Professional Documents
Culture Documents
CC BO QUAN KHC
9.1. Phc h Golgi (Golgi complex)
Phc h Golgi hay b Golgi c pht hin vo nm 1898 bi Golgi.
9.1.1. Cu to hnh thi
B Golgi thng nm gn nhn t bo, t bo ng vt n thng cnh trung
th (centrosome) hay trung tm t bo. B Golgi c to thnh bi cc thnh phn
sau:
- Nhng bao dt xp song song thnh chng nh chng a. Mi bao dt c hnh
mt ci a cong ng knh t 1 - 3m. ng knh ca lng bao t 100 - 200.
- Nhng ti nh hnh cu, ng knh 300 - 1000, nm vng ngoi vi ca
nhng bao dt.
- Nhng khng bo ln hnh cu ng knh khong 5000, c khi ti 30.000.
Chng thng nm u cc bao dt, hoc chen vo gia cc chng bao dt (hnh 9.1).
1 2
Ribosom
Polysaccharit
Protein
Mucopolysaccharit
Glucoproteide
Li ni
sinh cht
9.2. Ribosome
Ribosome cn gi l ht palad,
c Palade m t ln u tin vo
nm 1953. ribosome c trong tt c t
bo t vi khun n ng vt bc cao.
9.2.1. Cu to hnh thi
Ribosome l nhng khi hnh
cu hay hnh trng c ng knh
150. S phn b ca ribosome trong
t bo thay i tu vng. Chng c th
dng t do ri rc trong t bo cht,
hay dnh vo mt ngoi ca mng
mng li ni sinh cht hoc mt
ngoi ca mng nhn (hnh 9.4).
Ribosome c th ng ring l
hoc lin kt vi nhau thnh chui bi
mt si mnh c ng knh 15. Ngy
nay, ngi ta bit l si
mARN. Mi chui c t 5 - 70 ribosome Hnh 9.4. Cu trc ribosome
(theo Phm Phan ch)
(theo Rich, 1963-1964). Khong cch
gia cc ribosome l 50 - 150. Mi 1. Tiu phn nh; 2. mARN; 3. tARN;
chui nh vy gi l polysom. 4. Acid amin; 5. Tiu phn ln; 6. Chui
polypeptide; 7. Mng ca li ni cht.
Mi ribosome c to thnh bi 2 n v nh gi l hai tiu phn c lng v
kch thc khc nhau. Hai tiu phn gn vo nhau nh ion Mg++. Khi nng Mg++ thp
hn 0,001M, ribosome tch thnh 2 tiu phn c lng khc nhau (hnh 9.5).
Ribosome vi khun c lng l 70S; ribosome ca thc vt v ng vt l 80S th
tiu phn ln c lng l 60S, cn tiu phn nh l 40S. ribosome 70S th tiu phn
ln c lng 50S v tiu phn nh l 30S.
Hnh 9.5. Ribosome tch thnh cc tiu phn (theo Phm Phan ch)
9.2.2. Cu to ho hc
Bng phng php phn tch ho hc ngi ta xc nh c thnh phn ho hc
ca ribosome. Mi ribosome cha: rARN, cc enzyme, v cc protein cu trc v nc.
Ribosome 70S cha 50% nc; rARN bng 63% trng lng kh, protein bng
37% trng lng kh.
Ribosome 80S cha 80% nc; rARN bng 50% trng lng kh v protein chim
50% trng lng kh.
Ngoi nhng thnh phn ni trn, trong ribosome cn c ion Mg++, Ca++, cc
enzyme nh ribonuclease, deoxyribonuclease dng khng hot tnh,
leuxinaminopeptidase, - galactoridase, cc enzyme phosphatase base v acid.
9.2.3. Chc nng
Chc nng ch yu ca ribosome l ni tng hp protein. Chnh trn ribosome cc
acid amin c hot ho tp hp li v c lp rp ng v tr vo mch polypeptid
theo ng mt m di truyn trong mch mARN (xem phn tng hp protein).
9.3. Lysosome (tiu th)
Lysosome c De Duve (B) nghin cu, m t u tin vo nm 1949 v t tn
vo nm 1955. Lysosome l bo quan c trong hu ht cc t bo ng vt v c ng vt
n bo. t bit th lysosome c nhiu v c kch thc ln trong cc i thc bo v
bch cu.
9.3.1. Cu to hnh thi
Kch thc, hnh dng ca lysosome rt a dng v tu thuc vo cc cht khc
nhau m th lysosome thu thp vo phn gii.
Lysosome l nhng khi hnh cu ng knh t 0,2 - 0,4, c khi ln n 1 - 2.
Lysosome c bao bi mt mng lipoproteide (mng t bo).
- Tu thuc vo s hnh thnh, thnh phn cng nh hot tnh chc nng ca cc
cht cha trong lysosome m ngi ta phn thnh 4 dng, trong ch c mt dng l
nguyn pht cn 3 dng kia l lysosome th pht.
+ Th lysosome cp I: l dng lysosome nguyn pht. L khi hnh cu nh, cha
nhng enzyme thu phn. Nhng enzyme ny s hot ng khi xung quanh tr thnh acid
(pH < 7).
+ Khng bo tiu ho: c to ra do s gn kt ca khng bo cha d vt vi
lysosome nguyn pht. Trong khng bo tiu ho, d vt dn dn b phn hu nh s hot
ng ca cc enzyme cha trong lysosome nguyn pht.
+ Th cn b: khi cc d vt khng b phn hu hon ton, nhng cn b cn tn ti
trong lysosome to thnh th cn b. Th cn b s b tng ra khi t bo.
+ Cc khng bo t tiu (cn c gi l xitolysosome) l mt dng ca lysosome
cha nhng cu trc ca bn thn t bo (v d: cc ty th, ribosome, cc mnh ca mng
li ni sinh cht,...) ang trong qu trnh b tiu ho. V vy, nhiu tc gi gi khng bo
t tiu l xitolysosome hoc otolysosome. Khng bo t tiu c hnh thnh trong cc
qu trnh sinh l hoc bnh l.
- Da vo qu trnh tiu ho ni bo ngi ta cn phn bit ra 3 kiu lysosome nh
sau:
+ Cc yu t tin lysosome, l cc fagosome hay otofagosome.
+ Cc lysosome cp I v cp II (cc fagolysosome, otolysosome hoc
xitolysosome) (hnh 9.6).
+ Cc yu t hu lysosome, tng ng vi cc th cn li.
Cc yu t tin lysosome ch cha cc d vt - l cc i tng phn gii m
khng cha enzyme.
Cc th lysosome cp I c cha enzyme hydrolase-acid, nhng cha tham gia vo
qu trnh tiu ho.
Cc lysosome cp II cha cc enzyme hydrolase, cha c cc cht cha b tiu ho
hoc ang b tiu ho.
9.3.2. Cu to ho hc
Mng lysosom l mng sinh cht
(mng t bo) c cu to t protein
v lipid. H thng mng c ngun gc
t mng Golgi hoc mng t bo
(Smith, 1969). Trong lysosom c cha
nhiu men thu phn nh: phosphatase
acid, ADNase, ARNase, protease, lipase,
glucosidase, collagenase, catepsin,... Hin
nay, ngi ta bit chnh xc 40 loi
men khc nhau c trong lysosom.
Nhng men ny ch hot ng
trong mi trng acid (pH = 5) v ch c
gii phng ra khi lysosom b ph hu.
9.4. Peroxysome
9.4.1. Cu to
Peroxysome l bo quan c bao bc bi mt mng n mng, thng nm gn
li ni sinh cht khng ht hoc phn nhn ca li ni sinh cht c ht.
Nhiu tc gi cho rng peroxysome c hnh thnh t li ni sinh cht. Cc
protein ca mng peroxysom c tng hp t li ni sinh cht c ht ri chuyn ti
phn khng ht, t hnh thnh ti ca peroxysome. Cc enzyme trong ti c tng
hp trong t bo cht ri a vo bn trong ti (hnh 9.8). Peroxysome cha catalase v
mt s enzyme oxy ho nh urat oxydase, D. aminoacid oxydase.
Hnh 9.8 Peroxysome (nh HVDT-
theo Daniel)
3 peroxysome trong t bo gan. C 3
th vi v mng li ni cht u th
hin r.
9.8. T c (miofibrin)
C th xem t c l cu trc ca t bo c phn ho lm chc nng co rt. C hai
dng t c: t c trn v t c vn. T c trn to nn c trn, t c vn c cu trc vn
ngang to nn c vn. Hai loi ny ph bin ng vt a bo.
T c trn c trng cho cc ni quan ng vt c xng sng v c th ca nhiu
ng vt khng xng sng bc thp. T c vn to nn c ca c th cng nh c tim ca
ng vt c xng sng v ng vt chn khp.
- T c vn c cu trc si, trn chiu dc c xp xen k nhiu gii ngang hay l
a. Mt s a rng v ti, cn cc a khc hp v sng.
- Di knh hin vi phn cc, cc a ti th hin tnh lng chit quang, v vy c
tn gi l a A (Anisotropie). Cc a sng th khng th hin tnh lng chit quang nn
c tn gi l a I (Isotrope). Cc a A v I ln lt nm xen k nhau sut chiu di t
c.
T c thng c ng knh vo khong 1 - 2m v di khong 10 -
20m cho n vi mm hoc vi cm.
Mi a A li c chia lm i bi 1 gii ngang c gi l gii H, cc a I
chnh gia cng c chia lm i bi mt gii c tn l tm Z. on t c c gii hn
bi hai u tm Z c gi l 1 tit c (sarcomere). Nh vy, c th xem tit c l n v
cu trc tuyn tnh ca t c (hnh 9.9).
3
2
Cc t c nm trong t bo cht ca t bo c, lp t bo ny c gi l c
cht (sarcoplasma), trong c nhn t bo, cc ty th v cc bo quan khc.
Di knh hin vi in t cu trc siu hin vi ca t c vn tt c cc ng vt
thuc cc bc phn loi khc nhau ni chung u ging nhau. Mi mt t c gm rt
nhiu si b hn gi l tiu t c (protofibrin). Tiu t c chia lm hai loi:
+ Tiu t c dy c cu trc protein miozin.
+ Tiu t c mnh gm protein actin.
Chnh cc tiu t c quyt nh cu trc cc a v gii ca t c vn. Tiu t c
dy ch c a A i qua gii H; tiu t c mnh th chy sut a I v xuyn qua a A
xen k vi tiu t c dy cho n gii H. Nh vy, gii H l vng ch c tiu t c dy,
a I l vng ch c tiu t c mnh v a A l vng c cha c tiu t c dy v tiu t
c mnh.
- T c trn: khc vi t c vn, cc t c trn ch gm c mt loi tiu t c, c
ng knh vo khong 1000 v c chiu di bng chiu di c trn.
- Chc nng: s vn ng ca hai tiu t c (actin v miozim) l tng i vi
nhau. l c s ca nhiu kiu vn ng nh: s co c, s di chuyn kiu amip, s tht
li gia t bo khi phn chia, cng nh s vn chuyn cc ti nh trong t bo.
- Cc vi si ch gm c actin ng vai tr cu trc. Chng to nn sn ni bo
(cytoskeleton) l mt h thng cc rnh phc tp gip duy tr hnh dng t bo.
9.9. T nng (tonofibrin)
T nng thng gp nhiu t bo ca c th a bo, v d t bo thng b,
t bo sinh vt n bo.
T nng c cu trc si v thng gm nhng b si c kch thc siu hin vi
xp song song; mi si c ng knh t 60 - 150. Mi b si c hng trm si siu
hin vi.
t bo thng b, t nng xp thng gc vi mng t bo v khng xuyn qua
mng sang t bo bn cnh.
T nng c chc nng nng (v d t bo n bo) hoc c vai tr tng
cng mi lin h gia cc t bo (i vi t bo thng b).
9.10. Tin mao (flagella) v tim mao (cillia)
Tin mao v tim mao thng nm trn b mt ca t bo, l c quan vn ng
ca t bo, c bit l sinh vt n bo.
V cu trc gia tin mao v tim mao khng khc nhau, chng ch
khc nhau v kch thc v s lng. Khi trn b mt t bo c s lng nhiu nhng
ngn th gi l tim mao, khi c s lng t v di th gi l tin mao.
Tim mao c tho trng, t bo sinh vt a bo, v d nh t bo biu m c
lng t lt ng tiu ho, lt ng h hp, ng sinh dc... Tin mao c nhiu sinh vt n
bo, tinh trng.
Tin mao v tim mao u c bao bi 1 lp mng c cu trc 3 lp - chnh l do
s ko di ca mng t bo m thnh. Bn trong c cu trc si. Cc si sp xp theo s
c trnh by trong hnh 9.10.
S cho thy pha trong mng c 9 cp vi ng nm ngoi dy 300. chnh gia
c 2 si trung tm c bc trong mt bao trung tm dy 150. gia si ngoi vi v
si trung tm c 9 si th cp nh hn.
Thnh phn ho hc ch
yu ca tin mao v tim mao
l protein, ngoi ra cn c lipid.
Protein v lipid l 2 thnh phn
ch yu to nn si microfibrin v
si falagelin. Falagelin tng ng
vi myosin ca si c ( y
khng c actin). Tin mao v
tim mao c th rng i, mt i
v loi mi s dc pht trin
t cht nn. Th nn c ngun
gc t trung t.
Chc nng: l c quan
vn ng ca t bo. Nng
lng cn cho hot ng ca Hnh 9.10. Cu trc hin vi ca lng bi
chng cng l ATP. v s ct ngang 3 vng (ngn roi,
gn gc roi v trong gc roi) (theo
9.11. Thnh v v t bo Pechenik)