ORTADOU

Bemard Lewis
ORTADOU
Bem ard Lewis

3- BASKI

eviri: Selen Y. Kolay

arkada
arkada YAYINEV
Mithatpaa Cad. 28 / C Ankara
Tel: (0312) 434 46 24 (4 hat)
Faks: (0312)435 60 57
e-posta: info@arkadas.com.tr
www.arkadas.com.tr

Kitabn zgn Ad:

The Middle East, Bemard Lewis

1. bask, VVeidenfeld & Nicholson, 1995

2. bask, Phoenix Press, 2000
3. bask, Phoenix Press, 2003

Bemard Lewis, 1995

Orion Publishing Group Ltd. ile yaplan zel anlama sonucu

yaynlanmtr.

Trke yaym haklar arkada yaynevinindir. Yayncnn yazl izni

olmadan hibir biimde ve hibir yolla, bu kitabn eriinin bir ksm ya
da tm yeniden retilemez ya da datlamaz.

ISBN: 9 75 -5 0 9 -4 4 2 -3

ANKARA, 2006
3. BASKI

eviri Selen Y. Kolay

Yayna Hazrlk Mehtap ayrl
Sayfa Dzeni Mehmet Yaman
Bask zkan Matbaaclk ve Gazetecilik Ltd. ti.
 NDEKLER

nsz

1. KISIM Giri 1

2. KISIM Gemi
1 Hristiyanlk ncesi 23
2 slamiyet ncesi 37
3. KISIM slam iyetin Douu ve Ykselii
3 Kkenler 57
4 Abbasi Halifelii 84
5 Bozkr Halklarnn Gelii 97
6 Mollarn Ardndan 116
7 Barut mparatorluktan 127
4. KISIM Kesitler
8 Devlet 153
9 Ekonomi 181
10 Sekinler 207
11 Halk 238
12 Hukuk ile Din 253
13 Kltr 283
5. KISIM M odern a
14 Mcadele 315
15 Deiim 331
1 6 Etki ve Tepki 353
17 Yeni Dnceler 365
18 Savalar 385
19 zgrlkler 415
Notlar 453
Kaynaka 458
Takvim H akknda 460
Kronoloji 462
Haritalar 470
D izin 481
 NSZ

Ortadounun tarihini tek bir ciltle anlatan, ounluu s

lamiyetin ortaya kyla balayan ya da Hristiyanlk ann
balangcyla^sona eren birok kitap yazlmtr. Ben kitabma
Hristiyanln ortaya k ile balarken iki ama gdyorum.
lk amacm, slam Devletinin kurulmas ve Hz. Muhammedin
grevinin odandaki slamiyet ncesi Arabistan ile byk Bi
zans ve Pers imparatorluklarm tarihteki mtevaz yerlerinden
kurtarmaktr. Yzyllardr Ortadouyu paralayan ve paylaan
bu birbirinin kart gler yzeysel bir yaklam hak etmiyor
dorusu.
kinci amacm ise, bugn tandmz Ortadou ile blgenin
tarihi belge ve antlan araclyla tandmz eski uygarlkla-
n arasnda kpr kurmaktr. Hristiyanln balangcnda, ba
ka bir deyile Hz. sa ile Hz. Muhammed arasndaki dnemde,
Pers mparatorluunun batsnda kalan blgeler Helenletir-
me, Romallatrma ve Hristiyanlatrma srelerinden srasyla
geerken eski uygarlklarn tm izleri olmasa da anlan kaybol
mutur. Kaybolan anlarn bir blm modem a arkeologlan
ve doubilimcileri tarafndan yeniden gnna karlmtr.
lkan sonlarndan balayarak Ortaadan modem Ortado
uya kadar dorudan sregelen balantlar dikkate deerdir.
Ortadou tarihinin kaleme alnmas iin yaplan ilk modem
giriimlerde, tarihin derinlemesine ve kolay anlalmasnda ol
mazsa olmaz deilse bile zorunlu olan siyasi ve askeri olaylarn
tarihesine nem verilmitir. Tarihilere teekkrlerimle birlik
te, ok gerekmedike siyasi tarihi anlatmadan, zellikle ekono
mik, toplumsal ve en nemlisi kltrel tarih zerinde durdum.
Bu bak asyla, ada kaynaklardan yararlandm; tariheler,
seyahatnameler, belgeler, yaztlar, zaman zaman da ykler ve
NSZ

iirlerden alntlar yaptm. Kaynaklarn var olan ngilizce evi

rilerini kullandm, evirisi olmayanlan kendim evirdim. Yazl
belgelerin yan sra, resimlerin katks da ok nemli oldu. Me
tinlerden ve hatta analizlerden ok da kolay elde edilemeyen
grler saladlar.
Bylesine nemli, zengin ve hareketli bir blgenin iki bin yl
lk tarihini bir kitap cildine sdrmaya almak, tad nemin
byk bir ksmna deinememeyi de beraberinde getiriyor. Bu
konuda alan her aratrmacnn kendi seimini yapmas gere
kiyor. Benim de kendi kiisel seimimi yapmam gerekti. Daha
ok en zgn bulduum olaylara, kiilere ve durumlara nem
verdim. Ne kadar baarl olduuma siz okurlarm karar verecek
siniz.
Princeton niversitesideki gen aratrmaclar, David Mar-
mer, Michael Doran, Kate Elliott ve Jane Bauna bu kitabn ha
zrlanmasnda ve sizlerle bulumasndaki nemli katklan iin
teekkrlerimi ve takdirlerimi sunuyorum. zellikle titiz, bilim
sel ve eletirel yaklam iin Jane Bauna sonsuz teekkrler.
Asistanm Annamarie Cerminaroya kitabn ilk taslandan son
durumuna kadar her aamasndaki zenli ve sabrl katks iin
teekkr ediyorum. Kitabn resimlendirilmesi, editrl ve ya
ynlanmasnda deerli emekleri ve sabrlan iin Benjamin Buc-
han, Tom Graves ve dizini hazrlayan Douglas Matthewse te
ekkr ediyorum. Kitabn hazrlanma srecini hzlandrmak ve
sonucun niteliini artrmak iin ok aba gsterdiler.
Katkda bulunan herkese, kabul ettiim tm nerileri ve fi
kirleri iin teekkr ediyorum; kabul etmediklerim iin ise ken
dilerinden zr diliyorum. Bundan da aka anlalaca gibi,
kitapta olabilecek tm hatalar bana aittir.
BERNARD LEWIS
Princeton, Nisan 1995
1. KISIM

Giri
 GR

Gn iinde herhangi bir saatte insanlarn, aslnda yalnzca

erkeklerin, bir masada oturup bir bardak ay ya da bir fincan
kahve ierken yannda da sigaralarn tellendirdikleri, gazete
lerini okuyup, tavla oynarken bir kenardaki televizyon ya da
radyoya kulak verdikleri kahvehane ya da ayhanelere Ortado
u'nun pek ok ehrinde ska rastlanr.
Ortadoudaki kahvehanelerde zamanlarn geiren insan
larn d grnleri Avrupadaki, zellikle de Akdeniz Avru
paszdaki kahvehanelerdeki insanlardan farkl deildir. Ancak
elli yl nce ayn yerde bulunan insanlardan ok farkl, yz
yl nceki insanlardan ise bambakadr. Byle bir fark, Avru
pa'daki bir kahvehanede bulunan insanlar iin de sz konu
sudur ama bu iki farkllk birbirine benzemez. Avrupalnm gi
yim, grn, tavr ve davranlarnda ortaya kan deiiklik
lerin neredeyse tamam Avrupa kkenlidir. Birka istisnas ol
makla birlikte, bu deiim toplumun kendisinden kaynaklanr;
istisnalar ise yakn ilikide bulunulan Amerikan toplumu ndan
etkilenmitir.
Ortadouda gerekleen deiiklikler ise, bu durumun tam
aksine d kaynakldr. Ortadoulunun kendi geleneklerine t
myle yabanc topumlardan ve kltrlerden kaynaklanmtr.
Kahvehanedeki bir masann banda bir iskemleye oturmu ga
zete okuyan adam, kendisinin ve daha nce de anne babasnn
yaamlarm etkilemi olan deiiklikleri tamaktadr. Hali, tav-
n, d grn, giyinii ve davranlan, hatta kimlii ile mo
dem alarda Batdan gelip Ortadouyu etkisi altna alan son
derece gl ve ykc deiiklikleri simgeler.
Aka grlen ilk ve en belirgin deiiklik giyini biimin
dedir. Geleneksel giysiler giymesi de olasdr ama ehirlerde

3
GR

buna pek rastlanmaz. Genellikle Bat tarznda gmlek ve pan

tolon ya da gnmzdeki gibi tirt ve kot giyer. Giyinmek,
zellikle dnyann bu blgesinde, yalnzca rtnmek, souk
tan ve scaktan korunmak iin deil, kimliini tanmlamak,
kkenini gstermek ve ayn gruptakilerce tannmak iin ok
nemlidir. M.. VII. yyda peygamber Zephaniahm kitabnda
(1:8), Allah'n Kurban gnnde tuhaf biimde giyinen herke
si cezalandraca yazyordu. Musevilerin ve sonra da Msl
manlarn kitaplarnda inananlarn inanmayanlar gibi giyinme
meleri, kendi ayrt edici giysilerini giymeleri buyrulur. "Onlar
gibi olmamak iin kafirler gibi giyinmeyin genel bir uyandr.
Hz. Muhammede atfedilen bir hadise gre barts, inan
szlkla inan arasndaki snr olarak kabul ediliyor. Bir ba
ka hadise gre, dierlerine benzemeye alan onlardan bi
ri olur. Yakn zamanlara kadar, baz yerlerde gnmzde bi
le, her etnik grubun, her dini zmrenin, her airetin, her bl
genin ve bazen de her meslek grubunun kendine zg, ayrt
edici bir giyini ekli vardr.
Kahvehanede oturan adamn (Trkiye dnda) hl bir tr
apka, belki bir takke ya da daha geleneksel bir ey giyme
si olasdr. Osmanl dnemine ait mezarlklan grenler, kiinin
yaarken giydii baln mermerden yaplm bir benzerinin
mezar talarnn zerinde yer aldm anmsayacaktr. Bir ka
dya ait mezar tanda kad sar, bir yenierinin mezar tan
da katlanm elbise koluna benzeyen zel yenieri bal bu
lunur. Mezar talarnda kiinin yaarken yapt meslei sim
geleyen balk yer alr. Bir kiiyi mezarnda da brakmayan bir
ayrmn, o kii yaarken ne kadar fazla nemli olduu ortada
dr. Yakn zamanlara kadar Trkedeki apka giymek deyi
mi ngilizcedeki to tum ones coat (paltosunu tersyz etmek)
eklindeki-eski bir deyimle ayn anlamda kullanlyordu. De-

4
 GR

yimin anlam dininden dnmek, baka dine gemekti. Gn

mzde Trkiyede apka, kasket ya da dindarlarn giydii ba
lk gibi pek ok trde apka kullanld dnldnde artk
bu deyimin anlamn kaybettii aktr. te yandan Arap lke
lerinde feat tarznda apkalar nadir kullanlr, randa bile du
rum ayndr. Giyinme tarznn, zellikle de apkann Batlla
ma sreci, Ortadounun modernleme aamalann gsterme
si asndan nemlidir.
Modernlemenin gerekletii pek ok alanda olduu gi
bi giyimde de deiimin balangc askeriye ile olmutur. Ba
tl askeri niformalar, reformcular asndan byl bir eki
cilie sahipti. Mslman hkmdarlar, sava alanlarnda ordu
larnn kafir dmanlar karsnda pe pee yenik dmesiy
le birlikte, istemeyerek de olsa dmanlarnn silahlarnn yan
sra, kurumlann, Bat tarznda niformalarn ve tehizatlarn
da benimsediler. XVIII. yy sonlarnda Osmanl ordusundaki ilk
reform almalarnda Batl silahlan ve talim yntemlerini be
nimsemelerinin gerekli olduu dnlse bile, Batl niforma-
lan benimsemeleri gerekli deildi. Bu, askeri deil toplumsal
bir seimdi. Bu seim, Libya ve ran slam Cumhuriyeti de da
hil olmak zere tm Mslman lkelerin modem ordulan tara
fndan yaplmtr. Batl silahlarn ve taktiklerin etkileri ve g
leri nedeniyle tercih edilmeleri bir zorunluluk olmutur, ancak
niforma ve siperli kasket iin herhangi bir zorunluluk olmad
halde hl giymektedirler. Bu tarz deiiklii, iddetle ve net
olarak kar kanlar iin bile Bat kltrnn sregelen ekici
liinin ve otoritesinin bir kant olmutur.
Askeri niformalardaki en son deiildik apkada oldu. o
u Arap lkesinde kahvehanedeki adamn bugn bile, desen
ve rengiyle toplumsal ya da blgesel aidiyetini simgeleyen ge
leneksel bir apka giyiyor olmas mmkndr. Ban rtl-
GR

meinin sembolik durumu aka ortadadr. Mslmanlar iin

nemli bir nokta da ou Avrupal apka tarznn siperli olmas
nedeniyle namaz klmaya engel oluuydu. Hristiyanlarn ak
sine Mslmanlar, Museviler gibi bir sayg ifadesi olarak bala-
n rtl ibadet ederler. Mslman ibadeti olan namaz, aln ye
re deerek secde etmeyi gerektir ancak apkann siperi bunu
engeller. Ortadoudaki Mslman ordulan Batl niformala
rn neredeyse aynsn giymiler ancak uzunca bir zaman Ba
tl apkalan giymeyip, geleneksel apka tarzlarn srdrm
lerdir. XIX. yyn ilk nemli reformcularndan Sultan II. Mah-
mud (padiahl 1808-1839) Arapada tarb ad verilen ye
ni bir apka trn, fesi getirmiti. nceleri kabul grmeyen
ve kafir icad olarak grlen fes zamanla kabul edilerek Msl
manln bir simgesi haline geldi. Trkiye Cumhuriyetinin ku
rucusu ve ilk cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan
1925te fesin kaldrlmas da tpk kabul edilirken olduu ka
dar sert tepkilere yol at. Toplumsal sembolizmin uzman olan
Atatrk, fesin ve geleneksel erkek apkalarnn yerine Avrupa
lI apka ve kasketlerin giyilmesi yasasn koyarken, yapt ey

kesinlikle bir otoritenin yersiz kaprisi deildi. Kendisi de, ya

nnda olanlar da, ona kar kanlar da verdii bu nemli top
lumsal karann anlamn ok iyi biliyorlard.
Bu trden bir deiim ilk deildi. XIII. yyda Ortadounun
Mslman topraklan Moollar tarafndan fethedilmi, Hz. Mu-
hammed dneminden sonra ilk olarak Mslman olmayan bir
hkmdar baa gemi ve Mslmanlar askeri alanlarda Mo
ol yntemlerini benimsemilerdi. Moollarn himayesine hi
girmemi olan Msrda bile Mslman emirleri Moollar gibi
giyinmeye, onlarn tehizatlarn kullanmaya ve Mslmanla
rn adetleri salarm ksa kesmek olduu halde, Moollar gibi
uzatmaya .balamlard. Mslman ordularnn Moollarn ni

6
 GR

formalarn ve tehizatlarm benimsemelerinin nedeni bugn

giydikleri niforma ve siperli apkalar benimseme nedenleri
ne dayanyordu. Bu neden, benimsedikleri eylerin zamanla
rnn en nemli askeri gcnn d grnn ve taktikleri
ni simgeliyor olmasyd. Moollarn niformalarnn, tehizatla
rn ve sa biimlerinin etkileri 1315 ylna kadar srmtr. Or
tadoudaki Mool hakanlarnn Mslmanl kabul etmeleri
nin ardndan, Msr sultan askerlerin salarn kesmelerini, be
nimsedikleri Mool tarzm brakmalarm, geleneksel Mslman
giysilerini ve apkalarn giymelerini emretmiti. Byle bir dei
iklik modem Mslman ordularnda henz olmamtr.
Askeriyeden sonra sarayda deiimler olmaya balad. Sul
tann giysileri Batklarn ayns gibi grnmemesi iin farklla-
tnlmaya allm ama ok farkl olmayan yine Bat giysisi gi
bi grnen bir deiim geirmiti. Sultan II. Mahmudun askeri
giyim reformundan nce ve sonra yaplm iki portresi Topka-
p Saraynda yer almaktadr. Ayn ressamn yapt anlalabi
len bu iki portrede II. Mahmud aym atn stnde, aym adan
grnr. Portrelerden birinde geleneksel Osmanl giysileriyle,
dierinde pantolon ve ceket ile resmedilmitir. Atatrk daima
yapt gibi konuyu temelinden ele alarak Uygar giysiler giye
lim derken neyi anlatmak istemitir? Eski uygarlklarn giysile
ri neden uygar deildir? Atatrke gre uygarlk, modernliktir,
yani Bat uygarldr.
Sultandan sonra sarayda da Batl giyim tarz etkili olmu
tur. lk kez o dnemde siviller iin giyim kanunlan konuldu
ve uyguland. Osmanl saray memurlarnn giymeye baladk-
lan pantolon ve redingot, dier memurlara da yayld. XIX. yy
sonlannda artk Osmanl topraklanndaki tm devlet memurlar
trl pantolon ve ceketler giyiyorlard. Giysilerdeki bu deiim,
toplumsal yapnn nemli bir deiim iinde olduunun gs
GR

tergesiydi. Yeni giyim tarz memurlardan sonra ehirlerde ya

ayan halk arasnda da benimsenmeye balad. randa bu bo
yuttaki bir deiimin gereklemesi zaman almtr. Osmanlda
da, randa da ii snfnn ve krsal kesimde yaayanlarn Batl
giysileri benimsemeleri uzun srmtr ve henz tamamen be
nimsenmemitir. 1979 slam Devriminden sonra bile ran Cum
huriyeti devlet adamlar Batl tarz ceket ve pantolon giymiler
dir. Kravat takmay benimsemeyerek Batl geleneklere ve kst
lamalara kar koyduklarn gstermeye almlardr.
Kadnlarn giyiminde Batllamaya ve modernlemeye kar
direni gl olmutur. Deiim, ok sonralan yaanmtr,
bugn de olduu gibi, hibir zaman erkeklerdeki orana ulaa
mamtr. Mslmanlann kadn ahlak ile ilgili kurallar bu du
rumu olduka kritik bir sorun ve ska gndeme gelen bir tar
tma konusu haline getirmitir. Atatrk bile erkekler iin fesi
ve geleneksel apkalar yasaklad halde, kesinlikle peeyi ya
saklamamtr. Peenin kaldrlmasn, erkeklerin balklarnn
kaldrlmasndaki gibi kanuni yaptrmlar deil, toplumsal bas
k salamtr. Kadn giyimindeki deiiklik sreci, baka konu
lardaki gibi farkl kadn gereklerini ortaya koymaktadr. Kah
vehanede kadnlara nadiren rastlanr, onlar da ounlukla ge
leneksel giyim tarzna uygun olarak rtnmlerdir. Ama ba
z lkelerde, zengin olanlann gittikleri pahal otel ve kafelerde
modem giyimli, baka bir deyile Batl tarz giyinmi kadnla
ra rastlanr.
Bat kart, radikal lkelerde giyimde gerekleen deiim,
baka bir ciddi deiimi gstermektedir. Bu lkelerde yaayan-
lann tamamen olmasa bile baz Batl giysileri giymesi gibi, dev
letler de yazl bir anayasa, bir yasama meclisi ve eitli seim
biimleri kullanarak Batl tarz ceket ve apka giymi olmakta
dr. Eski randa veya kutsal slami tarihlerinde yer almamasna

8
 GR

ramen, ran slami Cumhuriyetinde durum byledir:"

Kahvehanedeki bir masa banda, bir sandalyede otururken
braktmz adama dnecek olursak, her iki eya da Bat etki
sinden gelen yeniliklerdir. Antik alarda ve Roma dneminde
Ortadouda masa ve sandalye kullanlrd ama Arap fetihlerin
den sonra yok oldular. Arapiar aacn az, tahtann deerli ol
duu bir lkeden gelmilerdi. Yn ve deri bol olduu iin ev
leri ve tm binalan demekte, giysileri yapmakta bunlan kul
lanrlard. Hallarla kaplanm minderlerde ve divanlarda (divan
szcnn kkeni Ortadoudur) oturur, sslemeler yaplm
tepsilerde yemek yerlerdi. XVIII. y /n banda yaplan Osman
lI minyatrlerinde Omanl saray kutlamalannda AvrupalIlarn
figrleri yer alr. Avrupallar ceketleri, pantolonlan ve apkala-
nyla birlikte zerine oturduklan sandalyeleri ile OsmanlIlardan
ayrlrlar. Osmanllar konukseverlikleri ile tannrd ve Avrupa
lI konuklarn sandalye ile arlamlard ama kendileri kullan
mazlard.
Kahvehanedeki adam imdi kahvesini ierken sigarasn tt
tryor. Sigara Bat, daha dorusu Amerikan kkenlidir. Tt
nn Ortadouya XVII. yyn banda ngiliz tccarlar tarafn
dan getirildii ve ok ksa srede popler olduu bilinmekte
dir. Kahve ise XVI. yyda gelmitir. Habeistanda kan kahve
Gney Arabistana oradan da Msr, Suriye ve Trkiyeye gitmi
tir. Trk tarihileri kahvenin Kanuni Sultan Sleymann zama
nnda (1520-1566) biri Halepten, dieri amdan gelen iki Su
riyeli tarafndan getirildiini ve bunlarn stanbulun ilk kahve
hanelerini atklarm sylemektedirler.' Kahve ok rabet gr
mtr, yle ki Halepli kahvehane sahibinin yl iinde be
bin altn kazand rivayet edilir. Kahvehane kltrnn olu
mas, hem bakaldndan korkan devlet adamlarnn, hem de
bu tr keyif verici maddelerin slam hukukuna aykn olmasn

9
GR

dan kayglanan din adamlarnn telaa kaplmasna yol amt.

l633te Sultan IV. Murad kahveyi ve ttn yasaklam ve ien
lerin ldrlmesini buyurmutu. Ttnn destekileri ve kart
lan arasndaki tartmalar srerken, 1634'te ttn tiryakisi olma
s nedeniyle grevinden alnarak srgne gnderilen ba mft
Mehmed Bahai Efendinin fetvasyla ttn yasal ilan edildi. Ay
n ada yaam Osmanl yazar Katip elebi ttnn yasalla
trlmasn kendi bamll yznden deil, yasak olann da
ha ok istek douraca ilkesinden ve halkn yararna yapld
m sylemitir.1
Kahvehanedeki adam gazete okurken ya da birinin oku
duu gazeteyi dinlerken grebiliriz. Gazete, tek tek kiileri ve
toplumun tamamn etkileyen en genel ve byk deiiklik
lerden biridir. Gazete, blgenin byk blmnde, Ortado
uda en yaygn kullanlan dil olan Arapa dilinde baslr. Ve
rimli Hilalde (Mezopotamya-Suriye ve rdn blgesi), Kuzey
Afrikada ve Msrda eski alarda konuulan diller yalmzca di
ni trenlerde ya da kk aznlklar arasnda kalmak suretiyle
yok olmutur. Musevilerin dini ve edebi dil olarak korudukla
r, modem srail devletinde siyasi ve gndelik dil olarak yeni
den kullanmaya baladktan branice tek istisna olarak kalm
tr. randa konuulan eski dilde deiiklikler olmu ama yeri
ni Arapaya brakmamtr. Ancak slamiyetin yaylmasyla bir
likte Arap harfleri kullanlmaya balanm, ok sayda Arapa
szck Farsaya gemitir. Farsa'nn bana gelenler, Trke-
nin de bana gelmitir. Ancak reformcu Cumhurbakan Mus
tafa Kemal Atatrk, Trkenin yazmnda kullanlan Arap alfa
besinin yerine yeni Latin alfabesini getirmi ve bylece nemli
bir kltrel deiimi gerekletirmitir. Trki dil ailesinden dil
lerin konuulduu Sovyetler Birliinin baz eski cumhuriyetle
rinde deTrklerdeki durumun benzerine rastlanr.

10
 GR

Antik alardan itibaren Ortadouda yazya rastlanr. Yaz

nn bulunmasndan nce kullanlan simge, iaret ve resim diz
gelerinin gelitirilmesi ile bulunan ilk alfabenin anavatan Or
tadoudur. bran, Arap, Latin ve Yunan alfabeleri, Levant k
ysnda (Dou Akdeniz) yaayan ve ticaretle uraan halklarn
ilk alfabelerinden kaynaklanmtr. Alfabe ile metinlerin yazl
mas ve zmlenmesi kolaylarken, VIII. yyda inden ka
dn gelmesi ile yazl metinlerin retimi ve yaylmas ok daha
hzl olmutur. te yandan, Uzakdouda ortaya kan matbaa
Batya doru ilerlerken Ortadouya uramamtr. Ancak mat
baann hi bilinmiyor olmad, Ortaada kullanlm bir tr
tahta basks izlerinden anlalmaktadr. XIIL yyn sonlarnda
ran'n Mool hkmdarlarn kat para basma giriimleri, ii
lere kat para deyip vergilerini altm olarak almak istedikleri
iin paraya kar doan gvensizlik nedeniyle baarl olama
mt. Matbaann Ortadouya girii inden deil, Trkiyeden
olmutur. Kafir, lkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih eden
Osmanl tarihileri, matbaann icad ile ilgilenmi, Gutenberg
ve ilk matbaa makinesi ile ilgili birka satr bile yazmlard. Or
tadouya matbaay 1492de Ispanyadan srgn edilen span
yol Musevilerinin de getirdiine ilikin kaynaklar vardr. Mat
baa ile birlikte, basl kitaplarla Bat el sanatlarn, dncele
rini, yeteneklerini ve bunlan retme bilgisini de getirmilerdi.
Musevileriden sonra Mslman olmayan baka topluluklar da
benzer etkilenmeye yol amtr. Bu etkinlikler, halkn tamam
nn kltrn etkileyecek denli gl olamam ama balang
noktas olmutur. Osmanl arivlerindeki vasiyetname belgele
rinden, Avrupadaki Arapa harflerle baslm kitaplan Msl
manlarn satn ald anlalmaktadr. XVIII. yyn banda stan
bulda kurulan ilk Mslman matbaasnda Hristiyan ve Muse
vi ustalar almlar.

11
GR

Gazetelerin oltaya k ok sonra olduu halde, Msl

man aydnlar basnn olanaklannn ve elbette tehlikelerinin far
kndaydlar. l690da Fasn spanya elisi olan, Vezil-el Gassani
lakapl Muhammed ibn Abdl Vahab, gazetelerden haberler
yazd sylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazlar basan
yaz fabrikalar olarak sz etmitir.2 XVIII. yyda Osmanllarn
Avrupa matbaasn bildikleri ileri srlmekteydi. Basn Ortado
uya dorudan Fransz Devriminin bir sonucu olarak girmi
tir. Ortadouda baslan ilk gazete, 1795te Fransz Eliliinde
baslm olan Gazette Franaise de Constantinopledir. Fransz
vatandalan iin baslm olmasma karn, Fransz olmayanlar-
ca da okunmutur. General Bonaparte araclyla Msra ula
masndan sonra Kahirede Fransz gazeteleri ve resmi gazetele
rin basmna balanmtr. Kahirede Franszlar tarafndan Arap
a bir gazete karld konusunda bilgiler olmasna karn, bu
gne kadar bu gazeteye rastlanmam olmas, gazetenin haya
ta geirilmemi olduunu gstermektedir.
Geleneksel Mslman toplumlannda hkmdarlar, nemli
deiiklikleri eitli yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin ze
rindeki yazlar ve camilerdeki cuma hutbesi bu ama iin kulla
nlrd. Sikkelerde ve hutbelerde hkmdarn ad geerdi. Dua
da hkmdarlardan birinin adnn sylenmemesi ya da yeni bir
ad eklenmesi deiiklik olduuna iaretti. Cuma hutbesinin de
vamnda alman nlemler ve yeni politikalar anlatlrd ve vergi
lerin kaldrlmas kamu yerlerinde yazl ekilde bildirilirdi. Sa
ray airleri hkmdar iin vg iirleri yazarlard. Bu iirler ko
lay ezberlenebildii ve hzla yayld iin halkla ilikiler ama
l olurlard. Resmi tarihilerin yaynlad yazl belgeler nem
li olaylan haber vermek amal kullanlrd. Osmanl sultanla
rnn askeri baarlarn bildiren zafer mektuplan olan fetihna
meler baka bir halkla iliki kurma yoluydu. Yazl ve szl ile

12
 GR

tiimi ynetime destek iin kullanma deneyimi olan Mslman

hkmdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasl kullana
caklarn biliyorlard.
Ortadouda yerel bir matbaann kurulmas, ada ve rakip
olan iki nemli reformcu ynetici, Msrda Mehmed Ali Paa ve
Osmanl Sultan II. Mahmud tarafndan gerekletirilmitir. Ba
ka konularda olduu gibi bu konuda da Mehmed Ali Paa n
c olmu, Sultan Mahmud da bir paamn yaptn, bir padia
hn daha iyi yapabilecei ilkesinden hareketle onu izlemitir.
Mehmed Ali Paa nce Franszca, sonra da Arapa resmi gazete
ile Sultan II. Mahmud ise Franszca ve Trke bir gazete ile ie
balad. Ortadouda yaynlanan gazeteler, uzun bir zaman yal
nzca resmi gazeteler oldu. O zamann bir makalesinde, Ga
zetenin amac hkmetin karar ve emirlerini halka bildirmek
tir. 3 szleriyle anlatlan basnn bu durumu ve ilevi, blgede
bugn de srmektedir.
Gazete basmnn Ortadoudaki tarihini yazmak olduka
zordur. Pek. ok gazete birka say yaynlanp kapanm oldu
undan tam bir ariv bulunmamaktadr. Bilindii kadanyla, res
mi olmayan ilk gazete 1840ta stanbulda Trke baslan Ce-
ride-i Havadistir. Gazetenin sahibi ve editr, bir ferman elde
eden ilk kii olan William Churchill adnda bir ngilizdir. Ga
zete belirli aralklarla dzensiz olarak yaynlanmasna ramen
varlm srdrebilmitir.
Ortadouya Kinin Sava ile gelen ve o zamana kadar g
rlmeyen bir iletiim salayan telgraf, gazete basmnn d
nm noktas olmutur. Churchill, Krm Sava iin blgeye ge
len ngiliz ve Fransz sava muhabirlerinden biriyle anlam
ve raporlann Londradaki gazetesine gndermesini salamt.
Churchillin gazetesi, Ceride-i Havadis haftada be gn kma
ya balamt. Bylece nce Trkler, sonra da dier Ortadou

13
GR

lular ttnden de, kahveden de daha fazla bamllk yapacak

bir alkanla kaplm oldular. Ksa sre sonra Osmanl m
paratorluunda yaygn dili Trke yerine, Arapa olan blge
ler iin Arapa bir gazete karld. Savatan sonra, Arapa ga
zetenin yayn sona ererken, Trke gazetenin yayn srd ve
onu bakalar izledi.
1860ta stanbulda Osmanl hkmeti tarafndan, yalnzca
resmi bildirim amal olmayan, ayn zamanda imparatorluun
iinden ve dndan haberler ve makalelerin bulunduu, ger
ek bir Arapa gnlk gazete karld. Ayn zamanlarda, Bey
rutta Cizvit papazlan da Arap lkelerinin ilk gnlk gazetesini
karmlard, emperyalistler ve misyonerlerin oluturduu iki
byk tehlikeden ikayet eden Mslmanlar, bu adan haksz
da saylmazlar nk onlara gnlk gazeteyi emperyalistler ve
misyonerler vermitir. Basnn gelimesi gazeteciler ve okurlar
iin beraberinde propaganda ve sansr olmak zere iki nem
li sorunu getirdi.
IX. yy sonlan ile XX. yy balarnda, zellikle ngiliz igalinin
uygun koullar yaratt Msr bata olmak zere, gnlk, haf
talk ve aylk basnda ok hzl ve yaygm bir gelime oldu. M
srda kan yaynlar Arapa konuulan dier lkelerde yaygm
lanca, bu lkeler de kendi gazete ve dergilerini hazrladlar.
Basnn gelimesinin etkileri ok byk oldu. Hem lke iin
den hem lke dndan srekli haber alnabilmesi sayesinde,
gazete ve dergileri okuyan ya da okuyanlan dinleyen sradan
insanlarda, yaadklan ehir, lke, kta ve dnya hakknda n
cesiyle karlatrlamayacak lde nemli bir bilinlenme ol
du. Basn yeni bir siyasileme ve toplumsallama da ieriyordu.
Krm Sava ile gelen tek yenilik basm olmam, Batl rnek
lere uygun belediyelerin oluturulmas, Bat tarznda devlet fi
nansmannn, zellikle de kamu borlanmasnn getirilmesi gibi

14
 GR

baka yenilikler de olmu ve bunlar gazetelerde yazlmt.

Dilde de ok nemli deiiklikler olmutu. nce Trke
ve Arapada, sonra Farsada, ilk gazetelerin resmi emirler gi
bi olan tarzndan, sonraki yllarda kan ve bugne kadar ge
len gazeteci tarzna doru hzla bir ilerleme olmutu. Modem
dnyann sorunlarn tartmak iin Ortadou gazetecilerinin
artk yeni bir iletiim ortam yaratmalan zorunlu olmutu. EX.
yydaki gazeteler, Amerika Sava, Polonyann Rusyaya di
renmesi, Kralie Victoria'nn Parlamentoyu a konumas gibi
haberleri veriyor ve bunlan tartyorlard. Bu tr haberleri ver
me ve tartma gerei Ortadounun modem gazetecilik ve si
yasi dilinin olumasnda olduka nemli bir etkendir. Daha da
nemlisi, Ortadouda daha nce hi grlmemi yeni ama ok
nemli bir meslein, gazeteciliin ortaya kmasdr.
Gnmzde kahvehanede bulunan tek kitle iletiim ara
c gazete deildir. Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve te
levizyon bulunur. Ortadoudaki ilk radyo yayncl, Lond-
radakinden yl sonra, 1925te Trkiyede balamtr. An
cak iletiimleri baka lkelerin denetiminde olan pek ok l
kede radyo yaynclnn balamas gecikmitir. Radyo yaync
l, Msrda 1934te balam ve 1952 devrimine kadar nemli
bir gelime gstermemitir. Trkiye 1964te kurulan ve doru
dan devlet denetiminde olmayan bamsz radyo yayn kuru
mu ile yine nc olmutur. Bir lkede radyo yaynclnn ba
mszl genellikle siyasi rejime kouttur. talyan faist hk
meti tarafndan 1935te Bariden yaplan Arapa yayn ile da-
ndan dorudan propaganda yaynlan balamtr. Bylece, s
rasyla ngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve SSCB'nin katldkla
r bir propaganda sava balamt. Bu srada, Ortadou lke
leri de birbirlerine ynelik radyo yaynlan yapyorlard. Mali
yeti televizyonun geliini geciktirmi olsa da, bugn televizyon

15
GR

Ortadounun her yerine girmitir.

Okuryazarln nemli bir sorun olduu blgede kitle ileti
iminin dorudan konuma yoluyla balamasnn devrimci bir
etkisi olmutur. 1979 ran Devrimi, Ayetullah Humeyninin nu
tuklarnn kasetlerle datlmas ve emirlerinin telefonla veril
mesi zellikleriyle dnya tarihindeki ilk elektronik olarak y
rtlen devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanm, ncesin
de hayal bile edilemeyecek kadar ok kiiye nutuk verme ola
na yaratmtr.
Genellikle, radyo ve televizyon yaynlann lkenin hkmet
biimi ve hkmeti yneten devlet ya da devlet bakan yn
lendirir. Byk olaslkla da kahvehane duvarnda resmi bulu
nur. Bat tarz demokrasiyi baanyla alan ve uygulamakta olan
az sayda lkede bu bakan demokratik yollarla seilen bir li
derdir. Bu lkelerde medya devletin grleri kadar muhalefe
tin grlerini de aktarr. Ortadounun byk blmnde h
kmdar genellikle otokratik bir hkmetin bakamdir. Baz l
kelerde otorite geleneksel ama lmldr ve belli bir lde g
r farkllklarna izin verir. Baz lkelerde ise siyasi ya da as
keri diktatrlerin totaliter dzenleri hkm srer ve medya to
taliter bir fikir birliini temsil eder.
Kahvehanede aslan resim, hkmetin biimi ya da dev
let bakanmn otoritesi her nasl olursa olsun, geleneklerden
kkl uzaklamay ve bir yenilemeyi simgeler. 1721de Fran
sadaki Osmanl elisi bir yazsnda gelenek olarak kraln ba
ka lkelerin elilerine portresini verdiini belirtmitir. Ancak
slamiyette resmin gnah olmas nedeniyle kendisi baka bir
hediye istemitir.4 te yandan, portre bilinmiyor deildi. Fatih
Sultan Mehmed talyan ressam Belliniye portresini yaptrm,
aynca talyan ressamlarnn tablolarndan bir koleksiyon olu
turmutur.-Fatihten sonra yerine geen ve daha dindar olan

16
 GR

olu bu koleksiyonu kaldrtmtr. Ondan sonra gelen sultan

lar bu kadar titiz olmadklarndan Topkap Saraynda sultanla
rn ve dierlerinin geni bir portre koleksiyonu vardr. Modem
alarda ii lkelerin Hz. Ali ve Hseyin portrelerinden ve ok
olmasa da Snni lkelerin lider portrelerinden tr slam iko
nografisi olumutur. Eski Yunan ve Romadan itibaren Avru
pada gelenekselleen portreli sikkelere Ortadouda neredey
se hi rastlanmaz. Anadoludaki birka kk Seluklu beylii
nin sikkelerinde emirlerin portreleri grlr ama bunlar da Bi
zans geleneklerinin taklidinden baka bir ey deildir.
Kahvehanede baka resimlere rastlanmaz ama erevelenip
aslm bir Kuran ayeti ya da Hz. Muhammedin bir hadisi ke
sinlikle bulunur. slamiyet on drt yzyldr blgeye hakim en
byk din olmutur. Kurandaki birka sure ile yaplan cami
ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratcya, ilahi ve tek olan
Allaha ballktr, bir dram ya da sr iermez. slam gelenein
de iir ve mzie izin verilmez, heykel ve resim de puta tap
ma olarak kabul edildii iin yasaktr. Mslman sanatnda so
yut ve geometrik ekiller tercih edilir, sslemelerde ounlukla
sistematik yazlar kullanlr. Cami sslemelerinde yaygn olarak
kullanlan Kuran ayetleri, evler ve kamu binalannn duvar ve
tavan sslemelerinde de kullanlr. Bat kltrne ait yntemle
rin ilk etkileri sanat alannda olmutur. Batdan uzak ve Bat et
kisine kapal randa bile XVI. yydan sonra resimdeki glge ve
perspektif kullanm, insan figr izimi Bat etkisinde kalm
tr. slamiyetin insan resmini yasaklamasna karn, uzuca bir
sredir Osmanl ve ran sanatnda var olan insan figr zelle
ip, kiisellemi, klie olmaktan kmt. Hkmdar portreleri
nin para, pul ve duvarlann zerine konmas hemen kabul gr
mez ve tutucu lkelerde puta tapmaya girdii dnldn
den dine kfr saylr.

17
GR

Sanat dallarndan tiyatro Ortadouda pek etkili olamad

halde, sinema olduka etkili olmutur. 1897de talyadan M
sra sessiz film getirilmitir. Ortadou, I. Dnya Sava srasn
da Mttefik askerlerin izledii filmler sayesinde yeni bir ileti
im aracn tanmtr. 1917de Msrda yerel filmler ekilmeye
balam, 1927de de ilk uzun metrajl film gsterilmitir. Bu ta
rih Ortadouda sinema sanayisinin balangc olmutur. G
nmzde sinema sanayisi sralamasnda ABD ve Hindistandan
sonra nc srada Msr yer alr.
Batdan gelen yenilikler yle yerlemitir ki, bunlann bat
dan almdklan neredeyse unutulmutur. Kahvehanedeki adam
eitimli, ok okuyan biriyse ve gzleri rahatszsa, Ortadouya
XV. yyda gelen Avrupa icad bir gzlk takyordun Kahveha
nedeki duvar saati ve adamn kol saati, Avrupadan gelmitir
ve hl Uzakdoudan ya da Avrupadan gelmektedir. Geen
zamann an be an llebilmesi, toplumsal alkanlklarda g
nmzde de sregelen nemli deiikliklerin belirleyicisi ol
mutur.
Kahvehanedeki adam arkadalan ile birlikte kahve ierken,
lmesi gerekmeyen saatlerini blgede ok eskilerden beri oy-
nana gelen masa oyunlarna aynr. Tavla en favori oyundur,
eitimli kiilerin tercihi satrantr. Batya Ortadoudan giden
bu oyunlardan satrancn Hindistanda doduu bilinmektedir.
ki oyun, randa slamiyetten nce de oynanan oyunlardr.
Her iki oyun, Ortaadaki Mslman din bilginlerinin irade ve
kaderden hangisinin daha nemli olduu konusundaki tart
malarnda prototip ve sembol idi. Hayat, her hamlesini oyun
cunun setii, ngr ve ustalk sayesinde kazanaca bir tr
satran mdr? Hayat, sonucunu zarlarn saptad, kimilerinin
ans, kimilerinin Allahtan gelen nceden belli yazg olarak ka
bul ettii,'bir tr tavla mdr?

18
 GR

Kahvehanede haberler ve konumalar ile birlikte" gelenek

sel ya da popler Ortadou mzii dinlenir. Bir lde Dou-
lulam Bat pop mzii de dinlenir ama Ba sanat mziinin
dinlenmesi pek olas deildir. Kltrel ve toplumsal adan en
fazla Batllam eler arasnda Bat sanat mzii pek benim
senmemitir. Aralarnda srail Musevileri' ve Lbnan Hristiyan-
lannn olduu Batllam toplumlarda Bat sanat mzii din
lenir. Trk operalar, bestecileri ve orkestralarnn varl batl
lamann Trkiyede mzik alannda da gerekletiini gster
mektedir. Sanat dallarndan mziin, zellikle de enstrmantal
mziin dile duyarl olmamas farkl kltrlere kolayca girebi
leceini dndrse de Ortadouda pek ok blgede, Bat sa
nat mzii snrl bir dinleyici kitlesi bulabilmitir. Bunun nede
ni, Ortadounun arknn k yeri olmas olabilir. Bu durum,
deiimin Bat etkisinin dahk nce balayp tamamland mi
mari ve resimde, geleneksel biimlerinin neredeyse tamamen
yok olduu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta iir gibi modem
dnyann genel ablonlarna uyan yaplardaki dier sanatlarda
ilgin bir eliki yaratmaktadr. Batllamann en yaygn oldu
u alanlardan biri sanatken, mzik en sonuncu ve en kstl ol
duu alandr. Aslmda bir toplumun unsurlan iinde mzik d
ardan gelen bir yabancnn anlayabilecei, kabul edebilecei
ve uygulayabilecei en sonuncu unsur olduu iin bu da bel
ki bir anlam tamaktadr.
Ortadouda bir kahvehaneye girildiinde dikkati ekecek
ilk ey hi kadnn olmamasdr; eer varsa onlarn yabanc ol
duunu dnmek yanl olmayacaktr. Tm masalar grup ola
rak ya da yalnz oturan erkeklerle doludur. Kadnlarn yaam
larndaki deiiklikler erkeklerin yaadklan deiikliklere gre
epeyce az olmutur. Hatta baz yerlerde geriye doru deiik
likler de yaanmtr. Bylece ortaya eski ve kkl bir kltre

19
GR

sahip bir blge kmtr. Bu blge, fikirlerin, mallarn ve hatta

ordulann k noktas durumundaki bir merkez olmutur. Ay
n zamanda da insanlan kendine eken bir mknats olmutur.
Bu ekime kaplanlar haclar, esirler, mritler, fatihler ve de h
kmdarlar olmutur. En nemlisi de blge, uzak lkelerin mal
larnn ve bilgilerin gelip Avrupaya gnderildii bir pazaryeri
ve bir kprba durumuna gelmitir.
nceleri Avrupa'nn, sonra genel anlamda Batnn etkisi
ile gerekleen deiim, modem alarda Ortadoudaki bi
linlenmenin temel kaynadr. Blgede modem tarih, yaban
c dnyann tehdidi, eitli durumlarn ve etkilerin basks, zo
runlu ve hzl deiim, kar klar ve tepkilerin olduu bir se
yir izler. Pek ok adan deiim kkl ve geri dnlemez ol
mu, daha ileri gtrlmesinden yana kiilerce desteklenmi
tir. Baz alardan da deiim yzeysel ve kstl olmutur. Bu
gn, blgede bu deiimleri tersine evirip geri dn yay
gnlatrmak isteyen radikal ve tutucu kesimler vardr. Bu ki
iler, Bat kltrnden kaynaklanan deiimi, blgenin ba
na gelen XIII. yydaki Mool istilasndan bile byk bir felaket
olarak grmektedirler. Humeyninin Amerika Birleik Devletle-
rini Byk eytan olarak adlandrmas, Batnn etkisine kar
olanlarn tavnn aka gstermektedir. eytan emperyalist de
il, ayartcdr. O fethetmez, tecavz eder. Bat kltrn yk
c ve tecavz edici bir g olarak grp ondan nefret eden ve
korkanlar ile onu, kltrler ve uygarlklar arasndaki srekli ve
verimli alveri iin yeni bir olanak olarak grenler arasndaki
sava bugn de srmektedir. Ortadoudaki bu durumun nasl
sonlanaca belirsizliini hl korumaktadr.

20
2. K ISIM

Gemi
 1. BLM

HIRSTYANLIK NCES

Bugn Ortadou adn verdiimiz blge, Hristiyanlk a

nn balangcnda, iki byk imparatorluk arasnda, blgenin
yazl tarihinin binlerce ylnda, ne ilk ne de son olarak, payla-
lamayan bir yerdi. Blgenin, Boaziinden Nil deltasna kadar
uzanan Dou Akdeniz kysndaki lkeleri iine alan bat ya
nsnn tamam Roma mparatorluunun bir paras durumuna
gelmiti. Bu blgenin eski uygarlklan yklm ve eski kentleri
Roma valilerinin ya da yerli kukla prenslerin yntemine girmi
ti. Blgenin dou yars, nce Yunanllarm, sonra da Romal
larn Pers mparatorluu, orada yaayan halkn ise "ran ola
rak adlandrd baka bir byk imparatorlua aitti.
Blgenin siyasi haritas, hem d grn hem de temsil et
tii gereklik asndan, bugn olduundan ok farklyd. lke
lerin adlan gibi, zerinde bulunduklan topraklar da gnmz-
dekinden ok farklyd. Bu lkelerde yaayan insanlarn ou,
bugn oralarda yaayanlardan farkl diller konumu ve farkl
dinleri benimsemilerdi. Bugne gelen baz istisnalar ise, dei
meden korunan eski geleneklerden ok, yeniden farkna van-
lan eski uygarlklan bilinli anmsatma abasdr.
Pers-Roma imparatorluklarnn rekabet ve egemenliklerinin
srd ada, kuzeydou Afrika ve gneybat Asya harita
s da, Roma, Makedonya ve Pers imparatorluklarnn egemen
likleri altna girmeden ok daha nce, gl komulan tarafn
dan asimile olan eski Ortadou imparatorluktan ve kltrleri
zamamndakinden ok farklyd. Hristiyanlk ann balang-

23
GEM

na dek, varln srdren eski kltrlerden, kendi eski kimli

inin pek ok eyini ve eski dilini koruyarak kalan en eski kl
tr, kukusuz Msr idi.
Tarih ve corafya asndan kesin snrlan izilmi olan M
sr, Nil nehrinin aa vadisi ile deltasn iine alr; dou ve bat
snrlarnda da deniz bulunurdu. Fethedilmeye balandnda,
Msr uygarl binlerce yllkt ve birbiri ardna ranllar, Yunan
llar, Romallar tarafndan istila edilmesine karn, kendi zel ni
teliini byk lde korumutu.
Eski Msr dili ve yazs bin yllk srete pek ok deiiklie
urad halde, dikkate deer bir sreklilik gstermitir. Eski hi
yeroglif yazs ve onun halk arasnda kullanlan elyazs (demo-
tic) Hristiyanlk ann balad yllarda, yerlerini Kpti yaz
s alana dek kullanlmtr. Kpti yazs,' eski Msr dilinin Yunan
alfabesine uyarlanarak evrilen ve halk yazsndan harfler ekle
nerek oluturulan son biimidir. Kpti yazsna ilk olarak M..
II. yyda rastlanr ve M.S. I. yya kadar grlr. Msrllarn Hris
tiyanl benimsemeleriyle birlikte, nce Roma, sonra da Bizans
egemenliine giren Hristiyan Msrn milli kltr dili olur. M
srn Mslman Araplar tarafndan fethi ve* sonraki Mslman-
latrma, Araplatrma dneminde Hristiyan kalan Msrllar bi
le Arapay benimserler. Bunlara bugn de Kpti denilmektedir
ama Kpti dili yava yava yok olmutur ve gnmzde yalnz
ca Kpti Kilisesi nin ayinlerinde kullanlmaktadr. Tm bu geli
melerle Msr yeni bir kimlik kazanmtr.
Gnmzde de kullanlan Arapa ad "Msr, Arap fetihle
riyle birlikte gelmitir. Bu ad, brani Tevrat ve dier eski metin
lerde geen Msrn Sami dillerindeki adlanyla iliki iindedir.
Ortadou'nun Dicle ve Frat uygarl olarak bilinen dier
bir nehir vadisi uygarl, Msrdan eski olsa bile; Msr devleti
nin ve toplumunun birliini de, srekliliini de gsterememek-

24
 HIRSTYANLIK NCES

tedir. Blgenin gneyi, ortas ve kuzeyinde, Babiller; Asurlar,

Akadlar, Smerler olarak bilinen farkl dilleri konuan, farkl
halklar yayordu. brani Tevratnda buras, Aram Naharayim,
baka bir deyile ki Nehrin Aram olarak adlandrlr. Helen-
Roma dnyasnda ise ayn anlama geldii sylenebilecek Me
zopotamya ad verilmitir.
Hristiyanlk ann ilk yllarnda, blgenin gneyi ve ortas
Persleriri kesin egemenliindeydi. Pers imparatorluunun ba
kenti bugnk Badat yaknlarndaki Ktesiphon kentiydi. Ba
dat ad, Tanr verdi anlamna gelen Farsa bir szcktr. Ba
dat, yzyllar sonra Araplarn kuraca yeni imparatorluk ba
kentinin olduu yerdeki bir kyn addr. Irak, Ortaa Arap-
asnda, lkenin bugnk gney yansnn Takritin gneyin
den denize kadar olan blmnde bulunan bir eyaletin ad ola
rak kullanlyordu. Kimi zaman bu eyalet, gneybat rana sn
r olan Irak- Acemi blgesi ile kantnlmamas iin Irak- Ara
bi olarak adlandrlmtr.
Zaman iinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen
de yerel hanedanlar tarafndan ynetilmi olan paylalamayan
bir blge olmutu. Blge bazen de, snrlan gneyde Sina
l, kuzeyde Toros dalan, batda Akdeniz, douda Arap l
ile izilen ve Suriye olarak adlandrlan blgenin bir paras ol
mutu. Suriye szcnn kkeni ile ilgili bir bilgi bulunma
maktadr. Herodota gre Suriye Asuriyenin ksaltlm biimi
dir. Modem a bilim adamlar bu szcn kayna olabile
cek baz yerel yer adlar saptamlardr. Suriye ad ilk kez Yu-
nancada grlr ancak Helen ncesi metinlerde izine rastlan
mamtr. Bizans ve Roma resmi diline geen bu Yunanca ad,
VII. yyda Arap istilasndan sonra neredeyse tamamen kaybol
mutur. Avrupada, klasik bilgilere artan ilgi sonucu kullanlma
ya balanmtr. Gemite Suriye adyla bilinen blge Arap, ge

25
GEM

nel anlamda slam dnyasnda, am olarak adlandrlmt. Bl

genin en byk ehrinin ad da amd. Suriye ad corafi yaz
larda nadiren kullanlmtr ve XEX. yyn ikinci yansnda Avru
pa'nn etkisiyle yeniden kullanlana kadar ok bilinmezdi.
1865te Osmanl ynetimi tarafndan am vilayetinin ad
olarak resmen benimsenen Suriye, I. Dnya Savandan son
ra Fransz mandasnn kurulmasyla bu lkenin ad olmutur.
Mezopotamya ve Suriyeye yerleen Aramllarm adndan gelen
Aram ad, blgenin eski adlarndan en ok kullanlandr. Me
zopotamya ki Nehrin Aram olarak anlr, kuzey ve gney
Suriye ise am Aram ve Zoba (Halep) Aram olarak anlr
d. (bkz: 2 Samuel 8:6 ve 10:8)
te yandan Verimli Hilalin bat kolundaki lkelerin adla-
n oralarda hkm sren krallklarn ve yaayan halklarn adla
ndr. Bunlardan en ok tannan ve hakknda en ok belge bu
lunan Kenan, Tevratta ve teki eski metinlerde de anlan g
neyde yer alan topraklardr. sraillilerim fethedip yerletikle
ri topraklar srailoullanmn topraklan (Joshua 11:22) ya da
srail diyar (1 Samuel 13:19) olarak adlandnlmtr. M.. X.
yyda Sleymann ve Davudun hkmdarlklarnn yklmas
nn ardndan, bakenti Kuds olan gney Yahudiye, kuzey s
rail ve sonrasnda Samiriye olarak anlmtr. Gney ve Kuzey
ky blgelere Fenike ve Filistiye olarak halklarnn adlan veril
mitir. Babillilerin fetihleri srasnda kaybolan Filistinlilerim ad
lan bir daha duyulmamtr.
Bugnk gney Lbnan ve kuzey srail blgesinde Fenikeli
ler, Roma ve erken Hristiyan ana dek kalmlardr. M.. VI.
yydaki Pers fethinin ardndan srgnden dnenler Yehud ola
rak tannan blgeye yerlemilerdir. Romallar lkenin kuzeyi
ne, gneyine ve ortasna Yahudiye, Galile ve Samariye adlar
n vermilerdir. Romallar, bugn rdn nehrinin dousunda
 HIRSTYANLIK NCES

ki Necef ve Peraea adlaryla bilinen, Tevratn Edomuna atfen

gneydeki le dumea adn vermilerdir.
Suriye ile Mezopotamyada kullanlan Sami dilleri, kendi ie
rinde dil ailelerine ayrlmlardr. Bunlardan en eski olan ve o
unlukla Mezopotamyada kullanlan Akada dil ailesine bal
diller arasnda Babilce ve Asurca bulunmaktadr. Baka bir dil
ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun Kuzey Afrika ko
lu olan Kartaca dilini, Tevrat branicesini iine almaktadr. H
ristiyanln balang dneminde bu dillerden pek ou nerey-
se tmyle kaybolmu, onlann yerine yine bir Sami dil ailesine
bal ve birbirine ok benzeyen Arami dilleri gemitir. Fenike
dili Kuzey Afrika kolonilerinde ve Levant limanlannda konuul
maya devam ederken; artk Musevilerin ortak konuma dili ol
mayan branice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak yaa
maya devam ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmu
tu. Arami dili uluslararas diplomasi ve ticaret dili olmu, yalnz
ca Verimli Hilal ile snrl kalmayp Msrda, randa ve bugnk
gney (dou) Trkiyede yaygn olarak konuulmaktayd.
Hristiyanlk dneminin balangcnda blgeye giren Sami
dillerinden sonuncusu Arapa, Arap yarmadasnn kuzey ve
orta blmnde kullanlyordu. imdiki Yemende yer alan g
neybatnn gelimi ehir kltrlerinde, gneydeki Arap kolo
nicilerinin Afrikaya tad ve Gney Arapas olarak bilinen
Habeeye yakn baka bir Sami dili kullanlyordu. VII. yyda
Arapann blgenin tamamnda hakimiyet kurmasn salayan
byk Arap fetihlerinin ncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suri
yeye Arapa konuanlarn gelip yerletiklerine ilikin bulgular
vardr. Verimli Hilalde Arapa yerini Aramiye brakmt. Bu
gn de hl Doudaki kilise ayinlerinde ve uzak kk birka
kyde yaamaktadr.
Gnmzde Trkiye olarak tannan lke, Ortaada do

27
GEM

udan Trklerin buraya geliine kadar bu ad ile anlmyordu,

sonrasnda bile sadece Avrupada bu adla biliniyordu. Hristi
yan ann balannda blge iin Anadolu, Asya ve Kk As
ya adlan en yaygn kullanlanlard. Bunlar Ege Denizinin do
u kylarn anlatyordu ve sonra da eitli yollarla douya ya
ylmt. lke genellikle blnd krallk, ehir ve eyaletlerin
adlaryla anlrd. Blgede hakim dil olan Yunanca, balca ile
tiim aracyd.
Anatolia ad, talyanca "Levam, Latince Orient szck
leriyle ayn anlamdaki (gnein domas) Yunanca bir szck
ten gelmektedir. Bu adlar, tandklan dnyanm snrlan dou
Akdeniz topraklan olan halklann grlerini tamaktadr. Da
ha sonralar ok uzaklarda, ok daha byk bir Asya olduunu
renen Akdeniz halklan, kendi Asyalanna Kk Asya ad
n vermilerdir. Yzlerce yl sonra da Dou Yakn ve Bat
ufuklarndan ok daha uzakta bir Dou ile tantldnda Orta
Dou domutur. Yeni daha Uzakdou lkelerinden en nem
lisi Batnn Persia olarak adlandrd ran idi.
Persis ya da Persia ad bir lke ya da milletle deil, bir eyale
te aittir. Pers ya da Fars, ad verilen krfezin dousundaki eya
letin addr. Persler bu ad tm lkeye vermeseler de blgenin
dilini kullanmlardr. Perslerin kulland ve 1935te tm dn
yada kabul edilen ran ad, Alilerin lkesi anlamna gelen
ve Hint-Ari halklann ilk g zamanlarndan kalma eski Fars
adaki Aryanam szcnden tremitir.
Ortadounun dini haritas, dil ve etnik haritasna gre daha
kanktr. Eski tanrlardan pek ounun lm ve unutulmu
olmasna karn ilgin ve farkl ekillerde yaatlanlar da vard.
Ortadou halklannn yaadklan gler ve fetihler sonucunda,
nemli bir gc olan Helen kltr ve Roma ynetimi sayesin
de ortaya yeni inanlar kmtr. Romallar arasnda, Romada

28
 HIRSTYANLIK NCES

bile baz Dou kltleri kabul grmt. Ortadounun yeni ha

kimleri Kk Asyadan Frigyal Kibele, Suriyeli Adonis ve M
srl sis desteki kazandlar.
Eski tanrlarn ve kltlerin tmnden vazgeilmesi ve yerle
rini tektannl iki dnya dininin almas, binlerce yl alan uzun
bir srede deil, yzyllara san ksa bir srede gereklemi
tir. slamiyet ve Hristiyanlk, blgede art arda kan ve birbiri
nin rakibi olan iki yeni dindi. VII. yyda slamiyet ortaya k
n ve baarsn, byk lde Hristiyanln ortaya kmas
na ve yaylmasna borludur; tpk Hristiyanln da kendinden
nceki felsefi ve dini akmlara borlu olduu gibi. slam ve H
ristiyan uygarlklan Ortadounun eski geleneklerindeki ortak
kklere dayanmaktadr.
Tektannclk tamamen yeni bir dnce deildi. M.. XTV.
yyda Msr firavunu Akhenatonun ilahilerinde tektannclk d
ncesine rastlanr ama bu tr dncelerle sk karlaama
dndan etkileri yerel ve geicidir. Ahlaki tektannclk ilk kez
Museviler tarafndan dinin nemli bir paras haline getirilmi
ti. Museviler'in ilkel airet dini inanlarndan evrensel tektann-
clk inancna geileri brani Tevratnn kitaplarna yansm
tr. Aym zamanda bu kitaplarda, puta tapan, ok tanrl komu
larnn kendilerini bu inanlan yznden nasl dladklan da
anlatlmaktadr.
Modem alarda, gerei bulduklanna inananlar, ona kendi
baanlan sayesinde ulatklarna kolayca inanrlar. Ne var ki es
ki alardaki dindarlarn byle bir dnceye inanmalan mm
kn deildi. Tektann gereine yalnzca kendilerinin sahip ol
duunu dnen Museviler, Allah semi olduklan fikrini ke
sinlikle dnmeyerek, mtevaz bir biimde, Allah tarafndan
seilmi olduklarna inanmlardr. Aslnda bu seimleri onlara
bir ayrcalk deil, sorumluluk yklyor; hatta bazen tanmas

29
GEM

ok g bir yk getiriyordu: Dnyadaki tm halklar arasnda

yalnzca sizi bildim. Bu nedenle tm gnahlarnz iin sizi ce
zalandracam. (Alnos 3:22)
Tek bir evrensel tannya inanan ve tapan yalnzca Yahudi-
ler deildi. Douda, ran yaylasnda iki akraba halk, Persler ve
Medler, eski paganizmlerini brakm, eninde sonunda iyiliin
kazanacana ve tek bir tanmn ktlkle savatna inan
mlard. Bu dini grn ortaya knn peygamber Zerdt
ile olduu bilinmektedir. Pers dilinin en eski biiminde yazl
m Zerdt kaynaklarnda Zerdtn retilerine rastlanm
tr. Zerdtn ne zaman yaadna iliki bir bilgi bulunmama
syla birlikte bu konudaki tahminler yaklak bin yllk farklarla
yaplmaktadr. Zerdt dininin en ok yayld dnem M.. VI.
ve V. yzyllardr. Birbirlerinden habersizce Allah arayan bu
iki halk, kendi yollannda gitmeyi srdrmlerdir. Onlar bir
araya getiren M.. VI. yydaki nemli olaylar, yzyllarca dii
yay sarsacak sonular dourdu.
Babil kral Nabukadnezar, M.. 586daki fetih savalar ile
Kuds ele geirmeyi baard. Musevi tapnan ve Yahuda
kralln yktktan sonra o zamanki geleneklere gre, esir ald
halk Babile gnderdi. Bu yzyln sonraki yllarnda, o zaman
ki Suriye topraklarna ve evresinde hkm sren yeni Pers im
paratorluunun kurucusu Medli Kiros, Babil kralln fethetti.
Bu topraklarda yaayan fethedilmi halklar arasndan bir grup
la fethedenlerin inanlannda bir benzerlik olduu grld. Ki
ros, Musevilerin srail topraklarna geri dnmelerine misade et
ti. Kudsteki Tapna devlet btesi ile yaptrtt. Tevratta Ki-
rosa Musevi olmayan bir hkmdara, bundan da te Msevi-
lere gsterilebilecek en byk sayg gsterilmitir. Babildeki
tutsakln ardndan yazlm olan aya kitabnn son blmn
de unlar yazar: Kore obanm ve tm isteklerimi gerekleti

30
 HIRSTYANLIK NCES

recek: Yerualim ve tapnan temelleri atlacak. (aya 44:28)

Bahirdeki esaretin ncesinde ve sonrasnda yazlan Tevrat
kitaplarnn inanlarnda ve dncelerinde, bir blm ran'n
dini dnce yaammn etkisinden kaynaklanan nemli fark
lar vardr. En nemlileri; ldkten sonra yarglanma, cennette
dllendirilme, cehennemde cezalandrlma dncesi; insan-
lann da rol ald iyilik ve ktlk gleriyle Allah ve eytan
arasndaki kozmik mcadele dncesi; kutsal tohumdan
kp zaman geldiinde iyilikle ktlk arasndaki savata iyili
in zaferi kazanmasn salayacak bir kurtarcnn gelecei d
ncesidir. Tm bu dnceler, Museviliin son dneminde ve
Hristiyanln ilk dneminde de ok nemiydi.
Musevi-Pers ilikisi siyasi sonular da iermekteydi. Kiros,
Musevilere iyilik yapm, onlar da Kirosa ballkla hizmet et
milerdir. Sonraki yzyllar boyunca hem yurtlarndaki hem de
Roma hakimiyetinde bulunan baka lkelerdeki Musevilerin,
Romann Pers -dmanlaryla yaknlk ve ibirlii iinde olduk-
lanndan phe duyulmutur.
Alman filozof ve tarihi Kari Jaspers M.. 600 ile 300 arasn
daki yllan, birbirleriyle ilikileri olmayan, birbirlerinden uzak
lkelerde yaayan halklarn entelektel ve manevi geliimle
ri asndan mihver dnemi olarak nitelendirmitir. Bu d
nem, randa Zerdtn ve nemli havarilerinin, srailde pey
gamberlerin, eski Yunanda filozoflarn, Hindistanda Budann,
inde Konfysun ve Lao-Tsein birbirlerini tanmadan yaa-
dklan yllardr. Hindistandan gelen Budist misyonerler, Orta
douda birtakm etkinliklerde bulunmular ancak tannp et
kili olamamlardr. Kiros ve ondan sonra gelenler dneminde
Persler ile Museviler arasnda karlkl iyi ilikiler kurulmutur.
Bu halefler topraklarn Kk Asyann Ege kylarna kadar
geniletmiler, Yunanllar ile olan ilikileri ve atmalan saye-

31
GEM

sinde, Pers mparatorluunun eitli halklanyla ortaya kma

ya balayan Yunan uygarl arasnda kpr kurulmutur. Yu
nan uygarlnn din yerine bilime ve felsefeye dayanmasna
ramen Yunan bilim adamlarnn ve flozoflannn fikirlerinin,
Ortadounun, dahas dnyanm sonraki dini uygarlklar ze
rinde ok nemli etkileri olmutur.
Eski alardan itibaren Yunan paral askerleri ve tccarla-
n Ortadounun eitli yerlerini kefederek, bu yabanc diyar
lardan Yunan bilim adamlarnn ve flozoflannn entelektel il
gilerini ekecek bilgiler getirmilerdi. Pers mparatorluunun
genilemesiyle Pers hkmetinde Yunan yeteneklerinden fay
dalanma olana domutu. MakedonyalI Byk skenderin
(M.. 356-323) Makedon hakimiyetini ve Yunan kltrel et
kinliini Orta Asyaya, rana, Hindistan snrlarna ve gneyde
Suriye zerinden Msra kadar yayan dou fetihleri yeni bir a
n balangc olmutur. Byk skender ldkten sonra, Suri
ye, ran ve Msrda krallk kurulmutur.
skenderin fetihlerinin ncesinde de ran ile ilgili bilgileri
olan Yunanllarn fetihlerin sonrasnda Mezopotamya, Suriye
ve Msr tanma anslan olmutur. Bu topraklarda, kurduklar
siyasi stnlk sonunda Romallar tarafndan yklm olsa da,
kltrel stnlkleri Roma dneminde bile srmtr. M.. 64
ylnda Romal general Pompey Suriyeyi ele geirmi, ok ksa
bir sre sonra da Yahuday fethetmitir. Antonius ve Kleopat-
rann M.. 31de Aktium savandaki yenilgilerinin ardndan
Msrn Greko-Makedon hkmdarlan da Roma hakimiyetine
girmilerdir. Roma hakimiyetinin ve Helen kltrnn byk
zaferine kar koyma cesaretini yalnzca Persler ve Museviler
gsterebilmi ve bu direniin ok eitli sonulan olmutur.
Arak adl biri, M.. 247 yllannda Yunan ynetimine kar
baard bir isyan balatarak tarihte, geldikleri yerin ya da ka-
 HIRSTYANLIK NCES

hilelerinin adyla Patlar olarak bilinen bamsz bir Hanedan

lk kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma giriimleri
nin ardndan Partlar varlklarn srdrdler. Siyasi bamsz-
lklann genileterek Romann karsnda tehlikeli ve gl bir
rakip olmaya baladlar ama Yunan kltrel etkisine ak kal
dlar. Partlar, Zerdt inancm tekrar canlandran Sasani hane
danlnn kurucusu Ardeir (M.S. 226-240) tarafndan ykld.
randa hakimiyetin, hkmetin, toplumun bir paras ve dev
let dini haline gelen Zerdtlk, devlet basksyla dini snf ve
hiyerarik din adaml oluturan; kart inanlann belirlenme
si ve bastrlmasyla uraan tarihteki ilk devlet dini saylabi
lir. Bu adan Sasanilerin uygulamalan gerek Partlann gerekse
imparatorluk Roma'snn byk hogrsyle nemli bir eli
ki yaratmaktadr.
Zerdt dini ve rahiplii devletle olan sk ba nedeniyle
byk bir g kazanm ancak devletin yklmasyla birlikte de
zarar grmtr. Zerdt rahiplii kurumu Pers mparatorluu
ile birlikte yok olmu, Arap fetihleriyle imparatorluun yklma
s Zerdtln uzun bir k dnemine girmesine yol am
tr. slam dneminde ran'n kltrel ve siyasi yaamnn yeni
den dirilmesi srecinde kten kurtulamamtr. randa sla
miyetin yaylna kar direnii Zerdt rahiplii deil, muhale
fet ve baskya alkn olan Zerdt kartlan gstermitir.
Zerdt kart dncelerden bazlarnn Ortadouda ve
genel anlamda tarihte ok nemli yerleri olmutur. Bunlardan
en iyi bilineni, Roma mparatorluumda, zellikle askerler ara
snda, ok benimsenmi olan ve ngilterede bile kabul gren
Mitraizmdir. Ondan daha ok bilineni ise Maniheizmdir. Ma
ni, 216 ile 277 yllan arasnda yaam, Zerdt ve Hristiyan
dncelerinin birleiminden oluan bir din kurmutur. Ma
ni 277de ehit olmu ama dini yaamm srdrm, hem Av

33
GEM

rupada hem Ortadouda Hristiyan ve Mslman basklarna

direnmitir. Zerdt kart dncelerden daha yerel nitelikli
ama ok nemli olan bir bakas Mazdaktr. VI. yy balannda
ran'da yaam ve bir tr dini komnizm kurmu, slamiyette
daha sonraki muhalif ii hareketlere esin kayna olmutur.
ran'n dinlerinden biri olan Zerdtlk, imparatorluun kl
trel dnyas dmda yaayanlara ciddi olarak almamt. Ba
langta etnik kkenli olan uygar eski dinlerin tm gibi bu da
olaan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik kazanan, sonra da
kltlerini srdren siyaset ile birlikte ken bu dinlerin tek bir
istisnas vardr. Antik alarda tek bir din siyasi ve coraf ss
yok edildikten sonra ayakta kalabilmi, ikisi de olmadan kkl
bir kendini deitirme sreciyle yaamay srdrmtr. nce
srailoullan, ardndan da Yahuda halknn Musevi olular bu
ekilde olmutur.
Museviler, Romaya ve Yunana kar olan siyasi direnile
rinde baar gsterememilerdir. Balangta Makabiler altnda
Suriyenin MakedonyalI hkmdar karsnda baarl olmu
lar ve bir sreliine Yahudadaki krallklarnn bamszln
elde etmilerdir. Ancak Romann gcne kar koyamamlar
ve baz Perslerin yardmyla pe pee gerekletirdikleri ba-
kaldnlann tm bastnlm, sonunda sindirilip kle haline gel
miler, barahipleri ve krallan Romamn kuklalan olmutu. Ya
huda, Romal bir valinin hakimiyetindeydi. 66 ylnda balayan
en nemli bakaldn zorlu bir mcadelenin sonunda, isyanc
larn yenilgisi ile sonulanmt. Romallarn 70 ylnda Kuds
fethedip Babil esaretinden kurtulanlarn yapt ikinci tapma
ykmalan bile Musevi direniini durdurmay salayamam
tr. 135teki Bar-Kohba isyannn ardndan Romallar Museviler-
den mutlaka kurtulmaya karar verdiler. Daha nce Babillilerin
yaptn^yaparak Musevilerin byk ounluunu esir alp sr

34
 HIRSTYANLIK NCES

gne gnderdiler ama bu sefer onlarn imdadna yetiecek bir

Kiros yoktu. Musevilerin tarihi adlan dahi silindi, Kudse Ae-
lia Capitolina ad verildi ve yklan Musevi Tapnann yerinde
Jpitere bir tapmak yapld, Samariya ve Yahuda adlar kaidnl-
di ve lkeye oktan unutulmu olan Filistinlilerin ad verildi.
Aadaki eski bir Musevi metni Musevi ve baka Ortadou
halklarnn Roma imparatorluk ynetiminin faydalarn ve za
rarlarn nasl grdn ak bir biimde anlatmaktadr. B
lm II. yyda hahamn konumalanndan alnmtr:1
Haham Yahuda dedi ki: Bu insanlarn (Romallar) eserleri ne de gzel.
Pazarlar, kprler, hamamlar yapmlar." Haham Yose sessiz kald. Ha
ham Simeon Bar-Yohai yantlad: Tm yaptklarn kendi gereksinmele
ri iin yaptlar. Fahieleriniyerletirmek iinpazaryerleri, kendilerini g
zelletirmek iin hamamlar, vergi toplamak iin kprler yaptlar. Ya
huda konumalarn yetkililere anlatt ve yetkililer u karan verdilerBi
z i ven Yahuda vlsn. Sessiz kalan Yose, Seforise srgn edilsin. Bizi
sulayan Simeon idam edilsin.

Romallar, -Museviler ve Yunanllar, birbirlerine benzeyen

nemli bir ynleriyle antik alarda yaayan dier insanlardan
farklydlar. te bu benzerlik ve farkllklarn onlarn gelecek
teki uygarlklar biimlendirmelerinde byk etkisi olmutur.
Ortadoulular dnyann baka yerlerinde yaayanlarn da yap
t gibi kendi gruplar ile bakalannnkini kesin snrlarla ay
rrlard.
Bylelikle grup saptanrken yabanclar grup dnda brak
lrd. Gruplama ve yabancy dlama, insanolunun igdsel
davrandr; hatta eitli hayvan trlerinde de grlmektedir.
Grubun iindekiler ile dndakiler arasndaki deimez ay
rm ya akrabalk ya kan ya da gnmzdeki etnik kavram ile
belirlenir. Eski alarda iki halk, Museviler ve Yunanllar birbir
lerini farkl ekillerde adlandrrlar: Yunanllar onlardan olma
yanlar "barbar, Museviler de kendilerinden olmayanlar gen-

35
GEM

tile olarak adlandrrlar. Aslnda bu adlar byk engelleri sim

gelerdi ama yine de bunlar almaz deillerdi. Bu zellikleriy
le akrabala ya da kana bal olan daha genel ve ilkel ayrm
lardan farklydlar. Taraflarn karlkl olarak Musevi din ve. ka
nunlarn, Yunan dil ve kltrn benimsemeleriyle engeller
alabilir, hatta kaldrlabilirdi bile. ki grup da yeni ye aramaz
lard ama kabul etmeye de hazrlard. Hristiyanlk ann ba
larnda, Ortadouda Yahudilemi gentilelere ve Helenlemi
barbarlara rastlanrd.. Eski dnyada Musevilerin ve Yunanl
larn dier halklardan farl bir yanlan da dmanlanna merha
met gstermeleriydi. Tevrat'n Yunus kitabnda Asurun Nino-
va halk iin kayglanlmas ya da Pers savalarna katlm olan
Yunan tiyatro yazan Aeskilusun yenilgiye urayan Perslerin
aclarm paylaarak betimlemesi arpc rneklerdir.
Romallar kendilerine dahil olma fikrini yle geniletmi
lerdi ki bir ortak imparatorluk yurttal kavramna kadar iler
letmilerdi. Yurttalk kavramn gelitiren Yunanllar olmutu.
Yurtta hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma hak
k olan kiiydi. Yunan ehrinin yelii, ehrin kendi yeleri ve
onlarn yerine gelecek olanlarla snrlyd. Yabanc bir kii yal
nzca o ehirde yaayan yabana konumuna eriebilirdi. Balan
gta Roma yurttal da benzer biimdeydi ancak belirli sre
ler sonucunda Roma yurttalannn grevleri ve haklan tm im
paratorluk eyaletlerine geniletilmiti.
Musevi dininin, Helenistik kltrn ve Roma devlet sistemi
nin eriilebilir olmas birlikte Hristiyanln domasn ve ya
ylmasn salamtr. Birka yzyl sonra, farkl yntem ve ie
rii ile slamiyet ikinci evrensel din olarak domu ve ayn g
revi stlenmitir. nanlar ve amalan ayn olan, ayn blge
de yan yana yaayan iki ayn dnya dininin atmas kanl
maz olmutur.

36
 2. BLM

SLAMYET NCES

Hristiyanlk ann yaklak ilk alt yzyln, yani Hristi

yanln douundan slamiyetin douuna kadar geen sre
yi, hem uygarlklann hareketlerindeki hem de yaanan olaylar
zincirindeki nemli gelimeler ekillendirmitir.
lk gelime ve birok adan en nemli olan, Hristiyanln
ykselmesi, benimsenmesi ve yaygnlamas, Persler ve Muse-
viler dnda Hristiyanlktan nceki tm dinlerin yok olmas
kaybolmas, en azmdan batmasdr. Klasik Helen-Roma paga
nizmi bir sre yaam, hatta imparator Juliarin hkmdarl
sresince (361-363) son kez alevlenmitir. Bu dnemin IV. yy
balarna kadar olan ilk yansmda Hristiyanlk, Roma sistemi
ne protesto olarak bym ve yaygnlamtr. Hristiyanlk za
man zaman hogr ile karlansa da ounlukla yarglanma
s nedeniyle devletten ayrlmas ve kendi kurumunu, Kiliseyi
kurmas zorunlu olmutur. Kilise kendine zg yaps, sistemi,
hiyerarisi, liderlii, ynetimi, yasalan ve mahkemeleri ile za
manla Roma dnyasmn tamamna hakim olmutur.
Hristiyanlk, mparator Konstantinin (311-337) Hristiyan
olmasyla Roma mparatorluunu ele geirmi, bir bakma da
Hristiyanlk imparatorluun eline gemitir. Sonrasnda Roma
devleti Hristiyan olmutur. Yeni dinin yaylmas otorite ve ik
na ile salanmtr. Romann byk gc, Justinien dnemin
de (527-569) yalnzca Hristiyanln dier dinlere stnln
salamak iin deil, Hristiyanlarn ayrldklan eitli dnce
akmlarnn devlet onayl retiyi benimsemesi i salamak iin

37
GEM

de kullanlmtr. O gnlerde artk birden ok Kilise vard. Bu

kiliseler teolojik retilerde anlaamadklar gibi, kiisel, blge
sel ve de milliyeti balarla balydlar.
kinci nemli gelime, Roma mparatorluunun g merke
zinin batdan douya, Romadan Konstantinin dou baken
ti yapt Konstantinopolis ehrine tanmasdr. 395te mpara
tor Teodosiusun lmesinin ardndan, mparatorluk Konstanti-
nopolisten ynetilen dou ve Romadan ynetilen bat olarak
ikiye aynld. ok gemeden Bat imparatorluu art arda gelen
barbar istilalar sonucunda ykld. Dou imparatorluu zorluk-
lann stesinden gelerek bin yl daha varln srdrd.
Bugn ounlukla Dou imparatorluu iin kullanlan Bi
zans ad, eskiden Konstantinopolis ehrinin olduu yerde bu
lunan bir yerleimin adndan gelen ve modem bilim adamla
r tarafndan bulunan bir addr. Asla Bizansllar kendilerine Bi
zanslI demezler, Romal derlerdi. Roma hukukunun uyguland
, bir Roma imparatorunun hkmdarlnda yaarlard, tabii
kk farklarla... mparator ve tebaas dinsiz deil Hristiyan-
d ve BizanslIlarn kendileri iin kullandklar Romal ad, Latin
cedeki romani szcnden deil, Yunancadaki rhomaioi
szcnden geliyordu.
Baz Yunan yaztlarnda hegemonia ton Rhomaion (Roma
llarn egemenlii) iin dua ediliyordu. Perslerin ykt ve Ro
mallarn tekrar kurduu Edessa prensliinin prensi Yunanca
Philoromaios (Romallarn dostu) unvann almt. Yunan
ca, gcnn en parlak olduu zaman bile Roma mparatorlu-
unda ikinci dil olarak kalmken, Dou Roma mparatorlu
unda birinci dil olmutu. Latince varln srdrmeyi baar
mt. Bizansl Yunanllarn ve yzyllar sonra halifelik Arap
asnda Latin terimlerinin izleri grlmtr. Yunanca, uzun
ca bir zapan kltrn yan sra devletin de dili olarak kullanl

38
 SLAMYET NCES

mtr. Dou eyaletlerinde varlm srdren Yunancar dnda

ki diller ve edebiyatlar, Kpti, Arami dilleri, Arapa, Helenistik
bilim ve felsefeden nemli lde etkilenmitir.
nc nemli gelime, yzyllar nce, Byk skender
ile Msr ve Suriye imparatorluklannda balam olan Ortado
unun Helenlemesidir. Yunan kltr, Roma devletini de H
ristiyan Kiliselerini de etkileyerek daha ok yaylmtr. sken
der ve haleflerinin Roma Sezarlannnkinden ok farkl olan Yu
nan monarileri Dou Roma devletinin hkmet kurumlarn
etkilenmitir. lk Hristiyanlar, Yunanllarn eskiden beri ilgi
lendikleri, Musevileri ve Romallar pek rahatsz etmeyen fel
sefe konularna ilgi gstermilerdir. Hristiyanlarn kutsal kita
b Yeni Ahit, Yunanca yazlmt. Eski Ahitin de yzyllar nce
skenderiyede yaayan ve dilleri Yunanca olan Museviler iin
yazlm Yunanca evirisi vard.
Gemiteki deiikliklerin etkisiyle gerekleen nemli bir
baka gelime'de, bugn gdml ekonomi olarak adlandr
labilecek ekonominin, devlet otoritesiyle planlanma ve yne
tilme dzeninin sregelen gelimesidir. Nehir vadisi toplumla-
nnda, zellikle de Msrda bylesi bir siyasi gelime olaand.
Msrda, skenderin generallerinden birinin kurduu Ptoleme-
us hanedannda ileri dzeye ulam bir gdml ekonomi var
d. Hristiyanln ilk yzylannda, zellikle de III. yydan iti
baren devlet ticaret, sanayi, retim ve hatta tarm alanlarnda
etkinlik gstermeye balamt. Devlet dndaki zel giriimci
lerin ekonomik etkinlikleri, devlet tarafndan denetlenmi, bir
devlet ekonomi politikas oluturulup uygulanmaya allm
tr. Devlet pek ok alanda zel giriimcilerle ticareti tercih et
meyip kendi olanaklann kullanmtr. rnein ordu, silah, do
natm ve kimi zaman da niforma gereksinimlerini devlet giri
imlerinden salamtr. Genellikle ordunun erzak vergi olarak

39
GEM

toplanp askerlere tayn olarak verilirdi. Devletin ekonomik et

kinliklerinin giderek artmas zel giriimcilerin alma alanla
rn byk lde kstlama.
Devletin artan mdahalesi tarm alannda da olmu, ya
va yava tarm alanlar azalmtr. Devletin, topraklarn terk
eden toprak sahiplerini ve kylleri maddi olarak ve baka ba
z zendirmelerle topraklarnda kalmaya ikna etme abalan ve
bu konudaki kaygs, imparatorluun ou bugne kadar ge
len kanunlarna da yansmtr. Bu durum, ekonomik mdaha
leciliin nemli savunucularndan Diocletian (284-305) dne
minden, slami fetihlere, yani ekonomik g ve ilevin tekrar
salanmasna kadar, III. ile VI. yylar arasnda, byk bir so
run olmutur.
Bizans ve Pers imparatorluklan, VII. yym ilk birka on y
lnda yaklaan slamiyet dalgasna kaplm olsalar da, kaderle
ri ok farkl olmutur. Araplar Bizans ordulann ar yenilgilere
uratarak pek ok eyaletlerini ele geirdikleri halde, Kk As
ya'nn merkez eyaleti Yunan ve Hristiyan kalma. te yandan
imparatorluun bakenti Konstantinopolis ald saldrlara ra
men, onu denizden ve karadan koruyan surlaryla ayakta kal
may baarmt. Bizans imparatorluu gcn kaybederek k
lmeye balamasndan sonra bile yedi yzyl dilini; kltrn
ve kurumlarn zgn biimleriyle srdrerek yaamtr.
rann kaderi ok daha farklyd. Fethedilen yalnzca d
eyaletleri olmam, bakenti ve topraklarnn tamam da fethe
dilerek yeni Arap-slam imparatorluuna dahil olmutu. Msr
ve Suriyedeki BizanslI iadamlarnn Bizansa kama anslar
vard ama rann Zerdt destekilerinin Mslman ynetimi
ne girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistana g
mekten baka seenekleri yoktu. randaki Mslman hakimi
yetinin ilk yzyllannda eski dil ve eski yaz, kk bir aznlk

40
 SLAMYET NCES

dnda, kullanamayarak unutuldu. Anglo-Saxon dilinin ngiliz

ceye dnmesi srecinde yaand gibi fetih dili bile dei
tirdi. rann slamiyetten nceki tarihi, modern alarda eski
Pers yazlarnn zmlenmesi almalaryla aratrlmaya ba
lanmtr.
ran mparatorluu tarihinde Hristiyanlk ann ilk alt
yzyllk blmnde, Sasani ve Part dnemleri olmak zere iki
byk dnem vardr. lk Sasani hkmdar Ardair (226-240)
Romaya yeni bir dizi sava amtr. Ondan sonra gelen I. ah-
pur (240-271) savata Roma mparatoru Valerian esir alm ve
Valerian esarette lmtr. 1. ahpur vnd bu baarsnn
resimlerini randaki eitli dalarn kayalarna yontturmutur.
At stndeki Pers ahnn, yerdeki Roma imparatorunun boy
nuna ayan koymu olduu bu resimler hl durmaktadr.
slam halifelii ortaya kana kadar blge tarihine egemen
olan siyasi durum, Pers-Roma, sonrasnda da Pers-Bizans reka
betiydi. slamiyet ise bir rakibini ortadan kaldrm, dierine de
nemli lde gcn kaybettirmiti. Bu sonuca byk etki
si olan sonu gelmek bilmeyen savalar bir istisnayla kesintiye
uramtr. Bu istisna, yz yldan fazla sren Uzun Bantr. III.
ahpur (383-388) 384te Roma ile bar yapmtr. 421-22 ylla
rndaki ufak bir snr atmas hari, VI. y /n ilk yllanna ka
dar bir daha sava olmam, bu tarihlerde balayan ilk sava k
sa aralklarla 628e kadar devam etmitir. Bu sralarda da ok
yaknda bu iki dman glgede brakacak yeni bir g do
maya balamtr.
Modem ve Ortaa tarihilerine gre bu savalarn temel
gerekesi toprak olmutur. Romallar bu dnemde Perslerin
egemenliindeki Ermenistan ve Mezopotamya zerinde hak
iddia ediyorlard. Romallar imparatorlar Trajann fethettiini
syledikleri bu topraklan istiyorlard, bu da Romallarn, Pers-

41
GEM

ler'in, sonra da Mslmanlarn ortak retilerine gre buralar

zerinde kendilerine srekli hak tanyordu. Ayrca BizanslIlar,
Mezopotamya ve Ermenistan halklarnn byk ounluu H
ristiyan olduundan Hristiyan imparatoruna bal olmalan ge
rektiini ne sryorlard. Persler de M.. 525'te Kirosun o
lu Kambizin fethettii Filistin, Suriye ve Msrda bile hak iddia
ediyorlard. Bu topraklan savalar srasnda zaman zaman ele
geirdiler. Buralarda Persler ya da Zerdtler yoktu ama onlara
sempati duyan Hristiyan olmayan gruplar vard.
Modem tarihiler toprak dndaki baka nedenleri de bu
lup belgelemilerdir. Bunlarn en nemlilerinden biri Dou ile
Bat arasndaki ticaret yollarm ele geirme arzusudur. Akdeniz
dnyas iin inden ipek, Hindistan ve Gneydou Asyadan
baharat olmak zere Doudan yaplan iki ithalat byk nem
tamaktayd ve bu mallarn ticareti ok yaygnlamt. Roma
yasalarnda ticareti mdahaleden koruyacak nlemlere yer ve
riliyordu. Bu ticaret Roma ve Bizans'n, in ve Hindistan uygar-
lklanyla ilikide olmasn salyordu.
lkeler arasnda ne dzenli bir iliki ne de ziyaret bulunu
yordu ama her ikisinden de ithalat yaplyordu. Romallar ve
sonra da Bizansllar bu ithalat iin altn dyorlard. Hint ba-
haratlan ve in ipeine karlk Akdeniz dnyasnn verilebile
cek bir eyi yoktu. Altn her zaman geerliydi ve ok miktarda
Roma altn Akdeniz havzasna yaplan ithalatn karl olarak
Dou Asyaya gnderiliyordu. Bu arada, belirli dnemlerde h-
kmranlklann Orta Asyaya yayan Persler, ipek ticaretinin
k noktasndaki hakim g olarak araclk yapyorlar ve bu sa
yede byk kr elde ediyorlard. Roma dnyas Douya altn
akndan ikayeti oluyordu ama yine de bu lde bir kay
ba dayanabilmiti.
Akdenizden douya giden en ksa yolun Persler hakimiye

42
 SLAMYET NCES

tindeki topraklardan gemesi nedeniyle, Pers silahlarnn ol

mayaca baka yollar bulamak hem ekonomik hem de strate
jik adan yararl olacakt. inden sonra Avrasya bozkrlarn
daki Trk topraklarndan Karadeniz ve Bizans topraklarna ve
ya Hint Okyanusundan geerek gney denizlerine giden yol
lar var olan alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Krfezi ve Arabis
tana veya Kzldenizden sonra Msr ve Svey kstandan ge
erek Akdenize ya da Yemenden Bat Arabistan kervan yolla
ryla Suriye snrlanna uzanyordu.
Bata Romann ve daha sonra Bizansn kan, Hindistan ve
in ile d ticaret balar yaratmak ve korumak, bu sayede Pers-
ler hakimiyetindeki orta blgelerden uzak durmakt. te yan
dan Pers mparatorluu transit yollardaki durumundan fayda
lanarak Bizans ticaretini denetim altnda tutup bar zamannda
kr salamak, sava srasmda da yolu kapatmak istiyordu. Bu
da her iki imparatorluun, kendi snrlan dndaki topraklar
da etkin olabilmek iin srekli mcadele halinde olmalar an
lamna geliyordu.
ki blgede, tm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri
mdahalelerin etkisi de kmsenemeyecek derecedeydi. Bu
durumdan ilk nce kuzeyde Trk beylikleri ve airetleri ile g
neyde Arap beylikleri ve airetleri etkilenmiti. Ne Araplarn ne
de Trklerin blgenin eski uygarlktan zerinde nemli bir et
kileri olduuna dair kant bulunmamaktadr. Ancak daha son
radan gelen istila dalgalarnda ortaalarda slamiyetin merke
zi olan topraklardaki etkileri nemli olmutur.
Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk dneminde Araplar ve
Tiirkler henz imparatorluk snrlarnn dnda, barbar ya da
yan barbar olarak llerde ve bozkrlarda yayorlard. Roma
llar ve Persler, imparatorluklarn geniletirken bile l ya da
bozkr topraklarn ele geirmekle ilgilenmemiler, hatta onlar-

43
GEM

la yaknlk kurmamaya zen gstermilerdi. IV. yy Romal ta

rihisi Suriyeli olan Ammianus Marceilinus bozkr halklar iin
unlan sylemitir:1
"Tm bu blgelerin halklar vahi ve savadr. atma ve sava on
lara keyif verir. Onlar iin savata lenler en mutlu kiilerdir. Dnya
dan doal lmle aynlanlar korkaklkla sulayp hakaret ederler. (XXI-
II, 6.44)

Ammianus Marceilinus, gneydeki l halklarn dost da,

dman da olamayacak Araplar szleriyle anlatmtr (XIV,
4.1). Bu komularn silah gcyle fethedilmesi tehlikeli, mali
yetli ve zordu. Bu yzden, iki imparatorluk da yaptklan mad
di, askeri ve teknik yardmlar, verdikleri unvanlar ile bu halkla
r kendi yanlarna ekmeye altklan, genel imparatorluk po
litikas ekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve gneyin
airet reisleri bu durumu kendi karlarna kullanarak, bir biri
nin bir tekinin, bazen ikisinin birden yanmda oldular. Kimileri
kervan ticaretinden elde ettii servet ile kendi ehirlerini ya da
krallklarn kurdular, imparatorluklann uydularym gibi, ba
zen de mttefikleri olarak siyasi rol stlendiler. Bu imparator
luklar karlar dorultusunda snr beyliklerini ele geirip do
rudan hakimiyet altna almlarsa da, genellikle dolayl hakimi
yeti ya da mteri devlet konumunu tercih etmilerdir.
Bu ok eskiden kalan iliki trnn kkeni phesiz antik
aa uzanmaktadr. Romallar M.. 65te Romal Pompeyin bu
gn rdn Haimi krallnda bulunan Petradaki Nabat ba
kentine yapt ziyarede l politikalarnn balangcn yapt
lar. Nabatilerin yazl dilleri ve kltrleri Arami olduu halde
kendilerinin Arap olduklan bilinmektedir. Petra vahasnda bir
kervan ehri kurdular, Romallar da onlarla kuracaklan ilikinin
dosta olmasn doru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile l
arasrdaki tampon lke, Gney Arabistan ,ve Hindistan ile tica
 SLAMYET NCES

ret yollarna ulamak iin ok nemli bir komuydu. M.. 25te

mparator Augustus Yemeni fethetmek iin bir ordu gndere
rek baka bir politika denedi. Romallara Kzldeniz'in gney
ucunda bir kprba yaratarak Hindistan yolunu Romann
dorudan hakimiyetine almay amalyordu. Fetih baarl ola
mad ve Romallar oraya bir daha sefer dzenlemediler. Yeni
den Arabistan ilerine ordularn gndermeyi denemediler, hat
ta ban srasndaki ticari, sava srasndaki askeri gereksinimle
ri nedeniyle ldeki snr devletleriyle ve kervan ehirleriyle iyi
ilikiler kurmaya baladlar.
Romallarn bu politikas Arap snr beyliklerinin saysmda
byk bir arta yol at. Bunlann birincisi Petra idi, en nemli
lerinden biri de imdi gneydou Suriyedeki Tadmur olan Pal-
mira idi. Palmira Suriye lndeki bir kaynan etrafnda bulu
nuyordu. ok eski alarda oras bir ticaret ve yerleim ehriy
di. Palmirallarn Frat zerinde Durada bir merkezleri bulun
duu iin Akdeniz ile Mezopotamya ve Krfez l ticaret yolu
zerinde sz sahibi olmalar, onlara bir lde stratejik ve tica
ri nem salyordu.
Benzer durum, iki imparatorluun ve Karadenizle Hazar
Denizinin kuzeyinde, ine uzanan Orta Asya yolu zerin
de de geerliydi. Bu blgedeki Orta Asya airetleri arasnda I.
yyn son eyreinde inin otoritesine kar bakaldnlar olma
ya balad. Bu bakaldnnn liderleri arasnda olan ve in tarih
ileri tarafndan Hiung Nu olarak adlandrlan halkn, Avrupa
tarihindeki Hunlar olduklan bilinmektedir. Pan Chao adl inli
general inden Orta Asyaya gerekletirdii seferle bakald-
ny durdurarak Hiung Nulan ipek yolu zerinden atmtr. Bu
kez inliler daha da ileri giderek, sonralar ad Trkistan olan,
bugnk zbekistan ile bat komularm iine alan blgeyi fet
hettiler. Pan Chao buradan i Asya ipek yolunu inin denetimi

45
GEM

altna ald ve Kan Ying adl elisi nderliinde bir heyeti Roma
llarla grmeleri iin batya yollad. Heyetin 97de Basra Kr-
fezine ulat bilinmektedir.
Roma mparatoru Trajann Ortadouda yaylma politikas
n aklamada, Dounun bu ve dier diplomatik ve askeri et
kinlikleri yardmc olmaktadr. 106da Trajan, Roma ile Petra es
ki ilikisine son vererek ehri fethetti. Artk Nabatilerin lke
si Provincia Arabia adl bir Roma eyaleti oldu ve Basrada bu
lunan bir Roma Lejyonu tarafndan ynetilmeye balad. Tra
jan, Roma gemilerinin Akdenizden Kzldenize geebilmeleri
ni salamak iin Nil Nehrinin kanallann ve kollarn birleti
rip skenderiyeden Clysmaya dek uzanan bir suyolu yaptrd.
107de Hindistana bir Roma elisi gnderildi, ksa bir sre son
ra da Dou Suriye snrndan Kzldenize bir yol ald.
Tm bu olaylann iki imparatorluk arasndaki sava bala
tan Partlar hakl olarak endielendirdii grlmektedir. Tra
jan 114te balatt bir seferde iki imparatorluun paylaama
d en nemli blgelerden Ermenistan' igal etti. Bamsz H
ristiyan bir hkmdar olan Edessa prensi ile anlatktan sonra
douya doru Dicleden geerek ll6 da imdiki Badat yak
nndaki byk Pers ehri Ktesiphonu fethetti. Bu srada Yahu-
diyede byk bir isyan kmas bir tesadf gibi grnmyor.
117de Trajanm lm zerine yerine geen Hadrian, Provin
cia Arabia dnda douda igal edilen eyaletlerden ekildi.
Trajanm blgede yayld 100 yllannda, Arap yanmadas
yaklak olarak u durumdayd: blgelerde dandan ve ie
riden hibir otorite yoktu, te yandan batda Roma ve dou
da Part imparatorluklaryla eitli ilikileri olan kk beylikler
le evrilmiti. Beylikler Arabistandan Yemene, oradan da de
niz yoluyla Dou Afrika ve Hindistana uzanan ticaret yollary
la geiniyorlard.

46
 SLAMYET NCES

Romann Petray hakimiyetine almas nemli bir'politika

deiiklii olmu ve o dnemin gler dengesini bozmutu.
Romallar bundan sonra da Palmirada benzer bir politika uy
guladlar ama en sonunda bundan vazgeerek bilinmeyen bir
tarihte Palmiray imparatorluklarna dahil ettiler.
randa Sasanilerin ortaya kmas ve blgede daha mili
tan ve merkezi bir dzenin kurulmas ile durum tekrar deiti.
Persler de Arabiann kuzeydou snrlarnda birka beylii al
dlar. Persler, III. yy ortalarnda eski bir Arap merkezini, Hat-
ray ortadan kaldrdktan sonra, dou Arabistan'n Krfez ky
s boyundaki blgelerini igal ettiler.
Roma tarihilerine gre III. yyn nc eyreinde Zeno-
bia adndaki (byk olaslkla Arapa Zeyneb) kadn hkm
dar, Palmirann bamszln tekrar kazanmas iin son aba
y harcamtr. mparator Aureliann gnderdii Roma ordusu
Zenobiay yenmi ve Palmira bir kez daha imparatorlua ka
tlmtr.
Bu srada Arap yarmadasnn uzak gneyinde nemli de
iiklikler yaanmaktayd. Tanm alanlar olan ve hanedan mo
narileriyle ynetilen ehirleri olan Gney Arabistan, yan l
olan kuzeyden olduka farklyd. Ancak monariler yklm,
yerini Himyaritik monari ad verilen yeni bir dzene brakm
t. Batdan Habeler ve doudan Persler olmak zere blge d
etkilerin arpma noktas olmutu. Habeistanda balayan mi
litan Hristiyan monarisi, Kzldenizin dier tarafndaki geli
melere doal olarak ilgi gsteriyordu. Persler de onlar iin bir
birinden farkl olmayan Hristiyan ya da Roma etkisine diren
meye her zaman hazr durumdaydlar.
Bu srete, eski dnyann byk ekonomik knden,
zellikle III. yydan sonra ticaretin sonlanmasndan Akdeniz
uygarlnn bu uzak ileri karakollar bile etkilenmilerdi. Bulu

47
GEM

nan Roma sikkelerinin azalm olmas bunun bir gstergesidir.

217de Hindistanda len Caracalladan sonraki sikkelerden ne
redeyse hi bulunamamtr. Bu da IV. ile VI. yzyllar arasnda
Arabistann karanlk bir dnem yaadn gstermektedir. Bu
dnem, bedevileme ve yoksullama a olmutur. Bu dne
me dein var olan tanm gerilemi, kurulan merkezler azalm
ve deve gerlii yaygnlamtr. slamiyetin ortaya kmadan
hemen nceki zamana ilikin ilk Mslman ykleri bu dne
mi ok net olarak anlatmaktadr.
Arabistann gerileyiinin nedenleri arasnda her iki impara
torluun ilgilerinin yok olmas da gz nne alnmaldr. ran
ve Roma barnn srd 384 ylndan 302 ylna kadarki
uzun srede her iki imparatorluk da Arabistana, vahalanndan
ve llerinden geen pahal, uzun ve tehlikeli ticaret yollarna
ilgi gstermemiti. Ticaret yollarnn yn deimi, tevik yar
dmlar sona ermi, kervan trafii durmu ve ehirler terk edil
miti. Ticaretin son bulmasyla gebeliin balamas, kltr ve
yaam standardn drm ve ok uzun sreden sonra ilk kez
Arabistan uygar dnyadan soyutlamt. Bu durumdan, Arabis
tan'n daha gelimi olan gneyi de etkilenmi, buradaki ge
be airetler daha iyi otlaklar aramak iin kuzeye g etmilerdi.
Arap toplumunda gebelik daima nemli olmutur ama artk
daha da ne kmtr. Mslmanlar bu dnemi Cahiliye ola
rak adlandnrlar ve bu dnem ile Aydnlk a yani slamiyet
ile aralarndaki elikiye dikkat ekerler. Bu dnem, yalnzca
sonradan gelecek olanlara gre deil, daha ncekilere gre de
ok karanlkt. slamiyetin ortaya kmas bu adan bir resto
rasyon olarak dnlebilir ve gerekten de Kuranda Hz. bra
himin dininin restorasyonu olduu belirtilmektedir.
Hz. Muhammedin doduu VI. yyda her ey yeniden de
iti. Eri nemlisi Persler ve Bizansllarm yz yllk ban s

48
 SLAMYET NCES

recinden sonra yeniden atmaya balamalan ve buun ne

redeyse sonsuz bir savaa dnmesidir. ki imparatorluk sa
va ve rekabet halindeyken bu mcadelenin bir nedeni ola
rak Arabistan bir kez daha ortaya kt ve Arap halklan yeni
den her iki tarafn da sayg ve ilgilerini kazandlar. Nehir vadi
lerinden Basra Krfezine inen yol, bar dneminde, Akdeniz
dnyasndan Douya giden en elverili yoldu. Uzun bir ks
m su zerinde geen bu yol tekilerle karlatrldnda hem
daha ucuz, hem de daha gvenliydi ama Bizansllar ile Pers-
ler yeniden savamaya baladnda durumu deiti. Mezopo
tamya ve Krfez yolu Bizansllar asndan ok sakncalyd. Bu
yol, Persler tarafndan sava srasnda askeri hareketle, iki im
paratorluk arasndaki ban saylabilecek zamanlarda ise eko
nomik basklarla her an kapatlabilirdi. Bunun iin Bizansllar
Perslerin ulaamayacaklar uzaklkta baka yollar bulma poli
tikasn benimsediler.
nceden de olduu gibi gney l ve denizleri ile kuzey
bozkrlar olmak zere iki nemli seenek vard. Karadan As
ya yolunun tercih edilmesi, Orta Asya bozkrlarnn hanlar ile
Bizans imparatorlan arasnda ilgin pazarlklara yol at. Trk
hanlan Konstantinopolise elilerini gndermeye baladlar. Bi
zans tarihilerine gre, daha kurnaz olan baz hanlar hem Bi
zansa hem de Perslef e eli gndermilerdir. Ancak hanlar ge
nellikle Bizansllar ihanetle sulamlardr. Bizans tarihisi Me-
nander, 576da geen bir olay yle anlatmtr:2
Bir Bizans elisi hana gven mektubu verirken, han tarafndan kendisiy
le i yaparken dmanlaryla da yapmakla sulanmt. Han, parmakla
rm azna alp unlar sylemiti: "Sen bir aldatmas ve on tane dili olan
o Romallar'dan deil misin? imdi azmda olan on parmam kadar
dilin var senin ve birini beni, tekini Avarlar kandrmak iin kullan
yorsun... Kurnaz szlerle ve hile yaparak herkesi aldatyorsun... Ama bir
Trkn yalan sylemesi tuhaf olur ve grlmemitir de..."
GEM

Kuzeydeki ve gneydeki patronlar ile mteriler birbirleri

ni olduka iyi anlarlard. VI. yy baladnda, gney yolu hem
Perslerin ulaamayaca uzaklkta olduu, hem de eitli see
nekler sunduu iin kuzey yolundan daha nemli olmutu. Es
ki kaynaklara gre, ilgili taraflann politikalann ve uygulamala-
nm ortaya koyan yle bir tablo kmaktadr: Bizans, Pers de
netiminden uzak bir Hindistan yolu am ve yolu ak tutmu
tur. Persler de bu iletiim hattn nlemek ve kesmek iin u
ramlardr. Bu arada yol zerindeki eitli halklar bu durum
dan kr salamaya almlar, kendi karlan iin yolu ak tut
mak ama Bizansllarn da yolun denetimini ve tekelini ele ge
irmesini engellemek istemilerdir.
O dnemdeki pek ok olay bu rnee uygun gelimitir.
Hem Bizans hem de Pers tarafnda u beyliklerinin yeniden or
taya kmalan bunlardan biridir. Bizansm l snrnda bugn
k rdnn olduu yerde Arap Gassani beylii, ran tarafn
da da Hira beylii bulunuyordu. kisi de Arapt, ikisi de Ara-
mi kltrne sahipti, ikisi de Hristiyand ama siyasi olarak bi
ri rana, dieri Bizansa balyd.
Yaklak 527de Bizans mparatoru Jstinyen, Hiraya sava
amalan iin Gassanileri ikna etti. Bylece Bizans ile ran'n
barollerde olduklan bir sava balam oldu. Gassani beyine
unvanlar verildi ve Roma mparatorluunun particisi ilan edi
lerek Konstantinopolise davet edildi. Roma silah ve eitmen
leri ile birlikte yeterli miktarda da Roma altn verildi. Pers tara
fnda olanlarla ilgili ok fazla bir bilgi bulunmamasna karn,
orada da ayn eylerin olduu anlalmaktadr.
Sina Yanmadasnn gney kesinin klanndaki Yotabe
olarak adlandrlan kk Tiran adasnn tarih sahnesine k
mas, bu dnemin ikinci nemli gelimesidir. Eski alardan bu

50
 SLAMYET NCES

yana adada transit ticaretle uraan insanlar tarafndan'kurulan

kk bir yerleim merkezinin olduu anlalmaktadr. 473te
adadaki bir airet reisinin Konstantinopolisi ziyaret ettii ve
onun ardndan, bazen imparatorluun dostu bazen de dma
n olarak grlen dierlerinin olduuna ilikin bilgiler bulun
maktadr. Adada yaayanlar hakknda Musevi olduklarna ili
kin bilgiler vardr ama eski Musevilerden mi, sonradan Musevi
lii seenlerden mi ya da Yahudi lkesinden yeni gelenlerden
mi olduklan ak deildir. Kzldenizde ticaret yapan ada halk
balangta bamszd ve Bizansa dmanlard. VI. yyda K-
zldeniz ticaretinin ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine
girdi ve kolaylk olmas iin bir Gassani beyine baland.
525'te birtakm ilgin gelimeler oldu. Tiran-Yotabe Muse-
vileri denetim altna alndlar ama Kzldenizin gney ucunda
Himyarites kralnn Musevilii semesiyle yeni Museviler orta
ya kt. Bylee Arabistann kuzeybat kesinde yzyllardr
ilk defa bir Yahudi krall kurulmu oldu. Kzldenizin iki k
esinde, her ikisi de Kzldeniz ticareti yapan, her ikisi de Pers
destekisi politika benimseyen bir Yahudi varlnn ayn anda
ortaya kmasnn birbiriyle ilikili olmas gerekir. Bizans nce
likle rana ynelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yal
nz ran hedef almyordu, Kzldenizin bir ucundan dier ucu
na dein Bizans stnln ve ticaret tekelini elde etmek, ye
rel gleri boyunduruk altna almak ya da yok etmek amacma
hizmet ediyordu. Kuzeyde Arap dostlarndan aldklar yardm
larla bu ii kendileri yapyorlard ama gneyde byle bir ola
nak bulamadklar iin Yemendeki Musevilere ve onlarn do
usundaki Perslere kar Bizans ile ittifakta olan Hristiyan dev
leti Habeistan kullanmak istediler. O dnemde Habeistan,
Hindistana kadar giden gemileri ve Arabistan yarmadasnda

51
GEM

bulunan askerleriyle uluslararas ticari g durumundayd. Ha-

beler yeni Hristiyanlklarnn heyecan iinde Bizansl elile
ri hevesle karladlar.
Ne yazk ki Habeler kendilerine verilen grevde baarl
olamadlar. Balarda Gney Arabistandaki son bamsz dev
leti ykp yok ederek lkeyi Hristiyanlara ve baka d etkile
re ak hale getirmeyi baarmalarna karn, bu zaferlerini de
vam ettirecek gleri yoktu. Yemenden teye gitmek isteye
rek 507de kuzeye giden kervan yolu zerindeki Yemen tica
ret merkezi Mekkeye saldr dzenlediler. Ancak yenilgiye u
rayarak Yemendeki yerlerini Perslere braktlar.
Hz. Muhammedin doduu yllarda Yemenin banda bir
Pers satrap bulunuyordu ve lke tamamen Perslerin deneti
mi altndayd. Kzldenizin gney kesine yerleen Pers g
c, Bizansn Douya ayn ve ak bir ticaret yolu ama po
litikasn baarszla uratyordu. Bununla birlikte konunun
nemini tmyle azaltan baka bir gelime olmutu. Yzyllar
dr ipek retimi inde zenle bir sr olarak sakl tutulmaktay
d ve ipekbceinin ihra edilmesi lmle cezalandrlyordu.
Ancak iki Nesturi keiinin 552de inden Bizansa ipekbce
inin tohumunu karmay baarmalarndan sonra Kk As
yada VII .yyn ilk yllarnda ipekbcei yetitirme ii gelimi
ti. inde retilen ipekliler daha kaliteli ve gzel olduu iin
daha ok tercih ediliyordu ama artk inin bu konudaki dn
ya tekeli sona ermiti.
VI. yy iki rakip imparatorluun zayflamas ve geri ekilme
leri ile tamamland. Arabistandan atlan Habelerin, Habeis
tandaki rejimleri de sarsld. Bir sre daha direnen Persler, l
kelerindeki taht kavgalar ve Zerdt dini iindeki tartmalar
nedeniyle balayan byk dini sorunlar yznden nemli l
de g-kaybetmilerdi. te yandan, Bizans Jstinyenin h

52
 SLAMYET NCES

kmdarlnn ardndan sorunlar yaamaya balamt ve Bi

zans Hristiyanl byk kilise tartmalar ile sarslyordu. Ara
bistan yanmadasnn son bamsz g merkezleri durumunda
ki gney beylikleri, yerlerini yabanclann igallerine brakarak
ortadan kalkmlard.
Bu olaylarn tm Arap yanmadasn nemli derecede et
kilemiti. Bu gelimelerin ardndan Arabistana yanlannda ye
ni yntemler, dnceler ve rnler getiren ok sayda yaban
c yerlemiti. Arabistandan geen ticaret yollan, tccarlar ve
rnler, devam eden Pers-Bizans mcadelesinin sonucu olarak
oalmt. Yine kuzeyde snr devletleri ortaya km, impara
torluk efendilerine bal olmular ancak Arap ailesi iinde kal
maya devam etmilerdi.
Dardan gelen bu etkiler Araplar iinde eitli tepkilere yol
amt. Bunlardan bir blm maddi kaynaklyd. Daha sonra
karlaacaklar olaylar asndan ok deerli bir ders olan silah,
zrh kullanmay ve dnemin askeri yntemlerini renmilerdi.
nceden hi bilmedikleri eyleri getirmeye balayan tccarlar
ilerlemi toplumlann zevkleri ile tanmlard. Kendilerinden
ilerideki komulanmn din ve kltrleriyle ilgili bilgi sahibi olan
Araplar, bir lde entelektel, hatta manevi bir etkilenme de
yaamlard. Yazy renerek yeni bir alfabe oluturmular ve
dillerini yazmaya balamlard. Dandaki yeni dnceleri al
mlar, en nemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz bul
duktan dinlerinin yerine baka bir din arayna girmilerdi.
Ulaabilecekleri uzaklkta birka din bulunuyordu. Hristi
yanlkta byk bir ilerleme olmutu. Hem Bizans, hem de ran
snrlarndaki Araplann ounluu Hristiyan olmutu ve g
neydeki Yemen ve Najranda da Hristiyanlar vard. Museviler
zellikle Yemen'de, ama Hicazn baka yerlerinde bulunuyor
lard. Bunlarn bazdan Yahudiyeden gelmi olan gmenlerin

53
GEM

torunlaryd, bazlar ise yeni Musevi olanlard. VII. yy'da Ara

bistandaki Museviler ve Hristiyanlar tamamen Araplamlar
ve Arap toplumunun bir paras olmulard. Pers dinlerini be
nimseyen pek olmamt. Dinin fazlaca milli olmas nedeniy
le Persler dndakilere ok ekici gelmemesini ilgin bulma
mak gerekir.
lk slam tarihilerine gre, Arapada Hanifi denilen bir
grup puta tapnmay brakmlard ama o dnemin rakip dini
retilerinden hibirini benimsemeye de hazr deillerdi. Hani-
filer yeni slam dinini ilk kabul edenlerdendir.
 3. KISIM

slamiyet'in Douu ve Ykselii

 fi

ntin (hkmdarl 306-337) lk Hristiyan imparatoru

lisin kurucusu.
stanbul surlar.

Pers imparatoru aphurun imparatoru Valerian esir alnn resmedildii

yontma (259-260).
rdn'de Madabadn
bulunan, kutsal
ehir Kds vc
evresini gsteren
Hristiyanln ilk
dnemlerinden
kalma bir mozaik.
Roma imparatoru Justinien'in bir zaferi
ansna yaplm bir madalyon (530).
 >1

jL.
(yukardan itibaren saat ynnde)
mparator Herakliusa ait Bizans
sikkesi (610-641); Muaviye'ye
ait Emevi sikkesi (661-680);
Abdlmelike ait Emevi sikkesi
(685-705); Haan Reicle ait
Abbasi sikkesi (786-809); bir
Abbasi sikkesi.
 Afganistanda bugnk
Gaznedeki III. Mesud
iin yaptrlm olan
Zafer Kulesi ant.

3 Seluklu veziri
Nizamlmlkn
Hahailer tarafndan
bir suikast sonucu
ldrlmesi (1092).
1099 ylnda Haldr tarafndan ele geirilen ve depremlerin adndan 1201 ve
1202 de yeniden ina edilen; son olarak da 1271 de Mslmanlar tarafndan ele
geirilen Suriyedeki Chevalie kalesi.

Kudsteki Al-Aksa
camisinde Selahaddini
minberi.
Bir Mool svarisi.
nuna ulaamad

i trbesi.
(yukarda) Sultan I. (Yldrm) Bayezid
(hkmdarl 13S9-1402)
(sada) Sultan II. Mrad (hkmdarl
1421-1444, 1446-1451).

1452de stanbulda Fatih Sultan (II.) Mehmed t;

(yukarda) Fatih Sultan Mehmed tarafndan 4 minare ina ettirilerek cami haline
getirilen, gnmzde mze olan Ayasofya, stanbul.
(aada) stanbuldaki Sultan Ahmet Camisi. l609-17de ina edilmitir.
 Macaristandaki Drava nehrini geen
Kanuni Sultan Sleymann ordular.
1526daki Moha Savanda Kanuni
Sultan Sleyman Macar ordusunu
yenilgiye uratt.

XVI. yy'daki Ispanyol gemileri.

Osmanl Yenieri askerleri.
 3. BLM

K kenler

slamiyetin douu, kurucusu, ilk kabul edenleri ve inanan

lar ile ilgili bilgiler yalnzca slam hadisleri, metinleri ve tarihi
anlardan edinilebilmektedir. slamiyetin d dnya tarafndan
fark edilmesi ve dandan bakanlarca ele alnmas uzun zaman
sonra olmutur. Bu adan slam tarihi de, Hristiyanlk, Muse
vilik ve insanln dier byk dinlerinin tarihleri gibi tarihi
ler iin sorun olmutur. Ortaadaki en titiz dindar Mslman
ilahiyatlar bile dini retinin doruluunu ve mkemmellii
ni tartmasz kabul ettikleri halde, kiisel biyografik ve tarihi
hadislerin doru olup olmadm sorgulamlardr. Bu tr kst
lamalar olmayan ada eletirici ilahiyatlar da daha baka
sorunlar gndeme getirmilerdir. slam tarihinin balang d
nemine ait baka belge, metin ve yazt gibi bamsz kantlarn
bulunamam olmas nedeniyle bu dnem geleneksel grler
erevesindeki sorunlaryla bilinecektir.
Mslmanlar asndan her ey kesin ve aktr. Mslman
larn tarihsel bilincinin merkezinde, Hz. Muhammedin grevi,
savam ve sonundaki zaferi, Mslman dnyasnn oluma
s, inananlarn ve Hz. Muhammedden sonrakilerin yaadklan,
Kutsal Kitapta geenler ve insanlarn sonrakilere aktarlan an
lan yer almaktadr. Mslman inanna gre Abdullah'n olu
Muhammed krk yana doru Peygamber olmutur. Bir Rama
zan ay gecesi Hira danda uyumakta olan Hz. Muhammede
Cebrail grnerek Oku! demitir. Hz. Muhammed nce du
raklam, sonra Cebrail kez daha aym eyi syleyince, Neyi

57
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

okuyacam? diye sormutur. Cebrail, Yaratan Rabbinin adyla

oku! O insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Rabbin en byk
cmertliin sahibidir. Odur kalemle yazmay reten. O, insana
bilmediini retti. Bu cmleler Kurann doksan altnc sure
sinin ilk be ayetidir. Kuran, Arapa bir szcktr, okuma, ez
berleme anlamlarna gelir ve slam inancna gre Allahn Hz.
Muhammede indirdii vahiyleri ierir. Bu ilk ayetlerden sonra
Hz. Muhammede pek ok vahiy inmitir. Hz. Muhammed ald
vahiyleri doduu yere, kendi halkna gtrm ve artk puta
tapmamalarn evrensel bir tek tanrya tapmalarn sylemitir.
Hz. Muhammed, 571 ylnda Bat Arabistandaki Hicaz bl
gesinin kk vaha ehri Mekkede Kurey Arap airetinde
dnyaya gelmitir. O yllarda yarmadann byk blm yal
nzca birka kervan yolu ile dank vahann olduu bir ld.
Halk ounlukla gebeydi, deve, koyun, kei-yetitirerek, ba
zen de rakip airetlere, vaha ve snr halklarna yaptklan bas
knlarla geiniyorlard. Bir ksm olanak bulduklar yerlerde k
k apta tarmla urar, bir ksm da d dnyadaki gelime
ler tccarlan, Arabistana gnderdiinde ticaret yaparlard. Ro
ma ile Persler arasnda VI. yyda kan sava sayesinde Akdeniz
ile Dou arasndaki kervan yolunun kk ehirleri ksa sre
liine tekrar hareketlenmilerdi. Mekke de bu ehirler arasn
da yer alyordu.
Grevinin ilk yllarnda Hz. Muhammede nce ailesi, daha
sonra da geni evreler inandlar. Mekkedeki ileri gelen aile
ler, bu yeni dnceleri ve kaynaklandklan yeni oluumu p
heyle karladlar ve muhalif oldular. Onlar iin Hz. Muham
med ve retisi gerek maddi gerekse dini ynden, hem ken
di otoriteleri hem de varolan dzen iin ciddi bir tehditti. Ge
leneksel biyografiler, baz Mslmanlann bask ve zulm y
znden memleketlerini terk ederek Kzldenizin dier yann

58
daki Habeistana sndklarn anlatmaktadr. Hz. Muhammed
ilk andan on yl sonra, yaklak 622de, Mekkenin 350
kilometre kuzeyinde bir baka vahadaki kk Yesrib ehrin
den elilerle bir anlama yapt. Yesribliler Hz. Muhammed ile
beraberindekileri iyi karladlar, ondan anlamazlklarnda ara
bulucu olmasn istediler, onu ve onunla birlikte Mekkeyi terk
edecek olanlar savunmay nerdiler. Hz. Muhammed ilk nce
yaklak altm aileyi gnderdi, o yln sonbahannda da kendi
si gitti. Hz. Muhammed ile yannda olanlarn Mekkeden Yes-
ribe glerine hicret denir ve Mslmanlar hicreti Hz. Mu-
hammed'in peygamberliinin nian olarak kabul ederler. Son
ralar bir Mslman takvimi yaplr ve Arap takviminin balan
gc hicret olur. Yesrib slam dininin ve topluluunun merkezi
haline geldi ve zaman iinde yalnzca El-Medine (ehir) denil
meye baland. Yeni toplulua da Arapada topluluk anlamna
gelen mmet ad verildi..
Hz. Muhammed Mekkedeki, ehir yneticilerinin balang
ta umursamazlklarna, sonrasnda da dmanlklarna diren
miti. Medinede dini yetkinin beraberinde siyasi ve askeri yet
kileri de alarak yneten kendisi oldu. Medinedeki yeni Msl
man devleti, ksa bir sre sonra Mekkedeki puta tapan yne
ticilerle savamaya balad. Sekiz yl sren sava sonunda Hz.
Muhammed Mekkeyi ald.
Bunun sonucunda, Hz. Muhammedin hayan ile ondan n
ceki peygamberlerin, Musa ve sa'nn hayadan arasnda nem
li bir fark olutu. Hz. Musann vaat edilmi topraklarna girme
izni yoktu, halk ilerlerken o lmt. Hz. sa armha gerilmiti
ve Romal imparator Konstantin, Hristiyanl benimseyip ina
nanlarna g verene kadar Hristiyanlk bir aznlk dini olarak
kalm. Hz. Muhammed ise vaat edilen topraklarm ele geir
mi, yaarken g ve zafer elde etmi, peygamberlik otoritesi

59
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

nin yannda siyasi otorite de kullanmtr. Allahn Peygamberi

olarak getirdii dini vahiy vard ve bunu retiyordu. Bununla
birlikte Mslman mmetinin lideri olarak yasalar yapyor, dip
lomasiyi ynetiyor, vergi alyor, adalet datyor, sava ve bar
karan veriyordu. Balangta bir topluluk olan mmet, artk bir
devlet olmutu, bir sre sonra da imparatorluk olacakt.
8 Haziran 632 tarihinde yaamm yitiren Hz. Muhammedin
peygamberlik grevi de tamamlanm oldu. Mslmanlar a
sndan onun peygamberliinin amac, ondan nceki peygam
berler tarafndan getirilen ama daha sonra arptlm ya da terk
edilmi olan gerek tektanncl tekrar canlandrmak, puta ta
pnmay yok etmek ve Allahn en son vahyini getirmekti. Ms
lman inancna gre o sonuncu Peygamberdi ve lmyle bir
likte Allahn insanla gnderdii vahiyler tamamlanmt. Bir
daha baka bir peygamber ve vahiy gelmeyecekti.
Bylece manevi grev tamamlanmt ama Kutsal Yasay de
vam ettirme ve tm dnyaya yayma amacn tayan dini g
rev hl son bulmamt. Bu amacn tam olarak gerekletirile
bilmesi, bir devlet iinde siyasi ve askeri g kullanlarak yani
egemenlik ile mmkn olacakt.
Hz. Muhammed hibir zaman lml bir insandan farkl ol
duunu iddia etmemiti, o Allah'n Peygamberi ve Allahn kul
larnn lideriydi ama bir insand ve lmlyd. Bununla ilgili
olarak Kuran da unlan syler: Muhammed yalnzca bir pey
gamberdir. O da kendinden nceki peygamberler gibi lm
ldr.
Peygamber lmt ve yerine baka bir peygamber gelme
yecekti. Mslman mmetinin ve devletin lideri atk yoktu,
yerine birinin gelmesi gerekliydi. Bu acil gereklilik karsnda
peygamberin yaknndakiler, aralarndan birini setiler. Bu da,
Mslmanl ilk kabul edenlerden ve en saygn kiilerden bi-

60
 KKENLER

ri olan Ebubekirdi. Ebubekir liderlii iin, Arapada hem ha

lef hem vekil anlamna gelen Halife unvanm seti. Anlam ok
ak olmayan bu unvan, bazlanna gre Halifet-l Resul-Allah
yani Allahn peygamberinin halefi, bazlanna gre de Halifet-
l Allah yani Allahn vekili demekti. Ebubekiri devletin ba
na getirenler bunu dnmemi olsalar da, byk halifelik ku
rumu, yani slam dnyasnn en stn egemen makam byle
likle kurulmu oldu.
slam halifeliinin ilk dnemleri hakkmdaki bilgiler Pey
gamber hakkndakilerin de olduu gibi yalnzca slam kaynak
larndan edinilmitir. teki lkelerin tarihileri, yeni devlet ve
dinin ortaya kmas ve ilerlemesi ile ilgili ilk bilgileri epeyce
sonra vermilerdir. Mslmanlar arasnda bilgiler nesiller bo
yunca szle iletilmi, ok daha sonra yazya geirilmitir. Bil
giler bozularak ve deitirilerek aktarlmtr. Bunun doal ne
deni insan hafzasndan kaynaklanan hatalar olmutur (aslmda
bu sorun okuryazar olmayan bir toplum iin bugn olduun
dan daha az nemli olurdu), ancak baka bir nemli neden de
ilk Mslmanlar arasndaki birok bireysel, ailevi ve mezhep
aynlklan ve tartmalandr. Bu yzden, savalarn sras ve so
nulan gibi en temel gerekler bile eitli anlatmlara gre de
imektedir.
Mslman tarihiler, peygamber ld zaman, slamiyetin
henz Arap yanmadasndaki baz blgelerle snrl olduunu
belirtmektedirler. Mslmanl kabul eden Araplar da, Verimli
Hilal snrlarn biraz am olsalar bile, snrlydlar. Kuzey Af
rika, Gneybat Asya ve slam topraklarnda, yani, ileride Arap
dnyas olacak yerlerde henz baka dinlere inanlyor, ba
ka diller konuuluyor ve baka hkmdarlara itaat ediliyordu.
Blgenin tamam Hz. Muhammedin lmnden yz yl son
ra insanlk tarihindeki en hzl ve en dramatik deiiklie sah-

6i
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

ne olacakt. VII. yyn sonlarnda artk d dnya yeni bir din ve

g ile tanmt. Halifelerin Mslman imparatorluu bazen
Asyada Hindistan ve in snrlarn ayor, batda Gney Ak
deniz kylanndan Atlantik Okyanusuna, gneyde Afrikadaki
kara insanlarnn, kuzeyde Avrupadaki beyaz insanlarn lke
lerine kadar ilerliyordu. mparatorluun devlet dini slamiyetti
ve Arapa hzla dier dillerin yerine geerek gndelik yaam
da kullanlan balca iletiim arac oluyordu.
Gnmzde, slamiyetin balangcndan on drt yzyl
sonra, Arap imparatorluu oktan yok olmutur. Ancak yalnz
ca batda Avrupa, douda ran ve Orta Asya hari, Araplarn
fethettikleri tm lkelerde Arapa eitli biimleri ile hl halk
dilidir. Edebi Arapa da kltr, ticaret ve hkmetin temel ile
tiim arac olarak varln srdrmektedir. Din dili olarak Arap
a, konuulduu lkelerden ok uzaklara, sonralan da Arap fe
tihlerinin snrlarnn tesine ve Asya ile Afrikann Arap haki
miyetine girmemi yerlerine kadar gitmitir.
slam dini ile Arap imparatorluunun yaylmasnda, fethedi
len lkelerde yaayanlarn da pay olmu, bu halklar hzla s
lamiyet! kabul etmi ve bayra altnda girmilerdir. Banda Ku
zey Afrika Berberileri balarda Arap saldnlarna iddetle kar
koymular ancak sonunda onlara katlarak Ispanya'nn fethi
ne ve koloniletirilmesine yardm etmiler, daha sonra da onlar
Sahrann gneyindeki siyah insanlar slmlatrm ve smr
ge yapmlardr. Douda imparatorluklar yklm ve din hiye
rarisi zayflam olan Persler, slamiyette yap ve anlam bul
mular, yeni dinlerini Orta Asyann karma ran ve Trk halk
larna gtrmlerdir. Ortada yer alan ve uzun sredir Bizans
ve Pers imparatorluklarnn hakimiyetinde olan Verimli Hilalin
dili Aramice, dini Hristiyan olan halklar ile Msr'n dili Kpti-
ce olan Hristiyanlan, bir imparatorluktan, dier bir imparator

62
 KKENLER

luun hakimiyetine girmiler ve yeni efendilerinin eskisinden

daha iyi niyetli ve hogrl olduunu grmlerdi.
slamiyete gei srecirbu lkelerde daha kolay yaanmt.
Araplarm vergileri, zellikle Mslmanlar iin Bizansnkinden
ok daha azd. Arap devleti, Konstantinopolis ynetimindeki
Ortodoks olmayan Hristiyanlara ve kiliselerine karlan zor
luklar gz ard ediyor, ayn kanunlar dahilinde tm Hristiyan-
lara hogrl davranyordu. Partlar ve pagan Roma impara-
torlan zamannda dini hogr gren, Sasaniler ve Hristiyan
BizanslIlar zamamnda ise zulm gren Musevilerin durumu
Mslman Arap devletinde ok daha iyiye gitti.
Arap devleti yneticileri ve ordu komutanlan genellikle Me
dine ve Mekke vaha ehirlerinden oluyordu ama yine de l
kkenlerinden ok uzaklamamalard. Fetihlerde zafer kaza
nan Arap ordulan ounlukla l insanlarndan oluuyordu.
Araplarm fetih savalan, genellikle l gcn ustaca kullan
ma stratejisine .dayanyordu. Bu, daha sonralan Batnn deniz
insanlarnn kurduu imparatorluklarn deniz gcn kullan
malarna benzer bir yntemdi. Araplar iin kendi evleri gibi
olan l, dmanlan iin yle deildi. l Araplar iin tandk,
dost ve kolay eriilebilir bir yerken, dmanlan iin ssz, teh
likeli, korkutucu ve uzakt. Nasl bir kara inam denizden kor
karsa onlar da lden korkuyorlard. Araplar l acil durum
larda smak, baar kazandklarnda zafere giden yol ve ikmal,
mesaj, destek gnderme amal bir iletiim yolu olarak kullan
yorlard. Aynca Arap imparatorluunun Afrika ile Asyay birbi
rine balayan Svey kstandan geen bir l yolu olan S
vey Kanal da bulunuyordu.
Araplar fethettikleri her lkede, ln hemen kenannda ana
askeri slerini ve ynetim merkezlerini kuruyorlard. am gibi
yerini beendikleri bir ehir olursa hemen onu bakent yap

63
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

yorlard. Ancak genelde yeni merkezler kurmalan gerekiyordu.

Bu merkezler de imparatorluk ve stratejik gereksinimleri kar
lamak zere garnizon ehirler haline geliyorlard. Bunlardan en
nemlileri randa Kum, Irakta Kfe ve Basra, Tunusta Kayre-
van ve Msrda Fustatt.
Bunlara, snr anlamndaki eski bir Sami szc olan Arap
a msr (oulu amsar) ad verilirdi. Bu ad Tevrat branice-
si'nde, Aramice ve Arapada Msra verilmitir. Blgelerin y
netiminde ve Araplatnlmasmda Amsarin merkezi bir nemi
vard. Balangta Araplar kurduklar imparatorluun kk ve
tecrit edilmi bamsz bir aznlyd. Amsarda Arap ncle
ri ve dili egemendi. Her Amsarn merkezinde bulunan aske
ri kantonlara Arap sava-smrgecileri airet dzeni iinde
yerlemilerdi. Merkezin etrafnda bulunan dkkan sahipleri,
zanaatkarlar ve teki esnaf olmak zere yerel halktan kiiler,
Arap yneticilerin, askerlerin ve ailelerin gereksinimlerini kar
larlard. Zamanla bu d ehirler yerleme, zenginlik ve deer
alarak bydler ve Arap devletine hizmet eden yerli memurla
r da ilerine aldlar. Bu memurlar zorunlu olarak Arapay
rendiler ve Araplarn davranlarndan, zevklerinden ve dn
celerinden etkilendiler.
Genelde, slamiyetin fetihler aracl ile yayld ileri s
rlr. Fetihler ile birlikte smrgeletirme, slam dininin yayl
masn nemli oranda etkilemise de bunu iddia etmek yanl
olur nk fetihlerin temel sava amac slamiyeti zorla kabul
ettirmek deildi. stelik Kuran bu konuda ok kesindir: Din
de zorlama yoktur. (2:256). Bu szler ounlukla, tektann-
l bir dine inanan ve slam'n onaylad kutsal kitaplara saygl
olan kiilerin dinlerini slam devleti ve kanunlarna uygun ola
rak uygulamalarna msaade edilecei eklinde anlalmtr.
te yancan fethedilen lkelerde yaayanlar slam dinini kabul

64
 KKENLER

etmeleri iin dk vergiler ve benzeri eylerle tevik ediliyor

lard ama zorlanmyorlard. Arap devleti baml halklan Arap
latrmaya ve zmsemeye de abalamyordu. Tam tersine, ilk
fetihlerde Arap olanlar ile Arap olmayanlar (sonradan slamiye-
ti kabul edip Arapa konumaya baladklar halde) arasndaki
gl toplumsal engeller korunmutu. Arap olmayan erkekler
le Arap kadnlarn evlenmelerini ho karlamaz, yeni Msl-
manlara kendileriyle ayn ekonomik, siyasi ve toplumsal hak
lan vermezlerdi. Ne var ki slamiyetin ikinci yzylnda gerek
leen devrimci deiikliklerle Arap ayrmcl sona ermi, by
lelikle Araplatrma sreci hz kazanmtr.
Arap imparatorluunun askeri fetihlerinden daha ok, fethe
dilen yerlerde yaayanlar Araplatrmas ve slmlatrmas a
rtcdr. Araplann askeri ve siyasi stnlk dnemi ok ksa
srd ve ksa sre sonra imparatorluklarnn kontroln, hatta
kendi yarattklan uygarlklannn liderliini bakalarna brakt
lar. Yine de hukuklar, dinleri ve dilleri hakimiyetlerinin devam
eden ant olarak kald ve bugn de hl duruyor.
Aslnda byk deiiklik zmleme ve smrgeletirme a-
lmalan ile birlikte gereklemiti. Arap fetihlerini gdleyen
glerinden biri olarak kurak Arabistan yarmadasnn nfusu
nun fazlal genel kabul gren bir grtr. Kralln ilk za
manlarnda pek ok Arap eski imparatorluklarn yklm sur-
lann ap fethettikleri verimli topraklara g etmilerdi. Arap-
lar nce egemen asker snfyla bir igal ordusu, st dzey me
murlar ve toprak sahiplerinden oluan ynetici bir aznlk ola
rak gelmilerdi. Daha nceki ynetimlerin devlet topraklarna
ve fetihlerden kaan gmenlerin topraklarna Arap devleti ta
rafndan el konulmutu. Arap devleti bu geni topraklan Arap-
lara datyor ya da ok uygun artlarla kiraya veriyordu. Bu
topraklara yerleen Araplar, topraklarnda kalan yerli sahiple

65
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

rinden daha az vergi veriyorlard. Garnizon ehirlerde yaa

yan zengin Arap toprak sahiplerinin topraklann yerli halk i
letirdi.
Arap etkisi, gerek dorudan, gerek slamiyeti benimsemi
olan ve ounluu orduya hizmet eden yerli nfus aracly
la ehirlerden evredeki krsal blgelere yaylyordu. Yerli dn
melerin, toplumsal ve ekonomik adan istedikleri eitlik, saf
kan Arap olduklar iddiasnda olanla rca kabul edilmezken, on
lar yine de artan bir hzla fatihlerin dillerini ve dinlerini benim
siyorlard.
slam egemenliinin ilk yzylndaki siyasi ve askeri dei
iklikler, nemli toplumsal ve ekonomik deiiklikleri de be
raberinde getirmiti. Tm fetihlerde olduu zere Arap fetih
leri ile kamu, zel ve kilisenin sahip olduu donmu haldeki
byk zenginlikler tekrar piyasaya srlmeye balad. lk Arap
tarihilerinin an masraf ve zengin ganimet ykleri vardr. X.
yy yazarlarndan el-Mesudi fetihlerde ele geirilen byk zen
ginliklerden sz etmitir. Mesudi, Halife Osmann ldrld
gn zel varlnn yz bin dinar (Roma ve Bizans altn) ve bir
milyon dirhem (Pers gm sikkesi) olduunu, mlklerinin de
yz bin dinar hesaplandn ve pek ok at ile deve brakt
n syler. slamiyeti ilk kabul edenlerden ve erken slam tari
hinin nemli kiilerinden El-Zbeyr ibn l-Avvam, Irakta Kfe
ve Basrada ve Msrda Fustat ve skenderiyede evlere sahipti.
Mesudi, o dnemde (Hicri 332/ miladi 943-44) onun Basradaki
evinde tccarlann ikamet ettiini syler. ldnde hesap edi
len varl nakit elli bin dinar, bin kadn ve erkek kle, bin at ve
sz konusu ehirlerde pek ok evdi. Ayn kaynakta, Peygam
berin yaknlanndan Talha ibn Ubeydullah el-Tayminin Ku-
fede byk bir evi olduundan, Iraktaki topraklarndan gn
de bin dinar ve el ara blgesindeki topraklanndan ise bundan

66
 KKENLER

daha ok gelir elde ettiinden sz edilir. Ayrca Medinede tu

la ve tik aacndan yaplm bir de evi vard. Yine ayn kayna
a gre ilk Mslmanlardan Abdl-Rahman ibn Avf yz at, bin
deve ve on bin koyuna sahipti. ldnde varlnn drtte bi
ri seksen drt bin dinard. Zayd ibn Tabit ldnde, baltalarla
paralanan altnlar ve gmler ile yz bin dinarlk mal mlke
sahipti. Yala ibn Munya ldnde yanm milyon dinar ve
yz bin dinarlk arazi ve eitli maddi eyalan vard.1
phesiz, bu inanlmaz servetler, ok abartlmtr ama yi
ne de, bir fatih soylular snfnn ok fazla varlklarnn oldu
unu, gittikleri ileri lkelerin tm zevklerinden ve olanaklarn
dan faydalandklarn ve varlklarn keyifle harcadklarn gs
termektedir.
Yeni dzen, sadece Araplar deil, onlarla birlikte pek ok
larn da refaha kavuturamamt. Tarihi metinlerde, edebiyat
ta ve zellikle de ada iirde gerek bireylerin gerekse de top
lumsal gruplarn, zamanm siyasi, toplumsal ve dolayl olarak
ekonomik gerilimlerine rastlanmaktadr. Bir fetih ve yeni bir
devlet dzeni, nceden iktidar ve servet tekeline sahip olan
nemli gruplan yerlerinden etmesi kanlmazdr. Herhalde
byle bir deiikliin etkisi doudaki eski Pers eyaletlerinde,
batdaki eski Bizans eyaletlerinden daha fazla grlmtr. M
sr ve Suriyedeki yerlerinden olan Bizansl iadamlan eski top-
raklanyla halklarn yeni efendilerine brakarak Bizans baken
tine ekilebilirlerdi. Ancak Pers iadamlarnn kaacak yerleri
yoktu. mparatorluklannn bakentini Araplar ellerine geirmi
ti ve birka dndakiler olduklan yerde kalarak yeni devlet d
zeninde kendilerine bir yer bulmaya almak zorundaydlar.
Bu yzden Perslerin eski ayncalkl ve ynetici snfnn, slam
kltrne ve devletine Bizans ehirlerinin halklannn yaptn
dan daha nemli katklar olmas olaand.

67
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

Balangta Pers ynetici snflarnn yeni devlet dzenine

uyum gstermi, ayncalklan ve grevlerinden bir blmn
korumu olduklan anlalmaktadr. Ancak Arap iktidannn g
lenmesi, Arap airetlerinin byk ounlukla rana yerletiril
meleri, saylar zamanla artan ranl Mslmanlarn Araplarla
eit haklara sahip olmak istemeleri ve aslnda daha ok da e
hirlerin bymesi sonucunda, yeni dzenlemeler yaplm ve
bunlardan kaynaklanan yeni atmalar olmutu. Eski Bizans
topraklarnda ehir hayat eskisi gibi kalm, deiim daha az
olmutu. Mslman ehirlerin bu hzl ve ani art beraberin
de, daha az ehirlemi olan eski Pers mparatorluua atma
ve gerilim getirmitir.
slamiyeti ilk zamanlarnda slam toplumunun birlii ve
Arap devletinin istikran iin en nemli tehdit gruplar arasnda
ki rekabetten kaynaklanmtr. Bu rekabet, Arap olanla, Arap
olmayan Mslmanlar, hatta Mslmanlar ile tekiler arasnda
ki ayrlklardan domam; kuzey-gney Arabistan kkenli ai
retler, erken-ge gelenler, durumlan iyi-kt olanlar, zgr bir
Arap ailenin ocuklan ile zgr bir Arap baba ve yabanc cariye-
nin ocuklan arasnda yani Araplar ile Araplar arasnda domu
tur. te yandan, zafer kazananlarn yenilenler zerindeki hakla
rn uygulamalan, giderek yan Araplarn saysn artnyordu..
Bu atmalar, Arap tarihinde bazen dini ya da airet kken
li, bazen de kiisel atmalar eklinde anlatlr. phesiz tm
nemli atmalardr ancak arada baka sorunlarn da olduu
aktr. Baz Arap gruplan arasnda devam eden ve ou kez
sert olan dmanlk, bir sre sonra Arap olmayan Mslman
halkn da katld bir dizi i savaa yol amt.
Roma ile ran arasndaki Ortadou ticaret yollarnn payla
lamam durumu, Arap imparatorluunun kurulmas ile son
bulmutu. Byk skenderden sonra ilk kez Orta Asyadan Ak
 KKENLER

denize kadar Ortadounun tamam tek bir imparatorluk ve ti

caret dzeni altna girmiti. Bir dnem Bizans altn ile ran g
m beraber dolamda kalmt ve iki para arasndaki kur
oram ilk slam hukuku iin nemli bir konu olmutu. Bu ne
denle de slam pazarlannda sarraflarn nemli bir yeri vard.
ok miktarda nakit paraya sahip yeni ynetici snfn ortaya
kmasyla sanayi ve ticarette byme gerekleti. Tpk Orta
a Avrupasnn Vikingleri gibi, Ortadounun Arap fatihleri
de paralann sarayn ve soylulann zel ilgileri olan stn kali
teli tekstile yatrdlar. Bu ekonomik gelimeye, zel malikanele
rin, saraylann, kamu binalarnn, camilerin yaplmas ve yksek
maa alan askerlerle teki yerleimcilerin ok ve eitli gerek
sinimlerinin karlanmas da nemli bir katk yapm olmaldr.
Byk olaslkla, hzla byyen ehirlerdeki huzursuzluk fakir
likten ok krgnlktan kaynaklanyordu. lerinde zengin, yete
nekli, hem de iktidar sahibi kiilerin olduu yan Araplarn kr
gnlklarnn nedeni devletin ve toplumun st dzeylerine aln-
mamalanyd. Bata Persler olmak zere Arap olmayan dnme
ler, kendilerine verilen alt statden memnun deillerdi ve yeni
dinlerinin evrensellik mesajnn anlatt eitlii istiyorlard.
Bu atmalar ve ayrlklardan baka, Mslman topraklar
nn byk ve hzl genilemesi de gerilim yaratyordu. Byle-
ce imparatorluun ve devletin srdrlmesi, ynetilmesi fazla
syla zorlayor ve ilk halifeler zor ve almaz sorunlarla kar
layorlard.
Raidun olarak anlan ilk drt halife miras yoluyla deil, se
imle baa gelmitir ve Snni Mslmanlar onlarn dnemle
rinden altn a olarak sz ederler. Dini ve ahlaki rehberlikleri
nin kutsall Hz. Muhammedinkinden sonra ikinci olarak ka
bul edilir. Drt halifenin ilki dndaki katledilmitir. kin
ci halife Hz. mer ibn el-Kattab durumundan ikayeti olan
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

bir Hristiyan kle ldrmtr. nc halife Hz. Osman ile

drdnc halife Hz. Ali, Mslman Arap isyanclar tarafndan
ldrlmlerdir. Hz. Muhammedin lmnden yirmi be yl
sonra, toplum, iddetli muhalefetle paralanyor, devlet de is
yan ve i savalarla sarslyordu. Tm olaylar fethedenlerle fet
hedilenler, yeniyle eski Mslmanlar arasnda deil, Araplar
arasnda meydana geliyordu.
Ksa sre iktidarda kalan Hz. Ebubekirin, lmnden son
ra, Hz. merin 634te balayan on yllk* ktidan, slam devle
tinin ve hatta slam toplumunun ortak tarih bilincinin oluma
snda ok nemlidir. Hz. Ebubekirin lm deindeyken Hz.
merin halife olmasn istedii genel kabul gren bir gr
tr. Hz. mer, Ashab tarafndan hemen kabul edilmi ve ikti
dar sresince nemli bir muhalefet ile karlamamtr. Yalnz
ca Hz. Muhammedin amcasnn olu ve kz Hz. Fatmann ei
olan Hz. Aliyi destekleyenler muhalifi olmutur. Bu muhalefe
tin nedeni, bazlan asndan bir aday olarak Hz. Alinin stn
zellikleriydi, bazlan asndan da onun yasal hakk olmasy
d. Ancak Arap dnyasnn byk ounluu Hz. merin ha
lifeliini kabul etmitir. Hz. mer yalnzca birlik ve beraberli
i salamakla kalmayp ileride imparatorluk hkmetinin sis
temi olacak temeli de atmtr. Getirilen yeni bir unvann, oto
ritedeki deiikliin gstergesi olmutur. Hz. mere halife un
van ile birlikte Emir l-Mminin unvam da verilerek siyasi,
askeri ve dini otoritenin sahibi olduu gsterilmitir. Halifeler
en ok bu unvan kullanmlar ve halifelik kurumunda bu ma
kam bir ayrcalk olmutur.
Hz. mer elli yandayken ldrlmtr ve kendisin
den sonra gelecek kiiyi sememitir. lm deindeyken As-
habdan ileri gelen alt kiilik bir ura toplayp aralarndan bi
rini halife semek iin grevlendirdii sylenir. Mekkenin b

70
 KKENLER

yk meyye (Emeviler) airetinden ve ilk mminlerden oluan

Mekke soylu snfnn tek temsilcisi olan Hz. Osman, ura tara
fndan halife seilmitir.
lk halifeler, byk bir askeri gce ve dzenli bir orduya bi
le sahip deillerdi, Arap airetlerinden toplanan askerler ordu
yu oluuyordu. Halifeler askeri gleri ile deil daha ok Pey
gamber halefi olduklar iin ve kiilik zelliklerine gsterilen
sayg ile hkm sryorlard.
Hz. Osmann kiilik zellikleri, kendisinden nceki iki ha
lifenin kazand saygnl kazanamamt. Hz. Muhammedin
lmnden on yl sonra dini ba zayflamaya balamt ve
Mekke soylu snf aralarndan birinin halife olmasnn frsatla-
nndan yararlanmaya alarak durumu daha da zorlatnyordu.
Gebe airetleri daima rahatsz eden otorite basks daha da
yanlmaz bir duruma geliyordu.
Hz. Osman 644 ylnda halifelie getirildi. Yzyln ortala
rnda batda Msr ve Suriye, douda ran ve Irakn byk b
lmn Mslmanlar ele geirmiti. 654-55te Mslman do
nanmas BizanslIlara kar byk bir deniz zaferi kazand. Pers
imparatorluu ykld. Savan geici olarak durmas, airetleri
kendi istekleri ve honutsuzluklan zerinde durmaya yneltti
ve bylece Arap airetlerinin hareketleri i savalara yol at.
656 ylnda, Msrdaki Arap ordusundan gelen bir grup is
yanc ikayetlerini iletmek iin Medineye geldiklerinde Halife
Osman' ldrerek ilk i sava balatmlard. syanclar 17 Ha
ziran 656da evine saldrdklar halifeyi ar yaraladlar ve bu
saldr ile ardndan gelen atmalar slam tarihinde bir dnm
noktas oldu. lk kez bir slam halifesi Mslmanlar tarafndan
ldrld. Mslman ordularnn arasnda kran krana bir sa
va balad. Hz. Ali isyanclar tarafndan halife seildi.
Hz. Muhammedin amcasnn olu ve kznn ei Hz. Ali ibn

71
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

ebu Talib, ok ynl ve karmak ilk slam i savanda nem

li bir rol oynamtr. Hz. Ali, Hz. Muhammedin kz Fatmann
eiydi ve pek de dikkat ekici zelliklere sahip deildi. By
le bir akrabalk ilikisi okeliliin geerli olduu bir toplumda
nem tamazd ama slamiyet ncesi Arap uygulamasna g
re Peygamberim akrabas olmas nedeniyle, onun dini ve siyasi
otoritesinin bir blmn devralmak zere aday olabilirdi. Ko
numu ve kiilik zellikleriyle kendi bana gl bir aday deil
di. te yandan, Mslmanlarn ou, seimle gelen halifelerin
yaratt dkrkl nedeniyle Muhammedin bir akrabasnn
baa gelecei yeni bir devlet dzeninin slamiyetin asl z
ne dn salayacam dnerek Hz. Aliyi destekliyorlard.
Bunlar, balangta iatl Ali (Alinin partisi) olarak, sonra da
iiler olarak anldlar.
Neredeyse tamam atmalarla geen be yln ardndan,
66l in Ocak aynda Halife Ali de ldrld. Bu sefer katil is
yanc askerler yerine, radikal bir dini grubun temsilcisiydi. Bu
olay ikinci bir nemli rnek olmutu.
Suriye eyaletinin valisi Muaviye ibn Ebu Sufyann liderli
indeki grup birinci slam i savamda zafer kazanan taraf ol
du. Muaviyenin konumu olduka glyd. ldrlen Halife
Osmann amcasnn olu olan ve Emevilerin Mekke kolundan
gelen Muaviyenin, slam hukukuna ve Arap geleneklerine g
re, akrabasnn ldrlmesine kar misilleme isteme hakk var
d. Onu Hz. mer vali yapmt ve grevine balamas son iki
halifenin meydan okumalan ve rekabetlerinden nceydi. Suri
ye valisi olarak Bizans Hristiyan ve slam dnyalar arasnda
becerikli ve disiplinli bir ordusu vard ve kazand sava de
neyimiyle glenmiti.
Hz. Ali ldrldkten sonra olu Haan, biroklarm
kendisini'yeni lider olarak grmesine ramen, halifelik iddi
 KKENLER

sndan vazgeerek, Suriyede halife ilan edilen ve tm "impara

torluk tarafndan tannan Muaviyenin egemenliine girdi. Mu-
aviyenin halifelii ile slam tarihinde Emevi halifelik dnemi
balad. Ondan sonra da halifelik, bir ilke olmamakla birlikte
daima babadan oula geerek Emevi hanedannda kald. Mua-
viye hayattayken olu Yezidi veliaht olarak gstererek sonra
ki halifelere bir rnek oluturdu. IX. yy yazarlarndan biri y
ksnde bu davrann nemi ok ak anlatmtr:
"HalkMuaviyenin nnde toplanmken, Yezid hatipler tarafndan Ha
life ilan edildi. Halktan bazlar memnun olmaynca, Udra airetinden
biri ayaa kalkarak klcn knndan ekti ve "Mminlerin Lideri odur
deyip Muaviye'yi iaret ettikten sonra Yezid'i gsterdi ve O ldkten son
ra, bu olacak"dedi. "Eer itiraz olan varsa, o zaman da bu! dedi ve k
lcn kard. Muaviye, Hatiplerin prensisin sen" dedi adama.2

Yz yl bile srmeyen Emevilerin halifeliklerinin ardndan,

Arap slam tarihi geleneine uygun biimde yazlan tarihlerde
sert eletiriler yaplmtr. iilere gre Emeviler zorba ve gasp
yd. Halifelii asl haklan olan Hz. Ali ve olundan zorla alp
onlarn soyundan olanlan ldrerek slamiyetin gerek mesa
jn reddetmi ve yozlatrmlardr. Snni tarihilere gre de
Emeviler gaspydlar, amalar ve yntemleri dini kaynakl de
il, dnya ileriyle ilgiliydi.
Klasik tarihilere gre Emevi hkmdarl, onlardan nce
ki doru yolda yryen hkmdarlann halifelikleri ile onlar
dan sonra gelen ilahi olarak benimsenmi halifeler arasnda bir
"krallk olmutur. Emevilere dman olan Arap tarihiler Mu
aviyenin politik ve diplomatik becerisine iki anlama da gelebi
lecek biimde iltifat ederler.
Modem aratrmaclarsa, Emevilere daha olumlu bir adan
bakarlar. zellikle tehlikeli ve ykc i savalar srasnda slam
devletinin ve toplumunun kararlln ve srekliliini korumu

73
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

olan nemli hkmdarlar hakl bulurlar.

Bu grevi Emevi halifeleri bir dizi uzlama ve dzenlemeyle
yerine getirerek birlii salamlar, fetih yapmay srdrmler,
imparatorlua zg toplum, kltr ve ynetim yapsnn te
melini hazrlamlardr. Bunu yaparken tslami mesajnn zn
den bir lde uzaklamay gze almlardr. Hkmdarlarn
ldrlmesi ve i savalar yznden dini sadakat ve dini otori
te bann saygnl neredeyse yok olacak kadar azalarak yeri
ni Emevi halifelerinin yaratt Arap krall ya da daha do
rusu, Arap ykseliine brakt. Yalnzca anne ve baba tarafn
dan saf Arap olanlara ayncalm ve iktidarn en st dzeyleri
ne gelme olana tannyordu. Babas Arap olan, annesi Arap
olmayan ounlukla da kle olan Yan Araplar, yalnzca belli
makamlara gelebiliyorlar, en st dzeylere kamyorlard. r
nein, Emevi prensi Maslama, Emevi halifelerinin en bykle
rinden birinin oluydu ve baarl bir komutand ama annesi bir
kle olduu iin tahttan uzak kalmt.
Yan Araplardan sonra Arap olmayan dnmeler, onlardan
sonra da nfusun ounluunu oluturan Mslman olmayan
lar geliyordu. Ancak Arap olmayanlar, Mslmanl benimse
mi olup olmamalarna baklmakszn, askeri ve siyasi yne
timde yer alamamalarna ramen Emeviye hkmetinde ok
nemli roller oynuyorlard. Sonraki tarihilerin Emevileri su
ladktan bir uzlamayla vergi ve ynetim gibi eitli konular
da tslami grlerden vazgeilerek merkezde ve de eyaletler
de slami halifelik tarafndan kertilen imparatorluklann yap
sna, yntemlerine ve zellikle de personeline dayal bir hk
met dzeni kurulmutu.
ok zor geirilen bu sre, ahlaki ve silahl direnilere yol
amtr. Silahl direnileri, Emevi halifeliini dini adan eleti
ren, tarikat eklindeki iki grup gerekletirmitir. Bunlardan bi

74
 KKENLER

ri Haricilerdi. Haricilik, Hz. Ali yanllarndan kk bir .grubun

ilk i savata ondan ayrlarak ona kar kmasyla balamt.
Hz. Ali'yi bunlardan biri ldrmt. Hariciler, Emevilere ve
onlardan sonra gelenlere muhalefet etmeyi srdrdler. Harici
ler airet bamszlnn en an noktasnda duruyorlard. Ken
dilerinin verdii ve istediklerinde geri alabilecekleri onaylarn
dan kaynaklanmayan bir otoriteyi kabul etmiyorlar ve doumu
ile kkeni ne olursa olsun, mminler tarafndan seilecek her
mminin halife olabileceini iddia ediyorlard. iilerin grleri
tam tersineydi ve halifeliin Hz. Muhammedin soyundan gelen
lere ait ilahi bir hak olduunu ileri sryorlard. ki taraf da ku
rulu dzeni ykp yerine yeni ve daha gerek slamc bir dzen
kurmaya ynelik ve ounlukla tehlikeli isyanlar kanyordu.
Bu isyanlardan biriyle ikinci i sava balad. syan askeri ve
siyasi etkisi asndan kk olmasna karn, dini ve de tarihi
adan ok byk bir neme sahiptir. 680de Hz. Alinin olu
ve Hz. Muhammedin torunu Hseyin, Iraktaki bir isyann n
derliini yapt. Kerbelada Muharrem aynn onuncu gn H
seyinin ailesi ve destekileri bir Emevi gcyle girdikleri sa
vata yenildiler. Savata ve sonrasnda yetmiten fazla kii l
drld, bu gruptan yalnz Hseyinin olu Ali lmedi ve olay
aktarabildi. iilerin slam tarihi grlerini deitiren Kerbela
katliam nedeniyle Muharrem aynn onuncu gn iilerin di
ni takvimine nemli bir gn olarak geti. Bu gnde iiler, Hz.
Muhammedin ailesinin ehit olmasn, ldrenlerin ktlkle
rini ve kurtaramayanlarn pimanlklarn anmak iin zveri, ke
faret ve sululuk temal dini trenler dzenlerler. ii ve Snni
Mslman retileri arasndaki farklar, Hristiyanln rakip ki
liselerini blen farklardan ok daha az ve nemsizdir. iilerin
zulm ve ehitlik duygulan, yzyllar boyunca gasp kabul et
tikleri hkmdarlarn egemenliinde bir aznlk eklinde yaa-

75
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

malan, Snni devlet ile aralannda psikolojik bir engel olutur

mu, bu yzden siyasi, dini tavr ve davranlannda farkllk ya
ratmtr.
Kerbela katliam siyasi bir parti olan iamn dini bir mezhe
be dnmesini hzlandrd ve ikinci i savaa iddet ve krgn
lk katt. Yeniden Halifelik topraklan yllar boyu sren bir sa
vala paralanmasnda Araplar'm dndakilerin de katks ol
du. Bu nedenle Ali yanllarnn isyan o anda olmasa da, daha
sonra en tehlikesi olmutur. 685 ylnda .baa gelen Emevi hali
fesi Abdlmelikin karsndaki en ciddi tehdit Abdullah ibn al-
Zbeyr ve Muab kardelerin isyam oldu. 683 ylnda Abdul
lah Hicazda kendini halife ilan etti, bir sre gcn Iraka dek
yayd imparatorluun teki eyaletlerinde de bir lde tannd.
Abdlmelik ancak Abdullah'n 692 ylnda lmesinin ardndan
muhalefetin stesinden gelerek, monarik olmaya yolunda iler
leyen devlet gcn hakim klmay baard.
Abdlmelik (685-705) ve ondan sonra gelenlerin en baar
ls olan Hiam (724-743) zamannda Arap tarihiler tarafndan
dzenleme ve rgtlenme olarak tanmlanan ok nemli ge
limeler oldu. Perslerden ve Bizanstan alman eski ynetim sis
temine yeni bir imparatorluk dzeni getirildi. Ynetim ve mu
hasebe dili olarak Yunanca ve Farsann yerine Arapa geti.
Arap tarihinde bu refomlan Abdlmelikin gerekletirmi ol
duu kesin kantlan ile sunulur. 694te Abdlmelik yeni bir ha
lifelik altn yaptrmasnn byk yanklan oldu. Roma impa
ratorlarndan miras alnan bir Bizans yntemi olan altn sikke
dnyada baka kimsede yoktu. Araplarm o gne dek yalnzca
gm sikkeleri olmutu, bunlan da eski Pers ve Bizans eyalet
lerinde bulduklar darphanelerde baslrlard. Altn sikkeler es
kisinden ok farkl deildi ve yalnzca hkmdarlarn deime
siyle deiiyorlard. Araplar, Bizanstan altm sikke ithal etmeyi

76
de srdryorlard. Bizans imparatoru, Abdlmelikin attn di
narlarn bir meydan okuma olarak grd ve buna savala kar
lk verdi. Altn sikkelerin zerindeki Kuran ayetleri bu mey
dan okumay aka gstermitir:
Allah'tan baka tanryoktur, Hz. Muhammed onun resuldr. (9:33) Al
lah birdir Allah uludur. O dourmam ve dourulmamtr. (112:1-3)

Bu Kuran ayetleri, Hristiyan retilerine dorudan meydan

okuyordu ve hicretin 720 ylnda (691-92) Abdlmelik tarafn
dan Kudsn ibadet tepesinde yaptnlan Kubbet-s Sahrada
da yer alyordu. Cami ve yazdan dini bir amac gsterirken,
zerinde halifenin adnn olduu kilometre talan ile yaplan
yeni yollar da bir imparatorluk amacn gstermekteydi. Para
ise her iki amaca da hizmet ediyordu. Artk Bizans mparatorlu
unun ve Hristiyanln iddialarna meydan okuyacak yeni bir
evrensel devlet ve dnya dini ortaya km oluyordu.
slam tarihindeki ilk byk dini bina, yarmdaki Mescid-l
Aksa ile beraber. Kubbet-s Sahradr. Artk uyarlama, dn al
ma ve dzeltme zaman geride kalm, yeni bir dnem bala
mt. Emevi halifeleri Pers ve Roma imparatorluklarndan ba
msz yeni bir evrensel devletti ve slamiyet, Hristiyanln de
vam deil, yeni bir evrensel dindi. Kubbet-s Sahrann konu
mu, ekli, en ok da sslemeleri amacm aka gstermekte
dir. Boyutu ve ekliyle Hristiyan kilisesiyle yararak onu ge
mesinin amaland anlalmaktadr. Cami slamiyetten nce
ki dinler Hristiyanlk ve Musevilik iin dnyadaki en kutsal
yerde, Kudste yaplmt.
Kudsn seilmi olmas nemli bir noktadr. Kuranda Ku
dsten hi sz edilmemitir. lk Mslman metinlerinde Kuds
ad kullanlmam, Abdlmelikin kilometre talan konusunda
olduu gibi ondan sz edilirken, ehirdeki Musevi ve Hristiyan
izlerini silmek amacyla Romallarn verdii Aelia ad kullanl-
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

initir. slamiyetin ilk mabedi iin Kudste seilen yer daha da

nemlidir. Cami hem Hristiyanln hem de Museviliin kutsal
tarihindeki nemli olaylarnn getii Tapnak Tepesine yapl
mtr. Musevi inancna gre Hz. brahim olunu oradaki kaya
zerinde kurban etmek istemiti, ayn yerde daha sonra da S
leyman tapnann mihrab bulunmaktayd. Abdlmelik cami
yi buraya yaptrarak, onun son dinin mabedi olduunu, Sley
man'n tapnann yerine gemesiyle de Hristiyanlara ve Mu-
sevilere vaat edilen vahiylerin devam ettiini ve onlarn yanl-
lannn dzelttiini anlatmak istemitir.
Caminin iini sslemek iin seilen ayetler ve dier yaz
lar da bu amalan desteklemektedir. zellikle La ilahe illal
lah ayetinin ska yinelenmesi, Hristiyanlarn Teslis retisi
nin reddedildiini anlatmaktadr ve bu teki yaztlarda da g
rlmektedir:
"Olu ve orta bulunmayan Allah 'a krler olsun ki Onun kendini ko
ruyacak kimseye ihtiyac yoktur!"

112. sure ska yinelenen bir baka yazttr: "O, A llahtr,

tektir. A llahtr, uludur. O, dourmam ve dourulmamtr.
Onun ei ve benzeri yoktur, olamaz. "Baka bir ayet de nceki
vahiyleri alanlar iin bir uyandr (Kuran 3:18-19):
"Ey inananlar! Dininizde arlk yapmayn: Allah hakknda yalnzca
gerei syleyin. Meryemin olu sa, Allahn gerekten peygamberiydi...
Allaha ve peygamberlerine inann. demeyin. Bundan vazgein, si
zin iin en iyi olan budur. Allah tektir, olu yoktur."

Baka bir ayet de yanl yolda olan Musevileri ve Hristiyan-

lan uyarmaktadr (Kuran 3:18-19):
"Allah tan baka Allah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de bunu ikrar et
milerdir. Evet, mutlak g ve hikmet sahibi Allah 'tan baka ilah yoktur.
Allahn nezdinde hak dini slamdr... Allahn ayetlerini inkar edenler
bilmelidirler ki, Allah n hesab abuktur.

78
 Bunlarn dini anlamlarnn yannda siyasi anlamlarr da var
dr. Yalnzca din imparatorluu hakl yapar ve dini imparator
luk devam ettirebilir. Allah, resul Muhammed ve halifesi ara
clyla dnyaya yeni bir dzen gndermitir. Abdlmelik ye
ni din ile bu dinin dnyadaki liderine adanm olan yapsyla
slam ile mjdeci dinler arasndaki ilikiyi doruluyor, bunun
la birlikte yeni dinin dier dinlerin dt yanllan dzelt
mek ve stlerine kmak zere gnderildiini net olarak ifa
de ediyordu.
Abdlmelikin ardndan baa gelen olu halife Velid de B
yk am Camii yaptrrken ayn dncelerden yola km ol
maldr. X. yy corafyacs el-Mukaddesi ilgin bir konuma
dan sz eder:3
Amcama bir gn dedim ki: Halife Velidin Mslmanlarn parasm
am camiine harcamas yanlt. Bu paray su depolarnn, kalelerin ve
yollarn tamirine harcamas ok daha uygun ve yarad olurdu. Amcam
yle yantlad: Olum, byle dnme. Velid nemli bir ey yapt. Hris
tiyanlarn lkesi Suriyenin gzel ve ekici kiliselerle dolu olduunu g
rnce, Mslmanlarn bu kiliselere ilgi gstermemesi iin dnyann ha
rikalarndan biri olan bu camiyi yaptrd. Abdlmelik de kilisenin byk
ve bakim kubbesini grnce, onun Mslmanlar etkileyeceinden kork
mu ve bir kayann zerine Kubbet-s Sahra'yyaptrmt.

Byk olaslkla bu byk cami ve onun Sleyman'n ta

pnam anmsatmas' nedeniyle bir dnem Kuds, tapnan
Tevrattaki ad branice Bayt ha-Mikdala akrabal aka g
rlen Beyt al-Maqdis ad ile tannd. Sonralan bu ad, Aelia da
al-Quds, kutsal ehir olarak tannd. Kuranda bir ayet (17:1)
Allah'n bir gece Hz. Muhammedi Mekkedeki Mescid-i Ha-
ramdan en uzak camiye (Arapas el-Mescid l-Aksa) gtrd
n yazar. Eski bir gre gre en uzak camicennette, ba
ka bir gre gre ise Kuds'tedir. Mslmanlar ikinci gr
benimsemilerdir. Bu ayet Kubbet-s Sahrada bulunmaz. Eski

79
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

baka bir hadisle de slamiyette Kudse kutsallk tannmamas

tam bir eliki oluturmaktadr. Bu hadis yalnz Mekke ile Me
dinenin kutsal olduunu sylemektedir. Bu tartma yzyllar
ca devam etmi ve modem alarda Kudsn de kutsal oldu
u grne varlmtr.
Ammann seksen kilometre dousunda rdn lndeki
bir av kk olan Kuseyr Amradaki bir duvar resmi daha si
yasi bir mesaj vermektedir. Tahmini olarak VHI. yydan kalan
resimde, alt tane kafir hkmdar oturmu durumdaki halifeye
itaat ederken resmedilmitir. Hem Arap hem Yunan alfabesiyle
yazlm olan hkmdarlarn adlarndan drd aka okuna-
bilmektedir: Sezar, Bizans imparatoru; Roderik, Araplarn 711
ylnda yenilgiye uratt spanyann son Vizigot kral; Kre-
zs, Pers mparatoru ve Habeistan imparatoru. Dier iki resim
bozulduu iin tannmayacak haldedir ama bunlarn bir Trk
ya da Hint prensi ve in imparatoruna ait olma ihtimali vardr.
Bu resimlerin ilgin olan yan, o dnemde yenilgiye uratlm
krallar hor grlen esirler eklinde gsterildii halde, burada
itaat eden hkmdarlar eklinde gsterilmesidir. Ancak bu de
fa anlatlmak istenen fetih deildir (Habeistan ve in fethedil-
memiti), slamiyeti stnlnn, Mslman halifesinin li
derliinin ve herkesin efendisi olduunun dnya hkmdarla
r tarafndan kabul edildiidir.
Son Emeviier zamannda halifelerle danmanlar miras al
dklar baz parasal sistemleri yeni bir slami vergi sistemi hali
ne getirmek iin uratlar. Sonraki belgelere gre tm Emevi-
ler tarafndan kral kabul edilen, dindar halife mer ibn Ab-
dlazize bir anahtar rol verilmitir. Ancak bu durumdan i
kayetler tkenmek bilmemi, yar Araplarn ve Arap olmayan
Mslmanlarn saylarnn hzla artmasyla birlikte olumsuz g
rler de* oalmt.

80
 KKENLER

Edebiyatta da ska grlen bir anlaya gre, silahldireni

yapmayan ve alternatif bir reti iddiasnda olmayanlar arasn
da bile, slam tarihi yanl bir yne girmiti ve toplumun lider
leri tarafndan gnaha ynlendiriliyordu. Gerekten dindar bir
Mslman asndan bu durum aalayc ve deersiz grd
devlet hizmetinden geri ekilmiti. Devrimci bir deiikliin
tam srasyd ve slamiyetin ykselii derin anlamyla bir tr
devrim nitelii tayordu. Yeni din var olan retilerin ve kili
selerin tesindeydi. Ondan nce gelen iki dinin devam deil
di. Onlar aan bir kitap getirmiti. Fetihlerle birlikte baa ge
en yeni hkmdarlar eski dini, toplumsal ve siyasi dzeni y
karak yerine yenisini getirmilerdi. deal slamda ruhban sn
f, kilise, krallar, soylular, ayrcalkl snflar bulunmuyordu. An
cak dine gerekten inanm olanlarn onu bilinli olarak kabul
etmeyenlerden, erkein kadndan ve efendinin kleden stn
olmas eklinde baz doal ve toplumsal gereklikler vard. Ye
ni din, bu eitsizlikleri bile yumuatyor ve insancllatrlyor-
du. Eski dnyamn tam tersine slamiyette kle artk mal deil
insan olarak grlyor, hukuki ve ahlaksal bir stat kazanyor
du. Henz kadnlar ok elilik ve cariyelikten kurtulamamlar
d, te yandan da sahip olduklar mlkiyet haklan Batda mo
dern alara dek grlmemiti. Mslman olmayanlar bile e
itli toplumsal ve maddi zorluklan olmasna karn Ortaada,
hatta gnmz Hristiyanlnda bile grlmeyen bir gvenlik
ten ve hogrden yararlanyorlard.
Arap savalarnn fetihlerde kazamlan ganimeti, eit olma
sa da, paylama ilkeleri vard. ounluu daha fazla ve ba
zen de atan ayrcalklar talep eder ve bunlan elde ederlerdi.
Airetler, vahalarda, otlaklarda yaayanlar, byk malikaneler,
Mekke tccarlan da byk ehirlerin zengin ticaret olanakla-
nndan faydalanmak istiyorlard. Halife hkmetlerine, zellik

8i
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

le de nc halife Hz. Osmana yneltilen ikayetle slamn

gereksinimlerinden daha ok, bu gruplann gereksinimleriyle
ilgiliydi.
Her eit otorite gebeliin verdii zgrle alkn insan
lara yabana geliyor, sknt veriyordu. Devletin ve yneticileri
nin artan gleri slamiyetin asl mesajna bir ihanet olarak g
rlyordu. Dindarlara ve isyanclara gre amac slamiyete hiz
met etmek olan halifelik bu mesaj srdrmek ve yaymak iin
kurulmutu ve ona otoritesini salayan, Mslmanlarn zgr
iradeleriyle verdikleri ve geri alabilecekleri onaylaryd. Onlarn
ounluuna gre devlet ise, slamiyet yerine devleti ve te
ki alanlan, slamiyetin ykp yerlerini ald eski imparatorluk
larn yntemlerine hzla daha ok benzeyen yntemlerle y
neten zengin ve gl kk insan gruplannn karlarna hiz
met eder durumdayd. Bazlar bu olay meru otoriteye kar
bir bakaldn eylemi olarak gryor ve yasalara gre en ar
biimde cezalandrlmas gerektiini dnyorlard. Bazlarna
gre de, bu bir cinayet deil, infazd ve slam toplumunun en
st makamm ktye kullanan (iilere gre gaspeden) birine
verilmesi gereken adil bir cezayd. Bu tartma, sonraki yzyl
lar boyu eitli biimleriyle Mslman siyaset kuramm ve uy
gulamasn etkileyecekti.
lk zamanlarda halifelik, kimin nasl hkm srecei, asl s
lamn tanm ve tekrar canlandrlmas konulan ortaya atlm
tr. Yalnzca devletin glendirilmesi toplumun birliini sala
yabilirdi, te yandan da glenen slam devletinin slamiyetin
etik ve toplumsal inanlarndan pek ok dn vermesi gerek
miti. Bu srete sert ve srekli bir direni oldu. Direni isyanc
larn iktidan ele geirmeleri asndan bazen baarl oldu ama
zafer isyanclarn da, devletin de olsa, her durumda devletin
gc daha da pekierek slami devlet idealinden uzaklap es-

82
 KKENLER

ki Ortadou tarzndaki merkezi otokrasiye doru bif adm da

ha gidiyordu. Direni dneminde birtakm dini mezhepler or
taya kt. Bu mezheplerin farkl retileri ve destekileri oldu
u halde, ortak amalan slamiyet kurucularnn kkl etkin
liini geri getirmekti. Balangta Mslman ve Arap yaklak
olarak ayn anlama gelirken, yaanan dini mcadeleler bir Arap
i savayd. Sonralan ise, slamiyet fethedilen topraklarda ya
ayan halklar arasnda giderek yaylm ve dnmelerin bu ha
reketlerde etkinlikleri hzla artm, bazen de hakim rol alm
lardr. slam imparatorluundaki byk kkl hareketlerin t
mnn slamiyete kar deil, slamiyet'in iinde olmas, sla-
mi dncenin sregelen devrimci gcnn ve evrensel an-
snn bir kantdr.
743 ylnda Hiamn lmnn ardndan gelen drt ksa h
kmdarlk ile Emevi halifeliinin hzl sonu gelmitir. kan ai
ret kavgalan, younlaan ii ve Harici mezhepilii ve rann
doudaki Horasan eyaletinde balayan gl yeni bir muha
lefet sonucunda halifelik Suriyede bile sorgulanan, dier yer
lerde ise nemsenmeyen bir duruma gelmitir. Sonuncu Eme
vi hkmdan II. Mervan (744-750) yetenekliydi ama haneda
n kurtarabilmesi iin artk ok ge olmutu. Douda slamiyet
tarihinde yeni bir hanedan, yeni bir g ve yeni bir a do
maya balamt.
 4. BLM

A b b a s I H alifeli i

Azat edilmi Pers bir kle ve militan bir mezhebin lideri olan
Ebu Mslim 9 Haziran 747 tarihine karlk gelen Hicri 25 Ra
mazan 129 tarihinde, rann dou eyaleti Horasanda kara is
yan bayraklarn at. Ebu Mslim ve ondan ncekiler neredey
se otuz yldr eylemlerine devam ediyor, dinsiz Emevileri su
luyor, Hz. Muhammedin akrabalarnn, zellikle amcas Ab-
basn soyundan gelen Abbasilerin iddialann srdryorlard.
Ebu Mslimin hazr bir dinleyici kitlesi vard. randaki Msl
man halk Emevi hakimiyetinin neden olduu eitsizliklerle ezi
liyordu. Uzun bir zaman ikamet ederek yar yanya Persleen
Arap ordusu ve yeni yerleimciler, isyanclar zafer kazanmak
zereyken bile airet kavgalarna devam ediyorlard. Ebu Ms
lim, ok gemeden hem Araplann ve Arap olmayanlarn des
tei sayesinde Horasan ele geirip ran zerinden batya do
ru eski Irak eyaletine yrd. 749da ordulan Frat getiler ve
baka bir Emevi gcne kar da zafer kazandlar. Kufedeki as
kerler mezhebin lideri Ebul Abbas halife ilan ederek ona el-
Saffah unvann verdiler. 749 ve 750de Suriyede ve Irakta ka
zanlan baka zaferler Emevilerin sonu hazrlad. Bylece k
sa srede yeni halifenin otoritesi slam imparatorluunun ta
mamna yayld.
Sonucu Abbasi halifelerinin Emevilerin yerine iktidara gel
mesi olan bu mcadele sradan bir hanedan deiimi deil, s
lam tarihinde bir devrimdi.
Gerek slam gerek de Bat tarihileri, Abbasi zaferinin bu

84
 ABBAS HALFEL

zeliini kabul etmi ve konuya aklk kazandrmak' iin ok

aba harcamlardr. Tarihin milli ve de rk kuramlarnn et
kisinde kalanlar, Abbasilerin iktidara gelmelerini, ranllarn
Araplara kar kazandklar bir zafer, Emevi Arap Krallnm
devrilmesi ve ranlam slamiyet etiketiyle yeni bir ran impa
ratorluunun domas olarak grmlerdir.
Hem isyan nclerinin hem de yeni devlet dzeninin nde
gelenleri arasnda ranllarn ounluu ve Abbasi siyasi klt
rnde gl bir ran esinin olmas ilk bakta bu gr des
tekleyecek baz gstergelerdir ama sonraki aratrmalarla tarih
iler Araplarn yenilgisi ve ranllarn zaferi kuramlan bata ol
mak zere baz nemli konulan deitirmilerdir. 19- yyda Ba
tl ve 20. yy'da ranl baz bilim adamlan ran Milli Bilincinin
ifadesi biiminde dnlen iiliin kkeninin gerekte Arap
olduunu ortaya koymulardr. Gney Iraktaki karma nfus
ta iilik ok glyd. iilii rana Arap smrgecileri getirmi
ve uzun zaman destek olmulard.
ranllarn yan sra Araplar da Abbasi yanls harekette bu
lunuyordu ve aralarnda komutanlar, liderler de yer alyorlard.
Ebu Mslimin isyam Araplara kar deil, Emevi ynetimi ve
Suriye stnlne karyd. Kukusuz emik dmanlklar da
etkili olmu ve kazananlar arasnda ranllarm nemli bir ye
ri vard. Ancak bu hareket hilafet zerinde hak iddia eden bir
Arap iindi ve bir Arap hanedan baa gemiti. Kazanlan za
ferin ardndan devletin st dzey grevlere Araplar getirilmi,
Arapa tek kltr ve devlet dili olarak kalmt. Arap toprakla-
n mali adan ayrcalklyd ve toplumsal adan Arap stnl
retisi devam ettiriliyordu. Araplar yalnzca iktidar gcn
den deil, artk bakalaryla ve zellikle de yarm kan kardele
riyle paylamak zorunda kaldklar iktidarn olanaklarndan ol
mulard. Emeviler zamannda devletin en st dzey grevle

85
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ri, yalnzca anne baba tarafndan Arap olanlara verilirdi. Abba-

siler zamannda hkmdarn gzdesi olarak saygnlk ve g
kazanlan halifelik saraynda ykselenler, yalnzca yarm kan
Araplar deil, ranllar ve bakalaryd da. Arap krallnn m
r, Arap savalarnn ayrcalkl snf konumundan uzaklama
lar ve hem bakentte hem de eyaletlerdeki zerk yerel hane
danlarda Trklerin iktidara gemesiyle sona erer.
Devrimlerin ounda olduu gibi byk deiiklikler ok
yava gereklemi ve hem siyasi deiikliklerden nce hem de
sonra gelmitir. Son Emevi halifesi II. Mervann annesi bir Krt
kleydi, I. Abbasi halifesi el-Saffahn annesi zgr bir Arap-
t, bu yzden de kardei yerine o tercih edilmiti. Ancak anne
si bir Berberi kle olan kardei, ondan sonra yerini almtr ve
el Mansur (754-775) ad ile eitli ynlerden Abbasi yceliinin
kurucusu saylmtr. Birka istisna hari onun yerine geenle
rin ve sonraki Mslman hanedan liderlerinin babalan oun
lukla nl ve hkmdar, anneleri de genelde adsz ve yaban
c klelerdir.
Abbasi zaferinin nemini zaferi kazandran hareketten ok,
onu izleyen deiikler gstermektedir. lk sradaki ve en nem
li deiiklik bakentin, yz yl boyunca Emevilerin hkm sr
d Suriyeden, eski Ortadounun byk kozmopolit impa
ratorluklarnn arlk merkezi olan Iraka tanmas olmutur. I.
Abbasi halifesi el-Saffah, Frat zerinde geici bir bakent kur
mu, ondan sonraki halife el-Mansur da, Diclenin bat kysn
da yeni bir kalc bakent kurmutu. Yeni bakent, eski Sasa-
ni Pers bakenti Ktesiphonun yaknlarnda ve ticaret yollarnn
kavanda yer alyordu.
Resmi ad Medinet-l Salam (Bar ehri) olan yeni bakent,
genellikle daha nce ayn yerde bulunan kk Badat ehri
nin adyla anlyordu. slam dnyasnn byk blmnn li

86
 ABBAS HALFEL

derleri olarak Abbasi Hanedan halifeleri be yz yl -boyunca

Badatta hkm srdler. Balangta imparatorluun gerek
hkmdarlar olan halifeler, sonralar hzl bir siyasi ykmn ar
dndan, etkin g bakalarnn genelde de askeri hkmdarla
rn dindeyken szde hkm srdler.
Abbasiler, iktidar kendilerinden nce ve sonra gerekleen
devrimci bir hareketin sonucunda ele geiren bakalan gibi, bir
sre sonra onlara destek olanlarn istekleri ve amalar ile im
paratorluun ve hkmetin gereksinimleri arasnda bir tercih
yapmak zorunda kaldlar. Uzlamay ve sreklilii tercih etti
ler. Baz krgnlk ve kzgnlklarla uramak zorunda kaldlar,
Abbasi zaferinin mimar Ebu Mslim ile yaknnda bulunanla
rn pek ou ldrld. Yaptklan bu tercih anlk yanllan-
n ve radikalleri uzaklatrm ve kendilerine baka k yolla-
n aramalarna yol amtr. Ancak bu tercihleri Mslmanlarn
ounluunu memnun etmi ve El Mansurun yabanc sava
larla i isyanlan bastrmasn salam, parlak ve uzun bir h
kmdarlk dneminde Abbasi devletinin temellerini atmasna
olanak tanmtr.
Bu grevi yerine getirirken El Mansura Abbasi egemenli
inin ilk elli ylnda nemli bir etkisi olacak ranl olarak bili
nen Bermekiler adl bir aile yardm etmiti. Bermekiler, asln
da BeIh ehimdeki Budist rahiplerin soyundan gelen Orta As
ya ranllan idi. Halid el-Bermeki, Badat kurulduktan ksa s
re sonra el Mansurun baveziri olmutu. Onun yerine,onun so
yundan gelenler vezirler olarak, 803te Harun Reidin hkm
darlnda gzden dtkleri zamana dek imparatorluu yne
tip gelitirmilerdir.
Bakent randaki eski uygarlk merkezleri civarna nak
ledilmiti. Araplarn iktidardaki tekeli son bulmu ve ileri ge
len yneticilerin arasnda slmlam ranllar yer almaya ba-

87
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

lamlard. Siyasette daha fazla deneyimli olan ranllar yneti

min her konumunda bulunuyorlard, devletin ynetimi yalnz
ca halifenin stn otoritesine bal olan vezirlerdeydi. Bylece
doal olarak rann etkisi daha da artt.
Sasani gelenekleri yeniden hayata geirildi, Sasani metinle
ri Arapaya evrildi, devlet ynetiminde ve saray trenlerinde
Sasani-Pers rnekleri alnd. Bu durum, Arap airet gelenein
den byk lde uzaklalmas anlamna geliyordu. Ancak bu
gelenek her iki durum iin de yeterli bir klavuz deildi. lk kez
slam devletinde Pers rneine gre kalc ordunun kurulma
syla, hanedann artk Arap airetlerinden gelen askerlere ba
ml olmamas, bakentte Arap etkisini daha da azaltt.
lk Abbasi halifeleri pek ok adan kendilerinden nce
kilerin politikalarn gelitirerek devam ettirdiler. Son Emevi-
ler zamannda aka ortada plan baz deiikliklere hzla de
vam edildi. Bundan byle halife Arap airet reislerinin istikrar
sz onaylaryla hkm sren bir Arap "sper eyhi deil, es
ki Ortadou tarznda bir otokratt. lahi kkenli olduunu ileri
srd, otoritesini silahl gleriyle salyor, hzla byyen ve
geni bir brokrasi sayesinde hkm sryordu. Bu noktada,
Abbasiler Emevilerden daha gl olmalanna karn, dini bir
hiyerarinin ve feodal snflann destei olmad iin eski des
potlardan daha gszdler. Bir de inanlannn temel bir ku
ralna uygun olarak kaldramayacaklan ve deitiremeyecekle
ri ilahi bir kanuna balydlar.
Halifeler bu durumun telafisi ve gszleen Arap etnik ba
nn yerine gemesi iin slam muhafazakarln ve kimliini
vurguladlar; farkl insanlarn yaad byk imparatorluklan-
na ortak bir din ve kltr birlii salamak iin uratlar. Sasa
ni rneinden hareketle halifeliin ilevlerini ve otoritesini di
ne dayandrdlar, kabul gren ilahiyatlann ynlendirmesiyle
 ABBAS HALFEL

devlet dzenini resmi bir din temsilcileri snfyla desteklemeye

altlar. Bu toplumsal adan ruhbanlkt. Bu amalan dorul
tusunda halifeler kutsal Medine ve Mekke ehirlerini yeniden
kurdular, Iraktan buralara hal seferleri yaptlar. Baz Ms
lman mezhepleriyle bu dnemde pek ok taraftar kazanm
olan Ma'nicilii aratrmaya baladlar. Halife el-Memun (813-
833) ve ondan sonra gelenler Mutezile adl dini ekoln reti
sini devletin resmi retisi olarak benimsetmeye abaladlar ve
teki retilere inananlara zulmettiler. Ancak bu abalan baa
rl olamad ve bakaldran Trk askerlerine kar destek arayan
el-Mtevekkil (847-861) Mutezile retisinden vazgeerek ge
nel Snni grn benimsedi. Snni ulema ve Snnilik, ada
letli Snni bir halife varken bile, retilerinden taviz verme
den, hkmdarn istediine direnecek ve stesinden gelecek
gteydi. Baanl olamayan Devleti slami giriim bir daha de
nenmedi. El-Mtevekkilden sonra bbasiler en koyu dindarl
resmi olarak kabul ettiler ve sonra da hibir hanedan aka
slam dini kurumuna reti dayatmay denemedi.
Abbasi gcnn ulat en tepe nokta olarak kabul edilen
Harun Reidin hkmdarl dnemi (786-809), aslnda k
n ilk izlerini de tamaktayd. Bu izlerden biri, ondan nce
ki hkmdarlar zamannda halifeliin siyasi otoritesinin tara
da hzla zayflamasdr. Abbasi hakimiyetini yalnzca ismen ta
nyan, Batdaki Kuzey Afrika ve spanya (756-800), kendi ken
dilerini yneten hemen hemen bamsz lkelerdi. Badattan
gnderilen Trk valisi Ahmed bin Tulun1bamszlm ilan
edip iktidarm Suriyeye de taynca 868de Msr da dt.
Onun hanedanndan sonra ayn kkenli dier bir Trk hane
dan baa geti ve ksa bir dnem dnda Msr, bir daha Ba
dattan ynetilmedi. Msrda bamsz bir siyasi gcn olumas
ve zaman zaman Suriyede de hkm srmesi sonucunda Irak

89
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

ve Suriye arasnda kimsesiz bir blge ortaya kt ve l ky

snda yaayan Bedevi Araplar yitirdikleri bamszlklarn yeni
den kazanmak iin buralar igal ettiler. Bedevi Araplar, Suriye
ve Mezopotamya'nn iskan edilmi blgelerine de girip ehirle
ri ele geirerek geici hanedanlar kurmaya baladlar.
Bu ykm douda daha farkl ekillerde oldu. Harun Re-
idin hkmdarl dneminde Bermekilerin ortadan kaldrl
mas ve Harun Reidin iktidar dizginlerini ele geirmesiyle so
nulanan i karklklar srasnda Abbasi halifelerle ranl des
tekilerin ittifak sarsld. Harun Reid ldkten sonra oulla-
n el-Memun ile el-Emin arasnda kan atmalar i savaa d
nt. El-Eminin gc Irakta ve bakentte, el-Memunun g
c de randayd. Bu i sava ranllar ile Araplar arasnda milli
bir savaa dnt ve zaferi ranllar kazand. Aslnda bu Irak
ile ran arasndaki milli bir rekabetten daha ok, nceki dne
min toplumsal alkantlarnn devamyd. Memun dou deste
ine de gvenerek bakenti Badatdan Merve tamak istedi
ama Badat ve Irak halknn gl muhalefetiyle karlaarak
vazgemek zorunda kald. Bundan soma ran emellerinin k
yolu yerel zerk hanedanlar oldu. 820de Memunun ranl ge
nerali Tahir, Horasanda hemen hemen bamsz bir hanedan
kurarak Snni slamn ba olarak halifenin szde hakimiyetini
kabul eden ok sayda kiiye hkmdarlklarndaki lkelerde
gerek otoriteden mahrum olacaklan bir rnek oldu.
Halifelerin dou ve bat eyaletlerindeki gleri bir bakma
de facto liderlere hkmdarlk diplomas tanmaktan teye
gidemedi ve Irakn metropol eyaletindeki otoriteleri hzla azal
maya balad. Badattan geen deerli ticaret yollarnn deneti
mi elinde olduu srece imparatorluun siyasi blnmesi dur
mu, kltr ve ticaretin gelimesi srmtr. te yandan baka
tehlikeler gelimeye balamt. Sarayn an harcamalan ve i

90
 ABBAS HALFEL

kin brokrasi nedeniyle srekli bir mali kriz kyordu. Tara

dan elde edilen gelirlerinin kaybedilmesi, altn ve gm ma
denlerinin tkenmesi ya da yabanclara kaptrlmas sonucun
da mali kriz byyordu.
Para ak sorununa zm arayan halifeler, yerel valilere
vergi toplama yetkisi verdiler. Vergi toplamaya balayan valiler,
bir de valiliklere ordu komutanlannn getirilmesiyle, ksa sre
de mparatorluun gerek hkmdarlar haline geldiler. Halife
ler, Mutasm (833-842) ve Vask (842-847) dnemlerinde ken
di generallerinin kuklalan gibiydiler. Generaller istedikleri gibi
halifeyi indirip yerine bakasm geiriyorlard.
X. yy'n balarnda halife otoritesi tmyle son bulmutu.
Irak valisi ibn Raike, amir el mera (Komutanlar Komutam)
unvannn verilmesi bunun gstergesidir. phesiz bu unvan
Badat askeri komutannn teki blgelerdeki nceliini belirt
meyi amalyordu ama ayn zamanda ona halifeye ramen s
tn ynetme yetkisi tanyor, halife de devletin ve dinin resmi
ba, slamiyetin dinsel birliinin temsilcisi olarak kalyordu.
Bat randa bamsz bir hanedan devletinin hkmdar olan
ranl ii Bveyh ailesi 17 Ocak 946 tarihinde bakenti igal et
ti. Artk halife kendi ehrinin efendisi deildi, daha da kts,
Snni slamiyetin liderlii bir iinin denetimine gemiti. ii-
ler yalnzca faydal olaca iin halifeyi yerinde brakyorlard.
Sonralan iilerin yerine gelen Snni hkmdarlar zamannda
da halifenin bamll srd.
Bu tarihten itibaren 1258 ylnda Moollarn ehri ele ge
irmesine kadar halifelik bir unvan, Snni slami birliin resmi
sembol ve asl hkmranl srdren pek ok askeri yneti
ciyi merulatran bir otorite halini almtr. XII. yyn sonunda
ve XIII. yyn bandaki ksa bir sre hari, halifeler hkmdar
larn kuklalan olmulardr.

91
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

Bveyhoullanmn Badata gelmesi, halifeliin siyasi evri

minde nemli bir dnm noktas olmakla kalmaz, ayn zaman
da Ortadou tarihinde ran ntermezzosu ad verilen nem
li bir dnemi de balatr. IX. yyda Arap gcnn zayflama
s ve XI, yyda Trk gcnn kalc biimde yerlemesi arasn
daki dnemde randa milli bir canlanma balamtr. Bu can
lanma ranl desteini alm ran hanedanlarna dayanyor, ran
topraklarnda gerekleiyor, en nemlisi de, ran milli kltr
n ve ruhunu yeni bir slami biim eklinde ortaya karyor
du. Dou randa ortaya kan ilk bamsz ranl Mslman
hanedann (821-873) douda Safeviler (867-903) ve Samani-
ler (875-999), kuzey ve batda Bveyhiler (932-1055) takip et
milerdir. Bu hanedanlarn hepsi Mslmand. Yine de bazla-
n Arap slami ideallerine sahiplerdi ve ran kltrne ilgisiz ka
lyorlard. Ancak olaylarn geliimi ve grdkleri destek onla-
n bir tr ran rnesansnn gnll veya gnlsz koruyucula-
n yapyordu. lerinde en etkin olam Samanilerin Buharadaki
bakentleri ran kltrel canlanmasnn merkezi olmutu. ou
Samani hkmdannn dneminde Farsa resmi dildi. Hkm
darlar ranl bilim adamlann ve airleri destekliyorlard. X. ve
XI. yyda Arap harfleriyle yazlan, slam dini ve geleneinden
etkilenmesine ramen zellikle ranl olan yeni bir ran edebi
yat dodu.
ran iin bir canlanma dnemi olan Bveyhiler dnemi, iili
i de canlandrmtr. Ancak her iki dnem de ounlukla yan
l tanmlanmtr. Abbasi halifeliinin kurulmas ii liderliinde
nemli bir deiiklie neden olmutu. Emevier dneminde i-
iler, Mslman toplumunun bana geme iddialann, Hz. Mu-
hammedin akrabalna dayandrrken kz Fatma ile olan ba
deil, amcasnn olu Alinin soyundan gelmeyi neden gs
termilerdi. Byle olunca da Hz. Alinin Fatmadan baka e

92
 ABBAS HALFEL

lerinin soyundan ve hatta Peygamber ailesinin dier 'kollarn

dan gelenler de hak iddia etmeye balamlard. ktidar iddia-
lan bir ii mezhebinde balayan Abbasilerin durumu da by-
leydi. Hz. Ali soyundan gelen iddialar Abbasi kuzenleri tarafn
dan benimsenince Hz. Muhammedin soyundan Fatma yoluy
la gelmeye daha ok nem verildi ve bu zaman iinde iilerin
en nemli dayanaklar oldu. Hz. Ali ve Fatmann oullan, to
runlar ve onlann soyundan gelenler iiler arasnda mamlar
olarak biliniyordu. Altnc Fatmi imam Cafer el-Sadkn, 765te
lmesiyle taraftarlan iki byk gruba ayrlarak oullan smail
ile Musa'nn imamlk iddialarn desteklediler. Musay destekle
yenler, Hz. Aliden sonra on ikinci kuaa kadar Musa ile onun
soyundan gelenleri, slam dnyasnn gerek imamlan olarak
kabul ettiler. Musa ok belli olmayan bir ekilde kayboldu ve
on ikinci imam olarak dnmesi hl beklenmektedir. Snni s
lam ile aralannda ufak farklar olan on iki mamclann retile
ri genelde lmldr.
smaili destekledikleri iin smailiye olarak bilinen dier
grup, Emevi dneminin daha nceki iiliinin arlk reti
lerini miras alarak bunlan deien yeni durumlara uyarlamlar
d. Sanayinin gelimesi, ticaretin yaygnlamas, devletin bozul
mas ve askerilemesi, ehirlerin genilemesi, toplumun artan
eitlilii ve karmakl imparatorluun gevek toplumsal ya
ps iin tanmas zor bir yk oluyor ve genel bir tatminsizlie
yol ayordu. Entelektel yaamn gelimesi, dnce ve kltr
atmalar toplumun teokratik dzenine kar tepkilerin doal
ifadesi eklindeki blc eylemlerin kmasn ve artmasn te
vik ediyordu. IX. yyn sonunda ve X. yyn balarnda bu geri
lim kopma noktasna ulat. slamiyetin hkmdarlan, smaili
ye taraftarlarnn ihanete tevik eden vaazlar ve Badattaki ba
r mistiklerin ve moralistlerin daha hafif ama etkili eletirileri,

93
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

Dou Arabistan ve Suriye-Mezopotamyada Karmatilerin silahl

isyanlan ile kar karya kaldlar. Dou Arabistandaki isyanc
lar tecrit edilirken, Suriye ve Mezopotamyadaki Karmati isyan
lar glkle bastrld. Ancak smailiye yanllar Yemende ka-
zandklan kalc zaferle iktidara gelmeyi baardlar.
Yemen'den Kuzey Afrikaya eliler gnderdiler ve 908 y
lnda kz Fatmann soyundan geldii iin Hz. Muhammedin
akrabas olduu iddiasyla birinci Fatmi halifesi olarak smaili
Ubeydullah tahta karacak kadar baarl oldular. lk Fat
mi halifesi yalnzca Kuzey Afrikada hkm srd ama drdn
c halife el-Muiz 969 ylnda Msr ele geirerek Kahire ehri
ni yeni bakent olarak kurdu.
Bylece Ortadouda ilk kez Abbasi yetkisini ismen bile ta
nmayan, stelik kendi halifeliklerini ilan eden bamsz ve
gl bir hanedan baa geti ve tm slam dnyasnn liderli
i konusunda Abbasilere meydan okudu. Bunlar Snni halife
liinin kuramsal temelini bile kabul etmiyorlard. Fatmiler di
ni, askeri ve siyasi eylemlerinin yan sra, dou ticaretini Basra
Krfezinden Kzldenize tayarak Irak zayflatp Msr g
lendirmek iin baanl bir ekonomik politika izlediler.
Fatmiler ok gemeden Suriye, Filistin ve Arabistanda da
etkinlik gsterdiler. G ve etkinlik ynnden bir dnem Ba
dattaki Snni halifelerini glgede braktlar. Halife el-Mustan-
sirin (1036-1094) hkmdarl srasnda Msrda Fatmi dne
mi en st noktasna ulamt ve Fatmi mparatorluu Kuzey
Afrika'nn tmn, Bat Arabistan, Msr, Suriyeyi ve Sicil
yay iine alyordu. Fatmi yanls bir general 1056-57de Ba
dat ele geirdi ve Fatmi halifesinin hkmdarl Abbasi ba
kentinin minberlerinden duyuruldu. Ancak bir yl sonra halife
Badatdan kovuldu ve Fatmilerin gc zayflamaya balad.
Bu zlme sivil ynetimde balad ve Kahirede bir dizi askeri

94
 ABBAS HALFEL

otokratn ortaya kmasyla sonuland. Fatmi halifelerin artk

gleri tkendi ve emirlerin kuklalan haline geldiler ve zaman
la mezhep yanllann desteinden de oldular. Sonunda rejimleri
ykld ve Msr yeniden Snni hakimiyetine girdi.
Fatmilerin Msrdaki devlet dzeni en st noktasnda n
cekinden eitli alardan farklyd. En stte bulunan halife,
mutlak bir hkmdard ve taraftarlarnn inancna gre Allah'n
setii bir aileden geliyor ve ilahi iradeyle hkm sryordu.
Merkezi ve hiyerarik hkmeti brokratik, askeri ve dini ol
mak zere kola ayrlyordu. Brokratik ve askeri kolu bir si
vil olan vezire balyd. Din ileriyle de zel olarak grevlen
dirilen yetkililer ilgileniyordu. smailiye propaganda rgtn
den ve yksek okullardan sorumlu olan bu blmn modem
tek partili devletlerde partininkine benzer bir rol oynad g
rlmektedir. Propaganda kolunun hl Badatdaki Abbasi ha
lifesinin szde denetimindeki dou eyaletlerinde geni bir ajan
ordusu vard. Bu propaganda eitli alanlarda etkinlik gster
mitir. Iraktan Hindistan snnna kadar srekli kan ayaklan
malar smaili ajanlarnn eylemlerini gstermekteydi.
Fatmi dneminde Msrda nemli bir ticari ve sanayi geli
me de olmutur. Askeri gruplara ve Nilin dzensizliine ba
l birka ktlk dnemi hari byk bir refah salanmt. Fatmi
hkmetleri imparatorluklarnn refah ve etkinliinin yaylma
s iin ticaretin nemli olduunu en batan grmlerdi. Vezir
Yakub ibn Kilis ondan sonraki hkmdarlarn da srdrecei
ticari bir atlm yapmt. Msrda ticaret Fatmi dneminden n
ce snrl ve azd. Fatmiler sanayi kollan ve iftlikler kurmu ve
Msr rnlerinin ihracna balamlard. Bunun yan sra, zel
likle Avrupa ve Hindistan bata olmak zere geni bir ticari ili
kiler a kurmulardr. Batdaki eski Tunus gnlerinden kalma
talyan site cumhuriyetleri ile ilikilerine devam etmilerdir. Ba-

95
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

t ile Msr arasnda nemli bir deniz ticareti vard ve dou Ak

deniz Fatmi filolarnn denetimindeydi. Fatmiler douda Hin
distanla nemli ilikiler kurmular ve egemenliklerini Kzlde-
nizin iki yanna geniletmilerdir. Hindistan ticaretinin nemli
bir ksm Fatmilerin Sudan kysndaki Aydhab limanndan ge
erdi. Msrl tccarn gittii her yere smaili misyonerler de gi
derdi ve ksa sre sonra spanya ile Hindistandaki Mslman-
lar arasnda ayn dnceler grlmeye balama.
Familer Abbasilere kar son zaferlerini kazanmay baara
madlar. 1094 ylnda Fatmi halifesi el-Mustansirin lmnn
ardndan gleri azalarak artk Abbasiler iin nemli bir tehli
ke olmaktan ktlar. Baanl olamamalannn nedenlerinden bi
ri de ii enerjisinin On iki mamclar ile smaililer arasndaki a
tmaya harcanmas oldu. Bu sonuncularn, aralarnda rann
pek ok yerel hanedannn da olduu nemli bir taraftar kitle
si vard. Fatmilerin Badata ynelttikleri en byk tehdit s
rasnda Abbasilerin On iki mamc ii Bveyh emirlerinin ege
menliinde olmas ilgintir. Bveyhiler, ii olduklan halde ha
life olarak bir Aleviyi balanna geirmediler (On ikinci mam
yetmi yl nce kaybolmutu) ve Abbasilerin egemenliini ta
nyormu gibi yaparak onlan Snni dnyasnda politikalanna
ara olarak kullandlar.
 5. BLM

BOZKIR HALKLARININ GEL

XI. yy balarken slam toplumu ve devletinin, iten ie g

cn kaybetmeye baladn gsteren belirtiler vard. Aslnda
bunlar, imparatorluun bir grup zerk blgesel hanedana b
lnmesi; halifelerin bakentlerinde bile saygnlk ve g kay
betmesi; Bizanstan ve Sasani randan devir alman temeller
zerinde slam imparatorluunun kurduu siyasi ve idari d
zenin tamamen yklmas eklinde XI. yydan nce de grlme
ye balamt. slami devletin ve halifelerin gerek gc aske
ri otokratlarn baa gelmesiyle yok olmu ve Snni slamiyetin
ba olarak halifenin dini konumu fazlasyla deer kaybetmi
ti. Halkn byk ounluu dier mezhepleri benimsemiler ve
randan Msra kadar uzanan imparatorluun byk blm,
hatta halifelerin ehri bile ii general ve beyler tarafndan y
netilmeye balamt.
Ekonomik yaamn knn belirtileri daha sonra ortaya
kmtr. Bveyhiler merkezi eyaletlerin refahn ve dzenini
biraz daha srdrdler. Fatmiler Ortaada Msrn tarihinde
ki en byk refah dnemini balatmlard ama douda, daha
sonra da Msrda zorluklar artarak sryordu. in ile eskiden
ok kazanl olan ticaret, o lkedeki i karklklar nedeniy
le azalarak son bulmutu. VIII., IX. ve X. yyda Rusya ve Baltk
devletleriyle gelien ticaret de azalarak XI. yyda tamamen so
na ermiti. Deerli madenlerin azalmasyla imparatorluktaki ti
caret dar boaza girmi ve yan feodal bir ekonominin gelime
si hz kazanmtr.

97
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

VIII., IX. ve X. yy kltrel yaamda byk bir entelektel

gelimeye sahne olmutu. Ekonomideki gelimenin sonucun
da, ehirlerin bymesi, zevki, ilgisi ve bo zaman olan bir e
hirli nfus olumutu. Yunan felsefe ve bilim yaznnn Arap
aya evrilmesi slam Rnesans kavramn ortaya karmt.
Yunan bilgisi ve Pers bilgeliine kar bir tepki olarak, gelenek
sel ve Snni slam zdeletii eski Arap edebiyatn yenilemi
ve zenginletirmiti ama bu kltrel gelime gvenli ve srekli
deildi. Bir ehir kltr olmasna karn, ehirli nfusun yal
nzca bir ksmyla snrlyd. Geleneksel sami yaayla ve ge
leneklerle ilikisi de yzeysel ve belirsiz kalmt.
XI. yyda ve XII. yy balarnda ierideki ve dandaki d
manlarn neredeyse aym andaki saldnlanyla imparatorluun
ne kadar gsz olduu grld. Avrupadaki Hristiyan g
ler spanya ve de Sicilyada saldrya geerek Mslman ege
menliindeki byk topraklan ele geirdi ve sonunda Hallar
Yakndouya girdi. Berberiler arasnda Afrikada balayan ye
ni bir dini hareket, Kuzey Afrika ve Ispanya'da bir Berberi im
paratorluunun kurulmasn salad. Yukan Msrda bulunan
iki byk Bedevi Arap aireti Hilal ve Sleym, oradan kp
Tunus ve Libyay geerek Kuzey Afrikaya bir daha hibir za
man tamamen kurtulamad byk bir ykm yaattlar. Halife
liin kuzey snr daha nceki yzyllarda Hazar basknlan ve
Bizans saldrlan ile gcn kaybettiinden Hristiyan Grcler
Karadenizden Dastan tepelerine dek giden bir Grc impa
ratorluunu tekrar kurarak oradan Mslman topraklarna gir
meye balamlard.
Doudan byk Asya bozkrlarnn Altay halklanyla gelen
istila dalgas srekli etkileri asndan en nemlisiydi. Msl-
manlar ile Tiirklerin karlamalan ilk kez imparatorluun do
u snrlarnda olmutu. Bir sredir, asker olarak yetitirmek

98
 BOZKIR HALKLARININ GEL

zere kle olarak Trk ocuklarn getiriyorlard. Bu klelere,

ev ilerinde ve ekonomik amala kullanlanlardan ayrmak iin,
Arapada sahibi olan anlamna gelen Memluk adn veriyorlar
d. Trk kleler ilk kez Abbasilerde, hatta daha da nce impa
ratorlukta olmutu ama yaygn olarak halife Mutasm (833-842)
dneminde kullanlmlardr. Mutasm tahta kmadan nce
Trk askeri klelerinden byk bir g oluturmu, daha son
ra da dou eyaletlerinden toplad verginin bir blmne kar
lk ok sayda kle almt. Mutasmdan sonra Trk asker ve
komutanlan daha ok kullanlmaya balad. Zaman iinde bu
Trkler ranllar ve Araplar ordudan dolaysyla da siyasi ya
amdan uzaklatrdlar. Trkler askeri snf ele geirerek ve s
lam devlet dzeninin de giderek askerilemesi ile bin yl sre
cek bir egemenlik kurma frsat yakaladlar. Bir Trk asker k
lesi daha 868de Mslman Msrda ilk bamsz hanedan kur
mutu. Msrda bundan sonraki devlet dzenlerinin ou Trk
kkenli oldu. randa milli hanedanlar bir dnem daha srd
ama en uzun mrl ve nemlisi olan Samanoullannda da
zamanla Trk askerleri artmaya balad. Sonunda da Samano-
ullar hizmetindeki bir Trk kle tarafndan kurulan Gazneli-
ler Trk hanedan (962-1186) yerlerine geti.
Bunlar paral asker ya da kle olarak Mslman devletlerin
hizmetine girip daha sonra da yerlerine geen asker gruplar ya
da tek askerlerdi. 960da slam snrlar dndaki Trk Karahan-
llar hanedamnn halkyla birlikte Mslman olmas farkl nem
tayan bir olay olmutu. O zamana dek Mslman olanlar, yal
nzca gruplar ya da kiilerdi. Bununla ilk kez, bir Arap tarihi
sine gre saylan iki yz bin adn bulan bir halk, Mslman
olmutu ve Siri Derya'nm dndaki topraklarda ilk Mslman
Trk krall kuruluyordu. Karahanllar, slamiyeti kabul ettik
ten sonra slam ncesi Trk gemilerini unutarak kendilerini
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

Ortadou slam uygarlyla zdeletirmilerdir.

Trklerin yeni dinlerini bir btn olarak benimsemeleri, en
bamdan beri Trk slamiyetinin belirleyici bir zellii olmu
tur. Trkler, milli kimliklerini slamiyete gmerek ranlIlarn
ve Araplarn asla yapmadklar bir eyi yaptlar. Bunun nede
ni, hem puta tapmann ve slamiyetin snrlarnda karlatkla
r bu dinin basit inan younluu, hem de slamiyeti kabul et
melerinin onlan dinsiz akrabalarna kar giriilen bir Cihada
ekmesidir. ranllarn eski rann gemiteki zaferlerinden gu
rur duymalarnn ya da Araplarn putperest Arabistan'n kahra
manlk gnleri anlarnn benzeri bir durum Trklerde grl
memitir. slamiyet ncesi Trk tarihindeki devletler, uygarlk
lar, dinler ve edebiyat, birka halk iiri dnda unutulup git
miti. Trk ad, Batllar iin olduu kadar Trkler iin de Ms
lman ile edeer olmutu. Trklerin slamiyete ballklan-
nn ciddilii ve gereklii gibisine baka hibir halkta rastlan
mamtr. Bu yzden, Trk hanedanlarnn korumas altnda
byk bir Snni canlanmasnn balayp yaylmas hi art
c deildir.
Fatmi halifelii, XI. yyda Msrdan Bat Arabistana ve Suri
yeye dek uzanan byk bir gt ve iktidar, l kkenli yerel
Bedevi hanedanlanyla paylayordu. Irak ve Bat randa ran
hanedanlan hkm sryordu ve bunlardan en nemlisi olan
Bveyhiler orta eyaletlerde yer alyordu. Douda Samanoul-
lannn miras, Amu Deryanm gneyinde Gazneliler, kuzeyin
de de Karahanllar olmak zere iki hanedan arasnda paylal
mt. Her iki hanedan da Trk olmalanna karn birbirlerin
den ok farklyd. Gazneliler banda bir Trk generali ve Trk
Memluk ordusu olan tipik bir Mslman devletiydi. Karahanl-
lar ise hann zgr Trk airetlerini ynetimi altnda birletirdi
i bir Trk devletiydi.

oo
 BOZKIR HALKLARININ GEL

Bu dnemdeki iki byk Trk g ile Ortadounun ve bir

sreliine de Dou Avrupann grnm deimitir. Kuzey
de, Siri Deryann ilerisinde Ouz Trkleri, onlarn da ilerisinde
rtu rma yaknlarnda Kpaklar bulunuyordu. Kpaklar Siri
Deryaya kadar ilerleyerek Ouzlar oradan kovdular. Sonra da
batya doru gittiler, Gney Rusyay aarak Polovesder ve Ku-
manlar olarak bildikleri Dou Avrupaya girdiler. Ouzlar yurt-
lanndan atldktan sonra slam topraklarna g ettiler. Adlan-
n kendilerine nclk eden aileden alan Seluklular, bu g
dalgalarnn en nemlisiydi. Seluk ile ailesi slam topraklan-
na X. yyn sonlarnda girmi, Buharaya yerleerek slamiyeti
benimsemilerdir. Topladklar ordularla eitli Mslman ha
nedanlarna hizmet eden Seluk ailesinin oullan, sonuncu ha
nedan olan Gaznelilerden ayrlp onlara kar balattklar m
cadelede baarl oldular. Selukun torunlar Turul ve ar,
Trk ordularm Horasana srdler ve Gaznelileri yenerek b
yk ehirlerini aldlar.
Ksa sre sonra Seluklular kendileri iin hareket etmeye
baladlar ve 1037 ylnda Niabur ve Merv camilerinde adlar
na hutbe okundu. Sonrasnda Dou ran geerek batya do
ru ilerlemeye baladlar ve hzla byyen ordulanyla Bat ran
fethettiler. 1055 ylnda Turulun ordusu Badata girdi ve son
Bveyh emirlerinin elinden ehri ald. Artk yeni bir slam im
paratorluu domutu. 1079 ylnda Seluklular, Filistin ile Su-
riyeyi yerel hkmdarlardan ve gerileyen Fatunilerden aldlar.
Bizanstan Anadolunun byk bir blmn alarak ranllarn
ve Araplarn yapamadklarn yaptlar. Bundan itibaren Anado
lu bir Mslman Trk topra olarak kald.
Ortadouda yeni bir dzen kuran Seluklu fetihlerinden son
ra, blgenin byk ksm ilk Abbasi halifeleri dneminden bu
yana ilk kez tek bir otorite altnda toplanmt. Seluklular Sn

101
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

ni Mslmand ve halifeleri szde hkmdarlar olarak koru

dular. Bununla birlikte hakimiyetleri altndaki topraklar geni
leterek ve slamn szde lideri olmalann bile kabul etmeyen
blc rejimleri ortadan kaldrarak halifeliin gcn artrd
lar ama imparatorluun gerek hkmdarlar Byk Seluklu
Sultanlaryd. Tarihiler, 1055 ylnda Turulun Badat fethet
mesinin ardndan ald Sultan unvann, hakimiyetlerini halife
lik dmda srdren Bveyhiler ve Gazneliler gibi daha nce
ki hkmdarlara atfederler. Ancak bu unvan resmen kullanan
ve paralannn zerine yazdran ilk hkmdarlar Seluklu sul
tanlardr. O zamandan beri en stn gc elinde bulunduran
lar iin bu unvan kullanlmaktadr.
Byk Seluklu Sultanlan, XI. yyn ikinci yansnda, halife
liin Gneybat Asyadaki topraklarnn hemen hemen tamam
ile Anadoludan oluan birleik bir imparatorluu hakimiyetle
ri altna aldlar. 1092 ylnda III. Byk Sultan Melikah ldiik^
ten sonra oullan arasnda i sava kt ve Seluklularn fethiy
le duraklam olan siyasi blnme, bu kez de Seluklu ailesinin
eitli kollan ya da subaylar tarafndan devam ettirildi. Bunla
rn en nemlileri Irak, Suriye, Anadolu ve Kirmandaki Seluk
lu monarileriydi ve tm Horasandaki Byk Sultana baly
dlar.
Bu ekime ve gten dme zamannda 1096 ylnda Ha
llar Levanta girdiler. Mslman dnyasndaki danklk ne
deniyle ilk otuz yl istilaclann ileri kolaylat. ok gemeden
Hallar Suriyeden Filistine girdiler ve Trablus, Edessa (Urfa),
Antakya ve Kudste Latin feodal prenslikleri kurdular. Hal-
larn bu ilk zaferleri yalniz Akdenizin ky blgeleriyle snr
lyd. ksmlardaki le ve Iraka bakan topraklarda tepkiler
olumaktayd. Halep ve amdaki Seluklu beyleri pek bir ey
yapamadlar ama hareketin gerek gc daha doudan gel

102
 BOZKIR HALKLARININ GEL

di. 1127 ylnda,Seluklularn hizmetindeki Trk subay Zengi,

Musulu ele geirdi ve Kuzey Mezopotamya ile Suriyede gl
bir Mslman devleti kurdu. Olu Nureddin 1154 ylnda am
ele geirerek Suriyede tek bir Mslman gc oluturdu ve
Hallara kar ilk nemli orduyu kard.
ki taraf da, Fatmi halifeliinin yklmak zere olduu M
srn denetimini almak iin mcadele ediyordu. Batda Sela-
haddin olarak bilinen, Salah el-Din adndaki Krt subay hem
Fatmilerin veziri hem de Nureddinin karlarnn temsilcisi
olarak Msra gnderildi. 1174 ylnda Nureddin ldkten son
ra Selahaddin, Mslman Suriyeyi ele geirdi ve Hallara kar
1187deki cihada hazrland. 1193 ylnda ldnde Kuds
almt ve Hallar dar bir ky eridi hari her yerden karm
t. Hal devletlerin bir yzyl direnebilmeleri, Selahaddinden
sonra gelenlerin aralarnda Suriye-Msr imparatorluunu bl
meleri sayesinde mmkn oldu. XIII. yyda Memluklar tarafn
dan kurulan bir Suriye-Msr devleti Suriyenin dier devletleri
nin ve hallarn sonunu getirdi.
Anadolunun Trkler tarafndan igali Byk Seluklularn
belirli bir hareketiyle deil, gebe boylar ile gereklemi
tir. Fethin ardndan yeni eyaleti dzenleme grevi Seluk be
yi Sleyman ibn Kutalma verildi. XII. yy sonlamda da Ana
doluda, merkezi Konya (tkonium) olan gl bir Trk beyli
i kuruldu. XIV. yy balanna dek Anadolu Seluklulannn e
itli ekillerde hakimiyeti altnda bulundurduu Orta ve Dou
Anadolu yava yava Trk topra haline geldi. Doudan gelen
Trk gmenler de gelince, Yunan Hristiyanl yerini Trk ve
Mslman uygarlna brakt.
Doudaki Seluklu devletleri, sregelen mcadeleler ve hu
zursuzlukla gcn kaybetmi, yeni i ve d dmanlarla kar
karya kalmlard. Kuzeydoudaki bir bozkr halk olan Kara-

103
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

hitaylar da slamiyet snrlarnda belirmilerdi. Mool soyundan

olan Karahitaylar inden geliyorlard ve ilerideki ok daha b
yk bir dmann ncleriydiler. XII. yy ortalannda Karahanl-
lardan Maverannehri alarak Amu Deryadan Yenisey rma
na ve in snrlarna dek uzanan byk bir imparatorluk kur
mulard. 1141 ylnda Seluklu Sultan Sencer, Katavan Bozkr
Savanda bu dinsiz istilaclara yenik derek kamak zorun
da kald. Mslman ordularnn urad bu yenilgi Hristiyan
Avrupasna kadar giderek Hallarn yklan umutlarn dirilt
ti. Gebe Trk boylan arasndaki isyanlar Seluklu gcnn
yok olmasna yol at. 1157 ylnda Sencerin lm ile impara
torluun hakimiyeti sarsld, ounluu eski Seluklu subayla
rnn hkmdarlnda olan kk devletlere blnd. Bir s
reliine Badatdaki halife bile bamszlna tekrar kavuarak
Snni slamiyetin eski bakentinde bir halifelik devleti kurdu.
Daha douda, Aral Glnn gneyindeki Harzemin Trk va
lisi Byk Seluklularn topraklarn miras alabilecek bir dev
let kurdu ama ksa sre ayakta kalabildi.
Trk askeri ve siyasi stnlnn glenmesi ve Trk g
leri ile geen bu dnemde hkmette, toplumsal yaamda, kl
trde, dinde ve ekonomide nemli deiiklikler gerekleti.
Seluklular ynetimde byk lde ranllara ve oturmu
olan ran brokrasisine dayanyorlard. Byk vezir Nizaml-
mlk dnemin en nemli kiilerinden biridir. Ondan nceki
dnemin iltizam (Osmanl Devletinde kamu gelirlerinin kira
lanmasna dayal vergi sistemi) uygulamasndaki feodalizme
ynelimini gelitirerek sistemli bir hale getirmitir. nceki d
nemin yanl uygulamalan para yerine topraa dayanan yeni
bir ynetsel ve toplumsal dzene doru kkl bir deiiklik ya
ad. Subaylara tmar olarak Toprak verildi, onlar da belirli sa
yda silahl asker yetitirdiler. Tmarlar yalnzca vergi zerinden

104
 BOZKIR HALKLARININ GEL

komisyon alma hakk ile birlikte, gelirlerin kendileri zerinde

de hak sahiplii veriyordu. Devlet tarafndan eriatn izin ver
dii kelle ve toprak vergileri dnda saylan hzla artan vergi
ler getirmiti.
Byle bir dnemde toplumsal bir sarsnt yaanmas kanl
mazd. Trk ynetici snfn ortaya kmasyla, ran soylu sn
f yerinden oldu ve giderek fakirleti. Baslan para miktannn
azalmasyla esnaf ve tccar zorluk yaamaya balad.
smaili iiler muhalefetin bam ekiyorlard ama imdi kk
ten deimi yeni bir muhalefet ortaya kmt. 1094 ylnda
Fatmi halifesi el-Mustansir ldkten sonra smaililer ikiye b
lndler. Bir grup el-Mustansirin Kahire tahtnn veliaht kk
olunu, dier grup daha nce skenderiyede ldrlen byk
olunu tandlar. Balarnda Haan Sabbah bulunan ran sma-
ilileri yeni Fatimi halifesini kabul etmeyip Kahire ile ilikileri
ni kestiler ve inanlarna yeni bir dzenleme getirerek Seluk
lu topraklarnda yeni bir iddet ve radikal muhalefet hareketi
ne giritiler. Genellikle Haan Sabbahn reformcu smaili mez
hebine, byk olaslkla tuhaf davranlar yznden Haha-
i" olarak anlmaktadr. ngilizcede bu szckle ses benzerlii
olan, Hallar ldren anlamndaki Assassins szc kul
lanlmaktadr.
1090 ylnda Haan Sabbah, Kuzey ran'da ssz dalar ara
sndaki Alamutu fethetti. Alamut Kalesinde ve Suriyede kuru
lan slerinde tarikatn stadlan tarafndan sadk ve fanatik bir
taraftar grubu kuruldu. Gizli ve esrarengiz bir mam iin Msl
man prenslere ve krallara ynelik suikast ve terr kampanyas
balattlar. st dzey Mslman devlet adamlan ile generalleri
ve 1092 ylnda Nizamlmlk Byk stadlar tarafndan l
drldler. Hahai terr Xffl. yy Mool istilalarnn ardndan
durdurulabildi ve smailiye kk bir tarikat haline geldi.

105
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

Hahailerin eylemleri, iilerin Snni halifelik ve kurumu-

nu ykmay amalayan son ciddi giriimlerdi. Bu srete orta
ya kan byk Snni canlanmas slami yaam, dnce ve
edebiyat etkiledi. Snni canlanmasnn kkleri gemiin derin
liklerine uzanmaktadr. Dini kurumlar uzunca bir sreden be
ri devletten ayrlm ve reti, hukuk, eitim ve toplumsal ku-
rumlardaki nceliklerini kskanlkla srdrmt. Ayrca tm
bunlar kendi i mantna gre gelitirerek, hkmetin ve dev
letin gereksinimlerinden ve basklarndan ancak dolayl biim
de etkilenmiti. Bu durumun birtakm avantajlar olmutu ama
yine de tehlikeli bir koordinasyon eksiklii ieriyordu. eitli
gruplarn iktidar mcadeleleri ve ordu komutanlarnn zaferle
ri, devlet ile tebaa ilikisini yalnzca vergi ve gce dayal hale
getirince, devletle din arasnda artan bir gerilim olmutu. Halk
ile ayn etnik kkenden gelmeyen askeri snfn halktan aynl-
mas ve Snniliin klasik siyasi kurallann kabul etmeyen mez-
hepilerin en st yetkileri ele geirmeleri bu gerilimi daha da
artrd. Hkmdar ile tebaann arasndaki son kiisel ve ahlaki
balarn kopmas sonucunda teokrasi kkenli toplumda slam
c gelenek byk bir krize girdi. Hkmet mezhepiler ve as
kerlerin ynetimine braklrken, kamu ynetimi de mesleki ve
kltrel nitelii daha ok slamiyet ncesi kaynaklara dayanan
bir kalemiye snfna brakld. Dini alanda bile Snni retinin
alternatifi olan eitli mezhepler ortaya karak zellikle ehir
lerde byk destek grd.
XI. yy balannda, Mslman dnyasnn ii ynetiminde bu
lunmayan tek nemli blgesi Snni Mslman Gaznelilere ait
Horasanda da Snni canlanmas balad. Gazneli Mahmudu
(hkmdarl 999-1030) yanlarna ekmek zere iilerin ka
rarl ama baarsz abalar oldu ama Gazneli Mahmud, ii
aleyhtan Snni canlanmasnn ncleri olan Kerami mezhebini

106
 BOZKIR HALKLARININ GEL

destekledi. Grevi Gaznelilerden Seluklular devralarak Sn

ni canlanmasn batiya, Badat ve ilerisine gtrdler. Snni-
ler, Seluklularn Badat ele geirmelerini ii Biiveyhilerden
kurtulu olarak grdler.
Snni canlanmasnn bilinli ya da bilinsiz olarak ama
c vardr. lki, ii devlet dzenlerini ykp tekrar halifelii ge
tirmektir. kincisi, ii dncelerinin meydan okumasna kar
Snni savunmas yapmak ve yaymaktr. nc ve en zor ola
n ise, slamn siyasi yaamnn iine din kurumunu dahil et
mektir.
lk amaca hemen hemen tamamen ulalmtr. Douda B-
veyhiler ve dier ii hanedanlar yklarak Snni slamm siya
si birlii elde edilmitir. 1171 ylnda Fatmi halifeliinin kald-
nlmasnn ardndan, Orta Asyadan Afrikaya kadar olan slam
topraklarnda okunan hutbelerde Badatdaki Snni halifenin
ad duyurulmutur. Militan Hahailer bile yenilmedikleri hal
de dalanndaki kalelerine kapanmlar ve Snni dzeni devir
me amalarna ulaamamlardr.
Tiirklerin bunlarn olmasn salayan siyasi tutarllklar, dini
ciddiyetleri ve askeri gleri, onlara slam dnyasna kafiri yen
me gcn, Anadoluyu slamiyet iin fethetme gcn ve Bat
Hristiyan dnyasnn saldrlarn pskrtme gcn vermitir.
iilere kar da baanl bir mcadele vermilerdir. Bu m
cadele, Horasanda Snniliin siyasi olarak yeniden douuy
la balamtr. XI. yy balarnda Snni din ve hukuk adamla
r, Fatmilerin Kahire ve baka yerlerde kendi davalan iin di
ni propagandaclar yetitirdikleri smaili misyoner okullarn r
nek alarak medreseler amlardr. Nizamlmiilk, Seluklu fet
hinin ardndan Badatda bir medrese am, sonra da medre
seler imparatorluun tm ehirlerine yaylmtr.
Medree sistemi, Salahaddin ve ondan sonra gelenler taa-

107
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

fndan Msra yaylmtr. Bu din okullarnda, Snni retmen

ler tarafndan Fatmi Msrn okullarndan ve daha radikal ola
rak Hahailerin gizli elilerinden gelen retilere bir Snni ya
nt hazrland ve yayld.
Artk Snni zaferi neredeyse tamamlanmt. Bveyhilerin
ve Fatmilerin gszl ve kt ynetimi nedeniyle iki tr
iilik de inanlrln yitirmiti. iiliin ruhsal ieriinin byk
blm popler dindarlk dzeyinde Sofilie kayd. Sofiler, bu
yandan Snni saflarnda kalrken, bir yandan da Snni devlet
ve hiyerarisinin souk dogmacl karsnda halklann sezgi
sel ve mistik dinlerini anlattlar.
Dini kurumlar yalnzca canlanmadlar, ayn zamanda ilk s
lam devletindeki konumlarndan ok daha iyi bir yere ulat
lar. Eski alardaki kalemiye snfnn yerini, Medreselerde ye
tien yeni Snni brokrasisi ald. Din adamlan hiyerarileri iin
de, ilk kez siyasi ve toplumsal dzenin ana unsurlarndan bi
ri haline geldiler.
Trkler, en batan bu yana kendilerini slami gc ve inan
c koruyup ilerletmeye adadklar militan zelliklerini hi yitir
mediler. Kafir dnyasna kar Dou snrlarnda balattklan bu
militan zelliklerini, Bat snrlarna tayarak Hristiyanlk dn
yasna kar da kullandlar. slamiyet Doulu kafirler ve Batl
Hristiyanlk ile birlikte ierideki din dmanlarna kar savu
nulduu srada halifelii de denetimi altna almt. Bu sancl,
uzun ve baanyla sonulanan mcadele Trk egemenlii dne
minde slam kurumlarn ve toplumunu da etkilemitir. Din, Sel
uklular zamannda devlet ve ynetim yapsm etkilemeye ba
lam, Snni hiyerarisinin saygnl, gc, rgtlenmesi, dev
let memurlarnn bile dini eitimden gemesi ve bireysel din
darlktan hzla artmt. Dini kurumun retileri kural haline
gelmi, tutarll artm, etkisi hem halk hem de devlet iinde

108
 BOZKIR HALKLARININ GEL

yaygnlatrmt. Din ile siyasi otoritenin btnlemesi Osman

lI sultanlan zamannda gereklemitir.

Bu arada, slamiyete kar o zamana dek var olanlarn t

mnden ok daha tehlikeli bir tehdit hazrlanmaya balamt.
Mool beyi Timuin, Cengiz Han unvan ile uzak kuzeydou
Asyada zor bir mcadelenin ardndan gebe boylarn bir ara
ya getirerek Moolistan'n bama gelmiti. 1206 ylnda, Cengiz
Han Mool boylarnn tamamn Onon Nehri kaynamda bir
toplantya ard. Bu toplantda, o dokuz at kuyruklu beyaz
bayran at, boylar da ona kar olan ballklarn bir kez da
ha yinelediler ve Dev Mool imparatorluu kurulmu oldu.
Kalan Mool ve putperest Trkler ve de gney Sibiryadaki
orman airetleri bile izleyen yllarda boyunduruk alna alnd
lar. Bozkr halklan Cengiz Han tarafndan byk bir istilaya ha
zrland. 1218 ylnda kuzeydou Asyay avucunun iine aldk
tan sonra batya yneldi. Generali Cebe Noyanm banda oldu
u Mool ordular Karahitaylarm lkesini istila ederek Siri Der-
yaya kadar tm topraklan alarak Harizm Mslman Trk ah-
lna komu oldular. Yeni yln balarnda Moolistandan ge
len bir kervan, Siri Derya rma zerindeki snr ehri Utrarda
Harizm valisinin emriyle pusuya drlerek neredeyse tama
m Mslman olan 450 tccar kltan geirildi.
Cengiz Hann intikam ok byk ve ani oldu. 1219 ylnda
ordularn slam topraklarna srd. 1220 ylnda Semerkand,
Maverannehir ve Buharanm tamamn ele geirdi. Moollar
ertesi yl hibir zorluk yaamadan Amu Deryay getiler, Nia-
buru ve Mervi alarak Dou ran istila ettiler.
1227 ylnda Cengiz Han'n lmnden sonra ksa bir du
raklama yaandysa da, ksa sre iinde yeni han saldny sr
drmeye hazrd. 1230 ylnda Harizm devleti ve ordusunun ka
lntlarna yeni bir saldn yapld. 1240da Moollar Bat ran

109
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

ele geirmi, Ermenistan, Grcistan ve Kuzey Mezopotamyaya

girmilerdi. 1243 ylnda Anadolu Seluklu sultannn ordular
n da yenilgiye urattlar.
Yzyln ortalarnda batya doru yeni bir hareket planlan
d ve uygulanmaya balad. Cengizin torunu Hlagu o srada
Pekinde hkm sren Byk Hann buyruu ile Msra kadar
tm slam topraklarn ele geirerek Amu Deryay geti. Birka
ay iinde uzun sal Mool atllan karlatklan tm direnileri,
hatta daha nce kalelerinde her trl saldrgana kar koymu
olan Hahaileri bile ezerek ran batan aa getiler.
Sonunda Mool ordulan 1258de Badata yneldiler. Son
halife Mutasm bouna ve ksa bir direniin ardndan merhamet
istedi. ehri yakp yamaladlar ve 20 ubat 1258 tarihinde halife
ile ailesinden bulduklan herkesi ldrdler. Bylece be yzyl
dr Snni slamn ba olan Abbasi Hanedan sona erdi.
Yklnda bile hl slam'n birliinin simgesi ve hukuki
merkezi olan byk tarihi halifelik kurumunun ortadan kald
rlmas, yalnzca devletin ve hkmranln d grnlerin
de deil, bozkr halklarnn son byk istila dalgasmn yol at
deiimle nceki yzyllardan farkl kanallara ynelen slam
uygarl asndan da slam tarihinde bir an sonu olmutur.
Ancak halifeliin yklnn moral etkileri bazlarnn syledii
kadar byk olmamtr, nk halifelik uzun sredir etkinlii
ni kaybetmiti. Moollarn tek yapt zaten lm olan bir e
yin hayaletini ortadan kaldrmak olmutu. Askeri ve siyasi g
ler asndan halifeliin yok olmas pek fark etmemiti. Sultan
lk slam devletlerinin tmnde hukukular ve dini kurumlar
tarafndan kabul edilmi ve eskiden halifelerin olan dini unvan
lar sultanlar almaya balamlard.
Mool istilasnn etkileri yol at zarann boyutlar ve yay
gnl asndan da abartlmtr. Mool istilas klasik slam uy

110
 BOZKIR HALKLARININ GEL

garlnn rmesi, hatta sonrasnda Ortadouda grlen top

lumsal, ekonomik, kltrel ve siyasi baarszlklarn tmnn
nedeni olarak gsterilmiti. Ancak tarih, dikkatlice ve gn
mzdeki sava deneyimleriyle birlikte deerlendirildiinde, va
rlan yarglar yumuam ve bu gr ya byk oranda dei
mi ya da tamamen terk edilmitir. Altk Mool istilasnn yk
c etkilerinin eskiden dnld kadar byk ve kalc, hat
ta yaygn olmad sonucuna varlmtr. Modem standartlara
gre hi phesiz nemsiz saylabilecek Mool fetihleri o a
da gerekten ykcyd. Baz blgeler tamamen yaklp yklm
ve insansz braklmt. Ancak Moollar o dnemde ve de on
dan sonra Arap kltrnn ana merkezi olan Msr igal ede
medikleri iin Msr dolayl olarak etkilenmiti. Yalnzca bas
knlara urayan Suriye, 1260 ylndaki Ayn Jalut savanda, M
sr Memluk ordusunun Moollar kesin bir yenilgiye uratma
sndan sonra, Msr sultanlna balanarak Mool saldnlarn-
dan korunmutu. Anadolu, randaki Mool varl tarafndan
pek ok adan tekrar biimlenmi ama yine de en byk ve
son slam imparatorluunun beii olmutur. ran en fazla za
rar grd halde, lkenin tamam etkilenmemiti. Moollara
kendi istekleriyle boyun een gneydeki yerel hanedanlarn is
tilaclar tarafndan yamalanmayan ehirleri gelimeyi srdr
mtr. Eski Persis olan Fars yine ran milli yaantsnn odak
merkezi olmu ve Eski Persepolisin elli kilometre ilerisindeki
iraz, Moollardan sonra Pers kltrnn canlanmasna tank
lk etmiti. air Hafz (1320-1389) ve Sadi (1184-1291), gk bil
gini Kutbeddin (lm 1310) ve pek ok kiinin ran mimari
sinin en byk baars olarak grdkleri Meheddeki Gevher
Shad camisini ina eden Qawam al-Din (lm 1439) dnemin
nemli kiilerindendir.
ran'n istila edilen blgelerinde de hzl bir yenilenme ger-
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

eklemitir. Fethin ilk okundan sonra Mool hanlan- randa

siyasi istikrarl bir dneme izin vermilerdir. ehir yaamnn, ti
caretin ve sanayinin yeniden kurulmasn tevik etmiler, yarar
l bilim olarak dndkleri eyleri gelitirmilerdir. 1295 yln
da slamiyeti benimsemelerinin ardndan slam edebiyatn bi
le desteklemilerdir. XIV. yyda Mslman hanlar grkemli di
ni yaplar ina ettirmilerdir. Bir bakma Mool fetihleri Orta
dounun sallanmakta olan uygarlna yeni bir yaam verme
ye yardmc olmulardr. Dou Akdeniz ve ran uygarlklann
bir devlet altnda birletiren ilk. Arap fatihler yeni bir kltrel
ve toplumsal iliki a balatmlard. Benzer biimde, Mool-
lar da Ortadou ve Uzakdou uygarlklann ilk kez bir tek ha
nedan altnda bir araya getirerek ticaret ve kltr zerinde et
kili olmulardr. Moollarn Avrupa ile yeni ve karlkl fayda
lar salayan ilikilere kaplarn amalar sonucunda pek ok
Avrupal, Ortadouda Mslman olmayan hkmdarlarn ol
masn frsat bilerek ine giden karayolunu kefe ktlar. tran-
l tarihi Raidddinin (1247-1318) Cami el-Tevarih, farkl uy
garlklar arasndaki bu ilikilerin bir meyvesidir. Bir hekim ve
vezir olan Raidddin Musevilii brakp Mslmanl semi
ti. Olcaytu han ve Gazan han onu evrensel bir tarih derlemesi
yapmak zere grevlendirmilerdi. Raidddin aralannda Ke-
mirli bir Budist kei, bir Frank keii, baz ranl bilim adan
lan kabile gelenei uzman bir Mool ve iki inli bilim adam
nn olduu bir ekip kurdu. Bu ekiple birlikte ngiltereden ine
uzanan geni bir dnya tarihi yazd. Raidddin ve hanlan ken
di uygarlklan dna kan evrensel bir tarih yazma konusunda
Avrupadan be yz yl nce davranmlard.
Mool istilalan Iraka kalc zararlar vermi, Irak ve Badat,
slam dnyasndaki merkezi konumlanna bir daha kavuama
mlardr. stilann sonucunda ncelikle sivil hkmet devril

112
 BOZKIR HALKLARININ GEL

mi, sonra da lkenin refahnn, hatta varlnn bal> olduu

hassas su kanallar kmtr. Yeni devlet dzeninin denetimi
ele geirmesiyle randa refah ve dzenin yeniden salanmas
na karn, Iraktaki ykm srmtr. rann Mool hkmdar
lar, bakenti Azerbaycan'da kurmular, yaadklar Tebriz b
yk ve zengin bir ehir haline gelmitir. Irak bir snr eyaleti ol
mutu; Bedeviler Moollarn atklar gediklerden buraya giri
yor ama Moollar gittii halde onlar kalyordu. Frat ve Dicle
vadisi, batda elik ve kum duvaryla Akdeniz lkelerinden ko
partlm, dousunda bal bulunduu Pers merkeziyle evre
lenmi ve artk Dou ile Bat ticareti iin bir yol olmaktan k
mt. Ticaret kuzeye ve douya doru Anadolu ile rana, bat
ya ve gneye doru da Msr ve Kzldenize yn deitirmiti.
Bylece Irak ile halifelerin ehri gzden dmt.
Halifeliin yklmasndan sonraki dnemde Ortadounun
iki byk kltr blgesi arasnda bir blnme yaand. Kuzey
de merkezi ran yaylasnda olan, batda Anadolu ile Osman
lI Trklerinin Avrupada fethettikleri, topraklara, douda Or

ta Asyaya ve Hindistan'n yeni Mslman imparatorluklarna

uzanan ran uygarl yer alyordu. Bu lkelerde din ve dinbi-
limlerinin, hukukun dili Arapayd, ancak Arap edebiyat ok
az biliniyordu. ran ntermezzosu srasnda balayp Trk ha-
nedanlan dneminde -srerek Moollar ve sonrasnda yeni bir
rnesans yaayan Mslman ran gelenekleri sanatsal ve ede
bi yaama egemendi. rann dousu ve batsnda, Orta Asya ve
Anadoluda Trkler arasnda Pers klasiklerinden etkilenen ve
beslenen yeni edebiyatlar ve diller douyordu.
ran blgesinin gneyinde, batdan ve gneyden Afrika k
tasna inen yollaryla yeni bir merkez olan Msr ile Arapa ko
nuan eski uygarlk merkezleri ve ihmal edilmi Irak eyaleti bu
lunuyordu. Buralarda baz Pers etkilerine sanatta, zellikle de

113
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

mimaride rastlanmasna ramen Pers dili ve edebiyat pek bi

linmiyordu ve edebi kltr, eski Arap edebiyat izgisinde iler
liyordu.
Moollar ve Trkler siyasi adan her yerde egemendi. Akde
nizden Orta Asya ve Hindistana kadar uzanan lkelerde Mool
ya da Trk hanedanlan hkm sryorlard. Memluklerin Su-
riye-Msr mparatorluu bile Karadenizin kuzeyindeki Kpak
lkesinden getirtilen Trk Memluklerden oluan bir ynetici s
nfn idaresinde bulunmakta ve savunulmaktayd. Daha sonra
da erkezler ve Kafkaslardan gelen bakalan onlara yardm et
miler, hatta baz yerlerde yerlerine gemilerdi.
ki blge arasndaki giderek byyen bu siyasi atma ve
kltr eitlilii anda birletirici ana unsur dindi. zellik
le Seluklular dneminde Gazalinin Snnilik ve mistiklii uz
latrmasndan sonra kendini Sofi ekliyle ortaya-kyordu. XI.
yyda Snni canlanmas slm birletirmek zere epeyce yol al
mt ama henz grevini tamamlamamt. Sra gebelere ve
krsal blgelerde yaayanlara gelmiti. Gebeler sivil hk
metin yklarak byk halk kitlelerinin harekete getikleri bir
ada ok nem kazanmlard. Sofizm zellikle Trk boyla
rn ok etkilenmiti. Trkler ilk kez, ounluu Trk olan ve
inanlar, dini retilerin karmak dogmatiklii ile ilikili olma
yan mistikler tarafndan slamiyete sokulmulard. Gaza.linin
uzlamas sayesinde teoloji ile mistiklik i ie girmeye bala
mt. Dinbilimciler ile halk kafirlerin fetihleri ve hakimiyetle
ri yaknlatrmt. Sonrasnda ibadet ve inan biimlerinde ok
farkllklar, kimi zaman aralannda atmalar olmakla beraber,
Sofiler de dogmaclar da ayn Snni dini uygulamlardr.
Sofi kardelii, XII. yydan itibaren insanln byk blm
iin dini yaamn karakteristik ifadesi olmutur. Sofilik, slam
birliinin birletirici unsuru, dini duygu ve balln temel ifa-

114
 BOZKIR HALKLARININ GEL

desi, giderek de entelektel kltrn, hatta siyasi gcn kayna

haline gelmitir. Modem a balannda, Mslman Ortado
uya egemen olma rekabeti iindeki iki g olan ran ve Tr
kiyenin bandaki hanedanlar, kkenlerinden gelen Sofi rgt
lerin ve ideallerin byk lde etkisinde kalmlardr.
 6. blm

M oollarn A rdindan

Halifeliin ykl ve Mool fetihlerinin ardndan Msl

man Ortadouda ran, Trkiye ve Msr olmak zere byk
g merkezi ortaya kt. ran balangta putperest, sonrasn
da Mslman olmu, te yandan da Mool kimlii ve gelenei
nin nemli unsurlarn koruyan Mool hanlarnn hakimiyetin
deydi. Trkiye, Mslman Trk beylerinin hakimiyetindeydi,
sonra bir dnem Mool hakimiyetini kabul etmi ve Mool ra-
nnn kltrnden byk lde etkilenmiti. Msr, ou Trk
olan Memluk sultanlarnn hakimiyetindeydi ve Mool istilasna
direniinde baarl olmu, ancak pek ok adan dnyann o
dnemdeki efendilerinin etkisinde kalmt. Ortadounun ke-
nanndaki Orta Asya ve Rusyada kalan teki iki Mool hanl,
Mool dnyasnn politikalarnda ve slamiyeti setikten sonra
da Ortadou politikalarnda rol almlandr.
ran balca g merkeziydi. Badat fethettikten sonra ku
zeybatya ekilen Hlagu Han ve sonraki seksen ylda onun ye
rine gelenler ran etrafndaki topraklar ynetmilerdir. stn
lklerini kabul ettikleri Moolistan Byk Hanlanna ballkla
rnn gstergesi olarak rann Mool Hanlanna blge hkm-
darlan, l-han anlamnda lhanllar deniliyordu. lhanllar ran
genel olarak ban bir siyasetle ynetmiler ve Mslmanl
semeden nce bile tm dinlerin mensuplarna eit hogr
gstermiler, eit olanaklar tanmlardr. lhanllarn temel d
politikalar fetihlerini batya doru geniletmekti. Anadoluda

116
 MOOLLAR IN ARDINDAN

Seluklu sultanlarn yenmiler, Anadolu beyliklerini -kendile

rine balamakla ve bir igal blgesiyle yetinmilerdir. Memluk
sultanlna kar daha byk bir mcadele vermilerdir. 1259
ylnda Hlagu Tebrizden yeni bir kampanya yrtmeye bala
yarak Ermenistan ve Yukar Mezopotamyay geip, gneye Su
riyeye ynelerek Halep ve am ele geirdi. Ancak 1260 ylnn
Eyll aynda, Filistindeki Ayn Caludda bir Mool nc baskn
birlii Baybars adl bir Kpak Trknn komutasndaki Msr
Memluk ordusu tarafndan yenilgiye uratld. Suriyenin tama
m Msr ordusu tarafndan tekrar ele geirildi. Bunun ardndan
Moollar Suriyeyi almak iin ok uratlar ama her defasnda
Memlukler tarafndan geri pskrtldler..
Bu dnemde Hristiyan Avrupa ile Moollar arasnda ilgin
ama sonu alnamayan diplomatik ilikiler yaanmtr. Bu ili
kiler ortak dmanlan Mslmanlara iki cepheden sava ama
y amalyordu ama giriimlerinden bir sonu alnamad. Msr
Sultan olan Baybars ile Rusyadaki Mool devletinin han Ber
ke ile aralannda bir ittifak yaptlar ve Berke bamszlm ilan
edip Mslman oldu. leride Altnordu Hanl olarak tanna
cak lkesi, Kpak Trk nfusa sahip bir slam devleti olma yo
lunda ilerliyordu.
ran ile Msr atmas on yllar boyu, Gazan Han'n slami
yeti kabul etmesinden sonra bile srd ve sonunda 1323 y
lnda bar anlamas yapld. Bu srada lhanl krall da on
lardan ncekilerin kaderini yayordu. 1336 ylnda lhanl h
kmdar Ebu Said ldkten sonra ran tekrar yerel hanedanla-
nn ynetimindeki kk devletlere blnd. Ancak bu devlet
lerin mrleri ksa oldu. Orta Asyada da Moollarm bana Ti
mur geti ve Harizm ile Maverannehiri aldktan sonra, rana
girerek yedi yl iinde lkenin tamamm ele geirdi. ki kez Al-
tmordu hann yenilgiye uratt ve Hindistan bast, Irak ye

117
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

rel hanedann elinden alarak hakimiyetine kattktan sonra Su

riyeyi geip Memluk sultanna egemenliini kabul ettirdi. Ana
dolu 1394 ve 1400 yllannda Timur'un istilasna urad. Timur
1402 ylndaki Ankara savanda Osmanldar ar bir yenilgi
ye uratarak Osmanl sultan Bayezidi esir ald ve 1403 ylnda
in istilasna hazrlanrken ld.
Mool kkenli Trklemi ve slmlam bir airette do
an Timurun toplumsal gemii olduka miitevazyd. Cen
giz Hann hanedanndan bir prensesle evlenmiti. Karma Mo
ol ve Trk ordulanna Moolar hakimdi ama ordu ounluk
la Tiirklerden oluuyordu. Timurun nceki Mool hkmdar
larnn tersine, dindar bir Mslman olduu sylenir ya da bu
onun iddiasdr. Gerekletirdii byk ykmlar srasnda s
lam dinine ait binalara ve alanlara gereken saygy gsterme
yi unutmamtr. Fetihleri Hlagunun fetihlerinden daha ykc
dr ve Altay istila dalgalannn sonuncusu olmutur. lmyle,
X. yy balam olan bozkr halklarnn byk hareketi son bul
mutur ama boylann akn devam etmi, daha da nemlisi Or
tadoudaki gebe halklar ehir yaamna ve uygarla girme
yi srdrmlerdir.
Timur byk bir fatihti ama bu baansn imparatorluklar
kurmada bir gsterememiti ve lmnn ardndan geni top
raklan dalmtr. Osmanllar ve Memlukler, Anadolu ve Suri
yedeki hakimiyetlerini srdrmlerdir. Karakoyunlu ve Ak-
koyunlu adlannda iki Trkmen boyu Bat ran, Mezopotamya
ve Dou Anadolunun denetimlerini ele almay baarmlard.
Timurun soyu hakimiyetlerini ancak Dou randa ve Mave-
rannehirde srdrebilmitir. Bakentleri Buhara, Semerkand,
zellikle Herat parlak bir uygarln merkezleri haline gelmi
tir. Timur hanedan zamannda mimaride, sanatta, hem Farsa
hem de-dou Trk dillerinde edebiyat ve bilim alanlannda b

118
 MOOLLARI

yk baarlar kazanlmtr. Trk dilinin byk klasik a olan

bu dnemde yazlan eserler Konstantinopolisten Uzakdou ve
Hindistana dek tm Trk halklannn kltrel geliimini kalc
bir biimde etkilemitir.
Sonuta Arapa konuulan lkelerde arlk merkezi Iraktan
Msra kaymtr. Hallar dneminde Irak, gsz ve rgtten
yoksun olmas, hem istilaclar hem de tccarlarn gelecei Ak
denize uzak olmas nedeniyle bir Mslman ss olma olas
l yoktu. Alternatifi tek bir rman sulad vadiden oluma
s nedeniylen merkezi bir hkmet gerektiren teki ticaret yo
lu Msrd. Zaman iinde Msr Hallar Yakndoudan atan
yeni fetih savalarnn ss haline gelmiti. Memlukler lhan
lI ordularm pskrtp Arap dnyasnn byk blmn Mo

ol istilasndan kurtarmalarm salayan kaynaklar Msrdan el

de etmilerdi.
XII. yy ortalarnda Selahddin'in kurduu Eyyubi hanedan
denetimi yitiriyor, etkin g Trk Menlluklerin eline geiyor
du. Eyyubi sultanlnn Msrdaki son krizi, Fransz Kral IX.
Louis tarafndan dzenlenen hal seferi srasnda, 1250 yln
da Sultann lmyle balad. Sultann cariyesi ajar al-Durrun
(nci Aac) kriz srasnda saduyusu sayesinde Mslman dev
letinin ve ordusunun istikrarn korudu. Sultann lmn giz
leyerek olu Turan Sultan Mezopotamyadan dnnceye dek
onun adna emirler verdi. Ksa srede Turan ah Hal ordusu
nu yenilgiye uratt. Kral Louis cann ve taraftarlarndan baz
larm kurtarmak iin aldklarn geri verdi ve ykl bir tazminat
demek zorunda kald. Turan ah da Baybars komutasnda
ki Memlukler ldrd ve Eyyubi merutiyeti grnts vermek
iin ajar al-Durru sultan ilan ettiler. Ancak bu anlaml hareket
leri Suriyenin Eyyubi beylerine hanedanlarnn Msrda devril
dii gereini kabul ettiremedi ve hemen ardndan yeni kadm

19
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

sultan tahttan inmesini isteyen beyler koalisyonu ile karla

t. Badattaki halife bile tm bu olan bitenlerle dorudan ilgi
lenmedii halde bir kadirim tahta karlmasna itiraz etti. s
tne stlk bu kadn kendi haremindendi ve onu Msr sulta
nna hediye etmiti. Halife Suriyeli Eyyubi beylerini destekle
yerek Msrdaki Memluklere kendilerine bir sultan semeleri
ni buyurdu. Bir Msr tarihisine gre halife Memluklere Eer
iinizde seecek bir erkek kalmadysa syleyin, biz size gn
deririz.1 demiti,
1260 ylnda, Memluk generali Baybars, son Eyyubinin l
mnn ardndan kan kanklkta sultanlm ilan etti. Baybars
da Selahaddin gibi Mslman Msr ile Suriyeyi bu kez daha
kalc olacak ekilde tek bir devlet altnda birletirdi. Yeni dev
letin doudaki ve batdaki d dmanlarm yenerek yeni bir
toplumsal dzen kurmaya balad. Selahaddin, Badattaki Ab
basi halifesinin hakimiyetini resmi olarak kabul etmi ve M
srn Snnilie dndn aklamt. Baybars, Badattaki
Mool fatihlerden kaan bir Abbasiyi kabul edip halifelii Ka-
hireye getirdi ve onu ilk glge halife ilan etti. Bu glge Kahi
re halifeleri tamamen gszdler ve tek ileri tahta kan ye
ni sultan iin tren dzenlemekti. 1517 ylnda Osmanl Trk-
lerinin Msr ele geirmeleriyle halifelikleri sona erdi.
Baybars ile haleflerinin yar feodal Memluk sistemi, Eyyubi-
lerin Suriye ve Msra getirdikleri Seluk sisteminden bir uyar
lamayd. Sistem Mool deneyiminden ve Msrda yaamaya de
vam eden Mool gmenlerinden etkilenmiti. Moollarn s
lam direniinin bu kalesinde bile nemli bir saygnl vard. Bir
dnem Memlukler Mool silahlarn, yntemlerini ve hatta dav
ranlarn ve giysilerini taklit etmilerdir.
Bir Memluk subay mr boyunca ya da daha ksa bir s
reliine bir tmara sahip olurdu. Genellikle topraklarnda otur

120
 MOOLLARIN ARDINDAN

maz, Kahirede ya da tmarnn olduu blgenin byk ehrin

de otururdu. Sistemde gelir mlkiyetten daha ok nemli oldu
u iin Bat feodalitesinde olduu gibi malikaneler, atolar ya
da gl yerel otoriteler gelimemitir.
Memlukler satn alnm kleler olarak Msrda renim ve
eitim grmlerdi. Balangta bunlar Karadenizin kuzey ky
larndan gelen Kpak Trkleriydi ama sonralar aralarna Mo
ol asker kaaklan, baka rklardan insanlar, Yunanllar, Krt-
ler, erkezler, hatta Avrupallar bile karmlardr. Hakim olan
snfn dili Trke ya da erkezeydi ve ou, baz sultanlar bi
le, Arapa bilmezlerdi. Baybars ve ondan sonra gelenlerin ge
litirdikleri Memluk devleti, askeri ve sivil eklinde ok ince d
zenlenmi bir ifte ynetimin kontrolndeydi. kisinin de ba
nda sivil kadrolu Memluk subaylan yer alrd. 1383 ylma dek
Memluk sultanl ounlukla babadan oula gemitir. Bu yl
dan sonra erkez ya da kinci Memluk sultanlnda tahta ge
enler. en gl komutanlar olmutur. Bir sultan ldnde,
tahta geecek gerek sultan belirlenene kadar ksa sreliine
olu babasnn yerine geerdi.
Msr iin, Avrupa ile yapt ve Avrupa'nn Ortadou ara
clyla Uzakdou ile yapt ticaret, gerek ticari adan gerek
de kazandrd gmrk vergileri asndan byk nem ta
yordu. Memluk hkmetleri gl olduklan zamanlarda, M
sra bir lde refah salayan bu ticareti koruyup tevik et
milerdi.
Ne var ki, Baybars tarafndan savuturulan Mool tehdi
di henz tamamen yok olmamt. 1400 ve 1401 yllarnda Ti
murun Trk-Mool gleri Suriyeye girerek am yamalad
lar. Moollarm ardndan gelen veba, ekirge srleri ve ba
bo kalm Bedeviler onlarn braktklarm tamamladlar. Mem
luk sultanl askeri ve ekonomik gcne inen bu darbelerden

121
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

bir daha asla tamamen kurtulamad.

XV. yydaki mali ve ekonomik zorluklar, transit ticaretten el
de edilebilecek en fazla paray kazanmaya ynelik yeni bir ma
li politikay da beraberinde getirdi. Bu politikaya ynelik ola
rak balca yerel ve transit rnlerin tekelletirilmesi yntemi
benimsendi. Avrupa ykselen fiyatlara tepki gsterdi ve bu du
rum Msrn ekonomik yaamn ok uzun vadeli olarak etki
ledi.
Orta ve Dou Anadolu, Konya veya Anadolu Seluk sul
tanlarnn ynetimindeydi ve git gide bir slam devletine d
nerek Yakn ve Ortadoudaki slam uygarlnn ayrlmaz
bir paras haline gelmiti. Seluk monarisinin gelimesi so
nucunda, lkeyi fethetmi ve smrgeletirmi olan airetlerin
ve gebelerin siyasi bamszlklan kstlanm, halkn inanc,
din adamlan tarafndan oluturulan bir hiyerarinin denetimi
altna alnmt. Mslman hukukular, brokratlar, din adam
lan, esnaf ve tccarlar yeni smrgeleen topraklara yerlemi
ve klasik slam'n ehirli uygarlm getirmiler, krsal blgele
re de slam devletinin ve yaamnn geleneksel rneklerini be-
nimsetmilerdi.
Seluk devletinde Mool istilasnn okuyla onarlmaz yara
lar almt. Yaklak yarm yzyl abalad ama XIV yy ba
larnda ykld. Merkezi devlet otoritesinin kmesi ve Anado
luya Moollardan kaan yeni Trk gebe aknlannn bala
mas sonucunda snrlarda tekrar savalar kt. XIII. yy sonlan
ile XIV. yyda, Ba Anadolunun siyasi ve askeri yaamna snr
boyundaki savalar, dinde de derviler hakim oldu. Bat Ana
dolunun tamamna Trk ve Mslman hakimiyetini yayan Bi
zansa kar yeni bir dalga balad.
Yeni fetihleri paylaan beyliklerden gl ve byk bir
imparatorluk durumuna gelen yalnz biri oldu. Bu beyliin

122
 MOOLLAR'I INDAN

ad XIV. yyn ilk eyreinde banda olan kurucusu Osman

Beyden gelmektedir. Beylik, Bizansn Bithynia snrlarnda ve
Konstantinopolisin savunma hatlarnn ok yaktmda yer al
mas nedeniyle daha byk grevler stlenip, daha byk ola
naklara sahip olmu ve baka yerlerden destek bulabilmitir.
Osman Bey ve onun yerine geenler, Bizansllara kar srek
li bir snr sava srdrmlerdir. 1326 ylnda fethettikleri Bur-
say hzl bir ekilde byyen devlederine bakent yapmlar
dr. 1354 ylnda anakkale Boazn geerek Avrupaya gi
ren Osmanl gleri, birka yl sonra Geliboluyu, daha sonra
da yz yl sresince Avrupadaki balca sleri durumuna ge
lecek Edirneyi ele geirmilerdir. Srplar ve Bulgarlar ile yap
lan zellikle Meri (1371) ve Kosova (1389) savalaryla Balkan
yanmadasnn byk bir blm Osmanl ynetimine girmi,
girmeyenler de bal olmulard. Bunun sonucunda da Bulga
ristan, Srbistan ve Makedonyada kazanlacak zaferler hzlan
m oldu.
Osmanllar Avrupa sahnesine yalnzca askeri yoldan k
mamlardr. Avrupaya yerlemelerinin ardndan, ticari rakip
leri Venediklilerle sava durumundaki Cenevizliler, Osman-
llardan askeri yardm talep etmiler, karlk olarak da mali
yardm teklif etmilerdi. ada Bizans tarihisi Kantakuzenos
unlan syler: ...Cenevizliler ok miktarda para vaadinde bu
lunarak, bu iyiliklerinin sonsuza kadar Ceneviz halknn ve se
natosunun kalplerinde kalacan bildirdiler.2 1352 ylnda ya
plan ilk Osmanl-Ceneviz ticari anlamas ile Avrupa ve Orta
dou tarihinin balca konularndan biri tekrar onaylanmtr.
OsmanlInn drdnc padiah 1. Bayezid (1389-1401) tah
ta kt srada imparatorluk Avrupada ve Asyada nemli top
raklara sahipti. Bayezid lkesine yeni bir karakter kazandrma
y amalayan olduka hrsl bir kiiydi ve douya ynelip Trk

123
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

beyliklerini art arda yenerek Anadolunun tamamn hakimiyeti

altna ald. Osmanl padiahlar, genel bir yaklamla en ban
dan beri sultan unvamn kullanyorlard. Bayezid bunu zel
letirerek, Kahiredeki halifeden Rum Sultan olarak tann
masn istedi. Anadolu Seluk sultanlarnn bu eski unvanlar,
Anadolunun eski slami monarisinde ve hatta Ortadou s
lam mparatorluunda da iddia tanmas anlamna geliyordu.
Bayezidin 1396 ylnda Niboluda Balkanlar kurtarmaya ge
len Bat Avrupa valyelerini yenmesi onu tevik etti. Ama on
dan daha gl bir fatihle karlamt. 1402deki Ankara sava
nda Timur tarafndan yenilgiye uratlp esir den Bayezid,
intihar ederek yaamna son verdi. Osmanl topraklan, Baye
zidin sultan olduu zamanki smrlanna dek daralm. Oul
lan arasnda da bir i sava tehdidi belirdi ve byk olaslkla
toplumsal kkenli olan bir derviler isyan balad. 1. Mehmed
1413 ylnda kardelerini yendi. 1. Mehmed ve ondan sonra ge
lenler bir sre daha eitli kesimlerin isyanlanyla uramak zo
runda kaldlar.
1. Mehmed tahta kald sre boyunca, Osmanl devletini es
ki durumuna getirmek ve pekitirmekle urat. Olu II. Murad
dneminde (1421-1444 ve 1446-1451) nemli ve byk dei
iklikler gerekleti. Yeni topraklar ele geirildi ve Avrupada
Srplar, Macarlar, Yunanllar ve Hallar karsnda byk za
ferler elde edildi. Anadoluda ise daha nce Bayezid tarafndan
fethedilen yerler bir kez daha alnd. Sonrasnda bar ve g
lenme dnemine girildi. Osmanllar gerek anlamda bir slam
saray yaam oluturdular ve yazarlan, airleri, Mslman bil
ginlerini desteklediler. Bu dnemde, edebiyatta Trk milli bi
lincinin ortaya kmas dikkat ekici bir gelimedir. Sultan Mu
rad bu bilinci tevik etmi, iir bile yazmtr. Sultan Murad za
mannda' Ouzlarm tarihi ve efsaneleri aratrlmtr. Osman

124
 MOOLLARIN ARDINDAN

l hanedann Trk airet geleneine ve efsanelerine balayan,

kkenini Ouz Hana kadar vardran aratrmalar yaplmtr.
Mslman hanedan devleti ilkesine bal ve Osmanl haneda
nna sadk olan gvenilir komutanlann ortaya k ile birlikte
tm bu yeni saray ve hanedan dnceleri desteklenmitir.
XIV. yy sonlarna doru balayan, 1430 ylndan sonra da
dzenli biimde devam eden Hristiyan halk arasndan Osman
lI ordusu ve devlet hizmetinde grevlendirilmek zere devir

melerin toplanmas Osmanl hanedannn gcne g katm

tr. XVII. yy ngiliz tarihi William Seamanm evirisine gre,
XVI. yy Osmanl tarihilerinden Hoca Efendi olarak da tannan
Sadeddin, devirme sistemini yle anlatmtr:3
"Sultan vezirlerinden dinsizlerin iinden askerlie uygun cesur ve al
kan genlerin seilip Mslman yaplmasn istemitir. Sultann bu i iin
grevlendirdii kiiler farkl lkelerden yaklak bin kafir ocuu topla
yp asker olarak eiteceklerdir. Bu dinsiz genler dindar kiilerin yann
da olacaklarndan gnllerine slamiyetin dolacak ve sahte dinin
kirinden annacaklardr."

Bu sayede Hristiyan halkn enerjisi ile dervilerin ruhu Os

manlI hanedanna hizmet edecekti. Seluklular1m siyasi ve di
ni deiiklikleriyle dzenlenen Snni slam modellerine gre
gelien devlet ile hla snr boylan geleneinin hakim olduu
ordu arasndaki birleme sorunlanna uygun bir zm getiril
mi oldu.
Osmanl devletinde slam dini kurumu olgunluk dnemine
ulam, Snni devletiyle tam bir btnleme gereklemitir.
Artk slamiyet gerek bir kurumsal yapya kavumutu. eria
tn onaylad en st dini otoritenin bakanlnda, belirli g
leri ve grev olan profesyonel ve eitimli din adamlarnn hi
yerarisi sz konusuydu. leri derecede maddi uygarla sa
hip olan bir Mslman devletinde, slam eriatn lkenin et-

125
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

kin hukuku yapmak iin gsterilen tek ciddi aba Osmanllara

aittir. Osmanllar, din bilginlerine ve yarglarna daha nce ei
grlmemi otorite, g ve stat vermilerdi.
1451 ylnda II. Mehmed, babas Sultan Muradn yerine ge
ti. Yeni sultana corafi olarak ikiye blnm bir imparatorluk
miras kalmt. Artk Anadolu Ortadou slam uygarl ile yeni
den biimlenmi ve bu uygarla benzemi eski bir slam topra
olmutu. Henz ele geirilen Rumeli, hl bir snrboyuydu
ve snrboylarnda yaayanlarn davran ve idealleri ile dervi
lerin mistik inanlarnn etkisi almdayd. Eski ve yeni iki ba
kent Bursa ile Edime arasnda yeni bir ba kurmak gerekiyor
du. Sultann tahta gemesinin iki yl, kuatmann balamasnn
yedi hafta ardndan 29 Mays 1453 tarihinde yenieriler tarafn
dan Konstantinopolisin yklm surlarna son bir saldn ger
ekletirildi. Son Konstantin, askerleri ile birlikte .savarken l
d. Hilalli bayrak, Ayasofyann kubbesine dikildi, sultan da im
paratorluk ehrine yerleti.
 7. BLM

B arut mparatorluklar!

Mslmanlarn yzyllardr sahip olmak istedikleri Konstan-

tinopolisi ele geirmeleriyle birlikte son para da yerine otur
mu oldu. Sultan II. Mehmed, bu fethin ardndan Fatih adn al
d. Fatih Sultan Mehmed, Asya ile Afrika'nn ve onlan ekillen
diren iki gelenein birlemesini tamamlam oldu. Snr sava-
lan beylii bir imparatorluk olurken, lideri de imparator olmu
tu. Bu zaferle Osmanl Sultanl slamn Batya ynelmesin
de ald nc roln kesinleiyor ve slam dnyasnda nem
li lde saygnlk kazanmasn salyordu.
Sultan II. Mehmedin padiahlnda bundan sonraki dnem
Avrupa ve Asya snrlarna dzenledii fetihlerle geti. Avru
pada Moradaki son Rum despotluklarn ald, Srbistan ve Bos
nay Osmanl topraklarna katt ve Yunan adalarnn ounu
ele geirdi. Asyada Cenevizlilerden Amasray, Mslman be
yinden Sinopu ve Yunan imparatorundan Trabzonu ald. An
cak daha douya ilerlemeyi ya da Mslman hkmdarlara
kar sava amay asla istemiyordu.
Sultan II. Mehmed, 1473 ylndaki savala kendisine meydan
okuyan Dou Anadolu ve Mezopotamya Trkmen hkmda-
n Uzun Hasan yenilgiye uratt. Ancak bu zaferini ilerletme
ye almad. Bunun nedenleri, XVI. yy tarihisi Kemalpaaza-
denin yazm olduu sultann bir konumasnda yle anlatl
mtr: Bu saldrs yznden Uzun Hasann cezalandrlmas
doru oland nk slam'n byk sultanlarnn hanedanlan-
nm yok edilmesi doru olmazd.1 Asl nemli olan, sultann,

127
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

Avrupadaki nemli ii olan cihada engel olmasyd.

te yandan Osmanl sultanlar gney ve dou snrlarnn
tesinde nemli deiikliklerin olduu Mslman topraklarna
ilgisiz kalamazlard. XIII. yyn ortalarndan itibaren Msr ve Su
riyede hkm sren Memluk sultanlnn ykl bu deiik
liklerden biriydi. Son zamanlannda Msr sultanl bir tr Arap
Bizans haline gelmiti. Kuzeyde ve douda, Anadolu ve ran
yaylasnda, slamiyetin kltrel ve siyasi liderliini ele geir
mi olan Trkler ile ranllar arasnda yeni, devletler ve toplum
lar ortaya kyordu. Genellikle Trkler ve ranllarn kendi dil
leriyle adlandrlan yeni bir uygarlk olumaya balyordu. Su
riye ve Msr'da, artarak doudan gelen byk etkilere ramen
eski dzen korunabilmiti. Eski slam kltr Arapa ekliyle
ok uzun yllar srmt. lkeyi savunan Memluk askerleri Nil
vadisini istilalara kar korumulard. ounluu Memluklerin
oullan ve onlarn yerine geenlerden oluan Suriyeli ve Msrl
yetkililer devleti ynetmi, bununla birlikte de klasik slam mi
rasn korumu ve yorumlayarak zenginletirmilerdi.
Suriye-Msr sultanl, Timurla yaplan sava, kt mali y
netim yznden kaynaklarn kurumas, kuraklk, alk ve ve
ba, Memluk dzeninin ve toplumunun kmesi bata olmak
zere eitli d etmenlerle ve i savalarla fazlasyla g kay
betmiti.
Son darbeler de kuzeyden ve batdan olmak zere dandan
alnd. Bunlardan biri, Portekizlilerin dou sulanna gelmesi se
bebiyle ekonomikti. Portekizliler, Avrupa ile Hindistan arasn
da oluturduklan dorudan deniz yollar sayesinde Msr ticare
tinin nne getiler. Bu durumun gelecekteki etkileri eskiden
dnld kadar byk olmayacakt. XVI. yyda Levantta ti
caret ok nemli canlanmalar olmutur. Ne var ki, durumun ya
ratt ilk etkiler olduka nemliydi. Memluk sultan Kansuh el-

128
 BARUT MPARATORLUKLARI

Guri (1500-1516) zamannda ticaretin ve gelirlerin azalmas kri

ze yol at. Venediklilerim tevikiyle Hindistana bir Msr filosu
kard. Bata birka baan kazanan filoyu Portekizliler yenil
giye uratt. Bunun ardndan Portekizliler Hint okyanusundaki
Mslman ticaret gemilerini yok etmeye baladlar, hatta Porte
kiz gemileri Basra Krfezi ve Kzldenize kadar ilerlediler.
Kuzeyden ise tehlikeli bir askeri darbe alnd. Memluk ile
Osmanl sultanlarnn ilikileri bir dnem dostluk iinde sr
mt ama XV. yyn ikinci yansnda bozulmaya balad. ki
devlet, 1485 ile 1490 yllar arasnda savatlar. ounlukla
Memlukleriin Osmanllara kar stn olduu savalarda kesin
bir sonu elde edilemedi.
Askeri denge hzla Osmanllar yararna deiiyordu. Bu de
iiklikte, Osmanllarn byk bir etkinlikle ve hzla ateli si
lahlan benimsemeleri byk nem tayordu. Memlukler ise
yeni ateli silahlara kar istekli deillerdi. Osmanllarn top-
raklannda madenler bulunuyordu ama Memlukleriin toprakla
rnda madenleri olmad iin ithal etmek zorundaydlar. Ancak
bu somut zorluklardan ok daha nemli olan, Memluk emirle
rinin, eskinin onurlu ve yasal silahlarna sahip karak ateli si
lahlan ve kullananlan deersiz grmeleriydi. Son zamanlarn
da Memlukleriin birka umutsuz ateli silah edinme abalan ol
mutur. Silahlar, siyah kleler ile Memlukleriin yerlilerden olan
ocuklanndan oluan zel askeri birliklere ve paral yabanc as
kerlere verdiler ama bunlar yeterli deildi. Osmanllarn tfek
li piyade ve topulan Memlukleriin mzrakl svari ve okula
rndan ok daha stnd.
Osmanllarn Memluklere yaplacak son saldndan nce
daha fazla tehlikeli baka bir Mslman dmanla savamala-
n gerekiyordu. Konstantinopolisin fethinden yarm yzyl son
ra Osmanllarin karsna Hristiyan deil, Mslman bir rakip

129
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

kt. Bu da rann yeni Safevi hanedan ahlanyd. Bunlar kk

l bir ii hareketinin ardndan baa gelerek yzyllardan beri ilk
defa Akdeniz ile Orta Asya ve Hindistan kaplar arasndaki bl
genin tamamn iine alan gl bir birleik devlet kurmular
d. Kayna radikal ii retileri olan ve Osmanl snrlanmn ku
zeybatsna yerleen bu militan yeni g, Trkiyede bir tehdit
ve de meydan okuma olarak grlyor, ran ve Anadolu yayla
larnn hkmdarlan arasndaki eski rekabetinin tekrar dirilme
sine dini bir nitelik kazandnyordu. randa bulunan milyonlar
ca Snni belki de halkn ounluunu oluturuyordu. Osmanl
mparatorluunda en azndan yz binlerce ii bulunuyordu ve
bunlann da doudaki yeni ii rejimine eilimleri olabilirdi. Sa
fevi ah ve Osmanl sultan, birbirleri asndan kesinlikle ho
gr gsterilmeyecek olan gasp ve din dmanlanyd. Safe
vi ailesinin Trk kkenli olmas ve Trk olan Anadoluda geni
bir destek grmesi Osmanllara ynelik bu tehdidin ciddiyeti
ni daha ok artnyordu.
Osmanllarm bu tehdide tepkileri erkenden geldi. 1502 y
lnda Sultan Bayezid Anadolu iilerinin Anadoludan Yunanis
tana srlmesini buyurdu ve ran snrndaki glerine sefer
berlik ilan etti. 1511 ylnda Orta Anadoluda Osmanllara kar
tehlikeli bir ii isyan balad. Yal sultan ertesi yl tahttan e
kilerek yerini ileride ad Yavuz Sultan Selim olacak olan olu I.
Selime (1512-1520) brakt. ok gemeden Sultan Selim ile ah
smail arasndaki dmanlk ve rekabet savaa dnt. ki h
kmdar arasnda savatan nce olduka sert yazmalar olmu
tur. Bu yazmalan, sultann kltrl beylerin dili Farsa ile, a
hn ise airet ve krsal kkenlerinin dili Trke ile yapm ol
mas dikkat ekicidir.
Savata Osmanllar zafer kazand. ran ordusu, 23 Austos
1514 tarihinde iki imparatorluun snrlar arasnda yer alan

130
 BARUT MPARATORLUKLARI

aldran ovasnda, Osmanl yenierileri ve topusu tarafndan

ar bir yenilgiye uratld. 7 Eyll 1514te sultan, rann ba
kenti Tebrizi ele geirdi. Yavuz Sultan Selim, bu zaferinden
sonra, kendinden nceki sultan II. Mehmed gibi douya ynel
medi. ah yenilmi ve gsz bir durumda ama yine randa
bir ii devletinin lideri olarak brakarak Trkiyeye dnd. Bun
dan sonra iki imparatorluk arasnda zorlu ve uzun bir atma
balad. Bu mcadele srasnda, ran'da Snnilerin, Trkiyede
iilerin kanl bir biimde bastnlmalan ortak nefreti ve korku
yu ehit olanlarn kanyla beslemitir.
Tm bu yaananlar slam'n liderlii ile Ortadounun dene
timi elde etmek urunayd. Mcadele yalnzca sava meydan
larnda deil, ii ve Snni inanlarnn arasndaki propaganda
savayla da srdrld ve Osmanllarm snrl zaferleriyle son
buldu, Osmanllar ran imparatorluunu tmyle yok edeme
diler, ancak snrlayabildiler. Bylece gneyde Arapa konuu
lan lkelerin Osmanl topraklarna katlmas frsat dodu. Os
manlIlar, 1516-17 yllan arasndaki bir savala son iki buuk
yzyldr Suriye, Msr, ve Bat Arabistan egemenliine alm
olan Memluk sultanlm yok ederek, bu lkeleri ele geirdi
ler. Bu yeni topraklarn alnmasyla birlikte Osmanl hakimiye
ti, gneyde Afrika ve Arabistanda Kzldeniz'in iki kysna, do
uda Hint Okyanusuna, batda Fas snrna kadar Kuzey Afri
kada, sonra da XVI. yyda Iraka kadar geniledi. Bu srada Os
manlIlar, uzun sren bir mcadelenin ardndan ranl hkm-
darlann elinde bulunan Irak ele geirmi ve Osmanl ordulan-
n Basra Krfezine kadar indirmilerdi. Kutsal Medine ve Mek
ke ehirleri de dahil olmak zere slamiyetin merkezi toprak
larnn hakimi artk Osmanl sultanlanydi. Kutsal ehirlerin ha
kimiyeti ile saygnlktan, merkezi topraklarn hakimiyeti ile de
sorumluluklar artyordu.

131
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

Osmanllar, ranllar yola getirip, Memlukleri yktklarna

gre artk Avrupadaki savaa dnebilirlerdi. mparatorluk Ka
nuni Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) gcnn en st
noktasna ulamt. 1526 ylndaki Moha Savanda Macaris
tan krall ordusu Osmanllar tarafndan bozguna uratld. Ke-
malpaazade Osmanl zaferini yle kutlamtr:2
"Muhteem ordular, ate gibi parldayan kllaryla, lme mahkum an
cak yine de cesur kafirlere saldrdlar. Tpk bir sava bayramndaki a
rap kadehleri gibi krmz renkteler, balan erguvan iekleri gibi, gzle
riyse birer akik ta ve elleri de mercan gibipanldyor... Sava, gkyz
kan krmzs oluncaya dek srd...

Kral zorlu bir savam ardmdan yenilir:

"Sultann buyruuyla yenieri tfekileri dmana ate atlar... Ve o
anda yzlerce batta binlerce dman cehenneme gnderdiler. .. Kral da
bem bu dnyay hem de br dnyay kaybetmiti."

Bu zaferin ardmdan Kanuni Sultan Sleyman'n ordular Ma

caristan geerek 1529 ylnda Viyanay ilk kez kuattlar. Do
uda Hint Okyanusunda Osmanl donanmalar Potekizlilere
meydan okuyorlard. Mslman deniz gc, batda Kuzey Af
rika'nn denetim altna alnmasyla Bat Akdenize kadar iler
lemi, Atlantik Okyanusuna ve Bat Avrupa kylarna baskn
lar yapmaya bile balamt. Hristiyan dnyasn bir kez da
ha slamn yaylmas tehdidiyle kar karyayd. Hal seferle
ri son bulmu ve cihad tekrar balamt. Elizabeth dneminde
Trklerin tarihini yazan Richard Knolles, Trk imparatorluu
na Dnyann imdiki belas derken Avrupadaki ortak gr
ifade ediyordu. XVI. yy Trklerin dorua ulatktan sonra ge
rilemeye baladklar yzyl olmutur. Orta Avrupada ilk Viya-
nay alma abasndan sonra yz elli yl srecek ama sonusuz
kalacak kanl bir mcadele balad. Bu dnem 1683 ylndaki
ikinci Viyana kuatlmasyla sona buldu. Bu kez, kesin ve tam

132
 BARUT MPARATORLUKLARI

bir yenilgi alan taraf Trkler olmutu. Osmanllarn douda n

ce Msr, sonra Iraktaki slerinden denizdeki gleri devam et
ti. Osmanl valileri bir sre Afrika Boynuzu ve Yemene yerle
tirdiler. Avrupal Hristiyan dmanlarm korumak isteyen yerel
Mslman hkmdarlar Gneydou Asyaya bir Osmanl top
u birlii yollamlardr. Ne var ki, tm uralar boayd, Porte
kiz ile teki Batl sava gemilerinin karsnda Osmanl donan
mas bile gsz kalyordu. Osmanllarn yerel Mslman h
kmdarlardan aldklar destee ramen, Bat Avrupa'nn g
lenmeye devam eden donanmalar karsnda Gney ve G
neydou Asyadan ekilmeleri zorunlu oldu.
Osmanllar, 1571 ylndaki nebaht deniz savayla da Akde
nizde ilk byk yenilgiye uradlar. Sadrazam Ltfi Paa Kanu
ni Sultan Slaymana deniz gc sorunuyla ilgili unlar syle
mitir: Karaya hkmeden ok olmutur. Kafirler denizde biz
den stnler. Onlar yenmeliyiz.3
nebaht Sava, Hristiyan Avrupa tarafndan byk bir za
fer eklinde kutland. Ancak bu zafer, Osmanl donanmalarnn
Asya denizlerinde yenilgiye uratlp yok edilmesinin yannda
ok da nemli deildi. Ksa srede Osmanllar Akdenizdeki
deniz glerini oaltmlar, bylelikle Avrupadaki toprakla
rn saldrlara kar koruyabilmilerdir. II. Sultan Selim (1566-
1574) ile sadrazam Skollu Mehmed Paann nebahtda ba
trlan gemilerin yerine yeni bir donanmann yaplmasyla ilgili
konumas, bir Trk tarihisi tarafndan yle aktarlmtr: Sul
tan yeni donanmann maliyetini sorduunda sadrazam, mpa
ratorluumuz o kadar gldr ki, istersek atlastan yelkenleri,
ibriimden haladan ve gmten palan olan bir donanma i
a edebiliriz.4 demiti.
Gerekten de donanma yeniden yaplarak Mslman deniz
gc Yakndou ve Kuzey Afrikada slendi. Sonra da XVII.

133
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

yyda Akdenize hakim olmay ve Atlantike almay srdr

d. Hristiyan Avrupaya oranla, slam dnyasnn gerek gc
nemli derecede zayflamt, ancak Osmanl askeri gc saye
sinde hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar bu gerileyiin he
nz farknda deillerdi.
XVI. yy ortalarnda, Kanuni Sultan Sleyman'n sarayndaki
Kutsal Roma mparatorluunu elisi Busbecq, byk bir Os-
manl gc altnda yaan Hristiyan Avrupa konusundaki endi
elerini yle ifade etmitir:5
"Bizim lebimizde yalnzca ran hareket etmektedir ve dman bize sal
drmaya hazrlanrken arkasndaki tehlikeye dikkat etmelidir... Iran yal
nzca kaderimizi geciktirir bizi kurtaramaz. Trklerran'la ilerini biti
rince, Dounun tm desteiyle boazmza sarlacak. Bunun iin ne ka
dar hazrlksz olduumuzu sylemeye dilim varmyor. J

Osmanllar ran ile hesaplamadlar." 19. yy balarna kadar

dou komulan ve rakipleriyle mcadeleyi srdrdler ama ar
tk Trkiye de, ran da Baty tehdit edecek halde deillerdi.
Msr Memluk sultanlannm yapt gibi ran hkmdarlar da
ateli silahlara pek scak bakmadklarndan, balangta bu si
lahlan almak iin ok istekli deillerdi. Onlar da tpk Memluk-
ler gibi Osmanl tfekilerini ve topusunu grnce yanldk-
lannn farkna vardlar. Ancak Memluklerden farkl olarak y
klmam ve aldklan dersleri uygulama olana elde etmiler
di. XVI. zellikle de XVII. yyda ran ahlan ordulanna tfek
ve top almlard. Venedik, Portekiz ve ngiltere nemli ikmal
kaynaklan olmutur.
ranllar balangta istekli olmamalanna ramen, silah re
timini ve kullanmn ksa srede rendiler. 24 Eyll 1572 tari
hinde Venedik elisi Vincenzo di Alessandrinin Onlar Konse-
yine verdii raporda aklad gzlemi yledir:6

134
 BARUT MPARATORLUKLARI

"Kullandklar silahlar mzrak, kl ve arkebzdr ve silahlar tm dier

lkelerin silahlarndan daha stn, elikleri de daha iyidir. Arkebzle-
rin namlularnn uzunluu ounlukla alt kartr ve yaklak olarak
onstan biraz daha hafif olan glleler atarlar. Bunlar yaylarn ekme
y i ya da kllarn kullanmay aksatmadan kolayca kullanrlar. Klla
rna gerek duyana dek eyerlerinde asl tutarlar. Arkebz srtlarna as
tklar ve kllarn ellerinde tuttuklarndan bir silah kullanmalar te
kini engellemez.

Kl, yay ve ateli silah neredeyse ayn anda kullanabilen

ranl svarinin resmedildii tablo, gerekleen deiiklikle
rin karmaasn baaryla simgelemektedir. XVI. ve XVII. yyda
ateli silahlar ran hkmdarlan tarafndan istenmeyerek de ol
sa kullanlmaya balanarak, askerlerinin ounluunu bu si
lahlarla donatlmtr. Kuatmalarda, onlar kadar youn olma
makla birlikte tpk Osmanllar gibi top kullanyorlard. Sah
ra topusunu kstl ve genellikle de etkisiz bir ekilde kulla
nyorlard.
ah Abbas. (1587-1629), ah smailden sonraki hkmdar
lardan en ilgin olandr. ah Abbasm Osmanl modeline gre
yeni bir piyade ve topu birlii kurmas yapt en nemli itir.
1598 ylnda yirmi alt kiiyle rana gelerek uzun sre ahn hiz
metinde bulunan Robert ve Anthony Shirley adl ngiliz karde
ler, bu birliin kurulmasnda ah Abbasa yardm etmilerdir.
ah Abbas ilk olarak, ran'n dou eyaletlerinde pek ok eh
ri ele geiren Orta Asya zbeklerini durdurdu. Bunu baara
bilmek iin de Osmanllar ile bar yapt ve Grcistan, eski Sa-
fevi bakenti Tebriz ile Azerbeycan onlara brakt. zbeklere
uygulad baarl politikas sayesinde doudaki kaybetmi ol
duu yerleri geri ald ve yeniden gzn batya dikti. 1603 y
lnda Tebrizi alarak ilerlemeyi srdrd ve daha nce Osman
lIlar tarafndan fethedilmi olan Irak topraklarnn byk bl-

135
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

mn ele geirdi. I6l6 ylnda Hindistanda Suratta almaya

balayan ngiliz Dou Hindistan irketi, ah Abbas hkmdar
l zamanndaki nemli bir dier olaydr. Portekizliler o dne
me dek randaki Batl ticaretin neredeyse tamamn ellerinde
bulunduruyorlard, ancak ngilizlerin bu giriimini durdurma
y baaramadlar. 1622 ylnda ngiliz tccarlan bir ran ordu
sunun, 1514 ylndan bu yana Portekizlilerin elinde olan Basra
Krfezindeki Hrmz ele geirmesine yardm ettiler. Bu olay
iin yazlan bir destan ile ran ordusunun, bu baars kutland.
Byk olarak anlan ah Abbas dnemi Safevi ann zir-
vesiydi. Portekiz, Hollanda ve ngilizler arasndaki Batl g
lerin Basra Krfezi ve Hint Okyanusundaki rakip durumlan-
mn, ahn yakalayp faydalanmada gecikmedii avantajlan var
d. 1597 ylnda ah Abbas bakenti tekrar tad, daha nce de
Tebrizden Kazvine tamt. Bakenti bu defa, doudaki ve ba
tdaki dmanlan olan zbeklere ve Trklere kar harekatla-
nn daha yakmdan izleyebilecei ve daha merkezi bir konum
daki sfahana tad. sfahanda ah Abbas zamannda yaplan
yeni yaplar ehre kalc bir gzellik katt ve orada yaanlarn
sfahan nsf- cihan (Isfahan dnyann yansdr) diye gurur-
lanmalann dorulad.
Safevi hanedan, ah Abbas ldkten sonra hzla kmeye
balad. Osmanllar ah Abbasn onlardan geri ald yerleri ve
Badat yeniden aldlar. ran'n doudaki komulan olan Af-
ganlar ve zbekler saldrlarna devam ettiler. Kafkasya snrla
rna Kazaklarn aknlar yapmaya baladklar srada, ilk Rus he
yeti 1664 ylnda sfahana girdi.
O srada kuzeyde uzun dnemde byk nem kazanacak
birtakm gelimeler oluyordu. 1480 ylnda Moskova an B
yk van, Rus tarihileri tarafndan Tatar boyunduruu olarak
adlandrlan durumdan, bamllktan ve hara vermekten so

136
 BARUT MPARATORLUKLARI

nunda kurtulmutu. Ruslar tpk Batdaki Portekizler ve span-

yollar gibi, ancak daha baanl bir ekilde lkelerini Mslman
egemenliinden kurtarm ve eski efendilerini kendi topraklar
na geri gndermeye baladlar. Uzunca bir uratan sonra 1552
ylnda Volga Tatarlarnn bakenti Kazan' ele geirdiler. Bun
dan sonra da blge daima Rus ynetiminde kald. Ruslar, Volga
zerinden aa inerek 1556 ylnda Hazar kysndaki Astrak-
han limann aldlar. Artk Ruslar Volga rmann tamamm ele
geirmiler ve Hazar Denizinde bir kprbana sahip olmu
lard. Gneye indikleri srada Mslman dmanlarnn ou
nu yenmilerdi ve Osmanl Krm Tatar topraklarna doru iler
liyorlard. Bu tehlikenin farknda olan Osmanllar kar koyma
alyorlar ama sonu alamyorlard. Osmanllarn bir sefer d
zenleyip Astrakhan alma ve donanmalarn Karadenizden Ha
zara kartmak iin Volga ile Don rmaklan arasnda bir kanal
ama planlan da gerekleemedi. Bir sre daha Krmn Tatar
hanlan Ruslara direnerek Osmanl sultanlarna bal kaldlar.
Bu sre boyunca Karadeniz Tatar ve Trk denetimi altnda bu
lundu. ounluu gda maddesi ve Dou Avrupal klelerden
oluan nemli bir ticaret stanbul ile Krm arasnda srd.
te yandan Ruslar da ilerlemeye devam ediyorlard. XVII.
yyda Astrakhan, Ruslarm kuzey Kafkasya'nn bamsz Msl
man devletlerine dor yaylma merkezleri haline geldi. Son
ra da Volga ve Don rmaklarnn azlan arasndaki Rus impa
ratorluk eyaletinin ynetim merkezi oldu. 1637 ylnda, Kara
denizdeki Trk Azak deniz kalesi bamsz hareket eden Don
Kazaklan tarafndan fethedildi. Don Kazaklan kaleyi yllarca
Trk kara ve deniz saldrlarna kar ellerinde bulundurdular,
sonra da Rus arna hediye ettiler. Ancak Osmanl mparatorlu
u ile savaa girme tehlikesini gze alamayan Rus an bu he
diyeyi kabul etmek istemedi. Karadenize gidecek Rus yolu he

137
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

nz ak olmamakla birlikte artk belliydi.

1602 ylnda Kutsal Roma imparatoru ile Osmanl sultam
arasnda yaplan Zitvatorok Antlamas nemli bir deiikliin
gstergesiydi. Antlama Habsburg ve Osmanl imparatorlukla
rnn snrn izen rman zerindeki bir adada imzalanmt.
Bu anlama, eskiden yaplanlar gibi zaferi kazanann baken
tinde dikte ettii bir ban olmam, eitler arasnda tam da s
nrda yaplan bir uzlama olmutur. Bu deiiklii simgeleyen
baka bir ey de, o gne dek Trk belgelerinde Viyana kral
eklinde kmsenen Habsburg hkmdan iin Osmanl sulta
nna ait padiah" unvannn kullanlmasyd. Osmanllarn Av
rupaya girdikleri ilk zamanlarda gerek anlamda bir antlama
da grme de yaplmamt. Dini bir grev olan ve slam ile
kafir dmanlan arasnda srekli yaplan savalar, ara sra ba-
nlarla dururdu. Bu banlar da Osmanllar tarafndan yenilen
dmanlarna stanbulda dikte edilirdi. Sonu olarak Zitvato
rok Antlamas koullarn deitiini gsteriyordu. Dolaysyla
kavramlar ve yntemler de deimiti.
stenmeden verilen eitlik dn ile balayan XVII. yy bir
yenilginin kesin olarak kabul edilmesiyle son bulmutur. Hris
tiyan ve Mslman dnyalarnda askeri ve siyasi g dengesin
deki deiiklik olduka yava olduu iin derslerin karlma
s, anlalmas ve uygulanmas zaman almtr. Ekonomik eit
sizlik hemen kavranmamt, ancak kavran ok derin ve ke
sin olmutu. Avrupa'nn ticaret merkezleri, dolaysyla da g
merkezleri okyanuslardaki keiflerin sonucunda Akdenizden
Atlantike, Orta ve Gney Avrupadan Batl denizci devletle
re kaymt.
Batllar, Ortadouda ve baka blgelerdeki slam devlet
leriyle olan alverilerinde nemli stnlklere sahipti. Atlan
tik frthalanna dayanacak ekilde yaplan gemileri, Mslman-

138
 BARUT MPARATORLUKLARI

larn Akdeniz ve Hint Okyanusundaki gemilerinden olduk

a ar ve bykt. Gemi yapmclarnn tasarlad, Atlantikte
eitim alm kaptanlarn ynettii bu gemilerin manevra yete
nekleri ok daha fazlayd ve ifte avantaja sahiplerdi: Ban za
mannda daha fazla ykle daha uzaklara daha dk maliyet
lerle gidebiliyorlar, sava zamannda da daha fazla top tayor
lard. Bat Avrupa'daki denizci devletler, Gney ve Gneydo
u Asya ile Orta Amerikadaki tropik lkeleri smrgeletirip
nceden hi bilinmeyen ya da Avrupada yetimeyen rnler
yetitirmilerdi. Bu devletler, ekonomilerindeki gelimeler ve
Amerika'dan gelen altn sayesinde, Ortadou pazarlanna ol
duka geni bir rn eidi sunmaya balamlard.
Ekonomik kltrde de hzla artmaya devam eden farkllklar,
ticari alandaki deiiklikler kadar nemliydi. XVI. yyda ve son
rasnda Avrupa devletleri retici gdml ekonomiler ve mer-
kantilist politikalarn ynlendirmesiyle, ticaret irketlerini koru
yarak ekonomik enerjilerini younlatrmaya ve ticari etkinlikle
rini artrmaya balamlard. Endonezya ve Hindistana yalnzca
tccar olarak deil, ynetici olarak da yerleen Bat AvrupalIlar,
denizdeki gleri sayesinde baharat ve baka nemli rnlerin
Afrika ile Asya arasndaki ticaretine hakim olmular, bylelikle
ticari etkinliklerinin kapsam nemli lde bymt.
Yalnzca Batnn ykselii, iki dnya arasndaki ekonomik
dengedeki deiiklii aklamada yeterli olmayacaktr. Msl
man gcndeki gerilemenin nedenlerini grmek iin i dei
iklikleri dikkate almak gerekmektedir.
ada Avrupal gzlemcilerin XVI. yyn ilk yansmda en
grkemli dnemini yaayan klasik Osmanl sisteminde etkin ve
merkezi bir mutlakiyetilik modelini ve rneini grmelerine
armamak gerekir. Eski Avrupa sisteminde yerlemi aynca-
lklara sadk kalanlar iin sultanlk keyfi ve kaprisli korkun bir

139
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

gt. te yandan Avrupa'nn milli devlette aydnlanm kral

despotizmi am sabrszlkla bekler de Trkiyede disiplinli
bir modem monari olduunu dnyorlard.
Makyavel ve baka Avrupal siyasi dnrler Fransz kral
nn gszln Trk sultannn gcyle karlatmrken her
iki lkede de zaman iinde bu iki hkmdann rollerini tersi
ne evirecek sreler balyordu. Fransada i adamlar sarayn
ileri gelenleri durumuna gelecek, zerk blgeler idari blgeler
olacakt. Kral halk ve lkesi zerinde Devlet Benim diyecek
lde g ve otorite kazanacakt.
1520 ylnda Kanuni Sultan Sleymana Hz. Osman'n klc
verildiinde, Karadenizden Hint Okyanusuna, Macaristandan
ran snrlarna dek byk bir imparatorlukta kusursuz bir mut-
lakiyeti hkmetin efendisi olmutu. Gc eriatn deitiri
lemez hkmleriyle snrlyd ama mutlak gcn de eriattan
alyordu. Adeta sultann zel kleleri olan hkmet ve ordu,
yani ynetenlerle savaanlar, halk karsnda ayncalkl ve ba
kla sahiptiler ama sultann iradesi karsnda herhangi bir
haklan yoktu. Eski kadrolarn yerine mtevazi kkenlerden ge
len yeni kleler getiriliyor, bylece de g merkezlerindeki ba
badan oula geen aristokrasinin gelimesi nleniyordu. te
yandan sultana geri alnabilen tmarlarla bal olan feodal snf
da tanm gelitirip krsal alann refahm salayacak lde g
venlikteydi.
XVI. yy1da Avrupay yeni siyasi ve ekonomik gelime yol
larna iten byk tehdit, Osmanl mparatorluu asndan her
hangi bir zorluk karmad iin bir motivasyon da yapmyor
du. Avrupa devletleri arasnda yalmzca Trkiye, yeni sava ma
kinesini organize edecek ve finansmann yapacak merkezi de
netime, insan gcne, topraa ve kaynaa sahipti. Avrupa l
keleri, youn bir alma ve ilerleme ama balyorlard, te

140
 BARUT MPARATORLUKLARI

yanda Trkler ise rahatlarn bozmuyor, hareket etmiyor, dola

ysyla da geri kalyorlard.
Osmanl tarihilerine gre, mparatorluun k Kanuni
Sultan Sleymanm lmyle balar. Gerekten de XVI. yyn
ikinci yansnda Osmanl kurumsal yapsndaki zlmenin ilk
belirtileri ortaya kmaya balanmtr. Bu belirtileri Osman
lI devlet adamlar XVI. yy sonlarndan Osmanl mparatorlu-

unun son gnlerine dek yazl olarak tartmlardr.

Sipahi snfnn bozulmas, ska tartlan bu belirtilerden bi
ridir. lk zamanlarnda Osmanl devletinin belkemii olan bu
feodal snf, uzunca bir sre bu nemini kaybetmemitir. Sulta
nn feodal umarlardan toplanan askerler yerine, daha etkin ve
daha baml profesyonel kleleri tercih etmesi k tetik-
leyen etmenlerden biridir. Baka bir etmen de, savataki tekno
lojik gelimeler nedeniyle daha uzun sreli ve uzman alaylara,
lamclara, istihkamclara ve topulara ihtiya olmas ve bun-
lann feodal svarinin nemini, tmyle yok etmese de, azalt
m olmasdr.
Askerlik hizmeti kouluna bal olan Osmanl uman devre-
dilebiliyor ve geri alnabiliyordu. Uygulamada bir sipahinin o
lu babasnn umanna sahip olabiliyordu ama bu bir hak deil
di ve askeri hizmet becerisine balyd. Sipahiler srekli bir u-
mardan tekine ya da bir blgeden baka blgeye gnderilir
di. XVI. yy sonlarnda, tmar sahibi lnce uman sonlandrarak
topra sultann arazisine eklemek yaygnlamaya balam.
XVI. yy1dan itibaren tapu kaytlarnda tmar arazisindeki d
orannda beylik arazide arta rastlanr ve zellikle Asyada da
ha fazla, Avrupada daha az grlr.
Feodal sipahiler azalrken dzenli ordu da artyor ve orduyu
besleme masraf da gitgide oalyordu. Byk olaslkla, bo
tmarlara el konmasnn ncelikli nedeni de budur. Sultan, hz

141
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

la nakit para salamak zere, topraklarn gelirlerini toplamakla

uramak yerine birtakm ayrcalklarla topraklan kiraya veri
yordu. Bunlar askeri deil parasald; kimilerinin kullanma hak
kn verir, kimilerini mltezimlere datrd. Bu haklar balan
gta ksa sreliydi ama daha sonra mltezime mr boyu hak
verildi. Bir sre sonra da amac dna karak miras brakla
bilir hale gelmesi topraa yabanclamaya yol at. Giderek bu
sistem mparatorluun tamamnda yaygnlat. Sarayn ileri ge
lenlerine ya da gzdelerine pek ok tmar verildi ve bunlar da
ayn ekilde amac dnda kullanlmaya baland. Sonunda da
baz sipahiler bile tmarlarnn gelirlerini toplamay mltezim
lere braktlar.
Toplumsal ve ekonomik gcn kayna iltizamn yerel de
netimiydi. Bu kira szlemeleriyle tarada yeni bir mlkiyet sa
hibi snf ortaya kt ve yerel olaylarda nemli roller almaya
balad. Kyl ile devlet arasna girerek gelirin byk blm
ne el koydu. Teoride yalnzca mltezim sfatyla topra elle
rinde bulunduruyorlard ama bu yeni toprak sahipleri, devletin
gszleerek tarann denetimini kaybetmesiyle hem toprak
larn genilettiler hem de gvencelerini arttrdlar, hatta XVII.
yyda devletin baz grevlerini bile gasp etmeye baladlar.
Osmanl tarihinde bu snfa ayan ad verilir. Ayan terimi
ok eskiden beri tara ya da yrenin ileri gelenleri anlamnda,
zellikle de tccarlar iin kullanlmtr ama artk nemli siyasi
grevleri bulunan eski ve yeni toprak sahipleri toplumsal gru
bu ya da snf iin kullanlmaya balamt. Gasp olarak g
rlen ayanlar balangta direnile karlatlar. XVIII. yyda ta
ra ileri, hatta tara ehirlerinin ynetimi, mali ve idari sknt
lar iindeki merkezi hkmet tarafndan gitgide mlkiyet sahi
bi toprak sahiplerine benzeyen ayanlara brakld.
Feodal sipahilerin ortadireini oluturduklar tarada bu

142
 BARUT MPARATORLUKLARI

gelimeler olurken, klelik kurumunda da kkl deiiklik

ler gerekleiyordu. XVI. yyn ikinci yansnda, bu deiiklik
ler, askere alma politikasndaki bir deiikliin ilk belirtileriyle
balamt. Yenieri ordusu ayncalklan olan kapal bir kurum
du. Yenieriler, balangta yalnzca Hristiyan tutsak ve kle
ler iinden devirme olarak seilirlerdi.
Yenieri ordusu kuruluundan itibaren Bektailik tarikaty
la ilikideydi ve bu tarikatn yeleri olan yenierilerin arkada-
lanndan baka aileleri, klalarndan baka evleri olmazd. Yal
nzca yenieri subaylan, emekli ya da garnizon ilerinde alan
yal askerler evlenebilirlerdi. Yenieri talimatnamesi anlamna
gelen Kavanin-i Yenieriyanda bu konu yle anlatlmtr:7
"ok eskilerden beri, yenierilerin evlenmeleri yasaktr. Sultann izniyle
yalnzca subaylar ve askerlik iin yalanm erler evlenebilirler. Yenieri
ler cinsel perhiz yaptklarndan onlar iin yaplm klalarda yaarlar.

Yenieriliin satn alma ve miras yoluyla gemesi yenie

ri ordusunun kn balatmtr. Balangta hem devir
me yntemiyle hem de bu yeni yntemlerle yenieri olunur
ken, zamanla devirme kurumu tamamen yok olmu ve yeni
eri evlilikleri artmaya balamtr. Kanuni Sultan Sleyman za
mannda bu adet olduka yaygnlam, II. Selimin tahta ge
iinde de bir hak olarak verilmitir. Bunun ardndan yenie
rilerin byk ounluu evlenerek aileleriyle beraber yaama
ya balamlardr.
Evlilik ocuk sahibi olmak da demekti. Doal olarak, ayn-
calkl gruplardaki babalar, ayn ayncalklan oullan iin de is
tiyorlard. Arkas kesilmeyen bu istekler nedeniyle, II. Selim
1568 ylnda yenierilerin oullarn asker adaylan olarak esa
mi defterlerine yazdrmalarm kabul etti. ocuklara kk bir
harlk ve tayn veriliyor, zaman geldiinde de yenieri ordu
suna almyorlard. Bu yeni yenieriler gerek klelerden ayr

143
SLAMYETN DOUU VE YKSEL

labilmeleri iin kle oullan olarak adlandrlyorlard ve dev

irme yntemiyle alnanlar kadar zenle seilmiyor, sk eitim
almyorlard. 1592 ylna gelindiinde yenieri ordusunun o
unluu bu yenierilerden oluuyordu.
Bylece, klelerden asker yapma disiplini bozuldu ve bir
daha dzelmedi. XVI. yy sonlarnda ran ile savalrken, ordu
nun durumu ve kkeni dikkate alnmayarak para karl ad-
lann yazdracak herkese esami defterleri ald. Sultan Murad
Han dnemindeki (1574-1595) durum, tarihi Selanikli Mustafa
tarafndan yle aktanlmtr:8
Yenieri ve topu alaylar, iftliklerini terk eden iftilere, kyllere, Laz-
lara, Ruslara, Museviler'e, ingeneler'e ald. Bunlarn orduya girme
siyle sayg ve gelenek tamamen kayboldu, devlete sayg gsterilmez bale
gelindi. Hem yetenek hem de beceriden yoksun kiiler iktidar makamla
rna geldiler.

Giderek yaygnlamaya balayan bu ikayete Kou Bey Ri

salesinde de yer verilmitir. Kou Bey, yaad XVII. yy bala-
nnda yenieri ordusuna her trl serserinin girdiini yle ifa
de etmitir: Lazlar, Krtler, Trkmenler, ingeneler, dinleri bi
linmeyenler, yabanclar, ehirliler, gerler, urupular, eki-
yalar, katr ve deve srcleri, yankesiciler ve hamallar ordu
ya katld iin disiplin ve dzen kalmad, gelenekler ve ya
sa inendi.9
Kou Bey de Makedonyada Goriadan bir devirmeydi ve
ordunun geldii duruma ok endielenerek, sultana ordusunu
bu serserilerle doldurmas gerekmediini yle ifade ediyordu:
Hl Arnavutlukta ve Bosnada cesur insanlar var.
Artk ok geti. XVI. yy sonlarnda mali ve askeri basklar
nedeniyle rasgele ve acele askere seme sonucunda hzl bir
deiim sreci yaanmaya balam ve ok ksa srede yenie
ri ordusunun yaps tamamen deimiti. Devirme ynteminin

144
 BARUT MPARATORLUKLARI

braklarak zgr doan Mslmanlarn alnmas sonucunda,

ordu babadan oula geen ve kskanlkla korunan ayrcalkla
ra sahip bir kurum durumuna geldi. Orduya alnmak iin ba
lca yol mirast ancak esnaf ve tccarlar da yenieri esami def
terlerinde para deyerek yer alabiliyorlard. Szde hl sulta
nn kleleri olan yenieriler zaman zaman sultann efendileri
durumuna geliyorlard. Asker ad altnda bir tr silahl ete ol
mulard. Din ya da saray kaynakl bir kkrtma ya da kendi
karlar ve sz konusu olduunda sokaklarda dvmeye ha
zrlard ama artk savata disiplinli bir dman karsnda du
ramazlard.
Saraya ve devletin st makamlarna memur yetitiren Ende
run okulu da devirme ynteminin braklmasndan nemli ve
ani bir ekilde etkilendi. Avrupadan gelen klelerin azalmas
nedeniyle Kafkasyadan kle ithal ediliyordu. Ortadou harem
lerinde Kafkas kadnlarn daima zel bir yerleri vard. zellikle
Msr Memluk sultanlnn ge dneminde Kafkas erkek kle
ler nemli roller almlard ancak Osmanl mparatorluundaki
rolleri kk olmutu ve orduda da kle kurumunda da Avru
pa ve Balkan kkenli klelerin glgesinde kalmlard. Bu du
rum XVI. yy sonlarna doru deimeye balad. Abhazlar, e-
enler, erkezler ve Grcler olmak zere Kafkasya kkenli
ler imparatorluun ynetici sekinleri iinde ykselmeye ba
ladlar. Hadm Mehmed Paa, Kafkasya kkenli ilk sadrazam
dr. Grc kkenli bir saray hadm olan Hadm Mehmed Pa
a, 1622-1623 yllarnda drt ay sadrazamlk yapmtr. Bundan
sonra Kafkasyallarn saysnda byk art olmu, XVII-XVIII.
yyda pek ou vezir, vali ve general olmulardr.
Bakentte gruplann atmas da eitli ekillerde sryor
du. Bu atma, bir tarafta imparatorluk ynetiminin her yan
na dalm kle veya zgr insanlarn olduu saray ile harem,

145
SLAMYET N DOUU VE YKSEL

teki tarafta da brokrasinin zgr doanlarnn ve dini hiye

rarinin destekledii sadrazamlk olmak zere iki kutup arasn
da gerekleiyordu.
Osmanl slamiyeti ile Hristiyan Avrupa atmas, genellikle
zamann zgr dnyas ile Sovyetler Birlii arasndaki atma
ya benzetilir. Bu benzetme yanl da deildir. Bat, iki rnekte
de, srekli atmann kesin bir zaferle sonulanaca dogma
tik inancnda olan yaylmac ve militan bir toplum ile devlet an
layna sahipti, ama bu benzetme daha ileri gtrlmemelidir.
Osmanl slamiyeti ile Hristiyan Avrupa atmasmda her iki ta
rafta da dogmatizm vard ama Trkler daha hogrlyd. XV-
XVI. yyda gmenlerin, Leninin deyiiyle ayaklaryla oy ve
renlerin ynleri bugnk gibi Doudan Batya doru deil,
Batdan Douya doruydu. 1492 ylnda spanyadan kovu
lup Trkiyeye snan Museviler tek rnek deildi. Kiliselerin
basks yznden lkelerinden kaan Hristiyanlar da Osmanl
topraklarna snmlard. Osmanllarn Avrupadaki egemen
likleri son bulduunda, yzyllardan beri ynetimleri altnda
olan Hristiyan milletler kltrleri, dinleri ve dilleri, hatta baz
kurumlanyla ayaktaydlar ve ayr milli kimliklerini devam ettir
meye hazrdlar. te yandan, Ispanyada Arap ve Balkanlarda
Trk egemenlikleri son bulduunda oralarda kalan Mslman-
lar iin ayn durum sz konusu deildi.
Osmanl egemenliinden yalnzca Avrupal mlteciler ya
rarlanmyordu, fethedilmi lkelerdeki kyllerin de durumla
rnn dzeliyordu. Osmanl imparatorluk hkmeti dzensizlik
ve atma olan yerlerde gvenlii ve birlii salyordu. Eko
nomik ve toplumsal adan da nemli sonular sz konusuy
du. Toprak sahibi olan eski aristokrasinin byk ounluu fe
tih savalannda ortadan kaldrlm, sahipsiz kalan topraklar da
Osmanl askerlerine tmar olarak verilmiti. Ancak tmar, Os-

146
 BARUT MPARATORLUKLARI

manii sisteminde vergi toplama hakk anlamna geliyordu. Te

oride, tmar sahibi mr boyunca ya da ksa bir sre askerlik
hizmetine anlmazd ve tmarlar miras yoluyla devredilmez
di. Kyllerin de Osmanllarm hem mlkiyetin blnmemesi
ve hem de tek elde toplanmama gelenekleriyle korunarak bir
tr miras brakma biimleri vard. Bu sayede, iftliklerinde da
ha nceki Hristiyan hkmdarlar zamanndakinden daha ok
zgrlerdi. Daha nceki ve komu lkelerdekine oranla daha
insanca toplanan, daha dk vergi dyorlard. Bu refah ve
gvenli ortam, Osmanl ynetiminin daha az ekici olan baka
ynleriyle uzlamalann ve Batdan gelecek milliyeti dn
ce akmna dek Osmanl topraklarnda sakin ve uzun bir dne
min srmesini salamt.
XEX. yy sonuna dek Avrupadan Balkanlara gidenler tarafn
dan Balkan kylsnn mutlu ve refah durumundan sz edil
mi, bu durum. Hristiyan Avrupadaki olumsuz durumla kar-
latnlmtr. Bu eliki durum, XV-XVI. yyda Avrupadaki b
yk kyl isyanlan srasnda daha ok dikkat ekmiti. Devir-
melik ok ktleniyor olsa da olumlu yanlar oluyordu. Dev-
irmelik sayesinde en basit bir kyl bile devletin en gl ve
st mevkilerine ykselebiliyordu ve pek ok kyl bunu ya
parak ailelerine de yarar salamt. Dier yanda, ada Hris
tiyan dnyasnn aristokrat toplumlannda bu tr bir toplumsal
hareketin olmas imkanszd.
Osmanl mparatorluu Avrupay pek ok ekilde etkilemi
tir. Balangta, tehlikeli bir dman olarak Osmanllar3dan kor
kulmu ama tehlikenin ardndan da bu korku srmtr. mpa
ratorluk reticiler, tccar, sonra da finansrler asndan zengin
ve almaya devam eden bir pazard ve byk bir ekicilii var
d. Osmanllar1n mhtedi (dnme) adn verdikleri, Avrupal
tatmin olmam ve hrsl kiiler, Osmanl olanaklarnn ekici-

147
SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ligine kaplm ve Osmanl hizmetinde parlak mesleklere sa

hip olmulardr. Ezilmi olan kyller, efendilerinin dmanla
rndan umut bekliyorlard. 1541 ylnda yaynlanan bir yazsn
da Martin Luther, agzl toprak sahipleri ve prensler tarafn
dan ezilen kyllerin byle Hristiyanlar yerine Trklerin ege
menliinde olmay isteyebileceklerini belirtmiti. Trk impara
torluunun en parlak dnemindeki askeri ve siyasi g, kurulu
dzenin savunucularn bile etkilenmiti. Trk tehlikesiyle ilgili
Avrupada yazlan eserlerin byk ounluunda Trk sistemi
nin stnlkleri ve taklit edilmesinin yararlar anlatlmtr.
Kanuni Sultan Sleyman'n, 5-6 Eyll 1566 gecesi Macaris
tanda Zigetvar kuatmas srasnda adrnda lmesi bir krize
yol at. Sava sryordu, nasl sonulanaca bilinmiyordu ve
tahtn varisi uzaklardayd. Sadrazam sultann ldn gizleme
karan ald. Yeni sultan II. Selim stanbula gidinceye dek Ka-
nuninin ksmen mumyalanan cesedi hafta sresince tahtre
vanda tandktan sonra padiahn ld akland.
Tahtrevannn perdelerinin arkasndan ordularn komuta
eden l sultan yalnzca bir simgeydi. Trk tarihinde Ayya
Selim olarak bilinen yeni sultan, adeta gerilemeye balayan
devletin ve imparatorluun habercisi olmutu. Osmanl donan
mas Hint Okyanusundan, ordulan da Viyana'dan ekildi. Os
manlInn gerek k, ksa sre de olsa Osmanl askeri g
cnn grkemli grnts ile gizlenmiti. Acmasz ve kabili
yetli bir padiah olan IV. Murad (1623-1640), ondan sonra da
baarl iki sadrazam Arnavut Kprl Mehmed ile olu Kpr
l Ahmed (1656-1678) merkezdeki rmeyi durdurmu, hatta
birka zafer bile elde etmilerdi. Trklerin, yeni sadrazam Ka
ra Mustafa Paa zamanmda, 1683 ylnda bir kez daha Viyanay
fethetme giriimleri oldu.
Ne varki, artk ok geti. Bu defa Osmanllar kesin bir ye-

148
 BARUT MPARATORLUKLARI

nilgi aldlar. te yandan Avrupa asndan artk Osmanl devle

tinin gc yerine gszl sorun haline gelmiti. Buna Do
u sorunu ad verilmitir.
4. KISIM

Kesitler
Memlkller'e ait XIV yy'dan kalma bakr kap

Tebrizden ipek seccade.

1236 ylnda Kahirexle yaplm
ve astronomi almalarnda bilim
adamlarnca kullanlm usturlap.
XVII. yy ela Trk tccarlar.
I. yy'da stanbul'da bir Yahudi doktor
da) ve tccar.

lar tarafndan izilen dervi resimlen

 A; ^
<#

XVIII. yyda Osmanl hk

tarafndan elilikler m
grevlendirilen bir tercman.

Persler ve Trkler iin avclk uzun sre sosyal,

kltrel ve hatta asken-'nem tamtr.

XVII. yy balarnda Ingiliz tccarlar tarafndan Amerikadan getirilen ttnle tanan bir Trk
kahvehanesi.
 T. Jvl-k i f f j , :
*>- -r^Or^Z- -
XIX. yyda ldeki bir Arap
kle kervan.

iSS& i
ah harenaas vard ve beyaz
slektalarmdan daha gl
nmdaydlar. XVIII yyda haremaa
Aas.

:liahn annesi, Valide Sulcana hizmetisi kahve sunarken.

 da hizmetisi ile birlikte hamama Bir d~n trenindeki kadnlar.
bir Trk kadm.
 .U D IF.M 'K <^IT I.F. O B A M ) MS1H OONNF, A l \ YNIl)ASSAI)F,T II S

Sadrazamn Avrupal bir eliyi kabul.

Yapm 1755'te tamamlanan stanbuldaki Nuruosmaniye Camisi.

i riidesinin Osmanl giysileri; Giovanni Brindesnin XIX. yy Osmanl
as, cce saray soytars ve askeri niformalar tablosu
as tablosu.

n Osmanl sadrazam ve Avmpal eli tablosu.

Hippolite Berceau
1826'da Yenieri Ocann kaldrlmasndan nce geleneksel Osmanl giysileri
iinde ve sonra Batl tarzdaki giysiler iinde Sultan II. Mahmud.

Msr n Osmanl valisi Mehmed Ali Paa, ngiliz ve Fransz asken ve tekni
uzmanlarla grrken.
 8. BLM

D evlet

Mslman hadisleri Hz. Muhammed'in Arabistan'dan kafir

lerin kral ve prenslerine peygamberliini bildirdiini ve onlan
slama davet ettiini sylemektedir. Bu mektuplar pek ok h
kmdar, vali ve piskoposa gnderilmitir, ancak bunlardan en
nemlileri Ortadouyu paylam olan Bizans ve ran impara
torlar Sezar ve Husrevdir.
Konstantinopolisteki imparator Sezar, Roma imparatorlar
nn varisi ve de Konstantinden sonra Hristiyan bir imparator
luun hkmdanyd. Ayasofya papaz Agapetusun 530da m
parator Jstinyen ile ilgili u ifadesi imparatorluk onuru anla
tyordu:1
Efendimiz, siz baka onurlarn hepsinden yce olan onurunuzla ilk
nce size bu onuru ltfeden Tann'y onurlandryorsunuz. nsanlarn
adalet davasna devam etmelerini salamanz ve bu davann karsnda
olanlar cezalandrmanz iin size g verdi. Siz adalet yasasnn kral
l altnda bulunuyorsunuz ve size tabi olanlarn yasal olarak da kra
lsnz. "

Putperest Romada mparator, kral, rahip ve bir bakma da

tann anlamna geliyordu. Hristiyanla geilmesinden sonra,
hkmdar ilahi olma iddiasn srdrmedi ve imparatorluk ve
dini grevleri arasnda (imperium ile sacerdotium) ayrlk olma
sa da, bir snn kabul ettiler. Incilde de din ile siyaset ya da mo
dem dilde Kilise ile Devlet arasndaki farkllk yer almaktadr.
Incilde Hristiyanln kurucusu destekleyenlerine Sezarn ola
n Sezara, Tannnn olan Tanrya vermelerini buyurur (Matta
22:21). mparator Jstinyen de bu ikisi arasnda kesin bir aynm

153
KESTLER

yapmtr ve altnc novellasnn giriinde Konstantinopolis pat

riine unlan sylemektedir:2
"Tanr nn size balad hediyeler olan imparatorluk ve papazlk otori
tesi insanln en byk nimetleridir. mparatorluk otoritesi insani olan
larla, papazlk otoritesi ilahi olanlarla ilgilenir ama her ikisinin kayna
da ayn ve tektir, her ikisi de insann yaamn sslerler.

nceki Bizans hkmdarlar tarafndan mparator, Sezar ve

Augustus gibi Roma unvanlan kullanlrd. Sonralan iki Yunan
ca szckle, Basileus ve Autokrator .olarak adlandrlmaya
baladlar. Bizansta imparator Devlete kar sorumluluu gibi
Kiliseye kar da sorumluluk tard. Grevi dini otoritelerin ta
nmlad doru gr (Platondan alnma Yunanca orthe
doxa terimi) onaylamak ve uygulamakt.
lk yzyllarda Konstantinopolisdeki imparatorlar grevleri
nin evrensel olduunu dnrlerdi. mparatorluk topraklan-
nn hkmdarlan ve Tanr tarafndan gnderilen tek doru di
nin ba olarak grevleri tm dnyaya imparatorluk bann ve
Hristiyan dinini yaymakt. mparatora Bizans trelerinde dnya
hkmdan anlamna gelen Kosmokrator ve zamann hkm
dar demek olan Khronokrator unvanlar verilirdi. Altn sikke
olan Solidus ya da Denariustu. Evrensel imparatorluk hkm
ranlnn iaretleri ve armalan arasnda en glsyd.
III. yydaki atmalar ve kaos sonucunda Bizans impara
torlarnn elindeki devlet, gszlemi ve fakirlemi bir aske
ri ve idari sistemle klmt. Konstantinin balatt ve on
dan sonra gelenlerin de devam ettii reformlarla imparatorluk
hkmetinin gc ve etkinlii artt gibi, ileride gelecek tehli
ke ve yenilgiler karsnda ayakta kalabilme olana da salad.
Gerek bakent, gerek de tara yeni rgtlenmeden etkilenmi
ti. Ynetim, merkezde profesyonel memurlann yer ald, dev
let gvenlii, savunma, maliye ve d ilikilere bakan dairele

154
 DEVLET

re ayrlmt. mparatorluk eyaletleri kltlerek saylan artrl

m ve her eyalet bir vali ynetiminde drt byk eyalete b
lnmt. Valilere byk gler verilmiti. Askeri ve mali alan
larda nemli derecede bamsz olmakla birlikte, kiisel olarak
imparatora kar sorumlulard.
Yeni sistemin etkinlii nemli lde askeri rgtlenmeye
balyd. mparatorun kendine ait ileri dzeyde eitimli dzen
li ordusu, ierideki isyanclara ya da dardaki dmanlara kar
harekete gemek zere emrindeydi.
phesiz en nemli dman, mparatorluk otoritesinin tek
rakibi Pers hkmdanyd. Pers hkmdan I. ahpur 260ta Ro-
mallara kar kazand bir zaferi anlatan bir yaztta unlar
sylemitir:3
"Ben, ran tn ve dier lkelerin Krallar Kral M azday a tapan tanrla
rn soyundan gelen ran krallar kral Ardair'in olu ve Papakn torunu
abpurun... Ben, ran topraklarnn hkmdarym."

Gerekten de ahpur, Romallar" a karsnda byk bir za

fer kazanmt. Ancak ondan sonraki yzyllarda Roma devle
ti rgtlenerek glenmi, randaki devlet ise gcn kaybet
meye balamt.
Anuirvan (Byk Ruh) olarak bilinen I. Husrevin hkm
darl (531-579) devrimci mcadele ve deiiklik dneminin en
st seviyesi olmutur.
Kendinden nceki hkmdar olan babas Kubad (448-496;
499-531) zamannda Mazdak adndaki Manici bir dini isyancnn
balatt bir tr komnist hareket, kral tarafndan feodal soylu
lara kar bir silah olarak korundu. Husrev belirli bir oranda hu
zuru salad. Mazdekileri ezerek devleti, hkmeti ve orduyu
yeni bir dzene oturtmay denedi. Balangta baar salad ve
bu abasndan sonra askeri alanda gl bir dnem balad.
Ne var ki imparatorluk temelden gszlemi, feodal yap

155
KESTLER

s bozulmu ve yerini cretli srekli orduyla askeri bir despot

luk almt. Ayrcalkl snflar baklklarn vergilerden korur
larken, dier yandan da krala baml hale geliyorlard. Dola
ysyla yaam saray evresine odaklanmaya balamt. Henz
deiim sreci tamamlanmamt, eski bamszlk ruhu sr
yordu. Husrevin ardndan soylular taht yine tehdit ettiler. VI.
yyn yabanc savalar ve i kanklklar dneminde askeri ko
mutanlar dahi tmar sahibi olmulard. Generallerin egemenli
inde yeni bir askeri feodalizm balad ama yerlemesine fr
sat verilmedi.
VII. yy balarken ran Mslman Araplar tarafndan istila
edildii zaman merkezi otorite dalmaya balamt. Eyaletler
de babadan oula geen beyliklerin hakimiyetindeydi, ancak
imparatorluk ordulannn ilk yenilgilerinin ardndan bu beylik
ler teker teker igal edilerek halifelerin hakimiyetine girdiler.
Sasaniler'in son yzylnn toplumsal ve siyasi krizine dini
karklklar da elik ediyordu. En nemlilerinden birinin Mani-
ciler olduu eitli Zerdt tarikatlar, kraliyete ve dine meydan
okudular. Bu eylemler tamamen baarl olamadlar ama yine
de Zerdt dini kurumunun otoritesini sarstlar.
Mslmanlarn karlat ve Abbasi halifeliinin eitli si
yasi kurumlannn temel ald Sasani sistemin durumu byley-
di. Karakteristik zellii grevden alma ve ldrmenin olduu
despotluktu ve bunlar iin Arap fatihlerinin hayranln uyan
dran aal trenler dzenlenirdi. Sistemden kalan bir brok
ratik daha vard. Geriye kalan eski Pers feodal soylulan aske
ri adan etkisiz ve nemsiz hale gelmilerdi. Ancak soylu aile
ler glerini ve etkinliklerini brokrasi araclyla koruyorlar
d. slam anda Pers soylu kalemiye snfnn becerileri yeni
den sahneye kacakt.
Pers* krallk kuram dini temeller zerine kuruluydu. Part-

156
hlarn tersine, Sasaniler bir tr devlet kilisesi kurmulard. Bu
kilise kraliyet iktidarn kutsuyor, siyasi ve toplumsal yaamda
etkin rol oynuyordu. Bu durum, ok iyi dzenlenmi ve ban
da bir barahibin yer ald bir hiyerari tarafndan salanyor
du. Barahip hem dini hem de dnyevi bir otorite durumun
dayd, toprak ve ayrcalk sahibiydi. Ruhban snfn st dzey
lerinde bulunanlar aristokrasiden geldikleri iin bir tr Nobles-
se de Robe (cbbe soyluluu) oluturuyorlard.
ncelikle aristokratik bir toplum olan Sasani ran'nda sta
t, kapal st snflara ye olmaktan gelirdi. Bu tr bir toplu
mun kusurlan olduu gibi iyi zellikleri de vard. Bunlarn en
banda, genellikle Greko-Romen dnyasnda olmayan val
yelik ve sayg gelenei gelirdi.
VI. yydaki olaylarla Pers devletinin aristokratik temeli ciddi
bir biimde gszlemi, slamiyetle gelen demokratikleme
ile de lmcl bir darbe almtr.
Araplar tarafndan yenilgiye uratlan Bizans ve ran dev-
lederini karlatrmak aydnlatc olacaktr. ki devlet arasnda
corafi bakmdan ilgin bir benzerlik vard. Her iki imparator
luun temelleri de, hakim imparatorluk halknn dil ve kltr
nn hakim dil ve kltr durumuna geldii bir yaylada atlm
t. (Pers ve Zerdtiler ran yaylasnda, Yunan ve Hristiyanlar
Anadoluda.)
ki imparatorluk da dinleri ve dilleri onlannkinden fark
l olan komularnn topraklann denetimleri altnda almlar
d. Perslerin Iraktaki, Bizansn da Suriyedeki tebaalar dille
ri Aramice olan Hristiyanlard. Bizansllar Suriyede kiliseler
deki gruplarn muhalefetiyle karlamlard. Zaman iinde bu
gruplar, kendi kimliklerini, dini uygulamalarn ve hiyerarileri
ni yaratmlard.
ki imparatorluun bakentlerinin corafi konumlar

157
KESTLER

nemli farkllklaryd. Anadolu yaylasnn uzak kesinde,

yksek surlaryla gvenlik altndaki Konstantinopolisi Arap-
larn fethetme giriimleri baarl olamamt.
mparatorluk, glerini tekrar toplayp birletirerek yzlerce
yl daha ayakta kalmay baaracakt. Sasanilerin Iraktaki ba
kentleri, ran yaylasnn yaknlarndaki Ktesifon ise 637 yln
daki ilk saldn hareketleriyle kaybedilmi ve sonrasnda da e
itli Pers ordularnn etrafnda toplanacaklan baka bir merkez
olmamt.
Araplar yaylma srelerinde birbirinden ok farkl iki im
paratorluk devleti geleneiyle karlamlardr. Roma ve Pers
geleneklerinden her ikisi de onlan farkl ekillerde etkilemi
tir. Gemite olmu ve gelecekte olacak byk imparatorlukla-
n yutan istila dalgalan ile Mslman Arap istilalan arasnda da
nemli bir fark bulunmaktadr. Germenler Bat Roma mpara-
torluunu istila ettiklerinde, kendi hiyerarisi, hukuku ve ku
rumlan bulunan bir din ve devletle, Hristiyanlk ve Roma m
paratorluu ile karlamlard. stilaclar bu dini ve devleti en
azndan ilke olarak kabul ederek amalanna Roma ve Hristi
yan devletinin ikili yaps iinde ulamaya almlardr. Bat
l imparator barbar efendilerinin kuklas haline gelmi, barbar
lar da bu kuklaclk oyununa katlmaktan memnun olmular
ve sonunda Bat imparatorluu ykldnda, zaman iinde Al
manyada yeni bir Kutsal Roma mparatorluu kurulmutu.
Bizans ve ran istila eden Araplar ise ok farkl bir biimde
hareket ederek eski sistemin kurumlann ykm ve kendi ege
men kurumlann kurmulardr. Daha sonra Doudan gelerek
slam topraklarn istila edenler, Avrupadaki Germen istilalan-
na benzer biimde davranmlardr. Trkler, hatta din deitir
dikten sonra Moollar, slam dini kurumlan ile halifelik ve sul
tanlk dzenini koruyarak, bunlan karlan dorultusunda kul

158
 DEVLET

lanmlardr. Batda Latincenin korunduu gibi, Douda da ye

ni efendiler Farsa ve Arapay korumulardr.
Dierleri gibi vergi toplayan ve savaan Mslmanlar, bu
etkinliklerine dinlerini onlardan ok daha fazla kartrmlar
dr. Mslman ve Hristiyan deneyimi bu adan derin bir fark
llk ierir. Konstantinin Hristiyan oluuna dek geen yz
yl sresince bir aznlk olarak Hristiyanlar devlet tarafndan
hep pheli grlm ve genellikle ikence grmler ve bu
dnemde kendi kurumlann oluturarak Kiliseyi kurmular
dr. slamiyetin kurucusu Hz. Muhammed kendisinin Konstan-
tiniydi. Tm yaam boyunca slamiyet din olduu gibi siyasi
bir ballka. Hz. Muhammed Medinedeki toplumunun, lideri
olarak bir devleti ve bir halk slamiyet ile ynetmitir. Hz. Mu-
hammedin yaptklan tm Mslmanlarn tarihsel zbilincinin
temelini oluturan Kuran ve hadislere gemitir.
Hz. Muhammed ve ashab asndan Hz. sa dnda pek ok
Hristiyann iine girdii Tann ile Sezar arasnda seim yapma
tuzana dme ihtimali olmamtr. Mslman deneyiminde
ve retisinde Sezar yoktu, Tann devletin bayd ve Hz. Mu
hammed onun adna retiyor, hkm sryordu. Peygamber
olarak yerine geecek kimse olmayacak ve olamazd. slami
yetin dini ve siyasi hkmdan olarak ise ondan sonra halife
ler gelmitir.
Zaman zaman halifenin Kilisenin ve devletin ba, yani hem
papa hem imparator olduu belirtilmitir. Ancak Ba terimleri
ile yaplan bu tanmlama yanltc olmaktadr. Hristiyan impa
ratorluundaki gibi imperium ve sacerdotium arasnda bir ay-
nm olmamas, kendi hiyerarisi ve ba bulunan ayn bir din ku
rumu ile kilise olmamas kesindir. Halifelik daima dini bir ma
kam olarak tanmlanm, halifenin de Peygamberin mirasn
korumak ye eriat uygulamakla grevlendirildii belirtilmitir.

159
KESTLER

te yandan halifenin dini bir grevi yoktu ve gerek eitimiy

le gerek de profesyonel deneyimiyle ulemadan deildi. Gre
vi dini yorumlamak deil, onu korumak ve tebaasnn b dn
yada iyi bir Mslman olarak yaayarak teki dnyaya hazrla
naca koullan salamakt. Bunun iin de slam devleti snr
lan dahilinde Tannnm gnderdii eriat srdrmesi, bu snr
lan savunmas ve zaman geldiinde tm dnya slamiyet
n kabul etmeye hazr olana dek geniletmesi gerekiyordu. s
lam tarihinde ilk fetihlere aklklar anlamna gelen Arapa
ftuh ad verilir.
Halife, bulunduu konumun eitli ynlerini simgeleyen e
itli unvanlara sahipti. Hukukular ve ilahiyatlar ondan o
unlukla imam olarak sz ederler. Askeri ve siyasi otoritesi
emir el-mminin olarak ifade edilir ve bu en ok kullanlan
unvandr. Halife unvan genellikle tarihiler tarafndan kul
lanlr, ounlukla da sikkelerin zerinde bulunurdu. Kuram
sal olarak ve Hz. Muhammedden sonraki birka yzyl da pra
tik olarak, tek bir devlet tarafndan ynetilen tek bir Mslman
topluluu bulunuyordu ve ba da halifeydi. Hristiyanln ter
sine, slamiyet egemenlik unvanlarnda, genellikle etnik durum
ve toprakla ilgili bir ad yoktur. spanya, Fransa, ngiltere ya da
baka Batl lkelerde krallarn edeeri bulunmaz. XVI. yyda
ran ah ile Osmanl sultan bu unvanlar aralanndaki byk
savalarda birbirlerini aalamak amacyla kullanlmlar, ken
dileri iin kesinlikle kullanmamlardr. kisi de kendi lkele
rinde Mslmanlarn hkmdan ve Allahn dnyadaki temsil
cisiydi. Dman, bir isyanc, bir muhalif ya da en fazla yerel
bir hkmdard.
Halifeliin ortaya kt dnemde ilk Mslmanlar u
nemli sorularla yant aradlar: Kim Halife olacak? Nasl seile
cek? Gcnn snrlan ne olacak? Grevden alnabilir mi? Yeri

160
ne kim geecek? lahiyatlar ve hukukular bu sorular derin
lemesine tartmlar, din retisinin ve hukukunun ilkelerini
ele almlar ve ilk halifeliin deneyimini rnek gstermilerdir.
iiler halifeliin Peygamber soyundan babadan oula gemesi
gerektiini iddia ediyorlard. Bu yzden onlara gre Hz. Ali ile
olu Hasann ksa sreli hkmdarlklar hari dier halifelerin
tm gaspyd. Snni Mslmanlar ise halifeliin seimle ol
mas gerektiini ve Hz. Muhammedin Kurey airetinden olan
herkesin halife olabileceini ileri sryorlard. Snni hukuku
lar eski Arap airetlerinden yeni bir reisin seilecei bir seimi
destekliyorlard. Semenlerin kimler olaca, saylan ve seim
yntemi kesin olarak tanmlanmamt. Kimi hukukular da ye
terliliklerinin ne olduunu tanmlamadan yeterlilii olan se
menlerin oy vermesini istiyorlard. Bazlan da belirli bir semen
saysmdan, be, , iki, hatta tek bir semenden sz ediyorlar
d. Halifenin tek bir semenle belirlenmesinin sonraki aamas
halifenin kendisinin yerine geecek kiiyi semesiydi.
Tm bu tartma ve retiler, dindar hukukularn siyasi
gerekleri istemeyerek de olsa kabul ettiklerini ortaya koymak
tadr. Bir kurum olarak halifeliin geirdii evrim drt dnem
de incelenebilir. lk dnem modem tarihiler tarafndan patri-
yarkal olarak adlandrlr. Snni Mslmanlarn doru ynlen
dirilmi halifelik dnemidir. Bu dnemdeki drt halifeyi n
ceki halifeler ya da meslektalan semitir. Ne var ki, patriyar-
kal halifelik ve beraberinde de seilmi hkmdarlk, i sava
ve hkmdarn ldrlmesi ile sona ermitir. Bunun ardndan
halifelik, teoride deilse de uygulamada, Emevi ile Abbasi ha
nedanlarnda babadan oula gemitir.
lk halifelerin sahip olduklan g, onlardan ncekilerin ve
sonrakilerin despotluundan olduka uzakt. Gleri slami
yetin siyasi ahlak ve eski Arabistann otorite kart tre ve

161
KESTLER

gelenekleriyle snrlyd. slamiyet ncesi airlerden Abid ibn

el-Abras bir iirinde, aireti iin lakah" szcn kullanm
tr. Eski yorumcular bu szcn bir krala asla boyun ememi
airetler iin kullanldn belirtmilerdir. Abidin halkn anla
trken duyduu gurur, sylemek istediklerini aka anlatmak
tadr:4
Krallarn ua olmay kabul etmediler, asla boyun emediler
Ama savata yardma arldklarnda memnuniyetle gittiler.

Hakimler ve Samuel kitaplarnda anlatlan eski srailliler gi

bi, eski Araplar da krallk kurumuna ve krallara gvenmezler-
di. Etraflanndaki lkelerin monari kurumunu bilirlerdi, kimile
ri bunu uyarlamaya bile almlard. Gney Arabistan devlet
lerinin ve kuzey snr beyliklerinin krallan bulunuyordu. Ancak
bunlar Araplar asndan eitli llerde marjinal kurumlard.
Gneyin krallklanmn dilleri ve kltrleri farklyd. Kuzeydeki
snr beyliklerinin kkenleri Arapt ama Bizans ve Pers impa
ratorluklarndan etkilenmi olduklarndan eski Arap dnyasn
da yabanc bir unsur durumundaydlar.
Suriye snrlarndaki Namarada bulunan ve en eski Arap ya
zt olan 328 tarihli bir mezar tanda mrl Kays ibn Amr iin
tac giyen ve Asad ve Nizar ile krallarn boyunduruk altna
alan tm Araplarm kral yazlmtr.5 Sz konusu kral byk
olaslkla snr beyliklerinden birinde hkm srmtr.
Arabistann slamiyetten nceki tarihi hakknda olduka az
bilgi vardr ve eitli efsanelerde kaybolmutur. Arap tarihinde
bir monari kurma giriimine rastlanmaktadr. Bu da V. yy so
nu ve VI. yy banda kurulmu ve ksa srm Kinda krall
dr. Gebe de olsa yerleik de olsa monariye kar Araplar
dmanca bir tavr taknmlardr. Araplar, vaha ehri olan Mek
kede bje krallar tarafndan ynetilmeyi deil, zerinde fikir

162
birliine vardklan reisler tarafndan ynetilmeyi tercih etmi
lerdir. Kral anlamma gelen Arapa malik szc ilahi bir un
vandr ve kutsaldr ama insanlar iin kullanldnda genellik
le olumsuz bir anlam ierir. rnein Kuranda despot ve ada
letsiz bir hkmdar rnei olan Firavun iin ska kullanlm
tr (18:70, 79). Dier bir kaynakta da Hz. Sleyman ile konuan
Saba Kraliesi Krallar girdikleri ehirleri yamalayp soylulan-
n fakirletirirler, demitir. lk Mslmanlar ran ve Bizanstaki
imparatorluk monarisinin doasm ok iyi tanyorlard. Pey
gamberin kurduu, o ve ondan sonraki halifelerinin ynettik
leri devletin yeni ve farkl olduunu dnyorlard. slamn
dini liderliini yeni bir imparatorluk haline getirmek eklinde
algladklan giriimlere kar ktlar. IX. yy balarnda yaam
olan el-Cahiz, Abbasilerin Emevilerin yerini almam hakl bul
duu bir yazsnda Muaviyeyi sulamaktadr:6
"Sonra Muaviye baa geerek birleme yl" olarak sz ettikleri bir ylda
Mslman toplumunun, danmanlarn, Medineliler'le Mekkeliler'in tek
hakimi oldu. Ama birleme olmad, bunun yerine ayrlma, iddet ve bas
k yl oldu, imamlk Husrevin krall, halifelik ise Sezarin despotluu
durumuna geldi. "

El-Cahiz bu deiikliklerden Muaviyeyi sorumlu tutarken

zamanndan nce karar vermitir, Ancak son Emeviler dne
mindeki durumu doru deerlendirmitir:
Danmanlar, yani ura yeleri iin sylenenler nemlidir ve
ilk slamiyetin hatta slamiyet ncesinin geleneklerini dn
drr. slamiyetten nce, Arap airetindeki seyyid ya da eyh
olarak adlandrlan reis, balayan ve zenlerin onay oldu
u srece makamnda kalabilirdi. Sz konusu kiiler reisi g
reve getiren ve grevden alan saygn kiiler ve airet bykle
riydi. Eitler arasnda birinci olan reis, tartmalarda araclk ya
pard. Gerek komutay kullanmasna yalnzca sava zamann

163
KESTLER

da izin verilirdi. Gerek ban, gerek de sava zamannda, g

revlerini yaparken airete miras kalan gelenekleri yerine getir
mesi gerekirdi.
Yeni airet reisinin seimi genelde aile yeleri arasndan ya
plrd ama babadan oula geme kural yoktu. Airet reisi ge
nellikle soylu bir ailen iinden seilirdi ve bu aile soylu olduu
kadar da kutsal olurdu. eyh ailesinin soyundan olanlar, yerel
bir ibadet yerini ya da kutsal bir eyi babadan oula saklarlard.
Airet reisi otorite ile deil daha ok saygnl ile yerini korur
du. Hali hazrda bulunan monari ve hanedana kar olan ha
reketler, slamiyet ile birlikte slami inancnn mminlerin kar
delii ve eitlii ilkesiyle ortaya kan aristokrasi kart gr
le de desteklenmiti.
lk Mslmanlar halifelii, bir anlamda sper eyhlik gibi
ayn tr otoritenin geniletilmi ekli olarak gryorlard. eyh
artk tek airetin deil, birleik slam toplumuriu meydana ge
tiren tm airetlerin reisiydi. Airet geleneinin yerini de slam
dini ve hukuku alyordu. Srekli ve yaygn durumdaki sava
zamanlan nedeniyle eski sistemde de var olan komuta grevi
nin artk yeni bir nemi vard.
Airet reisinin zaman zaman cemaa, yani airetin ileri ge
lenlerinin oluturduu meclise bakanlk etmek grevleri ara
sndayd. Meclisin ilk anlam oturulan yerdir, cemaa ise toplu
luk demektir. Meclis, eski Arabistanda bir tr oligari konse
yi gibidir. Reis, burada nde gelen dier yelerle beraber ada
let datr, siyasi kararlar verir, gnn konularnn tartlmasna
bakanlk eder, airleri dinler ve misafir kabul ederdi.
lk halifelik dnemine dek bu uygulama srm, sonra da
ha trensel hale gelmitir. Halife imparatorluunun genileme
si ve siyasi yaamnn karmak bir duruma gelmesi sonucunda,
artk eski meclis tarz yeterli olmamaya balamt. Halife Mu-

164
aviye, kendi yerine olu Yezidin aday gsterilmesine destek
aramak iin Arap airetlerinin nemli reislerine heyetler yolla
mtr. Muaviye bu hareketiyle yerine Yezidin gemesinde bir
derece baar elde etmi ama bunu gerekletirmek iin de bir
i sava kazanmak zorunda kalmtr. Hz. merin lm d-
eindeyken toplad nl ura, yeni halifeyi danma ynte
miyle semek iin klasik sretir. Klasik olarak nitelendirilme
sine karn, bu sre bir daha yinelenmemitir.
Danma grevinin hkmdarlara verilmesinin kamt olarak
sklkla Kurandaki iki ayet (3:153 ile 42:36) gsterilir. Mslman
yazarlar salk verdikleri danmay, knadklar keyf kiisel y
netimle karlatrrlard. Pek ok yerde danma savunulmu
tur. Bunlar arasnda, Peygamberin uygulamalarn ve grleri
ni kaydeden hadisiler, Kurandaki danma konulanm yorum
layanlar, Farsa, Arapa, Trke yazan ve hem kalemiye hem
ilmiye snfndan olanlar bulunmaktadr. Kalemiyedekiler ken
dilerine danmann, ulema da ulema ile danmann gerektii
ni belirtmitir. te yandan, danma salk verilirken zorunlu tu
tulmam; keyfi ynetim de knanrken, yasaklanmamt. H
kmdar ya da memurlannm kiisel otoritelerini daha az deil,
daha ok kullanmalar dorultusunda bir eilim vard.
Hkmetin otoriter bir kimlik almaya balamas ve baarl
devrimcilerin hayalkriklklan eitli klasik yazarlarn dile getir
dii bir metinde aka anlatlmtr. Abbasileri destekleyen Su-
dayf, Abbasilerin Emevilerin yerine halifelie gemesinin ne
den olduu deiikliklerden yaknarak yle sylemitir: "Payla
lan ganimetimiz zenginlerin yan geliri haline geldi. Danman
lk eklindeki liderliimiz keyfi bir hl ald. Baa gemek iin
herkesin katlmyla yaplan seimlerin yerine veraset geldi.7
En otokratik hkmdarlar zamannda bile bir tr halk mec
lisi bulunurdu. Baz hanedanlardan halifelerce halk toplantla-

165
KESTLER

n dzenlenir, bu toplantlarda eitli toplumsal snflardan tem

silciler, hkmdarn ya da onun yerine st rtbeli bir memu
run yanna kanlr ve dileke vermelerine izin verilirdi. Hami
leri olunan bilginler ve airler de huzura karlr ve meslekle
rinde ilerleyebilirlerdi. Bu toplantlara girii kontrol edenler, s
relerle etkinlik ve bazen de g kazanrlard. Divan- hma
yun Osmanl dneminde bir kurum haline gelmiti. Sultan XV.
yy balannda ya da daha nceki bir dnemde, paalar divan
na bakanlk yapard. Bir sultan ldkten sonra, yerine yenisi
gelene kadar geen srede paalar kendi balanna divan top
lants yapabilirlerdi.
II. Mehmed, bu divanlara bakanlk yapmay brakp bu ba
kanl sadrazamna devreden ilk padiahtr. Osmanl tarihile
ri tarafndan anlatlan bir ykde bu durum yle aklanmak-
tadr: Bir gn bir kyl divana gelir ve heyete Padiah hangi
niz? Bir ikayetim var. der. Padiah bu olaya bozulunca, sad
razam da padiaha divana katlmak yerine, bir kafesin arkasn
dan toplantlar seyrederek bu tr skntl durumlardan da kur
tulabileceini syler."8
Padiahn divandan ekilmesi, bu yknn doru olup ol
mamasndan bamsz olarak, sultann bir kafesin arkasnda
oturduu aka belirtilen II. Mehmedin usul kurallaryla da
dorulanmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dnemine dek bu
uygulama srmtr. Kanuni divan toplantlarn kafes arkasn
dan seyretmeyi bile brakmtr. XVI. yyda divan haftada drt
kez dzenli olarak toplanrd. Toplantlara afakta balanr ve
tm devlet ileri grlrd. Sabahlan ounlukla ikayetler
dinlenir, dilekeler kabul edilirdi. Divann banda ya sadra
zam ya da grevli vezir olurdu. len dileke verenler ve te
kiler gider, divandakilere yemek hazrlanr ve yeler kalan i
leri grrlerdi. ada belgelerde, divann tamamen dan

166
 DEVLET

ma niteliinde olduu ve son sz padiahn verdii .ak ola

rak belirtilmitir. Belli konularda sadrazam divann konuyla il
gili yesinden bilgi alabilir, hatta fikir danabilirdi, ancak di
vann btnne danmazd. Hukuki konular bakadlara, as
keri konular yenieri aasna, denizcilikle ilgili olanlar da kap
tan paaya aktarlrd.
Osmanl divan daha kurumsal ve gsterili zellii ile hem
Osmanl dnemi hakknda daha ok ve doru bilgi vermek
te, hem de genel bir deiiklii ortaya koymaktadr. lk nce
Trkler, sonra da Moollar olmak zere bozkr halklannn, Or
tadouya gelmesinin ardndan, slam tarihinde ilk kez srek
li ve dzenli danma kurullarnn varl grlmektedir. rann
Mool hkmdarlarnn vezir bakanlnda toplad st d
zey memurlardan oluan byk bir meclis olduu bilinmekte
dir. Byk divan anlamnda Farsa divan- buzurg, olarak bi
linen bu kurum, Moollarm airet meclisi olan kurultaylarn
dan gelmi olabilir. Mool sonras ran hkmdarlan zamann
daki benzer meclisin almalarna hem randan hem de da-
nda kaynaklar tanklk ederlerdi. Msrda da Memlukler zama
nnda yksek dereceli emirlerden oluan bir meclis vard, an
cak bu meclisten daha sonraki Memlukler dneminde nadiren
sz edilmitir.
Osmanl mparatorhunda sabit bir toplant saati ve al
ma dzeni olan divan- hmayunun yam sra, belirli yeler ta
rafndan Arapa ura kknden gelen meveret adl baka top
lantlar da dzenlenirdi. Meveret, divan iin deil, sadraza
mn ya da padiahn belli bir sorunu grmek iin topladkla-
n askeri ve dier erkann toplantlan iin kullanlrd. XV. yyda
Balkan savalan srasnda bu tr meveretlerden ska sz edil
mitir. Bunlar XVI. yy ve XVII. yyda da srm, XVIII. yy so
nundaki krizlerde daha sk toplanmtr. Osmanl tarihini anla

167
KESTLER

tan eski belgelerde Osmanl hanedannn kuruluu da bir me

verete balanmaktadr. Bu belgelere gre, bir lider semek iin
meverette toplanan beyler uzun tartmalann sonunda Os
man Beyi seerek kendisinden reis olmasn isterler, o da ka
bul eder.9 Belki de bu Osmanl devletinin gerek dou yk
sdr. Bir efsane bile olsa, ilk Osmanl tarihilerinin byle bir
efsaneyi seerek hanedan tarihine mal etmeleri byk nem
tamaktadr.
Abbasi halifelerinin otokratik gleri . artarken, Badattaki
halifelerin kiisel gleri azalmtr. X. yydan sonraki zamanlar
da slam dnyasnn tamamnn tartmasz hkmdarlar duru
mundaki Mminlerin Emirlerinin kendi lkelerinde, kendi ba
kentlerinde, en sonunda da kendi saraylarnda komutanlklar
ellerinden alnmtr.
Bu sre geni slam imparatorluunun uzaktaki eyaletlerin
de balam, sonunda da bakentin hemen dndaki tm eya
letlere yaylmt. Halifeler eyalederde bir sre merkezi hk
meti bir eit kuvvetler ayrl sayesinde devam ettirebilmiler
di. Maliye, ynetim ve haberleme dorudan Badata kar so
rumlu olan reislere braklmt. Silahl glerden, snrlarda ve
ehirlerde dzenin salanmasndan eyaletin valisi, vergilerin
toplanmasndan, yerel giderlerden arta kalannn Badattaki
mliyeye gnderilmesinden defterdar, imparatorluk kurye sis
teminin yrtlmesi, olaylann bakentteki posta ve haberalma
mdrne dzenli olarak rapor edilmesinden de posta keth
das sorumluydu. Bunlardan biri, bu da genelde vali olurdu,
tekileri denetimine aldnda merkezi denetim zayflar, o
unlukla da sona bulur, valilik zerk, hatta babadan oula ge
en bir beylik haline gelirdi.
X. yy balarnda eski slam imparatorluunun tamamn ba
badan ula geen beylikler oluturuyordu. Bu beylikler, Cu

168
 DEVLET

ma namazlarnda Badatta bulunan halifenin adn anmak, ba

zen adna sikke yaptrmak dnda tm nemli konularda ba
mszdlar. slam dnyasnn liderliini almak zere Abbasi-
lere meydan okuyan ve kendilerine halife unvann veren Fa-
timiler ile birlikte, bu szde hkmdarlk ball da sona er
miti. Bu szde ballk, Fatmilerin dnn ardndan tek
rar ortaya km, ancak Moollarn 1258 ylnda Abbasi hali
feliinin kalntlarn yok etmeleriyle tm nemi yitirmiti. Msr
Memluk sultanlar bir sre devam ettirdii glge halifeler soyu,
1517 ylnda Osmanl fethiyle son bulmutur.
Bundan sonra asl hkmdarlar halife deil, emir olarak
adlandrlan askeri komutanlard, X. yy balanndan sonra da,
Emirler Emiri anlamna gelen Emir iil-mera olmutu. Bu un
van, slamiyetten nceki randa kullanlan bakomutan iin
komutanlar komutan, barahip iin rahipler rahibi ve impa
rator iin krallar kral ya da ehinah unvanlarna benzemek
tedir. X. yy ortalarnda kral (malik) unvana hkmdarlann
kendilerini tantt yaztlarda ve sikkelerde rastlanr. Bu unva
n ilk kullananlar o dnemde baa geen baz yeni ran hane
danlaryd. Bunlarn ardndan Seluklular, Selahaddinin soyun
dan gelenler ve daha kk hanedanlar gelmitir. Bu unvan,
halifeye, sonra da sultana eit olmay anlatmyor, baka yerde
ki stn bir hkmdarn gevek hakimiyeti altnda olan yerel
bir hkmdar belirtiyordu. Bu adan, ada Avrupada e
itli hkmdarlann Kutsal Roma mparatorunun szde stn
l altnda kendileri iin kral unvann kullanmalanna ben
zemektedir.
Arap dilinin olduka zengin dil varlnn sunduu pek ok
seenek arasndan bu unvann tercih edilmesinin nedenini tah
min etmek zor deildir. Bu unvam ilk kullananlar, ran kltr
nn olduu, eski ran'n monari geleneklerinin yaamaya de

169
KESTLER

vam ettii topraklarda hkm sryorlard. randa grev yap

m st dzey memurlar araclyla ve saray adab, trenle
ri ile ilgili eski ran yazlarnn evrilmesiyle, rann saray ada
b ve unvanlan, Abbasi halifelerinin saraylarn etkilemiti. Es
ki randaki ah unvan henz Mslman hkmdarlarn ka
bul etmeyecekleri kadar yabancyd ama Arapa karl olan
malik kabul edilebilirdi. Sonralar kullanlan krallar kral anla
mndaki malik el-mlkn eski Farsadaki ehinaha benze
dii aktr. Hadislerde bu unvana kar klr ve Hz. Muham-
medin krallar krah"mn hi kimseye denemeyeceini, yalnz
ca Allah iin kullanlabileceini syledii belirtilir. Yine de B-
veyhiler, Abbasiler ve sonraki hanedanlar bu unvan kullanm
lardr. Bu unvann anlam ok akt, eyaletlerin hkmdarlar
kralsa, bakentin hkmdar da krallar kralyd.
Bu deiiklikler sonucunda, taradan merkeze doru ye
ni bir imparatorluk otoritesi sistemi olumaya balyordu. Bu
yeni sistem halifelerle ilikili olmasnn yam sra onun, aske
ri ve siyasi olaylardaki otoritesinin byk blmn ele gei
riyordu. Seluklu Trklerinin gneybat Asya'nn byk bl
mn hakimiyeti altna alarak Byk Sultanlk adyla bilinen
devleti yaratmasyla bu sre XI. yy ortalarna doru tamam
lanm oldu.
Arapada sultan" hkmdarlk ve otorite anlamna gelen
soyut bir szcktr. Bu szck en bandan beri hkmeti ya
da daha genel anlamda otorite sahiplerini belirtmek zere kul
lanlmtr. Hkmdarn ve devletin genellikle aym anlama gel
dii bir toplumda bu terim hem siyasi otoritenin ilevi, hem de
bu otoritenin sahibi iin kullanlmtr. Resmi bir biimde olma
sa da valiler, vezirler, kimi zaman da hem Abbasi hem de Fa
tmi halifeler iin kullanlmtr. X. yyda bamsz hkmdar
larn unvam olarak ve hkmdarlan bir st makam tarafndan

170
greve getirilen ve grevden alnabilenlerden ayr tutmak ze
re kullanlm ama bu kullanm resmilememitir. XI. yyda, Sel
uklular tarafndan benimsenmesiyle resmilemitir. Seluklu
larda yeni bir anlam ve iddia iermeye balamtr. slam l
kelerinin tmnn en st siyasi hkmdarl ve halifenin di
ni birincillii lsnde, en az ona eit bir otorite anlamn ka
zanmtr. 1133 ylnda Seluk sultan Sencerin halifenin vezi
rine yazm olduu bir mektupta bu durum ak olarak belir
tilmitir:10
"Dnyann efendisinden... Dnya kralln aldk ve bunu inananlarn
liderliinde babadan ve dededen mirasla ve hakkmzla aldk..."

Baka bir anlatmla, hakimiyet Seluk hanedanna aitti, Tan-

n tarafndan verilmiti ve dini otorite asndan da halife tara
fndan onaylanmt. Sultanlk da tpk halifelik gibi evrensel ve
benzersizdi. slamiyetin tek dini liderinin halife olmas gibi, s
lam imparatorluunun ynetilmesinin, gvenliinin ve dzeni
nin sorumluluu da yalnzca sultana aitti. Sultan ile halifenin
arasndaki otorite aynm ok kesindi. yle ki, Seluklularn
gsz olduu bir dnemde halife siyasi otoritesini bamsz
olarak uygulamaya kalktnda, sultan ve szcs bunu sultan
lk yetkilerine mdahale olarak kabul ederek protesto etmiler
di. Halifenin grevlerin en iyisi ve dnyamn yneticilerinin ko
ruyuculuu olan imamlk grevini yapmay srdrmesini, dev
leti ynetme grevini de bu grevin verildii sultanlara brak
masn belirtmilerdi.11
Bu ifte hkmranlk durumu, siyaset ve devlet ynetimi
hakknda yazan Mslman yazarlar tarafndan fark edilmiti.
Bu fark edi, pratik siyaset deneyimleri olanlarn yazlarnda
doal olarak ok aktr, bununla birlikte hukukularn ve ila
hiyatlarn eserlerinde de grlmektedir. ki grup da bu ayn-
l, eski Hristiyan-Roma imperium ve sacerdotium ayrmnda

171
KESTLER

ve modem laiklik-din ayrmnda da grmemilerdir. Sultanlk,

eriat en azndan halifelik kadar uygulayan ve eriatn koru
duu dini bir kurum olarak grlyordu. Seluklu sultanlan ve
halefleri zamanndaki ulema devlet ilikisi, halifelerin zamann-
dakinden daha yaknd. Ne halife, ne de taraftarlan bir ruhban
snf eklinde tanmlanabilirdi. ranl yazarlar bata olmak ze
re Ortaan Mslman yazarian gerek ayrm, biri monar-
ik, teki peygamberlie ilikin olan ama ikisi de dini iki otori
te arasnda gryorlard. Peygamber, Allah tarafndan Allahn
yasasn yerletirmek ve yaymak zere gnderilmiti. Peygam
ber semavi bir devlet kurmutu, ancak insan ynetimini, oto
ritesini askeri ve siyasi yollardan elde eden, uygulayan ve de
vam ettiren bir hkmdar yapmalyd. Otoritesi sayesinde, Al
lah kanunlarndan bamsz olan ama onlarn aksine olmayan
emir verme ve sululan cezalandrma hakkm kazanrd. Her
ada bir peygamberin olmas gerekli deildir ve Hz. Muham-
medden sonra baka peygamber gelmeyecektir. Ancak her za
man bir hkmdarn olmas gereklidir, aksi halde dzen anar
iye dnr.
Siyasi istikrar ile dini Ortodoksluk ilikisi aka anlalm ve
ska dile getirilmiti. Mslman yazarlar, bazen Hz. Muham-
medin bir deyii, bazen de eski bir ran bilgelii olarak bu ili
ki yle ifade ederler: slamiyet (ya da din) ve devlet ikiz kar
detir, biri yokken dieri geliemez. slam temeldir, devlet bek
idir. Temeli olmayan ker, bekisi olmayan da kaybolur.
Halifeyi Sultan seer ve atar, sonra da Snni birlik ilkesinin so
mutlamas ve toplumun ba olarak onun egemenliini kabul
eder. ki makamn fark Walter Bagehotun ifadesiyle hk
metin etkili ve onurlu paralan eklinde aklanabilir: Halkn
saygsn kazanan ve koruyan ile bu sayede yryen ve yne
ten arasindaki ayrm. Bagehotun bu szleri ngiliz anayasa

172
s ve Parlamento ile monari hakkndayd ama Ortaa slami-
yetine de uygundur. G sultan, otorite de Halife tarafndan
temsil ediliyordu. Sultan halifeye g veriyor, karlnda hali
fe de ona yetki veriyordu. Halife hkmediyor ama ynetmiyor
du, sultan ise ikisini de yapyordu.
Bir sre Seluklu sultanl evrensel ve tek Snni kurum
olarak devam etti ve sayg grd. Seluklu sultanlnn para
lanmasnn ardndan sultan unvannn kullanm sklap yay
gnlaarak bir devletin ba olduunu ve stnde bir hkm
dar tanmadm syleyen herkesin kulland bir Snni unva
n oldu. Ortadouda XVI. yy balarnda byk devlet bu
lunuyordu. kisi, sultanlar tarafndan ynetilen Msr ve Trki
ye, ncs de ahlar tarafndan ynetilen rand. 1517 yln
da Msrn Osmanllar tarafndan fethedilmesinin ardndan, so
nuncu Abbasi glge halifesi Kahireden stanbula gnderildi
ve birka yl sonra da sivil bir yurtta olarak geri dnd. Bun
dan sonra baka halife olmad ve baka yerlerdeki kk taklit
leri gibi, Osmanl sultanlar da topraklarnda tek balarna, her
sultann kendi halifesi olduu byk hkmdarlar olarak h
km srdler. Sultanlarn zaten ok fazla olan unvanlanna bir
de halife unvan eklendi. Halifelik, XVIII. yy sonlarnda ok
daha farkl artlar altnda yeniden canlanana dek eski nemi
ni koruyamad.
nceki alardan beri git gide artan kanklk ve byk
lkte brokratik bir mekanizma, sultanlarn ve halifelerin h
kmetlerini destekliyordu, Erken halifelik dnemine ait belge
ler, hl fetihlerin ncesindeki gibi ran ve Irakda Pers, Msr
ve Suriyede Hristiyan brokrasileri tarafndan en azmdan ta
rann ynetiminin yrtldn, vergilerin salnp topland
n gstermektedir. Aradaki temel farkllk, imdi gelirlerin ye
ni Arap hkmetine gnderilmesiydi. Hkmet uygulamasnn

173
KESTLER

Araplatnlmas, standartlatrlmas ve merkezi bir imparator

luk ynetiminin kurulmas, ileride Emevi halifeler tarafndan
gerekletirilmitir. Halife Hz. mer, Arap tarih geleneinde te
mel amac mali olan, gelen paray kaydedecek, ondan yararla
nacaklarn listesini yapacak, hemen ve adaletli bir biimde da
tacak merkezi bir ynetimi, divan kurmutur. Emevi halifesi
II. merin brokrasinin geliimini geciktirmek istedii syle
nir. Eski bir idari tarihi, Hz. merden biraz ok papirs iste
yen katibine unlan sylediini aktanr:12
"Kalemini keskinletirip daha a z yaz. Bu daha iyi anlalr."Halife, ok
a z papirs kaldt iin biraz daha isteyen bir memura da unlan syler:
"Kalemini sivrilt, cmlelerini ksalt ve elindeki papirs idareli kullan.

Brokrasinin gelimesi bu politikalarla geciktirilebildiyse de

papirsn yerine kadn gemesiyle hzla yaylmaya balam
tr. Arivlerde yalnzca Osmanl dnemine ait ayrntl kaytlar
olduu halde, tarihiler, brokratik edebiyat ve bugne kadar
gelen pek ok belge brokrasinin eski alarda nasl ilediiy
le ilgili bilgiler vermektedir.
Abbasiler anda ynetim de modem devletlerde olduu
gibi her birinin kendine zg grevi olan, divan adl ksmla
ra blnmt. En nemli ksm maliye, haberleme, vergi sa
lnmas ve toplanmasyla ilgiliydi. gvenlik, ordu, bayndr
lk, haber alma, kraliyet kleleri ve klelikten azat edilenler, di
ni vakflar ve hayrsever kurumlar dier nemli ksmlardand.
Bunlar farkl dnemlerde ve rejimlerde farkl biimde dzen
lenmi ve genellikle ana balkta toplanmlard: Para, si
lahl kuvvetler ve haberleme. Bunlarn yan sra, dier divan
lar denetlemekle grevli tefti divanlar bulunuyordu. Bunlar,
tam olarak eriat ile ilgili olmayan konularda Ortaa ngiltere-
sindeki adalet divan gibi grev yaparlard.
Halifenin, daha sonra da sultann altndaki tm hkmet

174
mekanizmasnn banda vezir bulunurdu. Byk -laslkla
Arapa olan bu terim bir grev ya da yk alm kii anlamn
tamaktadr. Terim, ok daha eski bir Pers szcnden tre
mi ya da etkilenmi de olabilir, tik kez Abbasileriin kullanm
olduklan bu makam Sasanilerii rnek alarak ya da taklit ede
rek oluturduklan dnlmektedir. Vezir, halifeler dnemin
de mliyenin, adaletin ve tm ynetimin bayd. Vezirler, ilk
zamanlarda Dou ranl tek bir soylu aileden seiliyordu, daha
sonra ounlukla kalemiye snfndan gelerek brokratik hiye
rari iinde ykseldiler. Ynetimin ba olarak vezir genelde di
van reisleri iinden seilirdi. Vezirlerin grevi sivildi ve askeri
operasyonlara nadiren katlrlard.
Vezirlerin nemi, askeri emirlerin ortaya kmasyla azald.
Bveyhiler vezirlerini ba sekreter ve maliye nazn olarak koru
malarnn yan sra, o da tpk efendisi gibi bir subayd. Sultan
lar zamannda vezirlik yeniden ortaya karak yeni bir neme
kavumutur. Genelde sultanlar okuma yazmay, hkmet i
lerinin yrtld Arapa ve Farsay bilmeyen asker olduu
iin vezirlik makam yeni bir nem kazand. Vezirlik, Seluk
lu sultanl ile sona erdi. Onlardan sonraki dnemde, asker
ler her ey gibi brokrasinin denetimini de ald. Memluk Ms-
n nda st dzey bir asker olan davadar (mrekkepi) brokra
sinin bayd. Davadarin ynetiminde nemli ve yaygn bir b
rokrasi olutu. Memluk sultanlar zamannda hkmeti yrt
me sorumluluunu da alan bu brokrasi, sultanln uzun sre
yaamasnda etkili olmutur.
Osmanl sultanlar tarafndan askeri komutanlar iinden bir
grup vezir seilirdi. Avrupada bavezir olarak bilinen sadra
zam, askeri, sivil, hatta hukuki alanlarda olduka geni yetkile
re sahipti. Osmanl sadrazamnn maddi kazanc, sorumluluk
lar ve gc oranndayd. Kanuni Sultan Sleyman'n sadraza

175
KESTLER

m Ltfi Paa yllk kazancnn iki buuk milyon ake olduunu

belirtmi ve unlan sylemitir: kr Allaha, bu da Osmanl
devletinde yeterli bir miktardr.13Sadrazam Ltf Paa kazanc
nn bir buuk milyon akesini mutfak gideri, yarm milyon ak
esini hayr ileri iin harcadn, kendine de yanm milyon ak
e kaldn belirtir. rann Safevi ahlarnn da bunlarla kyas
lanabilecek nemli stat ve yetkilileri vard.
Hkmet ynetiminin byk blm gelir ve giderlerle ya
ni mliyeyle ilgiliydi. Osmanl dnemine, zellikle de XVI. yy
ve sonrasna ait pek ok blgesel ve merkezi ariv belgesi bu
lunmaktadr. Bu belgeler Osmanl mali yapsnn ayrntl bir
resmini izmektedir. Ne yazk ki daha nceki slam imparator
luklarna ait belge bulunmamaktadr. Dolaysyla tarihiler Os
manlI Ortadousu ve hatta Ortaa Batsndakilerle karlat
rlabilecek gndelik kantlar elde edememilerdir. te yandan
kimi kk arivlerde bulunmu, kimi tesadfen ve rastgele
toplanm ok sayda belge bulunmaktadr. Ortaa slami ma
li kurulularnn ileyiinin izlenebilecei tarihi, corafi, hukuki
ve ounlukla da brokratik bilgiler vardr.
Abbasilerin ilk dneminde maliye de ynetimin dier cep
heleri gibi dorudan vezirin sorumluluunda bulunuyordu.
Daha sonra, yalmzca mali konularla ilgilenen daha uzmanla
m bir memur olmutur. Bu memur, Trk ve Pers ynetimle
rinde defterdar olarak adlandrlmtr.
slam hukukunun gerektirdii ve pek ok Mslman hk
metin uygulad gibi biri genel, dieri zel (hassa) olmak ze
re birbirinden ayn iki maliye vardr. Bu aynm bazen ok kesin
olmasa da, zaman zaman birincinin aklarnn kincisiyle kapa
tldm gsteren kantlar bulunmaktadr. Genel hzinenin te
mel giderlerini bakentteki askeri birliklerin ve hkmdar sara
ynn harcamalar oluturuyordu. Halife el-Mamunun hkm

176
 DEVLET

darlna ait bir belgede gnde alt bin dinar olduu -^azmak
tadr.
Genel hazine hkmdarn siyasi ve askeri lider olarak har
camalarn karlarken, zel hazine Mslman toplumunun
dini lideri olarak yapt harcamalan karlamaktayd. Buna g
re, cihad iin gerekli snr kalelerinin bakm, Mekkeye hac
masraflar, eriat uygulamaktan sorumlu kadlarn ve dier din
grevlilerinin maalar, esirlerin kurtarmalklan, ulak sistemi,
elilerin arlanmas, airlere ve gerekli kiilere verilen bahi
ler zel hzineden karlanrd.
lke olarak devletin geliri slami vergilerden salanrd. Bun
lar, Mslman olmayanlardan alnan kelle vergisi olan cizye,
toprak vergisi olan hara, Mslmanlardan alnan aar ya da
zekatt. Salanan gelir genel hzineye aktarlrd. Genel bir uy
gulama olarak, bu vergiler "Mukus ad verilen baka vergi ve
resimlerle desteklenirdi. Hukukularn kar kmasna karn,
tm Mslman hkmdarlar tarafndan toplanmtr. zel h
zinenin geliri halifenin zel malikaneleri ve gelirlerinden sa
lanr, el koymalar, devlete kalan mallar ve cezalarla da destek
lenirdi.
Vergiler mal olarak da, para olarak da alnrd. Eski Sasani
topraklar ran ve Irak ile daha douda Orta Asya ve Hindis
tandaki uzantlarnda para birimi olarak gm dirhem kulla
nlrd. Eski Bizans topraklar Msr ve Levantta, Bat ve Gney-
ba Arabistanda para birimi olarak altn dinar kullanlrd. Dir
hem ile dinarm kur fark gm ve altn fiyatlanna gre dei
irdi. Teorik olarak bir dinar on dirheme eitti ama resmi he
saplardan anlald kadaryla uygulamada bu oran byk l
de deierek yirmide bire dyordu.
Kaynaklarda yerel giderler yapldktan sonra imparatorluk
bakentine kalan net gelirle ilgili pek ok liste vardr ve en es-

177
KESTLER

kii el-Hadinin hkmdarl (785-786) dnemindendir. Bir di

eri Harun Reid dnemine (786-809) aittir. Daha sonraki ha
lifeler dnemine ait olanlar da deiiklii ve sreklilii gster
mektedir. Bu verilere gre yaklak olarak bat eyaletlerinin ge
liri 5 milyon dinar, dou eyaletlerinin geliri de 400 milyon dir
hemdir.
Gnmze dek kalan listelerde nakit gelirlerle birlikte mal
olarak alman vergiler de yer almaktadr. rnein; Farstan
150.000 ratl ayva ile portakal, 15.000 rad meyve konservesi ve
30.000 ie glsuyu; Kumisten 40.000 portakal ve 2000 kle
gm; Sindden 1000 ift ayakkab, 4000 kuak, 3 fil ve 400
maund (Hindistanda kullanlan bir l, yaklak 37 kg.) da
ac; sfahandan 20.000 rad bal ve balmumu; Ermenistandan
20.000 ratl tuzlu balk, 58 rad eidi kuma ve 20 hal; Sicis-
tandan 20.000 ratl eker ve 300 kareli kaftan alnmtr. Roma,
sonra da Bizans vergi yntemlerine alm olan Msr ve Suri
yeden alnan vergilerin nemi daha azdr ve en ok gda mad
desi, sonra da giyim eyas toplanyordu, canl mallar arasnda,
develer, atlar, ahinler ve kleler bulunuyordu.
Sonraki listelerden gelirlerin azald anlalmaktadr. Kal-
dnlan vergilerin yerini para demeleri almtr. Para deme
leri de ekonomik deiiklikler nedeniyle azalmtr. Azalmann
balca nedeni ordu komutanlarnn, mltezimlerin ve tara y
neticilerinin aldklan paylardr. Halife el-Muktedirin 918-19 y
l gelir listesindeki gelir tm eyaletlerden 14.501.904 dinardr.
Bu listede, nceki listelerde olmayan rsum ve el koymalar da
yer almaktadr.
Abbasi halifeliinin gerilemesi ve ynetimin blnmesin
den sonraki listeler sayca az olmakla birlikte, verileri asn
dan da gvenilir deildir. Bugne kadar gelen kesin mali bil
giler Osmanl dneminden ve Osmanl topraklanndandr. Bu

178
 DEVLET

nun bir rnei 1669-70 yl btesidir. Rakamlar, balardaki de

eri klasik dirhem olan, sonradan dviz kurlarna gre deien
ake ile verilmitir. Bu btede Osmanl devletinin tm vergi
lerden toplam geliri 612.528.960 akedir. O yln toplam gide
ri 637.206.348 akedir ve 398.392.602 akesi silahl kuvvetler
ile sava malzemesine; 180.208.403 akesi saraylara; 5.032.512
akesi sultann ailesine ile merkezi hkmetin brolarna;
44.572.831 akesi de eitli baka giderler iin kullanlmtr.
Bu listeler de ncekiler gibi vergilere ve blgelere gre ayrl
mtr, ama farkl olarak ayni mallar vergi geliri iinde bulun
maz. te yandan nakit demeler dnda imparatorluk atlye
ve mutfaklarna ayni olarak giren malzemelere ve gda madde
lerine ayrntl biimde yer verilmitir.
Msliimanlar devlete kar elikili bir tutum iindedirler.
Devlet, bir taraftan, dini retilerine gre dzeninin korunma
s ve Allah'n isteinin yerine getirilmesi iin gereken ilahi k
kenli dzenli bir kurumken, dier taraftan da, almasna da
hil olanlan zehirleyen, bir ekilde iine girenler asndan tehli
keli olan kt bir kurum olarak grlmtr. Hz. Muhammede
ait olduu sylenen bir deyie gre devlet ve cennet birletiri
lemez. Bir baka deyie gre hkmet etme iinde gerekli ola
rak gnah ve ktlk vardr. Bazen bu grler hkmet iin
de bulunanlar iin de dnlmektedir. IX. yyda Badatta bir
vezirin unlar sylemitir: Hkmetin temeli gz boyamadr.
Eer ie yarar ve mrl olursa politikaya dnr.14 Bir y
kye gre, halife el-Mansurun saraynda mutluluun ne anla
ma geldii hakknda konuulurken, halifeye gerekten mutlu
bir insann olaca sorulmu. Halife yle yantlam: Ne o be
ni tanr, ne de ben onu. Aka grld gibi bunun anlam,
bir insann hkmetle ne kadar az ii olursa o kadar mutlu ola
cadr. slamiyetin teki dinlerle paylat hkmetin krsal

179
KESTLER

grntsnde de bu eliki sz konusudur. Bir tarafta sultan

ya da halifeyi, srs olan halknn oban olarak onlar adna
Allaha kar sorumlu tutan pek ok dini metin bulunmaktadr.
Krsal grntnn tam tersi de Msr'n Arap fatihi Amr ibn l-
Asn syledii belirtilen bir szdr. Amr, onu Msr askeri va
lisi olarak tutup gelirlerin bana da bakasn getirmek isteyen
Hz. Osman yle reddetmitir: Bu, biri inei saarken benim
inein boynuzlanm tutmam olur.15
IX. yy banda bir Arap edebiyatsnn bir derlemesinde Or-
taada Mslmanlarn devletin doas ve amac ile ilgili fark
l grleri aka ortaya konmutur:16
"Devlete slamiyet tarafndan drt grev verilmitir: Adalet, ganimet, Cu
ma namaz ve cibad. slamiyet, devlet ve balk, adr, adr direi, ipleri
ve omaklarna benzer. slamiyet adr, devlet direk, balk ip ve omaklar
dr. Hibiri tekiler olmadan ie yaram az.
Husrev unlar sylemitir: Bir lkede u be ey yoksa, orada durma
yn: Gl ynetim, adil yarg, sabit pazar, bilge bekim ve bir akarsu.
"mer ibn el-Kattab da unlar sylemitir: Gsz olmadan yumu
ak, sert olmadan gl olanlar iyi ynetebilirler.

Klasik slam devlet ideali ad verilmeyen bir kraln tebaas

ile ilgili syledii u szlerle aka ifade edilmitir: Kalpleri
ne nefretle kirlenmemi sayg ve saygszlkla kirlenmemi sev
gi yerletirdim.
 9. BLM

E konom

Modem alardan nceki toplumsal ve ekonomik tarihi ile

ilgili yeterince aratrma olmad iin Ortadou, ok az anla
lr ve tannr. zellikle Ortaa Avrupa tarihi gibi baka alan
larla karlatrldnda, Ortadou tarihi ile ilgili aratrmala
rn yetersizliinin temel nedeni belge sorunudur. Ortaa Bat
Avrupasnn devletleri geirdikleri evrimle modem Avrupa'nn
devletleri haline geldiinde de pratik amalar iin gereken bel
ge arivleri modem alara dek korunarak tarihiler asndan
deerli bir kaynak olmutur. Osmanl mparatorluu dndaki
Ortaa Ortadou devletleri, d istilalar ve i karklklarla y
kldklar iin, attk hibir gereksinimi karlamayan arivleri de
korunmadndan dalarak yok olmutur.
Osmanl mparatorluu, 20. yy'da Bat etkisinin ve idari
yntemlerinin yaygnlamaya balamasna dek, Ortaa son
larndan itibaren, idari ve siyasi adan kesintisiz olarak varl
n srdren tek devletti ve arivleri de neredeyse tamamen
el dememi haldeydi. Osmanl arivlerinde yaplan aratrma
lar, o dnemdeki Ortadou tarihini nemli lde aydnlatm,
hatta daha nceki yzyllara ait baz karanlk noktalara bile k
tutmutur. Osmanl arivleri ok genitir ve bir o kadar da g
lkler ierir. Ortadou tarihinin, zellikle de ekonomik ve top
lumsal tarihinin, ok daha ansl dier alanlarn dzeyine ula
abilmesi iin yaplmas gereken ok ey vardr.
Yine de, eldeki verilerden hareketle Ortadou toplumlannn
ve ekonomisinin evrimini ana hadanyla izmek olasdr. Bu sa

181
KESTLER

yede, bunlara paralel olarak deien siyasi yaplarn aklanma

s da kolaylaacaktr. Tarm, ok daha nceki alardan itibaren
en nemli ekonomik etkinlik olmutur. Blge nfusunun b
yk ounluunun geim kayna tarmdr. Yakn zamana ka
dar devletin gelirinin nemli bir blm de tarmla geinenle
rin emeklerinden salanmaktayd.
Geleneksel olarak Ortadou tarm iki trdr. lki ve daha
nemlisi nehir vadisi tanmdr. Bu nehirler Frat-Dicle, Nil ve
Orta Asyann iki nemli nehri Amu Derya ve Siri Deryadr. Or
tadounun teki yerlerinde, Suriye-Filistin kylarnda, Suriye
vadilerinde, bugnk Trkiyenin ve ran'n baz blgelerinde
de ikinci tr, yamura bal tarm yaplr. Bu tr tarm daha zor
dur ve nehir vadisi trne gre daha az rn verir.
Blgedeki nemli bir sorun da orman azl, dolaysyla ke
reste eksikliidir. Eski alarda Kuds tapnainn yapmnda
Lbnandaki sedir aalan kullanlmt. Ancak slam Ortaa
dneminde Ortadouya, Afrikadan ve zellikle Hindistan ile
Gneydou Asyadan kereste ithal edilmekteydi.
Blgedeki en nemli rn tahld. En eski tahllarn ilkel
buday trleri, arpa ve dan olduu bilinmektedir. Ortaa ba
larnda buday daha ok nem kazanmtr. Bugn de benzer
durum sz konusudur. Tarihi bilinmemekle birlikte, Hindis
tandan pirin getirildii, tanmnn ran ve Iraktan Suriye ve M
sra kadar yapld anlalmaktadr. VII. yy Arap fetihleri sra
snda fatihlerin Irakta pirince rastladklan ve bunun onlar iin
bir yenilik olduu anlalmaktadr.
Basra blgesinin fethinde bulunan bir Arap tarafndan anla
tlan yk ilgintir:1
Bir Arap bildiince sazlk bir yerde pusuya drlen ranlt askerlerden
birinde hurma, tekinde de daha sonra pirin olduu anlalan iki sepet
kalmjt. Arap komutan askerlerine, "Hurmalar yiyebilirsiniz ama die-

182
 EKONOM

riniyemeyin, o dmann bize hazrlad bir zehir olabilir, " dedi. Asker
ler hurmalar yiyip dier sepete dokunmadlar ama bir at pirinci yeme
ye balad. Askerler at zehirlenmeden yiyebilmek iin kesmeyi dnr
lerken, atn sahibi acele etmemelerini, zaman geldiinde gerekeni yapa
can syledi. Ertesi sabah atn lmediini grdklerinde, atete pirincin
kabuklarn yaktlar. Komutanlar "Allahn adyla yiyin, dedi. Askerler
pirinci yediler ve ok lezzetli buldular.

Pirin tarm ve tketimi Arap ynetiminde batya yayld.

Arivlerde baka tahllarn da adlan gemektedir. Bunlar ara
snda, bugn de Ortadounun ve zellikle Msr'n balca be
sin maddelerinden olan bezelye, fasulye, mercimek ve nohut
bulunmaktadr.
inde ya bulunan bitkiler ok nemliydi ve bu bitkilerin
yalan aydnlatma, sabun yapm ve yemek iin kullanlyordu.
Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde, en nemli ya kayna
olan zeytin nde gelen rnlerinden biriydi. Blgeye dou
dan gelen ve Arap-Mslman ynetimi altnda batya giden bir
baka besin maddesi de eker kamyd. eker kam randa
eker ve Kand olarak bilinirdi. Her iki szck de sugar ve
candy olarak ngilizceye gemitir. Helen-Roma dnyasn
da pek tannmayan eker yalnzca tp alannda kullanlrd. e
cekler ve yiyeceklerin tatlandnlmas iin bal kullanlrd. Or-
taada retimi Msra ve Kuzey .Afrikaya dek yaylan eker,
Mslman Ortadounun Hristiyan Avrupaya ihra ettii ba
lca maddelerden biri oldu. ekerkam tarm ve plantasyon
sistemi Kuzey Afrikadan Mslman Ispanyaya, oradan Atlan
tik adalarna, sonra da Yeni Dnya'ya yaylmtr.
Baharat Ortadouda eitli blgelerde yetitirilir, aynca G
ney ve Gneydou Asyadan da ok miktarda ithal edilirdi. Ba
t dnyasna Ortadoudan yaplan bu nemli ihracat, Avrupal
denizci devletler tarafndan Asyaya bir deniz yolu alarak de
netim altna almasna dek srd. Scak iklime sahip blgelerde

183
KESTLER

yiyecekler, zellikle de et abuk bozulmamas iin tuzlanarak

saklanrd. Bu yntemle korunan yiyeceklerin yenmesi iin ba
harat ok gerekliydi.
Hayvanlarn beslenmenin yan sra, ulatrma iin de youn
lukla kullanld bu toplumda hayvan yemi de nemli bir ge
reksinimdi. Souk iklimli blgelerde giyim iin balca malze
me olan deri ve yn, scak iklimlere uygun olmadndan ince
giysiler iin ilenebilir rnler gerekiyordu. zellikle tane
si ok nemliydi. Ketenin, Ortadouda,, zellikle mumyalarn
sarld bezlere bakarak Msrda antik alardan itibaren re
tildii anlalyordu. Pamuk, Dou Asyadan gelmi, ilk olarak
randa rastlanm, oradan da batya tanmtr. Dut aacyla
beslenen ipek bceinin rn ipek VI. yydan sonra Ortado
uda retilmeye balamtr. zellikle Suriye ve ran ipeklileri
ok beenilirdi. Boya ve koku retmekte kullanlan bitkiler de
iyi giysileri tamamlarlard.
Papirs, ok nemli dier bir sanayi rnyd. Nil kyla
rnda byyen bir sazdan elde edilen papirs nce parmen,
sonra da kat bulunana dek Dou Akdeniz dnyasndaki te
mel yaz aracyd.
Sebze ve meyve yetitiricilii de olduka yaygnd. Daha
nceki dnemlerde balca meyveler hurma, incir ve zmd.
Meyvesinin yan sra, arap retimi iin de yaplan zm tar
m slamiyetten nce ok daha yaygnd. Hurma ise zaten vaha
ve yan l iklimi bitkisidir. Kays ve eftali gibi Ortadounun
teki meyvelerinin ou, ran ve dou kkenliydi. Batda ha
len enginar, spanak ve patlcan iin ilk geldiklerindeki Arapa
ve Farsa adlar kullanlmaktadr.
Narenciye tarmnn ilgin tarihesi ok net deildir. Birok
Ortadou dilinde portakal iin Portekizden (Portugal) treti
lerek Trke portakal, Arapa botakal ad kullanlr ve Af

184
 EKONOM

ganistana de benzer adlarla anlr. Aslnda in ve Hindistanda

daha nceden tannan portakal Ortadouya, XVI. yy balarn
da Portekizliler getirmitir. Pers mparatorluunda narenciye
meyveleri slamiyetten ok daha nce tannrd. Tevrat ve Pers
kaynaklarnda turun adnda (Arapa utruja", branice eth-
rog) gzel iekleri olan kk, eki, yenilebilir bir narenciye
nin ss iin kozmetikte ve erbetlerde kullanldndan sz edil
mektedir. Farsa narang" denilen bu meyve, Arapaya da na-
ran adyla gemitir. Portekizde ve Batdaki baka lkelerde
buna benzer adlarla anlan yenilebilir tatl bir meyve vardr. Bu
meyve, IX. yy Arap airi ibn al-Mutazz tarafndan gen bir kzn
yanaklarna benzetilmitir. bn al-Mutazz, byk olaslkla o d
nemde Hindistandan gelen limondan da sz etmitir. Ortado
uda hzla yaygnlaan limon, Avrupaya gitmitir. Avrupada
bu iki meyve halen Pers-Hint adlar kullanlmaktadr. phesiz
Ortadouya bu meyveleri Uzakdoudan Mslman kervanc
lar getirmiler, Hallar da Avrupaya gtrmlerdir.
.Ortadouya msr, ttn, domates ve patates gibi hi tann
mayan Amerikan bitkileri, Bat AvrupalIlar, zellikle Portekiz
liler tarafndan getirilmitir. Trk tarihisi brahim Peevi 1635
ylnda konuyla ilgili unlan sylemitir-.2
"tasann iini bulandran duman ve kokusuyla ttn 1009'da (mila
di 1600-1601) kajir nilizler getirmi ve birtakm rutubet hastalklar
n iyiletireceini syleyerek satmlardr. Ksa srede zevk dknleri t
tne baml bale gelmiler, zevk dkn olmayanlar bile imeye ba
lamlardr. Bu bamlla kudretlilerin ve byk ulemann da ou tu
tulmutur.

Yakn zamanlarda, kkeni Ortadou olmayan iki bitki de

blgedeki ekonomik ve toplumsal yaam ok etkilemitir. Or
taa balannda bir Arap gezgini inden ilgin bir yk an
latr:

185
KESTLER

Kaynam suyla iilen bir bitkinin ve tuzun tm gelirinin sahibi kral.

Sakh adndaki bu bitki her ehirde ok pahalya satlyor. Bu bitkinin
yapra da, kokusu da naneden daha ok ve acmtrak bir tad var. Kay
nam suya atlyor. Tm kamu mliyesi geliri, bu bitkiden, tuzdan ve
kelle vergisinden salanyor."

XI. yyda nl yazar el-Biruni, in ve Tibetteki ay tarm ve

kullanm ile ilgili daha ok bilgi vermektedir. rana ay ime
alkanlm XIII. yyda Mool fatihlerin getirdii biliniyor ama
fazla yaygnlamadndan buradan batya ilerlemesi hakknda
bir kant bulunmamaktadr. randa ayn yaygn olarak iilme
ye balamas, Rusyadan getirildii XIX. yy bana rastlar. XX.
yyda Trkiye ve randa devlet tevikiyle ay tarm yaygnla
trlmtr. Bunun bu lkelerde yetimeyen kahveye bamll
azaltmak iin yapld dnlebilir. ay tanm ok nemli ol
mam, yalnzca yerel tketim ve biraz da ihracat iin yetitiril
mitir. ayla 1700de tanan Bat Marip, ayn ok tketildi
i bir yerdir. Buraya ay Fransz ve ngiliz tccarlar, Kuzeyba
Afrikann Avrupa pazarlanna katlmas beklentisiyle getirmitir.
Fasn milli iecei, nane yapraklanyla yaplan ay olmutur.
te yandan kahve, blgenin tamamnda en nemli iecek
tir. Kahvenin, Habeistandan- kt, adn bugn de yaba
ni kahve bitkilerinin yetitii Kaffadan ald bulunan kant
lar arasndadr. XIV. ya da XV. yy'da kahve Kaffadan Yemene
getirilmitir. Msrl bir yazar unlan sylemitir: Msra Ye-
mende adna kahva denen bir ikinin yayld, Sofi eyhle
rinin ve bakalarnn dua ederken uyank kalmak iin itii ha
beri geldi. Yazar, Yemene kahveyi Habeistana giden bir gez
ginin getirdiini anlatr:4
"Adene dndkten sonra hastalanan adam getirdii kahveyi iip iyileti.
Kahvenin halsizlii ve yorgunluu giderip vcudu canlandrdn fark
etti. Kendisi bir Sofi olunca, teki Sofiler de kahve imeye baladlar. Ar
dndan balkn tamam, aydnlar da sradan insanlar da imeye bala-

186
 EKONOM

dlar ve kahve ime alkanl yayld."

Gerekten de kahve ime alkanl yaygnlamt. 1511de

kutsal Mekke ehrinde kahve iildii belirlenmitir. Byk bir
olaslkla buradan da lkelerine dnen haclarla birlikte Suri
ye'ye, Msra, rana ve Osmanl topraklarna gitmitir. XIX. yy
balanna dek kahve ran'n en nemli iecei olmutur. Ba
t dnyas ay in ve Hindistandan daha ucuz, daha kalite
li ve daha bol bulurken, kahve bir sre bir Ortadou tekeli ol
mutur.
Avrupada kahve, kahve ienler ve kahvehaneler km
senmitir. stanbuldaki Venedik elilerinden Gianfrancesco
Morosini 1585 ylnda gittii bir kahvehaneden yle sz eder:
"Bu insanlarn tm, kt giysili, ii gc olmad iin zamanlarn bo
a harcayan kiilerdir. Srekli bir yerde oturarak insanlar arasnda, so
kaklarda ve dkkanlarda, Kavee dedikleri bir tohumdan yaplan, ol
duka scak kara svy ierler.

llOda Trkiyeyi gezen ngiliz George Sandysin grleri

ok daha olumsuzdur: Tm gn kahvehanelerde otururlar ve
Koffa adm verdikleri ok scak iecei ierler. tikleri is gi
bi kara renktedir ve tad da ona benzer... Ne var ki, kahvede
de, kahvehanede de Avrupallann houna gitmiti. retimi o
unlukla Yemende olan kahve, ok gemeden Ortadounun
Avmpaya ihra ettii balca rn oldu. Eskiden ok krl olan
baharat ticaretini kaptran Msrllar iin kahve, gittike by
yen Avrupa pazarnda, baharatn yerine geecek bir rnd.
Avrupadaki ilk kahvehane, Viyanada ikinci Trk kuatmasn
dan sonra ald. Bu hak istei zerine, Trk hatlan gerisinde
Avusturya istihbaratna yardmc olan bir Ermeniye dl ola
rak verilmiti.
Kahve ve ayn Ortadouda bu denli popler olmasnn,
kahvehane ve ayhanelerin nemli toplumsal merkezler olma-

187
KESTLER

lannn nedeni kolayca anlalmaktadr. Musevilik ve Hristiyan

lktan farkl olarak, slamiyette alkoll ikiler yasaklanmtr.
Ama yasak tamamen de etkili olamamtr. iirlerde ve baka
yazlarda youn olarak iki imenin ve hatta ayyaln kantla-
n bulunur. Ancak ya zel bir evin yksek duvarlan arkasnda
ya da bir slam devletinin yasak kapsamna girmeyen Msl
man olmayan halk arasnda, ikinin gizii iilmesi gerekiyordu.
Klasik Fars ve Arap iirinde, meyhane ve meyhanecinin iirde
ki sembolleri, Hristiyan manastr, keiler ve Zerdt rahip
ler olmutur. Hogrldklerinde bile bunlann gizli olmas zo
runlu olduundan Ortaa slam ehirlerinde Batidaki meyha
nelerine benzeyen hibir yer bulunmuyordu. Bu boluk kah
vehane ve ayhanelerle gideriliyordu. Ksa sre iinde kahve
hanelerin ihanet ve dedikodu, en kts de kumar yuvalan ol
duu ikayetleri balamt.
Blgede ilkel tanm teknikleri kullanlyordu. Daha nce
ki alarda kullanlan basit tahta ve tekerleksiz saban, blge
deki baz yerlerde gnmzde de kullanlmaktadr. Genellikle
sabana katr, kz, ounlukla da at koulurdu. Zengin nehir
vadisi blgelerindeki tarmda verimli rn almak iin ok a
baya gerek olmazd. Bazen ylda iki rn alnd iin daha
sert ve zayf olan iklimlerin teknolojik icatlan gerektiren g
lkleri olmazd.
Bu lkelerdeki iki karakteristik olgu, teknolojik gelimele
rin olmamasnn baka bir nedeniydi. Manastrlarda rn yeti
tirmeye kendilerini adayan eitimli kiilerin, eitimli iftilerin,
niversite eitimi alm, iftliini idare ederken eitilen, kar
lat tanm sorundan iin eitiminden yararlanan ngiliz tara
beyinin karl bu toplumlarda bulunmuyordu. Ortadounun
birka istisna dndaki eitimli beyleri iftilikle uramaz, ift
iler de eitimli olmazd. Genel olarak, tarmdaki teknolojik ge-

188
 EKONOM

meyi salayan entelektel disiplin, teknik beceri ve tarmla i

ie olma eksiklii sz konusuydu.
Klasik slam dnemi, sulama dmda tarm teknolojisine
pek katk salamamtr ama Ortadoudaki tccarlar ve ift
iler zellikle gda maddesi rnlerinin eitliliinin artmas
n salamlardr. Dou ve gneydou Asya rnlerinin batya
gidii Islamiyetten nce balamtr. Eski Irakta ve randa Do
u Asya kkenli rnler yetitirilmitir. Daha batda bu rn
ler, egzotik, lks ve pahal rnler olarak grlmtr. rne
in eski Romada eftali tannan bir meyveydi ve bugnk ad
olan peach bir Roma terimi persicum malumdan (ran el
mas) gelmektedir. lk kez slami fetihlerle Batda Avrupadan,
Douda in ve Hindistana dek tek bir ekonomik ve siyasi bi
rim oluturulmutu. Yeni rnlerin kefedilmesi ve yaylmasn-
, da, byk olaslkla Basra Krfezinden Hint Okyanusuna ve
daha ilerilere giden Mslman denizcilerin, Orta Asyada bulu
nan Mslman gezginlerin ve askerlerin nemli etkileri olmu
tur. slamiyet dneminde randan Mezopotamyaya, Kuzey Af
rikaya ve Avrupaya doru gerekleen hareket, pamuk, engi
nar, pirin, karpuz, muz, patlcan, narenciye ve eker kam
gibi eitli gda maddeleri, baharatlar, iplik yapmnda kullan
lan rnler, hayvan yemi, tpta ve kozmetikte yararlanlan bit
kileri de ieriyordu. Ortaa Mslman gezginlerince, her bi
rinin eitli alt trleri bulunan olduka geni bir rn eitlili
i anlatlmtr. 1400de Kuzey Afrika kylaryla ilgili bir yazda,
altm be eit rn, otuz alt eit armut, yirmi sekiz eit i
cir ve on alt eit kays olduu anlatlmtr.
Ortadouda en byk beceri, byk nehirlerin sularm ko
ruyarak datmak zere yaplan olduka hassas kanal sistemin
de, yani sulama alannda sergilenmitir. Bu yalnzca iftilerle
yaplmam, brokratlarn ve teknokratlarn da katklanyla ger

189
KESTLER

ekletirilmitir. Kimi tarihilere gre, nehir vadisi toplumla-

nn merkezi sulama ileri, modem brokratik devletle gdm
l ekonominin ekirdeini rneklemektedir.
Tahl kaybm nlemek zere harman, ounlukla orak ile
yaplrd ve tahl yk hayvanlan ya da kleler tarafndan dn
drlen deirmenlerde ya da el aletleriyle havanda tllir-
d. Bugn de blgede baz yerlerde bu yntemler kullanl
maktadr.
Msrda toprak her yl Nilin tad alvyonlar sayesinde
yeniden gbreledii iin gbreye gerek olmazd. Genellikle de
en ok gerek olan yerlerde gbrenin bulunmamas, topran
tkenmesine neden olurdu. Bu durum Irakta nehirlerle gelen
tuzlu birikintilerle daha da oalrd. Dzenin ve bann hakim
olduu zamanlarda buralar kurutulur ama kark zamanlarda
bu yerlerle ilgilenilmezdi. iftiler, nehirlerin yeterli su brak-
tklan nehir vadileri dmdaki topraklan bir yl ekerler, bir yl
da nadasa brakrlard.
Antik alarda dahi erozyon sorunu yaanmt. Ortaalar
da ve gnmzde de durum deimemitir. Gebelerin her si
vil dzen bozulmasnda, lden tarm topraklarna gitmesi,
ln ekilen topraklar aleyhine genilemesiyle sonulanmtr.
ln ilerlemesinin birka nedeni vard. ln genileme
sinin nlenmesi iin savunma hatlarna ihtiya vard. Sivil d
zen kesintiye uradnda l geniliyordu. Daha somut bir ne
den de keiydi. Otu kesip yiyen koyunun tersine, kopartp yi
yen kei, otla birlikte topran st tabakasn da kaldrd iin
toprak zayflayarak rzgarla uuyordu. Bunun yan sra, keiler
aalann kabuklarn da yediklerinden aalan ldryordu.
Bu nedenle rzgara ak hale gelen ovalar yine toprak kayb
na uruyordu. Blgenin byk bir blmnde bu ve baka et
menler medeniyle toprak kayb meydana gelmitir. Bu durum,

190
 EKONOM

modem alarn ekili topraklan, eski alarn arkeolojik bu-

luntulanyla karlatrldnda aradaki arpc farkla aka g
rlmektedir. XTV. yyda yazan ibn Haldun, bina, heykel, ehir
ve ky kalntlarndan gemite byk bir uygarln varolduu
anlalan Kuzey Afrikada ykmn hkm srdn anlatr.5
Mali ve baka belgeler, tarm rnlerinin ve onlardan sala
nan gelirlerin Romanm son alanndan itibaren azaldn gs
termektedir. Bu durum Arap istilalar zamannda daha da art
m, ksa sreli bir dzelmenin ardndan slami Ortaada da
srmtr. Bu gerilemenin pek ok gstergesi bulunmaktadr.
Ortadou ve Kuzey Afrikadaki birok blgedeki terk edilmi
kyler, iftlikler ve kuyular, retimin dolaysyla da gelirin azal
masnn belgesel kantlandr. Bununla birlikte, genellikle vergi
yk, tefeciler ve benzeri sorunlarla kyden ehre g ve n
fusta azalma olduu da anlalmaktadr.
Hkmetin, st snflarn ve bir lde de dinin, topra i
lemeyi ve ileyenleri aa grmesi, tarmsal retimdeki d
n nemli bir nedenidir. slamiyet bir kervan ehrinde do
mutu. Hz. Muhammed'in ailesi tccard ve lmnden son
ra taraftarlan fethettikleri byk imparatorluu tm eyaletler
de bir garnizon ehirleri andan ynettiler. ok gemeden bu
garnizon ehirleri, slami kltr ve renimin merkezleri ol
du ama krsal kesim daha uzun sreler slamiyetten nceki es
ki dinlere bal kald. Zaman iinde kyller de slmlatrld
ama yine de eski izler silinmedi. ehirli Mslmanlarn, Msl
man olmayan kylleri ynetmesi rnei, Balkanlarda ve Hin
distanda yeni Mslman imparatorluklarn kurulmasyla yeni
den yaand. Hz. Muhammedin hadislerinde ska ticareti v
d grlrken, ok aznda tarma sayg grlr. Benzer bi
imde, eriat da ehirlilerin yaamlarna ve sorunlarna daha
fazla ilgi gstererek bunlan en ince ayrntlanyla inceler ve d

191
KESTLER

zenler. Kyllerin durumuyla, vergilerin denmesi dnda, faz

la ilgilenmez. Devletin ve tarm alanlarnn, tarmdan anlama
yan ve blgelerinin uzun vadeli refahm pek dnmeyen as
kerlerin denetimine giren ekonomi yznden durum ok da
ha kt bir hl ald.
Blgedeki topraklarn byk blm yan kuraktr. Tanma
ve bykba hayvanlarn otlamalarna uygun olmayan bu top
raklar, kei ve koyun yetitirilmesi iin yeterliydi. Bu hayvan
lardan et, yn ve postun yan sra, Ortadounun balca besin
kayna olan st ve yourt elde ediliyordu. Blgeye bin yldr
hakim olan gebe hayvanclk kltr ile ilk ilkel tanmn bir
lemesi uygarln balamasn salamtr. Tarih ncesine dek
giden deve gerlii bedevilerin ekonomisinin ve yaam bii
minin merkezi olmasnn yannda, ban zamannda da, sava
zamannda da nemli bir ulam arac olmutur. Eski Arabis
tanda ok at olmadndan, atlar adlar ve soylaryla anlrd.
slamiyet yayldktan sonra ran, Bizans, sonrasnda da Ber
beri hayvanlan kullanan Arap yetitiricileri srlerini olabildi
ince genilettiler ve bozkrlarn otlaklarndan fazlasyla yarar
landlar. Avrasya bozkrlannn gerleri arasnda da atn nemi
bykt. almas ya da eti iin az sayda iftlik hayvan bes
lenirdi. teki uygarlklar iin nemli olan domuz, slamiyetin
Musevilikle paylat bir tabu nedeniyle yasakt. Kimi tarih
ilere gre, Mslman fatihler Ispanyaya, Balkanlar a ve Ba
t ine ulatklarnda domuz, fethin coraf snrlarn izmitir.
Bu lkelerde yzyllar boyu Mslman egemenliine srd
halde, domuz yetitiren ve yiyenler arasmda slamiyet kk sal-
mamtr. Kmes hayvanlan et ve yumurtalan iin beslenirdi.
Msrda tavuk yetitiricilii, Batllarn ilk grdklerinde hayre
te dtkleri bir teknikle yaplyordu. 1655 ylnda Msra giden
Fransz gezgini Jean de Thevenot yle anlatr:6

192
 EKONOM

"Kahire'de rastladm ilgin eylerden biri de tavuklar kulukaya yat

rlmadan yumurtalardan civciv karlmas, bu civcivlerin de kiloyla sa-
tlmasyd. Burada yumurtalar lk frna konur ve frnn ss doal s
ya ok yakn olduundan civcivler oluarak yumurtadan karlar... F
rnlan azlarna deve y a da kz dks koyarak s trlar ve her gn es
kisinin yerine yeni scak dk koyarlar... Bazlan bunun iklimi scak ol
duu iin Msrdan baka bir yerde yaplamayaca grndeler ama
Floransa Byk Dk bunu yapanlardan birini getirtip Floransa'da da
yaptrtmttr. Bunun Polonyada da yapldn duydum

Kuluka makinesi ad verilen bu yntem, Thevenotnun da

belirttii gibi daha sonra Avrupaya da gitmi ve ok yaygn bi
imde uygulanmtr. Bat Avrupada hayvanclk ile tanm yakn
bir iliki iindeydi ve genelde ayn ellerde bulunuyordu. Or
tadouda gebeler ile kyller arasnda daha eski alardan
gelen bir atma ve ayrlk sz konusuydu. Hayvanclk ile ta
nm birbirinden aynyd, ounlukla da kartt. Bir kyl gn
delik iler iin birka hayvana sahip olabilirdi ama tama iin
de, eti iin de hayvan yetitirmek gebenin iiydi. Bu atma
eldeki en eski Ortadou yklerinden biri olan Habil ile Kabil
yksnn banda da gemektedir. Bu kardelerden biri hay
vanclk yapyordu ve kurban olarak bir hayvan getirmiti. te
ki karde tanmla urayordu ve doann rnlerini getirmiti.
Allah gebeleri seerek hayvan kurban kabul etti ve doanm
rnlerini reddetti. Bunun zerine kyl Kabil, gebe Habili
ldrd. Ortadounun tarihinde genellikle bunun tam ter
si gereklemi, yani gebeler kyllere saldrmlardr. Orta
douda ekili topraklarn tamam gebelerin yaadklan lle
rin ok yaknndadr. Gebeler de sivil otoritenin savunmas
nn her zayflaynda bu durumdan yararlanmaya hazr olmu
lardr. Uygar topraklarn gney ve kuzey snrlarnda, Arabistan
llerinde ve Avrasya bozkrlarnda imparatorluk olmay bek
leyen gebe krallklan ve beylikleri bulunuyordu.

193
KESTLER

Sanayi iin zellikle de ortaalarn en nemli sanayii olan

kumalk iin hem hayvanclk hem de tanm hammadde sa
lyordu. Avrupaya yaplan kuma ihracatnn nemini Ortado
u kkenli kuma adlan da gstermektedir: Musuldan Mus
lin, amdan damask (damascus) ya da teknik terimler olarak
taffeta (Farsa taftah) ve mohair" (mukhayyer) gibi. Minder
ler, duvar kaplamalan ve dier deme eyas da retilen ve ih
ra edilen kumalara dahildi. Deri ve yn gebeler, pamuk
ve keteni kyller salard. nemli hammaddelerden kereste,
ok az bulunduu ve pahal olduu iin ithal edilirdi.
Mineraller de ok nem tayordu. Metaller madenlerden
karlr, kil ve ta gibileri de toplanrd. Tarih ncesi alardan
beri Ortadouda bakr, altn ve gm madenleri iletiliyordu.
Bronz, milattan nce bin yl nce Dou Mezopotamyada,
iki bin yl nce Msrda yaplyordu. Kalay, uzaklardaki kalay
adalanndan yani Comwalldan, demir de Transkafkasya, Er
menistan ve bugnk Dou Trkiye'den getiriliyordu. Ortado
u madenlerinin ou antik alarda tkendii iin birok s
lam devletinin gvencesi uzaklardaki lkelerden ve uzak eya
letlerinden yaptklar ithalatt.
randa, Ermenistandaki uzak blgelerde, yukan Msrda ve
Sudanda maden kalmt ama Ortadouda, yani Msr ve Me
zopotamyada neredeyse tmyle tkenmiti. Gm ile altn
baka yerlerden getirtiliyordu. Olaylarn akn bu madenlerin
aranmas ve getirtildii yollar nemli lde etkilemiti. Afrika
madenleri ve zellikle Sudan ile Msr arasnda kalan snr bl
gesinde Assuann gneyinde Allaki, slam dnyas iin en zen
gin altm kaynaklarndan biriydi. Altn ve kleler, Mslman
larn Sahrann gneyine inme nedenlerinden biriydi. Gm,
zellikle eski Sasani topraklannda olmak zere birok yerde
bulunuyordu.

194
 EKONOM

Sanayi teknikleri ilkel haliyle kalmt. Baz istisnalar dn

da, insan ve hayvan gc tek enerji kaynayd. cat edilen
ve kullanlan birka kk otomatik makine daha ok oyun
cak gibiydi. Mancnkt ve deirmen, bunlar dndaki tek ma
kineydi. Bugn de kullanlan, hem su hem de rzgarla alan
deirmenler ok eski alardan kalmadr. Ancak deirmenle
rin says Ortaa balarnn Bats ile karlatrldnda bile
ok azd ve snai amal deil, yalnzca tahl tme ve sula
ma amal kullanlyorlard. Dier makine de, savalarda tutu-
turucu svlarla dolu kovalan dman gemi ve ehirlerine fr
latmak iin kullanlan mancnklard. Avrupadan top ve topu
nun Ortaan sonlarna doru ithal edilmesine kadar, manc
nklar, bkmeyle, gerilimle ve en ok gelitirildiklerinde de bir
dizi karlkl arln hareketleriyle kullanlrd. Bu yntem
le, daha byk glleler, daha byk bir kuvvetle, daha uzak
lara frlatlyordu. Kalkan, kl, zrh ve haner gibi teki sava
aralar, sanayi retiminde ve uluslararas ticarette mal olarak
nemli bir yere sahipti.
Uygun hammaddeler olmadndan enerji retiminde ilerle-
nemiyordu. Ban Avrupa'daki odun ve kmrden ya da pek ok
rmak ve alayandan salanan su enerjisi ile karlatrlabile
cek hibir ey yoktu. Petrol vard ama kartlmas ve kullanl
mas daha ok uzun alar sonra mmkn olacakt. Petrol, eski
ve ortaalarda ancak kendiliinden yzeye ktnda kullan
lrd. Petrol, Zerdt rannda tapnaklardaki kutsal alevi yank
tutard. slam ve Bizans imparatorluklarnda ise petrol, sava si
lahlan iin patlayc karm yapmnda kullanlrd.
Giyinmekten sonra gelen en temel gereksinim barnmakt.
zel ve. kamuya ait binalarn inaat, deme ve sslemesi iin
gereken malzemelerin retimi iin pek ok sanayi gelimiti.
ehirlilerin gereksinimleri arasnda kap kacak, baka eyalar,

195
KESTLER

kokular, sabunlar, yaz iin mrekkep, parmen, papirs ve

daha sonralar da kat yer alyordu.
teki uygarlklarda sanayi retimi iin nemli bir itici g
olan ulam, slam topraklarnda o kadar nemli deildi. B
yk bir olaslkla odunun ve madenin az olmas nedeniyle te
kerlekli aralar ok az kullanlrd ve onlar iin ok az yol ya
plmt. Kimi zaman tekerlekli arabalarn varlndan sz edi
lir, hatta bazen anlatlr ve resimleri izilir ama bunlar olaans
t eyler olarak grlmtr. Fas'n yerlisi olan ibn Batuta, XIV.
yyda Fastan Ortadou yoluyla Orta Asyaya seyahatinde, boz
krn Trk halklan arasnda grd tekerlekli arabalan anlata
cak denli nemli bulmutur. XVIII. yyda Fransz gezgini Vol-
ney unlan sylemitir:7
"Suriyenin hibir yerinde tek bir araba olmadn belirtmem gerekir.
Herhalde bu, hkmetin onlara el koyaca iin bir anda byk bir kay
ba uranlacandan korkulmasyzndendir.

Genellikle ulam rmak ve denizlerden ya da yk hayvan

lan ile salanyordu, tik olarak M. ikinci bin ylda evcilletiril
mi olan develer 600 kilo tayor, gnde yz kilometre y
ryor ve su imeden 17 gn gidebiliyorlard. Ne var ki, deve
lerin kullanm her yere uygun deildi. Osmanl malzemeleri
ni tamak iin Suriye ve Anadoludan getirtilen ok sayda de
ve Balkanlarm rutubetli ikliminde hastalanarak ld iin Os-
manllarn ilerlemesi aksamt. te yandan, kuru Ortadou ik
liminde, develer gerekten herhangi bir araba ve yol sistemin
den ok dala az masraflyd. Ksa mesafelerde eek ya da katr
bile insan ve mal tanmas iin yeterli oluyordu. Daha farkl bir
konu olan su ulam, ok eski alardan itibaren hem Akde
niz ve dou denizlerinde, hem de i sularda gerekletirilmiti.
Roma tarihilerince yaplan hesaba gre, buday Roma mpa

196
 EKONOM

ratorluunda karayolundan 120 kilometre tamak, Akdenizin

bir ucundan dierine denizden tamaktan daha pahalyd. s
lam alarnda da benzer durum sz konusu olmal.
Tekstil retimi aile iinde yaplr, zanaatkarlar evlerinde ai
leleriyle ya da kk atlyelerde alrlard. retim ncelikle
topluluk, aile ve yerel gereksinimleri karlamak iin yaplrd.
En bata hal olmak zere, birka rnn uluslararas ticareti
yaplrd. Sanayi kurululan bazen daha byk lekli olurdu.
rnein, Ortaa Msnna ait belgelerden bir giriimci tarafn
dan gndelik cretle keten iilerinin tutulduklar anlalmakta
dr. Msr sanayinde nemli bir yeri olan ekerin rafine edilme
sinde de benzer uygulamalar vard. Devlet, bazen tevik sa
lama, bazen hkmdarlarn para yatrmlar, bazen de tekeller
oluturma gibi yollarla sanayiye mdahale ederdi.
Tiraz byk bir neme sahipti. Klasik Arapada tiraz, kral
tarafndan giyilen ya da giyilmesine izin verilen bir eit ileme
li brokar kuma anlamna gelmektedir. Onu yalnzca hkm
darlar ve hkmdann zel olarak onurlandrmak istedii kii
ler giyebilirdi. Tirazm bir tr eref ve madalya sistemi zelli
i tamas nedeniyle retimi ilk yzyllarda kskanlkla koru
nan bir devlet tekeliydi. Tiraz atlyeleri devlete aitti, ynetici
leri de devlet memurlanyd. Zamanla bu sanayi de yaygnlat.
Kimi zaman devlet, sava gemisi ve baz silah trlerinin yapm
gibi sava retimlerini de denetim altna alrd.
Devlet fiyatlar belirlemek iin ekonomik yaama mdaha
le ederdi. Bu mdahale antik alara, zellikle de byk apl
olarak bunu ilk kez yapan Roma imparatoru Diocletiana dek
uzanr. Hz. Muhammedin bir hadisinde Fiyatlar yalnzca Al
lah belirler. (Bu da laissez-faire ekonomisinin ak bir ifade
sidir) denilmesine karn Mslman yetkililer, ounlukla Or
taa ekonomistlerince adil bir fiyat" olarak adlandnlan fiyat

197
KESTLER

belirlemesi yapmaya almlardr. Ancak bu politikalarn ne

redeyse tamam baanya ulaamamtr. Baz hkmdarlarn fi
yat belirlemesinden de te, tekelleme giriimleri olmutur. M
srda Memluklerin son dneminde, biber ticaretinden vergi
alarak kazand paralan gren hkmetler, bu kadan yerine
tm kn elde etmek iin biber ticaretini tccarlardan almlar
dr. Msr Memluk Sultan Baybarsn (1422-38) devlet tekelle
rinde arla gitmesi, transit ticaretinin bozulmasna neden ol
mu ve Portekizliler, Afrika'nn evresinden dolamak zorun
da kalmlardr.
slami dnemin dier alanlardakine benzer biimde, sana
yide de gerekletirdii nemli bir gelimesi, eitli blgelerin,
bir tarafta Dou Akdeniz dnyasnn eski uygarlklar ile te
ki tarafta slam mlekiliinde yeni bir gzellii kefeden ran
dnyasnn gelenek ve tekniklerini byk bir uyumla bir araya
getirmesidir. Dou ve Bat Asya, XIII. yydaki byk Mool is-
tilalanyla ilk kez tek bir hkmdarn ynetimine girmi ve Or
tadou, zellikle de ran, Uzakdounun stil ve zevklerine ak
duruma gelmitir.
Deerli madenleri arama ve karma almalanyla yaygn
bir datm ve dei toku sisteminin gelimesi tevik edilmi,
ayn zamanda da kolaylamtr. Eski Bizans topraklannda al
tn, eski Sasani topraklannda da gm olmak zere ayn anda
iki ayr parann kullanlmas, iki madenli bir ekonominin ve bir
para deiim sisteminin gelimesini salamtr. Byk yerler
deki byk lekli ticaret gereksinimiyle sarraf snf olumu
tur. Giderek her ticari merkezde grev alan sarraflar, daha son
ralar gelimi bir bankaclk sistemi kurmulardr.
Kuran'da Allah almaya ve satmaya izin vermi, ancak faizi
yasaklamtr. Faize bavuranlar cehennem ateinde yanacak
lardr..-' denilmektedir (2:275). Faiz yasa, Kuranda ak bir

198
 EKONOM

ekilde dile getirildii gibi hadislerde ve fkhta da vurgulan

mtr ve bir yerde bir tek faiz ileminin otuz zina suundan
daha kt olduu yazlmtr. Faiz yasa Mslmanlar tarafn
dan daima ciddiye alnmtr. Gnmzde de hl bankaclk
ve yatrm konusunda gerek mminler sknt ekmektedirler.
Pek ok hukuku ve ilahiyatya gre bu yasak,.yalnzca ar
faiz deil, her trl faiz iin geerlidir. Kuraln byle kan bir bi
imde uygulanmas kredinin, bylece de byk lekli ticare
tin geliimini nleyecekti. Ancak hukukular ve tccarlar baka
konulardaki gibi bu konuda da bir yol buldular. Bu yol ile, tek
nik adyla hile-i eriye ile yasalar inemeden kredi, ortaklk,
yatrm, hatta bankaclk ilemlerini dzenlediler.
Islamiyetin balca ykmllklerinden biri Mekke'ye hac
ca gitmektir ve her Mslmann en az bir kez gitmesi gerekli
dir. Bu yolla uzun mesafeli ticaret gelimitir. Her yl gerekle
en hac ile slam dnyasnn her blgesinden ok sayda Ms
lmann bir araya gelerek ayn kutsal yerlerde ayn treleri ye
rine getirmeleri, ortak bir kimliin yerlemesi ve srdrlmesi
asndan olduka nemlidir.
slam dnyasnda ounlukla ok gl olan yerel gelenek
ler olduu halde, hemen hemen balangtan itibaren ehirlerin
uygarlklannda, standartlar, toplumsal adetler ve deerler a
sndan Ortaa Hristiyan dnyasnda benzeri olmayan bir bir
lik derecesi vardr. Raid el-Di , Frenkler yirmi be dil konuur
ve hibiri dierinin dediini anlamaz. demektedir.8 Mslman
dnyasndaki dil birliine, yani iki dilin, Bat Avrupadaki
Latince gibi yalnzca kk bir ruhban snfnn dili olarak kal
masna deil, pek ok dzeyde yerel dil ve lehelerin yerini al
masna alm olan bir Mslman asmdan bu olaan bir yo
rumdur. slam dnyas, fiziki olduu kadar eski ve ortaalar
da ei grlmeyen kltrel ve toplumsal bir hareketlilie sahip

199
KESTLER

olmu ve hem denizde hem de karada uzun mesafelere kadar

giden bir haberleme a oluturmutur.
Ancak bu yollarn biri korsan, dieri ekiya tehdidi ile tehli
keliydi ve her ikisi de ok ar ve zahmetliydi. Deniz yolu, ka
ra yolundan biraz daha ucuzdu ama yine de ikisi de pahalyd.
Tm bu nedenlerden dolay, uzaklara yaplan ticaret, bu bir gi
riimin tehlikelerini hakl klacak derecede pahal rnlerle s
nrlyd.
Bu adan, modem ticaretin nemli rnlerinden besin
maddeleri, eski zamanlarda kstl bir neme sahipti. Besin
maddeleri ok yer kaplad ve ucuz olduundan, ticareti zah
metine demezdi. ok masrafl, az krl ve fazla riskliydi. T
ketim iin besin maddesi retimi neredeyse tamamen yereldi.
Az bulunduklan ve pahal olduklan iin kara ve deniz yolu ile
nakliyenin risklerine deen ve uzun mesafeli ticreti yaplan
mal, kleler, lks eya ve nemli madenlerdi.
thalata dayanmadan yerel olarak besin maddesi retilebili-
yordu. Ancak demir, altn ve gmn ne pahasna olursa ol
sun ithal edilmeleri zorunluydu.
Uzun mesafeli ve geni boyuttaki insan ticareti temelde s-
lami dnemdeki bir gelimeydi ve tarihin ac bir cilvesiyle kay
na slami hukukun insancl etkisiydi. Kle nfus, eski impa
ratorluklarda, hatta Hristiyanln ilk alannda genellikle ye
rel kaynaklardan salanrd. Borlu ya da sulu olanlarn kle
olmas, aileleri tarafndan terk edilen ocuklann kle olarak
evlat edinilmeleri ve kendilerini ya da ocuklarn kle olarak
satanlar kle kaynaklanln srekliliini salard. slami fetih
lerle ve slam yasalarnn uygulanmaya balamasyla tm bun
lar son buldu.
slam hukukularnn biimlendirdii ve Mslman hkm-
darlann-ounun kabul ettii ilkeye gre her insan zgrd.

200
 EKONOM

Mslman devletin zgr doan vatandalar, Mslman olsa

lar da, kabul edilen dier iki dinden birine inanyor olsalar da,
silahl isyan dndaki bir sulan ya da borlan olduu iin k
le olamazlard. Terk edilmi olan ocuklar, kle olduklan ispat
edilene dek zgr olurlard. Anne ve babalan kle olan ocuk
lar da kle domu olurlard ve zgrlkleri verilinceye dek
kle kalrlard. zgr insanlar, yalnzca bir cihadda yakalanan
kafirler olduklarnda kle yaplabilirlerdi. Bu koulda kendileri
de aileleri de yasal ganimet kabul edilerek onlar ele geirenle
rin mal olurlard. Kle ailelerden doan klelerin says Orta
dounun giderilemeyen gereksinimlerini karlamada yetersiz
olduu iin imparatorluk snrlarna ok uzaklardan getirtilen
dinsiz yeni kleler, ok nemli bir ticaret konusuydu. Bu k
leler, zellikle de gen kadm kleler ok pahalyd ama ticaret
zahmetine deiyorlard. Saraylarda, zengin evlerinde ve baz
di i kumrularda alacak hadmlara ok rabet gsterildii iin
gen erkek kleler hadm edilerek fiyatlar artnlyordu. slami
hukuka gre bedensel zarar vermek yasak olduu iin bu kle
ler slam topraklarna girmeden snrlarda hadm ediliyordu.
Kleler ounlukla Avrupa, Avrasya bozkrlar ve Afrika ol
mak zere blgeden getiriliyordu. in, Hindistan ve dier
yerlerden getirilmi kle kaytlan olsa da saylan olduka az
d. Kleler Ortaadan modem alara dek dzenli bir biim
de bu kaynaktan geliyordu. Kuzey Afrika ve Mslman Is
panyann nemli kle nfusu, klenin ngilizce karl olan
slave szcnn tredii Dou ve Orta Avrupadaki Slav-
lardan oluuyordu. Ortaada bunlan genellikle Bat Avrupa
lI kle tccarlan ve araclan salyordu. Osmanllar Balkanlara

girdikten sonra, Dou Avrupadaki araclar devreden kara

rak kleleri kaynandan salamaya baladlar. Bat Avrupal
klelerin daha az ama nemli bir blm de Berberi korsan

201
KESTLER

lar tarafndan salanyordu. Berberi korsanlar 1627 ylnda z

landay basarak Cezayirdeki kle pazarna 242 kle getirmi
lerdi. Bu korsanlar, 20 Haziran l631de rlandadaki Baltimore
balk kyne de baskn yaptlar. Dneme ait Londraya gn
derilen bir raporda korsanlarn eleri, ocuklar ve kadn hiz
metileri ile beraber toplam 107 Baltimoreluyu kard belir
tilmitir. Olaya ahit olan Peder Dan adl bir Fransz papaz k
lelerin limana gtrln yle anlatmaktadr-.9
"Onlarn Cezayir'de satldttn grmek ok acklyd. Baba ocuundan,
kadn kocasndan ayrlyordu. Baba bir tarafta satlyor, kadndan da
birdaba hi gremeyecei ocuu ekip almyordu."

Ayn dnemde Dou Avrupadaki Tatar hkmdarlar da her

yl Polonya, Ukrayna ve Rusya kylerine baskn yaparak bin
lerce gen kleyi stanbula gtryor ve Osmanl mparator-
luunun ehirlerinde satyorlard. Bu ticaret XVIII. yy sonuna
dek srm ve 1783 ylnda Ruslarn Krm ilhak etmeleriyle
sona ermitir.
Avrasya bozkrlarndaki Trkler, ikinci byk kle gru
buydu. Bu kleler, slamiyetin ilk alarndan itibaren Kara
denizin kuzeyinden in ve Moolistana dek uzanan toprak
lardan yakalanmaya ya da satn alnmaya balanmt. Orta-
ada Dou slam dnyasndaki beyaz klelerin byk bl
m bunlardan oluur ve zellikle askeri hizmetlerde kullanlr
lard. Trk bozkrnn Mslman olmasnn ardndan bu kay
nak kuruyunca, Kafkasyada yeni bir kaynak bulundu. Osmanl
ve Pers topraklarna buradan erkek ve kadn, erkez ve Grc
kleler getirildi. XIX. yyn ilk eyreinde Ruslarn Kafkasyay
ele geirmesiyle birlikte bu kaynak da kurudu.
nc ve en uzun sreli kle ticareti Sahramn gneyinde
ki Afrika'dan getirilen zenci klelerle yaplmtr. Roma anda
da zenci klelere rastlanmtr ve Msrda antik alardan itiba

202
 EKONOM

ren bulunmulardr. Ancak bunlar genellikle istisna olmular

dr. Mslman ordularnn Afrika ktasna girmeleriyle ok sa
yda zenci kle ithali balamtr. Kleler nemli yoldan gel
mekteydi: Deniz yoluyla Dou Afrikadan, Kzldeniz veya Bas
ra Krfezinden Arabistana, rana ve daha ierilere; kara yo
luyla Sudandan Nil Vadisinden Msra; Bat Afrikadan kuze
ye doru Sahradan geerek Fastan Msra dek' Akdeniz ky
snn tamamna. Bir sre bu ikmal yolu da tropik Afrikada ku
rulan Avrupa smrge ynetimiyle nlenmitir. Zenci kleler,
sanayide, ticarette, tanmda ve ounlukla da ev ilerinde kul
lanlyordu. Zenci kleler, Iraktaki bataklk kurutma almala
rnda, madenlerde ve zellikle Nubia ve Sahramn tuz ve altn
madenlerinde ve baz retim alanlarnda kullanlmsa da, Or-
taan slam ekonomisi, eski dnyadaki gibi temel olarak k
le emeine dayal deildi.
ok deerli ve pahal olan ve az yer tutan lks mallarn ti
careti de yaplyordu. Tekstil, zellikle de ipekli ve brokar en
nemli mallard. pekli, Romann son dneminde ve Bizans,
Pers ve slamiyetin ilk alarnda, ticari deeri kadar siyasi
nemi de sahipti. peklinin ithalat, sonralan da retimi ge
nellikle kralln tekelindeydi. Zaman zaman Barbar prensle
re ipekli kaftanlar hediye verildii iin ipekli ticareti diploma
tik bir nem tayordu.. Bir sre, ipein doudan ithal edilme
si, getii yerlerin askeri ve siyasi tarihlerinde nemli bir yere
sahip olmutur.
Gney Arabistandan ve daha doudan gelen gnlk ve
baka kokulu maddeler dier ticari rnlerdir. Gnlk, Helen-
Roma tapnaklarnda, sonralan da Hristiyan kiliselerinde kulla
nldndan ok nemi bir rnd. Baz modem tarihilere g
re gnlk, bir bakma eski dnyann petrol ticaretidir.
slamiyette tapnma ve dua iin gnlk gerekli olmadn

203
KESTLER

dan, bu dinin yaylmasyla birlikte gnlk, slami dnyada de

erini kaybetti. Gnlk ticaretinin azalmasnn ardndan, baha
rat ve zellikle Malabar kylarndan getirilen biber en nem
li ticaret rn oldu. Mslman topraklarnda ve tesinde ba
harat ile biber iin nemli bir pazar vard. Bu rnlerin tica
reti ile uraan tccarlar ok zengin ve saygn bir topluluk ol
mulard.
Hafifliklerine karlk pahal olan deerli talar da avantaj
lyd. Benzer durum, fildii, deerli aalann kerestesi ve Ro
mallar dneminde sirkler iin ok sayda ithal edilen hayvan
lar iin de sz konusuydu.
Ortaan doruk noktasnda, slami Ortadoudaki ticaret,
Avrupadakinden daha zengin, daha ileri, daha dzenli ve daha
kapsaml durumdayd. Satacak daha ok rnleri, satn alacak
daha ok paralan ve olduka gelimi bir ticari iliki alan bu
lunuyordu. Ancak Ortaan sonuna gelinirken roller deiti.
Eskiden sanlann aksine, Ortadou ticareti keif seyahatleri ve
Portekizlilerim Asyaya gelmeleriyle sona ermemitir. Bu tica
retin Vasco de Gamann Hindistana gitmesinden yz yl son
ra bile srd artk bilinmektedir. Okyanus tesi keifler de,
Ortadou ticaretinin azalma nedeni deildir. Keiflerin ekono
mik sonulan, Ortadoudaki deiikliklerin nedeni deil so
nucudur. Portekizin Bat Avrupada kk bir lkeyken, Do
uda denizci bir lke olarak ticari varlk gsterebilmesi ve bir
sre egemenlik kurmas ilgintir. te yandan, Osmanl Trki-
yesi, Memluk Msn ve Safevi ram gibi byk Ortadou devlet
lerinin Portekiz ile rekabet edecek ekonomik gc ya da onu
alt edecek deniz gcn bulamam olmalan ok daha ilgin
tir. Ortadou ticaretinin gerilemesini keifler hzlandrm ol
maldr, ama ona neden olmamtr. Tarihiler nedenleri baka
yerlerde aramaldr.

204
 EKONOM

Gerileme yalnzca slami topraklarla snrl olmamtr. Ben

zer durum, Bizans topraklarnda ve daha az oranda olmakla
zere Akdeniz Avrupasnda, zellikle de byk ticari devletle
rin kuzeybat Avrupann kalknan ekonomilerinin glgesinde
kald talyada da gzlenebilir. Gerileme yalnzca slam dini
nin davranlarna ya da eriata da balanamaz nk varlkla-
n daha nce ticaretin geliimine engel olmam, yokluklan da
talya ve Bizans kurtarmamtr.
Birtakm maddi nedenler aka grlebilir. Avrupadaki ra
kiplerinin Amerikada yeni altn ve gm kaynaklan bulduk
tan bir srada, deerli metallerin ve madenlerin bitmesi ya da
istilaclara kaptnlmasyla slam devletleri maddi skntya d
mtr. Doal felaketler ve veba, slam topraklarm olduu ka
dar Hristiyan topraklann da etkilemesine karn, slam top
raklar zellikle Douda Moollarn ve Batda Kuzey Afrikay
yerle bir eden Hilali Bedevilerinin istilalan yznden fazlasy
la harap olmutu.
Uzun vadede, d etkilerden daha ykc olan ey belki de,
lkedeki siyasi deiiklikler ve ticaretle ve retimle ilgisi olma
yan askeri aristokrasilerin devlete egemen olmasdr. talya her
hangi bir fetih ya da bask olmakszn yalnzca daha etkili ve
aktif ticari yntemlerle Akdeniz deniz ticaretini ele geirmiti.
Ortadou tanm ve sanayisi eker ve kahve gibi birka rn ha
ri, artk ihra edilebilir bir rn fazlalna sahip deildi. Artk
Ortadou tccarlar, Avrupa ile Dou arasndaki transit ticare
te balanyorlard. Bu yzden bu ticaretin baka yollara kayd-
nlmas ok neli bir darbedir. te yandan, Batl tccarlar, Ba
t Avrupadaki, mali, ticari ve teknolojik ilerlemeler sayesinde,
Ortadou pazarlannda egemen olacaklan kaynak ve beceriye
sahip oluyorlard. Osmanl mparatorluunun salad birlik
ve istikrar sayesinde de bu pazarlara kolayca ulaabiliyorlar-

205
KESTLER

di. Karaya Osmanl ordular, denizlere de Osmanl donanma

s hkmederken pazarlar da sessiz ve sakince Avrupal tccar
lar ele geiriyorlard.
 10. BLM

S e k in ler

slami uygarlkta da tarihte bilinen tm uygarlklardaki gibi

az ya da ok ayrcalkl baz snrl gruplarla halkn geri kalan
arasnda farklar olurdu. Bu duruma Klasik Arapada zel ve
genel anlamnda hassa ve amma ad verilir. slamiyette eit
lik ilkesi vardr. Bir mminin baka bir mmine doum, soy,
rk, milliyet ve toplumsal duruma gre herhangi bir stnl
olamaz. Dier karde dinleri gibi klasik slamiyette de kadn ile
erkek, kle ile zgr, kafir ile mmin arasnda temel bir eit
sizlik kabul edilerek daha aa olanlarn statleri eriatla be
lirtilmitir. slami hukuk ve doktrin, mminler arasnda, kabul
edilen bu yerleik eitsizliklerden baka hibir aynm kabul et
mez. Dindarlk ve hayr ileri, g, servet ve soyluluktan daha
stndr ve insana onur duyurur.
te yandan, uygulamada burada da tm toplumlarda ka
nlmaz olan, varlklarn ocuklarna brakmak isteyen, gce
ve servete hatta renime sahip ansl soydan gelen ayncalkl
gruplar olumutur. Osmanllara dek bir aristokrasinin kurulup
yerleebilmesine yetecek kadar uzun sren ok az sayda siyasi
rejim olmutur. Ortaan slami rejimlerinin ounluu i ka-
nklklar, daha ok da dtan gelen fetihlerle sona ermitir. Ye
ni hkmdarlar, destekileri, akrabalan ve adamlar ile yeni bir
g ve servet aristokrasisi kurmutur. Her fetih, fatihleri ile ay
n etnik kkenden gelenlere belli bir ayrcalk salamtr ama
bu ayrcalk, iki istisna dnda, ksa sreli olmutur. stisnalar
dan biri, slami devleti oluturup bir sre ynetmi Araplar, di

207
KESTLER

eri de Ortaa sonlarndan modem alara dek neredeyse ta

mamen bir siyasi egemenlik ve askeri komutanlk tekeli olu
turmu Trklerdir. Araplar yerli halkn Araplam nfusu ile,
Trkler de Osmanl mparatorluunu yneten okuluslu se
kinler ile olmak zere, ikisi de zaman iinde eitli yollarla z
gn emik kimliklerini birletirmilerdir.
Doumda eitlik ve evlilikte toplumsal stat anlamna gelen
kafaa ilkesi, toplumsal snflanmada eriat bilimciler tarafn
dan tartlan tek konudur. Ancak bu ilke aristokratik bir ayrca
ln tannmas deildir. Eit olmayan evlilikler yasaklanmaz ve
fkh uzmanlar arasnda eitsizliin ne olduuyla ilgili bir ortak
bir gr yoktur. Bu ilke ile saygn ailelerin, isterlerse uygun ol
mayan evlilikleri nleyerek onurlarm korumalan amalanmak
tadr. Kafaa ilkesi, bir kadnn izinsiz evlenmesini nlemek iin
babas ya da yasal hamisi tarafndan veya ocuk ya da hamile
lik yoksa izinsiz bir evlilii iptal etmek iin kullandr. Bir kad
nn toplumsal statsnden dk bir evlilik yaparak ailesinin
onurunu krmasn nlemek iin bavurulur. Fkhlar gre ka
dn zaten alt statde olduu iin bir erkek bu tr bir evlilikten
toplumsal bir zarar grmeyeceinden, kendinden aa snfta
ki bir kadnla evlenmesine itiraz edilmezdi.
Fkhlar eit statnn belirlenmesi gili ok farkl grler
savunurlar. Kimilerine gre bu kural yalnzca dinle ilgilidir ve
dindar bir kadn kendi isteine karn dindar olmayan bir er
kekle evlendirilmesinden korumak iindir. Byk fakh Malik
ibn Anas, tm baka adardan Mslmanlarn Allah'n vahiy
lerine gre birbirlerine eit olduklarm belirtmitir.1 te yan
dan slamiyetten nceki ran'n hiyerarik fikir ve uygulamala-
nndan etkdenmi olabilecek dier bir fakh ekolne gre kafaa
karakter ve dindarlk dndaki konulara dikindir. Soy, meslek,
mali stat ve ihtida etmiler ya da azat edilmi klelerin ocuk-

208
 SEKNLER

lan ve torunlan iin ailelerinin Mslman ya da zgr oldukla

r tarih bu konulardan bazlandr.
Hassa ile amme arasmda yalnzca ekonomik bir farkllk
yoktu, baka bir deyile farkllk sahip olanlarla olmayanlann
arasndaki fark deildi, teki edebiyatlarda olduu gibi slami
edebiyatta da yoksul bey ile sonradan grme zengin kavram
bulunuyordu. Ancak ayn derecede kesin olan, nesiller boyu
sren yoksulluun hassa yelii ile uyumlu olmamasdr. Ayn
ey doumda, kkende ve statdeki farkllk iin de geerlidir.
Hassa bir babann ocuu olmak, hassa bir evde bym ol
mak en azmdan bir hassa statsnn varln getiriyordu. Ba
ka yerlerde ve zamanlarda da olduu zere toplumsal farkl
lklar, onlar oluturan siyasi ve ekonomik gereklerden daha
uzun mrl olabilirdi. Asl g ve servet yok olduunda bile,
ardnda toplumsal stnlk duygusu brakr. Meslek de nem
tayordu ve Ortaa Mslman yazarlan eitli meslekleri ve
zanaatlar dikkatle snflandrarak toplumsal dzendeki yerleri
ni belirlerlerdi.
Belirleyici bir e saylabilecek eitim, Kurana ilahi bir sta
t veren, onun yazl olduu dile ve o dili zarafetle kullananla
ra sayg gsteren bir toplumda nem tayordu. nce bir, son
ra iki ve sonra da dil (Arapa, Farsa ve Trke) Ortadou
slamiyeti'nin nemli'blgelerinin kltrel kimliini tanmlyor
ve eitilmi snflara byk lde kltrel ve moral birlik sa
lyordu. "Genel nfis pek ok farkl yerel dil ve lehe ile ko
nuuyordu. Hassa ise ortak bir edebi dil, bir klasik gelenek
ve bunlar araclyla da ortak adetlere, davran ve sayg kural-
lanna sahipti. Daha eski dnemlerde, zellikle Abbasi Bada-
tnda ve Fatmi Kahiresinde sekinler snfna girmek iin ha
kim olan dinden olmak gerekli deildi; ayn evrede Hristiyan
ve Musevi airler, bilim adamlan bulunmaktayd ve bunlar yal

209
KESTLER

nzca meslekta deil, ayn zamanda arkada, ortak ve ret

menlerdi. Ancak yurtii ve yurtdnda dini mcadeleler yzn
den davranlar giderek sertlemeye balad ve Mslman hu
kukunun ngrd hogrye sahip olmakla birlikte, Msl
man olmayan toplumlar, gerek Mslman toplumundan ay
rlarak tecrit edildiler. Ortaa sonu ve modem a balannda
genellikle Mslman olmayan hekimler ve baka uzmanlar en
st dzeyde yer alrlarken, farkl dinden olanlar arasnda top
lumsal ve hatta entelektel iletiim nemli oranda azald.
Eski alardan bugne gelen belgeler neredeyse tamamen
hassadan kaldndan, tarihi kaytlarn ve bunu temel alarak
yazlan modem tarihin hassann ilgi alanlarn, etkinliklerini ve
endielerini yanstmas olaandr. Bilim adamlan ancak son yl
larda ayncalksz toplum, kyl, esnaf ve ehirli fakirlerin ya
amlarn incelemeye balamlardr. Ortaadan birtakm il
gin belgeler kalmtr ama bu almaya yalnzca ayrntl ariv
kaytlarnn bulunduu Osmanl dnemi konu olacaktr.
slam tarihi aratrmalannda kullanlan kitap, mektup ve
baka belgeler gibi edebi kantlar, brokrasi ve din adamlar
olmak zere genellikle balca iki kaynaktan salanmaktadr.
Brokrasi kurumu ok eski zamanlardan gelmektedir; belki de
Ortadoudan km olabilir. Brokrasi belli pratik gereksinim
lere, zellikle nehir vadisi toplumlanndaki sulama sistemlerinin
oluturulmas ve devam ettirilmesine dayanr. M.. 4000. yln
ikinci yansnda eski Msr krallnda firavunlar bataklklan ku
rutmu, sulama kanallarn yaygnlatrm, ehirler kurmu, M
sra gerekli olan kereste ve madenleri getirmek iin kara ve de
niz ticareti yapmlardr. Hkmetin ve ynetimin gelimesi ve
tapmaklar ile saraylarn yaplmas iin bir muhasebe ve defter
sistemi gerekliydi. Bu yeni gereksinimle yaz, beraberinde de
yeni biribrokrat toplumsal snf olumu ve kayt tutma, he

210
 SEKNLER

sap yapma ve bilgiyi aktarma devrimci olaslktan ortaya k

mt. Msrda brokrasi, firavunlar, Helenist hkmdarlar, Ro
mallar, Hristiyan Bizansllar, Araplar ve onlarn eitli Msl
man halefleri gibi deiik rejim ve de uygarlklar boyunca sr
mt. Brokratik gelenein Babile kadar dayand Irak ve
randa da benzeri bir sre yaanmtr. Olann prototipi grev
ve yetenekleri Tevratta kendi adn tayan katip Ezradr.
Tm bu brokrasiler baz karakteristik eler tamaktadr.
Belki de en nemli ve kalc olan, bu hkmet biiminin s
rekli olmas ve yaz ile yaplmasdr. Mektup ve hesaplar, yne
timde nemli bir gerekliliktir ve yaz ile hesap bilgisi alanla
rn sahip olmas gereken zelliklerdir. Klasik slami edebiyatn
nemli bir ounluu brokratlarca, brokratlar iin yazlm
tr ve kendilerinin mesleki zellikleriyle mesleki endie ve ilgi
lerini yanstmaktadr. Bu edebiyatta hiyerarik bir dzen iin
deki bir brokrasi resmedilir. Her memur, daha st bir makam
dan ald yetkiyle bir greve sahiptir ve grevi tanml, yetki
si snrldr. Sistemde emir komuta zinciri denebilecek bir du
rum sz konusudur ve bu durum ayn zamanda terfi merdive
ni olarak kullanlr. Herkes nnde nelerin olduunu ve istedi
i terfi iin yapmas gerekenleri bilr. Byle bir hiyeraride de
netim ve kontrol bulunur ve bundan da hesap verme nem
li ilkesi doar.
Brokrasinin istihdam ve deme yntemleri belirleyici zel-
liklerindendir. Bir brokrat, bir memurdur. Para geliri mirasla
ya da gelir getiren bir varla sahip olmasyla ya da statsy
le olmaz. Gelir kayna olmad gibi, herhangi bir ihsan da al
maz. Bir i karl cret alr. Daha iyi rgtlenen, daha baar
l brokrasilerde nakit para alr. Hkmdarlar, mali sknt olan
dnemlerde ihsan biiminde deme yapmlardr ve bu da ida
ri bozulmann garantili bir yolu olmutur.

211
KESTLER

Bin yllk srete pek ok hkmet, din, kltr, yaz ve dil

deiikliklerine karn Ortadou brokrasileri artc bir s
reklilik gstermilerdir. Hristiyanln douu ile slamiyetin
douu arasndaki dnemde, ynetim sistemi blgenin do
u yansnda Pers, batsnda Helenistik'ti. Irakm batsnda, n
ce Roma, sonra da Bizans hakimiyetindeki topraklarda yne
tim dili Latince deil, Yunanca idi. Bunun Helen monarileri
nin uygulamasnn devam ettirilmesi olduu anlalmaktadr.
Msrdaki merkezi ynetimin, bir lde istikrarl, srekli ol
mas ve kuru iklim sayesinde ok sayda idari belge bugne
kadar gelebilmitir. Bunlarn yardmyla, tarihiler baka yer
ler iin olanaksz olan aynnt okluu sayesinde Roma, Bizans
ve slami Msr idari srelerini izleyebilmekte, brokrasinin
nasl ileyip deitiini grebilmektedirler. Suriye blgelerin
den kalm bunlarla karlatnlabilecek belge olmasa da, elde
ki bulgulardan buralarda da durumun Msrdan pek farkl ol
mad anlalmaktadr. O blgelerde de gnlk idari iler, n
ce Roma, sonra da Bizans brokrasisi tarafndan Yunanca y
rtlm, hesaplar ve yazmalar genellikle Yunanca yaplm
tr. Yunanllardan ok, Helenlemi yerliler memurlarn oun
luunu oluturuyordu. slami fetihler geldiindeyse, bunlann
pek ou Hristiyanlamt.
Pers mparatorluundan benzer bir belge birikiminin kal
mamasnn nedeni iklim artlan ve siyasi kesintiler olmutur.
te yandan, hem Tevrat hem de Yunanl yazarlardan edinilen
bilgilere gre, Pers imparatorlan zamannda profesyonel bir
brokrasinin var olduu anlalmaktadr. Daha sonraki Msl
man kaynaklan da olduka ayrntl bir mali kayt sisteminin ol
duunu dorulamaktadr. Gelecekte ie yarayaca dnle
rek kaytlarn toplanarak sistemli bir biimde ciltlenmesi Pers
ynetimi dneminde balam olabilir. Roma ve Bizans brola-

212
 SEKNLER

nnda kullanlan papirs ciltlenmeye elverili olmadndan, ki

taplar gibi papirs kaydan da ounlukla rulo olarak saklanr
d. Daha dayanakl olan deri ile parmen, Hristiyanln ilk
dnemlerinde artk modem bir ekil almaya balayan kitaplar
da kullanlrd. slam topraklarnda kat kullanlmaya baland
nda, kayt defterleri genel olarak tutulmaya baland.
VII. yyda Arap Mslman fetihlerinden sonraki durum, b
rokratik srekliliin belki de en ilgin rneidir. Pers mpara
torluu yklm, Bizans'n elinden alnan geni topraklar, yeni
bir Arap slam imparatorluunun olmutu. Ancak Msr papi
rslerindeki bilgilere gre, bu deiikliklere karn hkmetin
gnlk ilerinde bir deiiklik olmamt. Msrl Hristiyan me
murlar ayn kurallara gre ayn vergileri toplamlar, ayn ida
ri belgeleri yazmlar ve eskisi gibi eski Msr Hristiyan dne
mi tarihlerini atmlard. Her ey eskisi gibi kalm, yalnzca ge
lirlerin son hedefi deimiti. Brokrasideki asl deiiklik an
cak yz yl sonra gereklemitir. Hem Yunanca hem de Arap
a olarak iki dilde yazlm papirsler ok daha sonra ortaya
kmtr. Daha sonra da giderek Arapa belgeler artm, Yu
nanca belgeler azalmtr. VIII. yyn sonunda da Yunanca yok
olarak, yalnzca Arapa papirsler kalmtr. Irak ile Suriye'de
ve eski Pers yazsyla dilinin yerini Arapa'nn ald Douda
da ayn durum yaanmtr.
Bu deiiklik bile, eski brokratlarn atlarak yerlerine ye
nilerinin getirildiini gstermemektedir. Araplarn geliinden
ok sonra bile, eski brokrat aileleri mesleki srlarn, zellik
le de hesap tutma gizli sistemlerini korumay srdrmlerdir.
Arap tarihi belgelerine gre, muhasebecilerden baka kimse
muhasebe kaytlarm okuyamad ve memurlar dnda kim
se yazmalar anlayamad iin fatih olarak gelen Araplar, h
kmeti devir almak isteyip alamamlardr. Bu yzden Araplar,

213
KESTLER

imparatorluun kesin askeri ve siyasi efendileri olduklan hal

de, eski memurlan yerlerinde brakmak zorunda kalmlardr.
slamiyet dneminin ikinci yzylnda Arap yneticilerin kad
rolarna Arapa retmeleriyle sonunda imparatorluk eyaletleri
arasnda bir lde birlik salanmtr. Ama bu durum bile eski
brokrat ailelerin yerlerinden atlmas anlamna gelmez, yalnz
ca Arapa rendiklerini gsterir. Yeni dille beraber birou
nun slamiyeti benimsemi olmas da kesinlikle herkesin Ms
lman olduunu gstermez. Msrda XHI-XTV. yyda bile din
dar Mslmanlar Kptilerin, yani Hristiyanlarn ynetimde ol
malarndan ve vergi toplamalarndan yaknm ve namuslu bir
Mslmann vatannda adil bir olana olamadn dile getir
milerdir.
Brokratik gelenein bu. ilgin sran, byk brokrat ya da
katip ailelerin varlnn hem nedeni hem de sonucudur. Ge
leneksel tarihte genellikle halifeler, sultanlar, askeri komutan
lar, eyalet valileri, byk politik ve askeri kiilerden sz edilir.
Ama tarihilerin nadiren deindikleri ve ancak belgeler ok ay-
nntl incelendiinde grlecek kiilere de en az dierleri ka
dar nem vermeleri gerekmektedir. Bu kiiler, genellikle nesil
den nesile ve yzyldan yzyla hkmet ilerini yrten, b
rokrasi soylulan ya da aristokrasisi olmalarn salayan hane
danlk gelenei oluturan daire mdrleri, maliye denetileri,
vergi salanlar ve toplayanlar gibi kiilerdir. VIII. yyn bamda
bir brokratn baka brokratlara yazm olduu bir mektup
ta, devlet ve toplumun devam ettirilmesine katklarn gururla
anlatmaktadr:2
"Allah, szleri en sekin yerlerde olacak, erdem, kltr, saduyu ve bilgi
sahipleri olarak yaratmtr. Sizin sayenizde halifeliin dzeni ve ileri
nin doru yrmesi salanmaktadr. Allah'n devleti insanlara benimset
mesi ve lkenin gelimesi sizin sayenizde olmaktadr. Hkmdar sizsiz

214
 SEKNLER

yapam az ve sizden baka yetenekli bir kii bulunamaz. Siz, hkmdarla

rn duyan kulaklar, gren gzleri, konuan dilleri ve vuran ellerisiniz."

Doal olarak, brokratlarn da makam ve gce sahip olan

herkes gibi avantajlarn ocuklarna brakmak istemeleri ei
tim alannda nemli sonulara yol at. slam imparatorlukla-
nnda genel bir snavla memur alma sistemi kurulmamt, mat
baa ve barut gibi bu sistem de bir in icadyd ve slam dnya
sna Batdan germiti. raklk yntemiyle memur olunuyordu.
Bir brokrat uygun zamanda olunu, yeenini ya da himaye
sindeki birini makamna getiriyor, sradan bir grevle, balan
gta herhangi bir cret almadan ie balatyordu. Sonra o kii
yava yava merdivenleri kyordu. Bu uygulama modem a
lara kadar srm ve blgede memurlua aday gsterme, ata
ma ve nerme gc nemli bir silah olmutur.
Brokraside de baka etkinlik biimlerinde olduu gibi ko
ruma ve hamilik yeterli olmuyordu. ran bir eitim dzeyi
ne ve zel uzmanlklara sahip olmas gerekiyordu. Bu nedenle
toplumda brokrat ve eitimli kiiler arasnda nemli bir ba
bulunuyordu. Ortaa Hristiyan Avrupasndaki kadar sk bir
ba olmasa da, nemsiz deildi ve ortaalar boyunca artma
ya devam etti.
Ortaada slam dnyasmda iki farkl ve okumu snfla be
raber iki farkl renim ve edebiyat tr ortaya kmtr. Bun
lardan biri olan adab" tarih, edebiyat, iir ve kltrl bir kii
nin bilip takdir etmesi gereken eitli eserlerden oluurdu. Di
eri ise bilgi anlamna gelen ilm idi. Kuran ve yorumu, Pey
gamberim hadisleri, Peygamberim ve kendisinden ncekiler
le ahabnn hayan ve bunlardan doan ilahiyat ve hukuk kar
de bilimleri gibi dini bilimlerden oluuyordu ve ulema snf
nn egemenlik alanyd.

215
KESTLER

Zamanla Bizans ve Pers ynetimleri deitirilerek, uyarlana

rak ve hazmedilerek Araplatnlm ve slamlatnlmtr. Boz
krdan gelen istilalarla, nce Trklerin, daha sonra Moollar'n
Ortadou slam dnyasna hakim olmalan, sonra da slam dn
yasnn iiler ile Snniler, Fatmiler ile Abbasiler ve bu grup-
lann iinde radikaller ile lmllar arasndaki dini atmalarla
paralanmas sonucunda yeni bir dnem balad. Yeni dnem
de brokratlarn eitimi ve genel grlerinde dikkatte deer
bir deiiklik meydana gelmitir. slamiyetin ve zellikle de s
lam hukukunun ve uygulamasnn, brokratlann yetimesinde
ve eitimindeki nemi daha ok artmtr. Zamanla brokrat
lar ulema snf tarafndan salanan dini eitimin rnleri hali
ne gelmilerdir.
Katip olarak bilinen brokratlar, slam toplumu iinde g
l, ukala ve kalabalk bir grup olarak bulunuyorlard. Katipler,
darraa adnda bir tr kaftan olan zel giysiler giyerlerdi ve
sultann ya da halifenin altnda ynetimin ba olan kendi ve
zirleri olurdu. Hkmet askerilemeden nce, makam teki
lerden stn olan bu vezirin makamnn simgesi olan mrek
kep hokkas trenlerde kendisinden nce gelirdi.
slamiyette bir ruhban snfn bulunmad ska belirtilir ve
teolojik adan da dorudur. slamiyette yalnzca kutsanm bir
din adam tarafndan gerekletirilebilecek zel trenler yok
tur. Gerekli bilgisi olan herkes imam olabilir, camide vaaz vere
bilir ya da evlilik ve cenazelerde grev yapabilir. lkesel anlam
da Allah ile inanana araclk edecek bir ruhban snf bulunmaz
ve din adamlan hiyerarisi de yoktur. Yaamlarn dini amala
ra harcayan kiilerin de geimlerini zanaat, ticaret gibi onurlu
mesleklerle baka bir yoldan salamalar beklenir. Bu adan
Hristiyanlktan tmyle farkl olan Mslmanlk, Tapman y
klmas ye ruhban snfn datlmasyla yeni bir ruhban snf

216
 SEKNLER

kabul etmeyerek hahamlar yalnzca hukuku ve retmen ola

rak kabul eden Musevilie yaknd. Tahminen III. yyda derlen
mi bir eserde Tevrat renip retenler Onu parlayacak bir
ta veya kazacak bir kazma yapmayn. eklinde uyanlmtr.
Mslman yazlarnda da bu trde uyanlar yer almaktadr.
Ne var ki gerek farklyd, hahamlar da ulema da giderek
amatr statlerini yitirdiler. Zamanla hukukun yaygnlamas
ve karmak bir duruma gelmesi, onu ynetecek ve ona g
re hkm verecek tam zamanl alacak uzmanlan gerektirdi.
Bunun iin Mslmanlar da, Museviler de bir sistem kurdular;
belirli bir eitim alan bir renciye retmen ya da retmenle
ri tarafndan onun dini bilimlerde uzman olduunu belirten bir
bele verilmeye baland. Din bilimcilerinin ve din rencileri
nin maddi gereksinimlerini karlayacak bir sistemin kurulmas
gerekti. slamiyette ruhban snf olmamasna karn, ruhban s
nf olarak adlandrlmas yanl olmayacak profesyonel ve aka
demik adan nitelikli din adamlar ortaya kt. Onlara zel k
yafetlerinin en nemli esi sarklaryd. Sank onlarn simgesi
ve ayrcalklar haline geldi ve byle de srd.
Ulema, bir kydeki sradan bir grevliden ya da mahalle ca
misinin imamndan, mft ve kad gibi nemli hukuk adamla
rna kadar gidiyordu. lke olarak slamiyette Allah tarafndan
vahiy yoluyla gnderilmi olan tek bir yasa olduundan, hu
kuk, dini bilim olarak kabul ediliyor ve uygulayclan da ule
ma arasnda bulunuyordu. Aralarnda eriat uygulamalan iin
hkmdarn atam olduu kadlar, yasann tartlan bir nok
tasnda grne bavurulan mftler ve devlet tarafndan ata
nan ve grevi, Kurann btn Mslmanlara emri otan iyilik
yapmak ve ktlkten kanmak ilkesiyle tanmlanan ticaret
ve ahlak mfettileri yer alyordu. XIX. yya dek avukatlk Ms
lman hukukunda bilinmeyen meslekti.

217
KESTLER

tslamiyetin eski dnemlerinde ulema ile devlet ilikisi uzak

ve bazen de karlkl phelerle doluydu. Devlet, gerek din
darlara gre, iyi insanlarn asla karmamalar gereken bir k
tlkt. Gelirini zorla elde eden devlet iin almak aalay
c ve bir bakma da gnah olarak grld iin devletten c
ret alanlar bu gnah paylard. Dindar ve okumu kiilere ait
biyografilerde, o kiinin devletin teklif ettii bir grevi kabul et
mediinin yazlmasna ok sk rastlanrd. Teklif o kiinin n
n, kabul etmemesi de drstln gsterirdi. Kady devlet
atard. (slam folklorunda kad alay konusu olmutur.) Mft
bamszd ve daha ok sayg grrd. Mftye grevi, daha
nceki mftlerin ortak grleriyle verilirdi ve gelirini ald
cretlerden ya da dini vakflardan elde ederdi. Ulema ve ku
rumlan byk oranda dini vakflara dayanrd.
Ulema ve devlet arasndaki resmi olmayan ve yazya ge
meyen gler ayrlnda, eriat ile ilgili her konuda ulemanm
ayncalkl yetkisi devlet tarafndan kabul edilirdi. Devlete uzak
durmalarna karn, devletin bu kabul ulemaya, zellikle de
kamu grevlerinde olmayanlara nemli lde otorite salard.
eriat, slamiyette pek ok kiisel ve toplumsal ilikiyi dzen
ledii iin eriatn yetkili yorumcular toplumda geni ve s
tn bir rol kazanrlard. Halk rehberlik, evlilik, boanma ve mi
ras gibi pek ok konuda onlara gvenirdi.
Devlet ve din adamlarnn bu ilikisi, daha doru bir deyi
le bu iliki eksiklii uygulamada nemli sorunlara yol amtr.
Ulemann oluturduu kendi siyasal haklar ve grevler doktri
ni, imparatorluk yneticileri tarafndan genellikle siyasi olarak
uygulanamaz bulunmutur. Hkmdarlar sk sk ulemanm des
teine ihtiya duymulardr ve kimLzaman bu destee karlk
kendilerinden kutsanm ve efsanelemi bir gemie dayanan
ideal bir sistem uygulamalan beklenmitir. Snni ulema iin bu

218
 SEKNLER

drt halife ile Emevi halifesi II. merin, ii ulema iinse yalnz
ca Hz. Muhammedin ve halife Hz. Alinin uygulamalaryd.
Ulema hibir zaman tam olarak siyasi yaamdan ekilme
mitir ancak zamanla iki taraf arasnda bir ban salanmtr.
Hkmdarlar tarafndan eriat ilke olarak kabul edilmi, zel
likle tresel ve toplumsal ahlakla ilgili hkmlerini aka i
nenmemi ve bazen de ulemann grlerine bavurulmu ve
onlara yetkili makamlar verilmitir. Dier taraftan ulema da ka
mu otoriteleriyle ok yakn ilikilerden kanmaya zen gster
mitir. Aralarndan bir makam kabul eden olursa da, bunu is
teksiz kabul etmi ve daha dindar olanlar ona pheyle bak
mlardr.
Bu iliki, ulemay iki gruba blmt. Gruplardan biri a-
n dindard; gerek meslektalar gerek halk onlan gerein yoz
lamayacak namuslu bekileri kabul ediyorlard. Dier grupta
kiler gereki ve itaatkard. Bu grupta kamu grevi kabul eden
ve bylece ahlaki otoritelerinin oundan fedakarlk edenler
yer alyordu. Ulemann ar dindar ve vicdan sahibi olanlarnn
devlet hizmetinden kanmalar devlet ve din zerinde zararl
etkilere neden olmutur. Popler sempati devlet hizmetine gir
meyenlerden yanayd ve dini edebiyatta yer alan grlerin o
unluu kamu hizmetinin boykotu lehinde olmutur.
XII-XIII. yy nemli deiikliklere sahne olmutur. Bu d
nemde, slam dini ve toplumunun varlna kar tehditlerle b
yk dini mcadeleler verilmitir. slamiyet iteki ve dtaki d
manlarnn saldnsna uruyordu. Bu tehlikelerden nce saflar
sklam, Mslman toplumundan nceden ayrlm ve muha
lif eler bir araya gelmilerdir. Devletin sivil ve askeri grevli
leri gittike dinle daha fazla ilgilenmeye balamlar ve dini s-
nflann devlet dmanl azalmtr.
Mslman yksek eitiminin ana merkezi durumundaki

219
KESTLER

medreselerin, hkmet, din ve buralardaki grevlilerin bir ara

ya gelmelerinde nemli bir rol olmutur. Balangta ilk ye or
ta dereceli eitim, camilerde ya da camilere baml yaplmt.
IX-X. yyda camilere bal dini bilimlerin yksek eitim prog
ramlar bulunuyordu. Bu merkezleri hkmdarlar ve ahslar
vakfetmiti. Kimi byk merkezlerde renciler ile aratrma
clar iin ktphaneler vard; aynca da kimya, matematik, tp,
mzik ve felsefe gibi din d alanlarda kitaplara yer verilen ya-
n resmi ktphaneler bulunuyordu. Abbasi halifesi el-Mamun
tarafndan, IX. yy banda ilk yksek eitim akademilerinden
biri olan Badattaki nl "bilgelik evi almt. Bu akademi
nin kuruluunda byk olaslkla, Bizansllarn dini basklarn
dan kap Sasanilere snan Nasturi Hristiyanlannn, randa
Helenistik bilim, zellikle de tp merkezi olan Gondeapur aka
demisi rnek alnmt.
Medresenin klasik biimiyle ortaya k XI. yyda olmu
tur. Medrese bazen bir camiye bali olur, bazen de renci ve
retmenlere kolaylk olmas asndan kendi iinde mescidi
bulunan bamsz bir yer olurdu. Medrese sonralar program
ve mfredat, cretli ve srekli retmen kadrosu, rencile
re destek fon ve kolaylklanyla rgtl bir kolej halini almtr.
Medreseler tpk Ortaa Avrupasndaki katedral okullar gi
bi temel din ve hukuk retimi veriyorlard ve bu ikisi de sla
miyette ayn btnn paralanyd. Ancak ileride onlar da Ba-
tdaki kolej ve niversiteler gibi renim alm snfn oluma
s srecinde nemli bir rol stleneceklerdi.
Devlet memurlar yeni ve daha derin bir dini drstlk ser
gilemeye balam, profesyonel din adamlan da devlette hiz
met almak konusunda daha istekli hale gelmilerdi. Osmanl
mparatorluunda slam din adamlan, hi phesiz fethettikle
ri lkelerde grdkleri Hristiyan dini rgtlerinden esinlene

220
 SEKNLER

rek, hkmet sisteminin bir paras halini almlardr. Mftler

ile kadlar, devletin atayp ve kendilerine bir yetki alan verdi
i memurlard. Din adamlar, bu noktada askeriye ve brok
rasinin yan sra imparatorluk hkmetinin nc kolu duru-
mundalard ve bata eyhlislamn yer ald kendi hiyerarile
ri bulunuyordu.
Ulemann devlete yaklamas kanlmaz olarak halktan
uzaklamasna yol ayordu. Bu durum da daha nce sahip ol
duklar etkinlii byk lde kaybetmelerine neden olmu
tur. Sradan Mslmanlar iin ulemann yerine ok daha farkl
bir dindarln temsilcileri olan Sofiler geti. Ortaa sonlarn
da sofiler, her birinin kendi mistik yolu olan tarikatlar halinde
rgtlenmilerdi. Dervi olarak da bilinen tarikat liderleri ve
yeleri konvansiyonel slamiyetin birok eksiklii gideriyorlar
d. Dervi trenleri ile toplantlan manevi bir beslenme kayna
ve bazen de insani gereksinimler iin mcadelede yardm ve
dayanma salyordu.
Ortaa Mslman yazarlan, byk olaslkla toplumu y
netenleri kastederek, genellikle toplumu iki ana gruba ayrrlar:
Askerlerden oluan ehli kl ve brokrat ile dini snflan ieren
ehli kalem. te yandan edebi becerileriyle ya da entelektel
yaayan ama her iki grupta da yer almayan kiiler de vardr. r
nein biyografik ve tarihi literatrde, hkmdarn tbbi dan
manln yapm, slam dnyasnn her yerindeki hastanelerde
alm ya da aratrmalan ve kitaplanyla n sralara km ki
iler de vardr. Ortaa slam tbb aslnda Helenistik kaynak
lara dayanmaktadr ancak Mslmanlarn katklan da olduka
nemli olmutur. Ortaada slam dnyasnn tbbi bilgisi ve
.uygulama dzeyi Avrupaya kyasla ok stnd.
Ne var ki modem alarn banda tpta epeyce gerideydi
ler. Avrupa, tp kitaplarndan yalnzca birka evrilmiti. o

221
KESTLER

unluu Musevi olan baz Avrupal mlteciler, XV-XVI. yyda

hekimlik yapmak iin slam topraklarna gitmilerdir. XVII-XVI-
II. yyda Osmanl Hristiyanlanndan tp eitimi almak iin Av
rupaya gidip daha sonra memleketlerine dnerek hekimlik ya
panlar olmutur. Kimi reformcu hkmdarlar tarafndan Avru
pa tp okullarna renci gnderilmesi ve lkelerinde tp okul
lar alarak yabanc retmen getirilmesiyle, tbbn ortaalar
dan beri ok az deien eski Helenist-slam geleneinden kur
tarlmasna ancak XIX. yyda balanabilmitir.
Ehli kalemden, daha doru bir deyile ehli szden olan
nemli bir baka grup da airlerden oluuyordu. En kk h
kmdarlarn dahi kendisiyle ilgili vglerin kolaylkla ezberle
nip dilden dile yaylmasn salayacak en az bir airleri olur
du. Daha byk hkmdarlarnsa bir tr propaganda bakanl
olarak kullandklar bir air ordulan olurdu. Bu vgc a
irler, zel zengin kiiler iin de alrlar, dnleri, doumla-
n ve baka olaylan kutlarlard. air ve iir, kitle medyasnn ol
mad bu ada, haberlerin yaylmas ve olumlu imaj olutu
rulmas iin ciddi bir grevi yaparlard.
Hkmdarn gnlk imajn airler yerletirir, gelecee yan
syacak imajn da tarihiler stlenirdi. Ortaalarda ou b
rokratik ya da ilmiyye snfndan olan tarihiler, airlerin tersi
ne ne yazar ne de serbest saray hizmetlileriydi. Belki de hali
feler dneminde sahip olduklan bamszlktan ve ifade zgr
lkleri bu yzdendi. Sonralar Osmanl mparatorluunda h
kmdarlar saray airleri gibi saray tarihileri atamaya baladlar
ve bylece mparatorluk Tarihisi makam oluturuldu. Sultan
tarafndan bu makama atanan kiinin temel grevi seleflerinin
imparatorluun tarihini yazmaya devam etmekti. Varl yzyl
lar boyu sren bu makam, Osmanl mparatorluumun son yl
larna-dek korunarak sonuncu imparatorluk tarihisi Osmanl

222
 SEKNLER

Tarih Cemiyetinin ilk bakan olmutur.

Ressamlar ve hattatlar, astrologlar ve gkbilimciler, mhen
disler ve mimarlar gibi baka meslekler de vard ama bu mes
leklerin ou son yllarda onlar istihdam eden kuruma bir e
kilde balanmlard. Mhendislik ve mimarlk, Osmanl zama
nnda neredeyse tamamen askeriyeye aitti.
Ortadoudaki hkmdarlarn da, dnyada baka yerlerde
olduu gibi, bazen istilaclar kovmak ama daima lkede d
zeni korumak ve devlet otoritesini savunmak iin bir ordula-
n vard.
Roma mparatorluunda polis grevleri ve savunma yerel
yedek glerce desteklenen Roma lejyonlaryla salanrd. Lej-
yoner says olduka azd ve imparatorluk ban zamannda ran
snrna en yakn Suriyede drt lejyondan fazla bulundurma
masna karn Avrupada Alman snrlarnda sekiz lejyon bulun
dururdu. Bu lejyonlarn saylan sava dneminde fazlalatrlr,
gerektiinde lejyonlar kaydrlr ya da takviye glerle destekle
nirlerdi. 58-66 yllanndaki Ermeni savalan ve 66-70 yllarnda
ki Musevi isyan ok nemli deiikliklere neden olmutu. 10.
lejyon olan Fretensisin kuzey Suriyeden Kudse kaydrlma
s ve bu birliin yeni kurulan Roma Yahuda eyaletinin srekli
garnizonu olmas bunlardan en nemlisiydi.
Yalnzca Roma vatandalan lejyonlara almyordu ancak za
manla vatandaln eyaletlere de verilmesiyle oralardan da as
ker alnabiliyordu. Varolan kaynaklardan, mparatorluun her
yerinde olduu gibi, Kk Asya ve Levanttan toplanan asker
lerin, doduklan yerde olmamak artyla blgede grevlendiril
dii anlalmaktadr. Takviye birlikler, lejyonerlere zellikle po
lislik konusunda yardm edebilirdi ve bazlan Roma'ya bam
l hkmdarlarn bir lde Romallatnlm askerleriydi. Alae
Dromedariorum (deve svarileri) ya da svari okular gibi zel

223
KESTLER

birlikler Romallardan meydana gelirdi. l blgelerinden olan

Araplar, bu birliklerde hizmet ederek, slami fetihler srasnda
ok ilerine yarayacak askeri beceri ve yntem deneyimine sa
hip olmulard. Polislik ileri genellikle bir yedek birlie verilir
di. Halifelik ve sonraki slami rejimlerin dneminde polis birlik
lerine verilen Arapa utta ad bugne dek gelmitir.
Pers mparatorluunun askeri gc olduka bykt ve
Romaya ciddi bir rakipti. Romal dmanlan, feodal beyler-
ce salanan kyl erleri ok ciddiye almazlard ama svari pa
ral askerler ve sava snr halklarndan oluan yedek birlik
ler epeyce ciddi konuydu. Ordunun temelini soylular olutu
rurdu ve mzrakla, okla silahl Pers zrhl svarileri dnemin en
nemli askeri gcyd. Parthlarm nl oku svarileri ve vur
ka taktikleri Romada tannr ve korkulurdu. Atl mzraknn
vuru gcn arttran ve bir lde onu Ortaa balan sava
larn tank yapan zengi, Pers ordularndaki dier bir nem
li yenilikti.
Pers mparatorluunda, I. Husrevin (531-579) hkmdarl
srasnda, zellikle askeri alanda olmak zere nemli dei
iklikler olmutu. Ordu daha az feodal, daha fazla profesyonel
hale gelmiti. Askerler cret ve tehizat paras alyorlar, uzun
sreli sk bir eitimden geiyorlar, ok disiplinli bir biimde
yetiiyorlard. Tek bakomutan yerine, Savunma Nazn, Bako
mutan ve gerektiinde ban elisi olan Eranspahbadh yneti
mindeki orduda, artk generaller, valiler ve subaylar hiyerari
si bulunuyordu. Husrevin ordular, lkedeki i savaa son ve
rilmesi, snr blgelerinin yattnlmas, Habelerin Yemenden
atlmas, Hun tehdidinin sona erdirilmesi ve Bizansa kar sa
vata Suriyenin igal edilip Antakya'nn yamalanmas gibi bir
takm baanlar kazandlar ama Pers ordulan Mslman Arap-
larn karsnda tutunamadlar.

22 4
 SEKNLER

slamiyetten nceki Arabistanda yetikin erkekler topluluu

dnda profesyonel srekli bir ordu, tpk onunla ilikilendiri-
len monari dncesi gibi itici ve uzakt. Kuzey snr blgele
rindeki kk beylerin halklan zaman zaman Pers ya da Bizans
takviye birliklerinde alrlard. Gneyin daha sakin gelimi
devletlerinde bir tr profesyonel ordutun varl olasdr ama
ota ve kuzey Arabistann byk blmnde ordu sava ya da
iin seferber edilmi silahl kabile halk anlamna geliyordu.
slam tarihinin ok daha eski zamanlarnda baka bir du
rum dikkat eker. Ayr kkenlerden ve ou zaman daha nce
atan ballklardan gelen kiilerin oluturduu bir dini-siya-
si toplumun reisleri olan Hz. Muhammed ve halefleri, bir kabi
leden daha fazla bir eye hkmetmilerdir. nce putperest Ku-
reyliler ile, daha sonra da Hz. Muhammedin lmnden son
raki fetih savalaryla sreklisava halindeydiler. Uzun sre de
vam eden ve ok geni blgelere yaylan fetih savalan sonun
da kanlmaz olarak uzmanlama ve profesyonellik salam
tr. Arap kaynaklarndan savaanlar ile savamayanlar ve sava
anlar arasnda uzun dnem uzmanlar ile ksa dnem askerler
arasnda orta ve kuzey Arabistanda o zamana dek rastlanma
yan bir farklln olduu anlalmaktadr. Sonralan slam hu
kukularnn formle ettii bir ilkeye gre cihad grevi savun-
ma yapmak iin salkl Mslman erkeklerin tamamna, saldn
durumundaysa toplumumun tamamna der. Fetihler srasn
da her kabileden, savaabilecek erkeklerinden ounu verme
si istenir ve genellikle de kota gnlllerle dolard.
Henz Mslman ordularnn uzun sreli ekirdeini olu
turanlar dahi tam zamanl alan profesyonel askerler deiller
di; savamadklan zaman baka ilerle urarlard. Birka istis
na hari ailelerinden uzakta klalarda yaamazlard ama ana i
leri, geim kaynaklan savat ve geimlerini fetih savalarnda

225
KESTLER

kazandklar ganimetle salarlard.

Arap ordulan, Emevi halifeler zamannda imparatorluun
metropoliten eyaleti Suriyenin dmda, sonralan garnizon e
hirleri olan kamplarda yaarlard. Bu garnizon ehirleri arasn
da Irakta Basra ve Kufa, Msrda Fustat, Tunusda Kayrevan ve
randa Kum yer alyordu. Arap askerler Suriyede bir ordu bir
liinin olduu askeri blgelere, kuzeyden gneye Hums, am,
rdn ve Filistine yerlemilerdi. Bu blgeler, eski Bizans top
rak blnmesi temeli zerine kurulmulard. Suriye Arap bir
likleri hem Bizans snrlarna dzenlenen mevsimlik seferlerde
hem de Konstantinopolise dzenlenen byk seferlerde kulla
nlrd. Giderek yksek deneyimleri, ustalklan ve daha dzen
li cret almalanyla, Emeviye halifelerinin Suriye temelli srekli
ordulan niteliini kazanmlard. Irak ve Msrda yerlemi olan
Arap askeriyesinde bunlarla karlatrlabilecek bir rgt bu
lunmuyordu. Onlar airet milisleri statsnde ve askerlie kar
airetten sregelen bir honutsuzlua sahiptiler.
Abbasiler, iktidara ykseldikleri ve uzun bir sre askeri des
tek saladklan Horasandan getirdiklerini srekli Suriye ordu
sunun yerine yerletirmeleri dmda ayn sisteme devam etti
ler.
Bu nemli bir deiiklie neden olmutu. lk zamanlarda
Halife ordularnn neredeyse tamamn Araplar oluturuyor
du, Msr'n ya da Suriyenin yerli halkn askere alma uygula
mas yoktu. Bu halklar Roma ve Bizans hakimiyetinin srd
uzun yzyllar boyunca askerlik yetenek ve isteklerini yitirmi
lerdi. Durum mparatorluun dousundaki eski ran eyaletle
rinde daha bakayd. Batl komulan gibi ranllar yalnzca yeni
bir imparatorun hakimiyetine girmemilerdi. Ksa sre ncesi
ne kadar bir imparatorluk gemileri ve kendilerine has bir as
keri gelenekleri vard. Mslmanl kabul ettikten sonra, sla-

226
 SEKNLER

mi ordu ve hkmette nemli bir yere sahip olmaya haklar ol

duunu dnyorlard. Ufak tefek farklarla benzer bir durum,
artk Arap ynetiminde olan Kuzey Afrikadaki eski Roma eya
letlerinin Berberi halk iin de sz konusuydu.
Airetlere bal Arap olmayan mhtediler, airetlerin Arap
sava reisleri tarafndan askere alnmaya baland. Alt dzey
lerde kullanlyor ve daha az cret alyorlard. Bu askerlerin
zellikle snr boylarnda nemli rolleri oldu. spanya'y fethe
den Mslman Arap ordularnn byk bir blm Kuzey Afri
ka Berberilerinden oluuyordu. Orta Asya ve Kuzey ran halk-
lan daha ihtida etmemi imparatorluk snrlar dndaki akra
balarna yeni dini yaymaya ok aba harcadlar.
Bu askerler, alman ilk byk zaferlerde bile imparatorluk
ordusunun asli yeleri deillerdi. Geri hizmetlerde ve snr boy
larnda grevliydiler ve bakentten uzak tutuluyorlard. Iraka
Abbasi Horasani glerinin gelmesiyle nemli bir deiiklik ol
du. Nesiller boyunca Horasanda yaayan Horasaniler, ilke ola
rak Araplard. ranl kadnlarla evlenip ran greneklerine sa
hip olmulard. Ksa sre sonra, dou randan gerek ranllar
da onlara katlmaya baladlar.
Abbasiler listelerde adlan olan Araplara otomatik denen
askeri aylklan zamanla kaldrdlar. X. yydan itibaren orduya
gerekten hizmet edenlere aylk verilmeye devam edildi. Ay
lk alarak tam zamanl alan profesyoneller ve tek bir kam
panyaya katlarak ganimetten pay alan gnlller olmak ze
re iki tr asker vard.
Aradan yz yl bile gemeden, Emevi seleflerinin srekli Su
riye ordusundan daha fazla dayanamayan Abbasi halifelerinin
Horasani muhafzlan, yerlerini baka bir esasa gre toplanan
ve slam devletlerinin bin yl sresince askeri ve siyasi gelece
ini ekillendirecek yeni bir orduya braktlar.
KESTLER

Yedek birlikler olarak kullanlan barbarlar da, silahl kleler

de yeni deildi. Eski Atina bir sre ehrin mal olan skitli si
lahl klelerce korunmutu. Roma'nn ileri gelenlerinden baz-
lan babar kkenli kle muhafzlarm silahlandrmlard. Ms
lman hkmdarlar, onlardan nce Romallarn, Persleriin ve
inlilerim yaptklan ve Batl imparatorluklann yzyllar sonra
yapacaklann yaparak mparatorluk snrlan dndaki sava
rklar arasndan da asker toplamlard. Ancak slam devletle
rinin askeri tarihi, klelerden oluan, balannda kle generaller
olan, sonunda da kle krallar ve hanedanlar iin hizmet edecek
bir orduyla yeni ve zel bir duruma sahne olmutur.
ngiliz Paul Rycaut, XVII. yy ortalannda yapt Trkiye zi
yaretinde sistemin mantn yle ifade etmitir:3
'Trkler kendi cinslerinden, kendilerinin yetitirdii ve eittii insanla
rn kendilerine hizmet etmelerini severler. Onlar kendi erdem ve bilgelik
leriyle erikin olana dek yetitirip beslerler. Onlar kskanmadan yetitirip
tehlikesizce de yok edebilirler.
mparatorluun yksek makamlarna karlacak genlen ya sava
larda elde ederler y a da uzak lkeler hediye gnderirler. Bu politika ok
aktr ki, bu genler farkl gelenek ve greneklere gre yetimi anne ve
babalanndan nefret edecekler; uzaklardan gelmeleri nedeniyle hibir ta-
ndklan olmayacak; devlet okullanna girdikten sonra kendisine sadk
olmak zorunda yetitirildikleri efendileri dnda hibir akrabalan, kar
ilikisi iinde bulunduktan hi kimse olmayacaktr.

Bu sistemin kurulma nedeninin, her otokrat hkmdarn

nemli bir sorunu olan devlet iinde kendi gcn engelleme
yecek gvenilir askeri ve sivil memur bulmay salamak oldu
u anlalmaktadr. Bu sorun, baka yerlerde, baka yzyllar
da, baka hkmdarlar tarafndan farkl ekillerde zlmtr.
lk zamanlardan balayarak Mslman hkmdarlarca bulunan
zm, yabanc kkenli ocuklan devirme olarak alp, onlar
yetitikleri kurumdan bakasna sadakat ve ballk duymaya-

228
 SEKNLER

caklan uzun sreli profesyonel askerler yapmak olmutur. Bu

kiiler uzaktaki eyaletlerden ya da snrlarn dndan getirilen
yabanclar olduklan iin yerel halk yajda tebaa ile herhangi bir
akrabalk ve yaknlklan olmad gibi, onlarla konuamazlar
d bile. Ailelerinden ve gemilerinden zorla koparlp klt
rel olarak uzaklatnldklan iin grebilecekleri akrabalan da
yoktu. Her yeni kle asker kua kendi ocuktan yerine, uzak
yerlerden getirilen klelerden olutuu iin, birgn bir aristok
rasi kurarak otokrat hkmdann hakimiyetine ba kaldrabile
cek yeni bir askeri g douramazlard.
Ne var ki, sistem kusursuz ilemiyordu. Zaman zaman k
leler etnik dayanma gruplan ve hatta geldikleri yer ya da ai
rete dayal alaylar oluturuyorlard. zellikle Osmanl mpara
torluunda, kleler aileleri ve memleketleriyle ilikilerine de
vam ederler, para ve g elde edecekleri bir makama geldik
lerinde, bu olanaklardan yararlanmalar iin akrabalarn getir
tirlerdi. Dier erkekler gibi, oullarna miras brakmak isteyen
kle askerler, oullarn askerlie alamazlar ama her zaman bir
brokratik ya, da dini bir i ayarlayabilirlerdi. Bu sayede, Orta
a sonlanndaki byk kalemiye ve ilmiyye ailelerinin temel
leri atlmtr.
te yandan sistem olduka baarlyd. Ortadou slam dn
yas, yaratlan gl ordular sayesinde Hallar alt etmiler ve
ok daha fazla tehlikeli olan Moollar durdurmulardr. Kle
ordulan onlara sahip olan hkmdarlarna bir tek adan ha
yal krkl yaatmlardr. Teorik olarak kle askerler hkm-
danndan bakasma sadakat gstermezlerdi ama uygulama
da alaylarna ve komutanlarna gsterirlerdi. Klelikten gelen
komutanlar, ksa bir srede eyaletlerin, bakentin bile gerek
efendileri haline gelmiler ve artk gsz kalan halifelere ege
men olmulard. Daha sonra da hkmdar olan baz kle ko

229
KESTLER

mutanlar, ou ksa sren hanedanlarn oluturdular.

slamiyetin ilk alarnda da kle askerler olmutur ama ge
nellikle onlar zgrlklerine kavumu klelerdir. Abbasi hali
fesi el-Mutasmn (hkmranl 833-842) kle ordusunu kuran
ilk kii olduu bilinmektedir. Ordusu slamiyetin dou snrla
rnn dndaki bozkrlarda kk yata yakalanp askerlik ei
timi verilen Trk klelerden oluuyordu. ou Mslman h
kmdar savaan askerlerini ve garnizon glerini ksa bir sre
iinde klelerden oluturmutu. slamiyetin uzak bat blge
lerinde, Kuzey Afrika ve spanyada, uygun olduunca, Avru
padan Slav kleler alnmt. zellikle Fas ve Msrdan da as
kerlik iin ara sra zenci kleler alnrd. Trklerin slamlatnl-
masndan sonra artk hukuken mmkn olamayncaya kadar,
kle askerlerin ounluu Trkt. Trk hkmdarlar ise kle
askerlerini Kafkaslar ve Balkanlarm Mslman olmayan halk-
lan iinden alrlard.
Sava tekniklerinin deimesi ve ateli silahlann kullanlma
ya balamasyla eski biimiyle kle ordusu artk geersiz ol
mutu. En sonuncu byk kle ordusu olan Osmanl Yenie
rileri XIX. yya kadar srdrmtr ama XVII. yyn bandan
itibaren devirme yntemi braklmtr. Ancak bu eski gele
nek tamamen ortadan kalkmamtr. XIX. yyda da Msrl h
kmdarlar yaygm olarak zenci asker kleleri kullanmlardr.
1863 ylnda Msr hkmdarnn, arkada Fransz imparato
ru III. Napolyona yardm iin Meksikaya gnderdii birlikteki
askerlerin ounluu Yukar Nil havzasmdan yakalanan zen
ci klelerdi.
Ekonomik adan servetin temel kaynaklan ve servetin sa
layaca gcn kayna ticaret ile toprakt. Brokratik, askeri,
dini ve hatta krallk gibi farkl ynetici sekinler genellikle ser
mayelerini ikisinden birine ya da her ikisine de yatrrlard.

230
 SEKNLER

slami retide balangtan beri ticaret olumlu grlmtr.

Kuranda faiz yasaklanrken, ticaret onaylanr. Baka ayetlerde
de ticaretin hukuka uygun ve namuslu yaplmas; arlk ve l
lerde hile olmamas; szlemelerin yerine getirilmesi; borla-
nn denmesi konularna yer verilmitir. (Kuran 2:194, 275, 282;
4:33; 6:153; 42:9-11). Ticaretin Kurann tarafndan bir yaam bi
imi olarak onay grmesi hadisler ile de dorulanmtr.
Kimi hadisler daha da ileri giderek namuslu bir tccarn alp
satabilecei ipekliler, mcevherler, erkek ve kadn kleler gi
bi lks eyay da savunur. Hz. Muhammed bir hadisinde, Al
lah bir kiiye servet verince onun, zerinde grnmesini ister.
demitir. Eski bir ii eserinde imam Cafer el-Sadk ile ilgili ola
rak anlatlan bir yk daha ilgintir: mama, atalarmn basit ve
kaba giyinmesine karn onun neden ssl giyindii sorulmu.
mam, atalarnn yaadklan dnemin ktlk zaman olduunu
ama onun bolluk zamanmda yaadm ve insann zamana g
re giyinmesinin doru olduunu sylemi.4
Kesinlikle sonradan uydurulmu olan bu hadisler, slami
metinlerde ska yer verilen sofuluk gerekliliine kar lks ya
am ve lks eya ticaretini kabul ettirmek iindir. Muhammed
el-eybani bir yazsnda (lm 804) Mslmanlar iin geimi
kazanmann yalnzca izin verilmi bir ey olmadn, ayn za
manda bir ykmllk olduunu belirtmitir. eybaniye gre
insann ilk grevi Allaha hizmet etmektir ve bunu doru bir e
kilde yerine getirebilmek iin yeterince beslenmeli, giyinmeli
ve barnmaldr. Bunu salamann tek yolu da alp para ka
zanmaktr.5 Sonra da, insann ancak yaayacak kadarla kstlan
mayacan, lks eya da satm alp kullanmasna izin verildii
ni ekler. El-eybani, sonra da bakalan, Allah'n gznde tica
ret ya da zanaat ile kazanlan parann, sivil ya da askeri hizmet
iin devletten alnan paradan daha iyi olduunu savunmular

231
KESTLER

dr. nemli klasik Arap yazarlarndan el-Cahiz (lm 869) da

ha da ileri giderek Tccarlara vg, Memurlara Yergi" adl ya
zsnda hkmdara hizmet edenlerin kklk, dalkavukluk ve
kararszlklanyla, tccarlarn gvenilirlik, onur ve bamszlkla
rn karlatrm ve onlan ktleyenlere kar tccarlarn din
darlklarm ve bilgililiklerini savunmutur. Allahn vahiy gn
dermek iin tccar bir topluluu semesinin, ticareti bir yaam
biimi olarak onayladn gsterdiini belirtmitir. Ortaalar
da slam ilahiyatlarnn nde gelenlerinden el-Gazali (lm
1111) yazlarnda ideal bir tccar portresi izmi ve ticaretin, in
sann kendini teki dnyaya hazrlama yollarndan biri oldu
unu anlatmtr.
Yksek oranda tarm ekonomisinin egemen olduu bir yer
de, toprak sahipliinin ya da denetiminin siyasi ve kltrel
nemi bykt. Gerekten de klasik slam toplumunda top
rak sahipleri nemli bir grup olutururlar. Ancak bunun Orta
dou balamna gre tekrar tanmlanmas gereklidir. Bat Avru
padaki ve dier yerlerdeki kk ve bamsz toprak sahibi t
r, Ortadouda da vard ama pek azd ve tipik deildi. Bam
sz kk mlkiyetler, tarmn byk oranda yapay sulamay
la yapld, merkezi denetimin gerekli olduu, bylece de ko
layca merkezi denetime alnd yerlerde, rahata gelimezler.
Blgenin byk blmnde pek ok trde byk toprak sa
hiplii vardr. Gemite de, bugn de Ortadounun tarm ko
ullarn yazanlar ska feodal ve tmar gibi terimleri kulla
nrlar ama bunlar Bat Avrupaya ait terimlerdir ve anlamlan Ba
t Avrupann yerel tarihinden gelmektedir. Ortadounun ok
farkl toplumsal ve ekonomik olgulan iin bu terimlerin ben
zetme olarak kullanlmas yanltc olabilir.
Bir toprak sahibi iin topraa sahip olmann eitli hukuk
sal yollar vard. slam yasalarna gre bu yollardan biri mlk
 SEKNLER

idi. Ayrntl belgeler bulunan Osmanl dneminde, buna ge

nellikle ehirlerde ve ehirlerin yaknlarnda rastlanr. Mlk, in
aat arsas dnda, genellikle meyve bahelerini, bostanlar ve
balan ierir.
Kuramsal olarak devletin bir eit bayla ou tarm arazi
sinin byk toprak sahiplerinin elinde bulunduu krsal yerler
de ya da kylerde bu trde bir sahiplie, rastlanmaz. slam d
neminde yaplan bu tr en eski ba, halifeler tarafndan kamu
arazisinin, baka bir deyile yeni kurulan Arap devletinin fetih
lerle ele geirdii topraklann ilke olarak Mslman kiilere ve
rilmesiydi. Bu topraklar, eski devletlerin, yani Bizans ve Pers
rejimlerinin eski devlet topraklan ve eski sahipleri tarafndan
terk edilen topraklar olmak zere iki trd. Araplarn Kuzey
Afrikay, Levant ve Msr fetihlerinin ardndan Bizansl byk
toprak sahiplerinin ounluu malikanelerini terk ederek ka
mlar ve bu topraklar devlet mal olmutu. Ekilmeyen ve kul
lanlmayan l arazi de ba konusu olabilirdi.
Tamam devletin elinde olan bu toprak trleri geri alnama
yan bir bala srekli kiilere veriliyordu. Hizmet ya da duru
ma bal olmayan, yaam boyu olan bu ba devredilebilir
di ve miras braklabilirdi. slami yasalara gre, bu tr bir ba
alan kii, kendi yerel halktan vergi aldndan, topra iin
kamu mliyesine vergi vermek zorundayd. Batan kazand
gelir, kyllerden ald ve devlete verdii vergi arasnda
ki farkt.
Bizansn emphyteustinden alnm olabilecek bu sistem,
bir sre devam etti ama fetihlerin kesilmesiyle sona erdi ve ye
rini daha yaygn bir dzenlemeye brakt. Yeni sistem toprak
ba deil, devletin toprak zerindeki mali haklarnn devre-
dilmesiydi. Bu sistemde devlet kiiye bir blgeden vergi top
lama hakkm vererek karlnda genelde askeri bir hizmet is

233
KESTLER

terdi. lke olarak subaylar ve dier devlet alanlarna aylk c

ret denirdi ancak devlet hzinelerinde nakit para azaldka su
baylara bu biimde deme yaplmaya baland. Artk bir vergi
toplama sistemi oluturulmas gerekiyordu. Subaylar bu vergi
leri devletin borcu karlnda alyorlard.
lke olarak bu tr bir ba bir hizmete karlk olurdu. Ba
alan herhangi bir nedenle bu hizmeti yerine getirmezse,
mali haklarn devri sona ererdi. Bu balar, geici ve snrly
d, kendisini yaratan neden sona erdiinde geri alnabilirdi, ya
ni daha nceki halifelerin balan gibi geri alnamaz ve srek
li deillerdi, devredilemez ve miras braklamazd. Daha son-
ralan bunlarn dna klarak srekli, devredilebilir ve miras
braklabilir hale gelmi, hizmet verilmedii halde toprak el
de tutulmaya devam edilmitir. Bu noktada, sistem baz alar
dan Ortaa Avrupas'nn feodal dzenine benzerlik gsterme
ye balamt.
Ne var ki farkllklar benzerlikten daha bykt. Ba alan
kii Ortaa Avrupas feodal baronunun haklarna sahip deil
di. Tmar topraklarnn halk zerinde vergi toplamaktan baka
bir hakk yoktu ama bu da vergiyi toplamak iin gereken gc
kullanma hakkn veriyordu. Ancak Batl toprak sahipleri gibi
adalet datmazd. Tmar topraklan iinden daha kk tmar
lar veremezdi. zel ordu kuramazd ama son dnemlerde bu
da yaplmtr. Batl feodal barondan farkl olarak genellikle t
mar topraklarnda yaamaz ve onu yan bamsz bir beylik gi
bi ynetmezdi.
Batan ok szlemeye benzeyen baka tr bir sisteme g
re, devlet bir malikane ya da blgeden alnacak vergileri nce
den kararlatrlan toplam bir tutara satard. Bylece artk dev
let ve memurlar vergi salma ve toplama iiyle uramazlard.
Bu i, bir airet reisi, dini bir topluluun ba ya da kazan el

234
 SEKNLER

de etmek iin ie talip olan bir giriimciye verilirdi. Bu tr ilti

zamlar devlet ya da devlet gelirlerini toplama yetkisi olanlar
dan satn alnabilirdi. Mltezim hzineye ya da anlamay yap
t kiiye, anlamaya vanlan tutan vermekle ykmlyd, ver
giyi toplama yolu kendine braklmt. Tm bu srete devlet,
katlmc deil, denetleyici olan bir vergi mfettiiyle yer alrd.
Topran uzun vadeli refahnda, zel mlkiyet sahibinin ya. da
devletin doal bir kan olurdu. Mltezim ncelikle kendi yat
rmn geri almaya, sonra da kr salamaya urard. Genellik
le iltizamlar yllk verilirdi.
iddetin ve kararszln srd hi de az olmayan deiim
zamanlarnda, toprak ba ya da gelir biriminin daha ok ar
trlmas eilimi olurdu. Bu durum, byk ve gl bir toprak
sahibinin skntl zamanlarda korumasn daha kk ve za
yf komulan zerinde yaygnlatrmasyla grlrd. Bu, ba
zen gnll bir biimde olur, i sava, istila ve dzenin bo
zulma zamanlannda kk toprak sahibi gl komusundan
yardm ister ve gvence verilen bir gelir karlnda haklarn
ona devrederdi. Zamanla bu koruma uygulamas, byk top
rak sahiplerinin kklerin topraklarna el koymalanna dn
t. Bir rejimi destekleyenlerin devrilmesi ve yerlerine yenileri
nin gemesi kimi zaman ok daha kkl deiikliklere yol a
t. Byle bir durumda, toprak ve mali birimler, yeni sahipleriy
le devam edebiliyordu. Genellikle tm birimler tekrar devletin
denetimine giriyor, sonra da baka yollarla yeni kiilere tekrar
datlyordu.
Kiralanan devlet topraklanyla zel mlkiyet arasndaki ay-
nm ok net deildi. Devlet denetiminin gl olduu zaman
larda devletin gcnn genileme yn zel mlkiyet sahibi-
*nin aleyhine olurdu. Siyasi zayflk ve bundan kaynakl olarak
merkezilemenin bozulmas sonucunda bireyin, devletin gc

235
KESTLER

n, hatta topran gasp etme eilimleri artmt. rnein XVTI.

yy sonlarnda ve XVIII. yyda olduu gibi, byle zamanlarda il
tizamlar dahi zel mlkiyet gibi soydan gelen bir sahiplik ya
plabiliyordu. Gasp ifadesi hem devlet topraklarnn zelle
mesi, hem de zel topraklarn devletlemesi durumu iin uy
gundu.
Ortadou toplumu balamnda kullanldnda feodalizm
gibi "soyluluk ve toprak aal da farkl bir biim almakta
dr. te yandan ara sra kuramsal adan ba, tmar ya da il
tizam yoluyla toprak elde eden ve bunu babadan oula devre
den toprak sahibi bir snfn olutuu da net olarak grlmek
tedir. slam hkmdarlarnn genel eilimleri, bu durumu en
gelleme, nleme, geri evirme hakk ve tm gcn, servetin,
otoritenin kabul edilmi bir toplumsal durumdan ya da miras
tan ok dorudan devletten alnmas ynndeydi. Otokrat h
kmdarlar ska kendi iyi niyetleri yerine, toprak sahipleri gibi
miras kalan servete ya da ulema gibi halkn onayna dayanan
bu durumlan ortadan kaldrmaya almlardr. Hkmdarlk
otoritesinin bir ekilde gcn kaybettii dnemlerde, varlk
larn bu ekilde devam ettiren gruplar olumu ve ayakta kal
m ama zellikle yeni bir fetihin ardndan otoritenin yeniden
glenmesiyle birlikte bu gruplar genelde ortadan kaldrlm
ya da statlerini kaybetmilerdir.
Bu mcadele slam tarihinde sregelmitir. Modem alara
gelindiinde bu mcadele, otokratik devletin lehine ve onu s
nrlayabilecek toplumsal gler aleyhine bir geliim izlemeye
balamtr. Bu durum, teknolojinin, zellikle de modem ile
tiim ve silahlarn gelimesiyle olmutur. Bu sayede merkezi
otokrasinin karsndaki engeller de yklmtr. Teorik olarak
geleneksel sistemlerde hkmdarn gcnn mutlak olmasna
karn, uygulamada eitli arac otorite ve glerle snrlanrd.

236
 SEKNLER

Modernleme sonucu bu glerin snrlanmas ve otoritelerin

yok olmasyla, hkmdar snrsz gce sahip olurken, modem
diktatrlerin en kkleri bile, Arap halifelerinin, Pers ahlan-
nn ve Trk sultanlarnn en bynden daha gl bir dene
time sahiptirler. Tiranlk konusundaki geleneksel snrlar orta
dan kaldrlmtr. Yeni ya da yenilenen bir tr snrlama yolu
nun araylar henz son bulmamtr.
 11. BLM

H alk

Ska slamiyetin eitliki bir din olmasndan sz edilir ve

bu byk lde de dorudur. slamiyetin ilkeleri ve balan
gtaki uygulamalan, rann snfl feodalizmi, Hindistann kast
sistemi, Bizans ve Latin Avrupann ayrcalkl aristokrasileri gi
bi evresindeki lkelerdeki uygulamalarla kyaslandnda ger
ekten de slam dininin eitlik ilkesi tad sylenebilir! sla
miyet bu gibi toplumsal ve airet farkllklar sistemlerini benim-
sememekle kalmayarak bunlan kesin ve net olarak reddetmi
tir. Bu konuda Kuran ok nettir:
Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve birbi-
rinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak
ki, Allah nazarnda en deerli olannz O'ndan en ok korkandr. (Ku
ran 49:13)

Hz. Muhammedin szleri, hareketleri ve hadislerle korunan

slamiyetin ilk hkmdarlannm rnekleri doum, soy, toplum
sal stat, servet ve rk ayncalklanna kar karak rtbe ve e
refin ancak dindarlkla ve slamiyette erdemle kazanlacan
belirtmilerdir.
Bu dnceler bir gemie sahipti. ncildeki iyi bilinen bir
paragrafta yle sylenir: Ne Yahudi ne Yunanl vardr, ne kul
ne azatl vardr, ne erkek ne dii vardr, nk Mesih sada t
mnz birsiniz. (Gal. 3:28) Daha nceki Eyub Kitabnda da
efendi ve klenin ortak insanlndan sz edilmitir. (Eyub 31:
15)
Ne var ki Museviler, Hristiyanlar ve Mslmanlar asndan
ortak insanlk, insanlar arasnda belli bal farkllklarn gze

238
tilmesine engel deildir. Yukandaki Galatyallar blhnden
alnm cmle etnik, toplumsal ve cinsel aynmlann kltc
olduunu ya da yok edilmesi gerektiini deil, bunlann her
hangi bir dini ayncalk salamadm anlatmaktadr. Cmlenin
son szc inananlar ile inanmayanlar arasndaki dini ayr
m aka ortaya koymutur. din de bireyin deeri, zerkli
i ve her ruhun Allah iin nemi konularnda srar eder. ne
gre de dindarlk ve hayr ileri servet, rtbe ve soylu doum
dan daha stndr. nsanlarn eitlii ilkesindeki grleri or
tak olsa da, tarihsel srete de bu eitlii dindar, zgr, ye
tikin ve erkek.olmak gibi gerekli zellikleri tayanlarla snrla
mlardr. Baka bir deyile, her de pek ok nemli adan
kleyi, ocuu, kadm ve inanmayan aa grmtr. nn
de bu aa durumun ortaya kmas ve sonlandnlmas ile ilgi
li kurallan vardr. Kleyi efendisi azat edebilir; inanmayan ger
ek dini kabuk edip inanszlndan kurtulabilir; ocuk naslsa
zaman geldiinde yetikin olacaktr. Geleneksel din dnyasn
da bir tek kadn aa durumundan kurtulamaz.
dinin inananlar asndan inanmayanlarn durumu ken
di tercihlerinin sonucudur. dinde inanmamann ne olduu
ve alglanmas ile ihtida etmeyen inanmayann durumu arasn
da nemli farkllklar bulunur. Baka konular hakkndaki fark
llklar daha azdr. Kadn ve ocuklar doutan byle oldukla-
n iin statlerinin deimesi mmkn deildir. din de kle
anne babann ocuu olarak kle domay ve klelik durumu
nu kabul ederler. Bu konuda eski kanunlarn uyguland Mu
sevilik ve Hristiyanlkta zgr insanlarn kle yaplabilecekleri
baz yollar vardr. Daha ilk balarda slam hukukunda ve uygu
lamasnda zgr insanlann kle yaplmas kstlanm ve bunlar
savalarda ele geirilen gayrimslimlerle snrlanmtr.
Her dinde de bu drt toplumsal eitsizlik durumundan

239
KESTLER

farkl tanmlanan ara durumlar bulunur. Kleyle zgr arasn

da azatllar bulunur, baka bir deyile, sahibi tarafndan azat
edilerek hukuken zgr olan klenin eski sahibine kar ba
z grevleri ve ykmllkleri olur. Yetikinle ocuk arasn
da yeni yetmelik ad verilen hukuken snrl olup toplumsal bir
nem tayan ara bir durum vardr. Kadnla erkek arasnda ha
dm denilen ve serbeste her iki durum arasnda gidip gelebi
len ara bir durum vardr. nanmayanla gerek inananla arasn
da Allahn gereinin tamamna olmasa da bir blmne sa--
hip olanlar bulunur.
Sonuncu durumda din arasndaki en nemli farkllklar
ortaya kar. Musevilikte teki, dandakidir (gentile). Bu ka
tegoride Hristiyanln ve slamiyetin inanmayan kavramn
dan ok Yunan barbar kavram vardr. Engel alamaz deildir.
Barbar Helenletirilebilir, dardaki (gentile) Museviletirilebi-
lir ve bu koulda toplumun yesi olarak benimsenirler (Levili-
ler 19:33-0. Ancak bu beklenen bir deiiklik deildir ve ok
da gerekli olmaz. Museviler ve Helenler iin yabanclar Muse
vi ya da Helen olmadan da faziletli olabilirler. Musevi retisi
drst olan tm insanlarn Cennette bir yeri olduunu kabul
eder. teki tarafta Mslmanlar ve Hristiyanlar asndan on-
lann inanlarndan olmayanlar ve onlan ihtida etme abalarna
kar koyanlar Allah'n szn ya da nemli bir blmn in
kar etmi olduklarndan bu dnyada cezalandnlr, teki dn
yada da cehenneme giderler.
Kle, kadn ve inanmayan olmak zere yetikin aa s
nf, kadnnn durumu pheli grlmekle birlikte, zorunlu g
revleri olan insanlardr ve aralannda ok nemli farkllklar bu
lunur. nanmayann aa snftan olmas, kendi tercihidir ve
slamiyeti kabul ederek bu duruma son verebilir. Bu koulda
ona tm-kaplar alr. Azatl olarak klenin durumu da deie-

240
 HALK

bilir ama bunun iin hukuki bir srele gerekir ve en'nemli

si de, bunun olmas kleye deil sahibine baldr. En kts,
cinsiyetlerini kendilerinin de hibir gcn de deitiremeyece
i kadnlarn durumudur.
Bu durum arasnda nemli bir baka fark daha bulunu
yordu. slam lkelerindeki klelik daha ok aileviydi, ekono
mik deildi. Klelerin ev ve aile yaam iinde bir yerleri var
d. Klelikle ilgili kurallar eriatn i kalesi niteliindeki kiisel
durum kanununun bir parasyd. teki tarafta gayri mslimin
durumu kiisel deil, kamusal olduu iin ok daha farkl g
rlrd. Buradaki snrlama, kadn ve kledeki gibi, Mslman
evinin kutsalln korumak iin deil, slamiyet'in stnl
n Mslmanlar tarafndan yaratlan toplumda ve devlette sr
drmek iindi. Bu gruplarn hukuki tabiyet durumuna itiraz et
mek ya da deitirmeye almak zgr ve erkek Mslman
Mslman evinde kiisel otoritesi ile Mslman devletteki ko-
mnal ncelii olmak zere iki hassas konuda tehdit edecek
ti. Asil ve normal doanlar, zengin ve fakir doanlar, Arap ve
Arap olmayanlar, beyaz ve siyah olanlar arasnda kimi zaman
trmanan ve slam kardeliinin gerek ruhuna ters den geri
limi yok etmek iin Ortaan balarndan itibaren slam dn
yasnda bir dizi dini ve toplumsal radikal hareket olmutur. An
cak bu hareketler kadnn, klenin ve inanmayann tabi durum
larn belirleyen kutsal ayrmlan sorgulamamtr.
ki gelime, slami retinin insancl etkisini baz alardan
azalmtr. Bu gelimelerden biri Araplarn fethettikleri lkeler
de grdkleri Pers ve Roma uygulamalarnn etkisi, daha g
l olabilecek dieri de hara, fetih ve satn alma yollan ile elde
edilen kle saysndaki hzl arttr. Kleler iin nemli hukuki
snrlamalar vard. zgr insanlar iin yetkili olan bir makama
gidemezler, ahit olamazlard. Bir kleye kar ilenen suun

241
KESTLER

cezas, o su zgr birine kar ilendiinde verilecek cezann

yars olduu iin kleler zgr insanlardan daha az saylyor
lard. Kleler az da olsa miras ve mlkiyet konularnda birtakm
medeni haklara sahipti. slam hukukunda kle de beslenme,
tbbi bakm ve yallkta bakm haklarna sahiptir. Kad, bu y
kmllklerini yapmayan kle sahibine klesini azat etmesini
emredebilirdi. Kle sahipleri klelerini an altrmazlard ve
onlara insanca davranmak zorundaydlar. Sahibinin izniyle bir
kle de evlenebilirdi. Teorik olarak zgr bir kadnla evlenme
si mmkn olmasna karn, bu pek olmamtr. Sahibi tarafn
dan azat edilmedike kadn klesiyle evlenemezdi. Klelerin
azat edilmesi iin kanunlarca belirlenen pek ok yol vard.
Hicri 31 ylnda (miladi 651-652) Msrdaki Arap ordular ile
gneydeki Nubyallar savatktan sonra imzaladklan bir ate
kesle birbirlerine basknlar dzenlememeyi taahht ettiler. Ant
lamaya gre Nubyallar, Mslmanlara ylda 360 kle, Ms-
lmanlar da onlara mercimek ve et vereceklerdi. Antlamann
son maddesi yleydi:1
''Mslmanlarn imamna ylda 360 kle verilecektir. Bu kleler, lkeni
zin iyi kalitedeki kleleri olacak, kusurlar olmayacak, hem kadn hem
erkek olacak, ne ok yal ne de kk ocuk olacaktr. Kleler Assuan va
lisine teslim edilecektir. Bir Mslman'n kaak bir klesini barndrr ya
da bir Mslman veya birzimm iyi (korunan gayri mslim) ya da Ms
lmanlarn ehrinizde kurduu camiyi ykmaya ya da 360 kleyi ver
memeye kalkrsanz antlama geersiz olacak. En iyi yarg olan Allah
aramzdan birini seene dek savamay srdreceiz."

Kimi kaynaklarda bu andamada valinin zel kullanm iin

krk kle daha eklendiinden sz edilir. Andamann gerekli
i pheli olmakla birlikte, antlama pek ok hukuku tarafn
dan geerli kabul edilerek Nubyanm Mslman imparatorluu
dnda hara vererek kalmas iin karlkl karlan gzetmek.

242
 HALK

iin kullanlmtr. Mslman topraklarna kle alnmas ve k

lelere bedensel zarar verilmesi Mslman kanunlarnca yasak
lad iin lke iinden elde edilebilecek kle ve hadm says
snrlyd ama Mslman topraklan dndan ikisini de ithal et
mek mmknd. Nubya bunun iin iyi bir kaynakt.
Kleler birok amala kullanlrlard. slam dnyasnda eko
nomi, Helen-Roma dnyasndaki gibi ncelikle klelie daya
l deildi. Tarm byk oranda zgr ya da yan zgr kyl
lere, sanayi de zgr zanaatkarlara dayalyd. Ancak birka is
tisna vardi.' Baz ekonomik projelerde ounluunu siyah Af
rikallarn oluturduu klelere ok sayda rastlanrd. slami-
yetin balang yllannda Gney Iraktaki tuz havzalarnn ku
rutulmasnda siyah klelerin kullanld anlalmaktadr. Kt
koullar nedeniyle bir dizi kle isyan kmtr. Siyah kleler,
Sudan ve Yukan Msrdaki altn, Sahradaki tuz madenlerinde
de kullanlmtr.
Klelerin kullanld balca yerler ev ileri ve askerlik ol
mutur. Evlerde, saraylarda, camilerde ounlukla siyah kle
ler hizmet etmilerdir. slam ordularnda asker olarak genellik
le beyaz kleler hizmet etmilerdir. slam dnyasmm haremle
rinde cariye ya da hizmeti olarak her etnik kkenden ok sa
ydaki kle kadn iki grev arasnda her zaman ak bir fark ol
makszn hizmet etmilerdir. Kle kzlardan bazlan eitilmi,
bir blm arkc, mzisyen, dansz olarak yetitirilmilerdir.
Bunlar ounlukla sradan halka deil, sekinlere ait olmular
dr. Hkmdarn hareminde bulunanlar ve gzde olanlar, hat
ta hkmdarlarn anneleri olanlarn perde arkasnda da olsa za
man zaman devlet ilerinde nemli rolleri olmutur.
Modem alara kadar sren klelik kurumu, XIX. yyda s
mrge imparatorluklarnda ve XX. yyda blgedeki egemen
devletlerde ortadan kalkmtr.

243
KESTLER

slamiyet ile birlikte kadnlarn eski Arabistandaki genel du

rumlarnda pek ok iyilemeler olmu, mlkiyet ve baka hak
lar kazanmlar, kocalarnn ya da sahiplerinin kt davranlar
karsnda bir lde korunma elde etmilerdir. slamiyet, put
perest Arabistanda geleneksel bir uygulama olan kz ocukla
rn ldrlmesini yasaklamtr. te yandan kadnlarn durumu
. gsz kalm, davranlar ve greneklerle deiip itici gcn
kaybeden slamiyet'in zgn mesaj, baka alardan olduu gi
bi bu konuda da ktye gitmitir. Kanunen geerli olan ok e
lilik, drt kadnla snrlanmtr ama gl ve zengin olanlar d
nda nadiren uygulanmtr. Ancak evlilik genellikle kanunen
cariyeyle tamamlanmtr. Evlenmemi olan kle kadnlar sahi
binin emrinde olurdu. zgr olan bir kadn, erkek kle sahi
bi olabilir ama zerinde herhangi bir hakka sahip olamazd. F-
khlar tarafndan kadn, kendi haklan olan bir birey gibi de
il, aile iinde sahip olduu rolleriyle, anne, kz karde, kz o
cuk ya da e olarak tanmlanmtr. Kadna birtakm haklar ta
nnm, mlkiyetle ilgili baz konularnda erkekle eit olmutu.
Kadna dini sular iin verilen cezalar biraz daha hafif olur, r
nein dinden karlma suuna idam deil hapis ve krbalan
ma cezalan verilirdi. Ama kadnlann bu durumu fkh uzmanla-
n asndan ayncalkl deil, aa konumda olduklarn gste
rirdi. Kadn da kle ile zmmi iin olduu gibi kanunlarca baz
alanlarda kk grlrd, rnein bir kadn dava iin ahit
likte ya da mirasta bir erkein yansna edeer kabul edilirdi.
Hogrye sahip inanmayanlar, slam devletinde hogr-
len ve korunan gayri mslim tebaa iin kullanlan hukuki te
rimlerle zm m i ya da ehl-i zimma, anlama insan olarak al-
drlrd. Bu kiiler, Hristiyanlar, Museviler ve Douda Zerd-
tiler idi. Bu kiilerin statlerini belirten zimma, Mslman h
kmdar ile gayri mslim toplumlar arasndaki bir anlama say-

244
lirdi ve bu anlamda aslnda bir kontrat idi. Kontrata gre zim-
miler, baz toplumsal snrlamalar ve Mslmanlardan alnma
yan cizye vergisini kabul ederek slamiyetin stnln ve
Mslman devletin hakimiyetini tanmlard. Karlnda da
can ve mal gvenlii, d dmanlardan korunma, ibadet z
grl ve ilerini yrtmek iin olduka geni bir i zerklik
kazanmlard. Bunlarn sonucunda zimmilerin durumlar k
lelerden olduka iyi ancak nemli alardan zgr Mslman
lardan olduka ktyd. Zimmi topluluklar kadnlarla ilgili
kendi kurallarna sahipti. Musevi hukukunun slam topraklarn
daki yorumu ve uygulamasnda ok elilik kabul edilmi, an
cak cariyelik durumu yasaklanp cezalandrlmtr. Btn top
luluklardaki uygulanyla, Hristiyan hukukunda ikisi de ya
saklanm ve bu sular ileyenler aforoz edilmi ya da baka
cezalar almlardr.
Kadn, kle ve inanmayanlarn aa statlerini dzenleyen
hukuk kurallan daima slamiyetin yksek ahlaki ve dini ilke
lerine uygun olurdu. Toplumsal gerekleri asndan her
de ounlukla hukuk kurallanndan olduka iyi durumdalard.
Mslmanlardan aada olmalanna karn, byk servetleri,
ekonomik gleri ve nadiren de olsa siyasi gleri olan zimmi-
ler vard. Erkeklerden aada olmalanna karn, evlerinde, pa
zarda ve sarayda otoriteleri olan kadnlar vard. zgr insanla
rn altnda olmalanna karn, yzlerce yllk slam tarihinde k
le askerler, kle subaylar, kle valiler, kle hkmdarlar bile
olmutur.
slam tarihinde, modem a ncesindeki dnemde gayri
mslim tebaann durumu hukuk kurallarnn tanmladklarn
dan olduka iyiydi. Hukuk kurallarn sklkla tekrar dzenlen
mesinden snrlamalarn kesin ya da dzenli olarak uygulanma
d anlalmaktadr. Genellikle Snni ynetimindeki zimmile-

245
KESTLER

rin durumlar, teki mezheplerin ynetimindekilerden daha iyi

olmutur. Pek ok sultan ve halifenin ynetiminde, Museviler
de, Hristiyanlar da slam imparatorluklarnn ynetiminde ida
ri grevlerde bulunmulardr. Genel olarak byle istihdamlarn
karsnda olunmad grlmektedir. Bazen Hristiyan devlet
memurlanna kar kampanyalar dzenlendii, baz iddet olay
lar gerekletirildii olmutur ama bu gibi durumlara nadiren
rastlanm, genellikle de bunlar zimmi memurlarn an ve ra
hatsz eden g kullanmlarndan kaynaklanmtr.
Ne var ki zimmilerin aa statde olduklann unutmalan-
na izin verilmezdi. Mslman mahkemelerinde ahit olamaz
lar, kadn ve klelerde olduu ekilde, tazminatla ilgili konular
da Mslmanlarn yans deerinde kabul edilirlerdi. Mslman
kadnlarla evlenirlerse cezalan lm olurdu. te yandan, Ms
lman erkeklerin gayri Mslim kadnlarla evlenmeleri serbest
ti. Zimmilerin kyafetlerine de snrlamalar getirilmiti ve zer
lerinde durumlann tanmlayacak iaretler bulundurmak zorun
daydlar. Yalnzca katr ve eee binebilirleri ata binemezlerdi.
Kanunlara gre ibadethanelerini tamir edebilirler ama yenile
rini yapamazlard. Bu snrlamalann daima sk bir biimde uy
gulanmas sz konusu deildi ama her an konu edilebilirler
di. Zimmiler ok zengin olabilirlerdi ama bu zenginliin sala
d siyasi ve toplumsal avantajlardan faydalanamazlar ve zen
ginliklerini, siyasi amalarna ulamak iin birtakm entrikalar
da kullanrlarsa, sonuta kendileri de slam devleti ve toplumu
da zarar grrd.
slam devletlerindeki zgr, erkek Mslmanlar geni frsat
zgrlklerine sahiplerdi. Fatihlerce eski imparatorluklara ya
ylan slam dini, devrimci ve ok byk toplumsal deiiklikle
re yol amtr. slami retiye gre, monari de dahil, soydan
geecekler trl ayrcalk reddedilirdi. Bu eitilik anlay bir-

246
 HALK

ok adan deitirilip arptlm olmasna karn, yine-de soy

lularn ortaya kmasm engellemi ve liyakat ile amacn dl
lendirilecei beklentisindeki bir toplumu koruyacak denli g
l kalmtr. Eitlikilie Osmanl dneminin ilerleyen zaman
larnda bir lde kstlama getirilmitir. Devlet hizmetinde k
lelerin kullanlmasna son verilmesiyle toplumsal hareketliliin
yukanya doru k yolu kapanm, ulema ve ayan gibi ayn-
calkl gruplar da yeni gelenler iin olanaklara snrlandrma ge
tirmilerdir. Ama ne var ki, XIX. yy balarnda Osmanl mpa
ratorluu halknn iinden fakir birinin g, eref ve zenginli
e sahip olma olasl, devrim sonras Fransa da dahil olmak
zere herhangi bir Hristiyan Avrupa devletindekinden ok da
ha yksekti.
Genellikle tarihiler yalnzca gl, zengin ve bilgili kiiler
le ilgilendikleri; lkelerin, uluslarn ve alarn tarihini yazar
ken yalmzca ayncalkl birka bin kiiyi ele aldklar ve byk
halk kitlelerini gz ard ettikleri eklinde eletirilirler. Aslnda
bu eletiri bir bakma hakldr ancak bunda tarihilerin bir su
u yoktur. Roman yazannn tersine tarihinin elindeki malze
me kstldr. nk ok daha yakn bir zamana kadar, baz l
kelerde bugn bile, gl, zengin ve bilgili kiiler veya bunlar
iin alanlar yazabiliyor, bylece de kitaplar, belgeler, yazt
lar ve tarihinin gemii anlatmak iin arad baka izler, sa
dece bu kiilerin arkasnda kalyordu.
Burada da baz istisnalar bulunur. Son zamanlarda tarihile
rin eitli yerlerden toplayp bir araya getirdikleri bilgiler saye
sinde, az da olsa sessiz kitlelerin tarih ve deneyimlerine k tu
tulmutur. Helen-Roma dnyas, Hristiyan Avrupa ve bir l
de de Osmanl mparatorluu halk snflarnn tarihi asmdan
ilerlemeler olmutur. Ama henz Ortaa slamiyet tarihi a
sndan bu aratrmalara balanamamtr. ehir ve ehirli nfus-

247
KESTLER

la ilgili birtakm konular hakknda, toplumsal tarih yerine da

ha ok ekonomik tarih asndan birtakm aratrmalar yrtl
mtr. Ortaa slamiyetindeki sradan insanlarn gnlk ya
amyla ilgili tarih, yaynlanm birka makale ve genelde ba
ka konularda yazlm kitaplarn baz blmlerinden ibarettir.
XV. yydan itibaren OsmanlInn tara ve imparatorluk arivle:-
ri ehirlerde ve de kylerde yaayan sradan insanlann gn
lk yaanlan hakknda olduka ilgin ve zengin bir kaynak ol
mutur. Bu durum Ortaa asndan imkansz olmamakla bir
likte ok zordur. Osmanl mparatorluu veya Avrupa devlet
lerinin arivleriyle karlatnlabilecek arivler yoktur ama yi
ne de, ounluu Msrda bulunan nemli sayda belge bug
ne dek kalmtr. Edebiyatn baz trleriyle yorumlanp destek
lenen bu belgeler sayesinde hassann (zel kiiler ya da se
kinler), ammenin (sradan insanlar) yaantlanyla ilgili bilgi
ler renilebilmitir.
Ortaya kan etkin ve ok eitli ehir nfusun nemli bir
kesimini eitli ekonomik dzeylerdeki esnaf ve zanaatkarlar
oluturmaktayd. ounlukla rk ya da din asndan homojen
olmadan loncalarda birlemilerdi. Bazen de ehirde kendile
rine ayrlan yerlerde yayorlard. Hassann paralanndan olan
askeri, siyasi ve dini kurumlardaki'daha aa snftan olan, da
ha az cret alanlarn yaam ekilleri ve standartlan sekinlerin
deil, sradan halk kitlelerinin zelliklerini tayordu. Toplum
sal dzeni, bazdan ordunun askeri birimleri, ounluu ehir
halkndan yerel olarak toplanm birimlerden oluan eitli po
lis gleri salyordu. Bu polis glerinden asesler gece bek-
eri ve ahdath gen raklar arasndan toplanan bir tr mi
lis gcyd.
Bu polis glerinin ileri olduka zordu. Bugne gelebil
mi az saydaki Arapa belge, Ortaa slamiyetindeki yeral

248
t dnyasnn davranlar, ahlak kurallan ve dilleriyle -ilgili bil
gi vermektedir. Katil, hrsz, yankesici, dolandrc gibi sulular
bunlardan bazlanyd. Bazlan da meddah, cambaz, hokkabaz
ve baka gsteri sanatlarndaki kiilerdi, gezici vazlar ve pro
fesyonel ykcler de bunlarn arasnda saydabilir. Halkn b
yk bir blmne tek salk bakmm salayan, hem hekim
lik, hem diilik, hem de eczacdk ve ruh hekimlii yapan sah
te doktorlar da bunlardandr. By, falcdk ve muska yazcl
yapanlar da vard. Bazdan da byk halk kitlelerinin gereksi
nimlerini kardayacak basit ve ucuz rnleri satan gezici satc
lard. Dilenciler, kaynaklarda en sk geen ve en dikkat ekici
olan gruptur. Ddencerin, dindarlarn sadaka vererek dini g
revlerini yerine getirmelerine olanak tanmalan asndan dini
bir ilevleri de vard. Dilencer mesleklerini yapmak iin, kay
naklarda sevgiyle dile getirilen eitli helere bavuruyorlard.
Ortaa Avrupasndaki derbeder insanlarla ilgili daha ok bel
ge bulunmaktadr ve daha aynntl aratrmalar yaplmtr ama
Ortaa slamndakiler iin bu yaplamamtr.
Arap kltrnde dilencilerin be iirleri olmutur. Aada
ki iir X. yyda klasik tarzda yazlmtr:2
B iz delikanlyz ve karada ya da denizde nemli olan yalnzca biziz.
in'den Msr'a ve Tanca'ya kadar herkesten hara toplarz.
Bir yer bize ok scak gelince hemen baka bir yere gideriz.
slam topraklan ya da kafirlerinki fark etmez dnyann tamam bizim
dir.
Bu yzden y a z karl lkelerde geirir, k gelince de hurmalann yetiti
i yerlere gideriz.
B iz dilenciler tarikatndantz ve hi kimse hakl gururumuzu inkar ede
mez."

Ekiyalar, ssz dalarda ve l yollannda zengin kervanlann

yolunu kesen zel bir gruptu. Bazlar basit ekiyalard ve byle
grlp kabul edilirdi. Gsterdikleri toplumsal tepki nedeniyle

249
KESTLER

baz ekiyalar da, bir tr popler ve hatta edebi klt unsuru ha

line gelmilerdir. Eski Arabistandaki suluk ad verilen (oulu
saalik) ekya airler bunlann rneklerindendir. Korumasn
dan yoksun olarak airet sistemi dnda yaayan salk, Ortaa
ve modem a edebiyat tarihilerinin beenisini kazanm bir
iir tr yaratmlardr. Osmanl Anadolusunu zellikle XVI. ve
XVII. yyda harap eden Celali ad verilen ekiya eteleri bunlar
dan ok farkldrlar. Topra olmayan kyller, terhis olmu as
kerler, din okullarndan mezun isizler ve tatmin olmam daha
bakalarnn oluturduu Celaliler, baan ve n elde etmiler;
baz liderleri de Anadolu folklorunda yer almlardr.
Tarihi bellek sulamay ya da unutmay tercih ettii baka
direni trlerine pek de scak davranmamtr. Kimi zaman k
lelerin efendilerine kar ayaklanmalan bunun rneklerinden
dir. Ortaam banda Iraktaki tarm projelerinde altrlan
Dou Afrikal klelerin ayaklanmalan bunlardan en nemlisi
dir ve 868-883 yllar arasnda on be yl devam etmitir. mpa
ratorluk ordularn yenen isyanclar, Badattaki halife iin bir
sre nemli bir tehdit durumundaydlar. Msrda da 1446da
kleler klelere kar ayaklanmlardr. Tarihiler o yl Kahire
dndaki otlaklarda Memluk efendilerinin atlarna bakan be
yz zenci klenin silahlanarak ayaklandklarn kaydetmiler
dir. Msr tarihilerinin anlattklarna gre bu kleler kendi k
k devletlerini ve hkmdarlklarn kurmulardr. Sultan
unvann verdikleri liderlerini bir tahta oturtmular ve yaknn
dakilere de Memluk sultannn yksek memurlannm unvanla-
nn vermilerdir.
Siyasal ve toplumsal adan slami dzeni tehdit eden ayak
lanmalar, daha ok amalarna dini aklamalar getiren ama ge
nellikle ekonomik ve toplumsal doyumsuzluklar nedeniyle ya
plm +ialk bakaldnlan olmutur. Hariciler, slam devletinin

250
 HALK

gittike glenen otokratik kimliine bakaldrmalar ve zgr

lklerine ve onurlarna bir mdahale olarak kabul ettikleri her
eit otoriteyi reddeden Arap ya da teki gerlerin destekle
rini almlardr. Peygamber soyundan gelenlerin halifelik iddi
alarn ve halifeliin gerek sahiplerinin meruluunu sorgula
yan iiler, kendilerini bask altnda ve hakszla uram hisse
denlerin kzgnlklarna bir k yolu amlardr. VIII. yyda Ab-
basiler, X. yyda Fatmiler ve XVI. yyda Safeviler aralarnda ol
mak zere baz bakaldrlar, iktidan kazanmlar ama yarattk-
lan beklentileri karlayamadktan iin taraftarlarnn daha faz
la an isyanlarna neden olmulardr. Daha ban olan Sofi ta
rikatlar bile halktan aldklan destekle yaygn ve tehlikeli ayak
lanmalarda bulunmulardr.
Ortaa slamiyeti, popler grn tersine, krsal ya da l
uygarl deil, ehir uygarlyd. Tarih gelenei, edebiyat ve
kanunlan ile ehirli sorunlan ele alnm ve ehir dummlan tar
tlmtr. Yalnzca Osmanl arivleri gnlk ky yaam hak
knda bilgi vermektedir. Edebiyata ky yaantsnn girmesi,
zellikle de ky edebiyat daha sonraki zamanlarda grlmek
tedir. Topran kullanlmas, kiralanmas, teknoloji ve sulama
gibi konularda az da olsa bilgiler bulunmasna karn, Ortado
u tarihinde nfusun byk blmn oluturan kyller hak-
kndaki bilgiler olduka azdr.
Topra gerekten ileyen kyller, almalannn meyvele
rinden faydalananlardan ayn olarak sessiz olanlardr. Duygu ve
dnceleri, edebiyatta ve blgenin tarihini anlatan kaynaklar
da bulunmaz. Kimi zaman ky kkenliler tccar, ulema, top
rak sahibi, memur ya da subay olarak toplumun st katmanla
rna karlar ve kyl kimlik ve grlerini terk ederler. Yalnz
ca birka isyan lideri ve ekiyamn halkla ilikisi devam etmitir
ama onlarla ilgili de fazla bilgi yoktur. Bugn eskiden olmad

251
KESTLER

kadar iletiim arac olduu halde bile, bu lkelerdeki kylle

rin grlerine ulaabilmek bir hayli zordur. Kyllerin duygu
ve dncelerini yanstan en nemli aralar ataszleri, folklor
ve halk edebiyatdr. Osmanl arivlerindeki pek ok kaynak,
kyllerin ikayet, tartma, soruturma ve kararlaryla yaam
lar hakknda bilgi vermektedir. Kyn hemen tesinde, Orta
dou lkelerinin ounda ok yaknnda, yiyecek, giyecek ve
ulam iin hayvan yetitirerek geimlerini salayan gebe ai
retlerin yaad l bulunur. Kuzey Afrikadaki ve Gneybat
Asyadaki Bedevi Araplar, Anadolu, ran yaylalan ve Orta As
yadaki gebe Trk ve ran airetleri, Kuzeydou Afrikadaki
gebe Berberilerin ekonomide, dolaysyla da devlette nem
li yerleri olmutur. ehirleri ve kyleri yneten eitli hk
metlerin gebeleri hakimiyet altna almaya almalarna kar
n, onlar hayvan yetitiricilii ile tarm arasndaki karakteristik
farkllk yznden kendi farkl yaam biimlerini srdrmler
dir. Devlet glyken gebeler sakin olmular, devlet gsz-
leince de bamsz olmular, kyleri, vahalar basmlar, ker
vanlar yamalamlar ve nceden tarm arazisi olan topraklar
da hayvanlann otlatmlardr. Bazen de gerek slamiyete d
nlmesi gerektiini syleyen yeni bir din hocasmdan etkilen
mi ve yerleim yerlerini ele geirerek yeni hanedanlar ve kral
lklar kurmulardr.
 12. BLM

H u k u k ile D in

VII. yy ortalarnda kurulan slam imparatorluu ile birlikte

Ortadoudaki hakim din slamiyet olmutur. nceleri fatihler,
yneticiler ve yerleimcilerin oluturduu kk bir aznln
dini olmu, eski Bizans ve Pers topraklannda yaamakta olan
nfusun ounluu eski dinlerine sadk kalmlardr. Ne zaman
ve nasl olduu bugn de bilinmiyor olmakla birlikte, oun
luk haline gelen Mslmanlar, blgenin byk ksmnda yayl
maya devam ederek, ounluklann bugne dek korumular
dr. Mslman olmayanlarn yaamas yasak tek bir blge ol
mutur. Hadislerden anlaldna gre, Halife merin yayn
lad bir fermanda, Mslmanlar iin Hz. Muhammedin mem
leketi olan Arabistanda yani Kutsal Topraklarda yalnzca slam
dininin var olabilecei, Musevilerin ve Hristiyanlarm bu top
raklardan gitmeleri gerektii belirtilmitir. Ne var ki, bu ferman
Gney Arabistan' kapsamamtr ve oralarda Hristiyanlk yz
lerce yl, Musevilik de gnmze dek var olmutur.
Mslmanlarn ynetiminde ya da etkisindeki Mslman
olmayan topluluklarn kaderleri, baka blgelerde farkl olmu
tur. Gneydeki Habeistan ve kuzeydeki Grcistan ile Erme
nistan gibi slam mparatorluunun eteklerindeki baz lke
ler Hristiyan karakterlerini korurken, bazlan bamszlklar
n bile koruyabilmitir. Hristiyan Kiliselerinin Msrda ve Me
zopotamyada saydan giderek azalsa da, ayakta kalmaya de
vam edebilmiler, gerek inanc zorla benimsetmeye alan
Bizanstan kurtularak baz faydalar be salamlardr. Dier

253
KESTLER

taraftan Kuzey Afrika ise Hristiyanlk sona ermitir. Orta, do

u ve bat eyaletlerde yaayan Musevi topluluklara Hristiyan
ynetimindekinden ok daha iyi bir konuma gelmelerini sa
layan, Hristiyanlara eit bir stat verilmitir. Zerdtilerin du-
nmlan ise, Hristiyanlar gibi yurtdnda gl dostlannn tevi
ki ve Musevilerin ayakta kalma yetenekleri olmad iin iyice
ktye gitmitir. Bunlardan Hindistana kaan bir blm, Par-
siler ad verilen kk bir topluluk olarak bugne dek gelmi
lerdir. randaki dindar Zerdtiler kk bir aznlk haline gel
milerdir. Mslman ynetiminin ilk yzyllarnda, devlet g
c ve yerleik bir ruhban snf disiplinine daha az baml olan
muhalif Zerdti gruplarn, ran'n kltrel, toplumsal ve de si
yasi tarihinde rolleri olmutur. nanlar Ortadouda ve Avru
pada Mslmanlar ile Hristiyanlarm zulmnden kaynaklanan
ve her dinden de taraftar bulmay srdren Maniciler, bu
gruplann en nemlisidir.
Klasik halifeliin merkezi durumundaki Kuzey Afrika ve
Gneybat Asyada blgenin eski kltrlerinin youn etkisin
de bulunan, Mslman olmayan aznlklar sayesinde zenginle
en, ancak kendi belirgin ve tannabilir karakterinin yaam bi
imini, felsefesini, edebiyatn, bilimini, sanatlarn etkileyen ve
Mslman olmayan aznlklarn yaamlannda bile aka gr
nen bir slam uygarl domutur.
Arapa olan slam szc, inanann Allaha teslim olma
s anlamndadr ve ayn kkten treyen Mslman szc
de teslim olma eylemini yapan kii anlamna gelir. Bu szck,
daha eski alarda, Arapa ve-teki Sami dillerde, btnlk an
lam tamaktadr. Dolaysyla Mslman kendini tmyle yal
nzca Allaha veren kiidir. Baka bir deyile, VII. yyn putpe
rest Arabistan'nn oktanrclanyla karlatrldnda bir tek-
tanncclr.

254
 HUKUK LE DN

Mslman geleneinde Hz. Muhammedin grevi bir yeni

lik deil, sreklilikti ve oktannclk ile tektanrclk arasndaki
uzun mcadelenin yeni ve artk son aamasyd. Hz. Muham
med, Mslmanlar iin kitab olan peygamberlerin sonuncu-
suydu. Hz. Muhammed, Tevrat, Mezmurlar ve ncil kitaplarn
getiren Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. sa peygamberlerin en by
ve sonuncusuydu. Getirdii Kuran eski vahiylerin tmnn
stndeydi ve onlar tamamlyordu. Mslmanla gre Muse
vilik ve Hristiyanlk balangta gerek dinler olarak ortaya k
mt, ayn misyon ve vahiylerin daha nceki aamalanyd. Hz.
Muhammed, Allahn elisi olduktan sonra eski vahiyler geer
siz olmutu, gerek artk onun bildirisindeydi. Onun kitabmda
bulunmayanlar gerek deildi ve bunun nedeni eski kitaplarn
deersiz koruyucularnca arptlp yozlatrlmasyd.
slam szc, bugn baka anlamlarda da kullanlmakta
dr. Mslmanlara gre dnyann yaratlmasndan itibaren var
olan tek gerek' din anlamna gelir. Buna gre de Adem, Hz.
Musa, Hz. Davud, Hz. sa ve tekilerin tm Mslmandr. An
cak vahiylerin eski aamalarnda bulunan inananlar farkl ad
larla yaadklar iin slam daha genel anlamda son aama olan
Hz. Muhammed ve Kuran ile snrldr. Burada bir anlam fark
ll bulunmaktadr. slam teriminin birincil anlam Hz. Mu
hammedin Kuran araclyla getirdii, sonraki nesillerin g
r ve uygulamalanyla rendii din demektir. Giderek sonra
ki nesillerin Hz. Muhammedin rettikleri ve ona atfedilen ha
dislerle gelitirdikleri karmak din bilimi, hukuk ve grenek
sistemi anlamm kazanmtr. Mslmanlarn eriat adm ver
dikleri kutsal kanunu ve kelam adm verdikleri slami teoloji
yi kapsar. Genel anlamda slam zellikle de Mslman olma
yanlarn kullanmnda Hristiyanlk yerine, Hristiyan dnyas
nn kartdr ve Mslman inan ve toplumunun himayesinde

255
KESTLER

gelien byk zengin uygarl ifade eder. Bu anlamyla slam

Mslmanlarn neye inandklarn veya inanmalarnn beklen
diinden ok, aslnda ne yaptklann, yani, tarihten anlald
kadanyla ve bugnk haliyle slam uygarln anlatmaktadr.
Cami (mosque) szc, Hristiyan dnyasnda konuu
lan dillerin tmne Mslmanlarn ibadet ettikleri yer anlam
na gelen bir szck olarak eitli biimlerle ve farkl yollarla
girmitir. Arapada secde edilecek yer anlamna gelen mes-
cid szcnden gelmitir ama bu Hristiyan kilisesinin Msl-
manlk'taki karl deildir. Cami bir bina, ibadet edilecek yer,
hem de toplanlacak ve allacak bir yerdir. Cami, Mslman-
lkta asla kendi zel yaps, hiyerarisi, yetki alan ve kanunla
r olan bir kurum anlamnda kullanlmamtr. slamiyetin ba
lang yllannda bir bina bile deil, mminlerin beraber namaz
klmak iin toplandklar bir yerdi. Namaz evde,'kamuya ait bi
nalarda, darda ve fetihlerin ilk zamanlarnda fethedilen yer
lerdeki baka dinlere ait, paylalan veya fatihlerin el koydukla
r ibadethanelerde de klnabilirdi. Bu ekilde ilk kez amdaki
Aziz Yuhanna Kilisesi Arap fatihler tarafndan nce paylalm,
sonra da ele geirilip deitirilmiti. Bundan yzyllar sonra da
Konstantinopolisteki byk Ayasofya katedrali imparatorluk
camisi haline getirilmiti. Binann kubbesinin stne bir hilal
ve drt kesine drt minare yaplm, binann iindeki Hris
tiyan resimleri ve sembolleri kaldrlm veya zerlerine Kuran
ayetleri yazlmtr.
Caminin ii basit ve sade olur. mamn grevi yalmzca du
ada nderlik etmektir, baka bir dini grevi yoktur. Bu g
revi sreci bilen her Mslman yapabilirdi, ancak uygulama
da imamlk srekli bir meslek makam haline gelmitir. Mim-
ber ve mihrap caminin iindeki en nemli yerlerdir. Genellik
le byk camilerde bulunan mimber, Cuma namazlannda kul

256
 HUKUK LE DN

lanlan yksek krsdr. Mihrap, Mslmanlarn namaz klar

ken dndkleri kble ynndeki duvarda bulunan girintidir ve
duvarn tam ortasnda bulunduu iin binann simetri izgisi
ni belirler. Mslmanlarn toplu namazlar Yaratcya gsteri
len disiplinli ve toplu bir boyun eme eklidir. Namazda dra
ma ve esrara, mzik ya da iir yer almaz. Puta tapmaya benzer
bir kfr olarak grlen heykel zellikle reddedilir. Mslman
sanatlar, heykel yerine soyut ve geometrik izimleri tercih et
mi ve sslemelerini yaznn yaygm ve sistematik bir ekilde
kullanmna dayandrmlardr. Caminin duvarlanm ve tavan
n ssleyen yazlar, Allahn, Hz. Muhammedin, ilk halifelerin
isimleri, besmele ve Kuran ayetleridir. Mslmanlkta Kurann
metni kutsaldr ve onu yazmak ve okumak da ibadettir. Kulla
nlan ok eidi yaz biimleri, hat sanat ustalarnn ellerinde
ok zarif bir gzellie erimilerdir. Mslman ibadetinin ilahi
leri, mzii ve ikonlar olan bu dekoratif metinler, hem Ms
lman estetiinin hem de Mslman dindarlnn anlalmas
nn anahtarlardr.
Minare, caminin en ok bilinen ve karakteristik d ksm
dr. Genellikle ayn bir yap eklindeki minarenin en stnden
mezzin (Arapada muadhdhin) mminleri namaza anr ve
bu ar Mslman dnyasnn birliini ve eitliliini belirler.
Kalabalk sokaklar ve pazar yerlerinde ykselen minare, m
minler iin bir uyan ve iarettir. Dini ve toplumsal sembol her
yerde ayn olsa da, slamn her byk blgesinin kendi mina
re stili vardr ve ounlukla da, Babil kuleleri, Suriyenin kilise
kuleleri, Msrn fenerleri gibi aralannda dini olmayanlarn da
bulunduu daha eski bir yapy andrr.
Baka bir adan, zellikle yeni garnizon ehirlerinde Ms
lman toplumu ve devletinin merkezi olan slam camisi, Ro
ma forumunun ve Yunan agorasnn karldr. Yalnzca vaiz

257
KESTLER

ve namaz kldran kiinin yer olmayan caminin mimberi, ayn

zamanda memurlarn atanmas ve grevden alnmas, yeni h
kmdar ya da valilerin baa gelmesi, sava, fetih gibi nemli
olaylarn duyurulduu ve nemli bildirilerin yapld bir plat
formdur. Garnizon ehirlerinde cami, hkmet binalan ve yer
leim mahalleleri bir tr kale gibidir ve genellikle mimberden
nemli aklamalan hkmdar ya da vali yapard, tik alar
dan itibaren slamiyet'in egemenliinin simgesi olarak mimber-
deki konumacnn elinde bir kl ya da asa olurdu; eer o yer
saldn sonunda dmse kl, koullu teslim olmusa asa bu
lunurdu.
Zamanla karmak bir duruma gelen Mslman toplumu
ve devletinde caminin siyasi rol azalsa da tamamen yok ol
mamtr. Yeni bir halifenin tahta k gibi nemli olaylar, yi
ne mimberden duyuruluyor ve hkmdar ya da valinin adnn
anld hutbe siyasi nemini koruyordu. Hutbede adn anlma
s slamiyette siyasi otoritenin nemli iaretlerindendi.
Kurann en ok yinelenen bir ayetinde Mslmanlara Al
laha, onun Peygamberine ve amirlere itaat etmeleri buyurulur
(4:59). Bu ayet, hadislere Kurana eit bir otorite tand ek
linde yorumlanm ve nesiller boyu Hz. Muhammedin gr
leri ve uygulamalarn anlatan hadisler azdan aza aktarlm,
sonra da byk derlemeler eklinde yazlmtr. Ancak bunla
rn ok az bir ksm Mslmanlar tarafndan gvenilir olarak
kabul edilir. Ortaalardaki Mslman aratrmaclar baz ha
dislerin doruluunu sorgularken, bunu modem aratrmaclar
daha radikal ekilde yapmtr. te yandan, Mslmanlar h
l standart derlemelere Kurandan sonra ikinci derecede sayg
gsterirler. slamiyetin kutsal kanunu eriat, Kuran ve hadisler
den oluur. Yzyllardr ilahiyatlarn ve hukukularn sevgiy
le oluturduktan bu grkemli kanunlar, slamiyetin entelekt

258
 HUKUK LE DN

el baarlarnn en nemlilerin biri ve slam uygarlnn deha

s ve karakterinin en iyi simgesi niteliindedir.
Mirza Ebu Talib, XVIIL yyn sonlarnda ngiltereyi ziya
ret eden ve gzlemlerini yazan ilk kiilerden biridir ve Avam
Kamarasn ziyaretini anlatmtr. Avam Kamarasnm grevi
nin kanunlar karmak ve sululara verilecek cezalan belirle
mek olduu aklandndaki aknln dile getirmitir. Mir
za okurlarna ngilizlerin Mslmanlarn tersine gkten inme
ilahi bir dini kabul etmedikleri iin zamann, durumun ve yar-
glann deneyiminin gereklerine uygun ekilde kendi kanun
larm oluturmak zorunda kaldklarm belirtmitir.1
Teoride slami hukuk sistemi, gezginin anlatt ngiltere iz
lenimlerinden olduka farklyd. Allah'n vahiy yoluyla bildirdi
i, Kuranda ve hadislerde yer alan ve sonra da ilahiyat ve hu
kukularn tarafndan geniletilerek yorumlanan kanun, Msl-
manlar iin geerli olan tek kanundu. Hukukun Allah tarafn
dan yaratlp Peygamber tarafndan aklandnn kabul edildi
i yerde din bilimciler ve hukukular ayn meslein farkl dal
larn izliyorlard. Devlet memuru olmayan, zel kiiler olan e
riat uzmanlarnn kararlan ne resmen balayc ne de ittifakla
alnm olurdu. Devlet tarafndan atanan kad, mahkemesinde
adalet datrd. Kadnn grevi kanunu yorumlamak deil, uy
gulamakt. Bu grev mftnnd ve onun fetva olarak adlan
drlan kararlan ya da dnceleri, kanun olmasa da, hukuki
otorite olarak kabul edilebilir.
lke olarak eriat, zel ve kamusal, bireysel ve toplumsal
olarak slam yaamnn alanlarnn tamamn kapsard. eriatn
zellikle evlilik, boanma, mlkiyete ve miras gibi konularla il
gili baz hkmleri, mminlerin boyun emeleri beklenen ve
devletin uygulamak iin nlemler ald kesin bir kanun ek
line dnmtr. Baka alardan eriat, bireylerin de toplu

259
KESTLER

mun da ulamalar gerekli olan bir idealler sistemiydi. eriatm

hkmetle ilgili siyasi ve meruti hkmleri bu ikisinin arasn
da, kimi zaman, kimi yerde birine, kimi zaman, kimi yerde de
dierine daha yakndr.
eriat, Mslman hukukular tarafndan iki ana blmde
ele alnmtr. lki mminlerin kalpleri ve ruhlanyla, yani ahlak
ve retiyle; kincisi Allaha ve insana ilikin d eylemlerle, ya
ni bir tarafta ibadet, dier tarafta da sivil, ceza ve kamu kanun
laryla ilgilidir. Kanun bir kurallar sistemi getirmeyi amalar.
Mminlerin bu kurallara boyun emesi, onlara bu dnyada na
muslu bir yaam salayacak ve onlan teki dnyadaki sonsuz
mutlulua hazrlayacaktr. Bu kurallan ayakta tutmak ve uygu
lamak slam toplumu ve devletinin temel ilevidir.
Aslnda slam ve Bat hukuk uygulamas arasnda Mirza Ebu
Talibin anlattklarndan daha az keskin bir fark vard. slam
devletinde eriatn insann kanun koyma gcn kabul etme
mesine karn, uygulamada durum tam tersi olmutur. Geen
on drt yzylda Mslman hukukular ve hkmdarlar ilahi
vahiylerin tam olarak cevaplayamad eitli sorunlarla kar
lam ve bunlan zmlerdir. Kanun olarak grlmeyen ve
sunulmayan bu zmlere, aadan geliyorsa gelenek, yukar
dan geliyorsa ynetmelik ve ska olduu zere hukukular
dan geliyorsa da yorum denilmitir. Kutsal metinlerin yeniden
yorumlanmasnda slamiyetin hukuk bilginleri en az dier top-
lumlann avukatlan kadar ustalard. Mirza Abu Talibin kesinlik
le hakl olduu bir konu vard. Yeni bir kanun konmas yaygn
ve sradan bir ey olduu halde, daima neredeyse gizli bir e
kilde yapld iin Avrupa demokrasisinin balang noktasn
oluturan yasama meclislerine yer yoktu.
Mslmanlar Kurann deitirilemeyen metni ve hadislerin
kabul adilmi hkmlerine karn hukukulann kurallar za

260
 HUKUK LE D

manla deiir ilkesine uygun biimde kanunlann byk l

de deitirip gelitirmilerdir. Hkmdarn kendi sznn g
c ve ulemann onay olmak zere iki nemli etken bu geli
mede nemli rol oynamtr.
slam devleti Snni hukukularn tanmland biimiyle bir
teokrasiydi. Allah egemenliin, meruluun ve hukukun tek
kayna, hkmdar da onun arac ve temsilcisiydi. Halifelere ve
sultanlara verilen bir unvan Allah'n yeryziindeki glgesidir.
Mslmanlar devleti yrtebilmek iin uygulamada sofu Ms-
lmanlar iin de iktidar sahibi olmann, kurallar koymann, ce
za vermenin gerektiini daha ilk balarda fark etmilerdi. Ancak
bu, ilahi kanuna kar kmadan, onu tamamlayarak gerekle
tirilecekti. Arapada bu g siyasa olarak adlandrlyordu. Si
yasa ilk anlamyla at eitmek ve idare etmek demektir, bugn
politika anlamnda kullanlmaktadr. Daha eskiden ve Osman-
l dneminde hkmdarn eriatn verdiklerinden ayrca sahip
olduu yetkiler, ceza ve zellikle de lm cezas verme yetki
si anlamnda kullanlyordu. ki tr yetkinin de olmas gerek
tii eriat bilginleri tarafndan onaylanmt. Osmanl sultanla
r bir eyaletin, bir devlet dairesinin ya da monarinin ve mer
kezi hkmetin ilerini dzenleyen, kanun ad altnda kurallar
koymulard. Bir kanun, eriattan nde gelemez ve onun yeri
ni alamazd ama geleneklere ve hkmdarlannm fermanlarna
dayanarak eriat gnceiletirebilirdi.
zellikle Osmanllar gibi daha dindar olan Mslman h
kmdarlar, bu kurallar getirmek ve uygulamak iin ulemann
desteine, en azndan onayna ihtiya duyarlard. Eski alar
da daha dindar ve saygn olanlar devletten uzak durarak dev
let hizmetinin yol aaca ruhsal kirlenmeden kanrlard. XI.
yydan itibaren yurtiinde ve yurtdndaki yeni tehditler nede
niyle hkmdarlar ve ulema birbirlerine yaklamtr. Seluklu

261
KESTLER

lar, daha ok Osmanllar ve baka yerlerdeki adalarnn y

netiminde zellikle hukukla ilgili ulema, devlet ilerine daha
ok karr oldu ve hkmet mekanizmasnn bir paras hali
ne geldi.
Ancak bu haliyle bile bir Kilise olmadlar ve terimin Hristi-
yanca anlamndaki gibi bir Ortodoksluk slamiyette yaratlma
mtr. slam tarihinde gerei tanmlayan, yanllan knayan
din meclisleri, papalar, doru inanc ilan eden, deneyen ve uy
gulayan engizisyoncular bulunmamtr. .slamiyetteki hukuk
ve din bilginleri olan ulema bireyler olarak ya da okullarda,
sonra da kamu grevlileri olarak dogma oluturup Kuran yo-
rumlamalanna karn, ondan sapmann dine kar gelmek ola
ca tek bir dogma bile getirecek bir dini otorite kurmamlar
dr. Dolaysyla, onaylanm inan eklini insanlara dayatan bir
Kilise olmamtr. Bu devlet tarafndan yaplmaya allm an
cak baarl olunamamtr.
Doru inancn evrensel kabul gren snav icma, yani m
minlerin uzlamas, modem terimlerle bilginler ve gller ara
sndaki gr alveriidir. Bu uzlamann kuramsal temeli Hz.
Muhammedin Benim toplumum yanl olanda anlamaz. s
zne dayandrlr. Bu sz, Hz. Muhammed ldkten sonra, ila
hi rehberliin bir btn olarak Mslman toplumuna gemesi
ve doru olan slam retisi ve uygulamasnn toplum tarafn
dan kabul edip uygulananlar olduu anlamnda kabul edilmi
tir. Snni hukukular baz kstlamalarla birlikte, toplumda bil
ginlerin ve dindarlann gr ayrlklan olabileceini kabul et
miler ve bylece eriat kanunlannn farkl mezheplerin olma
sn ve karlkl hogrlerini dorulamlardr. Hanefi, afii,
Maliki ve Hanbeli mezhepleri bugne kadar gelmi ve arala
rnda Snni slam dnyasn paylamlardr. Bu icma retisiy
le farkllk ve deiim onaylamp kolaylatrmtr.

262
 HUKUK LE DN

Yer ve zamana gre deien bu tr bir uzlama daha1yapsal

ve otoriter olan sistemlerle karlatrldnda tutarsz ve nem
siz grlebilir. Aslnda slam'n ilk dnemlerinde bu biimdey
di. nsann mantna ve kiisel grne geni bir yer verilmi
ti. Buna eriatn dilinde itihat ad verilirdi. Giderek deiik
lik snn daralm, en sonunda da ok kk, yerel, marjinal ve
nemli bir istisna olarak yeni olanla snrlanmt. 900 ylndan
itibaren, iiler bunu kabul etmemilerse de, Snniler arasnda
km tm sorunlarn zld ve itihat kapsnn kapand
konusunda bir uzlamaya varlmtr. Ne var ki her zaman
yeni sorunlar olmutur. Bu sorunlar arasnda, modem alann
banda ateli silahlar, kahve, ttn konulan ve bugn de bir
ok yeni konu vardr. Kapnn tekrar almasn savunan hu
kukular olmutur. iiler de kapnn kapandn kesinlikle ka
bul etmemilerdir. Onlarn ulemalarna itihad uygulayan kii
anlamna gelen mtehid denilir ve onlar da Snni meslek-
talanndan pek de farkl deillerdi.
slam hukuk ve teolojisinin ekirdei olan doru davran
ve inan kurallan, uzlama ve izin verilebilir bamsz yarg uy
gulamas ile oluturuldu ve evrensel olarak da kabul edildi. Ge
lenee sayg olan Snnet bu oluumun rehber ilkesiydi. Sn
net eski Arabistanda, airetin kurallam gelenekleri ve ata
larn rnekleri anlamna gelirdi. Snnet, slamiyetin balang
dnemlerinde, toplumun canl ve gelien bir geleneiydi. lk
halifelerin ve Hz. Muhammedin ashabnm eylem ve politikala-
nyla gelimiti. slamiyetin ikinci yzylnda daha geleneki bir
gr vard. Gerek hadisleri iletenler tarafndan Hz. Muham
medin emirleri ve uygulamasyla eit grlen Snnetin Kuran
dnda her eyin stnde olduu kabul ediliyordu. Bu gr
n genel olarak kabul edilmesi ve baz inanlrlk dereceleriyle
Hz. Muhammedin hadislerinin ortaya konulmalaryla dnce

263
KESTLER

nin, dolaysyla uzlamann rol azalm ama tamamen ortadan

kalkmamtr. Zamanla ulema, itihat yerine taklide, baka bir
deyile yerleik doktrinleri sorgulamadan kabul etmeye bala
d. Bu durum bir eit slami Ortodoksluk meydana getirdi ama
bu Hristiyanlktaki gibi dini otorite kurumlannn belirledikleri
doru olan reti gibi deildi, daha dar anlamyla genel olarak
kabul edilen geleneksel reti ve uygulamayd. Sapmalar, du
ruma gre bir hata, su ya da gnah olarak karlanyordu.
Bu Ortodoksluu kabul edenler Snni adn ald. Snnilikte
resmen belirlenmi bir dogmaya inan ve dini bir otoriteye ita
atten yerine, bir toplulua ballk ve onun geleneklerinin ka
bul sz konusudur. Mslmanlarn Snnetten sapmalar be
lirlemede kullandktan teknik terimlerde benzeri komnal ve
toplumsal atflara rastlanr.
Hristiyanlktaki dalalet kavramnn Miislmanlktaki en
yakn karl bida baka bir deyile yeniliktir. Gelenekle
ri devam ettirmek dorudur ve Snni slam bununla belirlenir.
Geleneklerden uzaklamak bidadr ve doru olduu zel ola
rak belirtilmedii srece yanltr. Hz. Muhammede atfedilen
Yenilik en kt eydir, her yenilik bir icattr, her icat bir ha
tadr ve her hata da cehennem ateine gtrr. sz an ge
leneki gr anlatmaktadr. Bir retiye getirilen bida sula
masnn temelinde yanl olduu deil, yeni olduu bulunur ve
Mslman dininin kusursuz ve son oluu inancyla desteklenen
geleneklerin inenmesi anlamna gelir.
Buna gre Mslman bida kavramyla Hristiyan dalalet
kavram arasnda byk bir farkllk bulunur. Dalalet teolojik
bir sapma, yanl bir reti seimiyken, yenilik, teolojik bir su
olmaktan ok toplumsal bir sutur. Doru yoldan sapma anla
mna gelen ilhad ve arlk anlamna gelen guluv iinde ay
n ey sz konusudur. Guluv, Kurann ncelikle Musevilere ve

264
 HUKUK LE DN

Hristiyanlara hitap eden ayetinde yer alr: Ey ehli kitap! Dini

nizde anya gitmeyin ve Allah hakknda gerekten bakasn
sylemeyin (Kuran 4:171). Burada geen guluv terimi slami
yetin anlk olarak kabul ettii Hristiyan inanlanna gnder
me yapmaktadr. Daha sonralar, guluv daha ok Mslman-
larn yanllar iin kullanlmtr.
Topluluk iinde bir ldeki gr aynlklan zararsz ve hat
ta yararldr. Bunu anlatan Cemaatim iinde gr ayrl Al
lahn ltfudur. sz Hanefi hukuk mezhebinin kurucusu fkh
bilgini Ebu Hanifeye, sonra da Hz. Muhammede atfedilmitir.
eriat hukukunda kendi ilkeleri, ders kitaplan ve fkh bilginle
ri olan ama ortak bir hogr iinde yaayan eidi mezhepler
yer alyordu. Bazlan retiyle ilgili olan farkllklar ounlukla
trenseldi. Ancak farklln da bir snr vard ve arya kaan
lara galat (tekili gali) ya da sapknlar anlamna gelen Melahide
(tekili mulhid) ad verilirdi. Bunlar din bilginlerinin ou Ms
lman olarak kabul etmezlerdi.
Genellikle din bilginleri izgiyi ekmeleri gereken yeri bi
lemezler. smaililer gibi radikal ve anlk ii gruplan, birok
din bilgini tarafndan slamdan dlanmtr. te yandan bun
lara, Mslman toplumlarnn ou tarafndan hogr gste
rilmi, toplumsal olarak ykc ve siyasi olarak ihanet saylacak
eyler yapmadklan srece Mslman stats vermekte sakn
ca grlmemitir. Bugn de bu hogr Levanttaki Alevilere,
Drzilere ve baz slam lkelerindeki smaililere gsterilmek
tedir. slam tarihinde ve bugnk slam dnyasmda Snni ol
mayan, lml ii denilen, nemli bir topluluk iin durumu bi
raz daha karktr.
Mslman hukukunda, Mslman teolojisinde bir snf ol
mad iin dalalet yer almaz. Bir Mslman, din bilimcilerinin
asgari gereklerine bile uymazsa inanszlkla, hatta irtidat (di

265
KESTLER

ninden dnme) ile sulanr. Mslman din bilimcileri onayla

madktan retilere kar yeniliki, arlk ya da sapma ek
linde sulamaya hazr olsalar da, bu sulamalan mantkl so
nulara ulatrmak konusunda istekli deillerdir. Bir retiyi ve
ona inananlan slam olmamakla sulamak, szde Mslman
olan bu kiilerin kanunun en ar cezasna tabi mrtet oldukla
rn kabul etmek demekti. Bir mezhebe mensub olan kii, baz
inantan slamiyetin akndan ayrlm olsa bile Mslmand
ve kanunlar karsnda toplumda, evlilikte, mirasta, tanklkta
ve kamu hizmetinde bir Mslman'n statsne ve ayrcalk
larna sahip olmaya devam ederdi. Savata, bir isyanda yaka
lansa bile ona Mslman olarak davranlarak hemen ldrl
mez ya da kle yaplmazd ve ailesiyle mallan kanunlarca ko
runurdu. Gnahkar olsa da inansz deildi ve teki dnyada
bir yer bulma midi hal vard. slamiyetteki en nemli engel,
Snniler ile mezhepiler arasnda deil, mezhepiler ile mr-
tetler arasndayd. rtidat hem gnah hem de sutu ve mrtet
bu dnyada da teki dnyada da lanetlenmiti. Suu ait oldu
u ve ballk borlu olduu toplumu terk etmek ve ona iha
net etmekti ve cezasm canyla, malyla derdi. O kesilmesi ge
reken kuru bir dald.
rtidat sulamalarna ska rasttanrd ve ilk zamanlarda
"inansz" ve mrtet terimleri dini tartmalarda sk sk geer
di. El-Cahiz (lm 869), lahiyatlann dindarl muhalifle
ri dinsizlikle itham etmekten baka bir ey deildir. demitir.2
Gazali (lm 1111), Allahn yce merhametini hizmetkarlk-
lanyla snrlayan ve cenneti kk bir ilahiyat kliinin vak
f haline getirecekleri knamtr.3 Aslnda bu sulamalar uygu
lamada bir fayda salamyordu. Genellikle sulananlar oun
lukta rahat braklr, hatta bunlardan slam devletinde yksek
makamlara gelenler olurdu. Mslman kanunundaki hkm

266
 HUKUK LE DN

ve cezalar sistematize edilerek dzenli uygulanmaya balayn

ca irtidat sulamalan da azald. Az sayda din bilimci, inanlan
kendilerininkinden farkl olanlara kar irtidat iin ceza verilme
si taraftanyd. te yandan, her tr yenilie kar olan Suriyeli
fakh ibn Taymiyya (lm 1328) kukulu gruplarn uyarlma
s ve kt durumlarda zorlayc eylemlerle bir tr karantinaya
alnmas gerektiinden yanayd. Bidann an, srarl ve saldr
gan olmas durumunda, taraftarlarnn slam toplu mundan atl
malar ve acmaszca yok edilmeleri gerekirdi.
slamda tek bir zorunlu, dogmatik Ortodoksluun olmama
s, bir eksiklik deil, Snni Mslmanlarn kendi inanlarna
yabanc ve toplumlannn kartan asndan tehlikeli olduu
nu hissetmeleri nedeniyledir. Ne var ki, baka dinlere inanan
lar gibi, Mslmanlarn da, kendi ilkelerini izlemedikleri, hat
ta kitaplarna boyun emedikleri olmutur. Gerek klasik gerek
de Osmanl dnemlerindeki rneklerde hkmdarlarn slami
yetin belirli bir'biimini zorla kabul ettirmeye ve hatta Msl
man olmayan tebaalarn zorla Mslman yapmaya altklar
na rastlanmaktadr. Sapkn inanlara sahip kiilerin gerek di
ni kabul etmeye zorlandktan ve kar koyduklarnda ikencey
le ldrldkleri de bilinmektedir. Ancak hogr de hog
rszlk de yapsald, baka bir deyile kanunla belirlenmiti.
Allahn birliini ve varln inkar edenlere, yani dinsizlere ve
oktannllara hogr gsterilemezdi. Fetihlerden sonra onlara
tannan ihtida ya da lm seenekleri, klelie evrilebilirdi.
Hogr, en azndan inanca sahip olanlar, baka bir deyile s
lamiyetin vahiy yoluyla inmi ve gerek kitab olduuna ina
nanlara gsterilirdi ve bu kiilerin belirli mali ya da baka snr-
lamalan kabul ederek uymalarna balyd. Mrtet olana, yani
Mslmanlktan kana hibir koulda hogr gsterilemezdi
ve cezas lmd. Baz otoriteler piman olan mrtet iin ceza

267
KESTLER

nn haffletilmesine izin verirken, bazlan da pimanlk halinde

dahi lm cezasndan vazgemezlerdi. Bu kiiler teki dnya
da Allah tarafndan affeddebilirlerdi, ancak bu dnyada kanun
tarafndan cezalandrlmalan gerekirdi.
Ortaa Mslman dogmaclarnn en byklerinden bi
ri olan el-Aarinin (lm 935-36) son szleriyle ilgili iki yo
rum yaplmtr. Bu yorumlardan birine gre son szleri un
lardr: Mekke'ye dnerek dua edenleri kafir saymyorum. Her
kes dua ederken dncesini ayn yne .evirir, yalnzca ifade
leri deiik olur.4 Dier yoruma gre de, lrken Mutazilenin
yapt yanllklara kfr etmitir. Bu yorumlarn hangisi do
ru olursa olsun, ilk yorumun Snni slam'n doru olan inan
ca kar daha gereki genel davrannn ifadesi olduu p
hesizdir. slamiyetin sikkelerde yazl olan, minarelerden oku
nan, her gn dualarda yinelenen dncesi Allahn tek oldu
u ve Hz. Muhammedin onun Peygamberi olduudur, bunun
dndakiler ayrntdr.
slamn be artndan birincisi, Kelimei ahadet", yani ima
nn aklanmasdr. kincisi namaz (salat), zellikle de her gn
doarken, len, leden sonra, gn batarken ve akam belir
li hareket ve dualarla klnan namazdr. Mslmanlann dualar
herhangi bir kurala bal deildir, her zaman edebilirler. Ancak
namaz, kadn-erkek her yetikin Mslmann grevidir. badet
edecek kiinin temiz olmas, temiz bir yerde bulunmas ve y
zn Mekkeye evirmi olmas gereklidir. Dua, Kelimei aha
det" ile baz Kuran ayetlerinden oluur.
Mslmanlar da, Museviler ve Hristiyanlar gibi haftann bir
gn toplu olarak namaz klp dua ederler (Kuran 62:9-11).
Musevi Cumartesisi ve Hristiyan Pazan gibi Mslman Cumas
da toplu ibadet gndr. Musevi ve Hristiyanlardakinin tersi
ne bu -bir dinlenme gn deildir. Kuranda yazld ve tarihin

268
dorulad gibi pazarlarda ve baka yerlerde daha fazla hare
ket gndr. Bunun yannda haftalk tatil kavram da vardr.
Ortaada bu uygulamann olduundan sz edilir. Osmanllar
zamannda haftalk tatil daha yaygnlam ve bugn neredeyse
tm Mslman lkelerde evrensel duruma gelmitir.
Hac, slamn be artndan ncsdr. Her Mslman en
az bir defa Mekke ve Medineyi ziyaret etmelidir. Ancak bu H-
ristiyanlarn ve Musevilerin Kuds ziyaret etmeleri gibi iste
e bal deildir, dini bir ykmllktr. Her yl hac Zilhicce
aynn 7. ve 10. gn yaplr. Mekke Camiinin ortasndaki Ka
benin tavaf edilmesi ve kurban bayramyla sona erer. Allahn
Evi (Beytllah) olarak adlandrlan Kabe, Mslmanlar iin kut
sal ehrin en kutsal yeridir.
slam tarihinde hacn ok nemli kltrel, toplumsal ve
ekonomik etkileri olmutur. Balangtan itibaren slam dn
yasnn her kesinden toplumsal gemileri ve rklan birbirin
den farkl olan Mslmanlar uzun yollar kat edip yurtlarm b
rakarak ortak ibadet yapmak zere gelmilerdir. Ancak Antik
dnemde ve Ortaada airederin ve insanlarn toplu gle
rinden farkl olan hac yolculuu gnll ve bireysel olarak ya
plan bir yolculuktur. Hac kiisel bir eylem ve kiisel bir kara
rn uygulanmasdr, ok nemli kiisel deneyimlerle sonula
nr. Modem olmayan toplumlarda benzeri bulunmayan bu fi
ziki eylem, en bamdan itibaren nemli entelektel, toplumsal
ve ekonomik sonular dourmutur. Zengin haclar yol masraf-
lann karlayabilmek iin yanlarnda yol boyunca satabilecek
leri kleler gtrrlerdi. Tccarsa haclar, bunu bir i yolculu
uyla birletirirler, getikleri yerlerde mal alp satarak eidi l
kelerin pazarlarm, tccarlarm, rnlerini, geleneklerini ve uy-
gulamalann renirlerdi. Bilim adam olan haclar, toplantlara
katlarak, meslektalanyla tanp kitap satn alarak bilgi ve d

269
KESTLER

ncelerin yaylmasn ve dei tokuunu salarlard.

Hac birbirinden uzaktaki Mslman lkeler arasnda bir ile
tiim a olutururdu. Hac ile yeni bir yolculuk edebiyat orta
ya km ve uzak yerlerle ilgili bilgi edinilmesi salanm ve
en nemlisi, daha byk bir topluma ait olma bilinci olumu
tur. Bu bilin, Mekke ve Medinedeki toplu ibadete katlma ve
baka lke ve halklarn Mslmanlan ile birleme duygusunu
pekitirmitir. nemli sayda erkek ve ok saydaki kadnm fi
ziki hareketlilii ile oluan toplumsal hareketlilik, Ortaa s
lam dnyasm Avrupa Hristiyan dnyasnn snfl, kat ekil
de hiyerarik ve youn yerel geleneklere sahip dar toplumu n-
dan ok farkl duruma getirmitir. Geni ve farkl olduu halde
ne Ortaada ne de modem Hristiyanlkta asla olmayan bir
lik, slam dnyasnda gereklemitir. slam dnyasnn klt
rel birlii tek bana hac ile yaratlmamtr ama teki etkenler
den en nemlisidir.
Oru slamn drdnc artdr. slami takvimin dokuzuncu
ay Ramazanda, hastalar, yallar ve kk ocuklar hari er-
kek-kadn her yetikin Mslman gnein douundan bat
na kadar geen srede oru tutmak zorundadr. Cihadda olan
lar ve yolculuk yapanlar orucu erteleyebilirler.
slamn be artndan sonuncusu, Msllimanlarn devlete
ya da topluma verdikleri zekattr. Balangta mminlerden di
ni amalar iin toplanan para olan zekat, giderek bir vergi hali
ne gelmitir. slamiyeti kabul edenlerin dini ykmll ola
rak sadaka vermesi anlamna gelmektedir.
Olumlu ykmllkler olan slamn be art, bir Msl
mann yapmas gereken grevlerdir. Yaplmas gnah olan
uzun bir olumsuz emirler dizisi de bulunmaktadr. Bu emirle
rin ounluu hrszlk ve cinayetin yasaklanmas gibi balca
toplumsal kurallardr. Bunlar dnda, domuz eti yemek, alkol,

270
 HUKUK LE DN

zina ve faiz alma gibi zel dini anmlan olanlar da' bulun
maktadr. Musevilik ve Hristiyanlkta da yer alan cinsel ve pa
rasal sular karsndaki endie, onlarda olduundan daha fark
l tanmlanmtr. Domiz eti yeme yasa Musevilikte de var
dr. Alkoll iki ime yasa yalnzca Mslmanlara zgdr.
Domuz eti, alkol, zina ve faiz yasaklan ekonomik ve toplum
sal yaam ok derinden ve yaygn bir ekilde etkilemilerdir
ve hl durum byledir.
Cihad, ilahiyatlarn ve fkhlann belirttikleri bir baka
olumlu ykmllktr. Cihad, saldn durumunda, toplumun
tamamnn ve birey olarak her Mslmann ykmlldr.
Cihad Kutsal sava anlamna gelir ve Kuran dilinde Allah yo
lunda ilerlemek (fi sebil Allah) demektir. Baz Mslman din
bilginleri, zellikle modem zamanlarda, Allah'n yolunda iler
lemek grevini ahlaksal ve ruhsal anlamda ele almlardr. An
cak cihad eski otoritelerin ounluu tarafndan Kuran ve ha
dislerdeki metinlere dayanlarak askeri bir terim olarak kabul
edilmitir. eriat kanununda yer alan cihad blmnde sava
n balatlmas, yrtlmesi, kesilmesi, bitirilmesi ve ganime
tin paylalmas ince aynntlanyla tanmlanmtr. Cihad yapan
lar kendilerine saldrmadklan srece ocuklar ve kadnlar l-
dremezler, esirlere ikence yapamaz, fiziksel bir zarar vere
mezler, anlamalara uymak zorundadrlar. eriat savaa katl
mayanlara iyi davranlmasm buyururken, zaferi kazananlara
yenilenlerin kendileri, aileleri ve mallan zerinde geni hak
lar veriyordu.
Allah ve din iin savama anlamndaki kutsal sava kavra
m, Ortadou iin yeni deildi. Tevrat'n Tesniye ve Yarglar
kitaplarnda pek ok rnek bulunmaktadr. Hristiyan BizanslI
lar, rana kar savalarn, Arap ve sonra da Trk saldrganlar
pskrtme eylemlerini bu ekilde aklamlardr. Ancak bun-

271
KESTLER

lar vaat edilmi topraklarn fethi, Hristiyan dnyasnn Hristi

yan olmayanlarn saldnlarndan korunmas gibi snrl hedefle
ri olan savalard. Genellikle Mslman cihadyla karlatrlan
Hristiyan hal seferleri bile aslnda cihada kar gecikmi, s
nrl bir cevap ve bir lde taklitti. Ancak cihadn tersine, asl
amacndan km ya da tehdit altndaki Hristiyan topraklannn
savunulmas ya da yeniden fethiydi. Birka istisna hari, G
neybat Avrupa'nn ele geirilmesi iin yaplan baarl sava
larla, Kutsal Topraklar tekrar elde edip Osmanllarm Balkan
lardaki ilerlemesini durdurmak iin yaplan baansz savalar
la snrlyd. Mslman cihad ise, tm dnya slamiyeti kabul
edene veya Mslman ynetimine girene kadar srecek snr
sz bir dini ykmllkt. Mslmanln vahiyle gelmi bir din
olduunu kabul edenlere, baz mali ve baka ykmllkleri
yerine getirme koulu ile dini uygulamalarna izin veriliyordu.
Bunu yapmayanlara, oktannllara ve puta tapanlara da ihtida,
lm ya da klelikten baka seenek kalmyordu.
Mslman kanunlarna gre, dinsizler, dinini inkar edenler,
isyanclar ve ekiya olmak zere drt tr dmana kar sava
mak merudur ve ilk ikisi cihad saylr, farkl kurallan vardr
ve kazananlara farkl haklar verir. Bu zellikle Mslmanlarn
ekiya ya da isyanc olduklarnda bile Mslman olmayanla
ra oranla bakl olduklan anlamna gelir. Cihadn amac tm
dnyann slam hukuku altna girmesini salamaktr. Bu zorla
din deitirterek olmaz, din deitirmenin nndeki engellerin
kaldrlmasyla olur. St. Thomas ve St. Bemardn da Hristiyan
hal seferleri iin buna benzer grleri vardr.
Kuran cihadda savaanlara iki dnyada da dl vaat eder:
Bu dnyada ganimet, br dnyada Cennet nimetleri. Allah
yolunda lenler ehittir. Mslman hukukular ve din bilgin
leri ilk zamanlardan itibaren cihadn kleciler ve yamaclar ta
 HUKUK LE D

rafndan kt kullanlmasnn tehlikelerinin farkndaydlar. Bu

nun iin de gerek cihadn dini motivasyonsuz olamayaca ve
bunun gereklilii konusunda srarla durmulardr. Cihad hak-
kndaki baz erken dnem hadisleri, o zamanlarda bu grevin
nasl alglandn gstermektedir:5
Cennet kllarn glgesindedir."
"Cihad, dindar ya da gaddar her hkmdarn ynetiminde greviniz-
dir."
Bir karncann srmas, bir ehidin cann, silahla vurulmasndan da
ha ok yakar. Silahla vurulmak scak bir y a z gnnde souk bir sudan
daha iyi gelir.
Ska tekrarlanan bir hadis, yenilmelerinden ve kle yapl
malarndan sonra giderek artan saylarda Mslmanlatnlan
kafirlerle ilgilidir: Allah, cennete zincirlerle balanarak srk
lenenlere hayret eder.
slam tarihinde din uruna kutsal sava ska yinelenen
ve bazen de hakim olan bir konudur. Cihad, canllm slam
dnyasnn snriannda srdrmtr. Genellikle slamiyeti ye
ni semi olan snr halklar yeni dinlerini sava ve vaazla snrn
tesindeki ihtida etmemi akrabalarna gtrmeye uramlar
dr. zellikle Orta Asya ve Afrikada, snr beylikleri hkmdar
larnn bu yerel cihadlan modem alara dek srmtr.
Cihad kavram, slamn merkezi blgelerindeki, daha geli
mi kltr ve politikas olan halklar arasnda bir baz deiik
liklere uramtr. Arap yaylmaclnn Emevi halifeler yneti
mindeki zamanlarnda, slam ordulan Allah'n emirlerini uygu
ladklarna ve yakn bir gelecekte bunun tm dnyann slam
egemenliine girmesiyle sona ereceine inanyorlard. Cihadm
etkilerine ilk maruz kalan Hristiyanlar olan BizanslIlar cihada
katilardan aalar ve bu sava heyecanlarnn nedeninin as
lnda ganimet kazanmak olduunu dnyorlard. Ancak ta
mam bu grte deildi. mparator VI. Leon, Taktika adl ese

273
KESTLER

rinde kutsal sava retisinden ve askeri deerinden saygyla

sz etmi ve Hristiyanlarn byle bir dnceyi benimsemele
rinin iyi olacam belirtmitir.
Bu konuda Leon yalnz dedi. 846da bir Arap filosu Sicil
yadan kp Tiberin azna kadar gelmi, Arap gleri Ostia
ve Romay yamalamt. Fransa'da bir sinod toplanarak tm
Hristiyan hkmdarlara sa'nn dmanlaryla savaacak or
tak bir ordu toplama ars yaplmasna karar verdi. Papa IV.
Leo, Mslmanlar ile savarken lecek planlara ilahi bir dl
bile vaat etti. Papa VIII. Joharines (872-82) kutsal Kilise, Hris
tiyan din ve devleti iin savaanlarn gnahlarnn balanaca
n ve lenlerin sonsuz yaama erieceklerini aklad. Msl
manlarn cihad kavramm ak olarak gsteren papalarn eh
rinde Araplarn girmesi ve bu dnceler, daha sonraki Hris
tiyan Hal Sererlerinin nclleri olmutur.
Ancak ilk balarda cihad yapld lkelerde boa harcanan
bir g olmutur. Araplarm Konstantinopolisi ve Anadoluyu
fethetmek iin sren abalan hep baarsz kalmt. IX. yy gel
diinde, slam hkmdarlan ufak deiiklikler olsa da genel
olarak sabit bir snra ve bu snnn tesinde de sabit bir Ms
lman olmayan devletin varlna ve onunla diplomatik, ticari
ve bazen de kltrel ilikilerde bulunma gereine almlar
d. eriat asndan dnyay slmlatrma srekli abasnda yal
nzca bir duraklama olarak kabul edilen atekes, sonunda Av
rupa devletleri arasnda imzalanan ebedi bar antlamalar ka
dar istikrarl ve kalc bir bar anlamas haline gelmiti. Msl
manlar Cihad dncesinden o denli uzaklam ki, XI. yy so
nunda Batl hallann Filistini igal edip Kuds almalar kar
snda, evredeki Mslman lkeler fazla bir tepki vermemi
lerdi. Hatta baz Mslman hkmdarlar onlarla dosta ilikiler
kurmak iin istekliydiler ve bazdan Mslman devletler arasn

274
 HUKUK LE DN

daki rekabetlerde Hristiyan prenslerinin ittifakn arayatak ka

dar ileri gitmilerdi.
Hallara kar saldn niteliinde yeni bir cihad, ancak yz
yl sonra Selahaddinin liderliinde balamtr. Bunu balatan
nedenler, Hal liderlerinden Chatillonlu Reynaldn kkrtc
eylemleri ve 1182 ylnda Kuds Kral ile Selahaddin arasnda
ki bir antlamay ineyerek Mslman ticaret kervanlarna ve
Mekkeye giden bir hac kafilesine saldrmas, son olarak da K-
zldenizin Arap ve Afrika kylarna bir deniz seferi yapmasdr.
Reynaldn korsanlan bu sefer boyunca Medinenin limanlan
Yanbu ve El Havrada Mslman gemilerini yakmlar ve 1183
ylnda da Mekkenin limanlarndan El Rabige kadar gitmi
lerdi. Mekke kaplarna dayanan hallar, tpk yzyl nce
Roma kaplarndaki Maribiler gibi, zsaygs olan hibir Ms
lman hkmdarn grmezden gelemeyecei bir tehditti. M
srdan gnderilen bir filo tarafndan Hristiyan basknclan ta
mamen yok edilerek kar sefer balatld. Selahaddin hem La
tin Kralhn hem de onu kurtarmak iin Avrupadan gnderi
len yeni hal seferlerini yendi.
Selahaddinin cihad hem ama hem de sre asndan snr
lyd. Ondan sonra gelenler, yeniden Franklarla dosta ilikiler
gelitirdiler ve hatta 1229 ylnda Levantta kalan Msr hkm
dar el Melik el Kamil, genel bir anlamann paras olarak m
parator II. Friedriche Kuds verdi.
Mslman hkmdar ve halklarn hallarn gelip gidileri
ne kar bu kaytszlklarnn en nemli nedeni, onlara gre s
lamiyetin btnlne ve slam toplumunun birliine yne
lik ok daha byk bir tehditle ilgilenmeleri gerekliliiydi. D
nemin Arap tarihileri Levantta iki yzyl sren hal varln
nemsemezken, edebi, siyasi ve teolojik yazarlar da neredeyse
hi sz etmemilerdi. te yandan dnemin yazarlarnn, Ms

275
KESTLER

lman cemaatndaki dini danklk sorunlarna kar byk

bir ilgileri vard. O dnemde, smaili iiler gerek tehdit ola
rak grlyordu. X. yyda smaili imamlarnn taraftarlan gl
ve aktif bir devrimci hareket yaratmlard. Aynca Abbasiler ile
slam dnyasnn liderlii iin rekabet eden bir tr anti-halife-
lik olarak kurduklan Fatimi halifeliini Snni slamiyetten b
yk oranda farkl bir reti temeline oturtmulard. Snni Ms-
lmanlar, Selahaddinin baansn hallan durdurmas ve onla
rn elindeki topraklarn bir ksmn almas olarak grmyorlar
d. Onun baars Msrdaki Fatmi halifeliine son verip Abba
si halifelerin adnn Msr'n tm camilerinde hutbelerde okun
masyla simgelenen slam birliini tekrar salamasyd.
Mslman hanedanlan arasnda slamiyete ve eriat uy
gulamaya en ok bal hanedan olan Osmanllar, Hristiyanl
a kar klasik cihad yeniden balatmlardr. Cihad, Osman
lI tarihinin ilk yzyllannda askeri, siyasi ve entelektel yaam

da ok nemli bir konuydu. Osmanl padiahlarnn en azn

dan Kanuni Sultan Sleymana kadar yksek bir ahlaki ve dini
ama duygusu tadklan grlmektedir.
Osmanllarm 1683 ylnda Viyana duvarlan nnde Hristi
yan dnyasna kar sarslan cihadlan, o gnden sonra, ara s
ra baz abalar olmakla birlikte, hibir Mslman devleti Hris
tiyanla kar onunla karlatrlabilecek bir tehdit olmamtr.
Eski tr yaylmac cihad snrlarda devam etmitir. 1896 ylnda
Afganistan hkmdarlar, o zamana dek Mslman olmayan
lar yaad iin Kafiristan denilen kuzeydoudaki dalk bl
geyi ele geirmek iin bir cihad balatmlardr. Afgan fethin
den ve yaayan halkn slamlatnlmasndan sonra lkeye Nu-
ristan (k lkesi) denilmitir. slam dnyasnn dier kesin
de Bat Afrikadaki militan Mslman liderler putperestlere,
Mslmanlktan kanlara ve XIX. yy sonlannda Avrupal em

276
 HUKUK LE D

peryalist istilaclara kar cihad ilan ederek savamlardr. XIX.

yy sonlannda ve XX. yy balarnda Hristiyan Avrupa devletleri
art arda Mslman lkeleri tehdit ettike en son cihad rnek
leri grlmtr.
Cihad klasik anlay ve sunuu itibariyle sava alannda ya
banc bir dmanla savamak anlamna geliyordu. Ancak ka
firlere ya da meru olmayan rejimlere kar i cihad dncesi
de yabanc deildi. Tm Snni hkmdarlar gasp, ounluk
la da zorba olarak gren iiler bunu iyi bilirlerdi. Bu gr ka
fir Moollarn ya da slamiyete ballklar pheli olan szde
Mslman Mool beylerinin ynetimindeki Snniler arasnda
da destek bulmutur. Modem alarda bu gr, yeni bir nem
kazanarak slamiyete ierden ihanet ettii dnlen modern
leme taraftan liderlere kar bir muhalefete dnmtr.
Kafirlere kar klasik cihad bile her zaman evrensel destek
bulamamtr. XIX. yy banda Osmanl tarihisi Esad Efendi,
l690da Avusturya savandaki bir Bektaiden sz etmitir:
"...Bektai gece kamp kurmu Mslman askerlerin yanna gidip, Be
hey budalalar, neden cannz bouna harcyorsunuz? Yazklar olsun si
ze! Kutsal savan erdemleriyle ilgili tm sylenenler ve savata ehit ol
mak sadece samalktr. Osmanl sultan saraynda keyfine bakarken ve
Frenklerin kral lkesinde yan gelip yatarken, siz bu da banda niye
cannz ortaya atyorsunuz? dedi."6

Sultann fermanyla Bektai dervi tarikat ortadan kaldrld

nda yazlm olan bu yk doru olmayabilir ama dervi tari
katlarnn phesini ve zellikle onlarn slami reti ve grev
lere ballklarn gstermektedir.
Dervi tarikatlar ile ilgili bilinenlerin ou Osmanllar zama-
nndandr. Bu tarikatlarn Osmanl toplumunda kabul edilmi
nemli bir yerleri vardr ve kkenleri, slamiyet'in ilk alanna,
inanlan ve uygulamalannn ounluu da Antik alara dek

277
KESTLER

uzanr. Kuzey ve Gney Avrupann Hristiyanlatnlan dinsiz

lerin, Hristiyan Noel kutlamalan maskesi altnda Roma Satur-
nalia ve Viking Yuleunun byk blmn korumalarna ben
zer ekilde, daha eski bir kltrn Mslmanlatnlm insan-
lan da eski gelenek ve trenlerini korumulardr. eitli dervi
tarikatlarnn inan ve uygulamalarnda Msr, Babil ve rann
mevsim trenlerine, eski Ege topraklarnn dans kltlerine, Or
ta Asya Trkleri'nin amanizmine ve Yeni Eflatuncular'n mis
tik felsefesine rastlanr.
slamiyetin douundan sonraki ilk zamanlarda mhtediler,
ruhsal tatmin bulduklan yeni dinin yetkili taraftarlarnn rehber
liini ho karlyorlard. Ancak bunlar daha ok bilgilenip uzak
latka, giderek ok sayda Mslman'n ruhsal ve toplumsal
gereksinimlerini karlayamadklan iin bu insanlar da rehberli
i baka ynlerde aramaya baladlar ve yzyllarca bazlan mu
halif slam gruplarna, zellikle de iilere dndler. iiler halife
lerin, sultanlarn ve Snni ulemann rehberliindeki slam toplu-
munun yanl yolda olduuna ve doru yola getirilmesi gerekti
ini dnyorlard. Ne var ki, iileriin slamiyette devrim yap
ma uralan baanszlkla sonuland. Bazdan bu uralar sra
snda ezdder, bazdan da iktidan ele geirmeyi baardklan hal
de hibir eyde deiiklik yapamadlar. iilik gerilemeye devam
ettike, Sofi hareketi etkinliini artrmaya devam etti.
Tamamen bireysel mistik bir deneyim eklinde balayan So
fizm, genel nfus iinde ok sayda taraftar toplayarak toplum
sal bir hareket olmutur. Sofer zamanla tarikatlar halinde r
gtlenmilerdir. iiler gibi Sofiler de Snni tutumunu resmen
reddetmiyorlard ve ierin tersine genellikle siyasi adan ba
r olmular ve bazdan devletle ikiye girerek eitli kollany-
la ba kurmulardr, rnein Bektailerin bandan sonuna dek
Osmanl yenierileriyle sk bir ilikileri olmutur. Snni ibade

278
 HUKUK LE DN

tin ciddilii, bazen de ulemann souk yasalcl Sofr tarikat

larnca tamamlanmtr. Bu anlamda, Sofi evliyalar ve liderleri
Snni retinin Allah ile insan arasnda brakt boluu dol
durmaya abalamlardr. Snni ulemann tersine, Sofi liderleri
rehber olarak hizmet etmilerdir. Snnilerin aksine ibadet ede
nin Allah ile mistik birlie ulaabilmesi iin mzik ve dans kul
lanmlardr. Ulema, hkmet mekanizmas iinde yer alrken,
Sofiler halkn iinde kalarak ulemann kaybettii saygnlk ve
etkinlii kazanmlardr.
Sofilik popler ve mistik karakterine ramen, Mslman
olan ve bir lde de Mslman olmayan entelekteller ze
rinde giderek artan bir etkinlik elde etmitir. Ortaa slamiye-
tinin en byk din bilgini ve felsefecilerinden biri olan Mu-
hammed el-Gazali (1059-1111) Sofi retilerini slami gelene
in iine sokmutur. Gazali'nin bazlan Farsa, ou da Arap
a olan nemli eserlerindeki dnceleri, slam din bilimleri
nin geliimini etkilemitir. Gazali, rann dousundaki Hora
san eyaletinin Tus ehrindendir, Niaburda ve Badatta eitim
grmtr. Nizamlmlk'n Badatta kurduu Nizamiye adl
medreseye 1091 ydnda retmen olarak atanmtr. Gazali,
retmen olarak atandktan drt yl sonra, istifa edip tm kamu
grevlerini brakm ve dnyadan el ayak ekerek kendini di
nin temel sorunla n zerinde dnmeye adamtr. On yd s
ren bu ruh aratrmas srasnda ilahiyat, felsefe ve hukuk alan-
lannda nemli aratrmalar yapm, Kuds, Mekke, am ve s
kenderiyeye gitmitir. amdaki byk caminin ziyareterine
Gazalinin dnceleriyle ba baa kald yer gsterilir. Gaza
li otobiyografik eserinde skolastik ilahiyatta, rasyonel felsefede
ve hatta ii retilerinde arayp bulamad gerei, sofizmde
bulduunu sylemitir. Gazali 1106 ylnda doduu yere d
nerek orada bir Sofi tekkesi kurmutur.

279
KESTLER

Gazali radikal deildi ve yazlarnda iiliin gizemcilii ve

filozoflarn rasyonalizmi karsnda Snnilii savunmutur. Bu
nun yannda dneminin baz entelektel eilimlerine sert ele
tirileri olmu, onlarn entelektalizmlerini, skolastikliklerini
sistemler ve snflandrmalar, szckler hakknda tartma
saplantlarn knam, znel dini deneyime daha ok nem
vermi, bylece Sofi reti ve uygulamasnn bir blmn s-
lami retinin iine sokmaya almtr. Ondan sonraki nesil
lerin kendisine Muhiddin (dinin canlandrcs) unvam verme
leri, bunu yapmadaki baarsnn kant olmutur.
Kimi Sofi doktrin ve uygulamalar, zellikle de kimi So
fi retmenlerinin gerek dinle dierleri arasndaki engelle
rin ve inan ile hukukun srdrlmesine gsterdikleri kaytsz
lk, pheyle karlanmaya devam etmitir. En nemli Sofi airi
Mevlana Celaleddini Ruminin (1207-1273) iirlerinde bugnk
adyla relativizmin bu trne rastlanr. Mevlana Orta Asyada
Belh ehrinde domu ve Konyaya yerleip yaamn orada ge
irmitir. Mevlana baz iirlerini Trke ve birkan da o srada
Anadpluda yaygn olarak konuulan Rumca yazmtr. oun
luunu Farsa yazmtr. Kimi iirlerinde skolastiklerin sofilikte
holarna gitmeyen konulara yer vermitir:
Sevgilinizin grnts kafir tapnanda ise
O zam an Kabe'yi tavaf etmek aka hatadr.
Kabe'de O'nun kokusu yoksa,
O zam an havradadr
Ve havrada O nunla birliin kokusunu hissediyorsak
O zam an o havra bizim Kabemizdir.7

Baka iirinde bu daha aktr:

Ne yaplmal, ey Mslmanlar? Ben kendim de bilmiyorum.
Ne Hristiyanm, ne Musevi, ne Mslman
Ne doudan, ne batdan, ne karadan, ne denizdenim

280
 HUKUK LE DN

Ne doann ta ocaklarndan ne de gn yuvaraklanndanm

Ne topraktan, ne sudan, ne havadan ne de atetenim
Ne Hindistandan, ne inden, ne Bulgaristan'dan, ne de Saksin d enim
Ne iki Irak krallndan, ne de Horasan topraklanndanm

Yerim mekanszlktr, izim izsizliktir

Ne bedenden ne de ruh, ben ruhlarn ruhundanm...8

Snni ulemann, zellikle adalet alamndakilerin bu gibi

retiler karsnda Sofileri pheyle karlamalan kanlmazd.
Onlan panteist retilere inanarak Allahn birliini, azizleri ve
kutsal yerlere ibadeti, slamiyetin puta tapma yasan ine
mekle, byclkle itham ettiler. Allah ile bir olma imkansz
hedefini izlerken Allahn kanunlanna kar gelmeleri ve baka-
lann da buna tevik etmeleri, en yaygm sulamayd.
Dervi liderlerinin denetleyebildikleri ve istediklerinde or
taya karabilecekleri tehlikeli bastrlm enerjilere kar siya
si korkular da duyuluyordu. Seluklu ve Osmanl sultanlan za
mannda dervi ayaklanmalar olmu ve bazen kurulu dzene
nemli bir tehdit olmulardr. Devletin bir dervi tarikatn be
nimseyip liderlerine ayncalkl bir yer vermesi, byk bir olas
lkla bu yzdendi. Mevlanamn kurduu Mevlevi tarikat bun
lardan biriydi. Mevleviler tarikatlar iinde en konformist olan
lard. Taraftarlan ounlukla ehirli orta ve st snftand, re
tileri gelimiti ve resmen onaylanm retilerden ok az bir
sapma gsteriyordu. XVI. yyn sonunda Mevleviler, Osmanl
sultanlarnn gzne girmilerdi. lk kez bir tarikat eyhi 1648
ylnda Sultan Osmann kl kuanma trenine katld. Sonra-
lan da baz tarikat eyhleri bu trenlere katlmlardr.
Birbirinden ok farkl dervi tarikatlan vard ve aralannda re-
Jkabet bulunurdu. Bazen yenilik savunucular olarak grlr
lerdi. XVII. yy5da Osmanl mparatorluundaki derviler, Snni
ulema tarafndan mzik ve dans gibi fena bir yenilik olarak su

281
KESTLER

lanan kahve ve ttnn yasal olduunu savunmulardr. XVIII.

yy sonunda ve XIX. yyn banda ngiliz, Fransz ve Rus hakimi
yeti Transkafkasya, Hindistan ve Cezayire yayldnda emper
yalizme kar halk direnii, yzyllarca iktidan elinde tutan, her
otoriteye boyun eip bunu reti olarak kabul eden ulema ta
rafndan deil, dervi tarikatlar tarafndan balatlmtr.
Eski bir Trk yksnde Mslmanlarn dervilerle ilgi
li pheleri ve dervilerin Mslman toplumundan ikayetle
ri anlatlmtr: Derviin biri birgiin zengin bir adamn evine gi
dip sadaka istemi. Derviin dindarlndan phelenen zen
gin adam, ondan slam'n be artm sralamasn istemi. Der
vi kelimei ahadet deyip susmu. Zengin dierlerini bilmi
yor musun diye sorunca, dervi, Siz zenginler hacdan ve ze
kattan vazgetiniz, biz yoksul derviler de namazdan ve oru
tan vazgetik, onun iin geriye Allahn birliinden ve Hz. Mu-
hammedin onun peygamberi olduundan baka bir ey kal
mad. demi.
Mslmanlar ve zellikle Mslman devletinde yaayan
Museviler ve Hristiyanlar iin din yalnzca bir inan, ibadet ve
komnal bir rgt deildi. Kimliin temeli, balln ncelikli
odak noktas, otoritenin tek yasal kaynayd. slam dnyasn
da Araplar, ranllar ve Trkler gibi etnik milletler, aynca Msr
ve Osmanl sultanlarnn ve ran ahlarnn lkeleri gibi devlet
ler vard. Ancak geleneksel slam devletlerinde bu dnceler
Avrupa'nn kltrel ve siyasi yaamnda olduu gibi nemli ol
mamlardr. Milli liderler ya da hkmdarlar dinin otoritesini
ve kabul edilmi savunucularn ortadan kaldrmak yle dur
sun, kstlamay dahi akllarndan geilmemilerdi.

282
 13. BLM

K ltr

Ortadou dnyadaki en eski uygarlk blgelerinden birisi

dir. Ortadou uygarl, Hindistan ve in gibi baka eski uy
garlklarla karlatnldnda, Ortadou sahnesinin dierlerin
den belirgin bir ekilde farkl iki zellii ok ak bir ekilde
grnr.
Bu zelliklerden biri eitlilik, dieri de sreksizliktir. in
tarihinin bin yl boyunca en eski alardan modem zaman
lara dek bir sreklilik sz konusudur. Arada birok deiiklik
olmakla birlikte, eski in ile modem in ayn dilin ve yaznn
baka biimlerini kullanmakta, aym din ve felsefenin baka bi
imlerini izlemektedirler. in uygarlnn en eski kaytlarndan
bugnk Halk Cumhuriyetine dek, birok yerel farkllklar ol
mu ama in uygarlnn tm alanlanndaki ortak zbilin s
rekliliine devam etmitir. Daha az olsa da ayn durum Hin
distan iin de geerlidir. Hint uygarl indeki gibi kapal ve
homojen olmasa da, birletirici bir g olmay srdrmektedir.
Hindistan uygarlnda ve Hindistan'n antik alardan bugne
dek kendini sregelen bir varlk eklinde grmesinde, Hindu
dini, Nagari yazs, Sanskrit klasikleri ve kutsal metinleri nem
li etkenler olmulardr.
Eski Ortadouda bu ekilde bir birlik ve sreklilik bulun
muyordu. Antik ada da Ortadou uygarlktan ok eitliydi
ve in ya da Nagari, Konfys felsefesi ve Hindu inanlan gibi
birletirici ortak unsurlar yoktu. Ortadou uygarl farkl yer
lerde balayp farkl izgilerde gelimitir. Ancak bu eski farkl
lklardan ok daha nemli olan blgenin kltrel tarihi

283
KESTLER

reksiz olmasdr. Hindistan ve inde srekli bir renme gele

neiyle hl gemilerine ait belgeler korunarak renilmeye
devam edilirken, eski Ortadou kaybolup unutulmutur. Dille
ri lmtr, yazlanlan kimse okuyamaz. Tanrlar ve ibadetle
ri az sayda uzman ve bilim adamnn bildii ok uzaktaki an
tik bir ada kalmtr. Hindistan ve in gibi kolektif bir ad ol
madndan nce Bat dnyasnda, sonra dnyann baka yer
lerinde ve son olarak da blge halklan arasnda Ortadou ve
Yakndou, gibi kimliksiz, renksiz ve tamamen rlatif isim
lerle anlmaktadr.
Blgenin srasyla Helenletirilmesi, Romallatrlmas, H-
ristiyanlatrlmas ve slamlatnlmas srecinde yaad ok
byk deiikler, eski Ortadou kltr ve geleneklerinin yok
olmasnn en nemli nedenidir. Eski Ortadounun yazl kl
trnn byk blmn yok eden bu drt srecin bugne
dek gelmi izleri vardr. slmlatrma VII. yydan itibaren bl
geyi biimlendirmitir. Msr, Asur, Babil, Hitit, eski ran dille
ri gibi en eski diller terk edilmi ve dou bilimciler onlan oku
yup yorumlayarak nce tarihe, sonra da blgede yaayan halk
lara tekrar brakana dek hi bilinmemitir. slamiyet ncesi an
tik a ile grlen iliki ok zayftr ve slami bir diriliin teh
didindedir.
Avrupa ile bir karlatrma yaplmas daha ak olacaktr.
Bat Roma mparatorluunu yamalayan barbarlar Roma dev
letinin en azndan formlanm ve yapm korumaya zen gs
termilerdir. Romann dini olan Hristiyanl benimseyip, di
li olan Latinceyi kullanm ve kendi barbar ynetimlerini Ro
ma imparatorluk hkmeti ve hukukuna benzetmeye alm
lar, bylece de yasallk kazanmak istemilerdir. VII-VIII. yyda
Ortadouda ve Kuzey Afrikada Hristiyan Roma mparatorlu
u^nun-byk blmn ele geiren Mslman Araplar bu e

284
 KLTR

kilde davranmamlardr. Tam tersine kendi dinleri olan slami

yeti, kendi dilleri olan Arapay, kendi kutsal metinleri olan
Kuran getirip kendi imparatorluk devletlerini kurmulardr.
Bu devletin Mslman olmayan seleflerinden ve komulann-
dan etkilenmesine ramen, slam hakimiyetinin ykselii, yal
nzca bir kimlik temelini deil, bununla birlikte meruluk ve
otorite kayna olan yeni bir devletin ve yeni bir toplumun ba
langcn gstermektedir. Yeni kurulan slam dnyasnda Arap
a, Helen dnyasnda Yunancanm, Avrupada Latincenin, g
ney ve dou Asyada Sanskrite ve incenin roln stlenmi
tir. Arapa bir sre devletin, hukukun, ynetimin, ticaretin, kl
trn ve gnlk yaamn dili olmutur.
Tpk Hristiyan lkelerdeki gibi slam lkelerinde de eski
dzen yani Arap ve slamiyet ncesi gemi ounlukla ayak
ta kalmtr. Hristiyan lkelerdeki durumdan farkl olarak, s
lam lkelerinde ayakta kalan gemi bir meruluk tamyor
du. slam Arapasnda, slamiyet ncesi ve Arap ncesi gemi
ten kalan szcklere rastlanr. Genellikle bu tr szckler, ye
rini aldklan konuma dillerinin zelliklerini korumu olan ba
z lehelerde bulunur. Bu durum' standart klasik Arapada da
grlr, hatta Kuranda da birka tane vardr. Blgede kulla
nlm daha eski dillerinden kalma szcklerin varl pheli
dir. Kalnt szckler ounlukla slamiyet ncesi daha yakn
geme aittir.
Bu trden szckler klasik Arapann ve Arapa ile ekil
lenmi dier slam dillerinin geliiminde ok nemli rol oyna-
mamalanna karn, kltrel adaptasyon sreci asndan nem
li bir kanttrlar. Kimya ve felsefe gibi szckler kolayca tan
nrken, Romallar dneminde polis grevindeki "urta (polis)
ve Latince exercitusdan gelen asker gibi szckler de ok
aktr. Mslmanlara Kurann ilk cznde gitmeleri buyuru

285
KESTLER

lan el srat el mstakime (doru yol) ilgin bir rnektir: s

rat, Romallarn yolu stratadr ve ngilizce Street szcyle
akrabadr. Kimi szckler de eviri yoluyla dolayl olarak aln
mtr. rnein klasik Arapada elektrik anlamna gelen kah-
raba szc Pers kkenlidir. Aslnda kahraba kehribar de
mektir ve bu anlamyla da, Batda Yunanca amber anlamndaki
elektron szcnn anlambilimsel geliimini gsterir. Mek
ke iin kullanlan Umm al-Qurann (ehirlerin anas), Yunan-
cadaki metropolisten evrilmi olmas .mmkndr.
Baz istisnalar dnda, Ortadou ve Kuzey Afrika'nn dil
ve din haritas Ortaan sonlarna doru bugnk durumu
na gelmiti. Arapa, Farsa ve Trke olmak zere dil var
d ve bu diller eitli lkelerde ve eitli ekillerde konuulu
yordu. Perse (zaban-i Farsi), lkenin Yunanca, sonra da Ba
t lkelerindeki adnn tredii Fars veya Pers eyaletinin dili,
randa (lkenin eski ad), Orta Asyaya doru douya, imdi
ki Afganistan ve Tacikistan Cumhuriyetini de ieren blge
de kullanlyordu. Tacik ve Afganistann iki resmi dilinden bi
ri olan Dari de Farsann trevleridir; kincisi de ran ailesin
den gelen Pati'dir.
Bu dillere akraba olan ve en batdaki temsilcisi Osmanl
Trkesi olan Trke ya da Trki diller, Karadenizin kuzey ve
gney kylanndan Pasifike kadar Asyadaki geni bir alanda
konuuluyordu. Bu dilin beraberinde kullanlan yerel diller
de vard. Arami ve Kpti dilleri gibi eski kltrlerden kalma ve
genellikle Hristiyan aznlklar bata olmak zere Mslman ol
mayan gruplarca kullanlan diller giderek azalmtr. Berberice
ve Krte gibi baz diller de bugne dek gelmi olsalar da, ya
zlan olmad iin yazl bir gelenein istikrarna ve sreklilii
ne sahip deillerdir. branice, Musevi aznlklara ait bir din ve
kltr-dili olarak ayakta kalarak, modem alarda konuma di

286
 KLTR

li ve sonralar da milli dil olarak tekrar canlanmtr.

Klasik gre gre yalnzca edebiyat, uygar sanatlar arasn
da ve yalnzca edebiyatlar saygn kabul edilirdi. Gerek alan
gerekse de besteleyen mzisyenler, kle ya da toplumsal ola
rak alt snftan, mzik de iire elik eden bir arat. Edebi bir
balam iinde bulunduklan iin bugne gelebilen ok az say
da mzisyen ad vardr. Grsel sanatlar da zanaatkarlarn iiydi.
ok eski zamanlarda bunlarn ou Mslman olmayanlardan
d ve ele geiren lkelerin yerel halkndan toplanrlard. slm
latrmann artmasyla daha ok Mslman ressam ve mimar
kmtr ama Ortaan byk blmnde onlarla ilgili hibir
ey bilinmemektedir. Yzlerce yl sonra, Osmanl Trkiyesi ile
Safevi ran'nda ressamlar saray evrelerinde saygn bir konu
ma gelebilmilerdir. ou isimleri, biyografik aynntlan ve ayrt
edilebilen eserleriyle tannmtr ve bazlan da okullar aarak
ustalar yetitirmilerdir. Osmanl dneminde ounlukla asker
lerden olan mimarlarn zel bir yerleri vard. Sanat yetenekle
rinin yannda yneticilik ve organizasyon da yaparlar, istihdam
yapan nemli kurulularda yetkileri olur, devlet, din ve ehrin
balca gereksinimleri olan saray, kale, cami, han, ev, medrese,
kpr, hamam ve pazayerleri ina ederlerdi.
Gerek saraylarn gerek de evlerin i mekanlarnda pek mo
bilya olmazd. Eski Ortadouda yaygn olarak kullandan ma
sa ve sandalyeler Ortaada artk kullandmyordu. Onlann ye
rine gebelerden kolayca salanan deri ve yn kullanlyor-
du. mekanlarda ounlukla hal, ilte ve minderler kullanl
yor, dekorasyon iin de tepsi, lamba ve tabak gibi ok miktar
da madeni, cam ve toprak eya kullanlyordu. Ortaa slami-
yetinin sanayi sanatlarnn balcalan dvme ve ileme madeni
eya, boyal seramik ve camdr. Tekstil sanatnn eitli eserle
rinin ve ince ilemeli ahap paravan ve pancurlann kullanld

287
KESTLER

i mekanda yer almlardr.

Arap hakimiyetindeki dnemde ilk resimler dekoratif ama
l olarak yaplmtr. Bugne dek gelen Emevi saraylanndaki
freskler bir kltr srekliliinin canl rnekleridir. Teknikleri ve
dekoratif konulan ile Bizans ve slamiyet ncesi ramnm hl
canl olan sanat geleneine benzerler. Ancak baka konularda
da olduu gibi eski gelenekler zamanla asimile olmutur. So
nu olarak yeni bir ey, temsil ettii uygarlk gibi eski gelenek
lerle zenginleen ama onlann hakimiyetinde kalmayan, Arap
larn yaratt ve ynettii, slamiyete adanm bir siyasi toplu
mun Arap zevkinin ve slami deerlerinin gereksinimleri do
rultusunda bir sanat gelitirilmitir.
plak kadm figrl eski freskler slami olarak adlandnla-
maz. Bunlar, Bizansl ressamlarn Hristiyan kosmokratrn
izerken kullandklan pozda bir Mslman halifenin tasvirin
deki gibi, eski konulan yeni amalara uyarlamaya balamlar
d. Ksa srede, Mslman duvar resimlerinde ve i dekorasyo
nundaki, plak figrler ve de insan figrlerinin yerine dekora
tif, zellikle de kaligrafik ekiller gemitir. Duvar resimlerinin
tekrar ortaya k yzyllar sonra, Safevi rann saraylarnda,
kabul salonlarnda ve sonra da Osmanl Trkiyesinde olmu
tur. leriki zamanlarda, slam resmindeki pek ok adan en
nemli gelime kitaplardaki resimlerdir. Bu sanat Araplar, daha
ok da ranllar ve Trklerde yaygnlamtr. Mslman resmi,
insan yz ve bedeninin resmedilmesiyle ilgili tereddtler gi
derildii iin portrelerden olumutur. Ancak heykel yasakt ve
insanlarn iki boyutlu portrelerine pheyle yaklalrd.
Trk ressamlar, Osmanl sultanlarnn resimlerini yapmlar
dr. Bata Fatih Sultan Mehmed olmak zere, Avrupal ressam
lara portresini yaptranlar da olmutur. Bellininin nl Fatih
Sultan Mehmed tablosu Londrada National Galleryde bulun

288
 KLTR

maktadr. Fatih Sultan Mehmedin lmnden sonra yerine ge

en dindar olu, Sultan Bayezid tablo baka tablolarla beraber
satmtr. Osmanl hkmdarlan tarafndan zel olarak yapt
rlm olsa da, sultanlarn resmini yapmak resmen yasakt. Bir
ka istisna dnda, Mslman hkmdarlan ne para ne de pul
zerine yzlerini resmettirmemilerdir. 1721 ylnda Osmanl
elisi olarak Parise giden Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi ra
porunda yle demitir: Buradaki geleneklere gre kral eli
lere elmaslarla sslenmi portresini hediye olarak veriyor ama
Mslmanlkta resmin yasak olduunu syleyince bana elmas
kakmal bir kemer hediye etti. Mehmet Efendi ald hediyele
ri aynntlanyla anlatm, kralm ona gsterdii resim galerisine
yalnzca iki satr ayrmtr. Duvarlardaki tablolar onun kltr
ne ait deildir. te yandan ok daha iyi bildii bir sanat biimi
olan gobleni daha ok anlatmtr. Bir Avrupa gobleninin ger
ekiliinden ok etkilenmitir:1
"Biri sevincini gstermek i0 n glyor, teki zntsn gstermek iin
hznlenmi grnyordu. Biri korkuyla titriyor, dieri alyor, bir ba
kas bir hastala yakalanm grnyordu. Yani, ilk bakta herkesin ne
durumda olduu anlalyordu. Bu resimlerin gzellii ne hayal edilebi
lir ne de anlatlabilir.

slam lkelerindeki mzisyenler, baz dervi talikadan dn

da, Mslman ibadetinde mzik yer almadndan, Hristiyan
mzisyenlerin, Kilise ve onun yksek makamlanndaki kiile
rin korumasyla elde ettikleri avantajlara sahip deillerdi. Onlar
iin de sarayn ve zengin ailelerin korumas vard ama srek
li deildi ve gllerin kaprislerine balyd. Mslman mzis
yenler standart bir notalama sistemi oluturamadklan iin eser
leri ancak ezberlenerek aktarlabilmitir. Avrupa mzik gelene
iyle karlatrlabilecek bir klasik slam mzii korunamam
tr. slam mzii ile ilgili olarak kalanlar, yalnzca genie bir

289
KESTLER

kuramsal edebiyat, yazarlar ve ressamlarn baz mzisyenler ve

mzik olaylarn anlatmlan, resimleri, eski mzik enstrmanla
r ve performanslardan hafzalarda kalanlar olmutur.
VI. yyda klasik Arap iiri, Arabistan yarmadas airetleri
nin yarattklan ortak dil ve uzun zamandr Arap iirinde en ok
kullanlan anlatm biimi olan kasidenin gelitirilmesi sayesin
de balamtr.
Gerek Batl gerekse de Arap aratrmaclar, eski Arap iirle
rinin ounluunun zgnlnden phelenmilerdir. Bug
ne dek gelen metinlerden zgn malzemeye sahip olam ok
azdr, bugnk ekilleriyle VIII. y/daki neoklasik ya da roman
tik canlanma dnemi airlerinin ve filologlann eserleridir. sla-
mi dnem iiri de bu eletiriyi almtr. Gereklii pheli ol
mayan ada iir, Suriyede Emevi halifeler zamannda grl
mtr.
Suriyede saray airleri ve air halifelerin yazdklan kasideler
bu iirlerin byk ounluunu oluturuyordu. Kimileri Emevi
kasidesinin slamiyet ncesi kasidenin devam, kimileri de bu
nun sonraki neoklasikilerin bilinmeyen gemie yansttklar
bir model olduunu ileri srmlerdir. Emevi dnemine ait ka
sideler, eski bir gelenek ve klie olmu bir slup tamaktadr
lar. zgn haliyle bir vg olan en eski kasidede airetinin sz
cs olan air, airetinin, hayvanlarnn ve kendinin erdemleri
ni ve baarlarn anlatrd. Geleneksel olarak kaside, g mev
siminden nce gebelerin bayramlarndaki iir yanmalarnda
okunurdu. Terk edilmi kamp alanna bakan airin orada ai
reti ve sevdiiyle geirdii mutlu gnleri anlatan erotik bir gi
rile balayan kaside, vgnn baka aamalanyla devam eder
di. Emevi zaman ve sonrasndaki saray kasidesinde, airet de
il hkmdar vlrd.
Giri ksmnda ska yinelene baz konular vardr. air terk

290
 KLTR

edilmi kamp alanna gelir ve anlarnn keyfine dalara geride

brakt mutlu gnlerine alar. Onu arkadalan teselli etmeye
alr ve tkenmeyen kederi yznden knarlar. Genellikle a
ir aynlk gecesinin uzamasndan ikayet eder, yava gelen sa
baha sitem eder. Sevgilisi onu ryada ziyaret edebilir ve hat
ta konuarak onu dayanlmaz bir uyanklkla ba baa brakr.
Giri ksmnda genellikle, komu airetteki sevgilisinin kamp
na yap gece kaamaklarn anlatlr. Bu ksm biraz at, bi
raz da vgdr. Baka bir airetten, belki de dman airetten
olan sevgilisini grmek iin hayatn tehlikeye atarak onun ol
duu yere ya da bir kum tepesinin arkasnda buluacaklan ye
re gitmek iin adrlar arasndan gizlice geer. kisi de nasl bir
tehlike iinde olduklann bilirler, kadn namusunu korumak is
teyen kocas, babas ya da aabeyinden ve sevgilisiyle arasm
bozacak dedikoduculardan korkar. Sonra da bu ikisine, sevgi
lilere kar kt, niyetli ama kamu ahlaknn koruyucusu san
src (rakib) de katlr.
Kampn dalmas ayrlk temas ilikilidir. lkbaharn otlama
mevsimi bittii iin airet gidecektir. rtkan airete hazrlan-
malann duyurduktan sonra, adrlar sklr, develer yklenir
ve airetler farkl ynlere giderek a anlaryla yalnz brakr
lar. Korkulan bu gnn geliinin, belirtileri de vardr, sert se
siyle sevgilinin gideceini haber veren aynlk kuu karga s
rleri gibi.
Ak iirleri, klasik slam iirinin en iyi temsilleridir. Evrensel
konusu nedeniyle baka kltrlerden olanlarn da buna erie
bilmesi ok kolaydr. Bu iirler, sevgililerin buluup aynldkla-
n deien toplumsal ieriiyle kltrel tarih gibi toplumsal ta
rihin sahnelerini de yanstr.
Emeviler zamannda geleneksel kasidenin yam sra, yeni bir
ak iiri tr olarak Hicaz'n erotik iiri ortaya kmtr. Arap-

291
KESTLER

larm byk fetihleriyle elde ettikleri servetler, bata Medine ol

mak zere, Hicazn ehirlerinde zengin, kltrl, zevke d
kn ve snr tanmayan bir grup ortaya kmtr. aaal aristok
rasinin elence merkezi haline gelen kutsal ehirdeki zenginle
rin evlerinde kle kzlar, arkclar ve danszler, din savala
rnn sefih oullarnn ilgisini ekmek iin zgr Arap kadnla-
nyla bir rekabete girmilerdir.
Yalnzca birka bugne gelebilmi Hicazda yazlm bu
erotik iirlerin incelenmesinde baz zorluklar vardr. simleriyle
tannm olan airlerden ok aznn divan kalmtr, pek ou
daha sonraki yllardan kalma antolojilerde ve edebiyat tarihle
rinde para para dank olarak yer almtr. Gelenein dne
min kiilerine ve servenlerine drd romantik glgeyle,
bu iirlerin gerekliinin belirlenmesi de zel bir sorun olmu
tur. Bunlarn ounun kasidelerin kalan paralan ya da tam bir
iir olup olmad belli deildir. Bu iirlerin konulan kasidenin
giri blmne benzemekle birlikte, baz farkllktan bulunur.
l sahnesindeki macera, yerini ehirde baka bir evin han
myla yaanana brakr. air, zgr bir Arap kadnndan kasi
dedeki gibi st kapal sz eder, kadnn adm gizler ve iffetini
ver. Kle ve meyhane kadnlarndan da aka sz eder.
Erkein cinsel gereksinimleriyle ilgili cmert hkmleri olan
slam hukuku, yasak ak konusunda ok serttir. Bu durum, s
lamiyet ncesi airetlerinin zgr yaamlarna kstlama getir
mi ve ak iirinin arln nlemitir. Halife Hz. merin ero
tik iiri yasaklam olduu bilinmektedir. Dolaysyla, airlerin
iffete kar sayglan artm, bylece daha ok karlksz ak
acs konusu kullanlmtr. vnen, duygusuz sevgilinin yeri
ni uzaktan hayranlk duymakla yetinen iffetli kiiler almtr. Bu
kiiler, sonraki yzylda oullarnn karlksz ak nedeniyle l
d sylenen Udra airetinden gelen Udri adyla anlmtr.

292
 KLTR

Udri air de gelenee uyar, geceleri gizlice sevgilisinin .adrna

gider ama bir glck, bir dokunu ya da bir szckten ba
ka bir ey beklemez. Udrilerin szde "platonik aklarnn ger
ee ne kadar uygun olduu tartlr. Fransz ararmac Regis
Blachere, Udriler ile klasik kaside yazan apknlar arasnda pek
fark olmadn dnmektedir. Arap aratrmacs Kinaninin,
Udri temasn ehvetli ak ile yeni dinsel ahlak arasnda bir uz
lama eklinde tanmlamas olduka isabetlidir.
slam tarihinde yeni bir a balatan Emevilerin yerine Ab
basi halifelerinin gemesi ve bakentin Suriyeden Iraka tan
mas, Arap iirinde de ayn etkiyi yaratmtr. mparatorlua
Arap fatihlerinin airet aristokrasisi yerine kozmopolit yneti
ci sekinler ve toprak sahipleri hakim oldu. Badat'n hiyerar
isi artmaya balayan saraynda airetlerin ba reisleri yerine,
doulu bir hkmdar bulunuyordu. Arap zevkleri ve gelenek
leri, bata bir Arap hkmdar olduu, Arapa devletin, toplu
mun ve kltrn tek dili olmaya devam ettii halde, tartma
sz egemen durumda deildi. Arap kadm sarayda ve ehirdeki
eski yerini ve zgrln kaybederek hareme kapatld. Mu
hafzlar ve haremaalan yznden gizli ziyaretler imkansz ol
masa da tehlikeli hale geldi. Artk kle kzlar ve cariyeler bunu
gereksiz klyordu. Arabistan hi grmemi ehirli airlerin ha
yali kamp yerleri iin zlmeye ve hayali sevgililerini vmeye
devam etmesiyle eski edebi modalar biraz daha srd. Gemi
teki kimi konular gerek duruma uydurmaya altlar. Syle
nene gre, Badatl bir air, ehirli bir kadna yazd kasidede
klie ifadelerle ondan, teselli etmesi iin zlem dolu yalnz ge
celerinde ryalarna gelmesi iin yalvarr. Kadn da altn di
nar gnderirse bizzat gelip onu teselli edeceini bildirir.
Arap iirinde yeni rzgarlar esmeye balamt. slamiyeti
seenler arasnda, fatihlerin dilini ve dini benimsedikleri halde,

293
KESTLER

geleneklerini hor gren ranllar bulunuyordu. ranl airler de

Arap iirine yeni temalar ve modalar getirdiler ve ak iiri bun
lardan biriydi. Bu iirlerde genellikle bir kle kza, zellikle de
ehir toplumunun dii unsuru cariyelere hitap ediliyordu. Bu
iir trnde gizlilie nem verilmedii iin gizli buluma ve ay
rlma baka bir balamda karmza kar. Mslmanlktaki zi
na yasa etkisini srmemiti ama alkol yasa sryordu. Bu
yzden de air gizli buluma ve ayrlmasn kadnlar yerine al
kol iesiyle yapyordu.
slamdaki alkol yasama ramen, Arap iirinde yer alan a
rap, slamiyet iinde gelien ran ve Trk iirinde ok daha faz
ladr. Mslmanlar iin geerli olan arap ime, retme ve sat
ma yasa, Mslman devletin Mslman olmayan vatanda
lar iin geerli deildi. Bu yzden iki imek isteyen Msl
manlar kafirlere gitmek zorunda kalyorlard. Arap iirindeki
Hristiyan manastn ve Pers iirindeki Zerdt tekkesi meyha
ne anmlandr. Genel olarak birletirilen ak ve arap konu
lan, zellikle ran ve Trk iirinde, kimi zaman dini bir nem
kazanmaktadr. Sofi airlerinin kullandklan Baks ve erotik
gstergeler insanm Allah ile mistik birliini simgelemektedir.
Erotizmi dini amalarla kullanmann Tevratta Neideler Nei-
desindeki Musevi-Hristiyan geleneince bilinen daha eski r
nekleri de vardr.
Av iirleri, zellikle Trkler ve ranllarda kltrel bilgi a
sndan zengin bir baka trdr. Bu iir trnn avcln ar
tk balca besin salama kayna olmamasndan ok sonra bi
le nemli bir kltrel, toplumsal ve askeri ilevi olmutur. He
lenistik dnyann oyunlan ve atletizm yanmalar slami yne
timde kaldnlmt. Gre, deve ve at yanlan, deve ve horoz
dvleri bir lde halk elendiriyor, at binmek ve ok atmak
gibi askeri sanatlar askerlere mesleki beceriler salyordu. An

294
 KLTR

cak avlanmak, spor modem ada geliinceye dek egzersiz,

elence ve yararl eitimin birletii en popler aland. Byk
kraliyet avlar, sresi, says ve boyutu asndan zel bir dee
ri tayordu. Modem a ncesinde bu avlar, modem ordula-
n savaa hazrlayan sava oyunlarna ve manevralara en yakn
almalar olarak, ynetme ve rgtlenme, ikmal ve malzeme,
hareket, komuta ve denetim, baka bir deyile sava deneyimi
kazandryordu.
Bu etkinliklere edebiyatta byk lde yer verilmitir. air
ler at, deve ve fil gibi binek hayvanlarn, kl, yay, mzrak gi
bi silahlarn, ahin, kpek gibi avlanma yardmclaryla avlan-
n ayrntl olarak anlatrlard. Dostluk, rekabet, avclarn aklar,
kovalamacanm verdii heyecan, ldrmenin verdii zevki ve
avdan sonraki elence konularna aynntlanyla yer verirlerdi.
iirin toplumsal ve siyasi adan nemli bir ilev tayordu.
ou airin geim kayna, hiciv, zellikle de vgyd. He
nz gazetecilik, reklamclk, propaganda ve halkla ilikilerin ol
mad zamanlarda bunlarn tmn airler stlenirdi. Bu du
rum airler yeni deildi. Roma mparatoru Augustusun saray
airlerinden bazlarnn eserleri genel olarak Roma mparator-
luunun, zel olarak da Roma imparatorunun halkla ilikiler
almalaryd. phesiz durum ok daha nceki hkmdar
lar iin de byleydi. airlerin hkmdarlarn vdkleri kolay
ca ezberlenip azdan aza gezen beyitlerle lke apnda on
larn imajlarn gelitirdikleri slami Ortaada vg sanat en
doruk noktasna kmtr.
iirsel propagandann olumlu etkisi olduu gibi olumsuz
etkisi de sz konusuydu. Hiciv szcnn Arapadaki kar
l hica szcnn Tevrattaki by yapmak anlamnda
ki hegeh szcyle yaknl ilgintir. Hiciv yalnzca hakaret
ve yerme anlam tamaz, bunu pratik bir amaca yneltir. Ai

295
KESTLER

ret hicivcilerinin dmanca propagandalan daha eskilere, hat

ta slamiyet ncesine dayanr. Hz. Muhammedin hadislerinden
iirsel propagandann tehlikesinin ve neminin farknda oldu
unu gryoruz. iire kar genel bir honutsuzluk vard, r
nein en nemli Arap airlerinden mr el-Kays iin cehennem
yolundaki liderleri deniyordu. Bu honutsuzlua ramen Hz.
Muhammed ona iirle saldranlara tuttuu hicivci ile yant ver
mitir. Bir defasnda da hicivi yazan kii ile birlikte iiri okuyan
arkc kz ldrlmtr.
slami an ilk yzylnda saray airleri tutan Emevi halife
lerinden sonraki tm Mslman hkmdarlar da bunu yapm
lar ve uygulama yalnzca hkmdarlara zg olmamtr. Ba
ka makamlardaki kiiler de halkla ilikiler ve reklam alma-
lan iin air tutmular ve bylece airlik kabul gren bir mes
lek haline gelmitir. Edebiyat tarihlerinde bu airlerin dllen
dirilmesiyle ilgili ayrntl pek ok bilgiye rastlanr. dl ge
nellikle makam sahibinin durumu ve airin yeteneine baly
d. Benzeri mesleklerde olduu gibi ayn rn yeniden kulla
nlabilir, bir hkmdar iin yazd bir iiri, ivereni deitikten
sonra, baka birine satabilirdi. airleri korumalanyla, yani yay
gn propaganda almalaryla nl olan hkmdarlar vardr.
X. yyda Kuzey Suriyede Hamdani Beyi Seyf el-Devle olduk
a byk bir air kadrosuna sahipti. Bu airlerin, dikkatsiz ta
rihileri yanlmalanyla bugn bile onun iin altklar syle
nebilir. Fatmi halifelerin onlardan beklenilebilecei zere, Fa
tmi dnya grn ve Abbasi halifelerine kar Fatmi dava
sn yayan ideolojik airleri bulunuyordu. Tarihilerin resmi a
irlerin listelerini verdikleri de olmutur. Otaain daha sonra
ki zamanlarndan Msrl bir ansiklopedi yazar, Fatmilerin sa
raya bal air bir kadrosu olduunu ve bunlarn iki gruba ay-
nldn yazmtr. Bu gruplardan biri Snnilii ven Snni a

296
 KLTR

irler, dieri de smaili imamna uygun daha ar vgler yapan

smaili airlerdir.
eitli mezheplerden olan kiiler, isyanclar, siyasi ve baka
gruplarn kullandklar iirsel propaganda, kiisel karlar iin
de kullanlmtr. IX. yy Arap ark kitab Kitab el-Aghanilde
yer alan iki rnekte iirin ekonomik amalara hizmet ettii de
grlmektedir. Anlatlan bir ykye gre, VIII. yyda Irak vali
si kamu sulama sistemini geniletmek iin bir araziye zorla el
koymu ve toprak sahibinin adna hareket eden nl air Fa-
razdak, valiyi baskclkla sulayan ve ona saldran bir iir yaz
m. Bu olayn nasl sonuland ve aire ne kadar cret den
dii bilinmemektedir. Ayn kaynaktan baka bir yk de tama
m anlatlmaya deer lde ilgintir:2
Pee satmak iin Mediney e giden Kfeli bir tccar, siyah olanlar hari
tm peeleri satm. El-Darimi in arkada olan tccar bunu ona an
latm. O gnlerde iiri ve mzii brakp inzivaya ekilmi olan El-Dari
mi, tccara "Sen hi dnme, ben sana onlar da satrm" demi ve u
dizeleri yazm:
Git sor siyah peeliye
Ne yaptn dindar imama?
Namaz iin cbbesini toplamt
Sen cami kapsnda grndnde
El-Danminin bestesini de yapt iiri ok nl olmu ve herkes onun in
zivadan kp tekrar iire baladn dnm. Medinedeki tm kadn
lar siyah pee almaya balamlar, Irakl tccar da elindeki siyah pee
lerin hepsini satm. Bu olaydan sonra, El-Danmi yeniden inzivaya e
kilmi.

Bu, arkl reklamn bilinen ilk rnei saylabilir.

Ortaada Araplar tarafndan ykl iirlerin kullanm
yaygn deildi. Ortaa Avrupasndaki ve klasik antik adaki
^destan ve baladlarla kyaslanabilecek, resmi edebiyat saylma
yan vezinli ve vezinsiz uzun popler ak ykleri ve baz sa

297
KESTLER

va paralan dnda bir esere rastlanmaz. Destann slami Or

tadouda tekrar domas, slam ncesi Pers iir paralannn
eski Pers epik geleneinin bulunduu randa olmutur. Ks
men Pers milli kltrnn tekrar uyanmas ve yeni bir Msl
man ran dilinin ortaya kmas, bu gelenein tekrar canlanma
sn salamtr. X. yy airi Firdevsinin eski rann tanrlannn
ve kahramanlarnn servenlerini anlatt uzun iiri ehname,
Pers-Trk kltrndeki yeri Batdaki lyada, Odise ve Eneide
benzerdir. Batdaki benzerlerinde de olduu gibi ehnamenin
de taklitleri olmu, Farsa ve Trke eitli kalitelerde destan
lar yazlmtr. Orta Asya Trk halklarnn kahramanlk iirle
ri Trke olanlarn nemlileridir. Genellikle bir kitabn tama
m uzunluunda, ounlukla da mutsuz aklarn servenleri,
Trkler ile ranllarn yaygn olarak kullandklan bir baka an
latn trdr. Tm bu aklar ve destanlar Mslman kitap re
simleme sanatna byk lde ortam salamlardr.
Arapada olay ya da oturum anlamndaki Makama tama
men Araplara zg bir edebi trdr. Makama ounlukla ha
yali bir anlatc ve bir kahramann konutuklan makamat ko
leksiyonundan bir paradr. Bunlar konuma ve anlatm, ve
zin ve nesir, vaaz ve tartma ve mizahla ele alnan byk l
de toplumsal yorum ierirler. Makamat koleksiyonlar ara
snda Arap edebiyatnn aheserleri bulunur. Farsa ve brani-
cede makamat taklit edilmitir ama karakteristik Arap biimi
korunmutur.
Farsa ve Trke iirler tamamen slamidir. Benzer biim
de byk oranda slami olan Arap iiri, en erken ve en ge d
nemlerinde nemli bir Hristiyan nitelik tamtr. Saylan az ol
makla birlikte Arapa yazan Musevi airler de olmutur. Genel
olarak Musevi airler, yalnzca din, bilim ve edebiyat dili olan
branice ile lirik ve dini iirler yazyorlard. slam lkelerindeki

298
 KLTR

brani iiri yap, konu ve edebi gelenekler asndan Arap r

neklerine benzer.
Makama dnda klasik Arapada baka edebiyat trler de
vard. Deneme sanat olduka gelimi bir dzeydeydi. Roman
olmayan alegorik ykler, daha hafif bir elendirici edebiyat
tryd. Bu ykler hayali olauklan halde, halifeler dnemin
de eidi blge ve toplumsal dzeylerdeki yaam canl bir e
kilde yanstrlar.
Mizah bu edebiyatta nemli bir yere sahiptir. Sivri anekdot
lar ve hazrcevapllk Ortaa Arap yazarlannm balca zel
likleriydi. Arap edebiyatnn en kutsal olanlan da dahil olmak
zere her tryle hafiften hafife alay etmek iin hicvi kullanr
lard. Buna rnek vermek gerekirse; halifeler dneminde, tpk
baka yerlerde ve rejimlerdeki gibi devlet memurlarnn ar ve
sk tekrarlarla dolu bir sluplar vard. XI. yydaki "komik hata
lar koleksiyonundaki Halep prensinin yks yledir: Pren
se bal olan Antakya valisinin biraz safa olan sekreteri, iki
Mslman gemisinin tm mrettebatyla battn efendisi ad
na prense u ekilde iletmitir: Esirgeyen ve Balayan Allah
adna. Allah, Prense kuvvet versin ki iki kayk, yani iki gemi,
girdap, yani dalgalar yznden, devrildi, yani bam ve herkes
kayboldu, yani ld. Halep prensi de valisini yle yantla
m: "Mektubun bize geldi, yani ulat ve biz onu anladk, yani
okuduk. Sekreterini dv, yani ona vur ve yerine bakasn ge
tir, yani onu kov, nk o ahmak, yani aptaldr. Hoakal, ya
ni mektup bitti.
Dier bir yk de yledir: Hicri birinci yzylda komik y
kleriyle nlenmi Ashab adndaki kiiye, niin iyi bir Msl
man gibi hadisleri anlatmayp bo eylerle uratn sormu
lar. Ashab da kendisinin de hadisleri bildiini sylemi. On
lar da birini anlatmasn istemiler. O da hadisin kimin azn

299
KESTLER

dan sylendiinden balayarak geleneksel bir ekilde anlatma

ya balam. bn merden duyan Naf bana yle anlatt: Al
lah'n elisi, Sahip olanlarn Allah'n seilmi kullarndan oldu
u iki nitelik vardr, demi. Dinleyenler bunun gerekten do
ru bir hadis olduunu belirterek bu iki niteliin ne olduunu
sormular. Ashab, Nafi birini unutmutu, ben de dierini unut
tum, yantn vermi.4
Elence edebiyat da klasik Arap edebiyatnn dier trleri
gibi Trkeye ve Farsaya geerek biraz farkl biimlere d
nmtr. Alegori ve yk epeyce gelimiti. te yandan de
neme tr daha az mizahi ve daha ok ahlak, didaktik nite
likteki daha ciddi ve daha drst bir toplumun anlatmlar ol
mutu.
Tiyatro byk olaslkla antik adaki putperest trenlerle
ilikilendirildiinden, slami Ortaada Ortadouda yok ola
rak sonraki birka yzyl bir daha ortaya kmamtr. Pando-
mim, meddahlk, palyaoluk olmak zere dram sanatlarnn
yaygn baz unsurlan vard. Aktrlerce doalama sylenen
metinlerle ksa komik sahnelerden izler de vardr. Genellikle
bunlar sradan halkn popler elenceleriydi, sarayda daha se
kin gsteriler oluyordu. Ne var ki bu sekin gsteriler kimi za
man daha irkin bir amaca hizmet edebiliyordu. XII. yyda Bi
zans prensesi Anna Komnena, Seluklu sarayndaki aktrlerin
gut hastal olan babas Aleksios Komnenos ile alay ettikleri
ni sylemitir:5
"Barbarlar, hnerli aktrler onun aclaryla dalga getiler. Gut hastal
alay konusu haline geldi. Doktor ve hemire gibi rol yaptlar ve impara-
toru bir yataa yatrarak onunla dalga getiler ve kahkahalar attlar."

XV. yyda Bizans imparatoru II. Manuel Paleologos, Osmanl

sultan Bayezidin sarayna yapt ziyaretini anlatrken aktrler,
mzisyenler, arkclar ve danszlerden sz etmitir.

300
 KLTR

Bir anlatm ve hemen hemen hazr bir metni olan oyun, ilk
kez XIV. yyda zellikle Msr ve Trkiyede grlmtr. Bu
oyun trnde karakterler kuklalarla ya da bir perdeye yanst
lan glgelerle canlandrlr ve kuklac tarafndan konuturulur
du. Genel olarak komik bir ierii olsa da sert bir toplumsal
ya da siyasi yorum ierirdi. Metinleri bugne dek gelen bu tr
oyunlar vardr ve bazlannm yazarlarnn adlan da bilinmekte
dir.
Antik adan itibaren kuklalar vard. Ortadou lkelerinde
daha popler olan glge oyunlannn Dou ve Bat Asya ara
snda yeni iletiim kanallar aan Trkler ya da Moollar dne
minden, Dou Asyadan gelmi olmas muhtemeldir.
Avrupadan, zellikle de XV. yy sonunda ve XVI. yy ban
da Ispanyadan gen Musevilerin eseri olduu kesin olan ve
aktrlerin hazr metinlere gre oynadklan tiyatro, Osmanl d
neminde grlr. Musevi, sonralan Ermeni ve Rum gibi Hris
tiyan gruplarnn sarayda ve baka kutlamalarda muhtemelen
Trke olarak oyunlar oynadklan bilinmektedir.
Ancak tm bunlarn ok snrl etkileri ve boyutlar vard. Bir
sanat dal olarak tiyatronun ortaya k XIX. yyda Avrupa et
kisiyle olmutur.
iilerin Hz. Hseyin ve ailesinin Kerbelada ehit olmas
n temsilen, olayn yldnm olan Muharrem aynn onuncu
gnnde gerekletirilen taziye ok arpc bir baka drama
tik gsteri trdr. Taziye, modem ii dini trenlerinin temeli
olmasna karn ok yeni bir trdr, en eski olanlan XVIII. yy
sonlamdan kalmtr.
ounlukla elendirmek yerine, bilgilendirmek ve eitmek
iin yazlm olan klasik nesir edebiyatnn nemli bir ksm
gemie ait tarih, edebiyat tarihi, biyografi gibi bilgileri aktar
mak ve korumak zere yazlmtr. slamiyet bir din ve uygar

301
KESTLER

lk olarak en bandan itibaren gl bir tarih duygusu tam

tr. XV. yydaki Msrl bir bilgin tarihi savunurken Allahn da
tarihi anlattn belirtmitir ki, aslnda Kuranda pek ok tarihi
yk vardr. Peygamberlerin senin kalbini glendirecek y
klerini sana anlatyoruz. Bylece gerein bilgisini, mminle
re de t ve uyan getiriyoruz (Kuran 11:120). Eski hadisler
Hz. Muhammedin vahiylerinin tarihsel sralamasnn tamam
n bilen ve insanolunun yaratlndan kyamete kadarki ko
numunun farknda olanlarla ilgilidir. Hz.~ Muhammedin grevi
tarihte bir olayd; amac ve anlam hafzalara ve kaytlara alna
rak korunmu ve aktanlmtr.
En bandan beri tarihteki alacaklan yerlerin farknda olan
Mslman hkmdarlar, gelecee brakacaklan eylemlerinin
kaytlarna ok nem vermilerdir. Hem kendilerinden nceki
hkmdarlann yaptklanyla ilgilenmiler hem de kendilerinin
yaptklanyla ilgili kaydann onlardan sonra geleceklere kalma
sn istemilerdir. Hz. Muhammed ve ashabnn biyografileri ve
Arap airetlerinin kahramanlk destanlannn yazlmaya balan
masyla tarih yazm balam, sonrasnda da en ilkel blgede-
kiler de dahil olmak zere, hkm sren tm Mslmanlar ha
nedanlardan bir tr tarih kalmtr. Tarih yazm baz lkelerde
slamiyet ile birlikte balamtr. iilerin gr farkl olmakla
birlikte, Snni Mslmanlara gre Allahn cemaati, Allahn in
sanlk iin tasarladklarnn somutlatrlmasyd ve Onun ilahi
rehberliinde Allah'n amacnn ileyiini gsterirdi. Tarih, bu
adan dinin en derin sorunlannda ve hukukun en pratik konu
larnda otorite bir rehber olmas nedeniyle doru bilinmeliydi.
zetle Mslman asndan kendi tarihi nem tayordu.
Mslman olmayan lke ve topluluklarn tarihleri ne bu tr bir
rehberdi ne de byle bir deerleri vard. Bu yzden de Ms-
liiman'tarihiler, Hristiyan Avrupada ya da baka bir yerdeki

302
 KLTR

Mslman olmayan tarihi ya da kendi Hristiyan, Zerdti ve

dier Mslman olmayan atalarnn tarihlerini nemsemezler
di. Kurarida ve hadislerde eski tarihte nemli olan eyler ko
runmu, geri kalan tarihe gmlerek unutulmutu.
Muazzam bir zenginlik, eitlilik ve genilikteki slami Orta
dounun tarih yazm, imparatorluk, yerel, blgesel ve evren
sel tarihi, gemiin ve gnn tarihini, biyografileri ve az say
da otobiyografileri, askerler, devlet adamlar, nazrlar, airler,
bilim adanlan, mistikler, yarglar ve ilahiyatlann tariheleri
ni kapsamaktadr. Bunlardan baka da tarih yazm trleri bulu
nur. slamiyet ncesi kahramanlk tarihi geleneinde putperest
Araplarn savalarn ve basknlarn anlatan ykler bulunur
ve Hz. Muhammedin putperestlere seferleri ve ilk Mslman
larn byk fetihleriyle yeni bir biime dnmtr. Sonrala
r da vg ya da propaganda halini alan bu tr tarih yazm, ki
mi zaman da Selahaddinin Arapa biyografisindeki ve Kanuni
Sultan Sleyman'n fetihlerinin Trke yazmlanndaki gibi des-
tanms bir biime dnmtr.
Hukuksal, hatta bir anlamda da teolojik tarih yazm tr de
vardr. Bu tr tarih yazm, Hz. Muhammedin szleri ve eylem
lerinin ve doru yoldaki halifelerinin kararlannn kaytlarm
ve zellikle kamu siyaseti konularnda eriatn korunmasna
hizmet eden rnekler olarak sunar. Tarih yazm, Abbasiler za
mannda daha gelimi ve edebi bir biiminin, saylan hzla ar
tan memurlara ynelik olmutur. Bu biimler, onlara daha az
dindar, daha pratik, brokratik ve Mslman olmayan ve zel
likle de ran rneklerini ieren farkl hkmet rnekleri sun
mak iin kullanlmtr.
Bir dnem, blge ve yazar dikkate alnmakszn, slami ta
rih yazmnn tamam Arapa olmutur. Ortak slam uygarln
da ortaya kan yeni edebi dillerle, iir, edebiyat ve tarih yaz-

303
KESTLER

mnda kltrel zbilincinin yeni ekilleri ortaya konulmutur.

Bununla birlikte baka deiiklikler de olmutur. Snni slam
X. ve XIII. yyda mcadele ettii byk dman karsnda
ounlukla zafer kazanmlardr. Hristiyan hallar pskrt
mler, dinsiz Moollar slmlatrarak asimile etmiler ve ii
muhaliflerini bastrm ya da yola getirmilerdir. Tm bu geli
melerle birlikte yaanan byk Snni canlan srecinde uy
garlk biim deitirmi ve kltrel yaam yeni yollarda ilerle
meye balamtr. Gerekleen deiiklikler, edebiyata, zellik
le de tarihi edebiyata ak olarak yansmtr. Devlet memuru
nun eitiminin nemli bir paras durumundaki tarih bir lde
bu grle yazlm olmaldr. te yandan, Abbasi zamanndaki
bilgili ve nazik memur, Seluklu sonrasnn medrese renim
li dindar memurundan ok farklyd. Ortaa sonlannda, a
dalan arasnda, ou nemli Arap tarihisinin asl ilgi alan ve
n, genelde dini bilimlerde olmak zere tarihten baka alan
larda olmutur. Tarihin asla medrese mfredatna girmemi ol
masna karn, tarihi medrese mezunu olmaya balamu.
Bu deiiklik ok nemlidir. Bata Osmanl mparatorluu
ve ran olmak zere, sava sonras dnemdeki daha kalc ve is
tikrarl monarilerde tarih yazma ii devletin ilgi alanna girmi,
tarihi, devletin himayesinde alnarak devlet tarafndan istih
dam edilmitir. Bylece tarihinin, ncelikle gereklere nem
veren ve bunlar yorumlarken drst olmas gereken bir hadis
toplayc zellii tad zamanlardaki geleneki anlay azal
mtr. te yandan, baz farkllklar olmakla birlikte eski gele
nekler devam etmitir. Osmanl mparatorluu'ndaki impara
torluk tarihisi unvanndaki nemli tarihiler, hkmdarlannn
baan ve erdemleri ile birlikte, baarszlk ve eksikliklerini de
anlatmlardr. Osmanl tarihilerinin XVII. yydan sonra yaa
nan Osmanl yenilgileri karsndaki eletirel yaklamlar bilim
 KLTR

sel drstlk asndan nemli bir rnektir.

Ortaa slamiyet'inde baka ilimlerde de gelimeler olmu
tur. slamiyet, Hristiyanln tersine, zgn dilini bilmeyenle
rin de okuyabilmeleri iin Kuran'n evrilmesini tevik etmiyor
du. Mslman otoritelerinden bazlar eviriyi dine kar gelme
ye ve dine kfre e grdkleri iin Kurann Trke, Farsa ve
teki slam dillerine resmi evirileri yaplmamtr. Yorum ad
altnda resmi olmayan baz eviriler yaplmtr. Miislmanlar,
anadilleri baka olsa da, Kuran kesinlikle ve yalnzca Arapa
olarak okuyup incelemek zorundaydlar. Bu durum, szlk ve
dilbilgisi aratrmalarnn gelimesini salamtr. Bu aratrma
lar, ncelikle Kurann tm mminlerce anlalmasn salamay
amalamtr. Bunlar dilbilimlerinde daha nce grlmemi bir
gelime salamtr. Zaman iinde Arapa gibi teki slami dil
ler ve slami olmayan branice dili bundan etkilendi. slam lke
lerindeki Museviler, Mslman rneinden hareketle Tevrat,
braniceyi sonradan renenlere eriilebilir yapmak iin Tevrat
branicesinde metin ve dil aratrmalar yapmlardr.
Szcklerin farkl anlamlann ve klasik metinlerdeki rnek
lerini veren Ortaadaki byk Arapa szlkleri nemli bir
baar elde ettiler. Bu anlamda filolojinin temelini oluturan bu
szlkler, alfabetik olarak dzenlenmi bavuru eserleri iin
de rnek oluturmulardr. Bu szlklerin iinde lkeler, ehir
ler ve corafi konularla ilgili bilgiler ieren corafi szlkler ve
yzyla, lkeye ya da meslee gre hazrlanm pek ok biyog
rafik szlk de bulunmaktadr.
IX. yy ve sonrasndaki fizik, kimya, matematik, astrono
mi, tp, eczaclk, corafya, tarm, felsefe ve baka konulardaki
nemli Yunan eserlerinin Arapaya evrilmesi aratrmacln,
genel olarak da bilim ve renimin geliimi asndan nemli
olmutur. Bu eserlerin kinlileri Mslman olmayanlarda bulu

305
KESTLER

nuyordu; kimileri de zel olarak Bizanstan ithal edilmiti. e

virmenler eski putperestlerin eylemlerini nemsemediklerin
den Yunan tarihilerin evirilerini yapmamlardr. Hem Msl-
manlarn iir edebiyatlan zengin olduu iin hem de iir eviri
sinin zorluklar nedeniyle airlerin eserleri de evrilmemitir.
Hem evirmenler hem de hkmdan ve baka hamileri bi
rincil olarak fayda salayacak konularla ilgileniyorlard. Bu ko
nular arasnda sonraki nesiller asndan faydal olacak, bu
dnyann sorunlann zme ve teki dnyaya hazrlanma fel
sefesi de yer alyordu. Barbar ve genellikle de ilgisiz olan Ba-
tda geici, bazen de kalc olarak yokolan birok nemli Yu
nan eseri Arapa evirileriyle tannm, sonra da Latince evi
rileri yaplmtr. evirmenlerin ou gerekli dil bilgisine sa
hip olan Mslman olmayan kiilerdi. Kimi metinler doru
dan Yunancadan, kimileri de Yunanca metinlerin Syriac e
virilerinden evriliyordu. Yunancadan baka, slamiyet nce
si Farsadan ve Hinteden de eviriler yaplmtr. Latinceden
yalnzca bir evirinin yapld bilinmektedir. Bu kitap, Orosi-
usun tarihesidir ve Ispanyadaki Mslmanlarn tarihiyle ilgi
li nemli bilgiler vermitir.
Yzyllarca pek ilgi duyulmayan Batya ok daha sonra bi
lim adamlan ve aratrmaclar pratik nedenlerle yakn ilgi gs
termilerdir. ki rnek bu yeni ilginin farkl ynlerini gstere
cektir. 1560'ta Osmanl sadrazamnn istedii Fransa tarihinin
Trke evrisi 1570te bitirilmitir ve eviri tek bir metin olarak
kalmtr. Bat tarihi ile ilgili bir alma bundan sonraki yz
yllar boyunca yaplmamtr. Baha el-Devle (lm 1510) adl
bir ranl hekimin Hlasat el-Tecarib (Deneyimlerin zeti) ad
l kitab Bat ile ilgili baka bir eserdir. Bu kitapta El-Devle Er
meni iltihab ya da "Frenk vebas eklinde tanmlad, fren
gi olduu anlalan, yeni bir hastalktan sz etmitir. Kitaba g

306
 KLTR

re Avrupada ortaya kp buradan stanbula ve baka yerlere

yaylan hastalk, 1498 ylnda Azerbaycanda grlm, sonra
da Irak ve rana yaylmtr. XVII. yyda artk Avrupada bas
lan metinlere dayanlarak Trkede ve slam dilleri in pek o
unda frengi (Frenk hastal) olarak adlandrlan sifilis ay-
rmtlanyla ele almyordu.
Ortaa slam biliminin ulat baar, yalnzca Yunan bi
liminin alnp korunmas ve daha eski ve uzak Dou unsurla
rnn benimsenmesiyle snrl kalmamtr. Ortaa slam bilim
adamlan, abalan ve katklaryla modern dnyaya braktklan
miras byk oranda zenginletirmilerdir. Genelde kuramsal
olan Yunan bilimine karn, Ortaa Ortadou bilimi oun
lukla uygulamaya ynelikti. Bu ada kimya, tp, astronomi ve
tarm gibi konulardaki klasik miras, Ortadounun gzlem ve
deneyimleriyle aklanp desteklenmiti. Buna en gzel rnek
matematik olmutur. Arap rakamlan Hindistandan gelmi ol
masna karn, .Ortadoulular, IX. yyda yeni bir aritmetik ge
litirmilerdir. Yunan geometrisi zerine kurulan ve Hindistan
retilerinden etkilenen slam geometrisine kadastro, inaat ve
silahta gibi uygulama alanlarnda ve kuramsal olarak pek ok
yeni ve zgn eklemeler yaplmtr. Cebir tmyle ve trigono
metri bir lde Ortaa Ortadou icaddr. Douda matema
tik yazlan ve Batda bo zamanlarnda yazd drtlklerle n
l olan cebirci mer Hayyam (lm 1311) nl mucitlerden
dir. zellikle hekimler olmak zere bilim adamlarnn oun
luu Hristiyan ve Musevi idi. Byk ksm yerel halktand ama
aralannda Avrupadaki basklardan kap gelmi olanlar da var
d. Ancak Mslman olan ve olmayan tm bilim adamlan tek
bir bilimsel topluluk oluturmu ve eserleri blgenin ortak Or
taa slami uygarlnda yer almtr. nemli slam yazarlann-
dan bazlarnn eserleri Latinceye evrilip Avrupada okunmu

307
KESTLER

ve modem bilimin gelimesine nemli katklan olmutur. Bun

lardan biri, Avrupada Rhazes adyla tannan, iek hastalyla
ilgili bir eseri olan ve belki de Ortaa hekimlerinin en nem
lisi olan Tahran yaknlarndaki Rey ehrinden Muhammed ibn
Zekeriya el-Razidir (lm 920). Avrupa'da Avicenna adyla ta
nnan Buharal bni Sina (980-1037) Latince'ye XIII. yy5da Cre-
monal Gerard tarafndan evrilen byk tp ansiklopedisi Tp
Kanununu derlemi ve yzyllarca Avrupa tp aratrmalarna
kaynak olmutur.
Bat tp bilimine Ortadoudan bilimsel katklann yam sra
pratik katklar da olmutur. 1717 ylnda Lady Wortley Monta-
gu, Edirneli Trkler tarafndan uygulanan iek as yntemi
ni yle anlatmtr:6
Kesinlikle bilmek isteyecein bir eyi anlatacam. Bizde de sk rastla
nlan lmcl iek hastal burada da ann bulunmasyla tamamen
zararsz duruma getirilmitir. Bu uygulama baz yal kadnlar tarafn
dan yaplyor. Her yl scaklar sona erdiinde, eyll aynda, a olmak is
teyenler haber veriyorlar. On on be kii toplannca, elinde ii en iyi iek
hastal maddesi dolu bir ceviz kabuu olan bir yal kadn a olacak ki
iye hangi damarnn almasn istediini sorup ineyle daman deliyor
nsann cann pek yakmayan bu ilemden sonra inenin ucuyla dama
ra zehiri koyup ii bo bir kabukla kapatyor. Bu ekilde drt be damar
aldktan sonra kiinin atei kyor ve iki gn yatakta yatyor. A
lananlar sekiz gnde eski salklanna kavuuyorlar. Bu ameliyat her yl
binlerce kiiye yaplyor. Fransz elisi, baka yerlerde imelere giden in
sanlar gibi buradakilerin de iek as olmaya gittiklerini sylyor."

Bu durumdan ok etkilenen Lady Mary, sonraki yl kk

olunu alatmtr. Bu a yntemi daha sonra ngiltereye ve
oradan da Batya yaylmtr.
Uzakdou kkenli iki bulu, edebiyat ve renimin, byle-
ce de eitimin gelimesine katk salamtr. in buluu olan
katla tanma, 751 ylnda Orta Asyada inlilerle bir arp
ma ortunda Araplarm inli kat reticilerini yakalamalanyla

308
 KLTR

olmutur. inliler mesleklerini slam dnyasna tanttktan ksa

sre sonra, kadn kullanm, sonra da retimi Ortadoudan
Kuzey Afrikaya yaylm, X. yy balarnda Ispanyaya gitmi
tir. Papirs, parmen gibi yetersiz yaz aralarnn yerini alan
kat Ortadou toplumunu birok adan etkilemitir. Hzl ve
ucuz kitap retimi eitim ve aratrmalarda faydal olmutur.
Dier taraftan devlet ve ticaret ilerindeki krtasiye ilemlerini
artrm ve kolaylatrmtr. Bir Arap tarihisi, Halife Harun Re-
idin, devlet dairelerinde yazlanlarn iz brakmadan deitiri-
lememesi ve silinememesi nedeniyle kat kullanlmasn em
rettiini syler.
Dier bir Uzakdou buluu olan matbaay Ortadou slam
toplumu bu kadar kolay kabul etmemitir. XV. yyda Avrupada
bulunan hareketli harflerle bask teknii Osmanl topraklannda
da ilgi ekmiti. Ancak 1485 ylnda Sultan II. Bayezid matbaa
y yasaklamtr. Bu yeni kitap basm teknolojisi birka yl son
ra spanyadan gelen Musevi gmenlerle birlikte geldi. Muse-
viler, XVI. yy bamda stanbul ve Selanik'te sonraki yllarda da
baka Trk ehirlerinde matbaalar kurdular. Trke ve Arap
a bask yapmamalar artyla bu matbaalara izin verildi. slam
metinleri ve slam dilleri iin matbaann kullanlmas dine k
fr saylyordu. Byk olaslkla bu yasaa kalemiye snfnn
ve hattatlarn karlan da etkili olmutur. Bu nedenle Musevi
matbaalarnda yalnzca branice kitaplar ve birka Avnpa dilin
de kitap baslmtr. Venedikte tipografi renmi Tokatl Ab-
gar Tibir, 1567 ylnda stanbulda bir Ermeni matbaas kurdu.
Oxfordda Balliol Koleji mezunu Sefalonyal Nikodemus Meta-
xas da ngiltereden ithal ettii makine ve teknikle 1627 ylnda
bir Rum matbaas kurdu. Rum ve Ermeni matbaaclara da Mu
sevi matbaaclarla ayn kstlamalar getirilmiti.
talyada XVI. yy bam da Arapa bask yapan matbaalar ku

309
KESTLER

ruldu. Bu matbaalarda Doudaki Arapa konuan Hristiyan-

lara Inciller, dua kitaplan ve baka dini yaynlar baslrd. Ho-
rologium Breve bugne kadar gelen Arapa harflerle baslm
en eski kitaptr ve 1514 ylnda Kilise devletlerinde, Fanoda ba
slm bir Hristiyan dualan kitabdr. Dini olmayan baz kitap
lar, bni Sina'nn tp kanunu, corafya eserleri ve 1538'de Pa
riste Arapa bir dilbilgisi kitab baslmtr. Klasik Arap metin
leri doubilimcilerin ortaya kmasyla daha ok sayda basl
maya balamt. Bunlar arasnda Ortadou lkelerinin zel ki
taplklarna girenler de olmutur.
Ancak XVIII. yy banda Ortadouda Arapa harflerle bas
k yaplmasna izin verilmitir. 1721 ylnda Osmanl elisi ola
rak Pariste bulunan babasnn yannda olan Said Efendi adl bir
gen bu giriimi balatmtr. Matbaann ve yararlarnn nemi
ni fark eden Said Efendi, Trkiyeye dndnde, bakentte bir
matbaa kurmak iin sadrazamn desteini almaya uramtr:
Said Efendi, mesleki ve tutucu muhalefete ramen bunu baar
mtr. lk Trk matbaasnn kurucusu ve mdr brahim M
teferrika ile ibirlii yapt. Mteferrika Macaristanda domu,
Mslman olmu ve Osmanl devleti hizmetinde almt. M
teferrika ile Said Efendi yazdklan matbaann faydalarn anla
tan raporu sadrazama verdiler. Umulmadk bir destek geldi.
Bakent mfts ve mparatorluun Mslman hiyerarisinin
ba dini konular hari Arap harfleriyle Trke kitap baslma
s iin fetva verdi. Kuran, hadisler, eriat ve Kuran fkhlan ba
slmas yine yasakt. 5 Temmuz 1727 tarihinde Trk matbaas
nn kurulmas ve Trke kitaplar baslmas iin padiah ferma
n yaynland. Balangta makineler ve gereler ehirdeki di
er Hristiyan ve Musevi matbaalardan saland, Musevi dizgici
lerden yardm alnd. Sonra da, Arapa matbaalar bulunan Hol
landada Leiden ve Paris bata olmak zere Avrupadan maki

310
 KLTR

neler ithal edildi. 1729 ylnda ilk kitap olarak iki ciltlik bir sz
lk basld. Szln ilk cildinde padiahn matbaa kurulmas
na izin veren ferman, eyhlislamn matbaann caiz olduunu
belirten fetvas, imparatorluun iki ba kadsnn onay belgeleri
ve matbaann faydalann anlatan bir yaz bulunuyordu.
1745 ylnda brahim Mteferrika ldnde, dilbilgisi, as
keri, corafya, matematik ve tarih konularnda on yedi kitap
baslmt. Hem kitap says hem de bask adedi ok azd. lk
iki kitap biner, ncs bin iki yz ve dierleri de be yzer
adet baslmt. Bu kitaplar, slam dnyasnn entelektel yaa
mnda yeni bir an balangcn gsteriyorlard.
Ortadou slam uygarlnn bulunduu en doruk nokta, in
san uygarlnn o zamana dek ulat en yksek noktayd. O
sralarda eitli konularda slam uygarlndan nde olan ile
ri ve gelimi Hint, in ve daha az olmak zere Avrupa uygar
lktan da vard. Ne var ki, tm bunlar temelde yerel ve en fazla
blgesel uygarlklard. slamiyet, dnyadaki tm halklara ken
dilerine emanet edilen evrensel dorulan ve Allahm son sz
n getirmekle ykml olduklarna inanan ilk din deildi. An
cak tek rk, blge ya da kltrn snrlann aarak dini bir uy
garlk yaratan ve bu hedefe ulama yolunda ok ciddi ilerle
meler gsteren ilk toplum Mslmanlard. slam dnyas, Or-
taa'da uluslararas ok rkl, ok uluslu, polietnik ve ktala-
rarasyd.
S. D. Goitein, slam dnyasnn yer ve zaman asndan bir
ara uygarlk olduu doru tepsini yapmtr. Gney Avru
pada, Orta Afrikada, Gney, Gneydou ve Dou Asyadaki
d snrlan tm bu yerlerin zelliklerini kucaklyordu. Antik
a ile modem a arasnda bulunmas nedeniyle zamanlar
aras bir uygarlkt. Musevi ile Hristiyan ve Avrupa ile Helenis
tik gemii paylayor, onu uzak lke ve kltrlerin zellikle-

311
KESTLER

riyle zenginletiriyordu. Helenistik antik adan modem a

lara uzanan yollarda Yunan ya da Latin Hristiyanlndan ok
Araplarn slam uygarl, modem ve evrensel uygarla doru
ilerleme yolunda umut veriyordu.
Ortadou slam uygarlnn, gc, yaratcl ve enerjisi a-
zalrken, o zamana kadar fakir, gsz ve renksiz olan Hristi
yan Avrupann gc artmaya balamtr. Bu kaybn hzla fark
edilip nedenlerinin aratnlmas ve eski ihtiamn tekrar kazan
ma istei Ortadou uygarlnn bundan sonraki geliimine gl
ge drmtr.
1 8 6 9 d a S v e y K anal
kan Avusturya askerleri.

ngiliz mandasnn son gnleri

k, 1928de stanbulda Latin harflerini
r o r.
 Davd Robertsin Kahirede ipek tccarlar
tablosu.

1907de stanbulda Sultan Ahmet Meydannda Avnpal ve Trk kadnlar.

Mekkedeki Byk Cami ve Kabe.
1979:da Tahranda Ayetullah
Humeyni tarafcarlarnn gsterisi.
 5. K ISIM

Modem a
 14. BLM

M cadele

Ortadouda modem an balangcn, dnyann her ye

rindeki gibi, Batnn etkisiyle, daha net bir biimde de Avru
pa emperyalizminin ortaya kmas, yaylmas ve yol at de
iikliklerle anlatmak bir gelenek olmutur. Bu etkinin balan
gcna ilikin farkl tarihler kabul edilmitir. Kimilerine gre,
1798de Fransz ordusunun Msra girmesi; kimilerine gre de
galip Rusyann malup Osmanl mparatorluunu imzalamak
zorunda brakt ykc Kk Kaynarca Antlamas; kimilerine
gre ise l683te Trklerin Viyana kuatmasndaki son baar
szlklar, bu srecin balang tarihidir.
Mslman uygarl, kendisini din ile tanmlyordu. slam hu
kukunun ve Mslman bir hkmetin egemenliindeki lkele
rin tm yani uygar dnya Dar l slamd (slamm Evi) olarak
kabul edilmiti. evrelerindeki henz Mslmanl benimse
memi ya da Mslman egemenliine alnmam kafirlerin yaa
d yerler de Dar l-Harb (Sava Evi) olarak grlyordu. Co
rafi ve tarihi belgelerdeki Mslman gr, slam snrlan d
ndaki yerler arasnda ak bir fark olduunu ifade etmektedir.
slam dnyasnn dou ve gneyinde bulunan yerlerden bazla
rnda faydal eyler renilebilecek uygar kiiler yaarken, baz
larnda da barbarlar yayordu. Ama bunlar hem din olarak s
lamiyete, hem de dnya devleti olarak slam halifeliine rakip
olamazlard. Aralarnda hem uygar hem de barbarlar bulunan
bu kafirleri slam dnyasna kazandrabilecekleri kiiler olarak
kabul ediyorlar ve bunun kanlmaz olacam dnyorlard.

315
MODERN A

Douda bir tehdit bulunmuyordu. slam dnyas iin Hin

distan ve indeki byk uygarlklar, nemli bir tehdit olutur
mamlar, hatta hi kar karya da gelmemilerdi. Doudan
Moollarla gelmi olan putperest istilas ok etkili olsa da, za
man iinde fatihlerin ihtidalar ve asimile olmalar nedeniyle bir
soan olmam, hatta slam dnyasnn nemli bir paras ha
line gelmilerdi.
Batda, yani slamiyetin kuzeybat snrndaki Yunan, Latin
ve Hristiyan Avrupa blgesindeki durum ok farklyd. Msl-
manlar iin burada onlarnkine benzer bir grevi olan ve rakip
grdkleri bir dnya dini vard. Rakipleri de Allahn son vah
yine sahip olduklar ve bunu tm insanla yayma grevini st
lendikleri inancndaydlar. Hristiyan dnyasnda da slam dn
yasndaki gibi, bu inancn yaylmas iin pek ok yntem kul
lanld gibi, bu uurda savaan byk krallklar ve imparator
luklar kurularak askeri ve siyasi destek de saia'nmt. Sonra
snda da Hristiyan balca kafir, Hristiyan Avrupa ise Dar l-
Harbn en nemli simgesi haline geldi. Mslmanlar, Bizans-
llan eski Yunan ve Hristiyan Romann miraslan kabul ettik
lerinden onlara bir lde sayg duyarlar ama onlardan kork
mazlard. nk Bizans ile slam dnyas arasndaki srege
len uzun iliki srecinde Bizans srekli geriler durumdayd ve
1453te Trkler tarafndan Konstantinopolis (stanbul) alnn
caya dek srmt. nceki yzyllarda Mslmanlar, Bat ve
Kuzey Avrupadaki barbar kafirlerden korkmamlar ve onla
ra sayg da duymamlard. Onlan tehdit olarak grmemi, k
lelikten baka bir ie yaramayan kaba ve ilkel insanlar olarak
grmlerdi. Bu grlerinin deimeye balamas, Hristiyan-
lar kar saldrs, Gney talya ve ber Yanmadasm yeni
den ele geirmeleri, Hal seferleriyle Hristiyan ordulannn Le-
vanta girmeleri ve Hristiyanlk iin kutsal olan yerleri almak

316
 MCADELE

zere sonusuz abalaryla olmutu.

Mslmanlar, bu iki dnya sistemi arasndaki uzun mca
delenin ilk bin ylnda genellikle stn gelen taraf oldu. Ha
llarn Levanta girilerinden sonra geici, Portekiz, spanya ve
Sicilyay kaybedilerinden sonra da srekli olan bir gerileme
olmutu. Bu gerilemenin telafisi de Trklerin Gneydou Av
rupaya girii ve yeni bir Mslman devletinin Hristiyan top
raklarnda kurularak bir dnem Avrupann kalbini tehdit edi
i olmutu.
slam dnyas ile Avrupa arasndaki kltrel ve toplumsal
ilikiler Hal Seferlerinden nce balam, Hallardan sonra,
daha da geliip yaygnlamtr. slamiyetin Dou Akdeniz ve
Asyadaki eski uygarlklardan ald ve deitirip uyarladklar
ile kendi yarattklan Avrupaya nemli katks olmutur. Orta
a Avrupas, gelimi ve ilerlemi Akdeniz slam dnyas uy
garlndan birok ey renmitir. Bunlardan yalnzca birka
Avrupada unutulduu halde Mslmanlarm koruyup geli
tirdikleri Yunan bilimi ile felsefesi; in kad ile Hint rakam
lar; pamuk, eker, portakal, limon ve baka birok bitki yeti
tirme yntemidir.
AvrupalIlar, slam dnyasna uzunca bir zaman yalnzca
maddi ve teknik baz katklarda bulunmutur. Sanat, edebiyat,
bilim ve felsefe alanlannda Ortaa Avrupasnn, Mslman-
lara verecek bir eyi yoktu. Olsa bile Mslmanlar nyarg
l olarak, alm bir din ile ilkel bir toplumdan gelecek dn
celeri kabul etmezlerdi. te yandan Avrupallan Mslman
larn faydal bularak benimsedikleri birok ey reten el be
cerileri vard. XV. yyda Ortadouda zamam len saat, gr
artran drbn ile teleskop biliniyordu. Bunlar oraya daha
nce gitmi olmas mmkndr. Avrupadan alman baz besin
bitkileri vard. rnein, bugn de Arapa ve Trkede fasul

317
MODERN A

ye iin talyan kkenli adlar kullanlmaktadr. Amerika kefe

dildikten sonra, aksi ynde gidenlerden az olsa da Batdan it
hal edilen besin maddeleri ve bitkilerde art olmutur. Bunlar
dan balcalan domates, msr, patates ve en nemlisi de ttn
dr. slam dnyasnn yaam ve de lmne Batnn en nem
li etkisi silah ile olmutur. Hal Seferlerinde istihkam yapmn
da kullanlan Frenk sava tutsaklan yeteneklerini efendilerine
retmilerdi. Halifeye yazd bir mektupta Selahaddin Hal
lardan ald limanlarda Avrupal tccarlarn olmasma gereke
olarak aralarnda sava silah getirip satmayan tek kii olmad
iin onlardan faydalanldn belirtir.1Bu gelenek Hal Se
ferleri, Osmanllarn ilerleme ve gerileme dnemlerinden mo
dern zamanlara kadar kesintiye uramadan srmtr.
Silah ticareti kilise ve devlet tarafndan durdurulmak isten
mitir. Devleder birbirlerini bu ticarete izin vermek ve onu te
vik etmekle sulamlardr. Bu konuda kilisenin tavr ok ak
t. XVI. ve XVII. yydaki papalk fermanlannda unlar yazlm
tr: Trklere, Magriplilere ve baka Hristiyanlk dmanlar
na silah, tel, demir, kalay, pirin, bakr, kkrt, gherile, at,
top ya da silah ve saldn aralar yapmak iin baka eya, ha
lat, kereste ve denizcilik gereleri ve baka yasaklanm eyleri
satanlar aforoz edilecektir.2 Ancak hem ticaretin kendisi hem
de, onu engelleme abalar son bulmamtr.
phesiz Batdan ithal edilen en nemli silahlar, sahra ve
kuatma toplar ile tfek gibi ateli silahlar olmutur. Balang
ta bu kafir silahlanna kar direnilmise de, bu silahlar Osman
lIlar tarafndan yaygn biimde kullanlmtr. Osmanllar bu sa
yede Ortadoudaki teki Mslman rakiplerine kar nemli
bir stnlk elde etmilerdi.
Tarihte baka dnm noktalarn kesin olarak belirlemede
ki zorluk, slamiyet ile Hristiyan dnyalan arasndaki g ili-

318
 MCADELE

kii asndan da geerlidir. Bu gibi deiikliklerde, yeni dze

nin balangc, her zaman onu aka grnr yapan dramatik
olaylardan daha nce olmu ve eski dzen, ortadan kaldnldk-
tan sonra da ilerliini korumutur. Bu dnm noktalan tari
hin gerei olmaktan ok, tarihinin belirlemesi olarak, belirli
llerde yapay ve keyfi olsalar da, tarihi tartmalara yardmla-
n asndan ok nemlidirler. slam dnyas ile Avrupa arasn
daki deien ilikileri belirleyen nemli pek ok olay iinden
XVII. yy sonlarndakileri deerlendirmek yerinde olacaktr.
Viyana surlann kuatm bekleyen Trk ordulan altm g
nn ardndan 12 Eyll l683te ekilmeye baladlar. Trklerin
Viyanay almak zere ikinci kuatmalan ve yenilgileriydi. ki
kuatma birbirinden ok farklyd. 1529 ylnda Kanuni Sultan
Sleymann ordulan ilk kez Viyana surlarna gelmiler, tm
Gneydou Avrupay ele geirmiler ve Hristiyan dnyas
n tehdit eden yzlerce yllk fetih dalgasnn zirvesindeydiler.
Trklerin dzenli olarak geri ekilmilerdi ve kesin bir yenilgi
yoktu. Kuatma ile Habsburg ve Osmanl imparatorluklar ara
snda, Macaristan' dolaysyla da Orta Avrupa'y hakimiyet alt
na alma mcadelesinin verildii yz elli yllk sre balamt.
Ancak ikinci kuatma ile beraberindeki yenilgi ok daha fark
lyd. nk Trklerin yenilgisi tartmasz olarak kesindi. Trk
ordulan Viyanadan ekildikten sonra baka yenilgiler de gel
mi, birok eyalet ve ehir kaybedilerek Osmanl ordulan boz
guna uratlmt.
26 Ocak l699da Karlofa Antlamas imzaland. Bu anla
ma ile yalnzca Osmanl ve Habsburg imparatorluklan arasn
da deil, genel anlamda Hristiyan ve slam dnyalan arasnda
yeni bir. sre balam oldu. Deiimi antlamann hkmle
rinde ve pazarlklannda grmek mmkndr. Osmanlar asn
dan ok yeni bir diplomasi sreci balama ve ilk Avrupaya

319
MODERN A

girileri iin anlaml bir antlamayd. ok ciddi bir pazarlk yok

tu, yalnzca zafer kazananlar yenilenlere artlar ne srmt.
lk olarak 1606 ylnda Zitvatorok'ta dmanla eit koulda g
rm yapmlar ama Karlofada daha dramatik bir deiik
lik olmutu. Osmanllar sava alanndaki kesin yenilginin ardn
dan, bar antlamasn zafer kazanan dmanlarnn belirledii
artlara gre imzalamlard. Yeni bir taktik olarak, malubiyet
lerinin sonularn hafifletmek zere hem onlar iin araclk ya
pacak hem de yakndaki komularnn glerini dengeleyecek,
zellikle ngiltere ile Hollanda olmak zere Bati Avrupa dev
letlerinden yardm istediler. Yeni askeri ilikilere dayal bu dip
lomasi daha sonraki yzyllara rnek tekil etmitir. Viyana ye
nilgisi, Karlofa Antlamas ile mhrlenerek Mslmanlar iin
Hristiyan gc karssnda neredeyse kesintisiz ve uzun bir ge
rileme dneminin balangc olmutur.
Osmanllar da durumun farkndaydlar. Yzyl banda bir
Trk tarihisi unlan yazmtr: Bu, Osmanl devletinin kurulu
undan beri benzeri grlmemi lde byk bir yenilgiydi.3
Yenilginin hemen ardndan nedenlerinin tartlmas nemli bir
noktayd. slami ykseliin ilk gnlerinden itibaren, slam dini
ve siyasi grnde, dnyann ve devletin eksik taraflann tar
tmak nemli bir gelenekti. Ancak ilk defa tartmada biz ve
"onlar yer alyordu. Eskiden, hep zafer kazanan slam ordula
rm malup eden bu kafirlerin nasl yendikleri ve onlara ne
den yenildikleri tartlyordu. Bu tartmaya XVIII. yy balarn
da Osmanl resmi evrelerinde baland, uzunca bir zaman da
Osmanl subaylan, memurlan ve entelektellerinin dar evre
sinde kald. Halkn byk blm, ounlukla da i eyaletler
de yaayanlar dnyann deien durumundan habersiz kald
lar. Tartma zamanla st snftaki halk arasnda ve Hristiyan
dnyasnn karsnda uzunca bir sre slamiyetin silahrlii-

320
 MCADELE

gn yapm olan Trklerden tm Mslman dnyasna yayl

d. Bu deiim, nce Rus, sonra Bat Avrupa ordularnn iler
lemeyi srdrmeleri, ok fazla Mslman toprann Avrupa
egemenliinde girmesi ve slam lkelerinin aleyhine olan ticari
gelimelerle gleniyordu. Ortadou pazarlan, Batnn verim
li retimi ve Bat smrgelerinden ucuza malolan ucuz tekstil
ve baka rnlerle dolduruyordu. Eskiden Ortadounun Ba-
tya ihra ettii pamuk, kahve, eker gibi rnleri artk smr
gelerden salanarak Batl tccarlar araclyla Ortadouya ih
ra ediliyordu.
XVI. yy banda randa Safevi hanedan Osmanllar karssn
da yenildii halde, iki yzyldan fazla egemenliine devam et
mitir. Bu dnemde; Osmanllarla askeri, siyasi ve dini mca
delenin srmesi, iiliin ranllarn ounluk dini olarak kabul
edilmesi, Orta Asya ve Hindistandaki Mslman lkelerle ye
ni bir iliki dzeninin gelimesi, Avrupa ile ticaretin ve onun
la birlikte rana kar Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artma
s gibi birtakm nemli deiiklikler olmutur. Safevi dnemin
de zellikle resim, mimari ve sanayi sanatlarnda nemli geli
meler olmutur. Safevi devleti ve toplumu bu gsterili grn
tsnn ardnda hzla ryordu. Bu durum rann XVIII. yy
banda bat Osmanl. dou Afgan ve kuzey Rus istilasna u
ramasyla aa kt.
Zamanla Ortadou Mslman devletleri arasndaki reka
bet kuzeydeki iki byk Hristiyan devletin, Avusturya ve Rus
yann, tehdidinde kalmaya balad. Her iki devlet savalar
la Osmanl ve ranllardan ciddi toprak ve avantajlar salad
lar. Avusturya ilk olarak, daha nce Trklere kaptrdklar es
ki Avusturya ve Macaristan topraklarn geri ald. AvusturyalI
lar, Balkan yanmadasmda ok ilerlemediler ama Tunanm a
zna kadar seyir hakkn kazandlar ve stanbulun yolu saylan

321
MODERN A

Morava vadisine girdiler.

Moskova gcnn gneye doru ilerlemesi ok daha nem
liydi. XVIII. yyda Rus mparatorluunun gneye doru ilerle
mesinde yeni bir aama balam ama ilk balarda ok baa-
nl olmamt. 1710 ylnda Prut Nehrini geerek Osmanl m-
paratorluuna saldran Ruslar, geri ekilmek ve ele geirdikle
ri yerleri terk etmek zorunda kalmlard. ran'daki kanklk-
tan faydalanmak isteyen Ruslar, 1723 ylnda Kafkasya blge
sine girerek, Derbent ve Baku ehirlerini- aldlar. Bu sefer Os
manllarca birlikte hareket etmilerdi. Osmanllar kuzeydeki gi
bi dou snrlarnda da Rus ilerlemesini engellemek isterken,
ran devleti paralanacaksa bir pay almak istiyorlard ama Rus-
larm baarlan ksa srd. Askeri komutan Nadir Hann baa
rl liderliindeki ran hzla toparland. Bat ve doudaki zafer
lerinin ardndan, 1736da hkmdar ldkten sonra ah olan
Nadir Han, Osmanllar, Ruslar ve Afganllar randan att ve
yeni yerler fethetti.
ran ve Osmanl ordulannn kazandklar baanlanna kar
n, slam devletleri ve Avrupal rakipleri arasndaki gler den
gesinde ak bir deiim oluyordu. Bu durum XVTII. sonlanna
doru iki tarafa da anlalmt. 176& ylnda Osmanl mpara
torluuna saldran Ruslar, bu defa byk bir stnle sahip
ti. Rus ordulan nlerindeki hereyi yok ederken, Rus donan
mas da Avrupa evresinden dolaarak Akdenize girerek Suri
ye ve Anadolu kylarn tehdit etti.
Kk Kaynarca Antlamas (1774) ile sonlanan sava Os
manlIlar iin ok byk bir yenilgi, Avrupa ile Ortadou ara
sndaki ilikiler iin de bir dnm noktas oldu. Bu durum, Rus
ariesi II. Katerina tarafndan Rusyann eini yaamad bir
zafer eklinde anlatlmtr.
Bu antlama ile Rusyann salad kazanlar toprak, ticaret

322
 MCADELE

ve etkinlik olmak zere grupta inceleyebiliriz. Rusyann al

d topraklar az olmasna karn, stratejik neme sahipti. XVIII.
yy balannda Azak alan Rusya, o zamana dek tamamen Trk-
Mslman denetiminde bulunan Karadenizin kuzey kysnda
bir kprba elde etmiti. Rusya, Kk Kaynarca Antlama
s ile Krm Yanmadasnn dou burnunda Ker ve Yenikale li
manlar ve Dinyester Nehri aznda Klbyruri kalesi olmak ze
re nemli iki blgeye daha sahip oldu. Artk, yzyllardr Os
manlI hakimiyetindeki Tatar Hanl olan Kirim yanmadas da
bamsz olacak ve Tatar Han ile ona bal olan Karadenizin
kuzey kysndaki beylikler, Osmanl denetiminden ve etkisin
den karlacakt. Bu sayede Ruslarn ilerleyii ve 1783te K
rmn ilhak yolu alm oldu.
Bu sre ok nemli bir deiiklie neden oldu. Trk-
ler Avusturya ile olan nceki savalardan sonra baz Avrupa
eyaletlerinden ekilmilerdi ama ounluu nfusu Hristiyan
olan yeni fetihlerdi. Ancak Krm'n durumu ok farklyd. Ta
tar olarak bilinen Krm halk aslmda Trke konuan Msl-
manlard. XIII. yy Mool fetihlerinden, belki de ondan da n
ceden beri orada yayorlard. lk defa eski bir Mslman halk
ile topra Hristiyan fatihlere verilmesi Mslman gururu iin
ok ciddi bir darbeydi. Knm Tatarlarnn Rus denetimine gir
meyerek bamsz olmalar bir lde bu kk drc du
lumun telafisiydi. te yandan sultan Tatarlarm hkmdan ol
masa da, halife olarak zerlerindeki dini otoritesini srdryor
du. Ancak Tatar bamszl da Osmanllarn dini yetki alann
da kalmalar da pek uzun srmemitir.
Kk Kaynarca Antlamas ile Ruslar ticari avantajlar da
kazanmlard. Rusya Karadenizde ve Boazlar yoluyla Akde
nizde seyir zgrln ve Osmanl mparatorluunun Avru
pa ve Asya eyaletlerindeki deniz ve kara ticaretini elde etmiti.

323
MODERN A

Bu durum, tm Avrupa devletlerinin XIX. yyda Osmanl mpa-

ratorluuna ticari girileri iin nemli bir adm olmutu.
Ruslarn salad nc avantaj, Osmanl topraklar iinde
g ve etki elde etmeleri olmua. Tunann Eflak ve Bodan
(Romanya) prensliklerinde Rusyann zel statsnn tannma
s bunlardan en nemlisidir. lkesel olarak Osmanl hakimiye
tindeki bu iki eyalet artk bir lde i zerklik ve Rus etkin
lii elde etmiti. Rusya eer isterse, Osmanl ehirlerinde eli
likler ama hakk kazand. Bu da Batl devletlerin uzun sre
dir istedikleri ama elde edemedikleri nemli bir ayncalkt. s
tanbulda bir Rus kilisesinin yaplmas ve her trl koulda ye
ni kiliseyi temsil etme hakki (7. madde) kk gibi grnen
nemli bir dnd.
Halife olarak Osmanl hkmdannn Tatarlar zerindeki di
ni otoritesi etkisizdi, ama karlnda Rus ariesine verilen
dn iin ayn ey geerli deildi. Antlama metnin yalmzca
tek bir Rus kilisesi ile snrl olmasna karn, kilise adna tem
sil hakk, kk bir yorumla, Osmanl sultannn Ortodoks H
ristiyan tebaasmn tmne mdahale hakk olacak ekilde ge
nilemitir.
1783 ylnda Krmn ilhakyla Ruslann yaylma politikala
rndaki yeni aama balad. Buradan Karadeniz'in kuzey kyla
rnda iki ynde de yaylan Ruslar, daha nce Trklerin, Tatar-
larn ve teki Mslman halklarn yaadklan lkeleri ele geir
diler. 1785 ylnda, douda Kafkasyada bir Kafkas imparator
luk eyaleti kurarak blge halk ve beyleri zerindeki egemen
liklerini glendirdiler.
Bu durum Osmanl mparatorluu ile bir savaa neden oldu.
Trkler, 1792 ylnda savan sonunda Tatar Hanl'nn ilhak
n ve iki imparatorluk arasnda snr olarak Grcistandaki Ku-
ban rman kabul ettiler. 1795 ylnda eski Tatar topraklarnda

324
 MCADELE

Odessa liman ehrini kuran Ruslar, Trkler ile bir kez daha sa
vatktan sonra 1812 ylnda Osmanllarn Besarabya eyaletini
ilhak ettiler. Mslmanlar'n Karadenizdeki yzyllardr sren
egemenliklerini son erdiren Ruslar, Osmanl mparatorluunu
doudan ve batdan sktrmlard.
Ruslar, 1794 ylnda Kaar hanedannn iktidarda olduu
ran da tehdit ediyorlard. lkede bir lde otorite ve bir
lik salayan Kaarlar, Ruslara kaptrlan Kafkasya topraklarn
geri almak iin uratlar ama bunu baaramadlar. rann i
gal edilmesi nedeniyle, eski Grcistan Hristiyan krall halk
nn bir blm, Mslman fethine kar Rusyadan koruma is
tediler. 1801 Ocak aynda, ar tarafndan Grcistann Rus m-
paratorluuna ilhak edildii akland. Bu olaydan sonra, 1802
ylnda Grcistan ile Hazar Denizi arasndaki Dastan, Rus ko
rumas altnda yerel prenslerin oluturduu bir federasyon ol
du. Kk bir Grc krall olan meretya da 1804 ylnda il
hak edildi.
Bu gelimelerin ardndan Rusyann rana saldrmas iin yol
alm oldu. 1804-1813 ve 1826-1828 yllar arasnda iki Rus-
ran sava yapld. Bu savalann sonucunda Ruslar, ksmen ye
rel hkmdarlardan, ksmen de randan, ileride Sovyetler Birli
ime bal Ermenistan ve Azerbaycan olacak yerleri aldlar.
Rusya, 1828 ylnda ran ile imzalad bartan bir ay son
ra 1821 ylnda, bamszlk savalarna balam olan Yunan
llara destek olmak zere Osmanl mparatorluuna kar sa
va at. Ruslar 1829 ylnda Edirneye girerek nemli avantaj
lar elde ettikleri bir bar antlamas imzalatabildiler. Rusya, iki
imparatorluk arasndaki Balkan ve Kafkas snrlarnda nemli
kazanlar elde etti, ayn zamanda da, Tuna prensliklerinin ii
lerinde etkili oldu ve tccarlar ile deniz ticareti haklann tek
rar onaylatt.
MODERN A

Ruslar gneye Ortadouya doru ilerlemeye devam eder

ken, Batda yeni bir tehdit ortaya kyordu. XV. yyn ortalarn
dan sonra Avrupa, karadan Rusya'ya, Bat Avrupadan denize
doru ilerliyordu. slama kar Batda ve Douda ilerleme fe
tihlerle tekrar balam, Tatarlardan Rusya, Araplardan span
ya ve Portekiz alnmt. Bu fetihlerden sonraki kar saldrlar,
sava dman topraklarna gtrd. Ruslar gneye ve dou
ya doru Asyaya girdiler, te yanda da Mslman Araplardan
ve Magriplilerden yarmadalarn kurtaran spanyollar ve Porte
kizliler eski efendilerini Afrikaya ve daha da ilerilere srdler.
Byk keif yolculuklan biroklar iin dini mcadele, Ha
l Seferlerinin devam ve ortak Mslman dmana kar tek
rar bir fetih giriimiydi. Portekizliler Asya sularna girdiklerinde,
balca dmanlan kendilerini durduramayan Osmanl mpara
torluu, Msr, ran ve Hindistann Mslman hkmdarlany-
d. Portekizlilerim ardmdan Bat Avrupadaki teki denizci mil
letler, spanyollar, Franszlar, HollandalIlar ve ngilizler geldi
ler ve Afrika ve Gney Asyada XX. yya kadar srecek bir Ba
t Avrupa hegemonyas oluturdular.
Bat Avrupa'nn Portekizlilerim ilk giriimlerinden sonra,
Gney Asyadaki etkinlikleri genellikle denizcilik ve ticaretle
ilgiliydi ama sonralar siyasi bir egemenlik kurulmas yoluna gi
dilmitir. Bu durum o zaman bile Hindistan, Gneydou Asya
ve Dou Afrika ile snrlyd ve Ortadou bundan dolayl olarak
etkileniyordu. Batl devletler Ortadou ile byk oranda tica
ri olarak ilgileniyorlard. stanbuldaki ngiliz eliliini XIX. yy
balanna dek blgede ngiliz ticaretinin nemli arac olan res
mi Levant irketi iletip finanse ediyordu.
Ortadou, Asyada Hollanda ve ngiliz gcnn glenme
siyle iki taraftan Bat Avrupallarca kuatlmt. Bu gelime, K-
zldenz ve Basra Krfezinden geen baharat ticaretinin byk

326
 MCADELE

oranda azalmasn Portekizlilerin daha nce Afrika'nn evre

sini dolamalarndan daha ok etkilemitir. Avrupa imparator
luklarnn Asya ve Afrikadaki egemenlikleri henz dorudan
Ortadouya ulamyordu ama blgenin stratejik yollarndaki
Bat ilgisi giderek artyordu. Fransasz devrimi ve Napolyon sa-
valannn global zellii bu dncelere yeni bir ilerlik getir
di. Bat mdahalesi, Franszlar ile ngilizlerin mcadeleleri ve
her iki lkenin Ruslara kar duyduu endie ile Ortadounun
merkezine tand. Artk Trkler yalnzca Rusya ve Avusturya
ile deil, ngiltere ve Fransann da aralannda olduu drt dev
letle uramak zorunda kalmlard.
Hal Seferlerinin ardndan Ortadouya dzenlenen ilk as
keri sefer Fransa tarafndan gerekletirildi. 1798 ylnda Ge
neral Bonaparte komutasndaki bir ordu o zamanlar Osmanl
eyaleti olan Msra girerek lkeyi kolayca ele geirdi ama Fran
sz igalini Filistine kadar geniletme giriimi baanl olmad.
1801 ylnda Franszlar Msrdan ekildiler. Bu sonu, Msrl
lardan da, Trklerden de kaynaklanmyordu, mcadele Fran
sz ve ngiliz gleri arasndayd. Yerel elerin etkisi bunla
ra aranla daha azd. Ksa sren Fransz igalinden sonra, Msr
tekrar Trk ynetimine girdi. Fransz igali ile Batl bir devle
tin kk bir ordusunun bile Ortadou'nun nemli topraklarn
dan birini kolayca ele geirebilecei anlald. Aynca Franszla
rn Msrdan k yine yalnzca baka bir Batl devletin onlan
kartabileceini gsterdi. Bu ifte ders, daha sonralar ok k
t sonular dourabilecek bir durumu iaret ediyordu.
Bat Avrupa lkeleri, XIX. yyn ilk yansnda Ortadouda
daha ok ticaretle ve diplomasiyle, zellikle de kendi aralarn
daki rekabetlerle ilgilendiler. Ortadoudaki etkinlikleri, genel
likle iilerine nemli oranda mdahale gerektiriyordu ancak
merkezi topraklara saldrmyorlar, blgeyi kenarlarndan ke

327
MODERN A

mirmekle yetiniyorlard. Franszlar, Ruslar ile Trkler arasnda

imzalanan Edime Antlamasndan bir yl sonra, 1830 ylnda,
o zaman Osmanl hakimiyetinde zerk bir hanedann ynettii
Cezayiri igal ve ilhak ettiler. O sralarda ngilizler de Arabis
tan civarna yerleiyorlard. 1839 ylnda, Hindistan yolundaki
nemli bir kmr ikmal istasyonu olan Aden igal edildi. Ben
zer stratejik ve ticari endielerle ngilizler de Basra Krfezine
yerletiler. 1853 ylnda yerel hkmdarlarla yaplan antlamay
la bu yerleme tamamlanm oldu.
Ruslar, yzyln ortalannda tekrar Osmanl mparatorluuna
yklenmeye baladlar ve 1853 Temmuzunda kargaa iinde
ki diplomatik bir bunalm srasnda Tuna prensliklerini igal et
tiler. Fransa ile ngiltere Osmanl mparatorluunu destekledi.
Rusyaya kar 1854 ylnn Mart aynda bir ittifak kuruldu ve
iki yl sren Krm Sava Paris Antlamas ile sona erdi. Rusya
birtakm dnlerin yan sra, topraklanndan da vermek zorun
da kald. Osmanl mparatorluunun Avrupa Birliine alnma
s, toprak btnlne ve bamszlna sayg gsterilmesi ka
bul edildi. Bu, Bat Avrupal mttefiklerin Trk imparatorluu
topraklannda ok saylarda yer aldktan ilk savat. Bat ile bu
dorudan iliki ileride ok nemli deiikliklere yol at.
Ruslar Ortadouda duraklayarak dikkatlerini Orta Asyaya
ynelttiler ve orada ok ilerlediler. Hazar Denizi dousun
da in snrna kadar olan blge yzyllardan bu yana Buha
ra Emirlii, Hokand ve Hive Hanlklar olmak zere slam
Trk devleti arasnda paylalmt. Bunlar askeri seferler so
nunda hzla Rus denetimine girdiler. Blgenin bir blm ilhak
edilirken, kalan blm de Rus igali ve korumasndaki yerel
beylerin ynetimine brakld.
Ruslarn Karadenizdeki etkinlikleri 1856 ylndaki bar ant
lamas ile kstlanmt. Bau Avrupa Fransa-Prusya savayla il

328
 MCADELE

gilenirken, 1870 ylnda, Ruslar bunu frsat bilerek kstlamalar

dan kurtuldular. Rusya'nn Osmanllar zerindeki basklar a
sndan da yeni bir dnem balad ve 25 Nisan 1877de sava
kt. Trkler, merkezdeki merutiyet krizi ve taradaki isyan
larla uratklar iin Rus ordularnn ilerlemesine kar koya
madlar. Ruslar bakentten birka kilometre uzaktaki Ayastefa-
nosa (Yeilky) kadar girerek Padiah ile ok ar bir antla
ma yaptlar. Osmanl mparatorluu, Bat, zellikle de ngiliz
diplomasisi sayesinde kesin bir felaketten kurtuldu. Ruslarn
Osmanllar aleyhine yaylmas 1878 ylndaki Berlin Antlama
s ile snrland.
Ruslar, tekrar douya ynelerek 1881 ylnda ilerlemeye
baladlar ve Kafkasyaya snr blgelerini ilhak ettiler. Rus or
dular bu on yl sresince Hazar Denizi ile Amu Derya arasn
daki yerlerin denetimini ele geirdiler. 1884 ylnda Mervi ala
rak Rus imparatorluk gcn ran ve Afganistann Orta Asya
snrlarna dek genilettiler.
Dou Avrupadan gelen ataklarla doru orantl olarak, Bat
Avrupa da geniliyordu. 1881 ylnda Tunusu Franszlar, 1882
ylnda da Msr ngilizler ele geirdi. Her iki blgede de tp
k Rus Orta Asyasndaki gibi siyasi sistemler ve yerli monari
ler olduu gibi korundu. Ancak askeri igalle birlikte genel bir
siyasi ve ekonomik denetime girdiler.
Ortadoudaki ngiliz diplomasisi Hindistan yolundaki ya
banc tehditleri iin bir kalkan eklinde Osmanl mparatorlu-
unun bamszlm ve btnln koruma ilkesine daya
nyordu ama saldrlar sryordu. Franszlar ve az da olsa Rus
lar Osmanl mparatorluunda nemli bir yer kazandlar. 1880
yalndan sonra, ngilterenin en byk rakibi olan Almanya da
Ortadouya, giderek artan bir ilgi duymaya balad. Alman
hedeflerinin art arda gelen Osmanl rejimleri tarafndan kabul

329
MODERN A

edilmesi ngilizleri huzursuz ediyordu. Alman sanayicileri ve

maliyecileri eitli dnler elde etmilerdi. Osmanl ordusu, Al
man subaylar tarafndan eitiyor ve yeniden yaplandrlyor
du. mparatorluun Asya topraklan Alman bilim adamlan ve
arkeologlar tarafndan aratrlyordu. Berlini stanbul, Halep,
Badat ve Basra yoluyla Basra Krfezine balayacak olan nl
Badat Demiryolu almalarna 1889 ylnda baland.
ngilizlerin balangta geici olmasn planladklan Msr i
galine devam etmelerinin en nemli nedeni, kuzeyden gelen
Alman tehdidi olmutur. Ayn endielerle, 1907 ylnda ran'n
Rus ve ngiliz etki alanlarna blnmesi iin Rusya ile anlama
yapld. Bu anlama, Almanya'nn Osmanl Irandan douya
ve gneye daha ok ilerlemesini engellemeyi amalyordu.
1911 ylnda, Ruslarn ran'n kuzey eyaletlerini ele geirme
leri yeni bir ilerleme dneminin balangc oldu. I. Dnya Sa-
vamn balayana kadarki srete, baz direniler olsa da, ran,
Rus hakimiyetine girdi. Franszlar da bu srada Fastaki etkile
rini genileterek 1912 ylnda bir manda kurdular. talya, Fran
szlarn Tunusu ele geirmeleri ve Fasta ilerlemeleri karsn
da telalanarak, 1911 Eyllnde Osmanl mparatorluuna sa
va ilan etti. Sonrasnda Osmanllar, Trablus ve Cyrenaica eya
letlerini ilhak ettiler ve her ikisi de talyan smrgesi haline
geldiler.
Artk slami Ortadou XVI. y /d a n beri Avrupann yaylma
syla iki tarafl olarak kstrlmt. Kuzeyden Ruslar, Trkiye ve
ran kstrrken. Bat Avrupallar da Afrikann etrafndan dola
arak Akdenizi ap Arap dnyasna ulamlard.

330
 15. BLM

D e I m

Ortadouda Avrupann siyasi ve ekonomik etkinlii ayn

dnemde byk lde artmt. Bu art, askeri ve siyasi ko
nulardaki gibi ncelikle bozulan g dengesine balyd. XIX.
yyda Ortadou, Bat ve Dou Avrupa ile karlatrdnda
XVI. yydaki ihtiaml dnemine gre olduka gsz durum
dayd.
Bu duruma neden olan pek ok ey bulunmaktadr. Avru
pa ile ilikilerinde, Ortadou, savan hzla yaratt karmaa ve
silahlanma gereklilii yznden artan bir maliyetle kar kar
yayd. XVI-XVII. yydaki yksek enflasyon ekonomiyi etkile
mi, sonrasnda da fiyat artlar srmt. D ticaret, Gney
Afrika, Gney Asya ve Atlantik deniz ticaret yollan nedeniyle
sarslm, transit ticaretin dmesi de Ortadou blgesinin ne
mini azaltmt. Osmanl mparatorluunun dousundaki lke
lerle ticaret dengesinin bozulmas, Hindistan ve rana doru al
tn ve gmn aknn artmas baka bir etkendi. Bu srele
rin hzlanmasnda, Ortadounun nakliyat, sanayi ve tarm a
sndan teknolojik olarak gelimemi olmas da byk rol oy
nuyordu.
te yandan toprak mlkiyeti sisteminde de deiiklikler ol
mutu. Devlet, ynetim ve sava iin artan nakit gereksinimini
karlamak zere geleneksel olan askeri tmar sistemini terk et
mek zorunda kalmt. Bunun yerine iltizam sistemini uygula
maya balama ama bu sistemin de hem tarada hem de mer
kezde ters bir etkisi olmutu. zellikle XVIII. yyda kyler ba
ta olmak zere nfusta grlen hzl azal bir dier deiiklik

331
MODERN A

tir. Trkiye, Suriye ve Msr nfuslarnn 1800de 1600dekinden

daha az olduu belgelerden anlalmaktadr.
XVI. yy sonuna doru fiyatlar byk lde artmaya bala
mt. Bu durum, Amerikan altm ve gmnn gelmesinin Or
tadoudaki ykc etkisinin bir grnmyd. Osmanl mpara-
torluunda bu deerli madenleri alma gc Batdakinden ok,
ran ve Hindistandakinden azd. ran ipei bata olmak zere,
ran rnleri, Osmanl topraklarnda da, Avrupada da ok il
gi gryordu. Ancak Avrupada herhangi bir Osmanl rnne
byle bir ilgi sz konusu deildi. Avrupaya ihra edilen ba
lca rnler tahl ve tekstil rnleriydi. Eskiden genellikle re
tim mallanndan oluan tekstil ticareti azalmt. Ortadoudan
Avrupaya yalnzca pamuklu bez ihracat bir dnem srmtr.
Artk tekstil rnleri ve Hint kumalarnn ihracat durmu, du
rum tersine dnerek, Avrupadan Ortadouya ithalat balan
mt. Avrupada tekstil rnlerinin hammaddesi, pamuk, mo-
her ve ipek ounlukla randan ithal ediliyordu. Osmanl bel
gelerine gre, Batdan altn ve gm ithal edildii halde, para
basmak iin bile lkede yeterli deerli maden bulunmuyordu.
Batdan alman yeni tahllar tarma az da olsa fayda sala
mt ama yine de ekonomik ve teknolojik bir duraklama vard.
Ortadou lkelerinde Avrupadaki tarm devrimi yaanmam
ve Avrupa sanayi devrimi hi yansmamtr. XVIII. yy ortalan-
na dek Ortadou sanayisinde gelime grlm ama herhangi
bir teknolojik gelime olmadan el zanaatlan ile snrl kalmtr.
Silah yapm ve gemi inas, teknolojide ilerlenmemi olma
snn en nemli iki gstergesiydi. XVIII. yyda Osmanl mpara
torluu, Avrupal denizcilik mhendislerinden faydalanm ve
sve ve Amerika Birleik Devletlerinden sivil ve askeri ama
l tekneler satn almt. mparatorluk topraklarndaki su kanal
ve yol an gelitirmek iin de giriimleri olmamtr.

332
 DEM

Ticaretle ilgili arlar da Osmanl mparatorluu ve eki Or

tadou devletleri aleyhine deiiyordu. Ortadou, alan ve ge
lien Okyanus yollanndan etkilenmemi, Osmanl mparator
luu iin balca vergi geliri ve hammadde kayna durumun
daki ran ipek ticareti, byk oranda Bat AvrupalI tccarlann
kontrol altna girmiti. Benzer deiikliklerle Karadenizde de
Trkler gsz duruma dyordu. Rus gcnn Kuzey ky
snda yaylmas nedeniyle blgedeki Dou Avrupa ticareti b
yk oranda artmt. Rus tccarlar ve denizciler, Kk Kaynar
ca Antlamas ile kazandklar ticari haklar sayesinde dorudan
Osmanl tebaasyla almaya balamlar ve Trk bakentine
hi gitmeden Boazlardan geip Akdenize gitme olana elde
etmilerdi. ok gemeden teki Avrupa devletleri de kendileri
iin Ruslarm kazandklan haklan isteyip aldlar. Karadeniz tica
retini Avrupallara, zellikle de Yunanllara kaptran Trklerin
Avrupa ticaretindeki paylan da ok dmtr. ngiltere ile ti
caretleri XVII. yy ortasnda onda bir, XVIII. yy sonunda yzde
bir, Fransa ile ticaretleri de XVI. yy sonunda yzde elli, XVIII.
yy sonunda ise yirmide bir orannda azalmtr. Bununla birlik
te, Avusturya ve Fransa bata olmak zere ithalatta byk l
de art olmu, ucuz ve kimi zaman daha iyi olan Avrupa mal
lan yerli mallarn byk blmn piyasadan karmtr.
Bu dnemde Avrupada Osmanl tanm rnleri, zellikle
Hristiyan Balkan eyaletleri rnleri iin yeni piyasalar alma
ya balamtr. Bu durum, Osmanl nfusu iin ciddi toplumsal
sonular dourmutur. ou Mslman olan esnaf ve zanaat
karlar, geleneksel zanaatlarn azalmas nedeniyle niteliksiz ii
haline gelmilerdir. te yandan, iftiler, tccarlar ve nakliye
ciler olarak Hristiyan aznlklar iin yeni olanaklar domutur.
Bunlar, ticaret yaptktan Avrupa devletlerinin yaknlklan, te
vikleri ve bu yeni durum sayesinde servet, beraberinde eitim,

333
MODERN A

dolaysyla da etkinlik ve g elde etmilerdir.

Arap eyaletlerinde meydana gelen ekonomik k Osman
lI mparatorluumda olduundan ok daha da ar olmutur.

Suriye, Irak ve Msrda hem tanm arazisi hem de nfus byk

lde azalmtr. Nfus azalmas ehirlerde grlse de, daha
ok krsal kesimde olmutur. Aynca, sanayide de gerileme ol
duu anlalmaktadr. ehirlerdeki zanaatkar says ve retim
kaliteleri dm; ou byk liman da nemini yitirmitir.
Ortadouda oluan bu deiikliklerin nedenleri arasnda
ounlukla otorite eksiklii, ksmen siyasi nedenler, bir l
de bamsz yerel yneticilerin kmas ve yerli gebelerle it
hal askerlerin tarada yol atklan ciddi hasarlar yer almakta
dr. Ynetici askeri ve brokrat gruplar ounlukla yerel eko
nomik gelimelere ilgi gstermiler, az da olsa sarfettikleri a
balarsa Avrupa'nn ekonomik karlan yznden engellenmi
tir. Bu k bir lde ekonomik nedenlere, ounlukla da
maden, su ve kerestenin eksik oluuna balyd. Enerjinin ve
yaktn azl nedeniyle sanayinin, nakliyenin ve nemli tekno
lojilerin gelimesi snrl olmutur. Ortadou, hayvan kullanm
n kolaylatran gelimi koum teknikleri, yel ve su deirmeni
gibi ilk teknolojik gelimelerden pek etkilenmemi ve bu ko
nularda Avrupadan olduka gerilerde kalmtr.
Osmanllardaki gerilemenin nedenleri i deiikliklerle bir
likte, Batdaki yaanan bilim ve teknolojideki, sava ve ban
sanatlarndaki, ticaret ve devlet ynetimindeki hzl ilerlemelere
ayak uyduramam olmalardr. Trk liderler, bu durumun far
kndaydlar ve sorunun zmne ynelik birtakm dncele
ri vard. Ne var ki yeni dnce ve yntemlerin benimsenmesi
konusundaki byk ideolojik ve kurumsal engellerle ba ede
miyorlard. Bu konuda, nl bir Trk tarihisi unlan sylemi
tir: Bilimsel dalga, hukuk ve edebiyat engellerine arparak k

334
 DEM

rld.1 Yeniliklere ayak uyduramayan Osmanl mparatorluu,

Sovyetler Birlii gibi onlar tarafndan yok edilmitir.
Osmanllar ile Sovyetler Birliinin kaderinin karlatrma
snda liberalizmin patlayc gleri, eski ideolojilerin iflas, eski
siyasi yaplarn kmesi ve milliyetilik gibi ideolojik ve siya
si konular dikkat ekicidir. Tm bu konularda Ruslar da, Trk
lein getikleri yollardan gemilerdi ve onlarn da milli tarih
lerinde yeni bir sayfa aacak bir Mustafa Kemal Atatrk'e ihti-
yalan vard.
Osmanllardaki gerilemede farkl bir yan sz konusudur.
Ortadoudaki ekonomik gszlk, Sovyetler Birliindeki gi
bi merkezi denetimin arlna bal deildi. Aksine, bu ekil
de bir denetim neredeyse hi bulunmuyordu. Ksmen tara ve
lonca pazarlan dzeyinde baz ekonomik dzenlemeler olsa
da, Osmanllar ekonomik gcn kullanlmas ve seferber edil
mesi konusunda, Bat Avrupamn epeyce gerisinde kalmlar,
daha ok tketim toplumu haline gelmilerdi.
retime ynelik olarak, Batda merkantilizmin ortaya k
mas, Avrupa ticaret irketleri ile onlan tevik edip koruyan
devletlerin, gerekte pazar glerinin herhangi bir kstlama ol
madan ilemekte olduu Douda benzersiz olan ve tannma
yan ekonomik enerjilerini yaygnlatrmalarm ve bir ticari r
gtlenmeye kavumalarn salamtr. Artk Batl ticaret irketi,
ticarete destek olan hkmetlerin de yardmlan sayesinde ye
ni bir g olmutu. Batl tccarlar, sonra reticiler, daha son
ra da hkmetler, ekonomik g ve iradede artmaya balayan
eitsizlik sayesinde, Ortadou pazarlarm ve sonuta en byk
Ortadou retim sektrlerini neredeyse mutlak bir denetim al
tna almlardr.
Bu dnemdeki tekstil ticareti, Batdaki ilerlemeden etkilen
mitir. ran ve Osmanl imparatorluklarnn limanlarna ngiliz

335
MODERN A

tccarlar tarafndan, artan miktarlarda Hint pamuklusu ve ba

ka kumalar getirilmitir. Daha ucuz ve daha saldrgan yn
temlerle pazarlanan Batl rnler, eskiden Batda ok ilgi g
ren Ortadou tekstillerini nce d, sonra da i pazarlardan
karmtr. Bu ticari ilikideki deiiklii Ortadounun gelenek
sel alkanl olan kahve ile aklayabiliriz. Kahve ve onu tat
landran eker Avrupaya Ortadoudan gitmitir. HollandalIlar,
XVII. yyn son eyreinde Cavada Avrupa pazarlan iin kahve
retiyorlard. Franszlar da Osmanl mparatorluuna Bat Hint
smrgelerinden kahve ihracat yapyorlard. 1739 ylnda Ba
t Hint kahvesi, douda Erzuruma dek gitmiti. Batnn smr
ge kahvesi daha ucuz olduu iin Kzldeniz. blgesinden ge
len kahve ok byk lde azalmt.
Aslnda bir Dou icad olan eker, ilk kez Hindistan ve
randa rafine edilmiti. Kuzey Afrika, Msr ve Suriyeden Av
rupaya ithal ediliyordu ve Araplar tarafndan spanya ve Sicil
yaya da gtrlmt. Burada Bat Hint smrgeleri de iyi bir
frsat yakalamlard. Colbertin emriyle 1671 ylnda Fransz-
lar Marsilyada bir rafineri kurdular ve oradan smrge ekeri
ni Osmanl mparatorluuna ihra ettiler. Bat Hint kahvesi da
ha ac olduu iin Trkler eker kullanmaya baladlar ve t
ketim de ok byk miktarlarda artt. Msr ekeri kullanyor
lard ama Bat Hint ekeri ok daha ucuz olduu iin ksa sre
de Ortadou pazann ele geirdi. Bir Arap ya da Trkn XVI-
II. yy sonlarnda itii bir fincan kahve ve ekeri Avrupa s
mrgeleri retmi ve ithal etmi oluyordu. Yerel kaynaklar yal
nzca scak suyu salayabiliyordu ve XIX. yyda Avrupa irket
lerinin Ortadou ehirlerinde kurduklan yeni tesislerden son
ra bu da pheli oldu.
Batnn Ortadoudaki ekonomik egemenlii eitli biim
lerde desteklenmi ve devam etmitir. Ortadou rnlerinin

336
 DEM

Batya ithal edilmesi, koruyucu gmrklerce kstlanm ve ki

mi zaman de engellenmitir. Ancak Ortadoudaki Bat ticare
ti snrsz ve serbest giri salayan kapitlasyon sistemi ile ko
runmutur. Osmanllar dneminde, Kapitlasyon (Latince lis
te anlamna gelen; blm; capitula), Osmanl ve teki Msl
man hkmdarlar tarafndan Mslman lkelerinde Hristiyan
devletlerinin tebaalarna tannan iskan ve ticaret hakk aynca-
l iin kullanlrd. Onlar Mslman olmayan tebaann vergi
lerinden muaft. Bu gibi ayncalklar XIV-XV. yyda talyan de
nizci devletlerine verilmiti. Bu ayncalklar, XVI. yyda Fran
saya (1569), ngiltereye (1580) ve baka lkelere de verildi.
1580 ylndaki bir ngiliz kapitlasyonunda u hkmlere yer
verilmitir:2
.. .Mslman mparatoru Sultan Murad Han, ngiltere Kraliesi Eliza-
beth 'e dostluumuzu gstermek zere, Kralienin tebaasmn ve balknn
lkemizde gven iinde mallarm ve dier eyalarn byk ve kk ge
milerle ve karadan araba ve kervanlaryla getirebileceklerini, kendileri
ne bir zarar verilmeyeceini, kendi lkelerinin geleneklerine gre hibir
glkle karlamadan mal alp satabileceklerini... Burada yerleecek ya
da buradan geecek, evli olan ya da olmayan bir ngilizin kelle vergisi ya
da baka bir vergi demeyeceini... ngilizlerin arasnda bir anlamazlk
karsa kendi eliliklerine bavurabileceklerini... Bu anlamay ve kutsal
bar ngiliz Kraliesi koruduu ve uygulad srece bizim de aynsn
yapacamz bildiririz..

Bu iliki ticaretle birlikte baka eyler de ieriyordu. Ariv

dairesindeki pek ok belgeden birisi olan Sultan III. Muradn
1590 Hazirannda Kralie I. Elizabethe gnderdii mektubun
sonu yledir:3
Daima atmada olduun spanyol kafirlerine saldrdnda, Allah nn
yardmyla zafer kazanacaksn. Bizi gerektiinde ilerinden haberdar et
meyi ihmal etme. Allaha krler olsun ki, biz de bo durmayacak, z a
man geldiinde kafir tspanyollar rahatsz etmek iin gerekli nlemleri
alacaz ve mutlaka size yardm edeceiz.

337
MODERN A

Kapitlasyonlar, Mslman devletlerinin daha da zayflama

s ve Hristiyan komularyla ilikilerindeki deiiklikler yzn
den, balangta amalandndan daha ok ayrcalk ierir ol
mulard. XVIII. yy sonu ile XIX. yy banda bir Avrupa devle
tinin korumas mali ve ticari byk avantajlar salyordu ve bu
uygulama ok artmt. Daha da ileri gidilrek, Avrupa diplo
matik misyonlar kapitlasyon haklann ap koruma belgeleri
olan beratlar datmlard. Balarda bu belgeler, Avrupa kon
solosluklarnn yerel halk arasndan setikleri memur ve ajan-
lan korumak iindi ama ksa srede pek ok yerel tccara ve
rilir ya da satlr oldu. Onlar da korunmu ve ayncalkl bir sta
t kazanm oldular. Byle kt kullanm engellemek iin Os
manlI yetkilileri bouna uratlar. Sultan III. Selim, XVIII. yy
sonlan ile XIX. yy balarnda Avrupa devletlerinin konsolosla-
nyla ba edemeyince katlarak Mslmanlara deil ama Os-
manl Hristiyan ve Musevi tccarlarna berat verdi. Bu berat
larla belirli ticari, hukuki ve mali ayncalklar, baklklar ve
Avrupa ile ticaret hakk tannyordu. Osmanl tebaasn yaban
c tebaalarla neredeyse tmyle eit dzeye getirmeyi amal
yordu. Bu durum yeni bir ayrcalkl snfn ortaya kmasna
yol at. Osmanl Rumlar denizcilik yetenekleri ve olanaklany-
la giderek daha stn bir duruma ulatlar. Bu sistem XIX. yy
banda Mslman tccarlar arasnda da yayld ancak ok az
tccar faydalanabildi.
Tarih boyunca daha karmak ve hareketli yaps olan bir
toplumun ticari etkisiyle canlanan daha basit ekonomi rnekle
ri de bulunmaktadr. Ortadoudaki rnekleri deiikliklerden
faydalanan yabanclar ve ajanlard. Yabanc olanlar Avrupallar
idi, ancak Mslman lkelerde dini aznlklarn yeleri ba ak
trlerdi ve ounluk toplumu onlan marjinal bulurdu. Bu du
rumu, Trkede Avrupal yabanclar iin kullanlan Frenkler

338
 DEM

ve Avrupallam olan yerli Levanten nfus iin kullanlan tat-

lsu Frenkleri terimleri de gstermektedir.
XX. yy banda, aznlklarn ve yabanclarn mali konular
da arlklan olduka fazlayd. 1912 ylndaki bir listede, stan
buldaki krk zel bankacdan on ikisi Ermeni, on ikisi Rum, se
kizi Musevi ve bei Levanten ya da Avrupal idi. Yine baka bir
listede, stanbuldaki otuz drt borsacdan on sekizi Rum, alts
Musevi, bei Ermeni idi ve hi Trk yer almyordu.
Ermeniler, Rumlar ve Trk Musevilerini komulanndan ay
ran yalnzca dinleri deil, dilleriydi de. Arapanm konuuldu
u lkelerde byle bir ayrm yoktu. Museviler ve Hristiyan-
lar, Mslman komularyla ayn dili, Arapay, konuuyorlar
d. 1830lardan sonra Beyrut limannda ve evresinde yeni H
ristiyan ticari burjuvazisinin ortaya kp gelimesi bu durumun
bir sonucudur. Bylece yzyln ortalarna doru, renim gr
m, varlkl ve Arapa konuan yeni bir orta snf domutur.
Bu snfn Hristiyan kimlikleri yznden nemli bir toplumsal
ya da siyasi rol olmamt ama Arapay ok iyi kullandkla-
n iin Arap kltrnn canlanmasnda ok ciddi katklar ol
mutur.
Ortadou lkelerinde Bat szmasmm ikinci yolu, iktidar
ve etkinlik makamlanna gelen dini aznlklard. Ruslar, Kk
Kaynarca Antlamasnn ardndan Osmanl mparatorluunun
Ortodoks Hristiyan toplumu zerinde bir lde hamilik el
de etmilerdi. Nfusunun ounluu Ortodoks Hristiyanlar,
Yunan ve Balkan eyaletlerinden oluturuyordu ve bunlar Su
riyede ve Anadoluda nemli aznlklard. arlarn Ortodoks-
lar zerindeki hamilii, Ruslara Osmanl nfusunun nemli bir
unsuru zerinde byk etkinlik veriyordu. Benzer bir hamilii
sultann Katolik tebaas zerinde de Franszlar elde etmilerdi.
Saylan Ortodoks Hristiyanlardan az olmasna karn, nem

339
MODERN A

liydi. Lbnandaki nemli Manini kilisesi de aralarnda bulu

nuyordu. ngiltere, koruyacak bir dini aznlk bulamadndan,
Rus ve Fransz rakiplerine gre olduka avantajszd. Protestan
topluluklar, ngiliz, Amerikan ve Alman misyonerler tarafndan
saylan arttnlmaya allsa da, nemsiz derecede azd. Zaman
zaman ngiliz dileri bakanlan ngiliz korumasn Museviler ya
da Drziler gibi gruplarda yaygnlatrmay denemilerdir. Ben
zeri bir dezavantajl durumdaki, Protestan g olan Almanya,
bu durumu korumasn Osmanl mparatorluu'nun tamamna
genileterek avantajl hale getirdi.
Dini koruma eitli yollarla yaplyordu. Korunan dinde
ki Osmanl tebaasnn refahlan ve karlan korunuyordu. X3X.
yyda Osmanllarn gten dmesi ve Avrupallan kapit
lasyon sistemiyle oluturduklar zor artlar iinde bu neredey
se Osmanl iilerinin her alanna snrsz mdahale hakk an
lamna gelmeye balamt. Osmanl Musevilerinin ve Hristi-
yanlarnn eitim ve dinle ilgili gereksinimleri, misyonlar, okul
lar ve teki renim, kltr ve toplumsal kurumlar a ile gide
riliyordu. Bunlarn pek ou Hristiyan, bir blm de Muse
vi kurumlanyd ve laik olarak kurulan bazlar aznlklann ya
n sra, Mslman ocuklar da kabul ediyordu. Ortadoudaki
Bat okullarndan mezun olanlar, yksek renimlerini de Bat
niversitelerinde yapyorlard. XIX. yyn ikinci yansndan son
ra, Ortadou ehirlerinin bazlannda Bat kolejleri ald. Hami
devletin, kltrel, dolaysyla da siyasi ve ekonomik etkinlii
ni yaymasnda eitim, nemli bir yol oldu. Franszlar bu konu
da en baanl olanlard. Onlardan sonra da srasyla talyanlar,
ngilizler, Almanlar ve Amerikallar geliyordu. Rus giriimleri,
Ortodoks Hristiyanlar arasnda nemli olmakla birlikte, dier
lerine oranla daha azd. Bat misyonerleri, Mslmanlar iin
de birka mhtedi buldular ama slam hukukunda din deitir

340
 DEM

menin cezas lm olduundan, Hristiyan nfus arasnda da

ha baarl oldular ve baz Ermeni, Ortodoks ve dier Dou H-
ristiyanlan Katolikliin ve Protestanln bir mezhebinden te
kine getiler.
Kuds ve Filistindeki Hristiyan kutsal yerlerinin korunma
s, Avrupa devletlerinin dinle ilgi nem verdikleri baka bir ko
nuydu. Bu konudaki tartmalar, yerel kiliselerde yzyllarca
yaplmt. Bu konuda, Trkler hor gren ama ounlukla et
kin arabulucular olarak davranmlard. Byk devletlerin kili
selerinin koruyuculan olarak ortaya kmalanyla yerel tartma
lar da uluslararas atmalar haline geldi ve Krm Savan
karan nedenlerden biri oldu.
Kapitlasyonlar sayesinde Osmanl mparatorluu iinde
geni bir yetki alam ve gce sahip konsolosluk ve elilikler ko
rumay salyordu. Bunlarn kendi kanunlan, mahkemeleri, ce
zaevleri ve hatta postaneleri bulunuyordu.
Avrupa, Ortadoudaki eitim giriimlerinde askeri eitime
byk nem veriyordu. Avrupa'nn, askerlik sanatnn slami-
yetinkinden stn olduu sava deneyimleri ile grlmt.
Bu yzden, slam devletleri Avrupallan rencileri olmak zo
rundaydlar. Baz Avrupallar Osmanl mparatorluunda aske
ri uzman ve danman olarak uzun sre kalmlar ve nemli ba-
anlar kazanmlard. XVIII. yy sonlarna doru artk bu tr bi
reysel abalar yetersiz kalyordu. 1793 ylnn sonbahannda Pa
diah, bir mesajla Fransadan getirtmek istedii subay ve teknis
yenlerin listesini Parise gnderdi. Birka yl sonra stanbuldan
Kamu Gvenlii Komitesine daha uzun ikinci bir liste gnde
rildi. 1796 ylnda yeni Fransz elisiyle birlikte bir grup Fransz
askeri uzman geldi. 1798-1802 savanda, Osmanllar ve Fran
sa kar taraflarda olduklar iin bu ibirlii sona erdi ama daha
sonra mttefik olduklarnda yeniden balayarak 1806-1807de

341
MODERN A

Rus ve ngilizlerin atklar savala en st seviyeye ulat.

Reformcu sultan II. Mahmudun, 1830larda silahl kuvvetle
rini modernletirmek zere Batl devleerden yardm isteme
siyle yeni bir giriim balad. 1833 ylnda bir Prusya askeri he
yetinin, 1838 ylnda da bir ngiliz denizcilik heyetinin gelme
siyle XIX. yy sresince ve XX. yy balarna dek devam edecek
bir iliki balad.
Daha nceleri buna paralel bir gelime, Msrda Osmanl va
lisi Mehmed Ali Paann bamsz bir beylik yaratmaya al
masyla balamt. Mehmed Ali Paa da zellikle Fransz olmak
zere tek tek yabana askeri ve teknik uzman toplamt. Napol-
yonun son yenilgisinden sonra 1824 ylnda, askeri personelin
ounun bota olduu Fransadan daha sonra gelmeye devam
edecek heyetlerin ilki olarak bir askeri heyet getirtmiti.
Avrupa gler merkezinden uzaktaki randa deiiklik da
ha yava olmutu. ngiltere ve Fransa, Avrupa politikasna ilk
kez Napolyon dneminde karm olan rann ordularm eit
mek zere ilk olarak 1807-1808de, daha sonra 1810da heyet
ler gndermilerdir. Sonrasnda da orduda eitmen olan Rus,
talyan ve Fransz subaylarn etkileri snrl olmutur. XX. yya
dek ran ordusunun modernlemesi balamamtr.
Genellikle askeri eitimciler bata ngiltere, Fransa ve Prus
ya, sonra da Almanya olmak zere Bat Avrupadan gelmitir.
Eitmenlik yapan baz talyanlar da olmutur. Amerikan Sa
va bitince lkelerinde kendilerine gerek kalmayan baz Ame
rikal subaylar, mesleklerini Msrda srdrmlerdir. Eitmen
ya da damman olarak Ruslarm ortaya kmalar ancak XX.
yyda grlr.
Askeri eitimin sonulan nemlidir. Ortadoulu renciler
Batnm kara ve deniz harp akademilerine giderken, Batl su
baylarda Ortadou kurmay okullarnda retmenlik yapm

342
 DEM

lardr. Batllar danman ve zaman zaman da subay .olarak is

tihdam edilmi ve Batdan malzeme, silah ve teknoloji ithal
edilmitir. 1950ierden sonraki neme ve dzeye ulamamakla
birlikte bu sre, XIX. yy ve XX. yy balannm g politikalar
asndan ok nemlidir.
Avrupa devletleri, XIX. yyda uluslararas ticaret ve mali
ye ana girmeye balayan Ortadounun ekonomik i ilerine
dorudan kanr olmulardr. Bu durumdan kaynaklanan dei
iklikler de Ortadoudaki hayat her ynyle etkilemitir.
Yzyllardan beri ihmal edilen tarm alanlarnn geniletil
mesi bu deiikliklerden biri olmutur. Genileme, gvenlik
artlan geniletilip toprak tekrar kazanlarak ve baz yerlerde
yaygn sulama sistemleri kullanlarak kolay olmutur. hracat
amacyla ipek, pamuk, ttn, kahve, haha, hurma, arpa ve
buday gibi rnler ekilmitir. te yandan tarmn geim yeri
ne gelir salamak iin yaplmas ve bununla birlikte hukuk sis
temindeki Batllama toprak sahipliinde nemli deiikliklere
yol am, toprakta airet ya da ky sahiplii azalarak Avrupa
tipi mlkiyet artmtr. Bunun iin ihtiya olan sermaye, yurtd-
mdan yatrm ya da bor olarak gelmi, kapitlasyonlar aracl
yla devlet denetiminden korunan Avrupa irketleri, Ortadou
lkelerinin kaynaklannn kullanmna hakim olmulardr.
Yabanclann uzmanl ve giriimcilii hizmetlerin gelime
sinde nemli bir rol almtr. Bunlar rnek olarak, Dou Akde
nizin balca limanlan. Msr, Trkiye, Suriye ve Irak demiryol-
lan, telgraf, belediye tamacl, su, gaz, byk ehirlerdeki
elektrik ve telefon verilebilir.
Karadeniz ve Ege Denizine stanbulu yerel buharl vapur
irketleri balyorsa da, Avrupa ile ilk ba yabana denizyollan
ile kurulmutur. 1825 ylnda almaya balayan bir Avusturya
irketinden sonra, Osmanl ve Avrupa limanlan ile mparatorlu

343
MODERN A

un eitli limanlar arasnda tamaclk yapan Fransz ngiliz,

Rus ve talyan denizyolu irketleri gelmitir. 1837 ylnda yeni
bir nemli gelime olmutur: Avrupa, ngiliz vapur seferleri ara
clyla Sveyten skenderiye ve Hindistana nce posta, son
ra rn ve insan tamaclyla balamt. Balangta buhar
l vapurlarla i sularda ve arabalarla yeni alan karayollarnda
tama yaplyordu. 1851 ylnda Msr deniryollannm yaplma
s ve 1869 ylnda Svey Kanalmn almasyla Msr, yeniden
Avrupa ile Gney Asya arasndaki balca, yol ve dnya trafii
nin nemli bir noktas olmutu. ran, o yllarda Hazar Denizi ve
Basra Krfezinde balayan buharl vapur seferleriyle Rusyaya
da Bat Avrupaya da biraz daha yaklamt.
Avrupa'nn mali nfuzu, Krm Sava srasnda yeni bir d
neme girdi. XVIII. yy sonu ve XEX. yy banda Osmanl hk
metleri i borla para salamaya alyorlard. Krm Savann
olanaklan ve gereksinimleriyle, Avrupa para pazarlarndan ye
ni bir tr bor almaya yneldiler. lk olarak 1854 ylnda Lond
radan yzde alt faizle milyon sterlin bor alnd; sonraki yl
da yzde drt faizle be milyon sterlin bor alnd. Daha son
ra 1854-1874 yllar arasnda yaklak olarak her yl alnan d
borlar toplam iki yz milyon sterline ulat. Bu dnemde bl
gede nemli banka faaliyetleri de olmutur. nceki yirmi otuz
yl iinde, hem ngiliz hem de baka zel bankaclar eitli Ak
deniz limanlarna yerlemilerdi. 1850lerden sonra nemli ge
limeler oldu. Ortadouda Msr Bankas (1855), Osmanl Ban
kas (1856), ngiliz-Msr Bankas (1864), byk ngiliz, Fransz,
Alman ve talyan bankalarnn ubeleri ile bakalar kuruldu.
Tm Avrupallara ait olan bu bankalar, Ortadounun mli
yesine hakim durumdaydlar. I. Dnya Savandan sonra ala-
bilen gerek Trk, ran, Arap ve Msr bankalarnn toplam ma
liye ilerinin nemli bir blmn denetim altna almalan da

344
 DEM

ancak kinci Dnya Sava sonrasnda olmutur.

Trkiye riskli ve gsz grld iin ounlukla bor
lar ok ar artlarla veriliyordu. Genellikle para bte a
nn kapatlmasna ya da ekonomik olmayan kalknma projele
rine harcanyordu. Bu nedenle 6 Ekim 1875 tarihinde ekonomi
si ken Osmanl devleti anapara ve faizleri deyemedi. Avru
palI alacakllarn temsilcileriyle yaplan grmelerin ardndan
20 Aralk 1881 fermanyla yabanc alacakllara kar sorumlu ve
onlarn ynetiminde olan Dyunu Umumiye daresi kuruldu.
Grevi Osmanllarn kamu borlarnm denmesi iin borcun
tamam denene dek Osmanl devletinin gelirlerini tahsil et
mekti. Dyunu Umumiye daresinde 1911 ylnda 8931 kii a
lyordu. Bu say, Osmanl Maliye Nazrhnda alanlarn sa
ysndan oktu. Benzer bir iflas yaayan Msrda 1880 Likidas
yon Yasas ile Msrn toplam gelirinin yans Msr hkmetinin
ynetim harcamalar, yars da borlarn denmesi iin ayrld.
ki lkede de bu yzyln ilk yllarnda yeni bor anlamalar
yapld ama bu kez de alacakllarn yatnmlann korumak iin
kurulan baz kurumlar parann tmnn ya da nemli bir ks
mnn verimli bir ekilde kullanlmasn salamtr.
Bu deiiklikler olurken, Avrupal giriimcilerin, onlarn ya
banc ve aznlk temsilcilerine karm halkn byk blmnn
durumu pek deimemiti. Yalzca bir tek konuda nemli bir
deiiklik olmutu. Yzyllardr yaanan gerileme ve durgun
luun ardndan, XIX. yyda nfusta ciddi bir art olmaya ba
lanmt. u veriler bunu aka gstermektedir. stanbul, Ana
dolu ve Adalarn nfusu 1831 ylnda 6.500.000, 1884 yln
da 11.300.000 ve 1913 ylnda 4.700.000 kiidir. Msrn nfusu
yaklak olarak, 1800 ylnda 3-500.000, 1846 ylnda 4.580.000,
1882 ylnda 6.800.000, 1897 ylnda 9-710.000 ve 1907 ymda
11.290.000.kiidir. Krsal kesim ve ehir nfusunun yaam stan-

345
MODERN A

dartlannda fazla bir gelime olmad gibi gerileme olmutur.

Toplumsal adan st snflardaki Batllamaya paralel olarak
alt snflarda gelime olmamas, eski sistemde onlar birbirine
balayan ykmllk, sadakat ve ortak deerler an zayfla
tarak yeni atmalara ve liderliklere yol amtr.
Hristiyan Avrupa ile karlatrldnda, Osmanl mparator-
luunun siyasi, askeri ve ekonomik adan gsz olmas ko
nusunda birok aklamalar vardr. Byk keiflerden sonraki
dnemde, Bat dnyasmda gerekleen byk ilerlemeler ve
bunlarn sonucundaki teknolojik, toplumsal, siyasi ve ekono
mik deiikliklerden slam dnyas etkilenmemitir. Avrupa'nn
ilerlemesi tek bana yeterli bir aklama deildir. Osmanl top
raklarnda da pek ok gszlk belirtileri bulunmaktadr. Bir
tarafta, Avrupa devletleri yeni rollerinin devam iin g ve ser
vet kazanrlarken, dier tarafta padiahlar glerinin tamam
n bakentte vezirlerine ve saray erkanna, tarada ise zerk ve
miras yoluyla baa gemi olan yneticilere kaptryorlard.
Gleri bu ekilde erirken, dier yandan da vergilendirme
ve toprak mlkiyeti sisteminde nemli deiimler oluyordu.
Osmanllar'n geleneksel dzenine gre tmar sahibi olan sipa
hiler, mali ve askeri bakmdan toprak datm sisteminin mer-
kezindeydiler.
XVI. yy balarnda ve ortalarnda sipahi sistemi en st sevi
yesine ulamt. Ancak sonralar, XIX. yy balarnda yok olana
dek gerilemeye devam etmilerdir. nemini yitiren sipahilerin
yerlerine, krsal kesimde mltezimler, sava alanlarnda ise d
zenli askerler gemitir. Sipahilerin azledilmeleri ya da lmele
ri nedeniyle boalan tmarlar, yeni sipahilere verilmemi, m
liyeye daha ok vergi geliri salamalar iin tekrar imparator
luk topraklarna katlmlardr. Ne var ki, genellikle bu gelir
ler dorudan devlet memurlarnca toplanmyor, ilk zamanlar

346
 DEM

da yllk bir tutar zerinden bir mltezime satlyorlard. Daha

sonralar iltizamlarn ktye kullanmalaryla sreler uzam ve
sonunda da malikane sistemi ortaya kmtr. Bu sisteme gre
teorik olarak belirli bir sre iin vergi toplanyordu ama uygu
lamada mr boyu sren ve satlabilen ya da miras olarak ka
labilen bir sistem ortaya kmtr. Bu sistem, XVII. yy sonlar
na doru imparatorluk eyaletlerinin ounda yaylarak, XVIII.
yyda, yok edilmeye allmasna ramen, genel bir uygulama
haline gelmitir.
Tarann asl hkmdarlar haline gelen ayan asndan ma
likane sistemi, ekonomik bir temel olmutur. Merkezi hkme
tin gsz oluu ve eyaletlerin denetimini kaybetmesi, ayann
siyasi g kazanmasn, hatta kimi zaman zerk yerel hkm
darlar haline gelmelerini salamt. ltizamlar, devletten satn
alma ya da ba yollaryla, zaman zaman da otoritelere kar
klarak el koyma yoluyla toprak mlkiyeti haline getirilmiti.
Ayan, zengin toprak sahipleri, tccarlar, bu iin askerlikten
daha krl ve daha az tehlikeli olduunu dnen sipahiler, sa
rayda ve haremde alanlar gibi farkl kkenlerden geliyordu.
Artk ayan, devletin tand ve kendi temsilcilerini ve liderleri
ni seen, mlkiyet sahibi bir snf olmutu.
Ayann ekonomik gc arttka, yasa ve dzenin srdrl
mesi ilevlerini de elde etti, silahl gler oluturdu ve bazla
r belirli blgelerin irsi yneticileri oldular. stanbul hkmeti
de bu gelimeler karsnda baz tara ehirlerinin idaresini ve
tara ilerini ayana brakt. Ayanm byyen gcnden ekinen
sultan ve hkmeti, 1786 ylnda, onlar ehir ynetimlerinden
azledip yerlerine yeni yneticiler getirmek iin uratlar ama
ksa sre iinde bu abalarndan vazgeerek ayanm ynetimi
ni kabul etmek zorunda kaldlar.
Artk, ayan bir tara beyi ve kadsndan daha fazlasyd. Ana

347
MODERN A

doludaki yerel beyler XVIII. yy balarndan sonra, ok geni

arazilerin denetimini ele geirmilerdi. Derebeyi olarak adlan
drlan bu beylerin kkenleri farklyd. Aralannda nceleri mer
kezi hkmetin tara memurlar olanlar ve blgenin nde ge
len ailelerinin ocuklan bulunuyordu. Derebeyleri, merkezi
hkmet tarafndan hogrld, kimi zaman da tannd ve ba
badan oula geen zerk beylikler kurarak padiaha itaatle de
il, bir tr vasallkla balandlar. Savalarda sultann teki bir
likleri ile birlikte hizmet ettiler. Padiah ordularnn byk b
lm zaten bu yan feodal askerlerden oluuyordu. Babali bun
lara mfetti ya da vali unvanlan veriyordu ama onlar aslnda
kendi topraklarnda bamszlard. Anadolunun neredeyse ta
mam XIX. yy banda eitli beyliklerin elindeydi. Yalnzca Ka
raman ve Anadolu beylikleri stanbulun dorudan ynetimin
de kalmlard.
Benzeri bir gelime Balkan yarmadasnda da yaanmt.
Vidin valisi Pazvanolu Osman Paa ve Yanya valisi nl Te-
pedelenli Ali Paa gibi yerel liderler denetimi ele geirmiti ve
kendi ordularm oluturup kendi vergilerini topluyorlar, ken
di adlarna sikke bastnp yabanc devletlerle diplomatik iliki
ler iine giriyorlard. Ali Paamn sivil memurlarnn ve askerle
rinin ounluu Rumdu. Bylece onlar da bamszln tadn
ve ona kavumak iin gereken beceriyi kazanyorlard. mpa
ratorlukta Arapa konuulan blgelerden Msr, neredeyse t
myle zerk olmutu. Gney Suriyede ve Irakta merkezi h
kmetin atad valiler, bamsz hanedanlar gibi hareket edi
yor, hatta feodal beylerle ve yerel airetlerle iktidar savalan-
na giriyorlard. Arap yanmadasnda zaten hi yerlememi olan
Osmanl otoritesi, imdi de Vahabi dini hareketi tarafndan ba
a getirilen Suudi Hanedammn tehdidindeydi.
XVIH. yyda saraya ait Enderun okulunda, imparatorluun

348
 DEM

yneticileri ve valileri byk oranda yetimeye devam'ediyor-

du. Bu okulda Kafkas kleler ounluktayd. Ancak buradan,
Kafkasyallarn bir zamanlar Balkan kkenlilerin tmyle y
netici sekinler arasna girdikleri anlalmamaldr. ounluu
yerini korumu olsa da gemite kleliin geerli olduu teki
alanlardaki gibi, sarayda da Mslman tebaaya yer alyordu.
Devirme ynteminin braklmasndan sonra, yeni kan ancak
Kafkas klelerden salanyordu. Devlete hizmet edecek uygun
kiilerin says yetersiz olduu iin, nceden bu yana birtakm
unsurlan ayran engeller klerek siviller gemite askeri ve
idari kle sekinlerinin makamlar olan tara valiliklerine, hat
ta sadrazamlklara atanmaya balad.
XVHI. yy'da Osmanl sistemindeki sivil meslek yaps, o
unlukla devirmelerin soyundan gelenlerin alnd brokrasi
ve topluca ulema olarak adlandrlan dini hiyerari olmak ze
re iki trd. Genellikle tm hizmet alanlannda kariyer ve mes
leklerin miras yoluyla geme eilimi vard. Bu eilim zellik
le de genel gvensizlik dneminde, aile mallann korumak ve
miras brakmak iin slam dini vakflar yasasn kullanan ule
mada vard. Daha 1717 ylnda usta gzlemci Lady Mary Wort-
ley Montagu bu konuya deinmitir:4
Bu kiiler hukukta da, dinde de eit lde uzmanlamtlard ve iki bi
lim birbirine karmt .-Tm krl iler ve din kurumugelirleri impara
torluun gerekten nemli olan bu kiilerinin ellerindeydi. Halktnn ge
nel mirass olmasna ramen Byk Senyr, onlarn paralarna ve top
raklarna dokunamazd ve bunlar kesintisiz biimde onlarn ocuklar
na miras kalrd. Bu durum, imparatorluun tm bilimine ve neredeyse
servetinin tamamna sahip, bu insanlarn glerini gstermektedir. Dev-
rimlerin aktrlerinin askerlerken, aslnda gerek yazarlar bu kiilerdir.

Padiah bu yeni snfa tarann denetimini brakyor ve mer

kezi gc de onlarla paylamak zorunda kalyordu. Bu baba
dan oula geen mlk sahibi ve ynetici snfn oluumunu

349
MODERN A

Osmanl sultanlar nlemeye altlarsa da baarl olamadlar.

Bu gszlk dneminde, vergi toplayan, adalet datan, top
raa sahip olan, taraya, sonuta da bakente ve hkmdara
hakim olmak amacyla birbirleriyle arpan yeni unsurlar or
taya kmtr.
Osmanl tarihinin bu aamasndaki bu gruplar kesin ola
rak tehis edilip tanmlanamamlardr. stanbulda XVII. yy so
nu ve XVIII. yyda meydana gelen olaylan etkileyen gruplarn
ve karlann atmalan ok net olmamakla birlikte grlebil
mektedir.
Sonralan Babali olarak anlan sadrazamlk makam, bunlar
dan biridir. Sadrazam, padiahn ve mparatorluk Konseyinin
gerek gc zayfladka, otoritenin ve hkmetin etki merke
zi haline gelmitir. Sadrazamn altnda gl bir ortak mesle
ki ball olan geni bir brokrasi kadrosuyla st dzey me
murlar hiyerarisi yer alyordu. Genellikle bu makamlara, ba
kentin, kkenleri Balkanlara kadar giden byk ynetici aile
leri sahip olmutur. Aynca bu makamlar, bakentin ve tara e
hirlerinin eitim grm, zgr Mslman nfusu asndan da
bir meslek kapsyd.
mparatorluk saray, vezirliin byk rakibiydi. Mirasla ora
da da bir toplumsal grup oluuyordu, ancak Afrikadan ve Kaf
kasyadan gelen yeni klelerin gl etkinlikleri devam ediyor
du. Afrikallar genellikle hizmet ilerinde bulunurlarken, ha
dmlar byk gleri olan makamlara kabiliyorlard. Bir ha
dm olan Kzlar Aas, Osmanl saraynn en etkin kiilerinden
biriydi. Saray ahalisi hkmdann yanma girebilmek iin de
netimi elinde tutar ve imparatorlukta byk iktidara ulaan
lar kendi adaylarn sadrazamla getirebilirlerdi. Bu saray ege
menlii dnemleri, vezirlie lml bakan tarihilerce cariyeler
ve hadmlar ynetimi olarak adlandrlmtr. Yine bu tarihi

350
 DEM

lere gre saray mensuplar ve adamlar agzl, sorumsuz ve

bencildir.
ktidar mcadelesi, Babali ve saray brokratlar ile saray er
kan arasnda basit bir atma eklinde grlrse, konu ok
basite indirgenmi olacaktr. Taraflar kendi ilerinde birtakm
fraksiyon ve kliklere ayrlmt. Bunlar bazen aralarndaki s
nrlan kaldran geici koalisyonlar yaparlard. Bu mcadelede
etkileri olan dier kar gruplan arasnda yer alanlardan baz-
lan unlardr: Kendi karlan ve politikalan olan bamsz ku
rumlar; tara ve merkez brokrasisi, yenieriler ve dini hiyerar
i; ounluunun stanbulda ok paraya sahip ajanlar bulu
nan tara ayan ve beyler; tccarlar ve ounluu Rum olan si
yasetten uzak tutulmalanna ramen sarayda da, Babalide de
ortaklan olan maliyeciler; nemleri ve saylan azalmasna ra
men, hl belirli kritik dnemlerde rol alabilen feodal sipahi
kalndan.
Dnemin birok gzlemcisine gre, saray erkam ve brok
ratlar, zgr doanlar ve kleler, Rumeliler ve KafkasyalIlar h
kmet mekanizmasnn denetimine hakim olmaya uratklan
srada, mparatorluk lmek zereydi ama lmedi. mparator
luk, XVIII. yyn en karanlk gnlerinde dahi Mslman toprak
larnn neredeyse tamamnn yabanclann ya da yerel rakipleri
nin eline gemesine engel olacak gc buldu. mparatorluun
bakentte ve tarada hizmet verecek ve onu kendi dzensizlik
ve danklnn en kt sonularndan kurtaracak namuslu ve
sadk kiiler bulmay srdrebilmesi ok daha artcdr.
XVIII. yy sonuna doru artk sultan ve danmadan yaanan
bunalmn farkna varmlard. mparatorluun direnci, eyalet
lerdeki isyanc liderlere kar ksa sreli bir hkmranlk sa
lamaya yetse bile, otorite daralmasn ve toprak kaybm engel-
leyemiyordu. Avusturya ve Rusyaya kar kazandklan kk

351
MODERN A

zaferlerin kendilerinin gl olmalarndan kaynaklanmad

n, dmanlannn aralarndaki endie ve anlamazlklara, Fran
sadaki yeni kankln yol a korku ve Prusya yaylmacl
na bal olduunun bilincindeydiler.
 16. BLM

E t k i v e T epk i

Yzyllardan bu yana Mslmanlarn tarihi bak alann-

da, Allahn gereini tm insanla kazandrmak gibi kutsal
bir grevleri vard. Ait olduklar slam toplumu Allahn ama
cnn dnyada somutlatrlmas, slam hkmdarlar da, Hz.
Muhammedin miraslan ve Allahtan getirdii mesajn beki
leriydi. Onlar Allah tarafndan, eriat uygulamak ve egemen
olaca alan geniletmekle grevlendirilmilerdi. Teorik olarak
bu srecin bir snn bulunmuyordu. XVI. yyda Mslmanlarn
Amerika ile ilgili yazd ilk ve uzun bir zaman tek olan kitabn
Trk yazan, Avrupann Yeni Dnya adn verdii keif ve fet
hinden sz etmi ve orann slamiyet ile aydnlanarak Osmanl
topraklanna katlacan umut ettiini yazmtr.
Mslman devleti ile kafir komular arasnda zorunlu ve
devaml olan bir sava durumu sz konusuydu. Bu durumun
sona ermesi gerek dinin egemenlii ve dnyann tmnn s
lam olmasyla mmkn olacakt. Gerein ve aydnlanmann
tek sahibi olan slam devleti ve toplumunun evresinde, dinsiz
lik karanl ve barbarlk vard. Allah'n toplumunu gzde tut
masnn gstergesi, Peygamber zamanndan itibaren dnyada
g ve zafer kazanmalanyd.
Osmanllarn slam ordularnn Hristiyan dnyasnn kalbi
ne girdikleri XV-XVI. yydaki byk baarlan Ortaa mira
s bu dnceyi desteklemi ve XVIII. yydaki geici ama et
kileyici zaferleri de tekrar canlandrmt. Artk koullarn Ms
lman devleti yerine Hristiyan dmanlarnca belirleniyor ol
duu yeni durumu ve devletin varln srdrmesinin Hristi

353
MODERN A

yan devletlerin yardmna ve iyi niyetine bal olmasn Msl

manlarn kabul etmeleri ve bu duruma uyum gstermeleri ol
duka ac ve yava olmutur. Tm tartmalann en kesin sonu
cu sava alarundaki yenilgidir. Osmanllarn ilk yenilgisini gs
teren Karlofa Antlamas imzalandktan sonra, Osmanl yne
ticileri Bat yntemlerini aratrma ve taklit etme almalanna
girimilerdir.
Trkler, balangta sorunu askeri olarak grp askeri
zmler aramlardr. Sava alanlarnda Hristiyan ordulan onlar
dan stn olduu iin onlann tekniklerini, eitim yntemlerini
ve silahlarn almak faydal olacakt. XVIII. yyda Osmanl h
kmeti Avrupa sava yntemleri iin okullar ap Trk subay
lar iin Avrupal eitmenler getirtmiti. Zaman iinde bu k
k balang, ok byk deiikliklere yol amt. Eskiden
dinsiz ve barbar Batllardan nefret etmek zere eitilen gen
Mslmanlar, artk onlar retmen olarak kabul etmi ve on
lann dillerini renip kitaplarm okumak zorunda kalmlard.
Gen Trk subay adaylan, XVIII. yy sonlarnda, istihkam ve
topu okullanndaki dersleri iin rendikleri Franszcay ba
ka kitaplan okumak zere de kullanmlardr. Okuduklan ki
taplarda karlatklan baz dncelerin topu retmenleri
nin rettikleri her eyden ok daha patlayc olduunun far
kna varmlard.
Askeri reformlardan sonra, iki dnyay ayran engellerden
baka eyler de olmutur. Trklerin uzun zamandr matbaa
ya kar srdrdkleri direni 1729 ylnda krlarak bir matbaa
kurulmas izin kmtr. 1742 ylnda kapatlan matbaa on ye
di kitap baslmt. Bu kitaplar arasnda, Avrupa ordulannn as
keri sanatlan ile ilgili bir aratrma ve 1721 ylnda Fransada el
ilik yapm olan bir Trkn Fransa ile ilgili olarak yazd ki
tap vard.

354
 ETK VE TEPK

Batnn kltrel etkinlii olduka azalm durumdayd. ev

rilen kitap says ok azd ve ou askeri ve siyasi konularday
d. te yandan, Avrupa ihracat Trklerin zevklerini koullan
drmaya balamt. Dini mimaride, Osmanl imparatorluk ca
milerinde bile Avrupann etkisine rastlanyordu. Bir toplumun
doas, durumu ve kendini alglay biimi ile ilgili pek ok ey
mimarisinden anlalabilir. Modem New Yorkun gkdelenle
ri, eski Msr'n piramitleri ve tapnaklar gibi, stanbulun b
yk camileri de genileyen ve mreffeh bir toplumun kendine
gvenini ve gcn anlatmaktadr. Her eyden nce Osman
lI mparatorluu da, Ortadoudaki selefleri gibi bir slam dev

leti olduundan, karakteristik ve ihtiaml binalarnn istisna

s olmakszn tamam ibadet yerleriydi. Yzyllar boyu sultan-
lann yaadklan Topkap Saray bunlara oranla daha az ne
mi olan bir yapyd. Geni bir alan kaplyordu, byk lksleri
vard ama aslnda her biri gsterisiz olan bir dizi kk bina
dan oluuyordu: Tahta kan yeni bir sultam kutlayan halkn,
vnme Padiahm, senden byk Allah var! eklindeki hay-
knlan phesiz bu ruhu yanstyordu.
Bu durumdaki byk bir deiim, 1755 ylnda Kapal ar-
nn giriinde ina edilen Nuruosmaniye Camisi ile balam
tr. Genel olarak bu bir Osmanl imparatorluk camisidir ama
sslemeleri talyan barok stiline benzemektedir. Osmanl dev
let ve toplumunun merkezindeki bir imparatorluk camisinde,
Gotik bir katedralde arabesk sslemeler olmas kadar art
c olan yabanc sslemeler, azalmaya balayan kendine gve
nin ilk iaretidir.
XIX. yyda bu tr iaretlerden daha pek oklan grlm
tr. En ilginci olan, 1853 ylnda ina edilen Dolmabahe Sa-
raynda iki deiiklik gze arpar. Bunlardan ilki, sultanlann
ve mimarlarnn kaynaklarn harcadklan ve d dnyay etki

355
MODERN A

lemek istedikleri yerin artk bir cami yerine, saray olmasdr.

kincisi de, Osmanl binalarn tanmlayan geleneksel deerle
rin, standartlann ve zevkin tam anlamyla yklmasdr. Dolma-
bahe Saray o dn pastas mimarisiyle, ar sslemeleriyle,
Avrupadan ithal edilme konu ve stillerin muhteem birleimiy
le, XIX. yydaki reformlarn amalarn ve nereye yneleceini
arm anlaynn bir gstergesidir.
Batnn etkisi ok azd ve Avrupa'nn dnceleri halkn ok
az bir blmyle snrl durumdayd. Bu snrl mdahale bi
le kstl olmu ve bazen de 1742 ylnda ilk Trk matbaasnn
kapatlmasna neden olan gerici hareketlerle tersine dnm
t. Askeri yenilgi tetikleyici olmusa da, Osmanllarm bir ekil
de ayakta kalmay baardklan, bazen zaferler bile kazandk-
lan XVIIL yy sresince bunun etkisi azalmt. Bu tahrik, K
k Kaynarca Antlamas ile Krm'n elden karlmas ve Fran
szlarn Msr fethetmeleriyle daha byk bir gle yenilen
mitir.
XIX. yyn bandan itibaren, Osmanl mparatorluu top
rak btnlne ynelik yeni bir tehditle kar karya kalm
t. Snrlarna doru yryen yabanc devletlerden sonra, im
di bir de lkenin eitli yerlerindeki yerel liderler ve hareket
ler zerklik, hatta bamszlk peindeydiler. Bunlardan bazlan
XVIII. yyda ortaya km olan eilimin, ayann, derebeylerinin
ve valilik olarak gnderildikleri eyaletlerde kendileri iin birer
beylik kapm itaatsiz paalarn kazandklar blgesel zerk
liklerin devam niteliindeydi. Osmanl imparatorluk hkme
tinin bakentin otoritesini tekrar kurma abas direnile kar
land. Osmanl direniileri balangta ciddi baarlar elde et
tiler. 1808 ylnda stanbulda, derebeyleri ve ayann kurduu
bir koalisyon ile merkezi hkmet yetkilileri ortak bir destek
anlamas imzaladlar. Bu anlamay tahta yeni km olan Os-

356
 ETK VE TEPK

manii sultan II. Mahmud istemeden de olsa onaylayarak, XIX.

yy balannda, mparatorlukta feodal ayrcalklar ve blgesel
zerklikleri tanyan bir belge imzalamak zorunda kalmt.
Sultan imparatorluun merkez eyaletlerinde otoritesini ya
va yava tekrar kurarak glendirmeye balad ama uzak eya
letlerde bunu yapmak ok zor oldu. Arabistan, Irak, Lbnan ve
zellikle de Msr olmak zere Arapa konuulan lkelerde ba
z bamsz yneticiler gerek denetime sahip olmak iin u
raarak, Osmanl hkmdarna szde ballklarn bildirmek
le yetindiler. 1805-1848 yllan arasnda, Msr valilii yapan n
l Mehmed Ali Paa, Osmanl sultanna kar diplomatik ve as
keri bir mcadeleye balad. Avrupal devletlerin mdahale
si zafer kazanmasna engel oldu ama Msr zerk ve babadan
oula geen bir beylik yapmay ve modernleme yoluna sok
may baard. Ondan sonra yerine geenler de XX. yy ortalar
na dek Msrda hkm srdler. Osmanl mparatorluumdaki
yan monarik statlerini belirtmek zere birka kez unvanla-
nnda deiiklik yaptlar. Srasyla paa, hidiv, sultan ve sonun
da da bamszlklarn ilan edip nce Osmanl, sonra ngilte
re hkmdarlaryla eidiklerini gstermek zere kral unvanla
rn kullandlar.
XVIII. yy sonlarndan XX. yy ortalarna dek Ortadouda yz
elli yl sren Bat etkisi ve egemenlii yaamn her dzeyinde
ok nemli deiimlere neden olmutur. Bu deiimler bir l
de Batl hkmdarlarn ve danmanlarn eylem ya da m
dahaleleri sonucunda olmutur. Ancak bunlar politikalarnda
dikkatli ve muhafazakar olmak iin zen gstermilerdir. En
nemli deiim Batllardan ok Ortadoulu Bat yanllar sa
yesinde olmutur.
Ortadou hkmdarlarnn ekonomik alandaki dorudan
katklar ok az olmutur. Baz lkelerde, zellikle Msr ve Os-

357
MODERN A

manii mparatorluunda, hkmetler Bann g ve servet

anahtar olarak grdkleri hzl ve zorunlu sanayileme yoluy
la devlet denetiminde ekonomik kalknma planlan uygulama
y denemilerdir. Bu planlar, XIX. yym ilk yansnda ok byk
oranda ortaya konmu ama srekli etkili olmamtr. XIX. yyn
ikinci yansnda, hkmetler sulama tesisleri, ulam ve iletiim
gibi alanlara nem vererek retken ekonomik faaliyetleri zel
teebbse brakmlardr. Bu yaklam, tarm dnda, giriimci
lii yabanclara ve aznlklara brakmak anlamna gelmektedir.
Ortadou hkmetlerinin abalarnn askeri modernletirme
ve idari merkezileme olmak zere iki nemli amac vard. i
ce gemi bu tasarlarla, hkmetin ieride muhaliflere ve ayn-
lklara, danda da glenmeye devam eden dmanlara kar
otoritesinin tekrar kurulup glendirilmesi amalanyordu. H
kmetler bu sonulara ulamak zere ok aynntl bir reform
program balattlar.
Reform, Avrupann silahl gcnn egemenliindeki dn
yada ayakta kalabilme zorunluluu nedeniyle askeri alanda
balad. Ne var ki, modem ordular kurmak yalnzca eitmen tu
tup silah alarak stesinden gelinecek bir eitim ve tehizat so
runu deildi. Modern ordular iin bir idari reform,- eitim gr
m subaylar ve bir eitim reformu; orduya malzeme salaya
cak fabrikalar, yani bir ekonomik reform; askere verecek para,
yani uzun vadeli mali yenilikler gerekiyordu.
Askeri reformculann amac, uzun sredir slamiyet ile H-
ristiyanlk ayran engelde yalnzca bir gedik aarak buradan
gdml ve kstl bir ak gerekletirmekti ama kontrollerin
den kan bir sel meydana getirdiler. Avrupa silahlarn ve te
hizatn getiren kiiler yanlarnda, eski dzeni sarsacak Avrupa
dncelerini de getirdiler. Diplomasi, ticaret, eitim ve baka
yollarla gelien kiisel iletiim bu yeni dncelerin yaylmas-

358
 ETK VE TEPK

m salad. Zamanla Ortadoulularn daha ok yabanc dil

renmeleri, evirilerin artmas ve bunlarn matbaa sayesinde o
altlp datlmas ve 1820 ylndan itibaren haftalk, daha son
ra da gnlk gazetelerin kmasyla bu dnceler daha byk
bir alana yayld.
Yzyllardr sren stnlk inancnn Batl silahlarn etkisiy
le paralanmas slam toplumunda derin bir yara at ve ilk ifa
desini reform hareketlerinde buldu. Reformlar, Mslman or
dusunun, bylece de slam devletinin modernletirilmesi ama
cna ynelikti. Bat uygarlnn teknolojinin kstl alannda ka
laca umulan baz rnleri benimsendi ama ok gemeden ya
banc dnceler, dahas yabanc devletlerin mdahalesi ok
gl bir tepki yaratt.
Balangta bu tepki dini bir grnteydi. XVIIL yydaki
nemli iki yeni hareket, slamn Batnn giderek artan gc
ne kar tepkisini farkl yollardan ortaya koymutu. lk balar
da her iki hareket de slamiyetin kne, dinin saflndan
uzaklamaya kar yaplan protestolard ve ikisi de yabancla
rn lkeye girileriyle ilgiliydi.
Bu hareketlerden ilki Nakibendi dervileri tarikatnnkiy-
di ve Sofi kkenliydi. Ortadouya Hindistandan gelen Naki
bendilik, ilk bata Arap lkelerine, sonra Osmanl mparator-
luuna, sonra da Kafkasyaya yayld. Msrda Hintli bir Naki
bendi bilim adam Arapa renmenin yaylmasna ve Msr r-
nesansn balatmaya alt ama Fransz istilas yznden ba
arl olamad. Arabistanda bir baka Nakibendi, eski Arap-
larn yceliklerini ve onlarn gerek slamiyetinin sonradan
olan deiikliklerle arptldn yazmaya balad. Orta Arabis
tanda dnemin ikinci byk hareketi olan Vahabilerin orta
ya knda, bu gr etkili olmu olabilir. Vahabiler dinin bo
zulmas ye rmesinin bir paras olarak kabul ettikleri Sofi

359
MODERN A

mistikliine de kar kyorlard. Teoride safyeti, uygulama

da militan olan Vahabiler, Arap yarmadasnn byk bir ksm
n ele geirdiler. XVIII. yy"dan sonra da Mezopotamya snrla-
nnda Osmanl mparatorluuna kafa tutmaya baladlar. 1818
ylnda gleri krld, ancak Vahabilik varln srdrd. Ara
bistanda birka defa canland ve teki Mslman lkelerde de
dolayl etkileri grld. Ortadouda Vahabi retisinin ok ta
raftan olmad ama temsil ettii dini canlanma birok lkedeki
Mslman etkileyerek, Avrupal istilaclar karsndaki mca
dele iin yeni bir militan ruhu katt.
Yabanclar karsndaki direniin banda sultanlar, vezirler,
askerler ya da ulema yerine, bu canlanan hareketlerden biri
ni temsil eden popler dini liderler yer aldlar ve gl arzular
uyandrarak byk enerji birikimlerine yn verdiler.
Batnn etkisine slam'n verdii yantn sonraki aamas,
Rus Orta Asyas, ngiliz Hindistan ve Fransz Kuzey Afrikas
gibi smrge imparatorluklarndaki uyum ve ibirlii olmu
tur. Her blgedeki liderler, halk, efendilerinin dillerini
renerek ilerlemek iin ihtiya olan modem bilgiye ulamaya
zendirmilerdir. Henz Ortadounun merkezinde yabanc bir
efendi olmasa da, reformcu hkmdarlar ve modem entelekt
eller de bu yolu izlediler.
XIX. yyn reform hareket ve etkinliklerinde aralannda s
rekli bir mcadele olan iki farkl gr dikkat ekmektedir. G
rlerden biri Orta Avrupa aydnlanmasndan km ve otoriter
reformcularn benimsedikleri dnceleri getirmiti. Orta Avru
padaki rnekleri gibi onlar da halk iin doru olan biliyorlar
d ve doru olan yaparken szde popler hkmetin onlara
engel olmasn istemiyorlard. Bu gre gre, boyun eip se
yirci kalmaya alm olan hareketsiz ynlarn kendi kaderle
rine sahip kmalar mmkn deildi. Bunun iin, tarihi grev

360
 ETK VE TEPK

leri retmek ve ynetmek olan entelekteller ve askerler tara

fndan eitilmeleri ve ynetilmeleri gerekiyordu.
teki gr Orta Avrupa yerine, Bat Avrupadan, ekonomik
ve siyasi liberalizm retilerinden kaynaklanmt. Bu grn,
nce Osmanl mparatorluu, sonra da teki lkelerdeki taraf-
tarlanna gre, lkenin genel kalknmasnn beraberinde insan
larn gvenceye alnacak haklar vard. Bu da temsili ve meruti
bir hkmetle salanabilirdi. Batl gcn, servetin ve bykl
n temelindeki gerein zgrlk olduu kabul ediliyordu.
zgrlk szc birok anlam ifade ediyordu. Ancak XX.
yyn banda, henz Ortadoulular tarafndan, Avrupa siya
si grlerinin ortaya kmasnn ardndan, ancak lkelerinde
domdan Avrupa ynetiminin kurulmasndan nce, ileride ba
mszlk anlamna gelecek ekliyle kullanlmyordu. Vatanda
n hkmetin yasal olmayan ve keyfi eylemlerinden bak
l, daha da gelitirilerek, hkmetin kualmasna ve yrtl
mesine katlma hakk eklinde, Batl anlamnda kullanlyordu.
Bu dncelerin ithali, uyumu ve bir lde de uygulanmas
XEX. ve XX. yydaki nemli siyasi gelimelerden biridir.
Msrda ve Osmanl mparatorluunda tm atamayla ku
rulan ilk danma meclisi deneyleri tarm, eitim ve vergi ko
nularm grmek iin toplandklar XIX. yy banda yaplm
tr. 1845 ylnda Osmanl sultan her eyaletten iki kii katla
cak ekilde bir eyalet temsilcileri meclisi toplad. Meclis ye
ler, saygn, gvenilir, bilgili ve halk tanyan kiilerden sei
lecekti.1 Ancak tm bu iyi zelliklerine ramen uygulama ba
arl olamayarak sona erdi. Ayn durum ksa bir zaman sonra
randa da gerekleti.
Sultan, ah ve paalar bu gibi atanm danma kurumlary-
la ilgilenirken halktan da daha radikal dncelerle uramaya
balayanlar olmutu. Avrupaya gitmi olanlar orada grdkleri

361
MODERN A

parlamenter hkmete vgler yadryorlard. O zamana dek

Ortadoudan Avrupaya gidenlerden resmi temsilciler ve
rencilere siyasi srgnler de eklendi.
1860-1870'lerde merutiyet dncesi glenmeye balad.
1861 ylnda, Osmanl hakimiyetindeki zerk bir hanedan olan
Tunus Beylii tarafndan kabul edilen anayasa, bir slam lkesi
ne ait ilk anayasadr. Bu anayasa 1864 ylnda kaldrlmtr ama
ayn eilim srmtr. 1866 ylnda. Msr hiikmdan yll
na seilmi olan yetmi be delegelik bir danma meclisi kur
du. Bu srada Osmanl mparatorluunda da merutiyet hare
ketleri gelimeye balamt. Ancak bu hareketlerin aktif des
tekileri 1867 ylnda Fransa ve ngiltereye snmak zorunda
kaldlar. Osmanl anayasas, yeni sultan II. Abdlhamid tarafn
dan byk bir gsterile ilan edildi.
Osmanllarn ilk merutiyeti ksa srd. ki seim yapld ve
padiah canllk belirtisi gstermeye baladnda meclisi ka
patt. lk Osmanl meclisi be ayda yalnzca iki oturum yapabil
di ve meclisin bir daha almasna dek otuz yl geti. Osmanl
meclisi, Abdlhamid tarafndan kapatldktan sonra meclis se
imleri yalmzca Msrda yapld, birka meclis seildi ve alt.
1882 ngiliz igalinin ardndan da bu sre srd. 1883 ylnda
karlan Kurulu Kanunu ile snrl semeni ve gc olan, ara
sra ksa toplantlar yapabilen iki yan meclis ald. Bu meclis
ler, 1913 ylnda birleerek glerini artrdlar, ancak 1914 yln
da sava knca, seimler de meclisler de sona erdi.
Bu srada baka yerlerde daha radikal gelimeler yaanyor
du. 1905 ylnda meruti Japonyamn otokrat Rusyaya kar ka
zand zaferle, yzyllardr ilk defa bir Asyal devletin bir Avru
palI devleti yenmesi, ok popler bir mesaj veriyordu. Bu me
saj Rusyadan bile duyuldu ve halkn basksyla bir eit parla
menter rejim kuruldu.

362
 ETK VE TEPK

Merutiyet adeta hemen alnmas zorunlu olan bir hayat iksi

ri gibiydi. randa 1906 yl yazmda olan merutiyet taraftan bir
isyan ahn bir millet meclisi toplayp liberal bir anayasay ka
bul etmesini salad. ki yl sonra, Osmanl subaylarndan olu
an Jntrkler adl bir grup, padiah 1876 anayasasn tekrar
kabul etmeye zorlayarak Osmanl mparatorluunda ok da
ha nemli olacak bir meruti ve parlamenter hkmet dne
mine geii salad.
Avrupa etki ve rneinin ve Avmpa ile eit artlarda bulun
ma istei, bu gibi ilk anayasal reformlar dourmutu. Bu re
formlar gerek bor alabilmek gerek de mdahale ve igali n
lemek zere yaplm uyum jestleri olma zelliini de tayor
du. Ne var ki, bu amalara ulamak konusunda pek de baanl
olunamad. Hem Tunusdaki, hem de daha uzun sreli olan M
srdaki parlamenter deneyimler, karkla, iflasa, denetim ve
igale doru ilerleyii engelleyemediler. Hatta bu srecin hz
lanmasn saladklarn ne srenler olmutur.
Bu srada* Avrupadaki iki taraftan ilerleme srm tr. Bu
yeni mdahalelere kar Ortadou Mslmanlarmn gsterdik
leri tepkiler dini terimlerle ifade edilmitir. Hristiyan imparator
luklarnn ortak tehdidine kar Mslman halklann ortak cep
hesi olan pan-slamizm, 1860-1870lerde domutur. Bu hare
kette, Alman ve talyahlarn kendi halklarn ve lkelerini bir
letirme baarlarndan esinlenilmi olmas mmkndr. Trki
yede, varln srdren tek bamsz Mslman devleti, Os-
manl mparatorluunun Piyemontenin talyanlar ve Prus
ya'nn Almanlar iin yaptklarn yapacana inanlyor ve bu
btn Mslmanlarn birlii ve dayanmas olarak kabul edi
liyordu.
Resmi Osmanl politikas kontroll ve snrl bir pan-sla-
mizm oldu. Bu politika, lke iinde sultana baz ihanetler kar-

363
MODERN A

snda Mslman tebaasna yapt sadakat anlan iin yar

dm ederken, lke dnda da Osmanl olmayan Msl manlar,
zellikle Avrupa imparatorluklarndaki Mslman tebaa arasn
da faydal oldu. Ancak lke dndaki pan-slamizm politikas,
resmi olan Osmanl pan-slamizm politikasndan daha radikal
ve militan bir yapdayd. Bunu da nemli etkileri olan baz li
derler salyordu. te yandan, o zamanki pan-slamizm dne
min radikal sekinlerinin izledii siyasi programlarn temel un-
surlan arasnda yer almyor, Avrupa'dan aldklar liberal ideo
lojilerin ve yeni bir lke ve millet dncesinin glgesinde
kalyordu.
 17. BLM

Y en i D nceler

Eyll 1862de Osmanl mparatorluunun hariciye nazr Ali

Paa, Pariste bulunan elisine yazd bir mektupla diplomat-
lann ufuk turu olarak adlandrdklan baz bilgileri gnder
di. Avrupa'nn genel diplomatik durumunu inceledikten ve l
ke lke gezdikten sonra, milli birlik mcadelesi vermekte olan
talyay anlatt. Ali Paa mektupta unlar syledi:1
"Dini ve dili ayn olan tek bir rkn yaad talya, bitliini salamada
nemli zorluklarla kar karyadr. u ana dek tm baars dzensizlik
ve anaridir. Tm farkl milli zlemler serbest olursa, Trkiye'de olabile
cekleri bir dn. A z da olsa bir istikrar elde edebilmek iin bir yzyla
ihtiya olacak ve ok kan dklecektir."

Ali Paa doru kehaneerde bulunuyordu ama bir yz

yl tahmini gereklerden olduka uzakt. Aslmda bunlar, ke
hanetten ok an iyi gzlemleriydi ve bu denli endie duy
duu milliyetilik virs siyasete bulam, Osmanl mparator-
luunu gszletirip ykacak sre balamt. Tarih aratr-
malannda ok nadir grlen bir kesinlikle, bu srecin kayna
, ekli ve zaman bilinmektedir: Fransz Devrimi ile balayp
Franszlar tarafndan yaylm, Osmanl halknn balangta az
olan ama giderek artan ve zaman zaman hakim duruma gelen
bir aznl tarafndan kabul edilmitir.
Hristiyan Avrupa ile Mslman Ortadou dnyasnn etkile
imi yeni bir durum deildi. Yzyllardan beri, mal ve teknoloji
alverii, kimi zaman ok byk apl olarak yaplyordu. Or
tadou, ok daha nceki alarda Avrupaya yeni teknikleri ve
zevkleri retmi ve salamt. Avrupann ekonomik ve askeri

365
MODERN A

adan glendii son dnemlerdeyse, byk hareket bat yeri

ne, douya don artmtr. Ancak bu durum fazla bir entelek
tel zellii olmadan, maddi dzeyde kalmtr. Ortaalardaki
dnce hareketleri srekli olarak doudan batya dorudur.
Bat Avrupann geri kalm ve fakir toplumlan, astronomi ve
kimyada, matematik ve tpta, felsefede ve ilahiyatta slam dn
yasnn rencileri olmulard. Ancak Batl tarihilerce Ortaa
olarak kabul edilen dnemin sonunda, Mslman Dounun
Avrupaya retecek bir eyi kalmam, zaten Avrupann bu
na ihtiyac kalmamt. Yalmzca sanat, resim ve edebiyat alan-
lannda baz nemli olmayan etkiler kalmt. Defoenun Robin-
son Crusoe adl romannn konusu, ngilizce evirisi birka yl
nce yaynlananm olmas olas bir Ortaa Arap felsefe roma
nndan alnmt. Arap ykler klliyat olan Binbir Gece Ma-
sallannn 1704-1717 yllan arasnda Franszca evirileri yayn
landktan sonra, neredeyse Avrupa dillerinin tmnde taklit ve
uyarlamalan yaplmt. Balkanlarda Trk mzii ve spanyada
Maripliler, Avrupa snr lkelerinin folk ve sonra da sanat m
ziklerini nemli lde etkilemiti. Osmanl sefirlerinin Avrupa
bakentlerini ziyaretleriyle, i dekorasyonda, mimaride ve za
man zaman da giyimde Trk modas yaratlmtr.
Bunun tersi ynndeki entelektel iletiim neredeyse hi
yoktur. Ortaada ok daha gelimi ve ileri olan slam top-
lumlanna Avrupann verebilecei pek bir ey yoktu. Ne var ki,
daha sonra maddi g dengesi gibi, entelektel denge de de
imitir. slam dnyas eski kabul edebilme yeteneini yitire
rek Hristiyan dnyasndan gelecek her eye iin baklk ka
zanmtr. te yandan, Avrupa'nn stnlnn erken bir ta
rihte kabul edildii askeri konulardaki bilgi ihtiyac Avrupadan
karlanmaktayd. Ancak Rnesans, Reform, Aydnlanma ve Bi
limsel Devrim gibi hareketler hi dikkatlerini ekmemi ve hi

366
 YEN DNCELER

bir etki yapmamtr. Birka yzyl nce slamiyetin kendi R

nesans gereklemi ve Avrupaya bile etkileri olmutur. Av
rupa Rnesansna bir yant ve bir Reform hareketi olmamtr.
Bu hareketlerin tm ve daha sonrakiler, Hristiyan olarak g
rldkleri iin gereksiz bulunmu ve nem verilmemitir.
Halklarnn dnce ve eylem srelerinde bir deiik
lik balatan Fransz Devrimi, Ortadouda ilk kez nem kaza
nan bir Avrupa dnce hareketi olmutur. Bu, Avrupada d
ncelerin Hristiyan terimleriyle anlatlmad ilk byk ayak
lanmayd, hatta baz savunucular tarafndan Hristiyanlk kar
t olduu ne srlyordu. Avrupa'nn teli hareketleri ile
Fransz Devrimi arasndaki bir ayrm da, Franszlarn Ortado
u halklan arasnda dncelerini yaymak zere adm atmala-
nyd. Fransz devrimci propagandasna ilk tepkiler, az oranda
ve Hristiyan tebaa ile snrlyd. Ancak bunlar arasnda dn
celer ok hzl yaylarak ksa sre iinde imparatorluun tebaa
s ile birlikte efendilerini de etkiledi. Dnemin Osmanl yazar
larnn bir benzetmesini ile yeni Frenk dnceleri, yeni Fren
gi hastal gibi yaylmt.
slam halklan iin eitlik, kardelik ve zgrlk tamamen
yeni ve tuhaf dnceler deildi. Kardelik, mminlerin kar
delii, aralanndaki eitlik gibi temel bir ilkeydi ve aristokra
tik ya da etnik ayncalklarla engellenmezdi. Baka yerlerde ol
duu gibi slam topraklannda da yzyllar boyunca bu tr ay-
ncalklar olmutu. Ancak bu ayncalklar, slamiyetin bir para
s olarak deil, ona kar km ve asla Avrupadaki gibi kabul
edilmemilerdi.
Mminler ile inanmayanlar arasndaki eitlik farkl bir ko
nuydu ama slam dininin seilmesiyle irade d bu kusur orta
dan kalkabilirdi. Kadn ve klenin eit olmayan statleri by
le kolayca ortadan kalkmazd ama bu durum o dnemde de,

367
MODERN A

daha sonraki dnemlerde de gl bir duygu uyandrmamt.

Azat edilen kleler yksek makamlara kabiliyorlard ve sul
tann kleleri birok adan imparatorluun gerek yneticile
ri olmulard. te yandan, kadnlarn vahiyle gelen ve eriatta
yer alan aa statleri pek net deildi. Mslman kadnlarn
baz mallar iin Batl hemcinslerinin henz sahip olmadklan
haklar olduundan eriatn tamamen olumsuz bir etkisi yoktu.
Batdan gelen birok kadn ziyareti bu konuyu belirtilmitir.
Bat ynetimi, mdahalesi ya da etkisiyle hukuki cariye k
lelii kaldrlm ve fazla bir tartma yaratmamt. Buna oran
la kadnlarn zgrl, Batl dncelerden etkilenmekle bir
likte, Batnn mdahalesine ve basksma bal deildir. Bu ko
nuda kaydedilen ilerleme olduka hararetli i tartmalarla ya
plan i giriimler sonucunda olmutur. Gerek geleneksel ge
rekse de radikal slami militanlar, bu ok kstl ilerlemeden bi
le ikayeti olmulardr. Erkeklerin olmasa da, kadnlarn gele
neksel kyafetlerine dnmeleri, slami canlanmann ok nemli
sonularndan biridir. Devrimden sonra randaki erkekler, Bat
stili giyinmeyip kravat takmayarak Baty reddettiklerini gster
milerdir. Kadnlardan da ok daha fazlas istenmitir.
zgrlk, eitlik ve kardelie gre, en azndan siyasi an
lamyla, yeni bir szckt. slami kullanmda zgr ve zgr
lk szckleri nce hukuki, sonra da toplumsal bir anlam ta
mtr. zgr bir kadn ya da erkek kle olmayan kiilerdi.
Szck, zorunlu almadan ve baka ykmllklerden kur
tulmu olmak gibi baz durumlarda belirli ayncalklar ve ba-
klklan ifade etmek iin de kullanla d. Mslman gelenei
ne gre uranln karn zgrlk deil, adaletti. Adalet, tebaa
nn bir hakk deil, hkmdann grevi olarak grlrd. Dev
rimci Fransann etkisiyle Bandaki yurttalk kavram ile bera
berindeki kanlm ve temsil ilk kez renilmitir.

368
 YEN DNCELER

stanbuldaki Fransz elilii daha balarda bir pfopagan-

da merkezi haline gelmiti. mparatorlukta konuulan Trke,
Arapa, Rumca ve Ermenice dillerinde evrileri yaplan devrim
ci edebiyat, Fransadan ithal edilmi veya elilikteki bir matba
ada baslmtr. 1793 ylnda Saraybumu karsnda demirlemi
olan iki Fransz gemisine Cumhuriyet bayrann ekilmesi b
yk bir kutlama ile karlanmt. Bu olay iin Fransz elisi un-
lan sylemitir: Osmanl ve Amerikan bayraklar ve silahlar
n gnahkar zorbalann ittifaknda birletiren dier devletlerin
bayraklan bu iki gemide dalgalanmtr.2 Bu kutlama, Fransz-
lar ve arkadalarnn Fransz Sefaretinde Trk topraklarna dik
tikleri zgrlk aacnn etrafnda yaptklar cumhuriyet kar-
manyolu" dans ile sona ermiti.
Bu olaylar, Trklerden daha ok teki Avrupa devletleri
nin sefaretlerini endielendirmiti. Bir Osmanl tarihisinin yaz
dklarna gre Rusya, Avusturya ve Prusya birlikte, Trkiyede
Franszlarm renkli apkalarn ve baka devrimci amblem
lerini giymelerinin yasaklanmasn istemilerdir. Bu ortak istek
karnda BabIaliden u yant gelmitir:3
"Sevgili dostlarmz, Osmanl mparatorluu nun bir Mslman devleti
olduunu sizlere ska ifade etmekteyiz. Aramzda onlarn bu iaretlerine
nem veren hi kimse yoktur. Dostumuz olan devletlerin tccarlar ara
mzda misafir olarak bulunur, istedikleri gibi giyinebilirler, buna kar
mak Babali in ii deildir. Sizler bouna endieleniyorsunuz."

Dier bir Osmanl kayna, BabIalinin yabanc konuklar

nn balarna veya ayaklarna giydikleri ile ilgilenmediini be
lirtmektedir. Bu ve baka eski kaynaklardan anlaldna gre,
Tiirkler balangta eskisi gibi Batl dncelerin bulamasna
kar dinleriyle bakl olduklanna inanmlardr.
Ne var ki, ksa bir sre iinde dkrklna urayacaklar
d. 1797 yl Ekim aynda Campo Formio antlamasyla Habs-

369
MODERN A

burg mparatoru devrimci Fransa ile bar yapmak zorunda kal

d. Antlamaya gre uzun bir mr sren Venedik Cumhuriye
ti son bulmu, topraklan da Fransz Cumhuriyeti ile Habsburg
mparatorluu arasnda paylalmt. Fransaya Preveze lima
n ile yonya Adalar ve Yunanistan ile Arnavutluk kylan ve
rilmiti. Bu blgede 1797den 1799a ve 1807den 18l4e kadar
ksa sren Fransz egemenliinin ok byk etkileri olmutur.
Yzyllar boyunca Venedik egemenliinde olan bu topraklar
da yaayan halk Yunanlyd. Fransz ynetimi zamannda ger
eklemi olan devrimci ve radikal deiikliklerin Osmanllarn
Mora eyaletindeki Rum komularn etkilememesi olas deil
dir.
ok uzun sredir Franszlar, kendilerini Osmanl mparator-
luunun geleneksel dostlan gibi gsteriyorlard. Eski dost, atk
yeni komuydu ve bu ok karsnda dostluk duramad. Ksa
sre iinde bakente Osmanl Yunanistanndari, Fransz yne
timinde olan blgelerde gerekleen olaylarla ilgili telal ra
porlar gnderilmeye baland: Soylularn ayrcalklar ellerin
den alnmyor, kyller zorunlu altnlamyor, seimler yap
lyor, eitlik ve zgrlk konumalan serbeste yaplyordu.
Bir Osmanl tarihisine gre en kts uydu: Eski Yunanis
tan devletlerinin dnemini anmsatarak blgedeki Ortodoksla-
n cumhuriyetilik iin kkrtyorlar ve komu Osmanl devleti
tebaasn da etkilemeye abalyorlard.4
Nfusunun ounluu Mslman olan bir Osmanl eyale
ti Msr ele geiren Franszlar, burada da eski ihtiaml gn
lerden ve modem zgrlkten sz etmeye baladklarnda ar
tk ders alnmt.
Bu iki dncenin eitli karmlarda eitli zevklere sunu
lan bileimi kar konulmaz olmaya balamt. Vatandalk an
lamnda-zgrlk, balangta snrl bir ekicilii olan allma-

370
 YEN DNCELER

dik bir tad vermiti ama Avrupadan ithal edilen yeni milliyeti
lik ve yurtseverlik dnceleri ile birleince ve sadakat ile kim
liin, dolaysyla da ballk ve yasalln determinantlar olarak
millet ve lke dinin yerine geince gc iyice artyordu.
Bata laik sonulan olmak zere tehlike muhalefetsiz kal
mad. Sultann hkmetinin Arapa ve Trke yaynlad bil
diride unlar vard:5
"Franszlar... Cennetin ve dnyann Tanrsnn birliine inanmazlar...
Tm dinlen terk etmilerdir... Onlar... kyamet ve hesaplama gn, ce
zalandrma, imtihan, soru ve yant olmayacakm gibi davranrlar...
Onlar tm insanlann insanlk asndan eit olduklanna inanrlar; hi
kimsenin bir stnl olmadn ve herkesin kendi ruhundan ve yaa
mndan sorumlu olduunu savunurlar. Bu bo inantan ve sama d
ncelerinden hareketle yeni kanun koymulardr. eytan'm syledikle
rini yaparak, dinin temellerini ykm, yasaklananlan yasal yapm, tut
kulu arzulanna ulam, tm insanlan gnahlanna ortak etmeye al
m, dinler arasnda nifak tohumlan ekmi, krallar ve devletler arasna
fesat sokmulardr. Yalanlarla dolu sahte kitaplanyla "Biz size, dininize
ve toplumunuza aitiz, demi ve herkesi eytan n bayra altnda birle
meye armlardr. "

Burada eytana ska yer verilmi olmas ilgintir. Kuranm

son cz (114:5) eytanm insanlann kalplerine fsldad
yazmaktadr. Bu durum, XX. yy sonunda Avrupa'nn, sonra da
Amerikan dnce ve yaay tarznn ekiciliine kar koyma
abalarnda da grlmtr.
Osmanl mparatorluumdaki ve birtakm deiikliklerle
ran ahlarnm lkesindeki geleneksel toplumsal ve siyasal d
zenin kkeni klasik slam hukuk ve geleneklerine, bundan da
te eski Ortadou uygarlklarna dayanr. Bu da, teki dini kl
trlerdeki gibi Allahn son vahyini kabul edenler ve reddeden
lere eit davranmak mantkl ve uygun olmayacandan, eitsiz
lie dayanmaktadr. Bunu eit haklar dzeni olarak gsteren,

371
MODERN A

geleneksel slam rejimlerinin dini hogrsn hakkyla ven

baz modem savunucular olmutur ama durum byle deildi.
O dnemde bu tr bir eitlik bir erdem gibi grlmez, grevin
ktye kullanlmas olarak kabul edilirdi. slam devleti inan
mayanlara eitlik tanmay kabul etmeyerek iktidardaki dinlerin
uygulamasn izlemekteydi. tekilerdeki bu farkl yan, toplum
da inanmayanlara eriatla tanmlanan, snrlanan ve Mslman
toplumunun ounluunu kabul ettii bir yer veriyordu. Ancak
bu bir eit stat deil, bir hogr dzeyiydi. slamiyetin ho
grs, eski dinler olarak kabul ettii tektannl olanlarla snr
lyd ve uygulamada, Ortadoudaki eitli mezheplerden olan
Musevileri ve Hristiyanlan ieriyordu. randa kk bir Zer
dt toplumu vard. Osmanl mparatorluunda bu aznlklar
millet olarak adlandrlyordu.
Millet bir dine ballyla tanmlanan dini ve siyasi bir top
luluktu. yeleri, o dinin, devlet kanunlar ve karlaryla at
mad srece liderlerinin kanunlarna ve kurallarna uymak
zorundaydlar. Bu dini zgrlk ve komnal zerklik karl
nda Mslman olmayan milletler devlete sadakat borlu olur
lard ve zimmi statlerinin eksikliklerini ve snrllklarn ka
bul ederlerdi.
Osmanl mparatorluunda Mslmanlar, Rumlar, Erme-
niler ve Museviler olmak zere balca drt millet vard. T
m de yalnzca dini terimlerle tanmlanrd. Mslman millete
millet-i hakime de denirdi ve arasnda Trke, Arapa, Krt
e, Arnavuta, Rumca ve baka Balkan ve Kafkasya dilleri ko
nuanlar vard.
Rum milleti de ayn lde farkllklar tayordu. Etnik Yu
nanllarla birlikte baka kkenlerden olduu halde Ortodoks
Kilisesine bal olanlar vard: Avrupada RomanyalIlar, Srplar,
ArnavutFar ve Bulgarlar; Asyada, Batl snflandrmasnda H

372
 YEN DNCELER

ristiyan Trkler ve Araplar olarak bilinen Trke ve Arapa ko

nuanlar.
Ermeni milleti homojen zellikteydi ve Ermeni Kilisesine
bal Ermenilerden oluuyordu. Trke konuan kii says
oktu ve bunlar Trkeyi Ermeni alfabesi ile yazarlard. Belirli
zamanlarda Suriye Yakubi Kilisesi ve Msr Kpti Kilisesine ba
l olanlar da Ermeni Kilisesi ile iliki kurmulard. Gerek Erme
ni, gerek de Rum milletinde, dier Katolik Rum ve Ermeniler
veya daha sonra her iki milletten de Protestanl seen kimse
nin olmamas nemli bir konudur.
Musevi milleti, Suriye ve Iraktaki Arapa konuan Musevi-
ler, 1492 kovulma fermanyla spanyadan kaan ve spanyol
ca konuanlar, Moradaki Rumca konuan Museviler ve daha
baka dilleri konuan daha kk Musevi gruplarndan oluu
yordu.
Dinlerine gre tanmlanan bu milletlerde eitli etnik ve ba
zen de airet gruplan yer alyordu. teki blnmeler de nem
liydi ve brokratik, siyasi, toplumsal ve ticari rekabetlerdeki da
yanma gruplarnn temellerini oluturuyorlard. Bunlar yzyl
lardan beri edebi kaynaklarda rastland zere ve bugn de
srd gibi eitli etnik stereotip tipe ve allm nyargla
ra neden olmulardr. Ancak klasik millet sistemi henz kendi
i mantnda yrd iin bu gibi etnik dayanmalar temel
kimlii tanmlamad gibi, kesin bir ball da belirlemiyor
du. Bugn bizler tarafndan Araplar ve Trkler olarak adland
rlan, kendilerine de Arap ve Trk diyenler, ok yakn ala
ra kadar kendilerini byle tanmlamamlard. Dil Trke bili
se de stanbul ve baka ehirlerdeki uygar insanlar, kendileri
ni Trk olarak adlandrmazlard. Trk adn Anadolunun ilkel
kylleri ve gerleri iin kullanrlard. Benzer ekilde, Msr ve
Verimli Hilaldeki Arapa konuan kiiler dillerine Arapa de

373
MODERN A

dikleri halde, Arap adn l kylarnda yaayan Bedeviler iin

kullanrlard. ehirlerde yaayan eitimli insanlar, ancak mo
dem alarda ve Avrupadaki milliyet dncelerinin etkisiyle
kendilerini bu etnik terimlerle tanmlamaya balamlardr.
Doal olarak Osmanl mparatorluunun Hristiyan halkla-
nn Avnpal dnceler daha ok etkiliyordu. Bu yeni ve g
l milliyetilik dnceleriyle srasyla Yunanllar, Srplar, te
ki Balkan halklan ve son olarak da Ermeniler karlatlar ve
tepkileri olumlu oldu. Mslman olmayan aznlklardan en k
k, gsz ve en az tatminsizlii olan Museviler bile milliyet
iliklerini gelitirmeye baladlar. Osmanl Saraybosna ehrin
de doan ve yaayan, Haham Yehuda Alkalai 1843 ylnda yaz
d kitabnda Musevilerin Kutsal Topraklar'a dnp ilahi yar
dm beklemeksizin, onu kendi abalaryla tekrar kurmalan gi
bi yeni bir dnceye yer verdi.
XIX. yyda Osmanl mparatorluundaki Hristiyan aznlk
lar farkl ve uyumayan hedefe yneldiler. Osmanl devle
tinde yaayan Mslman ounlukla ayn haklara sahip eit
yurttalk, bu hedeflerden biriydi. Avrupal devletler, dini ayrm
yapmadan bu eit yurttalk konusunu Trklere dayatyorlar
d. Ancak baz durumlarda bu kendi lkelerindeki uygulama
larla elikili olsa da, Osmanl liberalleri ve reformculan tarafn
dan benimsendi. Bundan daha az dnemim aydnlanm d
nce standartlan karsnda kabul edilemez ve kltc ka
bul ediliyordu.
Yalnzca yeni dnceler yznden deil, yeni refah nede
niyle de eski eitsizlikler kabul edilemez oluyordu. Devrim ve
Napolyon savalar srasnda ve XIX. yyn balannda Msl
man olmayan toplumlar ounlukla baanl olmulard. Eitim
dzeyleri Mslmanlardan daha yksek olduu ve d dnya
ile daha kolay iletiim kurabildikleri iin gittike refah dzey

374
 DNCELER

leri artyordu. Bylece eski sistemin onlara dayatt siyasi ve

toplumsal aalanmann verdii rahatszlk daha az oluyordu.
XIX. yy sresince Osmanl devletindeki haklarn eitlii, ba
z nemli reform fermanlaryla resmen salanm oldu. Sonu
lar kanunlardaki boyudanna ulaamam olmasna ramen ok
nemli olmutur.
Osmanl mparatorluundaki Hristiyan azmlklann arta
rak daha fazla bir ilgiyle yneldikleri ikinci hedef bamsz,
en azndan kendi milli topraklan zerinde zerk olmakt. XEX.
yyda ve XX. yy banda ilk nce Srplar ve Yunanllar, daha
sonra Balkan Yanmadasnn br halklar kendilerinin milli
topraklan kabul ettikleri yerlerde egemen bamsz devleder
kurmular ve hem Osmanllarn hem de komularnn toprak
lara gz dikmilerdi. Asyadaki Osmanllara ait topraklannn
tamamna dalm olan ama her yerinde aznlk olan Ermeni-
lerin durumu daha zordu. Balkan halklarnn, daha sonra da
Arap ve Musevilerin tersine, Ermeniler, Sovyeder Birlii yk
lp eski Sovyet Ermeni Cumhuriyeti bamszln almcaya dek
modem alarda hi egemen devlete sahip olmamlard.
Ara sra gndeme geldii halde, srarla zerinde durulan
nc hedef ise, milletlerin eski sistemde sahip olduklan
zerklikleri ve ayncalklan, baka bir deyile kendi dini yasala-
nn devam ettirme ve uygulama, eitim sistemlerini kendi dil
lerinde denetim altna alma ve kendi farkl kltrlerini srdr
me haklann korumakt. Avrupa icatlarndan, XEX. yyda askere
alma listenin nemli bir maddesiydi, nceleri silah alana aln
madan bak tutulmak aalayc bir durumken artk zorun
lu askerlikten bak tutulmak bir ayrcalk haline gelmiti, bu
ayncalk iin ufak bir bedel olarak askeri hizmet baklk ver
gisi altmda eski kelle vergisi deniyordu.
Sonu itibariyle birbiriyle uyumayan bu hedefin ksa va

375
MODERN A

dede bile eitli dezavantajlar olmutu. Eit yurttalk, yksee

kmak gibi daha aa inmek anlamna da geliyordu. 1856 y
lnn ubat ayndaki byk Islahat Fermam ile ilgili olarak a
da Osmanl tarihisi Cevdet Paa unlar yazmtr:6
...Patrikler, memnun deillerdi... Eskiden Osmanl devletindeki toplum-
lann bir sralan vard. Srayla Mslmanlar, Rumlar, ErmenilerveMuse-
vilergelirdi. Ank tm ayn dzeye indirilmiti. Bu duruma itiraz eden
baz Rumlar unlan sylemitir: Devlet bizi Musevilerle ayn yere koydu,
biz slamiyet'in stnlnden memnunduk.

Rumlarn bu tepkisi olaand. XVII-XVIII. yyda Bakent

teki Rum aristokrasisi Osmanl devletiyle hemen hemen ortak
bir iliki kurmutu. Adlarn stanbulda yaadklan yerden ala
rak Fenerliler olarak adlandrlan soylu aileler, Osmanl hizme
tindeki baz nemli makamlar ele geirmilerdi. Babali Yk
sek Tercmanl bu makamlar arasndayd ve dardan yalnz
ca bir evirmenlikmi gibi grnse de imparatorluun gnlk
d ilikilerini yrtme greviydi. Avrupaya gnderilen her Os
manlI sefiri ile birlikte Yksek Tercmanlktan bir Rum evir
men de bulunuyordu ve sefaret ilerinin ounu o yapyordu.
leride Romanya Krall olacak iki Tuna prensliinin valilikle
ri de Fenerlilerin yer aldklan makamlardand.
Bamsz olma istei ve buna ulama abalan, doal olarak
Mslman olmayan tebaann,, zellikle de devletin Mslman
olmayan hizmetkarlannn gvenilirlii ve sadakati ile ilgili p
heler dourmaya balamt. Bunun sonular ok ar oldu. le
ride Yunan Bamszlk Savana haline gelecek olan Yunan is
yannn balangcnda Babali Yksek dragoman (tercman)
byk olaslklar uydurma olan, isyanclarla birlik olduu id
diasyla asld. 1840ta Osmanllarn Atinada atklan ilk eli
liklerinde bile ilk elileri, gelecekte Londradaki sefirleri olacak
Fenerli Rum Kostaki Musuas idi. Ne var ki, Osmanl Rumlar

376
 YEN DNCELER

bir toplum olarak Osmanl devletinde sahip olduklan gven ve

g makamlarna bir daha hi sahip olamadlar.
Aznlklarn durumlarnda baka deiiklikler de olmaya de
vam ediyordu. XVI. yyda, Osmanl hkmdartan, devletin Av
rupalI dmanlarna sempati duymalarndan phe edilmeyen
ama Avrupa bilgi ve becerisine sahip tek toplum olduklann-
dan Musevilerden gerek siyasi, gerek de ekonomik ilerde ya
rarlanyorlard. Ancak Musevi toplumu, Osmanl gcnn k
mesinden btn aznlklardan daha fazla etkilenmitir. Onlar,
Osmanl Hristiyanlannn gvendii gibi, AvrupalI tccarlarn
ltuflarna ve Avrupal devletlerin korumasna gvenemezler
di. Yine onlann tersine XIX. yyi ikinci yansna dek, Hristiyan
toplumlann canlandran herhangi bir eitim ve kltr canlan
mas yaamamlard. Bakent ve tarada i ve hkmetteki yer
lerini Rumlara, Ermenilere ve nemli bir yeni unsur olan Le-
vantn Arapa konuan Hristiyanlanna brakmlard.
Bu aznlklar, arasndan Rumlar giderek phe altna girmeye
balarken, Arapa konuan Hristiyanlar imparatorluktaki ok
uzak yerlerde yayorlard ve henz gelecekte sahip olacakla
r etkinlii ve nemi elde etmemilerdi. Bu deiim en ok Er-
menilerin iine yaryordu. Uzunca bir zaman millet-i sadka
olarak adlandrlan Ermenileri yalnzca Osmanllar deil, Batl
aratrmaclar da Osmanl devletine en sadk aznlk olarak ka
bul ederlerdi. Onlar da kendilerinden nceki Rumlar gibi Ba-
tnn eitim ve ticaret olanaklarn kullanarak zengin olmular
d. Bir Ermeni grubu, XX. yyn bana dek, Jntrklerin Sul
tan II. Abdlhamidin despot ynetimine son vermelerine ve
1908 Jntrk devrimini yapmalarna yardm etmilerdi. Dev
rimden sonra hkmette bir sre bir Ermeni dileri nazn bi
le grev yapmt.
Ne var ki, Rumlar iin olduu gibi, Ermeniler iin de eski

377
MODERN A

ortak ilikiye devam etmek imkanszd. Yeni refah, Rumlar ol

duu gibi onlar da daha iyi bir eitim ve kltr ortamna ka
vuturmu, d dnyadaki dncelere daha ak duruma ge
tirmiti. Batdan da, Doudan da gelen dnceler, genellikle
birbiriyle atan ve elien mesajlar ieriyorlard. Batl dn
celer, milli bamszlk, liberal demokrasi ve saylan hzla o
alan misyoner okullan sayesinde byyen Hristiyanlk duy
gusuydu. Doulu dncelerse, Rus devletinin koruma nerisi,
Rus devrimcilerinin ihanet mesajlan ve yntemleriydi. Tm bu
dnceler, iyi kullanlsa da zimmi statsnn artk katlanla
bilir olmad kiiler arasndan taraftar buluyordu.
Osmanl gcnn ok ak bir ekilde gerilemesiyle yeni
umutlar dodu. 1876 Bulgar krizi, sonra da Osmanl mpara-
torluunun yenilerek yabanc devletlerin i ilerine karmas,
bu umutlarn tatmin yollarn gsteriyordu. 1878 Berlin Antla
masnn 6l. maddesi ile Ayastefanos Antlamasnn 16. mad
desi korunuyordu. Bu maddelere gre, Osmanl devleti Erme-
nilerin yaadklan eyaletlerde gereken yerel reform ve dzen
lemeleri yapmak, onlan Krtlere ve Grclere kar korumak
la ykmlyd. Bu konudaki uygulamalarn, denetleyici olan
(Avrupal) devletlerine dzenli bir ekilde bildirilmesi gereki
yordu.
Bu durumun ak mesajm pekitiren olaylar oldu. Bulgar-
lar da kendilerinden nceki Yunanllar gibi ayaklanma, bast
rlma ve mdahale yollanyla bamszlklarn elde ettiler. Bu
yolu izleyerek Ermenilerin de bamsz bir devlet kuracaklan
dnlyordu. Kkrtmann silahl eyleme dnmesiyle ok
uzun sredir uyuyan dini ve etnik dmanlklar tekrar uyand.
1890 ylndan sonra, zellikle 1895-1896 yllarnda Dou Trki
yede isyan ve bastrma, terr ve kym hakim oldu ve bu du-
rumdari ksa sreliine olsa da bakent de etkilendi. II. Sultan

378
 YEN DNCELER

Hamidin emriyle, Ermeni isyanclar ile onlara yardm ve yatak

lk edenleri sindirmek zere yerel babozuklardan oluan Ha-
midiye birlikleri tarafndan ok sayda Ermeni ldrld. An
cak bu olay devrimci eylemlerin bastrlmas yerine, tevikiy
le sonuland. Hristiyanlar (Ermeniler) ile Mslmanlar (Trk,
erkez ve Krt kylleri ve gerleri) arasndaki sava ve bas
knlar yerel olarak srd.
Ermenilerin durumu onlardan daha nce bamszlk m
cadelesi balatan Balkan Hristiyanlanndan daha ktyd. o
unluk olduklar kasabalar, kyler ve blgeler ok dankt.
Bulgaristan ya da Yunanistan gibi bir anavatan eklinde birle-
memiti ve yaadklan her yerde aznlk durumundaydlar. Er
meni anavatan ile eski bakentleri, arlarn imparatorluuna il
hak edilmiti. Koruma ve tevik teklif etmelerine ramen Rus-
lar, zgr bir Ermenistan istemiyorlard.
Trkler, Araplar ve imparatorluun dier Mslman halkla
r, eski baklklarn kaybetmeye balamlard ve Avrupann
vatansever, milliyeti, liberal dnceleri onlan da etkilemiti.
Geleneksel yasallk ve sadakat yapsn zayflatarak eski d
zeni ykan bu dnceler, nce Bat Avrupadan vatanseverlik,
sonra da Orta ve Dou Avrupadan milliyetilik eklinde iki
aamal olarak gelmiti.
Geleneksel slam dnyasnda da, Hristiyan dnyasndaki
gibi, lkeler ve milletler gl bir milli ve blgesel kimlie sa
hiplerdi. Ortadou slamiyetinin balca halk Araplar, ran
lIlar ve Trkler, tarihleri, kltrleri, dilleri, edebiyatlar,. ortak
kkenleri, ayrt edici gelenekleri ve davranlarndan oluan
milli miraslaryla gurur duyarlard. Aynca insann doduu ye
re kar doal ball ile gelien yurt sevgisi, yerel gurur, sla
zlemi gibi duygular Batda da olduu gibi, slam edebiyatn
da da vard ama siyasi bir mesaj iermiyorlard. Batl dnce

379
MODERN A

lerin etkilerinden nce, milli vatann ya da milletin siyasi kimlik

ve egemenlik unsuru olduu dncesi bilinmez ve benimsen
mezdi. Mslmanlarn kimlikleri dinleriydi ve dinleri iin onlan
yneten hkmdara ya da hanedana sadakatle bal olurlard.
slam dnyas iin milliyetilik ve vatanseverlik yabanc kav
ramlard. Tarihilerin yazdklanna gre lke ve millet ne ege
menlii kstlar, ne de kimlii tanmlard. Ali Paa tarafndan da
gzlemlendii gibi, bu dnceler ykc etkiler yapmtr.
Bat uygarlnda, insann yalnzca doduu yeri doal ola
rak sevmesi olmayan, insann vatanna kar siyasi ve gere
kirse askeri grevi anlamna gelen vatanseverlik yerlemi bir
kavramd ve kkeni eski Yunanistan ve Romaya dayanyordu.
ngiltere, Fransa, sonralan da Amerika Birleik Devletlerinde
baka iki dnceyle ilikili hale geldi: lke nfusunun eit
li birimlerinin bir tek milli ballkta birlemeleri dncesi ve
egemenliin tek ve gerek kaynann Kilise ve devlet deil,
halk olduu dncesi.
ngiltere ve Fransann farkl din ve dilleri olan halklarnn
birleik ve gl milletler haline gelmelerini vatanseverlik sa
lamtr. Avrupann Osmanl gzlemcileri, bu dncenin, Os
manlI mparatorluunun farkl dini ve etnik toplumlann ana
vatanlarna ve onu yneten Osmanl devletine ortak bir sada
katle balamak iin kullanlabileceini dnmlerdi.
Vatanseverlik dncesi, bu ama iin eitli avantajlan olan
Msrda biraz daha ge etkili olmutur. Blgenin teki lkele
rine gre Msr, gerek corafya gerek de tarih asndan daha
snrldr. Msr, tek bir nehrin vadisi ile deltasndan oluuyor
du. slmlatrlm ve Araplatrlm olduu halde, bin yl s
resince sahip olduu bir kimlik ve blgede ei grlmeyen bir
homojenlik ve merkeziyetilik vard. Osmanl sultanlnn sz
de egemenliindeki Msrda zerk bir devlet kuran Hidiv ha

380
 DNCELER

nedannn emelleri, lkenin bu yeni vatanseverlik dncesini

belirlemesine yardm etmiti. Hidivler, ayr bir milliyet ve dev
let olarak tanmlanacak, ayn bir Msr kimlii dncesini yaya
cak bir ideolojiye kar ak bir ilgi duyuyorlard. Batl anlam
da bir millet ve lke olarak XDC. yyn ok dilli ve oulcu Os
manlI mparatorluu yerine, Msr grmek ok daha kolayd.
te yandan bu kimliin kabul edilmesi Msrda da ok yava
olmu ve itirazla karlamtr. Bugn bile Msrllar'm tamam
nn tam olarak kabul etmi olduu sylenemez.
Yzyln ortalarndan sonra, vatanseverliin ardndan ok
farkl bir dnce olan milliyetilik gelmi ve daha ileri gitmi
tir. Bat Avrupada vatanseverlik iyi hizmet grm, bir taraftan
lke ve devlet, teki taraftan da millet tam olarak tanmlanm
tr. Ancak bu durum, Orta ve Dou Avrupadaki blnm Al
manya, Avusturya-Macaristann etnik eitlilii ve arlarn mil
letlerin hapishanesi gibi farkl koullara uyum salayamam
tr. nk vatanseverlik bu koullarda statkonun desteklen
mesi anlamna geldiinden, giderek artan saydaki kii asn
dan kabul edilemez oluyordu. Bu kiilerin gnlk yaamlan-
na, lke ve stat yerine, dil, kltr ve ortak soydan geli olarak
tanmlanan millet dncesi daha uygundu. Orta Avrupa mil
liyetiliinin, Batnn liberal vatanseverliinden daha anlala
bilir ve kabul edilebilir olduu Ortadou gerekleri de bu d
nceye daha yaknd.
Ortadou'ya gelen vatanseverlik ve milliyetilik dncele
rinin, zgrlk muhalefet hareketleriyle ilikisi bulunuyor
du. Genellikle vatanseverlik varolan siyasi dzeni pekitirirken,
milliyetilik baltalyordu. Vatanseverlere gre lkenin bam
szl kabul edilmi bir gerekti ve zgrlk lkede yaayanla
rn durumlanna ilikindi. Milliyetilere gre devlet baskc, ya
banc olabilirdi; lke ve millet yabanc ve blnm bir yne

381
MODERN A

tim altnda olabilirdi; hu sapmalarn sonu ve milli bamszlk

la birliin elde edilmesi, zgrlk demekti.
Hristiyan Avrupa'dan gelen dncelere daha ak olan ve
kendilerini yneten devletin yabanc bir despot olduuna da
ha kolay inanan Mslman olmayan kesim, bu yeni dncele
rin etkisini ilk hissedenler olmutu ve bu durum yalnzca dev
letle snrl deildi. mparatorluun tm Ortodoks Hristiyanla-
ri'n eski rejim altnda birletiren Rum milleti iin de ayn du
rum sz konusuydu. Rum Ortodoks Kilisesinin Helen olmayan
taraftarlar, XEX. yyda st makamlarnn neredeyse tamam et
nik Yunanllarm elinde olan dini otoriteden honut deillerdi.
lk nce Balkan halklan, sonra da daha az baanyla Suriyenin
Arapa konuan Ortodoks Hristiyanlan kendi toplum ilerinde
daha ok sz haklan ve kendi dini rgtleri olmasn istediler.
Rum milletini iten ie ykan, bu yeni milliyeti eilimler, daha
sonra da Osmanl mparatorluunu ykacakt.
Batdan gelen ani etkilere kar Osmanl ve Rus imparator
luklar tarafndan korunan ve Avrupadan daha uzakta bulunan
randa, Batl dncelerin etkisi ok daha zayf yava ve ge
olmutur. ahlar da sultanlar gibi farkl din ve dilleri olan e
idi aznlklan ynetiyorlard ama randa bu aznlklannn rol
leri, Osmanl mparatorluundakinden ok daha nemsizdi ve
varolan toplumsal ve siyasi dzen iin OsmanlIda olduu gibi
bir tehdit hi olmamt. Mslman olmayan aznlklann says
Osmanl mparatorluundakine gre daha azd, bu aznlklar
daha az zenginlerdi ve daha ok bask altnda bulunuyorlard.
Zerdtiler ile Museviler kltrel adan btnlemilerdi, yal
nzca Farsa konuuyorlard ve kkenleri slamiyetten nceki
alara dayanyordu, ancak toplumsal ve hukuki adan tecrit
edilmilerdi ve siyasi gleri yoktu. Ermeniler, tek byk H
ristiyan joplumuydu ve pek ok konuda durumlan Zerdti ve

382
 YEN DNCELER

Musevi tebaadan ok daha iyiydi. Ancak onlarn tersine, ran-

llardan yalnzca dinleriyle deil, sahip olduklar ayn etnik, dil
ve kltrel kimlikle de ayrlyorlard. ran'daki Mslman olma
yan topluluklarn kendi ilerinde belirli bir zerk dzenleri olsa
da, Osmanl mparatorluunun milletleriyle karlatnldmda
bu topluluklar ok nemsizlerdi.
lk bakta, Mslmanlarn iindeki dini ve etnik aznlklarn
daha nemli olduu dnlebilir. Kk bir Snni aznl ve
yeni Bahai inancnn daha aktif taraftarlardan oluan bir aznlk
vard ama Snniler sessizlerdi, dierleri de sk kstlamalar al
tndaydlar. ran nfusunun yansmdan ou Farsa konuanlar
dan oluuyordu, nfusun geri kalan da etnik aznlklardan olu
uyordu. Bunlar, kuzeydouda Trkmenler, kuzeybatda Aze-
riler ve Krtler, gneydouda Beluciler, gneybatda Kagay-
lar ve Araplar idi. Pek ounun dilleri, Osmanl mparatorluu
snrlarnn tesinde, arlann Transkafkasya ve Orta Asya s
mrgelerinde konuulan Trki dillerin akrabalaryd. Ancak bu
etnik farkllklar Osmanllardakinden daha az nemliydi. Bu
aznlklarn tm Mslman, ounluu ii olduundan, sahip
olduklar dini ballk ve kltrel yaknlk Avrupa'dan gelen ye
ni milliyetilik dncelerinden ok daha glyd.
Tm bunlara karn ran, yine de yeni dncelerden mil
liyetilik olmasa da, .vatanseverlik dncesini kabul etmeye
daha uygundu. Arap dnyasna haline gelen Msr, Kuzey Af
rika ve Mezopotamya halklarnn tersine ranllar, slamiyetten
nceki gemilerinin bilincini korumular ve baarlaryla gu
rur duyuyorlard. Gemiteki anlar, tarihi olmaktan ok efsa
nevi olduu halde ok canlyd, sanat ve edebiyatta nemli bir
yerleri vard. Yine Arap dnyasnn tersine kendi dillerini ko
rumulard. Dillerini yazarken Arap alfabesini kullanyorlard,
Arapadan da pek ok szck almlard ama Farsa, Arap

383
MODERN A

adan ok farkl bir dildi.

tranllar, XVI. yyda Safevi hanedannn ortaya kmasnn
ardmdan tek bir meruti hkmdar altnda birlemilerdi. On-
lan komularndan ayran ey Fars dili ve kltr, daha ok
da Safevilerin resmi, sonra da blgenin hakim dini olan iilik
leriydi. ranllarn iilikleri, Snni komulan Orta Asya'nn s
lam devletleri, Afganistan, Hindistan ve Osmanllar ile srek
li bir atma yaamalarna neden oluyordu. rana ge gelen
vatanseverlik geldiinde de, ii radikal hareketlerin Bat, mo
dernlik ve laiklik aleyhtan liderleri tarafndan sempatiyle kar
lanmt.
Seymourun raporuna gre, 9 Ocak 1853 tarihinde Tm
Rusyalarn an St. Petersburgda ngiliz sefiri Sir George Ha-
milton Seymour ile bir konumasnda, Osmanllar iin unlan
sylemiti: Elimizde hasta bir adam var ve gereken dzenle
meleri yapmadan elimizden kayarsa ok yazk olur.7 Seymo
ur da hasta adama iyi davranlarak iyilemesi iin yardm edil
mesi gerektiini, cerrah yerine bir doktorun gerekli olduunu
sylemiti. Yurtiinde ve yurtdmda pek ok doktor bulunu
yordu ve bunlar ara sra anlamazla dseler de hasta adam
iyiletirmek iin bir miktar ilerlemilerdi. Sakin ve sabrl olarak
baanya ulaabilirlerdi belki de ama bunun iin zamana da, sa
kinlie de sahip olamadlar.

384
 18. BLM

S a valar

Osmanl mparatorluu yklna dek geen yz yl akn

sre ierideki ve dardaki dmanlanyla savamtr. XVI. yy
balanndan itibaren Mslman Ortadoudaki g olmak ve
aralarndaki snn belirlemek iin ranla yaplan savalann so
nuncusu 1821-23 yllannda olmutur. Sonucunda snrlar kesin
lemi ve ortak bir komisyon tarafndan izilmitir. Netlik ka
zanmayan birka snr izgisi de, Trkiye ve ran cumhuriyetle
rinin dou snr olarak sonraki yllarda belirlenmitir. Osmanl
ve ran'n blgedeki hakim g olma mcadelesi her iki lke
nin de yerlerini d glere brakmalanyla sona ermitir. Yak
lak olarak iki yzyl boyunca, bu d glerin bazen blge
iinde, bazen de dnda srdrdkleri rekabet ve mcadele,
blgenin siyasi tarihine hakim olmutur. Osmanl mparatorlu-
unun yapt zorlu ve uzun sren savalar, bu rakip d g
ler ve himayelerindeki yerel devletler arasnda olmutur.
mparatorluun iinde bulunan dmanlarla da ok sava-
lmtr. Bu savalarda karlarndaki, kimileri bamszlk iste
yen milliyeti gruplar ve tm Hristiyan olan ve dardan yar
dm alan gruplar baar kazanmlard. Osmanl paalan da m-
paratorluktaki kanklktan yararlanarak valilikleri olduklar il
lerde kendilerine zerk beylikler kurmak isteyerek isyan kar
mlardr. Mehmed Ali Paa bunlar arasnda en baarl kiidir
ve szde Osmanl egemenliini kabul ederek, Msrda yan ba
msz bir devlete hkmeden yeni bir hanedan kurmutur. Irak
ve Suriyede, daha kk ve ksa sreli olarak byle bir zerk

385
MODERN A

lie sahip baka paalar da olmutur.

Arap topraklarnda yaayan ama Arap olmayan bu paala
rn ounluu, Balkan ya da Kafkas kkenli Trke konuan
Osmanllard. Yalnzca iki alanda Arapa konuan liderler bir
tr blgesel zerklie sahip olmulard. Hristiyan ve Drzi ye
rel liderlerin bir beylik kurduklar, gelecekteki Byk Lbnan
Cumhuriyetinin temeli olan Lbnan bunlardan biriydi. Yzy
ln ortalarndan itibaren, bu beylik ve etrafndaki Osmanl y
netiminde bulunan topraklar bir Arap kltr ve ekonomi rne-
sansna ahit olmulardr.
Arabistan yarmadas, zellikle de Osmanllar, ran ve sonra
da ngiltere arasnda tartmal durumdaki Krfez blgesi Arap
hareketlerinin dier alan olmutur. XVIII. yyn sonuna doru
bu rekabetlerin yerel ve blgesel airet reisleri tarafndan ken
di lehlerine evrilmesiyle byk bir lde zerklik kazanm
lard. 1756 ylnda bataki Sabah ailesinin iktidah ele ald Ku
veyt (Hinte kale szcnn Arapa ksaltmasdr) prenslii
bunlardan en nemlisidir.
Vahabilik, Osmanl devletinin meruluuna kar gelen tek
Arap hareketidir. Neciddeki bir din adam olan Muhammed
ibn Abdlvahab, bu hareketin kurucusudur ve Hz. Muham-
medin gerek ve saf slamiyetine geri dnlmesini istemi,
onu arptp yozlatran yanl ve kr inanlara, kt uygula
malara ve onlan destekleyip koruyan rejimlere kar kmtr.
Necidde Dariye emiri Muhammed ibn el-Suud onu destekle
yenler arasndayd. Muhammed ibn Abdlvahab taraftarlarna
retilerini ve ateli silah kullanmasn rettiini anlatan baz
metinler vardr. XVIII. yy ortalarndan sonra dinin bu yeni sa-
valan ibn Suudun askeri yeteneiyle Arabistann byk bir
blmn ele geirip Suriye ve Irak snrlarm bile tehdit etti
ler. Dini alndrma abalan, Hz. Muhammedin ve ondan son

386
 SAVALAR

rakilerin zamanndaki slamiyetin ortaya knn yenilenmesi

olarak sunuluyordu. Ancak Osmanl mparatorluu iinde bu
lunduu tm skntlara ramen, o gsz halinde, Vahabi Su
udi saldnsm kolayca pskrterek Bizans ve Pers byk impa
ratorluklarnn aksine baar kazand. VII. yyda saldranlar da
savunanlar da ayn silahlan kullanmlard ve XVIII-XIX yyda
ise Osmanllarm toplan vard.
Osmanl ordularnn isyanc Bedevilerin stesinden gelebi
lecek olan gleri, Avrupallar kovacak kadar gl deildi.
D glerin i isyanlara kanmalan da d savalara yol am
t. Dier d savalarn nedenleri yabanc devletlerin arasndaki
rekabetti. Rusya ile 1808-1876 yllan arasnda drt defa savaan
Osmanllar, tmnde de toprak kaybetmitir. Batllar'm mda
halesiyle Ruslar kazandklannn bir blmnden vazgemese-
lerdi OsmanlInn malubiyeti ok daha kt olurdu.
Bu mdahaleler, Osmanl gerilemesinin, diplomatlarca Do
u Sorunu olarak adlandrlan duruma gelmesi gibi nemli bir
deiiklii gstermektedir. Dolaysyla imparatorluun ayakta
kalmas yalnzca Osmanl ordularnn baarl olamayan inat
savunmalanyla deil, bu yeni mdahalelere bal olarak da
gereklemitir. Avrupa devletleri, Ruslarm yaylmasndan en
die duyuyordu. Dier taraftan da Osmanl devleti bu rakiple
ri tanyp elde ettikleri frsatlardan faydalanma olana kazan
yordu.
Osmanllar 1699 ylnda, Viyanadan ikinci ve son kez ekil
diklerinde, bir yenilginin ardndan imzaladklan ilk antlamay
la lkelerinin, Avusturyann ilerlemesinden duyduu endiele
ri tayan stanbuldaki ngiliz ve Hollanda sefirlerinin dn
celerinden ve yardmlarndan yararlanmlard. XIX. yzyl s
resince diplomatik mdahale kadar, askeri mdahale de ola
an durumdayd. Franszlara kar ngilizler, devrim ve Napol-

387
MODERN A

yon savalan srasnda, daha sonra da Ruslara kar Franszlar,

Trklere yardm etmilerdi. Prusyal bir arabulucu, 1829 yln
da zafer kazanm Ruslan artlarn yumuatmaya ikna etmi
ti. Osmanl mttefikleri olarak ngiltere ile Fransa, Knm Sava-
nda Rusyaya kar omuz omuza savamlard. ngiliz diplo
matik mdahalesi ile 1878 ylnda Osmanl askeri yenilgisinin
siyasi sonulan daha lml hale getirilerek, imparatorluun y
kl bir sonraki yzyla ertelenmiti. Bu srada da, hasta ada
mn mirasndan bir n pay alan Batl mttefikler, Osmanl eya
letlerini dorudan ynetmek yerine daha uzak topraklardaki
yerel ynetimleri ele geirmilerdi.
lranllar da XIX. yyda ve XX. yy balarnda, Osmanllarla ay
n tehditlerle kar karya kalmlard ve ileri ok daha kolay
olsa da, tehlikeliydi. Ksa bir sreliine de olsa ranllar da, Na-
polyonun aha yardm iin, kuzeyde Ruslara kaptrlan toprak
lar geri almak ve gneyde Hindistanda ngilizlere saldrmak
zere 1806-1807 yllannda Tahran'a bir heyet gndermesiyle,
Avrupa mcadelesine kanm oldular. Franszlarn bu ilgileri,
Tilsitte 1807 ylnda imzalanan Fransz-Rus barrm ardndan
yok oldu. ngilizler ile Ruslar olduklan yerlerde kaldlar. ran
tarihi bir yzyl akn bir sre Asyadaki en byk iki Avrupa
imparatorluunun rekabeti altnda geti.
Rusya, yerel hkmdarlarn ve ahm aleyhinde elde ettikle
ri topraklarla nce Hazar Denizinin batsnda, sonra da dou
sunda, ran'n kuzey komusu oldu. Hindistanda glenen y
netimiyle de ngiltere, ran'n gneydou smnna kou oldu ve
etkinliklerini de daha telere gtrd. Rus birliklerinin gneye
doru ilerlemesiyle Tahranda Rus etkisinin artmas sonucunda
bu ilerlemeyi imparatorluk karlanna bir tehdit olarak gren
ngilizler, Rus yaylmasn durdurmak zere kendi yaylmalan-
n geniletmeye altlar.

388
 SAVALAR

Franszlar ekildi. Almanlar da I. Dnya Savanda mtte

fikleri olana kadar Osmanl topraklarnda grlmediler. O za
mana kadar Osmanllarn aksine ranllar, gneyde ngiltere ve
kuzeyde Rusya olmak zere yalnzca iki imparatorluk devletiy
le kar karya kaldlar.
Baz alardan ranllarn durumlar Osmanllardan daha
iyiydi. zellide Ermenistan topraklarm Ruslar ele geirdikten
sonra, dini aznlklar artk nemli olmayacak derecede azalma
s ve daima ran devletine boyun ememi olan etnik aznlk-
lann da yeni bir devlet yaratmak ya da baka bir devletle bir
lemek istemekten vazgemesi, ran asndan olduka byk
avantajlard.
ahlar, silahl kuvvetlerini, zorunlu olarak ynetim ve ei
timlerini modernletirmek ve merkeziletirmek; iletiim alann
da modem bir altyap kurmak ya da bakalarnn kurmasna
izin vermek; asgari lde gereken Bat teknik ve yntemlerini
benimsemek ve kendilerine uydurmak, bunu yaparken de ra
kip imparatorluk glerini birbirlerine drerek bamszlkla-
nm korumak gibi baz politikalarnda Osmanl sultanlarm r
nek almlard.
Ne var ki, ranllar gerek i, gerek de d politikalarda Os
manlIlar1dan daha az baar elde etmilerdir. ranllarm aske
ri ve sivil reformlar daha az ayrntl olmutur. Merkeziletirme
nlemleri blge ve airet tavrlanyla gecikmi, kimi zaman da
engellenmitir. Dolaysyla da rakip imparatorluklarn ilerleme
lerini engelleme amalarna ulaamamlard.
Rus basks genellikle askeri olmutu, Rus fetih ve ilhak aa-
malan da antlamalarla yasallatrlmt. ngiltere, anlama ve
dnlerle belirlenmi daha ok ekonomik ve diplomatik bir
nfuz elde etmiti. Ancak her iki devlet de birbirlerinin yn
temlerini gozard etmemilerdi. Kimi zaman ngiltere rana is

389
MODERN A

tediklerini yaptrtmak iin Hindistandan ngiliz askerleri ge

tirtiyordu. Rus iadamlan ve diplomadan da Rus etkinlikleri
ni artrmaya abalyorlard. ngilizler, randa 1864 ylnda Hin
distanla iletiim hattnn bir paras olarak ilk telgraf sistemini
kurdular. 1872 ylnda da bir ngiliz irketine Reuter mtiyaz ile
ran'n maden kaynaklarm gelitirme, telgraf hatt ve bir ban
ka kurma ve demiryolu ina etme haklan verildi. Karlk ola
rak ran gmrk gelirleri gsterildi ama ran hkmeti bu im
tiyaz, hem iddetii Rus muhalefeti hem de pratik zorluklar y
znden iptal etti.
Ruslarn bir baans da 1879da Rus eitimi alm, Rus silah-
lanyla donanm ve ksmen Rus subaylan emrindeki Kazak Tu-
gaynn szde ahn muhafzlan olarak kurulmasdr. Ruslarn
Orta Asyada ilerlemeleri Kuzey randaki glerini salamlat
rarak gneye doru ilerlemelerinde bir s olmutur. ngilizlere
1901de verilen petrol imtiyaz Ruslarn ilerlemesinde ve baa
rsnda tek nemli istisnadr.
1905te yalmzca ranla snrl kalmayan tm blgede nemli
olan bir deiiklik gerekleti. Rus-Japon Savanda Rusyanm
ar bir ekilde yenilmesi, Avrupah bir imparatorluk devletinin
bir Asya milleti karsndaki ilk yenilgisi olmutur. Bu yenilgi
Rusyada nemli sorunlara neden oldu, 1905 ylnn Ekim ayn
da temsili ve parlamenter hkmeti ngren bir anayasa yapl
mas gerekti. ran dersini almt, arlarn despotluu yenilgiye
uramt. 1889 ylnda kendileri bir anayasa yapan Japonlar za
feri kazanmlard. Bu rnei izleyen Ruslar da liberal demok
rasinin gcn ve etkinliini gsteriyorlard.
1905 ylnn Aralk aynda ran anayasal devrimi balad. M
cadelelerden sonra, ilk Meclis 1906 ylnn Ekim aynda, Tah-
randa topland ve ahn imzalad anayasay hazrlad. Bu s
rada uluslararas durumda ran aleyhine deiiklikler oldu. Rus

390
 SAVALAR

ya ile ngiltere, Almanya'nn glenmesinden korktuklan iin,

1907 ylnn Austos aynda ran kuzeyde Rus, gneyde ngiliz
etki alanna alacak ve ortada iki devlete ak bir kuak olutu
racak bir anlama yaptlar. Bunun sonrasnda ran, ah ile mec
lis, gericiler ile liberaller ve Rus ile ngiliz karlar arasnda bir
mcadele dnemine girdi. Sava 1914 ylnda baladnda Rus-
lar da Kuzey ran' igale baladlar.
Daha iyi koullarda balayan Osmanl 1908 anayasa devri
mi, yeni bir an balangcm mjdeliyordu. Sultan Abdlha-
midin despotluuna son verilmi, otuz yl nce rafa kaldnl-
m olan anayasa tekrar yrrle girmi ve zgr seimler ilan
edilmiti. Birbirleriyle kucaklaan Trkler, Ermeniler, Msl-
manlar, Hristiyanlar ve Museviler, yeni bir kardelik ve zgr
lk ann baladn mjdeliyorlard. Trk tarihisinin 1940
ylnda yaynlanan bir kitabnda bu devrimle ilgili yle denil
mitir: Dnyada bunun gibi umut verici ve yine bunun gibi
umutlarn bu kadar abuk boa kt ok az hareket olmu
tur."1
Jntrk Devrimini ileriye doru nemli bir adm olarak g
ren Osmanl Hristiyanlan ile Avrupa devletleri, onun kendi
planlarna mdahale etmesine izin vermediler ve tam tersine,
karlmayacak bir frsat olarak grdler. Avusturya-Macaristan,
Bosna ve Herseki ilhak etti. Bulgaristan bamszln ilan etti.
1896 Yunan-Trk Savann ardmdan imparatorlukta zerk sta
t verilmi olan Girit de Yunanistanla birletiini ilan etti. 1909
ylnda kar devrimci bir isyan kanl bir arpmayla bastrld.
talyanlarn Trablusa saldrmasyla 1911 ylnn Eyll ayn
da yeni bir savalar dizisi balad. Bu srada Msrdan Fasa ka
dar btn Kuzey Afrika kylar ngiliz ya da Fransz denetimin-
deydi, yalnzca iki Osmanl sanca olan Trablusgarp ve Binga-
zi kalmt. mparatorluk oyununa daha sonra dahil olup hasta

391
MODERN A

adamn topraklarnda bir kprba tutmak isteyen talya, Av

rupa devletlerinden izin alarak bir kara ve deniz harekt ba
latt. Ancak Kuzey Afrikada beklenmedik derecede gl bir
Osmanl direnii ve yerel direnile karlat. Ne var ki, ayn y
ln Ekim aynda daha yalan yeni bir tehditle karlaan Osman
lIlar bu direnie son vermek zorunda kaldlar
18 Ekim 1912 tarihinde balayan I. Balkan Sava, 30 Mays
1913 tarihinde son buldu. Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan
gibi Balkanl mttefikler OsmanlIlardan byk topraklar elde
ettiler. Arnavutluk da bamsz devletler arasna girdi. 1913 yl
nn Haziran ve Temmuz aylarnda yaplan II. Balkan Savanda
Osmanllar kaybettikleri topraklarn bir blmn ve zellik
le Meri rmana dek Edirneyi geri alma ansm elde ettiler ve
buras da bugnk Trkiyenin Avrupadaki snn oldu.
Tm bu zorluklara kar byk umutlarla kurulan Jntrk-
ler demokrasisi sarsld ve 1913 ylnn Ocak ayndaki bir dar
beyle askeri bir diktatrlk baa geti. Sonraki yl, Jntrkler
Merkezi Devletler tarafnda bir dnya savama katldlar ve Os
manlIlar bu lmne savata geleneksel dostlan ile dmanla
rn karlarnda ittifak halinde buldular.
Osmanl mparatorluunun byk devletler arasnda yer
alarak, byk bir devlet olarak yapt son sava Birinci Dn
ya Sava idi. ki Alman kruvazrnn eliindeki Trk sava
gemileri tarafndan, 1914 ylnn Ekim ay sonunda Ruslarn
Odessa, Sivastopol ve Theodosia limanlar bombardmana tu
tuldu. Halife sultan tarafndan ona ve mttefiklerine kar sava
aan herkese cihad ilan edildi. ngiltere, Fransa ve Rusya ba
lca mttefikti ve Kuzey Afrika, Orta Asya ve Hindistanda
ok byk Mslman nfuslan bulunuyordu. Trkler ve Al
man mttefikleri, bu Mslman halklarn cihad aasna kar
lk efendilerine bakaldracaklarn dnmlerse de bu ol

392
 SAVALAR

mamtr. Osmanllar dou ve gney snrlarnda imparatorluk

Rusyas ve mparatorluk ngilteresinin gleriyle kar kar
ya kaldlar.
Trkler savan balarnda baanl oldular ve 1914 ylnn
Aralk aynda Dou Anadoluda saldnya getiler. 1878 yln
da Rusyaya balanan Kars ve bir sreliine yine Ruslardan
ran'n Tebriz ehrini aldlar. 1915 yl banda, Osmanl birlikle
ri Filistinden Sina lne girdiler ve ngiliz igalindeki Msrda
Svey Kanalna saldrdlar.
Osmanllarn bu baarlar ksa srd. Douda Ruslar b
yk bir gle kar saldnya getiler ve yerel halkn da yard
myla girdikleri Vana bir sreliine hkim oldular. Trkler ta
rafndan Svey Kanalna dzenlenen saldrlan, o srada Hin
distandan Basra Krfezine bir birlik gnderen ngilizler ps
krtt. 22 Kasm 1914 tarihinde bir Osmanl liman olan Basra
bir ngiliz birliince igal edildi. ncelikli amac randan gelen
petrol boru hattn korumak olan ngilizler, bu ilk baarlarn
dan sonra daha byk planlar yapmaya baladlar ve 1915 y
lnda Dicle ve Frat nehirlerinde baz yerleri ele geirerek ku
zeye, Badata doru ilerlediler.
Osmanllar da bu srada bakentlerinin ok yalannda da
ha tehlikeli bir saldryla karlamlard. 1915 ylnn ubat
aynda anakkale blgesinde bir deniz harekt balatan n
gilizler Limni adasn igal edip oray bir s haline getirdiler.
Boazlardaki Osmanl savunma hatlarn yarmay ve Karade
nizde Ruslarla birlemeyi amalayan ngiliz ve Avustralya bir
likleri ilkbahar ve yaz sresince Gelibolu yarmadasna kart
ma yaptlar. Ancak 1915 sonu ve 1916 banda ileri yolunda
giden Osmanllar, Ruslar Vandan karp, ngilizleri de Irakta
yendiler. Sonra da Svey Kanalna ikinci bir saldnya giriti
ler. 1916 bamdaki byk bir savata ar kayplar veren ngi-

393
MODERN A

liz ve AvustralyalIlar Geliboludan ekilerek Boazlardan ge

me giriiminden vazgetiler. Ancak sonuta mttefiklerin s
tn gc galip oldu. 1917 Rus Devriminden sonra Doudaki
bask azalm olsa da, gneyden gelen ngilizleri durdurmak
mmkn olmad.
Osmanl mparatorluu halknn byk blm, tm bu
mcadele ve karklk ortamnda, etnik ve dini kimliklerini
gzard ederek, devlete ballklarn korumulardr. Yalnzca
Anadoludaki Ermeniler ve Hicazdaki Aaplai* arasnda bu du
rumun istisnalan olmutur. Ermeniler ve Araplarn da oun
luu kanunlara kar gelmeyen, bar insanlard ve erkekleri
sultann ordularnda hizmet ediyorlard. Ancak bu iki grubun
baz milliyeti liderleri, sava Osmanl ynetiminden kurtulup
milli bamszl elde etme frsat olarak gryorlard. Bunun
sultann dmanlan olan Avrupal devletlerin yardmyla ola
ca akt. Ruslar 1914 ylnda drt ve 1915 ylnda be byk
Ermeni gnll birlii kurdular. Balangta Rus Ermenista-
nndan olan bu birliklerde aralannda asker kaa ve tannm
kiiler olan Osmanl Ermenileri de bulunuyordu. Osmanl par
lamentosunun eski bir Ermeni yesi birliklerden birinin komu
tanyd. lkedeki eitli blgelerde Ermeni gerilla eteleri faa
liyete baladlar ve Ermeni halk Anadoluda Van ve Kilikyada
Zeytun ehirleri bata olmak zere ayakland.
1915 yl ilkbaharnda Ermeni isyanclar Vann denetimini
ele geirdikleri srada, ngilizler anakkaleye girmiler, Ruslar
da doudan saldryorlard. Dier bir ngiliz birlii de Badat'a
doru ilerliyordu. Osmanl hkmetince, Anadolu Ermeni n
fusunun srlmesine ve baka yerlerde isknna karar verildi.
Blgede buna benzer sert uygulamalar daha nceki alarda
da olmutur. Katolikler, Protestanlar, demiryolu iileri ve silah
l kuvvetlerdeki baz Ermeni gruplan ve aileleri bu srgnn d

39 4
 SAVALAR

nda tutuldular. Anadoludaki Ermenilerin ounluu ve teh

likeli blgelerle pheli gruplarn dndakiler bile, srgne ve
onun lmcl sonularna dahil edildiler.
Srgnlerde byk zorluklar yaand. Sava halindeki impa
ratorlukta insan gc eksik olduundan, yeterli asker ve jan
darma bulunmad iin yerel halktan seilen gruplara srgn
lere elik etme grevi verildi. Saylar kesin olmamakla birlik
te yz binlerce Ermeninin alk, yorgunluk, hastalk ve hava
koullan nedeniyle ld bilinmektedir. Yerel airetler ya da
kyller, kendilerine elik etmek iin para almayan, alk e
ken ve disiplinsiz muhafzlarla ibirlii yapan kyller ve mu
hafzlar tarafndan da ok. sayda Ermeni ldrlmtr.
Bu anlklan engellemek iin Osmanl merkezi hkmeti
nin baz abalar olmutur. Arivlerde yksek Osmanl makam
larnn Ermenilere kar iddetin cezalandnlmas ve engellen
mesi iin telgraflar ve srgnlerde ilenen sulardan yargla
nan ve hkm giyen, kimileri de lm cezasna alan bin drt
yz kadar askeri mahkeme kayd bulunmaktadr. Ancak tm
bu abalarn etkisi kstl olmu, Ermenilerle bir zamanki bar
komular arasnda yllardr biriken etnik ve dini anlamaz
lklar yznden durum daha kt bir hal almt. stanbul ve
zmir, srgnden bak tutulurken, ounluk Osmanl Suriye
ve Mezopotamyasna srlmtr.
Osmanl ynetimine kar Arap isyan daha iyi planlama, za
manlama ve destekle yaplmt. Ermeniler Mslman oun
luk arasnda Trkiyenin ortasnda yaarlarken, Arap isyam ya
r zerk Hicaz eyaletinde balamt. Burada neredeyse tama
m Mslman olan Araplar vard. slamiyetin en kutsal iki ye
ri olan Mekke ile Medine buradayd ve bir Arap hkmdar
olan erif Hseyin batayd. Ble Osmanl g merkezlerin
den uzakta ve Msrdaki ngilizlere yaknd. Arap isyanclarn

395
MODERN A

ngilizlere sunacaklar faydal eyler vard. erif, gizli ve uzun

grmelerin ardndan 1917 ylnda Hicazn bamszln ve
sonra da kendini Araplarn Kral olarak ilan etti. Bunlar des
tekleyen ngiliz hkmeti, daha nce de Hseyin'e yazdkla-
n mektuplarda ok ak olmasa da bir Arap bamszlndan
sz etmiti.
Mslman tebaalar zerindeki otoritelerini srdrmek iste
yen ngiliz ve Franszlar iin birka bin Bedevi babozuk, d
zenli ve byk ordular iinde askeri nemi tamyordu ama
Trklere kar savaan Arap ordusu ve kutsal yerlerin koru
yucusunun Osmanl sultanna ve szde cihadna kar kma
s ok nemliydi. Arap isyannn zamanlamas, Osmanl ordu
larnn Arap eyaletlerinden ekilmesine rastlamt. Araplarn
setikleri koruyuculardan yana daha ansl olmalar belki de
en nemlisiydi. Ruslarn yapa gibi, ngilizler kendi lkelerin
de bir devrimle uramyorlard ve askeri destek verebilirlerdi.
Siyasi vaatlerinin tutulmas farkl bir konu olsa da, en azndan
Arap isyanclar Osmanl misillemesinden kurtarmlard.
1916 yl sonunda ngiliz birlikleri, Msrdan Osmanl Filisti-
nine doru ilerlerken, bir dier ngiliz birlii de Iraka karak
kuzeye dorn ilerlemeyi srdrd. ngiliz gleri 1917 yl ilk
baharnda Badat ve Filistinde Gazzeyi aldlar. 1917 yl Ara
lk aynda Kuds, 1918 yl Ekim aynda da am ele geirdi
ler. 29 Ekim 1918 tarihinde, gnlk n grmenin ardn
dan, bir Osmanl heyeti Limni Adasnn Mondros liman akla
rndaki ngiliz gamemnon zrhlsna gitti ve sonraki gn ate
kes imzaland.
I. Dnya Sava, ilerleyen Bat karsnda slam ordularnn
ekilmeleriyle sona erdi ve resmen tarafsz olan ran yabanc as
kerler tarafndan igal edildi. Osmanl topraklarnda, daha n
ceki Krm Sava gibi, bu sonuncu sava da Avrupa ile yakn

396
 SAVALAR

lamay younlatrarak yaanacak deiimleri hzlandrd. K-

nm Savann tersine, savatan yenilgiyle klm, Arap top
raklar ngiliz ve Franszlarca braklmt. Trkler, zafer kazan
m devletlere yalnzca Anadoluda meydan okuyarak verdikle
ri mcadelenin ardndan bamsz Trkiye Cumhuriyetini kur
dular.
Avrupa tarihinde 1918-1939 yllan savalar aras dnem ola
rak adlandrlmasna karn, kimilerine gre de bu yllar, aym
savan iki aamas arasndaki uzun bir atekes yllandr. Ancak
Ortadou asndan her iki aklama da yeterli deildir. Blge
tarihinde bu yllarn bir ara dnem ya da bir cerrahi mdahale
gibi deerlendirilmesi daha anlalr olacaktr. Bu dnem, Or
tadou asndan hem iki dnya sava hem de onlann arasn
daki huzursuz ban yllandr.
Ortadounun byk bir ksmnda drt yzyldan beri sren
eski dzenin k, daha dorusu ortadan kaldrlmas bu d
nemin balangc olmutur. Osmanllar kendilerinden nceki
lerin almalan zerine ayakta kalabilen bir siyasi yap ve ile
yen bir siyasi dzen kurmulard. Gelitirdikleri olduka iyi an
lalan siyasi kltrde, yer alan her grup ve birey, durumlan-
n, snrlarn, glerini, en nemlisi de ne alp vereceklerini ve
kimden alp kime vereceklerini ok iyi biliyordu. Osmanl d
zeni zor zamanlarda da' birok zorlua ramen ilemeye devam
ediyordu. Hristiyan tebaasnn ounluunun onayn ve ba
llm kaybetmi olsa da, Mslman halkn ounluu me
ruluunu kabul etmeye devam ediyordu. Osmanl dzeni son
yz yl iinde kendine gelmeye v dzelmeye balamt ama I.
Dnya Savana girilmesi ve imparatorluun sonunun gelme
siyle bu gelime kesilmiti.
XVIII. yy sonunda General Bonapartn ordusuyla Msra git
mesi, Ortadoudaki olaylarn seyrini etkilemi ve Avrupal b

397
MODERN A

yk devletlerin karlan, eylemleri ve amalanyla kimi zaman

krizler kmt. En sonunda Osmanllarn ekilmesiyle yerleri
ne blgenin hkimleri olarak Batl devletler geince, impara
torluk rekabetleri de yeni ve daha dorudan bir duruma geldi.
Sz konusu rekabetlerin dnemi vardr. lk dnemde,
blge byk oranda ngilizler ve Franszlarm elindeydi ve iki
si arasndaki mcadele uluslararas ilikilerin balca konusunu
oluturuyordu. kinci dnemde, 1930lar ve 1940lardaki ngi-
liz-Fransz hakimiyeti nce Faist talyadan, sonra da Nazi Al-
manyasndan yeni tehditlerle karlat. nc dnemde, ya
ni II. Dnya Savanda Almanlar ve talyanlar bertaraf edildi
ler. Sonrasnda da glerini kaybeden Fransa ve ngiltere ha
kimiyetlerini de kaybettiler. Bu gelimelerin ardndan, yeni bir
mcadele daha uzaktaki yabanc devletler olan Sovyetler Birli
i ile Birleik Devletler arasnda balad.
Ortadou sahnesi I. Dnya Sava sona erdikten sonra, sa
van dumanlan ve diplomasinin sisleri yok olunca, meydana
gelmi olan byk deiiklikler ortaya kt. Baz deiiklik
ler, Dou ve Bat Avrupa imparatorluklannm hkimiyetindeki
insanlara yeni umutlar vermiti. Rusyadaki devrim, sonrasn
da da merkezi otoritenin azalmas Orta Asya ve Kafkasya tesi
topraklarda liberal milliyeti Mslman rejimlerinin kurulmas
na neden oldu. Gneyde ise ngiltere ve Fransa hkimiyetleri
altna giren Arap halklarna nce zerklik, sonra da bamsz
lk vaat ediyordu. Kuzey Afrikada milliyeti liderlerin 1918 yl
Kasm aynda ilan ettii Trablus cumhuriyeti, talya tarafndan
da bir sreliine tanmt.
Ne var ki, ksa bir sre iinde bu umutlar hayal krklyla
sonuland. Kzlordunun Orta Asya ve Kafkaslardaki giriim
leri ve Moskovamn denetimi tekrar ele geirmesiyle bamsz
lk deneyimleri son bulan bu lkelerin tm Rusyann yrn

398
 SAVALAR

gesine yerletirildiler. Yerel hkmdarlarn deviren-Trablus-

garp ve Bingazideki talyanlar da kendi otoritelerini hkim k
larak talyan smrgeleri oldular ve 1934 ylnn Ocak aynda
Libya adm aldlar.
Bar anlamalar Gneybat Asyada Araplar arasnda uyan
drlan umutlan tatmin etmemi ama boa da karmamt. Ve
rimli Hilal, ngiltere ve Fransa tarafndan nceki smrgeler
yerine, yeni snrlan ve adlan olan yeni devletlere blnd ve
bamszlk hazrlklan iin Milletler Cemiyeti'nden yetki alnd.
Sonra da yeni devletler kendilerine uygun modellerde rejimler
kurdular. nce Mezopotamya, sonra da Irak olarak bilinen do
udaki devlet ngiliz Mandas altnda erif Hseyinin olu Kral
Faysal ynetiminde bir monari haline geldi. Suriye ve Levant
olarak bilinen batdaki devletin kuzeyi ile ortas Fransz Man-
dasna, Filistin olarak adlandnlan gneyi de ngiliz Mandasna
girdi. Manda altndaki bu iki devlet kendi ilerinde toprakla
rm bldler. Fransa birok kez denemesinin sonucunda Lb
nan ve Suriye adm alan iki cumhuriyet kurdu. Blgelerini iki
ye blen ngilizler ise, douda erif Hseyinin dier olu Ab
dullahn bana getii Trans-rdn adm alan bir Arap emir
lii kurdu; batda Filistin adm alan rdnn ynetimini elle
rine aldlar.
Arabistanda daha farkl bir durum vard. Gneybatdaki n
giliz kolonisi Aden ve byk blm ngiliz denetimindeki
Basra Krfezi eyhlikleri hari yarmadann ounluu bam
szd. Vahabi retisinin ikinci seferinde daha baanl olmas
sayesinde Suud Hanedammn baa gelmesi, bu blgedeki en
nemli gelime oldu. 19l4te savam balad sralarda hane
dann bamda olan Abdlaziz ibn Suud Dou Arabistan'a ka
dar hkimiyetini geniletti ve Trklerie kar ihtiya duyduu
yardm iin ngilizlerle iliki kurdu. Sava bitince de fetihlerini

399
MODERN A

srdrerek Kuzey ve Gney Arabistanda yeni yerler ele geir

di ve bu lkelerin hkmdarlan srgne gnderdi.
ngiltere'nin Dou ve Gneydou Arabistana ilikisinden
haberdar olan Abdlaziz ibn Suud, douda bululan prenslikle
re ve eyhliklere kar hibir ey yapmayp yainzca iki nem
li rakibinin kald Bat ve Gneybat Arabistana konsantre ol
du. Bu rakipler, Trklere kar olan Arap isyannn kahraman
erif Hseyinin Hicaz Krall ile yarmadann gneybat ke
sindeki Yemen maml idi.
1924 ylnda ibn Suud, Hicaza kar harekete geti ve 1925
sonunda Medine, Mekke ve Ciddeyi ald. Kral Hseyin olu
Alinin baa gemesi iin tahttan ekilmiti. Ali lkeyi terk et
ti ve ibn Suud 8 Ocak 1926 tarihinde Hicaz Kral ve Necid Sul
tam ilan edildi. Kralln adnn Suudi Arabistan olarak deiti
rildii 1932 ylnn Eyll ayma dek ibn Suud unvamn korudu.
Bu gelimelerin ardndan ban sre balad. bn Suud, ran,
Irak, Trkiye ve uzun tartmalann ardndan da rdn ile dost
luk anlamalan yapt.
1934 ylnda Yemen ile yeni bir sava patlak verdi. bn Suud,
askeri zafer kazanmalarna ramen, ngilizlerin arabuluculu
uyla bar anlamas imzalamak zoanda kald. Snrlarnda bir
dzenleme elde ederken, Yemenin bamszl da korundu.
Yzlerce yldr blgedeki hakim g olma mcadelesi ve
ren Osmanl mparatorluu ve ran, 1918 sonunda kendi ba
mszlklarn kaybetme riskiyle karlamlard. Yenilgiye u
ram olan Osmanl mparatorluunun bakenti igal edilmi,
topraklan da zafer kazanm olan dmanlan ve uydular ara
snda paylalmaya balanmt. ran, szde tarafsz olduu hal
de, arpan devletlerin sava alan haline gelmiti. Almanlar,
Tiirkler, Ruslar ve ngilizler, bamsz ran devletini hie sa
yarak ran-topraklarnda faaliyetlerini srdrmlerdi. Batnn

400
 SAVALAR

ykselen gc karsnda, onlar iin de teki Asya ve Afrika l

kelerinin kaderini paylamaktan baka kurtulu yoktu.
Sonuta iki lke de bu kaderlerini farkl ekillerde deiti
rebilmilerdir. Bu deiim, 1919 ylnda, ileride Atatrk adm
alacak olan Trk subay Mustafa Kemalin Anadoludaki d
man igaline kar balatt ve bamda bulunduu direni ha
reketiyle balad. artc zaferlerinin sonucunda igalcileri ko
varak, zafer sahibi devletler tarafndan padiahn hkmetine
zorla kabul ettirilmi ve ar artlar getirmi olan ban antla
masn iptal etti. Padiahn hkmeti yeni gce katlmay ka
bul etmeyince, padiahl kaldrarak cumhuriyeti ilan etti. Ata
trkn bamda bulunduu cumhuriyet ile geni ve kapsaml
bir modernleme ve Mslman dnyasnda benzeri grlme
yen laikleme sreci balad.
randa da 1919 ylnda, ran'n toprak btnl ve bam
szln tanyan, yan sra da etkin bir ngiliz stnl sala
yan ngiliz ve ran anlamas son buldu. Anlamay kanunla
trmak zere toplanan ran parlamentosundan onay kmad.
Rusyamn Kuzey randa Bolevik kisvesi altnda tekrar ortaya
kmasyla durum daha karmak bir hal ald. ran Kazak Tuga
y subay Rza Han, anari dneminin ardndan 1921 ylnn u
bat aynda iktidar ele geirerek bir diktatrlk kurdu. 1925 y
lnda da ah tahttan indirdi ve kendini ah ilan ederek iktida
rn glendirdi. Sonralan Pehlevi adm alan Rza ahn, hane
dan, ran slam Devrimi ile yklana dek 1979 ylna kadar de
vam etti. Rza ah da Atatrkn yapt gibi modernleme ve
merkezileme politikas uygulad. Ancak Atatrkn yapt gi
bi din ile devlet ilikisini ayrmay denemedi.
Ortadou'daki yalnzca blgede ayakta kalan bamsz
Mslman devletler olmutu. Bir sre salam grnen ngiliz
ve Fransz egemenliini, yalnzca iki devlet arasndaki mca

401
MODERN A

deleler tehdit etti. Ne var ki, bu devletlerin Ortadouda ege

menlik kurma istekleri iki dnya sava arasnda azalmaya ba
lamt. Ekonomik olarak gsz olmalan ve isteksizlikleri ne
deniyle, kendilerinden nce imparatorluk kuranlarn sahip ol-
duklan irade gcne sahip deillerdi.
Her iki devletin artan kararszl, tebaa halklarnda yeni bir
isyan ruhunun ortaya kmasna yol at. Yzyln balarnda
Rusyay yenerek anayasal demokrasi ile snai modernleme
nin canlandnc zelliklerine sahip olduunu gsteren Japon
yadan sonra, Trkler de galiplerin dayatt anlamalardan kur
tularak milliyetiliin faydalann grmlerdi. Asya ve Afrikada
ilk baanl milliyeti devrimi kazanan Mustafa Kemal komuta
sndaki Trk ordularnn zaferi ve galip mttefiklerin karsn
daki baanlan, Bat karsnda onlann silahlanyla zafer kazan
mann yolunu ilk kez gren Mslman ve dier halklar iin ye
ni bir umut olmutu. slami Osmanl mparatorluumdan sonra,
Modernleen Trkiye Cumhuriyeti de, bir sreliine slam dn
yasna yol gstermi oldu ama byle bir niyeti olmayan Ata
trkn devlet ile dini birbirinden ayrarak hukuk ile devleti la
ikletirmesi ve de sklkla Trkiyeyi Avrupann bir paras ha
line getirme amacndan sz etmesi, balangta onun zaferleri
ni alklayan Mslmanlarn dmanlm kazandrd.
Arap lkelerin neredeyse tmnde, yeni efendilere kar
iddet hareketleri ba gsterdi. Dorudan ynetim gibi basit
bir politikann yrmeyecei anlalarak, bunun yerine manda
kuran devletler amalanna Arap hkmetleri eliyle dolayl ola
rak ulamak istediler. Bylece de onlara bir lde bamsz
lk tandlar. Bununla birlikte kendilerinin ayrcalkl durumlar
n ve milli topraklarda silahl kuvvet bulundurma haklarn g
venceye alacak antlamalar yaptlar.
Ancak bu politika baarl olmad. Mandater devletlerce mil

402
 SAVALAR

liyeti isteklere verilen dnler ok kk ve ge oldu. Ant

lamalar aktif siyasi destei olmayan hkmetler tarafndan ya
da ortak bir d tehdide kar yapld. Habeistann talya tara
fndan istila edilmesi, ngiltere ve Msr tehdit etmeye balad
nda 1936 ylnda yaplan ngiliz ve Msr Antlamas da by
le bir antlamayd.
Bir takm milliyeti hareketlerle Araplarn'hayalknklklan
kendini gsterdi. Mcadeleleri uzun, zorlu ve en azmdan siya
si amalanna ulamalarnda baarl olmutu. Ksa bir sre son
ra Msr ile Irak resmen bamsz oldular, birindeki himaye, di
erindeki manda rejimi son buldu. te yandan, Irakta Krali
yet Hava Kuvvetleri sleri ve Msrda kanal blgesinde ile di
er yerlerde askeri slerle ngiliz varl srd. Yabanc gle
rin ekilmesi ve eit olmayan antlamalann iptal edilmesi ko
nusunda resmi bamszl gerek bamszla dntrecek
milliyeti abalar devam etti.
Manda sistemi, Levant devletlerinde daha uzun sre devam
etti. Franszlar, Suriye ve Lbnanda kalrken, ngilizler de, r
dn emirine biraz daha fazla zerklik vererek Filistinde do
rudan ynetimi srdrdler.
ki blgede de durumu karmak hale getiren eyler vard.
Lbnan, Osmanl mparatorluunun Asyadaki kalntlan ze
rinde kurulan yeni Ortadou devletleri arasnda zel bir konu
ma sahipti. Lbnan tekilerin tersine, yeni kurulmu bir dev
let deildi ve Osmanl hakimiyetindeki yzlerce yl, genellikle
byk zorluklarla yerleen ayn bir zerklik geleneine sahipti.
Franszlar, da ve evresindeki zgn Lbnan topraklarna ek
ledikleri blgelerle Byk Lbnari kurmulard. Bu ana bl
gede genellikle Snni olmayan Mslmanlar ve Hristiyanlar
yaard ve bu blge uzun zamandr Osmanl dnyasnda sos
yal, entelektel ve bir lde siyasi bamszln sma duru

403
MODERN A

mundayd. Hristiyan iftiler, Beyrutun kuzeyindeki blgeler

de o zaman tm Ortadouda tek bamsz toprak sahipleri top-
lumunu oluturmulard. XIX. yyda da gelien Hristiyan burju
vazisi Beyrut ehri ve liman etrafnda yerlemiti. Yetenek ve
enerjileriyle Arap canlanmasna ok nemli entelektel, siya
si ve ekonomik katklar olmutu. Tekrar canlanan Mslman
milliyetilii, Hristiyanlarm etkisini nemli derecede azaltma
sna ramen, Lbnan bir sre daha Arap dnyasndaki kltrel
ve dini oulculukla siyasi ve ekonomik zgrln tek mer
kezi olarak benzeri olmayan grevini srdrmtr.
Arap-slam dnyasnn tek istisnas olan Lbnandaki Hris
tiyan kalesinden baka, gneyde daha nemli bir istisna orta
ya kmaya balyordu. Antik alardan itibaren Filistinde bu
lunan Museviler, Roma dneminin sonu geldiinde artk n
fusun ounluu durumunda deillerdi. Musevi nfus, gler
ve dini esinlenmelerle desteklenmeye allyordu. XEX. yyn
son eyreinde Dou Avrupadan gelen gen Museviler duru
mu deitirdiler. Bu Museviler, nce Avrupa, sonra da Ortado
uda reddedililerine ve grdkleri zulme kar gelien ve bir
lde Musevi dini geleneinden, bir lde de yeni milliyeti
akmlarnn Musevi biiminden doan Siyonist akmn ncle
riydi. Gelecekte bu akm devam ettirenlerin kurduklan yerle
im birimleri srail devleti olacakt.
Genlerin ve yallarn oluturduu Musevi toplumu Birin
ci Dnya Sava sonunda epeyce bymt. Siyonist giriimi,
1917 ylnn Kasm aymda Balfour Deklarasyonuyla ngiliz h
kmeti tarafndan resmen tannd. Musevilerin milli vatannn
kurulmas projesine devlet destei vaat edildi ve bu konuda
ki hkmler ngilterenin Filistini ynettii Milletler Cemiye
ti mandasna geirildi. Araplarn ngiliz mandasma ve Musevi
varlna-kar mcadeleleri bu vaadin verilmesi ve gerekleti

40 4
 SAVALAR

rilmesiyle zel konuma geldi.

1930lardan sonra Ortadoudaki Batnn hkimiyetinde ye
ni bir tehdit ortaya kt. Bu tehdidin kayna isyan eden halk
deil, imparatorluk gcnn iki yeni rakibi Faist talya ile Na
zi Almanya idi.
1930larda blgede liberal ve anayasal kurumlann bir d
nem sahip olduklan ekicilik etkisini yitirmeye balad. Asln
da bunlarn iyi ilememesi artc deildi. nk bu kurumlar,
kk bir Batllam sekinler grubu olarak kalmlar ve top
lumda bir btn olarak gerek bir destek bulamamlard. Ay-
nca gerek kavram olarak gerekse de grnte hibir etkileri
yoktu. Gemii canlandramadklar gibi, gnn gereklerine de
yant olamyorlar ve gelecee dair bir umut veremiyorlard. Da
ha kts de, artk ok sayda Arap tarafndan Bat Avrupadaki
nefret edilen imparatorluk gleri gibi grlyorlard.
Farkl bir alternatif sunan talya ile Almanya, yakn bir ge
mite birok kk devleti zorla zgrletirip birletirerek bir
lik salamlard. Onlar, durumlarnn ve zmlerinin benzer
koullarda olduunu dnenlerin liderleri iin fesin kayna ve
rnek olmulard. En nemlisi de, siyasi, stratejik ve ideolojik
olarak ngiltere, Fransa ve Filistinde artmaya devam eden Mu
sevi varlnn hasmlan olmalanyd.
Hitler baa getikten sonra, 1933 ylnda ngilizlerin Kuds
Mfts olarak atadklar Hac Emin el-Hseyni, Alman kon
solosuna desteini bildirmi ve yardm teklifinde bulunmu
tu. Hac Emin el-Hseyni, tngilizler ve Musevilerle yllarca s
ren mcadeleden sonra Filistinden ayrlarak Beyrut, Badat ve
Tahrana gittikten sonra 1941 ylnda Berline ulat. 1941 yl
nn Nisan aynda Raid Ali el-Geylani adl Irakl bir siyasetinin
askerin de desteini alarak iktidan ele geirerek Mihver lkeler
yanls bir rejim kurduu Badat, mftnn en nemli dura

405
MODERN A

olmutu. Vichy hkmetinin denetiminde bulunan Suriyeden

az da olsa yardm almt ama Mihver glerinin kurtaramaya
ca uzaklkta olduu iin rejimi ngilizler ve ngiliz ynetimin
deki birliklerce devrilmiti. Raid Ali rejimine destek amacyla
Suriyede, gelecekte Baas partisi olacak ve rakip kollan Suri
yeyi de Irak da ynetecek olan bir komite kuruldu.
Raid Ali kaarak Berlinde Kuds Mfts ile bulutu. Sa
va yllarnda Mihver devletlerine destekleri ya da onlara sem
patileri olan baz kiiler ileride nl kiiler olmulardr. Nasr,
Almanyaya sempatisini ve Alman yenilgisiyle yaad hayal-
knkln ifade etmitir. Enver Sedat, Almanya iin gnll ca
susluk yaptm belirtmitir. Raid Ali bile Saddam Hseyinin
Iranda kahraman olarak grlmtr.
Nazi davasna gre aa rktan bir halka Nazi rkl e
kici gelemezdi. Nazi propagandas Sami rk aleyhtarl yeri
ne, Musevi aleyhtan olduu iin destek grebilirdi. te yandan
Museviler, Almanyada Naziler ve baka yerlerde onlarn tak
litilerinin zulmleri yznden Filistine gmek zorunda ka
lyor ve orada Musevi toplumu gleniyordu. Naziler yalnz
ca bu ge neden olmakla kalmadlar, ngilizler Araplarn iyi-
niyetini kazanabilmek iin Filistine girite snrlamalar getirir
ken, Naziler sava balayana dek bunu tevik edip kolaylatr
mlard. Yine de ok sayda Arap, Musevileri Filistinden uzak
tutmaya alan ngilizler yerine, onlan oraya gnderen Alman-
lar tutmulardr.
Mihver devletleri olanlardan farkl ekillerde fayda salama
ya uratlar. lk nce Faist talya, sonra da Nazi Almanya Arap
dnyasndaki geni apl propagandalanyla siyasi dnr ve
eylemci yeni nesili etkilediler. zellikle de Naziler, Musevilere
kar nefreti krkleyerek kendilerinin yarattklar sorunu s
mrmeyi- baardlar.
 SAVALAR

Mihverlere dn aslnda bir tr nlemdi. Savar balan

gcnda, zellikle de 1940-1941de, Fransann dmesiyle Rus
yann igali arasnda ngiltere tek banayken Mihver zaferi'
kanlmaz grnyordu. Artk Ortadouda balarndaki im
paratorluk devletlerine ballk ve sadakat duyan kii says
ok azalmt. Irakn Nuri Saidi, Msrn Nahas Paas ve Ara
bistan'n ibn Suudu gibi Bat dostlan olduklan iin vg (ya
da yergi) alan kiiler bile Berlinle iliki kurmaya uramlar
dr. Aldklan ok saydaki yardm teklifini kabul etmeyen Nazi-
ler bu konuda baarl olamadlar. Mihverler asndan destek
ksmen ideolojik olmasna karn, dmannm dman be
nim dostumdur ilkesi geerliliini koruyordu. Batnn aman
sz dmanlan olmalan Mihverlerin en ekici yanlanyd. leride
ok daha farkl bir g olan Sovyetler Birlii de ayn nedenle,
hatta ayn kiilerden destek alacakt.
II. Dnya Savanda iki taraf Ortadoudaki destekilerine
hayal knkl yaatrken, onlar da kendilerini hayal knkl-
na urattlar. ki tarafa da az da olsa askeri yardm oldu. Raid
Alinin devrilmesinde ve Ortadouda Mttefik dzenin devam
etmesinde rdnn Arap Lejyonunun nemli bir rol olmu
tur. Almanlarn Dou Lejyonlan adyla topladklar Fransz
Kuzey Afrikallan, ngiliz Hintlileri, Orta Asya ve Kafkasya cum
huriyetlerinden Kzlordu askerleri gibi Mttefik sava tutsakla
rndan oluan gnll gler olmutu. Bu glere bu halklarn
Almanya'nn igalindeki Avrupada yaayanlanndan gnlller
de katlmlardr ama bu katlm ciddi bir boyutta ve sayda ol
mamtr. Londra'nn pimanlna karn Filistinde oluturulan
bir Musevi Tugay, Kuzey Afrika ve talya seferlerinde rol al
makla birlikte askeri adan nemli olmamtr.
Ortadou lkelerinin Mttefik davasna en nemli katklan
toprak, kaynak ve tesislerinin kullanlmas olmutur. Bu da l

407
MODERN A

kelerin ounluunda, manda ve himaye artlarnda oluturu

lan askeri garnizonlar ile olanakl olmutur. Tarafsz randa da
1941 ylnda ayn anda ngiliz ve Rus birliklerinin ran toprak
larna girmeleriyle salanmtr. Savan sonuna dek tarafszl
n koruyan yalnzca Trkiye olmutur. Trk hkmeti, galip
devletlerin yamnda yer alabilmek iin ancak son haftalarda sa
va ilan etmitir. Bu durum, bir Trk devlet adam tarafndan
u ekilde ifade edilmitir: Biz, yemek listesinde deil, konuk
listesinde bulunmak istedik.
Durum Ortadou halklan ve hkmetleri asndan hs
ranla son buldu. Almanlar Arap yandalarm hayal krkl
na urattlar. Aslnda Naziler Avrupay hedef alm olduklann-
dan Ortadou ile gerekten ilgilenmiyorlard. Avrupal dostla
r olan Faist talyay, Vichy Fransasn ve 1939 ylnn Aus-
tosundan 1941 ylrm Haziranna dek Sovyetler Birlii'ni tat
min etmek iin Ortadouda koruduklan devletleri gzden
karabilirlerdi.
Mttefik kuvvetleri bamszlk ve ekilme szlerine ramen
sava bittii zaman halen Arap lkelerinde bulunuyorlard. Ku
zey Afrika gibi bu lkelerden bazlm halen smrge yneti-
mindeydiler. Filistindeki Museviler bile, ngiliz makamlannn,
savan ncesinde ve sonrasnda Avrupada kalan Musevilerin
Filistine gitmelerini engellemeye altklar iin yneticilerine
yabanclamlard.
Musevi rgtlerinin, Londra ve Washingtondan Ausch-
witzteki lm kamplann bombalamalarn istemeleri ve Ber
lindeki Mftlkn de Alman hkmetinin Tel Avivi bomba
lamasn istemesi olmak zere sava srasnda savaan tarafla
ra srekli olarak istekte bulunulmutu. Bu istekler kabul edil
memiti ama bu ne bir tarafn kt ne de dier tarafn iyi ni
yetiyle olmamt. Her ikisinin kabul edilmeme nedeni de ay

408
 SAVALAR

nydi: Bunlarn askeri bir amac olamayaca ve savan kaza

nlmasna katk salamayaca iin getirecei riske ve masrafa
demeyecekti.
Sonu olarak, 1939-1945 arasndaki sava yllar Ortado
udaki her iki taraf asndan da tatmin edici olmad. Mih
ver devletlerin byk abalarna ve davalanna duyulan byk
sempatiye karn tepki ok yetersizdi. Vichy hkmetinin igali
altndaki Suriyede birka tesis ile 1941 ylnda Iraktki Mihver
yanls darbe, Almanlarn tek kazanmlan oldu ama her ikisi de
uzun srmedi. ngilizlerin Arap milliyetiliinin dostluunu ka
zanma giriiminin sonucu daha da kt oldu. Muazzam askeri
varlklarna ramen Mttefikler ancak hogrsz bir tarafszlk
elde ettiler. Msrn nce talyanlaa, sonra da Almanlara kar
savunulmas ngiltereye ve imparatorluk glerine, Kuzey Af
rikann kurtarl da Amerikallara braklmt.
Bu byk sava, ilkindeki gibi, yine hzl ve uzun vade
li deiikliklere yol at. Mttefik ve Mihver propagandaclar
milliyeti hareketlerin tevik edilmesi konusunda yaryorlar
d. Arap topraklarnda kamp kurup savaan Mttefik ve Mih
ver ordulan, yanlarnda modem savan ayrlmaz paralar olan
kaygy ve allmam bir yaam da getirmilerdi. Artk ok sa
yda Arap devleti az ya da ok oranda bamszlk elde etmi
ve d siyasetlerini uygulamaya balamt. 1945 ylnda kuru
lan Arap Birlii, Ortadounun egemen Arap devletlerinin t
mn ortak siyasi amalar iin bir araya getirmiti. Balangta
ngilizler tarafndan desteklenen bu proje, ok gemeden on
lardan kurtularak yelerinin zaman zaman atan amalarna
uygun ekilde gelimiti.
Petroln bulunmas, karlmas ve kullanlmas, bu yzyl
da blgedeki en nemli deiikliklerinden biri olmutur ve Or
tadounun Rusya ynetimindeki yerlerinde balamtr. 1842
MODERN A

ylnda Apsheron yarmadasnda ilk petrol sondaj yaplmtr.

Rus Azerbaycannda petrol sanayiinin gelimesi ile Pennsylva-
niadaki Amerikan petrolnn gelimesi yaklak olarak aym za
manda olmutur. 1863 ylnda Bakde ilk rafineri ina edilmi
tir. 1877-1878 yllannda Apsheron petrol blgesinden Bakye
ilk petrol hatt denmitir. Rus Devrimi yaklarken Rusyann
petrolnn yzde doksan bei Bak petrol yataklarndan sala
nyordu. Avrupal ve Amerikal iadamlan, henz bamsz olan
ran ve Osmanl topraklarnda ayncalk kazanmak zere ilk gi
riimlere balamlard. XX. yyn balarnda ran ah, aslnda
Yeni ZelandalI olan bir ngiliz iadam William Knox DArcyye
ilk nemli ayrcal tand. Sonra da D'Arcynin ayncal Anglo-
Iranian Oil Company tarafndan alnd. Bu, ou ngiliz, Fransz,
HollandalI ve Amerikan olan imtiyaz irketlerinin imtiyaz hak
km deyerek Ortadou petroln kartmalarnn ilk rnei ol
mutur. Sonralan da srasyla ran, Irak, Arabistan ve baka yer
lerde yeni byk petrol yataklan bulundu. Bylece Ortadou
petrol reten balca blgelerden biri oldu.
Ortadou lkeleri bu yeni gelimeyle eitli ekillerde etki
lendi. Kara ulam, iten yanmal motorun kullanlmaya bala
masyla kolaylat. nceki yzyllarda hayal bile edilemeyecek
hzda, byk merkezleri birbirine balamak, insanlar, rnle
ri, basl malzemeyi ve dnceleri tamak artk olanaklyd.
Araba, kamyon ve otobsn, at, eek ve devenin yerini alma
s; matbaa, gazete, sinema, radyo ve televizyon gibi Batl ileti
im aralannn yaygnlamas ve hzl ekonomik gelime ile ok
uzun menzilli toplumsal bir deiim balad.
Franszlarn ve ngilizlerin Ortadoudan ne umup ne bul
duklar merak edilebilir. Artk kabul edilen gerek udur ki iki
devletin de blgeye gidip orada yirmi be yl kalmasnn en
nemli-nedeni stratejik, blgenin askeri tehlikesi ile potansiye

410
 SAVALAR

li olmutur. Bu stratejik amacn kapsam, bir tampon,, bir kav

ak, iletiimde bir merkez noktas, bir s olarak Ortadou ek
linde sunulmutur. Blgeye bakalarnn girmesini engellemek
stratejik amalardan biriydi ve eer Batl gler onlar kov
mak iin orada olmasalard bakalannn oraya gireceklerinden
emindiler. Franszlar ve ngilizler iin ok nemli dier bir ko
nu da daha zengin imparatorluk topraklarm gvence altnda
tutmakt. Hindistan konusunda ngilizler, Kuzey Afrika konu
sunda da Franszlar endieleniyorlard. ki devlet de bu toprak
larm Mslman Ortadoudan kabilecek istikrar bozucu g
lere kar korumaya gerek duyuyorlar, buna engel olmak iin
de, Ortadou halklarnn ve lkelerinin imparatorluk kontro
lnde ya da hi olmazsa denetiminde olmas gerektiini d
nyorlard.
phesiz daha baka unsurlar da sz konusuydu. O dnem
de Fransz varlndan yana olanlar, Fransann kltrel ve di
ni misyonuna, Hristiyan, zellikle de Katolik aznlklarn ko
runmasna ve Fransz kltrnn yaygnlatrlmasn destek
lemilerdir. Benzer dnceler ngilizler tarafndan da destek
bulmutur.
Zamannda geerli olan emperyalizm yorumunun tersine
ekonomik nedenlerin ok nemi olmad gibi fazla bir eko
nomik beklenti de yoktu. Tam tersine, ngilizler de, Franszlar
da stratejik ve siyasi amalarna ulaabilmenin yksek maliyet
leriyle ok uramlardr. ki devlet de maliyeti olabildiince
dk tutmaya gayret etmilerdir. nemli bir unsur olarak ol
duka ge ortaya kan petroln ileride kazanaca nem bi
linmiyordu. Savalar aras dnemde petrole kar ilgi ekonomik
olduu kadar stratejikti.
Franszlarn ve ngilizler1in Ortadoudaki durumlarnda bir
takm hatalar olmutu. Glerini devam ettirmek iin yapma

411
MODERN A

lar gereken masraftan kanyorlar, muhalefete kar koymak

iin de g kullanmak istemiyorlard. Hem Fransada, hem de
ngilterede bir kararszlk, duraklama ve gszlk sz konu
suydu. Giriimin masrafa ve abaya deip demeyecei en ba
nda tartma konusu olmutu. Rivayete gre, Churchill Orta
douyu olduu gibi Trklere geri vermenin daha iyi olaca
n sylemitir; herhalde bu hediye Trkiye Cumhuriyeti tarafn
dan asla kabul edilmezdi.
Franszlarn ve ngilizlerin Ortadoudaki konumu nemi
ni kaybederken, dier taraftan blge, halen imparatorluk ha
vasnn agzllk, acmaszlk ve kendini beenme ruh halini
tayan milletler ve rejimlerden oluan dier dman glerin
tehdidindeydi. Bu unsurlar iki devlet arasnda yorgunluk, doy
gunluk ve kendinden phelenme durumunu ortaya karmt.
Bir sreliine her ikisi de birbirleri iin oluturduklar tehdidin
farkna varmlard. Her ikisi de hem blgedeki hkimiyetleri
ne son vermek isteyen glerden ya da dardan onlann yerini
almak isteyenlerden gelen ok daha byk tehditlere, hem de
birbirlerine kar kararsz ve gsz davrandlar.
Kavga ve didimelerin sreklilii de Franszlarn ve ngiliz
lerin konumunun zayflamasna neden olmutu. Bu durum,
Franszlar ve ngilizler ve dierlerine kar; Franszlar ve ngi-
lizler birbirlerine kar; Franszlar ve ngilizler kendi kendileri
ne olmak zere pek ok dzeyde ve pek ok ekilde yaan
yordu. Bugn karar verme sreci olarak adlandnlan durum,
yerel makamlarla merkezi hkmetler arasnda, toplumsal k
kenler, atan karlar ve amalarla blnm brokratik frak
siyonlar arasnda, eitli servisler ve daireler arasmda srarl ve
saysz atmalarla saptrlyor ve gecikiyordu.
Ortadouya bir yap ve koruyucu bir perde salayan Os
manlI mparatorluu, blgeyi dardan gelecek tehlikelere kar

412
 SAVALAR

korumutu. Artk bu koullar ortadan kalkmt. Osmanl sis

teminin ve yapsnn yerini sonu olarak tm yklp yok olan
yenileri almt. Koruyucu perde yine var olsa da, Avrupal dev
letlerin salad koruma ancak birbirleri iin olduundan, Or
tadou lkelerinin halklarnn ouna pek de fayda salam
yordu.
Bu dnemin bilanosu, bir taraftaki Franszlar ve ngilizler
iin ve dier taraftaki Ortadou halklan iin ne olmutu? Orta
doudaki Fransz ve ngiliz glerinin hakim olduu dnem,
modem tarihin en byk zaferlerinden birinden hemen sonra
sona erene dek ne baarmt? Batl devletler ya da Ortadou ve
halklan asndan sonular bir deer tayor muydu?
En olumlu sonular, byk olaslkla o dnemde en az
nem tayan hedefler olan ekonomik ve pratik hedeflerle il
gili olmutu. phesiz Ortadou halknn ounluu asndan
1939 ylndaki yaam, 1918 ylndan ve hatta 1914 ylndan ok
daha iyi olmutur. Nfusun tamamnn olmasa da ounluun
yaam standard ykselmiti. Konfor artm ve yaygnlam,
yaam sresi eskisine gre uzam, yeni bir altyap kurulmu
ve her eit genel hizmet salanmt.
ngiliz Hindistan veya Fransz Kuzey Afrikas gibi impara
torluk ynetiminin dorudan bulunduu yerlere oranla bu ya
rarlar Ortadouda daha az olmutu. Ortadoulular emperya
lizmin kt yanlan altmda yaadklar ve nemli avantajlannn
ok azndan faydalanabildikleri iin ansszdlar. ok az da ol
sa faydalandklan bu avantajlar nemli olmutu. Birok adan
blge halklarnn durumu 1939 ylnda aka grnr ekilde
iyilemiti.
Ortadoulularn kazand ok nemli bir fayda da Lbnan
ve Msr dnda pek bilinmeyen ngilizce ve Franszca dilleri ol
mutu. Modem dnyaya, onun kltrne ve bilimine bu diller

413
MODERN A

sayesinde eriebilmilerdi. Blge halklan asndan Bat bilimi,

baka bir deyile modem bilim nemli bir kazan olmutu. Bat
kltr ve toplumsal sonularnn etkileri ok daha farkl olmu,
kimileri tarafndan hevesle karlanrken, kimileri tarafndan da
pheyle karlanm, kimilerince de lanet olarak grlmtr.
Ortadou, Fransz ve ngiliz hkimiyeti ile liberal ekonomi
ve siyasi zgrlk dnemi yaamtr. Ancak zgrlk snrlyd
ve zaman zaman kaldnlrd. Yine de tm snrlamalara ve ip
tallere ramen, ncesinde hi rastlanmam, sonrasnda da rast
lanmayacak denli geni kapsamlyd. Artk Bat tarz kurumlann
ounluu yok olmu, terk edilmi, hatta sulanmlardr. Orta
douda liberal dncelere ve uygulamalara kar tekrar bir il
gi domaya balamtr ve bu deiim blgenin baz lkelerin
de daha uygun bir zemin bulabilir.
Fransz ve ngiliz hkimiyetinin, ncelikle Batl devletler,
sonu olarak da Ortadoulular asndan en olumlu sonucu,
Ortadounun II. Dnya Savandaki rolnden de anlalaca
zere, istenen stratejik hedefe ulalmasdr. Ortadounun
Mihver devletlere kar savata s ve destek kurumlan sala
mas, Bat iin en nemli hizmeti olmutur. Buna karlk olarak
onu Mihver devletlerin dorudan hkimiyetinden kurtarmalan
da Batnn Ortadouya en nemli hizmeti olmutur.

414
 19. BLM

zgrlkler

1945te Mttefiklerin kazandklar zafer ve Mihver devletle

rin aldklan yenilgi dnyaya hemen ban getirmemitir. Dou
ve Orta Avrupada Sovyet mparatorluunun ilerlemesi, Asya
ve Afrikada Batl smrge imparatorluklarnn gerilemesi bu
blgelerde nemli sorunlara yol amtr. Kaybedilen ve kaza
nlan bamszlk, eski nefretlerin canlanmasna ve yenilerin or
taya kmasna neden olmu ve milyonlarca kiiyi mlteci du
rumuna getirmitir. Ortadou da sava sonras ve imparatorluk
sonras kanklklardan nasibini almtr. Blge ban, sklkla
ieriden ve zaman zaman da dardan dmanlarla mcadele
lerle huzursuz olmu ve kesintiye uramtr. Ortadoudaki s
kntlar, Sovyetlerin Orta ve Dou Avrupadaki hkimiyetinden
ya da ngiliz ynetiminin Gney ve Gneydou Asyay terk
ederken yaananlar kadar zarar verici ve youn olmamtr. Or
tadou sorunlar, byk boyutta olmasa da siyasi ve diploma
tik zmleri bakmndan youn ve zor olmutur.
Ortadouda da eski smrgeler dnyasndaki baka yerler
de olduu gibi, halkn bir sreliine ilgilendii tek konu ba
mszlk olmutu.
I. Dnya Savann ardndan, Trkiye, ran ve Afganistan
olmak zere blgenin lkesi tam bamszlklarm kazan
m ve bu konuda da uzun sreli deneyimleri olmutu. Bunla
ra iki sava aras dnemde drt Arap devleti, Suudi Arabistan,
Yemen, Irak ve Msr katlmtr. Suudi Arabistan ve Yemenin
bamszl kuramsal olduu kadar uygulamada da sz konu

415
MODERN A

suydu, ancak- Irak ve Msr, eit olmayan antlamalarla diplo

matik olarak ve ngiliz glerinin ve slerinin varlyla aske
ri olarak eski hkmdarlarna bal durumdaydlar. Suriye ve
Lbnan da Fransa zorunlu olarak Levant terk ettikten sonra
bamsz Arap devletlerine katlmtr. 1945 ylnn Mart aynda,
Suudi Arabistan, Msr, Irak, Suriye, Lbnan, Yemen ve pren
sipte halen ngiliz mandasnda olan Filistin blgesinin bir par
as durumundaki Trans-rdn tarafndan Arap Devletleri Bir
lii kuruldu. Trans-rdn, 1946 ylnn Mart aynda bamszl
n kazanarak rdn adn ald.
Antlamalan iptal ederek ve yabanc varlna son vererek
szde bamszlklarm gerek bamszlk yapmak bu devlet
lerin ilk hedefiydi. Batl imparatorluklarn topraklanndan e
kilmesinden sonra, 1950li yllarn banda tam bamszlk s
reci tamamland.
Yine bu dnemde Arap dnyasnn geri kalanmda da bu
sre yaylmt. 1951 ylnda Libya, 1956 ylnda Sudan, Tu
nus ve Fas, 1960 ylnda Moritanya 1960, 1961 ylnda Kuveyt
1961, 1962 ylnda Cezayir, 1967 ylnda Gney Yemen (Es
ki Aden kolonisi), 1971 ylnda Krfez Emirlikleri bamszlk-
lann kazandlar. Gney Yemen ve Cezayir bata olmak ze
re, bamszlklarna zorlu ve uzun bir mcadeleyle kavuan
lar da oldu. Dierleri de bamszlklarm ounlukla ban
yollarla, zaman zaman da anlamalarla yaplan sk pazarlklar
la kazandlar.
Filistin mandas son bulduktan sonra 1948 ylnda kuru
lan srail dnda, savatan sonraki dnemde bamszln el
de eden yeni devletlerin tm Arap devletleriydi. 1990l ylla
rn balarnda durumda dramatik bir deiiklik oldu. XIX. yyda
arlarn ele geirdikleri ve XX. yyda Sovyetlerin elindeki Kaf
kas ve Orta Asya lkeleri, Sovyeder Birliinin 1991 ylnda da

41 6
 ZGRLKLER

lmasyla, hi beklemedikleri bir bamszla kavutular. Tm

bu lkeler, tarihsel srete Ortadounun paras ya da Orta
douya baml olmulard. Bu lkelerden Grcistan ve Erme
nistan Hristiyand ama yzyllarca Trk ya da ran Mslman
imparatorluklarna tabi olmulard. Azerbaycan ve be Orta As
ya cumhuriyeti olan dierlerindeki hkim din slamiyetti; Fars
a ve Trkeye yakn diller konuuyorlard. Bunlar, Ortado
udaki gney komularna tarihi, dini ve kltrel saysz ba
ile balydlar. lerinden Tacikistan hem dili hem de kltryle
bir Pers lkesiydi. Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trk
menistan olmak zere dier drd Trke ile akraba dilleri
konuuyorlard. Kazakann hari, bu diller arasmda, Iraktan
Fasa kadar konuulan Arap lehelerinden daha fazla bir fark
bulunmuyordu ama Araplarn tersine, Trklerin ortak bir ya
zl dilleri yoktu. ok uzun zamandr Ortadouya hkim olan
ve politikasn belirleyen Arap dnyasna paralel bir Trk dev
letleri dnyas pek ok ey vaat eden yeni bir gelimeydi. An
cak yeni devletlerin eski deneyimleri onlan milli ve kiisel z
grle pek hazrlamamt. Sovyetler Birlii'nin dalmasna
ramen, yeni Rus devleti bu cumhuriyetlerle ilgilenmi ve ora
larda Rus varln devam ettirmek istemiti. Trk dnyasnn,
bir sre nce Arap dnyasnn yaad eski imparatorluk efen
dilerinden kurtulma deneyimlerini yeniden yaamak zere ol
duu grlmtr.
Ne var ki egemen bamszln elde edilmesi blgedeki si
yasi skntlara son verememiti. Eski atmalar srerken, i,
blgesel ve uluslararas dzeylerde yeni atmalar kmtr.
Arap dnyasndaki yeni bamsz milletlerden Fas ve Msr gibi
ayn bir kimlie sahip eski ve srekli bir tarihsel varlklan olan
larn says ok azd; ounluu gerek lke gerek de rejim ola
rak yeni yaratlmlard. Suudi Arabistan, farkl airet ve blge

417
MODERN A

gruplarnn fetihleriyle bir araya geldii halde, homojenlik gibi

bir stnle sahipti. Tamam Arap, tamam Mslman ve do
u blgesi hari tamam Snni idi. Yeni devletlerden pek ou
byle bir avantaja sahip deillerdi. rekabetler ve nefretlerle
paralanmlard ve bu rekabetlerin isyan, devrim ya da i sa
va adn alan silahl atmalara dnt de oluyordu.
Yerel ve blgesel, mezhepi ve dinci, aireti ve etnik bu ra
kip gruplar ile bazen de ayn grubun iindeki rakip fraksiyon
lar arasnda gerekleen en ykc ve uzun olan mcadele Lb
nanda olmutur. Yabanc devletlerin katklanyla bu mcadele
ler ok daha karmak duruma gelmi ve uzamtr. 1958, 1975-
1976 ve 1983-1991 yllarndaki Lbnan i savalar da bu ekil
de gereklemitir.
Gney Arabistan da srekli atmann olduu bir blge
dir. 1962 ylnda Msrn destekledii devrimci bir hareketle
mamn geleneksel ynetimi devrilmi ve yerine bir cumhuri
yet kurulmutur. Suudi Arabistan ve Msr gibi d devletlerin
ve lkedeki kralc ve cumhuriyeti gruplarn mcadeleleri daha
uzun sre devam etmitir. Eski imamlk ile merkezinde Aden
olan eski ngiliz topraklannn birlemesiyle 1990 ylnda kuru
lan Birleik Yemen, 1994 ylnda gneyi ile kuzeyi arasndaki
i savala tekrar sarslmtr. 1965-1975 yllan arasnda para
s olduu Umman Sultanlndan ayrlmak isteyen Dofardaki
uzun sreli atmaya Yemenliler de katlmlardr, ahn gn
derdii bir ran birliinin yardmyla bastnlan bu ayrlk Do-
far isyan, o dnemde Sovyetler Birliine ok yakn bir mark-
sist devlet olan Gney Yemen de dahil olduu iin ok byk
nem tayordu.
Ortadou lkeleri arasnda hkmetlerin muhalif aznlklan
ve blgeleri bastrmak zere g kullandktan baka lkeler de
vardr.-Trkiye ve Irak, Krt aznlklar arasndaki tatminsizlikler

418
 ZGRLKLER

ve zaman zaman da ayaklanmalarla karlamt. Irak, aslnda

lkenin tamamnda ounluk olan orta ve gney blgelerde
ki ii nfusa kar askeri hareketle karlk vermitir. Sudann
Arapa konuulan Mslman kuzey blgesi, ounlukla Arap
ve Mslman olmayan gneydeki Afrikallarla sava durumun
dadr. 1970 ylnn Eyll aynda rdndeki Filistin liderlii ile
rdn krall arasndaki anlamazlk doruk noktasna ulamas
sonucunda, rdn devletinin otoritesine aka meydan oku
yan Filistin Kurtulu rgt kanl bir yenilgiye uramtr. Tm
bu gelimelerden en kt olam 1990lann balarnda, Ceza
yirde gl slami kktendinci hareket ve liderliin, Cezayir
hkmetinin meruluuna ve otoritesine kar i savatr.
Bir Arap lkesinin herhangi anlamazl sonulandrmak
iin baka bir Arap devletine kar silah kullanmamas Arap Bir-
liinin temel ilkelerinden biridir. Arap devletlerinin aralarnda
eitli anlamazlklar km, bazen bir devlet komu devletin
topranda hak iddia ederek orann kendi elinden emperyalist
mdahaleyle alman milli topra olduunu savunmutur. M
srn Sudan, Suriyenin Lbnan, Fas'n Moritanya ve Irakn Ku
veyt zerindeki iddialar bu ynde olmutur. 1953 ylnda Msr,
Sudann ayn bir egemenlii olduunu kabul ederek zerinde
ki iddialarndan vazgemitir. 1970 ylnda Fas da Moritanyay
tanmtr. Zorlu ve uzun bir mcadelenin ardndan 1994 yl
rm Kasm aynda Irak, Kuveytin egemenliini ve btnln
kabul etmek zorunda kalmtr.
Irakn snr dzeltmesi ve Kuveytin btnnde hak iddia
etmesi eklinde iki ayr iddias olmutur. 196i ylndaki Irak
tehdidi nedeniyle Kuveyte ngiliz askerleri gnderilmiti. By-
lece bir sreliine de olsa Irakm ilerlemesi durdurulmu ancak
iddiasna son verilememiti. Suriyenin Lbnan ve eski Filistin
mandasnn tamam zerindeki iddiasna ilikin sorunlara he

419
MODERN A

nz zm bulunamamtr. 1963 ylnda Fas ile Cezayir arasn

daki, 1980, 1986-87 yllarnda da Libya ile ad arasndaki ufak
snr atmalar, yerel dzeyde kalm ve nemli bir genel et
kileri olmamtr. 1990 ylnda Irakn Kuveyt egemen devletini
istila, igal ve ilhak etmesi, Arap Birliinin ilk byk ihlali ol
mutur. Olay Araplar aras atma eklinde balayp hzla ulus
lararas byk bir kriz haline gelmitir.
Pan-Arabizm ideali dorultusunda zaman zaman egemen
Arap devletleri, bir tr dorudan ama gnll birliktelik aba
lan olmutur. 1958 ylnda Msr ve Suriyenin birlemesiyle ku
rulan Birleik Arap Cumhuriyeti bunlardan en nemlisidir. K
sa sreli huzursuz bir birlikteliin ardndan BACden aynlan Su
riye, 196i ylndan itibaren varln birlik dnda srdrm
tr. Daha ok Libya'nn balatt baka ayrlma abalan da so
nu vermemitir.
Blgelerini imparatorluklarn terk etmelerinin ardndan ku
rulan Arap devletleri, bir iki istisna hari, yapay nitelikli olmala
rna karn bamsz devletlerini ve toprak btnlklerini koru
mak konusunda hayret verici lde srarl olmulardr. ki a
dan da saysz giriim olmasna ramen Arap devletleri ne da
lm ne de birbirleriyle birlemilerdir (Yemen hari).
Blgede yakn gemite yaplan savalardan iki tanesi ok
ykc ve uzun olmutur. Bu savalar, 1948 ylnda srail ile Arap
devletleri arasnda kan ve bir dizi ksa savatan sonra 1994 y
lnda son bulan sava ve 1980-1988 yllannda ran ile Irak ara
sndaki savatr.
srail-Arap savalarnn kkenleri, srail devletinin kurulu
undan daha ncesine, Arap liderliinin orada bir Musevi va
tan oluturulma abasn engellemeye alt dneme kadar
uzanr. Bu mcadele, henz o gnlerde Filistin olarak tanma
yan topraklar Osmanl mparatorluua aitken balamtr. Bu

420
 ZGRLKLER

mcadele, Filistinde Museviler iin milli bir vatan oluturulma

s ilkesinin de yer ald ngiliz mandasnn uygulanmaya bala
masndan sonra ivme kazanmtr. 1930-1940larda Almanyada
Nazilerin iktidara gelmesiyle birlikte Nazi dnce ve uygula-
malannn gerek zorla gerekse de baka yollarla dier lkelere
yaylmas durumu kriz haline getirmitir. Avrupa'nn ortasnda
militan bir Sami rk dmanl, Siyonistleriri Musevilerin ka
deriyle ilgili fikirlerini dorular nitelikteydi. Durgunluk nede
niyle ekonomilerinin kmesinden sonra eski snlacak lke
lerin kaplarnn kapanmas, Avrupa'nn, daha sonra da Ortado
unun Musevilerine gidecek yer brakmayacakt.
1945 ylnda sava bittiinde Avrupa'nn Almanya igalinde
ki yerlerindeki Musevilerin ounluu ldrlm, sa kalan
birka yz bi i de genellikle kamplarda yayorlard. Bat Avru
padan gelmi olanlar lkelerine dnerek pek bir zorlukla kar
lamadan tekrar entegre oldular. Oysa, i karklklar, yaban
c istila ve igallerine urayan Dou ve Orta Avrupa lkelerin
den gelenler ok daha byk sorunlar yaadlar; geri dnmek
istediklerinde eski komularnn iddeti ve dmanlyla kar
latlar. Sonu olarak da Vaad Edilmi Topraklara gitmenin teh
likelerini, onlar kabul etmeyen vatandalar arasnda yeni bir
bask ve zulm sreci yaamaya tercih ettiler.
Bu beklenmedik Musevi gmen dalgas, mparatorluun
yklan stunlarna tutunmaya alan, Filistinde ve dier yer
lerde Araplarn artan fkesinin farknda olan ngilizler asn
dan ok nemli bir sorundu. ki yl boyunca, ngiltere hk
metinin baz lkelerde diplomasi araclyla, ak denizler
de g kullanarak gelen bu dalgay Filistin mandasnda po
lisiye eylemlerle engelleme, durdurma ve pskrtme abalan
giriimleri snrl oldu. Nazi kymnn dehetiyle henz ak
na durumdaki Bat dnyasnn Musevilere kar sempatisi var-

421
MODERN A

di. Sovyet blou da Musevileri kendiyle ilgili nedenler yzn

den ngiltere'ye kar koruduundan diplomatik abalar da so
nu vermedi.
Hindistanda ngiliz ynetiminin son bulmasnn ardndan n-
gilizlerin Ortadouda kalmalarnn asl amac ortadan kalkmt.
Sava sonrasnda fakir ve gsz durumdaki ngilterede yurtii
ve yurtdnda popler olmayan baarsz bir politikay srdr
mek artk anlaml deildi. ngiltere hkmeti, ortadan kalkm
olan Milletler Cemiyetinden ald manday Birlemi Milletlere
iade edeceini 2 Nisan 1947 tarihinde bildirdi ve 15 Mays 1948
Cumartesi gn mandaya son verilmesi karan alnd.
Bir yl daha Filistinde kalan ngilizler, bu srede yalnzca
geici bir hkmette grev aldlar. Artk eski manda blgesinin
geleceinden Birlemi Milletler sorumluydu. Youn ve uzun
grmelerin ardndan 29 Kasm 1947 tarihinde Genel Kurul ta
rafndan Filistinin e blnmesi karar verildi. Bu blm,
bir Musevi devleti, bir Arap devleti ve Kuds ehrinin ulusla
raras gzetimde olaca bir ayn birim (corpus separatum). Bu
karar, Genel Kurul tarafndan gerekli te iki ounlukla aln
masna karn uygulanmas konusunda zorlayc bir hkm bu
lunmuyordu.
te yandan karann uygulanmasn engellemeye alanlar
da olmutu. 17 Aralkta, Arap Birlii Konseyi bu blnmeye
gerekirse g kullanarak kar koyacan bildirdi. Manda h
kmetine ve Musevi yurduna kar Filistin liderlii tekrar silah
l direnie geti. Filistindeki Musevi liderliiyse Birlemi Mil
letler plann kabul etti. Manda Sabat gn son bulduundan
birka saat nce harekete geerek 14 Mays 1948 Cuma gn,
BM blnme plannda onlar iin ayrlan topraklarda srail adm
verdikleri devleti kurduklarn duyurdular. Bir sredir bu dev
letin kurulmasn engellemek iin savaan Filistin liderlii, im

422
 ZGRLKLER

di de komu devletlerin ordularndan ve uzaktaki Arap, lkele

rinden destek buldular.
Filistinde sava zamannda azalan Museviler ile Araplar ara
sndaki atmalar, 1947 ylnda tekrar balayarak manda sona
erdikten sonra da srd. Suriyeden Arap Kurtulu Ordusu adl
gnll bir birlik de Filistin Araplanna yardm ediyordu. ABD
tarafndan de facto ve SSCB tarafndan de jure olarak ka
bul edilen srail devletinin kurulmas ve komu Arap devletle
rinin silahl mdahalesiyle atma resmen uluslararas bir bo
yut kazand. Bylece Filistin iin mcadele, Arap-srail sava
na dnt.
Bu artlar altnda yeni devletin dayanabilme ans pek yok
tu ama birka haftalk mcadelenin sonunda durumda nemli
bir deiiklik meydana geldi. Dmanlan ve deniz arasnda s
km olan Museviler umulmadk bir g sergilediler. te yan
dan da Arap koalisyonu hanedan rekabetleri ile milli rekabet
ler yznden gcn kaybetti.
Birlemi Milletler gzetiminde yaplan hassas atekeslerle
kesintiye urayan ilk sava aylarca devam etti. Bu aralkl sava
larda askeri durumda kesin bir deiiklik oldu. lk Arap saldr
s karsnda srail devleti, yalnzca direnmedi, biraz da toprak
ele geirdi. leride Gazze eridi adm alacak olan Gazzede
Msrllar, eria rmann batsnda ve Dou Kudste rdnl
ler, l Denizin dou kysnda Suriyeliler olmak zere Filis
tinin geri kalan ksm komu devletlerin ordularnn elinde bu
lunuyordu. srail ile komu Arap devletleri arasnda 1949 yl
rm Ocak ve Nisan aylannda Rodos adasnda atekes pazarlk
tan yaplarak anlamalar imzaland.
Sonraki onlarca yl boyu, anlamalarn taraftan arasnda
ki ilikiler yalnzca bu anlamalara gre srd. Arap devletleri
atekes anlamalann kabul etmelerinin srail devletini ve snr

423
MODERN A

larn da kabul etmi olmalar anlam tamadn kesin olarak

bildirmilerdi. Lbnan ile yaplan anlama iki tarafn arasnda
ki eski uluslararas snn tanyordu. Suriye, Msr ve rdn ile
yaplan anlamalar yalnzca atekes hatlann tanyor, siyasi ve
toprak snrlarnn belirlenmesini Filistin sorununun kesin ola
rak zlmesine brakyordu.1
srail topraklarnda yaayan, saylan o dnemin Birlemi
Milletler kurulular tarafndan 726.000 olarak tahmin edilen Fi
listinli Arap sava srasnda kam, srlm ya da komu Arap
lkelerine snmt.
Kan ve srgnn yol au ac ile savan ve diploma
sinin karmaas ve kararszl iindeki Filistinli mlteciler, II.
Dnya Sava sonrasnda dnyann kanl bir ekilde tekrar e
killenmesi srasnda Hindistan, Dou Avrupa ve baka yerler
den kaan ya da vatanlarndan kovulan milyonlarca insann ka
derine ortak oldular. Ancak onlardan farkl ve benzeri grl
meyen bir ekilde, ne yerlerine iade edildiler, ne de yeni yer
lerine yerletirildiler, kamplarda tutularak, hem onlar ve hem
de onlardan sonraki nesiller daima vatansz mlteci olarak g
rldler. rdn bunun tek istisnas olmutu. Haimi devleti r
man bat yakasnda kendi igalindeki topraklan resmen ilhak
etmi, sonra da Arap Filistinlilerim tmne vatandalk hakk
vermiti. srail de Arap lkelerinden kaan ya da srlen yz
binlerce Museviyi kabul etmiti. Bunlann durumu giderek yo
unlaan Arap-Musevi atmalannda olduka zor bir hale gel
miti.
srail ve Arap komulan arasnda zaman zaman toplu ola
rak, zaman zaman da ayr ayn yaplacak savalann ilki 1948-49
savayd. Bu savalarn yaplmasnda her iki taraf da eit so
rumlulua sahipti. Arap devletleri 1948 ve 1973 savalarn ba-
latrken4-srail de 1956 ve 1982 savalarn balatmtr. Sorum

424
 ZGRLKLER

lusunu belirlemenin daha zor olduu 1967 savann balama

sna neden olan olaylarla ilgili daha fazla ok bilgi elde edildik
e, taraflarn bir Yunan trajedisindeki gibi, savaa doru yakla-
malannn kanlmaz olduu grlmektedir.
1967 sava, bu savalarn en dramatiiydi. srail silahl kuv
vetleri alt gnde Msr, rdn ve Suriye ordulanyla bir Irak bir
liini art arda yenilgiye uratmlard. srail savan sonunda r
dn rmann batsndaki manda Filistini ile birlikte gneyde
Msrdan Sina Yanmadasn, kuzeyde de Suriyeden Golan Te-
pelerini ele geirmiti. Artk srailin askeri snrlan Svey Ka-
nalnda, rdn rmanda ve amdan 48 km uzaktaki Golan
Tepelerindeydi. 1979 ylna dek Sina Yarmadas srailin elin
de kalmt. O tarihte Msr ile srail arasnda imzalanan ve bir
Arap devletiyle yaplan ilk anlama olan bar anlamasyla iki
devlet arasnda bar ve normal diplomatik ilikiler salanm,
srail belirli aamalarla manda Filistini ile Msr Krall arasn
daki eski uluslararas snra ekilmeyi kabul etmitir. Bir Arap
devletiyle yaplan ikinci ban anlamas, srail ile rdn arasn
da 1994 ylnn Ekim aynda imzalanan ban anlamasdr. Suri
ye ile de ayn amaca ynelik grmeler balatlmtr.
Anlamazlk, srail hkimiyetinin Bat eria ve Gazze eri-
dine yaylmasyla Filistin liderliinin aktif katlm eklinde ye
ni bir boyut kazanmtr. 1949-1967 yllan arasnda Arap Birlii
ve zellikle Filistinde baz yerleri igal etmi olan Arap devlet
leri, Filistinliler adna konutuklarn ileri srmler ve Filistinli
lerim siyasi srece aktif olarak katlmn tevik etmemiler, hat
ta zaman zaman da engellemilerdir. 1967 ylnda bu devletle
rin topyekin yenilgileriyle bu gibi iddialar sona ermi ve yl
^nce kurulan, o gne dek Araplar aras siyasetin arac olan Fi
listin Kurtulu rgt yeni bir nem kazanmtr. Filistin Kur
tulu rgt tamamen yeni bir rol elde etmi, srail karsn

425
MODERN A

daki Arap muhalefetinin simgesi gerileyen asker yerine ilerle

yen gerilla olunca da giderek uluslararas boyuta erimitir. 25
yl sresince, Filistin Kurtulu rgt liderlii farkl grlerin
gerilla sava, direni ve terrizm olarak adlandrd bir m
cadele srdrmtr. Filistin Kurtulu rgtnn ilk ss r
dnde bulunuyordu. 1970 ylnda rdn krallk hkmetiyle
attktan sonra Lbnana gitmilerdi. Lbnandaki i sava ve
merkezi hkmetin gcn kaybetmesiyle Filistin Kurtulu r
gt denetiminde bir devlet iinde devlet kurulmutur. Bu d
nem, 1982 ylnda Lbnana giren srail ordularnn Filistin Kur
tulu rgtn lkeden kovulmasn salamasna kadar sr
d. Sonra da Tunusa tanan liderlik ve karargh 1994 ylna
kadar orada kald.
Bundan sonra da Filistin Kurtulu rgtnn sraile kar
mcadelesinin yn deimitir. O gne kadar ncelikli ama
lan propagandayd ve eylemleri dier lkelerdeki srailli ve
baka hedeflere ynelikti; 1980lerin sonu ve 1990lann ban
da da mcadele igal edilmi topraklara tanarak ntifada ad
verilen yeni bir isyan ve direni dnemi balad. ntifada yaban
c lkelerdeki tarafsz hedefler yerine, lke iindeki igal perso
nel ve aralarna karyd ve birincil amac dikkati ekmek de
il, igalin gcn ve cesaretini krmakt. 1993te srail ve Filis
tin Kurtulu rgt hkmeti grmelere balama ve birbir
lerini tanma karan aldlar. Grmelerin sonucunda srail po
lis ve askerlerinin Gazze eridi ve Bat eriadaki otoritelerinin
Filistinlilere devredilmesi ile ilgili anlamalar yapld.
Kanlmaz olarak bu gelimeleri Arap-srail atmasnn
uluslararas balam etkilemitir. ABD ile SSCB, 1948-49 ylla
rnda yeni srail devletine diplomatik destek salamlardr. Bu
tarihlerde Stalin, dnyadaki en byk dman olarak ABDyi
deil, ~ngiltereyi gryor; ngilterenin Ortadoudaki duru

426
 ZGRLKLER

munu sarsmak iin yeni srail devletinin iyi bir frsat ldn
dnyordu. Amacn gerekletirmek iin de o gnlerde bir
Sovyet uydusu olan ekoslovakyann, srail'e ilk savandan
ayakta kmasn salayan silahlar satmasna izin verdi. Her iki
tarafn da genel olarak uyduu resmi ambargoya ramen ba
z zel ABD kaynaklarndan askeri yardm gelmiti. Fransz-
lar ve ngilizler 1956 ylnda, ncesinde sraille anlaarak, sz
de srail ve Msrn arasna girmek iin Msra asker gnderdi
ler. Ancak igalci devlete kar sert bir tavr taknan ABD ve
SSCB hkmetleri eitli yollarla Msr topraklanndan ekilme
lerini saladlar.
Bu srada stratejik durum baz radikal deiimlere uram
t. Savatan sonraki yllarda Sovyet basks daha ok Trkiye ve
ran zerinde oldu ve bu iki lke Sovyet bask ve tehditlerine
kar Amerika Birleik Devletlerinden yardm istediler. lk ba
larda ngilizlerin kmekte olan durumlarn desteklemek iste
yen ABD, bunun mmkn olmadm grnce, muhtemel bir
Sovyet saldrsna kar Ortadouda bir savunma sistemi kur
mak zere Ortadou ilerine kanmt. Trkiye ile Yunanis
tan, 1952 ylnda NATOya girdiler. 1955 ylnda da Irak hk
meti, ran, Trkiye ve ngiltere ile Badat Pakt ad verilen ye
ni bir ittifak kurmas iin ikna edildi. O gnlerde Amerika Bir
leik Devletleri bu ittifakta resmi bir yelik yerine gayri resmi
bir ilikiyi tercih etti.
Bir Arap lkesinin Batllarm himayesindeki bir ittifaka aln
maya allmasnn verimli sonulan olmad. Eski egemen dev
letler olan ran ve Trkiye, Sovyetler Birliinin gney snnnda
olduklarndan, gerek gemi deneyleri gerek de gnn gerek
leri nedeniyle kuzeyden gelecek tehdidin farkndaydlar. Bu
tr bir deneyimleri olmayan Arap devletlerinin yakn gemite
ki siyasi tarihleri nce Bat ynetiminden, sonra da Bat ibirli

427
MODERN A

inden kurtulma abalarndan olumutu. Irakn Badat Pak-

tna girmesi, lkede Batl devletlerin hkimiyetine doru bir
geri adm olarak kabul edildi. Bata yeni cumhuriyeti rejime
girmi olan Msr olmak zere, teki Arap lkelerinde bu du
rum gler dengesinin Msr aleyhine deitirilmeye allmas
olarak grld. Sovyetler Birlii 1950li yllarda Msr ve dier
Arap devletleriyle yakn ilikiler kurmaya altnda iyi kar
land ve ok gemeden kazand g ve etkinlikle Arap hk
metlerini antlama imzalamak ve kendine, s kolaylklar tan
mak konularnda ikna etti.
Birlemi Milletlerde ve dier uluslararas alanlarda sraile
kar Arap davasn diplomatik olarak savunmalar, Sovyet po
litikasnn 1950li yllann ortalarndan balayarak 1960-70li yl
larda daha da glenen bir zellii olmutur. Arap ordulanna
gelimi silahlarla teknik ve lojistik olarak askeri yardm sala
mlardr. Bu durum karsnda ABD, srail ile yeni ve daha ya
kn bir stratejik iliki kurmak zorunda kalm ve srailin bal
ca diplomatik, stratejik ve mali kayna olmutur.
Bu gelimelerle Arap-srail atmas, Souk Savan en
nemli konularndan biri haline gelmitir. Dier sorunlarda da
yaand gibi Ortadouda sper devletlerin eitli devletlerin
yannda yer almalar krizlere ve yol atklarna kstlama getir
mi ama dier taraftan da zm iin gerek bir adm atlmas
na engel olmutur. Dnyann baka yerlerindeki paralel ban
sreleri iin olduu gibi, Ortadou ban sreci iin de Souk
Savan bitmesi gerekiyordu.
Arap-srail atmas, Ortadou devletleri ve halklan arasn
daki savalar iinde d dnyann en ok dikkatini eken sava
olmutur. Bunun nedeni ksmen rakip sper devletlerin doru
dan ie karmalan, ksmen de olaylara kar endie ve ilgidir.
Bu d kayglar, taraflardan birinin zafer kazanmasna ve at

428
 ZGRLKLER

mann kesin bir sonuca ulamasna engel olmutur. Sert ve k

sa savalar eklinde sren bu atmalar, uluslararas mdaha
lelerle asla stratejik olmayan zaferler olmak zere taktik zafer
leriyle son bulmutur. Uluslararas kurumlann atmay z
mek yerine devam etmeye gtrmesi bu konuda amalanma
yan bir sonu olmutur.
1980-1988 yllan arasnda ran ve Irak arasndaki savaa tep
ki daha farkl olmutur. Onlar, srailliler ve Araplar gibi gl
bir uluslararas destek alamamlardr. Hatta tam tersine, her iki
devletin de d dnyada gl dmanlan olduundan, gerek
dier devletler gerek de uluslararas kurumlar savaa son ver
mek iin risk almay ve uramay gze almamlardr. Bu iki
lke arasnda, tm Arap-srail savalanndakinden ok daha faz
la can kayb olan ve II. Dnya Savandan bile uzun sren bir
sava olmutur.
Temelde ok ak ve basit olan Arap-srail atmasnda or
tada soru vard: srail var olacak m? Olacaksa, snrlan ne
olacak? Bu snrlann iinde kim hkm srecek? ok farkl
ynleri olan Irak-ran savandaysa konu daha karmakt. Bir
bakma bu sava, Saddam Hseyin ve Humeyni gibi iki g
l lider arasnda kiisel bir mcadele olarak dnlebilirdi ve
zaten de byle gsterilmitir. Etnik adan Araplar ile ranllar
arasndaki bir mcadeleydi. deolojik adan slamc canlanma
ile laik modemizm (sonradan Saddam Hseyin bu konuda fi
kir deitirmitir) arasnda bir mcadeleydi. Mezhep asndan
iiler ile Snniler arasndaki bir mcadeleydi. Ekonomik adan
blgedeki petrolnn kontrol iin bir mcadeleydi. Bu m
cadeledeki nemli bir baka nokta da hem rakllarn hem de
ranllarn lkelerine ve kendilerini ynetenlere olan vatanse
ver ballklanyd. Gneybat randa yaayan Arap aznlk rak
llarla birlemenmi; Irakm ii nfusu da, birka istisna dnda

429
MODERN A

ran devrimi ve rejimine sempati duymamtr.

ran ve Irak, i ve d bask altnda olmadklan ve ikisi de
petrol ihra ettii iin henz mali skntlar olmad iin kar
lkl olarak ykc savalarna 8 yl devam etmilerdir. Balarda
stnl salam gibi grnen ran, Irakn ilk saldnsn dur
durarak gl bir kar saldnya gemi ve Irak topraklama gir
mitir. Irak, ABDden ald byk istihbarat ve lojistik yardm
nn yan sra, zengin Arap lkelerinden de grd destek sa
yesinde bu saldny durdurmu ve kendisinin biraz daha avan
tajl olduu bir bar rana imzalamay baarmtr.
Saddam Hseyin, ran karsnda bu yanm zaferi kazanma
sndan ve d dnya tarafndan onaylanmasndan ald cesa
retle 1990 ylnn Austosu aynda Kuveyti igal ve ilhak et
mitir.
Saddam Hseyin, baz alardan doru baz alardan da
yanl olan askeri ve siyasi hesaplar yaparak bu iki sava ba
latmtr. rana saldrrken doru dnerek, hibir blge ve
d devletin onlan dehete dren ve korkutan devrimci bir
rejimi desteklemek iin kln kprdatmayacam hesaplamt.
Ancak te yandan yanl dnerek, devrim kankl iindeki
ran kolayca ve hzla igal edeceini hesaplamt. Aradan ge
en 10 yln ardndan Kuveyti igal ederken bu defa doru ve
yanllarn dengesi tersti. Kuveyti kolayca ve hzla igal ede
cei askeri hesaplan doruydu. Yanl olan, blge devletleri
nin onu destekleyecekleri, en azmdan kabullenecekleri ve d
glerin zorunlu ve etkisiz bir protestodan ileri gitmeyecekle
ri siyasi hesabyd.
Bu hataya dnyadaki deiiklii dikkate almamas nede
niyle dmtr. 1990 ylnn sonunda, birka ay sonra Sov-
yetler Birliinin dalmasna ve Souk Savan sona ermesine
yol aacak sreler balamt. Saddam Hseyin, eskiden oldu

430
 ZGRLKLER

u gibi bir sper devletin tedbirlilii ile bu tehlikeli servenle

re girmekten kanmyordu ve bu yeni zgrlnden sonu
na faydalanmak istiyordu. Ancak bunun iin demesi gereken
bir bedel olacakt. ok gemeden grecei zere, sper dev
let, blgedeki kurbanlarnn ard dier sper devlete kar
kendini korumas iin hamisini aramayacakt.
Blgedeki yeni oluumda d devletler artk Ortadoudaki
olaylarla ilgili karar vermiyor ve bunlan ynetmiyor oldukla
rndan, Ortadou hkmetlerinin eylemleri ve siyasetleri gide
rek isteksizleen yabanc devletlerin mdahalesini gerektiriyor
du. 1990-1991 arasndaki Kuveyt sava, blgedeki daha nceki
mcadelelerin tersine d rakiplerce ne kkrtlm ne de uza
tlmt; blgesel, hatta Araplar aras bir mcadele olmutu. Bu
savaa zellikle ABD olmak zere yabanc devletler de kan-
mlard. Sava ve sonras, sper devletlerin her ikisinin de Or
tadou iin savatan ekildiklerini gsterdi. nk bir impara
tor rol oynamak ya da en azndan blgenin tehlikeli devlet
lerine karsnda dierlerini korumak iin birinin gc, teki
nin de istei yoktu.
8 yl sren ran ve Irak savayla karlatrldnda, Sad-
dam Hseyinin ordularnn blgesel ve d devletler koalisyo
nu tarafndan yenilmesi, ok daha kolay ve hzl olmutu. te
yandan Amerika Birleik Devletleri ve mttefikleri Irak gleri
ni Kuveytten karmakla yetinmeyip Saddam Hseyini ve re
jimini iktidarda brakmlard. Bu sonuca ilikin eitli yorum
lar yaplmsa da, olduka basit bir nedeni vard. 1991 ylnda
rejimi ykmak yerine bir bakasn getirmek anlamna geliyor
du; bu da gemiteki bazs ak, bazs gizli manda ve koruma
dnemlerini anmsatacak bir korumaya neden olacakt. O gn
lerde ABDnin Badata bir ynetici konsl yerletirme niyeti
olmad belirtilmiti ve Amerikann Arap mttefikleri de bu-

431
MODERN A

nu istemiyorlard. Bylece hkmetlerini koruma ve deitirme

karan Irak halkna brakld. Koalisyon gleriyle Irak arasnda
yaplan atekesin hemen ardndan bu politikann pratik sonu
lan grld. Saddam Hseyin gneyde iiler'i, kuzeyde Krt-
leri ve merkezdeki muhalifleri acmaszca bastrmaya giriti.
Ders aka ortadayd; ABD kendinin ve uluslararas toplu
mun temel karlarn savunacak ekilde davranacakt; bu
karlar da deneme yanlma yntemiyle tanmlanacakt. Dier
taraftan Ortadou halklan ve devletlerinin balarnn aresine
bakmalan gerekiyordu. Artk Ortadou daha zgr olduu ka
dar da daha tehlikeli bir yerdi.
Souk Savan bitmesiyle iki sper devletin bazen dman
olarak, bazen de beraber hareket ettikleri ift kutuplu sistemin
k, sper devletlerin mdahalesinden ya da kontrolnden
kurtarlm baka yerlerde olduu gibi Ortadou'da da halklan
zor bir seim yapmak zorunda brakmt. Dnynn baka bl
gelerindeki rnekleri gibi, sorunlarn zmek iin istemeden
ve zor olsa da harekete geerek yan yana bar iinde yaama
y seebilirler ya da sorunlarn ve birbirlerine kar nefretleri
ni dizginlemeden kanl atmalan seebilirlerdi. Bu kanl at
malara girme olaslklann ve bunu blgenin dnda deil, iin
de isteyen glerin varlm fark etmeleri, Filistin Kurtulu r
gt liderlerinin, srail hkmetinin ve baz Arap devletlerinin,
bata Amerika olmak zere d yardmlarla, karlkl olarak bir
birlerini tanma, ortak bir hogr ve daha pratik olarak, igal
edilmi topraklann srailden Filistin ynetimine verilmesi ilgili
grmeler yapmalarn salayan nemli bir etkendir.
Arap halklannn sonuncusu olan Filistinliler, igal edilmi
blgelerde srail ynetimine son verilmesiyle ilgili anlama sa
lanmas zerine zgrlk hayallerine ulaabileceklerdi. Ne var
ki gemite Arap halklar arasnda olduu gibi, Filistinliler ara

432
 ZCRLKLER

snda da aciliyet kazanan yabanc ynetiminden kurtulduktan

sonra kendilerini nasl bir zgrln bekledii sorusuna yant
aranyordu. Yabanc ynetimindeki halklarn kimileri iin ilk,
kimileri iin de tek hedef bu ynetimi sona erdirmekti. Ancak
yabanc bir ynetim altndayken bile o sona erdikten sonra ge
lecek rejim konusunda tartmalar balamt. Bu tartma ba
mszlk elde edildikten sonra daha acil bir duruma geldi.
Franszlar ve ngilizler kendilerini rnek alarak yeni devlet
ler yaratmlar; Franszlar parlamenter cumhuriyetler, ngilizler
anayasal monariler kurmulard. Ancak efendileri ekildikten
sonra bunlarn neredeyse tamam yklm ya da terk edilmi;
blge halklan baka modeller aramaya balamlard. Mihver
lerin Ortadouya ynelttikleri stratejik ve siyasi tehdidin yenil
melerine neden olmasna ramen, dncelerinin yeni ortaya
kan milliyeti ve ona bal baka hareketlerde artan bir etki
si olmutu.
Bu yeni dnce, toplumsal ve siyasi organizasyon biimi
iki nedenle ok ekiciydi. Bunlardan ilki, Bat hkimiyetine
kar olmas; kincisi, sunulan ideolojilerin ve toplumsal stra
tejilerin blgenin geleneklerine ve gereklerine daha yakn ol
masyd. Toprak tanmlamasnn belirsiz olduu, deien milli
kimlie sahip lkelerde etnik milliyetilik, vatanseverlikten da
ha anlalabilir bir olguydu. Benzer biimde, otoriter ve radi
kal ideolojilerin ekicilii, zgrlk ve liberal dncelerden
fazlayd. Batnn gereksiz ve uygunsuz grlen daha birey
ci formlleri karsnda, kolektif ve komnal kimlikler ve hak
lar daha anlamlydlar. Irakta ve Suriyede Msrda olduun
dan daha aktif olan bu etkiler, halen yledirler. Msrda da da
ha gl bir milli kimlik ile daha yaygn ve etkili parlamenter
tecrbeye sahip eski bir liberalizm gelenei vardr.
srailin douunun Birleik Arap gleri tarafndan engelle

433
MODERN A

nememesi, Arap lkelerinde derin bir i hesaplamayayol a

m ve sorumlu olan yneticilerin ve rejimlerin birka yl iin
de iddet eylemleriyle yklmasna neden olmutu. lk rejim Su
riyede yklmtr. Albay Hsn Zaim, 1949 ylnn Mart ayn
da bakanlk ve parlamenter dzenini kansz bir darbeyle sona
erdirmi ve bir dizi darbeyi balatmtr. Askeri ynetim, parla
menter rejimin balamas ve seimlerin yaplmasyla 1954 yln
da son bulmu ama bu durum ksa srmtr. 1958-1961 yl
larnda Birleik Arap Cumhuriyetinin bir paras olan Suriye,
bu birlikten ayrldktan sonra hizla Baas partisinin diktatrl
ne girmitir. rdnde Filistindeki Arap yenilgisinin sorumlusu
olarak grlen, daha kts de, sraille bar yapmaya alan
Kral Abdullah 1951 ylnda ldrlmtr. Arap rejimlerinin en
zayf olarak grlen Haimi monarisi ise bir ekilde ayakta
kalabilmi ve kralln kurucusu Abdullahtan sonra olu, on
dan sonra da torunu hkmdar olarak baa gemilerdir.
En dramatik deiikliklerin olduu Msrda, Kral Faruk
1952-54 yllarndaki bir dizi hareketin ardndan srgn edil
mi ve monarinin yerine cumhuriyet ilan edilmitir. Ksa bir
sre sonra devrimin lideri General Muhammed Necib indirile
rek yerine, rejim deiikliini planlayan ve gerekletiren Hr
Subaylar rgtnn gerek ba Albay Nasr gemitir. Askeri
karakterini kaybetmeye balayan Cumhuriyeti hkmet, oto
riter olmay srdrmtr.
Arap devletleri de zamanla baka devrimci dalgadan etki
lenmilerdir. Irakta, zellikle Batl balan nedeniyle gzden
den monari 1958 ylnda kaldnlm, yerine bir dizi askeri
diktatr almtr. Irakta da Suriyede olduu gibi ordunun ye
rini, Baasn parti diktatrl almtr. Suriyede hkm sren
partiyle ortak kkenleri olmasna ramen Baasm iki kanad
birbirlerine dmandlar.

434
 ZGRLKLER

sraile snr olan Arap devletlerinden yalnzca, 1948 askeri

harektnda nemli bir rol olan ve Rodos atekes anlamasy
la sraille uluslararas snr kabul eden Lbnan demokratik ve
parlamenter sistemi i korumu, ama byk lde d mda
haleler sonucunda i savala yklmtr.
Daha uzaktaki, sraile snn olmayan Arap rejimlerinden,
Kuzey Afrikada Libya ve Cezayir ile Gney Arabistanda da iki
Yemen devrimle yklmtr. Arap yarmadasnda Filistindeki
atmaya daha uzak yerlerde ve Fasta geleneksel rejimler var-
lklann srdrebilmilerdir.
Olayda daha aktif olan lkelerde arka arkaya gelip geen
devrimler ve devrimci rejimler olmutur. Ancak her yeni rejimi
iktidara getiren, srailin blgenin ortasnda olmas, tm Arap
dnyasmn dmanlna karn ayakta kalmas, hatta gelime
si temel sorunlan zlemeden srmtr.
Aylarca sren zorlu savalann ardndan srailin hl ayakta
kalmas, umutsuzluun an zgvene karsndaki zaferi ola
rak grlebilir. Ancak bu gr, sonraki savalarda daha b
yk ve daha donanml ordular karsnda kazand ok daha
byk ve hzl zaferler iin yeterli olmayacaktr.
Kimileri asndan srailin kurulmas ve gelimesini Bat em
peryalizminin Arap ve slam lkelerine kar saldrgan eylem
lerinin devam olarak gryorlard. Bu adan bakldnda s
rail, Bat etkisi, nfuzu ve hkimiyeti iin bir kprba olmak
iin ok uygundu. Siyonizm emperyalizmin ve srail Bat gc
nn bir aracyd. Daha sonra da kimileri de bir aklamaya ge
rek duyarak Avrupann Sami rkna aleyhtarl dncesinden
hareketle olaylar ayn lde dramatik ama taraflar rolleri de
itirmi olarak gstermek istemilerdir.
Bakalarnn aklann aramak ve onlan sulamak yerine
kendi toplumlannn hatalann bulmak ve dzeltmekle ura

435
MODERN A

an baz kesimler de taraflarn bilimsel ve teknolojik baarla

rna, toplumsal ve ekonomik yaplarndaki farkllklara, Arap-
lar'da olmayan srailin siyasi zgrl gibi ayrntlara dikkat
ekmilerdir. Nfusunun byk ounluunun Ortadoulu ol
masna ramen srail, yalmzca Batl devletlerin bir arac olarak
deil, Bat uygarlnn bir paras olarak Batmn bir paras gi
bi grlmektedir. Dolaysyla srailin baans, Mslmanlarn
yzyllardr sregelen, Mslman devletlerin fakir ve gsz
olmasna karn Batnn gc ve refah elikisinin parasdr.
Bu elikiye eitli yantlar verilebilir. Kimilerine gre ba
lca neden danklk ve bir dnemin byk Arap dnyasnn
kendi aralarnda anlaamayan, enerjilerini ksr rekabetler ve
atmalarla harcayan kk devletlere ayrlm olmasyd ve
zm de pan-Arabizm, yani eitli Arap devletlerinin dar fi
kirli politikalarndan daha saf ve soylu olan daha byk bir
lkeye sadakat idealiydi. Emperyalizme kar mcadelelerin
de bu ideal en st seviyesine kmt. Ancak bu ideal, devlet
ler bamszlklann elde ettikten sonra liderlerin bu grevleri
ni kumrulara brakmak konusunda isteksiz olmalan yznden
gerilemitir. te yandan Avrupa, hatta Bat dnyas tarihinde,
lkeler arasnda birlik olmamasnn maddi ve entelektel iler
lemeye mutlaka engel olmad, hatta baz durumlarda ilerle
meye katk bile salad grlmtr.
Blgenin ayrlm olduu devletler siyasi snf ve blgenin
gerekleri konusunda bilinlenmede bir istikrar saladklann-
da, hkmetler ve halklar milli egemenlik yaps iinde uygu
lanacak zm arayna girdiler. Siyasi bamszlk mcade
lesi gerilerde kalmaya balaymca, ekonomik sorunlar ve daha
hzl ekonomik kalknma gereksinimleri n plana kt. Ancak
bu ekilde modem dnyadaki yerlerini alabileceklerini ve mo
dem dmanlarna kar koyacak gc bulabileceklerini d

436
 ZGRLKLER

nen bu lkelerin ounluunda ekonomik durumr'yalnz

ca Ba ve Uzakdounun ykselen ekonomileri karsnda de
il, hzla artan nfusun yaam standardnn dmesiyle de k
tye gidiyordu.
Bir sre tm bu sorunlara yalnzca sosyalizmle zm aran
d. Gelimekte olan lkelerin pazar ekonomisindeki yava iler
lemeyi bekleyecek zamanlan olmad ileri srlyor ve bu an
lay genel kabul gryordu. Bununla birlikte siyasi demokra
sinin kararszlklanna ve kanklklanna dayanacak sabrlan da
yoktu. Gereken hzl kalknma ancak gl bir el ve merkezi
planlama, baka bir deyile otoriter bir sosyalist hkmet ta
rafndan gerekletirilebilirdi. Bu gr, zamann Ortadou ve
Kuzey Afrikadaki en saygn devleti olan Sovyeder Birlii rne
i ve etkisiyle daha da gleniyordu.
1950li yllarda entelekteller arasnda yaylm olan sosya
lizmi iktidara getirenler entelekteller olmamtr. Sosyalizm de
nceki neslin yaad liberalizm gibi zorla tepeden inmiti ve
durumu daha iyi deildi. Msrda iktidara geliinin 9- ylnda
Nasrc rejimin bir kararyla sosyalizm getirilmiti. Baka lke
lerde de farkl grlerdeki askeri ve milliyeti rejimler sosya
lizmin hzl ekonomik kalknmann tek yolu olduunu dn
yorlard. Sosyalizmin eidi trleri vard: Aa yukan Marksist
ve Sovyet tr; Arap sosyalizmi ad verilen dierleri daha insan
cl, daha az kat ve Arap koullarna daha uygun grlyordu.
1990larn balannda Marksist sosyalizmin de Arap sosyaliz
minin de baarl olmad ve reformcu hkmederin genellik
le yanl ynlendirilmi, beceriksiz reformlarnn ekonomik kal
knmay hzlandrmak yle dursun, daha da yavalatt grl
d. Ekonomik politikalann baarl olduu tek alan, gelenek
sel slami dzenin lmllnn ve yeni Batl dzenin zgrlk
lerinin baltaland ve yok edildii acmasz diktatrlklerin y

43 7
MODERN A

klmas alanyd. Bunlann yerlerini, szde sosyalist lkelerde

ki yeni siyasi dzenin en kt rneklerinden, Orta ve Dou
Avrupa modellerinden bazen oralardan ithal edilen uzmanla-
nn ynetimiyle taklit edilen eidi totaliter diktatrlkler ald.
Ekonomik politikalar baarl olamadklar halde, hzl bir eko
nomik ve daha hzl bir toplumsal ve kltrel deiim dne
mi yaand. Siyasi adan en aza inen Bat etkisi, baka alar
dan artyordu.
En maddi, en kalc ama en az fark edilen Bat etkisi, ou
eski Avrupal yneticiler ya da imtiyaz sahipleri tarafndan ya
plan modem devlet ve ehir hizmetleri alanlarnda grlm
tr. Bu alanda modernletirme sreleri tersine evrilmemi ya
da saptrlmamtr. Telefon, televizyon, araba, uak, top ve
tank top gibi Batl olan ya da icatlarm kolaylatran Batl fel
sefelerle ilgili alanlarda da bir engelleme olmamtr.
Daha artc olan da, Bat aleyhtar olduklann belirten
devletlerin Batnn anayasa ve yasama meclisleri gibi siyasi me-
kanizmalann korumalandr. Gerek slam devletini kurduu
nu iddia eden ran slam Cumhuriyeti, bunu slam doktrini ve
tarihinde benzeri olmayan bir biimde yazl bir anayasa ve se
ilmi bir parlamentoyla yapmtr.
Blgedeki Batl siyasi dncelerinin en kalc ve gl ola
nnn devrim dncesi olduu sylenebilir. Mslman Orta
dou'nun tarihinde, baka toplumlarda olduu gibi, hkmet
lerin komplolar ya da isyanlarla devrilmesine ilikin pek ok
rnek vardr. Eski bir slami gelenek de liderlerin siyasi ve top
lumsal sistemdeki kutsal grevlerinin uranl ykarak yerine
adaleti getirmek olduuna inanmaktr. Hkmdara kar gerek
li saygnn snrlarn belirleyen slam hukuku ve gelenekleri,
bir hkmdarn tebaasmm balln kaybettii ve yasal olarak
tahtndan indirilmesi gereken durumlar ok dikkatle ele ala

438
 ZGRLKLER

rak tartmaya aktr.

slam dnyas iin XVI. yy Hollandasnda, XVII. yy n-
gilteresi'nde ve XVIII. yy Amerika ve Fransasnda ortaya
kan devrim dncesi ok yabanc ve yeniydi. 1905 ylnda
randaki merutiyetilerin ve 1908 ylnda da Osmanl mpara-
torluundaki Jntrklerin kendilerine zg devrimleri Ortado
uda gerekleen ilk devrimler olmutur. Bunlardan sonra da
pek ok devrim gereklemitir. XX. y /n son 10 ylnda bl
gedeki devletlerin nemli bir ounluu daha ncekilerin id
det yoluyla yerlerinden atldklan rejimlerle ynetilmilerdir. lk
balarda yabanc efendilere kar bir milli mcadele verilmi,
sonralan da genellikle askerlerin, hizmet ettikleri ordularn h
kmdarlarn devirmeleriyle gerekleen rejim deiiklikleri ol
mutur. Btn bunlar ayn heyecanla, zamanla Ortadouda bir
hkmetin meruluuna ilikin olarak en yaygn kabul gren
sfat olan devrimci unvannda iddia sahibi olmulardr.
Rejim deiiklii, baz durumlarda toplumun daha derin ha
reketlerinden, en st konumdakileri deitirmenin tesinde,
ok daha derin nedenlerden ve ok daha byk sonulara ne
den olarak yaplmtr. 1979 ylndaki ran slam Devrimi bun
lardan biridir. Bu devrim, ekli, kkenleri ve kaderi asndan
Fransz ve zellikle de Rus devrimleriyle kyaslanabilir. randa
gerekleenler klasikanlamda bir devrim gibi grlebilir. Hal
kn katlmyla bir kitle hareketinin siyasi ve ekonomik gc
deitirmesi ve byk bir toplumsal deiim srecini balatma
s, daha dorusu devam ettirmesi sz konusudur.
Fransada Bourbonlar ve Rusyada Romanovlar dnemlerin
deki gibi byk bir deiim sreci randa da Pehleviler d
neminde balam bulunuyordu. Bunu srdrebilmek iin si
yasi gte bir deiiklik olmas gerekiyordu. ran devriminde
de baka yerlerdeki devrimlerde olduu gibi deiim srecinin

43 9
MODERN A

sapmas ve durmas olaslk dahilindeydi. Farkl ve kimi zaman

elikili alardan bakan kimi ranllar, bunun daha ilk aamada
gerekletiini ileri srmlerdir. Devrimci rejim, iktidan elde
ettike onlarn bu grlerine katilardann says artmtr.
randaki devrim, devrim ad verilen nceki srelerin aksi
ne, slami Devrim adn almtr. Devrimin Paris ve Petrograd
rneklerini nemsemeyen liderleri, tpk sadakiler gibi Avru
pa'nn sol ideolojilerini kendilerine kar mcadele srdrdk
leri kafir dmann bir paras gibi gryorlard. Onlannki fark
l bir toplumdu, farkl bir kitaba dayanyordu ve farkl tarihi an
larla biimlenmiti. Yalnzca onlarn mcadele iin kitleleri se
ferber edecek gc olduu iin devrimin sembolleri ve slogan
lar slamiydi.
slamiyet sembol ve sloganlardan ibaret deildi ve devrim
ci liderler ile szclerinin yorumlaylanna gre' de varlacak
hedefleri belirliyor, en az o kadar nemli bir konu olarak m
cadele edilecek dmanlan tanmlyordu. Bunlar, lke dn
da kafirler, lke iinde mrtetler olmak zere tarihten, hukuk
tan ve geleneklerden tandk kiilerdi. Devrimcilere gre mr-
tet onlann gerek slam yorumlarna inanmayan, kafir ve ya
banc yntemleri ithal ederek slam toplumunu ve onun iinde
yaad hukuk ve inanc ykan tm Mslmanlar ve zellik
le de Mslman hkmdarlard. randaki slam devriminin ve
bu tr hareketlerin yerleecei baka lkelerdeki amac, Msl
man lkelere ve halklara yabana hkimiyetindeyken zorla ka
bul ettirilen tm yabanc ve kafir birikimleri yok etmek ve ger
ek ilahi kudretin slami dzenini getirmekti.
Ne var ki randa ve baka yerlerdeki bu devrimcilerin ge
milerinin incelenmesi sonucunda elde edilenler, onlann Ba-
ty ve Batnm sunduklarm reddederken, propagandalarnda
ki gibi geni kapsaml ve ayrm gzetmez olmadklarn ve din-
 ZGRLKLER

szlerin lkelerinden gelen baz eylerin iyi karlanmaya de

vam edildiini ortaya koymaktadr.
Bunlardan bazlan ok belirgindir. randaki slam devrimi
elektronik adaki ilk gerek modem devrimdir. Humeyni mil
yonlarca vatandana sesini kasetlerle lke dndan gnderen
ilk karizmtik hatiptir. Ayn zamanda srgnde olup da yur
dundaki taraftarlarna ahn randa gerekletirdii otomatik
telefon sistemiyle ulaan ilk srgn liderdi. (Ama bunu ilk sr
gn yeri olan Iraktan deil, daha sonra Fransadan yapabilmi
tir.) ran devrim liderleri resmi ve i savalarda Batnn ya da
Bat taklitilerinin silahlarn kullanmlar, aynca internet ve uy
du anteni gibi yine Batnn hediyesi olan silahlan da ellerinin
altmda bulundurmulardr.
randaki devrimci rejim Avrupadan baka bir alan daha
dn almtr. Sembolleri Avrupaldan ok slami olmakla bir
likte, yntemleri ve tarzlan slami olmaktan ok Avrupaldr.
deolojik adan dman kabul edilen pek ok kiinin acilen
yarglanarak idam edilmesi, zel mlkiyete byk oranda el
konulmas, yz binlerce erkek ve kadnn srgn edilmesi, ik
tidarn pekitirilmesi iin uygulanan iddet, endoktrinasyon ve
bask, Hz. Muhammed ve Hz. Ali rneklerinden ok Robespi-
erre ve Stalin rneklerine ok yakndr. slami olmayan bu yn
temler, tam anlamyla devrimcidir.
ran devrimcileri de Ruslar ve Franszlar gibi kendi lkeleri
ne olduu kadar dier lkelere de hitap etmiler ve devrimle-
riyle ayn kltre sahip lkelerde de byk bir hayranlk yarat
mlardr. Doal olarak bu hayranlk Gney Lbnandaki iiler
arasnda ve Snni komular arasnda zayf durumda kalan ba
z Krfez devletlerinde ok daha fazla olmutur. Hatta bir sre
Mslman dnyasnda iiliin neredeyse hi bilinmedii bl
gelerinde de byk g kazanmtr. Mezhep farkll nemli

441
MODERN A

olmad iin Humeyni bir ii ya da bir ranl olarak deil bir s

lm devrim lideri olarak'grlmtr. Zamannda Paris ve Pet-
rograddaki gelimelere ilahi bir heyecanla tepki gsteren gen
Batl radikallerin yapt gibi, slam dnyasnn her kesinden
milyonlarca gen, gen olmayan, erkek, kadn da ayn heye
canla, sonsuz umutla, her trl deheti mazur grme ve ba
lama isteiyle, gelecek iin endieli sorulan sorarak slami dev
rimin arsna komulardr.
ran devrimin ardndan zor yllar yaamtr. Halk i at
malar ve bask, yabanc savalar, giderek artan ekonomik kriz
yznden ok ac ekmitir. Baka devrimlerdeki gibi, bazen
anlklar ve lmllar, baka bir deyile ideologlar ve pragma-
tikler olarak tanmlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle srek
li atmalardr. Tm bunlar ve baka deiiklikler nedeniyle
ran tarz slami devrim ideali, ekiciliinin tamamn olmasa
da birazn yitirmitir. Baka Mslman lkelerde ortaya kan
ve ondan ilham alan, etkilenen ya da ona paralel giden slami
devrim hareketleri de oralarda iktidar iin ciddi, bazen de ba
arl rakipler olmulardr.
Tm bu devrimci rejimlerin, monarilerin ve geleneksel re
jimlerin ortak yanlan, modernlemenin onlara sunduu siyasi
mekanizmalar ve ekonomik faydalar korumalar ve kullanma-
lan olmutur. stenmeyen ey ekonomik mekanizmann yaban
c kkeni deil, mekanizmann yabanclar tarafndan kontrol
ve smrlmesi olmutur.
Ortadou rekabetinde, Sovyetler ve ABD de onlardan n
ceki ngilizler ve Franszlar gibi, kendi imajlarnda devlet ve
toplumlar oluturmak istemilerdi. Ancak bu hi de kolay de
ildi. Otoriter bir devleti desteklemek bir sorun olmayabilirdi,
ama bir slam lkesinde Marksist, sosyalist bir rejim yaratmak
olduka zor, Liberal bir demokrasi yaratmaksa fazlasyla zor

442
 ZGRLKLER

du. te yandan demokrasilerin yaratlmas kadar yklmas da

zordur. Uzun vadede bu durum blge iinde ve dndaki de
mokrasilere yarar salarken, onlarn otoriter dmanlarna da
zarar vermitir.
Sonu olarak byk glklerle elde edilen bamszln
kullanlmas ve insanlarn kaderlerinin iyiletirilmesi konula
rnda temel iki ideolojik gr olutu: Demokrasi ve slamiyet.
kisi de eitli ve rekabeti ekillerde uygulandlar. Mslman
larn kopya ya da taklitle kullandklan eitli ithal yntemlerin
tm ak bir baarszla uraynca, zarardan baka bir ey
getirmeyen yabanclarn ve kafirlerin bu yntemleriyle ilgili tar
tmalar g kazand. Mslmanlarn slam dinine ve hukuku
na dnmeleri, devlet ve toplumu yabanc birikimlerden arn
drarak zbenliklerine kavumalan ve gerek bir slami dzen
yaratmalan zm olarak grld.
Dier seenek demokrasiydi. Ancak ban zamanlarnda uy
gulanan yalnzca en st dzeydeki kk bir grubun ynettii
Bat demokrasisinin taklidi yerine, kyden en tepeye dek kamu
yaamnn her dzeyinde zgr kurumlanyla gerek demokra
sinin uygulanmasyd. Demokratlarla kktendinciler muhalefet
teyse, kktendinciler ok daha avantajlydlar. ok despot olsa
da hibir hkmetin tamamen kontrol edemeyecei ve baka
hibir grubun rakip olamayaca camilerde ve vaazlarda ger
ekletirdikleri bir toplant ve iletiim alar vard. Zaman za
man despot bir rejim tarafndan rakip muhalefet ortadan kal
drlarak kktendincilerin yolu almtr. Kktendinciler dn
da toplumdaki tek bir grup, bamsz eylem yapacak birlik, ya
p ve olanaa sahip ve blgedeki siyasi deiimin dier byk
motoru olan ordudur. Ordu, eitli zaman ve zeminlerde, Su
dandaki gibi kktendincilik, Trkiyedeki gibi demokrasi iin
harekete gemitir.

443
MODERN A

Gerek demokratik gerek de slami zmlerin savunucula

rnn kendi ilerinde de byk aynlklan, hatta zt dncele
ri vardr. Mslmanlar iinde aktif ve nemli bir aznlk olan
slami kktendinciler iin yalnzca iktidara gelme arac olma
s dmda demokrasi gerekli deildir. Demokratlar iinde mili
tan laikler de slamiyetin bir devletin kamu yaamnda oyna
d geleneksel role son verme ya da en azndan azaltma istek
lerini gizlemezler. Batnn din ve devlet ayrl dnceleriy
le dine dayal slam devleti gelenei arasndaki atmann s
recei grlmektedir.
slam lkelerinde yaanan uzun zgrlk dneminin kadn
lar ve erkekler zerinde silinemeyecek derin etkileri olmutur.
Geri dnler olsa da Avrupa tarz demokrasi slam toprakla
rnda henz lmemitir ve yeniden canlanman iaretleri g
rlmektedir. Parlamenter ve anayasal sistemlerin etkin olmaya
balad lkeler bulunmaktadr. Aynca henz daha kk olsa
da ekonomik olduu kadar siyasi liberallemeye doru admlar
atan lkeler de vardr.
En militan ve radikal kesimlerin ya fark edemedikleri ya da
kabul etmek istemedikleri Avrupa yntemlerinin getirilmesi ve
kabullenilmesi toplumsal ve kltrel yaamda ok ileri gitmi
ve srarla varlm korumutur. Geleneksel sanat ilk deiiklik
lere sahne olmutur. Kitaplardaki eski minyatr ve binalardaki
eski ssleme gelenekleri XVIII. yy sonlarna doru yok olma
ya balamt. Bunlarn yerini XIX. yyda Batllam lkelerde
balarda Avrupa rneklerinden etkilenen, sonra da onlarn h
kimiyetine giren rnekler almtr. Eski minyatr ve hat sanada-
n bir dnem daha srm olmasna karn, birka istisna hari,
zgnlklerini ve prestijlerini kaybetmilerdi. Sanatsal anlamda
toplumun kendini anlatma ekli olarak bunlann yerine tuvale
yalboyayla izen Avrupa stili ressamlar gemitir. Mimari, ca
 ZGRLKLER

mi mimarisi bile, Bat teknikleriyle birlikte Bat sanat akmlanna

da uyum gstermitir; baz geleneksel slami mekiere dnme
abalan da bilinli bir neo-klasisizm formunu almtr. Heykel,
slami sanatsal normlarn deimedii ve slamiyetin resim ya
sann ihlali olarak grlen tek alan olmutur. randa ah ve
Trkiyede Atatrk gibi laik modem liderlere kar olan sula
malardan biri kendi heykellerini diktirmeleri olmu ve bu put
perestlik olarak grlmtr.
Edebiyatta da sanattakinden daha yava ve ge bir Batl
lamadan olmutur. Geleneksel edebi biimler, XIX. yy ortala
rndan sonra belirli kesimler dmda braklmtr. Yerlerini Ba-
tdan gelen yeni biimler ve dnceler alarak, geleneksel ma
sal ve yknn yerine roman ve yk gemi; denemeler ve
gazete makaleleri ortaya km; modem iir yeni konular ve
biimlerle tm halk katmanlarna yaylmtr. Blgedeki lkele
rin tmnde Modem edebiyatn yazld dil bile, Bat etkisiyle
geri dnlemez, ve yaygm bir biimde deimitir.
Avrupa sanat mziinin etkisinin hl ok az grld
mzik alan en az deiiklik olan alandr. Avrupa etkisinin da
ha derin ve uzun sreli olduu Trkiyede, uluslararas n ka
zanm yetenekli sanatlar ve Avrupa tarznda besteciler yeti
mitir. Batnm kltrel bir paras haline gelen srail'deki e
hirler gibi, Ankara ve stanbul da uluslararas konser ehirle
ri olmutur. Aynca bu ehirlerde konserleri doldurup taracak
lde ok ve sadk dinleyici kitleleri bulunmaktadr. Ortado
uda dier yerlerde Bat mzii besteleyen, alan ve dinleyen
ler henz sayca ok azdr. Mzik hl eitli geleneksel biim
leriyle en yksek dzeyde bestelenmeye, alnmaya ve halkn
byk ounluu tarafndan kabul ve takdir grmeye devam
etmektedir. Son zamanlarda Bat mziinin popler trlerine
kar grlen ilgi, daha ok byk ehirlerdeki kk grup

445
MODERN A

lar arasnda kalmtr. Bir kltrn en derin ve mahrem ifade

si olan mziin yabanc etkilere en kapal kltr alan olmas
ok normaldir.
Kyafet, Avrupa etkisinin ok ak bir ekilde gzlendii bir
alan olmutur. Mslman ordular tarafndan modem silahla
rn ve donanmn kullanlmas bir ihtiya olabilir. Aynca sava
ta kafir dmana kar zafer kazanmak zere onu taklit etme
nin hukuka uygun olduuyla ilgili hadisler de bulunmaktadr.
Ama kafirin kyafetini taklit etmek ok farkldr ve hem sembo
lik, hem kltrel, hem de dini bir nem tar.
XIX. yy'da Osmanllar subay ve askerleri iin Avrupa tarz
niformalan, atlan iin Avrupa koumlann kullanmlar, ba
ka Mslman devletler de onlan izlemilerdir. Batklamayan
tek ey balklar olmutur ki bunun da nedeni nemlidir. Trki
yede slami tutuculuun bu son kalesi, Kemalist devrimle d
mtr. Avrupa tipi apka ve kepler, Trk ordusu ile halk ta
rafndan kullanlmaya balam ve bir sre sonra da Mslman
devletlerinin neredeyse hepsinde tm halk ve sonra da ordular
tarafndan benimsenmitir.
Kadnlarn durumu daha farklyd. XEX. yyda ve XX. yy ba-
lannda kadn kyafetinin Batllamas ok yava, ok ge ve
ok snrl olmutur. Bu deiim gl bir direnile karlam
ve nfusun ok daha kk bir ksmn ilgilendirmitir. Top
lumun eitli katmanlannda erkeklerin Batl kyafetleri normal
grlrken, kadnlar henz geleneksel kyafetleri iindeydiler.
XX. yy ortalarnda nce modernlemi zengin snflar, sonra a
lan kadnlar ve renciler arasnda Batl kyafetleri giyen ka
dn saysnda art oldu. Bu deiimin tersine dnerek erkek
lerden ok kadnlarn geleneksel kyafetlerine dnmeleri slami
canlanmann dikkat ekici sonularndan biridir.
Kadnlarn durumundaki deiim, Batl etkisi ya da mei-

446
 ZGRLKLER

ne dayal deiikliklerin hepsinin en by ve en zn vade

lisi olmutur. Cariyelik, kleliin kaldrlmasyla birlikte kanun
d olmu, baz yerlerde bir sre daha srse de, kabul edilirli-
i ve yaygnl sona ermitir. ok elilik bata Trkiye, Tunus
ve ahn devriliine kadar ran olmak zere birka lkede ya
saklanmtr. Mslman devletlerin ounluunda yasal olma
ya devam etse de, baz hukuki ve baka snrlamalar getirilmi
tir. ok elilik, ehirli orta ve st snflar arasnda toplumsal ola
rak kabul edilemez olmu; ehirli alt snflarda ise zaten ekono
mik nedenlerle hi olmamt.
Ekonomik gereksinim kadnlarn zgrlnde nemli bir
noktayd. lk alardan itibaren igcnn bir paras olan ky
l kadnlar ve ehirli hemcinslerine yasaklanm baz toplum
sal zgrlklere sahiptiler. Ekonomik modernlemeyle kadnn
el emeine gereksinim ortaya km,, modem savalar iin ya
plan seferberlikle bu gereksinin artmtr. Bu durum, zellikle
Osmanl mparatorluunda, I. Dnya Savanda erkek nfu
sun byk ounluu askere alndnda nem kazanmtr. ki
dnya sava arasmdaki dneme ve sonrasna kadar uzanm
olan kadnlarn ekonomiye katlmas ve neden olduu toplum
sal deiiklikler kadnlar lehine baz hukuksal deiikliklere de
yol amtr. Bu deiiklikler toplumsal yaam ve aile yaam
n da etkilemitir. Kadnlarn eitiminde de nemli gelimeler
olmu, 1970-80li yllarda pek ok kadn niversitelere yazla
rak ncelikle, kadn meslekleri olarak tanmlanan hemirelik
ve retmenlik eitimi almaya balamlar, sonra da baka fa
kltelere ve mesleklere girmilerdir, randa bile kadn hasta
lar iin kadn doktorlar, daha nemlisi de kadn parlamenter
ler bulunmaktadr.
Baz militanlar, kadnlarn geleneksel mesleklere girmele
rine bile tepki gstermilerdir. Humeyni, kadnlarn erkek o

44 7
MODERN A

cuklara retmenlik yapmasnn mutlaka ahlakszlkla sonula

nacam byk bir fkeyle ifade etmitir.
Parlamenter rejimlerin olduu lkelerde kadmlann siyasi
zgrlklerinde nemli gelimeler olmutur. Bu, ordu ya da
parti denetimindeki diktatrlkte pek de nemli deildir, iki
si de byk ounlukla erkeklerden oluur. Batllar kadnla
rn zgr olmasnn liberallemenin bir paras olduunu ve
kadmlann durumunun otokratik rejimlere oranla liberal rejim
lerde daha iyi olacan dnmlerdir. Bu varsaym pheli
ve genel olarak yanltr. Irak ve Gney Yemen, Arap lkeleri
arasnda kadnlarn en ok hukuksal zgrle sahip oldukla
r yerlerdir ve ikisinin rejimi de baskcdr. Msr, Arap lkeleri
nin en ak ve en hogrl lkesi olduu halde, orada kadn
haklar ok gerilerde kalmtr. Bu tr toplumlarda byk bir
blm erkek ve muhafazakr olan kamuoyu deiiklie kar
koymaktadr. ran gibi kktendincilikle ynetilen ya da kk-
tendincilerin etkin olduklan lkelerde kadn haklar konusun
da ok nemli gerilemeler olmaktadr. Kktendincilerin balca
ikyetlerinden biri olan kadmlann zgrldr ve geri aln
mas programlarnn en banda yer almaktadr.
te yandan geri dnlmez deiikliklerin olduu ok ak
ortadadr. eriat yeniden getireceklerini ileri srenler dahi ca
riyelii yasallatramayacaklardr. Ortadou ehirlerindeki ei
timli snflar arasnda ok elilik olasl fazla deildir. Kadm
lann eitiminde kktendinci etkiler ve yneticiler tarafndan
nemli deiiklikler yaplm olmakla birlikte, kadnlar eski ca
hil hallerine getirilememitir ve bu da pek mmkn deildir.
slam lkelerinde de Avrupa ve Amerikadaki gibi kendi kurtu-
lulan iin alan ve seslerini duyurmaya alan kadnlar bu
lunmaktadr. slam topraklarnda Bat eitimi alm ok sayda
kadn yaamaktadr ve onlann nemli etkileri grlmeye ba

448
 ZGRLKLER

lanmtr. Nfusun dlanm yansnn katklanyla slam kamu

yaam daha zengin olacaktr.
Halk arasnda kendilerinden nceki ve sonraki toplumsal,
hukuksal ve kltrel deiiklikler ok farkl tepkiler yaratm
tr. Tm bu gelimeler pek ok kadn iin kurtulu ve frsat ol
mu; pek ok erkek iin gizli olan bir dnyann yolu alm
tr. Bat etkisi baz yerlerde hayal edilemeyecek lde servet
salamtr. Bat teknolojisi ve Bat tarz ticaret para kazanma
nn yeni kaplann aarken, Bat tketim kltr de bu parann
harcanaca yeni yollar amtr.
Modernleme, kimilerine gre de Batllama, fakir ile zen
gin arasndaki uurumu iyice bytm, bu uurumu gzle g
rlr, elle tutulur yapmtr. Arap yarmadas dndaki pek ok
yerde artk zenginlerin kyafetleri, yiyecekleri farkldr ve hal
kn modernlememi kitlesinden farkl toplumsal kurallar er
evesinde yaamaktadrlar. Bata televizyon olmak zere Ba
tl iletiim aralar, fakirlerin kendileriyle zenginler arasndaki
fark ve daha da nemlisi neleri kardklarm grmelerini sa
lamaktadr.
Baz lkelerin akll ve lml hkmetleri bu hzl deiim
dneminde yaanan kanlmaz huzursuzluk ve sancy daha
aza indirebilmilerdir. Bazlarnda da otokratik rejimlerin eko
nomik yanllklan yznden durum daha da kt olmutur.
Hzla artan nfusa karlk lkedeki besin kaynaklarnda para
lel bir artn olmamas gibi ciddi sorunlar ortaya kmtr. Ba
z lkelerin ellerinde bulunan nemli kaynaklar da boa har
canmtr. Ekonomik skntlarn byk bir blm, lkede d
zeni korumak, lke dnda da olas dmanlardan korunmak
iin askeriye ve gvenlie yaplan ok miktardaki harcamalar
dan kaynaklanmtr. Ne var ki her ey bu harcamalarla akla
namaz. Bir Fransz haber dergisinde rportaj yaplan bir Ceza
MODERN A

yirli unlan sylemitir: Eskiden Cezayir Roma'nm tahl amba-

nyd ama artk ekmeklik buday ithal etmek zorunda. Bahe
ler ve srler lkesi ama et ve meyve ithal etmek zorunda. Do
al gaz ve petrol ynnden zengin ama milyarlarca dolar d
borcu ve milyonlarca isizi var. Ve bu durumun 30 yllk kt
ynetimin sonucu olduunu da eklemitir.
Cezayirin petrol geliri az ve nfusu oktur. te yandan ge
lirleri byk, nfuslan kk olan lkeler de ekonomilerini al
tst etmiler ve halklarn fakirletirmilerdir. Petrol yataklar
olan lkeler uzun vadede bundan hem yarar hem de zarar g
rebilirler. Petrol gelirleri siyasi olarak otokratik hkmetli dev
letleri mali basklardan kurtanp glendirirler. Oysa baka l
kelerde ayn mali basklar hkmetleri demokratiklemeye zor
larlar. Bu lkeler, petrol zenginlikleri yznden tehlikeli bir e
kilde dnyadaki petrol fiyat dalgalanmalan ve petrol d enerji
kaynaklar gibi, denetimleri dmdaki etkenlere riaruz kalmak
tadrlar. Ortadounun basklarndan ve kararszlndan ka
mak isteyenler, Ortadoudan baka yerlerde de petrol olma
sn ve petrolden baka enerji kaynaklan bulunmasn zm
olarak grmektedirler.
Ortadou XX. yyn son on ylnda iki byk krizle kar
lamtr. Bunlardan biri ekonomik ve toplumsaldr; ekonomik
yoksunluun yol at zorluklar ve bunlarn toplumsal sonu
landr. kincisi siyasi ve toplumsaldr: Uyumun, bir devletin i
lerliini salayan ve otokratik bir ynetimde bile toplumun on
lar olmadan ilevini gremeyecei kabul edilmi kurallarn ve
ilkelerin bozulmasdr. Uyum kaybnn sonulan ve yeni bir
uyum yaratmann zorluk ve tehlikeleri iin Sovyetler Birliinin
dalmas iyi bir rnektir.
Ortadou devletleri ve halklan XX. yyn son on ylnda bu
sorunlar, zmek iin yalnz kalmlardr. Artk yabanc devlet

450
ler blgenin ilerine karmyor, hatta ar bir isteksizlik gste
riyorlard. Avrupa, Amerika ve Uzakdou lkeleri gibi d dn
ya devletleri Ortadou ile konuda ilgiliydiler: Enerji gerek
sinimleri iin kaynak; mal ve hizmetleri iin zengin ve genile
yen bir pazar ve bu ikisini gvenceye almak iin grnte de
olsa, uluslararas hukuk ve dzenin salanmas.
Saddam Hseyinin Kuveyti igal ve ilhak ile Suudi Ara
bistan ve dier Krfez lkelerine kar oluturduu tehdit, d
askeri mdahaleyi kkrtm ve en st noktasma ulatrmt.
nk d dnya asmdan iki tehdit sz konusuydu. lk tehdit,
blgenin petrol kaynaklarnn, daha dorusu dnya petrol kay
naklarnn byk bir blmnn saldrgan bir diktatrn tekel
ci kontrolne girmesi; kincisi de II. Dnya Savandan son
ra kurulan uluslararas dzene dnlmesiydi. lk kez Birlemi
Milletlerin bir yesi baka bir lkenin igaline uruyordu.
Saddam Hseyine gz yumulmas, ok gszlemi du
rumdaki Birlemi Milletlerin eski Milletler Cemiyetinin kade
rini paylamas ve dnyann iddet taraftarlarna braklmas an
lamna gelecekti.
Blgenin iinden ve dndan byk gler, Saddam H
seyini Kuveytten karmak iin birleerek onun kazanmas
na izin vermediler. te yandan Saddam Hseyin, Iraktan de
il Kuveytten karlm, lkesindeki hkmet biimine devam
etmesine izin verilmiti. Verilen mesaj akt. rakllar eer isti
yorlarsa yeni ve farkl bir hkmeti kendileri yaratmak zorun
daydlar, onlar adna bunu bakas yapmayacakt.
XX. yyn son on ylnda d gler, daha ok kendi karla
rn gzetmek, yani pazarlarn ve petrol ve Birlemi Millet
lerin temel kurallarna gereken saygy elde etmek, uluslarara
s toplumun karlarn savunmak iin hareket edecekleri me
sajm veriyorlard. Dier taraftan Ortadouda iki yzyldan be

451
MODERN A

ri ilk defa halklar ve hkmetler kendi kaderlerini belirleye

ceklerdi. sterlerse beraber yeni blgesel devletler kurabilirler
ya da blge hakimiyeti iin rekabete girebilirlerdi. Belki de Yu
goslavya ve Somali gibi blnerek bir kaosa girebilirlerdi; as
lnda blgede dini grevleri ve milli haklan olduuna inandk
larndan dn vermektense bu yolu tercih edeceklerini aka
ifade etmi hareketler ve kiiler vard. Lbnanda i sava sra
snda yaananlar tm blge iin bir rnek tekil edebilir. Tp
k gemiteki gibi yeni bir Hal Seferi yaratacak yeni bir cihad
balatabilirler. Belki de kendileriyle, komulanyla ve d dn
ya ile bir bana yapmak iin birleerek daha tatmin edici, zen
gin ve zgr bir yaam iin maddi kaynaklaryla birlikte mane
vi kaynaklarn da paylaabilirler. Modem alarn bu zor d
neminde, Ortadou halklan ve devletleri en doru karan an
cak kendileri verecektir.

452
 NOTLAR

GR
1. Ktip elebi, Mizan Al-Haqq (stanbul, Hicri 1290), sf. 42-43.
n gilizcesi G. L. L ew is,TheBalance Of Truth (Londra, 1957), sf. 56.
2. A bu A bdallah M uham m ad 'Abd A l-W ahhab, Riblat Al-Wazirfi ftikak
Al-Asir, Ed. A. B u stani (T angier, 1940), sf. 67.
3. Takvim i Veka 'i, I Jum ada 1 1 247/14 M ays 1832.
4. M eh m ed E fendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. E b zziya (stanbul, H icri
1306), sf. 139-146.

1. BLM Hristiyanlk ncesi

1. Sabbath 33b; B kz. TheBabylonian Talmud: SederMo'ed, ev. I. Eps-
tein (Londra, 1930), cilt. I, sf. 156.

2. BLM slamiyet ncesi

1. Ammianus Marcellinus, ev. J o h n C. R olfe (C am bridge, M ass.; L oeb
Classical Library, 1963) cilt II, sf. 375 v e cilt I, sf. 27
2. M enander, Excerpta De Legationibus, Ed. C. D e B oor (Berlin, 1903),
cilt I, sf. 205-206; Cambridge Medieval History, cilt IVa, sf. 4 7 9 daki
eviri.

3. BLM Kkenler
1. Al-Mas'udi, Muruj Al-Dhahah, Ed. Barbier D e M eynard v e Pavet D e
C ou teille, Charles P ellat (B eyrut, 1970), cilt III, sf. 76-77.
2. bn Q utayba, 'Uyun Al-Akhbar, Ed. A h m ad Zaki A l-A d aw i (Kahire,
1 3 43-8/192 5-30), cilt II, sf. 210; n gilizcesi Ed. v e ev. B em ard Lewis,
slam From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constanti-
n o p le , 2 (1974), sf. 273-
3. A l-M uqaddasi, Descriptio Imperii Moslemici, Ed. M. J. G oeje, 2. Bask
(L eiden, 1906), sf. 159-

6. BLM Moollarm Ardndan

1. Al-Suyuti,Husn Al-Muhadara (Kahire, H icri 1321), sf. 39.
2. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 (stanbul, 1990), sf. 24.
3- The Reign Of The Sultan Orchan, Second King O f The Turks, Transla-
ted Out OfHojah Effendi, An Eminent Turkish Historian, By William
Seaman (Londra, 1652), sf. 30-31-

453
NOTLAR

7. BLM Barut mparatorluklar

1. bn K em al, Tevrih-l- Osman VIIDefter, Ed. erafettin Turan (A n
kara, 1957), sf. 365.
K em alp ash azad e, Mobaczname, Ed. M. Pavet D e C ourteille (Paris,
1859), sf. 97-109-
3. R u d olf Tschud i, Das Asafname Des h a fi Pasha (B erlin, 1910), sf. 32-
33-
4. Tarih (stanbul, Hicri 1283), cilt I, sf. 498-99-
P eevi,
5- The Turkish Letters Of Ogier Ghiselin De Busbecq, ev. Edw ard Sey-
m our Forster (O xford, 1922), sf. 112.
6. Ed. G u glielm o Berchet, La Repubblica Di Venezia E La Persia (Tori-
A. Narrative fltalian Travels in Persia
n o , 1865), sf. 181; n gilizcesi
in The 15th an d l6th Centuries (Londra, 1873), sf. 227.
7. smail H akk U zunarl, Osmanh Devleti Tekilatndan Kapkulu
Ocaklar, cilt I (Ankara, 1943), sf. 306, N ot l d ek i alnt.
8. Selaniki M ustafa, Tarib-i Selniki, Ed. M eh m ed pirli (stanbul,
1989), sf. 471.
9. K ou B ey , Risale, Ed. Ali K em ali A k s t (stanbul, 1939), sf. 32; son ra
ki alnt sf. 45-

8. BLM Devlet
1. Social And Political Tbought in Byzanti-
Ed. v e ev. E m est Barker,
um From Justinian l To The Last Palaeoiogos: Passages From Byzan-
tine Writers And Documents (O xford, 1957), sf. 54-55-
2. Barker, o p . cit. sf. 75-76.
3. Die Sassanidischen Staatsinscbriften, Ata
M etin v e eviri M. B ack,
Iranica 18 (1978), sf. 284-85-
4. The Divans Of A bid B. Al-Abras, Ed. v e ev. Sir Charles Lyall (Lei-
d en , 1913), sf. 81, sf. 64.
5- Repertoire Chronologigue D'Epigraphie Arabe, cilt I (Kahire, 1931),
N o. 1.
6. Al-Jahiz. Rasa'il, Ed. A. M. H arun (Kahire, 1964-65), cilt II, sf. 10-11.
7. Ibn Q utayb a, o p . cit. Cilt II, sf. 115.
8. Mustafa Nuri Paa, Netaic l-Vukuat (stanbul, Hicri 1327), d it I, sf. 59.
9- Ltfi Paa, Tevarih-i l-i 'Osman (stanbul, Hicri 1341), sf. 21;
Y azcolu Ali, Selukname, A gah S im L evend, Trk Dilinde Gelime
ve Sadeleme Safhalar (Ankara, 1949), sf. 3 4 tek i alnu.
10. A b bas Iqbal, Vezarat Dar A hd-i Salatin-i Buzurg-i Saljuqi (Tahran,
1959), sf. 302.
11. Ibn* A l-Raw andi, Rahat-Us-Sudur, Ed. M uham m ad Iqbal (L eiden,

454
 NOTLAR

1921), sf. 334-

12. Al-Jahshiyari, Kitab Al-Wuzara Wa'l-Kuttab, Ed. M ustafa Al-Saqqa,
brahim Al-Abyari, A b d Al-H afz Shalabi (Kahire, 1938), sf. 53-
13- Ltf Paa, Asafname, sf. 14-15-
14. Hilal A l-abi, Kitab Al-Wuzara, Ed. H. F. A m ed roz (L eid en -B ev n t
1904), sf. 64.
15- A l-Baladhuri, Futuh Al-Buldan, Ed. M. J. D e'G oeje (L eid en , 1856), cilt
I, sf. 263.
16. Ibn Q utayb a, o p . cit. cilt I, sf. 2, 6, 9, 10.

9- BLM Ekonomi
1. Ibn Al-Faqih, Mukh taar Kitab Al-Buldan, Ed. M. J. D e G oeje (L eiden,
1885), sf. 187-88.
2. P eevi, o p . cit. cilt I, sf. 365-
3. AkhbarAl-in Wal-Hind, Ed. J. Sauvaget (Paris, 1948), sf. 18.
4. Ralph sf. H attox, Coffee and Coffeebouses: The Origins Of A Social Be-
verage in The Medieval Near East (Seattle, W ash., 1985), sf. 14-15ten
alnt.
5- Ibn K haldun, Al-Muqaddima, Ed. E. Q uatrem ere (Paris, 1858), cilt I,
sf. 272.
6. Jean D e T h ev en o t, Relation D un Voyage FaitAu Levant (Paris, 1665),
A. Lovell, The Travels OfMonsieurDe Thevenot into The Levant (L ond
ra, 1687), b l m I, sf. 144ten alnt.
7. V o ln ey , Voyage En Egypte (Paris, 1825), cilt II, sf. 254.
8. Kari Jahn, Die Frankengescbicbte Des Raid Al-Din (A lm anca eviri)
(V ien na, 1977), Fol. 415 V. (Farsa M etin), sf. 54 (A lm anca eviri).
9- Histoire De Barbarie Et De Ses Corsaires (Paris, 1637), sf. 277.
P- D an ,
Calendar O f The State Papers Relating To Ireland Of The Reign Of
Charles T, 1625-1632, Preserved in The Public Record Office, Ed. R. P.
M ahaffy (Londra, 1900), sf. 621-622,

10. BLM Sekinler

1. M alik bn A nas, Al-Mudawwana Al-Kubra (Kahire, Hicri 1323), cilt
IV, sf. 13-14; Al-Mutmtta (Kahire, H icri 1310), 3, sf. 57, 262.
2. A b d A l-H am id, Risala ila l-Kuttab, A h m ad Zaki afwat, Jambarat Ra-
Sa il Al-Arab (Kahire, 1 3 5 6/1937), II, sf. 534; n gilizcesi Ed. v e ev. B.
Lewis, slam From The Propbet Mubammad To The Capture Of Cons-
tantinople (N e w York, 1974), cilt. I, sf. 186.
3- Paul Rycaut, The History O f The Present State O f The Ottoman Empi-
re, 4. B ask (Londra, 1675), sf. 45.

455
NOTLAR

4. A b u Amr M uham m ad Al-K ashshi, Ma'rifatAkbbar Al-Rijal(B om b ay,

H icri 1317), sf. 249-
5- Ibn Sam aa, Al-Iktisab Fi'l-Rizq Al-Mustatab (K ahire, 1938), sf. 16.

11. BLM Halk

1. Metin: Al-Maqrizi, Al-Khitat (Bu\zq, 1270 /1 8 5 4 ), sf. 199-200; n gilizcesi
The Arabs And The Sudan, From The Seventb To
Y u su f Fadl H aan ,
The Early Scteentb Century (Edinburgh, 1967), sf. 23.
2. A b u D ulaf, Qasida Sasaniyya , 17-23- satrlar; ev. C.E. B osw orth ,
The Mediaeval Islamic Undenuorid: The Banu Sasan in Arabic Soci-
ety and Literatre (L eid en , 1976), b l m 2, sf. 191-92.

12. BLM Hukuk ile Din

1. Mirza Abu Talib K han, Masir-i Talibi, Ed. H. Khadiv-Jam (Tahran,
1974), sf. 251.
2. Al-Jahiz, Kitab Al-Hayawan (Kahire, 1938), cilt I, sf. 174.
3- A l-,G hazali, Faysal Al-Tafriqa Bayn Al-Islam Wa-Zandaqa (Kahire,
N .D .), sf. 6 8.
4. Ignaz G oldziher, Vorlesungen ber Den slam (H eid elb erg, 1925), sf.
185-86daki alnt.
5. Ali Ai-Muctaqi Al-H indi, Kanz Al-Ummal, b l m I (H yd erab ad Hicri
1312), Nn. 5350, 5445, 5451, 5987.
6. M eh m ed Esad, Uss-i Zafer (stanbul, H icri 1293), B. Lew is, stanbul
A nd The Civilization O f The Ottoman Empire (N orm an, O kla., 1963),
sf. 156daki alnt.
7. Jalal A l-D in Rumi, Ruba'iyyat.
8. Jalal A l-D in Rumi, Divan-i Shams-i Tabriz, N o . 31.

13. BLM Kltr

1. M eh m ed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. E b zziya (stanbul, Hicri
1306), sf. 109; Franszcas Le Paradis Des Infideles, Ed. G illes V einste-
in (Paris, 1981), sf. 163.
2. A b u l-Faraj Al-Isfahani, Kitab Al-Aghani (Kahire, 137 2 /1 9 5 3 ), VII, sf.
13-14.
3. Ghars A l-N im a Al-abi, Al-Hafavat Al-Nadira, Ed. Salih Al-Ashtar
(D am ascu s, 1967), sf. 305-306.
4. Ibn Q utayba, o p . cit. cilt II, sf. 55.
5. A n na C om n en a, Alexiad, 15.1; ev. E. R. A. S ew ter (Londra, 1969), sf.
472.
6. The 'Complete Letters O f Lady Mary Wortley Montagu, Ed. R ob et H als-

456
 NOTLAR

b an d (O xford, 1965), cilt I, sf. 338-39.

14. BLM Mcadele

1- Abu Sham a, Al-Rawdatayn Fi Akbbar Al-Dawlatayn, Ed. M. H ilmi
A h m ad v e M. M ustafa Z iyada (Kahire, 1926), I/II, sf. 621-22.
2. The Mslim Discovery O f Europe, sf. 193ten alnt.
B. L ew is,
3. Shbdar Tarihi (stanbul, 1928), ct II, sf. 87.

15. BLM Deiim

1. A bdlhak A d nan (Advar), La Science Chez Les Turcs Ottomans (P a
ris, 1939), sf. 57.
2. Richard H akluyt, The Principall Navigations Of The English Nation,
ct V, sf. 178-83.
3. State Papers 1 0 2 /6 1 /2 3 .
4. Letters, op . cit. ct I, sf. 316-17.

16. BLM Etki ve Tepki

1. A h m ed Ltf, Tarih (stanbul, Hicri 1290-1328), cilt VIII, sf. 15-17.

17. BLM Yeni Dnceler

1. C avid B aysun , Tarih D ergisi 5 (1953), sf. 137-45.
2. E. D e Marcere, Une Ambassade A Constantinople: La Politique Orien-
tale De La Revolution Franaise (Paris, 1927) ct II, sf. 12-14.
3. C evdet, Vekyi-i Devlet-i Aliye (stanbul, 1294 /1 8 7 7 ), ct V, sf. 130.
4. C evdet, o p . cit. ct VI, sf. 280-81.
5. E. Z. Karal, Fransa-Mtsr Ve Osmanlt mparatorluu (1797-1802)
(stanbul, 1940), sf. 108; stanbul arivlerinden alnt. Sir S id n ey Smith,
Acre; C ezzarP aa, Ta 'rkh AbmadBasha Al-Jazzar (Beyrut, 1955), Sf.
125.
6. C evdet, Tezakir 1-12 Ed. Cavid B aysu n (Ankara, 1953), sf. 67-68.
7. H arold T em p erley, England And The Near East: The Crimea (Londra,
1936), sf. 2 7 2 d e k i alnt.

18. BLM Savalar

1. H ikm et Bayur, Trk nklb Tarihi (stanbul, 1940), ct I, sf. 225.

19- BLM zgrlkler

1. ubat 1949 sra-Msr A nlam as, M adde V, Alt B l m 2, Suriye v e
rdn A nlam alanyla B en zer H km ler.

457
 KAYNAKA

ki bin yllk Ortadou tarihi iin hem nitelik hem de ie

rik asndan ok eitli pek ok kitap yazlmtr. Ortadou
tarihini tamamyla olmasa da byk lde anlatan nemli
bavuru eserleri ve kaynakalar da bulunmaktadr. Bu kitapta
ele alman konularla ilgili nemli bavuru eserleri, zellikle yeni
ve kapsaml almalar ierecek ekilde aada listelenmitir.

1. Kaynakalar ve El Kitaplar
J. D . Pearson, Index Islamicus, 1906-1955. Catalogue Ofarticles On Is-
lamic Subjects In Periodicals And Other Collective Publications. Cam b-
rid ge, 1958, I, 1956-1960 (C am bridge, 1962); II, 1961-1965 (C am bridge,
1967); III, 1966-1970 (Londra, 1972); IV, 1971-1975 (Londra, 1977); V,
1976-1980 (Londra, 1982), Quarterly ndex Islamicus (Londra, 1977-).
D e n i Sinor, Introduetion A l'Etude De l'Eurasie Centrale, W iesb ad en ,
1963-
Jean Sauvaget, Introduction To The History Of The Mslim East: A Bibliog-
rapbical Guide, B erk eley & Los A n geles, 1965- (C laude C ahen, Franszca
II. B asm )
J. D . Pearson, A Bibliography O f Pre-Islamic Persia, Londra, 1975-
Arab Islamic Bib
D iana G rim w ood -Jon es, D erek H o p w o o d , J. D . Pearson,
liography: The Middle East Library Committees Guide, H assock s, Ss
s e ^ 1977.
M argaret A n d erson , Arabic Materials In English Translation.- A Bibliography
OfWorksFrom The Pre-Islamic Period To 1977, B oston , 1980.
C laude C ah en , Introduction A l Histoire Du Monde Musulman Medieval VII-
XVSiecle: Methodologie Et Elements De Bibliographie. Paris, 1982.
W olfgan g B eh n , Islamic Book Reviev Index, B erlin/M illersport, PA, 1982-.
L. P. E hvell-Sutton, A Bibliographical Guide To Iran, T otow a, NY, 1983-
Jere L. B acharach, A Middle East Studies Handbook, Seattle & Londra,
1984.
R. S tep h en H unp hreys, Islamic History: A Fratnevork For Enquiry, Pri
ton, NJ, 1991.

2. Kronoloji ve ecere
Eduard V o n Zambaur, Manuel De Geneaologie Et De Chronologie Pour
IHistpire De lIslam. H anover, 1927; II. Basm , 1955.

458
 KAYNAKA

The Islamic Dynasties: A Chronological And Geflealogical

C. E. B osw orth ,
Handbook. Edinburgh, 1967.
H. U. Rahman, A. Chronology Of Islamic History 570-1000 C.E., Londra,
1989-
Robert Mantran, Les Grandes Dates De l Islam, Paris, 1990.

3. Atlaslar
D o n a ld Edgar Pitcher,An Historical Geography O f The Ottoman Empire
From The Earliest Times To The End Of The Sbcteenth Century, Leiden,
1972.
Tbinger Atlas Des Vorderen Orients, W iesb ad en , 1977-.
W illiam C. B rie, An Historical Atlas Of slam, Leiden, 1981.
Jean Sellier, A ndre Sellier, Atlas Des Peuples d'Orient, Moyen Orient, Cauca-
se, Asie Centrale, Paris, 1993-

4. Belgeler
Sylvia G. H aim , Arab Nationalism: An Anthology, B erk eley & Los A n g e
les, 1962.
Charles Issaw i, The Economic History OfTheMiddle East, 1800-1914 (Chi
The Economic History Of Iran, 1800-1914 (C hicago, 1970);
c a g o , 1966);
The Economic History O f Turkey, 1800-1914 (C hicago, 1980); TheFerti-
le Crescent, 1800-1914 (N e w York, 1988).
K em al H. Karpat, Political And Social Thoughtln The Contemporary Midd-
le East, Londra, 1968.
Lewis, B em ard, slam, From The Prophet Muhammad To The Capture Of
Constantinople, 2 Cilt, N e w York, 1974.
J. C. H urew itz, TheMiddle East And North Africa In World Politics A Docu-
mentary Record, II. B asm , N e w H aven & Londra, 1975.
A n d rew Rippin, Jan K nappert, Textual Sourcesfor The Study Of slam, Chi
ca g o , 1986.
N orm an Stillm an, TheJews Of Arab Lands (P h ilad elp h ia, 1979); TheJetvs Of
Arab Lands In Modern Times (P hiladelphia, 1991).

5. Ansiklopediler
The Encyclopedia Of slam, Leiden, 1954-.
Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater. Londra & B oston , 1982-.
The Cambridge Encyclopedia Of The Middle East And North Africa, Cam b-
rid ge & N e w York, 1988.
The Oxford Dictionary OfByzantium, N e w York, 1991-

459
 TAKVM HAKKINDA

Kronolojide yer alan tarihler balangc Hz. sa'nn doumu

olan miladi takvime gredir. 1582 ylnda Papa XIII. Gregorun
hazrlad Gregoryen adl takvim, tarihin eitli dnemlerinde,
dnyann eitli yerlerinde kullanlmtr. Modem alara gele
ne dek Dou kiliselerinin ounluu ve Ortodoks Hristiyanlar
tarafndan eski Julien takvimi kullanlmtr; halen de dini tak
vim olarak kullanlmaktadr. Gregoryen takvimin 7 Ocak gn
Ortodoks Noelidir.
Ortadouda, slamiyetin douundan itibaren byk o
unlukla Mslman takvimi yani hicri takvim kullanlm
tr. Mslman takviminin balangc, Hz. Muhammedin Mek
keden Medineye hicretinin tarihi olan 16 Temmuz 622dir.
Hicri takvim 10 ay 354 gndr. Hicri takvimde gne ylma uy
gun bir dzeltme yaplmad iin aylar mevsimlere uygun de
ildir. Hac ve Ramazan orucu gibi nemli dini gnler gne
ylma gre deiir. Yaklak olarak 103 Hicri yl, 100 Gregor
yen yldr.
Ay hesabma dayanana Hicri takvim idari ve mali amalara
uygun olmadndan, Mslman devletler, ilk dnemlerinden
itibaren Hicri ylda, Hristiyan, ran ve baka takvimlere uya
cak dzenlemelere gitmilerdir. Aadakiler balca dzenle
meler olmutur:
1- Trk Mali Yl Maliye:
Hicri tarihi gne yl ile birletiren eski mali takvimlerden
uyarlamadr. lk kez 1789 ylnda, Osmanl geirler idaresinde
kullanlmtr.
2- ran Gne Yl.
lk kez 1925 ylnda kullanlmtr. Hicret ile balar ancak g

46 0
 TAKVM HAKKI

ne ylna gre hesaplanr. ran gne yln Gregoryen takvimi

ne uygun hale getirmek iin hesaplama; 1 Ocak - 21 Mart tarih
lerine 622 ve 21 Mart - 31 Aralk tarihlerine 621 eklenerek yap
lr. Martn 3- haftasna denk gelen 1 Farvardin Yeni Yldr. Ar
tk randa yalnzca dini amalar iin kullanlmaktadr.
Musevi takvimi ise, dnyann yaratlndan itibaren balar.
Ay esasna gredir. 19 ylda 1 ay eklenerek gne ylna evri
lir. 5756 yeni yl 25 Eyll 1995 tarihinde balamtr. srail dev
letinde dini ve baka baz amalar iin kullanlr.

461
 KRONOLOJ

M. 25 Romallarm Arabistan seferi

30 H z. sann arm ha gerilii
47-49 A ziz P avlosu n ilk seferi
54-59 Romallarin Erm enistan fethi
63 R om a v e Parthlar bar
65 P o m p ey in Petra ziyareti
66-70 k M usevi isyan
70 Romallarin K uds fethi, M usevi isyan n bitii, T ap nan y
kl
106 Arabistan'n N ab atiyey i e le geirii
114- 17
Trajan'n Parthlaria kar sava
115- 17 D o u eyaletlerin d ek i 2. Musevi isyan
117 Trajann lm , H adriann d ou fetihlerini terk edii
132-35 3. M usevi isyan
l6l Parthlarim Suriye v e Ermenistan' istilas
197-202 Septim us S everusu n d o u seferleri
224 randa Sasani han ed an n n baa g e ii
226-40 Sasani h a n ed an n n kuruluu
229-32 Pers-R om a sava
231-32 Severus A lexanderin Sasani seferi
240 Perelerim N isib isi e le geirii
241-44 Pers-Rom a sava
241-72 Sasani mparatoru I. ahpuriun iktidar
242 M anin in vaaza balay
258-60 Pers-R om a sava
260-63 Palmirada O d en ath u s iktidar
267 O d en ath u su n o lu W ahballat ile an n esi Z en o b ia nm bam sz
hkmdarlar olu u
272 A ureliann Palmiray e le geirii
296-97 Pers-Rom a sava, 297 antlam asyla Rom allarn zaferinin ka
bu l
303 D iocletian n Hristiyanlara zulm
306 K onstantinusu n imparator ilan edilii

462
 KRONOLOJ

310-79 II. ahpuru n iktidar

312 M ilano bildirisi, H ristiyanln yasallan
325 znik K on seyi
330 K on stan tin op olisin kuruluu
337-50 Pers-R om a sava
359-61 Pers-R om a sava
363 II. ahpura kar sava
371-76 Pers-R om a sava
381 K on stantinopolis fem an lan , H ristiyanln kabu l, p utperest
liin yasaklan
384 Pers-R om a bar
395 T h eo d o siu su n l m , Rom am n D o u v e Batya ayrlm as
503-505 Pers-R om a sava
524-31 Pers-R om a sava
527-65 Justinianus iktidar, Afrika v e talyann y e n id e n fethi
527-32 Pers-B izans sava
531-79 I. H usrev iktidar

533 Rom a ile ran so n su z bar

537 K onstantinopolisd e A yasofyan n al
540-62 Pers-B izans sava
572-91 Pers-B izans sava
606-628 Pers-B izans sava, 6 l 4 te Perslerin K uds e le geirii
622 Hz. M uham m edin M ek k ed e n M ed in ey e hicreti, slam a
nn balay
628 H u d eyb iye b an , H eracliusu n yn ettii B izan sn zaferi v e
bat, Perslerin e le geirdikleri yeri B izan sa iad esi
630 H z. M uham m ed'in M ek k ey i fethi
632 H z. M uham m edin lm , H z. E bubekirin ilk halife oluu
633-37 Araplarm Suriye v e M ezop otam yay fethi
634 Hz. m erin halife olu u
635-36 am n fethi
637 K adisiye sava, C tesip h on u n d
639-42 Msrn fethi
642-46 sk en d eriyen in e le geirilii
644 H z. m erin ldrl , H z. O sm an'n halife olu u

46 3
656 H z. O sm an'n ldrl , slam iyetin ilk i sava
661 H z. Alin in ldrl , E m evi han ed an n n b alangc
674-78 A raplarn K on stan tin op olisi ilk k e z kuatm as
680 K erbela Sava
691 K udste K ubbet-s Sahram n yaplm as
696 A b d lm elik in imparatorluk yn etim in i y e n id e n yaplanm as
olarak Arap paras kat
705-71 amda E m evi Cam iin in yaplm as
710 M slm anlarn Ispanyaya k
717-18 K o nstantinopolis kuatm as
750 A bbasilerin E m evilerin y erin e geii
751 Araplarm inlilere kar Tala yaknlarnda zaferi, in sava
esirleriyle kt yap m n n getirilii

762-63 M ansuru n B adat kuruu

767 Ebu H anifenin lm
809-81f El Em in v e El M em unu n i sava
813-33 El M em unu n iktidan, Arap b ilim v e ed eb iyatn n geliim i
820 El afnin lm
833-42 El M utasm'n iktidan, Trk h kim iyetinin balay
869-83 G n ey Irakta siyahi k le isyan
910 K u zey Afrikad a Fatmi H alifeliinin kurulm as
945 B veyh ilerin Badat igali
950 Farabnin l m
969 Fatmiler Msr feth ed ii v e Kahireyi kuruu
970 (ya Seluklu Trklerin in d o u d a n halifelik topraklarna girii
1037 b n i Sinann l m
1055 Seluklularn B adat al
1070-3C S elu k lu larn Suriye v e Filistini igali
1071 BizanslIlarn Malazgirt yen ilgisi, Selu k lu larn A n ad olu ya gi
rii
1094 Fatmi H alifesi M ustan sirin l m , sm aili h areketinde b l n
m e, H aan Sabbahn an kanad n (H ahain) lideri olu u
1096 HallaTn Y ak nd ou'ya gelii
1099 H allarn K uds al
1111 El G azalinin l m

464
 KRONOLOJ

1171 S elahaddinin Fatmi halifeliinin so n u n u ilan edii," Suriye v e

Msr'da Eyyubi h an ed an n n kuruluu, 1187 Hattin sava,
Selahaddinin H allan ye n e r ek K uds al
1220 M oollarn h alifeliin d o u topraklann fethi
1229 II. Friedrichin K u d s el Malik e l Kamild e n anlam ayla al
1244 M lm anlarn K uds geri al
1250-60 Eyyubi krallklarnn yklm asyla Msr v e Suriyed e M em luk
Su ltan ln n kuruluu
1252 Altnordu H am nn M slm an olu u
1258 M oollarn B adat e le geirii
1273 M evlana C elaledd ini Rumin in lm
1290-1320 Bat A n ad olu da O sm anl beyliklerinin kurulm as
1295 Persli Ilhann M slm an olu u
1326 O sm anlla^n Bursay al
1331 O sm anllarn zniki al
1354 O sm anllarn G elibolu'yu al
1366 O sm anlIlarn Edirneyi al
1371-75 O sm anlIlarn Srbistan istilas
1389- K oSova Sava, Srbistand a O sm anl yn etim i
1400-1401 T im u ru n Suriyey i yakp yk
1402 T im u ru n Osm anllar'a kar Ankara zaferi
1406 Ibm H aldunu n lm
1444 Varna Sava, B ulgaristanda O sm anl yn etim i
1453 Fatih Sultan (II.) M eh m ed in stanbul'u fethi
1462 B osn a'n n e le geirilii
1475 O sm anlIlarn Krm al
1492 Hristiyanlar G ranaday al, M usevilerin Ispanyad an k o v u
luu, K olom b u n bat yolcu lu u
1498 V asco d e G am a m it B u m u n d an H indistana gidii, Arap reh
beri Ibn M acidin V asco d e G am aya Afrikad an H indistana
rehberlik ed ii
1501 ah sm ailin ran'da Safevi h an ed an n kuruu, ah sm ailin
iilii ran'n resm i dini olarak kabul ed ii
1514 O sm anl-lran sava
1516-17 O sm an llarm Suriye v e Msr al, M em luk Sultanln orta-

465
 d an kaldr, M ekke erifinin O sm anl e g em en li in i kabul
ed ii
1520-66 K anuni Sultan Sleym an iktidar
1521 O sm anllarn Belgrat al
1522 O sm anilarn R od osu fethi
1526 M oha Sava
1529 O sm anU arn Birinci V iyana K uatm as
1534 O sm anllarn Badat fethi, Irak ilk fethi
1539 O sm anllarm A d en i al
1552 Ruslarn K azan al
1555 O sm anl-ran sava, O sm anl mparatorluu ile ran arasnda
A m asya b an
1556 Ruslarn Astrakhan al
1557 stanbuld a Sleym an iye Camiin in yapl
1565 O sm anlarn Malta kuatm as
1571 nebaht Sava

1573 O sm anllarn K bns fethi

1587-161 randa ah A b bas iktidar
1589 O sm anl-ran antlam asnda O sm anl zaferi
1598 sfahann rann b ak en ti olu u
1602-27 O sm anl-ran savalar
1606 Zitvatorok A ntlam as
1607 Osm anllarn ran topraklarndan karl
1612 sfahanda M escidi ahn yapl
1630-38 Osm anl-ran savalan

1631 Msr, Y em en v e Lbnand a ayaklanm alar

1639 O sm anllarn Irak s o n k e z fethi
1683 II. Viyana kuatm as
1699 Karlofa Antlam as
1726 lk Trk m atbaasnn stanbulda kuruluu
1733 O sm anl-ran sava
1736-47 randa Nadir ah
1743-47 O sm anl-ran sava
1768-74 O sm anl-Rus sava
1774 K k K aynarca Antlamas
 KRONOLOJ

1783 Rusyan n K nm e le geirii

1789 Reform cu sultan III. Selim in tahta k
1794 Kaar H an ed an nn kuruluu
1795 Kaar ah n n b ak en t olarak T ah ran ! alm as
1798-18C Franszlarn Msr igali
1800 Rusyan n G rcistan e le geirii
1803 V ahabilerin M ekke v e M ed in ey i igalleri, G listan Antlamas,
rann Kafkasya eyaletlerini Ruslarca brak
1803-12 Srbistanda ayaklanm a
1805 M eh m ed Ali Paann Msr hkm dar o lu u

1809 H indistan'dan S veye d zen li d e n iz seferlerinin balay

1821-29 Y u nan Bam szlk Sava
1826-28 Y en i Rus-lran sava, ran'n Erm enistan Rusyaya brak
1827 O sm an lIlarn N av arin d e yenilii
1828 Msrd a ilk resm i gazeten in basl
1830 Fransan n Cezayiri igali
1831-32 stanbuld a ilk resm i ga z e te n in basl

1839 ngilizleFin A d en i al, G lhan e Islahat Ferman

1844 A vn p a rn ein d e O sm anl para reform u
1853-55 Krm Sava
1855 Telgrafn gelii
1856 Paris K ongresi
1861 z e r k Lbnann kuruluu

1863 O sm anl B ankasn n kuruluu

1869 S vey Kanaln n al, stanb ul n iversitesin in kuruluu

1876-78 Osm anllarn n c e Srbistan, sonra Rusya ile sava
1876 O sm anl anayasasn n ilan, Msrd a ilk g n l k g a z e te El
Ahram
1878 O sm anl anayasasn n askya aln
1878 Y eilk y Antlam as
1878 B erlin K ongresi, Srbistan, R om anya, Bulgaristan'n bam
szlklar, Avusturya-M acaristann B osn a v e H er se k ! igali,
Rusya'nn d o u eyalederini igali
1881 Franszlarn T u n u su igali
1882 ngilizleF in MsT igali

467
 Erm eni isyan v e bastnl
1897 O sm anl-Y u nan Sava
1906 randa anayasa devrim i
1908 ILM erutiyet (Jntrk devrim i), H icaz d em iryolu n u n alm as
1911 talyanlarn T rablusu e le geirii
1912 I. Balkan Sava
1913 II. B alk an Sav a
1914 O sm an lIlarn A lm an ya ile ittifak
1916 H icazda Arap isyan, erif H seyin in kral u n van al
1917 n gilizlerin Badat ve K uds igali, O sm anl
mparatorluum da G regoryen takvim inin kabul edilii
1918 Arap topraklarnda O sm anl yn etim in in so n u
1919 Y u n an llarn zmiTe km as
1920 Ankarada B yk Millet M e d isinin al, Trk stiklal
Savam n balay, Suriye iin Fransz, Filistin v e Irak iin
ngiliz m andalarnn kuruluu, bn Suu du n N ecid Sultam
o lu u
1922 M udanya A tekesi, ngiliz-M sr antlam as
1923 Lozan A ntlam as
1924- bn Suu du n H icaz igali
1925 P eh levi han ed an n n ilk h k m d an Rza ahn tahta k
1926 bn Suud kral u n vam al
1932 Irakn bam szln ilan ed ii, bn S uu du n Suudi Arabistan
Kralln ilan ed ii 1936 ngiliz-M sr antlam as ile MsTn
bam szlm ilan ed ii
1945 Arap D evletleri Birliin n kuruluu
1945 rdnn bam szln ilan ed ii
1948 Filistin m andasn n so n u , srailin kuruluu, ilk Arap-srail sa
va
1951 Libyann b am szlm ilan e d ii
1952 K ahired e askeri darbe, Kral Faruku n tahttan vazgeii
1953 Msr'n cum huriyet olu u
1956 Sudan, T u nus v e Fas'n bam szlklarm iln edii, M srn
S vey K analn milliletirii, srail-Msr sava, S veye
ngiliz-Fransz seferi

468
 KRONOLOJ

1957 T u nus'un cum huriyet olu u

1958 Birleik Arap Cumhuriyetin in kuruluu, Lbnanda i sava,
Irakta devrim v e cum huriyetin kuruluu
1961 K uveytin bam szln ilan ed ii, Suriyenin B irleik Arap
Cum huriyetin d e n ayrl
1962 Y em en v e Suudi Arabistan'da k leliin kaldrl
1967 srail-Arap sava, G n ey Y e m e n in bam szln ilan ed ii
1969 Libyan n cum huriyet olu u
1970 Nasrn lm , Sedat'n b aa geii
1971 K rfez d evletlerinin bam szlklarn ilan ed ii, Arap
Emirlikleri Birlii'nin kuruluu
1973 Arap-srail sava
1975- Lbnand a i sava
1979 Msr ile srail arasnda bar andam as, rand a devrim
1980- ran-Irak sava
1981 Enver Sedat'n ldrl
1982 srail'in Lbnan igali
1990- Irakn K uveyti igali, K rfez Sava
1994 rdn-srail bar andam as
HARTALAR
A ral O.

Abbas, 84, 135, 136
Abbasi H anedan, 87, 110
ABD, 15, 18, 423, 426, 427, 428, 430,
431, 432, 442
Abdullah bn al-Zbeyr, 76
Abdlaziz ibn Suud, 399, 400
Abdlham id (II.), 362
Abdlmelik, 76, 77, 78, 79
Abdl-Rahman ibn Avf, 67
Abgar Tibir, 309
Abhazlar, 145
Abid ibn el-Abras, 162
Aelia Capitolina, 35
Aelia da al-Quds, 79
Afrika, 23, 46, 62, 94,107, 113, 127,
131, 139, 182, 194, 198, 201, 252, 273,
311, 326, 350, 401, 407, 415
Ahmed bin Tulun, 89
Akadlar, 25
Akdeniz Avrupas, 3, 205
Akdeniz, 3 ,1 1 , 23, 28, 42,- 58, 62, 69,
96, 102, 112, 119i 130, 138, 184, 196,
203, 317, 322, 323, 330, 343
Alamut, 105
alfabe, 53
alkol, 270. 271, 294
Almanya, 15, 158, 329, 330, 340, 342,
381, 391, 405, 406, 407, 421
altn, 9, 11, 42, 58, 69, 76, 91, 139, 154,
177, 194, 198, 203, 243, 293, 331,
Altmordu Hanl, 117
Amerika Sava, 15
Ammianus Marceilinus, 44
Amr ibn l-As, 180
Amu Derya, 100, 104, 109, 110, 182, 329
Anadolu, 17, 28, 101, 107, 110, 117,
122, 130, 157, 196, 250, 274, 280, 322,
339, 345, 373, 393, 401
Anuirvan, 155
Arabistan, 9, 43, 51, 65, 94, 100, 131,
153, l 6 l , 177, 192, 203, 225, 244, 250,
263, 290, 328, 357, 360, 386, 399, 407,
410, 415, 435, 451
Aram Naharayim, 25
Aram, 25, 26
Arardlar, 26
DZN
Arapa, 10, 24, 27, 38, 47, 54, 58, 6 l,
76, 85, 88, 98, 113, 119, 128, 131,
159, 160, 170, 175, 184, 197, 207,
213, 224, 248, 254, 279, 285, 293,
299, 303, 310, 317, 339, 348, 357, 369,
377, 382, 419
Ardair, 41,* 155
Arak, 32
Asuriye, 25
Asurlar, 25
Asya, 23, 28, 32, 42, 49, 6 l, 69, 87, 98,
102, 107, 113, 123, 130, 141, 170, 177,
182, 189, 196, 204, 227, 252, 273, 280,
285, 298, 308, 317, 321, 330, 344, 372,
383, 398, 415
Atatrk, 6, 7, 8, 10, 335, 401, 402, 445
Augustus, 154, 295
Aurelian, 47
av, 80
Avicenna, 308
Avrupa, 3, 11, 20, 25, 33, 45, 62, 95,
101, 112, 121, 132, 140, 158, 169,
175, 181, 193, 201, 221, 230, 247, 254,
260, 270, 282, 301, 310, 320, 330, 341,
353, 360, 371, 380, 391, 402, 415, 421,
435, .440, 451
Avusturya, 187, 277, 321, 323, 327, 333,
343, 351, 369, 381, 387, 391
ayan, 142, 247, 347
Aydhab, 96
Ayetullah Hum eyni, 16
Ayn Calud, 117
A ynjalut, 111
Azerbeycan, 135
Aziz Y uhanna Kilisesi, 256
Babil, 30, 31, 34, 211, 257, 278, 284
Babiller, 25
Badat, 25, 46, 86, 90,101, 110, 120,
136, 168, 179, 220, 250, 279, 293, 330,
393, 405, 427
Baku, 410
Balfour Deklarasyonu, 404
Balkanlar, 124, 146, 147, 191, 192, 196,
201, 230, 272, 350, 366
banka, 344, 390
481
DZN

Basra, 43, 46, 49, 64, 94,129, 131,136, erkezler, 114, 121, 145
182, 189, 203, 226, 326, 328, 330, in, 11, 31, 42, 52, 62, 80, 97, 104, 112,
344, 393, 399 118, 185, 192, 201, 215, 249, 281,
Baybare, 117, 119, 120, 121, 198 308, 311, 328
Bayezid (II.), 309
Bayt ha-Mikda, 79 dem okrasi, 378, 402, 443, 444
Bektailer, 278 dervi, 277, 278, 281, 282, 289
Berberiler, 98, 252 destan, 136, 297
Berke, 117 devirme, 125, 143, 144, 145, 228, .230
Bermeker, 87, 90 Dicle ve Frat uygarl, 24
Beyrut, 14, 339. 404, 405 D odetian, 40, 197
Beyt al-Maqdis, 79 Dou sorunu, 149
bilim, 25, 32, 38, 85, 92, 98, 112, 118, Dolm abahe Saray, 355, 356
209, 217, 220, 284, 298, 303, 305, 317, dnm e, 147, 266, 445
330, 334, 349, 359, 414 Dura, 45
Birlemi Milletler, 422, 423, 424, 428, Dnya Sava (I.), 18, 26, 330, 344, 389,
451 396, 397, 398, 415, 447
Bizans m paratorluu, 77 Dnya Sava (II.), 398, 407, 4l4, 424,
Bizans, 17, 24, 38, 40, 50, 62, 72, 80, 429, 451
97, 101, 122, 153, 162, 177, 192, 203,
212, 216, 224, 233, 238, 253, 288, 300, Ebu Mslim, 84, 85, 87
306, 316, 387 Ebu Said, 117
BizanslIlar, 38, 42, 49, 50, 63, 123, 157, Ebubekir, 6 l, 70
211, 220, 271, 273 Ebul Abbas, 84
Bosna, 127, 144, 391 edebiyat, 27, 100, 118, 174, 215, 250,
Buhara, 92, 101, 109, 118, 328 287, 290, 297, 303, 308, 317, 334,
Bulgaristan, 123, 281, 379, 391, 392 366,369
Bursa, 123, 126 Edessa, 38, 46, 102
Busbecq, 134 Edim e, 123, 126, 325, 328, 392
brokrasi, 88, 91, 156, 175, 210, 211, eitim, 106, 121, 139, 144, 209, 215,
214, 349, 350 217, 220, 279, 309, 333, 340, 350, 354,
Bveyh ailesi, 91 358, 361, 375 ekonom i, 39, 192, 243,
Bveyhiler, 92, 96, 97, 100, 102, 107, 338, 386, 414
108, 170, 175 el-Biruni, 186
B veyhoullan, .92 el-Cahiz, 163, 232
Byk van, 136 el-Hadi, 178
el-Mamun, 176, 220
cam, 17, 79, 80, 258, 287, 297, 356, 445 el-Mansur, 86, 87
Campo Formio antlamasyla, 369 el-Memun, 89, 90
Caracalla, 48 el-Mesudi, 66
Cebe Noyan, 109 el-Muiz, 94
Cengiz Han, 109, 118 el-Mustansir, 94, 105
Ceride-i Havadis, 13 ei-Saffah, 84, 86
cihad, 132, 177, 180, 225, 271, 272, 273, el-Zbeyr ibn l-Avvam, 66
274, 275, 276, 277, 392, 452 Emeviler, 71, 72, 73, 74, 75, 80, 84, 85,
Cizvit papazlan, 14 86, 88, 92, 163, 165, 291, 293
Clysma, 46 Emeviye, 74, 226
Colbert, 336 Emir l-m era, 169
Eranspahbadh, 224
ay, 3, 186 Ermeniler, 339, 372, 391
eenler, 15 Ermenistan, 41, 46, 110, 117, 178, 194,

482
 253. 325, 379, 389, 417 Habsburg, 138, 319, 369, 37.CT
Esad Efendi, 277 Hallar, 98, 102, 103, 104, 105,119,
124, 185, 229, 317, 318
Farazdak, 297 Hadm M ehm ed Paa, 145
Farsa, 10, 15, 25, 28, 76, 92,.118, 130, hadis, 80, 273, 300, 304
159, 165, 170, 184, 194, 209, 279, 286, Hadrian, 46
298, 300, 305, 382, 417 Halep, 9. 102, 117, 299, 330
Fas, 12, 131, 186, 196, 203, 230, 330, Halid el-Bermeki, 87
391, 4l6, 420, 435 halife, 69, 79, 80, 91,104, 110, 120, 124,
Fatmiler, 94, 101, 169, 216, 251, 296 161, 169, 171, 179, 219, 250, 323
Fatih Sultan M ehmed, 16, 127, 288, 289 . Hanifiler, 54
felsefe, 39, 98, 220, 279, 285, 305, 317, harem , 145
366 Harici, 83
Fenike, 26, 27 Hariciler, 75, 250
Fenikeliler, 26 Haricilik, 75
feodalizm, 156, 236 Harun Red, 87, 90, 178
fetva, 259, 310 H aan Sabbah, 105
Filistin, 42, 94, 101, 117, 182, 226, 274, Hahai, 105
327, 341, 393, 396, 399, 403, 416, Helen-Roma, 25, 183, 203, 243, 247
420, 432 heykel, 17, 191, 257, 288
Firdevsi, 298 Hristiyanlk, 12, 23, 30, 41, 57, 77, 108,
fizik, 305 125, 158, 188, 216, 239, 253, 264, 270,
Fransa, 15, 140, 160, 247, 274, 306, 327, 316, 358, 367, 378
337, 341, 352, 362, 370, 380, 388, 392, Hicaz, 53, 58, 76, 292, 394, 395, 396,
405, 411, 439, 441 400
Fransz Devrimi, 12, 365, 367 Himyarites, 51
Franszca, 13, 354, 366, 413 Himyaritik monari, 47
Friedrich (II.), 275 Hindistan, 18, 31, 40, 50, 62, 95, 113,
128, 130, 139, 177, 182, 191, 201, 238,
Galle ve Samariye, 26 254, 281, 307, 316, 321, 331, 344, 359,
Gassan beylii, 50 384, 390, 411, 422
Gassaniler, 50 Hira beylii, 50
gayri mslim, 241, 242, 244, 245 Hiam, 76, 83
Gazan Han, 117 Hider, 405
gazete, 3, 10, 12, 13, 14, 15, 410, 445 Hiung Nu, 45
Gazette Franaise de C onstantinople, 12 Horasan, 83, 84, 90,101, 102, 106, 107,
Gazneli M ahmud, 106 226, 227, 279, 281
Gazneliler, 99, 100, 101, 102,"l06, 107 Husrev (I.), 155, 224
General Bonapart, 12, 327, 397 Hlagu, 110, 116, 117, 118
G eorge Hamilton Seymour, 384 Hz. Ali, 17, 70, 71, 72, 73, 75. 92, 93,
George Sandys, 187 161, 219, 441
Gianfrancesco Morosini, 187 Hz. Fatma, 70
gebe, 48, 103, 109. 118, 122, 192, Hz. Hseyin, 301
193, 194, 252 Hz. sa, 59,159, 255
gm, 66, 67, 69, 76, 91, 177, 178, 194, Hz. M uhammed, 4, 17, 48, 52, 60, 70,
198, 205, 332 84, 92, 153, 160, 170, 179,191, 197,
Grcistan, 110, 135, 253, 324, 325, 417 219, 225, 231, 253, 262, 282, 296, 302,
Grcler, 98, 145, 378 353, 386, 441
Hz. Osm an, 70, 71, 82, 140, 180
Habeistan, 9, 47, 51, 52, 59, 80, 186, Hz. mer, 70, 72, 165, 174, 292
253, 403

483
DZN
Irak, 25, 64, 71, 84, 90, 100, 112, 131,
157, 173, 182, 190, 203, 211, 226,
243, 250, 281, 293, 297, 307, 334,
343, 357, 373, 385, 393, 400, 410, 420,
430, 441, 451
Irak- Acemi, 25
Irak- Arabi, 25
bn ebu Talib, 72
bni Sina, 308, 310
brahim Peevi, 185
brani Tevrat, 24, 29
branice, 10, 27, 79, 185, 286, 298, 305,
309
dum ea, 27
ki Nehrin Aram, 26
lhanl, 117, 119
lhanllar, 116
Um, 215
imam, 93, 160, 216, 231
im parator Augustus, 45
m parator Konstantin, 37
m parator T eodosius, 38
m r el-Kays, 296
m l Kays ibn Amr, 162
ncil, 153, 238, 255, 310
nebahu Sava, 133
ngilizce, 41,105, 183, 201, 286, 366,
413
ngiltere, 15, 33,112, 134, 160, 259, 308,
320, 333, 340, 357, 362, 380, 391,
400, 412, 421, ipek, 42, 45, 52, 184,
332, 333, 343
ran Devrimi, 16
ran tslami Cumhuriyeti, 9
ran, 5, 10, 23, 30, 40, 50, 62, 71, 83, 90,
100, 110, 128, 130, 140, 153, 160, 170,
182, 192, 203, 211, 220, 238, 252, 271,
282, 294, 303, 321, 330, 342, 361, 371,
382, 390, 400, 410, 420, 430, 440
irtidat, 265, 267
sfahan, 136, 178
skender, 32, 39, 69
skenderiye, 39, 46, 66,105, 279, 344
slam Rnesans, 98
slamiyet, 10, 29, 33, 40, 55, 62, 72, 80,
91, 100, 112, 125, 131, 157, 160, 171,
180, 191, 202, 214, 220, 230, 240, 252,
260, 270, 281, 290, 301, 311, 320, 34i,
353, 367, 371, 387, 395, 417, 440
smailiye, 93, 94, 95, 105
484
spanya, 11, 62, 80, 96,146, O, 183,
192, 201, 227, 230, 301, 317, 326,
336, 366, 373
spanyolca, 373
sraU, 10, 19. 26, 30, 31, 404, 416, 420,
422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429,
432, 434, 435, 436, 445
srailliler, 26,162, 429
stanbul, 9, 137, 148, 173, 187, 202, 307,
316, 321, 330, 341, 350, 369, 373,
387, 395, 445
aya, 30, 31
talya, 18, 205, 309, 316, 330, 365, 392,
398, 403, 405, 406, 407, 408
talyanca, 28
Japonya, 362, 402
Jean de Thevenot, 192
Jntrkler, 363, 377, 392, 439
Jstinyen, 37, 50, 52, 153
Kafkasya, 136, 137, 145, 202, 322, 324,
325, 329, 350, 359, 372, 398, 407
kat, 11, 184, 196, 213, 308, 309
Kahire, 12, 94, 105, 1.07, 120, 121, 124,
173, 193, 209, 250
kahve, 3, 9, 18, 186, 187, 205, 263, 282,
321, 336, 343
kalemiye, 106, 108, 156, 165, 175, 229,
309
Kambiz, 42
Kan Ying, 46
Kansuh el-Guri, 128
Kantakuzenos, 123
kanun, 241, 259, 260, 261, 266, 268, 371
Kanuni Sultan Slayman, 133
Karadeniz, 43, 98, 114, 121, 137, 140,
202, 286, 323, 328, 333, 393
Karahanllar, 99, 100, 104
Karahitaylar, 103,104, 109
Kari Jaspers, 31
Karlofa Antlamas, 319, 320, 354
Karmatiler, 94
Kars, 393
Katerina (II.), 322
Katip elebi, 10
Kavanin-i Yenieriyan, 143
Kazakistan, 417
Kazaklar, 136
Kazan, 137
Kazvin, 136
 DZN

kelam, 255 laiklik, 172, 384

Kemalpaazade, 127, 132 Levant, 11, 27, 28, 102. 128, 177, 223,
Kerami, 106 233, 265, 275, 316, 317, 326, 377,
Kerbela, 75, 76, 301 399, 403, 416
Krgzistan, 417 Libya, 5, 98, 399, 416, 420, 435
Krm Sava, 13, 14, 328, 341, 344, 388, Londra, 13, 15, 202, 289, 344, 376, 407,
396, 397 408
Kzdeniz, 43, 45, 46, 47, 51, 52, 58, 94, Louis (D t), 119
96, 113, 129, 131, 203, 275, 326, 336 Lbnan, 19, 26, 182, 340, 357, 386, 399,
Kzlar Aas, 350 403, 413, 416, 424, 426, 435, 441, 452
Kiros, 30, 31, 35, 42
Klasik Helen-Roma paganizm i, 37 Macaristan, 132, 140, 310, 319, 321,
Kleopatra, 32 381, 391
Kou Bey, 144 Makabiler, 34
Konstanrinopolis, 38, 40, 49, 50, 63, M akedonya, 23, 33, 123, 144
119, 123, 126, 129, 153. 158, 226, Malik ibn Anas, 208
256, 274, 316 Mani, 33
Konya, 103, 122, 280 Maniheizm, 33
Kostaki Musurus, 376 Manuel Paleologos (II.), 300
kle, 34, 66, 70, 74, 81, 84, 99, 144, 200, Martin Luther, 148
207, 228, 239, 241, 266, 273, 287, Maslama, 74
292, 349, 368 matbaa, 11, 215, 310, 311, 354, 359, 410
Kprl Ahmed, 148 m atematik, 220, 305, 307, 311, 366
Kprl M ehm ed, 148 M averannehr, 104
Kral Abdullah, 434 Mazdak, 34, 155
Kralie Victoria, 15 Medine, 59, 63, 67, 71, 80, 89, 131, 159,
krallk, 28, 32, 73,156, 162, 230, 426 269, 270, 275, 292, 297, 395, 400
Krezs, 80 Medinet-l Salam, 86
Ktesiphon, 25, 46, 86 M edler, 30
Kubad, 155 m edrese, 107, 287, 304
Kubbet-s Sahra, 77, 79, 80 M ehmed (II.), 126, 127, 131, 166
Kuds, 26, 30, 34, 77, 80, 102, 182, 223, M ehm ed AH Paa, 13, 342, 357, 385
269, 274, 279, 341, 396, 405, 422 M ehm ed Bahai Efendi, 10
Kumanlar, 101 Mekke, 52, 59, 63, 71, 79, 82, 89, 131,
kumar, 188 162, 177, 187, 199, 268, 269, 275, 279,
Kuran, 17, 48, 58, 60, 64, 77, 78, 79, 286, 395, 400
159, 163, 165, 198, 209, 215. 217, 231, Melikah, 102
238, 255, 256, 257, 258, 259. 260, 262, Memlukler, 114, 117, 118, 119, 120, 121,
263, 264, 265, 268, 271, 272, 285, 302, 128, 129, 132, 134, 167, 198
303, 305, 310, 371 M enander, 49
Kurey, 58, l 6 l Mervan (II.), 83, 86
Kuseyr Amra, 80 Mescid l-Aksa, 79
Kucbeddin, 111 Mescid-i Haram, 79
Kuzey Afrika, 10, 27, 6 l, 89, 94, 98, 131, Mescid-l Aksa, 77
183, 189, 191, 201, 205, 227, 230, Mevlana, 280, 281
252, 284, 309. 336, 360, 383, 391, M ezopotamya, 10, 25,'32, 41, 45, 49, 90,
398, 407, 435 94, 103, 110, 117, 127, 189, 194, 253,
Kk Asya, 28, 40, 52, 223 360, 383, 399
Kk Kaynarca Antlamas, 315, 322, Msr, 6, 10, 24, 32, 40, 62, 71, 89, 94,
333, 339, 356 103,110, 120, 131, 145, 167, 173, 180,
Krtler, 121, 144, 378, 383. 432 190, 202, 210, 214, 226, 230, 242,

485
DZN

250, 275, 282, 301, 315, 326, 330, ordu, 39, 45, 63, 91, 106, 118, 25, 140,
342, 355, 361, 370, 380, 391, 403, 413, 145, 174, 178, 225, 234, 274, 327, 448
420, 433, 448 oru, 270
msr, 64 OsmanlIlar, 9, 12, 118, 123, 130, 146,
m ihver dnem i, 31 173, 196, 201, 261, 272, 318, 320, 330,
milliyetilik, 335, 365, 371, 374, 379, 340, 353, 362, 370, 383, 392, 446
380, 381, 383, 433
mimari, 19, 321 m er Hayyam, 307
Mirza Ebu Talib, 259, 260 zbekler, 135,136
Mitraizm, 33
m odem izm , 429 Palmira, 45, 47
M odernleme, 237, 449 Pan Chao, 45
Moollar, 6, 91, 109, 120, 158, 167, 169, Pan-Arabizm, 420
205, 216, 229, 277, 301, 304, 3 l6 pan-Islamizm, 363, 364
M oha Sava, 132 papirs, 174/184, 196, 213
m onari, 140, 162, 164, 169, 173, 225, para, 11, 17, 69, 104, 123, 142, 177, 178,
246, 399, 434 197, 211, 229, 231, 270, 289, 332, 344,
Muaviye, 72, 73, 163, 164, 165 345, 358, 395, 449
M uham m ed el-eybani, 231 Partlar, 33, 46, 63
M uham m ed ibn Abdl Vahab, 12 Paul Rycaut, 228
M uham m ed ibn el-Suud, 386 Pazvanolu O sm an Paa, 348
M uham m ed ibn Zekeriya el-Razi, 308 Pehlevi, 401
M uham m ed Necib, 434 Pers m paratorluu, 23, 32, 33, 43, 68,
Musevilik, 57, 77, 188, 192, 239, 240, 185, 212, 213, 224
253, 255, 271 Persepolis, 111
Musevilik, 57, 77, 188, 192, 239, 253, Pereler, 25, 30, 41, 47, 50, 58, 62, 69,
255, 271 76, 157, 228
Musul, 103, 194 Petra, 44, 45, 46, 47
Muab, 76 petrol, 195, 203, 390, 393, 410, 430,
Mutasm, 9 1 ,99, 110, 230 450, 451
mft, 10, 217 politika, 45, 47, 51, 94, 228, 26i, 363,
Mslmanlk, 216, 256, 257, 264, 267, 402
276, 289, 294 Polonya, 15, 193, 202
mzik, 19, 220, 257, 279, 282, 287, 289, Polovestler, 101
290, 445 Pom pey, 32, 44
Provincia Arabia, 46
Nabat, 44 Ptolemeus, 39
Nabaciler, 44, 46
N abukadnezar, 30 Q awam al-Din, 111
Najran, 53
Necef ve Peraea, 27 Rad Ali el-Geylani, 405
neo-klasisizm, 445 Raid el-Din, 199
Nikodem us Metaxas, 309 Raidun, 69
Ninova, 36 R aidddm, 112
Niabur, 101, 109, 279 resim, 11, 16, 17, 80, 289, 321, 366, 445
Nizamlmlk, 104, 105, 107, 279 ressam, 287
Noblesse de Robe, 157 Rza ah, 401
Nubyallar, 242 Richard Knolles, 132
Robert ve Anthony Shrley, 135
Ouzlar, 101, 124 Roderik, 80
Onlar Konseyi, 134 Roma, 9, 17, 23. 31, 41, 50, 63, 76, 134,

486
 DZN

153, 169, 171, 189, 191, 202, 212, Sleyman ibn Kutalm, 103
223, 241, 257, 274, 284, 295. 316, Smerler, 25
380, 404, 450 Snni, 17, 69, 73, 89, 90, 100, 110, 125,
Rusya, 15, 97, 101, 116, 186, 202, 315, 130, 161, 172, 218, 245, 261, 276, 281,
321, 330. 344, 351, 362,-387, 390, 297, 302, 383, 403, 418, 441
401, 410, 439
ah Abbas, 135,136
S. D. Goitein, 311 ahpur (I.), 41, 155
Saddam Hseyin, 406, 429, 430, 431, ahpur, 41, 155
432, 451 am Aram, 26
Sadrazam Ltfi Paa, 133, 176 am, 9, 26, 63, 79,102, 103, 117, 121,
Safevi hanedan, 130, 136, 321, 384 194, 226, 256, 279, 396, 425
Safeviler, 92, 251, 384 eker, 178, 183, 189, 205, 317, 321, 336
Said Efendi, 310 ia, 76
Samaniler, 92 , 17, 34, 72, 83, 91, 92, 93, 96, 97,
Samanoullar, 99, 100 106, 107, 130, 131, 219, 231, 265, 279,
Samariya, 35 301, 304, 383. 384, 419, 429, 442
Sami, 24, 27, 64, 254, 406, 421, 435 iiler, 73, 82, 91, 105, 130, l 6 l, 216,
Samiriye, 26 251, 263, 276, 301, 429, 432, 441
sanat, 17,' 19, 249, 288, 289, 301, 334, iir, 17, 19, 124, 215, 222, 249, 250, 257,
366, 383, 444, 445 280, 290, 292, 294, 297, 298, 303,
Sasani, 33, 41, 86, 88, 97, 156, 157, 177, 306, 445
194, 198 iraz, 111
Sasanler, 33, 47, 63,156, 157, 158, 175,
220 Takrit, 25
satran, 18 Talha ibn Ubeydullah el-Taymi, 66
Selahaddn, 103,119, 120,169, 275, tarb, 6
276, 303, 318.. tarm, 39, 40, 48, 182, 189, 190, 205,
Seluklular, 101, 102, 103, 104, 107, 232, 250, 252, 305, 307, 331, 343,
108, 114, 125, 169, 171, 26l 358, 361
Semerkand, 109, 118 Tatarlar, 323, 324, 326
Sencer, 104, 171 tavla, 3, 18
sinem a, 18, 410 Tebriz, 113, 117, 131, 135,136, 393
Sin Derya, 99, 101, 109, 182 teknoloji, 251, 343, 365
siyaset, 34, 82, 153, 171 tektannalk, 29, 255
Slavlar, 201 tektanrchk, 29, 255
Souk Sava, 428, 430. 43? teokrasi, 106
Sokollu M ehm ed Paa, 133 T epedelenli Ali Paa, 348
sosyalizm, 437 Tevrat, 25, 26, 27, 30, 31, 36, 64, 79,
soylu snf, 71, 105 185, 211, 212, 217, 255, 271, 294,
spor, 295 295, 305
SSCB, 15, 423, 426, 427 ticaret, 27, 39, 42, 51, 62, 82, 90, 112,
Sudayf, 165 121, 137, 187, 198, 200, 2l6, 230, 275.
Sultan n . Abdlham id, 377 309, 322, 331, 343, 358, 377, 449
Sultan II. M ahmud, 6, 7, 13 Timur, 117, 118, 121, 124, 128
Sultan IV. Murad, 10 Tiran-Yotabe Musevileri, 51
Sultan Selim (II.), 133 tiyatro, 18, 19, 36, 301
Suriye, 9. 10, 25, 30, 40, 67, 71, 83, 90, T opkap Saray, 7, 17, 355
100, 111, 120, 131, 157, 162, 173, 182, Trajan, 41, 46
196, 212, 223, 257, 290, 322, 332, 343. Tus, 279
373, 382, 395, 403, 416, 420, 433 Trkiye, 4, 11, 27, 115, 130, 140, 173,

487
DZN

182, 194, 228, 301, 310, 330, 343, 363, Yahuda, 30, 32, 34, 35, 223
378, 385, 392, 400, 412, 427, 443 Yahudiye, 26, 46, 53
Trkm enistan, 417 Y akub ibn Kilis, 95
ctn, 10, 185, 263, 343 Yala bn Munya, 67
Yehud, 26
Ubeydullah, 94 Y ehuda Alkalai, 374
Uzun Haan, 127 Yemen, 27, 43, 45, 46, 51, 52, 53, 94,
133, 186, 187, 224, 400, 415, 4l6, 418,
meyye, 71 420, 435, 448
rdn, 10, 26, 44, 50, 80, 226, 399, 400, Yenieri, 143, 144
403, 407, 416, 419, 424, 425, 426, 434 Yesrib, 59
Yesnbliler, 59
Vahabiler, 359, 360 Yezid, 73, 165
Vahabilik, 360, 386 Yotabe, 50
Valerian, 41 Yugoslavya, 452
Vasco de Gama, 204 Yunanca, 25. 28, 38, 39. 76, 154, 212,
Vask, 91 213, 285, 286, 306
Veld, 79 Yunanistan, 130, 370, 379, 380, 391.
Venedik, 134, 187, 309, 370 392, 427
vergi, 35. 60, 66, 74, 80, 91, 104, 147,
159, 174, 191, 198, 214, 233, 270, 333, Zayd ibn Tabit, 67
346, 350, 361 zekat, 270
Verimli Hilal, 10, 26, 27, 6 l, 62, 373, Zenobia, 47
399 Zephaniah, 4
Vezil-el Gassani, 12 Zerdt. 30, 31, 33, 34, 40, 52, 156, 195,
VI. Leon, 273 294, 372
Vincenzo di Alessandri, 134 Zerdtlk, 33, 34
Volney, 196 Zigecvar, 148
Zitvatorok Antlamas, 138
Walter Bagehot, 172 Zoba (H alep) Aram, 26
William ChurchiU, 13
William Seaman, 125

488