureti yoktur. Btn suretleri de O yaratmtr. Bu yzden suretler O'na htiya ve
zlem duyarlar. Bunun nedeni her suretin kendi suretini yapan aramas ve zlemesidir.
- Fil~i Evvel eyann tamamn hikmet gayesiyle yaratmtr. Onlarn varolu illetlerini
hi kimse tam olarak bilemez. Bu varlklar niin u an bulunduklar hal zeredirler?
Bunlarn knhn hakkyla bilmeleri de mmkn deildir. Yerkre niin ortada yer
almtr? Niin yuvarlak yaratlmtr? Neden dz veya eik deildir? Bu noktada tek
sylenebilecek olan udur: Allah Tel eyay byle yaratt in byledir. O'nun her ii
byk bir hikmete dayaldr.
Her ful sahibi, fiilini belli bir fikir ve inceleme sonucu ifa eder. Sadece aklna yle geldii
iin yapmaz. Bilakis zerinde dnp kafa yorar. te bu nedenledir ki fiilleri, sadece
maharet ve salamlk gayesiyle gerekleir. Fil-i Evvel ise fiillerini gerekletirirken fikir
ve incelemeye gerek duymaz. nk O, illetleri kyas etmeksizin bulur. O, eyay
yaratrken illetlerini dnmeksizin bilir. lletler, burhan, ilim ve benzeri hususlar O'nun
tarafndan yaratlm cz' hususlardr. Henz yaratmad eylerden nasl yardm
isteyebilir?

5- Theofrastes'in Hikmetleri

Aristo'nun en byk rencilerinden ve en yakn dostlarndan biriydi. Hocasnn

lmnden sonra da onun koltuuna oturmutur. Dneminin filozoflar sk sk yanna
gelerek ondan nakilde bulunurlard. Birok erhi, muteber kitaplar ve zellikle mzik
dalnda kymetli eserleri vardr.
Hikmetleri:
- lahlk hareket etmez. Bunun anlam, lahn ne zt, ne fiilleri bakmndan deime ve
farkllama iinde olmaydr.
- Gkyz, gezegenlerin meskenidir. Arz ise insanlarn meskenidir. Yani onlar konum
bakmndan gktekilere benzerler. Onlar atalar ve idarecilerdir. Gezegenlerin de nefsleri
ve akllar vardr. Sadece nebat nefsleri yoktur. Bu yzden de artma ve eksilme kabul
etmezler.
- Mzik, mantkta bir fazilet olup anlalmas nefse g gelir ve nefs onun srrn aa
karmada eksik kalarak onu nameler eklinde ortaya kartr ve onunla kederleri
harekete geirerek zne trl sanatlar gizler.
- Mzik bedeni deil nefsi ilgilendiren bir ey olup onu yararlarndan alkor. Yenilen ve
iilen eylerin tad ise nefsi deil bedeni ilgilendirir.
- Perdelenmi nefslerin namelere olan ilgisi, onlar anlayp mnalarn bilenlere gre ok
daha fazladr.
- Akl iki boyutludur. Biri matbu, dieri naklidir. Matbu olan toprak, nakl ise tohum ve su
gibidir. Matbu akim hibir fiili nakl aldn etkisi olmakszn sdr olmaz. Nakl ahi matbu
ald uyararak balarndan kurtarr. Tpk tohum ve suyun topran iindekileri karmas
gibi.
- Bilgelik nefs zenginliidir. Mal beden zenginliidir. Nefs zenginliini aramak daha
evldr. nk zenginleen nefs baki olur. Zenginleen beden ise fni olur. Nefs zenginlii
sonsuz, beden zenginlii ise snrldr.
- Akll adam, zaman yle geirmelidir ki akar suya dp yzmeden ilerleyen gibi
olmaldr.
Beer ve Felsefi Mezhepler
- Adaletsiz yneticiye, iyi idare edilmeyen zenginlie, akc da olsa yalard sze, yerinde
gsterilmeyen cmertlie, salam bir gre dayanmayan edebe ve zamansz yaplan iyi
ie gpta etme!

6- Proklus'un Alemin Kdemiyle lgili phelen

Yaratc'nn varlnn isbtndan sonra lemin kdemi, hareketle-rin ezellii ve ilk illet
(illet-i l) gibi fikirler Aristo'dan sonra ortaya kmtr. nk Aristo kadm filozoflara
aka muhalefet etmitir. Bu fikirleri se hccet ve burhan sand mantk kyaslarna
dayandrmtr. rencileri de hocalarnn yolundan gitmi bu meselelerde benzer
grler belirtmilerdir. Afrodisias'l skender, Themistius ve Porfirius bunlardan
bazlardr.
Platon'un ballarndan Proklus bu konuda bir kitap yazarak sz konusu pheleri dile
getirmitir. Kadm filozoflarn bu meselelerdeki grleri daha nce zikrettiimiz gibidir.
Birinci phe: Yaratc, zt ile cmerttir. lemin varolu illeti de onun cmertliidir.
Varl kadm ve ezeldir. Bu durumda lemin varlnn da kadm ve ezel olmas gerekir.
Yaratc'nn bir kere cmert olup, baka bir kere cmert olmamas caiz deildir. nk bu,
onun ztnda deimeyi gerektirir. O, zt ile cmert olup bu ekilde ezeldir. Cmertliini
feyiz olarak aktmasna bir mni yoktur. Eer bir mni bulunsayd, bu mni ztndan deil
gayrndan olurdu. Halbuki Vcibul-vcd li-ztih olan hibir varlk bir eye zorla-
yamad gibi hibir ey de mni olamaz.
kinci phe: Yaratc, ezelden beri yaratc olmak durumundadr. Bu yaratmas bilfiil
olduu gibi bilkuvve de olabilir. Bilkuvve olmas, bir eyi yapmaya muktedir olup da
yapmamas demektir. Eer ilki sz konusu olursa yaratlm olan ezel bir malldr. Eer
kincisi sz konusu olursa, bilkuvve varolan fiil sahasna karacak bir etkene ihtiya
duyulur. Bir eyi kuvve sahasndan fiil sahasna karan o eyin kendisi olamaz. Bu
durumda hriten bir karcnn bulunmas gerekir ki bu da onun deimez ve etkilenmez
mutlak yaratc olmasna aykr der.
nc phe: Hareket ve dnmenin caiz olmad her illet, ancak kendi zt
bakmndan illet olabilir. Fiilsizlikten fiile intikal etme bakmndan illet olmaz. Zt
bakmndan illet olan her illetin mall de kendi zt bakmndan olur. Zt ezel
olduunda, mallnn de ezel olmas gerekir.
Drdnc phe: Zaman, ancak felekle mevcut olabilir. Felek de ancak zaman ile birlikte
varolabilir. nk zaman, felein hareketlerini sayandr. Dolaysyla ancak zaman
varolduunda cne zaman?' diye sorulabilir. "Ne zaman" ve nce mefhumlar ebed olunca
zaman da ebed olur. Buna bal olarak felein hareketleri de ebed, dolaysyla felek de
ebed olur.
Beinci phe: Alem gzel bir dzene ve mkemmel bir yapya sahiptir. Onun yaratcs
da hayr sahibi ve cmerttir. Gzel olan ise ancak kt bozar. Alemin yaratcs kt
deildir. Onu bozmaya ise ondan bakas muktedir olamaz. Dolaysyla bu dzen sonsuza
kadar bozulmaz. Sonsuza kadar bozulmayan da ebeddir.
Altnc phe: Herhangi bir varlk ancak kendisine arz olan yabanc bir varlkla fesada
urayabilir. Alemin dnda bir eyin ona nz olup onu ifsat etmesi ise mmkn deildir.
Bundan kan sonu lemin fesat bulmayacadr. Fesada uramayan ey, kevn ve
hudstan da uzaktr. nk varedilen her ey yok olacaktr.
Yedinci phe: Tabi meknda bulunan eya deimez, tekevvn etmez ve fesada
uramaz. Ancak yabanc meknda bulunanlar kevn, deiim ve fesada urarlar. Bu
durumda kendi meknlarna doru ekileceklerdir. rnein vcutlarmzda bulunan ate,
bizden koparak kendi merkezine dnmeye alr. Bu noktada ba kopar ve fesada
urama sreci balar. nk kevn ve fesat, mrekkepler in geerlidir. Bast varlklar
iin kevn ve fesat sz konusu olmaz. Onlar kendi zgn meknlarnda bulunurlar. Ama
onlar da tek bir hal zeredirler. Tek bir hal zere olanlar ise ezeldir.
Sekizinci phe: Akl, nefs ve felekler dairesel bir hareket iindedirler. Tabiatlar ise
ortadan ya da ortaya doru dz bir hareket iindedirler. Durum byle olunca unsurlarda
grlen fesada urama, hareketlerindeki tezattan kaynaklanr. Dairesel hareketin zdd
olmad iin onlarda fesat da sz konusu olmaz. Unsurlarn czileri dorusal hareket
iindeyken kllileri dairesel hareket iindedirler. Bu yzdendir ki felekte ve unsurlarn
kllilerinde fesada urama olmaz. Alemin fesada uramas caiz olmaynca, tekevvn
etmesi de caiz olmaz.
Birok tenkide tbi tutulabilecek bu pheler bizzat kendi ilerinde elikiyle doludurlar.
Bunlarn her birinde, farkl trden bir mugalata sz konusudur. Bunlarn ou da dayatma
niteliindedir. Nitekim yalnz bunlar ihtiva eden bir kitap yazarak stteki phelerle
Aristo'nun phelerini ele aldk. Bunlara ilve olarak bn Sina'nn sz konusu phelerle
ilgili takrirlerini de zikrettikten sonra mantk kanunlarna dayanarak bunlar teker teker
rttk. Dileyenler o kitabmza mracaat edebilirler.
Proklus taraftarlarndan biri, sz konusu pheler iin birtakm gerekeler bulmaya
alarak yle demitir: O, insanlara iki dille hitap etmitir: Bunlarn ilki basit ruhani,
dieri mrekkep cismn dilidir. Onun dneminde yaayanlar ona cismnler olarak hitap
ediyorlard. Bu pheleri dile getirmesine yol aan, ona gsterdikleri ar direniti.
Proklus, ite bu nedenle hikmet ve felsefe yolundan kmak zorunda kalmtr. nk
bilgenin yapmas gereken, ilmini birden fazla yolla ortaya koymaktr. Kii, bunlardan
hangisini uygun grrse onunla tasarrufta bulunur ve ondan kendi fikir ve istidad
orannda istifade eder. Onun szlerinde incitme, tenkit gerekesi veya aleyhte sylenecek
bir ey bulamazlar. nk Proklus, bu lemin dehrliine inanyor, yok olmayp baki
kalacan sylyordu. Bu anlamda bir de kitap yazmtr. Ancak kitab inceleyenler, onun
yntemini bilmeyenlerdi. Dolaysyla sylediklerini ruhan deil cismn olarak anlam ve
onun dehrliine hkmetmilerdi. O, sz konusu kitabnda yle diyordu: "lemler
birbirleriyle temas ettikleri, onlara ulaan kuvvetler huds ettii, unsurlardan oluan
mrekkepler ortaya kt, kabuklar husule geldii, z gizlenip kabuk daire eklini
aldnda -ki zler aslnda tekil kuvvetlere sahip basit varlklar olarak her zaman kim ve
dim olacak, fesada uramayacaklardr- ite bu durumda lem iki farkl leme
blnmtr. Biri duruluk ve z lemi, dieri bulanklk ve kabuk lemidir. Bu iki lem
birbirleriyle temas ettiklerinde yaadmz lemin sonu, br lemin ba olmutur. Bir
adan bakldnda bu ikisi arasnda hibir fark yoktur. Bu lem, yok olmayacak lemle
temasndan dolay yok olmayacaktr. Baka bir adan ise kabuklar yok olup bulanklk zail
olacaktr. Peki bu durumda kabuklar nasl yok olmaz ve fena bulmaz olabilecektir?
Kabuklar baki kaldka zler gizli kalacaktr. br taraftan bu lem mrekkep, ulv lem
ise basittir. Mrekkep olan her ey zlmeye urayarak kendisiyle terkip olunduu
basite dnecektir. Basitler ise hibir deiim ve izmihlale uramakszn baki
kalacaklardr."
Proklus'u mdfaa eden bununla ilgili de yle demektedir: Ondan nakledilen bu ifadeler,
emsalinden nakledilmi ifadelerdir. Ona isnat edilebilecek olan, ilk ifadede olduu gibi u
iki seenek dna kmaz: Bunlar nakleden kii ya yukarda zikrettiimiz sebepten dolay
onun gerek maksadn anlayamamtr, ya da yaad dnemde haset edilen biri
olmasndan dolay byle anlamtr. nk Proklus, fikir bakmndan ok sde, gr
bakmndan derin ve tabi anlay melekeleriyle kuvvetlerle uyum iinde bir kiilikti.
Karsnda yer alan kimseler ise evham ve hayalleri savunanlardan olumaktayd. Proklus,
kitabnn bir yerinde yle demektedir: Alemlerin olutuu ilkler baki olup yok olma ve
izmihlale uramazlar. Onlar dehrden ayrlmaz ve onu tutucudurlar. Ancak hepsi de tek bir
evvelden gelmektedir ki o, hibir sfatla tavsif edilemez, bir vasf ve nutk ile idrk
edilemez. nk btn varlklarn suretleri O'ndan ve O'nun altndadr. stnde baka bir
cevherin bulunmad nihayet ve gaye bunlardr. O ise Vhid-i Evvel olarak bunlardan da
ycedir. lemlerin kayna olan ilkleri yoktan var eden de O'dur.
Yine o yle demitir: Hak Tel, ztnn bilinmesine muhta deildir. nk O, hibir hak
bulunmakszn Hak olandr. O'nun dndaki her hak, O'nun altndadr. O'nun gerek Hak
olmas, kendisini gerektirenin Hak olmasdr. Hak, tabiatlara hayat ve beka baheden
cevherdir. O, kabuklar yok olduktan sonra da bu leme balang ve beka bahsetmitir.
En ite olan "basit" z basiti, kirlerden arndran da O'dur. Bu lemin kabuklar izmihlale
urayp kirleri giderilince bast ve ruhan olacak, iindeki saf ve nurn cevherler rhn
mertebeler snrnda baki kalacak, sonsuz ulv lemlere benzeyecektir. nk bir
zamanlar bu lem de onlardan biriydi. Her kabuk ve kirin iindeki cevher onu giydirecek
bir ehil varla sahiptir. nk kabuk ve kirlere brnmemi temiz nefslerle birok
kabuu ve kiri bulunan nefslerin tek bir lemde birlikte bulunmalar caiz deildir. Bu
lemden gidecek olanlar rhn araclar trnden olmayp kabuk ve kiri ar basanlardr.
Aracsz olarak Yaratc'dan kaynaklanan veya kabuksuz olarak arac bulunanlara gelince,
onlar asla izmihlale ura-mayacaktr. Bir varln kabuklanmas, araclar olmakszn, zt
itibaryla deil araz bakmndan olabilir. nk araclar oald ve varlk ilk
yaratlndan uzaklat zaman kabuklanmaya balar. Araclar azaldka eyann nuru
daha parlak, kabuk ve kirleri daha az olur. Kabuk ve kirler azaldka cevherler daha duru
ve eya daha kalc olur.
Proklus'un yle dedii nakledilmitir: Yaradan, eyann tmn, cinslerini, trlerini ve
ahslarn bilir. Bu ifadesiyle Aristo'ya muhalefet etmi olmaktadr. nk Aristo'ya gre
Yaratc, eyann cins ve trlerini bilirken fesada urayacak olan tek tek tikelleri bilmez.
O'nun ilmi, cz'i-yta deil klliyta taalluk eder.
lemin kdemi hakknda ondan nakledilen bir dier ifade de udur; lemin hadis olduu
hususu, ancak daha nce varolmadna dair bir vehimden sonra kurgulanabilir. Bu
durumda Yaratc, onu henz yok iken yaratmtr. Yok halindeki lem u durumdan
birinde bulunabilir:
a- Yaratc daha nce muktedir deilken muktedir olmu ve onu yaratmtr. Bu
imknszdr. nk O, ezelden beri kudret sahibidir.
b- Yaratc daha nce irde sahibi deilken bilhare irade sahibi olmutur. Bu da
imknszdr. nk O, ezelden beri irade sahibidir.
c- Onun hikmeti lemin varln gerektirmemitir. Bu da imknszdr. nk mutlak
olarak varlk, yokluktan daha ycedir.
Kdem sfat bakmndan bu de geersiz olunca zt ile kdem sahibi olmak bakasna
deil yalnz O'na mahsus olmaktadr. Her ne kadar varlk bakmndan Allah ile lem
birlikte kadm iseler de bu byledir. Baar Allah Tel'dandr.

7- Themistius'un Gr

Byk filozof Aristo'nun kitaplarn erh eden bir bilgedir. erhlerinin itimat edilir
olmasnn nedeni, Aristo'nun iaret ve sembollerini en iyi anlayan kii olarak bilinmesidir.
lk illetin isbt meselesinde zikrettiimiz her konuda Aristo'nun fikirlerini olduu gibi
benimsemitir. lkeler konusunda ise ilkelerin suret, heyula ve yokluk olarak ilkeden
ibaret olduunu syleyenlerin grn benimsemitir. Mutlak yokluk ile zel yokluk
arasnda ayrm yapmtr. Ona gre bir suretin kendisini kabul eden bir madde iin yok
olmas, kllk vasfnn demirde bulunmay gibidir; yoksa kllm ynde bulunmay
gibi deildir. nk yn, madde olarak bile kll kabul etmez.
Themistius'a gre felekler drt unsurdan (ansr- erbaa) husule gelmi olup unsurlar
feleklerden olumu deildir. Feleklerde ate, hava, su ve toprak mevcut olup ate daha
baskndr. Sfli mrekkebtta ise baskn olan topraktr. Yldzlar, terkipleri zlme kabul
etmeyecek trde olumu srekli yanan atelerdir. Kevn, fesat, dnme ve deime
kabul etmezler. Bunun tesinde tabiatlar bir olup aralarndaki farkllk zikrettiimiz
hususlara rcidir.
Themistius, Aristo, Theon, Platon, Teofrastes, Porfriyus ve Plutar-hos'tan nakilde
bulunmutur. Ona gre lemde bulunan eylerin tamam tek ve genel bir tabiata sahiptir.
Bitki ve hayvan trlerinden her biri de husus bir tabiata sahiptir. Onlar genel tabiat,
eyadaki hareketlerin ve sknun ilkesi olarak tarif etmilerdir. O, hareketlilerdeki
hareketin ve sakinlerin sknunun illetidir. ddialarna gre lemdeki her ey, bitki,
hayvan ve ller dhil tabiat tarafndan idare edilir. Bu tamamen tabi bir ynetimdir.
Tabiat ne diri, ne kudret sahibi, ne de irde sahibidir. Fakat yapt her eyi, hikmet ve
dorunun gerei olarak, belli bir dzen ve salam bir tertip zere yapar.
Themistius yle der: Aristo Lm {: Lambda) makalesinde yle demitir: Tabiat, ancak
hikmet ve dorunun gereini yapar. Canl olmasa da byle yapar. nk o, kendisinden
daha deerli bir varlktan ilham almaktadr. Grld gibi o, bu ifadesiyle Allah Tel'y
im etmektedir. Yine o yle demitir: Tabiat ikiye ayrlr: Kll ve cz'siyle kevn ve
fesadn zerinde bulunan tabiat ki bununla kastedilen felek ve nehirlerdir. Dieri ise,
kllileri dnda cz'lerine kevn ve fesadn arz olduu tabiattr. Burada cz'ler ile
kasdettii tek tek ahslar (: zeller, tikeller), klliler ile kasdettii ise ustukuslardr
(:unsurlar).

8- Afrodisias'h skender'in Grleri

Gr ve ilim bakmndan byk filozoflardandr. fadeleri salam, mant gldr.

Btn grlerinde Aristo'ya katlmtr. Ondan fazla olarak Allah Tel'nn eyay klli ve
czlleriyle birlikte yeknesak olarak bildiini ifade etmitir. Allah olan da olaca da bilir.
Malmun deimesiyle ilmi deimedii gibi oalmasyla da oalmaz.
Kendi bana ileri srd fikirlerden biri udur: Her yldzn bir nefsi, bir tabiat ve
nefsiyle tabiat bakmndan kendine zg bir hareketi vardr. Yldzlar asl itibaryla bir
muharrike ihtiya duymazlar. Bilakis kendi tabiatlar ve tercihleri dorultusunda hareket
ederler. Ancak hareketlerinde hibir farkllk olmaz. nk hepsi de daireseldir.
yle demitir: Felek, altndakileri kuatm olduu gibi zaman da bunlar zerinde cridir.
nk hareketleri sayan, ya da hareketlerin says zamandr. Felek, baka bir ey
tarafndan kuatlmam olduu ve zaman da onun zerinde cari olmad iin kevn ve
fesada uramas caiz olmaz. Dolaysyla felek kevn ve fesada elverili deildir. Kevn ve
fesad kabul etmedii iin de kadm ve ezeldirler.
Nefsle ilgili kitabnda yle der: Smat tabiat kabul ederken, tabiat smat kabul etmez.
Yine o yle demitir: Tabiatn bir ltuf ve kuvveti vardr. Onun fiilleri esizlik ve letafet
bakmndan sanatlardan herhangi biri tarafndan ortaya konmu harikalardan stndr.
Ayn kitabnda yle demitir: Nefs, bedenin katlm olmakszn hibir fiilde bulunamaz.
Aklla dnme bile, nefs ile bedenin ortak fiilidir. O, bu ifadesiyle nefsin bedenden
ayrldktan sonra akl kuvvetler dahil olmak zere hibir kuvveti kalmayacana iaret
etmektedir. Bu gryle hocas Aristo'ya kar kmtr. nk Aristo ayn konuda yle
demitir: Nefs bedenden ayrldktan sonra akl kuvvetleri baki kalr. br lemdeki
zevkleri de akl zevklerle snrl kalr. nk bunlar dnda kuvveti kalmam olur;
bunlarla hisseder, bunlarla zevk alr. Sonrakiler nefsin kuvvetlerinin ahlak yaplar olarak
kaldklarn sylemi ve bunlar bedenin katlmndan kazandn ifade etmi, bunlar
sayesinde de br lemdeki nelek yaplara yatknlk kazandklarn belirtmilerdir.

9- Porphirius'un Grleri

O da Aristo'nun grlerini aynen benimsemi ve onlar erh etmitir. erhlerinin itimda

ayan olmas, Aristo'nun iaretlerini ve fikirlerini en iyi bilenlerden biri olmasndan
kaynaklanmaktadr.
ddiasna gre Platon'un lemin hudsunu savunduuna dair sylenenler shhatli deildir.
Bu gr savunanlara yazd bir mektupta yle demektedir:
Tarafnzdan Platon'a atlan iftira ki, onun lem iin zamansal bir balang koyduunu
iddia ediyorsunuz, aslsz bir iddiadr. nk Platon, lemin belli bir zamansal balangc
olduunu deil, illet cihetinden balangcn ifade etmi ve lemin oluum illetinin bizatihi
balangc olduunu sylemitir.
u szlerinin yanl anlaldn dnyorum: lem mahluktur, yokluktan hadis
olmutur. Nizamszlktan nizama kavumutur. Bunun anlamada hata edilmitir. nk
bir eyin illetinin, onun dnda baka bir ey olduu her durumda her yokluun varlktan
nce bulunmas gerekmez. Her iyi dzenden nce kt bir dzenin bulunmas da art
deildir. Platon'un kasdettii, Yaratcnn lemi yokluktan varla karm olmasdr. Bu
varolu kendi ztndan olmayp Yaratc sebebiyle olmutur. Heyula hakknda ise yle
demitir: Heyula, suretleri kabul eden bir ey olup byk ya da kk olabilir. Her ikisi de
konu ve tarif bakmndan birdir. O, yokluu Aristo gibi aklamayarak yle demitir:
Heyulann sureti yoktur. O da heyulada suret bulunmadn grm ve yle demitir:
Mrekkebtn tamam, deiim zere suretlerle tekevvn eder ve suretlerin ayrlmasyla
da fesat bulur.
Porfiriyus heyula, suret ve yokluktan ibaret olan aslla ilgili olarak unu iddia etmitir:
Her cisim ya sakin veya hareketlidir. Orada bir ey oluur ki cisimleri hareket ettirir. Bir
ve basit olan eylerin fiili de bir ve basittir. ok ve mrekkep olan eylerin fiilleri de ok
ve mrekkeptir. Varolan her eyin fiili tabiatna benzer. Bu meyanda Allah Tel'nn
biztihi fiili de tek ve basittir. Dier fiillerini ise mrekkep vstalar araclyla ifa eder.
Varolan her eyin, kendi tabiatna uygun bir fiili vardr. Yaratc da bir varlktr ve onun
zel fiili varolmaya meyleditir. O tek bir fiil yapm, tek bir harekette bulunmutur. Onun
fiili kendi benzerine doru meyledi yani vcuda gelitir. Sonra yle denebilir ki yok
olann varolmas mmkndr. te bu heyulann tabiatdr. Varln ncesinde varolua
yatkn bir tr tabiatn bulunmas gerekir. Ya da yle denir: Varolmas mmkn olan
hibir madm yoktu. Bilakis o, hepsini yoktan var etti ve hibir eyi dnmeksizin
ibdda bulundu. Muvahhitlerin syledii de budur.
Dedi ki: lk fiili cevherdir. Ancak hareket ile vuku bulan bir cevher olmas sebebiyle
beksnn da hareketle kim bir cevher olmas gerekmitir. nk bir cevherin lk varolu
mertebesinde bulunmas sz konusu deildir. Ancak ona benzemesi mmkndr. Hareket
ya dorusal, ya da dairesel olur. Cevher, her iki harekette de bulunur. Cevherin varl
hareketle kim olduunda, cevherin mmkn olan her ynde hareket etmesi gerekir.
Cevherin tamam, btn ynlerde dorusal harekette bulunabilir ve bunu boyut olan
en, boy ve derinlik zere yapar. Ancak bu ynlerde -ki hareketi sonsuz deildir. nk
bilfiil olann nihayetsiz olmasna imkn yoktur. Dolaysyla cevherin bu boyuttaki
dorusal hareketi sonludur. Cevher, bununla cisim olur. Bundan sonra dairesel harekette
bulunma gndeme gelir ve cevher, mmkn olan ynde dairesel harekette bulunur.
Dairesel harekette ortada sakin bir eye ihtiya duyulur. te bu nedenle cevherde
blnme olur ve bir ksm dairesel harekette bulunurken bir ksm da ortada sakin durur.
Dedi ki: Hareket eden her cisim, tabiat bakmndan sakin bir cisme temas ettiinde onu
da beraberinde hareket ettirir. Hareket ettiinde snr. Isndnda latifleir, zlr ve
hafifler. Bu ekilde ate felein ardndan gelir. Atei takip eden cisim, felekten uzaklar.
Atein etkisiyle hareket ederken hz giderek azalr. Sonunda tamamen hareketsiz kalr.
Sadece bir ksm hareket eder ve atein altnda belli bir derecede snr ki bu havadr.
Havann peinden gelen ise hareket kaynandan uzakta olduu iin sour ve s
bakmndan havann da altna den bu cisim giderek zlp su olur. Suyu izleyen cisim
ise, tam ortada yer alr ve felekten olabildiince uzaktadr. Onun hareketinden
etkilenmedii iin tesiri altna la girmeyen bu cisim, souk ve sakin olan topraktr. Bu
cisimler, birbirlerinin etkilerini kabule yatkn olduklar iin birbirleriyle karmlardr. Bu
karmlardan mrekkep cisimler oluur. te duyularla alglanan cisimler de bunlardr.
Yine o yle demitir: Tabiat; dnce, akl ve irade olmakszn fiilde bulunur. Ama onun
fiilleri ans, tesadf ve rastlantya da bal deildir. Ancak belli bir hikmet, tertip ve nizam
gerei fiilde bulunur. Her eyi bir maksatla yapar. Buday insann beslenmesi iin
karmas, uzuvlar insana yarayacak ekilde hazrlamas gibi.
Porfriyus Aristo'nun tabiada ilgili grlerini be ksma ayrmtr;
1- Unsur,
2- Suret,
3- nsan gibi sosyal olanlar,
4- Eyada varolan ekim kuvveti, atein yukar doru ekme gcnn bulunmas gibi.
5- Her eyi kuatan genel tabiat. nk czilerin varolmas, onlar kuatan kll ile
mmkn olur. Sonra tabiatn merkezi zerinde ihtilaf edilmitir. Kimilerine gre tabiat
klln stndedir. Kimilerine gre ise felein altndadr. biatn varlna en byk delil
olarak da onun fiillerini ve lemdeki areket ve fiilleri gerektiren kuvvetlerini
gstermilerdir. Ate ve havann car kmas, su ve topran aa inmesi gibi. Bunlardan
hareketle tesin olarak bilinmitir ki bunlardaki glerin yokluu halinde sz konusu
areketlerin varolmas da mmkn deildir. Bitkiler ve hayvanlarda bulu-an beslenme,
byme ve gelime gleri de byledir.

4- Fasl

Ge Dnem slam Filozoflar

Yakub b. shk el-Kind, Huneyn b. shk, Yahya en-Nahv, mfes-st Ebu'l-Ferec, Ebu
Sleyman es-Scz, Ebu Sleyman Muhammed b. Ma'er el-Makdis, Ebu Bekir Sabit b.
Kurra el-Harrn, Ebu Temmm Yusuf b. Muhammed en-Nisbr, Ebu Zeyd Ahmed b.
Sehl el-Belh, Muharib Hasan b. Sehl b. Muharib el-Kum, Ahmed b. et-Tayyib es-Serahs,
Talha b. Muhammed en-Nesef, Ebu Hamid Ahmed b. Muhammed el-Esfzr, Musa b. Ali
b. sa el-Vezr, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed bn Miskeveyh, Ebu Zekeriya Yahya b. Adi
es-Saymer, Ebu'l-Hasan Muhammed b. Yusuf el-Amir, Ebu Nasr Muhammed b. Tarhan
el-Frb ve dierleri.
Bu topluluun en bilgilisi Ebu Ali Hseyin b. Abdullah bn Sina'dr. Yukarda saydmz
mslman filozoflarn hemen hepsi Aristo'nun fikirlerini benimsemilerdir. ok dar bir
alanda se Eftun ve ncekilerin fikirlerini tasvip etmilerdir. Bunlar arasnda yntem
bakmndan en titiz ve gereklere bak asndan en nfuzlu olduu iin bn Sina'y esas
almay uygun grdk. Onun grlerini, kendi kitaplarndan olabildiince zetleyerek
aktarmaya ve bunu yaparken de maksadnn olabildiince aktarlmasna zen gsterdik.
Dier filozoflarn grlerini zikretmeye de gerek grmedik.

1- bn Sina'nn Mantkla lgili Grleri

Ebu Ali Hseyin b. Abdullah bn Sina der ki: lim ya tasavvur, ya da tasdiktir. Tasavvur;
lk ilim olup herhangi bir eyi ret veya isbt noktasnda yarg belirtmeksizin basit olarak
idrk etmektir; insann mahiyetini tasavvur ediimiz gibi. Tasdik ise; idrak edilen bir ey
hakknda ret veya isbt trnden bir yargda bulunmaktr. Her eyin bir balangc
olduunu sylemek gb. Bilginin her iki tr de evveli veya mkteseb olabilir. Mkteseb
tasavvur had (tarif) ve bu mecradaki eylerle elde edilir. Mkteseb tasdik ise kyas ile bu
mecradaki deliller yoluyla elde edilir. Tarif ve kyas, daha nce hsl olmayan bilgilerin
akl tarafndan bilinir hale dnmesi suretiyle tahsil edilmesinde kullanlan ki aratr.
Her ikisinin de hakiki ve hakikinin altnda gibi dereceleri vardr ki bu ikincisinin kendine
gre bir yarar da vardr. Hakikate benzemesine karn btl olanlar da vardr. nsan
ftrat, bilginin btn bu snflar arasnda ayrtrma gcne sahip olmayp Allah
tarafndan desteklenmeye (vahy) muhtatr. u halde fikirde sapmadan saknmak isteyen
dnrn gzetmesi gereken ve belli yasalar olan bir ara bulunmas gerekir. Mantn
gayesi de ite budur.
Tarif ve kyastan her biri, belirli bir telifle makl anlamlardan olumutur. Her birinin
olutuu bir madde ve bu oluumun zgn bir sureti vardr. Fesat iki ynden birinden arz
olabilecei gibi ikisinden de arz olabilir. Mantk ilmi sayesinde unlar biliriz: Salkl tarif
ve shhadi kyas in bavurmamz gereken madde ve suretler nelerdir? Bunlarn
hangileriyle yakn bilgi oluurken, hangileriyle yakne benzer bilgiler oluabilir? Bunlardan
hangileriyle galip zan, hangileriyle bilgisizlik ve mugalata doar? jte mantk ilminin
fidesi budur. Nazar ifadeler, nald ifadelerle, akl fikirler de akl szlerle aktarlr. Zihinde
bulunan ve kendileri vastasyla bakalarna ulalan bu mnlar, mezkur zellikleri
sebebiyle mantn mevzularn tekil ederler. Mantk lminin meseleleri de, sz konusu
manalarn durumlarn (ahvl) renmektir. fade in nahiv ilmi, r iin aruz neyse,
aklla bilinen eyler iin de mantk odur. Mantk, manaya delletleri bakmndan lafzlar
hakknda fikir beyan etmelidir.
Lafzn manaya delleti u biimde olur: a. Mutabakat, b. Tazam-un, c. ltizm. Lafz,
mfred ve mrekkep olmak zere ikiye ayrlr.
Mfred tek bir mnya dellet eder ve onun herhangi bir cz' -bu lafzn bir cz' olarak
kald srece- dellet ettii mnnn bir cz'ne dellet etmez, [insan gibi. "in" veya
"san" czleri tekbalarma insan mefhumuna dellet etmezler] Mrekkep ise yle bir
mnya dellet eder ki bunun czleri mnnn czlerine tekabl ettii gibi btn de
mnnn btnne tekabl eder.
Mfred, cz' ve ktl olmak zere iki ksma ayrlr. Kll, tek ve ittifak edilmi bir mana le
birok eye dellet eder. Bizzat mefhumu, birok varl kapsamasna engel olmaz.
Czide ise, mefhumu buna mni olur. Klli de kendi iinde zt ve araz olmak zere ikiye
ayrlr. Zti olan, hakknda sylendii eyin mahiyetini oluturur. Araz ise, mahiyetini
oluturmaz. Varlk ve vehimde ayrm olmas ya da varl arasnda ayrm olup
olmamas bunu deitirmez. Zti; 'Nedir'? sorusuna cevap olarak sylenen ile 'Hang
eydir o?' sorusuna cevap olarak sylenenler olmak zere ikiye ayrlr. lki, bir eyin
kendisiyle kim olduu btn zat manalar ihtiva eden mfred lafzdr. TSedir?' sorusuna
verilen cevap ile bu cevaba dhil olan manalar arasnda fark vardr. kincisi ise bir
mnya dellet eden ve bu mn ile eyin, zt bir temeyyzle tek bir mnda mterek
olan dier eylerden temeyyz ettii lafzdr. Arazye gelince, bazen varlk ve zihinde
birbirinin mlzm yani ayrlmaz olduu gibi -ki bununla zti olan bir temyiz gerekleir-
veya mufark olabilir. Cevherle ayn kategoride yer alan araz ile buradaki araz arasnda
da fark vardr.
Be klli lafzn tariflerine gelince bunlar yle sralayabiliriz:
1- Cins,
2- Nev',
3- Fasl,
4- Hssa,
5- Araz- mm. Cins; 'Bu nedir?' sorusuna verilen cevapta zat hakikatler bakmndan
farkl birok ey iin kullanlan kavramdr. Nev', 'Nedir?' sorusuna verilen cevapta say
bakmndan farkl olan birok ey hakknda kullanlan kavramdr ve bu, trlerin tr iin
geerlidir. Orta tr (nev-i mutavasst) ise, 'Nedir?' sorusuna verilen cevapta farkl olan
birok ey hakknda kullanlan kavramdr. 'Nedir?' sorusuna anlam ortaklyla verilen
cevap olduu da sylenmitir. Cinsler, stnde baka bir cinsin bulunmad en st
basamaa kadar yani cinslerin cinsine (cinsu'l-eens) ykselir. Cinsin stnde ondan
daha umm bir ey olduu varsaylsa bile bu umumiyet ifade eder. Trler de altnda
baka trn bulunmad br basamaa kadar iner. Trn altnda ondan daha husus bir
snfn bulunduu varsaylsa, bu hususiyet ancak arz zelliklerde mmkn olabilir. Fasl,
cinsinin altndaki tr hakknda sylenen zt ve kllidir. 'Hangi eydir o?' sorusunun
cevabdr. Hssann tanm ise yle yaplmtr: 'Hangi eydir o?' sorusuna verilen
cevaptaki tek bir tre dellet eden ve zat olmayan kllidir. Araz- mm se zat olmayan
kll mfred olup manasnda birok ey ortaktr. Arazn bu ekli ile, kategoriler arasndaki
cevherin muhabli araz arasnda mana farkll sz konusudur.
Mrekkepler: Bir ey, ya harite mevcut bir varlk ya da zihinde varolan buna ait bir
surettir. Bunlar, blge ve milletler bakmndan farkllk gstermez. Birey, bunlardan
baka ya zihinde bulunan surete dellet eden bir lafz, ya da lafza dellet eden bir yaz
olabilir. Bunlar ise milletler bakmndan farkllk gsterir. Yaz lafza dellet eder. Lafz ise
zihinde bulunan bir surete dellet eder. O suret ise, harite mevcut olan varlklara dellet
eder.
Szn esaslar ya isim, ya kelime, ya da edattr. sim, manann varolu zamanna
deinmeksizin belli bir manaya dellet eden mfred lafzdr. Kelime, hem manaya, hem
de sz konusu manann belli olmayan bir konu iin konulduu zamana dellet eden
mfred lafzdr. Edat ise bir isim veya kelimeyle birlikte kullanldktan sonra bir manaya
dellet edebilen mfred bir lafzdr. Lafz, terkip haline getirildiinde bir manaya gtrr
ve o zaman 'sz' olarak isimlendirilir. Terkipler farkl biimlere sahiptir. Mantk ise zel
bir terkibe htiya duyar. Onun kullanaca terkip, dorulama veya yanllamaya
gtrecek trde olmaldr.
Kaziyye: Doruluk veya yanllk bakmndan kesin bir yargnn verilebilecei ve
aralarnda bir tr iliki bulunan iki eyi birletiren szdr. Haml kaziyye: Aralarnda
anlan trden bir ilikinin bulunduu, ancak her birinin bu ilikiye mfred bir lafzla dellet
edebildii nermeye denir. artl nerme: Aralarnda bu trden bir ilikinin arta bal
olduu nermeye denir. Bitiik artl (muttasl art): Bir kaziyenin, artl baka bir
kaziyeyi gerektirmesini icab veya selbeden kaziyedir. Ayrk artl (Munfasl art): Bir
nermenin artl nermelerden baka birinin aksini olumlama ve olumsuzlamasdr.
Olumlama (icb), sz konusu ilikinin var klnmasdr. Hamlyyede olumlama, mahmuln
(yklem), mevzuda (konu) var olduuna hkmetmektir. Olumsuzlama, bu varlk
ilikisinin kaldrlmasdr. Hamlyyede olumsuzlama, mahmuln mevzuda mevcut
olmadna hkmetmektir. Mahmul (yklem), kendisiyle hkm verilendir. Konu (Mevzu)
ise, hakknda hkm verilendir. Mahssa, konusu cz' bir ey olan haml nermedir.
Mhmele, konusu kll olan haml bir nerme olup hkmn kllisinde mi yoksa bir
ksmnda m olduu belirtilmemitir. Ancak bir ksmnda olmas gereklidir. Kllnde
olmasndan phe edildii iin cz' hkm verilmitir. Mahsre, konu-kll olan
nermedir. Bununla ilgili hkm, onun kll ya da cz' zerinde olduunu aklar,
olumlulayan veya olumsuzlayan olabilir. Sr, tahdid miktarn gsteren; btn, bir
olmayan, baz veya btn deil gibi lafzlardr. Birbirlerine kar olan (mtekabil) iki
nerme, olumlulama ve olumsuzlama bakmndan farkldrlar. Bu ikisinin konu ve
yklemleri mana, izafet, kuvve ve fiil, cz, kll, mekn, zaman ve art bakmndan birdir.
eliki ise, iki nerme arasnda olumlulama ve olumsuzlama ynnden varolan tekabl
eididir. Bu eliki, bu iki nerme arasnda dorunun ve yanln paylalmasn
gerektirir. Bunda, sttek artlarn gzetilmesi gereklidir. Bast nerme, konu ve yklemi
bir muhassal (yoklua deil var olua ilikin) bir isimdir. Ma'dl nerme (kaziyye-i
ma'dle) ise, konu veya yklemi muhassal olmayan nermedir, rnein 'Zeyd, o grmez'
cmlesi byle bir nermedir. Adem ise yklemi iki zttan en zayf olandr. Yani bir eyin,
onun tr veya cinsi iin varolmas dnlenin yokluuna dellet etmesidir. rnein
'Zeyd zlimdir' cmlesi byle bir nermedir.
nermelerin maddesi, mevzya kyasla mahmuln bir durumu olup olumlama veya
olumsuzlama bakmndan her zaman daimi olmas, yahut olumlama veya olumszlamada
gayr-i daim olmas gerekir. nermelerinin ciheti vardr:
1- Vacip; varln devamna dellet eder.
2- Mmteni' yani imknsz; yokluun devamna dellet eder.
3- Mmkn; nevarln, ne de yokluun devaml olmayna dellet eder.
Cihet ile madde arasndaki fark udur: Cihet, bu mnlardan birine dellet eden ak bir
lafzdr. Madde ise nermede bulunan bir hal olup aklanmam bir durumdur. u ifadede
olduu gibi birbirinden farkl olabilirler: 'Zeyd'in canl olmas mmkndr.' Madde vacip,
cihet ise mmkndr.
Mmkn iki anlam iin kullanlr: lki mmteni' olmayandr. Buna gre ey, ya mmkn
ya da mmteni' olur ki bu umum mmkndr. kincisi ise her iki halde yani varlk ve
yokluk hususunda zorunlu olmayandr. Buna gre ey, ya vacip ya mmkn, ya da
mmteni' olur. Bu da husus mmkndr.
Vacip le Mmteni' arasnda, zorunluluk anlamndaki ittifaka ramen ok derin bir farkllk
sz konusudur. Vacip, varl zorunlu olandr. Dolaysyla yokluunun varsaylmas
mknszdr. Mmteni' ise yokluu zorunlu olandr. Onun da varlnn varsaylmas
imknszdr. Husus mmkn, varlk ve yokluu zorunlu olmayan eydir. Zorunlu
hamledi, hepsi de devam zerinde mterek olmak zere alt trdr:
1- Hamlin daim, ezel ve ebed olmas.
2- Hamlin, mevzunun kendisinin fesada uramayp varolduu srece daim olmasdr. Bu
ikisi, olumlulama (cab) ve olumsuzlamann (selb) zorunlu olmas halinde kullanlan ve
murat edilen trleridir.
3- Hamlin, mevzuun kendisi onunla beraber konulan sfatla nitelen-eye devam ettike
daim olmasdr.
4- Hamlin mevcut olmas ve bu art bulunmakszn zorunluluunun ulunmamasdr.
5- Zorunluluun belli ve gerekli bir vakitte olmasdr.
6- Zorunluluun belirsiz bir vakitte olmasdr.
Ciheti olanlar tard ve aks olarak birbirlerinden ayrlmaz olabilecekleri gibi olmayabilirler
de. Varl vacib olann yokluu mmten'dir. Onun umum anlamda varolmamas
mmkn deildir. Bunlarn zrlan da kart hkmlere sahiptir. Dier tabakalar da buna
kyas edin. Her nerme ya zorunlu, ya mmkn ya da mutlaktr.
Zorunlu olana rnek olarak u ifadeyi zikredebiliriz: Her B, zorunlu olarak A'dr. Yani
daim olarak veya olmayarak B olmakla nitelendirilen her bir nesne, kendisi olarak
kalmaya devam ettii mddete A olarak vasflandrlmak suretiyle dm olarak var olur.
Mmkn, hkm olumlulama veya olumsuzlama bakmndan zorunlu olmayandr.
Mutlak hakknda iki gr bildirilmitir.
1- Hkm iin zorunluluk cihetinin ya da hkm imknnn zikredilmeyip kaytsz
brakld nermedir.
2- Hkmn daim olarak deil de herhangi bir zaman diliminde bulunduu nermedir. Bu
zaman dilimi, ya mevzu nitelendii eyle nitelendii, ya mahmuln bununla hkmedildi
srece geerli olur; yahut zarur muayyen veya gayri muayyen bir vakitte szkonusu
olur.
Aks; olumlulama ve olumsuzlamann, dorulama ve yanllamamn baki kalmas artyla
konunun ykleme, yklemin konuya dntrlmesidir.
Klli selbedici (slibe-i klliyye) kendi benzeriyle akseder. Czi sel-bedici ise aksetmez.
Kll mucip aksettii zaman, cz' mcib olurken, cz' mucip kendi benzeriyle akseder.
Kyas; Esaslar, ekilleri Ve Sonular

Mukaddime, bir eyin bir eye nispetini olumlayan ya da bir eyin bir eye nispetini
olumsuzlayan szdr ve kyasn bir paras klnmtr. Had, mukaddime olmas cihetinden
mukaddimenin kendisine ayrt eydir. Kyas baz szlerin telif edilmesinden oluan bir
szdr ki vaz'edil-dii zaman, onun kendisinden, zorunlu olarak baka bir szn ortaya
kmas gerekli olur. Bu gereklilik, ak olduunda Kmil Kyas olarak adlandrlr.
Aklamaya ihtiya duyulduunda ise Gayr- Kmil Kyas olarak adlandrlr. Kyas, iktiran
ve istisna olmak zere ikiye ayrlr. ktiran kyas, onu gerektiren neticesini gerek
kendisinin ve gerek zddnn, o kyas iinde bir ekilde bilfiil sylenmi olmamasdr.
stisna ise, onu gerektiren neticesinin veya zddnn o kyas iinde bilfiil sylenmi
olmasdr. ktiran kyas iki mukaddimeden oluur. Bu iki mukaddime bir hadde mterek,
iki hadde farkldr. Bu ekilde hadlerin says olur. Mterek olann ortadan kalkmas ve
dier iki haddi birletirmesi sz konusu olur. te bu son nerme lzm ve netice olarak
adlandrlr. Mkerrer olan hadd-i evsat, kalan kisi iki taraf olarak simlendirilir. Lzmn
yklemine Byk Had, onun konusuna Kk Had ad verilir. Byk haddin bulunduu
nerme Byk nerme (Kaziyye-i kbr), knn bulunduu ise Kk nerme
(Mukaddime sur) olarak adlandrlr. Byk ile Kn birlemesine Karine denir.
ktirann yapsna ekil, kendisinden baka bir szn kmasn gerektiren karineye ise
Kyas ad verilir. Lzm, kyasn amac olmas bakmndan Matlk nermesi olarak
isimlendirilir. Orta Had, eer bir nermede yklem, dier nermede konu olursa bu
iktirana Birinci ekil (ekl-i Evvel) denir. Her ikisinde de yklem ise kinci ekil (ekl-i
Sni) olarak adlandrlr. Her ikisinde de konu (mevzu) ise nc ekil (ekl-i Slis)
adn alr. Mmkinattan olanlar da, iki olumsuzlaycdan kyas olmayaca noktasnda
mterektir. Ayn ekilde by cz', k olumsuzlayc olan iki nermedende da kyas
olmaz. Sonu, iki nermeden nicelik ve nitelik bakmndan az olana tbi olur. Birinci
ekildeki iktirann art, byk nermesinin klli, olumlu mucip olmasdr. kinci eklin
art, byk nermesinin klli, iki nermeden birinin nitelik bakmndan dierinden farkl
olmasdr. Her iki nerme mmkn veya mutlak olduu zaman sonu kmayacaktr.
nc eklin art, kk nermenin olumlu olmasdr. ekillerin hepsinde de Icll bir
nermenin bulunmas arttr. Kark nermelerle ilgili olarak bn Sina'nn eserlerine
bavurulabilir.

artl Kyaslar

Biliniz ki icb yani olumlulama ve selb yani olumsuzlama kategorik (haml) nermelere
zg olmayp bitime (ittisal) ve ayrlma (infsl)da geerlidir. Yklemin varlna dellet,
yklem iin icp olduu gibi ittisalin varlna dellet muttaslda icb, infslin varlna
dellet ise munfaslda icb olur. Selb de ayn ekildedir. Selbin her tr, icbn
geersizlii ve kaldrlmas anlamna gelir. Benzer biimde her ikisinde de hasr yani
snrlama ve ihml sz konusu olabilir. nermeler birden fazla, mukaddemi tek olabilir.
Muttasllarn iktiran, ikisinden birinin mukaddem dierinin tal olmasdr. Dolaysyla tal
olanda mterek olduklar gibi mukaddemde de mterek olurlar. Bu, kategorik ekillerin
kyas iin geerlidir. Bunlarda art birdir. Netice ise arta bal olup mukaddem ile tlinin
bir araya gelmesinden oluur. Munfasllardaki iktirnler ise, tam czde olmayp gayr-
tm czde olurlar. Bu mukaddem veya tal cz'dr. stisna olanlar ise iki mukaddemden
oluurlar. Bunlarn ilki artl olur; dieri ise iki czden birini kabul veya reddeder.
Kategorik veya art olmas caiz olan bu tre mstesna denir. Mstesna kyasta, muttasl
art bulunup istisna da mukaddemde ise netice olarak mukaddemin aynn dourmas
iin mukaddemin kendisi olmas gerekir. Eer talde ise, mukaddemin zdd sonucunu
dourmas iin onun zdd olmas gerekir. Mukaddemin zddnn istisnsyla talnin
aynndan hibir sonu kmaz. Ancak artl, munfasl olur ve mucip olan iki czden
teekkl ederse, istisna hangisinde vuku bulursa bulsun sonu dierinin zdd olur.
Hangisinin zdd istisna edilirse sonu da kalann kendisi olacaktr.
Mrekkep kyaslara baktmzda, bunlar fertlerine ayrld zaman hepsi ayr bir sonu
doumr. Ancak bunlarn bazlarnn sonular, bazlar iin nerme olacaktr. Her sonu,
aksini ve zddnn aksini, eer aksileri varsa czleri ve czlerinin aksilerini douracaktr.
Doru nermeler doru sonular dourur. Bunun aksi olmaz. Ama yanl nermeler de
doru sonular dourabilir. Dng sonucu iki nermeden birinin aksini almanz gerekebilir
ki bu durumda ikinci nermeyi douracaktr. Bunun mmkn olmas, nermelerdeki
terimlerin aksi ve denk olmalar artna baldr. Kyasn aksi, sonucun mukabilini, zdd
veya aksiyle alp iki nermeden birine izafe etmenizle gereldeir. Bundan cedelde hile
yoluyla baka bir sonucun domas sz konusu olur. Kys- hulf, kendisinde zddnn
yanhlan-mas cihetinden matlbun aklanmasdr. Bu durumda o, hakik anlamda
iktirni ve istisna kyaslardan mrekkep olur. Musdara ale'l-matlb, netice olmas arzu
edilen matlbun bizzat bir kyasta mukaddime klnmasdr. Bu, tek bir kyasta olabilecei
gibi birok kyasta da aa kabilir. O, bundan uzak olduka kabule daha yakn olacaktr.
stikra, herhangi bir kll hakknda verilen hkmdr ki mezkr kllinin cz'leri hakknda
da tamamen veya byk ounluu bakmndan ayn hkm geerli olur. Temsil, belli bir
ey hakkndaki hkmn, baka ey veya eylerde de bulunuyor olmas bakmndan onlara
da temil edilmesidir. Dolaysyla bu hkm, benzerlii olanlar hakknda kll bir hkm
haline gelir. Hakknda hkm verilen ey matlp, hkmn nakledildii ey misl, her ikisi
arasmda ortak olan benzerlik 'cami' olarak isimlendirilir, insan grnn rettii hkm
(hukmu'r-re'y) kll ve benimsenmi bir nerme olup bir eyin yle olmas hakkndadr,
doru veya yanltr. Delil gizli bir kyastr; bunun orta terimi, o eydir ki kk olan iin
varolduunda her ne suretle olursa olsun ke tbi olan baka bir eyin varl
kendisine tbi olur. Kys-i frs br adan delile, bir adan da temsile benzeyen bir
kyastr.

Kyas nermeleri Ve Burhann artlar

Duyularla alglananlar (Mahsst): Bunlar, duyular vastasyla tasdik edilen hususlardr.

Deneyle bilinenler (Mcerrebt): Duyular ve kyasn yardmyla tasdik edilen bilgilerdir.
Makblt: Doruluuna gvenilen kimselerin szlerinin tasdikiyle ulalan bilgilerdir. Bu
szler, semav bir emir sebebiyle olabilecei gibi, kiinin temayz ettii gl bir fikir ve
grn ifadeleri de olabilir. Vehmiyyt: Duyulara bal vehim gcnn inanmay
gerektirdii bilgilerdir. Zi't: Herkesin ahitlii sonucu tasdik edilmesi gereken hret
bulmu grlerdir. Maznnt: Sebat zere olmamak artyla tasdik edilen ve ztlarnn da
akla gelme ihtimali bulunmakla birlikte zihin tarafndan daha yakn bulunan grlerdir.
Mtehayyilt: Tasdik edilmek zere olmayp hikye yoluyla baka bir eyi tahayyl ettiren
mukaddimelerdir. Evveliyyt: nsanda akl kuvveti cihetinden sebep bulunmakszn ortaya
kan ve tasdiki gerektiren bilgilerdir. Burhan: Yakn bit sonu dourmak iin yakn
nermelerden oluan kyastr.
Yaknyyt: Ya zihnin vastaya gerek duymadan kabul ettii nermeler (evveliyat) ve
onlardan elde edilenler, ya tecrbeyle bilinenler ya da duyularla bilinenlerdir. Burhn-
Limm: Bir eyin zt ve hakikatine dayanan burhandr. Burhn- Inn: Bir eyi etkiledii
eyden yani eserinden hareketle kantlayan burhandr. Varl sorgulayan felsefi sorular
drde ayrlr: Mutlak stifham (Hel-i mutlak); Bir eyin varlk veya yokluk bakmndan
durumunu mutlak olarak bildirir. Kaytl istifham (Hel-i mukayyet); bir eyin ne hal zere
bulunduunu bildirir. Selb istifham (Eve leyse m); Tasavvuru bildirir. Bu da ya isim
itibaryla olur ki bu isimden murad nedir? sorusunda kendini gsterir. Bu soru, dier
sorularn nnde yer alr. Ya da zt itibaryla olur ki, "Bu ey varl itibaryla nedir?"
sorusunda kendini gsterir. Bu da ztn hakikatini bildirir ve Hel-i mutlaktan sonra gelir.
Sebebiyet (Lime) sorusu cevabyla birlikte illeti bildirir. M,var m? (=Hel) sorusu ya
sadece tasdikin illeti, ya da varln illetidir. Hangi (=Eyyu) sorusu se, bilkuvve olarak
Hel-i mukayyede dhildir. Temyiz ise ya zti sfatlarda ya da hususiyetlerde aranabilir.
Burhanlarn ortaya kt esaslar u dr: Konular, Meseleler ve ilkeler. Konular ki
burhanlar bunlarda tezahr eder. Meseleler ki burhanlar bunlar hakknda olur. lkeler ki
burhanlar bunlar sayesinde tahakkuk eder. Bunlarn doru, yakn ve zti olmalar gerekir
ve kll hakknda sylenmi temel nermelerle son bulurlar. Herhangi bir hkm zerinde
deiken olan hususlar haricinde genelde zorunlu olurlar. Bu durumda ounluk
olabilirler. Bazen de sonucun oluabilmesi iin gerekli llet konumunda bulunurlar ki bu
durumda mnasip olurlar.
Haml-i zti, iki ekilde olabilir: lkinde yklem, konunun teriminde dikkate alnr.
kincisinde ise konu, yklemin teriminde dikkate alnr.
Evveli nerme iki ekil zere olabilir: lkine gre nermenin dorulanmas akln hemen ilk
hareketiyle hsl olur. kincisi ise, icp ve selbn konudan daha genel bir ey dnda kli
olarak sylenememesi cihetin-dendir.
Mnsip (bir ilimde): nermelerin yabanc bir ilme dair olmasdr.
Konular: limlere vazedilen ve zt arazlarnn delillendirildi eylerdir.
Meseleler: Bir ilme ait olup hakknda kuku duyulan ve delili aranan nermelere denir.
Burhan, daim yaknin hkmn verir. Fesat bulan eylerde ise daim bir ba sz konusu
deildir. Tarif zerinde de burhan olmaz. nk bu durumda iki terime denk bir orta
terimin bulunmas gerekir. Zra tarif ve tarif edilen denktir. Byle olduunda orta terim,
ya farkl bir tarif, ya da resm veya hssa olacaktr. Farkl bir tarif olmas halinde bunun
nasl kazanld sorusu kalcdr. Eer nc bir tarifle kazanlmsa bu durumda sonsuza
dek srecek bir teselsl balayacaktr. Eer ilk tarifle kazanld sylenirse, o zaman da
devr sz konusu olur. Burhan dnda bir yolla kazanlmsa, bu tarif niin onunla
kazanlmamtr, sorusu sorulur. nk bir ey iin iki tam tarif olmaz. Bunu daha sonra
aklayacaz. Vsta eer tarif deilse, tarif olmayan bir ey tarif edilen eyin varln
bilmede nasl kullanlmtr? Tarif, taksim ile de elde edilmez. nk taksim, ksmlara
ayrr ve bu ksmlarndan hibirini aynen tamaz. Bilakis taksimin mdhil olmad yeni
bir konuma yerletirilmesi mmkn olabilir. Zt istisnann taksimi, tarife dhil olan ksmn
baki kalmas iin yaplmtr. Bu da bir eyin benzeri veya kendisinden daha kapal bir
eyle aa karlmasdr. Bu durumda yle diyebilirsiniz ki insan konumayan bir varlk
deildir, yleyse konuandr. Bu szle sonutan daha ak bir istisnada bulunmu
olmazsnz. Tarif, zddn tarifinden elde edilmez. nk her tarif edilenin zdd yoktur.
Ayrca ki zttan birinin tarifinin dier zttan daha evl olmas da sz konusu deildir.
stikra, klli bir blg vermezken tarif nasl byle bir bilgi verebilir? Ama tarifte terkip sz
konusudur. Bu da blnme kabul etmeyen cisman varlklara ynelip on kategoriden
hangisine mensup olduu zerinde dnmeye baldr. Sz konusu kategoride onu var
eden btn yklemleri dikkate alr ve hangisinin ilk olduunu tespit ettikten sonra
tmn birletirirsiniz. Bu yklemleri topladmz ve bunlardan oluan bir eyin iki adan
tarif edilene denk olduunu grdmzde ite o tarif olur. Bu iki adan ilki yklem
bakmndan denklik, dieri ise mana bakmndan denkliktir. Bu, Btnn hakikatine btn
kemliyle dellet etmesi ve hibir eyin kapsam cl kalmamasdr. Zt ayrtran
eylerin ou, kategori veya fasllardan bir ksmyla ihll edilmi olur. Bu yzden de
yklem bakmndan denk olmasna karn mana bakmndan denk olmaz. Veya bunun
aks olur. Bu durumda tarifte, vecz yani zl ve ksa olmasna deil, smi veya tanm
bakmndan ona yakn cinse konulmu olmasna dikkat edilir. Btn zt fasllar da gz
nnde bulundurmak gerekir. nk bu fasllardan bir ksmm ihmal etmek, ztn bir
ksmn gzard etmek anlamna gelir.
Tarif, ztn ismi ve aklamasdr. Dolaysyla yaplan tanmn insan zihninde varolan
surete denk akl bir suret oluturmas gereklidir. Bu noktada tarif edilenin de ayrmas
gndeme gelir. Gerekte, varl olmayan hibir eyin tarifi de yoktur. Byle bir tarif,
ancak ismin zah olabilir. u halde tarif, mhiyete dellet eden bir szdr. Taksim ise,
zellikle zt bakmdan birden fazla olan tariflerde yardmc olur. Br eyi, ondan daha
kapal bir szle tanmlamak caiz deildir. Gizlilik veya aklk bakmndan kendisine denk
bir ifadeyle aklamak da caiz olmaz. Ayrca ancak kendisi vastasyla bilinebilen bir eyle
de tanmda bulunulmaz.

On Kategori

Cevher; Herhangi bir mevzu ve mahalde deil sadece kendi zatnda, bilfiil var olan eydir.
Nicelik: Zt iin denklik, denkszlik ve paralanmay kabul edendir. Nicelik ya bitiik veya
ayr olabilir. Bitiik olmas durumunda, bilkuvve czleri iin buluup birletii mterek bir
snr olur. izgi bakmndan nokta gibi. Ayr olmas durumunda ise zti iin bu tr czler
ne bilkuvve, ne de bilfiil varolabilir. Rakamlar gibi. Bitiik nicelik, bir durum sahibi olduu
gibi olmayabilir de. Durumu olan bitiik nicelik, czleri iin temas, sebat ve her birine
iaret edebilme imkn bulunan niceliktir. Bu tr nicelie rnek olarak tek bir ynde
taksimi kabul edebilen izgiyi gsterebiliriz.
Kesien iki ynde taksimi kabul eden de vardr ki o da yzeydir. Taksimi ynde kabul
eden trde nicelik de vardr ki bu ynlerden her biri dierine baldr. Bu da cisimdir.
Mekn da ayn ekilde durum sahibidir. nk o da hv olann i yzdr. Zamana
gelince, hareketin lsdr. Ama zamann durumu yoktur. nk onun czleri
aralarnda temas olsa da birlikte bulunmazlar. Nitekim zamann gemi ve gelecei
bulunduumuz ann bir tarafnda birleir. Rakama gelince, o da ayr niceliktir.
Grelik (=zfet): Varln baka bir eye kyasla kazanan manadr. Kendi bana bir
varl yoktur. rnein oullua kyasla babalk gibi. Ama baba gib deil. nk onun
kendine zg insan bir varl mevcuttur.
Nitelik (=Keyfiyet): Bir cisimde varolup varl itibaryla csm iin dardan bir eye
nispeti veya czlerinde varolan bir nispeti gerektirmeyen bir haldir. Bu durum, btn iin,
cz sahibi olmas itibarn gerektirmez. Beyaz ve siyah gibi. Nitelik, nicelik bakmndan
ona zg olabilir. Yzeyin drt taraf, izginin doruluu, rakamn tekillii gibi. Ya da
nicelie zg olmaz. Nicelie zg olmayan da ksmlara ayrlmtr. Ya duyularn
etkilendii hislerle bilinen bir nitelik olur ve imtiza edenlerin etkile-imiyle varolur.
Cisimde yer etmi olanna rnek olarak altnn sarln, baln tatlln zikredebiliriz.
Bunlara etkileimli nitelikler denir. Bazlar ise kalc olmayan zelliktedir. Bunlar nitelik
olarak isimlendirilmez. Bunlar, cisimdeki hzl deiimin etkileimleridir. Utanmadan dolay
oluan yz kzarmas ve sararma buna rnek verilebilir. Bir ksm ise duyularla bilinmez,
Ntelk, istidat eklinde de olabilir. Bunlar ancak nefstek kemle kyasla tasavvur
edilebilir. Eer bu, direnme istidad ise tabi bir kuvvet olarak adlandrlr. Katlk gibi.
Eer sratle uyma ve etkilenme istidad ise tabi olmayan kuvvet olarak adlandrlr.
Yumuak ballk gibi. Nefs-lerdc varolan birtakm erdemler baka erdemler iin hazrlayc
olarak dnlmyor ve bununla birlikte duyularla bizzat idrk edilmiyor olabilir.
Bunlardan sabit olanlar 'meleke' olarak adlandrlmtr. lim, salk gibi. Ksa sreli
olanlar ise 'hl' olarak adlandrlmtr. Halm birinin fkesi, ya da salkl birinin
rahatszlanmas gibi.
Ter (=Mahal): Cevherin, olduu yerde bulunmasdr. Zeyd'in pazarda olmas gibi.
Zaman ise, cevherin olduu zamanda bulunmasdr. Filan iin dn olmas gibi.
Durum (= Vaz}): Cismin czlerinden bir ksmnn dier ksmyla meyletme ve destekleme
gibi yn bakmndan ilikili bulunmasdr. rnein meknn czleri meknda olduunda,
ayakta durma, oturma gibi. Ancak buradaki durum, nicelik babnda zikredilen durumdan
farkldr.
yelik (=Mlk): Bu, bir cevherin onu kapsayan ve onun intikaliyle intikal eden baka bir
cevherde bulunmasna benzer. Brnme, silah kuanma gibi.
Etki (=Fiil): Cevherin, ondan kaynaklanp bakasna geen eye nispet edilmesi olup
ztnda kalc deildir. Bilakis srekli deime ve sona erme eilimindedir. Istma,
soutma gibi.
Edilgi (-nfial): Cevherin kendinde bulunan bir duruma nispetidir: Paralanma ve snma
gibi.
lletler drde ayrlmtr: Denir ki, fail iin bir illet ve hareket ilkesi sz konusudur.
rnein sandalye in marangoz gibi. Yne denir k, madde in de bir illet ve herhangi
bir eyin mahiyeti olabilmesi muhta olduu bir hali vardr. rnein aa gibi. Denir ki,
varolan her eyin sureti iin de bir illet sz konusudur. Madde suret ile birlemedike
ortaya kamaz. Bir de g illet vardr ki, varolan eyin amacn ve gayesini ifade eder. Ev
iin oturma gibi. Bu illetlerden her biri ya yakn, ya uzak, ya bil-kuvve, ya bilfiil, ya
bizzat, ya arazla, ya zel ya da genel olarak bulunur. Drt illet, burhanlarda orta terimler
olarak da bulunabilir ve yklemlerinin nermelerinden zat arazlar doururlar. Filiyet ve
kabul illetlerine gelince fiil iin illet olularn gsteren kesin deliller olmadka bunlarn
konumundan mall ve sonucu kmayabilir. Baar Allah Tel'dandr.
Mantknn ihtiya Duyduu Terimler
Zan: Bir eyin yle olduunu dnrken yle olmamasnn da mmkn olmasdr.
lim: Bir eyin yle olduuna duyulan kesin inantr. yle olmasn gerektiren bir
vastadan dolay yle olmamas mmkn deildir. O ey, zt itibaryla yledir. Belirli bir
mahiyetin tasavvuru iin de 'ilim' denebilir.
Akl: Bir eyin yle olduuna duyulan inantr. Bir vasta olmakszn, tabi olarak yle
olmamas mmkn deildir. Burhanlarn temel ilkeleri byledir. Mahiyeti tahdid
etmeksizin ztyla tasavvur iin de 'akl' denebilir. Tarifin temel ilkeleriyle ilgili tasavvur
gibi.
Zihin: Nefse ait bir kuvvet olup ilim kazanmak iin istidatldr.
Zek: Sezgi (hads) istidadnn kuvvetidir.
Hads: Matlup konulduunda nefsin orta haddi bulmaya veya ortas bulunduysa byk
hadde doru hareketidir. zetle sylemek gerekirse zihnin, bilinen bir eyden bilinmeyen
bir eye intikl etme hzdr.
His: Sadece alisi cz'iyt idrak edebilir.
Zikr ve Hayal: Hissin ulat eyi kendi zel varl zere korurlar. Hayal sureti korurken
zikr ondan kan manay korur. His tekrarladnda zikr olur. Zikr tekrarladnda ise
tecrbe olur.
Fikr: nsan zihninin ilkeler zerinden cevab aranan sorulara doru ynelen hareketidir.
Snat: Nefsn bir meleke olup dnceye dayal olmayan irad fiiller ondan sdr olur.
Hikmet: nsan nefsinin ilim ve amel boyutunda mmkn olan en kmil noktasna
ykselmesidir. lim boyutunda varlklar olduklar gibi tasavvur etmek, nermeleri
olduklar gibi tasdik etmektir. Amel boyutunda ise adalet ve fazilet melekesi olarak bilinen
ahlaka ulamaktr. Akl dnce, klliyta soyut olarak ularken his, hayal ve zikr sadece
cz'iyta ulaabilir. His hayale, hayal de akla birtakm kark eyler sunar. Akl bunlar
arasnda temyize giriir. Bu manalardan her birinin tasavvur ve tasdik ksmlarnda katks
vardr.

2- bn Sina'nn lahiyatla lgili Grleri

lahiyata dair meseleleri on ile snrlamamz gerekir:

Birinci Mesele:

lahiyat (metafizik) ilminin mevzuu, alan, varlk ve ksmlar hakkndadr.

Her ilmin, zerinde fikir yrtlen ve durumlar (ahvli) aratrlan bir mevzuu vardr.
lm-i lahnin mevzuu, mutlak varlk ve onun ayrlmaz unsurlardr ki bunlar bizatihi ona
ait olanlar ve onun ilkeleridir. lahiyat, btn ilimlerin kayna olup onlarn ilkelerini
beyan eder. lahiyat ilminin meselelerini yle taksim etmek mmkndr: Tek-ok ve bu
ikisiyle ilgili hususlar, llet ve mall, Kadm ve Hadis, Tam ve Naks, Fiil ve Kuvvet ile on
kategorinin tahkiki. Varln kategorilere blnmesi, fasllar itibaryla blnmedir. Teklik
ve oklua blnmesi ise, arazlar itibaryla blnmedir. Varlk, kll kapsar. Bu kapsama,
tevtu' zere deil tekk zeredir. Bu nedenledir ki cins olmaya uygun deildir. nk o,
bir ksmna dierlerinden daha evldr. Bir ksmnda ise ne evl, ne de ilktir. O, tanmla-
namayacak ve resmedilemeyecek kadar iyi bilinir. simsiz erh edilmesi mmkn deildir.
nk o, her eyin ilk kaynadr. Onun erhi olmaz. Sureti de nefste hibir varln
aracl olmakszn kim olur. Bir taksim trne gre zt ile vacip ve z ile mmkn
olmak zere ikiye ayrlr. Bizatihi Vacip olan, zt itibaryla bakldnda vcdu vacip
olandr. Zt ile Mmkn olan ise zt itibaryla bakldnda vcdu vacip olmayandr.
Gayr-i mevcut olduu varsayldnda da bundan dolay imknszlk gerekmez. Bu iki
ksm zerine bir ve ok eklinde iki haml araz arz olduu takdirde bir vacibe, ok ise
mmkne uygundur. llet ve mall, kadm ve hadis, tam ve naks, fiil ve kuvvet, istina
ve ihtiya iin de ayn durum geerli olur. simlerin en gzeli de bizatihi Vacip olana
yakr. Kendisine hibir ekilde okluk arz olmad iin taksime de uramaz. Taksim,
bizatihi mmkn olan iin geerlidir ve mmkn, cevher ve araz olmak zere ikiye ayrlr.
Bu ikisinin tanmlarn (resm) daha nce grmtk. Birinin dierine nisbetine gelince,
cevher bir mahal olup kendisine hulul edene muhta deildir. Araz ise, cevhere hulul
etmi olduu iin cevherden bamsz bir varla sahip deildir. Herhangi bir mevzuda
bulunmayan ve onunla kim olmayan her zt cevherdir. Varl bir mevzya bal olan
her zt da arazdr. Bir ey herhangi bir mahalde bulunmasna ramen belli bir mevzuda
bulunmayan bir cevher olabilir. Bunun art, iinde bulunduu yakn mahallin onunla kim
olmas, cevherin ise onunla kim olmayp varlnn sebebi olmasdr. Buna 'suret1 adn
veririz. O ikisi ile araz arasndaki fark da budur. Herhangi bir mevzuda bulunmayan bir
cevher, ya asl itibaryla bir mahalde, ya da varolmak iin kendisinden mstani
olamad br mahalde bulunur. Herhangi bir mahalde bu sfat zere bulunan cevheri,
'madd suret' olarak adlandrrz. Asl itibaryla belli bir mahalde bulunmuyorsa, ya terkibi
olmakszn kendisi mahal olur veya olmaz. Kends mahal ise, onu 'mutlak heyula' olarak
adlandrrz. Eer byle deilse ya mrekkep olur ki madde ve suretten terkip edilmi olan
cisimlerimiz byledir. Ya da mrekkep olmaz. Mrekkep olmad takdirde ise ya cisimlere
taalluk eder veya etmez. Cisimlere taalluk eden cevhere 'nefs', taalluk etmeyene se 'akl'
deriz. Arazn ksmlarna gelince bunlar daha nce zikretmitik. Bunlarn zorunlu taksim
ile snrlandrlmas ise mmkn deildir.

kinci Mesele:

Cismn cevherin hakikati ve terkibi, cismn maddenin suretten syrlamayaca ve varlk

mertebesi bakmndan suretin maddeden nce gelii hakkndadr.
Biliniz ki cisim, bilfiil boyut sahibi olduu iin cisim deildir. Her cisimde noktalar veya
izgilerin bilfiil bulunmas da vacip deildir. Nitekim krede hibir fiili kesik sz konusu
deildir. Noktalar ve izgiler kesiklerdir. Cismin, cisim olabilmesi, sahip olduu
boyuttan her birinin dieri zerine kim olmas artyla mmkndr. Bu boyutlar, n
stnde olamaz. Cisimde bulunmas gereken ilk boyut uzunluktur. En, onun stne kim
olur. Ortak bir nokrada kisi stne kim olan da derinliktir. Cismiyet sureti te bu
esastan doar. Cisimde varolan snrl boyutlara gelince, bunlar csm iin suret olmayp
nicelik bbmdandr. Bunlar cismin varl iin elzem olmayp yan unsurlardr. Bunlardan
hibirinin cisim iin sbt bulmas vacip deildir. Aksine izilen her yeni ekille birlikte bu
boyutlarda iptal ve deime sz konusu olur. Baz cisimlerde boyutlar, ekillerin ayrlmaz
unsurlar olabilirler. Ancak ekil, yan bir unsur olduu iin ekille tanmlanan da yan bir
unsur olur. ekil, cismin cismiyetini tanmlamaya dhil olmad gibi, onunla tanmlanan
boyutlar da byledir. Cismi suret, m-i tab mensuplarnn sat konusu veya ona
dhildir. Deiken boyutlar se m-i ta'lm (matematiksel)mensuplarnn
sanatnn konusu veya ona dhildir. Sonra cismi suret, bitimenin tesinde bitimenin
gerekli olduu tabi bir surettir. z itibaryla ayrla vatkndr. Bilindii zere bitime ve
ayrlma kabiliyeti olan ey, bitime ve ayrlmann tesinde bir eydir. Bu kabiliyeti olan,
ikisinden birinin gitmesiyle de baki kalr. Bitime ise ayrlmann gitmesinden sonra baki
kalmaz. Aka grld zere burada sz konusu olan cevher cism suretten farkl olan
heyuladr. nk ona bitime de, ayrlma da birlikte arz olabilir. O, cism surete denktir
ve cism suretle birleerek tek bir cisme dnebilir. te buna heyula ya da madde denir.
Maddenin cism suretten ayr olmas ve kendi bana bilfiil mevcut kalmas mmkn
deildir. Bunun delili de iki adandr:
lki: Maddenin soyut, durumsuz fvaz') ve yersiz (hayyiz) olduunu, blnmeyi de kabul
etmediini varsaysak btn bunlar suretler olurdu.
nra da suretin ona rastladn takdir etsek, bu rastlama ya bir defada veya aamal
olarak gerekleirdi. Bir defada olmas durumunda hasl olan r, maddeye bir defada ve
aamasz olarak hulul ettii kadaryla olur.
Aamal olmas durumunda ise miktar ve bitimenin aamalarna gre olurdu. Ona bir
defada hulul etmi olsayd, miktarn ona bitimesi ona katld cihetle olurdu. nk
byle bir durumda bulunduu bir yerin olmas gerekirdi. Bu durumda da cevher belli bir
yeri kaplam olurdu, albuki onun yer kaplamad varsaylmtr ki bu tezattr. Yer kapla-
mann, miktarn kabulyle birlikte tek bir defada olmas da caiz deildir. nk miktar
onu belli bir alanda doldurmutur. Miktar ve bitime ona genileme ve tedrc zere hulul
etmi olsa, genileyebilen her eyde olduu gibi onun da cihetlerinin bulunmas gerekirdi.
Cihetleri bulunan her eyin de belli bir durumu olur. Bu durumda sz konusu cevherin de
bir durumu olmu olur ki cevherin durumu olmayaca varsaylmtr. Bu da tezattr. u
halde madde suretten asla syrlmayacak ve ikisi arasndaki ayrm sadece aklda
yaplabilecektir.
kinci delil de udur: Maddenin belli bir nicelik ve cz'e sahip olmakszn kendiyle kim
zel bir varl olduunu varsaysak ve ona niceliin arz olduunu dnsek, bu durumda
cz' ve nicelii olmayan bir eyin kendiyle kim olmas, dolaysyla gelen arazdan dolay
varlnn dayand eyin boa kmas gerekir. Bu durumda maddenin arz bir sureti olur
ki madde onunla bilfiil ve bilkuvve bir olur. Ayrca bir sureti daha olur ki, onunla da bilfiil
bir olmaz. Bu ikisi arasnda da ortak bir nokta olur ki o, her ikisini de kabule yatkn olan
mterektir. Bu ey, bazen bilkuvve blnebilir, bazen de blnemez olur. imdi bu
cevherin bilfiil ki olduu-nu sonra da ikilik kisvesini atarak bir olduunu varsayalm. Bu
durumda ya ikisi bir olmu ve ikisinden her biri mevcut olmu olur ki bu durumda bir
deil iki olurlar. Ya da biri madm, dieri mevcut olur. Peki madm mevcut le nasl
brleebr? ks de madm olsa ve ortaya nc bir ey ksa, bu durumda birlemi
olmazlar, nk ikisi de fesat bulmutur. Ancak ikisiyle nc arasnda ortak bir madde
mevcuttur. Bu sylediklerimiz maddenin kendisi hakknda olup madde sahibi olan brey
hakknda deildir. nk csm madde, suretten ayr olarak varolmaz. O ancak, bilfiil
suretle kim olabilir. Dolaysyla yle demek caiz deildir: Suret, kendiliinden bilkuvve
mevcut olup ancak bilfiil olarak maddeye dnr. nk suretin cevheri fiildir. Bilkuvve
mevcut olann mahalli se maddedir. Suret, heyuladan ayr olmasa da onunla kim olmaz.
Aksine heyulaya yararl bir illetle kim olur. Suretin heyula iin illet olduu kantlandktan
sonra onun heyula ile kim olmas nasl dnlebilir? nk illet, mall ile kim olmaz.
Burada bir eyin kim olduu eyle ondan ayrlmayan arasndaki fark ortaya kmaktadr.
Mall, illetten ayrlmaz ve onun illeti olmaz. Suretin, kendisiyle kim olduu ey, varl
kazandrmasna ramen ondan ayr olan bir eydir. Heyulann kendisiyle kim olduu
eyse, ona bitiik olan surettir. Varl hak etme noktasnda mevcudatn ilki, cisim
olmamasna karn cismin suretini ve btn mevcudatn suretlerini, sonra cismi, sonra da
heyulay sunan mufrak cevherdir. O, cismin sebebi olmasna karn, varl veren deil,
varl kabul eden sebeptir. nk o, varla ulamann mahallidir. Cisim asndan onun
varl sz konusudur. Suretin ondaki varl ise, ondan daha mkemmel bir eyin
varolmasdr. Varla liyakat bakmndan sonra araz gelir. Nitekim eyada varla en lyk
olan cevher, sonra da arazlardr. Arazlarn da varolu bakmndan belli bir tertibi sz
konusudur.

nc Mesele:

lletlerin ksmlar, halleri, kuvvet, fiil, nicelikteki niteliklerin isbr ve niteliklerin cevher
olmayp araz olmas hakkndadr.
Mantk blmnde illetlerin drde ayrldn ifade etmitik. Burada ise illetlerin varolu
hakikatlerini ele alacaz. Varl kendi bakmndan tam olup daha sonra kendisinden,
onunla kim olan baka bir eyin hsl olduu hereye mebde' ve illet denir. Ancak bu, u
ihtimaller dna kmaz: Ya mall olduu eyin cz' gibidir ki bu iki biimde olur: Ya
yle bir cz olur ki, onun bilfiil husule gelmesinden malln de bilfiil mevcut olmas
sonucu kmaz ki buna 'unsur1 deriz. Ahap sedir asndan kereste byledir. Keresteyi
kendi bana var olarak dnebilmekle birlikte sadece onun varlndan bilfiil sedirin
olumas gerekli deildir. Aksine mall yani sedir onda bilkuvve mevcut olur. Ya da yle
bir cz olur k onun bilfiil varl, malln de bilfiil varolmasn gerektirir. Bu da surettir.
rnein yatan ekli ve oluumu byledir. Mall olduu eyin cz' gibi deilse, o
zaman da u seenekler ortaya kar: Malln z bakmndan ya farkl (mbyin) ya
bitiik olur. Bitiik olmas halinde mall onunla nitelenebilir olur. Bu ikisi suret ile
heyulann hkmndedir-ler. Eer farkl seler, varln kayna olup varlk nedeni olmaz k
o faildir. Ya da varln nedeni olup, varln kayna deildir ki o da gayedir. Gaye,
varln husul srecinde daha ge ortaya karken sebebiyet bakmndan dier illetlerden
nce gelir. Harite varolan eyler asndan sebebiyet ile varlk arasnda fark vardr.
Mnnn harite ve nefste varl vardr. Bir de bu ikisi arasnda mterek olan husus
vardr ki bu da sebebiyettir. Gaye de sebep olmas bakmndan nce gelir. nk o, llet
olmalar bakmndan illetlerin illeti, onlarn varlk nedenidir. Harite varolan eylerde
ortaya k ge olabilir. Fail llet, gayenin kendisi olmadnda sebebiyette fail gayeden
sonra gelir. Temyiz edildii takdirde u anlalr ki fil-i evvel ve muharrik-i evvel
hereyde gayedir. Fail illet eer gayenin kendisi ise gayenin harekete geirmesine ihtiya
duyulmaz. Dolaysyla fail olan, ayn zamanda harekete geiren (^muharrik) olur ve
aracya gerek kalmaz.
Der illetlere gelince, fail ve kbl illetler zaman bakmndan mallden nce gelebilirler.
Suret se zaman bakmndan asla nde bulunmaz.
O, ancak rtbe ve eref bakmndan nde olur. nk kabil sonsuza dek varlk kazanan
(=mstefd), fail ise varlk kazandran {=mfd)dir. llet, bir eyin bizzat illeti olabilecei
gibi arazla illeti de olabilir. Yakn bir illet olabilecei gibi, uzak bir illet de olabilir. Bir eyin
sadece varolu illeti olabilecei gibi, hem varolu, hem de varoluunun devam lleti
olabilir. Fail illete ihtiya duyulmas, hem varolmak iin, hem de varolma halinde geerli
olup nceki yokluu veya yok olma halinin devam iin deildir. Bu durumda varl veren
ey mucit, mevcut da var edilen ey yani mced olur. Her halde geerli olan durum
budur. Her mced, varln ikme edecek bir mucide muhtatr. Aksi takdirde madm
olacaktr.
Kuvvet ve fiile gelince, kuvvet baka bir ey olmas bakmndan baka bir eyde deiimin
ilkesidir. Kuvvet ya edilgende (mnfa'il) bulunur ve edilgenlik gc (=kuwet-i
infi'liyye) olarak adlandrlr. Ya da etkende (=fil) bulunur ve etki gc ( kuvvet-i
filiyye) olarak adlandrlr. Edilgenin gc, tek bir eye dnk ve snrl bir g olabilir.
rnein suyun ekle girebilme gc gibi ki suyun bu ekli koruma gc yoktur. Mumda
se hem ekle girebilme, hem de o ekli koruma gc vardr. lk heyulada glerin tm
bulunur. Ama bu, bir ey araclyla olup baka bir eyle olmaz. Failin kuvveti de bir
eyle snrl olabilir. rnein atein yakma gc gibi. Fail g birden fazla eye de
ynelebilir, ihtiyar sahibi varlklarn gc gibi. Br eyde, baka bir eyin araclyla
oluabilen bir g de olabilir. Snrl fiil kuvvet edilgen kuvvede karlatnda bundan
mutlaka bir fiil meydana gelir. Bunun dndakilerde yani ztlarn denk olduu durumlarda
ise bu sz konusu olmaz. Bu kuvvet, bilfiil olan kuvvetin karsnda bulunan kuvvet
deildir. nk bu, fiil halinde de varln korumaya devam eder. kincisi se ancak fiilin
yokluu halinde varolur. Kendinden fiil sdr olan her cisim in bu, araz veya zorlama
sonucu olmayp iindeki kuvvet sayesinde ( = blkuwe) olur. rade ve tercih le olan ise
zten aktr. Tercih ile olmayana gelince, ya ztndan zt olmas itibaryla sdr olur, ya
da ztnda bulunan bir kuvvetten kaynaklanr. Ya da farkl bir eyden kaynaklanr. Cisim
olmas itibaryla ztndan sdr olmusa, dier cisimlerin de bunda mterek olmas
gerekir. Eer bu fiin sudruyla dier cisimlerden ayryorsa, bunun nedeni, ztnda
bulunan ve cismi olua ek bir zelliktir. Eer ztndan farkl bir eyden kaynaklanyorsa, o
ey ya bir cism, ya da cisim deildir. Eer cisim ise, fiilin ondan sudru muhakkak zorla
olmaldr. Halbuki zorla olmad farzedilmiti; u halde bu tezattr. Eer cisim deilse,
cismin kendinden ayr olan bu eyden etkilenmesi ya cisim oluu, ya da tad bir
kuvvet sebebiyledir. Cisim oluu bakmndan byle olmasn daha nce geersiz kldmz
iin bu caiz deildir. u halde ancak iinde kuvvet bulunan bir ey olduu iin olabilir ki
fiilin sudrunun esas olmutur, ite buna Tabi Kuvvet ( = Kuwe-i Tab'iyye) deriz.
Cismn fiillerin sdr olduu kaynak odur. Meknlarnda bulunma ve tabi ekillenmeler
trnden btn fiillerin kayna bu kuvvettir. Bundan hli kalndnda onlardan muhtelif
alarn, hatta tek bir ann dahi hsl olmas caiz olmaz. Ancak kre eklinde olabilir.
Krenin varl shhat bulduunda, dairenin varl da shhat kazanm olur.

Drdnc Mesele:

Mtekaddim-mteahhir, kadm-hdis ve her tekevvn etmi olan eyde maddenin

bulunma gereklilii hakkndadr.
Tekaddmden kimi zaman, tabiat gerei olarak bahsedilebilir ki bu, bir ey varolduunda
baka bir eyin varolmamas, baka bir eyin ancak o varolduunda varolmasdr. Bir ile
iki gibi. Zaman bakmndan olabilir d babann oula tekaddm etmesi gibi. Mertebe
bakmndan da sylenebilir ki bunda kaynaa en yakn olan mtekaddim olarak belirlenir.
lk safta bulunanlarn imama daha yakn olmas gibi. Keml ve eref bakmndan da
sylenebilir, limin chile tekaddm etmesi gibi. lliyet bakmndan da sylenebilir. nk
illetin mallden nce bulunma gibi bir gereklii vardr. Bu ikisi zt olmalar bakmndan
tekaddm ve teahhur zelliini de, birliktelik zelliini de tamalar gerekmez. Ama
aralarndaki bamllk, dierine gre nitelenme ilikisinden dolay tekaddm ve teahhur
gerekir. nk illet ve mallden biri varln dierine borlu deilken br varln
dierine borludur. Kanlmaz olarak da borlu olunan yani illet, varln borlu olandan
yani mallden nce olacaktr. llet kaldrldnda malln de ortadan kalkmas
zorunludur. Halbuki mall kaldrldnda, illetin kalkmas zorunlu deildir. Ancak, malln
ortadan kalkmasndan nce illetinin baka bir illet nedeniyle kalkmas mmkn olabilir.
Biliniz ki bir ey zaman itibaryla muhdes olabilecei gibi, zt bakmndan da muhdes
olabilir. Br ey zt bakmndan varl vacip olmayan bir ey olup mmkn olan bir
eyse, lletinin bulunmamas halinde yokluu hak eder. Zt itibaryla varl vacip olan
ise, elbette zt bakasna dayal olandan nce gcr. Bu durumda her mall zt
bakmndan, nce 'Leys' yani varolmayan olup illetle tamam bulur. Sonra da 'Eys' yani
varlk olur. Bu durumda her mall, muhdes yani varln bakasna borludur. Eer
mesel her zaman mevcut ve varln bir mucide borlu ise o muhdestir. Varl,
yokluundan sonra olduu in zt itibaryla sonraldr. Onun hudsu, sadece zamann
anlarndan birinde meydana gelmi olmayp zamann tamamnda da muhdestir. Kendine
tekaddm eden bir madde bulunmadka herhangi bir zamanda hadis olmas da mmkn
deildir. Muhdes, varoluundan nce varl mmkn (=mmkinu'l-vcd) konumunda
olur. Varln mmkn oluu, ya mevcut bir mana, ya da madm yani yok olan bir mana
olmaktr. Tamamyla madm olmak imknszdr. nce madm ile birlikte madm ayn
eydir. Her kisinin ncesinde de mmknlk mevcuttur, nce madm, varolu imknnn
varlyla mevcuttur. yleyse mevcut bir manadr. Mevcut mana olan her ey ya bir
mevzuda kim veya deildir. Herhangi bir mevzuda kim olmayan mevcut manann
kendine has bir varl olup ona izafe edilmi olmas vacip deildir. Varln mmkn
oluu, varl mmkn olana izafetle mmkn olutur ki bu belli bir konuda mana olarak
bulunmak, bir konu iin arz olmaktr. Biz buna varolu gc (=kuwet'l-vcd) deriz. Bu
gc tayan ise mevzu, heyula, madde ve benzeri isimlerle adlandrrz. u halde hadis
olan her eyin ncesinde madde ve zaman bulunur.

Beinci Mesele:

Kll ve Bir (=el-Vhid) ile bu konuya dair eyler hakkndadr.

bni Sina der ki: Kll mana, tabiat ve mana ile olandr. rnein insann insan olmas bir
ey, bir veya ok, zel veya genel olmas farkl bir eydir. Btn bunlar arz manalar olup
insann, insan olmas bakmndan deil zihin veya d dnyada bulunan bir olgu olmas
bakmndan avrlmaz ekleridir. Kimi zaman, insanlk, iin artsz(bil art) kll denebilir-
O, bu itibar ile eyada bilfiil mevcuttur. Ayn zamanda her birine de hamledilir, ancak
bizzat bir veya ok olmas bakmndan hamledilmez. nsanlk' hakknda kimi zaman da k
sayda ahs hakknda sylenmi olma artyla kll denebilir. Bu kavram bu itibarla ise
eyada bilfiil mevcut deildir. u husus aktr ki insann kendine zg somut arazlar
vardr ve insan baka bir ahsn somut arazlarn tamaz. Dolaysyla ayn arazlar hem
Zeyd, hem Amr'da bulunmaz. Varlkta genel (mm) olan hibir kll yoktur. Genel kll
fiilen ancak aklda bulunabilir. O, aklda bir nak gibi bulunan bir surettir k birok suret
ona uygulanabilir. el-Vhd yani Bir, bir olmas cihetinden blnme kabul etmez. Cins
bakmndan blnmeyen birler olduu gibi tr ve umum araz bakmndan blnmeyen
birler de vardr. Karga ile ziftin siyahlkta mterek olmas gibi. Nispet itibaryla blnme
kabul etmeyen bir de vardr ki akim nefse nispeti buna rnek gsterilebilir. Say
halamndan blnme kabul etmeyen birler olduu gibi tarif bakmndan blnme kabul
etmeyen birler de vardr. Saysal birde bilfiil okluk olabilir. Bu durumda terkip ve itima
ile bir olmu olur. Ya da bilfiil okluk barndrmamasna karn bilkuvve okluk barndrr.
Bu durumda da bitime (ittisal) yoluyla bir olur. Eer her ikisi de szkonusu deilse
saysal olarak mutlak bir olur. ok ise, mutlak anlamda kullanld zaman birin karsnda
yer alan her sayya denir. Grecelik bakmndan ok, azn karsnda yer alr. Saynn en
az kidir. Brin ayrlmaz ekleri ise unlardr:
a- Mbehe ki nitelikte birliktir,
b- Msavat ki nicelikte birliktir,
c- Mcnese ki cinste birliktir,
d- Mkele k trde birliktir,
e- Muvzt ki czlerin durumunda birliktir,
f- Mutabakat ki snrlarda birliktir. O odur (=el-Hve hve) ki iki ey arasndaki haldir. Bu
ikisi, durum bakmndan iki klnm olmalarna ramen onunla aralarnda bir tr birlik
oluur. Her biri de dierine okluk bakmndan kart olur.

Altnc Mesele:

Bizatihi Vcibu'l-vcdun tarifi, onun hem zt, hem de gayryla

vacib'l-vcd olamayaca, ztnda hibir ekilde okluun bulunamayaca, mutlak
hayr ve mudak hak olduu, eitli bakmlardan bir olduu, iki olmasnn caiz olmad ve
zatyla Zorunlu Varln (=Vcibu'l-vcd) isbt hakkndadr.
Ibn Sina dedi k: Vcibu'l-vcd, zorunlu varlk demektir. Mrnki-nu'1-vcduri anlam
ise, ne varlk, ne de yokluunda zorunluluk bulunmayandr. Vcibu'l-vcd bizatihi
olabilecei gibi olmayabilir de. Birinci ksm, varlnn baka bir ey iin deil yalnz
kendisi iin olmasdr. ikinci ksm ise, her ne olursa olsun baka bir ey iin varolmasdr.
O eyin mevcut olmas sebebiyle Vcbu'l-vcd olur. rnein drt, vcib'l-vcd
olmakla birlikte bu zat bakmndan deil, iki adet ikinin mevcut olmas durumunda
szkonusudur. Bir eyin hem kendisiyle, hem de bakasyla Vcibu'l-vcd olmas
mmkn deildir. Sz konusu bakasnn kaldrlmas halinde u seenekler ortaya kar.
Ya vcibu'l-vcd olarak devam eder veya etmez. Eer yle kalrsa bakasyla vacip
olmaz, demektir. Kalmazsa, o zaman da kendisiyle vacip olmaz, anlamna gelir.
Bakasyla vcibu'l-vcd olan her ey zt ile mmkinu'I-vcddur. Varlnn vcbiyet
bir tr nispete baldr. Bu itibar, bir eyin kendi ztnn itibarndan farkldr. Yalnz ztn
itibarna gelince, bu ya varln vacip oluunu gerektirir ki bunun geersizliini fade
etmitik. Ya da varln mmteni oluunu gerektirir. Bizatihi mmteni olan, bakasyla da
varolamaz. Yahut varln mmkn oluunu gerektirir ki o bakidir. Sadece onun varl
bakasyla vacip olur. nk vacip olmamas halinde varl mmkn olandan sonra
varl yokluuna tercih edilmeyecektir. Bu durumda ilk hal le bunun arasnda fark
olmaz. 'Ortaya yeni bir hal kt' denirse, bu da ayn ekilde sorgulanr. Zt ile Vcibu'l-
vcd olann ztna ait ilkelerin mevcut olmas ve Vcibu'l-vcdun onlarla kim olmas
caiz deildir. Ne nicel czleri olabilir, ne de tarifle ilgili czleri. Bunlarn madde gibi veya
suret gibi ya da baka biimde olmalar durumu deitirmez. Tarifin (kavl-i arh)
czlerinin isminin mnsna ait oluu gibi. Bunlardan her biri, varlkta baka bir eye
dellet eder. Bunun nedeni, sfat byle olan her varla ait her bir cz, zt bakmndan
dierinden farkl olup birleik bir zat da deildir. Bundan aa kan udur ki czler, zt
itibaryla klden daha nceliklidir. Bu durumda varl gerektiren mucip illet, nce czler,
sonra kll iin geerli olacaktr. Bu czlerden hibiri kendi balarna vcibu'l-vcd
olamazlar. Klln zt bakmndan czlerden daha ncelikli olduunu sylememiz mmkn
deildir. Aksine onlardan ya sonra, ya da ezamanl olarak varolabilir. u halde Zorunlu
Varlk ne cisim, ne de cisimdeki madde veya suret deildir. Yine o, makl bir suretin
kabul iin makl bir madde veya makl bir maddedeki makl bir suret de olamaz.
Zorunlu Varlk iin ne nicelik, ne kategoriler, ne de szde taksim sz konusu olmaz. O,
her adan Vci-bu'1-vcddur. nk, her bakmdan birdir. Bir adan vacip, bir adan
mmkn olduu varsaylsa, mmknl bir vacibe mteallik olur ve bizatihi Vcibu'l-
vcd olmazd. Btn bunlardan anlalmas gereken udur ki Vcibu'l-vcdun varl,
beldenen varlndan sonra olmaz. Onun iin mmkn olan her ey, ayn zamanda onun
iin vaciptir. Onun iin beklenen irde, beklenen ilim, tabiat veya zt iin beklenen bir
sfat olmaz. nk o, mutlak hayr ve mutlak kemldir. Umumen hayr, her eyin
kavumak ve kendisiyle tamam bulmak istedii eydir. errin ise zt yoktur. er ya bir
cevherin yokluu, yahut cevhere ait bir halin elverisizliidir. Varln kemli hayrn
kemlidir. Hatta o, bilfiil dim olan mutlak hayrdr. Zt ile mmkn olan ise mutlak hayr
olamaz. nk zt, yoklua muhtemeldir. Zorunlu Varlk mudak haktr. nk her eyin
hakikati, kendisi iin sbt bulan varln hususiyetidir. u halde Zorunlu Varlk'tan daha
hak bir varlk yoktur.
Varlna duyulan inan sdk olan eye de hak denebilir. Varlna duyulan inan sdk ve
bu sdk devaml, devamll bakas iin deil zt iin olan ey hak olmaya her eyden
daha lyktr. O mudak birdir. nk Zorunlu Varln hibir trnn ztndan gayr in
olmas caiz deildir. Zra trnn varl bizzat kendisi iindir. Bunu ya trnn kendisi
gerektirir, yahut trnn kendisi deil bir illet gerektir. Trnn varl trnn kendisini
gerektirirse, ancak onun iin varolabilir. Eer bir illet iinse mall olur. Bu durumda
birliinde tam, varlnn tamaml bakmndan bir, tarifi bakmndan bir, nicelik ve
kendisiyle kaim olduu ilkeleri bakmndan ve blnmezlii cihetinden de bir olur. Her
eyin mutlak bir birlii olmas ve zti hakikatinin bununla keml bulmas
den de birdir. Varlktaki mertebesi bakmndan da birdir. nk ondan baka varl
zorunlu olan yoktur. u halde zt le Zorunlu Varlk olan iki ey olamaz. Byle bir
durumda varln vcbu, cins veya nz olup fasl da baka bir ey olmak suretiyle
mterektir. nk bunlarn her birinin zatnda terkib gereklidir. Vcibu'l-vcdun varln
tesinde bir mahiyeti bulunarak varolduunu da sanmayn. Canl tabiat ve renk gibi k bu
iki cins varlklarn tahakkuk etmesi iin birer fasla ihtiya duyarlar. nk bu tabiadar
malldr. Onlarn ihtiyac, ortak canllk ve renklilikte deil varlktadr. u halde varln
vcbu mahiyettetir. O da canlln mekan olup canl olmak iin deil, mevcut olmak iin
fasla ihtiya duyar. ki tane vcibu'l-vcdun herhangi bir eyde mterek
olmayacaklarn da sanmayn. nk varln vcbu hususunda mterek ruhlar gibi
mevzdan ber olma noktasnda da mterek olurlar. Zorunlu Varlk bu ikisi hakknda
mterek olarak sz konusu olduunda, konumamz lafz ve isimdeki okluun
imknszln gstermek iin deil, sadece o ismin manalarndan biri zerinde olur. Eer
tevtu' ile szkonusu ise, genel bir mana, umm- lzim veya umm-i cins sz konusu
olur ki bunun imknszln daha nce aklamtk. Ayrlmaz gerekler (levzim) mall
durumunda iken varln vcbiyetinn dardan arz olan bu tr gerekler zere umum
olmas nasl mmkn olacaktr?
Vcibul-vcd ancak nne Burhan ( Burhan- Inn) ile isbt edilebilir. Bu da
mmknden hareketle vacibi kantlama yoludur. Bu konuda yle deriz: Sistem olmas
itibaryla her sistem, ister sonlu, ister sonsuz olsun, mmknlerden mrekkep olduu
zaman u seenekler dna kmaz: Ya bizatihi vacip, ya da bizatihi mmkndr. Eer
bizatihi vcibu'l-vcd ve ierdii unsurlardan her biri mmldnu'l-vcd ise mmknlerle
varolan bir vcibu'l-vcd olur k bu akl ve manta aykrdr. Bizatihi mmk-nu'1-vcd
ise, sistem olarak varolmak iin bir varlk vericiye (=mfd) ihtiya duyar. Bu mfd,
sistemin dnda olabilecei gibi iinde de olabilir. Eer iinde olursa, onlardan biri
vcibu'l-vcd, dierleri mmkinu'l-vcd olur ki bu da ak ve manta aylandr. u
halde mfd, baka bir varlk olmaldr. stenen de budur.

Yedinci Mesele:

Zorunlu Varln akl, kil ve makl olmas, ztn ve eyay aklet-mesi, olumlu ve
olumsuz sfatlarnn ztnda okluu gerektirmemesi ve fiillerin ondan sdr olu keyfiyeti
hakkndadr.
bn Sina dedi ki: Maddeden mcerred olan hereye akl denir. Maddeden bizatihi
mcerred ise 'akl li-ztihi' olarak adlandrlr. Zorunlu Varlk, maddeden bizatihi mcerred
olduu iin li-ztihi akldr. Ztnn kendisi iin mcerred bir hviyet olmas itibaryla da
liztihi makuldr. Ayn zamanda hem akleden, hem akledlen olmas, ztnda veya itibar-
da iki eyin bulunmasn gerektirmez. nk bu, iki eyin tahsili deil, yalnzca O'nun
mcerred bir mahiyeti olduu ve bu mcerred mahiyetin zatndan ibaret bulunduu
anlamna gelir. Bu noktada akllarmzda manalarn tertibi bakmndan bir takdim tehir
olmaktadr. Elde edilen sonu ise birdir. Kendi ztmza ait olan aklmz da ztmzn
kendisidir. Bir eyi aklettiimizde, baka bir aklla akletmi olmayz. nk bu teselsle
yol aar. Mutlak akl, mutlak hayr, her trl maddeden ve her trl eksiklikten ber, her
adan tek olan bir mahiyetin gzellik ve cemlinin stnde baka bir gzellik ve ceml
olamaz. Bu da ancak Zorunlu Varlk (=Vcibu'l-vcd) iin geerli olabilir. nk o,
mutlak gzellik ve mutlak cemldir. Her trl gzellik, ceml, hayr ve uygunluk da
mahbub ve mauktur. drak ne kadar gl ve nfuz edici olur, idrak edilen zt da en
gzel varlk olursa, bu zata duyulan sevgi ve ak, bundan alnan zevk o kadar fazla ve
gl olacaktr. Byle biri, en stn idrak ile en yce idrak dileni idrak eden en yksek
idrak sahibidir. O idrak edilen zat zatyla k olduu gibi ztyla mauktur. Baka biri
tarafndan k olunup olun-amak onu hi ilgilendirmez. Bildiiniz zere akim, makl
idraki duyu gcnn mahsst idrakinden daha kuvvetlidir. nk akl baki olan idrak
edip onunla birleir ve o olur. Onu zahiriyle deil zyle idrak eder. Oysa duyular byle
deildir. Aklla idrak ettiimizde aldmz lezzet, duyularla aldmz lezzetle asla bir
tutulamaz. Duyularla alman lezzet, yle bir hale gelir ki mlayim olandan bile zevk
almaz. rnein acdan holanan biri bu arazndan dolay bal lezzetsiz bulur.
Biliniz ki Vcibu'l-vcdun eyay, yine eyadan akletmesi caiz deildir. Aksi takdirde zt
ya aklcttii eyle kim olacak, ya da aklettii onun iin arz olacaktr ki bu imknszdr. O,
btn varln mebde'i ve esas olduu in hepsini ztndan akleder. nk o, btn tam
varlklarn meb-de'idir. Fesada urayan varlklar ncelikle trleriyle ve bunun vastasyla
da somut halleriyle akleder. Bu tr deikenleri akletmesi deimeleriyle birlikte /
deiirken caiz olmaz. Zira bunlar bazen madm olmayp mevcut olarak, bazen de
mevcut olmayp madm olarak akledecektir. Akl birer surete sahip olan bu iki durumdan
hibiri de dieriyle birlikte baki deildir. Bu durumda Zorunlu Varlk da zt bakmndan
deiken olacaktr. Bilakis, Zorunlu Varlk her eyi fiil kll biimde akleder. Buna ramen
hibir cz' ey de O'ndan gizli kalmaz: "Gklerde ve yerde zerre miktar bile O'ndan gizli
kalamaz." (l-i mrn, 3/5) Bunun nasl olduuna gelince, o ztn ve btn varlklarn
mebdei olduunu aklettii zaman, mevcudatn ilk durumlarn ve onlardan doanlar da
akleder. Eya leminde hibir ey yoktur ki u ya da bu ekilde sebebiyle zorunlu
olmasn. Sebeplerin atmas czi eylerin olumasna yol aar. Evvel olan Zorunlu
Varlk, btn sebepleri ve onlarn mutabakatlarn da bilir. Dolaysyla zorunlu olarak
onlarn yol at eyleri, aralarndaki zamanlar ve tekrarlarn da bilir. Bu durumda
cz'iyti da kll olmalar cihetinden, yani sfatlara sahip olmas bakmndan bilir. Bunlarn
belli zaman ve hallerde somutlamalar bu bilgiyi deitirmez. O, ztn ve btnde
bulunan hayr dzenini aklettii gibi btn tarafndan da her eyin varlk sebebi, mebde'i,
yaratcs ve mucidi olarak idrak edilir. Bu da akla uzak deildir. Bizde huds eden mkul
suret, sna olarak varolan suret iin sebep olur. Eer yalnz varl, kendisinden let ve
edevat olmakszn sna suret olumas iin yeterli olsayd, bizce akledilmi olan da
bizatihi irade ve kudret olurdu. O ise varl gerektiren akldr. Zorunlu Varln kudret ve
iradesi ilminden ayr deildir. Ama onun kudreti, ztnn ayn zamanda her eyi akleden
olmasdr. yle bir aklla ki her eyin mebde'i olup hibirinden alnmam ve zt ile
varolup hibir maksada balanmamtr. te bu da iradedir. O, zt ile cmerttir. Bu onun
kendi kudret, irade ve ilmidir. O, btn bu sfatlarn izfesiyle mevcuttur. Bunlardan
bazlarnda sz konusu varlk olumsuz (selb) olarak bulunur. Cevher lafzn kullanmaktan
ekinmeyen kimse, bununla ancak herhangi bir mevzuda selbedile birlikte bulunan bu
varl kastetmitir. O birdir. Yani nicelik veya sz bakmndan blnmesi olumsuz
grlmtr. Ya da kendisinden herhangi bir ortak selbedilnitir. Bu yzden de o, hem
akl, hem akleden (=kil), hem de akledilen (=ma'kl)dr. Yani onun maddeye veya
madd balara bulaabilmesi hali selbedilmitir. O evvel yani ilktir, yani varlnn klle
izfesiyle hudsu selbedilmitir. O mrd yani irade sahibidir. Akl zelliiyle Zorunlu
Varlik'tr. Bununla da btn hayr dzeninin mebde'i larak maddeyle bants
selbedilmitir. Yine o cmerttir. Buradaki seibe-dilmi ise zt iin bir maksadnn
olmaydr. u halde onun sfatlar ya mutlak izaf, ya mutlak selb yani olumsuzlayc, ya
da izafet ve selbden mrekkeptir. Bu durum, ztnda oalma gerektirmez.
bn Sina yle der: O'nun Zorunlu Varlk ve hereyin mebde'i olduunu anladysan bil ki
O'na gre caiz olann var olmas zorunludur. nk olup olmamas caiz olan eylerin var
olmas tahakkuk edince, bunu varla gelmesinde tesiri bulunan bir tercih ediciye ihtiya
duyulur. Bu tercih edici, tercihten nce bulunduu hal zere kalmaya devam ederse ve
daha nce veya daha sonra deil de o anda bunun tercih edilmesini gerektirecek bir ey
kendisine arz olmad veya kendisinden bir ey ayrlmadnda, i tercih edicinin
bulunmasndan nceki durum gibi kalmaya devam eder. nk fiilden uzak durmak veya
fiili ilemek O'nun indinde ayn mesabededir. u halde ona bu hususta bir eyin arz
olmas gerekir. Bu ey de ya O'nun Ztna arz olur ki bu da bu deimeyi gerektirir ve
daha nce Vcib'l-vcd'un deimeye ve oalmaya maruz olmadn belirtmitik,
yahut da bu nz olan ey Ztndan ayr bulunur. Ztndan ayr olan bu ey hakkndaki
sz, dier fiiller hakkndaki sz gibidir.
Yalan olmayan ak akl, tek bir ztn btn cihetlerden bir olmas halinde olduu gibi
kaldna ahitlik eder. Yani daha ncesinde ondan bir ey varolmad gibi u anda da
yledir. u an da ondan bir ey varolmaz. Eer u anda ondan bir ey varolmaya
baladysa, bir eyin huds ettii grlr ki bu bir maksada, bir irdeye, tabiata, kudrete,
gaye veya bir meknda bulunmaya dayanabilir. nk mmkn, hem varolabilir, hem de
olmayp fiil planna kmayabilir. Onun varolmas, ancak bir selb yani olumsuzlama ile
tercih edilebilir. Byle bir zt varolduunda ve tercih bulunmadnda, tercihi vacip
deilken bir tercihte bulunuyorsa, bu tercihi gerektiren bir hadisin varl art olacaktr.
Yoksa ztn o mmkne nispeti, daha nceki gibi olacak, onun asndan yeni bir nispet
hadis olmam olacak ve durum olduu gibi kalacak, mmkn salt imkn sfatnda baki
kalacaktr. Eer ona ait yeni bir nispet kuruluyorsa, yeni bir durum ortaya km
demektir ki bunun ya ztnda, ya zt dnda huds etmesi gerekir. Bunun imknszln
daha nce aklamtk. zetle sylemek gerekirse, aradmz her hadisin ztnda veya
ztnn dnda bir nisbetin mevcut olup olmadn ortaya koymaktr. Byle bir nispet asl
itibaryla yoktur. Bylelikle esasnda hibir eyin hadis olmamas gerektii halde hadis
olmu durumdadr. Bundan anlalr ki o, kendi zatndan kaynaklanan bir gereklilik (cb)
sebebiyle hadis olmutur ve bu gereklilik o hadisten zaman veya zaman takdiri
bakmndan nce deildir. Bilakis o, hadisten ztyla vcib oluu bakmndan zt bir
ncelikle ncedir.

Sekizinci Mesele:

Bir'den ancak birin sdr olmas, akllar, nefsler ve semav cisimlerin varolu tertibi,
semav cisimlerin yakn muharrikinin nefs, en yce ilkenin akl olmas ve ustukuslarn
illetlerden olumas hakkndadr.
Zt ile vcibu'l-vcd olann btn alardan 'bir' oluu shhat kazannca, ondan ancak
birin sdr olmas caiz olabilir. Eer zt ve hakikat bakmndan farkl iki eyin O'ndan
birlikte sdr olmas szkonusu olsayd, ancak zatnda farkl olan iki cihetle sdr
olabilirlerdi. Eer bu iki cihet zatyla birbirinden ayrlmaz olsa, bunlarn ayrlmazl
hakkndaki soru, zatyla ilgili olduu iin sabit olmaya devam eder. nk zat mn
olarak blnm demektir. Bunun mmkn olmadn syleyerek tutarszln daha nce
aklamtk. Bundan aa kan udur ki Bir'den sudur eden varlklarn ilki, saysal
bakmdan bir, zt ve mahiyet bakmndan tek olup maddeye brnm deildir. Daha
nce de ifade ettiimiz gibi maddeye brnmemi olan her zt akldr. Bildiiniz zere
mevcudatta cisimler vardr ve her cismin kendi nefsi bakmndan varolmas mmkndr.
Onun vacip olmas, ancak baka bir eyle olur. Bildiiniz gibi lk olandan bir eyin kmas
ancak vstayla olabilir. Bu vsta da ancak tek olabilir.
kinci, nc, vs. yaratlanlar bu vstadan zorunlu olarak karlar. lk mall (=ma'll-i
evvel), zt bakmndan mrnkinu'l-vcd, el-Evvel sayesinde de vcibu'l-vcddur.
Varlnn vcbu, akl olmas itibaryladr. O, hem ztn hem de cI-Evvefi zorunlu olarak
akleder. Ondaki bu okluk, el-Evvel'den kaynaklanm deildir. Varlnn mmkn oluu
ise, el-Evvel sebebiyle deil zt itibaryladr. el-Evvel, onun varlnn vcb sebebidir.
okluk udur d o, el-Evvel'i akleder ve sonra ztn, el-Evvel'den kaynaklanan varolu
vcbundan ayrlmaz bir okluk olarak akleder. Dolaysyla bu, izf bir okluk olup
varlnn banda mdhil deildir. Eer bu okluk olmasayd, ondan da ancak birliin
varolmas mmkn olabilirdi. Ve varlk da, yalnz birlerden teselsl edip dururdu, cisim de
varolmazd. Akl- Evvel, Evvel'i aklettiinde, kendi altndaki bir akl vcuda gelir; ztn
akletmesiyle de Felekin sureti ve kemli varla gelir ki bu da nefstir. Ona mahsus olan
varln mmkn olu tabiatyla aklettiinden de felek-i a'lnn cirimliinin varolmas sz
konusu olur ki o da, tr bakmndan felek-i a'lnn ztnn cmlesinde mevcuttur. Bu da
kuvvede mterek olan eydir. el-Evvel'in aklettiinden de bir akl lzum eder. lk okluk,
cihetleri olan madde ve suret zere ztna mahsus olur. Madde, suretin aracl veya
katlmyla oluur. Varln mmkn oluu da fiil sahasna aklla kar ki bu akl felein
sureti hizasndadr. Her akl ve her felekte de byle olur. Bu zincirin sonunda ise akl,
nefslerimizi idare eden Faal Akl'a ular. Bu zincirin sonsuza kadar uzayp gitmesi ve her
mufrakn altnda baka bir mufrakn bulunmas gerekmez. Akllarda okluk gerekli olsa
da, bunun nedeni onlarn konusu olan manalarn okluundan kaynaklanmaktadr. Bu
ifademizin aksi sz konusu olmaz. Yani her aklda bu okluk bulunup okluu bu bilgileri
gerektirmez. Bu akllar, tr bakmndan bir olup manalarn gerektirmelerinde mttefik de
olmazlar. Bilindii zere birok felek mevcut olup say bakmndan lk MalPde bulunan
saydan da okturlar. Dolaysyla bunlarn mebde'leri-nin tek, yani Mall-i Evvel olmas
caiz deildir. Dier yandan daha nce varolmu her cirmin, sonrakiler iin illet olmas da
caiz deildir. nk cirim, cirim olmas itibaryla madde ve suretten mrekkeptir. Eer
cirim iin illet olsayd, bu maddenin itirakiyle olurdu. Maddede ise yokluk tabiat vardr.
Yokluk, varln mebde'i olamaz. Dolaysyla cirmin, varlk iin mebde' olmas caiz
olmad gibi cirmin cirim iin mebde' olmas da caiz oimaz. Onun mebde'inin, cirmin
suret ve kemali olan nefsn kuvvet olmas da caiz deildir. Feleklerin nefslerine gelince
kendi cisimleri vastasyla ve onlarn katlmyla oluan fiilleri dier cisimler zerine sdr
olur. Cismin, cisim olmas itibaryla baka bir cisim iin mebde'i olmayaca gibi iki nefs
arasnda da araclk edemeyeceini aklamtk. Eer bir nefs, cismin aracl olmakszn
baka bir nefsin mebde'i olmusa, cisimden bamsz bir varlnn bulunmas gerekir.
Felek nefs ise byle deildir. O, ne bir fiilde bulunabilir, ne de cisim yapabilir. Nefs,
mertebe ve kemal bakmndan cisme tekaddm etmitir. Bundan kan sonu, feleklerin
cirmi olmayan mebde'ler ve cirimler iin geerli olan suretleri bulunmaddr. Hepsi de
tek bir ilkede mterektirler. Bu mebde'e, 'Mall- Evvel' ve 'Mcerret Akl' gb isimler
verdik. Her felein kendine zg bir mebde'i vardr. Akl, akl gerektirir. Bu zincir
sayesinde de felekler cirim ve nefsleriyle blnebilir ve saysal olarak oalabilir nitelikte
oluurlar. En sonda se son felek bulunur ve teselsl burada durur. Bu noktada akl
cevherlerin sebeplere bal olarak saysal bakmdan oalabilir ve blnebilir olarak
huds etmeleri sz konusu olur. Her akl, mertebe bakmndan stte olup bunun bir
nedeni vardr. Akl, el-EvvePi akletmesi bakmndan kendi altnda baka br akln
varolmasn gerektirir. Kendi ztn akletmesi durumunda ise kendi feleinin varln
gerektirir. Felek cirim ise, mmkn olan zt ile ancak zt in akledebilr. Felek nefsi
se, bakasyla vacip olan ztn akledebilir. Cirim, felek nefsin araclyla baki kalr. Her
suret, maddesinin bilfiil olumasnn illetidir. Madde ise kendi bana ayakta kalamaz. Ayn
ekilde mknn da bamsz varl yoktur. Gk kreleri saylarn tamamladnda
ustukuslarn varoluu gerekir. Ustukus cisimler fesada urayan varlklar olduklar iin
mebde'lerinn deiken olmas vaciptir. Dolaysyla tek bana mutlak bir akln onlarn
varlk sebebi olmas sz konusu deildir.
Mterek maddeleri ve farkl suretleri olduu iin suretlerinin farkllnn, feleklerin
durumlanndak farkllklara bal olarak gereklemesi, maddelerinin de feleklerin
durumlarndaki ittifaka bal olarak mttefik olmas vacip olmutur. Felekler, tabiatlar
icab dairesel hareketi gerektirdikleri iin bunun gerei de maddenin varl olmutur.
Hareket trlerindeki farkllamann gerei ise, maddenin farkl suretlere brnme kabili-
yetinin olumas olmutur. Mufrak akllardan, zellikle de stmzde bulunan sonuncu
mufrak akldan semav hareketlerin de itirakiyle feyiz akar. Bu feyizde edilgenlik
bakmndan alt lemin suretlerinin resmi bulunur. Yine bu aklda fiil ciheti zere de
suretlerin resmi yeralr. Sonra yine ondan zellikle semav cirimlerin katlmyla suretler
taar. Bunu zelletiren ise semav tesirlerden biri olup unsur trnden bir cismin aracl
olmakszn gerekletirir. Bunu gerekletirirken yararland vasta, yle bir vastadr ki
onu cevherinde bulunan umumiyetten sonra zel bir kabiliyet sahibi klar. Bu mufraktan
zel bir suret tam ve o maddede resmedilmitir. Bilinmelidir ki bir, baka biri tahsis
edemez. nk her ikisi de dierinden farkl adan birdir. Ancak muhtelif tahsis ediciler
bulunabilir ki bunlar madde iin hazrlaycdr. Hazrlayc, yle bir eydir ki onda huds
eden bir ey hazrlananda bir ey oluturur ve bu sayede kurulan iliki baka bir eyle
kurulamaz. Bu hazrlama, suretleri baheden ilklerden daha evl bir varlk iin tercih edici
olur. Madde, ilk kabiliyeti zere bulunsayd, iki zdda nisbeti benzer olabilir ve suretlerden
birine zg olmas gerekmezdi. Buna gre yle denilebilir: tirak ile hds olan
maddeye semav cirimlerden tama olur. Bu tama, ya drt cirimden, ya drtle snrl
saydan, ya drtle snrl sebeplerin blnmesinden oluan farkl nispetleri bulunan tek bir
cirimden olabilir. te bu tamadan da drt unsur (=ansr- erbaa) hadis olur. Bu drt
unsur arlk ve hafiflie gre taksim edilir. Mutlak hafif olann eilimi yksee, mutlak
ar olann eilimi ise aaya dorudur. zaf olarak hafif ve ar olanlar se bu ikisi
arasnda eilime sahiptirler. Drt unsurdan mrekkep olanlarn varlna gelince, bu
varolu da semav hareketlerin tavassutuyla gerekleir. Bunlarn ksm ve gruplarn
daha sonra zikredeceiz. Bedenlerin hudsuyla birlikte ortaya kan insani nefslerin
varoluuna gelince, trdeki birliklerine ramen bunlar da oktur. Zau itibaryla bir olan
Mall-i Evvel'de oalan manalar varolup bunlar sayesinde de akllar ve nefsler sudur
eder. Bunu daha nce zikretmitik. Bu manalarn okluk, tr ve hakikat bakmndan
mttefik olmalar caiz deildir. Ancak bu ekilde onlardan tr bakmndan mttefik
okluklar sdr olabilir. Onda, hepsinin mtereki olan bir maddenin, farkhlaan ve
oalan suretlerin bulunmas lzmdr. Ki onda hakikat bakmndan farkl olan manalar
bulunmal ve her mana, tr bakmndan dierinden farkl br eyi gerektirmelidir.
Hibirinin gerei, dierinin gerei olmamaldr. Arz nefsler, bir veya birden fazla lletin,
miza ve maddelerden kaynaklanan sebeplerin tavassutuyla Mal-i Evvel'den olu-
mulardr. Yaratlta varlan niha nokta da budur.

Hareketler, Sebep Ve Gerekleri:

Biliniz ki hareket, tabi halindeki normal cisim iin tabii deildir. Tabiata uygun olan her
hareket, aslnda tabiattan farkl bir hl sebebiyle gerekletii iin gayr- tabidir. nk
hareketlerden herhangi biri, bir eyin tabiatnn gerei olsayd, tabiat bala olduu halde
kendisi btl olmazd. Hareket, ancak gayr-i tabi bir halin varlndan dolay tabiat
tarafndan gerektirilir. Ya nitelikte, ya nicelikte, ya meknda, ya durumda, ya da baka
bir kategoride olur. Hareketin srekli yenilenmesinin illeti, gayr-i tabi olan halin srekli
yenilenmesi ve gayeden uzaklama miktardr.
Hal byle olunca, dairesel hareketin tabiat kaynakl olmas sz konusu olmaz. Aksi
takdirde gayr-i tabi bir halden tabi bir hale gemesi ve ona ulatnda skn bulmas
sz konusu olurdu. Hareketin sz konusu gayr-i tabi hale kastl olarak ynelip onda
bulunmas da caiz deildir. nk tabiat tercih ile deil emir altna almayla (-teshir) fiilde
bulunur. Tabiat eer dairesel harekette bulunuyorsa, bu hareket zorunlu olduu veya
tabi bir kaynaktan, ya da gayr-i tabiden tabi olana kamay ifade eden gayr-i tabi bir
durumdan dolay gerekleir. Her tabi kan, o ey iin bizatihi tabi bir maksat olmas
imknszdr. Dairesel hareket, hibir eyden kamad gibi ona yneliyorsa, tabi
olmaktan kar. Ancak tabiat gerei byle olabilir. Eer tabi bir kuvvet deilse, o zaman
tabiat gerei bir ey olabilir. Onu bu harekete ynlendiren, ona gsterilen meylin
aracldr. Deriz ki: Hareket, sebepleri srekli yenilenen bir manadr. Her blm, belli
bir sebebe zg olup sebat sz konusu deildir. Tek bana sabit bir manadan
kaynaklanmas da caiz deildir. Caiz olmas halinde de, durumlar bakmndan bir
deiiklie uramas vacip olur. Herhangi bir cihetten sabit olan eyden, ancak baka bir
sabit kar. Bir akl irade, asla hareketi gerektirmez. nk o, her trl deiim sfatndan
soyutlanmtr. Akl kuvvet, makl iin her zaman hazrdr. Dolaysyla bir maklden
baka bir makle intikal ettii varsaylmaz. Ancak hayal ve duyularn katlm olduunda
byle olabilir. Hareket iin yakn bir mebde' gereklidir. Dairesel hareketin yakn mebde',
felekte bulunan nefs olup onun tasavvur ve iradeleri srekH yenilenme iindedir. Bu da
felein cisim ve suretinin kemlinin gstergesidir. Eer her adan kendisiyle kim olsayd
mutlak kil olur ve ne deiim, ne de intikal kabul ederdi. Bilkuvve olanlara da
karmazd. Felee nsbeti, bzm hayvan nefse nisbetimiz gibi olurdu. Ama onun bir
ekilde maddeyle kark bir akletme biimi vardr. zetle fade etmek gerekirse onun
evham, ya da dorusu evhama benzeyen, hayalleri ya da gerei hayale benzer dleri,
bizdeki akl fiiller gibidir. Bunlar hareket ettiren ilk muharrik, asl itibaryla madd deildir.
Bunlarn hareketi, sonsuz bir kuvvetten kaynaklanmaktadr. Nefsin kuvveti sonludur. Ama
el-EvvePi akletmesi sebebiyle onun nuru srekli stnde dolat in kuvveti sonsuz
olur. Ayn ekilde dairesel hareketler de sonsuzdur. Semav cirimler, cevherlerinde
bilkuvve bir ey, yani nicelik ve nitelik bakmndan bilkuvve bulunan unsurlar olmad
iin surede -ri zlme kabul etmeyecek biimde maddelerinde zlmtr. Ama durum
ve ynlerinde onlara da bilkuvve nz olmutur. nk felek ya da gezegenin yrngesinin
czlerinden hibiri, ona veya baka bir cz'ne rastlamaya daha evl deildir. Bir
cz'nde bilfiil bulunduunda, baka cz'nde bilkuvve bulunacaktr. En yce hayra
benzemeye almak, kemlin zirvesinde kalmay gerektirir. evk yani arzunun ilkesi,
ondan akledilen ksmdr. el-EvveTe benzeme arzusu, bilfiil olmas bakmndan felek
hareketlerin kaynan oluturur ki bu bir eyin onu gerektiren tasavvurdan sudndur. lk
anda zt itibaryla kastedilmemi olsa da sonu deimez. nk bilfiil, tasavvur olarak
vardr. Bundan da bilfiile dnk bir talep oluur. Bu, ahs olmas mmkn olmadnda
ardklkla olur. Bu tasavvuru, ilk gayeye dnk dirilme eklinde cz' tasavvurlar izler.
Bu tasavvurlar da eitli konumlarda ntikal eden hareketler takip eder. Btn bunlar,
sanki melekt ve felek bir ibdet gibidir. rad harekette bizatihi gaye olmak art
deildir. Aksine arzu kuvveti herhangi bir eye doru yneldiinde, ondan yaylan tesir,
uzuvlarn onun iin hareket etmesini salar. Bazen kendisini gayeye ulatracak ynde
hareket ederken, bazen de benzer baka bir ynde hareket eder.
lk Mebde'i akletmekten, onu akl ya da nefsn olarak idrak etmekten alnan tat dorua
ulanca her eyi unutturur. Ama ondan, mertebe bakmndan daha aada olan bir ey
yaylr ki o, mmkn olduunca kendine benzer olan bir eye ulama arzusudur. Bildiiniz
gibi felek, hem tabiatyla, hem nefsle, hem de sonsuz bir akl kuvvetle hareket eder. Yine
grdnz gibi her hareket, dierlerinden ayrmtr. Bunlar gz nnde
bulundurduunuz zaman, gn tmn hareket ettiren muharrikin bir olduunu
anlarsnz. Gkkrelerinden her birinin kendisine yakn ve kendisine mahss bir
muharriki, kendisine zg bir arzulayan ve mauku vardr. Bu zel mufrklarn ilki, ille
gkkrenin muharrikidir. Batlamyus'tan ncekilerin ifadelerine gre bu sabit cisimlerin
kresidir. Batlamyus'a gre ise onu kuatan, ama onun dnda bulunan gkkredir.
Bundan sonra ilk gkkreyi izleyen gkkrenin muharriki gelir. Bunlardan her birinin
zgn mebde'i, btnn de bir mebde'i vardr. Bu yzdendir ki hareketin devam ve
dairesel dngde, feleklerin itiraki sz konusudur. Bunlardan herhangi birinin hareket
kastyla veya hareket ciheti kastyla ya da hz ve yavalama takdiriyle aa varlklardan
biri iin olmas caiz deildir. Daha dorusu hibir fiil kastyla byle olamaz. nk her
kast, bir maksat iin olur ve varlk bakmndan maksattan eksiktir. nk bir ey iin
varolan ey, varlk bakmndan dierinden daha tamdr. Dolaysyla kmil varln varln
daha eksik olana borlu olmas caiz deildir. Mall iin de sdk bir kast olamaz. Aksi
takdirde bu kastn kendisinden daha gelimi olan iin yararl ve verici olmas
gerekecektir. Vacip ile kastedilen, ancak o ey olabilir ki kast onun iin hazrlayc ve
baka bir eyin varln salaycdr. Yersiz olmayan her kast, kast sahibi iin bir tr
keml fade eder ki kastta bulunmad takdirde bu kemle sahip olmayacaktr. Varl
llet ile keml bulan bir malln, illet iin onda bulunmayan bir keml ifade etmesi
imknszdr. u halde yksekte bulunan, aada bulunan iin bir ey murat
etmeyecektir. Murat edecei ey, kendinden stte bulunan iin olacaktr ki bu, mmkn
olduunca d-EvvePe benzemektir. Aadaki-nin yukardakine benzemesi eklinde olsa
bile gayenin, semav cisimlerden herhangi birine benzer olmas da caiz deildir. Eer
byle olsayd, hareket sz konusu cismin hareketinin trnden olup ona aykr ve ou
yerde ondan daha hzl olmazd. Gayenin, hareketle ulalan bir ey olmas da caiz
deildir. Ancak feleklerin cevherlerini oluturan madde ve nefslerden farkl bir ey olmas
gerekir. Bu durumda geriye kalan, feleklerden her birinin mufrk akl cevhere benzeme
arzusudur. Hareketleri, fiilleri ve hallerindeki farkllk da o husustaki farkllna bal
olacaktr. Bunlarn nitelik ve niceliklerini bilmiyor olsak da byledir. Sonu itibaryla lk
llet hepsi tarafndan mtereken arzulanan olur. Eskiler bunu u szle ifade etmilerdir:
Hepsinin de k olunan tek bir muharriki vardr. Her gkkrenin de kendine zg bir
muharriki ve kendine zg bir mauku vardr. u halde her felein hayr akleden
muharrik bir nefsi, cismi sebebiyle tahayyl yani cVyta ynelik bir tasavvur ve iradesi
vardr. Yine onun altndakileri balayan hareketleri olacaktr. Bu zincir bizim
bulunduumuz felee kadar uzanmaktadr. Bu hareketlerin mdebbiri de Faal Akl'dr.
Semav hareketlerin ayrlmaz sonucu, feleklerin hareketlerine uygun biimde cereyan
eden unsurlarn hareketleridir. Bu hareketler, Faal Akl'dan taan feyzin kabul iin zemin
olutururlar. Faal Akl da onlara kabiliyetlerine uygun suretleri baheder. Hareketlerin
sebep ve gereklerini bu ekilde aktarm olduk. Kalan ksmlarn tabiyt blmnde
greceksiniz.

Dokuzuncu Mesele:

Ezel nayet ve kazaya errin dhil oluu hakkndadr.

bn Sina dedi ki: nayet; el-Evvefin zan iin varln bulunduu nizm biliyor olmasdr.
nayet, zt bakmndan imkn lsnde hayr ve keml illeti olmas ve anlan biimde
bundan raz bulunmasdr. O, hayr nizmn mmkn olan en st dzeyde akleder.
Aklettiinden de aklettii en kapsaml surette nizm ve hayr taar. Bu feyiz, imkn
lsnde en mkemmel nizma gtrr. nayetin anlam budur. Hayrn kaz-i ilhye
dhil oluu bizatihi olup araz yoluyla deildir. er ise bunun tam aksine olup deiik
ekilleri vardr. rnein ac ve kedere er denir. Zulm, irk ve riyaya da er denir. zetle
ifade etmek gerekirse zt itibaryla er yokluktur- Ama her yokluk er olmayp sadece tr
ve tabiat bakmndan sahip olunan kenltn yokluudur. Araz itibaryla er, hak eden
birindeki kemli hapsetmek ve yok etmektir. Zt itibaryla er, ancak lafzyla bildirilmesi
durumunda hsl olan eydir. Eer herhangi bir ekilde husul sz konusu olursa umm
er olur. errin bu trnn karsnda, olabilecek en st noktadaki keml zere varolmak
yer alr ve onun bilfiil olmas gerekir. nk bilkuvve olan asl itibaryla olmadndan
errin ona bulamas da mmkn deildir. Araz tibaryla erre gelince, onun herhangi bir
ekilde varolmas mmkndr. Onun tabiatnda bulunana bilkuvve varolan ey mdhil
olabilir ki madde iin geerlidir. Bu da bizzat kendisinde bulunan bir araz nedeniyle olur.
Varoluunun ilk ekli, kendisine ynelen keml iin sahip olduu zel kabiliyetini
engelleyen yapdr. Bu yap, onu yle baya bir mizaca ve si bir cevhere dntrr ki
dzeltme, ekillendirme ve yaplandrmaya tahamml etmez. Sonuta asl yaratl,
sakatlanp eksilmeye urar. Bunun sebebi, failin mahrum etmesinden deil, fiile maruz
kalann (mnfa'il) kabul etmeyiindendr. Dardan kaynaklanan eye gelince, ya
keml kazandrcya engel olur, ya da keml iin zt ve yok edicidir. lkine rnek olarak
bulutlarn an younlamas veya yksek dalarn varl sebebiyle gne nn
yeterince alnamamas sonucu mahsullerin yeterince olgunlua ulaamamasn
gsterebiliriz, ikinciye rnek olarak da, bitkiye zamannda verilmesi gereken suyu
vermeyerek yetiebilme zelliini kazanmasn engellemeyi gsterebiliriz. Ahlak ilkelerin
yokluuna da er denir. lkinin rnei zulm ve riyadr. kincisinin rnei ise kin ve
hasettir. Ac ve kederler iin de er tanm kullanlr. Bir anlamda kemlinden eksik olan
her ey iin er denebilir. Btn hepsinde belirleyici olan ya yokluk, ya da keml
yokluudur. Deriz ki: Bir eyler var olarak hayal edildiinde ya mutlak hayr, ya da
mutlak er olurlar. Yahut bir adan hayr, dier adan er olurlar. Bu ksma girenlerde
ya hayr ve er denk olur, ya da biri dierine baskn olur. inde hibir er barndrmayan
mutlak hayr tabiadar ve yaratlta bulunabilir, iinde hibir hayr bulunmayan mutlak er
veya errin baskn olduu, ya da hayra denk olduu ey se mevcut deildir. Bu durumda
sadece hayrm baskn olduu ve bir ekilde er ieren eyler kalr. Bu tr eylerin
bulunmas gerekir. nk bu tr eylerin yokluu, varlndan daha ktdr. Bunlarn
varl, varln tat cihetten tamaldr. Cz' errin varl nedeniyle kll hayr
yitirilmemelidir. Zaten errin bu kadarnn varl imknsz olsayd, araz yoluyla erre yol
aan sebeplerin de yok olmas gerekirdi. Bu ise kll hayr dzenine halel getirirdi. Hatta
bunu gzard etsek ve btn dikkatimizi muhtelif varlklarn mmkn ksmlarna versek,
btn ynleriyle serden uzak bir varlk hsl olurdu. Geriye sadece varln bir tr kald
ki bunda varl izleyen zarar ve errin art olmas sz konusudur. rnein ate byledir.
Varlk, ancak ate ile keml bulur. Ate ise ya yakc, ya kaynatcdr. Birtakm rast-
lantlarn gereklemesi ve atein bir yoksulun giysisine deerek onu yakmas
kanlmazdr. Ama daim ve ekser olan, ateten hayrn hsl oluudur. Daim olan
byledir, nk birok canl tr hayatnn devamn atee borludur. ounluk iin de
byledir, nk ahs ve trlerin ounluu yanma tehlikesinden uzaktadr. Daim ve
ekser yararlan, geici ve aznlkta olan serler iin terk etmek aklc deildir. Bu tr
eylerdeki hayrlar, yle denilebilecek biimde murat edilmitir: Allah Tel eyay
murad eder, erri de araz yoluyla murad eder. Hayr, zt itibaryla gerekmi iken, er
araz tibaryla gerekmitir. Hepsi l iledir. Vardmz sonu udur ki etken ve edilgen,
semav ve arz, tabi ve nefsn kuvvetler btn iinde belli bir tertip ile dzenlenmitir.
yle ki kll dzeni salarken olduklar gibi kalma ve serlere yol ama gibi ihtimalleri
imknsz klarlar. Buna gre lemin hallerinden bazlar, nefste huds eden baz halleri
kyas ile gerektirebilir. rnein irkin bir inan, kfr veya baka bir er suretine yol
aabilir. Ya da bedende irkin bir grnm veya sakatlk suretine neden olabilir. Byle
olmasayd kll nizm sabit kalmazd. Bu nedenledir d zorunlu olarak ortaya kan ve
kalc olmayan gereklere iltifat edilmemi ve bunlar gzard edilmitir. Cenb- Hakkn
yle buyurduu rivayet edildi: "Bunlar cennet in yarattm; nemsemem, unlar, da
cehennem iin yarattm, onu da nemsemem. Her ey yaratld gaye iindir." (Bkz.
Buhr, Edeb, 12; Kader, 4; Mslim, Kader, 6-8; Tirmz, Kader, 3)

Onuncu Mesele:

Ahiret, nefsler in ebed saadet, nbvvet, vahiy ve ilhamn nitelii hakkndadr.

Konuya girmeden nce u esaslar koymak isteriz:
Birinci Esas: Her nefsn kuvvetin kendine zg bir lezzet ve hayr, sknt ve erri vardr.
drak eden idrak bakmndan gl, zt bakmndan stn, idrak edilen de varlk
bakmndan kmil, zt bakmndan erif ve sebat bakmndan daha kalc ise alnan lezzet
ok daha fazla ve byk olacaktr.
ikinci Esas: Herhangi bir kemlde fiile gei, drak edilenin lezzetli olmasnn bilinmesi
ama niteliinin tasavvur edilememesi durumunda iten hissedilmez ve arzulanmaz. Ona
doru koulmaz. Byle bir idrak sahibinin durumu, arknn tnsndan veya tenin
yumuaklndan hibir ey hissetmeksizin ve tasavvur etmeksizin zevk alan sar ile
grme zrlnn durumuna benzer.
nc Esas: Keml ve mlayim olan ey, drak kuvvetinde bulunabilir. Bu durumda da
nefs, sahip olduu bir engel veya meguliyet nedeniyle ondan tiksinir ve zddn ona
tercih eder. Ya da bilkuvve zddyla engellenmedii halde onu hissedemez. Hasta gibi.
Engel kalktnda tabi haline dner ve samimi bir stek sahibi olur. Tabiat arzulad iin
de lezzetin kemline ular.
Bu esaslar grdkten sonra deriz ki: Nefs-i natkann kendine zg kemli, klln
suretinin resmedildii akl bir lem olabilmektir. Klldeki akl dzen, suretlerin yaratcs
tarafndan kll zerine taan hayr, meb-de'den balayarak mutlak rhn deerli
cevherlere akmak, sonra bedenlere bir ekilde bal rhniyetc, sonra yap ve varlklaryla
gksel cisimlere, sonra nefsinde varln btn yapsn toplayarak varolan leme denk
akl bir lem olabilmek, mutlak gzellii, hayr, hakk ve esizlii grmek, onunla
btnlemek, misaliyle nakolmak, yoluna girmek ve onunla ayn cevherden olmak
demektir. Kemlin bu ekli, varlk, devamllk, lezzet ve saadet bakmndan hibir keml
ile mukayese edilemez. Bu lezzet, fiziksel lezzetlerin ok stnde, cismn kemltn
fevkindedir. Hatta keml ve nem bakmndan aralarnda iliki kurmak bile mmkn
deildir. Bu saadete ulaabilmenin yolu, nefsin pratik ksmnn slh ve ahlak gzel-
letirmekten geer. Ahlak yle bir melekedir ki onun sayesinde fiiller nefsten hi
dnmeksizin kverir. Bu da zt yaratllar arasnda aracl kullanmak suretiyle olur.
Bu da araclk fiillerinde bulunmakla deil ikisi arasnda araclk etme melekesinin
gelimesiyle olur. Bu srete hayvani glerde itaat yaps, ntk kuvvetlerde ise stnlk
salama yaps geliir. frat ve tefrit melekeleri de bilindii zere hayvan glerin
gereklerindendir. Bunlar glendiinde ntk nefste itaat yaps derinleir. Bu da onun
bedenle ilikilerini glendirip ona boyun emesine yol aar. Araclk melekesi ise, ntk
nefsin gereklerinden biridir. O glendiinde bedenle iliki kopar ve byk bir mutlulua
ular. Nefslerin bu iki kuvveti yani ilim ve amel kuvvetlerini kazanma balamnda
bulunduklar farkl mertebeler mevcuttur. nsan nefsinde aklla bilinenleri tasavvur etmek
ve gzel ahlak le donanmak ne kadar da gereklidir. Bylelikle ebed bedbahtla
mahkum olma snrm amam olur. Nasl bir ahlak ve tasavvur insann ebed
bedbahtln gerektirebilir? Hang tasavvur ve ahlak bedbahtla yol aar? bn Sina
bunlara cevaben yle der: Bunlar ancak takrb olarak syleyebilirim. Keke hi
konumayp sussaydm. airin dedii gibi:
Brak yazmay, sen ehli deilsin, Yzn mrekkebe battrsan ne kar.
Sanrm bu, insan nefsinin mufrak mebde'leri hakk bir tasavvurla dnmesi, varlklar
burhan ile kantlanm olduu iin onlar yakn biimde tasdik etmesi, sonsuza dek
uzanan kll hareketlerde vuku bulan hususlarn g illetlerini renmesi, klln heyetinin
ve czlerinin birbirlerine nispetlerinin zihninde oturmas ve lk Mebde'den varlk leminde
bulunan mevcudatn en sonuncusuna kadar hepsini kuatan bir dzen olduunu
bilmesidr. Ayrca inayeti ve onun niteliini dnmesi, her eyden nce varolan Zt'n
nasl bir varl olduuna kafa yormas, birliinin nasl olduunu tefekkr etmesidir. Bu
birliin, oalma ve deimeye uramakszn nasl bilinebileceini dnmesidir.
Varlklarn bu Zt'a gre nispetlerinin tertibinin nasl olacan dnmesidir. nsann
basireti arttka, saadete olan yatknl da artacaktr. Bu sanki insann, bu lemden ve bu
lemin bantlarndan yine bu lemle ilikisini teyit etmesi sayesinde kurtulabileceini
gstermektedir. Bylece br leme duyduu arzu ve ak artarak onun srekli ne
bakmasn salayacak ve arkasna bakmayacaktr. Bu arzuyu kazanamam ve bu
tasavvurlarda bulunmam olan nefsler ve basit kuvvetler, basitlikleri zere kalsalar ve
ilerinde birtakm salkl yaplar, gzel ahlak melekeleri istikrar bulsa o ana dek
kazandklar yla da mutlu olacaklardr. Ama bunun aksi olursa, ya da ilm melekelerin
esaslarna ulatktan sonra kan bir engelden dolay sahip olduklar arzuya yz
evirirlerse ebed bedbahtla mahkum olurlar. Bu gruba girenler; ya insan kemle
ulama noktasnda kusurlu davrananlar, ya da gereklere aylar rk grlere srarla
sarlan inatlardr. Bilerek inkr edenler en kt durumda olanlardr. Saf nefsler,
kurtulua uyank ve zeki olanlardan daha yakndrlar. Ama nefsler ayrld ve avama
hitap eden trden bir ahiret inanc yerletii zaman, insanlar iin stlerinde bulunan ve
keml olmayan bir ekim kalmaz ki anlattmz trden bir mutluluk yaasnlar, ya da
keml yokluundan tr anlatlan trden bir bedbahtla dr olsunlar. nk btn
nef-sn yaplar aaya dnk ve cisimlere doru ekilmektedir. Bunlarn hayal
edilmeleri gereklidir. Hayal iin de cisimler gerekmektedir. bn Sina dedi ki: Onlar iin,
hayal gcnn dayanaca semav cirimler gerekir. Bu g sayesinde kendisine dnyada
anlatlan kabir ahvalini, dirilii ve uhrev hayrlar grr. Baya nefsler de, kendilerine
dnyada anlatlan azab grrler. Hayali suret, fiziksel suretten daha zayf deildir. Hatta
baz ryalarda olduu gibi ok daha kuvvetli bile olabilir. Deersiz nefsler asndan
mutluluk ve bedbahtlk budur. Kutsal nefslere gelince, onlar bu tr hallerden uzak, keml
ile temasta ve hakik lezzete dalm vaziyettedirler. Eer onlarda sz konusu hallerden
ahlak veya itikd bir iz kalmsa, ondan dolay ac eker ve iiliyyn derecesinin altnda
kalrlar. O iz silininceye kadar da bu durum devam eder. En yksek derece, daha nce
belirttiimiz gibi peygamberlerin derecesidir. Peygamberlerin nef-sn kuvvetlerinde
tabiyt balnda zikredeceimiz zellik bulunur. Bu zellikleri sayesinde Allah
Tel'nn kelmn iitir ve yaknlatrlm melekleri grrler. Melekler, onlarn
grebilecei suretlere dnmlerdir. Varlklar en eref olandan balad gibi, lk AkFa
da en eref olan ykselir. Aa doru inildiinde ise en deersiz olan maddeye ulalr.
Nefsler de ayn ekilde en deersiz olandan balayarak ntk nefse kadar ielir ve
nbvvet makamna ularlar. Bilindii zere insan tr, birlikte yaamaya ve zorunlu
ihtiyalarn salamak iin trnn dier mensuplarna muhtatr. Onun ihtiyacn
salayan da bir ekilde ona muhtatr. nsanlar arasndaki bu ortak hayat, ancak
muamele ve alverile salanr. Herkes ihtiyalar iin bakalarna ihtiya duyar. Eer her
ihtiyacn kendi karlamaya alrsa, ayn anda birok eyi yapmak zorunda kalr.
Muamelelerde birtakm kurallarn ve adaletin bulunmas gerekir. Bu kurallar ve adalet
llerini koymak iin de bir yasa koyucuya ihtiya duyulur. Yasa koyucu, insanlara hitap
eden ve kurallara uymalarn salayan biri olmaldr. Bu nedenle insan olmaldr. Bu
noktada insanlarn kendi grleriyle babaa braklmalar kargaaya yol aacaktr.
Herkes kendini haldi grecek, dierlerini haksz sayacaktr. Byle bir insana duyulan
ihtiya, byklarn ve kalarn uzamas kadar gerekli bir olgudur. Ancak ilh inayetin bu
tr cz' yararlar gerektirmesi caiz olmad gibi, lk Mebde' ve meleklerin de unlar bilip
bunlar bilmemesi caiz deildir. lk Mcbde'in mmknler dzeninde bildii eyin varolmas
da caiz deildir. Peki varl ona bal olan ve varl zerine baka bir eyin varl nebn
olan eyin varolmamas nasl caiz olur? te btn bu elikilerden dolay birtakm
ayetlerle dier insanlardan ayran bir insan peygamberin varl arttr. Bu ayetler, Rabbi
katndan indirilmi olmas itibaryla onun doruluunu kantlar. nsan peygamber insanlar
tevhide davet edip irkten men eder, onlar iin birtakm hkm ve esaslar koyup gzel
ahlaka zendirir, kin ve nefretten sakndrr. nsanlar ahirete ve ahiret sevabn kazan-
maya tevik edip mutluluk ve bedbahtlk iin nefsierinin yatknlk duyaca misaller
gsterir. Hakkn insanlara grnmesi, ancak zl bir surette olur. nk o, hibir gzn
grmedii, hibir kulan iitmedii bir eydir. Peygamber onlara ibadetleri tekrar tekrar
yaptrarak kendisinden sonra Mabud'larn zikretmelerini salar. nsanlara Mabud'larn
zikrettirecek eyler, ya hareketler ya da hareketlerin yok edilmesi eklinde olur. Hare-
ketlere rnek olarak namaz ve benzeri ibadetleri zikredebiliriz. Hareketleri yok etmeye
rnek olarak da oru ve benzeri ibadetleri zikredebiliriz. Bu tr hatrlatclar olmamas
halinde insanlarn peygamberin davetini zaman iinde unutmalar muhakkaktr. Bu
ibadetler onlara ahrette de byk yarar salayacaktr. Ahiret saadeti, nefsin irkin
ahlaktan ve mfsit melekelerden arndrlmasyla mmkndr. Bunlarn yerlemesiyle
nefs bedenden rahatsz olmaya balar ve beden zerindeki ynetme gc artarak ondan
etkilenmez olur. Bu sayede hakka ynelme ve batldan yz evirme melekesini kazanr.
Sonuta bedenden ayrldktan sonra ulaaca mutluluk iin tam bir istidat kazanm olur.
Btn bu fiiller, herhangi biri tarafndan Allah Tel'dan indirilmi farizalar olduuna
inamlmakszn yaplsa ve bu kimse her fiilde Allah Tel'y zikretme gereine inanarak
O'ndan gayrisinden yz evirsc zikredilen mutluu kazanmaya lyk olacaktr. Baka biri
iin byle olunca, peygamberin Allah katndan geldiini bilerek bunlar fa eden kimsenin
durumu nice olur? nk o, Allah Tel'nn gnderdii risleti, resul gndermenin
hikmet-i ilahiye vacip olduunu, peygamber tarafndan vazedilen hkmlerin tamamnn
Allah Tel tarafndan vacip klnm hkmler olduunu ve peygamberin birtakm
olaanst zelliklerle dier insanlardan ayrtn, sdkna dellet eden ayet ve
mucizeler sebebiyle kendisine itaatin farz olduunu bilmektedir.
Bu mesele tabiyt blmnde aklanacaktr. Ama siz, yukarda anlattklarmzdan Allah
Tel'nn mevcudatta nasl bir nizm kurduunu anlam olmalsnz. Heyulay, bir sureti
kaldrp bir sureti isbt ederek nefslere nasl da itaatkr klmtr! nsan nefslernin felek
nefslerle nasl sk ilikileri olduunu, hatta Faal Akl'm heyula zerindeki tesirinin nasl
ilgin ve gl olduunu da grm bulunuyorsunuz. Nefs, mufrak akllarla temas
kurabilmek ve onlara fikir ve kyasla ulalamayacak trden nice ilimler tarmak iin ok
keskin bir sala ulaabilir. lk Kuvvet ile cirimleri ekip evirme, halden hale sokma gibi
tasarruflarda bulunur. kinci kuvvet ile de gaipten haber verir ve meleklerle konuur.
Bunlarn, peygamber iin olanna vahiy, veller in olanna ise lham denir.
Bu noktada bilgelerin Reisi bn Sina'nn tabiyt konusunda sylediklerini nakletmeye
balyoruz.

3- Tabiyt (Fizik) le lgili Grleri

Ebu Ali bn Sina dedi ki: Dier btn ilimler gibi fizik (-tabiyt) ilminin de bir temel
konusu ve ilaveleri vardr. Fizik ilminin konusu, deiim iinde olmalar, hareket ve skn
ynnde mteharrik olmalar itibaryla varolan cisimlerdir. lmin esaslar, cisimlerin
madde ve suretten mrekkep olmas, bunlarn hakikatleri ve her birinin dierine nisbeti
gibi hususlar olup ilahiyat ilmi bal altnda bunlardan sz etmitik. Terkip konusunda
fizik ilmine zg olan husus, fizik cisimlerin mrekkep cisimlerden terkip olduklarn
bilmenizdir. Bu cisimler ya yatak gibi birbirine benzer, ya da insan vcudu gibi farkldr.
Cisimler, mfret ve mrekkep cisimler olmak zere ikiye ayrlrlar. Mrekkep cisimlerin
bilfiil varolan sonlu sayda czleri vardr. Mrekkep cisimler mfret cisimler olarak bilinen
bu tur czlerden olumulardr. Mfret cisimler ise, bilfiil czleri olmayan ama bilkuvve
sonsuz sayda cze blnebilen cisimlerdir. Blnme, czler arasndaki bitimenin
ayrlmas eklinde olduu gibi, arazn bir ksmna mahsus olmasyla da gerekleebilir. Ya
da dnce yoluyla olur. Bu bakmndan da blnmeye uramayan cisme bilfiil cz
olmayan mfret cisim denir. Cismin, bilfiil blnme kabul etmeyen czlerden mrekkep
olabileceini syleyenlerin bu grleri tutarszdr. nk her cz, dier cz ile temas
halindedir ve onu bu temasla megul etmektedir. Bir eyi temas yoluyla megul eden
ey, ya bu meguliyete bir ara vererek boluk brakacak, ya da byle bir boluk
brakmayacaktr. Boluk brakt anda temas edilen, blnm olacaktr. Boluk
brakmad takdirde ise baka bir eyin ona temasna imkn vermeyecek, kendisine
baka bir ey temas edecektir ki bu akl ve manta aykrdr. ki cz zerine vazedilmi
her cz ayn ekilde bitiiktir. Bunun dnda drtgenlerin terkibi de ap ve kenarlarn
eitlii sebebiyle ve gne ve glge temaslar cihetinden byledir. Btn bunlar, atomun
yani blnmeyen czn (=cz- l yetecezz) varolmasnn imknszln ortaya koyan
delillerdir.
Bu giriten sonra ilmin ana meseleleri zerinde konumak istiyoruz. Bunlar alt makale
ile snrlayabiliriz.
Fiziksel cisimlerin gerekleri olan hareket, skn, zaman, mekn, boluk (=hal), sonluluk
(=tenh), cihetler, temas, kaynama (iltihm), bitime (ittisal) ve ardklk (
tetbu') gb meseleler hakkndadr.
Hareket: Cisimde kararl olan bir halin ar ar baka bir eye doru ynelme biiminde
deimesi ve ona bilfiil ya da bilkuvve ulamasna 'hareket' denir. Hareketin halden ayr
olmas gerekir. Hal, eksilme veya art kabul edebilir nitelikte olmal ve kendinde
benzersiz bir hal olarak kalabilmelidir. Siyahlk-beyazlk, scaklk-soukluk, rutubet-
kuruluk, uzunluk-ksalk, yaknlk-uzaklk ve hacim bakmndan byklk kklk gibi.
Cisim, bir meknda iken hareket ettii zaman onda keml hsl olur. Birinci fiil kemle
ulatran, ikinci fiil se kemle ulamadr. Cisim, ilk meknnda bilfiil, ikinci meknda ise
bilkuvve mevcut olur. Hareket, bilkuvve olann bilkuvve olmas bakmndan ilk kemlidir.
Varl ancak mutlak kuvvet le mutlak fiil arasnda bir zamanda olabilir. Bilfiil hsl olan
eylerin istikrarl ve kemlini tamamlam bir husul olmaz. Bundan ortaya kan,
hareketin her eyde eksilme ve arta yatkn oluudur. Bunun tek istisnas cevherlerdir.
u halde cevherlerde hareket adna bir ey husule gelmez. Cevherin kevn ve fesad bir
hareketle olmayp tek defada bir emirle olur. Nicelie gelince, eksilme ve arta yatkndr.
Dolaysyla onda hareket olabilir; gelime, zayflama, salnma ve younlama gibi.
Nitelie gelince, o da eksilme, artma ve sertleme kabul eder; aarma, kararma gibi.
Dolaysyla onda da hareket husule gelir. Muzfa gelince, eksilme ve art kabul
bakmndan ncekilerden birinin kategorisi iin arz olabilir. Ona bir hareket izafe edildii
zaman, sz konusu kategori iin hakikat olur. cEyn' yani "nerede" olmakla gelince,
hareketin ondaki varl gayet ak olup intikldir. 'Meta' yani ne zamanda olmakln
cisim iin varl, hareketin ona balanmasyla olur. Onda hareket nasl olabilir? Eer
hareket olsayd, her "ne zaman" iin, baka bir "ne zaman" sz konusu olacaktr. Vaz'
yani duruma gelince kanaatimize gre onda da hareket olabilir. zellikle yuvarlak cismin
kendi ekseninde hareket etmesi rneinde olduu gb. nk onu kuatan meknn yok
olduu varsayldnda bile hareketli olmas imknsz olmayacaktr. Ancak bu hareketli
meknda varsayld zaman imknsz olacaktr. Bunun varlk alemindeki rnei,
kendinden tede baka cirim bulunmayan en uzak cirimdir. Durum eksilme ve
sertlemeye yatkndr. rnein 'Dikil!' 'Eil!' denir. Mlke gelince ondaki hal deiiklii,
ncelikle nerede olu bakmndandr. u halde mlkteki hareket arazdr. Fiilde bulunmaya
gelince, mlkteki hal deiimi bilkuvve, niyet veya arala olur. Hareket nce fiil sahibinin
kuvvetinde, niyetinde veya aracnda olur. Fiilde ise arazla olur. Hareket, bir halden k
olduu iin ancak kararl bir halden kla olabilir. Oysa fiiller byle deildir. u halde zt
ile hareket ancak nicelik, ntek, neredelik ve durumda olabilir. Bu da bir eyin
neredelii, nicelii, nitelii ve konumu bakmndan hareketten nce veya sonra bulunduu
hal zere kalmasnn caiz olmamasdr.
Skun: Hareketin bulunabilecei bir eyde hareketle ilgili suretin bulunmamasdr. Onun
bu yokluu bir tr mana olup resmedilmesi mmkndr. nsanda her ikisinin birden yok
bulunmasyla yrme gcnn yokluu arasnda fark vardr. lkinde inan ve sylem
bakmndan mutlak olumsuzluk sz konusudur. kincisi ise, yrme gerekesinin ortadan
kalkmas halinde varolan yrme kart durumda bulunmasdr. Ancak yrme hali, bir
yerde mevcut olup illeti de mevcuttur. Yrmek sz konusu yokluk iin arazla varolan bir
illettir. Dolaysyla yokluk araz illetine bal, arazla mevcuttur.
Biliniz ki cisimde gerekleen her hareket, ancak muharrik bir illetle varolabilir. Eer zt
ile ve cisim olmas itibaryla hareket etmi olsayd, her cisim hareketli olurdu. te bu
yzden, muharrikin cism heyula ve onun sureti zerine ilve bir mana olmas vcp
olmutur. Byle bir mana cisimde ya olur, ya olmaz. Muharrik, eer cisimden ayrksa
cisimde mevcut hareket ve deiime yatkn bir manay hareket ettirmi olmaldr. Ztnda
bulunan bir mana sebebiyle hareketli olan cisim, zt ile hareket eden (=mteharrik
bizatihi) olarak isimlendirilir. Buna gre onda bulunan illetin bazen hareket ettirmesi,
bazen hareket ettirmemesi sz konusu olur ki buna tercihle hareket eden (=mteharrik
bi'1-ihtiyr) denir. Ya da byle olmaz ki buna da tabiat gerei hareket eden
(=mteharrik bi't-tab') denir. Tabiat gerei hareket edenin tabi hali iinde hareket
etmesi caiz deildir.
nk bir eyin tabiatnn, zt iin gerektirdii eyin tabiat bozulmadka ondan ayrlmas
mmkn deildir. Cisimde belirginleen her hareket, ancak tabiat btl olmadan ayr
olabilir. Ama tabiat, hareketi tabi haline dnebilmek n gerektirebilir. Tabi haline
dndnde hareketin gerekesi ortadan kalkacak ve hareket etmesi mmkn
olmayacaktr. Bu durumda da hareketin miktar, tabi durumdan olan uzakln miktaryla
orantl olacaktr. Bu hareket, eer meknda oluyorsa doru olmaldr. nk o, tabi bir
eim indir. Tabi eim iin olann da mesafe bakmndan en yaknda olmas gerekir. En
yakn mesafe ise doru izgiyle mmkndr, Meknda gerekleen dairesel hareket, tabi
olamaz. Durumda gerekleen hareket de ayn ekilde tabi olamaz. Tabi olan her
hareket, tabi olmayan bir halden katr. Dolaysyla onda ayrld eye dnmeye dnk
tabi bir kastn bulunmas caiz olmaz. nk onda tercih sz konusu deildir. Eer dn
gerekleiyorsa, o hareket gayr-i tabi bir harekettir. Bu durumda da irade ve tercihten
domu bir hareket olur. Eer zorlama sonucu olursa, o takdirde de tabiat ve tercihe rc
etmesi gerekir.
Hareketler, kendileri itibaryla iddet ve zaafa, hz ve yavalamaya maruz kalrlar. Ama
bu, aralkl sknlarla olmaz. Hareketler, tek bir kategori zerinde vuku bulduklarnda
ayn cinste veya o kategorinin altnda yer alan cinslerden birinde olurlar. Hareketler tr
bakmndan bir olabilirler ki bu durumda tek bir cihetten ayn trden baka bir cihete eit
bir zamanda ynelmeleri zorunlu olduunda sz konusu olur. ahs bakmndan da bir
olabilirler. Bu da, ahs bakmndan tek bir hareketliden tek bir zamanda sdr
olduklarnda olur. Birlii, hareketlerdeki bitime sebebiyledir. Tr bakmndan mttefik
olan hareketler zt olmazlar. Hareketlerin mutabakat ile bir ksmnn bir ksmndan daha
hzl, daha yava veya eit olduklarnn sylenebildii hareketler kastedilir. En hzl olan,
ayn mesafeyi dierinden daha ksa srede alr. Zdd ise en ar olandr. Eit olan da
malmdur. Hareketler arasndaki mutabakat, bilkuvve olduu gibi bilfiil veya hayalle de
olabilir. Zt hareketlere gelince, konulan ayn olan ki harekete denir. Bunlar, o konuda bir
araya gelmeleri imknsz olan iki ayr zt olup aralarnda ok byk farkllk mevcuttur.
Hareketlerin ztl, hareket edenlerin ztlyla veya zaman sebebiyle, yahut zamanda
hareket edenlerin ztlamasyla gereklemez. Aksine taraf ve cihetlerin ztla-masyla
gerekleir. Buna gre meknda gerekleen dorusal ve dairesel hareketlerde ztlama
olmaz. nk bunlar cihet bakmndan elimemektedirler. Hatta dairesel harekette cihet
dahi sz konusu deildir. nk o bitiiktir. Meknda gerekleen dorusal hareketlerde
ztlama tasavvur edilebilir. rnein biri inerken dieri kabilir, biri saa giderken dieri
sola gidebilir. Hareket ve skn arasndaki ztla gelince, yokluk ile iyelik arasndaki ztlk
gibidir. Her yokluun skun olmadn, sknun hareket etmeme durumu olduunu daha
nce aklamtk. Bu da hareketin sz konusu olduu meknda geerlidir. Bu adan
bakldnda mekndaki skn sadece mekndan ayrlma ynndeki hareketin karsnda
yer alrken ona ynelen hareketin zdd olmaz. Hatta bu sknun o hareket iin
tamamlayc olmas bile sz konusudur.
Buraya kadar sylediklerimizi kavradnzda zaman anlamanz daha kolay olacaktr.
Zama-n: Bir hareket, bir mesafede belli bir hzla varsaylr ve onunla beraber ayn
mesafede baka bir hareket daha bulunur ve bu ikisi birlikte balayp mesafeyi birlikte
alrlarsa, eer farkl anlarda harekete gemi ve hareketi ayn anda terk etmilerse, biri
dierinden daha fazla yol alm olacaktr. Eer biri yava, dieri hzl ise, ayn anda
balayp, ayn anda durmalar halinde yava olann hzl olandan daha az mesafe alm
olduu grlr. Hzl olann nce balayp brakmas durumunda belli hzla belli bir mesafe
almas, belli bir arlkla ise daha az mesafe almas mmkndr. Hzl olann sonra
balamas ve brakmas durumunda ise ayn hzla daha az mesafe almas mmkndr.
Dolaysyla bu mmknlk ilki ksma mutabk iken mceb ksma mutabk olmaz ve bu
mmknln durumu bitme ve tkenme olur. nk hareketler asndan tek bir hal sz
konusu olsayd, hz bakmndan bir olanlar, yani balama ve brakma an bakmndan ayn
olanlarn ayn mesafeyi almalar gerekirdi. Bir mmknlk dier mnknlkten daha az
olduu iin, bu mmknlkte artma ve eksilmenin olmas da mmkn olmu ve harekete
uygun bir miktara sahip olmutur. u halde harekeder iin, kendilerine uygun bir miktar
sz konusudur. Hareketlere uygun olan her ey bitiiktir. Bitime ise yenilenmeyi
gerektirir. te 'zaman' olarak adlandrdmz kavram budur. Sonra bunun belli bir madde
zerinde olmas gerekir. Buradaki madde hareket, yani hareket miktardr. Yokluk
bakmndan farkl iki hareketin vuku bulduu varsaylrsa orada iki farkl mmknlk,
daha dorusu iki farkl miktar bulunur. Mmknlk ve miktarn ancak bir konu zerinde
olabileceini daha nce ifade etmitik. u halde zaman, kendisinden nce baka bir
zamann bulunduu zamana bal bir muhdes deildir. nk hakknda konutuumuz
ey, bizzat o zamandr. Onun hadis oluu, ancak yaratcsnn nceden varolduu bir
yaratl hudsudur. Zamann taalluk ettii ve uygun olduu ey de byledir. Zaman
bitiik bir kavram olup sadece zihinde blnebilir. Blnd zaman anlar kar ve
gemi-gele-cek olmak zere iki dilime ayrlr. Gemi ve gelecek zamanlarn zaman
iindeki konumu saysal birimlerin say iindeki konumlar gibidir. Onda bir an olmas,
saydaki tek birim gibidir. Hareket edenlerin zamandaki konumu, saylanlarn say iindeki
konumlar gibidir. Dchr ise zaman kuatandr. Zamann ksmlar tamamen zihinsel
ksmlar olan saatler, gnler, aylar ve yllar gibi dilimlerden oluur.
Mekn: Cismi kuatm olan eye mekn denir. Cismin dayand eye de mekn
denilmitir. lki tabiatlarn konu aldklar tanmdr. Bu tanma gre o, bir mtemekkini
muhtevi, hareket halinde ondan ayrk ve ona denktir. O, bir mtemekkinde bulunan bir
ey deildir. Heyula ve suret olan her ey mtemekkindedir. u halde mekn, ne heyula,
ne de surettir. Maddeden soyut olduklar iddia edilen boyutlar da, mtemekkin cismin
yerini almaz. Bu, bazlarnn dndkleri gibi boyutlarn boluundan veya boluu caiz
grenlerin sandklan gibi bo olmalarnn caiz olmas nedeniyle deildir.
Boluun reddi noktasnda yle deriz: Boun boluu varsaylsa mudak anlamda bir ey
olmayp sahip olduu nicelie gre mevcuttur. nk varsaylan her boluk, kendisinden
az veya ok baka bir boluu var edebilir, ztnda blnme kabul edebilir. Yok
(=ma'dm) ve ey olmayan (-ley*) ise byle bir varetme gcne sahip deillerdir.
rnei ey olmayann boaltlmas sz konusu deildir. nk o bir nicelik sahibidir. Nice-
likler ise ya bitiik, ya ayrktr. Ztndan ayrk olan ise czleri bakmndan ortak tariften
yoksundur. yleyse bolukta ortak bir tarif sz konusudur. Yani o, czleri bakmndan
bitiik olup deiik cihetlere yaylmtr. u halde o, boyutu kabul eden bir durum
sahibi niceliktir. rnein ona mutabk olan cisim gibi. O sanki, maddeden farkl retisel
bir cisimdir. Bunlardan hareketle deriz ki: Boluk, ya o miktar iin vazedilmi, ya da
vazedi ve miktar boluun iki cz olmas biiminde olur. lki geersizdir. Zira miktar
zihinde paralannca, boluk tek bana miktarsz kalr. Buna ramen bir miktar olduu
varsaylsa, bu da akl ve manta aykr olur. Eer kendi asndan miktar sahibi
grlrse, o da kaplad miktar deil kendiyle kim bir miktar olur. Boluk madde ve
miktarn bilekesi ise, o zaman cisim olur ki o da doluluktur.
Bitime ve ayrma kabul eden her ey ortak bir maddeye sahiptir. Bu madde her ikisine
de yatkndr. Boluk ise maddeye sahip deildir. Dolaysyla onda bitime ve ayrma caiz
deildir. Bundan hareketle deriz ki: ki cisim arasndaki bir dierini menedi (=temnu)
duyularla bilinir. Temnu, madde bakmndan deildir. nk madde, madde olmas iti-
baryla czlerinden ayrlmaya uramaz. Ancak cisim, boyut sureti sebebiyle cisimden
ayrlabilir. Boyutlarn tabiatlar, geimeyi reddedip direnme ve saknmay gerektirir. Bir
boyutun baka bir boyuta girdii varsaylsa, ya ikisi de mevcut veya yok, ya da biri
mevcut dieri yok bulunurlar. kisi birden mevcut olsalar, ikisi birden daha fazla olurlar.
nk byk olan, her zaman daha fazladr. kisi birden yok olsalar, ya da biri mevcut
dieri yok olsa, aralarnda geime olmaz. Bolukta cismin bulunmas boyut iinde boyut
olmasdr ki bu imknszdr.
Cismin sonsuz olmay noktasnda unu syleyebiliriz: Zt ile varolan her durum ve tertip
sahibi sonludur. Eer sonsuz olsayd, ya btn taraflar bakmndan sonsuz, ya da bir
taraf bakmndan sonsuz olurdu. Bir tarafndan sonsuz olmas halinde zihinde sonlu
taraftan bir czn ayrlmas sz konusu olurdu. Sz konusu miktar da o czle birlikte belli
basma bir ey olacaktr. Ardndan zihinde iki sonlu tarafa uygulanacaktr ki bu durumda
ya, uzama bakmndan birbirlerine mutabk olarak birlikte artan da eksilen de denk
olacaktr ki bu imknszdr. Ya da uzamayp ksa-larak sonlu olacaktr. Ayrlanda da
sonluluk olaca iin bilekeleri sonlu olacaktr. Bu durumda asl da sonlu olacaktr. Btn
taraflar bakmndan sonsuz olduunda ise, btn czlerin bulutuu bir ayrm noktasna
sahip olmas varsaylarak son olur. Czler ve iki cz hakknda sylenecek olan da ilkinde
sylenenle ayndr. Bundan doan burhan udur ki zt bakmndan tertip zere ve bilfiil
mevcut olan sonludur. Bu bakmdan sonsuz olan ey se varolduunda eksilme ve art
kaldrmas ayrlmaz gerek olur ki bu da imknszdr. Czleri sonsuz ve bu czleri birlikte
bulunmadnda ise gemi ve gelecekte birbiri ardnca varolmas mmkndr. Belli bir
sayda ve durum ve tabiat bakmndan tertipsiz olduunda da birlikte bulunmalarna engel
yoktur. nk durum ve tabiat bakmndan tertip zere olmayan, intibak da
kaldrmayacaktr. Birlikte varl olmayana gelince o bundan en uzak olandr. Cismn
kuvvetlerin sonluluunu kabul ederken cismn olmayan kuvvetlerin sonsuzluunu
savunuruz. bni Sina dedi ki: Bilfiil sonsuz varln mmteni olduu eyler, btn
alardan mmteni olmazlar. rnein say blkuvve sonsuzdur. Hareketler de ayn ekilde
fiile dnmeyen kuvvetle sonsuzdurlar. Saylarn sonsuzluu belli bir sonu olmakszn
artma kuvvetine sahip olnalarndadr. Biliniz ki kuvvetler fiilin ortaya k iddetine veya
ortaya k saysna ya da fiilin beka sresine gre artma veya eksilme bakmndan
farkllk arz ederler. Aralarnda iki uzak fark sz konusudur. iddet tr bakmndan fazla
olan, mddet tr bakmndan eksik olur. Hareket ettiren kuvvet iddetli olduka
hareketinin kalclk sresi daha ksa, hareketlerini says daha ok olur. Hibir kuvvet
iddeti bakmndan sonsuz olamaz. nk buna yatkn haller bakmndan ortaya kan, ya
zuhur ettii ekil zere art kabul etmesidir ki bu durumda sonlu ve sonra art caiz
olur. Ya da bunu kabul etmez ki bu da iddet bakmndan sonluluktur. Cismn
kuvvetlerin tamam blnebilir ve sonludur.
Cihetlere gelince, bilindii zere srf boluk, boyutlar veya sonsuz br cisim
varsaydmzda tr bakmndan farkl cihetlerin varl asla sz konusu olmaz. Ne alt, ne
st, ne sa, ne sol, ne n, ne arka olur. Cihetler, ancak sonlu cisimler hakknda
dnlebilir. Ayn ekilde cihetler de sonludur. Bu nedenledir ki onlara iaret edilebilir ve
her cihetin dierinden ayran zgnlk ve ayrcal vardr. Cisimler kresel olduklarnda
cihetlerin belirlenmesi kuatan ve kuatlan zere olur. Bunlardaki ztlama, merkez le
kuatan evre arasndadr. Belirlenmi csm kuatc olduunda iki tarafn belirlenmesi
iin yeterli olur. nk kuatma, merkezi, ondan en uzak ve ona en yakn noktay sbt
eder, bunun iin de baka bir cismi gerektirmez. Cihetlerin, yaknln kendisi, uzakln
baka bir cisimle belirlenmesi sebebiyle yalnz kendisiyle belirlenmedii bir evre
varsayldnda bu da hi kukusuz bir kuatcya gtrecektir. Hareketleri dorusal olan
cisimlerde cihetlerin varl onlarn mekn ve hareketleri sebebiyle kendilerinden sonra
olmaz. nk cihetler, onlarn hareketleriyle ortaya kar. Dolaysyla cihetlerin kendisiyle
belirlendii cismin mtekaddim bir cisim olmas gerekir. Bu durumda cihetlerin biri tabiat
gerei ona en yakn olacaktr k o da sttr. Bunu da ona en uzak olan izleyecektir ki o
da alttr. Bu iks tabiat gereidir. Dier cihetler ise srf cisim olmalar sebebiyle
cisimlerde gerekli olmazlar. Aksine canl olmalar sebebiyle gerekirler. rad hareketin
kendisine doru olduu cihet n, kuvvetin balangc olan cihet sadr. st, ya lemin
stte oluuna kyasla, ya da ilk oluum hareketinin ona doru olmas itibaryla byle
tanmlanmtr. Bunlarn karsnda se arka, sol ve alt gelir. st ve alt, uzakln iki u
noktas olarak bilinirler ki 'boy5 olarak simlendirilmesi en uygun olandr. Sa ve sol
arasndaki uzaklk ise 'en' adyla anlr. On ile arka arasndaki uzaklk iin en uygun isimse
'derinlik'tir.
Cisimlerin tabi ve gayr-i tabi durumlar hakkndadr.
Bilindii zere cisimler basit ve mrekkep (terkip hali) olmak zere k ksma ayrlrlar.
Her cismin zorunlu bir yerkaplam (hacim) vardr. Bu hacim, onun iin tabi bir hacim
olabilecei gibi, tabiatna aykr bir hacim veya ne tabi ne de aykr bir hacim olabilir. Bu
hacmin bir ksmnn tabi, bir ksmnn aykr olmas da mmkndr. Cismin btn
hacminin tabi olmas imknszdr. nk bu, sz konusu cismin tabiat dndaki her
mekn terk etmesini veya tabiatna uygun olan her mekna ynelmesini gerektirir. Oysa
gerek durum byle deildir. nk bu, akl ve manta aykrdr. Cismin hacminin
tabiatna tamamen aykr olmas da sz konusu deildir. nk bunun gerei, cismin
tabiat icab hi skn bulmamas ve hareket edememesidir. Bulunduu her meknn
tabiatna aykr olmas halinde nasl hareket edecek veya hareketsiz kalacaktr?
Bulunduu her meknn ne tabiatna uygun, ne de aykr olmas ihtimali de geersizdir.
nk cismi bulunduu hal zere varsaydmzda onun iin kstlayc ve arazlarn
ortadan kalkmas sz konusu olur. Bu durumda onun kendine zg bir hacmi olmas ve
oray kaplamas gerekir. Buras onun tabi hacmidir. Oradan ancak zorlayc bir etkenin
zorlamasyla ayrlabilir. Drdnc ksmda ise cismin kaplamlarndan bir ksmnn tabi, bir
ksmnn tabiatna aylar olmas sz konusu olur. Ayn durum ekil iin de geerlidir. Buna
gre her cismin bir eklinin bulunmas zorunludur. nk cismin snrlar sonludur.
ekiller ya tabi, ya da zorlama neticesidir. Zihinde varolan zorlayclar kalktnda ve
cisim, cisim olmas itibaryla ele alnp czleri benzer olduunda eklinin kresel olmas
gerekir. nk tabiatn madde zerindeki etkisi bir ve benzerdir. Dolaysyla bir cznde
a, br cznde dorusal veya eik bir izgi oluturmas mmkn deildir. Dolaysyla
czlerin benzer ve kresel olmas gereklidir. Mrekkeplere gelince, czle-rindeki
farkllktan dolay ekilleri kresel olmayabilir. Semav cisimlerin tamam kreseldir.
Czleri ve kuvvetleri benzer olduu iin tabi kaplamlar ve cihetleri de birdir. Bundan
hareketle, iki lemde iki arz tasavvur edilemeyecei gibi iki ufukta iki ate de tasavvur
edilemez. Daha da tesi iki lem tasavvur edilemez. nk lemin kresel olduu sabit
bir gerektir. Biri dierinin yannda ve aralarnda boluk bulunan, sadece blnmez bir
czle birleen iki kresel cisim varsaylsa bu da imknszdr. Boluun imknszln daha
nce ifade etmitik. Harekete gelince, bilindii zere her cisim arazsiz olarak, bir
kaplamda bulunan cisim olmas bakmndan dikkate alnmtr. Bu cisim ya hareketli veya
hareketsiz olur. Tabi hareket ve tabi skn ile kasdettiimiz de budur. Deriz ki: Eer
cisim basit ise, czleri benzer olur. Onunla buluan ve meknnda bulunan czleri de
byledir. Czlerinden bir ksm, meknnn czlerine dierlerinden daha lyk deildir.
Onlardan birinin tabi mekn sahibi olmas da gerekmez. Dolaysyla bulunduu durumun
dnda olmas mmteni deildir. Bilakis tabiatlar gerei o durum veya nerelikten
bilkuvve ayrlmalar sz konusudur. Tabiatna ynelimi olmayan hibir cisim, haric bir
nedenle hareketi kabul etmez. Dolaysyla tabiatnda bir tr hareket bulunmas
zorunludur. Ya btn, ya czleri asndan byledir. Bylelikle bulunduu vaziyette
czlerinin hareketiyle hareketli olabilir. Bu durumda harekete yatkn olan her eyde bir
ynelim esas mevcuttur. Bu ynelimin dorusal veya dairesel olmas mmkndr.
Semav cisimler daha nce de ifade ettiimiz gibi dorusal hareketi kabul etmezler. Onlar
dairesel hareket iindedirler. Hareketlerinin dayandklar ilkeleri daha nce ifade etmitik.
Nitelie gelince ncelikle deriz ki, semav cisimler maddeleri bakmndan mterek
olmayp tabiatlar itibaryla farkldr. Ayn ekilde suretleri de farkldr. Bunlardan birinin
maddesinin baka birinin suretinde tasavvur edilmesi uygun deildir. Eer bu mmkn
olsayd, dorusal harekete dnlrd ki bu imknszdr. Semav cisimlerin tr bakmndan
farkl beinci bir tabiatlar vardr ki unsurlarn tabiatlarndan farkldr. Onlarn maddeleri
mterek, suretleri ise farkldr. Bunlar ate gibi kuru scak, hava gibi scak nemli, su gibi
souk nemli ve toprak gibi kuru soua ayrlrlar. Bunlar onlar asndan suret deil araz
niteliinde olup birbirlerine dnmeye, gelime ve bozulmaya yatkndrlar. Semav
cisimlerin etkilerine de aktrlar. Niteliklere gelince scaklk ve soukluk etken (-fail) nite-
liklerdir. Scak olan baka bir cismi titretip eritebilir ve buna maruz kalan da ac ekebilir.
Souk ise baka bir cismi younlatrp sertletirebilir ve buna maruz kalan ac
hissedebilir. Nem ve kuruluk ise edilgen niteliklerdir. Nemli, blnme ve birlemesi,
ekillendirme ve savmas kolay olandr. Kuru se btn bunlar kabul zor olandr.
Mrekkep cisimleri oluturan basitler, bu drt kuvvetin etkisiyle farkllap ayrabilirler.
Bunlardan hibiri dieri iin yok olamaz. Cisimler iin yapta niteliinde deildirler. Ama
tabiatlaryla tek balarna braklp haric hibir engelleyicinin etkisinde kalmadklarnda
bunlardan cirimlerinde scakl veya soukluk, kuruluk veya rutubet hsl olur. Yine
tabiatlaryla tek balarna braklp kendilerinden bir engel tarafndan
engellenmediklerinde ya skn, ya ynelim veya hareket hsl olur. te bu yzden
bunlara tabi kuvvet denilmitir. rnein ate tabiat gerei yakc, sema tabiat gerei
hareketlidir. Bylelikle tabi kaplamlar, tabiatn bunlar iin nasl kullanlabileceini, tabi
nitelikleri renmi bulunuyorsunuz. Bunlardan hareketle deriz ki:
Unsurlar dnm ve deiime yatkndrlar. nk aralarnda mterek bir madde vardr.
Bunlarda mahede dikkate alnr. rnein tatl suyun bir buz tama dndn grrz.
Tan zlerek kuma dntn de grebiliriz. Bu dnm srecinin ardndan tekrar
suya dnebilir. u halde su ile toprak madde bakmndan mterektirler. Ayn ekilde
ak bir havann bir anda sertleerek byk lde veya tamamen su, kar ve doluya
dntn grebilirsiniz. Donmu buzu bir tun kaba koyduumuzda yzeyde
damlacklar olduunu grrz. Bu, szma veya damlama eklinde deildir. nk buzun
kaba temas etmedii tarafta olumas sz konusudur. Benzer durumu su scak ve kap
dolu olduunda grmeyiz. Kabn iindeki bu toplanma, buzun temas etmedii yerlerde
olmaktadr. Kabn azn kapattktan sonra bir buz ktlesinin iine gmersek, yine iinde
su biriktiini grrz. Ayn kab az kapal biimde kaynar suyun ine koysak inde
hibir eyin birikmediini grrz. Bu fiziksel olaylarn nedeni, kaba giren veya kaptan
kan havann suya dnmesinden baka bir ey deildir. u halde su le hava arasnda
mterek bir madde bulunmaktadr. Hava atee de dnebilir. Bunu en yi
gzlemlediimiz yer, demircilerin kullandklar krklere benzer ekilde iddetli bir hzla
hareket ettirilen pompalarda grrz. Bunlardan kan hava, ahap ve benzerlerinde
tutuup yanar. Ancak bu, ekilme eklinde olmaz. nk ate, sadece yukar doru
hareket edip bir meknda istikrara ynelen bir harekette bulunmaz. nk ahapta
bulunan atein, korda bulunan ve yanmayan ate miktarnda olmas imknszdr. Atein
bir yerde istikrar elbette miktar bakmndan daha toplaycdr. Yaylan bir ey her zaman
iin toplanandan daha zayf olur. u halde hava ile ate arasnda da mterek bir madde
bulunmaktadr. Deriz ki: Unsurlar byme ve klmeyi, younlama ve seyrelmeyi
kabul ederler. Bir cisim, dtan bir ziyade olmakszn dier cisimden byk olabilir.
Eksiklik olmakszn da ondan kk olabilir. Byk ile kk arasnda da mterek bir
madde vardr. nk miktar heyulada bulunan bir araz, byklk ve kklk ise
niceliklerde bulunan arazlardr. Bunu suyun kaynama halinde grebiliriz. Kaynatlan su
seyrele-rek hacim bakmndan byr. Ayn ekilde arap da kpte bekledike ier ve
kaynatldnda taar. Glsuyu iesi de byledir. Az kapal ve dolu iken kaynatlrsa
krlp dalr. Bunun tek sebebi, iindeki suyun kaynama sonucu hacminin artmasndan
baka bir ey deildir. Bu noktada ona dhil olan ate paralaryla byd kesinlikle
sylenemez. ie suyla dolu ve inde boluk yokken byle olmas nasl mmkn
olacaktr? Atein tabiat gerei ykselme ynnde hareket ettii de sylenemez. Byle
olsayd glsuyu iesini krmas deil yukar doru kaldrarak uurmas gerekirdi. Br kap
hafif ve sert olduunda onu yukar itmek krmaktan daha kolay olur. u halde glsuyu
iesinin krlma nedeni, suyun btn ynlerden yaylp genilemesi sonucunda en zayf
noktasndan atlamasdr. Miktarn artp eksilme gstermesini kantlamak iin baka
rnekler de verilebilir. Deriz ki: Unsurlar, semav etkilere de aktr. Meyvelerin
olgunlamas, denizlerin met cezir olay, gne scak ve yukar doru hareketli olmad
halde gne vastasyla s ve n yaylmas, snn etkisiyle ykselme gibi fiziksel
etkilere gelince btn bunlar maddenin suretleri kabul noktasnda surederin yaratcs
tarafndan bahedilmi istidatlardr. Felek kuvvetlerin de haric etkileri olabilir. Yoksa
afyonu soutan suyu soutandan nasl daha gl olacaktr? Souyan ksm ztlarla
mrekkep olma sonucu bask altna alnmtr. Yine gne nlarnn otlar ve bitkilerde
meydana getirdii en hafif snmann etkileri, atein verdii daha yksek sya ramen
olumaz. Unsurlarn dnm, deiim ve etkileri nasl kabul ettiklerini bu ekilde grm
ve neyin cevher itibaryla, neyin de unsur itibaryla olduunu aa karm olduk.

nc Makale

Mrekkep cisimler ve sr- ulviyye (meteoroloji) hakkndadr.

bn Sina dedi ki: Drt unsurun kllileri mutlak olarak varolmayp kark halde bulunurlar.
Basitlik bakmndan en gls ate, sonra topraktr. Ate, gc itibaryla kendisiyle
karanlar kendine dntrr. Toprak ise btnnde onu kuatan nfuz gcnden dolay
byledir. Onun merkeze yakn olan iyz, basitlie en yakn olan ksmdr. Toprak farkl
tabakalara sahiptir. Birinci tabaka merkeze en yakn olandr. kincisi amurdur. nc
tabakasnda su ve gne tarafndan kurutulmu amur kark halde bulunur ki bu kara
tabakasdr. Suyun topran tamamn kuatm olmamasnn nedeni, topran suya
dnerek bask arazi olmas veya suyun topraa dnerek tepelerin olumasdr.
Toprak sert olup su ve hava gibi akkan deildir. Dolaysyla czleri birbiri stne
dklerek dairesel biimde ek alabilir. Hava ise drt tabakadan oluur. Topran hemen
stndeki tabaka, buharlar ve sdan oluan sulu hava tabakasdir. nk toprak gne
nlarnn etkisiyle snr ve s civara yaylr. Bir dier tabakada yine buharla kark bir
rutubet vardr, ama s bakmndan daha dktr. nc tabaka, saf ve mutlak
havadan oluur. Drdnc tabaka se dumanlardan oluan dumans tabakadr. Dumanlar
havada ykselerek atein merkezine ynelir ve en yksek yzeyde yaylarak yanan hava
gibi olurlar. Ate se tek bir tabaka olup yoktur. Reng olmayan effaf hava gibidir.
Atete grlen renkler, ona karan dumanlarn etkisiyle oluur. Atein stnde se
yksek felek cirimler bulunur. Unsurlar, tabakalar itibaryla onlara boyun emi olup
fesada urayan varlklar da onlarn tesirleriyle domutur. Felek her ne kadar souk veya
scak deilse de, sufl cisimlerde ondan kaynaklanan bir s ve soukluk bulunur. Bunun
nedeni felekten o cisimlere taan glerdir. Bunu cisim zerine yanstlan bir nn yakc
etkisinde grebiliriz. Eer bu nn yakma gc gnein ssndan kaynaklansayd, ste en
yakn olann en scak olmas gerekirdi. Halbuki byle deildir. Esas yakma nedeni, stc
gne nnn etkiledii havay stmasdr. Felek hareketlendirme gcyle scakl
harekete geirdiinde su karasal arz cisimlerde buharlama, kat karasal cisimlerde ise
dumanlama balar. Buharn ykselme mesafesi, dumann mesafesinden daha ksadr.
nk su stld zaman scak ve nemli olur. Karasal cisimler ise stlp latifletilderi
zaman scak ve kuru olurlar. Scak ve nemli olan, havann tabiatna daha yakndr. Scak
ve kuru olan ise atein tabiatna daha yakndr. Buhar, havann merkezini geemeyip
nn etkisinden ktnda souyarak younlar. Duman ise havann kaplamn aarak
atein snrna ular. Bu ikisinde hapsolduklarmda baka varlklar oluur. Duman atein
kaplamna girdiinde tutuur. Tututuunda ise muhtemelen iindeki tutumann tesiriyle
kayan bir yldz gibi grnr. Bir dier htimale gre de yanar ve indeki yanmann
etkisiyle krmz siyah olaanst semboller gibi grnr. Bir dier ihtimale gre youn ve
uzun olup iindeki yanmann devamyla birlikte bir yldzn altnda younlar ve ate onu
gezegenin feleinde dndrr. Bunun sonucunda gezegenin kuyruu gibi grnr. Bazen
de derin olur ve gezegenin evresini sakal gb kuatr. Dumanlar havann souuyla
alazlandnda yanmaya devam ederler. Dumandan arda kalanlar ise buludarn iinde
skarak bulutun ortasnda bir rzgar olarak iddetli hareketinden dolay gk grlts
denilen sesin kmasna yol aarlar. Hareketi ve hareket ettirmesi ok kuvvetli olursa,
hareketin yol at yksek isi, hava ve dumandan dolay tutuarak k saan bir atee
dnr. Buna da imek denir. Eer yanan duman ar ve youn ise, bulutun yeryzne
doru savrulmalaryla birlikte savrulur ve yldrm adn alr. Ama bu, latf bir ate olup
giysilere ve esnek cisimlete nfuz ederken altn, demir ve benzeri sert cisimlere
arptnda onlar eri-tit. yle ki kesenin iindeki altnlar eritirken keseyi yakmaz. Deri
srmlar-daki altn eritirken srmlar yakmaz. Yldrm gk grltsnden hl olmaz.
nk ikisi de benzer bir hareketten kaynaklanmaktadr. Gz daha keskin olduu iin
yldrm grr, ama gk grlts kulaa hemen gelmez. Yldrmn grlmesi, gk
grltsnn iitilmesinden nce olur.
Ykselen buharn bir ksm latf olup olabildiince ykseklere kar ve orada birikerek
oalr. Havann en uzak ve n kesildii noktasnda souyarak younlar. Buharn
younlam halinden bulut oluurken szan ksmndan da yamur oluur. Buharn bir
ksm arlndan dolay buluta dnemeyip hzla sour ve ani gelen gece souuyla
karlatnda buluta dnemeyerek yere der ki buna i denir. Birikmi buhar bazen
ykseklerde donarak yere der ki buna kar denir. Buhar ykseklerde birikemeden yani
i formunda iken yere der ki buna kra denir. Buhar, yamur damlalarna
dntkten sonra donarak ner ki buna da dolu denir. Buharn donmas, k mevsiminde
buluttan ayrldktan sonra, baharda ise bulutun iindeyken olur. nk d sndka,
souk ieride younlar ve giderek suya dnr. Souun iddeti ise onu dondurur.
Souun iddetinden dolay bizzat havada younlamas da mmkndr ki bu durumda
nce buluta sonra suya dnr. Buhar, bulutun parlak yzeyi zerine yaparak grme
noktalarna ve youn duvarlar dt gibi farkl k ve ua suretleri biiminde de
grlebilir. Bu durumda va uzaklk ve yaknlklar, gr asna yaknlk ve uzaklklar,
duruluk ve bulanklklarna, dzgnlk ve eriliklerine, okluk ve azlklarna gre farkl
grnmler kazanrlar. Bu olayn sonucunda ise gkkua, hle, gne ve parlak yldzlar
biiminde grntler oluur.
Hle, ualarn birbirlerine karmasnn gze yansmasndan oluur k ortadaki bulut uay
gizleyemez. Bu durumda yle bir daire grnr ki oda, bakan ile uay birletiren bir
izgi gibidir. Gz bu hlenin iine nfuz ederek uaya ular. Dalan ksmlarna baskn
olan aydnlk onu sanki yokmu gibi gsterir. Oradaki bulut, sanki effaf bir hava gibidir.
Gkkuana gelince, bunda bulut ua ynnn aksinde olur. ie halinde yaan
yamurdan uaya akseden alar, bakanla ua arasnda olmaz. Bilakis bakan uaya daha
yakndr. Bu durumda gkte oluan kemer benzeri daire uaya bakandan daha uzak olur,
Gne eer ufukta ise, bakan ve uann stnden geen hat ufkun zerinde ve odak olur.
Bu durumda ufuk yzeyinin daireyi ikiye blmesi gerekir. te bu nedenle gkkua
yarm daire eklinde grlr. Eer gne daha stte ise, yarm daire daha kk olacak,
renkler de yakn tarafta tam olarak belirgin olmayacaktr. Bulutlarn erken zlmesi
durumunda ise sis oluur. Aa doru sarkarak savrulmalarndan rzgarlar oluur.
Rzgarlar birbirleri zerine savrulabilirken, havann bir ynde salnarak gevemesinden
dolay daha da hareketlenip baka rzgarlarn zerine binebilirler. Rzgarlar en ok
etkileyen ise, bol miktarda younlam ykselen dumann souyarak inmesidir. Rzgar-
larn kaynaklar ykseklerdir. Dnmeleri ise ykselen havaya bal dairesel harekete
gsterilen direntir k bunun sonucunda rzgarlarn dnmesi gndeme gelir. Sam yeli ise,
yanc bir rzgardr. Yeryznn iinde yaanan terlemeye gelince, bu bir yne
meylettiinde souyarak suya dnr ve met olaynn etkisiyle yukar karak pnar
eklinde akar. Eer scaklk bu sular brakmamsa, souyarak oalr ve katlaarak
allagelmi mecralardan yeryzne kamayp bir defada byk bir zelzeleye yol aarak
karlar ve tkenirler. Zelzele, yeryznn iindeki alak ksmlarn kmesi sonucunda
skan havann boanmas eklinde de olabilir. Buharlar da ve maaralarn altlarnda
sktnda, eer gneten yaylan s veya gezegenlerin etkilerine maruz kalrlar ise
bunlardan maden cevherleri oluur. Bunlar, durum, zaman ve hammadde farkllna
bal olarak farkl olurlar.
Cevherler arasnda altn ve gm gibi eriyip ekillendirilebilenier olduu gibi cva ve
petrol gibi henz sertlememi olanlar da bulunur. ekillendirilebilir olanlarn zellii tam
sertlemeye direnmeleri ve sahip olduklar rutubetin canlln korumasdr. Baz
cevherler se buna yatkn deildir. Drt unsurdan felek glerin tesiriyle birtakm
varlklar da oluabilir. Unsurlar birbirlerine ok dengeli olarak kartklarnda madenler
oluur. Mrekkep varlklarda ise besleme kuvveti, gelitirme kuvveti ve dourganlk
kuvveti bulunabilir. Btn bu kuvvetler ise zellikleriyle ayrmtr.

Drdnc Makale

Nefsler ve kuvvetleri hakkndadr.

Bilnz ki nefs, tek bir cins olmas bakmndan ksma ayrlr:
a- Nebat nefs: Tabi ve ilevsel bir cismin domas, gelimesi ve beslenmesi bakmndan
sahip olduu ilk keml halidir. Gda yle bir cisimdir ki gdas olduu sylenen cisme
benzeme zelliine sahiptir. zlme miktar az veya ok olabilir.
b- Hayvan nefs: Tab ve ilevsel bir cismin czileri idrak etmesi ve irade ile hareket
etmesi bakmndan sahip olduu ilk keml halidir.
c- insan nefs: Tabi ve ilevsel bir cismin varolan fiilleri dnerek cra etmesi ve
gryle hkm karmas ve klli hususlar idrak etmesi bakmndan sahip olduu ilk
keml halidir.
Nebat nefsin kuvveti vardr:
1- Besleme kuvveti: Bu kuvvet, baka bir cismi, sahip olduu cisme benzer klar ve
zlen ksmlarna karlk onu buna ekler.
2- Byme kuvveti: inde bulunduu cismin en, boy ve derinlik gibi llerinde art
salayarak bulunmas gereken olgunlua ulamasn salar.
3- reme kuvveti: Kuvvet bakmndan kendisine benzer bir cz' cisimden alp benzer
baka cisimlerin de yardmyla yaratma ve kartrma gibi etkilere maruz brakmas
sonucunda bilfiil ona benzer bir cismi ortaya karmasdr.
Nebat nefsin de kuvveti vardr. Hayvani nefsin br hareket ettirmeyi, dieri idraki
konu alan iki kuvveti vardr. Hareket ettirme kuvveti iki ksma ayrlr ki ya diriltici olmas
itibaryla hareket ettirici, ya da fiil sahibi olmas itibaryla hareket ettiricidir. Diriltici
hareket gc, istek ve arzu kuvvetidir. Bu kuvvet, istenen veya kalan bir suretin
ardndan zihinde resmedildii zaman onu idrak eden kuvveti harekete yneltir. Bu
kuvvetin iki dal olup ilki ehvandir. ehvan kuvvet, zevk alma isteiyle yararl veya
zorunlu olarak hayal edilen eylerden kendisine yakn olan harekete ynelten kuvvettir,
ikinci ise gazap kuvvetidir ki baskn gelme gayesiyle zararl veya ifsat edici bir eyi
savmak zere hareket etmeye ynelten kuvvettir. Fiil sahibi olmas itibaryla hareket
ettirici kuvvete gelince sinirler ve kaslarda varolan kuvvettir. Bu kuvvet sayesinde kaslar
gerilip kiri ve balar kklere doru ekilir veya kklere aksi istikamette gevetilip
uzatlrlar.
drak kuvvetine gelince o da iki ksma ayrlr.
ilki dta olanlar idrk eder ki bu be ya da sekiz duyuda kendini gsterir. Bunlar
arasnda bulunan grme duyusu, sinir boluunda varolan bir g olup slak deriye
yansyan effaf cisimlerde bilfiil bulunan renkli siluetlerden; parlatlm cisim yzeylerine
kadar, her eyin suretini idrak edebilir. Bir dieri olan iitme duyusu ise kulak delii
yzeyine dalm sinirlerde bulunan bir g olup vuran ile vurulan arasndaki tazyike
maruz kalan hava dalgalanmasnn oluturduu sesi etkileyen dalgann kulak deliinde
hapsedilmi havada oluturduu etki sonucu oluan dalgalarn orada bulunan sinirleri
hareket ettirmesi neticesinde ortaya kan sureti idrak edip oluan sesi iitir. Koklama
duyusu ise beynin n ksmnda gs ularna benzer biimde yer alan iki knt iinde
bulunan bir g olup koklanan havayla kark kokuyu idrak eder. Bir dieri olan tat alma
duyusu ise dil yzeyine yaylm olan sinirlerde bulunan bir g olup ona temas eden
tkrks yala karan cisimlerin tatlarn idrak eder. Bir dieri dokunma duyusu olup
bedeni kaplayan btn deri tabakasnda yer alan sinirlerden oluan bir gtr. Sinirler,
kendilerine dokunan, ztlama yoluyla etkide bulunan, tabiat veya yapsnda deiime yol
aan her eyi idrak eder. Bu gcn tr itibaryla olmayp drt farkl kuvveti kaplayan bir
cins olmas daha dorudur. Bu drt kuvvetin ilki scak-souk ztln belirler. kincisi sert-
yumuak ztln belirler. ncs ya-kuru ztln belirler. Drdncs ise przl-
przsz ztln belirler. Bu ikililerin tek bir arata bulunmas, z itibaryla bir olmalar
gibi bir dnceyi dourabilir. Duyularla alglananlarn tamam, duyu organlarna giderek
onlar tarafndan ekillenirler. Duyu gc de onlar bu ekilde idrak eder.
kinci ksm: ten idrk eden ( = btn) gler. Bunlarn bir ksm duyularla
alglananlarn suretlerini, bir ksm ise manalarn idrak eder. ki ksm arasndaki fark
udur: Suret, nefs-i natkann ve zahir duyularn birlikte idrk ettikleri eydir. Ama duyu,
onu daha nce idrak ederek nefse iletir. Koyunun kurt suretini idrak etmesi gibi. Manaya
gelince o da, nefsin duyularn idrakinden nce duyularla alglanan idrak ettii eydir.
Koyunun kurtta kendisi iin varolan tehlikeyi idrak edip ondan kamas gibi. Batn
idrakler arasnda bazlar hem idrak eder, hem fiilde bulunur, bazlar ise yalnz idrak edip
fiilde bulunmazlar. kisi arasndaki fark udur: Bunlarda fiil, idrak edilen suret ve
manalarn birbirleriyle ba baa braklmas ve birbirlerinden ayrlmalardr. Bu durumda
idrak de, fiil de idrak ettii eyde olur. Fiille beraber bulunmayan idrak ise, suret veya
manann herhangi bir fiili olmakszn sadece kuvvede bulunmasdr. Btn idrak edilenler
arasnda ilk olarak idrak edilenler olduu gibi ikinci olarak idrak edilenler de bulunur, kisi
arasndaki fark udur: lk idrak, suretin bir eyin kendisi iin hasl olduu surette ortaya
kmasdr. kinci idrak ise suretin olumasna yol aan baka bir ey cihetinden olmasdr.
Btn hayvan idrk glerinden biri de hiss-i mterektir. Bu kuvvet, beynin n
ksmndaki ilk boluk olup zt itibaryla be duyuda oluan btn suretleri kabul eder.
Sonra hayal ve tasvir gc gelir ki bu da beynin n ksmnn son boluunda yeralr. Hiss-
i mterek tarafndan kabul edilen suretleri onlarn zail olmasndan sonra da korur. Bir de
hayvan nefse kyasla muhayyile olarak isimlendirilen, insan nefse kyasla da mfekkire
gc olarak anlan bir kuvvet vardr. Beynin orta ksmndaki bolukta yeralan bu kuvvet
hayalde bulunanlar sentezler veya tercihine gre birbirlerinden ayrr. Sonra vehim
kuvveti gelir ki bu da beynin orta ksmnn sonunda yeralr. Bu g sayesinde duyularla
alglanan cz'iytta bulunan gayr-i hissi manalar idrak edilir. Kurdun kendisinden kalan
bir hayvan, bebein efkat grmesi gereken bir canl olmasna hkmedilmesi gibi. Sonra
hatrlayn hafza kuvveti gelir ki beynin son boluunda yeralr. Vehim kuvvetinin idrak
ettii gayri hiss manalar muhafaza eder. Hafzann vehim kuvvetine nispeti hayaln hss-
mtereke nispeti gibidir. Ancak biri manalar, dieri suretlerle ilgilidir. Bunlar, hayvan
nefsin be kuvvetidir.
nsann nefs-i natkasnn sahip olduu kuvvetler ise bilme (kuvvet-i lime) ve yapma
(kuvvet- mile) kuvvetleri olmak zere ikiye ayrlr. Bu kuvvetlerin her kisi de
isimdeki ortaklktan dolay 'akF olarak adlandrlabilir. Yapma kuvveti, insan bedenini
fikre zg cz' fiiller ynnde hareket ettiren kuvvettir. Bunu kendine zg slah edici
grler gerei ifa edip hayvan drt kuvvetine kyasla ifa etmez. Hayal edici ve
vehmedic hayvan kuvvete benzerlii dikkate alnr. Ayrca kendine kyasla dikkate alnr.
Bunun drtsel kuvvete kyas, insana zg etken ve edilgen durumlar olumasna izin
vermesidir. Utanma, haya, glme ve alama gibi. Hayal ve vehim glerine benzerlii,
bunlar kevn ve fesada tbi hususlarla ilg nlemleri ve insan sanatlar bulmada
kullanmasdr. Bunun kendi nefsine benzerlii se, onunla teorik akl arasnda ortaya kan
yaygn ve herkese bilinen grlerin domasdr. Yalann yz kzartc, doruluun gzel
olmas gibi. Bu kuvvetin akl kuvvetin hkmlerinin gerektirdii biimde dier bedensel
kuvvetler zerinde de sz sahibi olmas gerekir. Bylelikle o onlardan deil, onlar ondan
etkilenirler. Onda tabiattan elde edilen beden kaynakl zillet halleri oluturmaz; zaten
bunlara irkin davranlar denir. Bilakis bedensel kuvvetlerde kendisine tbi olma
eilimini oluturarak onlara egemen olur. Teorik bilme gcne gelince, bu g sadece
maddeden arnm klli suretlerle ekillenir. Eer bu suretler bizzat tecrit olmu
deillerse, bu g onlar mcerret hale dntrp hibir maddi bant brakmaz. Bu
suretle ilikisi bakmndan da farkl nispetleri sz konusudur. nk baka bir eyi kabul
etme yetenei olan ey, onu bilkuvve kabul ettii gibi bilfiil de kabul edebilir.
Kuvvet biime sahiptir. lki mutlak heyulan kuvvet olup herhangi bir fiilin etkisi
olmakszn sahip olunan mutlak istidattr. rnein kk bir ocuun yazma kuvveti
byledir. kincisi mmkn kuvvettir ki herhangi bir fiili yapma ynndeki istidattr.
ocuun harfleri renmesinden sonraki kuvveti byledir. ncs 'meleke' ad verilen
kuvvettir ki bir aracn bulunmasyla sz konusu istidada sahip olmaktr. Buna gre onu
kazanmak iin aba sarfetmesine gerek olmakszn diledii zaman yapabilir. Teorik
kuvvetin suretlere nispeti, mutlak istidat nisbeti olabilir k bu 'heyulan akl' olarak
adlandrlr. Onda ikinci kategorilere ulalmasn salayan ilk kategoriler hsl olduunda
ise 'akl- bilfiil' olarak adlandrlr. Kazanlabilir (=kesb) ikinci kategoriler husule gelip
bilfiil biriktii ve diledii an mtla edebildii takdirde 'kazanlm akl' (= akl-i
mstefd) olarak adlandrlr. Sadece birikmi olduunda ise 'bilmeleke akl' olarak
isimlendirilir. nsan tryle ilgili taksimler bylelikle son bulmaktadr. Bunlar, btn
varln temel esaslarna benzemektedir, insann da bu istidatta bulunduu aamalar
mevcuttur. nsan akl yle gl bir istidada sahip olabilir ki faal aklla temas kurmada
ok fazla renme ve abaya gerek duymaz. yle ki her eyi kendiliinden bilir gibidir.
Bunu taklit ile deil, iindeki ara tanmlar kapsayan bir dzenle yapar. Bu ya bir defada,
ya da muhtelif zamanlarda birka defada olur. te bu da Ruh'l-Kuds'e mnasip olan
kutsal kuvvettir. Ruh'l-Kuds ona btn ma'klttan feyizlerde bulunur. Ya da uygulama
kuvvetini olgunlatrmada ihtiya duyduunu feyiz yoluyla baheder. Bunun en st
derecesi nbvvettir. Bu derecede o kuvvete veya muhayyile gcne Rh'l-Kuds'ten
yle bir ma'kl tamaktadr ki muhayyile bunu fiziksel misaller veya iitilebilen szler
biiminde nakleder. O bu sureti, insan suretindeki melekle, kelm da ifade suretindeki
vahiyle nakleder.

Beinci Makale

nsan nefsin cevher olup cisim veya cisimle kim olmamas, drakinin aralarla olduu
gibi arasz da olabilmesi, kendisinin bir, glerinin ok olmas ve bedenle birlikte
varolmasna ramen bedenden sonra da baki kalmas hakkndadr.
Nefsin cisim olmaynn burhan, ztlarmz madde ve maddenin nicelik, nerelik ve
durum gibi arazlarndan mcerret halde tamamen akl bir idrakle hissetmemizdir. Bunun
nedeni ya zt iin mdrik olann birlii bilmek, varl mutlak olarak bilmek gibi mcerret
olmas, ya da akln onu mutlak anlamda insan gibi arazlardan tecrit etmesidir. Buna gre
sz konusu mcerret suretin ztna baklmas ve bu soyutlanma niteliinin nasll
zerinde dnmesi gerekir. Bu ondan alnan bir eye kyasla m soyutlanmtr? Yoksa
alannn soyut olusuna kyasla m soyutlanmtr? Hi phesiz ondan almana kyas
edilmesi tibaryla soyut deildir. Bu durumda geriye akldaki varl bakmndan durum
ve nerelikten soyutlanm olmas htimali kalmaktadr. Durumu olmayan bir eyin durum
ve nerelii olan bir eye hulul etmesi sz konusu olmaz ki en gl yol budur. Maddeden
soyutlanm zt bakmndan bir olan akl varlk u seenekler dna kamaz: Ya belli baz
czlerine nispeti olup belli bir cihete hulul ederek mahalline nispetle sada veya solda
bulunur. Ya da kll bakmndan tek bir nispeti olur. Yahut ne ona nispeti, ne de btn
czlere nispeti olur id nispet btn alardan kaldrld zaman cismin btn veya bir
ksmna hulul etme ihtimali de ortadan kalkar. Nispet gerek olduu zaman, aklla bilinen
varln bir durumu olup sahip olmad bir duruma konulmu olur ki bu akl ve manta
aykrdr. Bununla u aklk kazanr ki maddeye sinmi olan suret, blnebilir cz'
eylerin siluetleri olabilir. Bu czlerden her birinin, dier czlere bilfiil veya bilkuvve
nispeti bulunur. Tarifin czleri arasnda tanlk balonundan oalan ey bir btndr ve
tarif bununla blnmez. Bu btnlk, btnlk olmas bakmndan blnebilir olanda nasl
resmedilecektir? Ayn ekilde kuwe-i natka tabiat gerei bilkuvve sonsuz olan akliyat
bilfiil birer birer akleder ve bu birimlerden hibiri dierinden evl olmaz. Bu durumda
salkl gr u olmaktadr ki bilkuvve sonsuz olan eylere muktedir olan bir eyin
mahallinin, cisim ve cisim kuvvetinde bir mahalli olmas caz deildir.
Akliyatn mahallinin cisim olmaynn kesin delili, cismin zorunlu olarak bilkuvve
blnebilir olmasdr. Blnemeyen bir eyin blnebilir bir eye hulul etmesi sz konusu
olmaz. Akl olan blnebilir olmad iin blnebilir olana hulul etmez. Cismin blnebilir
olduunu daha nce dellendirmitik. Soyut ma'kln blnebilir olmadn da az nce
fade ettik. Bolnmeyenin, blnebilir olana hulul etmeyiine gelince, mahalli yle
taksim edebiliriz: Mahal, kendisine hulul edeni ya btl klar d bu yanltr. Ya da btl
klmaz ki bu durumda ona hulul edenin mahallin bir ksmna ya da tamamna hulul etmesi
sz konusu olur ki bu imknszdr. nk bir ksmn hkmnn, tamamn hkmyle ayn
olmas gerekir. Ya da mahallinin blnmesiyle blnerek blnmeyen varsaylr. Buna
bal olarak da ona hulul edenin blnd varsaylr. Bu da u ihtimaller dna kmaz:
Ya aklla bilinen ekil ve say gibi czleri bakmndan benzerdir. Ama aklla bilinen her
suret bir ekil deildir. Ya da aklla bilinen suret srf akl deil hayal olabilir. Bundan daha
a yle demenin mmkn olmaydr: ki czden her biri kendi bana mana
bakmnda kll ifade eder. Cins ve fasl ( ayrm) bakmndan yaplan tariflerin
czlerinde olduu gibi benzer de olmayabilirler. Bu gr de birok imknszla yol aar
niteliktedir. rnein cismin her cz' blnebilirdir ki bu durumda cinsler ve fasllarn
sonsuz olmas gerekir. Bu ise btldr. Ayn ekilde bir tarafta cins, dier tarafta fasl
bulunsa ve cismi blsek, cinsin yarsnn bir tarafta, fasln yarsnn da baka bir tarafta
bulunmas gerekir ki bu imknszdr. Sonra czlerden herhangi biri fasl yerine cinsi
kabule daha evl deildir. Dier taraftan aklla bilinen her eyin daha basit ma'klta
blnmesi de mmkn deildir. nk cinsleri ve fasllar olmayan, mana ve nicelik
bakmndan blnmeyen ok bast ma'klt da mevcuttur ki bunlarda benzer czlerin
vehmedilmes sz konusu deildir.
Btn bu gerekler nda aa kmaktadr ki ma'kltn mahalli, ne cisim, ne de
cisimde bir kuvvet deildir. yleyse o aklla bilinen bir cevherdir. Bedenle ilikisi, bir hulul
veya tab1 olma yani sinme ilikisi deil tedbir ve tasarruf ilikisidir. lim cihetinden ilikisi
sz edilen sel (=btn) duyulardr. Amel cihetinden ilikisi se anlan hayvan gler
olup beden zerinde tasarruf sahibidir. Kendine zg bir fiili vardr ve bununla bedenden
ve onun glerinden mstani olur. Bu cevherin en temel zellii kendi ztn ve onun
ztnn akl olduunu, zt ile arasnda, yahut kendisiyle arac arasnda bir ara
bulunmadn akletmesidir. Bir eyin idraki, ancak onun suretinin aklda tezahr
etmesiyle olabilir. Kalp veya beyin tr aralarn suretleri, akl asndan ya aynyla
husule gelmi, ya da bakasnn sureti, samda husule gelmi olabilir ki ara suretinin
aynyla varolmas sz konusu deildir. O suret, kendinde asla hsl olmaz. Buna bal
olarak da bunlar nakleden idrkin hsl olmamas gerekir. Oysa durum byle deildir. O,
bazen aklederken, bazen de idrakten yz evirir. Varolan bir eyden yz evirmek
mknszdr. Arasz suretlerin sayyla olmalar da btldr. nk onlar, ya cismin katlm
olmakszn kuvvetin bizzat kendisine hulul ederler ki bu onlarn cisimde deil kendileriyle
kim olularna dellet eder. Ya da cismin katlmyla olur ki bu durumda da sz konusu
farkl suret akl kuvvetin kendinde ve ara olan cisimde olmaz. Zira bu birbirine benzer iki
suretin tek bir cisimde bir araya gelmesine yol aar ki bu imknszdr. Eya arasndaki
farkllama tek bir tarife dhil olup ya maddelerinin farkllndan, ya da kll ile czi
arasndaki farkllktan kaynaklanr. Burada kastedilen her ikisi de deildir. Bylelikle idrak
sahibinin idrak vastas olan bir arac idrk etmesinin caiz olmad kesinlemi olur.
Bu sadece akla mahsus deildir. Ayn ekilde duyu da kendi dndaki bir eyi alglayp
kendini, duyu aracm ve alglayn alglayamaz. Benzer biimde muhayyile de kendini,
fiilini ve aracn hayal edemez. Bu nedenledir ki idrak kuvvetleri, suretlerin aralara
sinmesinden dolay idrak eylemini srdrmekte zorlanrlar. drak edili bakmndan youn
ve ar olan eyler bu kuvvetleri zayflatr, hatta ilemez hale getirir. rnein ok gl
bir k gz, gl bir gk grlts kula zedeler. Ayn ekilde gl bir eyi idrak
eden, zayf bir eyi idrak elemeyebilir. Akl kuvvette se bunun tersi sz konusudur. Akl
kuvvetin srekli kullanlmas ve her defasnda daha zor eyleri dnmeye zorlanmas,
onu glendirip anlayn kolaylatrr. Akl kuvvetinin usanma ve bezginlik gstermesi,
hayalden beslenmesi yznden olabilir.
Hayvani kuvvetler nefs- natkaya baz konularda yardmc olabilir. rnein duyu gc,
ilerin cz'iytm grmesini salayarak onda u drt zellii oluturur:
a- Nefsin, cz'iyttan mfret kllilerin manalarn madde ve maddenin bantlarndan
soyutlayarak almas, onlardaki ortak ve farkl, zat ve araz hususlar gzetmesi ki bu
sayede nefs iin gerekli dnce esaslar ortaya kar. Bu da hayal ve vehmin kullanlmas
yardmyla olur.
b- Nefsin bu mfret klliler arasnda olumlama ve olumsuzlarna (=cb ve selp)
cihetinden birtakm likiler kurmas, olumlulama ve olum-suzlama cihetinden kendine
uyum salayanlar almas, salamayanlar1 uygun vastaya rastlayncaya kadar terk
etmesi.
c- Duyuda herhangi bir konu veya nerme in verilmi hkmn ayrlmaz yklemini
bulmas suretiyle deneysel nermeleri elde etmesi ki bu sayede duyu ve bir tr kyastan
kazanlm bir kanaati oluur.
d- Tevatrn salamlndan dolay dorulanan haberler de buna girer. nsan nefs,
dnce veya tasdik iin gerekli bu temel bilgileri elde etmek iin bedenin yardmna
bavurur. Nefs keml bulup tam gcne kavutuunda fiillerini kendi bana icra eder. Bu
noktada duyu, hayal ve benzeri kuvvetler onu fiillerinden alkor; sebepler ve araclar
onun iin engel haline gelir.
bn Sina dedi ki: nsan nefsin bedenle birlikte hadis oluunun delili tur ve mana
bakmndan bir olmalardr. nsan nefs bedenden nce varolmu olsayd, ya zt
bakmndan oalr nitelikte veya tek bir zt olurdu. Zt bakmndan oalabilir olmas
imknszdr. nk oalmas, ya mahiyet ve suret cihetinden ya da unsur ve maddeye
nispeti cihetinden olabilir. lk geersizdir, nk nefsin sureti bir ve tr bakmndan
mttefiktir. Mahiyet de zt farkllama kabul etmez. kincisi de geersizdir, nk beden
ve unsur varolmayan faraziyedir. Dedi ki: Nefsin zt bakmndan bir olmas da
imknszdr. nk iki beden olutuunda her ikisinde de nefs oluur. Bu durumda ya tek
bir nefsin iki nefse blnmesi sz konusu olur ki bu imknszdr. nk hacim ve kaplam
olmayan bir ey blnemezdir. Ya da saysal bakmdan tek bir nefs, iki bedende bulunur.
Bunun geersizliini gstermek in de fazla klfete gerek yoktur. u halde nefs, uygun
bir bedenin olumasyla birlikte o bedeni kullanmak iin ortaya kar. Oluan beden onun
mekn ve arac olur. Bu da herhangi bir bedenle birlikte olumu nefsin cevherinin bir
biimi olur. O beden de kendisiyle megul olma, kullanma ve durumlaryla ilgilenme
ynnde tabi bir drty hak eder. Ona doru ekilme, nefse zg olup nefsi herhangi
bir vastayla deil tabiat gerei btn baka cisimlerden alkor. Bedenden ayrldktan
sonraki duruma gelince, nefslerden her biri, olutuu maddelerin, oluum zamanlarnn
ve zorunlu olarak farkllaan bedenlerindek biimlerinin farkllna ramen tek balarna
birer zt olarak varolmulardr. Nefs, bede-nr lmyle lmez. nk baka bir eyin
fesdyla fesat bulan her ey,
bir tr bala bantldr. Bu bant, varlk bakmndan birbirine denk iki eyin bants
gibi olur ve bu durumda her ikisi de kendiyle kim bir cevhere sahip olur. Varlk
bakmndan denk olular, birinin fesat bulmasndan dierinin de fesat bulmas sonucunu
dourmaz. Bu bant, izaf bir durumdur. Birinin fesat bulmasyla birlikte bu izafet de
ortadan kalkar. Ya da ikisinden birinin varlk bakmndan sonra gelmesi sz konusu olur k
buna gre beden nefsin illeti olur. illetler drde ayrlmtr. Bedenin fail illet olmas caiz
deildir. nk cisim, cisim olmas itibaryla ancak cismin kuvvetleriyle fiilde bulunur.
Cismn kuvveder ise ya arazlar, ya da madd suretler biimindedir. Madde ile kim olan
bir eyin maddeyle deil kendiyle kim bir eyin olumasna katkda bulunulmas
dnlemez. Nefsin bedene tab' edilmemi yani sinmemi olduunu daha nce
aklamtk. Bedenin sr veya kemli illet olmas da caiz deildir. yleyse nefsin bedene
bants, bedenin onun iin zti illet olmas cihetinden de deildir.
Beden ve miza nefs iin araz yoluyla illettir. Bir beden hadis olduu zaman, nefs iin
uygun bir ara ve mekn olmas bakmndan gerekli cz' nefsten farkl illetler hsl olur.
Bunlarn ihdas edilmesi, birini deil baka birini hdas etmek iin tahsis edilmi ve onda
sayyla okluun olumasn engelleme sebebiyle olmaz. nk her varln oluumundan
nce bir maddenin bulunmas ve bu maddenin onu kabule veya ona nispet edilmeye hazr
olmas gerekir. nk czi nefsin ihdas caiz olsa ve kendisiyle keml bulaca bir arac
olmasa, varl bakmndan ilevsiz olur. Halbuki tabiatta hibir ey ilevsiz deildir. Ama
arata bir hazrlk ve istidat olutuunda mufrak illetlerden bir ey hadis olur ki o da
nefstir. Bir eyin hudsunun baka bir eyin hudsuna bal olmas, onun btl olmasyla
dierinin de btl olmasn gerektirmez.
nc ksma yeni nefsin cisimle bantsnn, zaman bakmndan nce olann bants
olmas durumuna gelince, nce olann yani mte-kaddimin zaman bakmndan byle
olmas halinde varlnn ona bantl olmas imknsz olur. nk zaman bakmndan
ncedir. Zt bakmndan mtekaddim ise, mteahhirin yokluunun varsaylmas,
mtekaddimin yok olmasn gerektirmez. Buna gre bedenin fesada uramas, miza ve
sentezdeki deiim sebebiyle onu lgilendiren bir husustur. Bunlar, nefsle bantl
hususlar deildir. Dolaysyla bedenin rmesi, nefsin de rmesini gerektirmez.
Baka bir sebep de nefsi ifsat edemez. nk nefs, zt itibaryla fesad kabul etmez. Zira
herhangi bir eyle fesada urayan eyde fesada urama kuvveti her zaman n
mevcuttur. Fesada uramas da bu kuvvetin fiile dnmesidir. Dolaysyla tek bir eyde
kuvvet bakmndan fesada urama, fl bakmndan ise baki kalmann bulunmas
mknszdr. O eyin fesada hazr olmas bir hal, fiilen baki olmas ayr bir haldir. Mrek-
kep varlklarda her ikisinin birlikte bulunmas iki biimde caiz olabilir. Basit varlklarda ise
her ikisinin birlikte bulunmas caiz deildir. Bunun delili udur: Baki olduu halde fesada
urama kuvvetini de barndran her eyin baki kalma kuvveti de olur. nk onun bekas
zorunlu bir gereklilik deildir. Gerekli yani vacip olmadnda mmkn olur. Mmknlk,
kuvvetin tabiatdr. u halde onun cevherinde baki kalma kuvveti ve baki kalma fiili sz
konusudur. Baki kalma fiili, baki kalma kuvveti olan bir ey iin arz olan bir haldir. Beka
kuvveti ve beka fiiline sahip olan bu eyde beka mterek bir husus olur k buna rnek
olarak suret gsterilebilir. Beka kuvvetine ise madde rnek verilebilir. u halde o, madde
ve suretten mrekkep bir varlktr. Onun tek ve fert olduunu varsaydmzda ise ahi ve
mantn dna km oluruz. Btn bunlardan aa kan udur ki basit olup mrekkep
olmayan her eyde baki kalma kuvveti ve baki kalma fiili sz konusudur. Byle bir varlk
iin zt tibaryla yok olma kuvveti sz konusu deildir. yleyse fesat, sadece mrekkep
varlklara arz olan bir haldir. Beden istikrar bulup hazr olduunda suretlerin yaratcs
tarafndan kendisini ekip evirecek bir nefsi hak etmi olur. Bu durum sadece belli
bedenlere zg deildir. Aksine btn bedenler iin ayn durum sz konusudur. Beden
nefsi hak ettii ve nefs de varlkta ona e olduunda o bedene baka bir nefsin bant
kurmas da caiz olmaz. nk bu, bir beden iin iki nefs bulunmasn gerektirir ki bu
imknszdr. Buna gre reenkarnasyon (tenash) de btl olmaktadr.

Altnc Makale

Teorik akln kuvveden fiile k, nsan nefse zg sdk ve yalan rya gibi haller, insan
nefsin gayb ilmini drak etmesi, varl olmayan suretleri mahede etmesi, nbvvet ve
mucizelerin anlam ve bunlar stidrcdan ayran zellikler hakkndadr.
A- insan nefsin heyulan bir kuvveti olduunu daha nce aklamtk. Yan onda aklla
bilinenleri bilfiil kabullenme stidad mevcuttur. Kuvveden fiile kan her eyin, onu fiile
kartan bir sebebinin bulunmas gerekir. Sz konusu sebebin ise bilfiil mevcut olmas
gerekir. Eer o ey de, bilkuv-ve mevcut ise baka bir karcya ihtiya duyar. Bu
durumda ya zincirleme gidilir veya bilfiil varolan bir karcya ulalr. Bunun bir cisim
olmas caiz deildir. nk cisim, madde ve suretten mrekkeptir. Madde se kuvve ile
varolan bir eydir. u halde bu karc, maddeden soyutlanm bir cevher olan Faal
AkFdr. Faal olarak isinlendirilmesinin nedeni heyulan akllarn onun karsnda edilgen
(=mnfa'il) olmalardr. Faal AkF lahiyat bal altnda baka br adan sbt etmitik.
Onun fiili, akl ve nefslere zg olmayp lemde hads olan her suret onun umm
feyzinden kaynaklanmaktayd. O, her kabul sahibine hazrland sureti verendi. Biliniz ki
cisim ve cisim kuvvetinde olan eyler hibir eyi var edemez. nk cisim, madde ve
suretten mrekkeptir. Maddenin tabiat yokluktur. Eer cisim etki sahibi olursa, bunu
ancak maddenin katlmyla yapabilir ki o da yoktur. Yokluun varlk zerinde tesiri
olamaz. Faal Akl, maddeden ve her trl kuvvetten soyutlanmtr. O, her bakmdan
bfildir.
B- Nefse zg uyku ve rya hallerine gelince, uyku; zahir kuvvetlerin bedenin
derinliklerine gizlenip ruhlarn zahirden btna gemesidir. Burada ruhlar ile kasdettimz
kayna kalp olan buhar karmlarndan mrekkep latf cisimlerdir. Onlar, nefsn ve
hayvani kuvvetlerin binekleridir. Bu nedenledir ki onlarn duyulara gtren sinirlerden
oluan kanallarnda bir tkanma olduu zaman alglama sona erip titreme ve nbetler
balar. Duyular herhangi bir sebepten dolay faaliyet d kaldnda nefs, duyularla
megul olmaktan kmasna ramen duyularn ona sevk ettikleri zerinde dnmekle
megul olmay srdrr. Nefs bir boluk frsat bulduu zaman btn mevcudatn
nakedildii yce akl ve ruhani cevherlerle temasa hazrlanr. O cevherlerde varolan
suretler, zellikle de rya sahibinin arzular dorultusunda nefse nakedilir. Onlarn nefse
nakedilmesi, bir suretin bir aynadan dierine yansmas gibidir. Eer bu suretler cz' ve
zihinde vki olup hafiza tarafndan muhayyilenin hibir mdahalesi olmakszn muhafaza
edilmi ise rya sdk olup yorum ve tevile gerek duymaz. Eer muhayyilede olumu ve
kendisine uygun fiziksel suretlerle denkletirilmi ise o zaman yorum ve tevile ihtiya
duyarlar. Hayal gcnn tasarruflar kurallara balanabilir olmadndan, ahs ve artlara
gre deikenlik arz ettiinden yorum da farkllk gsterir. Muhayyile gc, akl
leminden duyu lemine getii ve tasarruflar kart zaman rya, yoruma deer
olmayan birtakm kark dlerden ibaret olur. Ayn ekilde drt keyfiyetten biri mizaca
egemen olduunda-da ryada kark eyler grlr.
C- Uyank halde gayb ilmini idrak etme hakkndadr. Baz nefsler yle bir gce sahip
olurlar, ki, duyular onlar megul edemedii gibi engel de olamaz. Aksine onlar akl ve
duyu leminde geni bak gcne sahip ve gayb ilmine muttali olurlar. Baz gayb
hususlar onlara bir yldrm arpmas gibi bir anda malm olur ve idrak edilen bu bilgi
hafzada olduu gibi kalr. Buna 'ak vahiy5 denir. Eer bu bilgi muhayyilede vuku bulur
ve benzetme tabiatna maruz kalrsa tevile ihtiya duyar.
D- Nefsin, asl olmayan fiziksel suretleri mahede etmesidir. Nefs birtakm gayb
hususlar gl bir ekilde idrak edebilir. drak ettii eyin ayn hafzasnda kalr. Ancak
onu zayf bir ekilde kabul ettii zaman muhayyile ona hakim olur ve onu fiziksel bir
surete benzetir. Ardndan da hiss-i mterek devreye girer. Suret, hiss-i mtereke zihin
ve hayal gcnn bir sirayeti olarak siner. Grme, herhangi bir suretin hiss-i mterekte
vuku bulmasdr. Bu, gz vastasyla dardan olabilecei gibi hayal vastasyla ieriden de
olabilir. Br ksm nefsin ve idrak aralarnn kuvvetinden kaynaklanrken, bir ksm da
nefsin ve idrak aralarnn zafiyetinden kaynaklanr.
E- Mucize ve kerametler. bn Sna dedi ki: Mucize ve kerametlerin zellii vardr: Nefs
ve cevherinin kuvvetiyle ilgili bir zelliktir ki bu sayede lemin heyulas zerinde bir sureti
ortadan kaldrma veya uzaklatrma biiminde tesirde bulunur. nk heyula, deerli
mufnk nefslerin etkisine boyun emi ve onlarn lemde cri olan kuvvetlerine boyun
emi durumdadr, insani bir nefs, eref bakmndan yle bir mertebeye ykselir ki sz
konusu nefslerin dzeyine kar ve onlarn fiillerine benzer fiillerde bulunup muktedir
olduklar eylere muktedir olur. Bir da yerinden oynatt gibi, bir maden cevherini
eriterek suya dntrebilir veya bir eriyii katlatrarak taa evirebilirler. Byle bir
nefsin o nefslere nispeti, fenerin gnee nispeti gibidir. Gne eyay hem stp hem
aydnlatrken fener de kendi gc lsnde ayn etkide bulunabilir. Bildiiniz gibi nefsin
beden zerinde birtakm cz' tesirleri vardr. Nefste galebe gelme ve fke sureti hsl
olduunda vcut ss artarak kzarma balar. Arzulanan bir varln sureti belirdiinde ise
meni torbalarnda snma ve heyecanda art olur. Sonunda gerekli damarlar ierek
arzunun tatminine hazr hale gelir. Burada da hazrlayc olan sadece dnce olup baka
bir ey deildir.
kinci zellik nefsin tam bir saflk ile saflamasdr ki bu sayede Faal Akl le iletiim
kurmaya hazr hale gelir. Faal Akl da ona birtakm ilimleri feyiz yoluyla tarr. Baz
nefsler iin sz konusu olan kutsal kuvvetin durumunu ve onun renme ve tefekkrle
anlama gibi abalardan mstani oluunu daha nce ifade etmitik. Bu dzeye
ulaanlarn hali u ayette anlatlana benzer: "Ya neredeyse k saar. Ate ona
dcmese de. O, nur zerinde nurdur." (Nur, 24/35)
nc zellik ise muhayyileden kaynaklanmaktadr. Burada nefs yle bir gce sahip olur
ki uyankken bile gayb alemiyle temas kurar. Muhayyile, nefsin idrak ettiklerini gzel bir
surete ve manzum seslere dntrerek uyank haldeyken bile iitip grebilir. stn
cevhere denk olan suret, gzelliin doruudadr; o, peygamberlere grnen melektir.
Nefsin erif cevherlerle temasyla kazanlan bilgiler hiss-i mterekte vuku bulan gzel ve
manzum szlerde tezahr eder ve iitilebilir.
bn Sna dedi ki: Nefsler tr bakmndan bir olsa da zellikleri bakmndan birbirlerinden
ayrrlar. Fiillerinde de ok tuhaf farkllklar grnr.
Tabiatta birok sr mevcuttur ve ulv varlklarn sfli varlklarla temaslarnda birok ilgin
hal grlr.
Allah Tel, ortaya kan her ey iin eriat koymayacak ve ancak srasyla cevap verecek
kadar Yce'dir.
Sonu itibaryla bu lm, gafiller iin gln, tahsil sahipleri iin ttr. Bu ikn
duyduunda tiksinen kii, sadece kendi nefsini sulasn. nk nefsi buna lyk deildir.
Her nefis kendi istidadndakini kolayca bulur.
Tabiyt da bu ekilde sona erdi. Allah Tel'ya hamd olsun.

3- Bab

Cahilite Araplarnn nanlar

Kitabmzn banda Araplar ile Hintlilerin belli bir mezhep zerinde yaklatklarn ifade
etmi, iki toplum arasndaki mukayese ve ki millet arasndaki yaknlamann eyann
zellikleri zerinde dnp mahiyetlerin hkmleriyle hkm vermekle snrl olduunu
ve her k grupta da ftrat ve tabiatn baskn olduunu belirtmitik. Buna karn Yunanllar
ve Persler de belli bir mezhep zerinde yaknlamlard. Onlarn yaknl ise eyann
nitelikleri zerinde dnmek ve tabiatlarn hkmleriyle hkm vermekle snrlyd. Bu
iki millette baskn olan alma ve elde etmekti.
Bu blmde nce Chiliye Araplarnn, ardndan Hintlilerin inanlarn ele alacaz.
Kitabmz da bu blmle noktalayacaz.

Kabe'nin (=Beyt-i Atk) Hkm

Chiiiyye Araplarnn mezheplerini ele almaya balamadan nce Kabe yani Beyt-i Atk'in
hkmn ve buna binaen yeryznde ina edilmi mabetlerin durumunu belirlemek
istiyoruz. Bu mabetlerin bir ksm insanlara kble olmalar iin hak din zere bina
edilirken, bir ksm da insanlar saptrmak amacyla btl grler zere bina edilmitir.
Kur'an'da Kabe'nin durumu yle zikredilmitir: "Dorusu nsanlar in kurulan ilk mabet,
elbette ki Mekke'de bulunan o ok mbarek ve btn lemlere hidayet kayna olan
evdir." (AH mrn, 3/96)
Kabe'nin kimin tarafndan ina edildii konusunda farkl grler belirtilmitir.
Rivayete gre Adem (akyhissdm) yeryzne ndirildii zaman, Hindistan'da Serendib
adl bir blgeye dmt. (Taber, Tarih, 1/154) Bir yandan eini kaybetmesi, bir yandan
da yaad vicdan azab ile yeryznde akn akn dolayordu. En sonunda, eini
Arafat civarndaki Cebel'r-Rahme'de buldu. Onu hemen tand. Sonra oradan Mekke'ye
indi ve Rab-bine yalvarp yakarmaya balad. Rabbi ona, gktekine benzer bir mabet ina
etmesi iin izin verdi. Adem (aleyhisselm) semda iken Beyt-i Ma'mr olarak bilinen ve
melekler tarafndan tavaf edilip ruhanler tarafndan ziyaret edilen yerde ibadet ederdi.
Allah Tel Beyt-i Ma'mr'un bir modelini nurdan bir eper iinde yeryzne indirdi.
Adem (aleyhisselm) ibadet ederken ona ynelir ve evresini tavaf ederdi.
Adem (aleyhisselm) vefat ettii zaman onun yerine geen t (aleyhisselm) o nurdan
modelin tpatp ayn bir mabedi ta ve topraktan ina etmeye balad. Bu mabet, Nuh
(aleyhisselm) tufannda yklp aradan uzun zaman getikten sonra peygamberlik nbeti
ibrahim Peygambere (aleyhisselm) gemi ve o, ei Hacer'i (aleyhisselm) karnndaki
bebei smail'le (aleyhisselm) birlikte o mbarek beldeye gtrmt. smail
(aleyhisselm) orada doup bym, bilhare brahim (aleyhisselm) ailesine dnerek
mabedin yapmnda ekle vermilerdi. Kur'an bunu yle haber vermektedir: "Hani
brahim ve smail mabedin temellerini ykseltiyorlard." (Bakara, 2/127) Baba oul,
aldklar vahiy sayesinde mabedi ilk asl olan Beyt-i Mamur'a uygun olarak ina etmi,
mensik ve kurallar asllarna uygun olarak ihya etmilerdir. Allah Tel onlarn bu
abalarn kabul buyurmu ve O'nun bu hsn kabulnn bir iareti olarak Kabe'nin eref
ve ycelii sonsuza dek teminat altna alnmtr. Ancak Chiyye Araplan'nn Kabe
konusunda farkl grleri de olmutur.
O kutsal mabede putlar ilk koyan, Amr b. Luhay b. Glse b. Amr'dr. Bu ahs, halkyla
birlikte Mekke'ye gelerek Kabe'nin ynetimini ele geirmiti. Bilhare am civarndaki
Belka ehrine giden Amr orada puta tapanlarn mabetlerini grm ve bunlarn ne ie
yaradn sormutu. Onlar da yle cevap vermilerdi: "Biz bu putlar semav cisimlerin
ve ruhan ahsiyetlerin ekillerini temsil eden rabler edindik. Onlar vastasyla yardm
istediimizde yardm grr, su stediimizde suya kavuuruz." Bu inan Amr'n houna
gitmiti. Onlardan kendisine bir put vermelerini istedi. Onlar da Hbel'i verdiler. Amr,
Hbel'i alarak Mekke'ye dnd ve onu Kabe'ye koydu. Yannda iki e konumunda olan
saf ve Naile putlar duruyordu. Amr ehir halkm bu putlar yceltmeye, onlara
tapnmaya ve onlar Allah'a ulamak iin vese edinmeye ard. Bu olayn olduu
dnem apur krallnn ilk yllaryd. Kabe'nin putlarla geen uzun yllar, Allah Tel'nn
slm dinini zhr etmesine kadar srm ve Kabe putlardan tamamen temizlenmitir.
Allah Tel'nn Kutsal Evi'nin Zuhal Mabedi olduunu syleyenlerin yalan da bu ekilde
aa kmtr. ddialarna gre Kabe, birtakm malum astrolojik talih anlar ve makbul
temaslar erevesinde bina edilmi ve Zuhal Mabedi olarak adlandrlmtr. Zuhal,
devamllk ve kalcln semboldr. Bu da sz konusu mabedin uzun mrl olacan
gsterir. Ama bu hatal bir grtr. nk Kabe'yi lk ina eden bunu vahiy zere, vahiy
sahibinin elleri zere ina etmitir.

Mabetler

Biliniz ki mabetler putlarn bulunduu tapnaklar ile ate bulunan tapnaklar olmak zere
kiye ayrlmtr. Ate tapmaklarn, Mecusilerle ilgili balkta zikretmitik. Putlarn
bulunduu tapnaklara gelince bunlar, Araplar ve Hintlilere ait tapnaklard. Bu tapnaklar
bilinen yedi yldzn adlarna bal olarak ina edilmi mehur tapnaklard. Bu
tapnaklardan bazlar zaman iinde ate tapnana dndrlrken bazlar asllar zere
kalmtr. Tarih boyunca atee tapanlarla putlara tapanlar arasnda farkl ihtilaflar
yaanm ve kimi zaman puta tapanlar glenirken kimi zamanlar da ateperestler g
kazanmtr. Hangi inan sahibi igalde bulunursa, girdii yerdeki tapma kendi
inancnn sembolleriyle donatrd. rnein sfahan'a fersah uzaklkta bir dan
zirvesinde kurulu bir Fars tapma vard. Bu tapnakta putlar bulunmaktayd. Ancak
Hkmdar Kutasb Mecuslii kabul edince oray ate tapnana evirdi. Dier taraftan
Hindistan'n Multan kentinde bulunan bir tapmak, asrlardr hi deimeksizin put tapma
olarak kullanlmaktadr. Yine Hindistan'da bulunan Sadusan tapnanda ok byk putlar
mevcuttur. Hintliler yln belli dnemlerinde hac amacyla bu tapnaklar ziyaret ederler.
Put tapnaklarnn bir dier rnei Manucehr tarafndan Belli ehrinde Ay adna ina
edilmi Nbihar tapnadr. slm ortaya knca Belli halk bunu ykmtr. Yemen'in
San'a ehrinde bulunan Gummedn tapna da Zhre adna Dahhk tarafndan ina
edilmi bir tapnakt. Bu tapnak Osman b. AfBn (radyal-lahu anl) tarafndan
yktrlmtr. Bir dier tapnak Kral Kvus tarafndan Fergana ehrinde Gne adna ina
ettirilmi olan Kvsn tapna olup Halife el-Mutasm tarafndan yktrlmtr.
Biliniz ki Araplar inkarclar ve herhangi bir eyi kabul edenler gibi eitli guruba
ayrlmtr.

1- Fasl

nkarc Araplar (=Mu'attile)

A- Yaratcy, dirilii ve hesab inkr edenler

Chiliye Araplarmn bir blm yaratcy, ldkten sonra dirilmeyi ve hesab inkr ederdi.
ddialarna gre canllar yaatan tabiat, ldren de dehr di. Kur'an onlar yle haber
vermektedir: "Dediler ki: Dnya hayatmzdan bakas yoktur. lrz, yaarz." (Csiye,
45/24) Onlarn bu szlerinde sfli lemdeki duygu ile alglanan tabiatlara, hayat ve
lm de bunlarn terkip ve zlmesine balama sz konusudur. Onlara gre birletirici
olan tabiat, ldren ise dehr yani zamandr: "Bizi yokeden ancak dehrdir. Bu konuda
hibir bilgileri yoktur. Onlar sadece yle olduunu zannediyorlar." (Csiye, 45/24) Kur'an
birok ayet ve sresinde fikr zorunluluklar ve ftr ayetlerle bunun aksini kantlamtr:
"Hi dnmezler mi ki arkadalarnda hibir cinnet yoktur ve o, ancak ak bir
uyarcdr."(A'rf 7/184) "Gklerin ve yerin nelektne hi bakp dnmezler mi?"
(A'rf, 7/185) "Allah'n yarattklarna hi bakmazlar m?" (NahJ, 16/48) "Yoksa sizler yeri
iki gnde yaratan inkr m ediyorsunuz?" (Fussilct, 41/9) "Ey insanlar! Sizi yaratan
Rabbinize tapn." (Bakara, 2/21) Bu ayetlerde yaratlandan Yaratcya gtren zorunlu
delletler sz konusu olup ilk yaratmada olduu gibi diriltmede de mkemmellie Kadir
olduu bildirilmektedir.
B- ldkten sonra dirilme ve hesab inkr edenler
Araplarn bir blm ise Yaratcy, yoktan yaratmay kabul etmelerine karn ldkten
sonra dirilme ve hesab inkr etmilerdir. Kur'an onlar da yle haber vermektedir:
"Kendi yaratln unutup Bize misal getirdi ve 'rm kemikleri kim diriltecek?' diye
sordu." (Ysn, 36/78) Sonra da ilk yaratl delil getirerek onlar susturdu. nk onlar
ilk yaratla inanyorlard: "De ki: onlar ilk kez ina eden diriltecektir." (Ysn, 36/79)
"Yoksa artk o birinci yarat ile yoruluverdk m? Dorusu onlar yeni bir yaratltan
phe iindedirler." (Kf, 50/15)
C- Peygamberleri inkr edenler; putperestler
Chiliye Araplar arasnda yaratcya, ilk yaratla ve bir ekilde tekrar drlrilmeye
inananlar da vard. Ama bunlar da peygamberleri inkr ediyor, putlara tapyorlard. Bu
putlarn, kendileri iinde Allah katnda efaati olacaklarn iddia ettikleri iin onlar
hacceder, kurbanlar keser, hediyeler sunar, eitli mensik ve iarlar ile onlara tatte
bulunurlard. Belli eyleri helal, belli eyleri haram grrlerdi. Araplar'n ekseriyeti bu
inantayd. Sadece kk bir topluluk yukarda zikrettiimiz grlere sahiptir. Kur'an'da
onlardan haber verilirken yle buyrulnaktadr: "Dediler ki: 'Bu Peygamberce de ne
oluyor? Yemek yiyor, ar pazarda dolayor? Ona bir melek indirilse de beraberinde bir
korkutucu olsa ya! Yahut ona bir hazine braklverse veya gzel bir bahesi olsa da
ondan yese ya!' Hem o zlimler 'Siz sadece bylenmi bir adama tbi oluyorsunuz'
dediler." (Furkn, 25/7-8) Kur'an ise buna karlk btn peygamberlerin byle olduklarn
bildirerek istidlalde bulunmutur: "Senden nceki peygamberleri -de farkl ekilde-
gndermedik. phesiz onlar da hem yemek yiyor, hem de ar pazarda dolayorlard. "
(Furkn, 25/20)

Araplarn pheleri

Araplarn pheleri u iki noktayla snrlyd:

a- ldkten sonra dirilmeyi ve cesetlerin diriltilmesini inkr.
b- Peygamber gnderilmesine inanmama.
Kupan, ilk pheyi yle haber vermitir: "Yoksa lp toprak ve kemie dntkten
sonra m diriltileceiz? Yoksa ilk atalarmz da m?" (Sffat, 36/16-17) Benzer birok
ayette bu phe zerinde durulmutur. Chi-liye Araplar bu nkrlarn iirlerinde de
ifade etmilerdir:
Tasam sonra- lm sonra dirili, Olsa olsa hurafedir ey mm Amr.
Bedir savanda kaybettikleri iin dzdkleri mersiyelerden birinde yle denmektedir:
Nedir o kuyudaki, Bedir kuyusundaki, Deve hrgleriyle rtl kara tahtalar, Peygamber
diyor ki yaayacaz, Susuzluktan kavrulanlar nasl yaayacaksa?!
Chiliye Araplar arasnda tensuha inananlar da vard. Bunlar yle derlerdi: nsan
ld veya ldrld zaman beyinin kanyla vcudunun baz paralan toplanarak bir
baykua biner. Bu ku, yzylda bir mezarnn bana gelir. Allah Resul (saUallhu aleyhi
ve seUem) ite bu inan da u hadisiyle reddetmitir: "Ne bayku, ne Adv, ne Safer
vardr."
nsan suretinde peygamber gnderilmesine dnk pheleri ok daha gl ve bundaki
srarlar ok daha katyd. Kur'an, onlarn bu tavrlarn yle haber vermektedir: "Hidayet
geldiinde insanlar iman etmekten alkoyan sadece 'Allah beer bir peygamber mi
gndermi?' demeleridir." (sr, 17/94) "Yoksa bir beer mi bize yol gsterecek?"
(Tegbn, 64/6) Aralarnda meleklerin varlna inananlar gkten bir melein gelmesini
istiyorlard: "Ona bir melek indirilmeli deil miydi? dediler." (Furkn, 25/7) Meleklere
nanmayanlar ise bizim Allah katndaki vesile ve efaatilerimiz dikili putlardr. Allah'tan
geldii sylenen emir ve eriat ise bizce mnkerdir.
Araplarn Putlar ve Eilimleri
Araplarn taptklar belli bal putlar unlard: Vedd, Suv, Yas, Ya'k, Nesr. Vedd, Kelb
kabilesinin putuydu ve Dmet'I-Cendel'de bulunuyordu. Suv Hzeyl kabilesinin
putuydu. Kabile mensuplar onu hacceder ve nnde kurban keserlerdi. Yas Mzhic ve
baz Yemen kabilelerinin putuydu. Ya'k Hemcdan'da bulunan bir puttu. Ncsr Z'1-Kil'
kabilesinin putuydu ve Hmyer'de bulunurdu. Lt, Sakf kabilesinin putu olarak Taifte
bulunurdu. Uzz, Kurey, Ben Kinne ve Ben Sleym'den baz airetlerin putuydu.
Ment Evs, Hazrec ve Gassn kabilelerinin putuydu. Hbel ise btn Araplar iin en yce
put olarak bilinir ve Kabe'de dururdu. saf ve Naile putlar, Amr b. Luhay tarafndan
konulduklar Safa ve Merve tepelerinde dururdu. Kurbanlar, bu iki putun nnde Kabe'ye
dnk olarak kesilirdi. Bu kisinin Crhm'den saf b. Amr ve Naile b. Sehl olduklar,
birbirlerine ak olan bu ikilinin Kabe'de iledikleri gnah sebebiyle ta kesildikleri
sylenirdi. Bir dier rivayet ise, byle olmayp Amr b. Luhay tarafndan getirilip Safa'ya
yerletirildikleri ynndedir.
Bahanelerden Ben Milkan kabilesinin Sa'd isimli bir putu vard. Biri-s bu put hakknda
yle demitir:
Sa'd'e vardk, iimizi dzeltsin diye Datt bizi Sa% Artk Sa}d3dan deiliz biz. Sa~d
dediin bir kayadan, bir oyuktan baka nedir ki? Ne zarar verir, ne yarar getirir.
Araplar telbiye ve tehlil ettikleri zaman yle derlerdi:
Lebbeyk Allahmme lebbeyk Lebbeyk la erike lek ll erikn hve lek vem
Araplardan Yahudilie, Hristiyanla ve Sbilie meyledenler de bulunuyordu. Bir ksm
nev3 denilen yldz gruplarna inanrlar; buna mneccimlerin gkcisimlerine inandklar
gibi kuvvetle balanrlard, yle ki hareket ve skunlarnda, gidip gelmelerinde hep bu
neVlerc gre i grrlerdi. "Yamurumuz u nev3 sayesinde yad." derlerdi. (Taber, Tef-
sir, n/661; Kurmb, el-Cmi, 13/57; Msned, 1/89,108) Kimisi de meleklere ve cinlere
tapar, bunlarn Allah'n kzlar olduunu leri srerlerdi. Allah btn bunlardan
mnezzehtir.

2- Fasl

nanl Araplar (=Muhassle)

A- limleri
Biliniz ki Chiliye dnemi Araplarnn sahip olduklar ilimler gruba ayrlr:
lki nesep, tarih ve dinlere dair bildikleri ilimlerdir. Araplar bu ilimleri deerli ilimler
arasnda saymlardr. zellikle Allah Resl'nn (salhllhu aleyhi ve sellem) dedelerini,
brahim (aleyhisselm) le smail'in (aleyhisselm)
soyundan gelen o nurun, Abdlmuttalib'e kadar sahip olduu atalar tanmaya dnk
almalar ok ilgi grmtr. Bilindii zere Abdlmut-talib Mekke'nin efendisi ve
Ebrehe'nin filinin nnde eildii ahsiyetti. Fil Ashabnn kssas da bu meyanda bilinen
bir olaydr.
Allah Tel bu nurun bereketi sayesinde Ebrehe'nn errini savm ve ordusunun stne
Ebabil kularn gndermitir.
Yine bu nurun bereketi sayesinde grlen ryada Zemzem kuyusunun yeri bulunmu ve
Crhm tarafndan gmlen kllar ve ceylanlar ortaya kartlmtr.
Bu nurun bereketi sayesinde Abdlmuttalib'e onuncu ocuuyla ilgili ada hatrlatlm ve
Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) de bununla iftihar ederek "Ben iki kurbanln
oluyum" (Adn, Kefu'1-Haf, 1/199; Hkm, Mstedrek, 2/604, 609) buyurmutu. lk
kurbanlk smail (aleyhisselm) d. O, nurun zerine inip sonradan kaybolduu
peygamberdi. kinci kurbanlk ise Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) babas
Abdullah b. Abdlmutta-lib idi. O da nurun indirildii ve snmeyecek ekilde parlad
kiiydi.
Yine bu nurun bereketi sayesinde Abdlmuttalib oullarna zulm ve azgnl terketmeyi
emretmi, onlar gzel ahlaka zendirerek sfli ilerden sakindrmtr.
Bu nurun bereketi sayesinde Araplar arasndaki husumetlerde hakem tayin edilmitir. ki
hasm nne geldiinde Kabe'nin kenarna oturup srtm Kabe'ye verir ve hak ile
hkmederdi.
Yine bu nurun bereketi sayesinde azgn Ebrehe'ye u cevab vermiti: "Bu Ev'in bir Rabbi
var. Onu savunup koruyacaktr." (ibn Him, esSret'n-Nebcviyyc, i/42) Ebu Kubeys
dana ekildikten sonra da u beyitleri sylemiti:
Tasalanma! Kii beldesini korur, Sen de koru beldeni!
Onlarn g ve tedbirleri zulmle senin tedbirini malup etmez.
Onlar Kabemizle babaa brakrsan, ne olur sonra?
(bn Him, es-Sret'n-Nebeviyye, 1/43)
Yine bu nurun bereketi sayesinde vasiyetleri arasnda yle demitir: "Bu dnyaya gelen
hibir zalim yoktur ki Allah Tel ondan intikamn alp cezasn vermesin!" O sralarda
zulmyle tannm biri cezasn ekmeden lmt. Bu husus Abdlmuttalib'e sylenince
biraz dnd ve yle dedi: "Yemin ederim ki bu yurdun tesinde bir yurt daha vardr ve
orada iyi iyiliiyle dllendirilecek, kt de ktl sebebiyle cezalandrlacaktr."
Onun ilk yaratla ve ldkten sonra dirilie inandn gsteren bir delil de udur: Olu
Abdullah iin kur'a ekerken yle diyordu:
Ey Rabbim! Sensin hamdedilen mlk sahibi, lk yaratan ve diriltecek olan Rabbimsin,
Gzellik de destek de katmdandr.
Rislcti ve nbvvetin erefini bildiini gsteren delil ise udur: Mck-keliler mehur
kurakla dp iki yl yamursuz kaldklarnda olu Ebu Tlib'den Muhammed Mustafa'y
(sallallhu aleyhi ve sellem) getirmesini istedi. Henz emzikte olan Muhammed'i
(sallallhu aleyhi ve sellem) getirdiinde onu kucana ald ve Kabe'ye ynelerek onu
havaya att. Bu arada "Ey Rabbim! Bu bebein hrmetine!" Bunu ikinci, nc kez yapt.
Bir yandan da, "Bu bebein hrmetine yamur yadr! Bol bol yadr" diye dua ediyordu.
Bir saat gemedi ki gkyz bulutlarla doldu. yle bir yamur yad ki Kabe'nin
yklmasndan korktular. Ebu Tlib de bu olaya iaret eden u iiri syledi:
Bembeyazdr o, yzsuyu hrmetine yamur istenir, Yetimlerin yardmcsdr, dullarn
hmisi, Himoullannn gayretkeleri toplanr evresine, Onun katnda nimet ve fazilet
grrler.
Kabe'nin Rabbine andolsun ki Muhammed'i terkettiim laf sizin yalannz,
Onun iin arpr ve mcadele ederiz, Teslim etmektense onu, etraftnda, toplanrz.
ocuklarmz ve ellerimizi grmez gzmz.
Abbas b. Abdlmuttalib (radyalkhu anh) de O'nun hakknda yle bir kaside okumutur:
Ondan nce gzelletin glgelerde,
Dnya- kararrken bir emanetghta,
Sonra indin bu beldeye, ne beerdin
Sen, ne bir inem et, ne de bir kan phts.
yle bir nutfeydin ki biniyordu gemiye,
Su az hizasna gelip halk boulmuken,
Bir soydan tanrdn bir ruhime,
Bir lem getiinde grnmt yer tabakas,
Kuatmt engin evini,
Altnda tepelerin olduu yksek zirvede.
Ve sen zuhur ettiinde parlad
Arz ve aydnland nurunla ufuk.
te biz o k ve nurda
T arar ak ilerleriz rt yollarnda.
Chiliye Araplarnn sahip olduklar kinci ilim tr ise rya lmidir. Ebubekir (radyalkhu
anh) ChIiye dneminde rya tabirinde bulunan ve isabet eden bir ahsiyetti, insanlar
grdkleri ryalar ona anlatr ve yorumunu sorarlard.
nc bir ilim ise yldz yani bur ilmiydi. Bununla daha ok khinler ve bycler
urard. Allah Resul (salkllhu aleyhi ve scllem) yldzlara gre konuanlar hakknda
yle buyurmutur: "Falan yldzn rahmeti sayesinde yamur yad diyen kimse
Muhammed'e indirileni inkr
etmitir." (Euhr, Ezan, 156; Mslim, man, 152; Ebu Davud, bn, 22; Abdurrezzak b.
Hammam, Musannaf, 1 L/459)
B- nanlar
Araplar arasnda Allah Tel'ya ve ahiret gnne nanp nbvveti bekleyenler de vard.
Bunlarn gzettikleri belli gelenekler ve kurallar mevcuttu. Bir nevi inan sahibi olduklar
iin bunlar da zikrediyoruz.
Ak nuru ve temiz nesebi bilen, hanf dine nanan ve gelecek peygamberi bekleyenlerden
biri Zeyd b. Amr b. Nfeyl idi. Srtn Kabe'ye yaslayp yle derdi: "Ey insanlar, bana
gelin! Benden baka ibrahim dini zere olan kalmad." meyye b. Ebi's-Salt bir gn onun
u iirini iitmiti:
Kyamet gn her din, Haniflik dnda iftiradr.
meyye ona 'Doru sylyorsun' dedi. Zeyd de u iirle mukabele etti:
Hibir neft korumayacak seni, Hesap gn beer toplandnda.
Araplar arasnda tevhide ve hesap gnne man eden bakalar da vard. rnein Kus b.
Side el-Iyd vaazlarnda yle derdi: "Kabe'nin Rabb'ne andolsun ki helak olan her ey
dirilecek, giden her ey bir gn geri dnecektir!" Yine o yle demiti:
Dikkat edin! O Allah tek bir ilahtr,
Ne domu, ne de dourmutur,
Diriltip aa karmtr,
Tann dn de yine O'nadr.
ldkten sonra dirili hakknda da yle bir iir sylemitir:
Ey lye alayan! ller kabirdedir,
stlerinde paralanm ipek giysileriyle,
Brak onlar! Bir gnleri vardr arlacaklar,
Uykulardan uyandran kbus gibi.
Geleceklerdir eski hallerinden farkl bir halle,
ncekiler de sonrakiler de yaratlacaktr,
Kimileri plak gelecektir kimileri giysileriyle,
Kimi yenisiyle, kimi eskimi mavisiyle.
Bir dier muvahhid, Amir b. ez-Zarab ei-Advnfdir. Araplarn tannm air ve
hatiplerinden biriydi. Uzun vasiyetinin sonunda yle demiti: "Kendi kendini yaratan
hibir ey grmedim. Hibir mevzu grmedim ki yaratlm olmasn. Hibir gelen
grmedim ki gidici olmasn. nsanlar ldren eer hastalk olsayd, ilalarn diriltmesi
gerekirdi. Dank eyler gryorum.. Harta..." 'Hatta ne?' diye sorulduunda yle dedi:
"Hatta l dirilecek, olmayan ey varolacaktr. Gkler ve yer bunun iin yaratlmtr.." Bu
sz zerine yanndan ayrlp gittiler. O da yle dedi: "Yazklar olsun! Oysa bu, kabul
edenler iin br tt."
Amir, baz eyler gibi arab da kendine haram klmt. Bu konuda yle bir iiri vard:
arab iersem, tad iin ierim?
Eer lezzeti ve onu sunan enfiyeler olmua ne ben? Onu grrdm., ne de o beni, ancak
ok yksekten. Delikanly zorlar elinde olmayana? Halkn hem akhn gtrr, hem maln.
Brakr ardnda kin ve nefret, Yiit genleri eder rezil ve rsvay. Allah'a and ettim ki ne
sunacam onu, ne ieceim. Arzn topra datmcaya kadar mafsallarm.
Chiliyc dneminde arab haram grenlere rnek olarak u isimleri de zikredebiliriz:
Kays b. Asm et-Temm, Safvn b. meyye b. Muh-ris el-Kenn, Aff b. Ma'dikerib el-
Knd. Bu ahslar arabn ktl hakknda iirler sylemilerdir. arab olduu gibi
zinay da haram gren el-Eslm el-Yl ise yle bir iir sylemitir:
Uzun aclardan sonra bartm halkmla, Bar ilerin en gzelidir, hem kalc, Arzuladm
halde terkettim arab Ve fahieleri ki bunlarn terki daha gzeldir. Syrldm bunlardan
kerem iin ey anack, Zaten akl sahibi iffetli kimseler de byle yapar.
Yaratcya ve Adem Peygamber'in (ateyhissdm) yaratlan ilk nsan olduuna
inananlardan biri de Kuza'dan Tbha b. Sa'leb b. Vebre'nin kle-siydi. Bu konudaki
iirinde yle demiti:
Ey Rabbim! Dua ederim sana lyk olduun eyle, Bir aa dalna tutunmu bir
kazazedenin Anasyla. nk Sen ehlisin btn hgmd ve haynn, Zenginsin, fkende acele
etmez ve knamazstn. Sen ki zamann ikinci kez diriltemeyeceisin, Kullarndan hibiri
grmemitir cimriliini, Sen ki Kadm, Evvel ve an sahibisin, nsanlarn ilk yaratcssm
sen srlar iinde. Sen ki beni bir karanla girdiren, Ademdin soyundan baka bir karanla
brakan.
Araplar arasnda ahiret nanc olanlardan biri de en-Nba ez-Zb-yn'dir. Hesap gn
hakknda yle demitir:
Dinlen Salamdr. Akbetleri dnda bir ey ummazlar.
Bu ifadesi ile amellerin karlnn verileceini murat etmitir.
Zheyr b. Ebi Slm el-Mzen de inanc olanlardand. Bir gn gr aalarla dolu bir
ormandan geiyordu. Aalar kuruduktan sonra tekrar yapraklanmt. Yanndakilere
yle dedi: "Araplar bana svmeyecek olsa, kuruduktan sonra u aalan tekrar
diriltenin, rm kemikleri de dirilteceine inanrdm!" Bilhare inanm ve bir
kasidesinde yle demitir:
Yoksa bir anneden daha m vefakrdr kara toprak,
Ertelenir ve bir deftere yazlp beklenir,
Hesap gnne kadar. Ya da cilletirip alnr intikam.
Bir dieri Allf b. ihb et-Tcmmfdir. Allf, Allah Tel'ya ve hesap gnne inanrd. Bir
iirinde yle demiti:
Hasm grdm Rifa savanda, Aldm ondan silahn. Bildim ki Allah verir karln
kuluna, Hesap gn amellerin engzeliyle.
Chiliyc Araplarmdan bazlar lmleri yaklat zaman ocuklarna yle derlerdi:
"Bineimi de benimle gmn ki dirildiimde ona bineyim. Eer yapmazsanz
diriltildiimde yayan olurum." Creybe b. el-Em el-Esed lm deinde yatarken olu
Sa'd'a yle demiti:
Ey Sa'd! Ben lmek zereyim,
Sana vasiyetim var ki vasiyeti tutan yakndr.
Baban yayan brakma, Dirili gn.
Yoksa der ellerinin stne, mahvolur.
Bindir baban gzel bir binee,
Hem de binilecek bir deveye ki dorusu budur,
Mirasm iinde belki vardr bir binek deve,
Dirili gn 'Haydi binin!' denildiinde binerim ona. tu:
Amr b. Zeyd b. el-Mtemenn ise oluna yle vasiyette bulunmu-
Ey oul! Brakp gittiinde beni Kabirde, bana gzel bir binek ver. Dirilite Haydi binV
denildiine lleri Hareden'in harinde herkesle Ama olmayan binecek devesi, tilip
kaklr orada, tkezler durur.
Chiliye Araplar, deveyi ba arkaya evrilmi halde veya karnna doru balanm halde
mezara sabtledikten sonra yularn ortadan iyice skarak boazna balar ve hayvan
orada lme terkederlcrd. Bu durumdaki deveye 'Beliyye', onu skan ipe de 'Veliyye'
derlerdi. Ayn zananta sknt ve bela anlamna gelen Beliyye kelimesinden hareketle zor
durumda kalanlara yle denirdi: Boyunlarnda ipleri sklp lme terkedilmi develer
gibi.
C. slm'n kabul ettii Chiliyye gelenekleri
Muhammed b. Sib el-Kelb yle demitir: Araplar, Chiliye dneminde birtakm eyleri
haram grrlerdi. Kur'an indii zaman, bunlarn bir ksm Kur'an tararndan da haram
klnd. rnein Araplar annelerle, kz ocuklaryla, teyze ve halalarla evlenmeyi haram
grrlerdi.
En irkin adetleri, adamn iki kzkardcle birden evlenmesi ve babasnn kadnyla dp
kalkmasyd. Byle yapana 'Dayzan' derlerdi. Evs b. Hacer et-Temm, babasnn kadnyla
nbetlee birlikte olan Kays b. Sa'lebe oullarndan kardei ayplayarak yle demiti:
Tiitliiniz herkesin malumudur, Ama hepiniz de babanz iin Dayzansnz. Taze kadn
bulun da dolan tepesinde, rtl koltuklar stnde zrafagibi.
Kurey kabilesinde iki kzkardele birlikte evlenen ilk kimse Ebu Uhayha Sad b. el-As idi.
Muire b. Abdullah b. Amr b. Mahzm'un kzlar Hind ve Safyye ile ayn anda evlenmiti.
Araplar arasnda bir adam lp geride hanm braktnda veya hanmn boadnda en
byk olu kalkp eer gnl varsa kadnn stne giysisini brakrd. Eer onda gnl
yoksa kardelerinden biri yeni bir mihrle onunla nkahlanrd.
Kadn babasndan, kardeinden, daysndan veya day ocuklarndan birinden szlerlerdi.
Denkler arasnda nikah kydrd. Eer taraflardan biri nesep bakmndan daha stn ise,
dieri mal iin tercih edilirdi. Eer annesi cariye ise kendisi gibi annesi cariye olan bir
kadnla evlenirdi. Kz istemeye gelen ieri girerken "Sabahnz nimetli olsun" derdi. Sonra
unu sylerdi: "Biz sizin denginiz ve eitin. Eer kznz verirseniz biz arzumuza, siz de
bize kavumu olursunuz. Sizinle hsm olmaktan dolay memnun oluruz. Eer bir
nedenden tr bizi reddederseniz, zr dileyerek geri dneriz." Kz isteyen ok yakn
biriyse kzn babas veya kardei geline yle derdi: "Kocana gtrldnde kolayc ol,
erkek dour, kz dourma. Allah ocuunu, izzetini ve mrn bol etsin. Gzel ahlakl ol,
kocana sayg duy. Gzelliin su gibi olsun."
Kz gurbete gidecekse yle derdi: "Kolayc olma, erkek dourma, uzaklar yaklatrr
dmanlar dourmu olursun. Gzel ahlakl ol ve kaynvalidenle kaynpederine irin
grn. nk gzleri senin stnde, kulaklar sendedir. Gzelliin su gibi olsun."
Boanma ayr celsede kezde tamamlanrd. Abdullah b. Abbas (radyallahu anl)
yle demiti: "U talak ile boamay lk gerekletiren smail b. brahim'dir
(aleyhissclm). Araplar boamay byle yaparlard. Kadn her defasnda bir kez boanr ve
nc boamadan sonra bir daha onunla evle-nemezdi." el-A' b. Meymn b. Kays bir
kadnla evlenmi, ama kadnn kabilesi bu evlilie kar kmt. Bir gn onu yakalam ve
kadm boa-mad takdirde dayakla tehdit etmilerdi. yle dedi:
Ey eim ayr ol, unku bosun.
nsanlarn ileri hep byledir gider, gelirler.
Bunun zerine 'kile!' diye srar ettiler. O da yle dedi:
Ayr ol, nk ayrlk daha iyidir
Sopadan, Bann stnde bana ait bir karahk grlmesinden.
Sonra, cle' dediler. O da u beyitle hanmn nc kez boad: Ayr ol, iffetli ve
knanmam olarak, Aramzda sevilen ve seven biri olarak.
Chiliye dneminde drt ekilde evlenilirdi: Adam kadna talip olur ve onunla evlenirdi.
Kadnn, kendisine urayan bir dostu olur, ocuunu dourduu zaman, 'Bu ocuk
filanndr' deyince adamla evlenirdi. Tek bir temizlik dneminde birok erkekle birlikte olur
ve dourduunda ocuu onlardan birine nispet ederdi. Bu konumdaki kadna taksim
edilmi anlamnda 'mukasseme' denirdi. Bir de evinin nne bayrak dikmi kadnlar
olurdu. Bunlar saysz erkekle birlikte olur, hamile kaldklarnda btn erkekler toplanr ve
ocuk kime benzyorsa ona nispet ederdi.
Chiliye Araplar Kabe'yi hacceder, umre yapar ve ihrama girerlerdi. Zheyr yle
demitir:
Kleler arasnda yleleri vardr ki kimi ihraml, kmtr. Kabe'yi yedi kez tavaf eder,
Hacer- Esvcd'i svazlar, Safa ile Merve arasnda sa'y yaparlard. Ebu Tlib yle demiti:
ki Merve arasnda kulalar Safa'ya doru,
Her ikisinde de ne suret ve ne hayaller.
Telbiyede bulunurlar, ama bazdan telbiyede irk koard:
Ancak bir ortan vardr senindir,
Sen ona da, onun sahip olduklarna da sahipsin.
Vakfelerin hepsinde durulard. Nitekim el-Udv yle demiti:
Kurey'in haccettii zerine,
Geceleri haclarn durduklar vakfe zerine and ierim.
Hac iin kurbanlar keser, eytan talar, haram aylar bilir, Tayy, Has'am ve el-Hris b.
Ka'b oullarnn bir ksm dnda bu aylarda baskn ve sava yapmazlard. Bu kabileler ise
ne hacceder, ne umre yapar, ne de haram aylar tanrlard. Mekke'nin kutsalln da
tanmazlard.
Kurey, baka baz kabilelerle yapt sava 'Amul-fcr' olarak isimlendirmiti. nk bu
sava, savan haram klnd aylarda yapmlard. Haram aylarda sava ettikleri zaman
'Kad fecern Yoldan ktk, gnah iledik' derlerdi. sim de buradan gelmektedir.
Harem-i erifte zulmde bulunmay ho grmezlerdi. Kadnn biri olunu orada zulmden
sakndrarak yle demiti:
Ey oul, zulmetme sakn Mekke'de, Ne ke, ne de senden bye. Ey oul, kim
zulmederse Mekke'de, Trl ktlklerle karlar. Ey oul, bunu kendim denedim de,
Grdm orada zulmedenin helakini. Ey oul, kularna bile dokunma orann, Brak yabani
hayvanlar gvende olsunlar.
Baz Araplar, haram aylarn yerlerini deitirerek (Nes) iki ylda bir ay, ylda bir ay
kazanrlard. Yln bir aynda haccettikleri zaman, sanki o ay Zilhicce'ymi gibi Tervye
Gn ve Arefe gnn tesbit etmekten ekinmezlerdi. Bylelikle ayn onuncu gn,
Kurban Gn olurdu. O gn Mina'da kalrlard. Arefe gn de, Mina'da kaldklar gnler de
ahveri etmezlerdi. Aylarn yerlerini deitirmeleri hakknda u ayet inmitir: "Aylarn
yeriyle oynamak, ancak kfr artrmaktr." (Tevbe, 9/37)
Putlar iin kurban kestiklerinde kanlarn putlara srerek servetlerinin artmasn
umarlard.
Kusay b. Kilb Allah dnda putlara tapmaktan sakndrrd. u mehur iir de onundur:
Bir Rab mi, yoksa bin rab mi,
Edineyim iler blndnde?
Lt% Uzz'y, hepsini terkettim,
Zaten basiretli adam da- byle yapar.
Ne Uzz'ya taparm, ne onun iki kzna,
Ne de ziyaret ederim Ben Gtmem'in putlarn.
iirin Zeyd b. Amr b. NfeyFe ait olduu da sylenmitir. Bu zt, Kureylilern eziyetlerine
maruz kalm ve Harem'den kartlmtr. Kabe'ye sade geceleri girebilirdi.
el-Kalmas b. meyye el-Kinn Mekke meydannda halka yle hitap etmiti: "Beni
dinleyin ki doru yolu bulanz!" "Nedir o?" dye sordular. yle dedi: "Birok ilaha
dalp gittiniz. ok iyi biliyorum ki Allah buna raz deildir. Muhakkak Allah, bu lahlarn
hepsinin Rabbdir. Yalnz kendisine kulluk edilmesini ister!"
Bu szleri dinleyen kalabalk bir anda dalp gitti. Sadece bir grup ona yanat ve onun
Temm oullarnn dini zere olduunu zannettiler.
Chiliye Araplar cnplkten dolay gusl abdesti alr ve llerini gmmeden nce
ykarlard. el-Efvah el-Eved bu konuda yle bir iir sylemitir:
Dikkat edin! Tedavi edin beni ve bilin ki gidiciyim, Ayrlk veya saknma beni kurtaracak
deildir Diyeceim o ki giysilerim yaramaz bana. Mafsallarm ortaya kp gzler
donakaldnda. Getirsinler souk bir suyla ykasnlar bedenimi, Ne zor ykamadr o ki
ardndan byk gnahlar gelir.
Araplar llerini kefenler ve definden nce dua ederlerdi. l iin dua undan ibaretti:
len kii yatana tandktan sonra evin by kalkar ve onun btn iyiliklerini sayp
vglerde bulunurdu. Ardndan l defnedilir ve "Allah'n rahmet ve bereketi zerine
olsun!" denirdi.
Kelb kabilesinden birinin Chiliye dneminde torununa yle dedii nakledilmitir:
Uzun mrl ol! Eer ben saken lrsen, Dualarmda hep seni anarm. Malmn yansn
bn Sama veririm, Yaarsam hayatmda ve de lmmde.
Chiliyye Araplar brahim Peygamber'in (aleyhisselm) rettii ftr temizlii devam
ettirmilerdir ki bunlar on ksmdr. Bei kafa blgesinde, bei de vcut ksmndadr. Kafa
ksmndaki be ey, aza ve burna su ekip temizlemek (mazmaza ve istinak), by
ksaltmak, sa tarayp ayrmak ve dileri misvaklamak. Vcut ksmyla ilgili be ey de
unlardr: Byk abdestten sonra taharetlenmek, trnaklar kesmek, koltuk altlarn
temizlemek, avret mahallini tra etmek ve snnet olmak. slm geldii zaman bunlar
snnet olarak takrir etmitir.
Chiliye Araplar hrszn sa elini keserlerdi. Yemen ve Hre krallar da yol kesenleri
armha gererlerdi.
Araplar ahitlerinde durur, komulara ikramda bulunur, misafirleri gzel arlarlard.
Htem et-T yle demitir:
lahlar Rftbbim, Rabbim ilahlardr,
Temin ettim ki ne duracak, ne de bahane arayacam.
Yine o yle demitir:
Halklar arasnda yle kimseler vardr ki rnektir,
Sanki Mekke dalarnda ne spa kalmtr ekilmedik, ne nimet,
yle kimselerdi ki Rablerine gnlden inanrlard,
Her yerde de onlardan emsalsiz bir bit bulunurdu.

4- Bab

Hintlilerin nanc Ve Grleri

Hintlilerin byk bir mmet, kalabalk bir millet olduunu belirtmitik. Birok inan ve
grleri vardr. Hintliler arasnda Brahmanlar (Berhime) asl tibaryla peygamberlii
inkr ederler. Kimileri maddeci ( = dehr), kimileri de dualist (-senevi) ve brahim
Peygamberin (aleyhis-sdm) milletinden olduklar iddiasndadrlar. Ancak Hintlilerin
ounluu Sblik nan ve yntemleri zeredirler. Kimi ruhanlere, kimi semav
cisimlere, kimi de putlara taparlar. Ama bunlar da uydurduklar gksel cisimlerin ekli,
yaptklar ekillerin nitelikleri zerinde fikir ayrlna dmlerdir. Bir de teori ve pratik
olarak Yunan bilgelerinin yolundan giden limleri vardr.
Maddeciler, dualistler ve sbilerin esas ve yntemlerini benimseyenler zerinde
durmayacaz. nk bunlarn inanlarn daha nce ele almtk. Hintliler arasnda bunlar
dnda kalan ve kendilerine mahsus grleri olan be grup mevcuttur:
Brahmanlar, rhnyt ehli, semav cisimlere tapanlar ( ashb- hcykil), putperestler
ve bilgeler. Bunlarn grlerini mehur eserlerinde bulduumuz ekliyle aktaracaz.

1- Fasl

Brahmanlar

Bazlar, bu gruptakilerin brahim Peygamberce (aleyhisselm) nispetle bu ismi aldklarm

sanrlar. Bu bir hatadr. nk Brahmanlar asl itibaryla peygamberlii kkten inkr
ederler. Hal byle iken brahim'in (aleyhisseim) peygamberliini tasdik etmeleri nasl
beklenebilir?
Hint halk arasnda brahim'in (aleyhisseim) peygamberliini kabul eden tek grup
senevilerdir ki evrende nur ve zulmet olmak zere iki esasn varolduuna inanrlar.
Brahmanlara gelince, kendi milletlerinden Berhim adnda bir ahsa intisap etmilerdir.
Bu ahs da peygamberlii reddetmelerini salam ve bunun imknszln aadaki
gerekelere dayandrarak akllara yerletirmeye almtr:
Ona gre peygamberin getirdii mesaj, u ikisi dna kamaz: Ya makldr, ya da
deildir. Eer getirdii makl ise, sahip olduumuz tam akl onu idrk etme bakmndan
bize yetecektir. Durum byle olunca peygambere neden ihtiya duyulacaktr? Eer
getirdii ey makl deilse, kabul edilir de olmayacaktr. nk akla smayan bir eyin
kabul, insanln tanm dna karak hayvanlar arasna katlmaktr.
Yine ona gre akl Allah Tel'nn hakim olduunu gstermektedir. Hakm, kullarndan
ancak akllarnn dellet ettii biimde taatta bulunmalarn ister. Akl deliller, lemin ilim
sahibi, kadir ve hakim bir yaratcs olduunu kantlamaktadr. O, kullarna kr
gerektirecek ekilde nimetler ihsan etmitir. Kendi akllarmzla yaratltaki ayetleri
zerinde dndmz zaman zerimizdeki nimetleri sebebiyle O'na krederiz. O'nu
tanyp kranda bulunduumuz zaman sevab da haketmi oluruz. O'nu inkr edip
kfrnda bulunduumuzda ise cezasn haketmi oluruz. bu kadar akken bizler gibi
beer olan kimselere uymamzn mant nedir? Eer bir peygamber, bu hakikatlere aykr
eyler emrediyorsa syledikleri yalannn kant olacaktr.
Bir dier gerekesi de udur: Akl, lemin hakm bir yaratcs olduuna delalet
etmektedir. Hakm, kullarnn akllarnda irkin bulunan eyleri, kullukla ilgili olarak onlara
emretmez. Halbuki peygamberlerin getirdikleri eriatler arasnda aldn irkin grd
eyler bulunmaktadr. rnein ibdet iin belli bir mabede ynelmek, onu tavaf etmek,
sa'y etmek, eytan talamak, ihrama brnmek, telbiyede bulunmak, cansz bir ta
pmek, hayvan kesmek, insan iin besin olabilecek eyleri haram klmak, bnyesini
zayflatacak eyleri helal klmak... Btn bunlar, akl nermelere aykr hususlardr.
Bunlarn ne srd gerekelerden biri de udur: Rislette en byk eksik, nefs, akl ve
suret bakmndan sizin gibi olan bir insana tbi olmanzdr. Yediklerinizden yer,
itiklerinizden ier. Byle birine uymanz halinde kaldrp indirecei cansz bir varla,
saa sola ekecei bir hayvana veya emredip yasaklayaca bir kleye dnrsnz.
Peki sizden stn olan taraf nedir? Sizi kullanmasn meru klacak ne stnl vardr?
ddiasnn doru olduuna dair delili nedir? Srf szne aldanm olabilirsiniz. Hibir szn
dierine kar husus bir stnl yoktur. Eer hccet ve mucizelerine balandysanz,
bizde cevher ve cisimlerin zelliklerine dair o kadar ok bilgi var ki onlar aratmaz.
[Brahmanlann bilmeleri gereken husus udur ki]
Gayb konular haber verenlerin durumu u buyrukta olduu gibi eittir: "Peygamberleri
onlara yle dedi: Biz ancak sizler gibi beeriz. Ama Allah kullarndan dilediine ltufta
bulunur." (brahim/ll) Alemin yoktan yaratan, hkm ve hikmet sahibi bir yaratcs
olduunu ikrar ettiiniz zaman, yalnz O'nun emreden ve yasaklayan, yarattklar
zerinde hkmeden olduunu da bilin. Yaptmz ve terkettiimiz, alp hakknda
dndmz her ey O'nun hkm ve emriylcdir.
Halbuki her insan, O'nun emrini anlayacak akl olgunlua sahip olmayabilir. Beer
neftlerin hepsi de O'nun hkmn kabule msait olmayabilir. Ama O'nun ltf, akl ve
nefslerde belli bir sralamay gerektirmitir. Yapt taksim de O'nun ykseltilmesini
gerektirmitir: "Bazlar derece bakmndan bazlarnn stnde klnmtr ki onlar
istihdam etsinler. Rabbinin rahmeti onlarn topladklarndan daha hayrldr." (Zuhruf,
43/32) Kukusuz Allah Tel'nn en byk rahmeti peygamberlik ve rislettir. Bu ikisi,
beerin kibirli akllaryla biriktirdiklerinden daha hayrldr.
Brahmanlar kendi aralarnda birok frkaya ayrlmlardr: Budistler (=Ehli Budda),
Meditasyoncular (=Ashab- fikre ve'1-vehm) ve Reenkar-nasyoncular (=Ashab-
tenash).

A- Budistler

Budistlere gre Buda, bu lemde yaam bir insan olup dorulma-mtr, evlenmez,
yemez, imez, yalanmaz ve lmez. Alemde ortaya kan lk Buda'nn ad Shkyamuni
idi. Adnn alm Seyyid-i erif yani deerli nder idi. Onun zuhuru ile Hicret (M.S. 622)
arasnda geen sre 5000 yldr. Onlara gre Buda'nn bir alt mertebesinde, hak yolu
arayan insan anlamna gelen Bodhisattva bulunmaktayd. Bu mertebeye de ancak u
zelliklerle ulalabilir; sabr, ba, arzulanmas emredileni arzulama, dnyadan el-etek
ekme, dnyev zevk ve ehvetlerden uzak durma, haramlarna dmeme, btn
yaratlmlara merhamet gsterme, u on gnahtan uzak durma: Canllar ldrmek,
nsanlarn mallarn helal grmek, zina, yalan, kouculuk, israf, svg, irkin lakap
takmak, ahlakszlk ve ahirette-ki cezay inkr etmek. Ayrca u on hasleti de yerine
getirmek gerekir: 1. Cmertlik 2. Ktlk edeni affetmek, fkeyi hilim le savmak, 3.
Dnyev ehvetlerden uzak durmak, 4. Bu fani lemden geilecek olan beka lemine
ulamak iin derin dncelere dalmak, 5. lim, edep ve ilerin akbetlerini dnmek
suretiyle akl riyazette yani meditasyonda bulunmak, 6. Ncfs ulv gayeler ynnde
hareket ettirme gcne ulamak, 7. Herkese kar yumuak kalpli ve ho szl olmak, 8.
Dostlarla iyi geinmek ve onlarn tercihlerini kendi tercihine yelemek, 9. Halktan
tamamen uzaklap btnyle Hakka ynelmek, 10. Hakkn zlemi ve O'na kavumak
urunda ruhu gelitirmek.
iddialarna gre Budalar, semav cisimler saysnca Ganj nehrinden kp gelmilerdir.
limlerin kayna olan Budalar, farkl cins ve suretlerde zuhur etmilerdir. Ancak
cevherlerinin ulvliinden dolay sadece saraylarda yaamlardr. Alemin ezel oluu,
dnyada yaplanlarn karln grme gibi temel inanlarda btn Budalar ayn inanc
paylamlardr. Budalar'n sadece Hindistan'dan kmalarnn sebebi olarak da bu lkenin
farkl toprak ve iklim artlarna sahip olmas gsterilmitir.
Orada bulunan riyazet ve ietihad ehli de bunda etkin olmutur. Hintlilerin zelliklerini bu
ve benzeri biimde koyduklar Buda, mslmanlar arasnda Hzr (deyhisselm) olarak
bilinen zta benzemektedir.

B- Meditasyoncular (Ashb- Fikre Ve Vehm)

Bunlar felek, yldz ve gezegenlerle onlara dayandrlan hkmleri yukardakilere gre
daha iyi bilen bir gruptur. Hntl mneccimlerin, Yunanl ve ranl mneccimlerden farkl
bir yntemleri vardr. Hintliler verdikleri hkmleri gkteki hareketli cisimlerin deil sabit
cisimlerin birlemelerine gre verir, yldzlarn tabiatlarndan deil zelliklerinden hareket
ederek hkm kartrlar. Yksek mevkii ve bykl nedeniyle Zhal'i en stn talih
kayna olarak kabul ederler. nanlarna gre saadet gibi klli balar baheden de
bedbahtlk gibi cz' balarda bulunan da odur. Dier gezegenlerin de benzer ekilde
tabiat ve zellikleri vardr. Yunanllar hkm verirken yldzlarn tabiatlarm esas alrlar.
Hintliler ise zelliklerinden hareket ederler. Tp biliminde de ayn durum sz konusudur.
Hintliler, lalarn tabiatlar deil zellikleri zerinde dururken Yunanllar ilalarn tabiatlar
zerinde dururlar.
Ashb- Fikre olarak bilinen meditasyoncular fikre ok nem verir ve onun hislerle bilinen
ile aklla bilinen arasnda arac olduunu sylerler. Duyularla alglananlardan doan
suretler fikre gelirken, aklla bilinenlerden kaynaklanan suretler de yine ona ger. O, iki
farkl lemden gelen iki farkl bilginin buluma yeridir. Bunlar, ar trden riyazet ve
mchedelerle vehm ve fikri duyularla alglanan mahssttan syrmaya alrlar.
nanlarna gre fikir, his aleminden syrldnda br lem yani akl lemi ona apak
grnr. Bu sayede gayb halleri bilebilir, hatta yamuru bile durdurabilirler. Belki bu g
yle younlar ki yneldii kiiyi derhal ldrebilecek bir gce dnebilir. Bunu ok
yadrgamamak gerekir. nk velimin cisimleri hareket ettirme ve nefslerde tasarrufta
bulunma gibi olaanst gleri vardr. rnein uykuda ihtilm olma vehmin
tezahrlerinden biri deil midir? Nazar ayn gcn tezahrlerinden biri deil midir?
Yksek bir duvarn stnde yryen kimse annda yere derken ayn mesafeyi normal
zeminde yryerek birka admda almaz m? Ksaca sylemek gerekirse vehim tecerrt
edip saflatnda olaanst iler yapmaya muktedir olur. Bu nedenledir ki Hintliler
gnlerce gzleri kapal durarak fikir ve vehimlerini haric etkenlerle megul etmemeye
alrlard. Vehim, baka br vehimle birletiinde tam bir ittifak iinde olmalar halinde
eylemde de ortak hareket ederler. Bu nedenledir ki balarna bir felaket geldii zaman
ahlak, ihlas ve drstlyle bilinen krk kii toplanr ve hi konumakszn srf dnerek
tek br fikir olmaya alrlard. Uzun dnceler sonucunda yapmalar gereken doru
hareket onlara grnr ve yaadklar felaketten syrlrlard. Bunlar arasnda
Bckrantniyye adyla bilinen bir grup vard. Bu gruba mensup olanlar stlerine demir
balarlard. Balarm ve sakallarn tra eder, avret mahalli dnda plak dolarlard.
Bedenin ortasn sineye kadar slaca sararlard. Byle yapmalarnn nedeni lmin
okluundan fikrin ve vehmin kuvvet ve keskinliinden dolay karnlarnn yarlmasn
nlemeye almakt. Belki demiri vehmin tenasbne en uygun cisim olarak
grmlerdi. Yoksa, demirin karnn yarlmasn nasl engelleme gc olabilir? lmin
okluu byle bir ey gerektirebilir mir

C- Reenkarnasyoncular (Ashb- Tenash)

Tenash ehlinin mezheplerini daha nce zikretmitik. Hibir din yoktur ki tenash fikrnin
u veya bu ekilde onun bnyesinde salam bir yeri olmasn. Ama tenashn nitelii
noktasnda farkl grler sz konusudur. Hint tensuhular bu inanc en kat biimde
sahiplenmilerdir. Onlarn yakndan grdkleri bir ku vard. Bu ku belli bir dnem
ortaya kar ve belli bir aacn stne konard. Orada yumurtlar ve kulukaya yatard.
Trnden bir yavru kt zaman gagasyla yumurtay krard. Bu esnada ondan bir ate
kar ve ate byyerek kuun yanmasna yol aard. Bu yanma sonrasnda kutan bir
ya akar ve aacn altnda bulunan maaraya szard. Bir zaman geip uygun vakit
gelince maarada duran o yadan bir ku daha kar ve ayn aacn stne konard. Bu
devaml byle srp giderdi. Tenash fikrini savunanlara gre dnyada yaayan varlklar
da ayn bu ku gibi bir dng iinde tekrar tekrar yaar ve lrler.
Tenash savunurken yle demilerdir: Feleklerin hareketleri dairesel olduuna gre,
mesela bir pergel balad noktaya geri dner ve ayn hat zerinde ikinci defa dnebilir,
ikinci dn birincinin aynsn fade eder. ki devir arasnda fark olmad iin eser
bakmndan da fark sz konusu olmaz. nk messirler, balad noktaya dnmektedir.
Yldzlar ve felekler ilk merkez zerinde dnerler. Boyutlar, temaslar, karlamalar ve
mnasebetlerinde asla deime olmaz. Bunlarda deime olmadna gre bunlardan
etkilenenlerde de deime olmamas gerekir. te bu devir ve dnglerin tenashdr.
Byk dng hakknda farkl grlere sahip olmu ve ka yl olduu konusunda deiik
rakamlar telaffuz etmilerdir. ounlua gre otuzbin yldr. Bir ksmna gre ise yz
altmbn yldr. Bu dngde seyyar deil sabit gk cisimlerinin seyrini esas almlardr.
Hintlilerin ounluuna gre felek; su, ate ve rzgardan mrekkeptir. Gezegenlerde
hava ve ate esasl olanlar mevcuttur. Ulv varlklar toprak unsuru dndaki unsurlara
sahiptirler.

2- Fasl

Rhniyt Ehli

Hintliler arasnda bir topluluk, rhn araclar bulunduuna ve bunlarn Allah katndan
mesaj tayan beer suretinde eliler olduklarna inanmtr. Ancak bu elilerin kitaplar
yoktur. nsanlara baz eyleri emreder, baz eylerden sakndrrlar, onlar iin kurallar
koyar ve cezalan aklarlar.
Bu elilerin doruluu ise dnyev balardan arnm olmalar, yeme, ime ve kadnlarla
birleme gibi zevklerden uzak durmalaryla bilinir.

A- Bsneviyye

Peygamberlerinin rhn bir melek olduunu ve gkyznden insan suretinde indiini

iddia etmilerdir. Kendilerine ate tazm etmeyi ve gzel kokular, yalar ve kurbanlarla
yaklamay emrettiini ileri srmlerdir. ddialarna gre ate iin olmadka ldrmeyi
ve kesmeyi yasaklamtr. Sa omuzlarnn stnden uzanp sol omuzlarn altndan geen
bir ip balamalar snnetini koymutur. Ayrca yalan sylemeyi ve arap imeyi
yasaklamtr. Bunlar, baka dinlerde olanlarn yemeklerini ve kestikleri hayvanlarn
etlerini yemezlerdi. Soyun kesilmemesi iin zinay mubah grmt.
Szde peygamberleri kendisine benzeyen bir put yapmalarn, ona iba-bet ve taatta
bulunmalarn, her gn defa birtakm buhurlar ve alglarla putun etrafnda dnp ark
sylemelerini ve dansetmelerini emretmitir. Yine o, inei kutsal bilmelerini,
grdklerinde nnde eilmelerini, tvbe ederken onu svazlamalarn emretmi, Ganj
nehrini gemelerini yasaklamtr.

B- Bhdiyye

Bunlar da ruhan melek olan bir peygamberleri olduunu, beer suretindeki bu

peygamberin isminin Bhud olduunu iddia etmilerdir. Onun bir kze bindiini, bann
stnde l kemiklerinden yaplm bir ta bulunduunu, boynunda kemiklerden yaplm
bir gerdanl, bir elinde kafatas, dier elinde bal bir mzrak tuttuunu
sylemilerdir.
Bhud onlara hem yaratana, hem de kendisine kulluk etmelerini, heykelini yaparak
tapmalarn, hibir eyden nefret etmemelerini, eyann hepsinin tek bir yol zere
olduunu, nk hepsinin tek bir yaratc tarafndan yaratldn, len insanlarn
kemiklerinden taklar yaparak takmalarn, talar yaparak balarna koymalarn, kafalarn
ve vcutlarn kumla svazlamalarn emretmi, hayvan kesmeyi, evlilii ve mal
biriktirmeyi yasaklamtr. Yine o, dnyay terketmelerini, sadaka dnda bir geimlikleri
olmamasn emretmitir.

C- Kbeliyye

Bu frka da peygamberlerinin eb ( = Shaba, Sh.ba, Shab) adnda ruhan bir melek

olduunu iddia etmitir. Kumlara brnm bir insan suretinde yanlarna gelmitir.
Banda krmz ynden yaplm bir takke olup kar yksekliindeydi ve kafatas
kcmikleriyle sslenmiti. Boynunda olabilecek en iri gerdanlk bulunuyordu. Bileklik,
halhal, madalya trnden taklar vard ve hepsi de kemiktendi. plakt. Taraftarlarna da
kendisi gibi taklar takmalarn ve ayn ekilde giyinmelerini emrederdi. Mensuplar iin
birtakm kural ve hkmler koymutu.

D- Bahdniyye

Frka mensuplar yle demilerdir: Bahdn, ulu bir melekti ve ulu bir insan suretinde
bize geldi. ki kardei vard. Onu ldrerek derisinden topra, kemiklerinden dalan,
kanndan da denizleri yapmlard. Denildi ki: Bu bir semboldr. nk bir insann
durumu bu dereceye varamaz. Bahdn'un sureti, bir binee binmi, sa yzn
kaplayacak ekilde sktr. Sa, bann deiik taraflarna eit olarak dalmtr. San
aln ve enseye doru da salm ve kendisine inananlara da byle yapmalarn emretmitir.
arap imemelerini, bir kadn grdklerinde ondan kamalarn ve Jur'an (Haw'an) Da'n
haccetmelerini emretmitir. Bu dan zirvesinde Bahdn'un heykelinin bulunduu byk
bir mabet bulunurdu. Mabedin bekileri anahtar stlerinde tarlard. zinleri olmakszn
mabede girilmezdi. Kapy atklarnda da nefeslerinin heykele ulamamas iin azlarn
kapal tutarlard. Onun iin kurban keser, adak adar ve hediyeler sunarlard. Hacdan
dnerken hibir ehre uramaz, hibir harama bakmaz, kimseye sz veya fiille ktlkte
bulunmazlard.

3- Fasl

Gkcisimlerine Tapanlar

Hindistan'da yldzlara tapan sadece iki frka nakledilmitir. Bunlar da gne ve aya
tapanlard. Bu konuda takip ettikleri inan da Sabitlik inancyd. Rablik ve ilahl yalnz
bunlara hasretmezlerdi.

A- Gnee Tapanlar

Gnein bir melek olduunu, akl ve nefse sahip olduunu, dier gezegenlerin ve evrenin
ona borlu olduklarn sylemilerdir. Sfl varlklar da o varetmitir. Felein melei
olarak tazm ve secdeyi hake-der. Onun iin ttsler yaklp dualar edilir. Bunlara,
'Gnee tapanlar' anlamnda Dnktiyye ad da verilmitir. Snnetleri gerei elinde ate
rengi mcevher tutan bir put yapmlardr, bu put iin zel bir mabet ina etmi, ona
kurban ve hediyeler sunmulardr. Bu mabetlerin bekileri ve bakclar vardr. Gnde
kez tapna ziyaret eden gneperestler kez ibadette bulunurlard. Derdi ve hastal
olanlar da put iin oru tutar, dua eder ve ondan ifa umarlard.

B- Aya Tapanlar

Ayn tazm ve kulluu hakeden bir melek olduunu ddia etmilerdir. Sfli lemin ve onda
cereyan eden cz' ilerin daresi de onun yetkisindedir. Yazl eylerin olgunlamalar ve
kemle ulamalar ay sayesinde olur. Onun tamamlanma ve eksilmesyle gnler ve
saatler bilinir. Gnein hemen nnde olup onun dengdir ve n da ondan alr.
Tamamlanmas ve eksilmesi de gne na baldr. Jandrikaniyye (Chandrikn) yani
'Aya tapanlar1 olarak bilinirler. Bunlar da snnetleri gerei ay iin bir put yapmlard.
Putlar, drt kii tarafndan ekilen bir buza eklindeydi ve elinde bir mcevher
tutuyordu. Dinleri gerei bu putun nnde secdeye kapanr, ona kulluk eder, her ayn
yarsn ay tekrar douncaya kadar orulu geirirler, putlarna yiyecek, iecek ve st
gtrrlerdi. Arzu ve ihtiyalar iin de aya ynelir ve ondan niyazda bulunurlard. Ay
doduunda atlara karak ttsler yakar ve yeni ay (hilal) doduunda dua ve niyaz
ederlerdi. Sonra atlardan inip lene balar ve bayram havasna girerlerdi. Aya, ancak
gzel ehrelerle bakarlard. Ayn ortasnda orular bittii zaman da hem ay, hem de put-
larnn huzurunda alglar almaya ve dans etmeye balarlard.

4- Fasl
Putperestler

Biliniz ki yukarda grlerini zikrettiimiz frkalar iin sonunda putperestlie

dayanmaktadr. nk inanlarnn devam gzlerinin nnde varolan bir varlkla
mmkn olmakta, ona bakp ibadette bulunarak inanlarm gelecek kuaklara
aktarmaktaydlar. Bu nedenledir ki gerek rhniyt ehli, gerekse gkcisimlerine tapanlar,
onlar temsil ettiini ileri srdkleri putlar yapmlardr. ddialarna gre bu putlar, gaip
olan mabutlarn temsil etmektedir. nk ekil, suret ve duru bakmndan aynen onlara
benzemekte, br anlamda onlarn yerlerini tutan vekilleri hkmnde olmaktadrlar. nk
akl sahibi birinin, ta tahtay oyarak yapt bir heykel veya portrenin ilah olduuna ve
kendisini yarattna, her eyin ve herkesin ilah ve yaratcs olduuna inanmas aklen
imknszdr. nk yapt heykel veya resim, varolu bakmndan kendisini yapandan
bile sonra gelmektedir. ekli de sanatkr tarafndan belirlenmitir.
Ancak insanlarn bu heykellere ynelmedeki samimiyetleri bunun bir tapma olduunu
gstermektedir. stek ve ihtiyalarn onlarn huzurunda dillendirmeleri de, onlara bir tr
ilahhk izafe ettiklerini gstermektedir. Kur'an'm ifadesiyle yle derlerdi: "Biz bunlara,
ancak bizi Allah'a yaknlatrmalar iin taparz." (Zmcr, 39/3) Eer ilahlk ve rablik
bakmndan sadece bu heykellere bal olsalard, onlardan hareketle rable-rin Rabbi'ne
ulatklarn iddia etmezlerdi.

A- Mahkliyye

Mahkl adnda drt kollu, gr sal, bir elinde az ak dev bir ylan, dierinde denek,
nc elinde kafatas, drdnc eli ise geriye dnk bir putlar vardr. Kulaklarnda bir
ift kpe gibi duran iki balk bulunmaktadr. Bedeni iki dev ylan tarafndan sarlmtr.
Banda kafatas kemiklerinden yaplm bir ta, boynunda yine kemiklerden yaplma bir
gerdanlk vard. Frka mensuplar, sahip olduu azamet ve ululuktan, verme, men etme,
iyilik ve ktlkte bulunma gibi vlm ve yerilmi btn sfatlar ztnda toplam
olmasndan dolay taplmay hakeden bir ifrit (cin) olduuna inanrlard. O, ihtiyalarn
gideren bir tanryd. Hindistan'da bu putun bulunduu saysz mabet varolup ona
inananlar tarafndan gnde kez ziyaret edilirler. Putun nnde secdeye kapanr ve
evresini dnerler. Akhtar denilen bir yerde bu puta ait dev bir heykel bulunmaktadr.
Hindistan'n her tarafndan onu ziyarete gider ve orada secdeye kapanarak dnyev
ihtiyalarn ona sunarlar. Hatta baz kimselerin u tr steklerde bulunduu
bilinmektedir: Beni filan kadnla evlendir, Bana unu ver... Hatta bazlar bu mabette
gnler geceler boyu kalp dua ve niyazda bulunurlar. Bu sre boyunca hibir eyi
tatmazlar. Ondan istekte bulunur, hatta bunun iin sadaka bile verirler.

B- Barkashakiyye (Aaca Tapanlar)

Bunlar da taptklar bir putu olan ve puta hediyeler sunan kimselerdir. Mabetlerinin
kurulduu yer, ulu aalarn bulunduu yerlerdir. Bu tr ulu aalar genellikle dalarn
st ksmlarnda bulunur. Aalar arasnda en gzel grnml ve en yksek olan
bulduktan sonra onu mabede evirirlerdi. Aacn bir tarafnda byk bir oyuk aarak
putlarn oraya koyar ve secde ve tavaflarn o aaca doru yaparlard.

C- Dahldniyye

Bu inantakilerin kadn suretinde bir putlar vardr. Banda bir ta bulunan heykelin
birok kolu vardr. Yln bir gn gece ile gndzn eitlendii ve gnein Terazi'ye girdii
gn bayram yaparlard. O gn putun nne dev bir ardak kurar ve ona koyun, kei gibi
hayvanlar sunar, ama bunlar kurban etmeyerek boyunlarn klla kopartrlard.
Bayramlar sona erinceye kadar kurban niyetiyle tuzaa drdkleri kimseleri de
ldrrlerdi. Bu cinayetleri sebebiyle de Hint halk arasnda kr kimseler olarak
bilinirlerdi.
D- Jalahakiyye (Suya Tapanlar)

Suya tapan bu frka mensuplar, suyun bir melek olduunu ve yannda baka melekler
bulunduunu, her eyin aslnn su olduunu, doum, geliim, byme, beka, temizlik ve
imrn suyla olduunu sylerlerdi. ddialarna gre dnyada hibir susuz yaplamazd.
Bu inantaki biri ibadet etmek stedii zaman avret mahalli dnda tamamen soyunur ve
beline kadar suya girerdi. Orada bir iki saat veya daha fazla kalrd. Yanna ald kokulu
yapraklan kk paralara ayrp bir yandan okuyup flerken bir yandan da suya
brakrd. Ayrlmak istedii zaman da suyu eliyle hareket ettirir ve ondan bir avu alarak
bana ve vcudunun dier taraflarna srp kard. Suyun nnde eildikten sonra
giderdi.

E- Akniwtriyye (Atee Tapanlar)

Akniwtriyye yani atee tapanlar, atein cism olarak en byk, alan bakmndan en geni,
makam bakmndan en yce, cevher bakmndan en deerli, k bakmndan en nurlu ve
aydnlatc unsur olduuna inanr, yap olarak en latf olduunu sylerlerdi. Hibir unsura
onun kadar ihtiya duyulamazd. Evrende hibir ey ate olmakszn varolamaz ve gelie-
mezdi. Varln devam atele karmaya balyd.
ibadet ekilleri ise yleydi: Yere drt keli byk bir ukur kazar ve bu ukuru atele
doldururlard. Sonra atee yakn olabilmek, onunla kutsanmak iin ne kadar lezzetli
yemek, gzel iecek, kymetli giysi, gzel koku ve deerli mcevher bulurlarsa ukura
atarlard. Hint zahitlerinden bir grubun aksine atee canl atmay ve cesetleri atete
yakmay haram grrlerdi.
Hint krallarnn ounluu ve en bykleri bu frkaya mensup olup cevherinin kymetinden
dolay atei ululam ve onu dier varlklardan stn tutmulardr.
Baz zahit ve bitler de atein evresinde orulu olarak oturur, atee doru nefes vermez,
mahrem bir sineden ona nefes ulamasn istemezlerdi.
Atee tapanlar gzel ahlak tevik eder, yalan, haset, kin, zorbalk, zulm ve hakszlk gibi
irkin davranlardan sakndrrlard. nanlarna gre insan bu tr irkinliklerden arndka
atee yaknlaacak, onun yaknlarndan olacaktr.

5- Fasl

Hint Bilgeleri

Yunanl bilge Pitagoras'n Kalnus adnda bir rencisi vard. Kalnus hikmeti bu byk
bilgeden alm ve ona rencilik ettikten sonra Hint ehirlerinden birine giderek orada
Pitagorash yaymaya almt.
Brahmanan, zihni duru, basireti gl, fikri isabetli ve ulv lemlerin bilgilerini renme
arzusuyla dolu biriydi. Hikmeti bilge Kalam'tan renirken ilim ve sanatndan da istifade
etti. Kalnus ld zaman Brahmanan btn Hindistan'n nderliine ulat. nsanlar
bedenleri inceltmeye ve nefsleri gzelletirmeye tevik etti. yle derdi: "Nefsini arndrp
gzelletiren kimse bu kirli lemden daha hzl kurtulur. Bedeni kirlerden arndktan sonra
her ey ona zahir olur. Gayplar grr ve zor ileri baarr. Mutlu ve bahtiyar olur.
Hayattan zevk alan bir k olur ve asla bkp usanmaz. Kimse onu kandrp aldatamaz."
nsanlara yolu izdii ve ikna edici edici delilleri ortaya koyduu zaman ona inanarak
byk bir mchedeye giritiler. Brahmanan yle derdi: "Bu dnyann zevklerini
terketmek sizi br dnyaya katacak ve o dnya ile btnlemenizi salayacaktr. Bu
ekilde o lemin yoluna girer, o lemin zevk ve lezzetlerinin sonsuzluuna erersiniz."
Hintliler onun retilerini iyi incelemi ve zihinlerinde derin izler brakmtr.

Brahmanan'n lmnden Sonra Hintlilerin Blnmesi

Bir vakit sonra Brahmanan ld. Ama br leme ulama noktasnda zendirdii youn
arzu ve acelecilik zihinlere iyice nakolmutu. Onun ardndan k gruba ayrldlar:
Bir grup, bu lemde evlenerek oalma kadar byk bir yanlg olmadn, nk
oalmann bedensel zevklerin sonucu ve arzuyla salan nutfenin bir semeresi olduunu,
bu nedenle de haram klndn ileri srdler. nsan buna sevkeden lezzetli yiyecek ve
safi ieceklerle, hayvan zevk ve ehveti kztran, hayvansal gc arttran eylerin
tamamn da haram saydlar. Gdann yeteri kadaryla kanaat edip bedenlerinin ayakta
durmasn salayacak kadarn tercih ettiler. Bu gruptakilerin bazlar, bu kadar gday bile
ulv leme daha hzl ulamaya engel olarak gryorlard. mrnn sonuna yaklatn
gren bazlar, bedenlerini temizlemek, ruhlarn kurtarmak ve nefslerini arndrmak iin
kendilerini atee atyorlard. Kimileri ise en leziz yiyecek ve iecekleri, en gsterili
giysileri topluyor ve onlarn karsna geip hayvan neftlerinin azmasn bekliyor, bu
nimetleri arzulamaya baladklarnda ise nefs-i natkalarn devreye sokarak hayvani
nefslerine engel oluyor, onu srekli bask altnda tutuyorlard. Bylelikle bedenlerini
zayflatp nefslerini eziyor ve nefsin bedenle balantsn koparmaya alyorlard.
Der gruptakiler se hak yol zere olduka oalmay, yiyecek, iecek ve dier zevkleri
tatmin etmeyi helal gryorlard.
Bunlar arasnda bulunan br aznlk ise yoldan ayrlarak ary talep ediyordu.
Her iki gruptan oluan bir topluluk ise ilim ve hikmette Pitagoras'n yolunu benimseyerek
yle bir dereceye ykselmilerdi ki arkadalarnn zihinlerinden geen iyilik veya ktl
anlayacak seviyeye ulamlard. Bu bilgileri dostlarna bildirmeleri fikr riyazete, ktl
emreden nefsi ezmeye ve dostlarnn daha nce kavutuldar leme kavumaya dnk
istekleri daha da artrrd.
Bunlar Allah Tel'nm mutlak nur olduuna, ancak grmeye ehil olanlarn grebilecekleri
bir bedene brndne inanrlard. Gerekten de O, bu lemde hayvan derisine brnen
biri gibidir. Ondan syrldnda ona bakan herkes onu grebilir, o deriye brnmedinde
se kimse ona bakamaz. Bu lemde esir gibi olduklarm iddia ederlerdi. ehvetin emrin-
deki nefs le savap onu zevklerinden mahrum edenler, sfli lemin irkinliklerinden
kurtulurlard. O nefse engel olmayanlar ise bedenlerinde esir olarak yaarlard. Ktl
emreden nefsle savamak steyen kimse, ancak kibir ve gururdan syrlp arzu ve
hrslarn susturduktan ve onlarn gsterdii ve gtrd noktalardan uzaklatktan
sonra nefsle savama gcn elde edebilirlerdi.

skender Hindistan'da

skender o blgeye ulap da onlarla savamak stediinde iki gruptan birinin yaad
kenti igalde zorland. Kent halk, dnyev lezzetleri bede-n ifsat etmeyecek lde
tatma inancn paylayorlard. skender, uzun uralardan sonra kenti igal ederek
aralarnda bilgelerin de bulunduu bir topluluu katletti. ldrlenlerin bedenleri, ar
suda hareketsiz duran tertemiz ve parlak balklar misali yerlere serilmiti. skender'in
askerleri yaptklarn grnce byk bir pimanla kaplarak dier insanlara dokun-
madlar.
kinci gruptakiler se kadnlarla evlenme, oalma ve benzeri bedensel tadarn hibirinde
hayr bulunmadna inanyorlard. Onlar da skender'e bir mektup yazm ve bilgelik
sevgisi, ilme ilgisi, akl ve fikir sahiplerini yceltmesi sebebiyle imparatoru verek
kendileriyle mnazarada bulunacak bir bilge gndermesini istemilerdi. O da yanndaki
bilgelerden birini gndermiti. Hintliler gerek gr, gerekse amel halamndan ondan
stn kmt. Bunun zerine skender onlar deerli hediyelerle dllendirmi ve
kentlerini igal etmemiti. Bunun zerine yle demilerdi: "Bilgelik bu lemde krallar bu
hale getiriyorsa, onu ehline giydirdiimizde acaba neler olur? Bizi ne yce hederlere
balar?" Mnazaralar Aristo'nun kitaplarnda zikredilmitir.
Snnetlerine gre gnein doduunu grdklerinde ona secde eder ve yle derlerdi:
"Nurun ne kadar da gzel! Ne kadar da gz alcsn! Ne kadar da aydnlksn! Gzler sana
bakmaya doyamaz! Eer stnde baka bir nur bulunmayan ille nur sensen, ycelik de
sanadr, tesbh de sana! Yaknlnda huzuru bulmak iin yalnz seni ister, yalnz senin
urunda koarz! Yce yaratna bakarz. Eer senin stnde ve senden daha yce bir
nur var da sen onun mall isen, hamd ve tesbhat onadr. Bu lemin btn lezzetlerini
senin gibi olabilmek, senin lemine ulaabilmek ve sana temas edebilmek iin terk ettik,
Eer mall bu kadar yce ve gz alc olursa, onun lleti kim bilir ne kadar gz alc, ne
kadar anl ve ycedir! Talep sahiplerinin her zevki terkedip onun yaknln kazanmaya
almas, ordusuna ve hizbine katlmas elzemdir.
nsanln din ve inamlaryla ilgili grleri arasnda bulduklarm bunlardr. Hepsini kendi
kaynaklarnda bulduum gibi naklettim. Her kim yaptm nakillerde bir hata bulur da
dzeltirse, Allah Tel da onu dzeltip sz ve amellerine istikamet versin. O bize yeter!
Ne gzel vekildir!
Hamd, lemlerin Rabbne; salt selm! Peygamberlerin efendisi Muhammed
Mustafa'ya, onun temiz ailesine ve deerli sahabesine olsun