Bilal N Şimşir Lozan Telgrafları

A T A T R K K L T R , D L VE T A R H Y K S E K K U R U M U
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XVI. Dizi Sa. 57
LOZAN
TELGRAFLARI
I
(1922 - 1923)
BLL N. MR
T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V A N K A R A
LOZ/N
telgraflar:
I
(1922 - 1923 )
BL L N. MR
B U KTAP,
LOZAN KONFERANSI KAHRAMANLARIMIZIN
A Z Z HTIRASINA VE VATANSEVER TRK
DPLOMATLARINA SAYGIYLA ARMAAN
EDLMTR
B. N. .
ATATRK KLTR, DL VE TA R H Y K S E K K U R U M U
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
X V I. Dizi Sa. 57
LOZAN TELGRAFLARI
TRK DPLOMATK BELGELERNDE

LOZAN BARI KONFERANSI
C L T
I
(Kasm 1922 ubat 1923)
Hazrlayan
B L L N. M R
T rk T arih Kurum u yesi
T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V A N K A R A
CO N SEU L S U P R f iM E D A T A T R K POUR CULTURE, LAN GUE ET H IS T O R E
PUBLICATIONS DE LA SOClfiTfi T U R Q U E D H ISTOIRE

S E R IE X V I No. 57
TELEGRAMMES
DE LAUSANNE
DOCUMENTS DIPLOMATIQUES TURCS

SUR LA CONFERANCE DE PAIX DE
LAUSANNE
VOLM E
I
(Novembre 1922 Fevrier 1923)
fid. par
B L L N. M R
M em bre de la Societe T urque d Histoire
IMPRIMERIE DE LA SOClfiTfi T U RQU E D HISTOIRE - A NKARA
19 9 0
ATATRK SUPREM E C O U N C IL FOR CULTURE, LAN GU AGE AND H IS T O R Y
PUBLICATIONS OF TURKSH HISTORICAL SOCIETY

S E R IA L X V I N o. 57
LAUSANNE TELEGRAMS
t u r k is h d ip l o m a t ic d o c u m e n t s o n
THE LAUSANNE PEACE CONFERENCE
VOLM E
I
(November 1922 February 1923)
Edited by
B L L N. M R
M em ber of Turkish Historical Society
PRINTED AT T U R K S H H I S T O R I C A L S O C E T Y A N K A R A
ISBN 975-16-0266-1 Tk.
ISBN 975-16-0267-X
NDEKLER
nsz .................................................................................................................... IX
Belgelerin Listesi ve zetleri .......................................................................... i
Belgeler ................................................................................................................. 99
Kasm 1922 (No. 1 59)...................................................................... 101

Aralk 1922 (No. 60 243) ................................................................ 153
O cak 1923 (No. 244 4 7 0 )................................................................ 306
ubat 1923 (No. 471 5 4 4 ) ............................................................... 470
Dizin ...................................................................................................................... 527
NSZ
Bu ciltte Lozan bar konferansnn birinci dnem iyle ilgili T rk diplom atik
belgeleri yer alm aktadr. Belgeler, T rk H km eti ile L ozan daki T rk delegas
yonu arasndaki yazm alardan oluuyor. Konferansn birinci dnem i 20 Kasm
1922den 4 ubat 1923e kadar, 77 gn srmtr. Bu cilt, bu dnemi biraz ta
arak, konferans ncesinde ve sonrasndaki gnlerde yaplan baz yazm alar da
kapsamaktadr.
T arih Lozan konferans ve barnn T rk siyasal tarihindeki yeri bilinir.

Bunun nemini tekrar vurgulam aya pek gerek yoktur. Belki u kadar hatrlan
mas yeter: Lozan, byk bir olaydr. T rk ulusunu onbir yl sren sava dne
m inden karp bara kavuturmutur. O barn nim etlerinden hal yararlan
yoruz.
Bunun tesinde Lozan, O sm anl im paratorluunu sona erdirmitir. Avru

padan A syaya ve Afrikaya uzanan o eski devleti tarihe gm m tr. ktaya
yaylm topra, denizi, m al, m lk, hakk, hukuku, alaca, borcu, imtiyaz,
kapitlasyonu vs. btn takntlaryla O sm anl devletinin defteri kapatlmtr.
Buna karlk Lozan, yeni T rk devletini tarih sahnesine karm tr.Ulusal

Devletimizin bugnk snrlarn tanm ve izmi, bam szln ve egem enlii
ni onaylamtr. T rk iyeyi bam sz uygar lkeler arasna katm, Devletler hu
kuku bakm ndan onun d ilikilerinin temelini atmtr. A n ad olu da kurulan
yeni devletimizin dou sreci L ozan da tamam lanm tr. Benzetm ede yanllk
olmazsa, denilebilir ki, Lozan antlamas, T rkiye devletinin tapu senedi gibidir.
Dahas, Lozan sistemi bugn de yaam aktadr. Birinci dnya sava sonun
da Versailles, Saint-Germ ain, Trianon, N euilly bar antlam alaryla kurulm u
olan Avrupa bar dzeni, yirmi yl sonra ikinci dnya savayla altst olup tari
he kart halde, Lozan bar o byk savaa gs gerip gnm ze kadar
ayakta kalabilmitir. Lozan, bugn de T rk d politikasnda bir yer tutar.
Bu bakm lardan Lozan, yakn dnem T rk siyasal tarihine eilecek herkesi

yakndan ilgilendirir. M erakl okuyucu ve aratrc iin bu kitap, birinci kaynak
olacaktr, nk T rk devlet arivinden karlm resm belgeleri kapsam aktadr
ve bu belgeler Lozan Konferansnn i yzn ve zn sergilemektedir.
B yk Zaferden Lozan konferansna varan hzl gelimeler, birka satr

la,yle toparlanabilir: 9 Eyll 1922de T rk ordular zm ire girdiler. Sonra, iki
koldan anakkaleye ve stanbula doru yrye getiler. 23 Eyllde M tte-
fkler, yani ngiltere, Fransa ve talya, T rk iyeye ortak bir nota verdiler. T rk i
ye B yk M illet M eclisi H km etini, Venedikte veya bir baka yerde toplana
cak bar konferansna ardlar. Konferansa ngiltere, Fransa ve talyadan
baka, Japonya, Rom anya, Y ugoslavya ve Yunanistan n da katlacaklarn bil
dirdiler. Trkiye, 4 Ekim de M ttefiklere cevap verdi. Konferans yeri olarak z
m iri nerdi; Boazlar sorunu dolaysiyle, K aradenizde kys bulunan Rusya,
U krayna ve Grcistan cum huriyetlerinin de konferansa arlm alarm istedi. Bu
arada 11 Ekim de M ud anya m trekesi im zaland ve Y u n an ordularnn M eri
nehrine kadar D ou T rak yay boaltm alar hkm e baland. 27 Ekim de M tte
fikler, 4 Ekim gnl T rk notasna cevap verdiler ve T B M M H km etini svi
re nin Lozan ehrinde toplanacak bar konferansna delege gnderm ee ard
lar. Konferansn 13 Kasm 1922 gn alacan da duyurdular. Trkiye, ar
y kabul etti ve L ozan a delegelerini gnderm eye karar verdi. Y in e 27 Ekim
gn, G arp Cephesi Kom utan smet Paa, Dileri Bakanlna seildi. 3 K a
smda T B M M ,b a r konferansnda T rk iyeyi temsil edecek delegeleri belirledi:
smet Pa|a Badelege (Bam urahhas), M aliye Bakan H aan (Saka) Bey kinci
delege ve Salk Bakan Dr. R za N u r da nc delege seildiler. Ertesi gn,
yaklak krk kiiden oluan T rk delegasyonu A nkaradan yola kt.
Lozan yolculuunu smet Paa yle anlatyor:
Ankaradan 4 K asm da hareket ettik. Y old a kprler atlm, tren A nka

radan stanbula faslasz gidem iyordu. K arakyde trenden indik, otom obille
Bilecike geldik ve burada, stanbuldan gelen husus trene binerek yola devam
ettik. Btn yol boyunca byk, heyecanl trenlerle karlanp uurlandk. s
tanbula geldik.
stanbulda iki gn kaldm . Refet Paann karargh halinde bulunan ark

M ahvelinde misafir edildim.
Bir akam yem einde beyanat verdim. Bu beyanatm da, sulh arzum uzu,
m ukavelelere riayetli olduum uzu, bir an evvel neticeye varm ak istediimizi bil
diriyordum . M ukavelelere riayetli olduum uzu sylerken kastm, Franszlarla
yaptm z Ankara tilf M ukavelesi idi. Bu m ukaveleye riayeti, bu fikri belirt
m ek istiyordum .Ayn zam anda um um olarak, tafsilta girm eksizin hep Byk
M illet M eclisinin yapt ve yapaca m ukaveleleri iaret ederek, um um i efkr
teskin etm ee alyordum .
A yn 8inde stanbuldan L ozan a hareket ettik. Sirkeci G arnda yine

b yk m erasim le uurlandk.
T ren im iz svireye doru yol alyor. Bulgaristandan geerken Bulgar Ba

vekili Stam boliyskinin trende olduunu sylediler. Tem as aradm . Stamboliyski
benim vagonum a geldi. Y an n d a gzel franszca konuan bir tercm an vard.
Bir de eski sefirlerden Stanef ism inde biri vard...
i i K asm da L ozana ktk... 1
smet Pasa, Lozana varnca skc bir durum la karlamtr. 13 Kasm da

toplanaca bildirilen konferans 20 Kasm a braklm ve bu erteleme kendisine
nceden duyurulm am tr. Paa, szlerine devam ediyor:
svireye gelir gelm ez karmza kan ilk mesele svireyi tam am yla bo
bulm am zdr. M tteffklerden hi kimse, hibir heyet svireye gelmemiti. Y a l
nz biz gelmi bulunuyorduk... Ben stanbulda general Harington
ile grm tm . O bana bir ey sylememiti. Gerek stanbulda, gerek stan
buldan ayrldktan sonra yolda veya herhangi bir yerde bana konferansn bize
sylendii gibi ayn 13nde toplanm ayacan, bir hafta teehhr edeceini bil
dirmemilerdi. Bu durum dan ok__ skldm. Gazetecileri topladm . Evvel bu
boluktan, kimsenin bulunm am asndan ikyet ettim. Bizi ayn 13 iin buraya
ardlar. Geldik, yoktular. Eee... niin yoksunuz? Bari onu syleyin...
svireli gazetecilerle yaptm basn toplantsndan sonra otelde, Sayn Fe
rit T e k i bekliyordum . Ferit T e k o zam an bizim Pariste tem silcimizdi. K en di
sinden havadis alacaktm . Bu esnada Lozandaki Fransz Konsolosu benim le
grm ek zere otele geldi. Fransz sefirinin bu akam benim le grm ek istedi
ini syledi. O akam Fransz sefiri ile grtm. Fransz H km eti beni Pa
rise davet ediyordu. Konferans iin henz bir haftalk vakit vard. Bu vakitten
istifade ederek grm em izi ve bana Fransay tanm a frsat vermek istiyorlard*
Daveti kabul ettim. Bu arada Ferit Bey de gelmiti. O nu nla da grtm. H e
men ertesi gn Parise hareket ettim. Pariste baveklet dairesinde M sy Poin
care ile bulutuk. Btn m erakm , sulh var m yok m u,bunun zerine bir tehis
koym akt... 2.
smet Paa, Pariste Fransa Babakan ve Dileri Bakan M . Poincare ile

yapt grmeleri telgrafla A nkaraya rapor eder. D aha nce Bulgar Babakan
Stamboliyski ile trende yapt grm eyi de H km ete tellemitir. Y an i konfe
ransn alndan on gn kadar nce A nkaraya telgraflar ekm ee balamtr.
20 Kasm 1922 Pazartesi gn alan konferans, 4 ubat 1923te kesilmitir. s
met Paa, 4 ubattan sonra, Ankaraya dnnceye kadar yolda H km etle ha
berlemeyi srdrm tr. Konferans kesildikten sonra 10 gn daha telgraflar gi
dip gelmitir.
Btn bu belgeler bu kitapta bulunacaktr. Belgelerin hem en hepsi kapal

telgraflardr. Lozan konferans, telgraflarla yrtlm tr. Y alnz T rkiye bak
m ndan deil, konferansa katlm teki devletler bakm ndan da yledir. ngiliz
Badelegesi Lord Curzon da L ozandaki grmeleri L on draya hep telgrafla ra
por etmitir. smet nn, L ozan da iken telgrafla haberletiklerini yle anlat
yor:
1 smet nn, Hatralar, 2. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara: 1987, s.48-49

2 Ibid., s.50-51
Ankara ile telgrafla temas ederdik. H er gn m untazam rapor yazardm .
zel grm eler, resm m zkereler, bunlarn hepsini bir harp raporu gibi her
gn Ankaraya bildirdim . Ben raporlarm dorudan bavekile gnderirdim .
Bavekil ile m uhabere ederdik. Sonralar aram zda karlkl ikyetler olduu za
man, B yk M illet M eclisi Reisine yazardm . Fakat zel m uhabere vastam ol
mad iin, onlar da bavekile gnderirdim . Y aln z T rkiye B yk M illet
M eclisi Reisine M ahsustur derdim . Bavekil de okur, sonra gtrr, Byk
M illet M eclisi Reisine verirdi. M ustafa K em al Paa da bana yazaca zam an,
ayn ekilde hareket ederdi. Y an i bavekilin kontrol altndaydk 3.
O gnlerde bavekil veya babakan H seyin R a u f (O rbay) Bey idi. T rkiye

Byk M illet M eclisi Bakan ve Bakom utan ise G azi M ustafa K em al Paa
(Atatrk). smet Paa, Dileri Bakan ve T rkiye Badelegesi olarak L ozanda
bulunuyordu. Telgraflar, Dileri Bakanna da veklet eden babakan H seyin
R auf Bey ile smet Paa arasnda gidip gelmektedir. Atatrk ile smet Paa ara
snda geen yazm alar azdr. Pek az saydaki telgrafn da altnda baka im zalar
grlr: Dileri Bakanlnn stanbul temsilcisi A d n an (Advar) Bey, T rk i
yenin Paris temsilcisi Ferit (TekXBey gibi. Bu belgeler de kitaba alnmtr.
Lozan gnlerinde yazm alar pek youn gemitir. G ece gndz, telgraf tel
leri almtr. Pazardr, C u m ad r denm em i, her A llahn gn durm adan tel
graflar ekilm itir.Kim i zam an karlkl gnde 10-15 telgraf ekildii olmutur.
ekilen telgraflara den balayarak devam eden num aralar verilmitir. K onfe
ransn birinci dnem inde byle num aralanm olarak smet Paadan A nkaraya
320 telgraf ekilmitir. Babakan H seyin R a u f Beyin smet Paaya gnderdii
telgraflarn says ise 388e ulamtr. Konferansn kesildii gnlerde sra num a
ras alm adan veya baka num aralarla ekilm i telgraflar da vardr. Bylece
aydan az bir zam an iinde T rk H km eti ile L ozan daki T rk delegasyonu
arasnda karlkl ekilen telgraflarn says 750ye yaklamtr. Bu zengin ve
nem li tarihi koleksiyonun hem en hem en tamam bu ciltte bulunacaktr. Sekiz-
on kadar telgrafa arivde rastlanmamtr, am a bunun da pek nem li bir eksik
lik olduu sanlm am aktadr.
Konferansn birinci dnem inde toplam 750 kadar telgraf ekilmi olduu
halde, bu ciltte 544 belge grlr. lk bakta byk bir eksiklik varm sanla-
caktr. O ysa aradaki fark sadece grntedir ve undan ileri gelmitir: arka ar
kaya ekilen kim i telgraflar, alnp aldktan sonra birletirilip tek telgrafa
dntrlm tr. Byle Birletirilmi ve birbirini izleyen birka num ara birden
alm olan epeyce telgraf vardr.O skk gnlerde zam an kazanm ak iin bu yo
la bavurulmutur. Telgraflar, kitap ifresiyle kapatlyor ve P T T kanalyla ekili
yordu. im diki gibi kripto m akinalar, telex veya faks m akinalar ve A nkara ile
Lozan arasnda dorudan telsiz balants yoktu. K itap ifresiyle telgraf kapatp
am ak, ineyle kuyu kazm ak gibi zam an alc bir iti. Bu bakm dan telgraflar
ya ksa ksa, ya da blm blm kapatlp ekiliyor ve bu blm ler alndktan
sonra yine birletiriliyordu. Birletirilen telgraflarda eski sra num aral kalyordu.
Telgrafn doru alnp alnm adn kontrol bakm ndan da bu num aralarn ya
rar oluyordu. H angi telgrafn hangi blm nn alam ad veya anlalamad-
kolayca kontrol edilebiliyordu. Zam annda birletirilmi olan telgraflar, oldu
u gibi alnd iin, kitaptaki belgelerin says epeyce azalm gibi grnr.
Gerekte ise sekiz-on eksiiyle 750 kadar telgrafn hepsi bu kitapta bulunm akta
dr.
Lozan zerine bizde epeyce yayn yaplmtr. Konferansa danm an olarak
katlan Prof. Cem il Bilsel, Lozan antlamasnn onuncu ylnda iki ciltlik bir ki
tap yaynlam ve bu kitap bir zam anlar hukuk rencilepnin elkitab olm u
tu r4. Gazeteci olarak konferans izlemi olan Ali Naci K aracan da Lozan antla
masnn yirm inci ylnda kalnca bir kitap karm ve bu kitabn daha sonra
ikinci basks da yaplm tr3. Lozan bar antlamas ve eklerinin franszca asly
la Trke evirisi zam annda Dstur*da yaynlanm t6. Sk sk bavurulan bu
antlamann aslyla Trkesi daha sonra Dileri Bakanlm zca ayr kitap ola
rak da baslm tr7. Asl franszca olan Lozan konferans tutanaklar,zam afnda
trkeye evirilmiti. Tutanaklarn daha yeni ve kusursuz bir evirisi rahmetli
hocam Prof. Seha L. M eray tarafndan yaplm tr8. smet Paa, Hatralarinda
Lozan konferansna genie yer ayrm tr9. L ozana nc delege olarak giden
Dr. R za N u r da kendine has buruk ve sivri uslubuyla konferans uzun uzun
anlatm trl0. K onuyla ilgili baka yaynlar da vardr.
Btn bu yaynlar deiik alardan Lozan aydnlatm lardr. A ncak bu ta

rihi konferans ile ilgili resm T rk belgeleri bugne kadar arivlerde gizli ve ka
pal kalmt. ngiliz resm belgeleri, konferansn ellinci ylnda y a y n la n d ".
T rk resm belgeleri, epeyce gecikm eyle, ancak imdi, bu kitapta yaynlanm ak
tadr. Bu belgeler, konuya ilgili olarak imdiye kadar yaynlanm yaynlar ta
m am lam akta ve L ozann gerek ve resm yzn aydnlatm aktadr.Trkiye ba
kmndan L ozan n resm tarihi ortaya km aktadr. Belgelerle Lozan Konferan
snn ak, gn gnne, ayrntlaryla izlenebilmektedir.
4 M . C em il, Lozan, A hm et hsan M atbaas, stanbul; 1933, C ilt I ve II

3 Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve smet Paa, T rk nklp Tarihi Enstits Yayn,
Anakara: 1943 (Ali Naci Karacan, Lozan, M illiyet Yaynlan, kinci Bask, stanbul: 1971)
6 Dstur, nc Tertip, Cilt V
7 Misak- M ill ve Lozan Sulh Muahedesi 24 Temmuz 1923 Traite de Paix Signe Lausanne le
24 Juillet 1923, Dileri Bakanl, Ankara: 1966
8 Seha L. M eray (eviren), Lozan Bar Konferans. Tutanaklar Belgeleri., A . . SBF Yaynlan
No. 300, Ankara: 1970-1972, C ilt I-III
9 smet Paa, Hatralar, 2. Kitap, Ankara: 1987, s. 1-160
10 Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, stanbul: 1968, III. Cilt, s. 959-1250.
11 Documents on British Foreign Policy, 1919- 1939, First Series, Volm e X V III, H .M .s Statio-
nary Office, London: 1972
smet Paa L ozan a ksa bir talim atla gitmitir. Bir bakanlar kurulu toplan
tsnda arabuk kaleme alnan talim atta u m addeler yer alyordu:
. Dou snn: Ermeni Y u r d u szkonusu olam az, olursa grm eler kesi
lir. 2. Irak snn: Sleym aniye, K erk k ve M usul livalar istenecek, konferansta
baka bir durum ortaya karsa H km etten talim at alnacak. 3. Suriye snn:
Bu snrn dzeltilm esi iin allacak ve snr yle olacaktr: R esi b n Ha-
niden balayarak H arim , M slim iye, M eskene, sonra Frat Y o lu , Derizor, l,
nihayet M usul vilyeti gney snrna ulaacak. 4. Adalar: D u ru m a gre davran
lacak, kylarm za pek yakn olan adalar lkem ize katlacak, olm azsa A n k a
ra dan sorulacak. 5. Trakya snr: 1914 snrnn elde edilm esine allacak. 6.
Bat Trakya: M isak- M ill m addesi (yani plebisit istenecek-B.N..). 7. Boazlar
ve Gelibolu yarmadas: Y aban c bir asker kuvvet kabul edilem ez, bu yzden
grm eleri kesmek gerekirse nceden A nakaraya bilgi verilecek. 8. Kapitls-
yonlar: K abu l edilem ez, grm eleri kesm ek gerekirse gereken yaplr. 9. Aznlk
lar: esas m badeledir. 10. Osmanl borlar: Bizden ayrlan lkelere paylatrla
cak, Y un an istandan alnacak tam irat bedeline m ahsup edilecek, olm azsa 20 yl
ertelenecek. D yun-u U m u m iye daresi kaldrlacak, zorluk karsa (Anka
ra dan) sorulacak. 11. Ordu ve donanmaya snrlama konm as sz konusu olam az.
12. Tabanc kurulular: Yasalarm za uyacaklar. 13. Bizden aynlan lkeler iin M i-
sak- M illinin ilgili m addesi geerlidir ve 14. Islm cemaat ve vakflanmn haklan,
eski anlam alara gre salanacaktr l2.
T alim at budur. Altnda tek tek Bakanlarn im zalarn tayan ve asl Baba
kanlk zel K alem M d rl balkl kada yazlm bulunan bu metin, M i-
sak- M illi nin biraz geniletilmii gibidir. T rkiyenin m ill hedeflerini kaln iz
gilerle belirler. smet Paa, L o zan da bu talimat yerine getirm ek grevini
stlenmitir. Talim at, T rk iy enin m ill snrlarn izm eyi, sonra da bu snrlar
iinde devletin tam bam szln salam ay am alar. ki noktada T rk
H km eti sava gze alabilecek kadar kesin kararldr: Biri Ermeni Y u rd u ,di
eri kapitlasyonlar. Lozanda T rk iy eden Ermeni Y u r d u istenirse, yani A n a
doludan toprak koparlm aa kalklrsa, grm eler derhal kesilecektir. A nka
ra dan yeni talimat istemee gerek bile yoktur. smet Paa, bu konuda
H km ete danm adan grm eleri kesm eye yetkilidir. G rm eleri kesmek, ye
niden sava gze alm ak demektir. K apitlasyonlar konusunda da gerekirse
grmelerin kesilebilecei ve savan gze alnabilecei anlalyor. Bu noktada
da smet Paa A n karaya danm adan grmeleri kesebilecektir.
A nkarada hazrlanm olan talimatn L ozan da yetersiz kald abucak an

lalmtr. in iine girince ve hele gayet hazrlkl yedi dvelle boum a bala
ynca, binbir soru ortaya kmtr. 25-30 satrlk bir genel talim at bu sorulara
cevap verem ezdi ve verememitir. D aha nemlisi, Konferansta dm an cepheyle
12 Dileri Bakanl Arivi (DBA), Ankara

yzyze gelince, talimatta ngrlen baz hedeflere erimenin pek zor, hatta
belki im knsz olaca anlalmtr. Dolaysiyle smet Paa, yeni yeni talimat is
temek, sk sk Ankaraya danm ak zorunda kalm ve kendisine A nkaradan ar
ka arkaya talimat gnderilm ee balanmtr. H er iki taraf telgraflara yklenm i
ve Ankara ile Lozan arasnda youn bir telgraf trafii srp gitmitir. zm
bekleyen sorunlar zaten pek nem li ve pek etindi. Bunlara bir de T rk dele
gasyonunun elindeki yazl talim atn yetersizlii eklenince, yazm alar daha da
artmtr. yle ki, A nkaradan L ozan a ekilen telgraflar, L ozan dan A nkaraya
gnderilenleri amtr.
Lozan yazm alarnn hacm ini ve nemini arttran bir dier neden, diplo
masinin arlk m erkezinin o gnlerde Lozana kaymas olmutur. Zam anndaki
syleniiyle, mesil-i siyasiye L ozan da tem erkz etmitir. H ele ilk zam anlarda
Avrupa diplomasisinin balan oraya toplanmt. Dileri Bakanlklarnn kal
burst elem anlar oraya tanmlard. T rk Dileri personelinin yars ora
dayd. smet Paalar, Lord Curzonlar, hem badelege, hem de dileri bakan
olarak L ozanda bulunuyorlard. Bugn T rkiye dileri bakan iki gnlne
bir yabanc lkeye gitse, A n karadan oraya yldrm telgraflar yam aa balar ve
nemli gelimeler sayn bakana srekli duyurulur. Dileri Bakan smet Paa
aylarca L ozanda kaldna gre, bu uzun sre iinde kendisine elbette pek ok
bilgi akmtr. Dileri Bakanlnn yrtt eitli iler ona duyuruluyor ve
danlyordu. Bar grm eleriyle dorudan doruya ilgili grlm ese bile d
ilikilerimizi ilgilendiren baz iler de smet Paann nne geliyordu. rnein,
T rkiye Belgrada bir diplom atik temsilci atayacaktr. H enz bar andlamas
im zalanm ad ve T rkiye nin d ilikileri normale dnm edii iin, atanacak
grevliye Eli ya da Bykeli denem iyor, diplom atik temsilci deniyor. Bunun
iin giriim yaplacaktr. Giriim Belgradda deil, L ozanda yaplr. nk
T rk ve Yugoslav dileri bakanlar zaten L ozandadrlar, bu ii de orada konu
uverirler.
T rkiye nin d ilikilerinde bir gei dnem inin yaanm akta olmas da
o aylarda L ozan bir diplom asi merkezi olarak ne karyordu. O sm anl m pa
ratorluu yklm, onunla birlikte O sm anl Hriciyesi de tarihe karmt, i
Kasm 1922 tarihinde Saltanatn kaldrlm asyla birlikte yurt dndaki son Os-
manl diplom atlarnn da grevleri bitmi, maalar kesilmiti. Y eni T rk H rici
yesi ise henz tam kurulamam t. A vrupada T .B .M .M . H km etinin yalnz
M oskova, Rom a ve Pariste temsilcilikleri vard. Bir Fransz A lbayndan baka
Bat Avrupa devletlerinin de A nkarada temsilcilikleri yoktu. M ttefikler ve teki
devletler tezelden Ankaraya bir ey duyurm ak, T rk iyedeki sorunlarn dile ge
tirmek isteyince sk sk L ozanda smet Paaya bavuruyorlard. Lozan bir m er
kezdi. smet Paa da bu giriimleri telgrafla A nkaraya duyuruyordu. K itapta bu
eit belgeler de vardr. Bunlar, Lozan gnlerinde T rk iyenin d ilikileriyle il
gili aydnlatc ipulardr.
smet Paa, am atr diplom at oluu yznden L ozan da glklerle kar
latn anlatr. K apitlsyonlar m eselesinde benim uradm glk, biraz da
askerlikten gelip am atr olarak diplom atlk yaptm dan dom utur der ve
yle devam eder:
Benim bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplom atlar her tekliflerini,

her iddialarn diplom asinin usulne ve kaidelerine uygun ekilde ileri sryor
lard. Ben bu iddialara kar am atr diplom at olarak ve asker tabiatiyle fikrimi
ksa ve kuru ifadelerle sylem ek hastal iinde bulunuyor, byle karlanyor
dum . Bana hep bunu sylerlerdi. M esel kapitlasyonlardan bahsolunurken,
nm e trl formller getirirlerdi. C anm kapitlsyonlar m lgadr, bu kadar
deyelim geelim derdim. Byle deyem eyiz derlerdi l3.
Bir gn talyan delegesi M on tagna bir iten dolay smet Paay protesto
etmi. Askerlikten diplom atla yeni gem ekte olan Paa, bundan pek etkilen
mi. D iyor ki:
zerim de fevkalde tesir yapt. Derhal kendisine:
M sy M ontagna, bana bak, ben protesto bilm em , dedim .
N e bilirsin? diye sordu.
Byle protesto ettin m i, ben bir saat sonra m uharebeye tutuuruz, deyive
ririm cevabn verdim.
Beni protesto eden adam derhal ciddiyetini brakt:
im di m uharebe lfn nereden kardn? dedi.
Ben btn m rm de em ir aldm ve em ir verdim. Bunun dnda protes

toydu, cilveydi, byle eyler bilm iyorum dedim H.
smet Paann am atr diplom atl Lozan telgraflarna da yansmtr. Bu

telgraflar ierik bakm dan elbette birer diplom atik belgedir, am a uslp bakm n
dan asker raporlar gibi kalem e alnmlardr. Paann kendi deyim iyle, birer
harp raporu gibidirler. O sm an l diplom atik belgeleriyle karlatrlnca bu
belgelerde arpc farklar grlr: O sm anl diplom atik belgeleri genellikle ssl,
yaldzl, ince, kibar, kvrak bir slpla kalem e alnm lard. Sanat eseri gibiydi
ler. Sanki ss iin yazlm lard.
Bu kitapta yer alan telgraflar ise O sm anl diplom atik belgelerinin tam tersi
dir. Bunlar, ksa, kuru, tok, kt, ekilsiz belgelerdir. H atta sivri ve kaba izlenimi
bile verirler. smet Paa, m ercu du r, m sterham dr gibi tek kelim elik nezket
cm lelerini bile telgraflarndan sk sk esirger. B u nlan dahi ok grr bir tutum
13 smet nn, Hatralar, 2, s. 87

14 Ibid., s.114-115
iindedir. Bu budur, der keser. Cevap isterim der, noktalar. nk , dnce
aktarlm, mesaj iletilmitir, sz daha fazla uzatm aa, cm leleri yaldzlayp
sslemee ne hacet vardr. Ksacas, bu telgraflarn asker kalem inden, am atr
diplom at kalem inden kt apak bellidir.
Buna karlk bu belgelerin hem en hepsi zldr, anlam ldr ve nem lidir.
Ksack telgraflarla ok ey anlatlmtr. H em en her telgraf adam akll anlam
ykldr. Bunlarda ss yok, yaldz yoktur, am a inan vardr, yrek vardr. D ik
katle zerine eilince bu belgeler insan etkiler ve dndrr. ekil ihm al edil
mitir, am a z nemsenmitir. Bu konuda smet Paanm pek titiz davrand
anlalyor. O n u n kendi kalem inden kan baz telgraflarn msveddeleri
grlm ee deer. Yazm , izm i, yeniden yazm , km alar yapm , onlar da
silmi, tekrar yazm ve sonunda en doru cm leleri, en yerinde kelimeleri bu l
duuna kanaat getirmi ve bylece yeni bir telgraf dom utur. smet Paanm
kendine has bir yaz uslbu vardr. Telgraflar belki bu adan da incelem ene
deer.
L ozan da telgraflarn ou geceleri kalem e alnmtr. G ndzleri kom isyon
lar, alt-kom isyonlar toplanyor, m zkereler yaplyor, ayrca konferans dnda
da zel grm eler oluyordu ve akam lan bunlan A n k araya rapor etm eye sra
geliyordu. Akam yem einden sonra T rk delegasyonu yelerinden bazlar L o
zan Palas otelinin holnde vakit geirirken ya da Y ah y a K em a lden ho fkralar
ve iirler dinleyerek ikilerini yudum larken, bazlan da otelin yukan katlarnda
alm aya dalm ve yan nki grm elere hazrlanyor olurlard. smet Paa da
oteldeki dairesine ekilip o gnn telgraflann kalem e alrd. Paann almalar
ou zam an gece yansndan sonraki saatlere taard ve o gnn raporlar ertesi
gn A nkaraya tellenirdi. G ece yansndan sonra sabahn erken saatlerine kadar
alld olurdu. ifre grevlisi m sveddelerin altna kapdm saat 2 evvelde
gibi notlar derdi. T a m gece yars kapatlan ve her iki gnn tarihini tayan
telgraflar da vardr. ngilizlerin Lozan belgelerinde her telgrafn ekildii ve aln
d saatler ve dakikalar hi amadan kaydedilmitir. Bizim telgraflarda vru-
d u diye alnd gn bazen kaydedilm ise de al saatleri ve dakikalar belli de
ildir.
O gnlerde L ozan dan A n karaya iki kanaldan telgraf ekiliyordu: Biri, A k

deniz zerinden D ou ya, A syaya uzanan E astem telgraf hattyd; dieri de
karadan, R om anya zerinden ve Kstence ehrinden stanbula gelen Kstence
hatt idi. Birinci hat ngilizlerin, dieri ise Franszlann denetim indeydi. Bizim
kiler E astem hattn kullanlyorlard. Bir ara K stence hattn kullanm ay
dnm ler, am a bundan vazgem iler ve Lozan konferansnn birinci dne
m inde yalnz E astem hatt zerinden haberlemilerdi.
Lozan ile Ankara arasnda telgraf haberlemesi pek kolay olmamtr. G e

cikmeler, aksam alar sk sk grlm tr. K im i telgraflar eksik, bozuk, yanl k
mtr. Filn telgrafmz alnd m , ald m, anlald m gibilerden yazm alar
az deildir. O gnlerde ekilen zorluklarn anlalabilm esi iin bu eit telgraflar
da kitaba alnmtr. Zam an zam an bozu k kan, alam ayan ya da anlalam a
yan telgraflarn tekrarlanmas istenmi ve ayni telgraf ikinci kez ekilmitir. Faz
ladan em ek ve para harcanm ve zam an kaybedilm itir. O ysa o nazik gnlerde
zam an ok nem liydi. T rk H km eti, 4 Ekim 1922 gnl nota ile bar konfe
ransnn zm irde toplanm asn istemiti ve gereke olarak haberlem enin daha
kolay olacan ne srm t. Konferans T rk iyede toplanabilseydi bizim iin
haberlem e kolay olacak ve dolaysiyle belki bara daha abu k ulalacakt. L o
zan konferans srasndaki karlalan haberlem e sorunlarn grnce, konferan
sn zm irde toplanm as yolundaki T rk teklifinin anlam daha iyi kavranabili
yor.
Lozan gnlerindeki haberlem e zorluu, bir bakm a T rk i politikasn da

azok etkilemitir, denilebilir. Biraz da bu zorluk yz nd en babakan R a u f Bey
ile smet Paann aras alm grnyor. H er ikisi de telgraflarna zam annda
cevap alam adklarndan yalanm lardr. smet Paa, H km etten talim at bekler
ken adeta kvranr. Ertesi gn konferansta konum ak durum undadr, A n ka
ra dan hal ses sada yoktur. O tu ru r dorudan M ustafa K em al Paaya telgraf
eker. B una bir m im koyan R a u f B ey ise gecikm enin kendisinden deil, sm-
met Paadan kaynaklandn dnr. O ysa her iki taraf da ard niyetten uzak,
geceli gndzl alr. Pek iyi alm ayan sadece telgraf hatlardr. A m a o ge
cikm eler yznden smet Paa ile R a u f Bey arasna bir soukluk girdii sezil
mektedir.
Szlerim e son verirken rahm etli Prof. Dr. Bekir Stk B aykal burada an
m ak istiyorum. Son defa A nkara da bulunduum srada rahm etli hoca bu bel
geleri bir an nce yaynlam am iin beni tevik ediyordu. Fakat ben, dier ileri
min younluu yznden, bu kitaba ayracak zam an bulam yordum . H oca
emekli olm utu, bol zam an olduunu ve bana yardm edebileceini sylyor
du. Sonunda kitab birlikte yaynlam aya karar vermitik. H oca, belgeleri dakti
loya ekecekti. Sonra oturup belgeleri birlikte yaym a hazrlayacaktk. G erekten
hoca ie balam ve belgelerin bir blm n daktiloya ekmiti. Fakat m aalesef
m r yetm edi. T iran a da grevli old u u m bir srada aziz hocann vefat haberini
aldm. Hatras nnde saygyla eilirim.
H ocann vefat beni kam lad. Bu belgeleri smet Paann salnda yayn
lam ay dnm tm , olm amt; Bekir Stk Baykal hoca ile birlikte yaynlam a
ya niyetlenm itim. O n u n d a m r yetmemiti. H i deilse ben salm da bu
belgeleri yaym a hazrlayaym diye yeniden ie koyuldum .
Burada yaynlanan belgelerin dili olduka eskidir. 1920lerin resmi dilidir.

Bugnk gen kuak, A tatrkn B yk N u tku nun aslndan okum akta
glkle karlat gibi bu belgeleri anlam akta d a glk ekebilir. H em gen
lere, hem de aratrclara kolaylk olur dnceysiyle belgelerin bugnk dille
zetlenmesi uygun grld.
Belgelerin ounu Dileri Bakanl Arivinin Lozan Konferans dosyala
rndan, daha az saydaki bir blm n ise Paris Bykeliliim iz arivinden
derledim. Bu sonuncu kategori belgelerin kaynan Paris Bykelilii Ari-
vinin ksaltlmas olan (PBA) harfleriyle gsterdim. D ier btn belgeler Dile
ri Bakanl Arivinden (D BA) derlenmi demektir. Lozan Konferans Belgeleri
nin ankayadaki Cum hurbakanl Arivinde de rneklerinin bulunduunu
duym utum . Fakat ahsen orada alm a im kan bulam adm ve dolaysiyle D
ileri ve Cum hurbakanl arivlerindeki belgeleri karlatramadm.
K itabn yaynlanm asna nayak olan T rk T arih K u ru m u Bakan Sayn

Prof. Dr. Y aar Y c e le, T rk T arih K urum unun dier yetkililerine ve Basmevi
Personeline teekkr borluyum *
Pekin, 11 ubat 1990
B L L N. M R
T rk T arih K u ru m u yesi
Bu cilt, srekli grevle Arnavutlukta ve in de bulunduum yllarda dizildi ve basld. Kitabn

provalar birok defa T iran a ve Pekine gidip geldi. Bu tanmalar srasnda 85 sayl belgenin
metni kayboldu, yalnz zeti kitapta kald. zgnm ve zr diliyorum
BELGELERN LSTES VE ZETLER
K im den kim e yazld ve z
1922 Yl
1 11 Kasm ismet Paadan Babakanla tel. No. 3 ................................ o
stei zerine stanbulda sve Elisiyle grtm.

T rk dostu olduunu bildiren Eli, T rkiyenin u
srada Am erikadan 25 milyon dolarlk bor alabi
leceini sylyor. Bor istemenin tam zaman ol
duu grnde ve arac olmak arzusunda. K endi
siyle iliki kurulabilir. 40-50 milyon lira hazr para
T rkiye iin ok nemlidir.
2 14 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 1............................... 102
Y ugoslavyadan geerken trende Bulgar Babakan

stanbuliyski ile grtm. Zaferimizi kutlad. Bul
garistann dm anlarla evrilmi ve yalnz kalm
olduunu syledi. Balkan ittifak sylentilerini sor
dum . H enz byle bir ey yoktur dedi. Rom anya
ve Yugoslavya iin Ege denizinde Bulgaristana bir
k verilmesine raz olduklarn syledi. H enz
um udunu kaybetmemi grnyor.
14 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 2 ........................ 103
Konferansn 20 Kasm tarihine ertelendiini bildir

diler. Bu arada istersem Parisi ziyaret edebilece
im sylendi. Curzon ve Poincare*den birer tel
graf geldi.Konferansn ertelenm esinden dolay zr
diliyorlar. Parise gidiyorum , ingilizler, M ttefikler
arasnda gr birlii istiyorlar.
19 Kasm smet Paa dan stanbulda Refet Paaya tel. No. 4 ............ 104
stanbul ticaret m ahkem elerinde alm dvalar ve

m tareke dnem inde yabanc adl m akam larn s
tanbulda hukuka ve adalete aykr kararlar ile il
gili bilgilerin hem en derlenip gnderilmesini rica
ederim.
19 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 5,6,7. ....................
1. 15 K asm da Pariste Poincare ile grtm. Po

litikamzn M isak- M illiye dayandn syledim^
K apitlasyonlar konusunda uzun tartma oldu.
Konferansta M ttefiklerin nceden hazrladklar
K im den kime yazld ve z
kararlar karsnda kalm a olaslna deindim .

Eitlik tem eline dayanan grm eler yaplacan
syledi. M zakereler ok etin olacak.
2. O teld e basn m uhabirlerini kabul edip politika

mz anlattm.
3. 16 K asm da Fransa Dileri Mstearyla,

grtm . M zakereler etin olsa bile bar yapla
can, sknetle davamz savunm am z syledi.
4. Paristeki talyan Bykelisi ziyaretim e geldi.

M zakerelerde b yk glkler olabileceini ve
talyann M ttefiklerden ayrlm ayacan belirti
yor. ngilizler, Konferansta bize kars bir birleik
cephe oluturm aa alyorlar. Paris gezisi yararl
oldu Lozan gazeteleri aleyhim ize yazyorlar..
19 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 2 .... 108
Paris M m essilliim iz, Konferansa katlm ak iste

yen devletler konusunda bize danlm adan karar
verilmemesini telkin ediyor. nem li konularn size
duyurulm as iin genelge yapld.
19 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya Genelge

tel. No. 3 ................................................................................ 108
Vahdettin 17 Kasm gn, bir ngiliz Kruvazr

ile bilinm eyen bir vere gtrlm tr
20 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beydensmet Paa ya tel. No. 1...... 109
19 Kasm gnl telgrafnz alnd.
20 K asm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paava tel. No.4 .... 109
V ahdettinin ka zerine A bdlm ecid Efendi

Halife seildi,
o 20 K asm Babakan Hseyin Rauf Beyden Refet Paa araclyla

ismet Paa ya tel. No. 10 ........................................................
Tovvnshend benim le grm ek istiyor. Size bavur

masn yazdm .
11 20 Kasm ismet Paadan Byk Millet Meclisi Bakanlna tel. No.

8 ,9 ,1 0 . ........................................................................ 110
1. Konferans alm adan nce otelde Poincare ile

grtm . Konferansta Bakanln srayla olm as
n istedim. Bakanl daveti devletlerin stlene
ceklerinim komisYonlantaJTjjYe^nin_de_ba5kan^
vaDabileceeini svledi. stanbulun boaltlmas ko
nusu zerinde durdum . Bar yaplnca stan
b u ldan ekileceklerini, ahali m badelesi yaplabi
leceini, kapitlasyonlar iinin de zm leneceini,
her sorunun bir zm e balanacan anlatt.
artlar ayni. Davranlar daha nazik. Konferans
alnda okuyacam sylevi biraz yum uatm am
rica etti. C u rzo n da nazik davranyor.
2. Konferans, svire Cum hurbakannn syleviyle

ald. Sonra Curzon sylevini okudu. Arkasndan
ben sylevimi okudum . Y arn delegeler toplana
cak.
12 2 i Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Pasava tel. No. 5 1 '5
Yugoslav b a b a k a n n n gvendii adam lardan A l
bay T a si, gizlice Ankaraya geldi: Trkiye-Yugos-
lavya ilikilerinin kurulmas zerinde durdu. Buna
taraftar olduum uzu bildirdik. Y ugoslavyadaki
T rk ve slm ahaliye basklarn durdurulm asn
istedik.Srp heyetinin L ozanda sizinle anlam as
nn uygun olacan bildirdik. G rm eniz uygun
olu r. (Bkz. No. 22.84, *36)
13 21 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 11, 12 ...................
C urzonla grtm. Konferansn alm a biim in

d e n sz etti. Bakanlk iini atm. Poincare* gibi
konutu. Bizim iin en nem li konuyu sordu.
T a m bam szlk dedim. ngiltere iin en nemli
konu bar dedi. Y un an tazm inatndan sz ettim.
K om usunuz dedi. Sylevimdeki baz cmleleri
sert bulm u. Izdrap ekm i bir milletin ikyetleri
dedim . Yunanllara kar zafer kazandm z, am a
M ttefiklere kar kazanm adm z syledi. Kar
lk verdim. Sk sk grm e dileinde bulundu.
D grn frtnadan nceki tatl vel gibidir!
No. T arih K im den kime yazld ve z Sayfa
14 21 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 13 ,14 .................. 117
Konferans ald. Sabah yalnz itzk grld.

H em en her m addesine kar ktk. Sert tartmalar
oldu. led en sonraki oturum , svireye teekkr,
baz delegelerin szleri ile geti. Y arn snrlar ko
m isyonu toplanacak. C urzon ve Poincare ziyaretle
rimi iade ettiler. Curzon_, Ruslarla dostluunuz ne
kadar srecek diye sordu. Sonsuza kadar dedim .
15 22 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 6 .... 118
Aralof. T rklerle ngilizler arasnda bir silahl ca-

tm aya engel olm a talimat alm.
16 22 K asm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 7 118
T rk delegasyonunda ktip olarak grevli Suat

Efendinin, Batum T rk K om nist Partisi Genel
Sekreteri Sedat Reat ile yaknl var. Dikkat.
(Bkz. N o. 355, 492)
17 22 K asm T B M M Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Pa

sa'dan smet Pasaya tel. No. 8 ........................................ 119
erke Ethem in size suikastte bulun m a ihtimali

var. svire hkm eti suikastileri snrd etsin.
(Bkz. No. 337)
18 22 K asm Mustafa Kemal Paadan smet Paaya tel. No. 11 ........ 119
Syleviniz henz alnmad.
19 22 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 15, 16. .................... 120
Konferans Kom isyon halinde topland. Dou

T rakya iin 1913 snrn ve Bat T rakya iin plebi
sit istedim. Venizelos, kabul edem eyeceini syle
di. Bulgarlar, Ege denizine k istediler. Ben ne
rilenlerin hepsini gelecek toplantda cevap verecei
mi bildirdim. C urzon ile tarttk. Kendi grleri
ni aklad. M erie kadar bir snr ve bir de taraf
sz blge ngryorlar. Curzon, devletlerin birlik
olduklarn yineledi. Fransz ve talyan delegeleri
onu doruladlar. K araaan kurtarlabileceini
sanyorum. A m a 1913 snrn kurtarm ak ve Bat
T rak yada plebisit yaptrm ak zor. Bu yzden kon
feransn kesilmesine m eydan vermeyeceim.
K im den kim e yzld ve z
20 23 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 1 2 .... 121
G eneral Bone un A nadolu gezisi uygun deil.
21 23 Kasm smet Paa dan Babakanla teL No. 18,19,20,21.............. 122
(T) Arazi kom isyonu topland. H epsine uzun bir

cevap verdim. Yunanistan saldrgan ve sorum lu
dur, dedim . Bat T rak yadan kendi kaderini belir
lemesini ve Dou T rakya iin 1913 snrn savun
dum . Bulgarlara Egede k verilmesine T rk i-
y enin taraftar olduunu belirttim. Tarafsz blge
ii alt komisyona yolland. Venizelos cevap verdi.
Sylevim Yunanllar biraz g durum da brakt.
( 2 ^ A lt komisyon leden sonra topland. Snrda
K aradenizden Esre denizine kadar ô kilometre.
geniliinde askerden arndrlm bir blge
ongorlyor.
leden sonra C u rzo n a gittim . Y an n d a teki
delegeler de vard. C urzon, stanbuldaki durum
konusunda Selahattin A dil Paaya ak talimat ve
rilmesini rica etti. stanbulda A nkara yasalarnn
sert biim de uygulanm asndan yakndlar.
H ristiyanlan kovmak istediim izden sz ettiler.

Asl yok dedim . H km etim e yazp bilgi isteyece
imi syledim. Aznlklar konusunda byk zor
luklarla karlaacaz, sanrm.
(^^ A m e rik a lla rn konferansta bulunm alar ahd ol

m adndan buna kar km adm Am erikan El
isine bildirdim. ..
(^6^.us Elisi Vorovskiyi kabul ettim. Rus heyeti

nin Boazlar iin, hazr bulunm as iin anlatk.
22 24 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 3 .... 124
Y ugoslavyaya bir temsilci gnderm eyi kararlatr

dk. (Bkz. No. 12,25,84,136)
smet Paa dan Babakanla tel. No. 22 ............................ 124
A znlklar konusunda yalnz R um larn deitokuu

zerinde durm ak, Erm enilere ise dokunm am ak ye
rinde olur. (Bkz. No. 50,73,86,90,93)
24 25 Kasm ismet Pasa dan Babakanla tel. No. 2 3 .............................. 1 25
C u rzo n un yaknd stanbuldaki durum konu

sunda bilgi rica ederim. (Bkz. No. 21,27,33)
25 25 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 24,25,26. ................. 125
24 Kasm gn, Srp Bakanla grtm. Karlkl

tem silciler atam ay kararlatrdk; sorunlar konu
tuk. M ad am G aulis geldi. Fransz delegasyonuna
gvenm emizi syledi. Hind Hilafetilerinden bir
heyet Halifelik iin giriimde bulundu. Vorovs-
kinin ziyaretine karlk verdim. Savof teekkr et
ti. ngilizler Irak iini zel olarak grm ek iin
yoklam a yaptlar. Am erikan delegesi, delegasyonu
m uz ile grt, benimle de grecek.
26 25 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 2 7 ............................. 127
Alt komisyon topland ve askerden arndrlm s

nr blgesini hazrlad. Tartm alar uzad. erte
lendi. Bulgarlar D edeaatan koridor istediler. ^Ve-
nizelos saldrd. Bulgarlar bizim aleyhim izde dav
ranyorlar.
27 25 Kasm smet Paa dan Babakanla tel. No. 2 8 ............................. 128
tilf Delegeleri iki muhtra verdiler. Birinde stan

b u ldaki durum dan yaknyorlar. Dierinde A na
doludaki hristiyanlar zerinde duruyorlar. Bilgi
bekliyorum. Anadoludaki hristiyanlarn szlanm ala
rna m eydan verilmemesi uygun olur. (Bkz. No.
21, 33 -)
28 26 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 14. ... 129
28 sayl telgrafnzn tekrarn rica ederim. (Bkz.

No. 27)
29 26 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 15 130
Telgraflarnzdan bazlar henz gelm edi. Bizim ki

lerden hangileri ulat?
30 26 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 17 ... 130
27 sayl teliniz tam alam ad. Tekrarn rica ede

rim. (Bkz. No. 26)
31 26 Kasm smet Paa dan Babakanla, tel. No. 29, 30 ..... 130
K om isyonda T rak ya snn grld. C urzon K a

raaa istasyonunu veremeyeceklerini syledi. Bat
T r a kyada plebisiti reddettiler. Sonra adalar iine
geildi. C u rzon kapitler devletleri konferansa a-~
rm. O nlarla grm eyeceim i duyurdum .
Konferans dnda: C urzon stanbuldaki durum a

elkoym am rica etti. Bir Ermeni heyeti, darda ka
lan 700.000 Ermeni iin yer istedi. Srp Bakana,
tutum larndan yakndm .
32 26/27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No.
16 ..................................... ...................................... 132
K o nferans alnda okuduunuz sylev metnini
tekrar tellemenizi rica ederim.
33 26/27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 18 .... 132
lgi No. 27. tilf devletleri m uhtrasna cevap: G e

nerallerle grm elerde Refet Paa glk karm
yor. Anadolu hristiyanlarna da dokunulm uyor.
(Bkz. No. 34, 43, 77)
34 26/27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No.
19 ................. 33
K araaan kurtarlabilecei, am a Bat T rak yada

plebisitin g olduu yolundaki grnz uygun
dur. stanbulda gergin bir durum ve b u n a lm v
yoktur. Y akn m alar yersizdir. (lgi: No. 19, 21, 27,
33 )
35 27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel No. 2 7 ...... '34
zm irdeki Fransz bankalar, kapitlasyonlar ileri
srerek O sm anl zel hesaplaryla ilgili bilgi ver
memiler. (Bkz. No. 36)
36 27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 28 .... 134
Fransz bankalarnn O sm anl zel hesaplaryla il

gili bilgi vermeyileri kanunlara aykrdr.
37 27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 29....... 135
T rk yasalarna uym alar ve T rke kltr dersleri

de gstermeleri kouluyla, Fransz okullarnn var
ln kabul ediyoruz. (Bkz. N o. 95, 112)
38 27 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 30

!35
Egem enliim iz altndaki Adakale aleyhine bir ka
rar km asna m eydan verilmemesi rica olunur.
(Bkz. No. 55)
39 27 Kasm Babakan Hseyin Rauf beyden smet Paa ya tel. No. 34........ 136
1. Erm eni heyetinin syledikleri ok ardr.
2. K araaa gibi konularda karar vermeden nce

H km ete bilgi vermeniz uygun grld.
40 27 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 31,32. ....................... 136
26 K asm daki zel grmelerim:
Berreree Franszlarn tutum larndan yakndm.

C urzon ile Irak konusunu konutum .M usulu iste
dim. Reddetti. Tarttk. Bu isi zel olarak aram z
da grelim dedi. eitli konulara deindik.
Am erikan delegesiyle, kapitlasyonlar, T rkiyede
ki Am erikan kurum larn tarttk. Polonya C u m
hurbakan Yaveri bana geldi.
41 27/28 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya tel. No.
20, 21, 22. .................................................... 138
Yunanllar, plebisiti reddettirip Bat T rak vav_ele

geirmeyi amalyorlar. teki devletler de blgede
T rkiyeyi yalnzla itmee alyorlar. Plebisit red
dedilirse M isak- M illinin ilgili m addesi dm olur
ve biz m azlum slam milletleri karsnda g durum
da kalrz. M ttefklers tanbul iiyle de sizi uratn- \
yorlarÎsiniz zaten ykl. stanbul isiyle burada biz il-_
gileniriz^ j
42 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 2 3 ........ 139
Y u n an llarn stanbulda m ttefiklerce korunm alar

kabul edildi.
No. T arih Kim den kime yazld ve z Sayfa
43 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 2 4 ........ 1 39
M ougin, stanbulun durum undan m em nun ol

duklarn bildirdi. (Bkz. No. 21, 27, 77)
44 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 25. ......... 140
T rk iyedeki Am erikan okullarnn durum lar ve

nizam nam em iz Am erikalya anlatld. (Bkz. No.
112)
45 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 26. ......... 140
R om anya ve Bulgaristana birer temsilci gnder

m em iz iin giriimde bulunm anz rica ederim.
46 28 Kasm Babakan H. Rauf B eyden ismet Paa ya tel. No. 3 1 .......... H1
M srllar Zoglul Paay konferansa gnderm ek is

tiyorlar.
47 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel.No. 32. ......... 14 1
Y un an istandaki T rkler ve tutsaklar iin giriimde

bulunm anz rica ederim.
48 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paa y

a tel. No. 3 4 ......... 142
Aldnz telgraflar bildirm enizi rica ederim.
49 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden i smet Paaya tel. No. 35,

36, 3 7 . .......................................................................... 14.2
Trkiye-R usya ilikileri konusunda bilgi: Rus T i

caret temsilcilikleri, Ticaret anlamas, Ruslarn
kardklar baz zorluklar. A ralof ile grme, yanl
anlamalar, Halk tirakivun Frkas yelerinin tu
tuklanmas, Ruslarn tepkisi. ierine gereken
aklam alarda bulunmanz rica ederim.
50 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 3 8 ........ 143
T rkiyedeki Ermenileri Ermenistandaki Trklerle

dei-toku etmek ve T rk ortodokslarn lkede
brakm ak dncesindeyiz. (Bkz. No. 23, 73, 86,
9 . 93)
51 28 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 39 ........ 144
Hintli Dr. Hekim ne zaman A nkaraya gelecek?

N o. T arih K im den kim e yazld ve z Sayfa
52 28 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 34, 35. ........................ 144
M aliye kom isyonu topland. T a m ekonom ik ba

m szlk ve Y un an istandan tamirat istedik. Ra-
kovski, konferansa tam katlm ak istedi. Ingiliz
Tyrrell ile grtm . M u su lu geri verm em ek ka
rarndalar. M illetler Cem iyetine girm em izden sz
etti.
Belika delegesiyle grtm. Bulgarlar, Egeye

k bu haliyle reddedeceklerini sylediler. Bize
birka gm en kyn geri vermek istediler.
53 28 Kasm smet Pasa dan Babakanla tel. No. 36,37 .................... ^6
M aliye kom isyonunda grlerim izi akladk. Y u

nanllarn tam irat dem eleri iin direndik. M tte-
fiklerin igal masraf isteklerini geri evirdik. ,
alt-kom isyona yolland.
54 29 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smeLPaa ya tel. No. 4 0 ......... 148
35 sayl telim izin tekrarn rica ederim . (Bkz. No.

52)
55 29 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 41 ......... 148
lgi: No. 38.
A r i a k a le n in plHfn karlm am as iin nerge veril

di.
56 29 Kasm Babakan ve Dileri Bakan Vekili Hseyin Rauf Bey

den ismet Paaya, Paris ve Roma Mmessilliklerine tel.
No. 42 ....................................................................................... 148
Boleviklerin Besarabyaya ynak yaptklar haber

alnd.
smet Paadan Babakanla tel. No. 38, 39, 40. .............. '49
1. Birinci komisyon. M idilli. Sakz, Sisam. Nikarva
adalarnn askerden arndrlmasn kabul etti. te
ki Ege adalar yeniden grlecek. Alt-kom isyon-
larda gm rkler, dem iryollar grld.
Kim den kim e yazld ve z
2. Am erikallar akkap politikasn istiyorlar ve

bizim le m zakereye girecekler. Garroni, bir proje
getirdi, kendilerine bireyler verelim, O nikiada
grlm esin istiyor.
3. Rakovski, btn konferansa katlmalar iin giri-

im yapm adm dan yaknd. K onu tu k, Ruslar,
yanlz Boazlar konusunda katlm aa razolmular-
d. o k glk karacaklar.
58 30 Kasm Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 43 ....... 151
36 sayl telgrafnzn tekrarn rica ederim. (Bkz.

No. 53)
59 30 Kasm smet Paa dan Babakanla tel. No. 41,42 ......................................151
Alt-kom isyonlarda gm rkler, O sm anl borlarnn

paylalmas, deniz tamacl grld; kabotaj
hakkmz kabul edildi.
ransa ardlar.
Rza N u r ngiliz mstearyla M usul iini grt.

Fransz ba delegesi ziyaretim e geldi. M u su lu isti
yoruz, Fransann tutum u nedir? dedim . Aka
grlrse ngilizleri destekleyeceklerm i. Ekono
m ik Bam szlm z kabul etm iyorlar diye yakna
lm, yayn yapalm .
60 1 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 43

mkerrer ..................................................................... 153
39 num aral telinizin tekrarn rica ederim. (Bkz.

No. 57)
61 1 A ralk smet Pasa dan Babakanla 4eL No. 43 ............................ 153 ^
T rk ve Y un an esirlerinin miktar nedir? (Bkz.

No. 65, 69, 71, 89, 100, 109)
62 1 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 44 ......................... 153
Alm anlarn M usul petrolleri iin im tiyaz elde edip

etmedikleri ve A nad olu da mttefiklere verilen im
tiyazlar konusunda tezelden bilgi verilmesi (Bkz.
No. 87)
Aralk smet Paa dan Babakanla tel. ok ivedi. No. 45 ........
G m enler konusunda hem en bilgi verilmesi (Bkz.

N o. 66)
2 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 44 ......
Edrem itteki talyanlarn stanbula gitm elerine

izin verildi. (lgi: No. 2i).
2 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Pasava tel. No. 45,

46,47. .........................................................................
lgi: No. 61
Y un an istan daki T rk esirlerinin says Y u n an K-

zlhana gre "5404. A yrca 8519 kii zorla
gtrlm . D ier listeleri de eklemeli. T rk iyede
16872 Y u n an esiri var. D aha keskin rakam lar sa
lanm aya allyor. (Bkz. N o. 69)
2 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 49 .......
lgi: No. 63
T ra k ya dan geden Rum larn miktar aratrlyor.

Bat A n ad olu ya daha 60.000 hane gm en yerle
tirilebilir. lkem iz 200.000 hane gm en alabilir.
2 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 46, 4 7 . ...................
1. Birinci Kom isyonda Sava tutuklular ve ahali

m badelesi grld. n ce tutsaklarn, sonra
ahalinin deitirilmesini savundum . M aliye Sorun
lar altkom isyonunda gm rk tarifeleri grld.
2. zel grm eler az oldu. ngilizler. M u su lu

terketm eyeceklerini sylyorlar. ierin geldi.
M ttefiklerle her alanda anlam azlk var. Ruslar
da konferansn kesilmesine yatkn.
smet Paa dan Babakanla tel. No. 48, 49, 50. ............
2 Aralk raporu:
1. Kapitlasyonlar K om isyonu (2. Kom isyon) top

land. alt-komisyon kurdu. G arroni, kapitlas
yonlar yerine bir baka sistem nerdi. Ben ka
pitlasyonlarn toptan kaldrlmasn istedim. Fran-
sz, Japon ve Am erikan delegeleri de konutular.

U zu n tartma oldu. Ayrntl raporum uz okundu.
2. G m r k alt-kom isyonuna kar projemizi ver

dik. Borlarn 1914e kadar bllm esini istiyor
lar, biz 1918e kadar diyoruz. Bir baka kom isyon
da kiilerin zararlarn tazm in ii konuuldu. A ra
m zda esasl ayrlklar var. D ier bir alt-komisyon-
da tutsak ve ahali deitokuu grld.N fus
dei-tokuunun birinci kom isyonda grlmesi
kabul edildi. Garroni, kendilerine ne vereceimizi
sorduruyor.
3. Ruslara ziyafet verdim. ierin, Boazlar iinde

birlikte hareket edelim diyor. Boazlarn Sava ge-
milerine kapanmasn istiyorlar. Rus ve Ingiliz
grleri badam ayacak ve konferans kesilecek.
Ruslar bizim de konferanstan ayrlm am z isteye
cekler.
69 3 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 48 ........ 160
lgi: No. 61, 65.
T rk iy edeki Y un an tutsaklarnn tam says

17108dir.
70 3 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 53 .........................................161
Ruslarla Boazlar iini grtk. likilerimizi

srdreceiz. Afgan Elisi halifelik konusuna de
indi. M ttefikler. Ruslarla ilikilerimizi merak
ediyorlar. ngilizleri M u su lu geri verm ee davet
edeceim . M ali grm elerde en ok kayrlan lke
deyim i geiyor.
71 3/4 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 52 .......................................... 162
Tutsaklarn doru ve kesin saysnn bildirilm esini

dilerim. (Bkz. No. 89)
72 4 Aralk ismet Paadan Babakanla tel. No. 51. ok ivedi .................................. 162
Tutsaklar arasnda gsterilen yz ksr sivil Y u

nan vatanda mdr? (Bkz. No. 76)
73 4 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 57 ...... 162
Y erli Erm enilerin Erm enistan daki Trklerle

m badele edilmesi dncesindeyiz. (Bkz. No. 23,
50, 86, 90, 93)
74 4 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel.No. 52 .......... 163
A n ad olu ya ilk rpda 200.000 gm en verlestirile-

bilir. lerde daha pek ok gm en alnabilir.
75 4 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel.No. 53 .......... '^3

im diye kadar alnan telgraflar bildirm enizi rica
ederim. (Bkz. No. 98)
76 4 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel.No. 54 ......... 164
lgi: No. 72
Anlan tutsaklar, Y un an vapurlarnda tutsak edil

miler. Y erli R um tutsaklar 10117. Ayrca iki sivil
tutsak taDuru var.
77 4 Aralk ismet Paadan Babakanla tel. No. 54 ........................... >64
stanbulda mttefik generallerle Refet Paa arasn

daki m zakereler konusunda bir m uhtra aldm.
Bilgi verilmesini dilerim. (Bkz. No. 21, 24, 27, 33,
43)-
78 4 Aralk ismet Paadan Genelkurmay Bakanlna tel. No. 55 ...... 165
M ontagna, Sivrihisaryan adl iki tutsan salveril

mesini rica ediyor.
79 4/5 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 55 ......... 165
G eneraller ile Refet Paa arasnda kararlatrlan

noktalar. stanbulda asayiin salanm asnda yetki
blm yaplm . (Bkz. No. 77)
80 5 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 60 ......... 166
Y u n an tutsaklarn yeniden aratryoruz.
81 5 Aralk Mustafa Kemal Paadan smet Paaya tel. No. 77 ........... 166
eyh Snsi L ib ya nn bam szl iin Afrikaya

gem ek istiyor. talyanlar da kendisiyle grm ek
arzusundalarm . N e yolda davranmas daha uy
gun olur. (Bkz. No. 211 ve 324)
No. T arih K im den kim e yazld ve z Sayfa
82 5 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 56, 57, 58 ........... 167
4 Aralk Raporu:
1. Birinci K om isyon Boazlar sornm m grm e

e balad. Genel bir konum a yaptk. Ayrntya
girm edik. Ruslar, Boazlarn sava gem ilerine ka
patlmasn istediler; R om enler ise almasn sa
vundular. Bulgarlar yalnz ticaret gem ilerine al
masn istediler. C urzon, ierine cevap verdi ve
Trkleri de mi temsil ettiini sordu. Biz, nce
btn grleri dinleyip incelem ek istediimizi
akladk. Bizi yalnz brakm ak istiyorlar. M ttefik
lerle R uslar arasnda asl sorun, boazlarn sava
gem ilerine ak veya kapal olmasdr.
2. Alt-kom isyonlar: Tutsak deistokuu kararlat

rld. Ahali deitokuuna stanbul Rum larn da
katm ak istiyorlar. En etin nokta bu. H ukuken
T rk uyruklu yabanc irketler iin de tazm inat is
tediler. Reddettik. askda, G m r k iinde
grler birbirinden uzak.
3. Srp Dileri Bakanyla grtm. M m essillik

ler iini halledecek, nce bizim m messilimizi bek
liyor. O n u en ok ilgilendiren Bat T ra k ya da ple
bisit sorunu. ierinle de grtm . ngilizlerle
ikinci derecede grm eler oldu. Y arn tekrar
greceiz ve M u su lu kesin olarak isteyeceiz.
83 5 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel. No. 60 ................................. 171
Fransz delegasyonu K u zey Suriye dem iryolu

grevlileri ve Franszokullar konusunda aracl
m z istedi. (Bkz. No. 91, 106, 115)
84 6 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaye tel. No. 61 ......... 171
smail Canbolat Bey Belgrad M m essiliine atan

d. A grem an alnmasn rica ederim. (Bkz. No. 12,
22, 136)
85 6 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 62, 63.
5 Aralk raporu:
Alt-kom isyonda m badele ii grld. stanbul

R um lar m badele d braklm ak isteniyor. Papa,
Erm enilere deinen bir bildiri yaynlad. Kar bil
diri yaynladk. Fransz delegesiyle grtm ; m ali
ye ve ekonom i ilerinde ok ar. A m erikan dele
gesiyle grtm ; aznlklara deindik. R za N u r
C u rzo n a gitti. M u su lu istedi. Y arn Boazlar so
runu grlecek. (Bkz. No. 94)
86 6 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel. No. 64 ........................ 172

lgi: No. 73
Y erli Erm enileri Erm enistandaki Trklerle m ba

dele iini grebileceim bir m uhatap yoktur.
Y aln z R um larn m b ad eW indpn haka yaplacak
ey grem iyorum . Cevap bekliyorum . (Bkz. No.
23 >5> 73 - 9. 93 )
87 6/7 Aralk Babakan Hseyin Rauf Beyden ismet Paaya tel. No.
6 2 ,6 3 ,6 4 . ..................................................................... 172
lgi: No. 62
A lm anlara M usul vilayetinde petrol imtiyaz veril

memitir. A n ad olu nun eitli yerlerinde baz m a
den imtiyazlar verilmitir.
88 6/7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 6 5 ....... r73
Borlarn bltrlm esinde yalnz gelir zerinde
d urm ak yetm ez. G m r k iinde tartma kabul
edem eyiz. (Bkz. No. 99)
896/7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 66,
67, 68, 69 ....................................................................
lgi: No. 71
Sava tutsaklar hakknda ayrntl bilgiler: Y u n an

llarn verdii rakamlarla dier rakam lar birbirini
tutm uyor. Y unanistanda asker ve sivil 15.000 tut
samz var sanlyor. T rkiyede 14.000 Y un an ve
o.ooo R um tutsak var. (Bkz. No. 100)
No. Tarih Kim den kime yazld ve z Sayfa
90 7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 70 ......... 174
lgi: No. 86
Ermenilerin m badelesi ii hkm et kararyd. Y e

niden grlecek. (Bkz. No. 93)
91 7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 71 ......... 1 75
lgi: No. 83
K u zey Suriye dem iryolundaki Franszlar iten ka

rlm deil. Fransz okullar konusunda M ougin
ile A nkarada anlam aya vardk. Fransa kapitlas
yonlarda d irenm eyecekm i. (Bkz. No. 106)
92 7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 72 .......... 1 75
Am erika, ngiltere, spanya, svire, H ollanda, D a

nim arka ve sveteki Eliliklerim izin, geici yneti
mi konusunda dnceniz nedir?
93 7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 73 .......... 176
lgi: No. 90
Ermenilerin m badelesi konusundaki teklifiniz uy

gundur.
94 7 Aralk a tel. No.74 ..........

Babakan H. Rauf Beyden smet Paa y 176
lgi: No. 85
stanbul Rum lar m badele d braklabilir.
95 7 Aralk Babakan H. a tel. No.75 ..........

Rauf beyden smet Paa y 176
lgi: No. 83
Fransz okullar konusundaki grm z daha

nce bildirilmiti. (Bkz. No. 37)
96 7 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No.76 .......... 177
lgi: No. 87
M adenler konusunda ek bilgi.

N o. T arih K im den kime yazld ve z Sayfa
97 7 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 65, 66, 67 ............... 1 77
6 Aralk raporu:
1. Birinci Kom isyon Boazfar iin topland. C u r

zon Rus nerisini reddetti ve kendi projesini verdi.
Ben daha sonra cevap vereceim. ierin C u rzo n a
cevap verdi. M ttefik projesinin z u: Karade-
nizden saldraya kar stanbulun savunmas var.
Y aban c igal askerleri kalm ayacak. Uluslararas
bir komisyon Boazlardan geii dzenleyecek.
2. Grm elerim :
R om anya Dileri Bakanyla grtm. ngiliz

M stearn yanm a ardm. Bar ve M usul iini
konutum. Ruslarla konuacam . Bar yapm ak
niyetinde olduum uzu ve Boazlar sorun yapm a
yacam z anlatacam.
lgi: No. 75
12 telgrafnz gelm edi. tekiler alnd.
99 8 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 78 ........ 180
Borlarn T rk parasyla denm esi en nem li ko

nudur. (Bkz. No. 88)
lgi: No. 89
Y un an istandaki T rk tutsaklar hakknda ek bilgi.

(Bkz. No. 109)
101 8 A ralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 79. . 181
Mkerrer.
66 sayl telgrafnzn tekrarn rica. (Bkz. No. 97)
102 8 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 80 ....... *8
59 sayl telgrafnz gelmedi.
103 8 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 70, 71 .................... 182
Alt-kom isyonlarda, m badele, gm rkler, ka

pitlasyonlar grld. zel olarak bir svire
heyeti, Barrere ve Ruslar ile grtm . Ruslar, ba
r yapm ak zorunda olduum uzu kabul ediyorlar.
M isyonerler, okullar ve kurum lan sordular. ngiliz
M stearna istediimiz M usul snrn gsterdim.
Sorun kald. (Bkz. No. 44 ve 112)
104 8 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 69 ................... 183
A ydn ve Badad demiryollar konusunda ikayet

ler oldu. (Bkz. No. 114, 139)
105 8 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 72,73,74 ................... 184
8 Aralk raporu:
Sabah Boazlar kom isyonu topland.

G rm z syledik, Curzon, silahszlandrm ay
kabul ediimiz zerine nefes ald . A kam cevap ve
recek. ierin, inceledikten sonra cevap verecek.
kisi de konum am srprizle karladlar.
(2^)Konferanstan sonra feza N u r Ruslara gitti.

M kem m el kavga etti, le d e n sonra yine toplant
oldu. ierin, M ttefiklerin K aradenize donanm a
geirm e dncelerini reddetti.
( ^ S a v a t a Boazlar savunabileceiz. Barta K ara

denizdeki en gl donanm a kadar sava gemisi
geebilecek.
G aron iye gre, stanbul Rum larn karm ak ola

naksz. talyanlarla ekonom ik ibirlii yapm ak ge
rek. Patriin karlmas miti var.
106 9 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 81 ........ 187
lgi: No. 83,91
A dana-H am a dem iryolundaki Franszlarn uzakla-

tnlm alar iin emir verilmemitir. (Bkz. No. 115,
37)
107 10 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 82,83....... 188
A ralof nota verdi. Sava gem ilerinin Boazlardan

geiin R u syann kabul edem eyeceini bildiriyor.
T u rkyen n savaa devam etmesini mi istiyorsunuz
diye sordum . Birlikte direnelim diyor.
ngilizler, eyh M ah m u d u Krdistan hkm eti

bakan ilan ettiler. eyh M ah m u d ise T rk iyeye
sadk olduunu bildiriyor.
109 10 A ralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 85 ......... 189
lgi: No. 100
Y un an istan da toplam q .8^7 sivil tutsam z var.

(Bkz. No. 61, 65, 69, 71, 89)
no 10 A ralk ismet Pasa dan Babakanla tel. No. 76,77,78 ................ go
oazlarda ngrlen askerden arndrlm

j c ve yabanc gemilerin geileri ile ilgili iki
projeyi generallerle birlikte inceledim. Semadirek,
Lim ni, Bozcaada, mroz adalar da askerden arn
drlacak. M arm arann durum u ve G elibolu garni
zonu konularnda anlama olmad.
jT) K aradenize gem i geirmek, barta ve savata

farkl oluyor; ayn ca T rkiyenin barta ve savata
olmasna gre deiiyor. Ruslar, K aradenize ya
banc sava gemilerinin giriini daha da kstlamak
istiyorlar. Bu konularda kararnz bilmek isterim.
3. Alt-Kom isyonda Yabanclarn hukuki durum lar

grld.
4. M ali komisyon grmeleri zor gidiyor.
5. N oradunghian efendi Ermeni yurdu istedi. Na-,

sihat ettik.
in 10/11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 86,
87, 88. ..................................................................................... 192
Rus notasnn evirisini sunuyorum :
Boazlarla ilgili Rus gr vurgulanyor:
Boazlar, btn yabanc sava gem ilerine kapal

olmal. L ozan daki T rk heyeti ise bu grten ay
rlm ak eilim inde. Rus hkm eti bu noktaya T rk
hkm etinin dikkatini ekm eyi grev bilir. Bunu;
1921 Trk-R us anlam asnn inenmesi sayyor.
L ozan da T rk ve Rus heyetleri birlikte hareket et
selerdi daha iyi sonu alnrd.
112 10/11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 89 ........ 194
lgi: No. 44
A m erikan okullar, belli artlarla T rk iy e de kala

bilirler. (Bkz. No. 103)
113 10/11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 9 0 ......... 194
lgi: No. 105
Trabzon liman iin talyan nerisini incelem eye

hazrz.
114 10/11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 91 ........ 195
lgi: No. 104
Aydn dem iryolundan yabanclarn alnd konu

sunda bilgim iz yok. Aratrlyor. (Bkz. No. 139)
Dem iryollarnda yazm alarn T rke yaplm as es

ki yasa gereidir. (Bkz. No. 106, 137, 166)
116 11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 93 ........ g 6
73 sayl telinizin tekrarlanmasn rica ederim.
(Bkz. No. 105)
117 11 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 94 .......... 196
ngilizler, Boazlarn ak tutulmasn isterken, Y a

vuzun 1914te Boazlardan geip stanbulda fazla
kalm asn da gereke gsteriyorlar. O ysa o zam an
bundan m em nun kalmlard.
K arad enizin askerden arndrlm as bizim yararm

za olur.
1 18 11 A ralk smet Paamdan Babakanla tel. No. 79, 80, 81 ............... 197
10 Aralk raporu: Pazar tatili dolaysyla zel
grm eler yaptm :
1. C u rzon, N oel srasnda konferansa iki- hafta

ara vermeyi dnyor. Ben, aralksz alp an
lam ay im zalam ak daha uygun olur, dedim . R e
adiye ve Sultan O sm an gem ilerim izi C u rzo n dan
istedim. Sonra kendisiyle M usul iini tarttm,
T eh d itlerde b u lu n d u .
2. ierin yanm a geldi. Bar ve Boazlar sorunu

nu konutuk.
3. Savata donanm ann Boazlardan geii konu

sunda H km etin gr nedir?
4. Ceneverede Yahudilerin bir ziyafetine gittim.
5. Temps gazetesi Franszlara kranlarm z yaz

yor. Nedir? (Bkz. N o. 124)
11 A ralk smet Paa dan Bakumandanla tel. No. 82 .................... 201

119
Sunisi nin seyahatini talyanlar da istiyorlar m?
120 11 Aralk smet Paa dan Mustafa Kemal Paa ya tel. No. 83 .............. 201
Salnz nasldr?
nem li sorunlara dayanp kaldk. Belki hepsi top

tan zlr. A ncak Boazlardan donanm a geir
meyi stanbul iin tehlike olarak kabul etm iyorlar
Nasl hareket edeceim? Boazlardan donanm a
geirm e ii konferans kesme nedeni olmamal,
d ncesindeyim . M usul ii ardr. (Bkz. No. 123)
11 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 84 .............................
Vergilerini dem ekte gecikmi yabanc irketlere

y m hlet tannmas isteniyor. (Bkz. No. 163)
79 sayl telinizin tekrarn rica ederim. (Bkz. No.

118)
123 12 Aralk Mustafa Kemal Paa dan smet Paa ya tel. No. 10 8 .......... 203
lgi: No. 120
Salm yerinde. M zakereleri parlak yrtyor

d u nuz. Btn raporlarnz okuyorum . n ce ka
pitlasyonlar ii belli olsun. Son bir tablo rica ede
rim. Nerede d urm ak gerekeceini siz kestirebilirsi-
niz.
124 12 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 100 ....... 204
lgi: No. 118.
Fransz basnna teekkr ettim. Fransann tam

bam szlm z tanyaca um udunu dile getir
dim. O ku llar konusunda yakndm .

11 Aralk raporu.
Y aln z alt-kom isyonlar alt. Boazlarda askerden

arndrlm blge projesi incelendi.
126 12/13 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet_Paaya tel. No. 96,
97, 98, 99. ................................................................................. 205
lgi: No. 118
1 Y o z u la r dolaysiyle Konferansa ara veremeyiz.
2. Boazlarla ilgili teklifler yeterli deil.
3. Boazlar, kapitlasyonlar, Borlar, T am irat ile

rinde son durum ve grleriniz nedir?
4. Boazlardan donanm a geirm e konusunda

grm z bildiriyoruz.
Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 10 1........ 207
Aralof, Rus uzm anlarnn Boazlar komisyonuna-

kabul edilm ediinden yakm yor.
128 13 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 102 ...... 207
Aralof, K arad enize yabanc donanm a geiini ka

bulêttiim izi ilen srp yaknd. H enz kabul et
tik diyem eyiz diye aklam a yaptm . R ahatlad
Aralof, basnda kan dem ecinizin yalanlanm asn

istiyor.
130 13 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 10 4...... 208
lgi: No. 118
ierin, benim Irak konusunda A r a lo fa syledik

lerimi arptm. A ra lo f u uyardm .
131 13 A ralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 105 ........ 209
Yunanllarn Bat T rak yada ynak yapm alar
zerine F uat Bey mfrezeleri 21 K asm da skee
yresinde snrl bir harekt yapm lar. O la y basn
da kastl olarak bytlm tr.
Y unanistan konusunda baz duyum lar bilginize

sunuyorum .
133 13 Aralk Babakan H. RaufBeyden smet Paaya tel. No. 10 7.210
Boazlar blgesinde ngilizlerin tutum laryla ilgili

baz bilgileri sunuyorum .
134 13 Aralk ismet Pasadan Babakanla tel. No. 86, 8 7 ,8 8 .................. 210
12 A ralk raporu:
1. Aznlklar K om isyonu topland. C u rzon grle

rini aklad. Ermeni Y u r d u ndan szetti. Sonra
Am erikal uzun bir konum a yapt. B unun zerine
ben de uzun bir konum a yaptm . Rum larn
m badele edilm esi, geri kalan aznlklarn T rk
yasalarnn koruyuculula yetinm eleri gerektiini
belirttim. (Bkz. No. 140, 143)
(2) M aliye A lt-K om isyonunda borlarn bllm e

si, tamirat, gm rk ileri grld.
r O i e r i n le grtm. Boazlardan geecek gem i

lerden yalnz T rkler sorum lu olsun diyor. (Bkz.
No. 162)
135 13 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel. No. 89 ........................ 213
Am iral Bristol R um gm enleri konusunda ricada

bulundu. Am erikan okullar konusunda ikayette
bulundu. nem le dikkate alnmasn rica ederim.
(Bkz. No. 138, 142)
C anpolat Beyin Belgrad M m essilliine atanmas

konusunda grnz nedir? (Bkz. No. 12, 22, 84)
137 14 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 110 ..... 2I4
lgi: No. 106, 115
A dana dem iryolundaki yabanclarn iten karl

mas iin em ir verilmemitir. (Bkz. No. 166)
138 14 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 1 1 ........ 2I4
lgi: No. 135
K aradenizdeki Rum lar almalar iin Y unan gemi-

lerine izin verildi. R um elide ve A dalardaki T rk
gm enlere de kolaylk salanmas iin giriimde
bulunm anz rica ederim. (Bkz. No. 142)
139 14 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 1 4 ...... 215
Aydn dem iryolu yazmalarnn tarafmzdan

grlerek yaplmas kabul edildi. (Bkz. No. 104,
114)
smet Paadan Babakanla tel. No. 90 ............................ 215
13 Aralk raporu:
1. Aznlklar komisyonu topland. Cevap verdik.

C urzon saldrgan konutu, iddetli bir propaganda
ve tehdit yapt. D basnda da Ermeni propagan
das yaplyor. Yarn yine cevap vereceiz. Durum
gergin.
2. Alt-kom isyonlar alt.
3. A m erikallar yine bana geldiler. Erm eni Y u rd u

nu kesinlikle reddettim.
4. u arron 11e imtiyazlar ve aznlklar konutum .
141 14 Aralk smet Paa dan Babakanla tel No. 101 ............................ 2 I7
M ezhepler konusunda bir uzm ann tezelden L o
zan a gnderilm esini rica ederim . (Bkz. No. 150)
142 14/15 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa va tel.No. 112,
113. ............................................................................................. 217
lgi: No. 135, 138
1. Hristiyan aznlklarn seyahatlerine yine izin ve

rildi. Bu konuda Avrupa m dahalelerini kabul
edem eyiz.
2. Y aban c okullarla ilgili artlarmz daha nce

bildirm itim . N izam nam eye uyan yabanc okullar
alm alarn srdryorlar. (Bkz. No. 37, 44, 112)
143 15 Aralk ismet Paadan Babakanla tel. No. 95, 96,97, 98,
98/2, 99, 99/2. ......................................................................... 218
lgi: No. 134, 140
14 A ralk raporu:
1. Aznlklar propagandasnn nzik bir gnn

geirdik. C u rzo n a cevap verdik. zetle: a) Bar
tan sonra M illetler Cem iyetine gireceim izi,
b)Aznlklar konusunda bakalannkine benzer and-
lam alar kabul edeceim izi ve c) Genel af iln
edeceim izi akladk. En zor nokta gm elerin
dnmeleri sorunudur. A znlklar iinin alevlendiril-
mesi, M usul konusundaki isteklerim ize bir karlk
saylabilir. C id den kstah bir tutum lar var.
2. M aliye ve G m r k K om isyonlar toplanam yor.

M ali sorunlar ar durum dadr. Borlar ve
G m r kler konularnda tartm alar sryor. T e k
lifleri pek saldrgan ve kstahadr.
3. A dli ler alt-komisyonu alm alarna balad.

Atlyem izin yetersiz olduunu ileri srdler, id d i
alarn rttk.
4. M bad ele alt-komisyonu Patrikhanenin karl

masn tartt.
5. Boazlar ii uzm anlarca grld.
6. Bom pard ve Barrere ile ayr ayr grtm. Jjo-

azlar isini abucak zp Ruslar uzaklatrmak
istiyorlar.
7. Ruslarla da grtm. Bartan sonra da Rusya

ile ortak bir savunm a politikas izleyeceim ize ikna
olmulardr.
8. rann M illetler Cem iyeti delegesi bu tekilata

girm em izi salk veriyor.
9. C u rzo n dan zel bir m ektup aldm. M u su lu

geri vermeyeceklerini bildiriyor. (Bkz. No. 158,
161, 169)
144 15 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 100 ............................ 224
Am erikallarn istei zerine, aznlklarla ilgili bir

bildiri yaynlam ay dnyoruz. (Bkz. No. 160)
145 15 Aralk smet Paa 'dan B abakanla tel. No. 102 ............................ 225
Baka delegelerin yetki belgeleri Devlet Bakanlar

tarafndan, bizim kiler ise Bakanlar K urulu Bakan
tarafndan imzalanmtr. Aklayc bir m ektup ya
zacam . (Bkz. No. 156)
146 15 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 58 ........................... 225
D aha geni kapsam l yeni birer yetki belgesi hazr-

lanp gnderilmesini arz ederim.
147 15 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 103 ........................... 226
Bom pard, A d an adaki Fransz pam uk fabrikas ko

nusunda giriim de bulundu.
148 15/16 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet paaya tel. No. 116 ...... 226
telgrafnz gelmedi gnderilmesini ve 87 ve 90

sayl telgraflarn tekrarn rica ederim.
149 16 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 117........ 227
Be telgrafnz gelmedi.
150 16 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 118 ........ 227
lgi: No. 141
M ezhepler eski m dr Baha Bey danm an ola

rak gnderiliyor.
Anlan iki Erm eninin adlar nedir?
152 16 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa va tel. No. 120 ....... 228
A nlan M acar Subayn A n karaya gelmesi uygun

d ur.
153 16 Aralk smet Pasa dan Babakanla tel. No. 105, 106 .................... 228
16 Aralk raporu:
1. M b ad ele alt-kom isyonunda Patrikin karlm a

s konuuldu. Aznlklar iin ar isteklerde bu lun
dular. Konferans kapatabileceim i duyurdum .
2. R uslar bana geldiler. Erm eniler konusunda ken

dilerine tatm inkr aklam a yaptm . Franszlar ve
Rom enlerle ilikilerini konutuk.
3. Franszlar ziyafet verdiler. C u rzon. nm zdeki

haftann en kritik hafta olacan sylyor. Ben
aznlklarla ilgili m addelerden iddetle ikayet et
tim.
(J) Erm eniler faal. Vatandalar bir balo dzenledi

ler. Aleyhim izde iddetli propaganda var.
154 17 Aralk T B M M Bakan ve Bakomutan Gazi M. Kemal Pa-

a dan Lozanda JT rk Delegasyonu Bakamna yaz.
ok gizli No. 124 ......................................................... 230
ifrelerimizden biri ngilizlere gemi. Y en i bir if-
re anahtar iliikte sunulm utur.
155 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No.121 ....... 230
ngilizler, ii grnm altnda, stanbuldan a

nakkaleye ok sayda Ermeni ve R um gnll as
keri yolluyorlar. Bunlar orada saldrgan davranp
su iliyorlar. Bunlann T rk m ahkem elerince yar
glanm alar gerekiyor.
156 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No.122 ........ 231
lgi: No. 145
A nayasam za gre, bizim yetki belgelerim iz

H km et bakannca im zalanr, gerekirse M eclis
bakannca onaylanabilir.
157 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No.123 ....... 232
lgi: No. 143
Ermeni gm enlerin dnne izin veremeyiz.
lgi: No. 143
Genel af iiim izdir. Antlam aya bu konuda bir

m adde konulmas gereksizdir.
159 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No.125 ....... 232
lgi: No. 143
Y aban clar T rk yasalarna tabi olacaklar. M ahke

m elerim izde yabanc hakim ler olm ayacaktr.
lgi: No. 144
Aznlklarla ilgili bir bildiri yaynlanm asnn sakn

cas da yok deildir.
161 17 Aralk Babakan H. Rauf Bevden smet Paa ya tel. No.127 ........ 233
lgi: No. 143
T am ekonom ik bamszlk iin srar ediniz.

lgi: No. 134
Borlarn bltrlmesi, denm esi, tamirat ve

gm rk tarifeleri konularnda H km et gr
163 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 129 ..... 234
lgi: No. 121
Kurtarlan yerlerde vergiler zaten ertelenmitir.

Bunun dnda yabanclara yeni vergi kolaylklar
tannmas zel yasa konusu olabilir.
164 17 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 130,
131 ............................................................................... 235
L ozan a giden Filistin delegesi A b d lkad ir M uzaf
fer Efendiye politikam z aklanm tr. M isak- M il
li snrlarm z dnda kalan eski O sm anl m sl-
m anlannn kendi kaderlerini tayin etmelerini savu
nuyoruz. Y ah udiler, Trkiye-Suriye anlamas vs.
ile ilgili yanl haberleri yalanlyoruz. M slm anla
rn kaderleriyle esasen ilgilenm iyor deiliz.
165 17 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel. No. 10 4 ........................... 236
15 Aralk raporu:
1. Aznlklar alt-kom isyonunda ngiliz Ryan pek

saldrgan bir dille Ermeni yurdu istedi. Kesinlikle
red ediyoruz.
2. Boazlar arasnda sava harektna giriilmeye

cei yolundaki isteimize henz cevap bulam ad
lar.
3. R om en Dileri Bakanyla grtm . Boazlar

ak kalsn, K aradeniz R us gl olm asn diyor.
Srp-R om en-Yunan ittifaknn asl yokm u.
4. ngiliz M stearna uradm ve R yan dan ika

yet ettim. M usu l ile ilgili isteimi tekrarladm.
5. ngiliz bankerleri geldiler. T rkiye kredi ya da

i yaptrm ak ister mi diye sordular. Belli bir tekli
fimiz olacak m? (Bkz. No. 170^
Kim den kime yazld ve z
166 18 Aralk Babakan H. Rauf beyden smet Paaya tel. No. 132 ........ 23^
lgi: No. 137
A d an a dem iryolundaki Franszlar iten karlm

deildir.
167 18 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 133 ....... 238
A d an adaki Fransz okullar, yasalarm za uym ad

ve kapitler durum larn srdrm ekte inat ettikleri
iin kapatlmlardr. Am erikan okullar ise yasala
ra uyduklar iin ak kalmlardr. (Bkz. No. 224)
168 18 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 107, 108, 109 ......... 239
17 Aralk raporu:
1. T atil idi. Delegelerle zel olarak igal masraflar.

bllecek borlar, el koyduklar 5 milyon altn
lirann geri verilmesi konularn grtm . U zun
tartmalar oldu, igal m asraflarndan vazgeecek-
lerini sanyorum , am a igallerini hakl gstermek
ve galip devlet tavr taknmak iin imdilik direni
yorlar.
2. Am erikan delegesi ak kap politikasn tek

rarlad ve im tiyaz soruturdu.
3. ngiliz Dileri M stear geldi ve yarn gr

lecek bo azlar iini konutuk. Tstediim lde si-
yasal gvence vermiyorlar.
4. Ruslar, ileri nce alt-kom isyonda grelim di

ye srar ediyorlar. Projelerimizi kendilerine veriyo
ruz.
5. Franszlar. Ruslarn yannda kar teklifler yap

m ayalm istiyorlar. gal masraflarndan vayprpê-
ceklermi.
6. svirede T rk Dostlar D em ei kuruldu. Kt

propagandalarn younlat u srada bu deerli
bir giriimdir.
lgi: No. 143
D yunu U m um iye masraflar topladklar gelirin

yzde onunu gem ez. Borlarn bltrlm esiyle
ilgili grm zde srar etm ek gerek. Borlar,
Frank olarak denebilecektir.
lgi: No. 165
T rk iy ede yabanc m teahhitlere ok ihtiya var.

A m a tam irat bedelini salam ak gerek.
171 19 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ve Refet Paaya

tel. No. 136 ........................................................................... 246
Fransz irketi Balya m adenlerini iletmekten yan

iziyor. (Bkz. No. 235)
172 19 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 138 ..... 24^
stanbuldaki dini liderler Refet Paay ziyaret
ederek yeni ynetim e baar dilediler. Ermeniler,
yeni Patrik adaylar iinden hangisini uygun
grdm z soruyorlar. G rnz nedir? (Bkz.
No. 187)
Afganistan, T rkiye ile yaplacak bar antlam a
snda Afgan karlarnn da gzetilm esini istemi.
Kendilerine yaplan duyuruya ram en T rk yasa

larna uym ayan A d an adaki Fransz bankas ile pa
m uk irketinin kapatlmalar gerekmitir.
smet Paadan Babakanla tel. No. 110, 11, 112,

113. ............................................................................................ 248
18 A ralk raporu.
Boazlar kom isyonu topland. Kar projelerimizi

sunduk. M ttefikler sakin karladlar. ierin Bo
azlarn kapal kalm asn ngren bir proje sundu.
C u rzon Ruslarn haksz olduunu syledi, Fransz
delegesi Boazlarn ack olmasn savunan uzun
bir konum a yapt. T ekrar grm z anlattm.
M ttefikler toptan bana saldrdlar. G ergin bir ha
va iinde grm eler yarna kald. Zd grler
arasnda balbana ayr bir gr izlem ek gereki
yor. Boazlar kom isyonuna ok nem veriyorum.
Boazlarn saldrya uram ayaca konusunda siya
sal gvence istiyoruz.
19 Aralk ismet Paa 'dan Mustafa Kemal Paa ya mektup .............
Seni pek zledim . o k alyoruz. Raporum u sa

bah 04te bitirdim . H eyetim izde uyum ve dzen
var. C iddiyetle alyoruz. Seni ne vakit grece
im . Gzlerinden perim .
20 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 1 4 1 ......
A ralo f beni ziyaret etti. Sava gem ilerinin Boaz

lardan geilerine izin verip verm eyeceim izi anla
m aya alt. Gerekli cevab verdim. Fransa ile an
lam ay ok arzu ediyorlar. G rm em izden cok
m em nun kald.
20 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 14 2 .....
L ozan a kurye gnderildi.
20 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Pnnyn tf i No. 143 ....
Y avu z zrhlsnn donanm am zdan ayrlm am asn

salam anz zellikle rica ederim.
20 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 4 4 .....
M o u g in le grtm . Fransz delegasyonundan i

kayet etmitim. im di daha bizden yana davrana
caklarn, ngilizlerle aram zda hakem lik vapacak-
larn, gerekirse Franklin-Bouillonu L ozan a
gndereceklerini bildiriyor.
smet Paadan Babakanla tel. No. 114, 115, 1 1 6 ........
19 Aralk raporu:
Boazlar K om isyonu topland. M ttefikler Cice-

rinin projesini reddettiler. Bizim tekliflerimize de
red cevab verdiler. Y arn, Boazlarn serbestisiyle

ilgili layihay kabul edeceim ve asl uluslararas
Boazlar kom isyonunun grevlerini sorun yapaca
m. Konferansn kesilmesi ihtim ali vardr. ierin,
B oazlar anlam asn im za etm eyecek. R usya ve
Am erika, uluslararas kom isyon istemiyorlar.
182 20 A ralk smet Paadan Babakanla tel. No. 117 .......................... 255
tilaf delegeleri, stanbuldaki A non im irketlerin

tescil ettirilmeleri konusunda ortak nota verdiler.
(Bkz. N o. 196)
183 20 Aralk Dileri Bakan smet Pasadan Babakanla tel No.

118 256
kinci katip C em al H snnn Berne, N u m an R

fatn Parise atanm alarn rica ederim . (Bkz. No.
195)
184 21 A ralk Babakan H. Rauftan smet Paaya tel. No. 145 .............. 256
lgi: no. 158
T B M M nin kurulm as srasnda Hilafet ordusu ku

ranlarn genel aftan vararlanm alan sakncaldr.
A yrca genel a f karlkl olm aldr. ngilizlerin tu
tukladklar M evlana evket A li ve G andi gibi li
derler de genel aftan yararlanm aldrlar.
ngilizler, an akkaleye m ahpus gtren jan d ar

m am z tutuklam lar ve dvm lerdir. Jandarm a
mzn salverilmesi ve sulularn cezalandrlm a
iin girim de bulunuluyor.
186 21 A ralk smet Paadan Babakanla tel. No. 119, 120, 1 2 1 ............ 257
20 Aralk raporu:
1. Boazlar kom isyonu topland. G eile ilgili

M ttefik projesini kabul ettiimizi, am a uluslarara
s K om isyonun gzeti ve denetim ini asla kabul
edem eyeceim izi bildirdim . C u rzon, konum am
uzlam ac buldu. Asl nem li konularda anlam a-
ya varldn belirtti. R uslar sz alm adlar. Boaz

la r bunalm imdilik bitmitir. Uluslararas komis
yon yznden bunalm kabilir.
2. Btn delegelerle zel grm eler yaptk. ngiliz

m stesanna M usu l zerinde srar ettiimi syle
dim . Garroni im tiyaz istedi. K apitlasyonlara de
indi.
3. M aliye Alt-kom isyonunda ilerlem e olm uyor.

Aznlklar kom isyonunda ciddi tartm alar var.
187 21 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 124 .......................... 260
lgi: No. 171
H km etin Patrik seimine karmamas gr

yerindedir.
188 22 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 149 ..... 261
K u rye geldi.
189 22 Aralk smet Paa dan Babakanla ifre. Tel. No. 122, 123 .... 261
M aliye ve iktisat sorunlaryla ilgili ayrntl talimata

ihtiyacm z var. Bu am ala H aan Beyi A n karaya
gnderm ek, yerine geici olarak Ferid Beyi grev
lendirm ek istiyorum . (Bkz. No. 190, 191)
190 22 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 148. 262
Makina banda ifre
lgi: No. 189
Ferit Beyin geici olarak M ali ilerle grevlendiril

mesi uygundur. (Bkz. N o. 209, 219, 228)
191 22 Aralk smet Pasadan Babakanla tel. N o. 125. %ata mah

sustur. ........................................................................................ 262
lgi: No. 189
M aliye ilerimiz iyi deil. M aliyecilerim iz arasnda

gr birlii yok. H aan Bey talim at alm ak zere
Ankaraya gitm ek istedi. zin verilmesini rica ede-
rim.
N o. T a rih K im den kim e yazld ve z Sayfa
192 22 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 126, 127 .................. 263
21 A ralk raporu.
1. A lt kom isyonlar topland. Aznlklar K om isyo

nunda yalnz gayrim slm tabirini kabul ediyo
ruz. iddetli tartma oldu. Bakan Italyan oturu
m a ara verdi.
2. A d li iler b yk kom isyona yollanyor. B ir ilerle

m e olm ad.
3. Delegelerle Boazlar iini zel toplantda

grtk. B ozcaaday veriyorlar. m rozu vermi
yorlar.
193 22 Aralk Reit Safvet Beyden Dileri Bakanlna tel. No. 129.
Acele ............................................................................. 265
K u rye Cem alettin A n karaya vard m?
194 22 Aralk smet Paadan Gazi Mustafa Kemal Paaya tel. No.
135. %ata mahsus ................................................................... 266
Garroninin ziyafetinde bulunduk. Grnteki tat

llklar arasnda ok gergin vakit geiriyoruz. Sala-
rm aard, on ya ihtiyarladm. Bize kuvvet ver
anl G a zi. (Bkz. N o. 211)
195 23 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No.150 ......... 266
lgi: N o. 183
Cem al H sn Bey ancak geici olarak B erne ata

nabilir. U ygu n mu?
irketlere tescil iin ay daha m hlet verildi.

(Bkz. N o. 182)
197 23 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 152 .......... 267
Suriye snr Franszlarla .konuuldu m u? (Bkz. No.

205)
198 23 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 153 ......... 2^7
K uryenin getirdii Boazlarla ilgili belgeler Genel-
kurm aya ulatrld. (Bkz. N o. 186)
199 23 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 130, 131, 132,
133, 134 ...................................................................... 268
22 A ralk raporu:
1. Aznlklar alt-kom isyonunda olaanst zorluk

kardlar. A r tekliflerini reddettik.
2. stanbulda daha ar bir salk kom isyonu iste

diler.
3. zel olarak badelegeler Boazlar grtk.

m rozu Y un an llara vermek istediler. Reddettim .
Uluslararas Boazlar kom isyonunun grevleri ko
nusunda ar tartmalar oldu. K ontrol (murakabe)
zerinde srar ederlerse hem en konferans terkede-
ceim i bildirdim .
4. M ttefikler, bar iin, eskinin yanlz eklini de

itirip zn m uhafaza etm em ee alyorlar.
Y a bizi ykacaklar, eski usule m uaddel bir Sevres
yapacaklar, ya da biz onlar ykacaz, her medeni
ve m stakil millet gibi bir sulh yapacaz. K onfe
ransn kesilmesi beklenm elidir. (Bkz. No. 202)
200 23 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 1 3 6 ............................. 271
100 bin lira ek denek gerek. (Bkz. No. 210)
201 24 A rallk Babakan H. Rauf Bevden smet Paa ya tel. No. 154
ok acele .................................................................................. 271
Yenilenm ek zere yetki belgelerinin K u rye ile

gnderilmesi. (Bkz. No. 277)
202 24 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 1 5 5 ........ 271
lgi: No. 199
Konferansn kesilmesine kar ordu hazr durum

dadr.
203 24 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 5 6 ........ 272
Baz duyum lar: ngilizler, Trkleri elde etm ee a

lyorlarm, B oazlan terketm em ek dncesin
deymiler, sava stemiyorlarm.
LO ZAN TELGRAFLARI I
T a rih K im den kime yazld ve z
24 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 137 ......................
23 A ralk raporu.
1. A z nlklar alt-kom isyonunda biraz ilerlem e oldu.

Êrmenileri) dinlem ek istiyorlar. Reddediyoruz.
2. Barrere ve G arroni lkelerine gittiler, C urzon

kalyor.
3. ierin e, Boazlarla ilgili son tekliflerimizi an

lattm. Erm enlere R u syada toprak vadetmi-
ler. Buradaki Erm enilerin Sovyet Erm enistann ta-
nm adklanna dikkatini ektim . R uslar A rap politi
kas yapm ak istiyorlar.
4. H ayashi, kapitlasyonlarda Avrupallan tatmin

etm ekten szediyor.
5. C u rzo n un M usu l m uhtrasna cevap gnder-

dim.
24 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel. No. 139, 140 ...............
lgi: No. 197
Suriye snrlar iin hep frsat aryorum . A vru p aya

geliim de Franszlar Ankara Anlam as konusunda
grm bilm ek istiyorlard. M isak- M illi ve an
lam alar zerinde srar ettim . ngilizler, Suriye s
nrnn szkonusu edilm esini istiyorlar. O zam an
M ttefikler birlik halinde karmza kacaklar. Su-
riye snrn szkonusu etm ek, karm zdaki cephe-
yi~~Haha da glendirm ekten ve M u su lda aleyhj-
m ze sonu verm ekten baka bir ie yaram ayacak:
'tr.~B ii imdi a m a k b ize yarar verine, zarar ve
rir. (Bkz. 236)
24 Aralk smet Paadan Babakanla tel No. 141 ......................
N oel tatili. Fransz basnnda konferansn kesilm e

sine deinen yazlar var.
24 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. No. 156 ......................
K ayseride bir Sinod M eclisi kuruldu m u ve kilise

nin tannm as iin H km ete bavuruldu mu?
(Bkz. N o. 231)
208 25 A ralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 147

277
22 Aralk raporum uz alnd.
209 25 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 157 .... 277
Paris M m essili Ferid Beye: Lavedilen Eliliklerle

ilgili raporunuz inceleniyor. teki istekleriniz yap
lyor. (Bkz. N o. 330)
210 25 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 158.... 278
lgi: No. 200
100 bin liralk denek yasas, M eclisten geecek.

(Bkz. N o. 217)
211 26 Aralk Gazi M ustafa Kemal Paadan ismet Paa ya ifre tel.
No. 159 ................................................................................. 278
lgi: No. 194
1. Aldnz sonular takdir ve tebrik ederim.
2. eyh Snnisi konusunda cevap bekliyorum .
212 26 Aralk Gazi Mustafa Kemal Paa dan smet Paa ya tel. No. 160 278
M ektubuna duygulandm . Baarlarnz mutluluk-
la izliyorum . Salk durum um iyidir. H alifeyle ilgi-
li gerici giriimler beni rahatsz ediyor. O rd u iyi-
cTr: hazrdr. Hasretle gzlerinden perim ok
sevgili kardeim smet.
Basna duyurulan kararlan acil ack telgrafla bil-
dirm eniz uygun olur.
214 26 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 162 ....... 279
Bat T rak ya daki soydalanm z ldrlyor. G e

rekli giriim de bulunulm as.
215 26 Aralk smet Paa dan Babakanla tel. JVo. 142, 143, 144 .......... 280
25 Aralk raporu.
T atil gn. C h ild ile grtm . T eh d itkr bir dil

kulland. C e v a p la r n v e r d im C urzon bana m ek
tup yazd. Boazlarda kontrol olm azsa, siyasal
gvence olm azm . Ben salam aa alacam .
U zm an lar Uluslararas Boazlar K om isyonunun
grleri zerinde altlar. ierin geldi, Boazlar
iini konutuk. Franszlarla Ruslarn aralarm bu l
m a abalarm durdurdum .
216 26 Aralk smet Pasa dan Babakanla tel. No. 145,146 ................... 281
26 Aralk raporu.
M badele K om isyonunda Patrikin karlmasna

iddetle direndiler. Aznlklar alt-kom isyonunda
Ermenilerin de dinlenm ek istenmesini protesto et
tik ve delegelerim iz oturum a katlmadlar. Curzon,
olayn kapanm saylacan bildirdi. C urzon ile
Boazlar iini ve genellikle bar konusunu
grtm. T rk delegelerinin tutum u byle devam
ederse, yazl Bir proje vermekten baka are kal
m az diyor. O n ce prensiplerde anlaalm dedim.
Btn grlerinde harfivven direniyor. (Bkz. No.
221)
217 27 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 163 ..... 285
100 bin liralk ek denek M eclisten geti. (Bkz.

No. 200 ve 210)
218 27 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 16 4 .... 285
Bundan sonra Kstence kablosu kullanarak telgraf

gnderilmesi. (Bkz. No. 269, 287)
219 27 Aralk smet Paa 'dan Babakanla tel. No. 147 ........................ 285
Ferid Beye geici olarak yedek delege yetkisi veril

mesini arzederim . (Bkz. No. 228)
220 27 Aralk smetPaadan Babakanlp(l tel. No. 152,153 .............. 2^6
T rk iyedeki yabanclarn vergilendirilmesi,eitlik

ve karlkllk ilkesine gre kabul edildi.
221 28 Aralk BabakanJL Rauf Reyden smet Pasa va tel. No. 1 6 5 .... 2^7
lgi: No. 216
H km et, aznlklara hibir ayrcalk tanmyor.

Kim den kim e yazld ve z
222 28 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 166 ..... 287
Ingilizler Faysal ile yaptklar antlamay halka teh

ditle kabul ettirmee alyorlarm.
223 28 Aralk ismet Paa 'dan Babakanla tel. No. 149, 150, 151 ........ 287
27 Aralk raporu:
1. Y aln z A lt kom isyonlar alt.
2. M usu l konusunda ngiliz m ektuplar geldi. M u

sulu katiyyen terketmeyecekleri bildiriliyor. Basn
da da zeti yaynland. ~J
3. Y arn kapitlasyonlar grlecek, katiyyen

m it verm eyeceim .
4. G eneral Tovvnshend, M u su lu im dilik bir ke

nara brakm ay telkin ediyor. Bar konusunda ka
ramsarlk var. Kesin gnlerdeyiz. Kafalarn hi
deitirm iyorlar. Konferans her an kesilebilir. (Bkz.
No. 229)
224 29 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 167,
16 8 ............................................................................... 290
M o u gin geldi. Fransann konferansta aleyh im izde-

ki tutum undan ikayet ettim. U tand ve z ld .
Yasalarm za kar gelm eyeceklerse A d an ada kapa
tlan Fransz okullarn aabileceim i syledim.
(Bkz. N o. 167)
225 29 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 169 ..... 291
M ougin zel bir m ektup gnderdi. Lozan K onfe

ransna deiniyor.
ismet Pasa dan Babakanla tel. No. 154, 155 ............... 291
28 Aralk raporu:
Kapitlasyonlar grld. Kapitlasyonlarn top

tan kaldrlm asn istedim. K aldrlnca gvence ol
masn istediler. K apitlasyon ii kesin aam adadr.
Bu yzden konferansn kesilmesi olasl vardr.
lerde adliyem izin slah iin A vrupadan getirmeyi
dneceim iz drt-be danm an im diden a-
rlsn. G rnz nedir? (Bkz. No. 244)
29 Aralk ismet Paa dan Babakanla tel No. 157, 158 ...............
Abd lham id veresesi temsilcisi baz aklam alar

yapt. K endisine nasl cevap verm em gerekir? (Bkz.
No. 256)
30 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 170

Zata mahsustur. ...........................................................
Ferit Beyin delege olarak atanm akszn altrlmas

uygun olacaktr. (Bkz. N o. 219)
30 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 171 .....
Fevzi Paa nn gr: C urzon, Sevres antlam as

n bize kabul ettirm ek istiyor. Aznlklar ve ka
pitlasyonlar konusunda hibir fedakarlkta bu lu
nanlayz. Askeri tedbirlere devam ederiz. (Bkz. No.
223) ' '
30 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 172,

173
H enderson, ldrlen jan darm am z iin zr dile

mi. V ahdettinin H icaza gnderileceini bildir
m i. Bizim bar yapm ak istem ediim izi ileri
srm . (Bkz. No. 240)
30 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 1 7 4 ......
lgi: No. 207
Kayseride T rk O rtodoks Kilisesi Sinodu kurul

du. (Bkz. N o. 249, 259)
30 Aralk Gazi Mustafa Kemal Paadan smet Paaya tel. No.

1 7 5 ...............................................................................
Dr. smet Stk bakanlndaki M sr heyetiyle

grtm . Z aglu l paa heyetinden ok farkl. L o
zan a gidiyor. Konferansta bir ara M sr da
szkonusu etm enizi rica ederim.
/
Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 1 7 7 ......
H aan B ey geldi. (Bkz. N o. 189, 191, 280)

Kim den kime yazld ve z
234 30 Aralk smet Paa dan Babakanla tel No. 159, 160 ................ 298
29 A ralk raporu:
1. Alt-kom isyonda aznlklar grlyor.
2. D u rgu nluk ve karamsarlk var.
3. M usul ii, en kritik gnlerdedir.
4. C hester im tiyazn daha nce Franszlara vermi

olduum uz syleniyor. Aydnlatlm am z dilerim.
(Bkz. No. 273)
235 30 Aralk smet Paadan Babakanla tel No. 161 ......................... 299
lgi: No. 171

Bolya irketi m adeni tekrar iletmek ve birka uz
m an gnderm ek istiyor. (Bkz. N o. 237)
236 31 Aralk Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 176 ..... goo
lgi: No. 205 ve 197

Suriye snrlan konusundaki tutum unuz uygundur.
Bkz. No. 235
irket uzm an gnderebilir.
238 31 Aralk smet Paadan Babakanla tel. No. 162, 163 ............. 300
30 Aralk raporu:
1. A znlklar alt-kom isyonu topland.
2. sve Elisi ve Bulgar delegesi ile grtm.

Bulgar, Balkan ittifaknn asl yok diyor. Trklerle
iyi geineceklerm i. Bulgar gm enlerini D ou
T rak yaya iade etm ek istediler. K abu l etmedik.
3. D u ru m belirsiz ve kayg vericidir. Fransa ve n-

gitere, karmza tekrar birlikte kabilirler,
smet Paa dan Babakanla T el No. 164, 165, 166 ....... 3 2

M ali konularda Franszlarla grm e yaptk. Ask
daki baz iler halledildi. irketlerle ilgili olarak
Antlam aya hkm koydurm ak istiyorlar. K abu l
etm iyoruz. H akem e gitm ek uygun olur m u? Tezel-
den bildirilm esi. (Bkz. N o. 254)
240 31 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 180
33
General H arington, ngiliz askerlerinin iledikleri
sulardan dolay zntsn bildirm i.Ban konu
sunda iyim serm i. ngiltere nin sava istemediini
sylemi. (Bkz. N o. 230)
241 31 Aralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 181 34
General Pelle. Konferans kesilirse ngilizlerin sava
a girebileceklerini sylem i. K apitlasyonlar konu
sunda bir gei dnem i gerektiini ileri srm.
242 31 A ralk Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 179 .... 304
A n karadaki Afgan Bykelisi, L o zan a gelmi

olan Afganistann L ondra Bykelisine bir mesaj
yolluyor. Y erin e iletilmesi. M esajn z: A n ad o
lu daki Y u n an zlm ve ykm larnn tazm in etti
rilmesi iin konferansn dikkatini ekm enizi rica
ederim.
243 31/12 -1/1 smet Paa ya tel. No. 182 ................................................... 305
Salverilmesi istenenler, plikiyan ve H rant adl

Erm eniler mi? (Bkz. N o. 248)
1923 Y l
244 1 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 183 ..... 305
lgi: N o. 226
A dliyem iz iin tarafsz lkelerden danm anlar a-

gnlablr. Masan beyi dinliyoruz. G rm z bif-
cfireceiz.
245 1 O cak smet Paa Hazretlerine tel. No. 195 ............................. 3^

Barrere, T em p s gazetesinden yakm yor ve grevin
den ayrlabileceini sylyorm u.
246 1 O cak ismet Paa dan Babakanla tel. No. 167 ..................... 306
(Ferit Beyin telgraf:)
m tiyazl irketler tartmas sryor. Bu irketlerin

hesaplarn tasviyeye davet edilm elerinin uygun
olaca dnlyor. H km etin takdirine sunu
yoruz. (Bkz. No. 255)
247 1 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 1 6 8 ........................... 37

31 Aralk raporudur.
Tatildi. Barrere ile m l konulan grtm. Cur-

zondan M usu l konusunda m ektup aldm.
248 1 O cak ismet Paa dan Dileri Bakanlna tel. No. 169 ........... 308
lgi: No. 243
Salverilmesi istenen Sivaslyanlar U akta imi.
249 1 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 170 ......................... 308
lgi: No. 231 ve 207
(Kayseride kurulan) Sinodun hem en tam am lan

mas gerekir. (Bkz. N o. 259)
250 1 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 171 ......................... 309
1 O cak raporu.
Tatildir. Bom pard ile m ahkem eler iini grtm.

K apitlasyonlarda asl gl Fransa kanyor.
251 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 184 ...... 309
K uryeler hem en dnm ek istiyorlar, ne dersiniz?
252 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 185, 309
186, 187
Boazlardan gecis serbestlii ve askerden anndrl-

m blge konusunda Fevzi Paann grlerini ol
duu gibi sunuyorum . Alndnn bildirilmesi.
(Bkz. N o. 275)
253 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 188 ...... 3u
Sava zam annda vatandalarm zn zararn Y u

nanllar da tazm in edecekler mi? (Bkz. No. 263)
254 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 1 8 9 ....... 311
lgi: No. 239
Y aban c sermayeli T rk irketleriyle ilgili grnz

yerinde. Y aban c hakem ler kabul edilem ez.
255 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 190 ...... 312
lgi: N o. 246
m tiyazl irketler ileri iin H km etim ize bavu

rabilirler. A m a bunlarla ilgili olarak antlam aya
hkm konm as kabul edilem ez.
lgi: N o. 227
A bd lham id veresesi konusundaki cevabnz nedir?
(Bkz. N o. 289)
257 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 19 2 ....... 313
Franszlar. M usul isinin dorudan T rkiye ile n

giltere arasnda halledilm esinden vana imiler.
Fransz kaynaklarna gre.M usul iinde ngiliz

oyununu bozm ak iin. Trklerin bir teklifte bu
lunm alar ve bu ii antlam a dnda brakm alar
uygun olacak imi.
259 2 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 194 ....... 3!3
lgi: No. 207, 231, 249
Sinodun yeleri tam am lanyor. Sonucu bildirile

cek.
Kam enoP un sylevi syle: L o zan Konferans,

T rklerin zaferinin sonucudur. Devletler bu zaferi
ortadan kaldracak bir antlam a yaptrm ak istivor-
lar. Boazlarda T rklerin egem enliini savunuyo
ruz. T rkler ise bundan baz zveride bulun uyor
lar. Boazlan yabanc donanm alara aan b ir an
lam ay Soyvetler im zalam ayacaklar.
261 2 O cak smet Paadan Babakanla ve Genelkurmay Bakanl

na. Taz. No. 8 9 ........................................................ 3*5
Boazlarla ilgili son projeyi iliikte sunuyorum .
B una ngiliz itirazlanyla bizim itirazlarm z da
m adde m adde arzediyorum . Gelim elerden bilgi
verilecektir. (Bkz. N o. 275)
262 3 O ca k Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 197 ....... 3*7
Fevzi Paa, M u su lun geri alnmas gerektiini bil
diriyor.
263 3 O ca k smet Paadan Babakanla tel. No. 174 ....................................... 317
lgi: No. 253
Sava zam annda T rk vatandalarnn grdkleri

zararlar tazmin konusunda Yun an llar iin bir
m adde kabul edildi. Y unanllar buna ekinceler
koyuyorlar. M ttefiklerle bizim ise karlkl olarak
tazminattan vazgem em iz ngrlyor. (Bkz. No.
274T
264 3 O cak smet Paadan Babakanla tel No. 175, 176 ................................. 3 ^
G m r k sorunlaryla ilgili grm z zetle su

nuyorum : ktisadi kapitlasyonlarn toptan kald
rlmasn istiyoruz. O ndan sonra her devletle ayr
ayr ticaret anlamalar yaparz, Avrupallar arasn
daki anlam alar gibi. Y eni gm rk tarifeleri belir
lenecektir... U ygun grlyor mu? (Bkz. No. 272,
285)
265 3 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 177 ..........................................3*9
2 O cak raporu:
1. Aznlklar alt-kom isyonunda ilerleme var. 150

kiiyi genel af dnda braktrdk.
2. Paris konferans devam ediyor.ki ngiliz simsar

M usul petrolleri iin 50 yl im tiyaz istiyor. Bize %
12.5 pay teklif ediyorlar.
3. ngiliz i Partisinden iki ye geldi. Konferans

kesilirse T rkiye ile geici bir anlama yaplabile
ceini sylyorlar. Proje hazrlamlar. Reddedece
im. Ben burada kesin bar yapm ak iin bulunu
yorum . (Bkz. No. 284)
266 3 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 178 .......................... 32
jo o bin liraya tezelden ihtiya var. (Bkz. No. 200,

210, 217, 271)
267 3 O cak smet Paadan Babakanla tel No. 1 7 9 ............................. 321
K uryeler srayla gnderilebilir.
268 4 O cak Babakan H. Rau f Beyden smet Paa ya tel. No. 198 ...... 321
Baz Y ahudiler. Filistin m andasnn T rk devletine

verilmesi iin bize bavurdular. U ygu n grlmedi,.
269 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 199 ........ 321
Telgraflarnz K stence kablosuyla ekm ek iin

(voie Constanza) iareti konm asn. (Bkz. N o. 218,
287)
270 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 200 ....... 3 22
1. M ou gin ile telgraf iini konutum .Eastem kab
losunda zorlukla karlatmz, K stence hattnda
mttefik kom utanlarnn bize glk ve fazladan
m asraf kardklarndan yakndm ve bunun dzel
tilmesini istedim. (Bkz. No. 218, 26g, 287)
2. Fransann kapitlasyonlar zerinde srarndan

artk vazgem esi gerektiini anlattm.
271 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 201 ........... 323
lgi: No. 266
100 bin lira m utem ed Fuad bey adna gnderili

yor. (Bkz. N o. 200, 210, 217)
272 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 202 ..... 323
lgi: No. 264
G m r k sorunuyla ilgili projeniz uygundur.
273 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 2 0 3 ....... 324
lgi: No. 234
Sam sun-Sivas dem iryolu imtiyaz 1912de Fransz

irketine verilmise de sonradan bu im tiyaz geer
siz saylmtr. irket bunu protesto etmitir. Ches-
tere dou A nad olu dem iryolu im tiyaz verilmesi
ngrlm ise de bu da tam am lanm am tr.
M zakerelere devam olunacaktr.
274 4 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No.204 ........ 325
lgi: No. 263
Tazm inattan vazgeilm esi iinin akla kavutu

rulm asn rica ederim.
275 4 O cak smet Paadan Babakanla yaz-No. 93 ......................... 325

lgi: N o. 252
Boazlar sorunuyla ilgili aklayc bilgiler arzedi-

yorum . (Bkz. N o. 261)
276 4 O ca k smet Paadan Babakanla tel. No. 180,181,182 ......... 32^
3 O cak raporu:
1. A znlklar alt-kom isyonunda pek ilerlem e olm a

d.
2. M aliye ilerinde Franszlar direniyor ve inat edi

yorlar.
3. ngiliz ii Partisi yeleri yeniden geldiler ve

konferans kesilirse geici bir anlam a yaplm as
iin bir proje verdiler. Y etkim dnda olduunu
syledim.
4. T rk ve ngiliz u zm anlan M usul iini

grtler. ngilizler. M usu lu bans m zakerelerin
den ayrm ak ve iki devlet arasnda halletm ek isti
yorlar.
5. A nglo-O ttom an irketi M u su lda 50 yllk im tiyaz
istiyor, bize % 12.5 teklif ediyor. im dilik yazl bir
belge verm eyeceim .
277 4 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 183 ............................ 329
lgi: No. 201
Deitirilmek zere yetki belgelerini kurye ile

gnderdim.
Drt telgrafnzn tekrann. telgrafnz gelmedi.
rneklerin kurye ile gnderilmesini dilerim.
5 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 205,

206 .............................................................................
Halifelik btn slam dnyasna aittir. Halifenin

hukukunu ve yetkilerini belirlem ek T rkiyeyi
aar. Bu, btn slam dnyasnn yetkili delegele
rinin iidir. Chotani ile bu konuda szl olarak
bir n proje hazrlayabilirsiniz.
5 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 207 ....
Haan Bey L ozan a hareket etti. (Bkz. N o. 191,

233)
5 O cak ismet Paa dan Babakanla tel No. 185,186 ...............
4 O ca k raporu:
1. Alt-K om isyon. Patrikin stanbuldan ckarlma-

sn kabul etmedi.
2. A m erikan delegesi ile grtm. K apitlasyon

lar, Chester iini konutuk. ierin le de
grtm.
3. M ali konularda Franszlar pek uyum suz tutum

iindedirler.
4. tilf devletleri bize bir proje hazrlyorlarm.

Ben de hazrlyorum .
5. M usul iin varn L ondraya bir adam gndere-

ceim . D orudan Bonar Lavv ile petrol grmesi
aacam . (Bkz. N o. 288/4)
5 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 187, 188, 189 .......
Boazlar iin devlederin verm ek istedikleri gven

cenin en son biim ini sunuyorum . Bu hkm n
kabulnde pek saknca yoktur. Yarar vardr. Bu
konudaki kesin grlerinin hem en bildirilm esini
rica ederim . (Bkz. N o. 293)
Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel No. 208 ......
Baz m allardan alnan tketim resimlerini bildiri

yorum .
284 6 O ca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 209 ........ 336
lgi: No. 265
ngiliz ii partisi delegelerine verdiiniz cevap uy

gundur.
285 6 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel.No. 210,

211, 212, 213, 214 .................................................................. 336
lgi: No. 264
Bugn stanbuldan gelen Am erikan Y ksek K o

miserlii grevlisi Bay B em eye, kapitlasyonlann
bir zerresini bile kabul edem eyeceim izi. M u-
sulun T rkiyenin ayrlm az bir paras o ld u u n u ,
gaz iinde ak kap politikas izlediim izi anlattm .
L ozan da Am erikan delegeleri bize kar olum suz
tutum larn deitirmezlerse, Am erikan sermayesi
ne gsterdiim iz kolaylklara son vereceim izi bil
dirdim . Konferans kesilirse nereden saldracam z
anlam aa alt. K aam ak cevap verdim.
286 6 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 215 ....... 337
M u su ldan alnan istihbarat sunuyorum .
287 6 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 190 ............................ 338
lgi: No. 269
Kstence yoluyla yollanan telgraflar hem ge geli

yor, hem zlem iyor. Telgraflarn yine Eastem
kablosuyla gnderilmesini rica ederim.
288 6 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 191 ........................... 338
5 O cak raporu:
1. M aliye alt-kom isyonu kesildi. Biz 1918e kadar-

ki borlarn taksimini istedik, Franszlar 1914e ka
dar kabul ettiler.
2. talyanlar kapitlasyonlarda direniyorlar.
3. ngiliz M stearyla M u su lu grtk. M usul

ehri dnda toprak vermeyi ve petrolden bize pay
teklif ediyor. M usu lu da istedim. Bizim iin ivT-
sul vatan meselesi, kendileri iin petrol meselesi-
clr] "
4. L on draya iki adam gnderdim . ngilizleri pet-

rolde tatm in edip topra iade ettirm ee alacak
lar. (Bkz. No. 281/5, 339/3)
289 6 O cak smet Paa 'dan Babakanla teL No. 192 ........................... 340
lgi: No. 256 ve 227
Am erikal grubun teklifi kabul edilirse A m erika

M usu l iinde bize yardm c olabilir imi. A m a bu
bir yardm vaadi deildir.
290 6 O cak smet Paa'dan Babakanla tel. No. 193 ........................... 34

H avaclkla ilgili cevaplarnn tellenmesini arzede-
rim. (Bkz. No. 295)
291 6 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 194, 195, 196 .......... 340
1. kinci K om isyon topland.Kapitlasyonlar konu

sunda ayrntl cevap verdim. G r m zde srarl
olduum uzu belirttim. Bakan, bir anlam a aresi
aranm asn syleyerek oturum a son verdi.
2. Toplan tdan sonra Am erikan delegesiyle

grt m. Y asalan m zd a slahat yapm ak zere
drt-be y abanc hukukudan oluan bir komisyon
dncesini ileri srd. Zaten d ndm , bu
konuda resmi hibir ykm llk altna girm eyece
im i syledim . CBkz. N o. 294)
3. Kapitlasyon sorunu bugn gerekten sarslm

gibidir. Baz yasalarm zn slah iin drt-bes ya
banc hukuku arlm as iin im diden giriim de
bulunursak bu, sorunun zm ne yetebilin
Grlerinin m akina banda bildirilm esini rica
ederim . (Bkz. No. 294)
stanbulda kalacak R um larn bir yl askerlikten

m u af ve m allarn satp m em leketi terketm ekte ser
best olm alar telkin ediliyor.
Boazlar konusunda daha salam gvence alm ak
gereklidir. (Bkz. N o. 282)
294 7 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 218 344
ok acele
lgi: N o. 291
Y aban c hukukular arlm as teklifimiz, hibir

devlet ykm ll olm akszn u ygu n d u r. (Bkz.
No. 297, 300)
lgi: No. 290
H avaclkla ilgili teklifi ilke olarak kabul ediyoruz.

O rada ayrntl biim de incelenm esi yerinde olur.
(Bkz. 317)
296 7 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 197, 198 ................................. 344
6 O cak raporu:
1. K apitlasyonlar kom isyonu topland. H epsine

cevap verdim. Ayrntl bir konum a yaptm . Adli
sistemi kesinlikle reddettim. Sorun askda kald.
2. A znlklar alt-kom isyonunda, askerlik, genel af
konuuldu, am a zm e balanam ad. M ttefikler
Ermeni Y u rd u , Asuri yurdu, G eldani yurdundan
sz ettiler. R za N u r toplanty terketti. Erm eni ii
ni atklar zam an sert davranm am z gerekiyor.
3. Fransz Barrere ile m ali konular g r t m .M lt.

u lu istiyoruz, fikriniz nedir? dedim . ngilizler
ciddidir ve biz onlarla beraberiz dedi. K apitlas
yonlar konusunda srar edeceklerini sylyor.
(Bkz. N o. 294, 291, 297, 300)
297 7 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 199 ...................................... 349
lgi: No. 294
Y aban c hukuk danm anlar arm ak konusun

daki talim atlarnn aklanp tekrarlanmasn rica
ederim. (Bkz. N o. 300)
ngilizler stanbul depolarndaki silahlarmz

gtrm ler. ikayette bulunuyoruz. (Bkz. No.
302)
ngilizler, erkez Ethem ve adam larn m uharip
sayarak genel aftan yararlandrm ak istiyorlarm.
Nedir?
lgi: No. 297, 364
A d li kapitlasyonlara hi deinm eden, zel szle

m e ile yabanc hukuk danm anlar altrabiliriz.
301 8 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 223, 224 350
Fransa H km eti, A d an a dem iryolunu K ipert gru
buna devretmi. Bu gurup hattn O sm aniye
blm nde gereken onanm yapm aktan kanyor.
Genelkurm ay, bu durum da hatta elkoyabileceini
bildiriyor. H attn onanm iin Franszlar katnda
giriim de bulunulm asn nem le rica ederim . (Bkz.
N o. 106, 115, 137, 165, 325)
stanbuldaki ngilizler, sekiz kam yon silahmz ve

deniz m otorlanm zm m akinalann alp gtrdler.
Protesto ettik. Bilginize sunanm . (Bkz. N o. 2q8)
303 8 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 226 ....... 35 1
eyh M ah m u d ngilizlere baz tekliflerde bulun
m u ve teklifler kabul olunm u.
304 8 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 273 ........................... 352
Bir telgrafnz iki defa geldi. Neden?
305 8 O cak smet Pasadan BasbakanlaJLeL No. 200 ............................ 35 2

Fransz-ngiliz politikas bir iki gn iinde belli olacak-
m.
306 8 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 207 ........................ 352
Be telgrafnzn tezelden postalanm asn rica ede

rim.
215 sayl telgrafnzn tekrann rica.

149 sayl telgrafnzn tekrarn rica.
M ougin , Franszlarn R u h ru igal edeceklerini bil

dirdi.
310 9 O ca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 229 ....... 353
Ruslarla ilgili istihbarat bilgi iin sunuyorum .
311 9 O ca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paa yatel. No. 230 ....... 354
Y un an istanda toplam 635^ asker tutsam z var
m. Sivil tutsaklar ayrca bildirilecek. (Bkz. No.
109)
8 O ca k raporu:
Salk Alt-K om isyonu topland. stanbuldaki U lus

lararas Salk meclisi kaldrlyor. H ac iin bir komis
yon kuruluyor. Uluslararas ilgili szlemeleri kabul
ediyoruz. Y en i bir Salk kom isyonu teklif ediyorlar.
Reddedeceiz.
313 9 O ca k smet Paadan Babakanla tel. No. 207 .......................... 355
Bir Y u n an birliinin K araaa igal ettii yolun

daki haberin asl nedir? (Bkz. N o. 320, 365)
314 9 O cak smet Paadan Babakanla tel No. 208 ........................... 356
Reunion adas M slm anlarnn gnderdikleri 100

bin frankn alnd kendilerine duyuruldu. (Bkz.
No. 319)
315 9 O ca k smet Paadan Babakanla tel No. 209 ........................... 356
M slm anlarn da genel affn istiyorlar. 150 kiiyi

af dnda brakacaz. (Bkz. N o. 339, 350)
316 9 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 216 ............................ 35b
ierin ile Karasin gelip, ticaret brolarna engel

olduum uzdan ikayet ettiler. Bilgi verilmesini rica
ederim. (Bkz. N o. 326)
317 10 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 231 ...... 357
lgi: No. 295,290
Teklifler tam bilinm eden havaclk konusunda ke

sin bir ey sylem ek imkansz. in Delegasyonu-
m uzca incelenm esini rica ederim.
318 10 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya ve Adnan Be

ye teL No. 232 ........................................................................ 357
Girit m slm anlanna yaplan zulm ler, H an yada

ki tutsaklarmzn a braklmas hakknda giriim
yaplmas.
lgi: No. 314

IOO h i n f r a n l f i^ 'n B p u n m n a^ q < !i m i ) < j ] i m a n l a n n a G a -
zi M . K em al teekkr m ektubu gndermitir.
320 10 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 234 ...... 358
lgi: No. 313
K araaa m igalinden haberim iz yok. Soruturu

yorum . (Bkz. N o. 365)
321 10 O cak Babakan H. Rauf Beyden Fevzi Paa ve smet Paaya

Tel. No. 235, 236, 237 ......................................................... 358
K arahann M oskova Bykelim ize sylediine

gre, Rusya, Boazlar yabanc donanm alara aan
bir anlam ay im zalam am akta kararlym. Byle
bir anlam ay kabul etmekle T rkiye hata ediyor
mu.
322 10 O cak smet Paa dan Babakanla teL No. 210, 211, 212 ......... 360
9 O cak raporu:
1. Aznlklar kom isyonu topland. Erm eni Y ur-

d u na ksaca deinildi.Reddettim . C u rzo n yu m u
ak bir konum a yapt. Y an lz H ristiyan azm lkla-
rn varl kabul ediliyor. Aznlklar ii elverili bi
im de sona eriyor. Erm eni yurdu da son gnlerin-
dedr. Am erikal hi karmad.
2. Salk ileri alt-kom isyonu topland. Afyon A n

lamasn kabul edeceiz. stanbulda bir U luslara
ras Salk K om isyonu kurulm asn reddedeceiz.
(Bkz. N o. 334)
3. ierin ziyaretim e geldi. ngiliz yarglar ara

cam z duym u. T rk iyede vanlz T rk vareclar
olacan bildirdim .
323 10 O cak smet Paadan Babakanla tel No. 214,215 acele...... 3^2
Patrikin stanbuldan karlmas teklifinden vaz
getik. Patrikin siyasi ve idari yetkileri olm ayacak
yanlz ruhani yetkileri olacak. Patrik tartmas so
na erdi.
324 10 O cak ismet Paa 'dan Gazi Mustafa Kemal Paaya tel. No.
2 1 7 ....................................................................................... 366
Sunnisi iin G arroniyle grtm. H km etinden

soracan syledi. Bilgi alnca arzedeceim .
325 11 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya, Adnan Beye
ve Paris Mmessilliine tel. No. 238, 239. ....................... 366
lgi: No. 301
A dana dem iryolunu iletmeyi stelenen Fransz

irketi, dem iryolunu onarm aktan kanyor. O n
gnlk sre tannd. M illi savunm a nedeniyle ona
rm geciktirilemez. O n gnlk m hlet sonunda
dem iryoluna el koyacaz. lgililere duyurunuz.
(Bkz. No. 448)
326 11 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 240,
241, 243, 244, 245..................................................... 3^7
1. Aralof, L ozan da Fransaya gvendiniz, am a ya
nldnz; tek dostunuz R usyadr, dedi. T rk iyede
ki Rus d ticaret temsilcilikleri ve zm ir Konsolos
luu konusundaki tutum um uzdan ikayet etti. G e
reken cevaplar verildi. (Bkz. N o. 316)
2. Bir tek R us vatanda bulunm ayan D ou Baya-

zittaki R us konsolosluunun kaldrlm asn istedik.
O radaki R us konsolos, karakolum uza girip adam
karm aya varacak derecede iilerimize burnunu

sokuyor. D . Bayazit K onsolosluunun kapatlmas
iin ierin nezdinde giriim de bulunm anz rica
ederim . (Bkz. N o. 356)
327 11 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 218, 2 1 9 .................. 368
1. sve heyetiyle bir grme yaptk. M ttefiklerle

T rkiye arasndaki bar grm elerine taraf
sz lkelerin katlmalarn kabul etm ediim izi, ama
tarafszlarla ayn anlam alar yapp iliki kuraca
mz, svele de L ozan da bir kam et ve Konsolos
luk Szlemesi m zakere edebileceim izi bildirdik.
2. Tarafsz lkelerle bu tr anlam alar yapm am za

yetki verilmesini rica ederim. (Bkz. N o. 351)
10 O cak raporu:
1. M b ad ele ve Tutsaklar komisyonu topland.

Ayr telgrafla bildirildi.
2. talyan delegasyonuna ziyafet verdim. Patrik ii

ne deindiler. Kapitlasyonlar tek sorun sayyor
lar.
32g 12 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 246 ...... 37
M badil R um lar, talyan vatandalna vs. geip
tekrar geri dnm ee kalkabilirler. im diden
nlem dnm ek gerek.
330 12 O ca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya yaz...................... 370
1. stanbul H km etince atanm dardaki harici

ye m em urlarnn maalar ve denekleri kesilmitir.
2. Elilik ve Konsolosluklarn eyalarn ve arivle

ri korum ak iin en kk grevlilerden birer kii
brakld. Bunlarn m aa ve denekleri gnderile
cek.
3. H ibir yerde igder braklm deildir. (Bkz.

N o. 209, 231,335)
331 12 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 2 2 1 ........................................ 371
Bize geen Elilik ve konslolosluklarda braktm z

katiplere avans verm em iin adm a 20 bin svire
frang gnderilm esini rica ederim . (Bkz. N o. 335
ve 330)
332 12 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 222, 223 ................................ 371
11 O cak raporu:
1. M badele ve aznlklar alt-komisyonu topland.

Esirlerin toptan deiimi kararlatrld. 150 kii
genel af dnda braklacak, bunlarn listesinin
imdiden hazrlanmasn rica ederim.
2. Kapitlasyonlar iin bir zel toplant yaptk. En

son direnenler Italyanlar kald.
3. H aan Bey geldi. H aberler getirdi.
333 12/13 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 224 .......................... 374
Bizdeki Y u n an esirlerinin listesini verm eden nce
Y un an istandaki esirlerimizin listesini alm ak gere
kir.
lgi: 312,322
Afyon anlamasn kabulde bir saknca yoktur.
335 13 O cak Babakan ve Dileri Bakan Vekili Hseyin Rauf Bey

den smet Paa ya tel. No. 249 .............................................. 374
lgi: 330 ve 331
stanbul H km etince yaplm atam alar tanm

yoruz.
336 13 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 250,
251 375
Y un an llar T rak ya da M ud an ya anlam asn ine
m ee baladlar. tilaf devletleri buna seyirci kal
yorlar ve hatta onlar da M tarekeyi iniyorlar.
Gerekenlerin dikkatlerinin ekilm esini rica ederim.
(Bkz. No. 394)
Ek o O cak Refet Paadan Babakanla tel. Z aia Mahsus Gayet

Aceledir. Hemen (ekilecektir. .......................................... 37^
Snrlarn G eneral H arringtona bildirilm esi. M u

danya anlam asna gre, M eriin bat kylarnda
tilaf birlikleri bulunm as gerekir. O ysa, Y un an llar
buralan igal etm ilerdir ve anlam ay inem ekte-
dirler.Kim i Y u n a n askerleri ngiliz niformas giy
mektedirler. O la y kabilir. M ttefikler, Y un an lla
r M eriin bat kysndan hem en uzaklatrm al-
drlar. (Bkz. N o. 313, 320, 365)
337 13 O cak Mustafa KemalPasadan ismet Pasava tel. No. 252 ......... 378
erkez E them in L ozan da delegelerim ize suikast

yapm as ihtim ali varm . (Bkz. N o. 17)
M aden nizam nam esi deitiriliyor. V an ve Bitlis

yresinde petrol im tiyaznn yeniden belirlenmesi
gerek, im tiyaz sahibinin b yk irketlerle ilgisi ne
dir?
12 O cak raporu:
1. M b ad ele alt-kom isyonu baz glkleri zm e

e alt. G enel a f ii. (Bkz. N o. 350)
2. Fransz m aliye uzm anlaryla grm e yaptm .
3. L on draya giden heyetim iz geri dnd. (Bkz.

No. 288/3).
4. C urzon, M u su l meselesini L on drada halletm e-

e alm am a hayret ettiini yazd. Cevap verdim.
340 14 O ca k Mustafa Kemal Paadan smet Paaya tel. No. 247 .......... 3&1
M ektubun u aldm . zledim . M utlu gnlerde

greceiz. Teftie kyorum . Beni aydnlat.
341 14 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 254 ........ 382
Binba A t f n ald at ne olmu?

342 14 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 255...... 3^2
A lm an politikanz gizlice incelem ek zere Cevad
Beyi grevlendirdik.
Eski Bern Elisi Fuad Selim beyden ilerde de ya

rarlanmay dnyoruz. G rnz nedir? (Bkz.
No. 363)
344 14 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 257 ...... 383
ngilizlerin Y unanllar savaa tevik ettikleri yolun

da duyum lar var.
13 A ralk raporu:
1. M aliye K om isyonu topland. lerlem e olmad.

C urzon bu alanda azam i zorluk karp M usul ko
nusunda bizi dize getirme dncesindedir.
2. M usu l iinin burada deil, ilerde zm lenm esi

dncesi yaygnlayor.
346 14 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 227, 228 ................................. 384
14 O cak raporudur.
1. Bom pard ile mali sorunlar grtk. Bize tami-

rat detm ek istiyorlar. Kesinlikle reddediyoruz.
2. A m erikan delegesine im diden bir ticaret anla

mas im zalayabileceim izi bildirdim . H km etine
soracak.
3. Jn gilizler hize kars vine sertleiyorlar. A m alar

bizi yldrm ak ve M usu ldan vazgeirm ek. Bar
M usul zerine toplanyor. Franszlar da Ferid Be
ye kar cephe aldlar ve saldrya giritiler.
347 15 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 258 ....... 386
A d n an Bey ile gren ngiliz Y ksek Kom iseri

M usul zerinde srar edeceklerini ve bu sorunun
bar antlam asndan ayr olarak zlebileceini
sylemitir.
348 15 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa \ a tel. No. 2 5 9 ...... 387
K apitlasyonlar konusunda talyanlarn direnme-

meleri gerekirdi. O u ch y (Ui) antlam asnda bu
ngrlyordu.
349 15 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 2 6 0 ...... 387
Yunanistan ile ne zam an esir deiim i balayacak?
Bir m iktar kii dnda genel aff kabul edeceiz.
sve ile oturm a ve konsolosluk anlam as yapm a

nz iin yetki belgesi gnderiliyor, te k i yetki bel
gesi de gnderildi. (Bkz. N o. 327)
352 15 O cak Reit Safvet Beyden Dileri Bakanlna tel. No. 229 ..... 388
ki telgraf alnm ad. Bir telgrafn tekrar m ercudur.

(Bkz. N o. 360)
353 15 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 230,231 ................ 388
L ozan da bulun an A suri ve G eldani heyeti bakan

A g a Petros bana geldi. H akkari yresinde toprak
istiyor. K arlnda M usul iinde bize yardm ede
cekmi. K endisini A nkaraya yollam ak istiyorum.
Yarar olur m u? Kendisini L ozan dan uzaklatr
m ak arzusundaym . (Bkz. No. 368)
354 15 O cak smet Pasadan Babakanla tel Afn 737 73 ? ................... 389
15 O cak raporu:
M aliye ve K apitlasyonlar alt-kom isvonlar alt.

Am erikan delegesiyle konutum .(C u rz o p^ adli sis
tem den, kapitlasyonlardan vazgem eyeceklerini
syledi. L on d raya gidecek, parlam entoya bilgi ve
recek, m rnde smet Paa kadar inat ve aksi
adam grm ediini syleyecek imi.
355 16 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 263
Zata Mahsus. ok gizli ............................................... 391
G azi Paa ile birlikte hkm et, konferanstaki per

soneli grt. K atip Suad Sedatn geri gnderil
mesi gerekir. H aim N aum efendi ngiltereye
gnderilm ek zere drt ay iin 5000 lira ald. C a -
vit Bev D vu n u U m u m ive idaresinden para al-
mtr ve onlan n karlarn koruyacaktr. O nu n
L ozan da bulunm as ve ngilizlerce size rakip gibi
gsterilmesi z c d r. (Bkz. N o. 15, 492)
356 16 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya ve Muhtar

Beye tel. No. 264, 265, 266 .................................................... 393
A ralof bana geldi. ngilizlerin G elibolu yarm ada
snda kanal atklarn syledi. H aberim iz yok de
dim .Sonra ierinin Lozan K onferansna Boazlar
konusunda bir protesto m ektubu gnderdiini an
latt. Boazlann grlm esine Ruslar katlamyor-
lar diye yaknd. Gereken cevab verdim. Sonra
Rus d ticaret temsilcilikleri ve D . Bayazit konso
losluu konusunda drt saatlik skc bir grm e
yaptk. Bavazt R us konsolosunun geri ekilmesi
iy n giriim de bulunm anz rica ederim. (Bkz. No.
3 27,400 ,401)
357 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 268 ....... 394
T ek lif ettiiniz kiiler kabul edildi.
358 16 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No. 2 6 9 ......... 394
lgi: No. 346
(Franszlann Ferid Beye saldnlan konusunda)

M ou gin in dikkatini ektim.
359 16 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 234 .......................................... 395
Esirlerin deiimi anlamas drt gne kadar imza

edilecek. Sonra, iki hafta iinde T rk esirleri tes
lim edilecek. Arkasndan ayni m iktar Y un an esiri
gnderilecek. Gereken nlemlerin imdiden aln
mas.
360 17 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel No.270 ........ 395
lgi: No. 351
Anlan telgraflar ekilm i ve tekrarlanyor.
361 17 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel.No. 272,

273 ............................................................................................. 396
A n ad olu daki T rk ortodokslar Patrikhaneden ay

rlm lar ve rgtlenm ilerdir. Tannm alar iin
A dalet Bakanlna bavurm ulardr. (Bkz. No.
393 )
M bad ele alt-kom isyonu toplantlarn srdryor.

M aliye ve G m r k grm eleri devam etti. tal-'
yanlar adli kapitlasyonlar yznden, Franszlar
Ha m al sorunlardan Konferansn kesilebilecein^
sylyorlar. A d li sistemi kabul edem eyeceim izi
__ yeniden belirttim. C u rzo n un katibi M usu l iini
Lahey A dalet divanna gtrm e fikrini telkin etti.
lgi: N o. 343
Eski Bern Sefiri Fuat Bey, ekilip M sra gitmi.
A dli danm anlarla ilgili giriimlerden olum lu so

nu alnd m?
Y un an llar K araaa igal etmilerdir. (Bkz. No.

320)
366 18 O cak Mustafa Kemal Pasa dan smet Pasa va tel. No. 276 ......... 399
O rd u vu tefti etm ektevim . Bilgi. Sevgi.
Esir deiim i kom isyonu nerede toplanacak?

368 18 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 278 ...... 399
lgi: No. 353
Asuri ve Geldanileri T rk iyeye verlestirem eviz.

A m a A ea Petros A n k a ra ya prnHeri lehi lir
369 18 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 279 ........ 400
M acar subay R okay A nkaraya geldi.
370 18 O cak smet Pasa1dan Rahnkanha. tel. Nn. 237 ........................... 400
M badele alt-kom isyonunda ilerleme var. Am iral

Bristol benim le kapitlasyonlar grt.
371 19 O cak Babakan H. Rauf Beyden Fevzi ve ismet Paalara

Tel. Genelge. No. 280 .................................................. 4
Yunanllarn Bat T rakyaya asker ym alar zeri
ne M ttefiklere bir nota verildi ve M ud anya anla
masna uyulm as istendi. Y oksa anlam aya uyul
m ad hkm ne varacamz bildirildi.
M aliye Bakan, Fuad Beyin geri gnderilmesini is

tiyor.
Sorduunuz yazm zn konusu neydi?
374 19 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 238, 239, 240,
241 ............................................................................................ 403
G m rkler konusunda varlan sonucu zetle arze-

diyorum : (Ayrntl bilgiler): yl sreyle,
bugnk tarifemizi bir ara tablo ile saptam olu
yoruz. Enok kayrlan lke oluyoruz. Grlerinin
bildirilm esini rica ederim.
18 O cak raporu:
M badele alt-komisyonu alt. ierin ile

grtm . K aram sar bir hava var. M ttefikler bize
evet veya hayr dedirtecek bir proje hazrlyorlar.
B yk b ir m eydan sava verm ek istiyorlar. , si
nir meselesidir. (Bkz. No. 382)
376 19 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 2 4 6 ............................ 405
205 sayl telinizin tekrar msterhamdr.
T utsaklar arasnda M onos adl Erm eni yoktur.
K zlha temsilcileri T rkiyedeki Y u n a n esir ka-

rarghlarn grebilecekler. Y un an istan daki esir
kam plar da tefti edilebilm eli.
379 20 O cak Babakan H. Rauf Beyden Adnan Beye, Paris Mmes

silliine ve ismet Paa ya tel. No. 285 .................................. 406
Ynetm elie uym ayan Elziz (Elaz) Fransz oku

lunun yeniden alm asna izin verilmedi.
380 20 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet ve Fevzi Paalara tel. No.
286 .............................................................................................. 407
anakkale jandarm a, polis ve m em urlar 25

O ca k ta esir alnacaklarm .
381 20 O cak Babakan H. Rauf Beyden Fevzi Paaya tel. No. 287
Makina banda. Bir dakika gektirilmeyecektir................... 407
smet Paadan alnan telin G aziye iletilmesini di

lerim: ngiliz havaclarnn serbest braklmalar
konusunda kararnz nedir? M badele alt-Kom is-
yonu alyor. ierin le grtm.
lgi: No. 375
Sinirlerim iz salam , kararlarm z kesindir.
383 20 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 288,
289,290 ................................................................................... 408
T rkiyedeki Y u n an esirleri K rehir ve K ayseride-

dir. Baka yerlerde 114 rehine de vardr. Bunlar
m badele etm ek iin zr^jr, T?mit vp M H anyay
kabul ediyoruz. Esir deiim inin nasl yaplaca
hakknda ek bilgi bekliyoruz. (Bkz. No. 420)
384 20 O cak Babakan H. Rauf Bevden smet Pastya tel. No. 2 9 1........ 409
Alnan istihbaratlara gre, ngilizler, stanbuldan

silah ve cephaneleri alp Yunanllara gtryorlar.
Kendilerine em anet edilm i silahlarmz alp
gtrm elerini protesto ediyoruz. (Bkz. No. 408)
385 20 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 2 9 2 ........ 410
N um an Rifat Bey, Paris mmessillii kinci Katip

liine atand.
386 20 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 243, 244, 245 .......... 410
19 O cak raporu:
1. M badele Alt-Kom isyonu topland.Yunanis

tanda m badele d braklacak Trklerin blgesi
ve m badillerin emlki konusunda anlam a sala
namad.
2. Esirler ve M ezarlklar alt-komisyonunda, G eli

bolu yarm adasnda tilaf asker mezarlklarnn
mlkiyetini de istediler. K abul etm edik.
3. Curzon, M usul iinin aram zda zlem eyecei

ni, komisyona gtrleceini bildirdi. Gereken ce
vab vereceim.
387 20 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 247 ......................... 4 12
stanbulda m oratoryum iln edilecei haberi kt.
Bunun bara kadar ertelenmesi uygun olur. (Bkz.
No. 398)
388 20 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 248 ............................ 4*3
Y un an istana gtrlen sivil tutsaklarn tam ve
doru listesinin hazrlatlm as. (Bkz. N o. 397)
T rk iyeye 200.000 hane gm en kabul edilebile

cei yolundaki bilgi, Yunanllarn eline nasl ge
mitir? (Bkz. N o. 413)
390 20 O cak smet Pasadan Mustafa Kemal Paay tel. No. 2 5 0 .......... 414
(Annenizin lm dolaysiyle') Basal dilekleri

m izi sunarz.
LOZAN TELGRAFLARI I
T arih K im den kim e yazld ve z Sayfa
391 20 O cak smet Pasa dan Babakanla tel. No. 251 ........................... 414
Tarafsz lkelerle kam et ve K onsolosluk anlam a

lar im zayalabilm em iin yetki belgeleri gnderil
mesi uygun olur.
392 20 O cak jmet Paadan Babakanla tel. No. 252 ....................... 414
G enel afla ilgili hkm ler A ntlam aya ek bir be

yannam ede yer alacak. 150 kiinin af dnda bra
kld ek bir protokolde belirtilebilir. (Bkz. No.
412)
393 20 O cak ismet Paadan Babakanla tel. No. 253 ...................... 415
T rk ortodoks kilisesi nizam nam esinin u srada

onaylanm as uygun olm az. (Bkz. No. 361)
394 20 O cak ismet Paa dan Babakanla tel. No. 256 ........................... 415
lgi: No. 336
(Yunanllarn T rak ya da, M ud an ya anlamasn

inem esi hakknda) V erdiim iz notaya karlk n-
gilizlerden cevap alnd. Bu hareketin bar boz
may am alam ad syleniyor. Bizim tutum um uz
dan da ikayet olunuyor ve (anakkale yaknnda
tutuklanm ngiliz havaclarnn serbest braklm a
lar isteniyor.
395 21 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 2 9 3 ......... 416
Y eni bir ehir (Ankara) kurulm asyla ilgili telgraf

nz dikkate alnd. Bayndrlk Bakanlna bu ko
nuda bavurular var. svireli Profesr M axim ili-
an a da bavurulabilir.
21 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya. Roma ve Pa

ris mmessilliklerine tel. No. 294 ........................................... 417
Selnikten Bat T rak ya ya asker kaydrlyor. Y u

nanllarla Srplar arasnda bir anlam a m var?
(Bkz. N o. 440)
397 21 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa va tel. No. 296,
297 417
^TunmsTan'da 10.*74.2 esirimiz var| T rak ya dan al

np gtrlen siviller bunun dnda. A n ad olu daki
Y u nan esirleri zm ire doru yola karlyor. (Bkz.
N o. 367, 383, 420, 423)
lgi: No. 387

Srf stanbuldaki M slm an em lkinin satn
nlem ek iin m oratoryom ilan sakncal olur mu?
(Bkz. No. 439)
lgi: No. 374
G m r k tarifelerinin bazlar kalmal. Bazlar iin

bir ara tablo benimsenebilir. A m a bu da 10 kat
arttrlmal.
1. M bad ele alt-kom isyonunda Yunanllarn zap

tetmi olduklar m slm an em lkiyle urayoruz.
2. Franszlar, Ankara Antlam asndaki snn bar

antlamasna koydurm ak istiyorlar.
3. ierinle grtm. Bayazit konsolosu geri a
rlm . A nkarada ticaret m messillii bulundur
m alar gerekliymi. Bilgi isterim. (Bkz. No. 401)
301, 302 ................................................................................... 419
lgi: No. 400/3, 356

B ayazitteki Rus konsolosu zararl isler vapvor. Bu
konsolosluun kapatlmasn isteyeceiz. n ce kon
solosun geri ekilmesini istedik. zm irde hibir ya
banc konsolosluk kabul etm iyoruz. Eski konsolos-
lan da tanmadk. A m a yine de zm irde R us kon
solosu kabul edehiliriz. H alen m zakere edilmekte
olan Ticaret Antlam asyla hkm e balanm adka
R us Ticaret M m essillikleri kabul edilm ez. (Bkz.
N o. 433)
Telgrafnz alnd ve anlald.
Poincarenin bar konusunda etkili olabileceini

sylemitim. im di kendisinden szl bir mesaj
geldi. Fransann bar istediini, am a bizim anla-
yl davranm adm z vs. sylyor.
306, 307. ahsi ............................................................. 421
Ferit Bey olay zerine M ou gin in dikkatini ek

mitim. B ugn Poincarenin cevabn getirdi: Ferit
Bey, nce varlan uyumalar yok saym, herkesi
krm ve bunun zerine lke delegeleri kendi
siyle ilikileri kesmiler imi. Bu durum da Ferit
Bey, Pariste grev yapam az dncesindeyim .
(Bkz. No. 425, 346, 358, 486)
405 22 O cak Babakan H. Rauf Beyden, smet ve Fevzi Paalara

tel. No. 308 ............................................................................ 423
Rus ordusunun slah iin Fransadan bir askeri

heyet istenmi. Fransa bunu kabul etmemi.
406 22 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 255. Acele ................ 424
21 O cak raporu:
1. Savata zarar grenler iin bizden 15 milyon

altn lira isteyeceklerm i.
2. M usul kom isyonda grlecek. Curzon, so

nunda hakem e gitmeyi nerecek gibi. Ben plebisit
nereceim. (Bkz. N o. 411)
3. M badele iinde askda birka konu var. Yarn

sonulandrm aya alacaz. (Bkz. No. 407)
407 22 O cak smet Paa dan Babakanla tel No. 258, 259 ................... 424
22 O cak raporu:.
M b ad ele alt kom isyonu topland. slm emlki

ii Y un an llarca kabul edilm ediinden btn so
run askda kald. M ezarlklar ii de askda. talyan
vatandalar iini zm eye alyoruz. Y arn gney

snrlarmz sz konusu edilecek. Biz, A nkara A n
lamasn geerli sayarak btn gcm z M u
sula evireceiz, (Bkz. No. 416)
408 23 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet ve Fevzi Paalara,

Paris, Roma, Moskova, Tiflis, Bak ve Batum Mmes
silliklerine Genelge tel. No. 309 ......................................... 425
ngilizler, H aliteki gam botlarm zn m akinalann

ve silahlarmz aldlar. Protesto ettik. C evap iste
dik. (Bkz. No. 384)
409 23 O cak Babakan H. Rauf Beyden Adnan Beye ve ismet Pa

a ya tel Gayet Acele. No. 310 ............................................ 42^
Eski Bkre Elilii kasasnda gm takmlarla

kristaller varm. Alabilm esi iin Kstence K o n
solosu Enver Beyde bulunan anahtarn Bkree
gndertilmesi. (Bkz. No. 410, 507)
410 23 O cak Babakan H. Rauf B eyden Adnan Beye ve smet Pa

aya tel. No. 31 1 ..................................................................... 42^
Kstence K onsolosluum uz boaltlm . Eyalar

iin yeni bir bina bulunam am . Eski binada
oda ayrlmas iin R om anya mmessilinin dikkati
nin ekilmesi. (Bkz. 507)
411 23 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 312 ....... 427
lgi: No. 406/2
(M usul iin) Plebisit isterken, igal kuvvetlerinin ve

hkm etin oradan sonra halkoylam as yaplm asn
da istemek gerekir. (Bkz. No. 445)
Babakan H. Rauf Beyden ismet Pasa ya tel. No.

313,314 ...................................................................................... 427
lgi: No. 392
G enel af hkm lerinin bir protokolde yer almas

uygundur. Af, adi sulan kapsam am al.
K im d en kim e yazld ve z
lgi: No. 389
Bat A n ad olu ya yerletirilebilecek gm enler ko

nusundaki bilgiler A nkaradan szmamtr. Bo
yerlerin bir blm ne yerli gm enler yerletirildi.
H alen gm en yerletirilebilecek bos 100.000 hane
bile yoktur.
414 23 O cak smet Pasa dan Mustafa Kemal Pasa ya tel. No. 362 .. 428
Son derece bunalm l bir gin prprirrlik;. M usu l iin

sava gn. o k yorgunum . U gn u yu m adm .
M usu lu dndm . Benim G zel G azi efim
ben bu kadar im tihana niin feda ettin? ngilizi^
M usul yz nd en bar tehdid eden diye gster
dik. Dehetli propaganda ve m cadele (var).
415 24 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 3 1 5 ........ 429
_Zaglul paa ve dier tutuklu yurtseverlerin de ge

nel aftan yararlandrlm alar gerekir.
416 24 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 3 1 7 ....... 429
lgi: No. 407
talyan vatandalna gem eleri istenen bin kii

kimlerdir?
417 24 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet ve Fevri Paalara tel.

No. 3 1 8 ..................................................................................... 430
Franszlar, R uslarn Besarabvaya saldracaklarn

sanyorlar.
418 24 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 3 1 9 ......................430
lgi: No. 419
A nkara Anlam as gereince, Fransann M usul

m eselesinde bize arka kmas gerekirken bunu
yapm am olm asna M ou gin in nem le dikkatini
ektim.
419 24 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 260, 2 6 1 .................... 43 1
23 O cak raporu:
1. G ney snrlarmz grld. Franszlar, Suriye

snrnn halledilm i olduunu sylediler. Sesimi
karm adm . M usul konusunda byk arpma
oldu. Benim uzun konum am a C urzon cevap ver-
~cfi~veîi M illetler Cem iyetine yollam ay nerdi ve
plebisitten yan izdi. M usu lun geri verilmesinde
srar ettim . D urum ciddidir.
2. Ruslar, Boazlar anlamasn imzalayacaklarm.
420 24 O cak smet Paa 'dan Babakanla tel. No. 263............................ 433
lgi: N o. 383, 397
n ce Y un an istandaki rehinelerim iz teslim edile

cek,sonra elim izdeki rehineler geri gnderilecek.
(Bkz. No. 423)
421 24 O cak ismet Paa dan Babakanla teL No. 264 ...................... 434
K zlha, esirleri teftiten vazgeti.
422 24 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 265, 266, 267,
268 434
D n M usul sorunu grlrken C u rzo n , Trki- ,

yenin M illetler Cem iyetine ye olm am asna ra
m en orada kendi grn savunabileceini anlat
t. T rklerin M u su la yrm e tehdidine kar da
M illetler Cem iyetine bavuracan ve zorlam a ted
birlerini harekete geirebileceini syledi. Hazrlkl
olm am z gerekir. H km etin gr nedir?
423 24 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 269 .......................................... 43
Esirler K om isyonu zm irde toplanacak (Bkz. No.

367, 383. 397 . 420)
424 24 O cak smet Paa dan Mustafa Kemal Paa ya teL No. 2 7 0 ........................ 43
ierin , basal diliyor. birlii yaparsak Boaz-

lan sava gem ilerine kapanz diyor. Cevabnz ken
disine ileteceim.
25 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasaya tel. No. 320

Zata Mahsus.
lgi: No. 404
G azi ve H km et de Ferid Beyin Paris M m essil

liinden alnmas gerektii grndedirler.stifa
etsin. H seyin R agp Bey im dilik m m essillik i
lerini yrtsn. (Bkz. No. 486)
25 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 321

ata mahsus
ester (Chester) Projesinin Bayndrlk Bakanln

ca grlmesi bitti. M eclise gtrm e zam an m
dr? (Bkz. N o. 438)
25 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya ve Adnan Be

ye tel. No. 322 ..............................................................
ki Y u n an tm eni Bat T ra k ya ya hareket emri al

m. ngilizler pek ok silah ve rpphaneyi Dede-
aaa gnderm iler. ngilizler stanbulda seferber
lik hazrlnda.
25 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 323

Yunanllarn elindeki sivil esirlerimi/ onlarn iddia
ettikleri gibi gooo deil. 10.742dir. (Tam liste veri
liyor). (Bkz. No. 436) "
25 O cak Gazi \justafa Kemal Paadan smet Paaya tel. No.

324
Bassal dileklerinize teekkr ederim . (Bkz. No.

390)
25 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya ve Adnan Be
ye. Tel. No. 325 ............................................................
K orfudaki 900 sivil esirimiz cok zor durum dadr
lar ve telef oluyorlar. Durum larnn dzeltilm esini
rica ederim.
Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 326 ....
C u rzo n un K rt m ebuslar konusundaki szleri

tepkiyle karland. Barrere, R o m aya dnd m?
No. T a rih K im den kim e yazld ve z Sayfa
432 25 O cak smet Paa dan Babakanla tel No. 271,272 .................. 441
24 O cak raporu:
Nfus M badelesi anlamas kabul olundu. Bir iki

gne kadar im zalanacak. M ezarlklar iinde
przler var. C u rzo n un M usul iin M illetler C e
miyetine bavurduu syleniyor. Garroni ve ie-
rin ile ayr ayn grtm. D. Bavazttaki Rus
konsolosu deiecek, am a konsolosluu kaldrmay
pek istemiyorlar. ierinden A nkaradaki temsilci
lerini (A ralofu) deitirmelerini istedim. (Bkz. No.
44O
433 25 Ocak smet Paa dan Babakanla tel No. 273 ...................... 442
ierinden 22 O cak gnl bir m ektup aldm .
T rk iyedeki R us ticaret mmessillikleri ve Rus
konsolosluklar konusunda ikayetler ileri sryor.
Aydnlatlm am rica ederim. (Bkz. No. 401, 441)
434 25 O cak smet Paa dan Dileri Bakanl na tel. No. 274 ............. 443
(Rza N u rdan Salk Bakanlna).
stanbuldaki karantina kadrosunun kesinletirilme

sini dnm e erteleyeniz.
435 26 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasaya tel. No. 3 2 7 ........ 443
272 sayl telgrafn tekrar m ercudur.
436 26 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 3 2 8 ........ 443
Bat Cephesinde 22Qqq Y u n an esiri var. Bunlarn

17656s yedi gnde? geri kalan sekiz gnde Iz-
m irde hazr bulundurulacak. M u d an yaya
gtrlecek esirlerin savs avnca bildirilecek.
437 26 O cak smet Haa dan Babakanla tel. No. 275.276. 277.............. 444
25 A ralk raporu:
. M ezarlklar, vatandalk ileri grld.
2. M aliye teklifleri alnd. artlar arlatrlm.
3. M ttefiklerin bir bar projesi verecekleri ak

land. C u rzon, M usul iin M illetler C em iyetine
bavurdu.
4. Bom pard, skenderundaki Fransz zulm leriyle

ilgili gazete yaynlarnn durdurulm asn istedi.
Franszlar, ngilizlerden daha ok aleyhim ize
dndler.
5. Japon delegesi, M u su lun M illetler Cem iyetine

gtrlm esini ve geici bir adli sistem kabul edil
mesini salk veriyor.
6. Ksacas: A skda be tem el sorun var. Bizim

aleyhim ize bir genel proje verecekler. B ir iki gn
bekleyip L ozan dan ayrlacaklar ve bylece K onfe
ransa ara verilmi olacak. M u su lu M illetler C em i
yetine havale etm ek tehlikelidir. H km etin
gr nedir?
438 26 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 278 Zata Mahsus .. 446
lgi: No. 426
Chesteri Franszlara tercih etmek uygun olur.
439 26 O ca k smet Paa dan Babakanla tel. No. 279 ........................... 446
lgi: No. 398

Y aln z slm em lki iin snrl bir m oratoryom sa
kncal deildir.
440 26 O cak smet Paa dan Babakanla tel No. 280 446
lgi: N o. 396
Srolar. Y un an llara vardm etm ezler, am a kars da

kmazlar.
441 27 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 329 ...... 447
lgi: N o. 432
Bar Antlam asnn im zalanm asna kadar stan

bu l da R s Bakonsnlnsln alm as uygun deil
dir^
442 27 O cak smet Pasa dan Babakanla tel. No. 281 ............................ 447
26 O cak raporu:
. Franszlar verdikleri yeni projelerinde yeniden

ar artlar ileri srdler. Bize her fenal yapm a
a alyorlar. M o u g in e duyuralm .
2. Bize bir proje verecekler, sonra C u rzon ngilte-

re ye gidecek. D urum ardr.
3. Y ersiz haberlere m eydan verilmemesini rica

ederim . (Bkz. No. 443, 444)
443 27 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 283, 285 .................. 448
27 O cak raporu:
1. Konferansn resmi alm alar bitti. u sorunlar

askda kald: M u su l, adli kapitlasyonlar, Trakya
snr, tazm inat ve tam irat. M usul yznden mali
sorunlar daha da arlatrlmtr.
2. K o n ferans kesmi olarak deil, alm alara ara

vermi olarak Ankaraya dneceim . A m a gerekte
kesilm edir. (nktdr).
3. M u su ldan feragat gstererek sulh aram ak fik

rindeyim . (ism et Paa)
4. (R za N u run gr): A nlam a,T rkiyeye ba

m szlk ve yaam a im kn salayabilecek nitelikte
deildir. M usu l bize pek lzmdr. Sonuna kadar
direnelim.
5. (Haan Beyin gr): B an n anahtar M usul

ve tazm inat sorunlardr. M usu l nem li ve naziktir,
karar verem iyorum . Tazm inat konusunda bireyler
yaparak bar aram ak dncesindeyim .
6. M ttefikler, Ankarann bar istediini. Lo

zandaki delegelerin ise direndiklerini ileri sryor-
lar. (Bkz. N o. 444, 473, 483)
27 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 331,

332 451
lgi: N o. 442,443
stanbul boaltlm adan konferansa ara verilmesi

sakncaldr. D urum M eclise sunulacak. Y ersiz ha
berlere m eydan verilmeyecek.
lgi: No. 411
M usul iin aka plebisit istem edim . A m a C urzon

plebisit ihtim alini eletirdi.
334, 335, 336 ........................................................................... 452
1. Poincareden G a ziye m ektup ve cevab tasarsn

"sunuyor ve grnz bekliyorum .
2. Poincareden G a ziye: Fransa barseverce al

t. T rkiye, arzu ettii tavizlere kavutu; baz hafif
m saadata raz olarak konferans baarya erdirebi
lir. M ecliste nfuzunuzu kullanm anz istiyorum .
U m arm antlam ay reddetm ezsiniz.
C%. G azi den Poincare'ye cevap tasars) L ozan daki

delegasyonum uzun kabul edecei antlam ann ka-
bu l ve onaylanm as iin alrm .
447 28 O aca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 337,
338 ............................................................................................ 454
K arahann M oskova Bykelim ize syledikleri:
Rus delegeleri L ozan da T rk delegasyonuna arka
km lardr. smet Paa ierin e teekkr etmi-
tir.
340 454
Franszlarca iletilen A d an a dem iryolu onarlm

yor. Bir an nce onarlmas gerekiyor. Y oksa de
m iryoluna el koyacaz. in orada tezelden sonu
landrlm asn rica ederim . (Bkz. N o. 301, 325)
342, 343, 344 .......................................................................... 455
1. D u ru m u M eclise gtrdk. H km etin gr

kabul edilebilecek sanrm.
2. M ttefik projesinde kabul edilem eyecek esaslar

var. A vrupa ve Am erika kam uoyuna bir bildiri ya
ynlam ak yararl olur. T rk milletini soym ay
am alayan yabanc irketler bar engellem ee a
lyorlar. Y un an istann tazm inat dem esi kabul
olunursa, M ttefik vatandalarnn zararlar dene
bilir diye lan edilebilir. M ttefik lerin h ize kar
ortak cephesini krmak gerekir. Grevinizin sona
erdiini aklayarak A nkaraya dnm eniz uygun
olur. (Bkz. N o. 453)
450 28 O cak Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Pasadan Babakan

H. Rauf Beye tel. No. 345, 346 ....................................... 457
ngilizlerin ve Franszlarn bar yapm ak istem edik

leri anlalyor. I yanlz M usul olsayd, derdim ki
m tevazi olalm . Son karar verilm eden nce Is-
met Paann bu konuda bir incelem e yapm as ge
rekir. O n u n raporunu alnca daha kesin gr bil
direbilirim.
349, 350, 351, 352 ........................................................ 457
(R auf Beyin M ou gin e syledikleri):
M illetim iz her trl fedakarl yapabilir, am a ka

pitlasyonlar T e m al teklifleri kabul edem ez. K a
bul etm eyeceim iz artlan bize em poze etmee a
lyorlar. Bir proje sunmak ve grmelere ara ver
m ek suretiyle isi srncem ede brakm ak istiyorlar.
M . Poincare, bunun tehlikesini dikkate alp, geli
m elerin nne geem ez mi? H enz um udum u
kesmedim.
452 28 O cak Babakan H. Rauf Revden tmet Paaya tel. No. 3 4 7 ....... 459
G rm eler kesilecekse M sy... ile ibirlii yap
m aa alm anz yararl grlyor.
453 28 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 3 5 3 ...... 459
lgi: No. 449
lgimdeki grm H km ete oybirliiyle onaylan

d.
454 28 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 284 ....................... 460
336 sayl telgrafn tekrarlanmasn dilerim. (Bkz.

No. 446)
455 28 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 288 .......................... 460
talyan delegesi G alli R odos valisi oldu. R odos ile '

A nad olu kylan arasnda talyan gem ilerinin ile
mesine izin vermesini istiyorlar. Bir iki gne kadar
cevap verm em gerek.
456 29 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 287 .......................................... 461
28 O cak raporu:
1. Garroni, aram b aya antlam a projesi verilince

benim A n kara ya gitm eden 8-10 gn incelem e
m hleti istem em i neriyor. M u su l u antlam a d-
nda brakm am istiyor. Konferans kesilince ngi-
lizlerin G elibolu yarm adasna yerleeceklerini
sylyor.
2. Franklin-Bouillon, Fransa ile sorunun zlece

ini sylyor. M ektup yazacakm .
457 3 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya ve Adnan

Bey e teL No. 3 5 4 .......................................................... 42
B ulgar Sobranyesi Sofyadaki tek cam iyi ykm aya
karar vermi. nlenm esi iin giriim yaplm asn
rica ederim.
L ozandaki veznedarm zn 250 Sterlin alp kat

haberi kt. Nedir? (Bkz. No. 482)
459 3 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 289 .......................... 462
K u rye yola kt.
460 30 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 290, 297 ................... 463
1. Projeyi verdiler. K u rye ile geliyor. Antlam a

ardr. Reddettiim iz m addeler braklm, bunla
ra yenileri de eklenm i.K araaa verm iyorlar.
2. Amerikal^ M u su lu hakem e havale etm eyi tel

kin ediyor. M usul iin halkoylam as ve A B D ile
ayr bartan szettim. Kars kt.
461 30 O cak smet Paadan Babakanla tel. No. 292 ........................... 4^4
345 sayl telin tekrarn rica (Bkz. N o. 450)
462 30 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 293, 294, 295 .......... 4^4
1 M bad ele anlamasyla esir deiimi anlamas
im zaland. Esirlerle ilgili anlam a bugn yrrle
girdi, te k isi, bar antlamasnn onaylanm asyla
yrrle girecek. n ce Y unanistan T rk esirleri
ni teslim edecek, sonra kendi esirlerini bizden ala
cak.
Sivrihisarvan kardelerin hem en serbest braklm a

sn rica ederim . (Bkz. No. 466)
464 31 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 357,
358 ............................................................................................. 465
T ra k y a daki Bulgarlara bask yaplm yor. Y aln z

eskiden gzetm i veya m cadele edilm i Bulgarlar
geri dnem ezler.
465 31 O ca k Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 359 ....... 466
zmit, Bursa ve Bilecikteki esirler M u d a n y a da

teslim e hazr edilecekler. (Bkz. N o. 485)
466 31 O cak Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 360 ....... 466
Bkz. No. 463
ki Erm eni konusunda bilgi alnca bildireceim .
467 31 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 361 ....... 466
Fevzi Paann cevab: M usu l, m illetler Cem iyetine

terkedilem ez. 3 yl iin bir karm a m ahkem e kabul
olunabilir. Y unanistan, tam irata m ecbur tutulm al-
dr.
468 31 O cak Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 362 467
ok gizli
1. Bizim kar projem iz verildi mi?
2. Fransa verilecek projeler zerinde m zakerelere

devam edebileceini bildirdi.
469 31 O cak smet Paa dan Babakanla tel. No. 297, 2 9 8 ................... 467
30 O cak raporu:
M b ad ele anlam as im zaland.
A nlam a projesini verecekler. Sekiz gn m hlet is

teyeceim . M ustafa K em al P aann Poincareye
cevabndan pek m em nun olduk. ierin Boazlar
iinin askda old u u nu iln edip gidecek. Biz, ba
r antlam asna bal olduunu ilan ettik. Bar
olm azsa kesilm e deil, ara verm e olm as (inkta
deil fasla) dncesindeyim
470 31 O cak smet Paa, Rza Nur ve Haan Beylerden Baveklete

tel. No. 300 ............................................................ ..... 469
Bara ulanabilmek iin, M usul m eselesinde ngil

tere ile bir anlam a zem ini bulm ak gerekli. A nla
m a zem ini deyince biz zellikle M usu l meselesini
T rkiye ile ngiltere arasnda halletm ek eklini ter
cih ediyoruz. (Bkz. N o. 473)
471 1 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa ya tel. No. 363 ...... 47
G azi M . K em al Paann gr: M ttefikler ar
b ir proje verip bunu kabul etm ezsek konferansn
sona ereceini bildirirler ve bylece konferans kesi
lirse o zam an askeri harekta balam ak elzem dir.
Konferans kesilm ez de ertelenir ise o zam an askeri
harekta gem eden nce gelimelere bakm ak u y
gun olur. smet P aanm yurt dnda kalm am as
da ok nem tar.
472 1 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Pasa va. tel. No. 364 ...... 473
T .B .M .M .nin size teekkr kararn sunuyorum .
473 1 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 365 ..... 473
lgi: N o. 470
lgideki telgrafnz yalnz R za N u r ve H aan Bey

lerin gr m , yoksa siz de ayni gre katlyor
m usunuz? (Bkz. No. 483)
474 1 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 3 6 6 ....... 474
298 sayl telgrafnzn tekrarn rica ederim . (Bkz.

No. 469, 484)
475 1 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 299 .........................................474
31 O ca k raporu:
K om isyonlar topland. Bizi projeyi im zalam aya a

rdlar. Bir hafta m hlet istedim. Pazara kadar
vakit braktlar. C urzon, gidiini iki gn erteledi.
476 2 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 367, 368 479
lgi: No. 443 ve 470.
Bar antlamas ve M usul konusunda arkadalar

nzla birlikte ektiiniz telgraflarda tereddd edildi.
A k seik olarak grnzn tezelden bildirilm e
si gerekli. M usul iinin zm ertelenirse bar
yaplabilecek mi yoksa bizden baka fedekrlklar
istenecek m iK 'Bkz. No. 483, 490).
477 2 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 370 ...... 480
(R auf Beyden Ferit Beye):
Fransa ile m zakere etm ekte olduunuzdan yeni

h a b erim ^)ldu. Fransa ricaline ifadadta bulunm a-
nzdan m teessir oldum . A n karaya avdet buvurul-
masn bildirm ek zorundaym .
478 2 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 3 7 1 ........ 480
Kafkaslarla ilgili istihbarat sunuyorum .
479 2 ubat ismet Paadan Dileri Bakanlna ve Adnan Beve tel. .... 481
D elegasyonum uz, Halifelikle ilgili ilerin yetkisi d

nda bu lun du u nu belirtmitir.
480 2 ubat Adnan Beyden Hariciye Vekletine tel. No. 302 .................. 481
Fransa sefareti ile grld. Basnm zdan y akn

dlar. Franszlarn bar iin altklarn anlattlar,
bizim de kendilerine yardm c olm am z istediler.
Konferansta Fransadan beklediim iz yardm
grem ediim izi, son projeden d krklna ura-
dm z syledim . Bar iin haklarm zdan dana
fazla fedakarlk edem eyeceim iz kendilerine anlatl
d. Ksacas, Franszlar azm z aram lar, am a
kendilerine birey szdrlmamtr.
481 2 ubat smet Paadan Babakanla tel. No. 303,304 ................... 482
1 ubat raporu
Arazi kom isyonunda Boazlar grld.
ierin tutu m um u zu eletirdi. Sylediklerinin do

ru olm adn ve dzeltilm esi gerektiini kendisine
bildirdim .
482 2 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 305 ........................... 483
lgi: N o. 458
V eznedar Fuad Bey grevi bandadr. Aleyhindeki

haberin yalanlanm asn dilerim. (Bkz. N o. 492)
483 2 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 3 0 6 ........................... 483
lgi: No. 473,443
1. G rlerim iz daha nce sunuldu.
2. C u rzon ile yeniden grtm.
3. .Kararm z u : a) A dli ve m ali konularda esasl

deiiklik olm azsa kar projemizi vereceiz. M u
sulu askda brakacaz, K araaa isteyeceiz,
G elibolu da kuvvet bulundurm ayacaz, m ezarlk
lar iini hakem e yollayacaz, kapitlasyonlar top
tan reddedeceiz, b) A h d ve m al konulardadei-
iklik olursa, on be gn ara verilmesini isteyip
A nkaray a geleceim .
484 2 ubat ismet Paa dan Babakanla tel. No. 3 0 7 .. 48
lgi: No. 474
T ekrar istenen telgraf sunuyorum .
485 2 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 308 ........................... 484
Venizelos, A n ad olu daki Rum larn srldklerini

iddia etmi ve Ankara hkm eti nezdinde giriim
de bulunulm asn istemi. (Bkz. No. 494)
486 2 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 309 .......................... 485
lgi: No. 404,425
Ferid Beyle ilgili ikyet hakszdr. Fransz iddiala-

rn reddetm ek yeterdi. B yk bir Sefirimizi srf
grevini yapt diye saldrya kurban edem eyiz.
(Bkz. No" 493)
487 2 ubat ismet Paadan Babakanla tel. No. 310 ........................... 486
C urzon, Bornovadaki ngiliz kilisesine zorla giril

diini syledi. Bu irkin iin hem en halledilm esini
rica ederim . (Bkz. No. 496)
488 2 ubat smet Paadan Babakanla tel. No. 311 ........................... 487
lgi: No. 465
zmit, Bursa ve Bilecik yresindeki Y u n an esirleri

ni de zm ire gtrm ek uygundur. T rk vatanda
R um tutsaklar bartan sonra m badele edilecek.
489 3 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 372 ........ 487
Dersaadet m urahhasl G eneral Pelle ile bir

grm e yapm tr. (Bkz. No. 480)
490 3 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 373 ........ 488
lgi: No. 476
lgi telgrafnzda dzeltm e gerek.

491 3 ubat Babakan H. Rauf Beyden ismet Paaya tel. No. 374
ok acele ...................................................................... 488
lgi: No. 483
M aliye ve adli iler lehim ize deitirilm ezse M u su l

iin plebisit istenecek; deitirilir ise L o zan da ka
lp bar aranacak.
492 3 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 375 ....... 489
lgi: No. 482
K tib Suat efendi, Bakanlar K u ru lu K arar olm a

dan H aan Bey tarafndan L o zan a gtrlm ,za
rarl bir kii olabilir. Srlarn ondan kt da akla
geliyor. Aydnlatlm am z rica ederim . (Ayrca Bkz.
N o - ! 5 >355)
493 4 ubat Babakan H. Rauf Beyden ismet Paa ya tel. No. 376,
377, 378 ....... ^ . ' Z . . . . ......................................................... 489
Bkz. No. 486
1. Dilerinde iler bam zdan akn. Suat Bey

hasta dt, Tevfk K m il Bey geceli gndzl a
lyor. Sizler de cihan- husum ate kar m cade
le veriyorsunuz. Cevaplarda karlkl gecikm eler
olabiliyor.
2. Ferit Bey gereinden fazla duygusal. Pariste

grevine devam edem ez. Baka yerde de Eli ola-
m az, m ebusluuna da karym . L ozan da yannz-
da m isafir edersiniz kendisini izinli sayabilirim .
494 4 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 3 7 9 ..... 491
lgi: No. 485
A n ad olu dan zorla hibir Rum karlm am tr.

H aber yalandr.
anakkale blgesindeki ngiliz birlikleriyle, ilgili is
tihbarat sunuyorum . ngilizler bizden taarruz bek
liyorlar, sanrm.
496 4 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paaya tel. No. 3 8 1....... 492
lgi: N o. 487
Bornovadaki ngiliz kilisesi hakkndaki iddialar

doru deildir. A m a anakkalede bir cam iie ngi
lizler hayvan balam lardr.
497 4 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 382....... 492
1. ngilizlerle ibirlii yapp Krtleri kkrtan So-

m iko, sonradan bize gelip a f dilem i ve dilei ka
bul edilmitir.
2. Seyid T a h a ngilizlerce hkm dar ilan edilm i

se de hibir reis kendisine tabi olm amtr.
3. ngilizler K rtler arasnda halifelik ve Saltanat

propagandas yapyorm u.
4. N em rut M ustafa Sleym aniyede imi.
498 4 ubat ismet Paadan Babakanla _tel. No. 312 ......................................... 493
ierin, A nkara ile M oskova arasnda haberlem e

lerine engel karldn vazd. N e cevap verilecek?
(Bkz. N o. 502)
499 4 ubat ismet Paa dan Babakanla tel. No. 313, 314 ................................ 493
3 ubat raporu:
1. Badelegelerle grtm .Azam i artlarn syle

diler. 4 ubat akam m hlet bitiyor. Bizden kesin
cevap bekliyorlar.
2. K ararm z u; A nlam a olan noktalar im zalayp

bir bar yapm ak, tekilerini m zakereye devam
etmek, yolunda bir teklif hazrlyoruz. M u su lu ay
rca ngilizlerle zm e balam ay da ngreceiz.
Konferansn kesilmesi m uhakkak gibidir, i ---------
500 4 ubat smet Paadan Babakanla tel. No. 3 1 5 ............................ 494
Hind M slm anlar 2000 sterlin gndermiler.
Alndsnm G azi tarafndan im zalanm asn bekli
yorlar.
501 5 ubat H. Rauf Beyden smet Pasa va tel. Kiiye GreL..................... 495
Bana da bir karikatr albm gnderilebilir mj?

lgi: No. 498
Telgraf, devletin tekelindedir. T rk iye iindeki ha

berlem eyi telgrafhanem iz salyor. Snrn teya-
nnda da ayn ey yaplrsa Ruslarn ikayetine se
bep kalm az. H at bozukluu Batum ile Tiflis ara
sndaym . K u rye konusunda biz R uslardan ika
yetiyiz. arlktan kalan Rus Elilik ve konsolosluk
binalarna bartan sonra bir zm aranabilir. i-
erine bu yolda cevap verebilirsiniz.
53 5 ubat smet Paadan Babakanla tel. No. 316, 3 1 7 ................................. 496
4 ubat raporu:
1. Kar tekliflerimizi gnderdik.
2. led en sonra C u rzon un yannda toplandk.

ngilizlerin ileri hallolunduundan Franszlar ve
talyanlar direndiler. ngilizler, bir bildiri yaynla
yp dndler.
3. ktisadi sorunlar yznden konferans kesildi.

Kesintinin ciddiyeti hakknda henz kesin bir ey.
s y l e m e m . ngilizlerle ilikilerde lm l davranl-
masn rica ederim .
503 bis 5 ubat Dilerinden btn d temsilciliklere tel. Genelge, No. 365... 501
smet Paa, Konferansn kesildiini bildiriyor. Ingi-

lizlere lml davranlm asn istiyor.
504 6 ubat smet Paa dan Babakanla tel. No. 3 1 8 ,3 1 9 ................... 502
5 ubat raporu:
A yrlm adan nce Bom pard ile grtm . K onfe

rans resm en kesilm em i, devam ediyor. Bizim A n
karaya dnm em iz gerekli. 7 ubatta yola kp
K stence zerinden dnm eyi dnyorum . K o n
feransa ara verilm esinden yararlanan delegelerim iz
A nkaraya dnyorlar diye bir H km et aklamas
yaplm asn, ordunun gl ve hazr bu lun du ru l
masn ngilizlerle atm aya m eydan verilm em esi
ni rica ederim . (Bkz. No. 502)
505 6 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. ok..ace

le. No. 384 53
lgi: N o. 504
lgi telinizi Bakanlar K u ru lu n d a grtk. Akla
m ay yaptk. Sunuyorum . Siz de o yolda aklam a
yapnz.
506 6 ubat Dilerinden Paris Mmessilliine. Tel................................ 503
zm ir lim an. 1000 tondan byk yabanc sava

gem ilerine kapatld. L im an daki yabanc sava ge
mileri lim an terk edecekler. lgililere d u yu ru n u z.
(Fransa Dilerine duyuru metni dipnottadr.)
(Bkz. No. 514)
507 6 ubat smet Paa dan Babakanla Tel. No. 320 .......................... 54
lgi: No. 410
Bkre Eliliim iz ve Kstence konsolosluum uzun

eyasyla R om en H km eti ilgileniyor imi.
508 6 ubat Adnan Beyden Hariciye Vekaletine tel. No. 423 ................. 504
General Pelle, H ikmet beye, konferansn kesilmesi-

nin bouna olduunu, bar yapm aya bir engel
kalm adn sylemi.
509 6 ubat Paris Mmessilliinden Hariciye Vekaletine tel. No. 1352..... 505
Konferans kesilince Franszlar telaland. Lon-

drada giriim lere baladlar.
510 7 ubat smet Paa dan Babakanla tel. .................................... 5^

6 ubat raporu:
1. Am erikan ve talyan delegeleri gittiler. Bize git

m em em izi rica ettiler. Franszlar. baz artlarla iki-
c gn iinde konferansn toplanabileceini syle
diler. A n karaya gitm em gerektiini syledim.
^Beni yoldan evirm ee alm alar m m k n!) S

nr iinde tatmin olan ngilizler, tekilere bask
yapm aa baladlar. M usul, D ou T rak ya snr
hakknda H km etin grn bilm ek istiyorum.
Bkre e bildirilm esini. (Bkz. No. 511)
\
No. T arih K im den kim e yazld ve z
511 7 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Paa ya tel. No. 385 507
lgi: No. 510
H km etin gr bildirilmiti. Deiiklik olursa

Bkrete size bildiririm .
512 7 ubat Lozan da ismet Paa dan B abakanla tel.......................... 507

Parolal ifre anahtarlar L ozan da brakld. Y o ld a
bunlarla bana telgraf gnderilm em esini.
513 7 ubat smet Paa dan Paris Mmessilliine tel . ................................. 508
Bar antlam as projesine 4 ubatta yazl cevap

verdik. ktisadi ve m ali konularda anlam aya var
lam ad. M ttefikler L ozan dan ayrldlar. .Konfe
ransa ara verilmi o ld u . Bundan yararlanp ben de
A nkaraya gidiyorum..
514 7 ubat Paris Mmessilliinden Dileri bakanlna tel. .............. 508
lgi: No. 506
zm ir lim anyla ilgili karar Fransaya duyuruldu.

(Bkz. N o. 515)
515 7 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna Tel.

No. 1355 .............................................................................. 508
lgi: No. 506,514
Poincare, zm ir lim anndaki sava gem ilerinin e

kilmesi yolundaki arm za Fransa nn boyun e.-
m eyeceini bildiriyor. (Fransz cevabnn metni)
516 7 ubat Dileri Bakanlndan Paris Mmessilliine tel. ................
zm ir lim anna torpil (mayn) dendi.
(Fransaya duyuru m etni dipnottadr.) (Bkz. No.

5*8)
5 17 8 ubat Babakan H. Rauf Beyden Gazi Mustafa Kemal Pa
a ya tel. Makina banda.......................................................
smet Paa nn A n karaya dnm esi H km ete uy

gun grld.
518 8 ubat Dileri Bakanlndan Paris Mmessilliine tel.............................. 510
lgi: No. 516
M aynla kapatlan zm ir lim annda, ticaret gem ile

ri iin bir geit brakld. (Fransaya duyuru metni
dip nottadr.) (Bkz. No. 519)
519 8 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel. No. 1365 . 511
lgi: No. 5 16 ,5 18
Fransann. zm ir lim annda m ayn taram aca kal-

'"kabilecei seziliyor.
520 8 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel. No.

1364 ........................................................................................
511
Fransz basn, zmir lim anyla ilgili tedbirlerimizi
sert biim de eletiriyor. M ttefikler birlikte davra
nrlarsa Lozan artlarnn Trklere kabul ettirilebi
leceini yazyor. Fransa M illet M eclisi. PoincaT
reden Lozan Konferansyla ilgili aklam a istedi.
(Bkz. No. 521)
521 10 ubat Dileri Bakanlndan Paris Mmessilliine tel................ 511
lgi: No. 520
Dm an gem ilerin zm ir lim annda m ayn taram a

a veya kartm aya kalkmalar dm anca bir ha-
reket saylacak ve karlk grecektir. (Fransaya ve-
rilen 12 ubat gnl nota dipnottadr.) (Bkz. No.
530
522 10 ubat Bkrete bulunan smet Paadan Babakanla tel. ......... 512
10 ubatta Bkree geldim. Buradan stanbula

hareket edeceim ve orada durm adan A nkaraya
geeceim . zm ir yznden gerginlik olduunu ba
sndan d uydum . Bar iin ok ey saland ve
salanacak. D nm e kadar genel durum un ko
runm asn, M ustafa Kem al ve Fevzi Paalarn An-
karada bulunm alarn istirham ederim . (Bkz. No.
5 23 - 524 )
523 10 ubat smet Pasa dan Babakanla tel ......................................... 5 13

(Gazi Paa H azretlerine mahsustur)
Sava endiesi var. A m a bara ulaabiliriz. Sava

km asna m eydan verm eyiniz. Derhal A n k araya
gelm enizi istirham ederim .
524 10 ubat Adnan Beyden smet Paa ya tel. No. 4/1593 ................... 514
lgi: N o. 522
Bakum andan Paa, A n karaya dnnzden

nce sizinle grm ek istiyor.
525 11 ubat Adnan Beyden smet Paa ya tel. Pek acele.......................... 5 14

lgi: No. 522
R a u f Bey. zm ir lim anndan dolay endieye gerek

olm adn bildiriyor.
526 11 ubat Babakan H. Rauf Beyden Gazi Mustafa Kemal ve 514

Fevzi Paalara tel. Takiben
smet Paadan aldm teli sunuyorum . (lgi: No.

523) M sterih olm asn yazdm .
527 11 ubat Adnan beyden smet Paaya tel. No. 89/132 ................... 5 15
R a u f Beyin telgraf: M eclis. smet Pasann A n ka

raya dniiiinii sabrszlkla bekliyor. Franszlar
paam zn aleyhinde alyorlar.
528 11 ubat Babakan H. Rauf Beyden Adnan Beye tel.Makina ba- 515
nda. Bir dakika geciktirilemez.
smet Pasav a : Telgrafnz G a zive telledim . zel

vapur gnderildi. zm ir konusunda sizi m egul et
m ek istem edim . K stenceye ektiim telgraf tek
rarlyorum .
529 1 1 ubat Adnan Beyden smet Pasa vaJel. ......................................... 516
Konferansn kesildii iln edilm edi. Bakum andan

ile nerede bulum ak niyetindesiniz?
530 12 ubat smet Paa dar Babakanla tel. ........................................... 516
R om an ya babakan ve Dileri Bakan, L ozan da

askda kalan ekonom ik ve m ali sorunlarn yeniden
grlm esi iin M ttefikler nezdinde giriimde
bulunm ak iin benden izin istediler. H km etim le
grm eden bu konuda bir karar verem em dedim .
K aradan Kstence yolu hal alm ad.
531 12 ubat Babakan ve Dileri Bakan Vekili H. Rauf Beyden
Adnan Beye (smet Paaya) tel No. 386, 387, 388 ........... 517
lgi: No. 522
smet Paavaj Dilerinin sorum luluu Dileri

Bakanna veklet eden zata der. H ata yaplm sa
size sorum luluk dm ez. A m a son kararlara isabet
olduunu siz de greceksiniz. Endielerinizi ve
zntlerinizi giderm ek zorunda kaldm.
D nnze ve kesin karara kadar zm irde bir
olay karlm ayacak.
532 12 ubat Paristeki Trkiye Mmessilliinden Fransa Dileri

Bakanlna nota. No. 1379 .................................................. 518
M ttefiklerin zm irdeki davranlarn hakl gster

m ek iin M ondoros mtarekesine dayanm ak iste-
diklcL^grlyor. Trkiye, mttefiklerle ilikilerini
(M udanya) anlam asna dayandrm aktadr ve zm ir
ya da Y u rd u n baka yerleri zerindeki egem enlik
haklarndan vazgeemez.
533 12 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel.

No. 1380 ................................................................................... 519
lgi: No. 521
zmir ve M udanya mtarekesi ile ilgili talimatlar

Fransa Dilerine duyuruldu. Fransz grevli, ma-
ym taramaya kendilerini hakl grdklerini ve
M ondoros M tarekesine dayanm adklarn syledi.
534 13 ubat Gazi Mustafa Kemal Paadan smet Pasaya tel No

166 ...........................................................................................
15 ubatta zm irde ktisat kongresini aacam .
O n d an sonra A nkaraya birlikte gidelim. ~
535 J3 ubat Gaz Mustafa Kemal Pasadan smet Paaya tel No.
445 ............................................................................................ 520
A nkaraya birlikte varm adan nce grm em iz ya

rarl olur. zm irde veva Eskiehirde buluabiliriz.
Cevabnz bekliyorum . (Bkz. No. 536)
536 13 ubat smet Pasadan Adnan Rey araclmla Gazi M. Kemal 521
Paaya tel.
lgi: N o. 535
Eskiehir de buluuruz.
537 13 ubat Babakan H. Rauf Beyden smet Pasava tel. No. 386 . 522
Tekrar istenen telgraf sunuyorum . L ozan da bir

sonu alnam adndan oradaki grevinizin sona
erdiini ve A n k araya dndnz ilan etm eniz
bildirilmiti. H km etin ve M eclisin grnde bi
deiiklik yok.
538 13 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel.No. 1381.. 522
Basn, zm irdeki sava gem ilerine gnlk daha

m hlet verildiini yazyor. (Bkz. N o. 541)
539 l 3 ubat Paris Mmessilliinden smet Paaya tel. No. 1391 .......... 523
D aily M ail gazetesi, zat liniz ile R za N u r arasn^
da anlam azlk olduunu yazyor.
540 14 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna Ak tel. ....... 523
Bonar Lavv, A vam kam arasnda, C u rzo n da Lord-

lar kam arasnda Lozan Konferans konusunda ko
num a yaptlar.
541 14 ubat Dileri Bakanlndan Paris Mmessilliine tel. ........ ....... 525
lgi: No. 538
M ttefikler, zm irdeki tedbirlerim izi tanm ayacak-

larn bildiren bir nota verdiler. Biz, gn iinde
grlerini aklam alarn istedikT ism et Pasann
geliine kadar vakit kazanm aya alyoruz.
542 15 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel............... 525

A vam kam arasnda C u rzo n un L ozan daki politika-
s eletirildi. B una cevap verildi.
543 17 ubat Paris Mmessilliinden Dileri Bakanlna tel. No. 1401 . 526
Lozan Konferansyla ilgili Fransz Sar K itab ya

ynland. Temps gazetesi Ingilizlere sitem ediyor.
544 21 ubat Dileri Bakanlndan Paris Mmessilliine tel................ 526
smet Pasa dnd ve 21 ubatta Dileri Bakanl

grevine balad.
BELGELER
No. 1
icra Vekilleri Hey eti Riyasetine
No. 3 11 Terin-i sn 38
(1 Kasm 1922)
stanbula muvsalatmn ikinci gn sve Sefiri* tercm ann gndererek

m lakat taleb etmiti. Trklere hayrhh olduu bildirildii cihetle kabul ettim
ve ayn gn zarfnda ziyretini ide ettim. ki m em leket arasndaki tarih dost
luktan bahsederek gerek tebaasnn ve gerek Am erikallar ve ire gibi stan
bu lda sve him yesindeki ehsm synet-i hukukunu ve m azhar- teshlt ol
m alarn tem enni etti. Synet ve teshlt hakknda m utm an olm alarn syle
m ekle beraber T rkiye B yk M illet M eclisi H km eti ile m nsebt- resmi-
yeye girmeleri m nsib olacan syledim. B unun iin hkm etinden talimt
alm ak ihtiycnda bulun duunu sylemekle beraber kendisinin dim Trkler
lehine altn ve propaganda yaptn ilve etti. Sefrethnedeki m lkt es-
nsmda da bugn T rk iyenin ihrz etti zafer hricden bir istikrz akdine pek
m sid olduunu ve Am erika ile m esel 25 m ilyon dolarlk bir istikrz yaplm a
sn m m kn grdn,T rk iyenin elinde fazla para bulunm as m evkiini ok
tahlcm ve sulh tesri edebileceini, halbuki yed Konferans bir neticeye ikti-
rn edem ezse bilhire o kadar kolaylkla istikrz yaplam ayacan, bunun in
de N ew Y o rk a emn bir adam gnderm ek m uvfk olacakn zh etti. H ayrh-
hne vesysma teekkr ederek beyntn ehem m iyyetle istim ettiimi syle
dim. Sonra da kendisinin bir banker ailesine m ensub olduundan bahsetti. hti
sasm ya kendisinin veya ailesinin alkadr olduu bir Am erika messese-i
m liyesi ile veyahud sve messest ile bir m um ele-i m liye yapm am za dola-
ysyle vestat arzusunda bulunduu m erkezindedir. H km ete istikrazdaki fe-
vid m sellem olduu takdirde emn bir zt vastasyla m rnileyh ile resmen
temas edilmesi mvfk olacan zannediyorum . Acizlerine gre krk elli milyon
* sve Elisi M sy Gustav O scar VVallenberg idi. 1920 ylnda T rkiyede greve balam
ve 1930 ylna kadar bu grevde kalmtr. ngiliz raporlarna gre VVallenberg, Alm an yanls ve
Trk yanls idi. Birinci D nya Savanda ngilteredeki T rk karlarn sve koruduu iin, s
tanbuldaki sve Elisi M altadaki T rk srgnleriyle de ilgilenmi ve oradaki sve Konsoloslu
undan srgnlerle ilgili bilgi alm ve bu bilgileri T rk makam larna iletmiti. sve Elisinin
kendisini Trklere yakn saymas, dzenledii davetlere Trkleri armas, kendisinin de sk sk
Trklere ziyaretlerde bulunm as, stanbuldaki Ingilizleri sinirlendirmiti. Trklere kar pek dosta
duygular beslemeyen ngiliz Bykelisi R .C .Lindsay, W allenberg iin gln biim de Trkofil
bir kimsedir diyordu. (F.O. 324/264, p. 9, No. 7/1).
lira hzr para bizim icn bir ehem m iyyet-i kativve-i havtiyeyi hizdir. Sefirle
tem asda m ahrem iyet yn- ehem m iyyetdir. Sefirin icrriim am msterik
M sy... m lktda hazr idi. T eyde de bulundu. Vsta olabilir.
S M E T
No. 2
cr Vekilleri Heyeti Riysetine
14 Terin-i sni 338

No. 1 (14 Kasm 1922)
Y ugoslavyadan geerken Bulgar Bavekili stanbuliyski * de ayn trene gel

di. Sofya'da kendi nm na D hiliye N zn ile M eclis-i M e b usn Reisi istasyona
istikbl in gelm ilerdi. u sretle gsterdikleri nezkete m ukbele etmi ol-
mak in kart gnderdim . Benim le m lkt arzusunu izhr etmesi zerine
kom partm anm da kabul ettim. Ankara T rkler in bir M ekke hline gelmi
olm asndan bahisle muzafferiytmz tebrik etti. Bulgaristan n dm anlarla mu-
ht olm ak itibriyle ciz bir m evkide kalm olduunu syledi. zhr ettii his-
siyta kar teekkr ettim. M dfaa harbim iz esnsnda Bulgarlarn T rkler le
hinde gsterdikleri alkay T rk m illetinin m em nuniyetle kaydetm i olduunu
ve A vrupada yalnz kalm olsa bile bir gn Bulgaristann hakkn ihkka m u
vaffak olaca m m idini dim perverde etmi olduum uzu zh eyledim . G aze
telerin rivytna nazaran bir Balkan ittifak mevz- bahs olduunu syleyerek
bu hussdaki m alum tn sordum . H enz bvle bir sev voktur dedi. K endisi
nin R om an ya ve Y ugaslavyada ne yaptn istifsr etm ekliim zerine N euilly
M uhedesi m cebince Bulgaristann taahhd ettii tamirt ve tazm int mesili
ve bilhassa Bulgar emvlinin zabt ve m saderesine kar tedbr ittihz in
dolatn syledi. Bu m klem t arasnda R om anva ve Y ugoslavya nn A d alar
D enizinde Bulgaristana bir m ahre verilmesine muvfakat ettiklerinden de bah
setti. Bizim de Bulgaristanla beraber bir Balkan ttifakna dhil olm aklm z
hakkndaki fikrini istimzc etm ekliim zerine bunun tiyen dnlebilecei ve
* Aleksandr Stambulivski. B ulgar ifti Partisinin lideriydi. 1919 ylnda seimle iktida
geldi. 1923 y lnda silhl bir darbeyle drld ve ldrld. L ozan Konferansnn alnda bu
lundu, am a Lozan ban Antlamasnn imzalanm asn gremedi. Stam buliyski, Bulgaristandaki
T rk aznlna kar hogrl davranm , hatta T rk aznlk okullan iin hazine topraklanndan
fonlar Kurdurmu id i. Bulgaristandaki T rk aznl yalnz Stam buliyskinin ksa iktidan dnem in
de biraz nefes alabilmitir. (Bill N. imir, Bulgaristan Trkleri, Ankara: 1986, s. 54-57). Stam bu
liyski Hkm eti, Bulgaristan Trklerinin T rk Kurtulu Sava iin yardm toplam alanna ve T rak
ya daki C afer T ayyar ordusundan Bulgaristana geen askerlerimize oradaki Trklerin yardm elle
rini uzatm alanna gzyummutu.
Stam buliyskinin Lozan konferansndan en byk beklentisi, Ege denizine Karaaa (Alek-
sandropol) zerinden bir k kaps elde edebilmekti.
Londra ve Paris ve R o m adaki sefirlerini d avet etmi olduundan L ozan da
Bulgaristan in bir hatt- hareket tayn edebileceini syledi. Selanik in Y u
nanllarn Srblara b a z ehem m iyyetsiz m sadtda bulunduklarn, fakat B u l
garistann Yunanistanla hem en hi m nsebeti olm ad bildirdi. Benim le
grm ek arzusunu izhr etmesi bizden istifde arzusunda bulunduklarn ve
Balkanllarla henz k a ti bir ey yapm adklarn ihss etm ekte ve M eclis-i
M eb usn Reisi ile D hiliye N zrnn istasyona gelm eleri de bu ihtimli takviye
eylemektedir. M a mfh beynt ve ifdtnda fazla m uhteris gzkm esi de ge
rek Balkan devletlerinden ve gerek Dvel-i itilfiyeden henz tam m iyle kat-
m m d etm ediini ikrr ediyor.
S M E T
No. 3
Hey et-i Vekle Riyasetine
14 Terin-1 sn 338
No. 2 (14 Kasm 1922)
Bugn Fransann Bern sefareti mster L ozan a gelerek Konferansn n

giltere ve talyaya id ahvl-i dhiliye itibriyle kk bir tehire uradn*
* smet Paa, Lozan Konferansnn ertelendiini svireye varnca rendi. T rk delegasyo

nunu getiren Dou Ekspresi, 12 Kasm 1922 Pazar gn svireye vard. Tren Lozana ulamadan
az nce Le Matin adl Fransz gazetesinin muhabiri, Konferansn ertelendiini smet Paaya du
yurdu. Paa buna sert biimde tepki gsterdi. Konferansn ertelendiini mi sylyorsunuz?
Hkmetlerinizin yklendikleri sorumluluk ardr. Btn bir milleti ve btn bir orduyu belirsiz
bir mtreke halinde tutmak kolay deildir... dedi. (Erteleme olaynn ayrntlar iin bkz. Bill
N. imir, Lozana D oru , Cumhuriyet, 24-28 T em m uz 1973) Bir yldan beri Pariste Ankara
Hkmetinin Diplom atik temsilcisi bulunan Ferit (Tek) Bey, konferansn ertelendini duyurm ak
iin 12 Kasm 1922 Pazar gn Lozana u acele telgraf ekti:
Haroun Alitcha Bey - Case Postale 2580 - Lausanne.
Urgent Paris, le 12.11.1922

Tel.
Priere com m uniquer Son Excellence smet Pacha stop Conference ofliciellement retarde au
vingt stop Cabinet Britannique averti G ouvem em ent franais q u il vous a informe du retard stop
Demain il ne sera Lausanne personne en dehors M . de Lacroix conseiller France Berne stop
Vous etes prie de venir causer ici stop D ailleurs M . Lacroix est charge de vous le communiquer ain-
si que M m e G aulis stop C om m e il ny aura pas d ouverture demain j estime qu il erait plus dig-
ne que Delegation ne sarrete pas Lausanne et continuer voyage directement Paris stop Nous
pourrons profiter de loccasion retard pour dem ander ofliciellement reunion conference Paris stop
Traite Paris 1856 forme excellent precedent stop Lord Curzon viendra Paris avant 20 stop II ny
aura pas reunion preliminaire interalliee ni programm e com m un arrete stop j attends lordre de
votre Excellence Paris stop Vous pouvez telephonner Passy 3950 - Ferid. Am bassadeur de Tur-
quie (PBA - K. 371/ 1)
ve Terin-i snnin yirmisinde inikd edeceini bildirmee Hriciye Nezretinden
m em r olduunu ve Konferansn inikdna intizren yed Parise gidecek
olursam Fransa hkm eti pek dostne bir sretde hsn-i kabul edeceini beyn
eyledi. Teehh rden ikyet ettiim gibi d avet nasl ve ne tark ile vki olm u
ise tehirin de o ekilde resmen bildirilmesi lzm geldii halde byle yaplm ad
ndan ikyet ve Konferansn yirm i Terin-i snde toplanacann heyet-i mu-
rahhasaya resmen ve tahriren bildirilm esi lzm unu hkm etine yazm asn if
de ettim. Bilhire dn akamki telgrafma cevben Lord C urzon ve M sy Poin-
careden birer telgraf geldi. Bunlar da Konferansn dvel-i m ttefkadan
b a zlarna id esbbdan ni ayn yirm isine teehhr ettii bildirilerek i tizr
edilm ektedir. Birka gn iinde dnm ek zere bugn Parise gideceim . ngiliz-
ler Konferansa gelm ezden evvel m ttefikleri ile tevhd-i m etlib etm ek teklifnde-
dir.Fransz mehfli Pariste m lkt in pek ziyde sarf- mest etmilerdir.
M atbutda harretle alm aktayz**. stanbul ahvlinden m alum t isterim.
Tarih-i vslnn ir.
S M E T
smet Paa, dorudan Parise gitmedi. Lozanda otele indi ve Ferit (Tek) Beyi Lozana ar
d. Ferit Bey, 13 Kasm gn Lozana gitti.
** smet Paa, Lozana giderken daha stanbulda yabanc basma demeler vermee balad.
9 Kasm da stanbulda Le Petit Parisien gazetesine, 12 Kasm da svirede Le Malin muhabirine de
meler verdikten sonra 13 Kasm Pazar gn Lozanda ilk basn toplantsn yapt. Ayni gn ak
am zeri La Tribne de Geneve gazetesine zel bir dem e verdi. teyandan da yabanc basn ok
yakndan izletiyordu. Lozana varr varmaz, 12 Kasm 1922 gn Delegasyona bir i genelge ya
ynlad. Buna gre u yeler yanlarnda gsterilen yabanc gazeteleri gn gnn izleyeceklerdi:
M nir Bey: Times; evket Bey: Daily Chronicle; Hseyin Bey: Daily Telegraph, Morning Post; Cevad
Bey: Daily Herald, Daily Mail; M uhtar Bey: Petit Parisien; Veli Bey: Debats, Echo National; eref
Bey: Journal; T ah ir Bey: Matin; Reit Safvet Bey: Echo de Paris; Hikmet Bey: Temps; Cellettin
Bey: Humanite; Safvet Bey: Action Franaise; Zhti Bey: Rusa gazeteler; kr Bey: talyanca gaze
teler; Tevfk Bey: A lm anca gazeteler. (PBA-K. 372/ 1).
No. 4
stanbulda Rejet Paa Hazretlerine
No. 4 79 Terinsni 338

(79 Kasm 7922)
1. H arbi U m um iden m ukaddem herhangi bir sene zarfnda Dersaadet
M uhtelit Birinci M ahkem e-i Ticareti ile kinci T icaret M ahkem esinde ikm e
edilmi olan deavi miktarlarnn ve bu iki m ahkem e tarafndan sene-i m ezkre
zarfnda hkm e rabt edilm i bulunan m evad adedinin ayr ayr olarak adliye ih-
saiyatndan bilihra hem en inbas.
2. stanbulun igalini m teakip M ttefikler tarafndan tesis edilm i divan-
harplerle M ehakim -i m ahsusaca mevadd- cezaiye ve kezalik K onsoloshane
mahkemeleri ile sair heyet ve devair-i ecnebiyece mevad- hukukiye ve ticariye
hakknda ittihaz edilmi olan ve bil klliye m ugayir-i adi ve msfet bulunan
mukarrerattan ve bu m ukarreratn keyfi surette m uam elt- icraiyesinden ve ke
zalik hibir hkm e m ustenid olm akszn ecnebi m akam atn bu sahada vaki icra-
at- keyfiyesinden en bariz ve hissiyat- m uadeleti en ziyade rencide edenlerin
den birka hdisenin hakszl isbat eden noktalar gsterilmek suretiyle bilin
mesi zaruri grldnden keyfiyetin Barodan ve bilhassa deavi vekili Saadeddin
Ferid ve Selhaddin N eet ve Ebulul Beylerle Polis M diriyetinden mahrem a-
ne bittahkik hem en iar buyurulm as m ercudur.
S M E T
No. 5
No. 5, 6, 7. 19 Terin-i sn 338

(19 Kasm 1922)
M ad d e 1 O n be Terin-i sn gn Pariste Poincare ile grtm *.

Sulhun teehhr T rkiye in dim ztrb olduu gibi hdist ve gayr- mun-
tazr ahvl zuhuruna m enba olduunu, imdiki gibi ne harb ne sulh olm ayan
bir hale nihyet vermek lzm unu mevz- bahs ettim. stzh ve mnkat
esnsnda hkm etim izin siyseti M isk- M ill ve m nakid m uhedta riyete
mstenid olduunu syledim . Bu bbda mukvelt ve Ankara tilfnmesi de
m er gsterilmitir. Franszlarn urad m um eltdan ve Fransa menfimin
endielerinden ikyet etti. Kapitlasyonlar hussunda uzun m nkat geti.
Adlde mutavasst bir ekl-i hail veya b a z tem int ve ire ve Fas ve Suriyede
Franszlarn da bunlar kabul ettiklerinden bahsetti. K a t bir vaziyyet gster
dim. Beni teskin fakat ehl-i ihtisasn bir re bulacan tekrar etti. Bunun ze
rine skenderun mntkas in bir idre-i hussiye yaplm as Ankara tilfn
mesi ahkm ndan bulunduu halde bunlar pek ok ikyt ve tahrikt intc
ettiini bu sebeble byk m kilt iinde bulun duum uzu syledim .Konferan
* smet Paa, 12 Kasm Pazar akam saat 22 sularnda indii Lozanda 48 saat kaldkta
sonra 14 Kasm Sal akam Parise hareket etti ve dokuz saatlik bir tren yolculuundan sonra 15
Kasm sabah Parise vard ve Crillon oteline indi. Ayni gn saat 17de, Fransa Babakan ve Di
leri Bakan M . Poincare ile 45 dakika kadar sren bir grme yapt. (smet Paann Paris gezisi
ni daha nce ayrntlaryla yaynlamtm. Bkz. B.N . imir, Lozana D oru, Cumhuriyet, 27-31
Tem m uz 1973)
sn m etlibim ize ve hassaten kapitlasyonlara Fransann zahr alacan m m id
ettiimizi ilve ettim. ngilizlerin talebi vehile m ttefikler arasnda evvelden ta
karrr etmi m evdd karsnda bulunm ak ihtim lini mevz- bahs ettim **.
Reddetti. M zkertm m svt essna m stenid olacan, Versaillesda Al-
m anlara yaplan m um ele yaplm ayacan syledi. Poincarenin syledii Ver-
saillesdan beri drt sene getiini ve bsbtn baka vaziyyetler hsl olduu
nu iret ettim. M em leketin tahribatndan ikyet ettim. M lktm hlsas ola
rak m zkert ok etin olacak fakat bir neticeye vanlacak m ealindedir. M l-
ktmz sam m iyetden ziyde burdet ve ciddiyet iinde gemitir. G arb bir ey
olarak bilhire Fransada grtklerim kfeten Poincarenin essen durgun
adam olduunu ve Konferansta drst hareket edeceini tem ine devm ettiler.
2 Poincare ile mlkt m tekib Paristeki btn m atbut m uhbirlerini

otelde kabul ettim ve efkr- u m m iyeye sulh arzusunu, Y u n an tahribtn ve
ecnebi dm anln ve Fransa m enfiinin ihlli gibi mesilin asl olm adn ve
kapitlasyonlar hussunda kararm z kat ve gayr- kabil-i rc olduunu zh
ettim kapitlasyonlar in m uhbirlerle aram zda m uhvert ve m nka ge
mitir. Bir emr-i vki olarak efkr- um m iyeye tevd o lu n m u tu r***.
3 O n alt Terin-i snde H riciye M ster ile grtm . Bu adam

hriciye nzr istikllindedir. ahs efkr olm ak kayd ile sulhn behem ehal ak-
dolunacan, fakat m zkertm ilk devreleri etin olacan, bundan mteessir
olm ayarak sknetle d a vam z m dfaa etm em izi ve her halde m zkertm
msavi devletler arasndaki m zkert m hiyetinde olacan ve vaziyyetin bi
zim in pek m sid olduunu ve suallerim zerine ne Boazlar ve ne de dier
mesil hakknda m kilt km ayacan m m id ettiini ve ngilizlerin m uhtra
snda m cib-i ende bir nokta olm adn ve hatt Fransa hkm eti bunu ce-
vbdan bile m stan bulm u olduunu, mttefikler arasnda tet-i efkr edil
mek zarr olup nitekim bizim de istediim iz devletlerle grm em ize kimsenin
bir ey diyem eyeceini, yalnz m ttefiklerin m ukarrer bir proje ile karmza k
m ayarak btn mesili m zkere ile halledeceklerini, fakat bunun in bizim
de ortaya bir proje koyup bunu ya kabul ediniz yah ud m zkert keseceiz
** smet Paann Parise indii gn Lord Curzon da zel kurye ile Poincareye bir muhtra
yetitirmiti. Curzon, Lozan Konferansnda M ttefiklerin bir cephe halinde Trklerin karsna k
malarn salamaa alyor ve zellikle u noktalarda gr birliine varlmasn istiyordu: i) Bat
Trakya, 2) Bat T rakya Snn, 3) Boazlann serbestlii, 4) Kapitlsyonlar, 5) Ege adalar, 6) Suri
ye ve Irak snrlan, 7) M anda topraklan, 8) H arp mezarlktan, 9) stanbul, 10) Aznlklar, n )
Trk silhl kuvvetleri, 12) M al hkm ler ve 13) Ekonomik hkm ler. ngiliz muhtras esas al
narak M ttefikler arasnda grmeler balamt.(JDB/'7, I/18, No. 193 vd). smet Paann deyi
miyle M ttefikler, Lozan konferansnda mttehid bir cephe yapm aa urayorlard. Bu yzden
Paa, nceden hazrlanm bir antlama projesi karsnda bulunm ak ihtimalini sz konusu etmiti.
*** smet Paann 15 Kasm gn Pariste C rillon otelinde yapm olduu basn toplants,
Fransz basnnda geni yer tutmutu. Bu basn toplants hakknda Paris gazetelerinde km olan
yazlann bir blm n daha nce yaynladm . (Bkz. Bill N. imir, D Basnda Atatrk ve Trk
Devrimi, C ilt I, Ankara: 1981, ss. 84-103, No. 30-38).
dem em ekliim iz lzm geleceini beyn etti. Bizim m etlibim iz asgar eritden
ibret olup pazarlk ess bizce m ergb olam ayacan syledim . Bu fikre kendi
si de itirk etm ekle beraber m zkert her halde m tekbilen m sadt iresi
ile neticeye vsl olacan ifade eyledi. Y u n an tahribtnn tamrtn harretle
bahsettim. M zkert m nkati olursa ne olacak dedim . H er halde m nkati ol
m ayacak dedi. M n kati olursa her halde imdiki hl yani ne harb ne sulh ol
m ayacak dedim .
Paristeki yeni talya sefiri**** otele gelerek ziyret etti. O da m zkertda

byk glkler olabileceini ve m ttefiklerden ayrlm ayacaklarn ve fakat iin
neticeleneceini sylemektedir. talya sefirine talya hkm eti ile ayrca anla
mak ve talya menfiini nzar- dikkate alm ak kbil olacan izhr ve talebi
zerine bunu hkm etine ibl etmesine muvfakat eyledim . ngilizler K onfe
ransta m ttefikler arasnda m ttehid bir cebhe yapm ak mesisini ve efkr- has-
mnelerini m uhfaza eylemektedirler.
Franszlardan istidllt ve intbtm bize nkbnlik ilk etmek gayreti ve

Konferansta mkilt- ciddiyenin zuhr edeceini ihzr m erkezindedir. G azete
ler mttefikler arasnda itilfdan bahsediyorlar. Parise muvsalatm esnsnda
ngilizler m ukarrert- katiyye ve tedbr-i zecriye ve tatbikiye gibi m esilde s-
rr etmekte ve Franszlar bizim kendileri ile her m nsebeti kracam z havd-
isleri karsnda bulunm akta idiler. Bir taraftan Franszlan tatm ne atf- ehem-
miyyet ve dier tarafdan onlar in nzik olan kapitlasyonlar m eselesini
m nferiden m atbut ve lem -i siysetde vazettim. B az tem int fikirlerini m u
hfaza etmektedirler. Franszlarn mum eleleri sret-i um m iyede ngilizlerin
fevkalde m uhteriz ve onlardan sarf- nazar edem ez. Bizim le temas ve menfaati
m uhfaza etm ee alyor bir ekildedir. D ier tarafdan arzu ederlerse kendile
riyle grebileciim i ngilizlere ihbr ettim. C evab vermediler. Sulh yapm ak
fikriyle geldiklerini tl vesitle irsl eylediler. Paris seyahatim Fransann m eys
edilmemesi, Y u n an tahribtnn neriyt kapitlasyonlar d avsinin ortaya atl
mas gibi nikt- nazardan faideli olm utur.
Konferans yirm ide alacaktr. Lozan gazeteleri aleyhim ize yazm aa bala
mlardr. Celleddin rif Bey buradadr. L ozandan yazlan 7 num aral ve 19/
11 /38 tarihli bu raporun tarih-i vslnn ir.
S M E T
* Yeni talyan Bykelisi Baron Avezzana idi.

No. 6
smet Paa Hazretlerine
(19 Kasm 1922)
K onferansa itirak talebinde bulunan devletlerin adedi gn getike oald

*, tilf Devletlerinde m enfaatlanna gre kabul veya red hakk kendilerine
m nhasr telakki olunarak bir emr-i vki karsnda braklm am am z iin
hkm etim izin fikri istihra edilm eden verilecek kararlarn kabul edilem eyecei
ni im diden devletlere tebli faydal olaca Paris M m essilliinden bildiriliyor.
Badem a bu gibi m esilden ve m him istihbarat-i siyasiyeden Zt- lilerine
m untazam an m alum at verilmesi tam im edilm itir**.
H S E Y N R A U F
* Konferansn al arifesinde eit eit devletlerin buna katlmak iin bavurduklar

grlyordu. 15 Kasm 1922 gnl Tribne de Geneve gazetesi, spanya, sve ve Danimarka
hkmetlerinin de Lozan konferansna katlmak iin bavurduklarn duyuruyordu. Bunun gibi
baka haberlere de rastlanyordu.
** Babakan ve Dileri Bakan Vekili Hseyin R auf (Orbay) Bey, 19.11.1922 gn Paris
M m essilliine u telgraf ekmitir: M erkeze tebli olunan m him istihbarat- siyasiyenin doru
ca Lozanda Heyet-i M urahhasa Riyasetine de ibl hususuna itina olunmas m ercudur - Hseyin
Rauf. (PBA - K. 372/ 1).
No. 7
ark ve Garbe Tamim, ismet Paa
Hazretlerine de (ayrca)
(19 Kasm 1922)
Vahdettin ve kk m ahdum u Erturul Efendiler, Bam abeynci Y aver Paa

ve m ukarrebninden birka kii 17 cum a sabah Saraydan ngiliz Generali Har-
rington vastasyla alnarak ngiliz kruvazrne nakledilm i m ehul bir semte
hareket ettirilmitir. H adise hkm et ve B yk M illet M eclisince derdest-i
m zakeredir. ttihaz edilecek karar ayrca bildirilecektir Efendim .*
H S E Y N R A U F
* Lozan Konferansnn alna gn kala son Osm anl Padiah Sultan Vahdettinin
Malaya adl ngiliz zrhlsna binip yurt dna kamas ve M alta adasna gtrlmesi, d basnda
epeyce geni yank yapt. Zaten T rkiye haberleriyle dolu olan yabanc gazeteler bir de padiahn
kana yer ayrdlar. (Bu konudaki yazlar iin bkz B.N. imir, D i j Basnda Atatrk ve Trk Devri
mi, s. 106-123, No. 40-47, vd. Ayrca Bkz. Bill N. imir, Vahdettinin Ka Son u, Cumhuri
yet, 26-29 Austos 1973)
Vahdettinin kanl Hind Hilafet komitesince knanmtr. Lozanda Ruen Eref (naydn)
bunu Hill-i Ahm erden M uttalip Beye yle tellemitir:
T el. 1 Lausane, le 18.11.1922
Telegram m e Bom bay comite Kalifat reprouve ingerence britannique dans affaires Kalifat
approuve decision Assemblee Nationale qui represente conviction du m onde m usulman trouve de-
cision conforme cheriat - R ouchene. (PBA - K. 372/ 1)
No. 8

(20 Kasm 1922)
19/11/1922 tarihli telgrafnameleri ayn gnde vasl oldu ve Refet Paaya

tebli edildi.
H S E Y N R A U F
No. 9

(20 Kasm 1922)
Vahdettin Efendinin ngiliz zrhlsna firar ve ilticas zerine eriye Vekle-

t-i Cellesince tanzim olunan fetevy- erife m ucibince hali B yk M illet M ec
lisinin 18/11/38 tarihli celsesinde mttefiken kabul edilm i ve ayn celsede icra
klnan intihabat neticesinde m akam - m uallay- hilafete H anedan- l-i O s
m andan A bdlm ecid bini A bd laziz Hazretleri intihap klnmtr. Bu babda
derdest-i tanzim olan beyannam eler irsal edilecektir Efendim *
H S E Y N R A U F
* Abdlm ecid Efendinin Halifelie seilmesi zerine yabanc basnda kan yazlarn baz
lar:
Ankara M eclisi A bdlm ecidi Halife seecek, Le Journal (Paris), 20.11.1922.
Robert-Raynaud, T rkiyenin ki Padiah , Le Matn (Paris), 21.11.1922.
August G auvin, Halifelik bunalm , Journal des Debats (Paris) 22.11.1922.
Yeni Halife A bdlm ecid , L lllustraton (Paris), 25.11.1922
Halife Abdm ecid Hazretleri , The Mslim Standard (Londra), 30.11.1922. ve Ankara ve
Halifelik , Ibid. smet Paa Hazretlerinin A bdl Q ayum M alike D em eci , Ibid.
Paul Erio, Yeni Halifeye biat treni , Le Journal, 1.12.1922
Paul Gentizon, T rkiye M ektubu: Yeni H alife, Le Temps (Paris) 2.12.1922
Halife ikinci A bdlm ecide biat , L Illustration, 9.12.1922. Bu yazlarn tam metinleri iin
bjcz. B.N . imir: D Basnda Atatrk...., No. 45, 46, 47, 53, 58, 59, 60, 61, 63, 67 vd.
No. 10
Refet Paa Hazretlerine
No. 10 20 Tern-i sn 338

(20 Kasm 1922)
tideki telgrafnam enin smet Paa H azretlerine ekilm esini rica ederim. s
met Paa Hazretlerine: Paris M m essilim iz vastasyla ngiliz Generali Tovvns-
hendden bir telgraf aldm. A nkarada veya gidebileceim bir yerde benim ile
grm ek arzu ediyor. Cevaben zat-i devletlerine m racaatlarn yazdm Efen
dim.
H S E Y N R A U F
No. 11
Byk Millet Meclisi Riyasetine
No. 8, 9, 10 20 Terin-i sn 338

(20 Kasm 1922)
N o. 8. M sy Poincare ayn otelde bulunduu cihetle ihsas ettii arzu ze
rine Konferansn kdndan m ukaddem kendisiyle grtm . Bu d e fa pek zi
yde hsn-i kabul ve nezket gsterdi. Riyset m eselesini mevz- bahs ettim
ve riysetin m nvebeten dvel-i mttefika-i selse ile T rk iye arasnda tedvl
etmesi teklifinde bulundum . Fransa, ngiltere, talya d avet eden devletler oldu
u cihetle kide-i riysetin bu devlete id olmas lzm geleceini ve davet
edilen devletler y a ni T rkiye, R om anya, Y ugoslavya ve Y un an istan n d avetci
olm adklar cihetle riyset etm eyeceklerini dndn syledi. T rk iye devlet
leri zm ire d avet etmi olduu cihetle bizim de riyset etm em iz icab edeceini
bildirdim . kinci derecede kom isyonlarda T rk iyenin riyset nvbetine idhl
edilebileceini ve essen T rklere m svi m um elesi yaplaca ve asl i m z-
kertda olup bunun o kadar izm edilm em esini rica etti. T alebim d en fergat
m ansm ifde edecek bir ey sylem eden baka m esile getim. stanbul un
tesr-i tahliyesi bahsinde stanbul ve T rak ya ya ahden girm ek harben girm ee
m reccah olduunu,nki bu son takdirde gerek ngilizlere ve gerek Y u n an lla
ra kar bir hiss-i husm et braklm olacan halbuki m uhede im za edilince
stanbuldaki vaziyyetim iz kendilerinin de im zalar altnda kabullerine m ukrin
olacandan ok salam olacan zh etti. T ah liye ne zam an olacak dedim .
m z edildii gn ne stanbulda ne Boazlarda bir tek Fransz ve ngiliz veya
dier bir ecnebi asker kalm ayacan, Boazlarn serbestsi in Trklerin riy-
seti altnda bir komisyon mutasavver olduunu ve T rk iyenin stanbulda bil
kayd u art hkm sreceini, yalnz Avrupay- T rk deki askerim izin jan d ar
m a dhil olm am ak zere tahdd-i m ikdr dnldn, ekalliyetlerin m b
delesi m eselesi arzum uza muvfk bir sretde hallolunabileceim , kapitlasyon
lar da ecnibin menfaati ihll edilm em ek art ile bil m kilt hallolunabilece
im suallerim zerine zh etti ve halli ok m kilt istilzm edecek m hiyetde
mesil grdm beyn etm ekliim zerine her mkiltn hallolunabileceim
ve T rkiyenin bugn m m id edilm ez derecede m sid bir vaziyyetde bu lun
duunu ve hatt karben anlalaca zere Lord C u rzo n un dahi T rk iyeye
kar gayet m sid bir hle gelmi olduunu ve Y un an istandan alnacak tami-
rt bedeli hususunda Y unanllarn A n ad olu da tahrb ettikleri Fransz emvl ve
menfini T rkiyede olm ak itibriyle bizden isteyeceklerinden bize kar yaplan
tahribt bedelt ile birlikte bunlar bizim Y unanistandan alm am za m zheret
edecekleri tabi olduunu m ahrem ne bir suretde ilve etti.
No. 9 H lsa sylenilen erit ayndr. Y aln z bugn m um ele daha n-

ziknedir. Bu da bir iki gndr gazetelerde grlen fena havdisleri tahfife de
m atf olabilir. Konferansn kdnda svire Reis-i cum hrunun benim le Lord
C u rzonun cevb vermesi takarrr etmi olmas zerine hazrladm z nutkun
muhteviytndan bahsettim. Bir iki cm lesini tahfif hussunda ok rica etmeleri
zerine m uvfakat etm ei m nsib grdm . Essen yalnz svireye teekkr
edilmesi mevz- bahs olduundan ve halbuki nutkum uzda ess olan aksm ta
m m en m uhfaza ettiimizden bunda bir m ahzr yoktur. Konferans salonuna
girilmezden evvel Lord C u rzon takdm edildi ve ber m uktazy- nezket fk
baz eyler konuuldu. Bize kar bunun da tavr yn- dikkat bir sretde n-
zikne idi.
No. o svire Reis-i cum huru Konferans alen bir celse ile aarak be-
yn- hom ed etti ve svirenin Konferans mahalli olarak tayn edilm esine
m em nuniyetini izhr ettikten sonra dvel-i m ukidenin gsterecekleri kiyset ve
hiss-i m slem etkrne ile fecyi-i harbin bir n evvel zil ve hal-i sulhn hsl
olmas tem enniytn izhr etti.
M tekben Lord C u rzon nutkunu syledi. Bu da devletlerin m tekabilen

gsterecekleri efkr- itilfcuyne syesinde sulhn husl tem enniytn izhr
ederek svirenin dim efkr- m slem etkranenin tatbk ve intinnda oyna
d rol itibriyle sulh konferans in en m nsib bir m ahal olduunu beyn
ve reis-i hkm ete teekkr etti.
B adehu ben rd- nutk ettim. B unun metni aynen ak telgraf ile arz edil
mitir. Y aln z ngiliz ile benim tarafm dan nutuk iftitah yaplmtr.
B adehu svire Reis-i cum huru kendisine gsterilen hissiyata kar her iki
mize teekkr ettikten sonra yarn kablez-zuhr saat on birde m urahhaslar iti
m etm ek zere bu um m ve alen celseye nihyet verildi *.
20 Terin-i sn 38 tarihli ve 10 num aral rapordur. V uslnn ir.
S M E T
* Lord Curzon, Lozan Konferansnn al trenini 20 Kasm 1922 gnl 6 sayl t
yle rapor eder:
First plenary meeting of conference took place this afternoon in a large hail open to public
and press. Svviss President presided and read an appropriate and vvell-vvorded speech of vvelcome.
It had been agreed that I should respond on behalf of delegations in a few vvords of a comple-
mentary character. T his I did and proceedings would have terminated had not ismet Pasha ad-
vanced to the platform pulled out a paper and read a speech containing some very partisan and
rather truculent remarks. French President of C ouncil told me that but for his influence speech
would have been m uch vvorse.
French and T urks are staying in same hotel and contact betvveen them (is) constant and
close. ism et Pasha is com ing to cali upon me presently.
His attitude today vvas (? exam ple ol) spirit in vvhich Turkish delegation are approaching
conference and foreshadovvs trouble at every tum . ( D B F P - 1 / 18, p. 320, No. 209).
T rk delegasyonunda basn ileriyle grevli Ruen Eref (naydn) bey de 20 Kasm 1922
gn stanbul basnna u telgraf ekmitir:
Journaux Akcham ikdam ileri T an in e Tevhid Terdjum an Yenichark Vakit Bureau Presse
T e l. Lausanne, 20 Novembre 1922
Conference ouverte quinze heures dem ier
Discours president Haal voeux paix prompte Curzon discours remerciements accueil suisse
exprima desir arriver accord tous points smet pronona discours franais insista effort national in-
dependance liberte releva devastations injustifiees declara delegation anim ee m axim um bonne foi
possible remercia hospitalite suisse
Premere seance demain onze heures
Rouchene (PBA-K. 372/ 1)
No. 11/bis
Discours Prononce Par S. E. ismet Pacha l occasion

de Uouverture de la conference de Lausanne,
Le 20 Novembre 1922
M onsieur le President,
U n armistice conclu, il y a plus de quatre ans, sur la base et sur la foi des
principes vvilsoniens avait suspendu ofliciellement les hostilites dans lesquelles se
trouvait engage lEm pire O ttom an.
L a nation turque, continuellem ent privee des bienfaits de la paix, se rendit
com pte de 1 insufFsance et de linanite de ses incessantes dem arches pacifques
en vue de lobtention du droit et de la justice et, com prenant q u il ne lui restait
aucun autre espoir de salut, reussit defendre son existence et realiser son
independance par ses propres m oyens m oraux et materiels. Elle a endure dans
cette voie des souffrances et consenti des sacrifices sans nom bre dont les nations
libres ont ete les temoins sym pathiques. Les T u rcs de tout ge et de toutes
conditions, les femmes et les enfants ont contribue cette lutte de defense. Je
ne puis m em pecher de rappeler ici les interminables attaques depuis 1918, at-
taques et souffrances q u on ne saurait justifer d aucune faon,ainsi que les de-
vastations causees system atiquem ent sans aucune necessite militaire et dans un
esprit exclusif d extermination dans les parties les plus riches et les plus prospe-
res de ses territoires.
J e rappellerai enfn q u en ce m om ent encore, plus d un million de T u rcs
innocents errent sans asile et sans nourriture travers les ruines dans les plai-
nes et sur les plateaux de lAsie-M ineure.
En consentant ces sacrifices surhumains, la nation turque a conquis sa pla-
ce dans lhum anite civilisee avec tous les droits lexistence et lindependace
inherents aux nations capables d une vigoureuse vitalite et com m e un element
de paix, de concorde ainsi que de travail et d activite. L e but suprem e de la
Grande Assem blee N ationale de T u rq u ie est de conserver, de consolider cette
position.
Les evenements des ces dem ieres annees ayant erie en dogm e dans la
conscience de lhum anite cette verite que la paix et la tranquillite generales ne
peuvent etre realisees q u en tant que les nations respecteront mutuellement leurs
droits de liberte et d independance, j aim e esperer que le souvenir de ces
evenements constituera pour lavenir un gage de paix et de stabilite.
J e m attache lespoir que la Delegation turque qui est anim ee du maxi-
m um de bonne volonte possible, trouvera dans les autres Delegations une bon-
ne volonte identique et que de cette m aniere les efforts de la Conference abou-
tiront un resultat satisfaisant.
Je termine, M onsieur le President, en rem erciant au nom du G ou vem e
ment de la G rande Assem blee Nationale de T u rq u ie la Confederation Helveti-
que pour la courtoise hospitalite q u elle veut bien nous accorder en acceptant
la reunion de ntre Conference sur son sol national.
Je me felicite d autant plus du choix heureux du siege de cette Conference
q u elle se tient dans un pays dont la glorieuse histoire est le plus irrecusable te-
m oignage de la valeur q u une noble nation attache son independance*.
* Asln Paris Bykeliliim iz Arivinde bulduum uz bu demecin tam metninin Journ

de Geneve gazetesinin 21.11.1922 gnl saysnda yaynlanm olduunu grdk. Ayni gazete, ayni
gn, bir baka stununda smet Paann nutkunu nasl okuduunu yle anlatyor: Vint enfin
ismet Pacha, qui avait declare ce matin q u il etait bien decide repondre si lun des represen
tants allies prenait la parole; il tenait m arquer ainsi q u il entendait etre admis la conference
sur un pied d egalite parfaite. II en profta egalem ent pour exposer une fois de plus la these du
nationalisme turc. Ses allusions directes aux atrocites grecques provoquerent un leger malaise par-
mi les delegues. M ais il ne dit rien, somme toute, qui n ait ete prevu. II eut, lui aussi, des propos
tres aimables ladresse de la Suisse. M . M ussolini, apres un instant d hesitation, joignit ses app-
laudissement ceux de la salle. Aucun des plenipotentiaires allies ne manifesta. (Journal de Gene-
tv, 21.11.1g22)
smet Paann Lozan Konferansnn Al Treninde 20Kasm 1922 Gn

Okuduu Sylev (eviri).
Sayn Bakan,
D rt yl akn bir sre nce, Bakan VVilsonun ilkelerine ve bunlara inan

duygusuna dayanarak yaplm bir m treke, O sm anl im paratorluunun da
katlm bulun duu arpm alar resm en durdurm utu.
Barn nim etlerinden her zam an yoksun kalan T rk ulusu, o tarihten bu

yana, hak ve adalet elde etm ek iin ara verm eden yapt bar giriimlerinin
yetersizliini ve hi bireye yaram adn anlayarak, varln korum ay ve m addi
ve manevi kendi kaynaklaryle bam szln kazanm ay baarmtr. T rk ulu
su, bu yolda, zgr uluslarn da iten bir yaknlk ve anlay duygularyle tank
olduklar pek ok aclara katlanm, saysz fedakrlklara rza gstermitir. K a
dn ve ocuk, her yata ve durum daki Trkler, bu savunm a savana katlm
lardr. 1918den bu yana T rk ulusunun karlat sonu gelm ez saldrlar ve
aclar burada hatrlatm aktan kendim i alam yorum . G erek bu saldrlara ve ac
lara, gerekse hi bir askeri zorunluluk olm akszn, T rkiye topraklarnn en zen
gin ve en bakml paralarnda, yok etmekten baka bir ey dnm eyerek, sis
temli bir ekilde yaplm yakp - ykm alara tek bir zr bulunam az.
H l bu dakikada bile, bir m ilyondan ok m asum T rk n , A nadolu ovala-

rnda ve yaylalarnda, evsiz ve ekm eksiz, ykntlar arasnda, babo dolatklar
n da hatrlatm ak isterim.
T rk ulusu, insan gcn aan bu fedakarlklara katlanm akla, uygar insan

lk iinde, kkl bir yaam a gcne sahip uluslara zg olan varlk ve bam
szlk haklaryla, ban, huzur ve alkanlk unsuru olarak, byk bir yer kazan
mtr. T rkiye B yk M illet M eclisinin yce am ac, bu yeri korum ak ve
glendirm ektir.
Son yllarn olaylar insanln vicdannda genel ban ve huzurun, devletler

ce birbirlerinin haklarna, zgrlklerine ve bam szlklarna karlkl olarak
sayg gsterilmedike gereklem eyecei gereini bir inan ilkesi halinde yerle
tirmi bulunduundan, bu olaylarn ans, gelecek iin bir bar ve huzur tem i
nat olu r um udundaym .
D nlm esi m m kn en b yk bir iyi niyetle dolu olan T rk Tem silci
Heyetinin, teki Tem silci H eyetlerde de ayni iyi niyeti bulaca ve bylece, kon
ferans alm alarnn m em nunluk verici bir sonuca ulaaca um udunu besliyo
rum.
Sayn Bakan,
T rkiye B yk M illet M eclisi hkm eti adna, svire Cum huriyetine, kon
feransmzn burada toplanm asn kabul etm ekle ltfen gstermi olduklar nazik
konukseverlikten dolay teekkr ederek szlerime son vereceim. Tarih i anl
soylu bir ulusun, kendi bam szlna ne kadar byk bir deer verdiini inkr
edilm ez bir ekilde gsteren bu lkenin, konferansa toplanm a yeri olarak seil
mesinden b yk bir m utluluk duym aktaym *.
PBA-K. 372/2
* Sylevin arivdeki franszca aslndan yaptm bu evirisini, Lozan antlamasnn 5

yldnm nde yaynlamtm. Bkz.: Bill N. imir, Lozana doru , Cumhuriyet, 6 Austos 1973
No. 12
ismet Paa Hazretlerine
(21 Kasm 1922)
Bugn elinde vesika- resmiyesi olm ayan ve fakat Y ugoslavya Bavekili Pa-
in m u temedi ve m ahrem i olduunu syleyen erkn- harbiye m iralaylarn
dan Lozan Konferansnda harb heyeti mavir-i askersi Tasi, Refet Paa dela
letiyle m tenekkiren A n karaya geldi. Y edin de esbak D ebre m ebusu Basri Beyin
G azi Paaya tavsiyesi vardr. M iralay, Y ugoslavya ile tesis-i m nasebta ve
mmessil teatisine taraftar olup olm adm z*, Yugoslavyay hudud- hazras ile
kabul edip etm eyeceim iz hakkndaki fikrimizi sordu ve m nasebta girmekten
* Srbistan ile T rkiye arasndaki diplomatik ilikiler, Osm anl Devletinin Birinci D n
Savana girmesi zerine, Kasm 1914 tarihinde kesilmi ve Belgraddaki T rk Elisi Cevad (Ezine)
Bey 1 Kasm 1914 tarihinde ordaki grevinden ayrlm idi. Lozan Konferansnn devam ettii
gnlerde smail Canbolat Bey Belgrad mmessilliine atand. Bar andlamas henz im zalanm a
d ve Ankara-Belgrad diplomatik ilikileri normale dnmedii iin- smail C anbolata Eli n va-'
m verilememi ve diplomatik mmessil denmiti. Ancak I. C anbolat Belgradda greve balamad.
1924-1925 yllarnda T ah ir Ltf (Tokay) Bey, geici olarak T rkiyenin belgrad temsilcilii grevi
ni yrtt. Lozan antlamas yrrle girdikten sonra, T rkiyenin Belgrad temsilciliine 22
Austos 1925te M messil nvanyla Y u su f Hikmet (Bayur) bey atand ve ubat 1926da kendisine
Eli unvan verildi. O zam anlar Srp-Hrvat-Sloven Krall adn tayan Yugoslavya da, M ondros
M trekesinden sonra, 14 ubat 1920 tarihinde stanbula geici olarak Radom ir aponyi adl bir
igder atad. 1923 ylnda bunun yerini M m essil sfatyla Trajan Givkovi adl Kosoval Trke
de bilen bir diplomat ald. Ancak 1926 ylnda T rkiyeye T om ir Popovi adl tam yetkili bir Eli
atanabildi.
balayarak tiyen Balkanlarda iki kuvvetli asker devlet arasnda husul kendile
rince m atlub itilf m a etti. Rfeka ile b a del-m zakere G azi Paa ile birlikte
m um aileyhe tideki tarzda cevap verildi:
M m essil teatisine taraftar olduum uzu, kendilerinin de stanbuldaki

m messillerini hkm etim iz nezdine m em ur etmeleri art ile tarafm zdan bir
zatn intihap ve izm olunacan,Yugoslavyay hudud- hazras ile kabul et
mekte m kilat grm ediim izi, ancak bittabi idarelerindeki T rk ve slam aha
linin m arz bulun duu istihbar edilen tazykatn r e fi m atlb olduunu ve Y u
nanllara kar icabnda Y ugoslavyann lazm vehile m m naatkrne m essir
olmas icap edeceini, ancak kendisinin bir mahiyet-i resmiyesi olm adn na-
zar- dikkate alarak Srp heyet-i m urahhasasnn L ozan da bu nkat etrafnda
zat- devletleri ile grp anlam as muvafk olacan ve size yazacam z
syledik. M m essil intihap ve izm edeceiz. Husust- ire hakknda blda
arz ettiim esast dairesinde ve fakat her halde K k A n tan ta dahil oluyoruz
gibi Franszlar tarafndan R uslara ve m ttefiklerine kar propaganda ve tesir
yaplam ayacak surette grlmesi m nasip olur Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 13
Hey et-i Vekle Riysetine
No. 11, 12 21 Terin-i sn 38

(21 Kasm 1922)
B ugn Konferanstan sonra Lord C u rzon tarafndan izhr edilen arzuya bi

nen ide-i ziyret etmesi temin olunduktan sonra grtm . Konferansn tar-
z- mesisi nasl olacandan ve mesil tefrik edilerek kom isyonlarda tedkk edil
mesi kendisinin yarnki konferans in sret-i hussiyede derm iyn edilen
m lhazas olm am akla beraber heyet-i m urahhasalara isterlerse m lhazt-
um um iye derm iyn etmeleri teklf olunacandan bahsetti. Riyset m eselesini
buna d a syledim . O da Poincare ile ayn nazariyeyi derm iyn etti. T rkler
in en ehem m iyetli m esele hangisi olduunu sordu. M esilin hepsi yekdieri
ne m erbt ve hepsi ayn derecede m him olup bu n lan n ess- mterki istikll-i
tm tekil ettiini syledim. ngilterenin hangi m eseleyi m him addettii suli
ne kar glerek sulh dedi ve N oel yortularn m em lekette geirm ek arzusunda
bulunduundan mesilin o vakte kadar hallolunm as tem ennisini izhr etti. Bu
kendilerinin elinde olup isterlerse bir saatte m eselenin biteceini syledim. Buna
kar da glerek ayn ey sizin de ayn vehile elinizdedir dedi. Y u n an tahrib-
tndan ve bunlarn tam irinden bahsettim . Y un an llar da T rklerin tahribinden
bahsediyor. H er ikiniz sylersiniz. Biz btaraf bir sretde dinleriz dedi. Bugnk
nutukda b a z cm leler sert olduundan ikyet ederek birbirim ize kar sert
nutuklar rd etm em em izi rica etti. Iztrb ekm i bir milletin m messili oldu
um dan iddetli addettii nutuklarn ikyetden baka bir ey olm adn, A n a
doluda sylediim iz nutuklarda bile hibir milletin izzet-i nefsine kar hibir
kelime sylem ediim izi ve ben de gerek m nsebt- resm iye ve gerek m nse-
bt- ahsiyem de szlerime fevkalde itin etm ek itiydnda bulunduum u bil
dirdim. Yunanllara kar zaferim ize diyecek olm adn, fakat mttefiklere kar
da m uzaffer olm adm z syledi. Cevp verdim. Y arn veya br gn ide-i zi-
yret edeceini syleyerek sk sk grm em izi arzu ettiini ilve etti. Ben de
b ii-m u kbele grm ee m de bulunduum u ve konferansn devam m dde-
tince ilerin bu suretle daha kestirme hallolunabileceim beyn ettim. M esele
nin zevhiri frtnadan evvel tatl yel m ahiyetindedir. lk evvel mesil-i arziyeyi
mevz- bahs etm ek fikrindedirler.
S M E T
No. 14
No. 13, 14 21 Terin-i sn 338
(21 Kasm 1922)
Bu sabah konferans ald. Resm tebl aynen ak olarak arz edilmitir.
Bugn yalnz Konferansn nizm nm e-i dhilsi m zkere edilmitir. Bunun he
men her m addesine itirz m ecbriyetide kaldk*. Harretli m nkat oldu.
Konferans hangi devletlerin m urahhaslarndan teekkl edeceine dir olan bi
rinci m addenin dire-i m lnden notalarda taayyn eden devletlerden ma-
dsnn ihrc edilm esinde sret-i katiyyede srr ettik ve m urahhaslarn adedi
nin iki olm asna binen her ictm ada m urahhaslardan yalnz ikisinin m urahhas
addedilm esi teklifini de iddetle reddettik. B oazlann rejim ine id komisyondan
bahsolunurken Sovyetlerin itirki lzm olduunu ifde ettim. C urzon d avet
olunduklarn, henz bir cevb vermediklerini syledi. Boazlar m eselesini Sov
yetlerin itirki olm akszn takarrr ettirilemeyeceini tekrren teyid ettim. Ri-
ysete T rk heyet-i m urahhasasnm da itirkini resmen taleb ve ayn talebi
kom isyonlann riyseti in de tekrar ettik.
No. 14 le d e n sonra olan itim dah svire hkm etine kar te

ekkr ve sulhn akdi hakkm daki tem enniyt m utazam m in olarak Fransz,
talyan ve Japon m urahhaslarnn rd ettikleri nutuklarla geti. Y arn Lord
* Curzon, Trklerin, tzn hemen her noktasna itiraz ettiklerini sylyor: ...U p
great majority o f these points T urks raised objections often of a very trivial character to establish
their claims to complete equality or to satisfy their national pride (D B F P - I/8 , p. 322).
C u rzo n un riyset edecei Arzi, U m r-i askeriye ve Boazlar kom isyonu topla
nacak ve T rak ya hud d u m evz-i bahs olacaktr. B ugn yalnz ekl m esil ko
nuulduu halde birok nikatda iddetli m nkat m ecburiyetinde bulunduk.
Konferansn hitm ndan sonra ide-i ziyret in otele gelen Lord C u rzon ile
nzikne grtk. R uslarla aram zda kavga olup olm adn sordu. R eddetm ek
liim zerine dostluk ne kadar devm edecek dedi. D im ve ilnihye dedim .
Sonra teklifsiz ve fk eylere geti.
M sy Poincare dah ide-i ziyret ederek dier devletlerin itirkinde

m ahzr olm adn ikn etm ee almtr.
S M E T
No. 15

(22 Kasm 1922)
M oskova Sefiri M uh tar B ey A ra lo fu n Trklerle ngilizler arasnda bir ihti-

laf- m sellaha btn nfuzi ile m n i olm ak iin hkm etinden talimat ald
n vskuna itim ad ile T iflisten bildiriyor.
H S E Y N R A U F
No. 16

(22 Kasm 1922)
stihzrt- sulhiyye K om isyonunda ktip olarak m stahdem olup ahren

M urahhas H aan Beyefendinin heyet-i m urahhasa ile gtrd Suat Efendinin
vki olan ihbr ve tahkikat neticesinde pederinin muhalefet-i efkr ile m a-rf
ngiliz M uh ibler Cem iyetine m ensup sbk stanbul H km eti N afa Nezareti
Ticaret M dir-i U m um si Reat Beyin kardei elyevm B atum da T rk
K om nist Frkas Ktib-i U m um si ve Y en i Fikir kom nist gazetesinin bam u
harriri Sedat Reat olduu anlalmtr. Bu adam geen sene stiklal M ah kem e
sinin karan ile hudut haricine kanlm tr. Verilen u m alum ata gre Suat
Efendi hakknda nazar- dikkat-i smlerini keml-i ehem m iyyetle celbe msra-
at ederim *.
H S E Y N R A U F
* Rza N ur bu konuda unlar yazyor:

Byk bir teyi ile Sirkeciden trene bindik... Bizim Haan dahi bir ktip alm... Reit Saf-
vet bu ocuu grm. Bana dedi ki: Bu ocuk ailesiyle bir mddet bizim evin yanndaki evde
oturdu. Bizim bahvann paltosunu alp satt. Bu gayet fena bir ocuktur. Syle de bunu
gtrmesin dedi. Hasana syledim... vaz geirtemedim... Bu ocuk bugn Fransz zabitidir. Sen
Piyer denilen mehur harbiye mektebinde okuyor. Dier kardei de Batum da komnisttir. Bizden
kam, komnist olmu, orada gazete karyordu. Batum da grm tm . (Hayat ve Hatratm,
III, s. 979).
No. 17
Lozan da Trk Heyeti Murahhasa Reisi ismet Paa Hazretlerine.
No .8 22 Terin-i sn 338
(22 Kasm 1922)
Ethem ve E refle rfekasnn ve m uhtem elen Reit ve Tevfkin svireye

gittikleri istihbr edilmitir! Zat- devletlerine sikastde bulunm alar ihtimali ol
duundan svire H km etine m racaatla tevkf ve hudt hricine ihr ettiril
m elerinin tem inini taleb ederim . M ustafa Kem al
H S E Y N R A U F
No. 18
No. 11. 22 Terin-i sn 338

(22 Kasm 1922)
A k olarak gnderildii bildirilen nutuk henz gelm em itir*. Sekiz num a

ral telgrafnzn imzas. M ustafa K e m a l.
H S E Y N R A U F
* Sz konusu nutuk, smet Paann Konferansn alnda okuduu nutuktu. A k telgra

la gnderilen ve Atatrkn de merakla bekledii bu nutkun Franszca asln ve Trke evirisini
de buraya almay uygun grdm. Bkz. N o. i Bis.
No. 19
Hey et-i Vekile Riyasetine
No. 15, 16 22 Terir-i sn 38
(22 Kasm 1922)
Konferans kom isyon halinde topland. Reis C u rzon leden evvel T rak ya
h ududlan hakknda talebim izi sordu. ark T rak ya in 1913 h ududunu ve
G arb T rak ya in rey-i m taleb ve delili lzim e serdeyledim . * G arb T ra k
yann hudu unu sordu. Li-m aksadin tedkk ettireceimi ve cevab vereceimi bil
dirdim. Venizelos uzun bir nutuk ile Bulgarlara bil-nz verilen hududdan bahs
ve G arb T rak ya iddisn kabul edem eyeceini syledi ve Bulgarlara serbest-i
ticri verilebilecini m etti. Srp sefiri bunu teyid ve ayrca btaraf m ntaka ve
gayr- askerlikten bahsetti. R om an ya onu teyid etti. N utuklarna cevb vermek
hakkn m uhfaza ettim. B ulgar h eyetinin A dalar D enizi m ahreci in istim
olunacandan bahsetti. Bulgarlarn A dalar D enizine m ahrelerine aleyhdar ol
m adm z ve T rak ya ya taalluk etm eyen bir m esele in istim m a muvfakat
ettiimizi bildirdim ve bundan m ad Bulgar h eyetini dinledikten sonra teklif-
tn h eyet-i um m iyesine bugn veya yarn cevb verm ek hakkn m uhfaza
edeceim i syledim .Curzon behem ehl cevb verm ek lzm dedi. led en son
raki ictim da Bulgar heyeti gem i teebbslerini hlsa ve bizim le alkadrla-
nn izzet-i nefislerini m uhfazaya itin ile A dalar D enizinde m ahre ve G arb
* smet Paann Bat T ra k ya da halkoyuna bavurulmas istei byk tepkiler yara

zellikle Balkan lkeleri Trklerin tekrar M eriin batsna geecekleri korkusuna kapldlar. Bat
T rak yada T rk nfusu ezici ounluktayd. H alkoyuna bavurulmu olsayd, Bat T rakyallar
T rkiyeye katlmaya karar verebilirler ve bylece Trkiye snrlar M eri nehrinin batsna uzan
m olurdu. Bu olaslk karsnda Balkan lkelerinin salar adeta diken diken oldu. Trkleri M e
ri in batsna geirmemek iin Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve R om anya arasnda, 1912
ylnda olduu gibi 1922 Kasm aynda da bir Balkan Bloku olutuu haberleri, 24 ve 25 Kasm
1922 tarihli Avrupa gazetelerinin stunlarn doldurdu. Parisin etkili gazetesi 24 Kasm 1922
gnl bayazsnda unlan yazyordu:
L a Conference de Lausanna a enregistre un premier resultat: Les Etats balkaniques, si divi-
ses depuis pres de dix ans, se sont retrouves unis contre les revendications turques. Vers la fin de
1912, com m e la T u rq uie etait vaincue, le bloc balkanique laissait voir ses premieres fssures, pre-
sages de deux guerres successives. Vers la fin de 1922, com m e la T u rq uie victorieuse reparait en
Europe, les Etats balkaniques se remettent d accord...
Les Etats balkaniques nadmettent pas que la T u rq uie setende louest de la M aritza. (Le
Temps, 24.11.1922)
te k i gazetelerde de benzer yazlar vard. te yandan smet Paa, 23 Kasm 1922 gn ya
banc gazetecilere demeler vermiti. yle konumutu:
Biz Bat T rakyay istemiyoruz. A m a halkn serbeste grn aklayabilmesi gerekir, diye
dnyoruz.
Balkan devletleri arasnda grlen ak evlilii konusunda ne dnyorsunuz?
smet Paa, basn toplantsnda bulunanlarn glmeleri arasnda:
Ben byle bir ey farketmedim, diye cevap veriyor, ( ismet Pacha reoit la presse , Journal
de Geneve, 24.11.1922)
T rak yann dvel-i m uazzam a-i m ttefika emri altnda btaraf kalmasn istedi.
Ben teklift tedkk ve cm lesine gelecek ictim ada cevb vereceimi bildirdim .
Bu sz C urzon ile iddetli mnkat davet etti. C u rzon vaktinde mesiyi ha
zrlam ak ve tehr etm em ek gibi zevhir altnda iddetli srar etti. Cevblarn al
d. Nihyet kendi m lhaztn syledi. Hlsas 1915 de Bulgarlara b il-ihtiyr
terk-i arzi ettiimize ve notalarm zda dim M eri ve Edirneden bahsolundu-
una uzun uzun biny- m tlaa ederek tekliftn serdetti. Bize M erice kadar
hudud ve E d im e im linde bir noktadan bed ile T u n c a ve M eri tarafeyninde
yirmi otuz kilometrelik bir btaraf mntaka ve Cisrim ustafapaa Dedeaa
mendferi beynel-milel ve G arb T rak ya Y un an istana id kalacaktr. Srp
heyeti K aradenizden D edeaaca kadar bir btaraf m ntakadan bahs ve talebi
m e ram en tasrhden im tin etti. Teferrut tl kom isyonda allacak dediler.
Bu teklife gre K aradenizden T u n c a ya kadar hudud dahilinde otuz kilom etre
lik bir btaraf m ntaka ayrca ihds olunacaktr.Curzon beyntnda devletlerin
m ttehid olduklann mkerreren ifde etti. Fransz ve talyan m urahhaslar sz
alarak teyd ettiler. tim yan n a kald. Bulgar heyeti m iynnda bulunan Ce-
neral Savof otele gelip beni ziyret etti.. D edeaaca bir mahrec-i iktisd temin
ettikleri anlalyor. Ben de tarafdr olduum u syledim. Bundan sonra ide-i
ziyret in gelen talyan Bavekili M usolini ile m uhtelif mesil grtm. K a-
raaacn kurtarlmas kabil olacan zannediyorum . Fakat 913 hududunu kur
tarmak ve G arb T rak ya da rey-i m temni m kildir. H er ne olursa olsun
redd-i kat karsnda bu yzden inktaa m ahal verm eyeceim . Zarur olan ekli
kabul edeceim . Btaraf ve gayr- askerilik gayr- kabil-i kabul bir m hiyetde
grlm iyorsa da tl kom isyonda teferrut alldktan sonra vzhan anlala
caktr.
S M E T
No. 20
(23 Kasm 1922)
Ceneral (PLyautey)in u aralk A nad olu da seyahati ark ve lem-i slmda-

ki tesiri itibariyle m nasip grlm em itir. O n a gre idare buyurulm as muvafk
olur.
No. 21
No. 18, 19, 20, 21 23 Terin-i sn 38

23 Terin-i sn 38 tarihli rapordur (23 Kasm 1922)
N 0.18 1 Arzi kom isyonu bu sabah C u rzo n un riysetinde itim etti.
Venizelosun, Srp ve R om anya delegelerinin ve nihyet C u rzo n un nutuklarna
uzun ve m dellel bir cevb verdik ve istatistik vesiki tevd ettik. N utkun hl
sas Y u n a n n m tearrz olduu ve sulh im diye kadar te hir ettii cihetle
m esl olduunun, G arb T rak ya m eselesi N euilly M uhedesi ile ak brakl
m olduunun m ukadderat elyevm tyin edilm ek iktiz edeceinin ve bu hu-
susdaki istatistik! delilin ark T rak ya nn, hududu 1913 olm ak lzm gelecei
nin ve esbabnn M d an ya konferansnda talyan ve ngiliz cenerallar Kara-
aa n Trklere verileceini ne kadar sarh bir lisan ile bayn ettiklerinin ve
tet edilen notalarda im diye kadar M eriten bahsedilm esi tahliye m eselesi ile
alkadr olduu cihetle h udud hususundaki nokta-i nazarm z ihll edem eyece
inin ve G rab T rak ya ile ark T rak ya arasnda bir btaraf m ntaka tessi hu
susundaki teklif ile kezlik D edeaa m endferinin ve lim annn Bulgarlarca
istifdesi hususuna m taallik teklf tl kom isyonlarda evvel em irde tedkk edil
mesi lzm geleceinin ve Bulgarlara bir m ahre verilmesine T rk iy e nin m em
nuniyetle tarafdr olduunun beynndan ibret bulunm utur. Lord C urzon b
taraf m ntakadan m aksad daha ziyde gayr- asker hale getirilmi bir m ntaka-
dan ibret bulun duunu beyn etmi ve buna tarafm zdan evvel em irde
meselenin tl kom isyonda tedkki teklif edilmitir. B adehu Venizelos nutku
m uza cevab vermi ve buna kar tekrar cevab hakk tarafm zdan m uhfaza
edilmitir. Konferans gayr- asker m ntaka ve m endfer ve lim an ileri in
tl kom isyon tekilini kabul ederek bu kom isyonun raporunu vermesine intiz-
ren tehir edilmitir. Bugn rd edilen nutuk cevb Yunanllar bir dereceye
kadar m kil mevkie koym utur*.
N o. 19 2 T l kom isyon leden sonra General W eygand riysetinde

m virlerle itim etti. Hlsa-i teklifat K aradenizden A d alar D enizine kadar
hududun tarafeyninde otuz krk kilom etrelik bir m ntakann gayr- asker kln
masn ve gayr- asker m ntakada bulun acak jandarm ann m ikdr ve teslihtna
m tealliktir. Gayr- asker m ntakann gayr- kabil-i tecvz bir mntka-i btaraf
olmas talebim izi kabule m tem yil olm amlard. Bunda srr edeceiz. M usta-
fapaa ve Dedeaa mendferinin mtereken istifde edilmesi in m uktaz te
dbr dier bir kom isyonda allm aktadr.
3 Sabahleyin takarrr etmesi zerine leden sonra saat altda C urzon

nezdine gittim. Tarz- d vete nazaran husus bir m lkat zannolunabilirdi.
M lkatda dvel-i selsenin btn m urahhaslarn hal-i itim da buldum . G a
yet nzikne m um elt ile C u rzo n stanbul ahvlinin istirhat selbettiinden
mttefik kom iser ve cenerallarla m nsebtm z ok m kil safaht geirdiin
den ve Salahaddin A d il Paaya talimt- vzha verilmesi ricsndan bahsetti.
Burada bir hsn-i netice istihsli in fevkalde sarf- m es ettiimiz gnlerde
stanbuldaki ahvlin m cib-i ende bir suretde devm Konferansn inktma
sebeb olabileceinden ende izhr edildi. M tekben sz alan R u m bold ve
Garroni ve Bom pard hdisat- m uhtelife beyn ettiler. B eynel mttefikn komis
yon ve Shhiye K om isyonu lavolunm u ve iki T rk bir ngiliz askerini
ldrm . Trklerin tevkifine muvfakat etmemiiz. Sansr terk etm ee kadar
hsn-i niyet gstermiler. Franszn dediine gre m ektepler ve bankalar hakkn
da Ankara kavnini huunetle tatbk olunm akta ve asl tedricine riyet olunm a-
m akta imi.
No. 20 talyann dediine gre tccar b a z m em n eya(yi) evvelce s
m arladklar in getirmiler. im di ne satabiliyorlar ne ideye m sade olunu
yor imi. Edrem itte bir m ikdr talyann iine nihyet verilmi fakat seyahatla-
rna da m sade olunm uyor imi. C urzon ilveten Hristiyanlarn tehcrine ka
rar verildii ve yolda bir m ilyon adam bulun duu hakknda m evsk m alm t
olduunu ve talyada yirm i bine yakn Ermeni eytm nn ihrc edildiini bil
dirdiler. H ristiyanlar hakknda kararn katiyyen asl olam ayacan, bir m ilyon
rakamnn zten dell-i kfi bulun duunu serbest-i seyhat m nsebetiyle ihti
yar hareket olunabileceini ifade ettim. D ier hdistn asl ve m hiyeti m alm
olm adndan beyn- m tlaa edem eyeceim i syledim . A n karaya bildirm ekli
imi, stanbuldaki cenerale nfz- ahsm ilveten istim l etm ekliim i, bura
da vaziyyetim izi m zkertm z m killetirecek hdista m ahal verilmemesini
rica ettiler. H km etim i keyfiyetden haberdr ve hdistdan m alm t istihsl
edeceimi bildirdim . K onuulan perkende hdist ve m uhtelefn fh olan
m uhtelif mesili bir m uhtra ile bana yazacaklarn sylediler. Ayrldm . M u h t
ra henz gelm ed i**. M sreaten tafsilt itsn rica ederim.
No. 21 Bir de O rta A n ad olu da bulunan Hristiyanlarn nakli ve yetim le

rin seyahati asl lzm ve m stacel olm ad halde bu esnda bize iddetli za
rar ve aleyhim ize galeyn- efkr husle getireceini arz ederim . Bu hususda da
vzhan tenvr buyurulm aklm istirhm ederim. Ekalliyetler ve H ristiyanlar
gibi m esilde bilhassa Am erikallarn itirki ile iddetli m kilt greceim izi
tahm n ediyorum . C evab intiznndaym .
4 Bugn Am erika Sefiri Baktibini gndererek dem i ki leffettii bir

A m erika gazetesi Konferansa Am erikallarn itirakine benim tarafdr olm ad
m yazm . Kendisi benim bu hususdaki teebbstm n m hiyetini bildii cihet
le A m erika gazetesinin yazsna ehem m iyyet verm em ekliim i, kendisi hkm eti
ni haberdr ettiini bildirmi. G een dvel-i sirenin itirkine iddetle itirz et
tikten sonra Am erika Sefirine haber gndererek bir prensib m dfaa ettii
Am erikallarn huzru zten ahd olm adndan bir ikyetim olm adn ibl
eylemi idim.
5 talyadaki Rus Sefiri Vorofski buradadr. G eldi grtm. Bana Rus

heyetinin M oskovadan henz hareket etm ediini, gelm eleri m nsib olup ol
m ayacan sordu. Boazlar in hem en gelip hzr bulunm alarnda m utabk
kaldk.
S M E T
No. 22
No. 13 24 Terin-i sani 38

(24 Kasm 1922)
C 25/11/38, N um ara 24
Buraya gelen Srp M iralay ile vuku bulan m klem e hlasas size bildiril
mitir. Y ugoslavyaya bir m m essil izm takarrr etti. K im in olacan ayrca
bildiririm *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 12, 84, 136.
No. 23
(25 Kasm 1922)
Ekalliyetlerin m bdelesi fikri tarafmzdan ner ve telkn edilm ektedir*.

G erek ngiliz ve gerekse bilhassa Am erikallar Erm enilerin kim lerle ve nasl
m bdele olunacan ileri srm ektedir. Am erika m urahhas benim le temas ara
m akta olup bu mes eleyi mevz- bahs edeceinden dolay te hr etmekteyim.
Benim fikrimce Ermenilerin m em leket hricine karlmasn lem e kar rd
etmek m m kn deildir. Rum larn m bdelesinden bihakkn bahsedebiliriz.
T rk O rtodokslarn ihrcndan bahsetm ek ise essen ciz deildir. Bu nokta-i
nazarlarmn tasvbi cevbn m akine banda beklem ekteyim . H ricden bir cebir
olm adan A m erika m urahhasna Erm eni heyetine bu zem inde temas yapm ak ve
Rum lar yalnz brakm ak ihtiycndaym . Bir de A n ad olu dan bu esnda yeni
den tehcr ve tebd yaplm am asn sret-i katiyyede istid ederim. M staceli-
yetine m ebn misli para ile ektiriyorum . 25 Terin-i sn 38 tarih ve 22 nu
maraldr.
S M E T
No. 24
(25 Kasm 1922)
Lord C u rzon bugn bana tekrar stanbulda pek yn- ztrb bir vaziyyet
ve hdist m evcudiyetinden bahs ve Selahaddin A d il Paaya tarafmdan tebli-
gt- hussiye yaplm asn rica etti. V a ziyyet hakknda m alm t itsn rica
ederim.
S M E T
No. 25
No. 24, 25, 26 25 Terin-i sn 38
(25 Kasm 1922)
24 Terin-i sn m lkatlarm hlsas ber vech-i tdir:
1 Beni ziyrete gelen Srp nzn aleyhim izde Balkan ittifaknn asl olm a
d n*, yalnz R om anya ile b a z mesil in mttefik olduklarn, Y u n an ve
* Yugoslav Dileri Bakan ve Lozan Konferansnda Yugoslavya delegesi M . Nini, Loza

Konferans balarnda T rkiyeye karBalkan devletlerinibirletirme, bir Balkan bloku oluturma
abalarna nclk ediyordu. Bu konuda basnda da haberler kyordu. Le Pelit Parisien gazetesi,
24.11.1922 gnl saysnda bu konuda aklama yapyordu. Nini, 23 Kasm 1922 gn, Yunan,
Bulgar ve Rom en delegelerini otelinde toplam ve bir grme yapmt. Gazetenin haberine gre,
Nini, Bulgarlarla Yunanllar yaklatrp drt Balkan devleti arasnda tek cephe oluturmak
amac gdyordu. Yugoslav Bakan, Trklerin M eri nehrinin batsna gemelerini bandan
beri istemedii yolunda gazetelere dem eler de vermiti. ( Importantes declarations de M . Nintc-
hich , Le Petit Parisien, 27.11.1922). Nini, Balkan ittifak haberlerinin asl olmadn smet Pa-
aya sylemek gereini duymutur.
Bulgarlarla ne bizim aleyhim izde ne essl bir ittifaklar olm adn ifde ve M a
kedonya Kom itesiyle irtibt ve M anastr havlisindeki tahriktm zdan ikyet
etti*". Kendilerinin Fransann hatt- hareketine tbi olduklarn tasrh etti.
A leyhim izde ordu ihzr ettiklerinden ikyet ettim, reddetti. Kom itelerle hibir
m nsebetim iz olm adndan, slm lar zerindeki nfzum uzun kendilerine fi-
deli olacandan bahsettim. M tekabilen m messiller tayinini ve hem en m n-
sebta giriilmesini kararlatrdk. H em en bir m m esil tayn ve irn istirhm
ederim. G m r k m uhedesi m zkeresine de balanm asn syledim. Tered d d
etti. Fransa ile Suriye in yaptm z ilve ve tec eyledim . M tereddiddir.
Konferans m ntec-i muvaffakiyet olm azsa sulh-i m nferid yapm ak teklifime te-
redddden sonra sulh yapm ak lzm unu teyd ve Fransann hissiyt-i dost-
nesinden bahs ve ngiltereye iltihak ihtim linden tahzr etti.
2 M adam G aulis Paristen g eld i***. Fransz heyetine itim d etm eklii
mi ve M areal L yau teyin A n ad olu da seyhatn ihzr etm ei teklif etti. Bir iki
hafta iinde dneceim i syledim . G elip harbeleri grmesini ve kendisiyle
m lkat icrasiyle o zam anki m zkert vaziyyetine gre kendisine m um ele f-
sn muvfk grm ekteyim . M uvfakatnz im diden rica ederim. O vsta ile
Fransz heyetine iddetli ikyet haberleri gnderdik. Fransz gazetelerinin hli
yine aleyhim izdedir. Tekrar bizim aleyhim izde bir ey anlatlar grnyor.
3 L on dradan H ind Hilfetden bir heyet geldi. Hilfetin tefrk ve kuv

vetsiz braklmas m eselesini mevz-i bahs ettiler. Bu tekiltn bilhassa Hilfeti
takviye in dnldn isbt ettim. Ankaraya H ind ezm ndan H akm is
m inde bir doktor geliyor. O n u n tenvirini rica ediyorlar. Bir de bu tekiltn e
riata muvfk olduu hakknda A nkara ulem sndan bir fetv ellerinde bulunur
sa kuvvetli olacaklarn sylyorlar. Bu bbda mtlaanz istid ederim.
No. 25 4 Rus Vorofskiye ide-i ziyrete gittim. Bir tarafdan Ruslarla

aram z ak olduundan bir taraftan gyet iyi olduum uzdan m erak vardr. Ben
gayet iyi m nsebt iddisndaym , o da benim fikrimdedir. ierin buraya ha
reket etmi veya hareket etm ek zeredir. Srb N zn bugn ona da giderek
aleyhlerinde bir ittifaklar olm adn ifade etmi. O radaki R us m nsebtm n
ne halde bulunduu hakknda m a lum t rica ederim. Bir Am erikal gelmi, n
giliz, Fransz ve Am erika arasnda petrollerin taksmi yaplyor imi. Sonra bize
aacaklar imi.
5 General Savof hatt- hareketim den harretle teekkr etti.
** M akedonya m slm anlan Yu nan ve Yugoslav zulm lerinden yaknyorlard. M akedon

ya M slm anlan D em ei (L Association M acedonienne M usulm ane) imzasyla Lozan Konferans
na 9 Aralk 1922 tarihli bir dileke sunulm u ve zellikle Byk Devletlerin, M akedonya
M slm anlanna yaplan zulm leri durdurm alar istenmitir. (PBA - K.372/2)
*** M adam e Berthe George-Gaulis, T rk dostu diye tannan bir Fransz kadn gazeteciydi.
stikll sava iinde birka kez A nadoluya gelmi, Mustafa Kem al ve smet Paalarla grm ve
sca scana Trkiye zerine kitaplar yaynlamt.
6 ngilizler Irak m eselesini sret-i hussiyede grebileceim i sordular.
H er m eseleyi grebileceim i ibl ettim.
No. 26 7 A m erika m urahhas bizden birisi ile sonra m urahhas Haan

Bey ile grt. T rkiye ile arasn bozm ak in propaganda yaplyor. K endile
ri ehem m iyet verm eyecekler. Biz de ehem m iyet verm eyelim dorudan doruya
m nsebatda bulunalm ricas.
B A m erikann T rk iy ede messeseleri ve tebaas vardr. M uhfaza et

mek isterler.
C A m erika elkr- um m iyesini tatmn in ekalliyetlere hsn-i m um ele

fsn ve bir takaddm yaplm asn
D A m erikann siyseti gizli m ukavelelere aleyhdr olduundan eer n

gilizler bu yolda m um ele yaparlar ve ak kapya m ni olurlarsa Konferanda
alen ve resm beynt yapacan C u rzo n a sylemi ve A m erikann bu siyseti
aleyhine duracak bir kuvvet olm adn da ilve etmi.
E stanbulda hdist olm am asn tavsiye etmi.
F Bizim le hsn-i m nsebt yapacan, birbirim izin m kiltna yardm

etmemizi sylemi.
G Benim le 26 akam m lkat takarrr etti. M em lekette kalan Erm eniler

ve T rk O rtodokslar hakknda cevb- fyi daha evvel alm ak istirhm ederim.
S M E T
No. 26
(25 Kasm 1922)
led en evvel tl kom isyon hudud boyunca gayr- asker klnacak mnta-
kay ve M ustafapaa ve D edeaa imendiferinin beynel-milel iletilmesini ihzr
etti. leden sonra Arzi K om isyonunun um um ictim nda h udud boyunca
gayr- asker m ntakay kabul edeceim i fakat dim m rkabe olam ayacan ve
en m him olarak hudud boyunca gayr- asker m ntakann btaraf ve gayr- ka-
bil-i m rr addedilm esi lzm unu ifade ettim. O n lar yalnz gayr- asker kl
m akla iktif, btarafln dvel-i m m ziyenin asker ve siys taahhdne rabte-
dilmesine itirz ettiler. M nkaa im tidd etti. Edirnede bize kale yapm aynz
diyorsunuz. O halde m em leketin taarruza kar vaziyyetini temn etm ek lzm
dr dedim . Sonra bu m eseleyi m esel Boazlar ve anakkale gibi gayr- asker
klnmas mevz- bahs olacak dier mentkin m tlaasm a tehir eylediler. Bul
gar h eyeti D edeaaca ve bir koridora m lik olm a iddi etti. Venizelos iddet
li hcum yapt.Trklere m alb olduk burada biz size m alb olm adk, ne isti
yorsunuz dedi. Konferans Rum larn Bulgarlarn m cdelesine epeyi glt.
N ihyetde sz alarak D edeaatan Bulgarlarn vsi m ikyasda istifdeye haklar
olduunu ve Yunannistan haksz olarak harbi idm e ettii cihetle Bulgarlarn
ztrbtndan da m esl bulunduunu ifde eyledim . Bunun zerine ngiliz
Bulgarlara yol verdi kard ve itim yarna kald. Bulgarlar dierlerinin pein
de gnlerden beri dolayor ve bizim aleyhim izde isbt- sadkat etmee al
yorlar. Bugn alen izh- tevecch etm ekle dierleriyle m nsebtn tasb ve
ayn zam anda kendilerine m n im grnm eyi m urd eyledik*.
* Curzon bu toplantyla ilgili olarak yle diyor:
Turks reserved their claim for 1913 frontier... T urks explained their contentions about
neutralization as necessary for their security from possible attacks in the future. I pointed out that
this dem and vvas one raising issues of the greatest importance and requiring reference to ali go-
vem m ent concem ed... A s regards Dedeagatch and railvvay a merry encounter took place between
M . Veniselos and M . Stambuliski who belaboured each other vvith good natured fury to the great
delight of the com m ittee. (D B F P-I/ 18, p. 331, No. 222)
No. 27
(25 Kasm 1922)
1 Fransa, ngiltere ve talya m urahhaslarndan aldm iki m uhtrann

hlsas ikinci ve nc m addelerdedir.
2 Refet Paa mttefik cenerallarla m klem tnda mesil-i m ahalliye

hakknda m kilt karm akta ber devmdr. M ttefik cenerallar ise gayet itil-
cyne hareket etmektedirler. Ezcm le mttefik zbtann yalnz mttefikn me-
nfi ve mttefik kttna kar vki olacak harektla itigal eylemesi hakknda
bir sret-i halliyeye gre bu gibi harektn m tecsirleri dvel-i mttefka
m em rni tarafndan tevkf edilm i T rk tebaasndan olduklar takdirde T rk
m ehkim ine tevd edilecek ve mttefik zbta Rus ve Y un an llar dhil olm ak
zere yalnz dvel-i mttefka tebaas um runu ryet edecek idi. Bundan m a
d Refet Paann stanbul hayat- iktisdiyesini ikl edecek ve hatt felce ura
tacak m hiyetde olan tedbrinden ikyet edilm ektedir. T rk m em rnin
messest- m illiyeye kar ittihz ettikleri tedbr bu cm ledendir.
Dvel-i m ttefika m urahhaslar smet Paa H azretlerinin nazar- dikkatlerini

bu vekayi zerine celb ve m rnileyhi sulhn takriri in altmz u sra
da Refet Paann cenerallarn tekliftn kabul ile stanbuldaki vaziyyeti ikl
edecek tedbrden sarf- nazar eylemesi in kendisine evmir-i lzim e verilme
sine dellet eylem ee d avet ederim.
3 Alnan mevsuk haberlere gre B yk M illet M eclisi A n ad olu daki
btn H ristiyanlan hudud hricine karm aa karar vermitir. O n iki bin Er
meni yetimi hkm etin emri zerine A nad olu yu terk etmektedirler.
M ttefik m urahhaslar T rk hkm etine atfolunan bu kararn derece-i
m ul hakknda kendilerini seran tenvr eylemesini ve bunun u m m bir m-
hiyetde olup olm adn ve dhil-i esnn erkekler dhil olm ak zere btn H-
ristiyanlara mil olup olm adn kendilerine bildirilm esini smet Paadan rica
ederler*.
4 Bu bbda m alum ta m untaznm . Hl-i hzrda A n ad olu da Hristiyan
ahali hakknda ikyeti m cib tedbr ittihz edilm em esini muvfk grdm
arz ederim. C evb beklerim **.
S M E T
* stanbulda Refet (Bele) Paa ile Mttefik generalleri arasnda srtmeler vard
Srtmeler, stanbulu Trklerin mi yoksa igal kuvvetlerinin mi ynettii sorusundan kaynakla
nyordu. stanbulda gvenlii T rk Polisi mi, yoksa Mttefik polisi mi salayacak? Sulular T rk
mahkemeleri mi yoksa Mttefik mahkemeler mi yarglayacak? A dl kapitlasyonlar geerli mi, de
il mi? Yani T rk polisi stanbuldaki yabanc sulular tutuklayabilir mi, tutuklayam az m? T rk
mahkemeleri yabanclar yarglayabilir mi, yarglayam az m? gal kuvvetleri stanbul T rk basn
n sansr edebilir mi, edemez mi? vs. vs...
Lord Curzon, stanbuldaki durum u hem Lozanda smet Paaya bask kozu olarak kullan
mak istiyor, hem de Mttefik Kom utanlar arasnda Trklere kar tek cephe salamaa urayor
du. stanbulda Refet Paa ile M ttefik Kom utanlar arasndaki ilikilerle ilgili olarak ou ngiliz
kaynakl kastl haberler yaylyordu. Refet Paann stanbulda T rk yasalarn uygulam aa, al
mas Kemalist Kstahl gibi balklarla gazetelerde yaynlanyordu, rn e in , Lozan Konferans
nn ald gn, ngiliz Reuter ajansnn stanbul kl bir haberini Fransz Echo National gazetesi
u balkla veriyordu: Kemalist Kstahl. Mttefik Yksek Komiserlerinin btn abalan Refet
Paann uyum az tutum uyla karlayor .
** Bkz. No. 33.
No. 28
(26 Kasm 1922)
25/11/38 ve 28 num aral telgrafta ikinci m addede (bu suret-i halle bu gibi)
kelimelerini takip eden kelim e veya ibare (mttefkkn) kelimesine kadar km a
mtr. Y un an llar dahil olm ak zere, (yalnz) ibaresinden sonra gelen kelime de
kmamtr. Tekrarm rica ederim.
No. 29
(26 Kasm 1922)
G nderilen telgrafnzdan , 12, 13, 14, 15, 16 num arallar gelmitir. 17
num aral telgraf vasl olm amtr. T ekrar m ercdur. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24
num arallar vrd etti. 25, 26 num aralar henz gelm edi. 27, 28 num aralar da
gelmitir. Bizim telgraflarm zn da hangi num arallarn vrd edip hangilerinin
etm ediinin inn rica ederim Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Bu belge Lozan Konferansnn balarnda haberlemenin pek dzenli bir biim

yrm ediini gsteren belgelerden bir rnek olarak buraya alnmtr.
No. 30

(22 Kasm 1922)
C 25/11/38 ve 27 num aral teldeki daire-i m ezuniyetinden sonraki kelime
ile - sondaki (bugn alenen dierleriyle m nsebt takip eden kelim e ve sondan
(kendilerine) kelimesini takip eden cm le halledilem em itir. Seran tekrar in
em ir verm enizi rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 31
No. 29, 30 26 Terin-i sn 922

(26 Kasm 1922)
1 K om isyon Arazi K om isyonu hlinde leden evvel ve sonra itim

ti. T rak ya hududunu m dfaa ve Venizelosa cevb verdik. U zu n m nkaat-
dan sonra C urzon m ttefikler nm na ve Balkan devletleri nm na ve bu kadar
bir m ctem i heyetin ittihdna nadir tesdf olunduunu kaydederek T rakya
hududunu M eri in garbine alacaklarn, K araaa istasyonunu verem eyecekleri
ni bildirdi. Bilhassa 1915 de Bulgarlara terkedilmesini ess ittihz etti. Y aln z
o zam an Bulgarlarn da verdii kk araziyi yine terk ediyorlar. G arb T rak
yada plebisiti reddettiler. C evb vermek hakkn m uhfaza ediyoruz. A dalar
meselesine geildi. anakkale civanndakilerin bize idesini, Y un an igalinde
bulunan adalarn gayr- asker, m stakil ve bitaraf olm alarn taleb ettik. an ak
kale civrndakilerin hkim iyet ve gayr- askerlii bir kom isyonda tedkk olun
masna karar verildi. Boaz adalarnn hkim iyeti m nkaa edilem eyeceini id
di ettik. K om isyon itimi pazartesine kald. H enz talyan adalar ve Kbrs
mevz- bahs olm ad*.
2 Am erika heyeti ak kap politikasna dir beynt ypt. Ayrca arz

edeceim. Bir de bugn C u rzon kapitler devletleri Konferansa davet ettiklerini
bildirdi. Kendileriyle m zkere etm eyeceim i tebl ettim.
No. 30.3 Konferans hricindeki temaslarn ber vech-i tdir:
A C urzon tekrr bugn stanbul ahvlinin fevkalde m cib-i iztrb ol

duunu, ok ende ettiini, m dhale etm ekliimi rica etti. Ltfen bana m alu-
mt veriniz **.
B Bir Ermeni heyeti geldi. H ricde kalan 700 000 Ermeni in yer iste
di. Sadkatlarndan dolay A n ad olu da kaldklar halde bu d e fa karlan Erme-
* Lord Curzon, smet Paann Trakya ile ilgili isteklerini reddettiini Londraya yle r
por ediyor:
This morning frontier commission resumed discussion of Tharican question. ismet Pasha
ansvvered previous speech of M onsieur Veniselos and M . Veniselos then ansvered ismet... I then
summed up on behalf of the allies after previously Consulting with allies and declared inflexible
adherence to decision (a) to decline any Turkish interference ir. respect of plebiscite or othenvise
vvith VVestern Thrace and (b) to adhere to M aritza frontier of Eastern Thrace... keeping Karaa
vvhich is Greek town in the hands of the G reek. (D B F P - I/18, p-330, No. 226)
Curzon, ismet paay hakl isteklerinden caydrmak iin bir eit gzda vermi. Trkiye
M eri snrndan fazlasn isterse btn Balkan lkelerini kitle halinde karsnda bulacan syle
mi. Diyor ki:
I invited the Turkish delegation to reflect upon the entire situation before retum ing final
reply, and pointed out to them the invisdom of com ing into collusion not merely vvithinviting Po-
vvers, who vvere united, but vvith the solid bloc of Balkan States... (Ibid).
** stanbulda, Refet Paann temsil ettii T rk ynetimi ile M ttefik Generallerinin igal
ynetimi arasnda yetki atmas vard. Lord Curzon, bu atmada M ttefik komutanlarn tek
cephe halinde Refet Paann karsna dikilmelerini Lozandaki baars bakmndan gerekli
gryordu. stanbuldaki generaller birlik halinde hareket ederlerse Lozanda da Mttefik delegele
rinin birlii gl grnecekti. Curzon, 25.11.1922 gn stanbul Yksek Kom iser Vekili M r.
Hendersona unlar telliyordu:
It vvould considerably assist task of allies here at present stage if General Harington vvould
assume existence at Constantinople of complete allied unity novv established at conference, and
on this presumption novv take vvhere essential frm stand justifed by this unitiy. I feel that any
further concession at Constantinople must react on strong attitude taken up by m yself and other
allies at Lausanne. (D B F P -l/ 18, p.333, No. 224).
nilerin ahvlinden ve emvl- m etrkelerinden ve dier braktklarndan ikyet
etti. Konferansta fevkalde yaygara yapacaklardr.
C Srp H riciye N zn ile m lkatda hatt- hareketlerinden ikyet ettim.

G arb T ra k ya nn m uhtriyetine ve ihtisstine m u hlif olarak K araaa havli-
sinin bize verilmesine en ok m u hlif olan odur.
4 Y arn tatl. Akam C u rzo n ile Irak m eselesini huss konuacaz.
S M E T
No. 32
No. 16 26/21 Terin-i sn 38

(26/27 Kasm 1922)
C. 21/ 11/38 No. 10
Konferansn kadnda irad olunan nutuklarla bilhassa zat- liniz tarafn

dan ird buyurular nutkun metni ak telgrafla keide edildii bildirildii halde
henz gelmemitir. T ekran n rica ederim Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 33
No. 18 26/27 Terin-i sni 38
(26/27 Kasm 1922)
Fransa, ngiltere, talya m urahhaslarnn verdikleri m uhtraya cevaptr*
C . 25/11 /38, num ara 28:
Refet Paann mttefikin ceneralleri ile m zkertnda m klt karm akta

olduu doru deildir. A ldm z raporlar Refet Paa nn son derece itilf-perve-
rne hareket etm ekte olduunu gsteriyor. Yunanlerin dm an tebaas olmala-
nndan dolay Itilaf m m essillerince himayesine itiraz etmitir. V e bu noktay
halletm ek zeredirler. Hayat- iktisadiye zerindeki iklt evvelce de bildirildii
zere kavaninim izin tatbikndan mtevellit olup bunun da tatbiki bir ay
m ddetle tehir olunmutur.
A n ad olu daki Hristiyanlarn hudut haricine karlm alar keyfiyetine gelince,

hakikat u m erkezdedir: M ud an ya m ukavelesinin akdinden sonra hasl olan
msait vaziyetten istifade hayli zam andr seyahatlar m em n u olan M slim ve
gayri m slim lerin seyahatlanna bir ay m ddetle m saade olunm u idi. Anasr-
hristiyaniye bunu frsat bilerek tekrar harp vukuu ihtimaline kar byk mikyas
ta seyahate ve bu suretle m em leketten km aya balamlard. Bu tesiri izale
iin tedabir-i lzim e ittihaz edilm itir**. O n iki bin Erm eni eytm nn hkm e
tin emri zerine A n ad olu yu terketmekte olduklar da doru deildir. Am erika
ark-i K arb H eyetinin A nkara m messili hkm ete m racaatla eytam hanelerin
Suriyeye nakline m saade istemi ve srar zerine hkm ete m uvafakat olun
mutur. Bu hususu da bizzat vaki olan suale cevaben Am iral Bristola yazdm
gibi buradaki m messilleri Em brie de ahittir. ark- K arib M uavenet H eyetin
den ***de tahkik-i keyfiyet etm ekte serbesttirler Efendim.
H S E Y N R A U F
** A nadoludaki hristiyanlann kovulmakta olduklar yolundaki ngiliz haberleri o gnlerde

d basnda da yalanlatlmt. Baz Avrupa gazetelerinde u yalanlam a kmtr:
O n mande dAngora:
O n dement officiellement la nouvelle de source anglaise selon laquelle le gouvernement de
la Grande Assemblee nationale aurait deride de chasser toute la population chretienne d Anatolie.
Les chretiens habitant PAnatolie vaquent tranquillement leurs occupations, et sil y a quelques
departs, ils sont dus la liberte de circulation accordee dem ierem ent par la grande Assem blee na-
tionale. (Le Temps, 26.11.1922)
*** ark- Karib M uavenet Heyeti, N ear East Relief adn tayan misyoner kkenli bir A m e
rikan yardm rgtyd. zellikle 1916-1926 yllan arasnda O rta Dou blgesinde ve T rkiyede
faaliyet gstermi, Ermenilere byk apta yardm da bulunm utur. rgt, T rk istikll Sava bo
yunca da A nadoluda rahata faaliyet gsterebilmi ve Ankarada da temsilci bulundurmutu.
No. 34
No. 19 26-27 Terin-i sn 38

(26/27 Kasm 1922)
1 22 Terin-i sani 38 tarihli ve 16 num aral telgrafnam enizdeki Kara-

aa m kurtarlmas ve G arb T rak yadaki rey-i m m n tem ininin m kil oldu
u hakkndaki iarnz Heyet-i Vekilece muvafk grlm tr Efendim.
2 stanbulun bize ilhak akebinde verilen evm ir dolaysiyle kavnn ni-

zam tn aynen tatbikine m beret edilmi ve bu yzden mtehassl buhran-
ktisad Refet Paann tedbri zerine muvafk bir surette tadl olunm utur.
L zu m grldke bu gibi tedbre tevessl olunacaktr.
G m r k tarifesinin tatbiki bir ay m ddetle tehir olunm utur.
Zbta meselesine gelince Refet Paa ile ceneraller bu hususta grm ekte
ve gayet itilfkr davranm aktadr. D ier mesil tarafeynin m em nuniyetini mu-
cib bir suretde halledilm i ve ancak polise m dahale noktas grlm ekte b u
lunm utur. Refet Paa bu ciheti de bir hsn-i neticeye iktirn ettirmekte pek
m m idvrdr. u halde bizce zt- linize vki olan ikyet tarznda stanbulda
fevkalde gergin bir hal ve buhran yoktu r*. Bu hususta Refet Paann m untaza
m an sizi haberdar etmesi kendisine yazlm tr Efendim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 19, 21.
No. 35
(27 Kasm 1922)
zm ir M aliye M fettiliince Fransz bankalarndan O sm anl R um ve Er
m enilerle Y unanllarn esmi, nkud ve emtialarn m beyyin cetveller istendi
inden bahisle Fransa hkm etince itirz ve bu m um ele protesto edilmitir.
Esbb- m ucibe olarak esrr- m eslekiye hususu derm iyn ve kapitlasiyon-

lar bu m nsebetle m evz bahs edilmektedir.
H S E Y N R A U F
No. 36
(27 Kasm 1922)
Ferid B eye* tahrirt ile ir olunduu vehile harbde dm an ile terk-i

mesi eden ehsdan tegayyub edenlerin bilum um m allarnn hkm ete idare
si, zim em ve m atlblarnn tahakkuk ve tasfiyesi, bakiye-i m atlblannn hazine
nam na hesab- criye kayd, bu ehsa ait hukuk ve vazif-i vekletin hkm ete
intikali, 20 Nisan 38 tarihli kanun ile 13 Eyll 31 tarihli tasfiye K anunlar ahk-
* T rkiyenin Paris Diplom atik Mm essili Ferit (Tek) Bey.

mndandr. T aleb-i vki ve bu gibi ehsn uhdelerindeki husus kasalarn tah
mini kanuna mstenid olduundan esrr- m eslekiye derm eynna im kn ve
m ahal yoktur. Kapitlasyonlar hakkm daki nokta-i nazarm z ise m alum dur.
M a lum t hasl olm ak zere arzederim Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 37
ismet Paa Hazretlerine ve Ferit Beye
(27 Kasm 1922)
Fransz mektepleri hakknda tatbik edilen m um eleden dolay bir s-i te

fehhm hsl olduu grlyor. M ekteblerin T rkiye m enfiine ve T rk kanun
larna m ugayir propaganda veya fiile giriem em eleri kayd ile mevcudiyetlerini
kabul etmitik. Kendilerinden taleb olunan ey m ekteblere Trkenin de idhli,
T rk m uallim ler vastasyla ve T rk e olarak T rkiye tarih ve corafyasnn da
tedrisidir. M ougin ile grtm . Bunda tam m en hakkm z olduunu ve talebi
m izin m er olduunu o da takdr ve tasdk etti. Bery- m alm t arz ederim
Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Kapitlsyonlardan yararlanm aya alm olan T rkiyedeki Fransz eitim-retim k

rum lan, kapitlsyonsuz yeni dnem e geite bocalyorlard ve bu yzden de T rk makamlaryla
Fransz okullar arasnda ara sra srtmeler oluyordu. Lozan konferans ncesindeki gnlerde
Bursadaki Fransz srleriyle yerel T rk makamlar arasnda srtme olmu ve bu olay Fransz
basnnda abartlmt.smet Paa 15 Kasm 1922 gn Pariste yapt basn toplantsnda da T rk
Hkmetinin T rkiyedeki Fransz okullarna zarar vermeyi dnm ediini belirtmek gereini
duymutu.
Bkz. No. 95, 112.
No. 38
(27 Kasm 1922)
T u n a nehrindeki A dakale Berlin M uhedesi ile de devletimize braklm
olduundan tam m en T rk bulunan ada hakknda hakim iyetim iz aleyhinde bir
karar sudruna m eydan verilmemesi rica olunur Efendim . *
H S E Y N R A U F
* Adakale hakknda Am asya M ebusu m er Ltli Bey ve arkadalarnn verdikleri nerge

hakknda bkz. No. 55.
No. 39
(27 Kasm 1922)
C 26, 29, 30, 31, 32 numaral telgraflara
1 Erm eni heyetinin beyantnda ok m blaa vardr. K ilikyada yerli ve

hariten evvelce gelmi olan ve kendi rzalar ile kan Erm enilerin adedi Fran
szlarn tadd zerine krkbe bin olduu muhakkaktr.
2 Bldaki num aral telgarflar Heyet-i Vekilede m tlea ve tetkik edildi.

Karaaa meselesi gibi hussta karar verm eden evvel m zkertn alaca ek-
l-i um m ve netice hakkm daki irnza intizr m uvfk grld Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 40
Heyet-i Vekle Riyasetine
No. 31, 32 27 Terin-i sn 38
(27 Kasm 1922)
26 Terin-i sn pazar konferans olm ad. H usus temaslarm:
1 Sabah Fransz m urahhas Barrere ile m lkt ve hatt- hareketlerinden

ikyet ettim. Ber m utd resm ve zhir vaziyyetlerine baklm am asn,
iyznde ok altklarn syledi. Karaaa ve Ferreye kadar olan imendifer
m eselesenin henz kapanp bitm edii hissiytmda bulunduunu, fakat bir ey
taahhd edem eyeceini bildirdi.
2 Akam Curzon ile Irak zerine huss konutuk. M usul vilyetini iste
diim izi syledim. Fakat reddetti. M ttefiklerle tam m en m utbk olduunu,
Yunanllara galebe ettiimizi, fakat ngilizlere galebe etm ediim izi ifde etti.
C id d m nkaa cereyn etti. M esele bir aralk petrole intikl ederek bizim de
ihtiycm z olduunu syledim . Bir petrol kum panyas olduunu, bunun drtte
biri Franszlara, drtte biri ngilizlere, drtte biri Am erikallara verildiini, dier
drtte biri sireye id olduunu syledi.Bu ire T rkler olabilir dedim . O la b i
lir dedi. Bir de harbden sonra paraya ihtiycm z olacan, devletler m tere
ken para verebileceklerini syledi. D edim ki bu mesil hep konuulabilir. Fakat
yarn Konferansta ben M usul vilyetini isteyeceim. Kendisi de katiyyen red
detm ek in btn vesiki ihzr ve btn tertibtn ihzr ettiini syledi. D e
dim ki: Bu m eseleyi huss olarak aram zda m zkere edelim . Fakat bu esn-
da dier btn mesil-i essiyeyi halledelim ve heyet-i um m iyesini birden
m tlaa edelim. M esil-i m uhtelifeyi sordum . stanbulda ve Boazlarda ve G e
liboluda ecnebi kuvveti kalm ayacan, fakat Boazlarn tarafeyni gayr- asker
kalacan ve bunun C e m iyyet-i Akvm tarafndan bir kom isyon ile kontroln
dndklerini, kapitlasyon m esilinde ecnebilere tem int isteyeceklerini
syledi. C e m iyyet-i A kvm a girm enin ehem m iyyeti hakknda nazar- dikkatimi
celbetti ve cem iyyet-i m ezkreden bir kom isyonun Boazlarda ve ekalliyetler
mesilinde m rkabesi zararsz olacan tavzha alt. Y arn Konferans le
den sonra mesil-i m liye in itim edecektir. Franszlar bu n tebeddlden
hiddete dr olm ular*.
No. 32. 3 Am erika birinci m urahhas** ile m evdd- tyeyi grtm:

A m erika messestnn idm e-i hayt m m kn olduuna dir A m erika efkr-
um m iyesine kar beynt istiyor. Kavnn-i devlete tbi olm ak art ile bey-
nt yapacam syledim.
K apitlasyonlar m esilinde kavnnim izin ahkm - dniyeye tbi olduunu

ileri srd. M nkaa ettik. stanbulda bir hdise olm am asn m enfaatm za
muvfk grdn syledi. A m erikadan bir m isyoner doktor gelmi. O nu nla
grm em i teklif etti. T a lk ettim. T a clini rica etti. H ayrhhlndan ve fideli
* Lord Curzon, smet Paa ile bu grmesini, 27 Kasm 1922 tarihli ve 41 sayl telgraf
la yle rapor ediyor:
ismet Pasha came to see me yesterday evening, and vve had a conversation of one
and a half hours on the vvhole situation. I think that he regards me vvith some confidence and ac-
cordingly I responded vvith equal frankness... He said that he intended to ask for rendition of Mo-
sul... he advanced a num ber of arguments ethnic and othenvise vvhich it vvas not difficult to de-
molish. I then said that if dem and vvere persisted in I should have no altemative but to say before
the vvhole conference, cannot and vvill not . In fact I should return an absolute refusal, and from
that attitude nothing vvould induce me to depart... ismet Pasha then m urm ured vvord for vvhich
I vvas vvaiting, nam ely'oil ... he said that Anatolia vvas a poor country vvithout oil and that he
vvould very much like to have some. I replied that this seemed to me not an unreasonable request
vvhich vvas vvell vvorthy of examination... instead of a public disagreem ent in conference, vvould it
not be vvell to see if vve could arrive at a private agreement outside of it? YVhereupon ismet Pasha
himself proposed postponement of discussion of tomorrovv, and I shall novv avvait his invitation to
private conversation...
...ismet then turned discussion on to vvider issues and asked my ideas as to future of
conference and subject to be discussed... I gave him rough sketch of vvhat I had in vievv... He
adopted a stiff attitude about capitulation...
Conversation vvith ismet vvas of a distincltly hopeful character, and every day that passes in
such exchanges diminishes the chances of a rupture . (D B F P -I/ 18', p.338-339, No. 228:, F.O. 424/
255, p. 548, No. 670)
** Lozan Konferansnda Am erikan Badelegesi, A .B .D .nin Rom a Bykelisi M r. Childs
idi. kinci Amerikan delegesi, Bern Elisi Grevv idi ki 1927 ylnda A .B .D .nin Ankara Bykelili
ine atanmt. Am erikan delegeleri Lozan konferansnda gzlem ci olarak bulunuyorlard; yani
bar antlamasn imzalamak niyetinde deillerdi, ama teki delegeler gibi her ie karyorlard.
olm aa alacandan ve sulh yapm ak faideli ve m reccah olduundan bah
setti.
4 Lehistan Reis-i cum huru tarafndan yveri gelerek m ahrem ne bana

selm ve tebrikt ile ananta m erbtiyetden ve mterek tehlikeye kar hlen
ve tiyen akd- revbit lzm undan bahsetti. Selm larna m ukabele ve m cm e-
ltdan sonra sulh konferans esnsnda R om anya ve ire gibi mttefikleri ze
rinde Lehistann tesrt- hayrhhnesini grm ee m untazr olduum uzu ilde
ile iktifa eyledim .
S M E T
No. 41
No. 20, 21, 22 27/28 Terin-i sn 38
(27/28 Kasm 1922)
Ruznam e-i m zakertn dvel-i mttefka tarafndan tertibi ve kabulne

muvaffakiyetleri m zkerta R u m elideki hudutlardan ibtidri zaruri kld ve
bu suretle bir taraftan Srplarla Selanikte baz tavizt m ukabilinde anlalabilen
dier taraftan D edeaata beynelm ilel bir idare tarznda m ahre gstermek su
retiyle Bulgarlar da m em nun ederek Srplarn sarih m zheretleriyle G arb
T rak yadaki rey-i am m e m racaat reddettirmee alt anlalan Y un an lla
rn bi n-netice G arb T ra k ya y kendilerine tahsse alm akta olduklar
grlyor. ngilizler bata olduu halde Dvel-i mttefka ise Balkan devletleri
nin arzularn bu suretle m m kn mertebe tatmin ve ileruda aram zda inkt-i
m zkert ve ih tilaf m sellah vukuunda m ezkr devletlere bize kar m dafaa
ya m ecbur olacaklar m enfi temin ettikten sonra kendilerinin mtereken istih
sline alacaklar kapitlasiyonlar Suriye, Irak hudutlaryle ekalliyetlerin him
yesi m esilinde bizi tam am iyle m nferid bir halde tazyk edebilm ek gayesini is
tihdaf eylem ekte olduklarn kaviyyen zannediyorum .tilf Devletleri Balkan
hkm tnn da itirakiyle G arb T ra k ya da ry- um um ye m rcaat reddet
tirmee muvaffak olurlarsa im diden Misak- M illm izdeki m adde-i m alm e ile
T rkiyeden infikak edecek m em likteki ahalinin serbest beyn- rey etmeleri
kayd- sarihi de hkm den iskat etmi olacaklardr. Buna da muvaffak olurlarsa
bizden infkaklar M isk- M illm izle iaret edilen ve fakat hlen m anen, tiyen
de m addeten bize m zaheretleri elzem olan milel-i m azlm e-i islmiyeye kar
da vaziyetimiz pek mkil olacaktr.
Dier cihetten dvel-i mttefka m urahhaslarnn essen ve tabi olarak

hkm etim iz ile stanbuldaki dvel-i mttefka m messilleri arasnda m zakere
edilmesi zarur olan ve hsn-i idaresine son dcrece itilfperverne bir fikr ile
gayret ettiimiz stanbul m esailini L ozana nakletm ek ve bu suretle Sizi bunun
la da m egul ederek essen pek kesr ve ar olan megilinizi tazf etm ee a
lmakta olduklarn hissediyorum . stanbul mesili ile yakndan ve m tem di-
yen burada m egul olduum uzdan ayrca Sizi de igal etmelerine m m naat
buyurulm as muvafk olur. R e y ve m talaam blda arz ettim. A yn nkat hak-
kndaki intbat ve m tlaat- devletlerinin cilen inn sret-i m ahssada rica
ederim Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 42
No. 23 28 Terin-i sni 338
(28 Kasm 1922)
Y unanllarn stanbulda m ttefikler tarafndan him yesi Refet Paaca m u

vakkaten kabul edilmitir. Ahren stanbula gelen Y u n an fevkalde komiseri te-
ebbst neticesinde stanbuldan gitmitir. Bery- m alum at m aruzdur.
H S E Y N R A U F
No. 43
N- 24 28 Terin-i sni 338
(28 Kasm 1922)
Ceneral Pellen in * Dersaadetten Konferansa azm eti m nsebetiyle M ou-

gin vastasyla G azi Paa H azretlerine m alum t verdirdii srada stanbulun
bugnk halinden m em nun olduunu ifade etm itir**. Bery- m alum t arz
eylerim Efendim.
* Fransannn stanbul Yksek Komiseri.

** Bkz. No. 2 i, 27, 77.
No. 44
(28 Kasm 7922)
T rk iy edeki Am erika m ektepleri hakknda A m erikann bura m emr-

m ahssu ile grtm . M ektb-i hunsiyye hakkndaki nizm nm em izi zh et
tim. Pek m akul ve m etlibim izi m er buldu. M iralay M o u g in in de bu mese
leyi ayn tarzda telakki ettiini evvelce yazm tm . Bery- m alum t arzolunur
E fendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 112.
No. 45
(28 Kasm 7922)
R om anya ve Bulgaristana birer mmessil-i siyas gnderm ekliim iz iin te-

ebbsatta bulunm anz ve neticenin iarn rica ed erim *. Evvelce bu babda
Refet Paa, Cellettin A rif** ve Ferit B eylere*** de yazlm t Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkree T rk Diplom atik M m essili sfatyla M ays g23te Cevad (Ezine) Bey gnder
di. Sonra Elilik payesine ykseltildi. 1924-1925 yllarnda N um an Rfat Bey (Menem enciolu)
Bkrete geici igder olarak bulundu. Arkasndan M ays 1925te Hseyin Ragp (Baydur) Bey
Bkre Eliliine atand ve Rom anya ile diplom atik ilikilerimiz normale dnt.
Bulgaristan ile diplomatik ilikilere gelince, ubat 1921 tarihinde Ankara H km etinin yan
resm temsilcisi olarak Cevad A bbas (Grer) Bey Sofyaya gnderildi. A m a tilf Devletlerinin B ul
garistan zerindeki basklar sonucu Cevat Abbas Bey alt ay sonra Sofyadan ayrlmak zorunda
kald ve T em m uz 1921de geri dnd. O ndan sonra iki yl kadar Sofyaya temsilci atanamad.
Bulgaristandaki T rk karlarn Sofyadaki spanya Elilii koruyordu. M ays 1923 tarihinde bu
Elilik refakatinde Bakonsolos sfatyla Enver Bey Sofyaya atand. Ertesi yl onun yerine Server
C em al (Balsoy) gnderildi. 1926 ylnda A li Trkgeldi M m essil olarak Sofyaya gnderildi. ok
gemeden Ekim 1926da Rdvanbeyolu Hsrev (Gerede) Bey Sofya Eliliine atand.
** T rkiyenin Rom a Mmessili.
*** T rkiyenin Paris M messili.
No. 46
jyQ j j 28 Terin-i sn 38
(28 Kasm 1922)
M srllar Konferansta ngiliz leti olacak olan M sr m urahhas bulun dur

m ayarak Zaglul Paann m urahhas sfat ile izm nn tem nini bizden rica et
mektedirler. Bery- m alm t arz olunur *.
H S E Y N R A U F
* M sr delegeleri 23 Kasm 1922 gn Lozan Konferans Sekreterliine uzun bir muht

sundular ve Konferansa kabul edilmelerini istediler. Szkonusu olan Zaglul Paa Bakanlndaki
Msr M ill Delegasyonu idi. Zaglul Paa ise o tarihte ngilizler tarafndan C ebelitanka srlm
bulunuyordu. (Journal de Geneve, 24.11.1922). Msrllar, gvendikleri Zaglul Paamn srgnden
kurtarlmas ve konferansta kendilerini temsil etmesi iin T rkiyeden destek umuyorlard. teyan-
dan Fransann T oulouse kentindeki Msrl ren ciler D em ei de smet Paaya bir mektup
gndererek hem T rkiyenin Byk Zaferini kutlamlar,hem de bar konferansnda smet Paaya
baanlar dilemilerdi. Kendilerine, Paris M m essillii araclyla ;u teekkr mektubu gnderildi:
Representanl de Turquie Paris, au President de l Association des Etudiants Egyptiens Toulouse.
Paris, le 29 Novembre 1922

M onsieur le President,
Son Excellence ism et Pacha, chef de la Delegation turque la Conference de Lausanne, vi-
vement touche par les marques de sympathie et les souhaits qui lui ont ete adresses par Votre As-
sociation, loccasion de ntre victoire nationale, et de louverture de la Conference de Paix, me
prie de vous presenter ses plus sinceres remerciements.
Veuillez agreer, M onsieur le President, lassurance de mes sentiments distingues.
R E P R E S E N T A N T DE T U R Q U 1E (PBA-K. 372/2).
No. 47
(28 Kasm 1922)
G arb T rak yada ve R um elinin aksm- siresinde Y u n an idaresi T rk un

surunun ve ahali-i islmiyenin im hsn istihdf ediyor.
Sivil sermzn iadesi hakknda oraca da teebbs ve ahali-i islmiyenin s-

yneti hussunun tem nine bazl-i him m et buyurulm asn rica ederim.
No. 48
(28 K asm 1922)
im diye kadar gnderilen telgraflarn hi birisinin vsln bildirm ediniz.

A k nutkunuz da henz gelm edi. Sizin kede ettiiniz telgraflarn num ara sra
s takib etm edii de bildirildi. H angi telgraflar aldnz ve aradaki eksik tel
graflarn baka yere mi adres edildiini bildirm enizi rica ederim Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Dosyalarda, gerek smet Paanm Lozandan ektii, gerek A nkaradan ismet Paaya
kilen telgraflarn num ara sralan hi amadan birbirini izliyordu. Her telgraf tek num aralyd. A n
cak telgraflar ekilirken acele ve ok acele kaytl telgraflann ne getii oluyordu. O yzden A n
karada, smet Paann telgraflannn num ara sras takib etm edii izlenimi edinilmiti. Daha
sonraki gnlerde smet Paa nm T B M M Bakan ve Bakomutan M ustafa Kem al Paaya da tel
graflar ektii ve bunlann da genel sray izledii grlmektedir. A m a 28 Kasm 1922 tarihine ka
dar baka yere adres edilen telgrafa rastlamadm.
No. 49
No. 35, 36, 37 28 Terin-i sni 38
(28 Kasm 1922)
R usya ile m evcut vaziyet hakknda ber vech-i t arz- m alum t olunur:
Ticret-i hriciye m messillikleri meselesi m alm -i linizdir. Derdest-i

m zkere olan ticaret m uhedesinde bu m messilliklerin alaca ekle ve hakla
rnda verilecek karara intizren im dilik kavnn-i devlete tam m en tatbik-i ha
reket artyle ve bir messese-i hussiye olarak m evcudiyetlerini ifhen ve m u
vakkaten kabul ettik. B u n lan n eddi hakkm daki teebbsm ze m ukabele old u
u beyanyle R uslar ark cephesinden naklolunacak m him m t katarlarn tevkf
ve bize vadettikleri esliha ve m him m t adem-i teslim gibi birtakm m kilt
kana baladlar. 23 Terin-i sn perem be akam A ra lo fla grtm .
Bizim tl fa tem yl ederek R u syay terk edeceim izden M oskovada cid

di endie edildiini ve bu tatbikatn bundan mtevellid olduunu syledi. Bu
endielerin b-bem ehal olduu hakknda kendisini tatmn ve temn ettim .M aki-
ne banda M oskova ile grt. M lkat neticesine dair henz bir cevap getir
m edi. G elince bildiririm . Atae Tavali vastasyle M dfaa-i M illiye nezdinde ve
Aralof bizzat benim le son m klem esinde Konferans akam ete m ahkm olursa
mterek harekt iin tedbr teem m ln teklif ediyor. R om an ya hududuna
tahidtda bulunduklarn da kendine has tebessm ile syledi.
ierinin oraya vrdunda M oskova ile bizim tam m en arzum uz hilfnda

vki olan s-i tefehhm lerin A ra lo fu n yanl telekklerinden mtevellid olduu
nu sret-i m nsibede im diden ihss etmek ve m alm unuz olan ekli temin
iin zem in hazrlam ak m nsib olur m tleasndaym .
Bundan baka burdaki H alk tirkiyn Frkasnn m alm olan cretkr-

ne harektlar dolaysyle adliyece tevkifleri zerine evvel nc Entem asiyo-
nal m urahhaslar, billhire R adek bizzat M oskovada sefarethaneye gelerek pro
testo ettikleri gibi ahren K arahan ve ierin de baktibim izi nezdine celb ile
umr-i dhiliyem ize m dhale etm ek arzusunda olm am akla beraber R u syadaki
s-i tesiri bahane ederek ikyette bulunm ulardr. K endilerine M oskova m ua
hedesiyle hkm et-i m illiyem iz aleyhinde bu gibi tekilt R usya dhilinde olsa
da Saviyet hkm eti tarafndan m enedilmesi zarur iken hkm et aleyhine
vki olan bu teebbslerini kavninim ize tevfikan m enetm em izi bu yolda kar
lam alarna m uvfakat edem eyeceim izi bildirdik. Taraf- devletlerinden de ie-
rine bu hussun ehem m iyetle ifhm lzm ve m ercdur Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 50
(28 Kasm 1922)
C 25 Terin-i sn, 22 num aral ifreye*: Heyet-i Vekile T rk iyedeki Erm e

nilerin Erm enistandaki Trklerle m bdelesi, T rk ortodokslarn m m tz bir
hak iddia etm em ek artyle m em lekette kalm alar fikir ve kararndadr Efen
d im **.
No. 51
No. 39 28 Terin-i sni 38

(28 Kasm 1922)
C . 26 Terin-i sn 25 num aral telgrafa*: H int ezim inden D oktor H akm

hakkm daki inn z muvfkdr. N e zam an geleceinin bildirilm esi m ercdur
Efendim . **
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 25.

** Hindistan M slm anlar, Lozan konferans gnlerinde de T rkiyeye arka kyorlard.
25 Kasm 1922 gn Lozandaki T rk delegasyonu Hind Hilfet Kom itesinden u telgraf almt:
Les musulmans des Indes sont conscients des services et sacrifces de ghazi M oustapha K e
mal pacha et de la nouvelle T urquie pour la cause islamique. L attitude hostile et lapathie du gou
vem em ent britannique, ont profondement impressionne lopinion m usulm ane des Indes.Le khali-
fe, en se refugiant sous la protection britannique, a virtuellement abdique et le khalifat a perdu le
respect des musulmans. En ce qui concem e Riza Tevfik et Sabri Hodja, les faits que le premier
a signe le traite de Sevres et que le second a ete le prom oteur du fetva condamnant mort le
ghazi et d autres chefs sont suffisants pour dem asquer leur pretention de sincerite, de patriotisme
et d am our pour l'Islam. Leur recente fuite et leur sollicitation de la protection britannique sont
des preuves evidentes de leurs desseins.
Les musulmans des Indes ont prevu la possibilite du transport de tels personnages aux In-
des pour y servir d instruments une propagande infme. La recente invitation du cherif Hussein
Vahideddine ellendi confrme encore le veritable aspect des affaires. Les Indes, prevenues, sont
armees contre de pareils projets.
Priere de com m uniquer ghazi M oustapha Kemal pacha et la grande Assem blee nationa-
le la com plete confance des m usulm ans des Indes en eux et lassurance de ntre appui enthousi-
aste.(# Temps, 26.11.1922).
No. 52
No. 34, 35 28 Terin-i sn 38
(28 Kasm 1922)
1 Konferansn M liye K om isyonu itim etti. Reis Barrere bilhassa

Trklerin menfi Avrupallarn menfii ile beraber tem n olunacandan bah
setti. M uh telif tl kom isyonlarn taksimtn ve vezif-i um m iyesini m beyyin
bir program teklif edildi. Tarafm dan verilen cevbda mesilin tam bir istikll-i
iktisd ile derp edilecei beyn ve Yunanllardan tam rt taleb olundu. Y arn
Birinci T l K om isyonun vezif-i um m iyesi yani dyn-i um m iye ve igl
masarifinin tediyesi ve hasrtn tamri nm altndaki m evdd hakknda tara
fmdan beynt yaplacaktr.
2 U krayna Reisi Rakovski geldi. Konferansa kmilen itirak in te

ebbs ettiklerini ve tarafm zdan davet ve teyd olunm alarn iddetli bir sret-
de taleb etti. Boazlar m esiline itiraklerini dim taleb ettiimi, fakat T rk i
yenin sulh m eselesine alkadr olm ayanlarn itirak etm elerini taleb etm ek gi
bi um m bir kaideye tbi olm adm dan baka trl hareket edem eyeceim i
bildirdim. Y eni bir safha balyor.
3 ngiliz H riciye M ster Tyrrell ile m ahrem ve huss m zkerta

devm ettim. M u su lu ide etm em ek niyet-i katsindedirler. Petrole bizi itirk
ettirecekler ve muvenet-i ktisdiye yapacaklar. M esil-i sireye hutt-i um m i-
yesiyle ber vech-i t im kn gsteriyorlar.
No. 35. T rak yada hem hududlarn vaziyyet-i askeriyyeleri devm ettii
m ddete m ahdud bir kuvve-i askeriyye stanbul, Boazlar ve G eliboluda kuv-
ve-i igliye olm ayacak, tarafmzdan gayr- asker klnacak, um m iyetle ordu
ve donanm a in baka erait yoktur. Y aln z H ristiyanlara mkellefyet-i m
m ede fikrimi sordu. T a b i olduunu syledim. Ekalliyet R u m lar m badele olu
nacak. Dier ansr in R om anya ve sirenin kabul ettii ekalliyet m evdd.
Kapitlasyonlarn ert-i m liyesinde m ni yok. erit-i adliyesinde dahi C ode
civilede tadlt yaplacak. Btn bu ilerin yaplm as in C e m iyet-i Akvm a
dhl temint-i m brem e addedeceklerdir. Bu m evdd ve teferrut yle kt
zerinde grldke shhat ve mhiyeti anlalabileceini syledim. Bana
C e m iyyet-i A kvm n m enfinden bahsetti ve nizm nm elerini tedkk ettirmek
liimi syledi. M stacel bir m lhaza olm ak zere m andalar in kuyd- ih-
tirziye koym ak m ecburuyetini zikrettim .M ni deildir dedi. Bu telgrafmn
alndn ve anlaldn bildirm enizi rica ederim *.
4 Beni ziyrete gelen Belika m urahhas ile grtm . O bana asl siys
ilere karmayacan syledi. Kendilerine taalluk eden m evdd- m liye ve tic-
riye in mtletn syleyeceini ifade etti. Ben de kendisine slis devletlerin
karmasn kabul etm em ei iddi m ecburuyetinde olduum u syledim.
* ngiltere Dileri Bakanl Mstear Sir VVilliam Tyrrell, 27 Kasm akam smet P
ile yapt grmesini C urzon a rapor ederken unlar sylyor:
A t the conclusion of our conversation ismet Pasha assured me that he vvould at once make
a thorough study of the League of Nations and its machinery, vvith a vievv to discover how far he
could follovv my advice. He also added that vvhen he had made this study and cleared his mind,
he vvould again get into touch vvith Lord Curzon vvith a vievv to resumption of his private conver
sation (DBFP- 1/18, p. 339, No. 228/n.
D r Rza Nur, Sir W . Tyrrell hakknda unlar yazyor:
Bu adam ngiltere Hariciye Nezaretinin en mhim adam ym. Foreign lce (ngiltere H a
riciye Nezareti) demek o demek imi. Gzlerinde zek parlyor. Tem kinli, abal, tam ngiliz has
leti var kendisinde. imdi Pariste ngiliz Sefiridir ki, bu mem uriyet ngilterenin en m him m e
muriyetidir. (Hayal ve Hatratm, III, s. 985)
5 Parise gnderdiim m em urum Franszlardan ber m u td lafz temi-
nt veriyor**.
6 Bulgarlar bana m rcaat ederek D edeaata debue m eselesini bu e

kilde reddedeceklerini sylediler. Bize birka m uhcir ky ide etm ek istediler.
tizr ettim. Bulgarlar in Y un an llarla m bdeleye tarafdar deildirler. Ben
Trklerle R um larn m bdelesine tarafdr olduum u syledim .
S M E T
** smet Paa, gizlice temaslarda bulunm ak zere Kzlayc Ham id Bey diye tannan
Hm id (Hasancan) Beyi Parise gndermiti.
No. 53
No. 36, 37 28 Terin-i sn 38

(28 Kasm 1922)
1 Konferans M liye K om isyonu halinde itim a etti. Program olarak ve

rilen dyn-i um m iye ve dvel-i itilfyenin igl m asnf ve evvelce derm iyn
ettiimiz tamrt hakknda serd-i m etlib ettik. D yn-i um m iyenin tevzni
A dana ve stanbulda igl m asnfnm ancak bize tediyesi mevz- bahs olabi
leceini ve harbden mtevellid ahs zararlarn m tekbilen ed olunacan ve
Yunanllarn tam r etm eleri lzm un u iddi eyledik. Venizelos O sm anl m pa
ratorluu borlarnda hisse ve tam rt kabul etm eyeceini ve mttefiklere hiz
met in onlarn daveti zerine ie girdiini ve m tecvizler m eynnda bu lu
nan Trklerin m esl bulunduklarn iddi eyledi. Srp m urahhas tamrt ile
alkadr olm adn, tevz-i d y nu n tiyen hallolunm as iktiz ettiini ve Reis
Barrere mttefiklerin igl m asnf talebine haklar olduunu, bu iglin mas-
nfi m cib olm adn derm iyn eyledi. Borlarn tevzini te hr edem eyeceim izi
ve bu konferans ile beraber halletm ek m ecbriyetinde olduum uzu derm iyn ve
Y u n an ordusunun hatt- hareketi hakknda u zun tafsilt vererek tamrt lz-
m unda srr ettik. Y un an llarn A n ad olu ya d avet ile gelm i olm alar T rk
davsn hibir sretle zayflatm az. Fakat Y u n an ordusunu bu tahribtdan nas-
hat, tahkikt, ihtrt ve her nevi vesit ile dvel-i itilfiyenin m enetm ee al
m olduunu biliyoruz. Yunanllarn tahribt k etm esine m sade etmi
kimse var mdr? M sy Venizelos gstersinler. T a mrt yalnz bir m esele-i
adlet olduu in deil, m esliyetler in hesb gn olduunu milletlere
ire ederek ensl-i tiyeyi tem in etm ek in de istedik. M ondros M treken-
meinin yedinci m addesine istind ederek igl masrf iddia eden mttefiklere
de bu konferansta m nsebt- m tekbilenin M d an ya M trekenm esinin
tanzm etmi olduunu derm iyn eyledik. C u rzon benim hkm etim in nokta-i
nazarn arzu ettiim gibi sylemekte serbest olduum u ifade ile beraber m tte
fikler yalnz M d anya M trekesini deil, M ondros M trekesini de nazar-
dikkate alm aktadrlar dedi. H lsa mesilin teferrut ihzr edilm ek zere T l
K om isyona havle olundu. Franszlar bir bu u k m ilyar igl masrfn azla
rndan kardlar. Konferans hrici tem aslarda bu igl masrfnn det olsun
diye istenildii sylenmektedir. Fakat cidd bir prensip olarak mevz- bahs et-
m ilerdir.Ingilizler sret-i um m iyede skin idiler. Y arn Asker T l K om isyon
da ihzr edilen adalarn gayr- askerlii m nkaa edilecektir.
No. 3 7 . 2 - Konferans hrici temslar:
Sabahleyin Ingilizlerden gelen haberde C e m iyyet-i A kvm a dhlm zde

srr, M usul vilyetini ide adem -i im knnda sebt. Birka gne kadar buraya
gelecek ahslarla petrol hakknda bize proje it. Ekalliyetlerde R um lar m b
dele ve dier ansr R om anya ve ire kavidine tbi tutm ak. stanbul ve Bo
azlarda iglin re fi ve Boazlar tarafeyninin gayr- askerlii ile iktifa ve ilh gi
bi ayn zem indedir.
Ekalliyetler hususunda yazdklarm a bir cevb alam adm . Fakat Rum lar
m bdele, dierlerini m uhfaza ve bu halde R om anya ve ire kavidine tbi
tutmak essn takib edeceim . M l mesil etin ehre ile balamtr.
3 Franszlar bugnlerde bizi tatmn in ok gayretdedirler. M adam

Gaulis buradadr. Parise gnderdiim H am id Beyi Poincare kabul etti. Tatm n
edildiine bhem yoktur. Essen M usul m eselesini ngilizlerle grtm
hepsi biliyor. Bununla beraber vehim iindedirler. Bir de, mesil-i m liyede
gsterecekleri m etlibi bize hazm ettirm ee alyorlar. Bugn Bom pard geldi.
ok tem int verdi. H er gn gelip tatmn edeceini sylyor.
4 Garroni huss ziyretde talyann bu kadar dostluuna ram en hibir

m ukbele grm ediini ifde ederek mesil-i mtereke zem ninde b a z m enfi
istiyor. N e istiyorsunuz dedim . zzet Paa ile vaktiyle bir ey yapm lar. Bir
program olm ak zere onu gnderecek. Neyi beenirsek onu verm ekliim izi
sylyor. T a le b ve tehdd ile talya da sahne-i faaliyete kacaktr.
5 R uslar her heyete nota vererek Konferansa batan aa kabullerini ta

leb ettiler. M esele Konferansta mevz-i bahs olm ad. M esm ta gre Fransa ve
ngiltere redd ve talya kuyd-i ihtirziye derm iyn ederek hkm etinden istim-
zc etmi.
No. 54
(28 Kasm 1922)
27 Terin-i san tarih ve 35 num aral ve (Trakyada hem hudutlarn) ibare
siyle balayan ifre tam m en alam adndan serian tekrarn rica ederim Efen
dim.
H S E Y N R A U F
No. 55
(29 Kasm 1922)
27/11/38 tele zeyld ir*.
A dakale hakknda A m asya M ebu su m er Ltf Beyle rfekas tarafndan

verilip sret-i m usaddakas zt-i smlerine gnderilm ek zere Veklet-i cizye
tevd klnan takrirde Berlin M uahedenam esinin hn-i tanzim inde devletimize
braklan A dakale elyevm cmi-i erifi ile alt y z kadar km ilen m slim ve
T rk ahalisiyle ve T rk m ebntsiyle tam m en T rk yurdunun nefis ve hazn
bir nm nesi ve tarihim izin tem elinde kurulm u bir abide hatrtn temsl et
m ekte ve T u n a nn sular bu adacn sevhiline eski devr-i azam etin hikytn
tevd ederek cereyn eylem ekte denilerek Lozan Konferansnda m ezkr adalar
daki hkim iyetim iz aleyhine bir karar sudruna m eydan verilmemesi temenni
olunm aktadr Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 38.
No. 56
Paris ve Roma Mmessilliklerine
No. 42 29 Terin-i sn (38)
(29 Kasm 1922)
O n gnden beri Bolevik ktatnn Besarabyada tahad etm ekte (olduu)
m stahberdir. Bu bbda alnabilecek m alum tn senan ir m ercdur.
No. 57
No. 38, 39, 40 29 Terin-i sn 38
(29 Kasm 1922)
No. 38. i Arazi K om isyonu C u rzon riyasetinde itim etti. M idilli, Sa
kz, Sisam, N ikarya adalarnn gayr- askeriliini m tlaa ve ksmen kabul etti.
Baz tedbri kfi bulm adk. m roz, Tenedos, Lim ni, Sem adirek adalarnn
gayr- askeriliini m tlaa etm ek isteyen tl kom isyonda azm z Ruslarn iti
rakinden evvel Boaz m eselesine girilem eyeceini beyn etmiti. U m m kom is
yonda bu m tlaay teyd ettik. K abu l olundu. Bu esnda mroz, Tenedos
adalarn Y u n an lehine fer mevz- bahs edildi. iddetle m uhlefet ettik. B un
dan m ad Lim ni, Sem adirek adalarnn m likiyetinin tedkk edilmesini taleb
ettik. M eselenin m nkaasna devm edilecektir. ngiliz nokta-i nazar btn
Boaz adalarnn gayr- asker olarak Y un an lehine fer zem ninde tezhr et
ti.
2 Bugn num aral tl kom isyonda gm rk mesili vard. Hukuk-

mtesviye ve m tekbile zerine gm rk m um elt olacan derm iyn et-
tik.Ess itibriyle kabul eder grnerek muvakkat bir rejim den bahsettiler. tal
yan daha musrr grnd. D ier bir tl kom isyonda im endifer ve ire btn
m illetler tarafndan kabul olunan ahkm - um m iye nokta-i nazarndan m t
laa olundu. M esil-i m liyenin mhiyet-i um m iyesi bir iki gne kadar tavaz
zuh edecektir.
No. 39 . 3 N ezdim e gelen Am erika m urahhasna A n karadan aldm

m alum t verdim. Gazetelerle nerini rica etti. Balca anlalan eyler unlar
dr: M usul bizde ya ngilterede kalsn, ak kap politikas isterler. M u su lun i-
diyeti in onlarn vaziyyeti yoktur. Bizim le ayrca bir sulh m uhedesi yapm ak
bu esnda tilf devletlerine m kilt telakk edilm em ek in mevz-i bahs de
ildir. A ncak bu bbda zemn-i m zkert hazrlam ak arzusundadr. Bizim
hsn-i niyetimize ram en Konferans neticelenmezse sulh m uahedesi yapalm .
V e im diden m zkerta girelim. Teklifim i hkm etine ibl in m sade is
tedi. M uvfakat ettim. Bizim le ak kap ess zerine m zkert ve m nsebta
gireceini syledi.
Bu m addenin anlaldn irdesi.
4 Garroni bugn vaktiyle zzet Paa ile yaptklar bir projenin suretini
getirdi. Hlsa-i m ddeiyt udur: M usul in bir ey syleyem eyiz. M ttefik
ler resmen Konferansta bir cebhe ile karlar. Fakat aralarndaki m zkertda
talya bize ok yardm etti ve ediyor. K en di menfii hi tem n olunm uyor. te
bir proje getirdi. inden ne beenirsek bir ey verelim. O n iki A d a m eselesi
hallolunm utur. im di Konferansta mevz-i bahs etm ee lzm yokm u.
No. 40 5 U krayna Reis-i hkm eti Rakofski ile grtm . K onferansa
batan aa itirk in btn h eyet-i m urahhasalara verdii notalara cevb al
m adn ifde ve bizim bir teebbs yapm adm zdan iddetle ikyet etti.
Prensibim izi tekrar ile beraber renk verm em ek in aleyhinde bir ey sylem e
diim i bildirdim . Hlsa-i m uhvert: Eer Konferansta tam bir cebhe yapm a
yacak isek notam za cevab verilm ediini bahne ederek itirk etm eyelim ve
T rk-R us nokta-i nazarlarnda ihtilf tezhr etmesin dedi. Bir n evvel itirk
edip ngiliz igalinin devm m esliyetini deruhde etm eliyiz dedim . M terek
bir program in srr etti. Boazlarn harb gem ilerine kapanm as ve K arade
nizin ngiliz donanm asndan kurtarlm as zem ininde rr etti. M zkerta M i-
sk- M ill ifadtyle balam aa m ecbur olduum uzu ve dim tem asda buluna
cam z serdettim .Hlsa benim garb devletleri ile anlam a politikam hakkm da-
ki ytdan bahsettikten sonra Boazlar m eselesini imdi mi m tlaa edelim
yoksa K onferans nihyetine mi brakalm ? sulini sordu. ierin bizim cevab
m z zerine Berlinden gelecek imi. M eselenin im di m tlaas lzum unu
syleyeceim . R uslar uzun istindan sonra yalnz Boazlar m eselesine itirke
rz olm ulardr. Fakat her sretle ok m kilt karm aa alacaklardr.
6 C urzon M u su lun C e m iyyet-i Akvm tarafndan Irak M andasna ilhak

edildiini nerediyor*.
S M E T
* O gnlerde d basnda M usul ve petrol sorunuyla ilgili eitli haberler ve yorum lar
grlyordu. Lozan a yaklak 200 yabanc gazete muhabiri mt ve hepsi haber peindeydi.
Sansasyon yaratan bir haber uydu: G ya ngilizler M usul vilyetini T rkiyeye brakmlar ve
karlnda T rkiyeden petrol imtiyaz almlard. (Le Temps, 26.11.1922). Sansasyon yaratan bir
baka gelime Am erikan delegesi M r. C h ild m, ak kap politikasn savunmas olmutu. Am eri
kallar Avrupa politikasndan uzak duruyorlar, Lozan antlamasn da imzalam ayacaklard, ama,
ak kap politikasyla M usul petrollerine konacaklar veya bu petrollerden daha geni pay alacak
lard. Bu da epeyce yorum lara neden oldu ( L a question du petrole, Le Temps, 26.11.1922;
L Am erique seleve contre Pexistence des zones d influence en T u rq u ie , Le Matin, 27.11.1922
vb.)
smet Paann bu telgrafnn ekildii gn bir svire gazetesinin bayazs epeyce ilginti ve
sanki gizlice yrtlen smet Paa-Lord Curzon grmelerinin iyzn bilen birinin kaleminden
kmt. Bayaz, Lozan konferansnda sra, T rkiyenin Asya snrlarnn grlmesine geldiini
belirttikten sonra, T rkiyenin bu konuda byk devletle kar karya bulunduu belirtiliyor
du: D ouda Rusya, gneyde (Irak snnnda) ngiltere, Suriye snrnda da Fransa.
Bayaz bundan sonra M usul sorununa geiyordu. Bu etin sorunun konferans kmaza so
kabileceini, smet Paa ile Curzon arasnda srdrlen grmelerin sonusuz kaldn anlatyor
ve sonra yle devam ediyordu:
Les T urcs, assure-t-on, auraient accepte de laisser lAngleterre lexploitation du petrole,
condition que celle-ci reconnt leur souverainte sur la region contestee. M ais ils se heurterent
un refus categorique.
L Angleterre invoque, pour conserver M ossoul, le m andat dont elle est investie par la Socie-
te des nations. L argum ent est, vrai dire, un peu specieux. C a r la Societe des nations na pas
participe la delimitation et lattribution des territoires soumis aux regimes des mandats, les Pu
issances setant elles-memes arroge ce soin....
La Turquie, dans cette affaire, se trouve done seule vis--vis de lAngleterre... Aussi ismet
Pacha sest-il volontiers rallie l idee d un ajournement du debat sur les frontieres d Asie. II est
dores et dej probable que cette question ne sera pas epuisee Lausanne et que le ort de M os
soul sera regle, fmalement, par voie de negociations direetes entre lAngleterre et la T u rq uie .
( B U L L E T IN : A la Conference de Laussanne: L a frontiere d Asie , Journal de Geneve, 29.11.1922).
No. 58
(30 Kasm 1922)
36 num aral telgrafnzda (onlarn d aveti zerine ie) ibaresinden sonraki
kelimt (Trklerin) kelimesine kadar (ensl-i tiyeye) kelimelerinden sonraki ke
lime ve (ifade ile beraber mttefikler) kelimelerinden sonraki (M ondros M tare
kesine) kadar olan kelim t halledilem ediinden tekrarn rica ederim. Tekrar
edilen bu cm lelerin de ifre edilerek keidesi ve tarihsiz olarak gelen bu tel-
grafnm enin tarihinin tekrar hususunun em ir buyurulm as ayrca m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 59
No. 41, 42 30 Terin-i sn 38

(30 Kasm 1922)
N o. 41
1 Bugn tl kom isyonlar alt. G m r k kom isyonunda Franszlar evve

l iki sene m ddetle yzd e on be gm rk resmi ve bu m ddet zarfnda bizi ti
cret m uhedesi akdine sevkeden ve birtakm m evdd im diden taahhd ettiren
bir proje verdiler. B unu bir m esele-i essiye addettirm ek ve bir buhrn tevld
ettirmek fikrindeler. D ier bir tl kom isyonda dyn- um m iyenin ayrlan me-
mlike nisbet kidesiyle tevzitakarrr etti.M zkere devm edecek. D ier bir
tl kom isyonda kide-i um m iyeye tevfikan serbest-i seyr sefin grld.
Bilhassa ngiliz m urahhasnn m dhalesiyle kabotaj hakkm z kabul olundu.
2 M ttefikler R u s notasna cevb vererek yalnz Boazlar m eselesine

d avet ettiler. Y a n n in m ukarrer olan Boazlar itimi Ruslarn talebi zerine
4 Knun-i evvele kald. R uslar Boazlar meselesinde ayn program takib et
mekliim izi syliyorlar.
3 R za N u r Beyin bugn ngiliz H riciye M sten ile m lkaatnda
C e m iyyet-i A kvm a d h l m z hakknda srr ettiler. M u su ldaki petrollerin
iletilmesi in bir m tepasssm z d avet etmeleri zerine ngilizlerle olan te-
m asda m tereken iletm ek in bize iki m ilyon ngiliz liras kadar m asraf ola
can ve buna kudretim iz olup olm ayacan sylemiler. K fi param z vardr,
iletmeyi tanzm edelim tarznda cevab aldlar. M usu l vilyetini kendi m em leke
tim iz eczsm dan tuttuum uzu izhr eyledik. ngiliz m utahassslar evvel
m eselenin cihet-i siysiyesi hallolunm ak m tlasnda blundular.*
No. 42
4 Fransz birinci m urahhasnn ziyretinde hlsa-i muhvertmz udur:

gal masrfndan vazgeilm esini hkm etine teklif edecek imi, Franszlardan
gayr- m em nun olduum uz ya imi, Bizim R uslar politikasn deil, Akdeniz
politikasn takib etm ekliim iz m enfim ize m uvfk imi. fdesi bizi mteessir
eden bu teklifden sarf- nazar etm ek bir fide telakki olunm adn beyn ile
m usulu katiyyen taleb ediyoruz. Fransann hatt- hareketini bilm ek isteriz de
dim. M u su lu ngilizlerle aram zda halledebileceim izi ve eer akta mevz-
bahs olursa ngiliz ittifakna tbi olacaklarn kat bir sretde syledi. Suriye
hududunu gr kararndadrlar. A nkara tilfi ile hallolunduunu syliyorlar.
5 Konferansn igal masrf O sm anl gm rrkleri usl gibi teklf ile

ve kelim eler altnda gizli m aksd ile istikll-i ktisdimize riayet etm em ek fikrin
de olduklann neriyt ile ia ve ikyet eylem ek lzm dr m tlaasm daym
Ben de aynn yapacam .
S M E T
* Lord Curzon, 1 .12.1922 tarihli ve 63 sayl telgrafnda, ngiliz uzm anlan ile T rk uzmanla
nndan M uhtar (illi) Beyin, M usul petrolleri konusundaki grmelerini rapor ediyor:
Follovving m y conversation vvith ism et Pasha, I arranged that V em on, Clarke and Forbes
Adam should have informal conversations vvith Turkish expert, M ukhtar Bey, regarding oil in
Irak.
A t frst conversation, M ukhtar asked at once definitely for participation of Turkey in T u r
kish Petroleum Com pany on same line as France and United States...
Given Turkish participation, he said that question of M osul frontier might be regarded as
decided in our favour...
A t a second conversation, experts, on m y instructions, sounded M ukhtar as to T urkey ac-
cepting some percentage of royalties paid by company to Irak G overnm ent as an altemative to
participation in the Com pany. Prima facie, this seemed to me to ofer a less complicated method of
satisfying T urkey... M ukhtar Bey promised that his delegation vvould coi'sider this altemative, but
explained that his present instructions only allowed him to discuss direct participation in the com-
pary...
I personally favour the altemative of paym ent of royalties by the com pany to T urkey ins-
tead o f actual participation of T urkey in the new company, provided T urkey vvould accept former
in satisfaction of her claim on M osul... (D B F P -I/ 18', p. 354-355, No. 246; F. 0 . 424/255, p. 586-
587, No. 705).
No. 60
1 Knun-i evvel 38
(1 Aralk 1922)
i K nun-i evvel tarihli, 39 num aral telgrafnzda m adde (3) vzh deildir,
anlalamad. Tekrarn rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 61
No. 43 1 Knun- evvel 38
G ayet m staceldir (1 Aralk 1922)
Elim izdeki Y u n an esiri, Y un an istandaki esirimiz m iktar nedir? H em en ce
vb istirham ederim *.
S M E T
Bkz. No. 65, 69, 71, 89, io o , 109.
No. 62
No. 44 2 Knn-i evvel 38

(2 Aralk 1922)
Elim izdeki mevcud m um elta nazaran Alm anlarn M usu l petrolleri in
im tiyzt istihsal ettikleri hakknda hibir kayda tesadf edilem em ekte ve halbu
ki byle bir imtiyzn vcdu rivyet olunm aktadr. Alm anlara veya sbk
mttefiklere id A nad olu da ne gibi im tiyztn m evcud bulunduunu eraitiyle
birlikte ve M usul petrolleri in A lm an lar hakknda sebkeden m um elenin ve
m adin nizm nm esinin 59 ve 60 inci m addesinin bu hususda tatbk ve icr
olunup olunm adnn ve mevz- bahs m ttefiklerin A n ad olu nun dier aks-
m nda istihsl etmi bulun du klan im tiyzt m evcud ise bunlarn da nevi ve
eklinin senan in m sterham dr. Keyfiyetin stanbul kuyudtndan tahkki
iktiz ettii tahm in olunm aktadr*.
No. 63
No. 45 7 Kanun-i evvel 38

(7 Aralk 7922)
1 ark T rak ya dan ne kadar R u m hicret etmitir. ark T rak ya da ne
kadar T rk m uhcir ikm e olunabilir.
2 A n ad olu da ve bilhassa G arb A n ad olu da m elcesiz kalan ahlim iz na-

zar- dikkate alnarak ne kadar m uhcir yerletirm ek m m kndr.
3 A n a d o lu da ve ark T ra k ya da ne vakit T rk m uhcir kabul edebili

riz? Bu hususda hem en m alum t itsm istirhm ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 66.
No. 64
(2 Aralk 1922)
C. 20*
C . 20 Edrem itteki talyanlarn stanbula azim etine m sade edilm i ve

Refet Paaya 22 Terin-i snde m alm t verilmitir Efendim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 21.
No. 65
No. 45, 46, 47 2 Knn-i evvel38
(2 Aralk 7922)
C 1/12/43 tele:. *
M ad d e 1 Y un an istanda bulunan serm zn m ikdar svireli Dr. alen-

m andn muzafTeriyetimizden evvel yapt tedkikatda 349 zbit, 131 kk
zabit, 3951 nefer, 2546 sivil, krk kadn, 20 ocuk, 249 m evkufdan ibret olduu
gsterilmise de m uzafferiyetden sonra Y unanllarn cebren alp gtrdkleri d-
hil-i hesab edilince bu yeknun pek ykselecei, Y u n an Salb- ahm erinden is
tihsl edilen listelerde m uharrer sermzn m ikdar 328 zbit, 2500 nefer, 2365
sivil, 141 kadn ve 70 ocuktan ibret olduu ve T rak ya dan nakledilenlerin tes-
bitine alld ve A n ad olu nun m uhtelif m ahallerinden Yunanllarca cebren
gtrlenlerden tesbit edilenlerin m ikdarnn 8519 kiiden ibret olduu ve
heyet-i m urahhasaya verilen dier listelerin de buna ilvesi iktiz ettii Dhiliye
Vekletinden bildirilmitir.
M ad d e 2 Elim izde bulunan Y u n an esir ve zbit ve efrd m ikdan sret-i

katiyyede tesbit edilem edii ve m evcud m alum ta gre 116 zbit, 16648 nefer,
74 sivil, 34 kadn ve ocuktan ibret bulunduu ve m amfh nks ve n-te-
m am olan bu m alm t ess ittihz edilm eyerek m almt-i katiyyenin vrdu-
na intizr edilmesi Y un an istandaki sernn istihls nokta-i nazarndan m him
grld M dfaa-i M illiye Vekletinden bildirilmitir.
G erek Dhiliye ve gerek M dfaa-i M illiye Vekletlerince bu hussda kat

ve m untazam m alm t m aalesef m evcd olm adna ve peyderpey bu bbdaki
m alm t toplanm akta olduuna nazaran im diden kat rakam lar bildirilm em e
si ve bu hussun taraf-i sm lerinden hsn-i idre buyurulm as ve verilen
m alm tn srf zt- linize bir fikir vermekten ibret bulun duu ve bu bbda
m almt- katiyye istihsline allmakta olduu m arzdur.
H S E Y N R A U F
No. 66
No. 49 2 Knn- evvel 38
(2 Aralk 1922)
C . 45 tele *
C 45 M uvenet-i tim iye Vekletinin m uhcirn iskni hakkndaki cevb

dr.
M ad d e 1 ark T ra k ya dan ne kadar R u m m uhceret ettii hakknda

m almt-i kuydiye olm adndan tahkikat icr edilmektedir.
M ad d e 2 Bilhassa G arb A nad olu da m elcesiz kalan ahalim iz yerletiril

dikten sonra daha altm bin hne iskn olunabilir. A n ad olu nun aksm- sire-
sinden giden gayr- m slim lere ait hneler hesap edilince bugn iin m em leket
iki yz bin hne m uhcr kabul ve iskna m heyydr.
M ad d e 3 ark T ra k ya nn ne zam an m uhcr kabul edebilecei birinci
m addedeki sebepten dolay henz m alm deildir. A n ad olu da iki yz bin h
ne m u hcn n kablne bah an n hullule balanabilir. Fakat yeniden hne
te sisine lzm gsterecek m uhcrlar uzun faslalarla gelm elidir.
H S E Y N R A U F
No. 67
No. 46, 47 2 Knun-i evvel 38

(2 Aralk 1922)
No. 46
1 led en sonra Arazi ve Asker K om isyonu C u rzo n un riysetinde iti

m etti. C e m iyyet-i Akvm tarafndan m em r edilen N ansenin m bdele-i
ahli hakknda raporu okundu. C e m iyyet-i Akvm ile T rk iy e nin m nsebt-
resmiyesi m evcud ve N an senin m emuriyeti T rkiye in bir m hiyet-i resmi-
yeyi hiz olm adn zikrettikten sonra zt- m esele ekalliyetlerle alkadr oldu
undan o zam an bahsedilm esini ifde ve evvel em irde sivil ve asker sery-
harbiye hakknda m atlabm z derm iyn eyledim . M es elenin tl kom isyonda
tedkk ve bir karara rabt hussunda vukubulan srra evvel sivil sernm, s-
niyen asker sernn idesi, slisen m bdele m eselesi m evz- bahs olacan
tekrar ettim. M bdele-i ahlide stanbulu idhl etm em ek fikrindedirler.
2 M liyenin tl komisyonlar itim ettiler. G m r kte teklifleri udur:

ki sene m ddetle yzde on be. Bu m ddet zarfnda ticaret m uhedesi akdolu-
nacak. Eer m uhede akdedilem ezse cem an yzde on be vasatyi ve m nferi
den yzde yirm iyi gem eyen bir art ile T rkiye serbest m uam ele yapacaktr.
im diki ta rifelerimizin ticaret im kn brakm adn Franszlar iddi ediyorlar.
K abotaj ve sayd- bahr ve lim anlann hizmet-i dhiliyesi in ngilizlerin teklifi
ni yn- kabul gryorlar. D ier bir tli kom isyonda ahs tazm int m eseleleri
mevz- bahs oldu. Bu bbd a teklifler suret-i um um iyede Sevres m addeleridir.
No. 47
3 Suret-i u m um iyede bugn tem as azdr. ngilizler bugn R za N u r Be

ye tl vstalarla temas ederek mesil-i um um iyede m nis ve m m idbah oldu
um uzu, fakat ngilizlerin m m id ettii gibi m uayyen m esil zerinde anla
m azsak sonra inkt daha fena olacan m etmitirler. M u su lu terk etm eye
ceklerini kasdetmektedirler.
4 ierin geldi. Y a n n R u slan yem ee d avet ettim *. M ttefikler hibir
eyde m sid deildirler.G m rk gibi en tabi addettiim iz mesil-i iktisdiyede
bile ihtilf- nazar esasldr. D ier taraftan R uslar B oazlann katiyyen tahlm
ve m dfaa edilm esi nokta-i nazarnda y a ni inkta m teveccihdirler ve bize as-
l em niyyetli bir nazarla bakm am aktadrlar.
S M E T
* Rus delegelerinden biri Vorovski idi; 22 Kasm 1922 gn Lozana gelmiti. Am a Rus
badelegesi olan Dileri Bakan ierin ve nc Rus delegesi Rakovski, 1 Aralk 1922 akam
Lozana indiler. Ruslar, Lozan konferansnda Boazlar iinin grlmesine arlmlard. Btn
konferans mzkerelerine katlam ayacaklard. Konferansn alnda da bulunm adlar. ierin, L o
zana gelirken yolda Konferans Bakanlna ektii bir telgrafta, konferansa arldk, ama kon
feransn al gnnden haberdar edilmedik, konferansn aln gazetelerden rendik diye ya-
knmt. O tarihte Sovyet R usyann Bat Avrupa ile diplomatik ilikileri henz normale dnm e
miti. Lozanda Sovyetlerin tek dostu T rkiye idi. smet Paa, Rus Dileri Bakan ierin L o
zana iner inmez kendisini yem ee armt. Bu yemek, Lozanda epeyce merak konusu olmu ve
o gnlerin gazetelerine de yansmt.
NO.68
No. 48, 49, 50 2 Knun- evvel 38

2 Aralk 7922
2 K nunevvel raporudur.
1 M arki Garroni riysetinde K apitlasyonlar K om isyonu itim etti. R e

is, bunlarn karlkl taahhdt ve m uhedta m stenid olduunu bilhassa zi
krettikten sonra bir m stakil devletin hukuk- hkim iyetini tenks ettiini ve
B yk M illet M eclisi H km etinin bunlar bertaraf etm ek istediini ve
hkm etim izin bu arzuy- m erunu tanm aa ess itibriyle m utbk iseler de
dier tarafdan T rk iyede yerleen ecnibin m him teebbsta ancak m uhe-
dtn bahettii te mint tahtnda girimi olduklarn derp etm ek ve bu halde
onlarn iktisb ettii hukuku m uhfaza eylem ek iktiz edeceini ve mem leketin
inkif in ecnibi celb etm ee T rk iy enin ihtiycn derm iyn eylemitir. V e
demitir ki, binen aleyh T rk hkm etinin nikat- nazarna dhil olarak onun
zevlini arzu ettii kapitlasyonlar sistemi yerine alkadrna em niyyetbh ola
cak bir idre-i adliye ve kanuniye temint ikam e eylem ek cab edecektir. Bu
m aksadla tl komisyon tekil ediliyor. Birincisinin vazif program : dre-i
adliye ve ikam et nokta-i nazarndan T rkiyedeki ehs- m addiye, hukukiye ve
m aneviyesinin erit kanuniyesi. kinci tl komisyon idre-i ktisdiye nokta-i
nazarndan ecnibin erit-i kanuniyesi. n c tl kom isyon, tbiiyet mesili
ve sr- atka taharriytdr.
Bunun zerine ben, kapitlasyonlarn m stakil bir m illetin hukukuyle gay-
r- kabil-i telf olduu essnda cm lenin ittifak etmi ve essen bunlarn gayr-
m e rt olduunu kabul ederek bu halde herkes in kanunlarn te m int kfi ol
duunu ifde ettikten sonra tl komisyonlarn m stakil m illetlerin ihtiyctna
taalluk eden mesilin m zkere edilebileceini ifde eyledim . Bunun zerine
Fransz, kapitlasyonlarn yerine dier bir sistem ikamesi mevz- bahs olduu
nu tekrar ve tasrh etmi ve C u rzo n m es elenin m him olduunu, bunlarn yek-
cihet olm ayp m uhedta m stenid bulunduunu, hatt m ttefiklerim iz A lm an
lar tarafndan da keyfiyet-i lavn protesto edildiini zikrederek T rk iyenin hu-
kuk-i istiklline riyet edileceini ve kendisinin bize m uhlefet fikrinde olm ad
n ityn eylemitir.
No. 49
Japon m urahhas ilk d e fa sz alarak kendilerinin bandan bu m esele ge
tiini, ancak yirm i sene altktan sonra slhat- m m kine ile bertaraf ettikleri
ni ve birka sene zarfnda bizim de ayn neticeye varabileceim izi ifade etti.
A m erika m urahhas alkadrna m eseleyi takb ve cm lenin m enfini m uh-
faza edecek bir sret-i hallin bulunm asn tem enn etmitir. U zu n m nkat
cereyn etti. hzr ettiim iz mufassal raporlar rd olundu. T l kom isyonlarda
ancak mstakil milletler essiyle alacam z kayd ile m esiye devm kabul
eyledik. T l kom isyonlarda b yk m nkat olacaktr.
2 M liye tl kom isyonlarda bugn m cer udur: G m r k kom isyonun

da m ukabil projem izi verdik. En ar olan bu m esele bundan sonra m nkaa
ya girecektir. Seyr-i sefin, sayd- bahr ve kabotajda zten m said bir zem inde
idik. M lkiyet-i edebiye ve sniye m eselesi de m him deil idi. D ynum
m iye kom isyonunda taksm olunacak borlan 1914 e kadar kabul ediyorlar. Biz
taksimin 1918 e kadar borlara m ln iddi ediyoruz. O n lar tevz-i nisbet
usln, biz m uhtelit usl iltizam ediyoruz. Banknotlarn tevzini kabul etm i
yorlar. Dier bir kom isyonda bilum m ecnibin harb esnsnda hukuk- emvl
ve m enfide ziyanlarn tazm n ettirm ek ve kannen O sm anl tbiiyetinde olan
kum panyalar ecnebi addettirerek bu m iyne idhl etm ek istiyorlar. Biz bil-mu-
kabele igal esnsnda T rklerin ayn zararlarn taleb ve irketlerin ecnebi add-
n reddediyoruz. Program a nazaran kum panyalarn artnm elerinde bugn tat
bk etm ek m kiltnda kaldklar m evdd da onlar lehine tadl ettirilmek niye
tindedirler. G rlyor ki aram zda essal farklar vardr. K arm zda faaliyetde
bulunan bilhassa Franszlardr.
3 Bugn dier bir tl kom isyon ser ve m bdele-i ahli m eselesini

alt. Sivil sernn evvel Yunanllarn ide etmesi ve ayn m ikdarda sernn
tarafmzdan m tekben idesi kararna varlacaktr zannederim . Bu mesili
halletm eden m bdele-i ahliye yanam adk.
4 M bdele-i ahli m eselesinin akalliyetlerle alkadr olduu Garroni
tarafndan sylenerek bu m eseienin de C urzon riysetindeki kom isyon tarafn
dan m zkeresi teklf ve kabul olundu. M bdele-i ahli hususunda yazdm
telgraflara cevb istirhm ederim . Biz gerek T rak ya ya ve gerek A n ad olu ya bu
mevsimde ve derhal ahli taleb ve kabul ediyor m uyuz. O n lar stanbulun
m bdelesini dnm yorlar.Biz de katiyyen mevz- bahs ediyoruz. urasn
arz edeyim ki m bdele m nhasran R um lar in mevz-i bahsdr.
No. 50.
5 M arki Garroni bugn huss bir adam gndererek hangi m esilde bizi
iltizm etmesini arzu ettiimi bilhassa rica ve geen gn mevz- bahs ettii
vehile m uhtelif im tiyztdan ne verm ek fikrinde olduum uzu sul eylemitir.
zzet Paa ile takarrr ettikleri proje m etninden ne vereceim izi bir iki gn son
ra tekrar gelip soracak. Ben savacam fakat hkm etin m m idbah olacak ha
zr bir imtiyz veya nokta-i nazar varsa in.
6 ierin, Rakofski ve Vorofski M edivaniye bugn ziyfet verdim. Sonra

m lkatm zda ierin cidd bir tavrla Boazlar m eselesine balanacan, bun
da mterek ve m ttehid bir hatt- hareket ittihz etm ek lzm unu derm iyn
etti. K endi talebleri udur: K arad enizin ve R u syann em niyyeti in Boazla
rn kapal olmas ve harb gem ilerinin gem em esi lzm dr. Trklerin tahkm ve
m dfaasn taleb edeceklerdir. Eer T rkler Boazlarn sefin-i harbiyeye ak
olmasn kabul ederlerse bu R u syann terki ve D am ad Ferid politikasnn ka
bul demektir. Bu ciheti im diden anlam ak isteriz dedi. D n yaca m alm ve
kendilerinin de kabul ettii prensibimizi yani Boazlar ak, stanbul ve M ar
mara em niyetde kaidesini tadl ederek ortaya kam ayacam z bize daha evvel
fazla m enfi temn eden Rus taleblerine m zkertda istind olabileceim izi
derm iyn ettim. M eselenin m zkeresine yarn aram zda devam edeceiz. M u-
hakkakdr ki Boazlar m zkeresinde R us ve ngiliz nikat- nazar telf oluna
m ayacak ve inkt olacaktr. Bu halde Ruslar bizim de beraber Konferansdan
ayrlm am z taleb edeceklerdir. Bu ihtilf bizi lem nazannda mesilin hallinden
evvel yalnz brakacak ve yalnz gsterecektir*.
7 Franszlarla temas yoktur. ngilizlerle de m him temas yoktur. Brksel

konferansna hazrlanlyor. A lm anlar tamrt verm eyecekler ve Franszlar Ren
vilyetinin idaresini deruhde edeceklermi.
S M E T
* ierin i Aralk C u m a akam Lozana inmi, smet Paa 2 Aralk Cum artesi gn Rus
delegasyonuna le yemei vermitir.
Bir gazete smet Paann ierin onuruna verdii yemek konusunda unlar yazyordu:
Dejeuner et Conference Turco-Sovietiue.
Lausanne, 2 dec. (dun de nos env. spec.)
* M . Tchitcherine, ministre des Allaires etrangeres et premier delegue des soviets, sest ren-
du a une heure cet apres-midi, au Lausanne-Palace, accom pagne de toute la delegation russe,
pour assister un dejeuner q u Ismet pacha offrait en son honneur.
Dans le grand hail fleuri de lhtel, devant les grandes colonnades de marbre, les bolch-
eviks, en jaquette d une coupe impeccable, ont ete presentes par Rechid Safet bey, secretaire gene
rale de la delegation d Angora, ismet pacha et aux differents T urcs qui ne les connaissaient pas
personnellement.
La premiere prise de contact a ete des plus cordiales. Apres un instant de conversation,
Turcs et Russes sont descendus en causant amicalement dans une des salles manger de lhotel
ou de grand paravants les masquaient soigneusement la vue des indiscrets.
Le dejeuner termine, Tchitcherine, Rakovski, Vorovski et les experts russes sont montes
avec les T urcs dans les appartements d Ismet pacha ou ils ont eu une importante conference.
Le chef de la delegation sovietique sest refuse, ce matin encore, faire des declarations la
presse. -R .N . (Echo de Paris, 3.12.1922).
T rk ve Rus delegeleri ertesi gn, yani 3 Aralk 1922 Pazar gn de uzun bir grme yap
mlard. 4 Aralk gn Konferansta Boazlar sorunu grlmee balanacakt.
No. 69

(3 Aralk 1922)
45,46,47 num aralara zeyidir*.
Y u n an usersnn m ikdan hakknda ser ubesinin m alm t-i katiyye

olarak it ettii son liste ber vech-i zrdir:
M uhtelif rtbede esir zbitn m evcudu : ..................... 660
Nefer ....................................................................................... 16330
Sivil ......................................................................................... 76
K a d n ...................................................................................... 26
o cu k .................................................................................... 6
Yek n ..................................................................................... 17108

No. 70

(3 Aralk 7922)
3 K nun-i evvel tatl idi.
1 - Rus heyeti ile Boazlar in m zkerem ize devam ettik. O n la r Boaz

larda tahkim t ve K arad enizin em niyyetini y a ni Boazlarn sefain-i habiyeye
kapal tutulmasn taleb edeceklerdir. Y ekm el m ddeiyt in vukubulan s
rarlarna kar m zkerta M isk- M ill ifdt ile balam ak karar- katsi ile
m ukabele ettik. Rus teklf hakknda sul karsnda ve cevb m ecburiyetinde
kalrsak bunlarn M isk- M illyi tem n edecek eklden biri olduunu ifde
edeceiz. G een mesil-i m uhtelife hakknda m alum t, m tlet tet eyledik.
Konferans esnasnda temas m uhafaza edeceiz. iddetli m ubhtdan sonra
sknet-i nisbiye ifde eden m uvakkat bir m anzara hsl olm utur. Ayrlrken
Boazlarda K aradeniz shildrlanndan m rekkeb T u n a K om isyonu gibi bir
fenn komisyon tekli m ansn izhr etm em ek lzm un da m utbk kaldk.
2 Beni grm ee gelm i olan Londra A fgan sefiri vrdunda Hilfetin

Saltanatla ve kuvve-i icriye ile tevem olmas lzm unu m anidr bir suretde
isbata alm ve tarafm zdan kendi nm na m , hkm eti nm na m syledii
ve m eselenin T rkiye um r- dahiliye ve idresine taalluk eden cihetleri hak
knda beyn- m tlaa etm ee im kn olm ayp slm iyat nokta-i nazarndan ser-
dolunan m ddeiytn ise zh kolay olduu zem ninde m ukabeleye m arz kal
m idi. Bugnk m lkatm da m um ileyh bu zem ne tem as etm eyip A fgan
ngiltereye dim T rkiye lehinde notalar verdiini zikretm ekle iktifa ve L o n
draya avdet eylemitir.
3 Ruslarn vrdundan beri sk tem aslarm z tilf m ahaflinde ende ve

merak yapt. Trk-R us m etlibi ile Konferansn inkt ihtimli, bir de Trk-R us
m nsebtnm m hiyeti inkiaf edecei nerediliyor.
4 M u su lun iadesi hakknda kat karar verm ee vesit-i hussiye ile n-

gilizleri davet etm ek niyetindeyim .
5 M zkert- m liyede en ziyde m azhar- m sade devlet tabri ge

mekte olduundan bunun mhiyeti anlalncaya kadar Suriye gm rk m uhe-
desinin karlm am as m tlaasn H aan Bey serdeldiyor. tirk ederim.
No. 71

(3 Aralk 1922
C . 2 num ara 46 ya: *
Y un an llar ellerinde on bin kadar asker esirimiz bulun duunu syliyorlar.

Ben onlarn asker esirini on be bin kadar tahm n ettiimi sylemitim. Verdii
niz m ikdar katiyyen ve m utlaka yanltr. Keyfiyetin tasrh ve tekrr ve tarl
buyurulm as m sterham dr.
S M E T
* Bkz. No. 61, 65, 69,89, 100 ve 109.
No. 72

Gayet msta'eldir (4 Aralk 1922)
48 N um araya:
ser m iynnda 76 sivil, 26 kadn ve 16 ocuk gsterilmektedir. Bunlar

Y u n an tebaas mdr? Y oksa T rk tebaas Rum lardan dhile sevkolunan 18 ile
45 arasndaki erkekler ne kadardr?*
S M E T
Bkz. 76.
No. 73
No. 51 4 Knun-i evvel 38

(4 Aralk 1922)
Knun-ievvel 49 num aral telgrafa.
M bdele-i ahli meselesi hakkndaki innza 3 K nun-i evvel akam ce

vap kede edildi. Y erli Erm eniler ve O rtodoks R um lar hakknda da 28 Terin-i
sni tarihli telgrafla H eyet-i V ekile nokta-i nazan bildirilm iti. Y erli Ermenilerin
Erm enistandaki Trklerle m bdelesi ve T rk O rtodokslarn m m taz bir hak
iddia etm em ek artyle m em lekette kalm alar fikrindeyiz*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 23, 86, 90, 93.
No. 74

(4 Aralk 1923).
G arb A n ad olu ya ahalim iz yerledikten sonra daha altm bin hane iskn
olunabilir. A n ad olu nun aksm- siresine de gayr- m slim lere ait haneler he
sap edilm ek suretiyle iki y z bin nfs m uhcr kabul olunabilir. Bunlardan
baka yeniden hne tess suretiyle m em leketim iz pek ok m uhcr isknna el-
verilidir.Ancak m uhcrlarn uzun faslalarla gelmesi lzmdr.
H S E Y N R A U F
No. 75

(4 Aralk 1922)
Birka telgrafnm ede vusllerinin irn rica etmitim. Cevap alam adm .
Bidyet-i m uhberem izden bugne kadar ka adedinin yedinize vsl olduu
nun surat- inn ehem m iyetle rica ederim ve telgraflarnzn vslnde cevap
larnn a zam sratle ihzr ve irsl edilm ekte olduunu arz eylerim Efendim *.
No. 76

(4 Aralk 1922)
C . 3 K nun-i evvel 51 num aral telgrafa *
ser m iynnda gsterilen 78 sivil, 26 kadn, 16 ocuk Y u n an vapurlarn

da esir edilenlerdir. 18-45 yandaki yerli R um lardn m evcd ser m ikdn
M dfaa-i M illiyece 10137 olarak bildiriliyor. Bu rakam n kayd- ihtiytla telak
kisi lzm dr. Sekiz tabur tekil eden ibu yerli serdan baka iki sivil esir ta
buru da vardr ki, m ikdn ayrca bildirilecektir Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 72.
No. 77

(4 Aralk 1922)
Fransa, ngiltere ve talya m urahhaslarndan aldm bir m uhtrada stan

b u ld a Refet Paa ile dvel-i m ttefka ceneralleri arasnda m zkertm uzad
ve m ttefkn kuvvetleri tarafndan tevkf edilen T rklerin hangi m ahkem ede
m uhakem e olacaklar m eselesinin henz halledilm edii ve 23 Terin-i sn 38
tarihli notalarndan beri aldklar m tem m im m alm ta gre m ttefik general
ler kendi askerlerinin em niyetini m uhlil veskalanna kar irtikb olunacak cin-
yt ve ar cnhalar m tecasirlerinin kem fs-sbk kendi divn- harblerince
m uhkem esini taleb etm ekte olduklar ve Refet Paaya bu n u kabul eylemesi
in talim t verilmesine delletim i rica ettikleri bildirilm ektedir. Evvelki m ra
caatlar zerine kendilerine hi cevb verm em i idim . Bu m esele hakknda da
m alm t itsn istirhm ederim *.
No. 78
Erkn- Harbiye-i Ummiye Riysetine

(4 Aralk 1922)
talyann Atina sefiri ve Konferansta talyan delegesi m sy M ontagna

hlen Afyonkarahisarda sivil ser m iynm da bulunan Sivrihisariyan biraderle
rin tahliyesini iltimas etti. Biri otuz dieri otuz iki yanda bulunan bu iki bira
der hakknda zm ir Polis M d r m alm t verebilirmi. M sy M ontangnann
arzusunu tervc etmei iltizm etm ekteyim . M m k n olan icratdan m alm t
its m sterhamdr.
S M E T
No. 79
No. 55 (Tarihiyok)*
Generaller ile Refet Paa arasnda tekarrr eden ekil bervech-i tdir.
M danya m ukavelesinin m er bulunduu m ddet zarfnda mttefikin polisi
ehrin m uayyen m erkizinde toplanacaklar ve bu m erkizde birer T rk rtibat
zbiti bulunacaktr. Refet Paa karargh ile beynel-mttefikn polis idresi ara
snda irtibat zbitleri tet edilecektir. M ttefikin askiri tarafndan ka edilen
cerim T rk irtibt zbitleri tarafndan mttefikin polis m erkizine bildirilecek
tir. Bunlar ancak tehlikeli vekayide T rk polisi tarafndan derhal mttefikin po
lisine teslim edilm ek art ile tevkif edilebilecektir. M telifn polisi de T rk te-
beasn ayn ekilde tevkif edebilecektir. T rk tebeasnn gayr mttefikin ve
mrikleri devlet tebaas ve R us m ltecilerinden olan sivil ahalisinin kem fs-
sbk mttefikin polisi tarafndan tevkifine devm edilmesi ve T rk polisi bu e-
hs tevkif m ecburiyetinde kald takdirde kem fis-sbk bunlar mttefikin
polisine teslim eylemesi ve ordular aleyhine cerim ka eden ehsn divn-
harblere tevdii hussu generaller tarafndan teklif edilmi ise de henz karar-
kat alnmamtr. M ttefikin kuvvetlerinin m evcdunu M u d an ya mukavelen-
mesi m cibince essen kabul ettiim ize nazaran m um ileyh ordular aleyhine
ika edilen cerim m rtekiblerini T rk m ehkim inin tecziye etmesi tabi oldu
undan sivil ecnibin beynel-mttefikn polisi tarafndan tavkfi ve tarafmzdan
tevkf olunanlarn da kendilerine teslimi m ecbriyeti m lga kapitlasyonlarn
tatbk-i ahkm dem ek olacandan ve tiyen stanbulun tarz- idaresinde istis-
* A m a 4 veya 5 Aralk 1922 tarihli olduu anlalyor.

n bir hl kabuln iddiaya m eddt olabileceinden m ttefiklerin bu talebi
hkm ete de kabul edilm em ektedir. Vaziyetin idaresi lzm olm akla bir ta-
ahhd-i sarh aljna girm iyoruz. Refet Paaya da bu yolda talim t verilecektir.
H S E Y N R A U F
No. 80
j\f0 qo 5 Knun-i evvel 38

(5 Aralk 1922)
Y u n a n sers hakkndaki sualinizin cevab iin m akine banda m uhtelif

m utasarrflklardan M dfa-i M illiyece tekrar tahkikata devam olunuyor. km
linde hem en bildirilecektir Efendim .
H S E Y N R A U F
No. 81
smet Paa Hazretlerine.

(5 Aralk 1922) %
eyh Snnsi A nkaraya geldi. Trablu sgarb ve Bingazi havlisindeki arabn

ve m eayihin hkm t- m ahalliye tekil ederek talyanlarla m sdem ede bu
lunduklarn ve gnderdikleri adam m ahsusla m rnileyhi vekil tandklarn
bildirdiklerini ve T rab lu sgarb n temini istiklli iin em in bir suretde Afrikaya
gitm ek istediini beyn etmitir. D ier taraftan talyanlar da kendisiyle
grm ek teebbslerinde bulunduklarndan bahsetti. K endisinin ne suretle ha
reketi nafi olabilecei hakknda oradaki m ahsstnza gre m tla- devletleriy
le beraber irn seran rica ederim *.
M USTAFA KEM AL
No. 82
No. 56, 57, 58 5 Knun-i evvel 38

(5 Aralk 1922)
4 K nun-i evvel raporudur:

No. 56
1. Sabah C urzon riysetinde arazi kom isyonu Boazlar m eselesine balad.
Rus ve Bulgar hazr idiler. Evvel bize sz verdiler. Boazlar m eselesinin m za
keresinde dim taleb ettiim iz vehile Rus heyetlerinin m evcudiyetinden be-
yn- m em nuniyet ettik. T rk arazisinde bulunan Boazlar lem in geidi oldu
u cm lenin m enfi-i merasn te mn edecek bir sret-i hail bulunm asn te-
m enn ettik. Bu hususda biz ancak um m nikat- nazar derm iym edeceimizi
ve bunun M isk- M ill ile tarafmzdan iln edildiini ifde ve m alm olan
m addeyi zikreyledik. Ingilizin tasrht in vukubulan srnna m ukavem et et
tik. Ruslar evvel m zkertn her safhasna kabul edilm ediklerinden ikyetden
balayarak Boazlarn m nkalt-i ticriyeye m utlak srette serbestsi ve sefin-i
harbiyeye ise her vakit kapal olmasn ve T rkiye in B oazlan tahkm ve tak
viye edebilm ek hakknn teslmini taleb ve Boazlarn ticarete serbestlii ancak
bu sretle temn edilebileceini beyn ettiler. Sefin-i harbiye in Boazlar
am ak bunlan en kuvvetli devlet-i bahriyenin eline teslim dem ek olacan ve
M isk- M ill m addesi R u syann da menfini m em m in olduunu ilve ettiler.
M tekiben R om anyallar Boazlar m eselesi on sekiz m ilyon nfusu olan R o
m anya in hayat bir ehem m iyyeti hiz olduunu ve K aradenizin kaps olan
Boazlann kat ve fiil bir sretde sefin-i harbiye ve ticriyeye ak olmasn ve
her iki shilin A dalar D enizinde K aradenize kadar dem ilitarize edilmesini ve
bunu temn in de bir beynel-milel komisyon tessini ve ayn zam anda K ara
denizin de gayr- asker bir hale getirilmesini istediler. Bulgaristan ise yine
A dalar Denizindeki m ahre iinden balayarak Boazlann yalnz sefin-i ticri
yeye serbest olmasn ve bu serbestyi temn edecek tekilt- beyne1-mileliyeye
Bulgaristann da itirki kabul edilmesi lzm geleceini syledi. Venizelos da
bilhire nokta-i nazarn sylem ek hakkn m uhfaza ile beraber beynel-milel
kuyd vaz lzm undan bahsetti. C urzon bu m uhtelif beynt hlsa ederek
ierine Trkleri de mi temsl ettiini, banda bir kalpak olsa smet Paa
syliyorm u zannedileceini, fakat Trklerin bu hussda kendisiyle hemfikir
olup olm adn henz anlayam adn syledikten sonra bizim vzh nokta-i na
zarmz ne olduunu sordu. Boazlar T rkiyenin arazsnda bulunduundan
T rkiye hukuk- hkim iyetini halelden vikaye ile m kellef olduunu ve
bugnk beynt iinde R us teklifi T rk nokta-i nazanna tekabl ettiini ve
m amfh evvel em irde btn teklift istim ve tedkk edeceim izi syledim.
C urzon u vaz iyyeti Konferansa kar oyun ve zht itsndan istinkf addetti
ini beyn ve ikyet ederek bizi tekrar tasrhta d avet etti ise de arazinin sahi
bi biziz, geit iin h ukuk isteyenlerin kffesi teklifatn beyn etm elidirler m ea
linde srr ettim. ierin devletler arasndaki m svt essna istinden Fransa,
ngiltere ve talya devletlerinin nokta-i nazarlann bildirm eleri lzm geleceini
ihtr eyledi. Curzon mttefikleri ile grmesi lzm geleceini syleyerek komis
yon itim inin zam an bilhire tayn edilm ek zere celseye nihyet verdi. T l
kom isyonlar m esye devm edeceklerdir. Bir m ddeten beri m erak ile beklenen
vaziyyet y a ni R uslarla ne dereceye kadar beraber olduum uz yine hallolunm a
d in um um iyetle sknt ve buhrn hsl oldu. R uslarla beraberlik ihtim li
nin ziydelii aleyhim izde fevern m cib olacaktr. Fakat bizi daha Konferansn
hibir m eselesi hallolunm adan m nferid brakm ak istiyorlar. Bu ihtim le kar
koym ak istedik. C urzon konferanstan ktktan sonra elbisem izi alrken cevab
verm ediim den laubliyne ikyet etti ve cab ettii kadar sylediim cevbn
ald ve yanm a yaklaarak R uslarla her noktada beraber olm adm m m id et
tiini syledi, ayrld. A rkada ierin duruyordu.
M ttefiklerle R uslar arasnda m nziun-fh nokta-i essiye Boazlarn sel-

in-i harbiyeye kar kapal ve m dfaal olmas veya olm am as m eselesidir.
Tahkim atsz ve m dfaasz Boazlar olabileceini ifde etm ekliim iz en m him
bir m erhale-i siyset olacaktr. Bu noktay kolay ve abu k ifde etm ek niyetinde
deiliz*.
* Lord Curzon, Londraya ektii 5 Aralk 1922 gnl ve 74 sayl telgrafnda, Boazlar
misyonunun ilk oturum unu yaptn, smet Paann yarm dzine cm le syleyip sustuunu,
ierinin ise Rusya adna olduu gibi T rkiye adna da bir konum a yaptn syledikten sonra
yle diyor:
General impression produced by sitting vvas that T urkey had openly and unnecessarily
placed herself in position of hum iliating subjection to Russia, and that latter had proposed a ridi-
culous plan designed only to convert the Black Sea into a fortified Russion lake, and to make
T urkey her vassal. (F.O. 424/255, p. 618, No. 730; D B F P - 1/ 18, p. 369-370, No. 255)
Curzon, T rkiye hakkmdaki bu dncesinde yanlmtr. smet Paa, asl konumasn daha
sonraya brakmt ve Rus grnden bam baka bir grle ortaya kacakt. Hatta o kadar ki
Boazlar yznden Sovyetler ile T rkiye arasnda bir ara gerginlik de olacakt.
smet Paann 4 Aralk 1922 gn Boazlar konusunda uzun konumay, kam uoyuna yan
l yanstlmak ve eletirilmek istendi. Bunun zerine T rk delegasyonu basna aadaki aklam a
y yapt:
E X P L IC A T IO N S T U R Q U E S
Lausanne, 4 decem bre (1922)
La delegation turque, estimant que limpression donnee la seance de lundi netait pas jus-
tifee, a tenu sexpliquer.
Ses declarations debutent par un passage du pacte national relatif la securite de Constanti
nople et des Detroits, dont il a ete dej fait mention.
2 T l kom isyonlarn ileri:
A Y un an llar elinde bulunan sivil rehinelerim izin derhal idesi tekarrr

etti. Bunu m tekib sery- harbim izi ide edeceklerdir. bu sery- askeriye-
ye adedinde Y u n an sersn sulh akdinden evvel biz de ide edeceiz. M teb-
k Y u n an sers sulh akdine kalacaktr. Ahli m bdelesi in stanbulun is-
tisnsma srr ediyorlar. ki y z bin nfsun ark T ra k ya da yerleebilecei
ni ve K aradeniz sevhilinden karlm akta devm edilen R u m lan n yerinde de
bo em lkin bulunduunu iddi ediyorlar. stanbul R um larn G arb Trak ya
M slm anlarna kar tutuyorlar. User kararghlarna sevkedilen on sekiz il
krk be yandaki erkek R u m lan n m ikdrnm bilinm esine ehem m iyyet veriyor
lar. Venizelos yz yirmi bin adedini iddi ediyor. Ahli m bdelesi takarrr
ederse en evvel bunlan taleb ediyorlar. M bdelenin en etin noktas stanbul
Rum lar grnyor.
La delegation a ajoute:
Les Detroits des Dardanalles et du Bosphore etant situes sur les territoires soumis la plei-
ne souverainete de PEtat turc, cette question presente naturellement une importance toute speciale
pour la T urq uie qui, titre de possesseur et le matre de ces territoires, ne saurait mieux faire
que d entendre tout d abord les propositions et les demandes qui lui seraient presentees par les
puissances.
La delegation du Governem ent de la G rande Assem blee nationale est disposee etudier les
propositions dans lesprit le plus conciliant, en tenant compte des principes sus-mentionnes, ses
considerations relatives aux solutions qui lui seraient suggerees.
En ce qui concerne lattitude d Ismet pacha, la delegtion declare:
ismet pacha a repondu toutes les questions de Lord Curzon. Au cours de la discussion,il
sest reserve, com m e il a ete dit, d exposer sa these d une faon plus detaillee quand il aura con-
naissance du point de vue de toutes les autres delegations. Nous sommes les matres des territoi
res en question , repete-t-il. Les puissances et les Etats interesses nous dem andent la liberte de
passage travers nos possessions. C est bien le moins que nous attendions d abord les offres et les
propositions qui nous seront faites.
II a ajoute que parmi les propositions soumises lundi la conference, ce sont celles de la
Russie et de ses allies qui correspondent le mieux au point de vue turc en ce qui concerne la se-
curite de Constantinople et du bassin de la M armara...
A une question de Lord Curzon, ismet pacha replique q u il sest contente, pour lheure,
dexposer les principes fondamentaux dont la delegation turque sinspirera pour examiner les difle-
rentes propositions dont elle vient de prendre connaissance.
O n ne peut done pas plus parler d un refus quelconque de la part des T urcs que d un
m anque de nettete dans leurs declarations ou d une soi-disant mauvaise impression qui se erait
degagee des debats. Le point de vue turc a ete fort explicitement enonce par lexpose clair et net
de ce principe essentiel, au debut de la seance. (Journal de Geneve, 5.12.1922)
B Ecnebi serm yesiyle teekkl eden ve hukukan T rk tbiiyetinde ad
dolunan irketlerin evvel ecnebi tbiiyyetinde addolunm asn iltizm ve bade-
hu sarf- nazar etm ekle beraber ecnebi tebaann zarar ve tazm int m iynm da
bunlarn da zarar ve ziyanlarnn tazm ni m uhedeye dercolunm asnda srr et
milerdir. Tarafm zdan redd-i k a ti karsnda m esele m uallak kalmtr. M usrr
olan Franszdr. ngiliz iltihak etmi ve talyan telf-i beyne almtr.
C G m r k m esilinde tarafeyn henz uzaktr. Evvelce ryic uslnde

m usrr olduklar halde m ukabil tekliftmz zerine m ukayyed bir ekilde tarife
uslnn idm esine m uvfakat edecekleri tahm n olunm aktadr. Seyr-i sefin
kabotaj m esilinde m siddirler. M lkiyet-i edebiye ve snyede kavid-i u m
m iye mevz-i bahisdir.
D im endifer, posta, telgraf ve telsiz ve balon um runda bizim im diye

kadar itirk etm ediim iz Barselon m ukarrert ve ir beynel-milel mukarrert
teklf ediyorlar. Tarafm zdan kabul olunuyor.
No. 58
3
A Avdet etmekte olan Srp H riciye N zn ile grtm . Boazlar
meselesinde bir sret-i hail bulunacana kanidir. M eseleyi Srbistan in
m him addetm iyor. C u rzo n un hatt- hareketini tasvb etm iyor. Sefin-i harbiye
m rru m eselesinde m ttefikler arasnda henz ittifak olm ad istidll olunu
yor. Belgrada avdetiyle m m essiller m eselesini halledecek, bana yazacak. Evve
l bizim m m essilim izi bekliyor. A n k araya giden Srp M iralay dnm , Y u
nan tahrbtm dan bahsetmi. Y unanllarn tam r etm elerinde kendisinin vaziy-
yeti yoktur. O n u n alkadr olduu m him m esele G arb T ra k ya da plebisit ve
ya m uhtriyet olmasdr.
B ierin ile grtm . Hatt- hareketim izden ikyeti yoktur. A nlad

na ve iittiine gre m ttefikler arasnda henz ittifak yoktur. talya heyeti on
lara bizim btn teklift dinlem ek, srnm zn tabi ve m akul olduunu syle
mi. Y en i itim ne vakit olacan bilmiyor.
C Fransz m urahhaslar adet dargn gibidirler.
D ngilizleri tl temaslar eksik deildir. R za N u r Beyle grm ek iste

yen C u rzon ile konferanstan sonra ksa bir m lkatlar oldu. Z iyd e nezket ve
m cm elt yapld. Y arn sabah tekrar m lkat olacaktr. Bilhassa M usul
m eselesini k a ti olarak mevz-i bahs edeceiz.
No. 83
icra Vekilleri Riyasetine
(5 Aralk 1922)
Fransz hey-et-i sulhiyesinden alnan m uhtrada husst- tiye in tavas
sutum taleb olunm aktadr. Bu bbdaki mtlaa-i devletlerini iann rica ede
rim.
M ad d e i im l Suriye, A dana, H am a dem iryolu irketindeki gayr-

mslim ve Fransz m em urlann alt gn zarfnda tebdleri T rk m akam t tara
fndan em redilm i olduundan bahisle bu hlin kum panyay atlete m ahkm
edecei gibi ahliye... olacan ve Ankara tilfnmesinin altnc m addesine
m ugayir olduunu arz ve lzm gelenlere talimt itsm rica ediyor.
M ad d e 2 Fransz m ektibinde, yaplacak itilfa dein istatkonun m u

hafazas hakknda General Pellenin H am id Beye bir ay evvel verdii notaya
Ankara hkm eti henz cevb vermemi bilakis M arif Vekleti Fransz met-
biline m ugayir bir sretde tam m en talimt- katiyye vermitir. A nif l-beyn
husst hakknda tavassut- devletleri istirhm olu n ur*.
S M E T
* Bkz. No. 91, 106, 115.
No. 84

(6 Aralk 1922)
Belgrat M m essil-i Siyasiliine stokholm sefr-i sabk smail C anbolat Bey

tayn edilm i ve keyfiyet kendisine tebli olunm utur*. O rada bulunan Srp
H riciye N zn vstas ile hkm etleri m uvfakatnn istihsli, Dersaadetteki
Srp sefirinin hkm etim iz nezdine m em riyetinin temini lzm gelmektedir.
smail Beyin doruca L ozana azm et ve zt- lileri ile m dvele-i efkr ve tali
m t ahzndan sonra Belgrada hareketi muvafk olaca m utlaasndaym . Bu
bbdaki nokta-i nazar- devletleri ile smail Beyin bir n evvel izm iin te-
ebbst neticesinin irn rica ederim . Srp hkm etinin muvfakat istihsl
edilinciye kadar smail Beyin m emriyeti m ahrem tutulacaktr Efendim.
No. 86
(6/Aralk 1922)
C.51:*
Y erli Erm enilerin Erm enistandaki T rklerle m badelesini kim le greyim ?

Ermenistan H km eti ile bir m bdele iini dvel-i m ttefika ile am ak ark
hududlarm ve M oskova m uahedesini onlarla mevz- bahs etmektir. Ruslarla
grm ek ise o da Boazlardan baka m esilim ize onlarn itiraklerine ve bu ve
sile ile M oskova Ahidnm esinin tekrar r yetine im kn vermektir. H er ikisi ya
plam az ve onun in Erm enilerin m bdelesi mevz-i bahs edilebilecek m uh-
tab yoktur. V e bu halde bil-ihtiyr m em leketim izde kalacak Erm eniler in
ry- kabul gsterm ekten baka bir sret-i hail m addeten m evcud deildir. Bi
nenaleyh R um larn m bdelesi ve dierlerinin m em lekette kalm asndan baka
ekalliyetler in yaplacak bir ey grm iyorum .
A m erikann btn misyonerleri ve btn Erm eni cem atlan buradadrlar.

Benim fikrim onlara vatandayz gstermektedir. Erm eni yurdu ve m m knse
ekalliyetler hukuku fikirlerini onlara redd ve iln ettirmek niyetindeyim . rde-i
cevbiyelerine m akine banda intizr ederim.
S M E T
* Bkz. No. 23, 50, 73, 90, 93.
No. 87
No. 62, 63, 64 6/7 Knun-i evvel 38
(6/7 Aralk 1922
C 44. * M usu l vilayeti dahilinde Alm anlara petrol im tiyz verilmitir. M u

sul, Badat, Basra vilayetleri hudd-i m lkiyesi dhilinde km r ve petrol m a
denleri 17 evval 324 tarihli ferm an m cibince Hazine-i H assaya aittir.
2 M ukavelenm e ile yalnz 15 K nn-i evvel 331 de Bursann Atrenos

kazas dhilinde kta krom m adeni A lm an K rup irketine (on) sene m ddet
le ve ton bana bir lira resim verilmek art ile ihle edilmitir.
3 A lm an, Avusturya ve Bulgar tebaalarna im tiyz it olunan m adenler

yzde be resm-i nisb ve certb bana on kuru resm-i m ukarrere tbidir. Bun-
lann heyet-i um m iyesi G elibolu, K tahya, Denizli, zm it, M entee, Aydn, Sa-
ruhan, Bursa kazalar dhilinde linyit ve petrol, opal, zm para, bakr, smli kur
un, inko, m anganez ve krom m adenlerinden ibrettir.
4 A lm an tebeasndan A lber K itzkiye M ilas kazasnda aded dem ir ve

zm para m aden imtiyaz verilmi ve bu m adenler on be M art 35 te U m r- T i-
criye, Sm iye ve M adeniye O sm anl Anonim irketine fer edilmitir. Nfi-
andan beklenen bu bbdaki m alm t ayrca bildirilmitir.
H S E Y N R A U F
No. 88
\rn 65 6/7 Knun-i evvel 38
6/7 Aralk 1922
M aliye Vekletinin zt- linize keidesini arzu ettii m tlet ber vech-i
zrdir:
1 D yn-i U m m iyenin taksiminde yalnz vrdt ess zerinde tevak

ku f etm ek muvfk olam ayacandan m erhnt, nfus ve arazi dahi nazar- dik
kate alnmaldr.
2 G m r k mesili zerinde m nkaa kabul edem eyiz. T a rifelerimizin

tensk ve slh dorudan doruya bize ait mesil-i dhiliyedendir.
3 M svi erit tahtnda sulh m tekib arzu eden herhangi bir devletle
ticaret m uahedesi akdine de m deyiz. M liye Vekili H aan Fehm i.
H S E Y N R A U F
No. 89
No. 66, 67, 68, 69. 6/7 Knn-i evvel 38
(6/7 Aralk 1922)
C 52. M dfaa-i M illiye Vekleti ser meselesi hakknda ber vech-i t

m alum t cevben bildirm ektedir*:
1 M uzaferriyt- ahrem ize kadar Y un an istandaki sermzn isimlerine

dir teebbst- m teaddidem ize ram en m alum at istihsal edilememitir.
2 M uzafferiyt- ahrem iz zerine Y u n an hkm etinden ancak drt ka
lem posta alnmtr. Bunlarda serm zn m ikdr 328 zbit, 2817 nefer, 588 si
vil, 84 firar, bir zbit olm ak zere alt vefat haklarnda ism en m alum at verilmi
tir.
altm an raporunda zikredilen 20 kadn ve 40 ocuktan hi bahsedilm em i
tir. Y u n a n hesabna gre elyevm esreti m ukayyed olanlarn zbit, nefer ve sivil
olarak m ikdr 3733 kiiden ibrettir.
3 H albuki sermz tefti eden Dr. altm ann raporunda, sermzn

m ikdr 349 u zbit ve 220 si kadn, 40 1 ocuk olm ak zere 7286 kii gsteril
mitir. Doktorun tefti etm edii kam plardaki sermz m ikdr bundan hricdir.
Bunlan da dhil edersek serm zn m evcudu on bini m tecviz olarak tahm in
edilm ekte idi.
4 Dr. altm ann raporundan ayr olarak istihsl ettiim iz m alum ata na
zaran Y unanllarn cebren alp gtrm olduklar ehsn m ikdr 2907 erkek,
195 kadn, 3 ocuk ki cem an 3105 kiidir. Bu hussdaki m alum tn ikm line
vilayetlerle M dfaa-i M illiye arasnda m akina banda allm aktadr.
5 Y unanllarn T rak ya dan gtrdkleri ehsn m ikdr der dest-i tah-

kikdir.
6 T rak ya havlisi dhil olm ad halde Y un an istan da bulunan serm-
zn asker ve sivil m ikdr on be bin zan ve tahm n edilm ektedir.
7 stihsl ettiimiz m alm ta nazaran elim izdeki Y u n an sersmn mik-

dr 600 zbit olm ak zere 14000 ve yerli R um esirlerin m ikdr 10000 kadar
olduu anlalm aktadr.
H S E Y N R A U F
No. 90
(7 Aralk 1922)
C . 6/12/38 64 num araya *
im di aldm Erm enilerin Erm enistandaki Trklerle m bdelesine dir

m tlaa H eyet-i Veklenin karardr. ahsen zt- devletleri ile hem fikir idim ve
bugn de hem fkirim. Bugn Heyet-i Vekle ictim nda tekrar m evzu- bahs
ederek netice-i m zkert derhal arz edeceim .
No. 91
(7 Aralk 1922)
5 K nunevvel tarihli 6o num aral telgrafnz* zerine bu sabah M iralay
M ougin ile grtm. A dana, H am a, H um us imendiferlerindeki Fransz ve
gayr- m slim lerin tard edildiine dir Nfa Vekletince bir m a iu m t olm ad
gibi M ougin de bihaberdir. M ektepler meselesini burada kendisiyle anlat
m zdan Ceneral Pellenin bu tarz m rcaatna hayret etti. Konferansta Barre
rein riyseti altndaki kom isyonda Kapitlasyonlar hakkm daki m utlebt ve
gsterilen m kiltdan ve netice-i m uhtem elesinin Franszlar aleyhinde efkr-
um m iyem izi tebdl etmesi tehlikesinden ve bunda m ndem i m treke aka
binde flen tecell eden ekilde bir ngiliz oyunu istimm edildiinden bahs ve
ikyet ettim. Benim le tam m en hem fikir olduunu kendisi Pariste iken Fransa
hkm etinin kapitlasyonda srr etm eyeceini beyn ve tem n eyledi. Bery-
m alm t arz ederim Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 83 ve ayrca No. 106.
No. 92
^ ' ^ 7 Knun-i evvel 38

(7 Aralk 1922)
Paris M m essili Ferit Beyden vrid olan 21 Tern-i sn tarihli telgrafta
Am erika, ngiltere, spanya, svire, H ollanda, D anim arka ve svete bulunan
sefaret ve ehbenderhanelere m teallik m uam eltn tasfiye ve m uvakkaten idare
sinin taraf- devletlerinden kendilerine tevd buyurulduu bildiriliyor. Bu huss
hkm ete teem m l edilmi ve H eyet-i Vekle bu gibi sefret ve ehbenderha-
nelerdeki evrak m emrlar bulunm ad takdirde en kk ktibin m emriyeti-
ni kararlatrm ve o yolda tebligatda bulunm u idi. Ferit Beyin irnda yan
llk yok ise m um eltda noksanye m ahal kalm am ak zere bu bbdaki tasav-
vurt-i devletlerinin alkadrna buradan bery- tebl ir buyurulm asn rica
ederim. M kerrer telgrafnm elerim de kede ettiim iz resen veya cevb telgraf-
nmelerin vsllerinin in istirhm klnmt. Bu hussun bilinm esinin dere-
ce-i lzm u zt- devletlerince de m sellemdir. cb edenlere em ir buyurm anz
ehem m iyetle rica eylerim Efendim.
No. 93
(7 Aralk 1922)
C 6 K nn-i evvel 64 num aral m stacel telgrafa *
Erm enilerin m bdelesi m eselesini H eyet-i Veklede tekrar mevz- bahs

ettim. B in-netice teklf-i devletleri vehile hareket tasvb edildi Efendim .
H S E Y N R A U F
Bkz. No. 86. A y n ca bkz. No. 73, 90.
No. 94
(7 Aralk 1922)
C . 6 K nn-i evvel 62 num araya*
stanbul Rum larnn da m bdelesinin temni esas itibriyle lzmdr. A n

cak mes-i-i fevkaldeye ram en m m kn olam ad takdirde stanbulda aslen
R u m lan n bir gn im tiyz taleb etm em eleri artyle ibkalan ciz olabilir. Bu
halde essen m bdeleye tbi tutulacak olan m ahaller ahalisinden olup da s
tanbulda tecem m edenlerin behem ehl m bdeleleri tasrh edilm elidir Efen
dim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 85/1.
No. 95
(7 Aralk 1922)
C . 60 telgrafn m adde 2 sine *
29 num aral telgrafnme-i ciz** m nderect m ektepler hakkndaki Fran

sz m uhtrasna cevap tekil eder Efendim.
No. 96
(7 Araltk 7922)
64 num aral telgrafm a* zeyldir: U m m m adenler hakknda m tarekeyi

m tekib m edin nizm nm esinin elli dokuz ve altm nc m addeleri ahkm
ahvl-i fevkalde nazar- itibra alnarak tatbk edilm em i olduu m arzdur
Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 87.
No. 97
No. 65, 66, 67 7 Knun-i evvel 38
(7 Aralk 7922)
6 Knun-i evvel raporudur:
1 Arazi K om isyonu Boazlar in itim etti. Reis C urzon m ttefikler

nm na mtlatn syledi. Ruslarn Boazlarn selin-i harbiyeye kar kapal
ve m dfaal sistem teklifini reddetti. K endi projesini verdi. Fransz ve talyan
onu teyd ettiler. Am erika Boazlarn gayr- asker olmasn iddetle iltizm etti.
Srbistan Boazlarn akln taleb etti. Ben bugn teklilat ve m tlatn
heyet-i um m iyesi m eydana ktndan b itedkk tiyen cevb vereceimizi
syledim. K a b u l olundu. ierin tiyen ve mufassalan cevab vermek hakkn
m uhafaza etmekle beraber bugn de C u rzo n a cevben uzun bir nutuk syledi.
Curzon tarihten bahsederek Ruslarn dim stanbulu alm ak isterken imdi s
tanbulu mdfaasn anlayam adn ve Ruslara m ahss bir K aradeniz tekiline
altn iddi etmi idi. ierin a r R u syas ile Sovyet R u syann rolleri ba
ka olduunu ve m illetlerin istikll ve hukukundan ve baka bir ey aram adn,
a r R u syasnn A syada ilerlem ei ve bugnk ngilterenin A vru p ada ilerle
mei r ittihz ettiklerini zh eyledi. tim sekiz K anun-i evvele kald.
T eklif ettikleri projenin hlsas udur:
A Boazlardan ve M arm aradan serbest-i m rru m enedecek dim as

ker ve bahr tesist bulunm ayacak.
B Bundan m ad stanbul Boaznda arkta ile-Gebze-D arca ve garbda

A kpnar-K kekm ece hattna kadar ve anakkale Boaznda Tekfurda-K a-
raal hatt, cenub-i garbisinde arazi ve G elibolu ibih ceziresi ve K arabiga-Biga
Eski stanbul Burunu hattna kadar olan araz jan darm adan m ad gayr- aske
r bir hale vazolunacak.
C M arm ara Denizindeki adalar ve Lim ni, Sem adirek, Bozcaada ve m roz
gayr- asker olacak.
D stanbulda azam on bin kiilik bir kuvvet bulundurabileceiz. Tarz-

teslmi serbest imi.
E Sefin-i ticriye sulh ve harbde serbesttir.
F Hl-i sulhde K aradeniz devletlerinden en kuvvetli donanm adan fazla

olm am ak art ile her devlet sefin-i harbiye geirebilecek.
G Hl-i harbde T rkiye m uhsm olursa her trl tedbr-i tedfiyeyi

ittihazda serbesttir. M a haz btaraf sefinin m rurunu tem n edecektir.
H Hl-i sulhde T rk iy enin A n ad olu dan R u m eliye im endiferle ve
M arm ara D enizi lim anlarndan asker geirebilecei ve M arm ara lim anlarnda ve
stanbulda tersane ve donanm a bulundurabileceim iz teklf olunan projenin ru
huna m uvfk olduu sylenm i ise de tasrh edilmemitir.
Projedeki m bhem iyetin izlesine ve b a z m evddm da tadline alm ak

tabidir. Projenin fikri yle hlsa olunabilir: stanbulun ve Bosforun K arade-
nizden baskna kar mdfaas var. anakkale askerden daha uzaktadr. H ibir
yerde ecnebi asker ve igali kalm ayacaktr. Beyne l-milel bir kom isyon Boazlar
dan seyr seferi tanzm edecektir.
ark T rak ya da ordu m ikdrnda tahddt vazm a teebbs edecekleri
hissolunuyor. B una da Bulgaristann ordusu olm am as sebeb imi. Baka ordu
meselesi m evz- bahs etm eyecekleri zan nolun uyor*.
* Lord Curzon, Foreign Office e gnderdii 6.12.1922 tarihli ve 83 sayl telgrafnda unlar
sylyor:
T h is m orning at meeting of frst commission, I spoke at lengh in reply to C hicherins pro-
posals of M onday last with regard to Straits, demonstrating their im practicable character and in-
ner m eaning... I then vvent on to give a general exposition of plan of the allied governments for
the freedom of the Straits and demilitarised zones...
M y statement was followed by cordial expressions of allied solidarity from M onsieur Barrere
vvho m ade a useful little speech, and from M arquis Garroni.
Am erican delegate then m ade a vvell phrased and effective declaration of Am erican vievvs,
particularly vvith regard to freedom of access, both for ships of com m erce and ships of war,to the
Black Sea, vievving the Straits as an international highvvay and claim ing right of every State to pro-
tect its commerce...
ismet Pasha reserved reply of T urkish government to a later stage
Russia and T urkey having insisted on a full day for consideration of their full reply, discus
sion vvas then adjourned till Friday morning. T here vvill probably be some lively encounters then.
But frst impression produced by allied statement is unquestionably good, and I expect it to re-
ceive vvarm support of smaller states. (F. 0 . 424/225, p. 623-624, No. 738, D B F P -I/ 18, p. 374-375,
No. 260).
3 M lakatlarm :
A R om anya H riciye N zn geldi. stanbulda Refet Paann R om en de

legesine m nsebt- dostne tessi arzusundan bahsettiini ve R om an yann
hissiyt- dostne ile mtehassis olduu ifade ile balad. K en di teklift T rkiye
aleyhine olm ad, mterek tehlike karsnda olduum uzu, bugnk siysete
deil dim ve m stakil vaziyyete gre hazrlanm aklm z m enfim ize muvfk
olacan zh eyledi. Cevben Avrupa hududum uzda gayr- askerlii bilhassa
R om anyann iltizm etmesini anlayam adm ve Y un an istann vsi m ikysda
gayr- asker klnmas lzm unu ifade ve Y u n an kuvvetine nin atf- ehem-
miyyet ettiklerini sul eyledim . Y u n an ordusunu istihfaf ve yalnz R om anya or
dusuna istind ettiklerini tasrh ettikten sonra Avrupa hududlarnda hatt- hare
ketini tevle alt.
B ngiliz H riciye M sterna nezdim e ardm . Konferansn vaziyyet
ve karar alnacak zam anna geldiim izi, bir karar alm azdan evvel sulh olup ol
m ayacan bilm e ihtiycnda olduum u syledim. M tekiben M usul m esele-
sinin hallinden balayalm dedim . U zu n m bhastdan sonra yarn akam hari
ta zerinde tekrar konum aa karar verdik.
4 Y arn Ruslara gidip Boazlarn kapal ve m dfaal olmas sistemini
artk tervc etm eyecek noktaya geldiim i, sulh yapm ak fikrnde olduum uzu ve
bunu bir m esele-i essiye yapam ayacam z m ecburiyetini ifade ve zh edece
iz**.
S M E T
** Boazlar konusunda, 4 Aralk pazartesi gn Rus tezi, 6 Aralk aramba gn de

Mttefiklerin ortak tezi ortaya serildi ve konuma sras artk T rkiyeye geldi. D basnn gzleri
T rkiyeye evrildi. Bakalm ev sahibi T rkiye nasl bir grle ortaya kacakt. eitli yorum lar
yapld. Fakat Boazlarn kapallna dayanan Rus tezinin T rkiyenin karlarna uygun dm e
yeceini vurgulayan yazlar da grld. Aada ilgin iki yorum dan paralar aktarld.
Bu yorumlar, smet Paann Boazlar ile ilgili Trk grn aklayan konumasndan bir-
iki gn nce kaleme alnmtr:
Parisin nl Le Temps gazetesi unlar yazmt:
La T urquie a pu se rendre compte que les grandes puissances ne voulaient nullement let-
rangler; elle a compris que son independance ne pouvait plus etre menacee que par la persistance
de son adhesion la these russe de la fermeture des Detroits. Enfin, elle sait, ou du moins les
plus infiuerts de ses dirigeants savent que, sans le concours financier des puissances et sans une
paix prochaine, elle risque de se courir lefondrement irremediable. II est done extremement
probable qu elle adherera au point de vue allie, sous reserve, peut-etre, de quelques modifications
de detail ou dapplication. ( La conference de Lausanne: U ne jou m ee historique , Le Temps,
8.12.1922)
Londrann tannm gazetesi The Daily Telegraph da unlar ekledi:
VVhen asked for his opinion, ismet pasha returned the ansvver which will alvvays be associa-
ted vvith his name. He asked for more time to examine the proposals... and the request for the vi-
evvs o f Turkey vvill be adjoum ed till Friday. It may be said in passing that a very considerable
change is to be noted since the angel of Bolshevism descended to trouble the pool of Lausanne.
T h e cynical attempt of Chicherin to secure for Russia unmolested authority ver the Black Sea has
acted as a cold douche upon the Turks. T h e delegation from Angora is tacitly abandoning its ori-
ginal attitude of hostility. T h e trend of their delegates thought seems novv to be directed to the
need of securing T urkey at least as m uch against Russia as against her late enem ines... ( Peace
Conference at Lausanne. Future of the Straits. Proposals of the A llies ., The Daily Telegraph,
7.12.1922).
No. 98
(7 Aralk 1922)
53 num aral telgrafnm e * cevbdr:
7, 8, 9, 10, 11, 18, 28, 29, 34, 35, 37, 48 num aral telgrafnm eleriniz eln
vrd etm ediinden tekrarlar m ercdur. Blda num aralardan m ads gelmi
ve almtr.
S M E T
* Bkz. No. 75.
No. 99
No. 78 8 Knn-i evvel38
(8 Aralk 1922)
C . 6/12/38 ve 61 tele: *
T e diyesi dr- tatl olan istikrzt kupon bedelt hakknda olan dyn-
um m iye tertiblerinin sulhtan sonraya tecli hakkndaki kanun, sniyen Frank
zerinden yaplm akta olan te diytn L on drada Sterlin zerinden icrs m ecb-
riyeti hsl olarak bu yzden devlete azm zarar terettb edecei nazar- dikkate
alnarak stanbul hkm eti tarafndan stanbuldaki D yn- U m m iyenin ci-
byet ettii vridtdan tevzta tavst edilen O sm anl Bankasnn bu m um eleyi
ta tl etmesi em redilm i ve hkm etim ize kalacak dynun T rk parasyle tedi-
yesi esase sulh konferansnda m dfaa edilecek en m him bir mesele bulun
mutur. im diden Frank ve Sterlin zerinden tediyt icrsyle emr-i vki ihdas
doru olam ayaca ve stanbul hkm etince yaplm olan ve zarar- m ahz b u
lunan tevzita devam n tecvz edilem eyecei M aliye Vekletinin irna aften
arz olunur Efendim.
H S E Y N R A U F
* smet Paann anlan 61 sayl telgraf arivde bulunamad.

No. 100
(8 Aralk 1922)
69 num aral telgrafm a zeyldir: *
Yunanllarn gtrdkleri sivil ahalim izin m ikdr erkek ve kadn ve ocuk

olm ak zere 3105 kiiye bli olduu arz edilmiti. Bu adede 1211 erkek, 26
kadn, 8 ocuk ki cem an 1245 kiiye ilve etm elidir. M ecm u 4350 kii eder.
zm ir vilayeti ile Ske sancandan alnacak m alum t derhal bildirilecektir
Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 89 ve ayrca No. 6 , 65, 69, 71 ve 109.
No. 101
No. 79 Mkerrer 8 Knun-i evvel 338
(8 Aralk 1922)
7 Knun-i evvel tarih ve 66 num aral ifre* halledilem ediinden senan tek
rarnn em ir buyurulm as m sterham dr Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 97.
No. 102
(8 Aralk 1922)
59 num aral telgrafnz * gelm em itir. rsli m ercdur Efendim .
* smet Paa nm 59 sayl telgraf arivde bulunamad.

No. 103
No. 70, 71 & Knun-i evvel 38
(8 Aralk 1922)
U m m itim olmad. T l kom isyonlarda
1 M bdele-i ahli hussunda stanbul R um larnn ihrcna kar btn

m ttefikler iddetle m ukabele ettiler. Am erika m urahhas bilhassa sert oldu.
M es ele hallolunm ad *.
2 G m r k kom isyonu bize gayr- m sid idi.
3 Kapitlasyonlardan ecnebi ehsn m em leketim izde hiz olacaklar

m evki-i hukkye dir tl kom isyon balad. Belika, spanya, sve, Norve ve
D anim arka m urahhaslar beyntda bulundular. spanya m urahhas sert lisan
kulland. Cm lesine cevaben hukuk-i dvel ahkm diresinde ecnibe m um ele
edeceim iz bildirildi. Bize bir lyiha projesi verdiler. Proje m ziye nisbetle eh
ven ve m layim ve sret-i u m m iyede hukuk- dvel ahkm na muvafk
grlyor.
4 M lkatlanm :
A Bir svireli heyet bana Ermeni yurdundan bahsetti. Erm eniler faali
yettedirler.
B Fransz m urahhas M sy Barrere m liyenin tl kom isyonunda inkt

hsl olan m evdd hakknda benim m dhalem i rica ve A d an ada kapanan
messest hakknda m alm t it etti. Boazlarda R us politikas takib etmek
faideli olm adn syledi. Franszlar bu akam bana ziyfet verdiler.
C Ruslarla m lkatm zn hlsas yledir: Boazlar m eselesini karlk

tutarak mesil-i ire zerinde pazarlk ediyorm uuz. Tahkim tsz ve K arade
* Nfus deiimi anlamasnn stanbul Rum larn da iine almas yolundaki T rk ner
yabanc basnda da eletirildi. Avrupa gazeteleri bu haberi, T rkler stanbul Rumlarn srmek
istiyorlar gibi balklarla verdiler. (Journal de Geneve, 8.12.1922). G azeteler,stanbulda 300-350 bin
kadar Rum yaadn, bunlarn yerlerinden atlmalarnn insanla smayacan ileri srdler.
zellikle Am erikan delegesi C h ild in buna kar ktm belirttiler. Londrann Daily Telegraph ga
zetesi, Bar Konferansnda Am erika Birleik Devletleri Hristiyanlarn Kovulmasn iddetle Pro
testo Ediyor diye balk att ve Amerikan delegesinin konumasndan u paray da aktard:
T h e Am erican Delegation is not in accord vvith the proposal for a nevv and cumpulsory mo-
vement o f population... T h e Am erican Delegation is unable to approve of the movement from
Constantinople of the Greek population of that city... W e will not hesitate to express, in pursuan-
ce of our legitimate humanitarian interests, our protest at any such dislodgement of human be-
ings. ( United States and the Peace Conference. Expulsion of Christians. Em phatic Protest. Daily
Telegraph, 8.12.1922. )
nize donanm a geiren bir proje, Ruslarla mterek politikay brakp ngilizlerle
politika yapm ay kabul etmektir, m nhasran R us aleyhinedir. Bu iddetli ml-
haztdan sonra kat sullerim ize kar bize harbe devm tavsiye edemezler.
Sulh yapm ak m ecbriyetinde olduum uzu kabul ederler.
Antantn vaziyyeti Brksel konferansndan sonra daha ziyde ihtilfa gire

ceinden hi olm azsa birka hafta m eseleyi uzatm ak ve m anevra yapm ak
lzmdr. lk projede serfr etm ek muvfk deildir. H lsa anladm esslara
gre bir proje yapar size de daha evvel gsteririm dedim.
No. 71
D Am erika misyonerleri geldiler. M ektib ve messest sordular. Kav-

nn-i m em lekete tbi olm ak artyla m evcdiyetleri kabul edilm itir dedim . z
m irde N ureddin Paa devm edem eyeceklerini sylemi. K o n yada kapatlm.
Asl olm ayacaktr dedim . M a lum t itsn rica ederim **.
E ngiliz H riciye M ster dier mvirlerle beraber m ukarrer olduu
vehile geldiler.stediim iz M usul vilayeti hududunu gsterdim. Krdleri bize,
Araplar kendilerine alyorlar, yani M usu l dhil olm ak zere im lden cenba
D iclenin tarafeynindeki Arap m ntkay alyorlar. B unun arkndaki Sleym ani-
ye ve im linde dalk bir erit bize gsteriyorlar. M ttefiklerim iz Araplar b
rakm ayz diyorlar. M esele kald. Birka gne kadar havli ahvlini iyi bilen
Badat valisi gelecek, etnik izht verecek imi. Ber m u td anlarz ve her hal
de sulha varrz tarznda temnt verdiler.
5 Y arn Boazlar kom isyonu vardr. M ttefiklerin teklifine cevb- m uv

fakat verm eyerek mutavasst bir vaziyetde kalm aa alacam . Boazlarn ve
M arm arann ve stanbulun basknlara kar m asniyetini izhatl olarak taleb
edeceim ve bunun tahkm ve m dfaalden baka bir sreti olam ayacan is-
bta alacam.
S M E T
** Bkz. No. 112 ve 44.
No. 104
(8 Aralk 1922)
A ydn dem iryolunun iletilmesini temn in celbi lzm gelen otuz be ec

nebi m em urun hatta alnm asna m sade olunm ad ve dem iryolu
m drnn m byet ve ire hakknda Londra ile m uhbere etmesine m ni
olunduu ikyet ediliyor. K ezlik Badat dem iryolunun A d an a ksm nda btn
m um eltm T rke olm as em rolunm u ise de yeni teekkl eden irket bu h u
susta hazrlanm am olduundan b yk m kiltda kald ikyet ve ahli ile
hkm ete id husstda m um elt srf T rke olm ak zere m ulem t- dhili
yesinin imdilik Franszca yaplm as iltim s olunuyor. M um elt ve mukarrert-
dan m a iu m t its rica olu n u r*.
S M E T
* Bkz. No. 114, 139.
No. 105
No. 72, 73, 74 8 Knun-i evvel 38
(8 Aralk 1922)
8 K anun-i evvel 38 raporudur:
1 Boazlar kom isyonu sabahleyin itim etti.Fikrim izi syledik. Boazla

ra m lik ve hkim olduu be asrdan beri T rk iy e nin Boazlarda yapt
m um ele dim m uhedt ile m uayyen hukuku dhilinde idi. T rkiye hukuku
hricinde ve harb hlinde devletlerin tahm n edem eyecei bir ey yapm am tr
ve atiyen de hatt- hareketim iz m uhedta riyet olacaktr dedikten sonra ve
m dfaa ve tahkim tn ehem m iyyet ve m eriyetini tavzh eyledikten sonra, 1)
B oazlann, pytahtm , M arm arann basknlara kar m uhfazas in temint,
2) G eecek harb sefaininin iki B oaz arasnda tehlike tell etm eyecek suretde
tahddi, 3) H arbda ve sulhda ticaret sefaininin gece ve gn d z serbest-i m rru
ve T rk iyenin dhil olaca veya btaraf bulunaca bir harbda hukuk- m ahs-
sas, 4) Seyr u seferi tanzim in T u n a K om isyonu gibi b eyn ei-m ilel bir kom is
yon m evdd- essiyesini teklif ve mttefiklerin projesindeki m evdda itirzt-
um m iyem izi serdeyledik. Bu itirzt arasnda Boazlar m ntkalannn dar tu
tulm asn, Bosforda byle bir m ntkaya lzm olm ayp yalnz shilin tahkimt
olm ayacan zikretm ekle iktif edilm esini, M arm arann kuyddan ihrcn ve
G elibolu ibih ceziresinde de baskna kar asgar tem int ve M arm arada do
nanm am zn ve stanbuld a tersanelerimizin m evcudiyetini istedik. C urzon de-
m ilitarizasyon fikrini kabul etm ekliim izi byk nefes alarak kaydettikten sonra
akam a cevab vereceini syledi *.
* Curzon, Londray a ektii 8.12.1922 tarihli ve 92 sayl telgrafnda yle diyor:

A t sitting this m om ing Turkish delegation delivered carefully prepared reply to allied pro-
posals regarding Straits,tacitly accepting main principles but dem anding guaranties for protecting
Straits and Constantinople against sudden attack, as vvell as some other limitations of allied plan.
ierin kapal ve m dfaal fikrini iddetle m dfaa ettikten sonra T rk
heyetinin teklifi yeni bir eydir, tedkk ettikten sonra cevb vereceim dedi.
Bundan fevkalde keyiflenen C urzon: benim yalnz R uslara deil kendilerine
de srpriz yaptm syledi. M anzara: Ruslarla T rkler arasnda nihyete ka
dar birlik olm ad m ansn veriyordu. Ben sesimi karm adm . ierin haber
dr olm adn sylemekte haksz idi. n ki fikrimizi iki gndr biliyor ve ha
zrladm z raporu afaktan beri yanm zda bulunan Rakofskiye R za N u r Bey
gstermi ve zerinde onlarn arzusu in b a z tadlt da yaplm idi.
No. 73
Konferans m tekb R za N u r Bey Ruslara gitti. M kem m el kavga etti.
Son m uzafferiyetim iz iinde onlan n da fienkleri bulunm ak in kap kap dola
p yalvardn, fakat m uzaferiyetlerim izi kendi vesitimizle ve Fransz vesiti ile
yapm aa bizi m ecbur ettiklerini, hatt geen gn bile K afkasyadan geen ceb-
hne trenlerimizi durdurduklarn syledi. H er iki taraf idare etm ee alt
mz m stehziyne m ederlerken yalvarm aa baladlar.ierin konferansta de
diini inkr etti. A ram zda ihtilaf olduunu gsterm em ekliim izi rica ettiler.
Hsl Boazlar iinde tahkim t fikrini terk etm ekten m tevellid Ruslarla hsl
olacan tahm n ettiim frtna vaziyyete bizim hkim iyetim iz ve R uslann
m tvaat ile neticelendi denilebilir. M m k n olduu kadar oyalanmaklmz ve
tehr etm ekliimizi rica ettiler**.
ismet Pasha then named seven additional points in respect of vvhich T urks asked for assu-
rances or modifcation. Chicherin spoke next and delivered a reply to my speech of VVednesday,
but indicated no departure from his original scheme... I then adjoum ed discussion till the after-
noon to enable me to reply to Turkish case...
I adopted a very conciliatory attitude tovvards Turkish demands, many of vvhich vvere quite
reasonable, and suggested a discussion betvveen our respective experts... Chicherin vvas continually
jum ping up vvith purely obstructive object... (F.O. 424/255, p. 645, No. 752; D B F P -I/ 18, p. 381-
382, No. 266)
** Rza Nur, Ruslarla bu tartmasn yle anlatyor:
ierin, Rakovski, Vorovski, M edivani beni odalarna aldlar. M eseleyi atm. M nakaa
balad. Hepsi birden pek iddetli bir lisan kullanyorlar. Hulsa Boazlan serbest yapm aynz ve
yapam azsnz diyorlar. Sebebini sordum. ierin: Bunun manas Rus dostluunu brakp, ngi
lizlerle dost oluyorsunuz demektir dedi. Halbuki resm beyanatlannda Boazlann serbestisi ile
Trkiyenin istiklli gittiini sylyordu. Ne bu, ne de teki doru deildi. M esele ngiliz donan
masnn birgn Rusyaya hcum unun kolaylam olmasyd. Bunu temin ettim. Reddedem ediler
ama, kani olmak da istemediler. M nakaa da pek hararetlendi. O vakit evvelce zihnim de karar
latrdm darbeyi indirdim. Y an i dedim ki: Peki bize Boaz amayn, diyorsunuz. Bizim can
mza minnet, fakat ngilizler behemehal istiyorlar. Bunsuz kur yapmyorlar. Bizim ise sulha ihtiya
cmz o kadar iddetlidir ki hayatm za bedeldir. Behemehal sulh yapacaz. Sulh yaptrm ayz
dediler. iddetli bir sesle: siz ne deseniz, ne yapsanz, sulh yapacaz. Bunun iin de sulhn
dm olan Boaz aacaz ve bunun btn kabahat ve mesuliyeti de sizindir (dedim). Bu son
szme gzlerini atlar ve hepsi birden: Nedenmi sanki?! dediler. Dedim ki: Hele izah ede
yim: Ben Rusyaya ikinci gidiimde size hkmetim nam na u teklifi yaptmd: AvrupalIlara kar
tedafi ve tecavz bir m uahede yapalm . Bizim paraya vesair byle m add yardmlara ihtiyacmz
vardr. Kendi kendimize artk dayanam ayacaz, sonra sulh yapm aya m ecbur olacaz. Bu bir ha-
2 leden sonra yine itim oldu. C u rzon itilfkrne benim tem as et
tiim m evdde sret-i u m m iyede cevb vermiyor. B irounun mtehassslarla
hallolunabileceim ve G elibolu zerinde istediim iz tem int m tehassslarn
anlayam adn sylyor. K endisi G elibolu zerinde kendi m ezarlarnn tasarru
funu istedi ve hissiyt- m illiyeye fevkalde hrm etkr olduklarn Konferansta
isbt eden T rk delegasyonunun bu talebi kabul edeceini bildirdi. M arm a
rada istediim iz donanm a in gayr- m m kin deildir zanniyle beraber bunun
m evdd- askeriye ve bahriye ile m zkere olunacan syledi. M ezarlara ve
bilhassa m uhrebe m eydannn m ezarlarna hrm et nm zdan fakat tasarrufu
anlam adm . zht istedim. M likiyet deil tasarruf dediini Sleym an ah m
kabri gibi ve N apoleon n St. H elen adasndaki gibi, hsl Sevres M uhedesinin
218 inci m addesinde dnld gibi sylediini bildirdi. M utahassslardan
izht alaym . Bir de sz arasnda m evdd- askeriye ve bahriye geiyor, bunu
derhal bilm ek isterim ve bunu anlam adan hibir m eseleyi halledem em dedim .
ierin benim bu beyntm n am el olduunu, m eseleyi mtehassslarla tedkk
ve halledeceklerini m uhede m addeleri im z edilinceye kadar hibir eyi tam
kabul etmi addolunam ayacaklann sylediler.
M ttefiklerin projesindeki K arad enize donanm a geirm ek fikrini iddetle

reddetti. R u sya nn tezyd-i teslihta sarlacan, esir olm ayacan, R om an yay
ikinci bir Yunanistan yapm ak istediklerini syledi. Y unanistan bu hitb hakaret
addetti, izht istedi. ierin bandan savd. tim in nihyetine doru ierin
dier m zkerta da itirk etm ek istiyor grnd. C u rzo n itirz etti. Ruslar
alkadr etm eyen mesile kartrm ayacaklarn bildirdi. Rakovski sz alarak bu
m eselenin hallolunduunu, yalnz Boazlar iine karacaklarn syledi. ierin
de itirzndan vazgeti... Benim m dhalem e lzm kalm ad.
No, 74
3 Ben yarn bizzt m utahasss olarak gelen cenerallarla alacam.

Btn projelerine nazaran en m him m evdd udur ki: bizim dhil olduum uz
bir harbde B oazlan btn vesitle m dfaa edebiliriz. Vakt- sulhde sefin-i
harbiye K aradenizin en kuvvetli bir donanm as m ikdnn da olarak topdan gee
bilecek. T rkiye btaraf olduu bir harbde ise m uhrib bir devlet btn kuvve-i
kikat idi. Tam am iyle mantkdir. Siz bu teklifi reddettiniz. Para da vermediniz. Demek bizim sulh
yapm am za da o vakit raz oldunuz. te Rakovski sylesin dedim . Rakovski: Evet bu teklifi
yaptnz. Biz de kabul etmedik dedi... Devam ettim: Bu halde bugn ne hak ile bizi sulh yap
maktan menediyorsunuz? Bunun byle olaca phesiz idi. dedim . Sustular ve nlerine baktlar.
Bunun zerine ii tatlla vurdular. ki getirttiler, itik; dereden, tepeden konutuk. Nihayet:
Hakknz var. Sulh yapmalsnz. N e are byledir. Sizi temin ederiz ki aleyhinize hibir ey yap
mayz. Siz de, biz de aramzda olan bu ihtilf, bu kavgay kimseye duyurm ayalm . Bir sr olarak
kalsn dediler. Pekiyi dedim ... T em inat verdim. M esele bitti. Ruslar T rkiyeyi Afo (koz) olarak
kullandklarndan bu ihtilfn ngilizlerin kulana gitmemesine pek ehem m iyet veriyorlard. (Ha
yat ve Hatratm, III, s. 1025-1026).
bahriyesile bir tarafdan dierine gidebilecektir. Bu m esele mttefiklerin R us po
litikasnn ess olduu halde bizim iki Boaz arasndaki em niyyet karakolum uz
la zdd- tmdr. Benim en m kil grdm nokta budur.
4 Sz geen m evdd- askeriye ve bahriye ne dem ek olduunu Fransz-

lardan istzh ettim. Byle m evdd olm adn ve yalnz ark T rak ya in tah-
ddt dndklerini syliyorlar. Bulgarlar kap kap dolap ya mkellefiyet-
askeriye uslnn onlara kabuln ya Trklerin de serbest braklm asn yalva
ryorlar.
5 M arki Garroni ile m lkatm n hlsas: stanbul Rum larn karm ak

m m kn deildir, K apitlasyonlar ii m sid gidiyor. M utlak talyanlarla eko
nom ik bir i yapm ak lzmdr. M usul iinin ngilizlerle aram zda ne halde ol
duunu ve petroller m eselesini halledip etm ediimizi ve talyanlarn da petrol
de alm ak istediklerini syliyor.
Cevblarm : stanbul Rum larnn ihrcndan esasen vazgeem eyiz. Eski s

tanbul yerlilerine ve gayr- m crim lere m ahsus olarak brakm aa muvfakat is
tihsl edebilm ekliim R um Patrikinin ihracna ve ekalliyetler m evddnm T rk i
ye in mevzu- bahs olm am asna mtevakkfdr. Patrikin ihrcm a m m id ver
di, tevk etti. Ekalliyetler m eselesini aratracan syledi. M usu la gelince: M u
sul ehri hzr olduu, ancak vilayetin cenub hududu zerinde m nkaa cere-
yn ettii ve petrol m eselesine henz balam adm z zem ininde m ahrem ne
havdis verdim. talyanlarla bir i yapm ak m ukavelt ile m m kn deildir. Ef
radn hkm ete m rcaat ile olur essnda m utbk kaldk. Tripartinin ilgasn
iln etmek muvfkdr.. M ersin lim an ile T rabzon lim annda i aram alarn
syledim. M uvfakat etti. M ersin ve T rab zon lim anlarnn ins in talyanla
rn hkm etim ize m rcaat etm elerini G arroniye syleyebilir m iyim ? C evb is
terim. nki keyfiyeti A nkaraya yazacam bildirdim .
S M E T .
No. 106
(9 Aralk 1922)
60 num aral telgrafnme-i llerinin birinci fkrasna cevaptr*.
A d an a H am a im endiferindeki gayr- m slim ve Fransz m em rlarn

tebdi hakknda N fa ve M dfaa-i M illiye Vekletlerince em ir verilmemitir.
D hiliye Vekletinin cevb da tebl olunacaktr. Bu m em urlardan bazlarnn
bir m h m ddetle h n ca km ak m sadesinden istifde etm ek istemi olm alar
m uhtem eldir. M o u g in in de m alm t olm adn evvelce bildirm i idim Efen
dim.
H S E Y N R A U F
No. 107
No. 82, 83 10 Knun-i evvel 38

(10 Aralk 1922)
Bu sabah A ralo f 9 tarihli K arah an n bir notasn tevd etti. Konferansta

zt- lnizin Boazlardan sfen harbiyenin serbest-i m rrunu kabul ettiinizi
L ozandaki m urahhaslarndan istihbr etmeleri notann itsm a sik olduunu
ifde ve R us hkm etince M isk-i M illm iz derecesinde m ecbrryl-icr olan
K aradenize Boaz tarkiyle harb gem ilerinin m ruruna m uvfakat etm em ek
hussundaki M isk- M illlerine nazaran R u syann K arad en ize harb gem ileri
nin serbeste m rrunu katiyyen kabul edem eyeceini, T rk heyet-i m uraah-
hasasnca serbest-i m rr kabul edilirse bunu M oskova tilfm ihll ve bir ha-
reket-i hasm ne telakki edeceklerini ifade etti. Bu hareket sizin de M isk- M ill
nize m ugayirdir. G arp devletlerine b a z tavizt m ukabilinde byle bir fedakr
lkta bulunuyorsanz kendilerine itim d ciz deildir tarznda im diye kadar
tekrar ettii cm leyi de tekrar etti. Kendisine M isk- M illm izin bu hussdaki
fkrasn bir kere daha izh ettikten sonra m urahhaslarnzn da itirt ettii Bo
azlar konferansnda devletler M arm ara ve stanbulun em niyetini bizim m urah
haslarm zn kfi grecekleri vehile tem n ederler ve yalnz R us m urahhaslan
bunu kabul etm ezlerse T rk iyenin harbe devm etmesini mi arzu ediyorsunuz
sulim e kar A vru pann fevkalde gayr- m sid erit iinde bulunduundan
ve bize kar harb edem eyeceklerinden mufassalen bahs ettikten sonra im diden
bu sule evet veya hayr denem ez, harb gem ilerinin serbest gem em esi hus-
sunda sonuna kadar birlikte inad edelim ve son noktada m zkere ve karar ve
relim dedi.
Son noktay nasl tayn edelim sulim e sarh cevap verm edi. kinci m adde
de ve ksm ksm aynen arz edilen notada konferansta inkt vukuunda Boaz
lar m tereken m dfaa iin grm ek bizim tarafm zdan teklif edilm i ekilde
gsterilmektedir. H akikatde M dfaa-yi M illye atee navallannn bana da A ra
lo f un m rcaat ve tarafm zdan ahs ve husus istzh tarznda cereyn etmi
m klem edir. B unu ihzr m zkert eklinde gsteriyorlar. htr ettim. A ralof
kabul ve bu tarz- tahrrin hkm etinin bu hususda grm ek arzusunda oldu
unu izhr etmesi eklinde kabul etm em izi rica ve R u s delegelerinin Boazlar
dan harb gem ilerinin m rurunu kabul etmeleri ihtim li olm adn tekrar eyledi
Efendim.
M b a d var*
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. m .
No. 108
(10 Aralk 1922)
ngilizler tarafndan m ukaddem tevkf edilen eyh M ah m u d yine kendile

ri tarafndan Sleym aniyeye getirilerek K rt hkm et-i mstekilesi reisi olmak
zere iln edilmitir. O havlide bulunan zd em ir Beyin gnderdii bir zbitle
m ahrem ne gren M ah m u d hkm etim ize her n sadk bulun duunu ve ha
rekt icrsna lzm grlrse bu sadakatini filen itirk suretiyle isbate
m heyy bulun duunu beyn, ahs arzusunun m ebs veya Sleym aniye valisi
olm ak bulunduunu ihss eylemitir. Bery- m alm t m arzdur.
H S E Y N R A U F
No. 109

(10 Aralk 1922)
79 num aral telgrafma zeyiddir*.
O telgrafta bildirilen 4350 sivil esirimize zm ir ve E d im e vilayetleri ile Ske

ve Saruhan sancaklarndan gnderilm i olan 5477 erkek, 30 kadn ki 5507 kii
ilve olunm aldr. Y un an istandaki sivil sermzm m ecm u bu sretle 9595 er
kek, 251 kadn ve 11 ocuk, yani cem an 9857 kiidir Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 110
No. 76, 77, 78 10 Knun-i evvel 338
(10 Aralk 1922)
B ugn leden evvel ve sonra m ttefikin generalleri ile Boazlarda ihds

olunacak gayr- asker m ntkalar ve Boazlardan sefin-i ticriye ve harbiyenin
m rru in tanzm ettikleri iki projeyi tedkk ettim.
i Dem ilitarizasyon:
A stanbul Boaz tarafeyninde on beer kilom etrelik bir mntkann

gayr- asker bir hale vaz takarrr etti. Bu mntka dhilinde bulunan stanbul
ve m lhakatnda on bin kiilik bir kuvvetim iz bulunacak ve im endifer hatlarn
dan makasd- askeriye in istifade olunabilecek.
B anakkale Boaznda A nad olu cihetinde yirm i kilom etre um kunda bir
araz, R um eli cihetinde de K um ba-K avak-B aklaburunu hattna kadar G elibolu
ibihcezresi gayr- asker olacak.
G elibolu ibihcezresinin basknlara kar muhfazas in be bin kiilik bir

garnizon bulundurm am z elzem addettiim izi iddi ettim.
C Bu m ntkadan baka M arm ara denizindeki adalar ve Sem adirek, Lim -

ni, Bozcaada, m roz adalar da gayr- asker olacak. M arm arada dah tahtelba
hir torpil endahtm a m ahss tertibt istemiyorlar. B unu kabul etm edik. M arm a
ra daki Emrali adas ile Prens adalarnn bu kuyddan zde kalm asn taleb
ettik. Prens adalarnn stanbulun bir ksm addedilm esi kabul olundu. Em rali
adas in heyet-i m urahhasalanna m rcat edecekler.
D Gayr- asker mntkann havss ber vech-i t olacak: D im batarya

lar, tahtelbahir torpil endahtm a m ahss tertibt ve teyyreler ve ktat- askeriye
bulunm ayacak. Gayr- asker m ntkalar m em leketim izi ikiye ayrd in kta-
tmz bir cihetden dierine gem ek iin gayr- asker m ntkaya katedebilecek.
Bu m entkda yalnz syn m uhfazas in elzem olan ve m ikdar m ttefik
lerle m tereken tayn edilecek olan jan d arm a bulunacak.
M arm ara in kuyd vazedilm em esini, jan d arm a m ikdnnn tayininde

serbest braklm am az, stanbul garnizonunun tayininde m ttefiklerin m dha
le etm em elerini taleb ettim .Bu nikat ve G elibolu garnizonu m eselesi hakknda
itilf hsl olamad.
No. 77.
K om isyonun son ictim nda Lord C u rzon tarafndan taleb olunan beynel-
milel kom isyonun gayr- asker m ntkann teft ile m egul olmasn sret-i
katiyyede reddettim. M uallak kalan mesilin en m him i kontrol kom isyonu ve-
zifnin gayr- asker arzinin teftiine kadar tevsi, G elibolu garnizonu ve gayr-
asker m ntkada jan darm a kuvvetinin ve stanbul garnizonu m ikdrnn m te
reken tahddi husstdr.
Sret-i um m iyede bahr ve asker m evdd olm ayaca syleniyorsa da tah

telbahir tedrikinde ve ark T rak ya da ordu m ikdnnda tahddt vazedecekleri
ihss olundu. Bu m evdd pazartesi gn zh edeceklerdir.
Boazlarda sefin-i harbiye ve ticriye m rru.
K aradenize gemi geirm ek hakkm daki m evdd aynen unlardr:
A Vakt- sulhda bir devletin Boazlardan geirebilecei kuvve-i bahriye

m ikdn K aradeniz hkm etlerinin en kuvvetli donanm asndan fazla olm ayacak
tr.
B K aradeniz hkmetleri kuvve-i bahriyelerini tam m en ilga ettikleri tak

dirde devletler beheri on bin tondan fazla olm am ak artyle er gemi geirm ek
hakknda m lik olacaklardr.
Hal-i harbe eer T rkiye btaraf olursa: M uhrib devletler btn donanm a
larn geirm ek hakknda m lik olacaklardr. Eer T rkiye m uhrebeye dhil
olursa m uhrib devletlere kar Boazlarda her trl tedbr ittihznda serbest
bulunacaktr. Bu sebeble gayr- askerlie n z olan tebeddlt b a d e i-h a rb ide
ve tashh edilecektir.
No. 78
Boazlar rejiminin ess bundan ibretdir. Bundan vazgem eyeceklerdir.

H arb gem ilerinin fasla ile gem ek ess yoktur. B una nazaran kararnz bilm ek
isterim. Ruslar hazerde ve seferde T rkiye btaraf olduu takdirde K aradenize
geebilecek sefin harbiye m ikdrnn K aradenizdeki btn hkm etler kuvy-
harbiyesinin bete birini tecvz etm em esini ve hazerde Boazlardan tahtelbahir
ve asker tayyreler gem em esini taleb ediyorlar. R uslar bu erite riyet edilip
edilm ediini yalnz T rkiye tarafndan kontrol edilmesini istiyorlar.
Bilhassa hal-i harbde T rkiye btaraf olursa gayr- m ahdd kuvvetde bir
donanm ann Boazlardan gem esini protesto edeceklerini syliyorlar. Bu mesil
hakknda m tlaanz bilm ek ihtiycndaym .
3 Bugn ecnebilerin mevki-i huklerini tedkke m em r tl komisyon ec

nebilerin ehir ve kasaba hricinde arzi tasarrufu va baz sanyiin kendi tebaa
m za hasr mesili ile itigal etmitir. Devletler arazi tasarrufunda ve sanyiin in-
hisra alnm am asnda srr etmilerdir.
4 M liyenin tl kom isyonunun m zkert gayr- m siddir.

5 N oradunghian Efendi geldi. M uhciler in Erm eni yurd u istedi. N a
sihat ettik. G rm ee devm edecek. Birinde M acar m aslahatgzar geldi.
H km etinin tem enniyt ile beraber A n karaya bir zbit gnderm ee muvfa-
katmz istim zc ediyor, ok dknlk gsteriyor.
S M E T
No. 111
No. 86, 87, 88 10/11 Knn-i evvel 38
( 10/11 Aralk 1922)
A ra lo fu n zt- llerine ve ierin e tebliini arzu ettii K arah an n notas

nn tercm esi ber vech-i t arz olunur:
Rus hkm eti Boazlar m eselesindeki nokta-i nazann T rkiye Byk M il

let M eclisi hkm etine Vaktinde bildirmiti. Rus hkm etinin nikat- nazarnn
balca esaslar ber vech-i t hlsa olunabilir.
1 Boazlar bilcm le milletlerin ticaret gemileri iin serbest olmaldr.
2 Boazlarn gerek sulh ve gerek harb zam anlarnda T rk gemileri

m stesn olm ak zere bil istisn btn harb gem ilerine m esdd olm aldr ve
nihyet bu tarz tahakkuk ettirebilm ek iin Boazlar tahldm edilm elidir.
T ah kim tn Trklerin elinde bulunm as lzum u kendiliinde anlalyor.
Bu nokta-i nazar 1921 tarihli R u s-T rk m uhedesine m steniddir ve M u s

tafa K em al Paa ile smet Paaya A ralo f ve M edivani taraflarndan vaktinde
izh edilm i ve m rnileyhim bunu T rk milletinin m enfiine tam m en m u
vafk olarak tanmlardr. R u s hkm eti R usya ve T rk iy enin Lozan konferan
snn rznm esine dhil m esilin en m him lerinden birindeki nokta-i nazarlar
nn tetbukunu m em nuniyetle m hede etmiti.
Boazlarn tlii hakkm daki nikat- nazarlarn bu tetbuku yalnz T rk m il

letinin m enfi-i haytiyesinin doru olarak idrakinden deil belki 1921 Rus-
T rk m uhedesinin m any- sarihinden de tezhr eder. B unun la beraber Rus
hkm eti L ozandaki T rk heyet-i m urahhasasnn blda zikredilen nokta-i
nazardan son derece hiz-i ehem m iyet olan bu m eseleden sarf- nazara mte-
m yil ve Boazlardan sefin-i harbiyenin m rruna rz olm ak fikrinde old u u
nu m ir bir haber almtr.
No. 87
R u s hkm eti bu haberi a zam kayd- ihtiytla telakki eder. Zira Avrupa
em peryalizm ine kar m uzafferne m cdelesi esnsnda T rk m illetinin menfi-
inde m stesn bir idrk gstermi olan T rkiye B yk M illet M eclisi hkm e
tinin imdi T rk hkim iyetine rs- halel eden ve M isk- M illnin stanbulun
em niyetine m teallik en esasl m addesini ibtl eden fergatlere rz olabileceini
kabul etmek mkildir. B ununla beraber Rus hkm eti T rk iye B yk M illet
M eclisi hkm etinin nazar- dikkatini gayr- kabil-i tam r ve elm hatalar inti-
kbndan zam annda ictinb in alnan bu habere celb etm eyi vazifesinden ad
deder.
A yn zam anda eer T rk heyet-i m urahhassasnm harb gem ilerinin Boaz
lardan m rruna rz olduuna dir m alum tn bir ess var ise byle bir ka
ran ancak byle bir ihlldan m tevellid btn netyici ile birlikte 1921 tarihli
R us-Trk m uhedesinin esasl bir ihlli olarak telakki edebileceim izi Rus
hkm eti T rkiye B yk M illet M eclisi H km etinin p-i ittilna vazeder.
1921 R us-Trk m uhedesine ve M isk- M illye ram en ve binen aleyh T rk
m illetinin olduu kadar uralar Cum huriyetleri m messillerinin de menfi za
rarna olarak Boazlann bilcm le milletlerin sefain-i harbiyesinin m rruna
kd edilm esine m uvafakat, deniz tarafndan zaif bir sretde m dfaa edilm ek
te olan Rusya, U krayna ve G rcistana kar bir tecvze yol almas m ansn
ifde edecek ve byle bir hareket uralar Cum huriyetleri milletlerinin m enfine
m uhsm bir hareketden baka drl tefsr edilemeyecektir.
Bu takdirde R us uralar H km eti im diye kadar iki hkm et arasnda

m enf-i m terekelerinin mdfaas in ittihz edilecek tedbr hakknda icr
edilmi olan bilcm le m zkert- m tekaddim enin tam am iyle fidesiz olaca
neticesine vsl olacaktr.
No. 88
R us hkm eti T rkiye hkm etinin kendisini menfii in tem int Rus-
T rk m uhedesinde ve Rusya-Trkiye dostluunda deil fakat ir tarklerde
aram aa sevkettii keml-i teessrle m hedeye m ecbr olacaktr. Rus
hkm eti nokta-i nazarn keml-i serbest ile beyn eder ve sizden tarafmzdan
alnan m alum tn L ozanda T rk heyet-i m urahhasas tarafndan hakikaten
ahzedilm i olan vaziyyete ne dereceye kadar tetbuk ettiini tesbit edebilmekli-
imize m sade edecek izht- dostne m m id eyler. A yn zam anda Rus
hkm eti m tekaddim bir teti-i efkr ile L ozanda bir R u s-T rk m ttehid si
ys cephesi ihzr hussundaki bilcm le teebbsta ram en tarafeyni de ha
berdr klan ve harektda hengi temin eyleyen ve o kadar zarr olan temasn
Lozan Konferansndan ok evvel ve konferans esnsnda m nkat olm u olduu
nu m hede m ecbriyetindedir. H km et kanidir ki eer her iki hkm et
heyet-i m urahhasalar yapacaklar teebbst hakknda evvel em irde itilf ettik
ten sonra L ozanda m ttehid hareket etselerdi her halde T rkiye m enfi ve is
tikllini Rusyanm kinden ok fazla tehdd eden Avrupa em peryalist hkm etleri
nin m ttehid ve mttefik cephesine kar imdi olduu gibi her iki heyet-i mu-
rahhasann m tekabilen teebbslerini hem aheng klmakszn hareket etmelerin-
den dolay istihsl edecekleri netyicden daha m sbet netyic elde edilebilmesi
m m id olunabilecekti. K ezlik Lozan Konferansnn inkt halinde Bahr-i Si-
yh n em niyetini te mn in R u syann ittihzna m heyy olaca tedbre
m teallik M m essil A ra lo fa edilen sualin de ancak R usya ve T rkiye in ih-
ds edilen vaziyetin m terek bir tedkiki ve yalnz Konferansn inkt halinde
deil, fakat ksm en bir m uvaffakiyetin m uhtem el olan istihsli in, mesisi es
nasnda da takib edilecek m terek bir siysetin tessi plan diresinde bir hale
iktirn edebilecektir.
H S E Y N R A U F
No. 112
No. 89 10/11 Knn-i evvel 338
( 10/11 Aralk 1922)
C . 71* Am erika m ektepleri tdeki erite riyet ettikleri takdirde mevcud
olm akta devam edebilirler.
1 M ekteplerini dim m aarif m dir ve m fettilerimizin tefti ve m rka-

besine m de bulundurm ak,
2 M aarif m dir ve mfettileri tarafndan taleb edilen m alm t ve iz-

ht derhal vermek,
3 M ekteblerinde T rk e tarih ve corafyann tarafmzdan gsterilecek

T rk m uallim ler tarafndan tedrisini kabul etm ek ve bunlarn matn kendi
btelerine idhl etmek,
4 M ektib-i hussiye hakknda neredilmi ve edilecek bilcm le mukar-

rert ve kavnne riyet edeceklerini taahhd etmek.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 103 ve No. 44.
No. 113
No. 90 10/11 Knn-i evvel 338
( 10/11 Aralk 1922)
C . 8 K nn-i evvel 74 num araya: *
T rab zon lim an ve Trabzon-E rzu ru m ube hatt iin m rcaat edecek tal
yan irketlerinin teklifini hsn-i telakki ve tedkike m heyyyz. M ersin liman
hakknda bir seneden beri bir Fransz irketiyle cereyn eden m zkere intc
edilm ek zeredir. ntcinden evvel bu bbda daha m sid erit ibrz edecek
bir talyan irketinin teklifini de istim ve tedkike hazrz Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 114
No. 91 10/11 Knn-i evvel 38

( 10/11 Aralk 1922)
C . 6g* Aydn dem iryoluna otuz be ecnebi m em r alnm asna ve Londra

ile m uhbere etmesine m sade edilm edii hakknda Nfa Vekletince m al
m t yoktur. M uhbere ksm Erkn- H arbiyeden tahkik ediliyor. Netice bildiri
lecektir. Y aln z bilcm le m em rnin T rk olmas ve T rk ler arasnda bu lun
m ayan mtehassslarn ecnebi olarak istihdm edilebilecei tebl edilm iti**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 104.

** Bkz. No. 139.
No. 115

(11 Aralk 1922)
Badat dem iryolunun A d an a ksmnda btn m um eltn T rke olmas

em redilm i olm ayp dem iryollarla messest- sirede iletmeye id m um elt
ve m uhbertn yalnz T rke icr edilecei hakkndaki 10 M art 32 tarihli ka
nun yeni teekkl etm eyip bir seneden beri icry- faaliyet eden irkete dahi
tam men tebl edilmitir Efendim *.
No. 116
(11 Aralk 1922)
73 num aral telgrafnam enizin birinci m addesinde (iki taraf idare etm ee
altm z)cm lesiyle baladlar kelimesi arasndaki ibarenin ve tahkim t fikri
nin kelim esinden Ruslarla hsl kelimeleri arasndaki tabirtn ve tahm in etti
im kelimeleriyle bizim hkim iyetim iz kelimesi arasndaki ibare ile ikinci m ad
denin sonlarna doru ikinci bir Yunanistan yapm ak istediklerini syledi cm le
sinden evvelki cm lenin srat- tekrarn rica eylerim Efendim .
H S E Y N R A U F
No. 117
(11 Aralk 1922)
Boazlarn serbestsini ngilizler iddia ederken bidyetden beri istind ettik

leri en kuvvetli vaka Y a v u zun Boazlardan m rru ve hukuk-i dvel ve m u-
hedta m ugayir olarak m uayyen m ddetten fazla stanbul lim annda m uhfaza
edilmesi hussu olduu m alm unuzdur. O tarihte bizzt L on drada bu lun du
um dan Y av u z un B oazdan m rruna m sade ve stanbul lim annda alko
nulm as ngiltere hkm etince m cib-i m em nuniyet olduunu Edvvard G reyin
sefirimiz Tevfk Paaya resmen beyn ettiini yaknen biliyorum . Bu bbda 1914
austosunun birinci gnnden beinci gnne kadar bata T im es olduu halde
ngiliz m atbutnn d a resm m enbia m stenid neriyt ihd edilebilir. Be-
ry- m almt.
Boazlar m eselesinin m zkeresinde K aradenizin tam m iyle gayr- asker

bir hale vaz hkm t- gayriyenin sfen-i harbiye im rrine kar d a m ni bir
tedbir olacan bizim iin de K aradeniz ve Akdenizde byk bir donanm a in
s m ecbriyetini tahtf edeceini m tlaa olarak arz ederim Efendim .
No. 118
No. 79, 80, 81 11 Knun-i evvel 38
(11 Aralk 1922)
i o K nun-i evvel 38 raporudur.
Bugn pazar, tatl idi. M lkatlan m ber vech-i tdir:
No. 79:
1 C u rzon ile m lkatm n hlsas udur. N oel zam anlarna kadar me-
vdd- essiyeyi takrr edip im z etmek ve buna nazaran m uhede-i sulhiyenin
kaleme alnmasn m tahassslara terkederek iki hafta lsla vermek
dnyor imi. Bil fasla alarak sulh m uhedesini im zlam ak bence m rec
cah olduunu, esslardan sonra da ifadt zerinde m nkaadan ictinb oluna
m ayacan, m ahaz arkadalarm ile grerek cevb vereceimi syledim. ki
haftalk fasla gayr- kabil-i ictinb olursa daha evvel bir ey im zalam ak ve
fsla esnsnda Ankaraya gidip gelm ek benim de arzum dur. Y alnz htrma
gelen m ahzr evvel kendilerinin en m him addettiklerini im zlayp bizim kileri
ni son m nkaalara brakm ak ve bir de sulh m uhede-i katiyyesi im zalanm ad
diyerek stanbul igalini tem d etm ek arzu edilebilir. Bu m ahzra m ahal verme
m ee alarak m uvfakat fikrindeyim. C urzon ile mesil-i m uhtelifye temas et
tim. Boazlar hakknda m uhtelefn fh nokta-i essiye iki Boaz arasndaki ge
mi adedinin tehlike tekl etmemesi in siys ve asker tem int kfi grm edi
imi syledim. En kuvveti Bahr- Siyh devleti kadar donanm a sahibi olm akl
mz lzm unu m dfaa ederek Readiye ve Sultan Osman gem ilerimizi iste
dim. lk d e fa iittii bu talebi dneceini, temint- siysiyenin alm akta
olduunu bildirdi. M a haz talebim in K aradenize donanm a m rurunu tahdd
dem ek olduunu fark edem edi. Ben de gem ilerim iz hakknda bir cevb alm ak
in kendisiyle bunu uzatm adm . Sonra M usul m eselesine girdim. K a tiyyen
reddetti. Bu hususta hkm etinden m eyyid taiim t aldn syledi. Buradan
uzun m nkaa oldu. V a ziyyetin vehm et ve tehlikesini ifde ettim. K abu l etti
ini syledi. Sonra m cdele tatmn ve tehdd etti. K a tiyyetle m ukabele ettim.
Ayrldk. C urzon bana tehdidt arasnda ittifaklarn, Balkan devletlerini unut
m ad. Kuvvet hesablann iyi yapan adam lar olduum uzu, eski zam ana nisbetle
karmzdaki kuvvetlerin azalm olduunu syledim *.
* Curzon, 10 Aralk 1922 gn smet Paayla yapt grmeyi 12.12.1922 tarihli ve 10

sayl telgrafnda yle rapor ediyor:
M y conversation vvith ism et yesterday (10.12.1922) vvas friendly but unfruitful. For he conti-
nued to insist on surrender of M osul and declared that he could never go back to Angora vvith-
out it. I declined to yield in the smallest degree and propose to send him a note vvhich may be use-
ful for subsequent publication, stating in detail our reason for refusal. I shall make a good deal
2 M teakiben ierin m ukarrer olduu vehile yanm a geldi. Zt- lile
rinin A ralo f ile bir m lkatn anlatt. Sulh olm azsa Irak zaptedeceim izi,
vaziyyetim izin daha kuvvetli olacan sylemisiniz. Bu ifdt sulh yapm ak is
tiyoruz tarzndaki beyant ve hatt- hareketim e cevb gsterm ek istedi. Sulh
yapm ak istediimizi ve reis-i hkm etin bu ifdt sulhun adem -i im kn kar
snda hkm etin her vaziyyeti derp ve ihzr etmekte olduu suretinde anlad
m syledim. Sonra Boazlar m eselesini m nkaa ettik. O n lar K aradenize
vakt- sulhde her devletin en kuvvetli donanm a kadar sefin-i harbiye geirm esi
ni kabul etm iyorlar. T rkiye hri olm ak zere btn K aradeniz devletlerinin
donanm a m ecm unun bete birine m uvfakat ve tehtelbahirlere adem-i m sa
de gsteriyorlar. Vakt-i harbde ise T rk iy enin donanm a gem esine m sadesini
reddediyorlar. Fikrim i sordu. Kendisine hak verdim. D onan m a gemesi m esele-
si bizlere gayr-i m sid ve tehdd-am z olduunu, buna m ukavem et in son
derece uraacam z kararlatrdk. D edim ki bu ahvl aleyhim ize kuvvet pren
sibidir. Bu bize gsteriyor ki biz sulh yapm aa m ecbur olursak dah siyseti
m iz m terek m dfaa m ecburiyetinden dolay yine beraber olacaktr. Birbiri
mizi tatmn ettik. Bir de T rk gazetecilerine beynatda bulunm u. M ahrem
syledii eyler ngiliz gazetecilerine szm. htilf- nazar eklinde grnm .
tizr ediyor. T e vldir am m kabul ettim.
3 im diye kadar Boazlar hakkm daki teklifin m hiyeti m alm olm u

tur. Ess olan nokta, hazerde ve bhuss seferde donanm ann serbeste gem e
sidir. Bu m adde hakknda hkm etin nokta- nazarn evvelce arz ettiim ekle
gre bilm ek isterim. M eselenin karar- katye iktirn edecei gnlerdeyiz. M u
sul da ar bir vaziyyete girmitir.
No. 81
4 M lkatlardan sonra Cenevrede Yahudilerin bir ziyafetine gittik. svi

reli Cenevre Ham am bas Sleym an K anu n devrinden beri dnyann katl-i
m inden kurtulan Yahudilerin bizde grd hsn-i kabulden bahs ve krn-
n izhr ve iln etti. T rk Y ahudileri hsn-i kabul yaptlar. Bu vesile ile sulh
eritimizi terih ve T rk iyede yaam ak isteyen ansrn Y ah udileri yani dhil
ve hric iftirak siysetinden r vatanda hayatn m odel ittihz etmeleri lzu
m unu ve m evcud olan terkibt- siysiye ne olursa olsun ok kuvvetli ve ok
hakl olduum uzu, M ondrosdan sonra M ud an yadan geerek L ozan da bu lun
duum uzun m uhkem eye ess ittihz edilmesi ancak lem i sulha sl edeceini
out of point that surrender is not even consistent vvith frst article of national pact to vvhich he
constantly appeals as magna charta of nevv T u rk e y .
(F. 0 . 424/255, p. 668, No. 771; D B F P -I/ 18, p. 368, No. 273)
ve ilah... syledim. M aksadm taalll ve tehddlere alen bir cevb vermekti.
Sert bir m cdele devrine girdik**.
** smet Paann o Aralk 1922 gn Cenevrede Yahudilerin ziyafetinde bulunm as ertesi

gnk svire gazetelerinde genie yer tutmutu. Journal de Geneve gazetesinin bu konudaki haberi
aadadr:
ismet pacha G eneve
ismet pacha et les membres de la delegation turque la conference de Lausanne ont ete les
htes, dim anche soir, lhotel des Bergues, de la Societe fratemelle des Sepharadi turcs Geneve
(section des Israelites expulses d Espagne en 1506 et de Portugal en 1492). Cette reception au cours
de laquelle ismet pacha a fait dimportantes declarations sur lattitude turque la conference
de Lausanne, a ete aussi et surtout une grande manifestation turco-juive.
Le premier discours a ete prononce par M . Fisse, president de la Societe fraternelle des Sep
haradi. II a felicite le general vainqueur ismet pacha (sans oublier Kemal pacha), remercie de leur
presence les representants des autorites genevoises, ainsi que M . le professeur Eugene Pittard et
M me. Noelle Roger, grands amis de la Turquie. M . Fisse a enlin leve sa coupe de cham pagne au
succes complet de la Turquie Lausanne et S. E. ismet pacha.
C est ensuite M. Gunzburger, grand rabbin de Geneve, qui dit loeuvre admirable accomplie
par les T urcs en faveur des Israelites. Depuis 1454, ceux-ci, chasses de toutes parts, ont trouve un
sr refuge aupres des sultans. Sur les rives du Bosphore, chaque J u if trouva une vigne et un fgui-
er, en meme temps que le libre exercice de sa religion. M . G unzburger, qui parle ensuite en sa
qualite de Franais, boit la sante de S.E. ismet pacha.
Puis voici le discours du chef de la delegation turque Lausanne. ismet Pacha Parle assis,
traduit par un interprete. Son discours, sans emphase, est net, precis. II est Pinterprete de la gran
de Assemblee nationale dAngora. Dans son exorde il rend le plus vif hom m age la Suisse, dont
la devise est que la force ne prime pas le droit, ainsi q u aux Israelites, qui considerent avec raison
la Turquie com m e leur patrie. ismet pacha souhaite que tous ceux qui vivent en T u rq uie pren-
nent exemple sur la conduite des Juifs. Cette reunion ajoute-t-il, causera un certain bruit dans
ntre pays. O n apprendra avec plaisir que les T urcs et les Juifs fraternisent letranger.
ismet pacha en arrive la conference de Lausanne. II aborde d abord la question des capitu
lations.
Ju squ ici, affirme-t-il, nos efforts nont pas donne de resultats tangibles. Nous sommes venus
ici animes de la meilleure bonne volonte. Et je crois avoir donne Lausanne une preuve suffisan
te de cette bonne volonte. Nos revendications restent les memes aujourdhui q u elles etaient hier.
Nous pouvons assurer aux etrangers qui viendront chez nous des garanties analogues celles
q u ils obtiendraient dans les autres pays. Cette securite sera encore plus large plus tard, mais il
faut que nous soyons aussi libres chez nous. Cette remarque suflit expliquer ntre attitude dans
la question des capitulations.
Le general en arrive aux questions des Detroits et de la dette ottomane. Nous avons accepte
de supprimer les fortifications des Detroits pour laisser libre passage aux navires de comm erce de
toutes les nations. M ais ce sacrifice ne veut pas dire que nous mettons la capitale la merci des
etrangers. C ela ne veut pas dire non plus qu en supprimant les capitulations nous mettons letran
ger ntre merci.
Nous demandons seulement les territories qui nous appartiennent; si lon nous en donnait
dautres, nous les refuserions!
Nous demandons la repartition de la dette ottomane avec les pays detaches de lancienne
Turquie. C e sont des revendications indispensables pour assurer ntre existence. Le jo u r ou nous
5 Temps Gazetesi zt- devletlerinin Franszlara krnn nerediyor
Franszlara bu esnda izhr- teekkr in oraca yeni bir m alum t ve sebeb
hsl oldu ise ltfen tenvr buyurulm aklm istirhm ed erim ***. Franszlar bi-
avons decide de sauver ntre pays en fondant la Constitution nationale et en entreprenant la lutte,
nous etions beaucoup plus faibles q u aujourdhui. Nous nous considerons aujourdhui beaucoup
plus forts qu apres les armistices de M oudros et de M oudania.
Pourquoi? Parce que ntre cause est juste. J espere que les peuples ont apprecie ntre mode-
ration et compris la justesse de nos revendications nationales. Les echos parvenus ju sq u vous de
la conference de Lausanne prouvent que nous ne nous posons pas en vainqueur brutal et que
nous avons, plutot, des intentions tres conciliantes. C est l ntre caracteristique nationale d etre
m o destes et conciliants.
M ais si malgre toute ntre bonne volonte et nos desirs d aboutir la paix, nous echouons,
j espere que la conscience des peuples reconnatra que les torts ne sont pas de ntre cte. Pour
arriver obtenir cette paix, nous ferons preuve de la plus grande bonne volonte, mais une bonne
volonte unilaterale ne suffit pas souhations done que cette bonne volonte soit generale.
S.E. ismet pacha, tres applaudi, leve son verre lhonorable assemblee et la Suisse.
M . le conseiller d Etat G ignoux exprime alors la reconnaissance des autorites du grand hon-
neur fait la Suisse en reunissant sur son territoire une conference qui reeherehe la paix du mon-
de apres tant d annees de douleurs. Le peuple suisse et ses representants suivent cette oeuvre avec
le plus grand interet et forment, d une seule me, le voeu que les travaux de la conference abou-
tissent la paix definitive. Et si ce resultat si heureux peut etre obtenu le peuple genevois se sou-
viendra avec une emotion et une jo ie egales de la soiree passee vos cotes. Je bois V. E. et la
grande T urq uie que vous representez. (Appl. prolonges).
Enfin, M . le professeur Eugene Pittard fait le plus vif eloge de la T urquie. L a Suisse a trop
combattu pour sa liberte pour q u elle ne comprenne pas ceux qui luttent pour la leur. Je suis
convaincu, ajoute M . Pittard, que la Suisse vous com prend et que V. E. trouvera ehez nous des
hommes compatissant toutes vos souflrances et faisant des voeux pour q u une paix juste et ho-
norable intervienne. La justice sera certainement un jou r de votre cte. Excellence, je vous remer-
cie davoir honore aujourdhui Geneve de votre presence. (Vifs appl)
C est la fin des discours. A utour des tables ou fme le cafe, qui nest pas turc, des conversa-
tions particulieres sengagent et quelques minutes plus tard ism et pacha et sa site regagnent
Lausanne en automobile.
Journal de Geneve, 11 . 12 .1922
*** Le Temps gazetesinin 10 Aralk 1922 gnl saysnda kan sz konusu yaz udur:
Un discours du president du conseil d Angora
O n m ande dAngora:
D ans un discours q u il a prononce la grande Assemblee, le president du conseil, Reouf

bey, a dit notamment:
Vous savez que les deliberations de paix ont comm ence par la delimitation de la T hrace ori
entale. Les allies veulent nous donner Andrinople sans Karagatch: dans ce cas, Andrinople ne e
rait pas turque. La vie econom ique d Andrinople erait aneantie. N ous travaillons pour vivre, et
non pas pour etre serres dans des formalites si limites. Non, nous ne tolererons pas qu on frappe
i ntre porte tout moment. Andrinople est turque, et par consequent Karagatch aussi.
ze kapitlasyon ve iktisat m esilinde gayr- m sid ve m uanniddirler. Bir de Er
meni Patriki Refet Paaya m rcaat ve beyn- sadkat etmi havdisinin asl
var ise em r ve in.
S M E T
Q uant la T hrace occidentale, nos exisgences sont tout fait conformes la verite: nous
demandons un plebiscite sur cette contree, ce que demande egalem ent le monde ivilise.
N ous avons fait un accord avec la France: c etait un armistice qui mettait fin aux hostilites
entre les deux pays, mais nous navons pas signe la paix, tandis que maintenant nous marchons
vers la paix definitive. Nous dem andons la France d apprecier la faon dont nous avons defendu
ntre independance, en meme temps que les sacrifices faits pour cette cause supreme. Les Franais
sont le seul peuple qui puisse com prendre la valeur de ce qu est lindependance d un pays.
Lopinion de cette nation est en ntre faveur depuis longtemps.
Nous sommes tres reconnaissants envers ce pays de ce qu il fait pour ntre cause. Je remer-
cie publiquem ent la presse franaise. Le personnage qui se trouve la tete de ce pays est un des
plus grands hommes d Etat du monde. C est un de ces medecins qui diagnostiquent la maladie et
qui cherchent son remede. Nous pouvons esperer que le peuple franais et la delegation qui rep-
resente ce pays apprecient la justesse de ntre cause.
(Le Temps, 10.12.1922)

Bkz. No. 124.
No. 119
Lozanda smet Paadan Bakumandanla
No. 82 11 Kanunuevvel 338

(11 Aralk 1922)
Sunnisinin seyahatini talyanlarn da talep edip etmediklerini anlayam a
dm. Eer talyanlar Sunnisinin gittiini biliyorlarsa ve bilecekler ise tarafmz
dan bir muavenet gibi burada meseleyi talyanlarla grm ek derhatrdr. rade
lerine muntazrm .
S M E T
No. 120
Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine.
TeL 11 Knunuevvel 338
No. 83 (11 Aralk 1922)
Bakum andan M ustafa K em al Paa Hazretlerine.
Shhatiniz ve vaziyete dair ihtisstnz hakknda m alum t itsn istirham

ederim. M esili esasiyenin hem en kffesinde dayanp kaldk. Belki hepsini bir-
den m tekabil pazarlklar ile birden karacaz. A n cak Boazlardan sefain-i
harbiyenin gem esini stanbul iin bir tehlike m hiyetinde kabul etm ee asl
m tem ayil deildirler. Zaten Boaz aklnn ess Ruslar donanm a altnda
tutm ak ve Trk-R us tevhidi harektna m ni olarak Trkleri Entente politikas
kabulne sevk ve icbar eylemektir. Boazlar arasnda bu lun acak harb gemisi
m ikdn bizim donanm am zdan aa olsun dem ek hem en hem en harb gemisi
gem esin dem ek olduu gibi K arad enize harbde donanm a gem esini kabul
edince m uhrib devlete kar m nferiden tehlikeye dm em ek iin btn kuv-
vet-i harbiyenin gem esini de taleb ediyorlar. Bu kuydu mesele-i essiye adde
dip etm em ek veya iktiz- hale gre hareketi buraya brakm ak ikkn m lhaza
ve irde buyurm alarn istirhm ederim . Bizim harb halinde m dfaa im knna
ve m dfaa hakkna m lik olm aklm z serbesti-i harektm z temn edecek
bir vstadr. Hakkat-i hlde bu sistem R u syann za afm ve bizim Entente po
litikasna m m tm z dem ek ise de bizim kuvvetli m em leket yapm ak iin kuv
vetlerimizi nerede m uhfaza ve inkif ettirm ek istediim iz gznne alnrsa ve
essen G elibolu dahil olduu halde btn stanbul havalisinden igali mndefi
ve kuvve-i berriye yakn ve hazr bulunursa donanm ann m rru halen sebebi
inkt addedilm em esi m tleasndaym . M usu l ii ardr. tigaltm z fevkalde
ise de vazifeyi hsn-i if etm ek gayreti cm lem ize medr- kuvvet olmaktadr,
A ziz Reisim ve Bakum andanm . K nunevvel 338*.
S M E T
* Bkz. No. 123.
No. 121
Hey et-i Vekli Riyasetine
(11 Kasm 1922)
M em lik-i m egule dhilinde bulun up da im diye kadar gerek teklf-i
mliyeyi f, gerek ir vazif ve mersim-i kanuniyeyi ikml eylem em i olan bil
um um ecnebilerle ecnebi irket ve messestnn cm lesi hakknda, vergilerin
ancak ibu m ahallerin hkm et-i m illiye tarafndan istirdd tarihinden itibren
tatbk edilecei ve tediye hususunda dahi kendilerine tarih-i tebliden bed et-
m ek zere ay m hlet it olunaca ve dier kanunlara m taallik m kellefi
yetlerin ikm ali hususunda da kendilerine kezlik tarih-i tebl ve ilndan itib
ren ay m hlet it olunm as burada taleb olunm aktadr. M m knse tervci-
ne m sade buyurulm as ve bu hussun gerek stanbul da, gerek istirdd olu
nan dier m ahallerde cerid ve vesait-i m nsibe ile ner ve tam m i ve m ahall
m em urlarna cilen bu yolda tebligaat- lzim ede bu yuru lm as*.
No. 122
(12 Aralk 1922)
79 num aral telgrafnam eniz alam adndan tekrarna m sade buyurulm a-
s m sterhamdr.
H S E Y N R A U F
No. 123

(12 Aralk 1922)
1 Shhatim ok iyidir*. M eclis um runda fazla dikkat ve kuvvet sarfna

m ecbur olunuyor.
2 M zkert parlak idare ettiiniz m anzaras um m un nazarnda ba

rizdir.
3 Btn raporlarnz okuyorum . Bana yaptnz hulsay tedkik ettim.

Heyet-i Vekilenin son talimtn grdm .
4 im diye kadar temas ettiiniz noktalar ve neticeler henz vaziyet-i

um um iye hakknda tilf Devletlerinin son ve kati fikirlerini sarahatle gstermi
yor. M esel stanbul ve M arm arann em niyetinin ess itibriyle kabul etm em ek
istedikleri anlalyor. Kapitlasyonlar m eselesinde sarhat ve katiyyet
grnm edike dier m esilde ok teenn lzmdr. Bir defa daha btn mesilin
son salhasna gre bir tablo yapm anz rica ederim . N erede durm ak lzm gele
ceini parlak zeknz ve m sp m uhkem eniz kestirebilir. H arret ve m uhabbet
le gzlerinden perim sevgili kardeim. M ustafa Kem al.
No. 124
No. 100 12 Knut- evvel 38
(12 Aralk 1922)
C . 11 K nn-i evvel 8 n u m araya*.
Fransz m atbuatna teekkr ettim. D a vy- m illm izin hidyetinden beri

Fransz m atbutm n hakkm z kabul ve m dfaada devm ve sebatlarn sity-
la zikr ve m atbutn Fransz m illetinin lisan-i hali bulunm asn kayd ile harek
tn m illetinin efkr- um m iyesine tevfik zaruretinde olan Fransa hkm etinin
ve m ahir bavekilinin ve m urahhaslarnn binnetice Istikll-i tm noktasndan
hakkmz teslm edeceklerinden n-m m d olm am ak lzum un u ityn tarznda
beyntda bulundum .
M ektebler hakkm daki m utlebtlarndan ayrca ikyet ettim.
E rm eni Patrikinin Refet Paaya beyn- sadkatna dir resm m alum t

alam adk. T ah kk ediyorum . Neticeyi bildireceim Efendim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 1 18/5 ve 126, 130.
No. 125

(12 Aralk 1922)
11 K nun-i evvel 38 raporudur.
U m m itim olm ad, tl kom isyonlarda alld. Bizzt asker mutahasss-

larla Boazlarda gayr- askerilik hakknda yeni tanzm edilen proje tedkk olun
du*. G elibolu ebih ceziresinde garnizon talebim izi kabul etm ediler. M arm ara
shillerinde on be santimlikten fazla top ve lam tertibt bulunm am as kayd
n kabul etmedik. M arm ara shillerine hibir suretle kayd istem iyoruz. stanbul
* Bu konuda Curzon unlar sylyor:

M ilitary and naval experts have completed detailed exam ination o f Straits proposal with
Turks and matter vvill novv cam e back to my commission. T urkish acceptance will depend on na-
ture of political guarantees.
(C u rzon dan Crovvea tel. 12.12.1922, No. 106. F. 0 . 424/255, p. 668, N. 771 ve D B F P -I/ 18, p.
387, No. 273).
garnizonu on iki bin m ikdrnda ve daha ok m evdd teklifimiz vehile kabul
olundu. K aradenize geecek harb gemilerinin hazer ve seferde m ikdrlar
meselesini tekrr okuduk. Kasden m eselenin m zkeresine girm eyerek tl ko
m isyonda m zkere edeceim izi syledim. Byle bir tl komisyon tekl in
Ruslarla yekm el nota veriyoruz. Ententein fikri Ruslar ve Trklerle ayr ayr
meseleyi ihzar etm ek olduundan buna m ahal verm em ek ve hem de Ruslarla
yeniden beraberlik gstermek istiyoruz.
Londrada bavekiller arasnda ihtilf- efkr olduundan um m bir dur

gunluk m ahsusdur.
S M E T
t
No. 126
Vo. 96, 97, 98, 99 12/13 Knn-i evvel 38

( 12/13 Aralk 922)
81 num aral telgraflara kadar cevabdr*.
M ad d e 1 M esil-i essiye zerinde anlalm adka konferansn yortular

m nsebetiyle tatline m sade edem eyiz. nki silh altnda bulunan ve uzun
senelerden beri evlerinden uzak kalan yz binlerce askerim izi yortulardan
mstefd olunacak diye intizr halinde brakam ayz. A yrca stanbul vaziyet-i
hzrasnn uzun m ddet bu hale taham m l yoktur. M esil-i essiye hakknda
um um itilf hasl olduu takdirde ancak stanbul ve Boazlarn tahliyesi art
ile teferrutm m zkere ve intcn m uayyen bir zam ana talk edebiliriz.
M ad d e 2 Boazlar hakkndaki tekliftn stanbul ve M arm arann em ni

yetini kfl olm ad m tlaa klnd. stanbul ve M arm arann em niyet ve ma-
sniyeti beynelm ilel taahhd ettirilmezse M arm ara D enizinde bahr vesit-i
m dfaam za m dhale ve tahdd edilmemelidir.
3 G erek Boazlar m eselesi gerekse kapitlasyonlarla M usul ve D yn-i

U m m iye ve T a mirt mesili hakknda H eyet-i Vekilenin bir karar verebilm e
si iin mesil-i m ezkrenin elyevm vsl olduu son safaht hakknda kat
m alm t ile m tlaa-i devletlerine ihtiy vardr. Telgraflar ifreleri alel-ekser
anlalm az bir ekilde naklettiinden muvfk grld takdirde bu m alm-
tn ayrca kuriye ile de irslini rica ederim.
4 Boazlardan sefain-i harbiye m rru ve tedbr-i tedfiye hakknda
m tlat ber vech-i tdir:
A T rkiye m uhbereye dhil olursa m uhrib devletlere kar Boazlarda

her trl tedbr ittihznda serbest bulunm as kabul edildiine nazaran M ar
m arada b il-farz zm it lim annda tahtel-bahir ve torpil endahtna m ahss terti-
bt bulundurulm am as muvfk olam az. nki bu takdirde Boazlarn derhal
seddedilebilm esi hakkm daki salhiyet b-m an kalr ve hric ssl-harekelerin
b u diyeti dolaysiyle m esddiyeti tatbk ve icra m kil hatt gayr- m m kn
olur.
Bundan baka btaraf kalacam z bir harbde M arm arada bu gibi tedf
vesit-i bahriyenin bulunm as devletlerin kuvy- bahriyelerinin Boazlardan
gem esine bir m ni tekil etmez. Bizim iin ise tahtel-bahir ve torpil endaht
tertibtnn bulunm as M arm ara ve stanbulun em niyeti iin en m essir are
lerden biridir.
B Vakt-i sulhde bir devletin Boazdan geirebilecei kuvvet K aradenizde

sahildr hkm etlerin en kuvvetli bahriyesine m udil olacak ise de Boazlardan
m ukaddem akdedilm i veya o esnda akdedilebilecek bir ittifak nazar- dikkate
alnarak iki veya ziyade m ttefiklerin geirecekleri kuvvetlerin m ecm u K arad e
nizdeki sahildr hkm etlerin en kuvvetli olanndan pek fazla olm am as zarre-
tine binen m uhtelif devletlere m ensb olup M arm araya girecek kuvy-
bahriyenin m ecm u K arad en izdeki en kuvvetli bahriyeyi tecvz etmemesi ikti
za eder.
C Vakt-i sulhde K aradeniz hkm etleri kuvy- bahriyeyi tam m en ilga

ettikleri takdirde m ezkr denize dier hkm etlerin kuvy- bahriyelerinin gir
mesi b-lzm dur.
D H l-harbde T rkiye b-taraf olursa m uhsm devletlerin btn donan

malarn geirm eleri kabul edildii takdirde ibu donanm ann stanbulda ve
Boazlar beyninde ve K arad enizdeki sahillerim izde tevakkuf edem em eleri ve
buralar ssl-hareke gibi kullanam am alar artyle m rrlar mert klnm al
dr.
H T rkiyenin btaraf kald bir harbde m uhriblerin Boazlar ve M ar
m ara dhilinde harb edem em eleri pek m him grlm ektedir. Bu takdirde tah-
tel-bahirlerin Boazlardan fevkal-bahr olarak gemesi m uhriblerin Boazlar
beyninde tekabl ve tesdf edem em esi in birinin bir Boazdan girip dierin
den km adka m ukabil taraf kuvy- bahriyesinin B oaza dhil olam am as ve
harbin A kd enizde gayr- asker bir hale irc edilecek olan adalarn hricinde,
K aradenizde de Boaz m edhalinden yirm i mil mesfe hricinde icr edilebil
mesi muvfk olur Efendim.
No. 127
(13 Aralk 1922)
R us m tehassslarnn Boazlar tli kom isyonuna kabul edilm ediini ve

T rk heyet-i m urahhasasnn davet iin srr etm ediini bugn beni ziyret
eden A ralof resmen beyn ve ikyet ve dostne bir m um ele olm adn ifde
etti*. Bu bbda cilen m alm t itsn rica ederim.
H S E Y N R A U F
* T rk ve Mttefik uzmanlarn alt-komite toplantlarna Rus uzmanlar armam oldukla

r yolundaki Rus iddias basna da yansmt. rnein 12 Aralk 1922 tarihli Le Journal adl Paris
gazetesi u haberi vermiti:
U N E P R O T E S T A T IO N R U SSE
Lausanne 12 decem bre - Donnant site leur intention formulee la dem iere reunion de la
conference, les Russes ont proteste par ecrit contre leur exclusion de la conversation des experts
allies et turcs sur la question des Detroits.
Cette protestation est consideree dans les milieux de la conference com m e sans objet, les
conversations des experts allies et turcs ayant un caractere d information privee. Les Russes ont tou-
jours eu la faculte de sinquerir pres des uns et des autres et nont jam ais ete exclus, suivant les
promesses faites par les Allies, des negociations officielles sur les Detroits. T el sera le sens de la
reponse de la conference, si reponse il y a . (Le Journal, 12.12.1922).
No. 128
(13 Aralk 1922)
Bugn nezdim e gelen A ralof zt- devletinizin harbde K aradenize sefain-i
harbiyenin m rrunu resmen kabul ettiinizi ve bu sretle elveym m uhsm
bulunduum uz garb devletlerinin arzularn dost R usya devletinin hayat zarar
na olarak tatmn eylediinizi ve binnetice Rus dostluu siysetini terk ile Avru
pa siysetini kabul ettiimizi, bunun gayr- dostne bir hareket olduunu syle
d i*. Cevben kendilerinin de kabul ettii Misk- M illm izdeki stanbul ve mar-
* ismet Paann 8 Aralk 1922 gn Boazlar ile ilgili T rk grn resmen aklamas,
Batllan honut ederken Ruslar kzdrd. O gnlerin kimi gazeteleri, smet Paann konumas
zerine, Trkiye ile Mttefikler arasnda bir yum uam a dnem inin balayabileceini yazdlar.
Buna karlk T rk-R us ilikileri gerginleme eilimi gsterdi. Ruslar, hem Ankara kanalyla, hem
de basn araclyla smet Paa zerinde bask yaptrmaa altlar. Rus Dileri Bakan ierin,
marann em niyeti in m uhsm tarafn gsterecei tem int ve erit-i kmileyi
bilm edike ve tedkk eylem edike u veya bu ekli kabul ediyoruz veya ettik ce
vbn verem eyiz dedim . Bu esnda yedim e vsl olan K nn-i evvel tarihli
85 num aral telgrafnzn son fkralarndan kendisini haberdr ettim. M esterh
grnd. Bery- m alm t arz ederim Efendim .
H S E Y N R A U F
10 Aralk gn Lozandaki T rk gazetecilerine bir dem e verdi ve T rk delegasyonunu aka
eletirdi: Fransa, ngiltere ve talya, T rk zaferini kendi yararlanna kullanm aa alyorlar.
T rkiye ancak Rus dostluuna dayanarak glenebilir... (Lozanda) T rk delegasyonunca izlenen
tutumdan pek m em nun olm adm z dorudur dedi. Rus Dileri Bakannn ve Badelegesinin
bu yoldaki konumalar, Lozanda ierin smet Paaya Kar Entrika eviriyor gibi balklarla
yaynland. unlar sylendi: ierin ve meslekdalan, smet paa zerinde bask yaptrmak iin
Ankaradaki nfuzlarn kullanacaklardr. ( A Lausanne M . Tchitcherine manoeuvre contre ismet
pacha , Petit Parisien, n . 12.1922). AraloFun Ankaradaki bu giriimini,smet Paa zerinde bask
yaptrmak manevras olarak grmek yanl olmaz.
No. 129

(13 Aralk 1922)
A ralo f geen hafta Ajans Stefani(nin), ztnzn Ruslar bizi harbe sevketmek
istiyor. Fakat biz sulh tarafdryz tarznda beyntda bu lun du u nu zu nerettii
ni ifde ve tekzbini rica ediyor. Hakikat-i halden cilen m alm t itsn rica
ederim Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 130
No. 104 Knn-i evvel 338
(13 Aralk 1922)
C . 12 K nn-i evvel 80 num araya: *
ierin in sizi ziyretinde benim A r a lo fa beyntm hir tarzda ifde etmi

olduunu anladm . A r a lo fa ihtr ettim. ierinin yanl anladn ve derhal
tashh edeceini syledi. M esele hakikatde Avrupallar tekrar aleyhim ize harbe
balarsa Irak n kolaylkla aleyhlerine sevkedilebilecei ve inkt vki olursa bu
tarz hareketin tervc olunaca tarznda geen huss bir szden ibrettir Efen
dim.
H S E Y N R A U F
No. 131
(13 Aralk 1922)
G arb T rak ya da cereyn eden vekayi hakknda Refet Paadan vrid olan
m alm t hlsas ber vech-i zr m arzdur:
Y unanllarn G arb T rak ya da G m lcine ve arknda tahd eylemekte ol-

duklan alt frka kuvvet ve R um Ermeni m uhacirleri dolaysiyle M akedonya
m ntkasnda teden beri icry- faliyete m em r Fuat Beye m frezelerinin ha
reketinin tehiri emri verilmiti. Em rin vrdundan evvel 21 Terini sni 338 ta
rihinde takriben drt yz tfekten m rekkeb drt m frezem iz skeenin ima
linde aladiri(?), ahin(?) (?) ren zerinden drt kolla taarruza balamlar.
aladiride bir dm an bln kmilen im h ile ve dier nikatda da mevzi
m uvaffakiyetler ve ganim elde ederek dm an kuvy- fikas karsnda h u du
du imaline ekilmiler ve yeniden tecem m u ia hududa ilerleyen dm an kuv
vetleri gerisini vurm ak hazrlnda iken em ir Fuad Beye vsl olm u ve taarruz
tevkif edilmitir. Byk m ikyasda hareketlerden im dilik ictinb edilmesini em-
reyledim. G arb T rak ya daki vukut bundan ibret olup hadisat m atbutla kas-
den izm ettirilmitir. Fuat Beye m ensub dedeaa ile M akedonyada ufak
mfrezeler dm ann hutt- ittisliyesi zerinde vazifelerini f ediyorlar.
H S E Y N R A U F
No. 132
(13 Aralk 1922)
stanbuldan Erkn- H arbiyeye m evrd m a iu m a t hlsaten ber vech-i zr

m arzdur.
1 Yunanllarn Selnik lim annda Srplara verdikleri tavizta m ukabil es

ki ttifakn ihy edilecei ve G arb T rak yann T rk veya Bulgarlar tarafndan
istils halinde Srplarn elli bin kiiyle filen m uvenet edecekleri.
2 Yunanllarn henz partinin kaybedilm ediini ve sulhden evvel kendile
rini tehdd edecek bir T rk ordusunun m evcud olm adn derm iyn ediyorlar
m.
3 Sem adirek ve B ozcaadann tahliye ve ngilizlere terki Y un an istandan
taleb edilmi.
4 M erkezi Selnikte ve frkalar G arb T rakya ve M akedon yada b u lu
nan kinci Y u n an kolordusunun icbnda ngilizler em rine verilecei ve ngiliz
erkn- harbiyesinden bir heyetin m ezkr kolorduyu tensk m aksadyle Sel-
nike gidecei.
H S E Y N R A U F
No. 133
(13 Aralk 1922)
stanbuldan m evrd m alm t ber vech-i tdir.
1 Bozcaada ve Sem adirek adalarnn ngilizlerce ssl hareket ittihz

in tedbr-i lzim e yaplm aktadr.
2 stanbul ngiliz mehfl-i askeriyesinde Boazlarn mdfaas in alt

m, yetmi bin askerin kfi gelecei ve elli bin ihtiyat m evcud olursa donanm a
nn m uveneti ile stanbul u istirdd etm em ize m ni olunaca kanaati m evcd
imi.
3 stanbulda yirm i drt, M altada sandk iinde on iki ve K brsta drt
blk tayyare bulun duu bir harb vukuunda tezf ediedilebilecei
4 ngilizler Boazlar m ntkasnda bulunan kuvvetlerimizi ve ahvl-i ruhi

ye ve ielerini A n ad olu ca yn- itim d addedilen adam lar vastasyle tedkk
ediyorlarm.
H S E Y N R A U F
No. 134
No. 86, 87, 88 13 Knun-i evvel 338
( 13/ 12/ 1922)
12K nun-i evvel 38 raporudur.
1 led en sonra ekalliyetler kom isyonu itim etti. Reis C u rzon m tte
fikler nm na uzun beyant ve tekliftn serdetti. Fransa ve talya teyd ettiler.
Curzon tekliftnm hlsas udur: Ekalliyetler m eselesi lem-i m edeniyetde de
rin bir alka tevld etmi, bunlarn m evcudiyet ve masniyeti Avrupa m uhed-
tnda kabul edilmitir. 922 M artnda Paris Konferansnda m esele tedkk edile
rek T rk kanununda m evcud b a z ahkm ile A vrupa ahakam n m ezcederek
yeni m uhedeye baz ahkm koym a kararlatrdlar. T rk hkm eti 17
ubat 920 beynnm esinde ekalliyet hukukundan bahsolunm u ve 4 Terin-i
evvel notasnda hkm etim iz aynen yle demitir. Binenaleyh T rkiye ile
dvel-i m ttefka arasnda ekalliyetlerin him yeye haklar olduu ve m uhede-i
sulhiyenin ahkm - m ahssay ihtiv etmesi hususunda muvfakat- efkr hsl
olmutur. Bu tedbrin tatbk ve nezreti hususunda C e m iyyet-i Akvm en ky
metli ve ahlk bir messesedir. Fakat bu da baka tekilt m olaca tedkk
edilecektir. m m idleri odr ki T rk hkm eti Cem iyyet-i Akvm a girmei cidd
sretde dnecektir. Bundan sonra m uhtelif ekalliyetleri sayd. Rum lar, Erme-
niler, Y ahudiler, Nesturi ve Asurler. Erm enilerden, onlara kar mttefiklerin
taahhdlerinden bilhassa bahsetti ve bunlarn A n ad olu ya avdetini teca taraf-
dr olduum uzu m em nuniyetle iittiini syledi. H om e Arm enien m eselesine
temas etm ek m ecburiyeti vardr. M evcud Ermenistan fakir dolu ve birok Er
menilerin istemedikleri bir ekl-i hkm eti vardr. Gerek iml-i ark vilayetleri
m izde ya K ilikya ve Suriye hududlarm zda bir itim m ahalli verilmesi istid
olunuyor. Ahvl bu istidnn tahakkukunu daha ziyde ikl etti. T rk heyeti-
nin nokta-i nazarn taleb etti. im di gerek T rk iyedeki gerek Yunanistandaki
ekalliyetlerin temin-i m bdelesine geldi. Evvel Avrupa m uhedtndaki me-
vdd- um m iye sniyen vaziyyet-i hzra ile alkadr tedbr y a ni afv- um
m iln ve m akt bir bedel m ukabilinde Yunanistan ile beraber askerlikten
m uf tutulmalar ve serbest-i seyahat ve emvllerine ve hukuklarna tesir ede
cek tedbr yapm am ak ve stanbulda ve Y un an istann bir tarafnda bu tedb
rin tatbikine nezret edecek bir heyet vcuda getirilmesidir.
C u rzo n dan sonra Am erika m urahhas uzun beyntda bulunarak m bde-

lenin m akul bir suretde yaplm as ve erkeklerin alkonm as, korku ile m evla-
rndan kaanlara ilticgh bulm ak, m uhtalar in tem int istemek, yeni mu-
hceretlere m ni olmak. Baka din ve rflerden ayrlm asna karar verilecek baz
halk olursa onlar in m elce bir arzi vcuda getirmek, ekalliyetlerin selmeti
in te m int almaktr. H er ne kadar m em leketi uzak ise de bu meselede derin
alka hissetmektedir ve hissesine den m uvenete devm eden fari olm ayacak
tr.
B unun zerine pek uzun ve mufassal beyntda bulunarak ekalliyetlerin ta

rihini ve ehdt- ecnebiyeyi serd ettik. H lsa olarak, hricin m dhelesinden
fergat olunmas ve Rum larn m bdelesi ve m tebk ekalliyetler in T rk
kanunlarnn ve T rk liberal politikasnn him yesiyle iktifa klnmas neticesine
vardk. Alan m nkaada Y u n an ve Srp sz aldlar. C evb verdik. C u rzo n un
teklifatna aykr cevb verm ek zere yarna kaldk. K ararm z udur: H om eun,
ekalliyetler heyetinin askerlikten m ufyetin katiyyen reddi, afv- um m ve se
yahat ve mal em niyetinin beynt- um m iye arasnda zikri, R u m m bdelesin-
de srr ve stanbul Rum larnn istisns in erit-i m ahssa serd ve ekalliyet
ler hukukunun reddinden ferat ederek M isak- m illde m nderic olan huku
kun kabul *.
2 M liyenin tl kom isyonlarnda vaziyyet udur: D yn- U m m iyenin

nisbet-i vridt uslyle taksmi kabul edilmitir. Berlin K ongresiyle ayrlan
bore hisselerini Harb- u m m esnsndaki evrk- nakdiyenin taksmini ve ir
borlar kabul etmiyorlar. Hal-i harbden m tevellid tebaa zararlar zikrolunur-
ken bizim tebaann onlarn igalinden m tevellid zararlarn nazar-dikkate alm
yorlar. Yunanllarn verdii zarar m uam ele-i m tekabile ile birbirim ize bala
may teklf ediyorlar. G m r kler m eselesinde be on senelik bir devir in m u
ayyen bir nisbet dhilinde tarifenin tesbit edilmesi m tekabil olarak en ziyde
nil-i m sade m illet m um elesi hal-i hazrdaki m em niyetlerin r e fi ve bunla
rn her m em leket in kabul edilm i olan esslara gre tayni balca musrr
olduklar noktalardr. G m rk nisbetleri yzde on be il yirm idir. Bunu tarife
usl ile telf etmekte m kilt vardr. G rlyor ki gm rk m eselesinde
m kilt byktr. Bu hussda hkm etin nokta-i nazarnn bildirilm esi istir-
hm olunur. Bir de bize kalacak dyn-i um m iyenin sret-i tesviyesinde ev-
rk- nakdiye ile tediyeyi kabul ettirmek imkn ve ihtimli grnm yor. stik-
rz m ukavelelerinde m uhtelif cins para in m evcud olan sarhatlar bizi huku-
kan zaif mevkie koym aktadr.
3 Bu sabah ierin ile uzun grtm . M tahassslarla ayr ayr gre

rek borsalar tedkk ve ihzr etm ek uslnden fergata karar verdik. M terek
bir tl kom isyonda mesnin ihzrn kabul ettik. O da ben de birer nota ver
dik. Evvelce ierin yine bu tarzda kom isyonda ikyet etmi idi. Ben ses kar
m am idim. Bugn onu m ve ikyet etti. Fakat o zam an her m eseleye ka-
* 12.12.1922 gn aznlklar iinin grlmeye baladn Lord Curzon, 13 Aralk 192

tarihli ve 110 sayl telgraf ile Londraya yle rapor ediyor:
T ext o f m y speech this aftem oon (12.12.1922) introducing question of minorities has, I beli-
eve, been telegraphed to English press... ismet Pasha produced a paper and for ver an hour read
a dissertation, probably dictated beforehand at Angora, vvhich contained:
(1) A lengthy travesty of bygone history:
(2) Q uotations from unnum erable authorities of every nationality who had ever said anything
favourable to Turkish rule;
(3) A statement of vievvs of T urkish govem m ent full of contempt and hostility tovvards Arm e-
nia...
I expressed m y profound diasppointm ent and regrets at this exhibition vvhich if at ali fully
reported in press, will produce lam entable impression throughout the vvorld...
I vvamed ismet Pacha aftervvards that if he did not completely change his attitude, disaster
was inevitable.
(F.O. 424/225, p. 681, No. 774\DBFP-I/ 18, p. 387-388, No. 274).Aynca Bkz. No. 140, 143.
nm ak in bunu bir vesle addetm ee alm idi. M eselenin essn grtk.
Boazdan geecek gem ilerin beynel-milel bir komisyon tarafndan tedkkini iste
miyor. Y aln z T rkler m esl olsun diyor. D edim ki kom isyon tarafndan kont
rol katiyyen kabul etm eyiz. Bu beynel-milel kom isyonu yalnz geecek gem i
ler in dnyoruz. Bunu da yalnz Trklere hasretmekte m ahzur budur ki
bu hussda K aradeniz ve A kdeniz devletlerinin ikyetlerine bi-gayr- hakkin
m uhtab olm ak arzu etmeyiz. H issediyorum ki Ruslar bu rejimi kabul etm eye
cekler. Bir de m ttefikler B oazlann gayr- askerlik projesini Ruslardan ayr tu
tuyorlar. Ben Boazlar m eselesine mteferri btn tedbrin beraber m zkere
edilmesini kabul ettim.
4 talyan m urahhas stanbul Rum larnn deitirilmesi gayr- m m kin

olduunu gelip syledi.
S M E T
No. 135
(13 Aralk 1922)

1 A m iral Bristol K aradeniz shilinde biriken Rum lar alm ak in Y un an
gem ilerinin gitmesine vaktiyle zm irde olduu gibi m sde edilmesini rica edi
yor. M utlaka tervc edilmesini ve cevb itsn rica ederim *.
2 A n ad olu dan km ak isteyenlerin seyhatna m saade edilmesini rica

ediyor. Sonra zorla karyoruz diye ende hsl olur dedim . Buna m ahal ver
m em ek zere teklf ediyor. A m erikada efkr- um m iyenin pek ziyde tahrk
edildiinden ve tarafmzdan bir ey yaplm as lzm undan ve hi olm azsa ko
misyon ile m uvenet, tahkkt ve nezretden bahsettiler. K a tiyyen reddettim.
D ediler ki A n ad olu da ahvle re bulunm ak, bir tedbr alm ak, herkesin ailesi
nin yanna gitmesi in m uvenet etmek lzmdr. Bu hussda kendiliinizden
bir ey yapm azsanz Am erika hkm eti de m dhale edecektir. O radaki ahvl
nedir? Bir ey yapm ak dnyor m usunuz? Ltfen m alm t veriniz.
3 M ektib ve messest hakknda benim tem int verm ekliim e ramen

birtakm A m erika m ekteblerinin reddedildiinden ikyet ettiler. N erede oldu
unu sylerseniz sebebini ve imknn tahkk ederim dedim , gittiler. R ica ede
rim m alm t veriniz. Bugnlerde ekalliyetler sebebiyle vaziyyetin buhrnl ol
duunun ehem m iyetle nazar- dikkate alnmasn rica ederim.
No. 136
jy0' 109 14 Kanun- evvel 38
(14 Aralk 1922)
6 K nunevvel tarihli telgrafla C anpolat Beyin Y ugoslavya mmessil-i s

yaslii hakknda hkm et-i m ezkrenin m uvfakatnn istihslini ve doru L o
zana gnderilerek zt-i sm lerinden talim t alm ak hususunda m tlaanz rica
etmitim. Cevabnn srat- irn rica ederim E fendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 12, 22, 84.
No. 137
jVa. 110 14 Kanur- evvel 38
(14 Aralk 1922)
81 num aral telgrafnam eye zeyld ir*.
A d an a im endiferlerindeki gayr- m slim ve Fransz m em urlarn tebdleri

iin D ahiliye Vekletince de em ir verilmemitir. Bu bbd a vilayetden de hibir
ir vki olm am akla beraber vilayetin nazar- dikkati celbedilm itir E fendim **.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 106, 1 15.
** Bkz. No. 166.
No. 138
Na. 111 14 Knn-i evvel 338
(14 Aralk 1922)
C . 13 K nn-i evvel 89 num arann birinci m addesine*:
K arad en izde biriken Rum lar alm ak iin Y u n an vapurlarnn bayrak

gsterm em ek ve bir Am erika torpidosu refkatm da bulun m ak artyle icry-
seyr seferlerine m sade edilmitir.
A ncak R um elide ve adalardaki T rk ve m slm an ahalinin seyhatlarna
Yunanlerce m m anaat edilm ekte ve orada m ukm slam larn emlki m sdere
olunmaktadr. R u m elideki Trklerin de serbeste seyhatlarnn ve em vline ta
sarruflarnn temini in bu bbda m rcaat edenler nezdinde teebbstda
bulunulm as ve neticeden cilen m alm t it eylemesi ehem m iyetle rica olu
nur Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 139
(14 Aralk 1922)
91 num aral telgrafm a zeyldir*.
Aydn D em iryollar irketinin Londra ile m uhbertnn tarafmzdan

grlmesi artyla ve tavassutum uzla icras tarz Erkn- H arbiye Riyseti ve
Cephe kum andanlnca kabul edilm itir Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 114 ve ayrca No. 104.
No. 140

(14 Aralk 1922)
13 K nun-i evvel raporudur.
1 Ekalliyetler K om isyonu itim etti. Izht ve cevblarm z verdik.

Curzon hem dnk hem bugnk beyntm za uzun, iddetli, m tecvizne
m ukbele etti. Fatihin patrik ihds, bizim patrikin ihrcn taleb ettiimizi
syledi. Misk- M illnin ekalliyetler hakkmdaki m addesini aynen okudu, nin
verdiimizi sordu. C e m iyyet-i A kvm a girip girm eyeceim ize cevb istedi.
nki hem ekalliyetler m evddn hem de C e m iyyet-i A kvm a girerek onun
nezretinden istinkf, hem ayrca bir komisyonu redd suretiyle tem intdan im-
tin m ansn kard. Afv- um m istedi. Afv- um m yi zten kabul etmitik.
Hkim iyet ve istikll kelimeleri arkasna saklandm zdan, m evni k ettii
mizden, Konferansta inkt olursa kimsenin A n karay tasvb etm eyeceinden
bahsetti. Ermeni yurdunu m dfaa etti. H lsa ekalliyetler sebebiyle iddetli bir
propaganda ve tehdd yapt.ngiliz ve Am erikan gazetelerinde ekalliyetler ve Er
meni yurdu sebebiyle pek iddetli propaganda yapyorlar. Y arn takrar cevb
vereceiz. M esil-i m uhtelife arasnda sulh m tekib C e m iyyet-i A kvm a gir
m ek bizim de arzum uz olduunu tasrh ve iln edeceiz. Vaziyyet m cdeleli
ve gergindir*.
2 T l kom isyonlarda alld. K apitlasyonlarda adliye sistemi in

sul sordular ki dier bir telgrafda ayrca yazdm . M liyenin tl komisyonlar
mliye ve gm rk m esilinde huss m zkert ile m eguldurlar. Cavid Beyi de
davet ettim.
3 Am erika m urahhaslar ve Am iral Bristol hep birden ziyretim e geldi

ler. Ekalliyetler m eselesinin ehem m iyeti hakknda nazar- dikkatim i celbettiler.
Y alnz bu gn iki Am erika valisinin imzs ile ald telgraf gsterdi. D ier mu-
hedelerdeki m evdd kabul ve afv- um m iln ettikten sonra ne istediklerini
sordum . H ep herkesin dillerinin altndaki m uhcirlerdir. Bakalm bu nasl ka
cak, Ermeni yurdunu katiyyen reddettim. Bu hussda pek m usrr da grm e
d im **.
4 M arki G arroniye gittim. T rab zo n da liman ve im endifer imtiyz ala
bilm ek in m teebbis gnderecek. Ereli km rnden bahsetti. A nkaraya
gz ak bir adam giderse yaplacak iler hakknda m a lum t alacan syle
dim. Ereli km r havzas hakknda A n karaya yazacam syledim . Evvelce
* Lord Curzon, aznlklarla ilgili 13 Aralk 1922 gnl konumasn, Lozan konferansnda
o gne kadar yapm olduum en cidd konum a diye niteliyor, ism et Paa ise Curzonun o ko
numasn iddetli, mtecvizne diye adlandryor. Curzon, o gnk grmeyi ayni 13 Aralk
gnl ve 113 sayl telgrafyla Londraya yle rapor ediyor:
T his morning ismet Pasha delivered his reply to my speech of yesterday about minorities. It
was scarcely more satisfactory than its predecessor. A s to the Arm enians they vvould live frater-
nally and harm oniously with the T urks in future and require no protection. A national home was
out of the question since it would involve dismemberment of T urkey and was inconsistent vvith in-
dependent sovereignty... H e altogether rejected the idea of an independent body or organization to
supervise minority protection in future...
I then delivered much the most serious speech that I have m ade in this conference... If
Turkey, (I said), chose to break on question of minorities not a voice vvould be raised anyvvhere
in her defence. I concluded by warning ismet Pasha that critical moment had arrived and that we
must advance or separate. He will reply tomorrovv. (F. 0 . 424/255, p. 682, No. 775; D B F P - 1/ 18, p.
388, No. 275).
** Am erikan delegesi C h ild n 13.12.1922 gn smet Paa ile grmesi, kimi svire gazete
lerinde, aznlklar konusunda anlam a um udu biiminde yorum land. Am erikallar smet Paaya
anlama tavsiye edecekler ve bu da paa zerinde olum lu etki yapacakm. Netekim stanbul
Rumlarn m badele dnda brakmakla da smet paa dn vermi. A m a svire gazetesi, aznlk
lar konusundaki bu hal tutum unu Trklerin pek kavrayamadklarn da belirtiyordu. Cur-
zonun aznlklar yznden Lozan m zkerelerini koparm a tehdidini anlam ak zordu. (Journal de
Geneve, 14.12.1922) O gnk gazetelerden bazlarnn balklar yleydi: Aznlklar konusunda
uyum az tutum u ciddi glkler yaratyor (Matin, 14.12.1922), Konferansn kesilmesi tehdidi
(Journal, 14.12) vs.
bu hussda aldm tafsilt bir iki gn sonra syleyeceim . Ekalliyetler m esele-
sini atm. Bizim tbiiyyetim izde bir Ermeni yurdun un m ahzru olm ayacan
srr etti. En nihyet bizim m etlibim iz dhilde alacan vaadetti. ngilizler
in propaganda yapyorlar.
5 ngiliz M liye Nzrnn olu yanm a gelerek Sovyet Erm enistannn

tarafmzdan zaptn ve K ilikyada ayn ca bir Erm eni yurdu ihdsn teklf etti.
M aliye Nzrnn veya hkm etinin bir teebbs deil olunun serserilii tes-
rini yapt.
S M E T
No. 141
(14 Aralk 1922)
M ezhib-i m uhtelife hakknda salhiyet ve m almt- kmilesi olan bir

ztn bulunm asn muvfk- tedbr ve ihtiyt telakki etm ekte olduum dan M e-
zhib M dr-i U m m sinin veya bir m nsibinin bil tehr ilk vsta ile izm-
n rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 150.
No. 142
No. 112, 113 14/15 Knn-i evvel 38
( 14-15 Aralk 1922)
13 K nn-i evvel 89 num aral telgrafn 2 ve 3 nc m addelerine *:
1 A n ad olu dan gayr- m uslim lerin azmetlerini tem nen evvelce bir ay
iin serbest-i seyahatlerine m sade edilmi idi. Bilhire taraf- devletlerinden
A vrupa da ve bilhassa konferans m uhtinde ansr- m erkum enin tehcr ve taktl
eklinde m um eleye tbi tutulduktan telakksi hsl olduu bildirildiinden ve
tarafmzdan bu bbda teebbstda bulunulm as arzu edildiinden bir ay
m ddetin inkzsnda hnca km alar m ezniyeti tem dd edilmemiti. Bu
d efa k i irnz zerine H eyet-i Veklece bil m ddet serbest-i seyahatlarna
karar verildi ve cb edenlere tebl edildi. Bu hussda birgn m uvenet ve
tahkikat veya nezret eklinde A vrupa m dhalesini katiyyen kabul edem eyiz.
D hilde H ristiyanlar hakknda m cib-i kl u kal olabilecek hibir mstesn
m um ele tatbik edilm edii gibi sknet-i m utlaka da vardr.
2 M ektib hakknda bundan evvel vki olan sulinize cevben bu bb-

daki eritimizi arz etm itim **. B undan baka ecnebi mektib-i hussiyesi hak
knda m stesn bir m um ele tatbik edilm em itir. Bu irnzdan telgrafn vsl
bulm ad hakknda bir fikir hasl oldu. Telgraflarn vslnn irna devam
buyurulm asm tekrar ve ehem m iyyetle rica ederim.
zm irin istirdd esnasnda kendiliinden m esdd kalan ve sizce de m alum

olmas lzm gelen Am erikan M ektebi tekrar kd in bugn m rcaat etti.
Bu bbdaki nizm tm za riyet art ile m saade edildi. N izm tm za riyet
artyla m evcud ecnebi mektib-i hussiyesinin devm- faaliyetine m ni hibir
sebep yoktur Efendim.
H S E Y N R A U F
** Bkz. No. 1 12 ve ayrca bkz. No. 37 ve 44.
No. 143
No. 95, 96, 97, 98, 98/2, 99, 99/2 15 Knun-i evvel 338
(15 Aralk 1922)
No. 95
i gnden beri b y k bir faaliyetle idre edilen ekalliyetler propagan

dasnn nzik bir gnn geirdik. Sabah Curzon riyasetinde komisyon itim
etti. D n k beynatna hazrladm z cevb verdik. m ilyon Erm eniden yz
otuz bin kalm ve elleri tem iz olduu in Cem iyyet-i A kvm dan korkm adk
lar, Ermeni yurd u m eselesini ve ilhirihi mevz- bahs ettik. Fransz ve ngiliz
istatistikleri ile harbden evvel T rk iy edeki Ermeni m ikdrnn bir m ilyon ksr
olduunu syledik. m ilyon nereden olduunu sorduk. arkda ve garbda ek
silen M slm an nfsunun m ikdrn syledik. H aksz m uharebelerin tevld et
tii harbelerde alm aktan gelen ve her hangibir m em lekete tecvz etmemi
olan ellerim izin tem iz olduunu ve herhangi ellerle m ukayeseye hzr bu lun du
um uzu bildirdik. Bizi ithm ettikleri k -i m evni ve talk ve inkta sebebiyet
gibi tehddt serdetm ekten m aksad eer tasmm olunan bir inkt in elkr-
um m iye-i cihn galeyna getirecek bir vesile bulm ak ise hakyk kolayca is-
bt edeceim izi ve m esliyetin kendilerine rci olacan ve M sk- M illtde
ekalliyetler in zikrolunan m evdd kabul ettiimizi ve M isk- M illtnin kll
olarak takb ve kabul olunacan bildirdik. Sulhden sonra C e m iyyet-i Akvm e
girmek arzusunda olduum uzu ve nokta-i nazarmz o zam an bildireceim izi ve
dvel-i itilfye tarafndan gsterilen iddet-i arzunun da tatm n edilmi olaca
n ilve eyledik. O n lar Hristiyanlarn bedel ile askerlikten mufyetini taleb edi
yorlar ve imdi A n ad olu da bedel alnm akta olduunu bildiriyorlar. B unu red
dettik. Beynatm z A - Sulhdan sonra C e m iyyet-i A kvm a girmei arzu ediyo
ruz,
No. 96
B Ekalliyetler hakknda, M isk- M ill vehile em sl m uhedt kabul

ediyoruz, C - Afv- u m m iln edeceiz ile hlsa olunur. (Curzon) B yk bir
frtnaya m nkalib olmas m uhtem el bulunan beynt ve m ukarrertm za te
ekkr etti ve Cem iyyet-i A kvm a dhl arzum uzu selm lad*. K endisine ver
diim iz cevblara hem en tem as etmedi. Tebl-i resmde C e m iyyet-i A kvm a
dhl fikrimizi sened ittihz ettiler**. Bundan sonra Venizelos m bdele-i ahli
* Lord Curzon, bir nceki toplantda yapt sert konumann ve Lozan terkedip gidebil
cei yolundaki tehdidinin smet Paa zerinde etkili olduunu ileri sryor. G ya bu yzden s
met Paa, bu defa deiik tonda bir konuma yapm ve beklenmedik biimde bar yapldktan
sonra Trkiyenin M illetler Cem iyetine gireceini aklamt. Curzon, 14 Aralk 1922 gnl ve 120
sayl telgrafnda yle diyor:
Conference resumed this morning to hear reply of ismet to my speech of yesterday. This
has produced startling effect upon the T urks vvho had been closeted the entire afternoon declining
to see anyone until they had prepared their ansvver. This vvas in a very different tone from previ-
ous Turkish performances. For not only did it reveal a conciliatory attitude as regards minorities
but it contained salutary and unexpected announcement that T urkey is prepared to join the Lea-
gue of Nations on the conclusion of peace. YVhen vve contrast this announcem ent vvith the captio-
us and hostile utterances of two days earler I cannot doubt that my threat to leave Lausanne
brought them to the ground. ismet also reiterated firm desire of his delegation to conclude peace.
I vvarmly vvelcomed Ismets declaration...
Outlook is therefore more promising.
(F .O . 424/255, p.685, N o.781; D B F P -I/ 18, p. 391, No. 278)
** 14 Aralk 1922 gnl oturum hakkndaki resm bildiri udur:
La Conference de Lausanne. La Seance de Jeudi. Com m unique ofliciel. Lausanne, 14 de-
cem bre (1922)
Voici le com m unique officiel de la seance de ce matin:
La premiere commission sest reunie 10 h.30 pour reprendre la discussion sur la question
des minorites.
ismet pacha a repondu point par point aux declarations faites par lord Curzon dans la se
ance de la veille et a expose que la position de la Turquie dans la question des minorites etait de-
terminee par le pacte national.
Lord Curzon a pris acte de lesprit de conciliation dont sinspiraient les paroles d Ismet pac
ha et a souligne notamment lintention du gouvem em ent turc,exprim ee par ismet pacha, de de-
mander entrer dans la Societe des nations des la conclusion de la paix.
M . Barrere et le marquis Garroni se sont associes aux paroles de lord Curzon et ont expri-
me lespoir que les travaux de la sous-commission se poursuivraient avec succes.
fikri kendisinden gelm ediini iddia etti. Reddettik. Fransz ve talyan itilfkr-
ne sz sylediler. C u rzon tekrar sz alarak ekalliyetler m evddnn kfi gelm eye
ceini zannettiini ve tl kom isyonun T rkiyenin um r- dhiliyesine kar
m aktan itin ile tevakki etmesi lzm un u ve T rk iyenin m uhedt- siredeki
m evddan fazla hibir nokt kabul etm eyeceini tasrh eyledi. Erm eni yurdu
m eselesine hafif temas ederek T rklerin Erm enilerle dorudan doruya temas
ederek bir sret-i hail bulacaklar m m idini izhr eyledi. E rm eni m eselesinde
er ge varacam z en m kil nokta m uhcirlerin avdeti m eselesidir. C idden
m uztarib bulunuyorum . Bir de hem imtiyzt- m ezhebiyenin ve cem atlar h u
kukunun hem de ekalliyetler hukukunun mevz- bahs olm asna taham m l
edem eyeceiz. Bunlarla uraacaz. drt gnden beri sk olarak ihds edi
len ekalliyetler propagandasn cidden tehlikeli bir ekle ifr etmiler idi.
V az iyyetde esasl bir tebeddl ve sknet hsl o lm u *** ise de bunu cidd bir
tehddden sonra yine m uvakkaten keye brakm ak eklinde addediyorum . M u
sul hakkm daki metlib-i m usrram a ve Rum larla yeniden gsterm ek istediim
vahdete bir m ukbele addolunabilir. Sarfettiimiz m es cidden m him -
dir.T rk iyedeki btn m isyonlar buradadr. Bundan m ad K onferans ka
pitlasyon ve mesil-i iktisdiyenin en ar safhasndadr. Ekalliyetler imdilik
teskn edildiinden ktisad sefere balayacaz. Fakat tdeki zhatdan ksmen
anlalacaktr ki cidden kstah vaziyetleri vardr.
No. 97
2 M liye ve G m r k K om isyonlar ihtilf- efkrdan dolay itim ede

miyor. D yinler vekilleri ve en m uktedir m utahassslar buradadr. Bizim m te
hassslarmzla huss m zkerelerle sret-i tasviye bulm aa allyor. M esil-i
mliye hakikaten ar bir ekildedir. Ber vech-i t icm l ediyorum .
D yn-i U m m iye M eselesi:
A Evrak- nakdiye ve dyn-i m tem evvice ve istikrz- dhil ve emsli-

nin taksime idhli m uallakdr.
M . Venizelos a precise les vues du gouvem em ent grec sur divers aspects du probleme des
minorites.
Apres une replique d Ismet pacha et une breve declaration de M . Spalaikovitch, la seance
a ete levee.
La sous-commission continuera ses travaux demain matin.
(Le Temps, 15.12.1922)
*** ismet Paann konumasndan sonra ortalk yatm gibi grnyor ve d basn da
bunu vurguluyordu. 15 ve 16 Aralk 1922 gnl gazete balklarndan birka yleydi:
Lozan Konferansnda. Frtnadan sonra sknet (La Suisse, 15.12.1922)
Aznlklar Sorunu: smet Paann U zlac Cevab (Joumalde Geneve, 15.12.1922)
Lozanda yimserlik. Trkiye, aznlklar konusunda M illetler Cem iyetinin kontroln ka
bul ettiini aklad. (Le Journal, 15.12.1922)
ismet Paa uzlac bir tutum taknd. (Matin, 15.12.1922)
Lozan Konferansnda Detant (Yum uam a) (Le Temps, 16.12.1922)
B D yn-i U m m iye dresinin tanndna dir m uhedeye m adde der
cini katiyyen reddettik. H km et tarafndan sendikalara M uharrem K aram -
m esinin m eriyyeti hakknda beynt yaplm asn teklf ettiler. D nrz de
dik. cb ederse yapm ak kararndayz. Bu m addenin anlaldn bildiriniz.
C M em leketim izde kalan tem int kfi gelm ezse yeni tem int taleb edi
yorlar. Buna lzm olm adn iddi ediyoruz. A k kalrsa evvel m evcud vr-
dtn fazlasndan, sniyen yeni vridtdan ikml edilecei tarafmzdan beyn
olunacaktr.
D D ynum uzun tesviyesinde vaktiyle K uru, Frank ve iling stanbul,

Paris ve Londra in tasrh edilmitir. Eshb- m atlbun kmilen L ondrada ta
leb etmesi tehlikesine kar cm le dynu Frank zerinden tesbit etm ek resi
ni aryoruz, im tin ediyorlar ve keyfiyeti hmillere havle ediyorlar. Bu m adde
nin anlaldn bildiriniz.
E Berlin Kongresinde Balkan m em leketlerine tefrik edilmi dynu taleb

ediyoruz. Buna m ukbil Srplar Balkan H arbinin arifesinde zaptettiim iz malze-
me-i harbiye bedelini ve Balkan H arbinden m tevellid bulunan tazmnt isti
yorlar. M aksadlar taksimde borlarna karlk tutmaktr. Bldaki m evdd iin
de en m him nokta ve fkrasdr.
No. 98 G m r k m eselesi
En son teklf ve takib ettiim iz projem iz udur:
A Hl-i hzrdaki tarifemizin be sene m ddetle altn para zerinden

tatbki,
B ki sene zarfnda yeni erit-i iktisdiyeye gre yeni bir tarife hazrla
yp bunun zerine her devletle m nferiden mukvele-i ticriye m zkeresine
girmek ve yaplan m ukaveleyi derhal tatbke koym ak, yaplam azsa be sene son
ra tarafeyn in serbest-i tam,
C Elyevm m en-i idhl kanununun tevld ettii u m m m em niyetleri

kaldrmak, yaplacak m em niyetleri evvelce arz edilmi ve beynel-milel mte-
mil olan prensiplere tevfk etmek. M a mf bize m ahss altn ihrc ve m skirt
m em niyetini idm e eylem ek
D stihlkt- dhiliye resmine tbi eyay tasrh ve be sene in m uh-

faza etm ek ve m m sili dhilinde istihsl edilen eyalardan ayn resmi almak,
E Tarafeyn yok dierine en ziyde nil-i m sade devlet m umelesini

tatbk etmek. Bu projem izin anlaldn bildiriniz.
O nlarn teklfi udur:
A ki sene m ddet ile ryic usln vasat yzde drt zam m ile takib
ve yzde yirm iden fazla hibir resim alm amak.
B ki sene zarfnda T rk iy enin hazrlayaca bir tarifeyi devletlere teb
li. O n lar itirz ederse hekem e m rcaat ve bu ta rifenin yzde on be il yir
mi arasnda yaplm asn taahhd etm ek ve ibu tarifeyi on be sene in m er
tutmak. Bir tarafdan da mukvele-i ticriye akdine girimek. Fakat muvaffakiyet
olm azsa veyahud mukvele-i ticriye yapldktan sonra onlar vazgem ek isterler
se on be senelik tarifeyi devm haklar olm ak.
C M em niyet olm am ak, en ziyde nil-i m sade devlet m um elesi tat

bik etm ek, idhlt in devletler arasnda istisna yapm am ak.
D D hilde m m sili olm ayn im tiyz zerinde istihlk resmi alm am ak.
No. 98/2
G m r k K om isyonunun mesisine dhil olm ak zere halledilm i olanlar

unlardr:
Seyr-i sefain, m lkiyet ve alm et-i farikadr ki, evvelce arz olunm utur.
M liye K om isyonunun mesil-i siresi ber vech-i tidir:
A ngilterede zabtedilm i gem ilerim izin bedeli m nkaadadr.
B Bizden otuz m ilyon lira masrif-i igliye istiyorlar. Birici tertb evrk-
nakdiyenin karl olarak D yn-i U m u m iye em rinde bulunan altnlar alp
m ahsb etm ek istiyorlar.
C E f l-i harbiyeden mtevellid tilf tebaasnn zararlarn bir tarafl

olarak istiyorlar. Tebaalar bir sene zarfnda taleblerini m uhtelit m ahkem ede is-
bt edeceklerdir. M uhtelit m ahkem e tilf ve T rk azsm dan m rekkebdir.
D Y u n a n n ve T rk iyenin m tekbil zararlar balanacak tamrt da

dhildir.
E stanbulda tilf ve T rk drt a zdan bir likidasyon K om isyonu te

kil olunacak. B unun vazfesi T rk iy eden alacakl olan tebaann m atlbunu
tem n ve tesviyedir. B unun in kom isyon bore tesviye olununcaya kadar yani
otuz be sene faaliyetde bulunacaktr. Tesviye in hazne bonosu karacaz ve
ashb- m atlba verilecek bonolar yzde be faiz ve am ortism anh olacak. K ar
lk yeni tem nt gstereceiz. K om isyonun ve m em rlarnm m at karlktan
verilecek, a z mufyet-i siysiyeyi hiz olacaklar.
F H arb iinde ir m em leketlere tarafmzdan verilmi olan gazlar ve ir

tem nt nevinden m ukaveleler keen lem yekn olacaktr.
G rl yor ki teklifleri son derece m tecvizne ve kstahnedir. Bundan

m ad hukuk, emvl ve m enfi ile m egul tl kom isyon det hal-i inktda
olup buradaki mesil evvelce arz olunm utu.
3 K apitlasyonun birinci T l K om isyonu adliye mesiline balad.
H eyet-i adliyem ize ecnebi idhli hakknda dn ayn ca arz edilmi olan teklf
uzun m nkaa edildi. Kanunlarm zn M ecelleye m stenid ve zam an ihtiyct
ile mtevziyen yrm em i ve hkim lerim izin gayr- kfi ve tekilt- adliyem i-
zin yetersiz olduunu iddi ettiler. M isaller gsterdiler. A d liye mster T a h ir
Bey kuvvetle m dfaa etti. ddi ve misllerini rttk. Tekliflerini prensip iti-
briyle reddettik. Nokta-i nazarlar arasnda essndan ihtilf olduu derpi edil-
lerek evvel em irde iin hukuk mvirleri arasnda yani daha ufak komisyon
hlinde mzkeresini tebl ettiler. Bu bbda dokuz m addelik mufassal bir teklf
hazrlamlar. H enz alm adk. talyan ve ngiliz aleyhim izdedirler. Ryan bu ide
ngiliz m urahhasdr.
4 M bdele-i ahli T l K om isyonu uzun m ddet Patrikhanenin karl

masn m nkaa etti. Y aln z ngiliz aleyhdrdr. Fransz ve talyan ekl-i hz
rn devm tarafdr deildir. M esele henz m uallakdr. Son zam anda Y un an is
tanda hsl olan galeyan tesriyle Venizelos m bdele-i ahliden vazgem i ve
R um lar ideye ciddiyetle teebbs eylemitir. K a tiyyen redd ve R um ahalinin
m ecbr m bdeleye tebaiyyetini tesbit ediyoruz. M zkert bu zem inde devm
ediyor. K alacak olan stanbul R um lar 1918 e kadar ehir em neti hududu d
hilinde m ukayyed olanlardr.
5 Boazlar meselesinde M arm arann A nadolu shilinde hibir kayd ol

m amasn kabul etmiler. Fakat Rum eli shilinde topu konm am asn art ko
mular. Donanm am zn gayr- asker m ntaka dhilinde serbest-i hareketi ve de
mirlemesi kabul olunm u bir proje zerinde grnyor. Baka tebeddl yoktur.
Geit kavidi ve harb gem ilerinin tarz- hareketi hakknda m tehassslar m z
kereye yanam yorlar. i m urahhaslar kom isyonuna terk etmilerdir.
No. 99/2
6 M lkatlanm : Bom pard ve Berrere ayr ayr geldiler. H ussiyet gster

diler. M liye Kom isyonlarnn muvaffakiyeti m m idine evkettiler. Boazlar ve
ir m esilde Barrere abuk netceye varalm diyor. Boazlar iini abuk yapp
Ruslar uzaklatrm ak istiyorlar. G elecek ay R u h r havzasn igl edeceklermi.
ngilizlere tbi olm akta ber devmdrlar. Ruslarla kendilerini m lkt ettireyim
mesil-i m uallakay konusunlar dedim . K atiyyen reddetti, sonra salhiyeti ol
m adn syledi.
7 Ruslarla hlsa-i m lkt udur: Ekalliyetler m cdelesini m erak ile

ta kib etmiler. in ehem m iyetini kaybettiini grm ler. Franszlarla m zkere
lerine tavassut etmei dndm , R u hr igli m nsebetiyle ngiltere ile
aralar daha ziyde alacandan b il-istifde Ruslar yaklatrsak m z ngi
lizlere kar bir m vzene yapabileceim izi syledim . Rakofski talya ve Fransa
ile eski teebbslerini anlatarak ve ziyde alkadr olarak beni tec etti. Boaz
lar ap sulh yaptm z halde dah R usya ile m terek bir m dfaa siyseti
takib edeceim ize ikn vaziyyetinde bulundum . G eri ierin yok idi am a
Rakofski ve emsali ile m lkt sam m olm utur. C e m iyyet-i A kvm a girm ek
m eselesini atm .ngiliz organ olduunu sylem ekle beraber m uhlefet etm edi
ler. K endileri in C e m iyyetde alacam z temn ettim.
8 rann Cem iyyet-i A kvm da m urahhas geldi. ngiliz Fransz gruplan

olm akla beraber C e m iyyet-i A kvm a dhlum z zarr ve faideli olacan
syliyor. H km etine yazm ki bizim le ittifak ve Afganistan idhl ile bir grup
yapm aktan ve kuvvetli olm aktan baka re yoktur. A yn fikirde olduum uzu ve
hkm ete yazacam syledim.
9 C u rzo n dan aldm huss m ektubun hlsa-i m eli ber vech-i tdir:
M uhtra melini ayrca yazarm . A zzim smet Paa, M usu l vilayetinin idesini
taleb ve esbbn serdediyorsunuz. D im serdettiim itirztm n esbbn mel-
ff m uhtra ile terih ettim. B yk Britanya C em iyyet-i A kvm tarafndan m an
dater ta yn edildii bir ktay ide edem eyeceinden m ad m utrada beyn
olunan esbbdan dolay da hkm etim M usul vilyetini ide etm ei tasavvur
ed em ez****.
S M E T
**** Lord Curzon, M usul vilyetinin kuzey yansn, Sleym aniyeye kadar olan blgeyi,
Trkiyeye brakmay dnmt. Bunun zerine Londradan kendisine gnderilen talimatta, n
giltere nin bu topraklan T rkiyeye brakamayaca bildiriliyor ve eitli gerekeler gsteriliyordu.
zetle unlar syleniyordu:
() Bu blgeyi vermek, ngilterenin durum unu zayflatr ve T rkler ondan sonra M usul vil
yetinin tamamn isterler. (2) T rkiye Kuzeydeki krt blgesini aldktan sonra gneydeki T rk
blgeseini de almak ister. (3) Bu blgenin T rkiyeye verilmesi Irakta ulam sekteye uratr. (4)
Badad ile ran arasndaki ulam da tehlikeye der,(5) dar zorluklar ortaya kar, (6) ngilte
re nin Irakta daha fazla asker bulundurm as zorunluluu doar... (F . 0 . 424/255, No. 750; D BFP -I/
IS, p.380-381, No. 265)
Btn bu nedenlerden dolay ngiltere, M usul vilyetinin kuzeydeki dalk blgesini bile
T rkiyeye vermee raz grnm yordu. Bu gerekelere bir de petrol ekleniyordu.
No. 144
(15 Aralk 1922)
Am erikanlarn talebi zerine tdeki m elde bir beynnm e bir iki gne ka
dar neretm ek fikrindeyiz: T rkiye B yk M illet M eclisi H km eti, m em lekette
kalan ekalliyetlerin kendi zr-i him yesinde m eskenlerinde yaam alarn ve hu-
zr ve syii iinde ileri ile m egul olmalarn arzu eder. Fakat gitm ek isteyen
lerin hareketlerine m m anaat edilm eyecektir. D ier tarafdan hi kimse m em le
keti terke icbar olunm ayacaktr. M em leketi terketm ek arzu edenlerin nakli in
T rk lim anlarna vapurlarn dhl etmesine m sade olunacaktr*.
S M E T
* Bkz. No. 160.
No. 145
N- 102 75 Knun-i evvel 38
(15 Aralk 1922)
1 M zakere ettiimiz devletler m urahhaslarnn ruhsatnmeleri

hkm darlar tarafndan im za edilmitir. Bizim ruhsatnm eler H eyet-i Vekle
tarafndan m um zdr. Bizde cr olan kavide nazaran ruhsatnm eleri H eyeti
Vekle Reisinin im za ettiini syledim. Kuvve-i icriyeyi B yk M illet M eclisi
hiz olduundan H eyet-i Veklenin ve binen aleyh Reisinin Byk M illet
M eclisi nm na kuvve-i icriye salhiyyetini hiz olduunun tarafmzdan bir
m ektupla tasdikini taleb ediyorlar. Tekilt- essiye kanununa muvfk olarak
atdeki m ealde bir m ektup yazacam cihetle bu hussda bir m ahzur grlp
grlm ediinin cilen bildirilm esini rica ederim.
2 T rkiye B yk M illet M eclisinin inksm eyledii devir intihbkerdesi

olan vekiller vstas ile idre ettii cihetle bu sretle kuvve-i icriyeyi M eclis n
m na istim le salhiyetdr olan vekiller heyetinin reisi ibu heyetin ittihz etti
i mukarrert im zya salhiyetdrdr*.
S M E T
* Bkz. No. 156.
No. 146
No. 58 * 15 Knun-i evvel 38

(15 Aralk 1922)
H eyet-i m urahhasam z in tanzm olunan ruhsatnm elerde T rkiye ile

dvel-i m ttefika ve Yunanistan arasnda sulh m zkeresi ve akdi in m em r
edildikleri m uharrerdir. Boazlar m eselesinde Konferansa R usya ve dier alka-
* Bu rakamda bir yanllk olduu sanlyor.

dr devletler de itirk etm i olduklar ve T rkiye hududundaki dem ilitarize
m ntaka Bulgaristan da alkadr ettii cihetle T rk iy e nin m cviri olup gerek
Boazlar m eselesinde ve gerek ark T rak ya hududuna m teallik m esilde do
rudan doruya alkadr olan devletlerle m uhede akdine salhiyetim iz ol
duunu m beyyin yeniden birer ruhsatnm e tanzm ve irsli hussunu rica
eder ve metin itibriyle by ruhsatnm elerde yedim izdeki ruhsatnam elere tam
men m bih olmas ve yine H eyet-i Vekle riysetince im z edilmesi lzm ge
leceini arz ederim.
S M E T
Ruhsatnm elerdeki et la G rece ibresinden sonra ainsi

que des traites avec les autres Puissances voisines de
la T u rq u ie et interessees soit dans la question des det-
roits,soit dans celle de la frontiere de la T h race O rien-
tale.
No. 147
(15 Aralk 1922)
A d an a Fransz pam uk fabrikas m dr M sy Boussac T rk kanunlarn

tam m en tatbk edem ediinden dolay messesesinin kapatm aya m arz kald
ndan bahisle hkm etin him yesini istemi olduu bildiriliyor. Bu gibi mesil
yaknda Konferansa halledileceinden messese-i m ezkrenin tazyk edilm em e
si M sy Bom pard tarafndan b m uhtra rica edilmitir. Bu babdaki M a lm-
tn ir m sterhamdr.
S M E T
No. 148
No. 116 15/16 Knun-i evvel 338
( 15/16 Aralk 1922)
75, 88 ve 93 num aral telgraflarnz gelm edi. rsl ettirilmesi m ercdur.
87 num aral telgrafta kaanlarn ilticaghndan sonra yeni m uhceretlerine

kadar olan ibrenin, kararm z udurdan sonraki kelim enin ikinci m addede Y u
nanllarn verdii zarardan teklif edecekler kelimesine kadar cm lenin, hl-i
hzrda kelimesinden sonra hizm eti kelimesine kadar cm lenin ve 90 num aral
telgrafta birinci m addede m ukabele ettikleri kelimesinden sonra talep ettiimizi
syledi kelimesine kadar cm lenin ve maddesini kelimesini takip eden ibrenin
ve Cem iyet-i Akvm a girm eyerek ann nezret ibresinden sonraki kelime
nin ikinci m addenin ilk kelimesinin nc m addede yalnz bugnden sonraki
ibrenin drdnc m addede son cm lenin ve beinci m addenin aynen tekrar
mercdur.
H S E Y N R A U F
No. 149
(16 Aralk 1922)
95, 96, 97,98, 99num aral telgrafnam eleriniz gelm edi. 100, 101 ve 102 nu
maralarnz geldi.Aradaki dier telgraflarn ne olduu hakknda m almt- ci
le itas m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 150
(16 Aralk 1922)
C 15 Knun- evvel 38 ve 101 num araya*. M lga A dliye Nezreti M ezhib
M dr Baha Beyin m avir tahsist ile tayni takarrr etmi ve derhal hare
keti in harcrh tesviye ve Dersaadette icap edenlere evmir-i lzim e veril
m itir**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 14.1.

** Dr. Rza Nur, kendine zg an uslbu ile Baha Beyi sert biim de eletiriyor ve L o
zanda kendisinden yararlanamadm sylyor. yle diyor:
Bu esnada ismet (Paa), stanbul H km etinde A dliye Nezareti M ezhip M dr... Baha
Beyi getirtmi. Geldikten sonra bana syledi. Bu zatn fikirlerine mracaat edeceiz. Patrikhane
iini iyi biliyormu. Birka gndr atoya celseye gidip gelirken bizim otelin koridorlannda cier
gibi krmz ve byk bir fesi, ayanda arkas m ahm uzlu fotin kundura, uzun boylu ve ihtiyar bi
rini gryordum.
Nm unelik bir eydi. Nazar dikkatim i celbetmiti. T ab i frenkler ona bir turist olarak baka
caklard... Baktm o mostra adam M nir, kr, Veli, Seniyddin gibi birka mavirle beraber
onunla mzkereye baladk. Reyini sordum. Bu zatn patrikhane iinde mtehasss olmas lzm
d. Hakikaten de bir takm malm at vard. Kendi de iyi adam a benziyor. Kanun-u meden mese
lesine iddetle itiraz etti. Sonra T rk kzlan da hristiyanlar ile evlenir, bu ne vahim ey?... Din
gitti dedi. Ben de: stediim budur. Eer ka asrdr byle T rk kzlan hristiyanlarla evlenebilse-
lerdi T rk erkekleri de hristiyan kzlar ile evlenirlerdi. Bugn T rkiyede hristiyan kalmam olur
du dedim. Sustu.
Fakat bu zat pek mutaassp imi. Byle laflar kulana girmiyor. Patrik m eselesinde, pat-
rik in yine eskisi gibi im tiyazlanna sahip olmasn, Devletin vkel derecesinde bir m emuru olup
asker ve polislerin ona yine selm durmasn ve emsalini iddetle iltizam etti. Artk zrvalyordu.
Grdm ki beyni bit pazarndan baka bir ey deil. Ne zihniyet, ne ahmaklk. Kolayna Trkiye
gibi koca bir imparatorluk yklmam. Bu zat ok eski kafaldr ve dnyadan bihaberdir. Nasl ba
lk sudan dan kamazsa, eski vaziyetten dan kamyor. Birka celse gsterdi ki ondan istifade
mm kn deildir... (Hayat ve Hatratm, III, s. 1057-1058).
No. 151
smet Paa Hazretlerin
(16 Aralk 1922)
Erkn- H arbiyeye tebli olunan 55 num aral telgrafnzda bahsolunan iki
Erm eninin isimlerinin sat- ir m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 152
(16 Aralk 1922)
78 num aral telgrafn son fkrasna cevaptr. M aca rl zabitin A n karaya gel
mesi m uvfk grlm tr.
H S E Y N R A U F
No. 153
No. 105, 106 16 Knun-i evvel 38
(16 Aralk 1922)
1 U m m itim olm ad. M bd ele tli kom isyonu itim etti. R um

Patrikinin stanbul da ihrcn talyan ve Fransz tervc eder grnd. ngiliz
skt etti. Am erikan, Patrikin ihrc aleyhinde bir beynnm e kraat etti. B u
nunla berber muvaffakiyet ihtim li grm ekteyiz. A ncak ekalliyetler hakknda
A vrupa m uhedtnda m evcud olan m evddan m ad A - afv- um m iln,
B - Y etim olan ve daha T rk aileleri nezdinde alkonm u olan Hristiyan o
cuklar in ihds olunan btaraf hnenin ibks, C - H ristiyanlar in askerli
in ilgs, D - Ekalliyetler hukukunun himyesi in C e m iyyet-i Akvm tarafn
dan stanbulda bir sefir tavzf edilmesi eklinde drt m adde m evcud olduu
bana m ve ism edildi. ngilizlere gnderdiim haberde huzr- vicdanla
Konferans kapayacam ibl eyledim . Bu haberim i alanlar briz bir aknlk
gstermilerdir.
2 Ruslardan U krayna Reis-i C u m huru Rakofski ile M edivani m stacelen
geldiler. M lkt hlsas udur: N oradunghian onlara m racaat etmi, Ermeni
yurdu iin Bulgarlarn G arb T rakya ve M akedonya Kom iteleri bizim le m lkt
in tavassut rica etmi. Cevben baz ngilizlerin bana K ilikyadan Ermeni
yurdu ihdsn fakat Sovyet Erm enistannn T rk iyeye terkini teklf ettiklerini
syledim. Bu isbet oldu. nki onlar bu itn hricinde de devm ettiini
sylediler. M utm ain olduktan m ad kendilerine d- dern olan Franszlarla
aralarn bulm ak in bana salhiyet verdiler. Rom anyalIlarla m nsebetlerini
anlattlar. N e vakit onlarla m nsebet arasalar evvel Besarabyadan vazgetikle
rine dir sened ararlar imi. Bugnlerde de R om en ikinci m urahhas Diam andi
huss olarak grm ek aram. Ben R uslar tarafndan dknlk gstermemek
zere R om anya ile dah aralarnda tess-i m nsebet im knn arayacam . Ra-
kofskinin M oskovaya avdeti m uhtem el imi fakat m uhakkak deil. O lursa beni
heberdr edecek. Bugnlerde ok dkn ve zavall grnyorlar. kinci intih-
btda dahi vaziyyetleri sarslm olduuna dir haberler vardr. A m an ordular
mz iyi m uhfaza edelim. H er frtna dnp dolap onlarn karsnda sknet
buluyor.
No. 106
3 Bu akam Fransz delegasyonu dvel-i m uazzam a heyetleri erefine zi-

yfet verdi. ngiliz, talyan, Japon ve T rk heyetleri hazr idi. Bu ziyfetin
hlsa-i m nsebt udur: C u rzon bana ok altm, galib m uhtras in
cevb hazrladm syledi. M sten ile m lkatm da ise nm zdeki haftann
en buhrnl ve en kat hafta olduunu, m ahz sulha varlacan bildirdi.
Ekalliyetler hakkndaki m addelerden iddetle ikyet ettim. M addelerden adem-i
m alm t beyn etti.
4 Bugn Erm eniler Fransz ekbirinin imzs ile benim bulunduum
otelde Erm eni yurdu in rey asmtlar. R ehber olm ak zere Fransann A na-
tole France bata olm ak zere b a z ekbiri vardr*. A m erikadan im diye kadar
* Sz konusu belge, tipik bir Ermeni propaganda bildiriiydi. Ermenistan in Konferans

a n (Pro Arm enia-Appel la Conference) baln tayordu. Pariste 8 Aralk 1922 gn imza
ya almt. zetle, Mttefiklerin T rk Ermenistann kurtarmay sava iinde iln ettikleri,
be m ilyon rey toplanm . Bu akam Fransz heyetinin ziyfetinden sonra te-
beann tertb ettii bir balo verildi. B tn delegasyonlardan m him azlar var
d. Benim balo salonuna vrdum u sret-i m ahssada alklam ak zere byk
bir kalabalk ve muvaffakiyet hsl oldu. Aleyhim ize iddetli bir propaganda fa
kat tarafmzdan da muvaffakiyet ve kuvvetle iktihm gnlerindeyiz.
S M E T
ama bunun imdiye kadar yaplm ad, i .200.000 Ermeni ld, halen 600.000 den fazla Ermeni
gmenin evsiz barksz dank biim de yaad ileri srlyor ve Vakit geirilmeden bir Ermeni
mill yurdu (un foyer national) kurulm as isteniyordu. Lozan konferansna gnderilen ve gazete
lerde de yaynlanan bu ar baz Fransz ileri gelenlerine de imzalatlmt. B unlann banda
Fransa Akademisinden Antole France, M aurice Barres, general de Lacroix, A kadem iden Henri de
Regnier, Fransa Enstitsnden gazeteci-yazar Auguste Gauvain, C am ille Flam marion vb. gibi kii
ler vard. (Tam metin iin bkz. Journal de Geneve, 19.12.1922).
No. 154
Gazi Mustafa Kemal Paa dan Lozan da Heyeti Murahhasa Riyasetine.

(17 Aralk 1922)
ifrelerimizden birinin miftahnn ngilizlerce elde edildii veya hallolundu

u hakknda bir haber alnd D ersaadetde Rafet Paa H azretleri tarafndan
14/12/338 tarihli ifreli telgrafnam ede bildirilm ekle m rnileyh hazretleriyle
m uhabereye m ahsus olan ifre mifth tebdl edilmi ve yeni mifthn bir sureti
lefen takdim edilm itir Efendim .
T rkiye B yk M illet M eclisi Reisi
Bakum andan
(mza) G A Z M .K E M A L
No. 155

(17 Aralk 1922)
ngilizler stanbuldan am ele nm iyle klliyetli m ikdarda R u m ve Ermeni

gnderiyorlar. Bunlar zhiren am ele, hakikatde gnll efrddrlar. im diye ka-
dar bu surede sekiz bin kii sevkolunmutur. M ud an ya Konferans zhiren ihll
edilm eyerek anakkaledeki ngiliz kuvvetleri takviye edilm ektedir. Bu halin
protesto edilmesini Refet Paaya bildirdik. Y aln z bir ay zarfnda yz m teca
viz Ermeni N a ra ve anakkaleye karlmtr. K nun-i evvelin birinci gn bu
Erm enilerden drt kii anakkale kasabasnda frnc Y u s u fu n dkkn nnde
bulunan m uhaddert- islm iyeye tecvz etmiler ve slm evlerinin cam larn
talamlardr. A yn zam anda G azi Paa H azretlerine elfz- galze istim l ede
rek dkkndan T rk bayran alm aa tasadd etmilerse de zbtam z tarafn
dan derdest olunm ulardr. Bunlarn rfekasndan bir beinci ahs da ngiliz
askirinin ikamet eyledii bir haneye firar etmi ve ngiliz polisi tarafndan der
dest olunm utur. ngiliz m erkezi bu Erm enilerin ngiliz hizm etinde bulundukla-
nn ve kendilerine teslimi lzm geldiini beyn ile liva serkomiserine m rcaat
etmitir. Biz bunlarn tarafmzdan m uhkem e edilm eleri lzm gelecei cihetle
ngilizler tarafndan talep iin teebbst fasn Refet Paaya yazdk.
M nasip grld takdirde bu hususta cap edenleri kaz buyurursunuz.
H S E Y N R A U F
No. 156

(17 Aralk 1922)
C 15 K nun-i evvel 102 num araya*: Devletler m urahhaslarnn ruhsatna

melerinde m evcut olduunu ir buyurduunuz im zalara tekabl eden im za
her ne kadar M eclis Riyseti imzas ise de bizim Tekilt- Essiyem izin sekizin
ci m addesinde M eclis devir-i devleti intihab-gerdesi olan vekiller vastas ile
idare eder denildikten baka dokuzuncu m addesinde M eclis reisi heyet-i vekle
m ukarrertn tasdik eder sarhat vardr. Buna nazaran hkm et reisi ve harici
ye vekili im zalarn ihtiv eden ruhsatnam eleriniz M eclis Reisince m usaddak ol
duunu bildirm ek muvfk olur.
Bundan sonra zarret-i katiye grlrse M eclis reisi tarafndan bir telgraf-
nam e ile ruhsatnm eleriniz m usaddak olduunu bildirm ek dahi m m kndr.
No. 157
(17 Aralk 1922)
C 16/12/38, 96 num aral telgrafa*:
Birok vekayi ihdas ederek m em leketim izi terketmi olan Erm eni m uhacir
lerinin tekrar avdetlerine m uvfakat edem eyeceim izi arz eylerim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 143.
No. 158
jy0 724 17 Knun-i evvel 338
(17 Aralk 1922)
14/12/38,95 num aral telgrafa cevap *:
Afv- um m iln hussundaki beyant- devletlerinden rc m ansn

ifde etm em ek artyla afv- um m yi sulhun neticesinde essen iln arzusunda
bu lun du u m u zu ve ancak um r-i dhiliyem izden olan bu m eselenin m uhede
ye bir m adde olarak ilvesi lzm suz bulunduu tarzda idre-i kelm buyurul-
mas m uvfk grlm tr.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 143.
No. 159

(17 Aralk 1922)
C 14 K nun-i evvel 38 tarih ve 93 num aral tele:
1 Ecnebiler m ahkem elerim ize m racaatlarnda tebeam z gibi h ukuk v

hrriyeti hiz fakat tam m en kanunlarm za tbi olacaklardr.
2 K anunlarm zn ihtiyct- asriyyeye gre tadline esasen tarafdanz.
H erhangi bir devlet tebeasndan mtehassslarn lzm grld takdirde
m tletna m rcaat edebileceim iz tabidir. A n cak tekilt- adliyem ize veya
heyet-i hkim e arasnda hibir ecnebinin kabulne muvfakat edem eyiz.
H S E Y N R A U F
No. 160

(17 Aralk 1922)
C 15/12/38, 100 num aral telgrafa*:
Bu tarzda bir beynnam enin m atbut ile baynt tarznda nerine esas iti-
briyle tarafdar isek de u srada stanbulu klliyetli m ikdarda terketmekte
olan Rum larn m uhceretlerini tevkf m ahzrunu da nazar- dikkatnza arz ey
leriz.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 144.
No. 161

(17 Aralk 1922)
16/12/38,98 num aral telgrafa cevap *:
Projeniz anlald. Bu ve buna m m sil projeler zam an ile m ukayyed m l

kapitlasyonlardan baka bir ey olm ayacandan ve gsterilen nisbetler m en
faatimizi dah m cib olsa kabul edem eyeceim izi ve bil kaydu art istikll-i k
tisad talebinde srr buyurulm as.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 143.

No. 162
(17 Aralk 1922)
C . tarihi olm ayan 87 num aral tele*:
H ey et-i veklenin nokta-i nazar ber vech-i tdir.
1 Berlin Kongresi ile tasfiyesi lzm gelen dyn ile dyn-i dhiliyenin
dahi taksime idhli.
2 D yn-i um um iyenin b a d et-taksm dahi tediyesi m eselesi tamirt
ile pek ziyade alkadrdr.
1918 senesinde tatl-i m uhsam t edilmi olm asna ram en Fransa ve ngil
tere bavekillerinin muvfakat ile A n a d o lu ya bir istil ordusu kartlm ve
seneyi m tecviz bir zam andan beri im tidd eden bu harb m em leketim izi har-
bezra evirmi ve m enbi-i vridt kurutm utur. D yn-i um m iyeyi tediye-
den evvel m em leket yaam aa ve bunun iin m enbi-i vridtn ihyya m uh
tatr. D yn-i m ezkrenin tediye im knn istihsl etm ek zere tamirt mas-
nfnn temini lzm dr. T a mirt istihsl olunduktan sonra hissem ize isbet ede
cek dyn-i um um iyenin tediyesini m zkereye giriebiliriz. Bu cihet istihsl
olunam azsa haksz olarak bize tahm l edilm i olan istil harbinin btn tahrib-
tn tam r etm ek in bize dvel-i m ttefikanm zam an ve im kn vermesi lzm
dr. B unun in dyn-i um m iyenin tediyesini yirm i sene tecl ettirmek zar-
rdir. stil harbinde m esuliyetleri gayr- kabil-i inkr olan dvel-i mttefikanm
bu m sadeyi bize bahetm eleri m uktazy- adletdir.
3 M ddet-i m uayyene ile gm rk tarifesinin her ne olursa olsun tesbiti-

nin istikllimizi m uhill bulunduundan suret-i katiyyede reddedilm esi lzmdr.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 134.
No. 163
(17 Aralk 1922)
C . 84 num aral telgrafa*:
stirdd olunan m ahallerde harb sebebiyle dur- hasr olan yerlerin m

sakkaft, arazi, tem ett vergileriyle anm ve ar deyinleri 337 sene-i mliyesi
nihayetine kadar tam am en afvedilmi olm asna ve ibu mufyet-i kanuniye siy-
ynen tatbik edilm ekte bulunm asna binen bu bbd a baka bir m um ele-i m
liye icrasna lzm yoktur. H km et istirdd olunan m ahallerin sene-i hliye
teklif-i um um iyesinin tahakkukatn sene-i m liye ibtidsndan deil vaz- yed
tarihindeki bakiye-i m um elt ve tahakkukat takib tem ett kanununu dahi se
nenin nsf- ahirinden itibren tatbik edilm ektedir. bu verginin iktisb- katiy-
yetine dein m kellefe bahsolunan hakk- itirz ve istinfn m rruna dein
m atlb olan m ddet-i im hl essen ve kannen hsl olm akta bulunduu gibi
teklif-i sirenin suver-i tahsliyesinin tekst itibariyle tbi olduu ahkm - da
hi kezlik m ddet-i im hli tam m en hizdir.Bunlann fevkinde ecneb m kellefi
ne m sade-i fevkalde its karar ile deil ancak bir kanun-i m ahss ile
m m kn olabilecektir.
H S E Y N R A U F
No. 164
No. 730, 137 77 Knun-i evvel 337
(77 Aralk 1922)
Erkn- harbiye riysetinin Suriye ve Arabistan istihbrt um ru ile m egul

m em uru ahren D ersaadetde Filistinden L o zan a giden h eyet-i m urahhasa
azsndan A bd lkad ir M uzaffer Efendi ile tem asa gelm i ve m um ileyh ber
vech-i t husust kendisine bildirmitir.
A dare-i O sm aniyeden kan btn bild- islmiye ahalisinin M isk-i

M ill m cibince kendi m ukadderatn kendileri tayin etm ek hakknn T rkiye
Byk M illet M eclisince de esas olarak kabul olunduunun iln ve L ozan daki
T rk heyet-i m urahhasasnca da teyd ve mdfaas.
B Filistin Y ahudilerinden m rekkeb bir heyetin A n k araya gidecei ve

T rk iyeye tem in edecei istikrz m ukabilinde tarafmzdan Filistin Y ah u d i
hkm etinin tasdk ve L ozan da teyd olunaca hakknda ngilizce nerolunan
ayiann tekzbi.
C Trkiye-Suriye itilfnmesinin Trkiye-Fransa itilf- hafisi eklinde

ve T rk iyenin ir bild- islm iyeden tam m en kat- alka ile Fransaya terk
eyledii suretinde A rapa m atbutla propaganda edilen m evddm tekzbi.
D V ahd edd inin m em lik-i islm iyeye girebilm esini tem n in yaplan
T rkiye B yk M illet M eclisinin Trklerden m adasn m anen ve m addeten
terkettikleri eklindeki yt tekzb.
E Be K nun-i evvelde M srda btn slm m urahhaslarndan mrek-
keb bir kongre akdolunacaktr. Bu kongrede husust m evz-bahs olduka
bunlar tekzb edebilm ek in nokta-i nazarm zn tekzblerle teyd ve iresi.
slam larn m ukadderat ile m anen de alkadr olm adm z isbat etm ek is
teyen ve slam lar nezdindeki nfz- m anevmizi krmak gayesini istihdf eden
lere kar ber vech-i bl fy- m uktazs Erkn- harbiye riysetinden bildiril
mektedir. Bery- m alm t arz ederim.
H S E Y N R A U F
No. 165

(17 Aralk 1922)
1 T l kom isyonlarda alld. Ekalliyetlerin tl kom isyonunda m ahd

Ryan * m uhedtdaki m evddan fazla olarak birok eyler, Erm eni yurdu istedi.
Ermenileri m dfaa in pek m tecvizane lisan kulland. Ekalliyetler in iste
dikleri fazla m evdd bir proje halinde verdiler. M uh ed td a m nderic m evd
dan fazla hibir ey verm eyeceim izi kat ifde ediyoruz.
2 H ukuk mvirleri Boazlar arasndaki m m takann m asniyeti in is

tediim taahhdt- katiyyeyi halledem ediler. C evb bulam adlar. M eseleyi
m urahhaslara talk ettiler. Teklifim iz Boazlar arasnda T rkiye ister harbde is
* Andrew Ryan, bir Katolik rlandalIyd. 1899-1914 yllan arasnda stanbuldaki ng

Bykeliliinde tercm an (dragoman) olarak bulundu. M ondros M trekesi zerine, Kasm
1918de yine stanbulda batercman ve siyasal danman olarak grev ald. M treke dnem inde
stanbuldaki hemen hemen btn ngiliz kodam anlanna akl hocal etti. T rkiyede Rum lardan,
Ermenilerden ve hatt ibirliki M slm anlardan oluan bir casus tekiltn ynetti. stanbuldaki
ngiliz Yksek Komiserlii iinde kurduu Ermeni ve Rum ubesi araclyla yurtsever T rkler
iin kara listeler hazrlatt. Bunlann bir blm n tutuklanp M alta adasna srlmesine neden ol
du. T rk Kurtulu Sava iinde, T rkiyede en ok nefret edilen insan diye tannyordu. L o
zana da danman olarak gtrld ve zellikle hristiyan aznlklar ve Ermeniler konusunda T rk
delegasyonuna byk zorluklar kard.Lozan andlamasndan sonra artk T rkiyeye giremedi.
C iddeye ngiliz Elisi olarak atand. Emekli olunca The Last of the Dragomans (Dragom anlann So
nuncusu) balkl bir kitap yaynlad. (Londra: 1951). (Bkz. Bill N. imir, The Deporlees of Malta
and the Armenian Queslion, Ankara: 1984, p. 6 vd.) smet Paa, ngiliz Dileri M steanna R yan
ikyet ediyor, ama mstear dinlemekle yetiniyor. 1921 ylnda da Refet Paa, ngiliz binbas
Henry ile grmesinde Ryan ikyet etmiti.
ter bitaraf olsun harekt- harbiye vukubulam az. B una m uhlif hareket eden
devlet ile vzul-im z devletler arasnda mtereken ve m nferiden hal-i harb
hadis olur. M nferiden taahhdden im tin ediyorlar.
3 R um en H riciye N zn ile m lktm n hlsas udur: o k dosttur.

Kendileri in m esele-i haytiye K aradenizin R us gl ve dier devletlerin
Rus hegem onyasna m arz olm amasdr. Binenaleyh Boazlann akl
katyy l-lzm dur. Ekalliyetlede sz alm ad. Btn m esilde bize hak veriyor.
Bir de T rak ya hudtdunda ileri gitm eyelim diyor. Bulgaristan mkellefiyet-i m
me usl ile askerlik istiyor. R om anya rz olm uyor. Benim istifsrma cevben
maysta Srp, R um en ve Y u n an ittifaknn akdi asl olm adn syledi**. Bilakis
bizim Ruslarla onun aleyhine hazrlm z ytndan bahsetti.
4 ngiliz H riciye M sterna bir ide-i ziyret vesilesiyle uradm .

R yandan iddetle ikyet ve drt seneden beri stanbulda m alm olduu ve
hile ngiliz politikasn idre etmi olanlarn hkim olmas t in asl m m id-
bah olm adn ilde ettim. G erek ekalliyet ve gerek Erm eni yurdu m eselesin-
de hatt- hareketim izin kat olduunu tekrar eyledim . o k hazml ve ihtiytl
olan mster tela etmedi. M usul hakkndaki kat talebim i yine tekrarladm.
5 Bu akam ngiliz bankerleri geldiler. T rkiye istikrz veya i isterse

m uayyen arzusu var mdr? dediler. Be gn sonra cevb veririm dedim . H arab
yerlerde inat yapp yapm adklarn sordum. H att A nkarann byk bir ehir
olarak ihzn tasavvurunu syledim. M uayyen bir arzu zerine alacaklarn
sylediler. M uayyen bir teklifimiz var mdr? r m sterham dr***. Bu vesile
ile bankerler ngilizlerle her halde uyum ak in R uslann ngiliz heyeti ile
m zkerede bulunduunu gy gayet m ahrem ne kaydyle ihbr eylediler.
Ekalliyetler propagandasnn tesrtndan bahsettiler.
S M E T
** Rom anya Dileri Bakan M . D uca idi. Balkan Savann ac tecrbesinden sonra, T rk
yneticileri, Balkan devletleri arasnda bir gizli ittifak anlamas bulunduu yolundaki sylentilere
kar ok duyarlydlar. Bu konuda gazetelerde haberler de grlyordu. rnein 13 Aralk 1922
tarihli Journal de Geneve, gazetesi Eleftheron Vima gazetesine dayanarak, Yunanistan-Yugoslavya-
Rom anya gizli ittifaknn 16 M ays 1923 tarihinde sona erecek sresinin gizlice uzatldn duyur
mutu. M . Duca, bu haberleri yalanlyordu.
*** Lozan gnlerinde, Ankara nn bakent olaca yolunda d basnda haberler grlyor
du. ismet Paa da Ankaraya yabanc m teahhitler armay tasarlyor. H km et ise bu ii baz
tazminat veya tamirat alm aya balyor. (Bkz. No. 170).
No. 166

(18 Aralk 7922)
110 num araya zeyldir*.
im al Suriye-Adana m endiferlerinde m stahdem Fransz m em urlardan

hibirinin hrice gitmesi in bir taraftan em ir verilmemitir. Bu husus di
rektrn de taht- tasdkindedir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 137.
No. 167

(78 Aralk 7922)
C . 94. A d an adaki Fransz m essestnn m evcud olm akta devam edebilm e

leri ancak kavnm ize riyetle m ertdur. B u cihet A nkara tilfnmesi ile ta
karrr ettii halde A d an a vilayetinde oradaki Fransz m ektep m dirlerine mek-
tib-i hussiye ta lim tnm esi ahkm na nyet etmeleri, m ekteplerinin teftiimize
tbi bulundurulm as, T rke, T rk tarih ve corafyasnn T rk m uallim leri ta
rafndan okutturulm as lzm una dir yaplan tebligat m aatteessf nazar- dik
kate alnmamtr. Bu hususlar te min ve deruhde edilm edii halde m ektebin
seddedilecei ikinci bir tezkere ile bildirilm i fakat bu da neticesiz kalmtr. N i
hayet m ezkr m ekteblerin eddi zarreti hsl olm utur. A d an a da m evcd
Fransz m ektebleri kapitler vaziyeti m uhafazada inad ettikleri halde oradaki
A m erika m ektebleri kavnnim ize nyet ve itat kabul etm ek suretiyle devam
eylem ekte bu lun uyorlar*.
irketler hakkndaki m um eleden dah m alm t verilecektir.

No. 168
No. 107, 108, 109 18 Knun-i evvel 338
(18 Aralk 1922)
17 Knun-i evvel 38 raporud u r.T atl gn idi. Hsla-i m es udur:
1 Tarafm zdan otuz m ilyon lira igl masrf tediyesi ve taksim oluna
cak borlarn 1918 senesi borlan olmas ve birinci tertb evrk- nakdiyem izin
karl olduu halde m usdere ettikleri be m ilyon altn lirann idesi mesili
m utahassslar arasnda gayr- kbil-i hail kaldndan bunu m urahhaslarla sre-
t-i hussiyede tedkk ettik. gl masrf m eselesinde hkm etlerinin m sid ve
tevecchkr bulunacan m m id ettiklerini, fakat im diden bir ey syleyem e
yeceklerini, Harb- um m senesi borlarnn taksime idhl olunam ayacan ve
deeri de A lm anlara bore olup imdi dvel-i m ttefkaya devr olduunu ifde
eylediler. talyanlar skit kaldlar. A zabl ve uzun m nkatdan ve M ondros ve
M udanya vesikini mevz-i bahs ettik. M ttefiklerle aram zda hal-i harb var
m dr yok m udur suline yoktur cevbn alrlarsa M ondoros sebebile m treke
nin dim olduunu istintc ediyorlar.zm irde ayn sule Bakum andan hal-i
harb olm ad cevbn aldklarn sylediler. zm irdeki m uhvert ve m uhbe
rt da ve cm le vesiki de kendilerine zh ettim. Ankaraya gittiim zam an u
kadar igl masrf hazfolundu dediim zam an herkesin byle bir zem ne nasl
olup da tem s ettiimden m tehayyir olacan ve hi kim senin bir i yaplm
olmasn dnm eyeceini serdettik. H lsa bu m esele hallolunm adan m zke-
rat- m liyeye devm da (aide olm adn sylediim den vaz iyyetde buhrn ve
m kilt grnd. Anladm a gre igl masrfndan vazgeecekleri tabi olup
bu zem nde srr igallerinin hakl olduunu iddia etmi olm ak ve bununla
glib m um elesi ve tavr yapm ak ve sniyen um m pazarlkta bunu dier bir
ey m ukbilinde terketmi grnm ektedir. A yn sebebler beni de daha evvel
halletm ee sevkediyor.
2 A m erika m urahhas ak kap politikasn bana tekrar etti. B az imtiy-

zt- ktisdiye m ukabiline dier m ahallerde mesil m uallaka-i siysiyeyi hallet
m ee m uarzdr. Fikrim i sordu. Byle im tiyzt vermedik. M ersin lim an oktan
beri A nkarada m zkerededir. Belki bugnlerde halletm ilerdir veya edecekler
dir. Am erikallar m rcaat ederlerse alrlar, etm ezlerse bakalar alr. H lsa ni-
hyet M usul petrollerini im tiyza verip verm ediim izi anlam ak istiyor.Yalnz bu
gibi imtiyzt veremediimizi bildirmekle iktifa eyledim. Bugn Am erika m urah
has bu m eseleden baka mesil-i m alume-i insniyeye tem as etmedi.
3 ngiliz H riciye M ster geldi. Y arn Boazlar K om isyonu itimi

olacak. M evdd- askeriye ve bahriye olup olm ayacan ayn zam anda m nka
aya koym aklm rica ediyorlar. Bu gibi m evdd olm adn bana haber veri
yor. Y aln z tahtelbahirler hakknda kuyd ve G o eb en in idesi taleb olunacak
imi. M nkaa neticesinde tahtelbahirlerin yalnz YVashington Konferans ahk
m na tbi klnacan ve G o eb en in idesinde srr edilm eyeceini, nki Goe-
ben m ttefikler in sebeb-i felket ve binenaleyh alnm as bir m ecbriyet-i
m anevye olduunu syledi. G oebeni alm ak dem ek glib T rk iy e nin donan
masn tahrb ve m alub Y un an istann donanm asn ibk demektir. B unu m il
letimiz byle telakki edecek. Tahtelbahirler ise bizim in m esele-i haytiyedir.
Biz zten baka trl donanm a dnem eyiz. Hsl m uallak kald. Boazlar re
jim inde istediim derecede tem int- siysiye veremiyorlar.
4 R uslar mesili evvelen tl kom isyonda m tlaa edelim diye srr edi
yorlar. Projelerim izi kendilerine btn teferrtiyle veriyoruz. O n lar prensip ola
rak kapal sistemi tuttuklarndan tekliftm zda yarn essl fark tezhr edecek
tir. D ier tarafdan Franszlarla aralarn bulm ay bana srrla tekrra balam
lardr.
5 Franszlar haber gnderiyorlar ki mevdd- askeriye ve bahriye olm aya

cak ve bu d a m nhasran onlarn gayreti ile oldu. Ruslarn yannda m ukbil
teklift yapm am aklm z rica ediyorlar. gl-i asker m asrfndan vazgem eleri
in hkm etleri kendilerine son saatde telefonla m ezniyet vermi.
6 Bu akam svirede T rk Dostlar C em iyeti teesss etti. K olordu ku

m andan, M evki kum andan ve b a z resy- m em leket ve profesrler dhildir
ler. Bu m nsebetle zerinde isim lerim iz yazl olan iki altn m adalyay birisini
G azi M ustafa K em al Paa H azretlerine, birisini bana tevd ettiler. Nutuklar ok
kuvvetlidir. A yn C e m iyeti paytahtm zda ve b yk ehirlerim izde aacam z
ve Bakum andan nm na itilflarndan T rk milleti b yk m efharat ve minnet
ile m tehassis olacan ifde ettik. Bu bir resm-i kabul idi ki kt propaganda
nn fal olduu gnlerde byle bir teebbsn byk kymeti vardr*.
S M E T
* Lozan gnlerinde d basnda youn bir T rk dmanl propagandas gze arpyord

Ermeniler, Yunanllar, T rkiyede karlar bozulm u btn yabanc evreler, T rkiyeyi haksz ye
re ktlemek iin kollan svamlard. Byle bir ortamda T rkiye nin D ostlan svire D em ei
(La Societe Suisse des Am is de la T urquie) adl bir dem ein kurulm u olmas, smet Paann da
belirttii gibi, pek deerliydi. D em ein kuruluu svire basnnda yank yapt. svire gazetelerinde
kan ve smet Paann konumasn da ieren iki yaz, tarihi birer belge olarak aaya olduu gi
bi alnmtr.
Une manifestation de la Societe

suisse des amis de la T urquie
Lausanne, 17 decembre.
D im anche soir a eu lieu dans les salons du Lausanne-Palace une manifestation en lhonneur
d Ismet pacha et de M ustapha K em al pacha. Cette manifestation avait ete organisee par la Societe
suisse des amis de la Turquie, socete en formation.
Le president, colonel Fonjallaz, a constate q u il appartenait un pays de liberte et de patrio-
tisme, qui fait ses preuves dans le passe, de saluer les deux soldats qui tiennent les destinees de la
Turquie. II a constate aussi que la devise du canton de Vaud, Liberte et Patrie peut, plus que
jam ais, sappliquer dans cette fete de famille.
Le colonel Fonjallaz a dit ensuite que la fondation de cette societe remonte plusieurs mois
avant la conference de Lausanne. II a souhaite que des rapports de plus en plus etroits setablis-
sent dans lordre econom ique surtout entre la Suisse et la Turquie. Celle-ci peut com pter sur tout
le cordial devouement du peuple suisse. En terminant, le colonel Fonjallaz a salue une fois encore
en M ustapha Kem al et en ism et Pacha les representants du droit et de lindependance.
A u nom de la societe il leur a remis deux medailles d or, qui portent lavers respective-
ment les mots: A M ustapha K em al et A ism et pacha avec deux branches de lauriers entrela-
cees, et sur le revers: La Societe suisse des amis de la Turquie, Lausanne 1922.
D IS C O U R S D IS M E T P A C H A
Le general ism et pacha a repondu par le discours suivant:
J ai linsigne honneur de saluer la Societe suisse des amis de la Turquie au nom de Mustapha
Kem al Pacha et dexprimer la profonde et grande estime de la nation turque ainsi que celle de
la delegation qui represente en ce moment la nation turque la conference de Lausanne. Les
promoteurs de la fondation de cette societe sont des citoyens suisses convaincus de la necessite
detablir des relations d amitie sinceres et solides entre nos deux pays.
Je ne puis m imaginer un ideal plus eleve que celui de faire connatre lun lautre, par le
developpement de leurs relations intellectuelles, economiques et commerciales, nos deux pays, de
faon les faire marcher la main dans la main, dans la voie du bonheur et de la prosperite.
Ntre reunion de ce soir trouvera en T urq uie lecho le plus etendu et le plus cordial et cons-
tituera le plus encourageant presage pour les relations futures.
Avec mes camarades qui president aux destinees de mon pays, nous sommes decides fon-
der des filiales de votre societe tant dans la capitale que dans les villes principales de T urquie et
travailler de toutes nos forces et de toute ntre sincerite la reussite de cette entreprise.
Je remercie particulierement les patriotes suisses qui nous honorent de leur presence ce soir
pour les voeux qu ils ont si noblem ent formules en faveur d une paix que ma patrie a bien meri-
tee. Dans ces voeux, je trouve non seulement les souhaits de vrais amis et des sentiments eleves de
droiture et d amitie mais aussi les traditions imperissables d une vaillante nation qui, travers les
peripeties de lhistoire, a reussi faire apprecier par lunivers entier ses qualites d indomptable
patriotisme.
Je me ferai un devoir de faire parvenir M ustapha Kem al, generallissime des armees turques
la medaille commemorative que vous lui decernez en temoignage de votre profonde veneration
pour sa personne. L a nation turque sera fere de sapproprier les preuves d estime et de considera-
tion adressees son president, qui est lem blem e vivant de sa sainte cause. Q uant moi, je con-
serverai avec jo ie et orgueil, com m e un inappreciable souvenir de la noblesse et de lelevation
dm e du glorieux peuple suisse, la medaille dont vous voulez bien m honorer.
Je ne puis, en vous remerciant de votre obligeant accueil, me soustraire lobligation morale

de faire part nos amis suisses de la situation presente des travaux de paix dans lesquels nous
sommes engages.
Apres le resultat heureux et decisif de ntre soulevement national, malgre les sacrifces sans
nombre que nous avons consentis pour defendre ntre independance, et les devastations radicales
et systematiques dont ntre territoire ancestral a ete le thetre tragique, avant et surtout pendant
la dem iere invasion, destructions dont deux de vos eminents compatriotes de la Croix-Rouge tra-
caient dem ierem ent encore leffroyable tableau, nos conditions de paix sont identiquem ent les me-
mes que celles qui furent considerees com m e le minimum de nos revendications nationales aux
jours les plus sombres de ntre histoire. N ous ninvoquons aucunem ent les circonstances qui nous
sont redevenues favorables pour elever la moindre pretention excessive ou non justifiee.
C e que nous reclamons tout d abord est Pintegrite absolue des territoires dans lesquels les
T urcs sont en majorite ecrasante. Nous ne saurions, dans ce periple, consentir aucun sacrifice,
quel titre, sous quel nom ou sous quel pretexte que ce soit.
N ous assurerons aux minorites restees en T u rq u ie tous les avantages reconnus ce propos
dans les recents traites intervenus en Europe. L introduction de toute autre stipulation exception-
nelle constituerait une atteinte inadmissible nos droits de souverainete romprait lequilibre et
Iidentite de conditions des divers elements, reduirait lautorite du gouvernement turc par la creation
dorganismes semi-etatiques dans l Etat. A ucun gouvernement turc ne peut accepter de pareille
immixtion. L a condition actuelle de lEtat turc repose sur le controle direct et eflcace de la nation
sur le pouvoir executif. O n ne peut nous montrer au monde aucune forme de gouvernem ent qui
realise plus que la ntre le controle reel du peuple. Elle ecarte toute possibilite de tractations sec-
retes, aussi bien en politique interieure que dans les relations etrangeres. La suppression de la sou
verainete m onarchique est la preuve irrecusable de la ferme volonte des T urcs de se liberer des
entraves seculaires en vue d assurer une existence conforme aux exigences modem es.
Aussi la nation turque est-elle decidee determiner par des traites ses relations politiques,
judiciaires et econom iques en conformite des regles generales du droit intem ational et du principe
de reciprocite.
Personne ne peut, de bonne foi, taxer ces demandes d exageration et recuser ntre droit les
soutenir. Elle constituent, de laveu et de lexperience de tous les peuples de lunivers le mini
m um des conditions indispendables lexistence et au libre essor dune nation. Je suis heureux de
vous entendre dire q u elles rencontrent lecho le plus sym pathique parmi vos nobles et vaillants
compatriotes et je vous remercie une fois touchant interet que vous tem oignez pour les miens.
ism et pacha a conclu en levant son verre la sante du tres honorable president de la Confe-
deration helvetique, la prosperite etem elle de cet illustre canton de V aud dont la devise est Li-
berte et Patrie, au bonheur sans m elange de ses habitants. (Applaudissements).
M . le prof. M aurice M illioud a ensuite prononce un beau discours tres applaudi. Puis on a
encore entendu M . le prof. Eugene Pittard, de Geneve.
Journal de Geneve, 18.12.1922

U N E F G R E D E H E R O S
ism et P ach a
O n ne vit jam ais vainqueur plus modeste... C e heros d une epopee que lhistoire rapprochera
des plus glorieux faits darmes consignes dans la memoire des homm es, le generalissime ismet
pacha est la simplicite, lafabilite meme. T andis q u il se tient l, debout, souriant, si jeun e encore
- il depasse peine la quarantaine - on songe ce raid magnifique a travers PAnatolie, son en-
tree en vainqueur dans les villes q u il rendait sa patrie, au peu de jours q u il lui fallut pour je-
ter lennemi la mer. C hez lui, aucune pointe d orgueil ou de satisfaction personnelle. M ais ses
yeux bruns silluminent lorsquil parle de ses soldats, de son peuple qui a tant souffert apres dix
ans de guerre, et qui, dans un supreme sursaut, decida de se liberer ou de mourir. Et sa voix
semeut en prononant le nom de M ustapha Khem al, son ami, qui, loeuvre de liberation accom-
plie, naspire qu rentrer dans Pobscurite. T ou te lattitude d Ismet pacha temoigne d un oubli to-
tal de sa propre personne: il a ce detachement de ceux qui se sont voues une cause sacree. II
apparat plus grand encore dans la paix que dans la guerre.Sous ce calm e apparent travers ce
sourire d une seduction si rare, on sent la force dune resolution inebranlable, lautorite que don-
ne la conscience d un grand devoir accepte et difficile remplir.
ismet pacha noublie pas une seconde que le sort de son pays se jo u e en ce moment et qu il
porte, lui et sa delegation, une responsabilite ecrasante.
Nous sommes forts, , disait-il lautre jou r Geneve, mais ce nest pas parce que nous som-
mes vainqueurs... cest parce que nous defendons ntre droit.
Parole adm irable sur les levres d un victorieux, parole que nous navions pas accoutume
dentendre...
D im anche soir, au Lausanne-Palace, lors de la manifestation organisee en son honneur par

la Societe suisse des amis de la T urquie, ism et pacha a dit, avec cette moderation et cette convic-
tion intime qui impressionnaient profondement ses auditeurs:
Apres le resultat heureux et decisif de ntre soulevement national... nos conditions de

paix sont identiquem ent les memes que celles qui furent considerees com m e le minimum de nos
revendications nationales aux jours les plus sombres de ntre histoire.
C e m inim um de revendications, cest lintegrite du sol de la T u rq uie et la souverainete reconnue
du gouvem em ent turc, conditions indispensables lexistence et au libre essor d une nation.
Peut-etre si les vainqueurs avaient ete moins moderes, sils avaient parle plus haut, eleve des
pretentions plus ambitieuses, sils setaient fait arracher par lam beau concession apres concession,
peut-etre leurs adversaires se fussent-ils montres plus conciliants dans leurs marchandages. M ais
les T urcs de 1922, lencontre de la diplomatie europeenne, preferent jou er loyalement cartes sur
table...
Nous avons voulu prouver que nous desirons sincerement la paix", dit ismet pacha, nous
avons fait d avance les concessions... nous ne pouvons pas aller plus loin: nous voulons que ntre
pays puisse vivre.
La bataille est rude qui se livre aujourdhui sur le front de Lausanne.
L e general soupire. U n nuage atroce a passe devant ses yeux, l image de toute la detresse
humaine qui assombrissait sa victoire.
II faudrait que les delegues des grandes puissances voyagent en Anatolie, acheve-t-il avec
tristesse. ils verraient...Alors il ny aurait plus de discussion.
Ils verraient... Ils verraient ce que les envoyes du Com ite intem ational ont relate dans leur
sobre et poignant rapport: des villes entierement detruites, deux cents kilometres du front, sans
q u aucune pretendue necessite de guerre, cette distance, pt expliquer cette destruction systema-
tique; une population decimee, denuee de tout, qui erre au milieu des decom bres et gratte le sol
avec ses mains; des dizaines de milliers et des dizaines de milliers de femmes et d enfants sans ab-
ri, sans couverture, au debut de lhiver, et mourant de faim...
Nous navons jam ais eu nous occuper d une mission plus penible que ce pelerinage tra
vers ces ruines, ni connu de plus triste spectacle que laspect des habitants dont la physionomie
traduisait encore lepouvante et la stupeur. Involontairement, ntre pensee etait ramenee vers
Pompee et M essine; mais, tandis que laneantissement de ces villes avait ete d des causes natu-
relles, la destruction des bourgades d Anatolie se trouvant des distances considerables du front,
avait, au dire des temoins a ete m ethodiquem ent perpetree par des chretiens , en plein X X e si-
ecle. Necessites militaires, disait-on en Europe.M ais, en ce qui nous concem e et en toute consci-
ence, nous ne saurions admettre une sem blable explication.
Et citons encore cet appel que les oeuvres de secours et les coeurs de bonne volonte enten-
dront srement, car les victimes musulmanes ont droit ntre aide, au m eme titre que toutes les
victimes de la guerre:
... En resume, nous avons l absolue conviction que les oeuvres de secours ne peuyent rester
inactives en face d un desastre frappant une population d environ cent quatre-vingt mille mes, et
q u elles doivent mettre leurs organisations et leurs experiences la disposition du Croissant-Rouge
pour coordonner les eforts
Si les delegues pouvaient voir, dit sobrem ent ismet pacha, la discussion erait term inee...
C e victorieux, qui na meme pas une parole violente legard des incendiaires, pense, dans
sa bonne foi, q u il suffirait de voir...
M ais il y a tant de gens qui preferent ne pas voir!
Et nous discemons l une des tches de la societe qui se fonde, les A m is de la T u rq uie ai-
deront faire voir .Etablir des liens econom iques entre la Suisse et la T u rq uie est une initiative
heureuse et, sans doute, feconde. L a societe nouvelle se doit encore d eclairer lopinion. C e ne se
ra pas difTcile, d ailleurs. Les Suisses repondent toujours quand on fait appel leur passion pour
la liberte.
Les T urcs defendent leur pays, nous ecrivait un brave m ontagnard. Nous, les Suisses, qui
avons tant combattu pour le ntre, nous pouvons le com prendre .
Ntre pays et ntre droit, a dit ism et pacha. Nous sommes forts... mais ce nest pas parce que
nous sommes vainqueurs .
NOELLE ROGER
* Revue intemationale de la Croix-Rouge, novembre 1922.

(La Suisse, 20.12.1922)
No. 169
(18 Aralk 1922)
16Knun-i evvel ve 97 num aral tel * anlald. Cevab ber vech-i tdir.
1 M uharrem K aram m esinin m eriyyeti hakknda sendikalara beyntda

bulunabilm ek mesil-i m liyedeki nokta-i nazarmzn tam m en kabulne m ual
lak olmaldr. Bu takdirde dahi M uharrem Kararnam esindeki sarhata tevfikan
Dyn-i U m m iye idaresi masrafnn, cibyet edecei vridtn yzde onunu
tecvz etmemesi kaydnn bir d e fa daha tekrar ve temini icab eder.
2 D yn-i U m m iye in fazla tem int gsterm ee im kn m l ve hu

kuk yoktur.
3 Berlin Kongresinde Balkan m em leketlerine tefrik edilen D yn U m

miye zerindeki talebde devam nz muvfkdr.
4 Bize kalacak dynun Frank olarak tesviyesi evvelce de bildirildii ve

hile tamirt ve m uayyen bir zam an in dyn- um m iyenin m eccel olmas
ile mert olabilir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 143.
No. 170

(19 Aralk 1922)
C . 19 Knun- evvel 104 num araya m adde bee cevaptr*.
naat ve gerekse um r- nfa in bu gibi m teebbislere ok ihtiya var

dr. A ncak mtevakkfun ileyhi tamirt bedelinin temini olacaktr.
No. 171
Refet Paa Hazretlerine
(19 Aralk 1922)
B alya m adenlerini ileten Fransz irketine m adeni iletmesi in m tead-

did d e fa la r vukubulan d avete icbet etmediler. B ugn m ahallindeki m em uru-
m uzdan gelen telgrafta kasden kuyular tahrib ile m adeni tatil etm ek istiyorlar.
Bu gibi serm ayedara kar gsterilen azam teshlta m ukabil m adenleri ilet
medikleri yn- dikkattir. cap edenlere teblii m erc du r*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 235, 237.
No. 172
(19 Aralk 1922)
M eletyos* m stesna olm ak zere stanbul daki tekm l resy- ruhniye

Refet Paa Hazretlerini ziyrete gelmilerdir. Erm eni Patriki Zaven dahi gelerek
yeni idarenin her iki millet in bis-i ym n saadet olm as tem enniytnda
bulunm u ve teekkrle m ukabele edilmitir. Zavenin ahren stanbuldan flrr
zerine Erm eniler bilvasta m rcaat ederek Patrik K aym akam l m akam in
* stanbul Fener Rum Patrii M eletios IV, T rkiyeli deil G iritli bir R um du. Kendisi gibi
Girit asll olan Velizelosun dostuydu. stanbul Patrikliine getirilmeden nce Atina metropoliti
olarak grev yapmt. Refet Paann stanbula geliini ve stanbulun da T B M M Hkmeti
ynetimine girmesini kutlamamt. Tersine, Lozan konferans gnlerinde de T rk dmanln
aktan aa srdrp gidiyordu. Lozanda T rk delegasyonu T rkiye R um lanyla Yunanistan
Trklerinin dei-toku edilmesini ve Fener R um Patrikliinin de T rkiye dna gnderilmesini
savunurken, Patrik M eletios da bir Fransz gazetesine dem e vermi ve nfus deiimine kar k
mt. (Paul Erio, Les Chretiens de Constantinople. U ne conversation avec le patriarche M eletios
IV , Le Journal, g. 12.1922) Lozanda Venezelos yine ayni gazeteye verdii bir demecinde Patrik
M eletiosun, Trklerin gznde pek istenen bir kii olm adn (peu persona grata, aupres des
Turcs) kabul ediyor ve eer Patrikhane stanbulda braklrsa Patrik M eletiosun grevden ayrla
bileceini sylyordu. Patrikane ii ilke olarak bir zm e balanrsa Patrik M eletiosa ayrlmas
n ilk syleyecek olan benim diyordu. ( M . Venizelos souscrit Peloignement de M eletios IV , Le
Journal, 25.12.1922)
gsterdikleri be nam zetten hangisinin intihabnn muvafk olacan istzn et
milerdir. A dnan Beyle bilm vere verilen cevabda bu m eselenin Erm eni m il
letine aidiyeti cihetiyle nam zedler hakknda m tlaa derm iynna bir lzm
grlm edii sylenmitir. Bu hususda mtlaa-i devletlerinin sratle irn ri
ca ederim .**
H S E Y N R A U F
** Bkz. No. 187.
No. 173

(19 Aralk 1922)
Afgan em rinin Londra ve Paris ve R om a sefirlerini nezdlerinde bulun duk

lar hkm etlere nota vererek adalet dairesinde T rkiye ile tess-i sulhde A fga
nistann m enfaatdr olduunu ityn eylemelerini em reyledii ve Em r H azretle
rinin ayrca ngiltere kiralna bu hususda bir telgraf kede eyledii Rom a
mmessilliimizin irna atfen bery- m alum t m arzdur Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 174

(19 Aralk 1922)
A d an a vilayetinde icry- m um ele etmekte olan Suriye Fransa bankas ile

pam uk irketi hakknda ecneb irketlere m tedir 30 Terin-i sn 330 tarihli
kanun- m ahsus ahkm nn tatbk olunaca A d an a vilayetine ir olunm u ve
suhlet-i m ahssa olm ak zere on be gn m hlet verilmiti. Bu m ddet zar
fnda ahkm- kanuniye diresinde lzm -i tescilleri zm nnda alelusl mrca-
at- resmiyede bulunm am olduklarndan kanunun on ikinci m addesine tevfi
kan sedleri zarret kesbetmitir.
No. 175
Hey et- Vekle Riyasetine
No. 110, 111, 112, 113 19 Knun-i evvel 38
(19 Aralk 1922)
1 Boazlar K om isyonu itim etti. M ttefiklerin gayr- askerilik ve ser-

best-i m rur hakkm daki iki projeleri zerinde taleb ettiim iz tadiltm esslar
n ve byle tadlen iki projem iz bulun duunu bildirdik. M ttefikler sknetle
telakki ettiler. ierin Boazlarn kapal olmasn m dfaa ettikten sonra Rusla-
nn m ukabil projesini bildirdi. Sret-i um m iyede T rkiye tarafndan harbden
evvelki gibi kapal ve m dfaal ekildir. Bundan sonra im diye kadar m esele-
nin tedkk ve m talaa olunm adn, m utahassslar tarafndan sret-i hussiyede
allmasn kabul etm eyeceini, T rklerin kendilerine m ukabil proje verdikleri
ni,ileri ya teferruat ile tal kom isyonda veya projelerle K om isyonda kararlat
r m a s n taleb etti. C u rzon bana birok tem yl ve sityiden sonra Ruslarn
haksz olduunu ve T rklerin projeleri olm adn teferrut zerinde birka nok
tay da tedkk edeceklerini ve Rus projesine cevb vereceklerini ve mutahasssla-
nn messi izht-i fenniye itsna m at f olup kom isyon messi m ahiyetinde
olm adn, tl kom isyona ihtiy bulunm adn, T rkler lehine derm iyn etti
i m etlibin T rklere id olduunu bildirdi. Fransz uzun bir nutukda Boazla-
nn ak olmas lzm unu m dfaa ve Trklerin hatt- hareketini sendan sonra
Trklerin Boazlar ahlak- um m iyenin tem intna koym akla isbet ettiklerini
ve Belikann btarafl hakkm daki tem intn hakikatde ie yaram adn syle
di. B unun zerine mevz-i bahs olan projeleri kam ilen kabul ettiimizi, taleb
ettiim iz ta dilt gsterir projelerim iz bulun duunu, m utahassslarla evvelce ta
karrr ettii vehile izht- fenniye tetsi m hiyetinde grlm olup mukar-
rert ittihz olunm adn ve imdi tl kom isyonda veya K om isyonda devm et
m ek lzm unu m dfaa eyledim . M ttefikler km ilen ve mttefkan bana
hcum ettiler. C u rzo n im diye kadar projelerin nin verilm ediini, tl kom is
yona lzm olm adn syledi ve elim deki projeleri alm aktan im tin eyledi.
Fransz ess itibriyle kendilerine m utbk olup olm adm sordu. Tekrr z-
ht verdim. M lhazt ve m etlibim i dinlem e ve nazar- dikkate alm aktan ba
ka re olm adn syledim ve m tlatm z mevki-i m nkaaya koym ak im
knnn m evcud olup olm adn sordum . H lsa hasm ne etvr arasnda iti
m yarna kald. Projelerim izi aldlar. T ed kk edip farklar zerine yarn konua
caz.
2 ngilizler dn akam Ruslarn nnde tahddt- askeriye m es elesini
mevz-i bahs etm em ekliim i ve nki tahddt olm ayacan sylemilerdir.
Franszlar da teklilatm a m ukbil proje ismi verm em ekliim i rica etmilerdir.
Anlaldna gre bugn R uslarla bizi ayn ve ihtilfda brakm ak ve m eseleyi
intc etm ek in vaziyyet alm lard. R uslar da kendileri ile sk tem asda bu lu
narak ihzr ettiimiz eyleri mevz- bahs edip etm eyeceim izi ortaya koyarak
vaziyyetim izin tavzhini istilzm ve tl komisyon ve K om isyonda alm ak gibi
m eru taleblerinin iltizm edilip edilm eyeceini tedkk ettiler. K an k usl kar
snda m stekm ane hatt- hareket ittihz m ecbriyetinde idim. Zdd m cdelt
arasnda bal bana bir nokta-i nazar takibi zarrdir.
3 ctim dan sonra Bom pard yanm a gelerek u m m bir s-i tefehhm
olduunu zh etm ee alt. M a hz K aradenize hesabsz gem esini kabul et
tiim izden mttefiklerle aram zda essl ihtilf vardr. M utahassslann mesisin
de M ondros ile girdikleri ve yerletikleri yerlerde ekildikten sonra K arade
nizden km a kabul etm eyeceklerini bildirmilerdir. Biz projem izde Ruslarn
da tatminine alm olm ak in Boazlar arasnda em niyyetden m ada K ara
denizde bulunacak sefin m ikdnnn tahdidini teklf etmi idik. Buradan buh-
rn kacaktr.
4 Boazlar K om isyonunun vezifi hakknda projeleri udur: stanbulda
dvel-i m uazzam a m urahhaslarndan m rekkeb ve hidemt- um m iyenin ve
mesel fener, klauz, am andra ve tathrt gibi hdem tm hsn-i cereynna
em niyyet ve gayr- askerilik ve serbest-i m rr kaidelerinin m uhfaza olunup
olunm adna ve sefin-i harbiyenin tahddtna kesb-i em niyyet edecektir. Sef-
in-i harbiyenin tahdd m ikdn hakkndaki ahkm n tatbkna nezretden baka
bir vazifesi olm adn iddi edeceim . Bu m eseleye ziyde ehem m iyyet veriyo
rum.
5 Siys tem nta gelince projeleri C em iyyet-i Akvm uslnn ayndr.
Y a ni gayr- askerilik ve serbest-i m rr kavidi ihll edilirse azdan biri Ce-
miyyet-i Akvm M eclisine m rcaat edecek.Bu meclisin ekseriyet-i rsiyle veri
lecek karara gre tayn olunacak tedbri ittihz edecekler. ttifak- efkr olm az
sa heyet-i um m iyenin slsn ekseriyeti ile verdii karan m nferiden tatbika
m uhtr olacaklardr. Bir haftadan beri bu bbdaki mesi-i hussiye bir netice
vermemitir. Bugn Rusya, talya, Japonya, Fransa, ngiltere devletlerinin Bo-
azlann gayr- kbil-i tecvz olduuna riyet etmei ve riyet ettirmei ta-
ahhd etmelini ve tecvz aleyhine T rkiyenin talebi zerine btn vesiti itti
hz eylem ei teklf ediyoruz. Bu tarzda hakki bir taahhdden ictihb edecekleri
anlalm aktadr*.
S M E T
* Curzon, 18 Aralk gn yaplan Boazlar mzkeresinden d krklna uram

18.12.1922 tarihli 134 sayl telgrafyle Londraya unlar yazyor:
W e have had a disappointing aftemoon, the result it vvould appear of concerted action bet-
vveen Russians and Turks. After ten days of careful and friendly examination betvveen allied and
Turkish experts of every aspect of Straits question in vvhich vve ... had arrived at vvhat vvas belie-
ved to be an agreed decision... T urks replied by reviving a num ber of points vvhich have been rai-
sed a dozen times in private and public discussions... (Turks and Russians) demanded a re-ope-
ning of principal issues and they ended by producing two counter-schemes of their ovvn...
If meeting tomorrow is of similar character it vvill probably be necessary to see ism et Pacha,
and teli him plainly that Straits question is closed, and that he can either take the solution propo-
sed or leave it with result that ali accom panying concessions will be vvithdravvn . (F. 0 .424/255,
P-7' 8-7' 9, N0.799; D B F P -I/ 18, p. 396-397, No. 282).
No. 176
Lozan da smet Paa dan Ankara da Mustafa Kemal Paa ya
19 Karun- evvel 1338
(19 Aralk 1922)
A ziz kahram anm , reisim ve kardeim.
T ehassrm n derecesini ifade edem em . A n ad olu da aylarca grem edii

m iz zam anlar olm utu. A m a kendim i bu kadar u zak ve istediim zam an hem en
sizi bulam az grem em itim . stedii zam an sizinle konum ak ve bulum ak ihti
mali bile biz insanlarn en b yk kuvveti olduunu bir daha tecrbe ediyorum .
K onferansn hassa-i m esaisini (o Knunuevvele kadar) takdim ediyorum .
Bu m esaiye hazrlanm ak iin ok allyor. im di ben 15 K nunuevvel akam
raporunu bitirdim. Bu m ektubu yazyorum ki saat sabahn drd oluyor. En
uzun alm ak yorgunluunda senin bir htran anlatm ak yeni bir hayat kudre
tindeki tesiri yapyor. Benim gzel paam , bilm ezsin bu anda ne kadar tahassr
ve teessrm vardr.
B ana ordudan m alm at veriniz. B yk kum anda m akam atnda tebeddl
var m dr? Bir telgrafm aldm. Sureti um um iyede istirahat ve m em nuniyetini
ifade ediyordu. Bana b yk teselli oldu. N e kadar tehacm iinde bu lun du u
m u ve bundan ne kadar skldm m kem m elen tasavvur edersin. Fakat senin
herhangi bir im zann derece-i ifasn da bildiin halde bundan niin im sak edi
yorsun? M utm ain olm an iin syliyeyim ki iyi alyoruz.
Ben Sana hi bu kadar silik ve rabtasz yazm am tm . T ekrar edeyim ki ta
hassrm n iddetindendir. N eticeden m em nun olacak m sn; bahusus tekrar
grebilecek miyim?
H ayatm dan Suret-i um um iyede m em nunum . H eyetim izde ahenk ve inti
zam vardr. Ciddiyetle alyoruz. hakknda ne yazaym , raporum u okursun.
ahsen mevkiim suret-i um um iyede saygya m stenid addolunabilir. svire m u
hitinde dahi m evkiim iz vardr. Benim gzel efim, sevgili kum andanm . Seni ne
vakit greceim ? Gzlerinden perim . o k lubaliliim i affet, ok tahassrm .
K elim eler ok eksik ve iim hi tatm in edilmemitir.
No. 177
(20 Aralk 1922)
A ralo f beni ziyaret etti. 19/20 gecesi grtk. K onferansa aid m klem e
evvelkilere nisbetle m lym cereyn etti. Konferansn itim edecei taayyn
ettikten ve fakat m ahalli takarrr etm eden M oskovadan salhiyet-i fevkaldeyi
hiz bir komiserin konferans esnsmda m ttehid cephe ile hareketi tem n in
A n ad olu ya gelm ek arzu ettiini fakat tarafmzdan tam bir arzu izhr edilm edi
ini syleyerek m kerrer m racaatlarna ram en bu hususda grm ekten icti-
nb ettiimizi tekrar etti. Bu noktay da yanl derhtr ettiklerini, bilakis taraf
m zdan byle bir ziyaretin m em nuniyetle telakki edilecei Y u s u f K em al Bey va-
stasiyle sylendiini, bilhire M edivaninin A n k araya vrdunda tarafmzdan
sule m ukabil kendisinde salhiyet olm adn ifde ettiini hatrlattm. Bundan
sonra m uhtelif yollardan ve ekillerde harb gem ilerinin Boazlardan m rruna
m sade edip etm eyeceim izi anlam aya urat. M uh d m tarafn ve M arm a
ra nn m asniyeti hakknda ne gibi temint dndklerini kt zerinde
grp tedkk etmeden ve kfi olup olmadn bilm eden bu bbda bir cevap ver
m ek im kn olm adn tekrar zah ettim. Sz siyset-i um m iyeye intikal etti.
Boazlarn serbestiyetinin ark iktisdiytm a elm tesirtn zhna m ukabil
zt- linizin son telgrafnzda bildirdiiniz Rakofskiye m dfaa m nsebetim i
zin takviyesi tarzndaki ifadenizi A r a lo fa ben de tekrar ettim. Franszlarn tami-
rt m eselesi dolaysiyle A lm an lara kar hareketleri mevz- bahs oldu. Ben ke-
z zat- devletinizin Rakovskiye tavsiyeniz vehile Franszlarla anlam ak arzu
sunda bulun up bulunm adklarn sordum . M oskovann ok tarafdr olduunu
hatt Franklin Bouillonun A n k aray ikinci ziyaretinde kendisiyle grp an
lamak in hkm etinden talim t aldn ve fakat grm ee muvaffak ola
m adn syledi. Franszlarla anlam ay ok arzu ettikleri ve altklar
grlyor. ierin e bizim kuriye ile m ektup gnderiyor. L ozan da bu hususda
sarf- mesi etmesini teklif ve tavsiye edeceini kuvvetle zannediyorum . M o u g in i
bir kere daha bu hususta yoklam am m usrrne benden rica etti ve bu geceki
m klem em izden ok m em nun kaldn syleyerek ayrld.
H S E Y N R A U F
No. 178

(20 Aralk 1922)
Veklet m em urlarndan Behet Bey kuriye olarak bugn L ozan a hareket

ettirildi.
No. 179
(20 Aralk 1922)
A lm an m trekenm esinde sfen-i harbiyelerinin ecnebi lim anlarnda bta-

raf hale konm as kabul ettirildii halde M ondros m trekenm esinde m ttefik
lerin musrrne taleblerine ram en bata Y avuz olduu halde dier sfen-i har-
biyem izin bizim lim anlarda sulha kadar gayr- fal bir halde bulunm as kabul
ettirilmi idi. Y avu z m stakbel bahriyem izin her snf zbitnnn m utlak olarak
m uhta olduu yegne m ekteb ve talim gemisi olacaktr.Byle bir gem iyi alt
m ilyon ngiliz Liras m ukabilinde l ekall sene zarfnda elde edebiliriz. Y a
vuzun donanm am zdan ayrlm am asn temin buyurm anz bahriyem iz nm na
ve sret-i m ahssada rica ederim paam . Y av u z un ve M id illinin bidyet-i
harbde Boazlardan m rruna m sade etm em iz ve tarafm zdan tesellmleri
o zam an hariciye nzn bulunan Edvvard G reyce ngiltere hkm eti nam na da
m cib-i m em nuniyet ve teekkr grlm ve sefirimiz bulunan Tevfik Paaya
resmen bizi Bahr-i Sefdde bir beladan kurtardnz fkrasn ilve suretiyle
tebli ve teyd olunm u bu lun du u nu tekrar arz ederim .
H S E Y N R A U F
No. 180
(20 Aralk 1922)
20 K nun-i evvel 38 sabah M ou gin ile m lkatm :
Fransz h eyet-i m urahhasasnn konferanstaki vaziyetlerin den m nsib ifa

de ile ikyet etmitim. M ougin , hkm etinden ald talim ta istinden bu
hususa aid beynt-i tiyede bulundu. Fransz heyet-i m urahhasasna yeni tali-
mt it edilmi. T rk m etlibine lehdr ve ngilizlerle heyetim iz arasnda ha
kem vaziyetinde bulunm alar kendilerine tebli edilm i. Eer m zkert hadd
devreye girerse Franklin Bouillon L ozan a gnderilecekm i. Ben Franklin Bouil-
lon m urahhas olarak veya resm bir vazife ile mi gnderileceini sordum . M o u
gin cevab vermedi. T ah kk ederek bildirecek. T ahm in im M d an ya K onferansn
daki rol tekrar etm ek fikrindedirler. A ra lo fu n arzusu vehile girizgh bularak
Ruslarla m nsebetlerini ve nokta-i ihtilflarn istifsr ettim. M ou gin Ruslarn
kendileri ile anlam aya ok altklarn fakat d yn m eselesinden dolay itilf
imkn bulunam adn syledi.Ben srf ahs m tlaa olarak ark sulhnn
esasl ve devaml olmas in tarz- tesviye bulunm asn fideli grdm
syledim. M ou gin ahs olarak bu nikat tedkk ile bana bildirecek. Alm anlarn
tamirt meselesi yznden aleyhlerine bir hareketleri m utasavver olup olm ad
sulime kar Londra bavekiller ictim nda R u h r sahasnn bir ksmm Fransz-
lar tarafndan igaline talyanlarn muvfk, ngilizlerin m uhlif kaldn,
Knun-i snnin ikisinde tekrar toplanarak kat karar vereceklerini syledi.
H S E Y N R A U F
No. 181
No. 114, 115, 116 20 Knun-i evvel 338
(20 Aralk 1922)
19 Knun-i evvel 38 raporudur.
1 Boazlar K om isyonu itim ve mttefikler ierin in kapal program n

reddetti. Bizim tekliftmza redd cevb verdiler. Gayr- askerilik lyihasnda
M arm arann A nadolu shilinde D a n ca dan K arabigaya kadar hi bir gn
tahddt yoktur. R um eli sahilinde batarya ve torpil bataryas konam ayacaktr.
M arm ara Denizi sulannda tahtel-bahr icry- fil eden m evdd bulunm ayacak
tr. M arm arada tahtelbahirlerim iz serbest ve donanm am zn gayr- asker mn-
takada demirlemesi cizdir.
G elibolu da be bin kii kabul etmediler. Y u n an donanm asnn da gayr-

asker Y u n an adalarnda dem irlem esini ve bu adalar efrdnn adalarda talm
etmesini idhl ettiler. Boazlann serbestsi nm altndaki lyihada hem en hi
tadilt yapm adlar. Bu srede sefain-i harbiye hl-i sulhda her devlet en kuv
vetli K aradeniz donanm asna m udil bir donanm ay geirm ek hakkn hizdir.
Boazlar arasnda bulunacak harbiye sefini in bir tahdd yaplm am tr.
Hl-i harbde m uhrib devletler btn kuvvetlerini istim lde serbestdir.
No. 115
Boazlar K om isyonu hakknda verilen lyiha udur: T rkiye riysetinde

Karadeniz murahhaslar ile m ttefikler ve Y u n an ve tiyen Am erika m urahhas-
lanndan m rekkebdir. C e m iyyet-i Akvm himyesindedir. Vazifesi seyr siy-
hat in ittihz- tedbr veya bilhassa fener ve am andra ve cerr um runun ve
gayr- askerilik ve serbest-i m rur lyihalarnn hsn-i cereynna emn olacak
tr. Y u n an m urahhasna i tirz ettim. K om isyonun vazfesi sefin-i harbiyenin
bizim teklf ettiimiz tahddta tbi olmasn tanzm etm ek idi. Siys temnt
C em iyyet-i Akvm n onuncu m addesi m ahiyetindedir. Baka bir ey kbil ol
m adn sylediler*.
2 Y arnki kat celse in Boazlarn serbestsi lyihasnda bildirdikleri

ahkm kabul edeceim . G elibolu garnizonunun tahdd m ikdnn kendilerine
brakacam . D ier b a z teferruttan m ad asl Boazlar K om isyonun un vezi-
fini m esele-i essiye yapacam . Serbest-i m rr lyihasndaki ahkm n hsn-i
cereynm a ittldan m ad vezife gayr- askerliin m rkabesine id mevdd
katiyyen reddedeceim . dareye, m rakabe ve m dhale m hiyetini alacak olan
budur.
No. 116
E er niyetleri bu ise srr edeceklerinden Konferansn inkta ihtim li var

dr. K onferansn inkt buhranlarna kar stanbulda ve orduda dim a hzr
bulunm ak lzmdr.
3 ierin im z etm eyecek, reddedecektir. T ertibin R u sya aleyhinde oldu

unu syledi. B u fikirde deil fakat m ecburiyetle sefain-i harbiyeye muvfakat
edeceim izi syledim . ierin beynel-milel kom isyonun reddolunm as ve selain
m rurunun bizim m urkabe ve m esliyetim izde olm asn teklf ediyor... A m eri
ka dahi C em iyyet-i Akvm ile m nsebetinden olacaktr beynel-milel kom isyo
nu arzu etm iyor. M nhasran T rk iy eye kalsn dem ek istiyor. Boazlar K om is
yon unun kabul bir m ecburiyet olduundan sarf- nazar, Boazlar rejimini red
deden R u syaya kar harb gem ilerinin m esliyetini deruhde etm ek bizim in
yn- arzu deildir. Am erika m urahhas kapitlasyonlarda ecnebi hakim lere
m ahal verm em ek in kendiliim izden bir ey yapm aklm z tavsiye ediyor**.
S M E T
* Curzon, 19 Aralk gn yaplan Boazlar grmesinden honut kalm. Londraya un

r rapor ediyor:
T oday was a better day.
After careful examination by our experts of various counter-projects for the Straits submitted
by Turks and Russians, I delivered this m om ing full and final allied reply... I frst rejected Russi-
an scheme in toto... I then took T urkish counter-schemes ... and refused them for defnite reasons,
accepting hovvever one or tvvo of a harmless nature... ismet Pasha as usual asked to reserve reply
but protested strongly against proposed Straits commission and denounced political guarantees as
inadequate...
I took advantage... to say that allies had meant to end debate on the subject today but
would grant one more sitting to hear T urkish reply tomorrovv... T urkey vvill realize that she must
either accept Straits convention as it stands or lose it altogether. T o d a y s proceedings vvere in rea-
lity presentation of ultim atum ... (F. 0 . 424/255, p.723, N0.805; D B F P -I/ 18, p.398, N0.283)
** 19 Aralk gn Boazlar sorununun grlmesi yabanc basna geni lde yansmtr.
Kim i gazeteler T rk kar projesini tam olarak stunlanna almlardr. 20 Aralk 1922 tarihli gaze
telerden birkann balklar, bir fikir vermek zere, aaya alnd:
Journal de Geneve: - Lozan Konferans. Boazlar inde lerleme olm uyor. - Lord Curzon, iler
leme olmadn, fakat herkesin de bu Boazlar iini artk bitirmek istediini belirtiyor...
Journal: - Mttefikler Boazlar ini Bitirmee Kararh-Kom isyon bugn son toplantsn ya
pacak .
Petit Parisien: - Lozanda Boazlar Sorunu. Rus Kar-Projesi Reddedildi. - T rk Kar-Proje-
si bugn incelenecek- M ttefikler bugn leden sonra sorunu temizlemeyi um uyorlar .
Echo de Paris: - Boazlar Sorunu- M ttefikler T rk ve Rus projelerine karlk verdiler .
Le Temps: -Tlontre-projet turc -Liberte des Detroits (Trk kar-projesinin tam metni). Rus
delegasyonunun projesi (Tam metin).
No. 182
icra Vekilleri Hey et Riyasetine
(20 Aralk 1922)
ngiliz, Fransz, talyan bam urahhaslar tarafndan m m z mterek bir

takrr ile stanbulda icry- faaliyet eden anonim irketlerin 1 K nun-i sni tari
hinden evvel ktisat Vekletine tescil edilm ee dvet edilm i olduklarn ve ibu
m ddetin hitam nda tescil edilm em i olan irketlerin tannm ayacan istihbar
ettiklerini bildirerek byle bir kanunun harbten evvel O sm anl hkm eti ile
dvel-i ecnebiye sferas m iyannda zemn-i m klem e tekil etmi fakat bir ne
ticeye iktiran ettirilmemi olduunu beyan etm ekte ve Konferansn tedkinine ar-
zedilmi olan bu m eselenin Konferansa karara rabtna intizar edilm eksizin
T rk hkm eti tarafndan ayrca flen tesfye edilm i olmasn kabul edem eye
ceklerini ilve etmektedirler. Takrirde ibu kanunun tatbikinden sarf- nazar
olunmas iin m ahalline talim at itsna delletim rica edilm ektedir*. Bu bbda
m alm t itas m sterham dr. **
S M E T
* Lord Curzon, stanbuldaki ngiliz irketlerinin kapatlmasn nlem ek iin silh kullan
maya kadar ileri gitmek niyetindeydi. I was prepared if necessary to authorise protection of Bri-
tish companies by use of force in Constantinople if Turks close ofiices of those companies diyor
du. (F. 0 . 424/255, N0.778; D B F P -I/ 18, p.389, No. 276). Am a teki devletler buna yanam aynca is
met Paaya ngilizcesi aaya aktarlan ortak notay verdiler:
Principal delegates of Great Britain, France, and Italy leam that Turkish authorities in
Constantinople have invited foreign companies there to register themselves at Com missariat of N a
tional Economy before January l st failing which they vvill no longer be recognised.
Delegates point out that lavv invoked formed subject of conversations before the war bet-
vveen Turkish government and embassies, but that these conversations vvere inconclusive. Status of
foreign companies in Turkey is novv under consideration at conference and delegates cannot admit
question under deliberation here should be settled in fact and unilaterally by Turkish government
before conference has taken decision.
Delegates therefore request ismet Pasha to cause instructions to be issued to suspend appli-
cation of lavv . (D B F P -I/ 18', p. 389, n.2.)
** Bkz. No. 196.
No. 183
Hriciye Veklet-i Cellesine

(20 Aralk 1922)
Paris M m essillii kinci K tibi C em al H sn i* Beyin cem an bin svire

Frank maa ve tahsst ile Bern Sefretine nakl-i m em riyetle Sefret kinci
ktibi N um an R fat** Beyin m um ileyh Cem al H sni Beyden m nhal kalan
vazfe-i kitbete nakl ve taynini rica ederim ***.
H riciye Vekli
ve
H eyet-i M urahhasa Reisi
S M E T
* C em al Hsn T A R A Y : C um huriyet dnem i Bykelilerindendir. Bernde (1930-1936

Brkselde (1938-1939), Rom ada (1945-1946), A tinada (1952-1954) Elilik ve Bykelilik grevle
rinde bulunm utur.
** Num an Rfat M E N E M E N C O L U : kinci D nya Sava yllarnda Dileri Bakanl
Genel Sekreteri ve daha sonra Dileri Bakan olarak T rk diplomasisini baaryla yneten Trk
diplomat. 1923-1926 yllarnda Bern, Bkre, Budapetede ktiplik ve igderlik grevlerinde bu
lunduktan sonra 1927de Beyrut Bakonsolosluuna, 1928de Dilerinde G enel M drle,
1929da Dileri M stearlna atand. 1933-1937 ve sonra tekrar 1938-1942 yllarnda Dileri
Bakanl Genel Sekreterlii ve 1942-1944 yllarnda Dileri Bakanl grevlerinde bulundu. 1944-
1956 yllarnda Paris Bykelisiydi. 1956da em ekliye ayrld, stanbul m ebusu seildi ve vefat etti.
Ankarada asri mezarlkta gm ldr.
*** Bkz. No. 195.
No. 184
(21 Aralk 1922)
124 num aral telgrafa zeyld ir*.
T rk iye B yk M illet M eclisi H km etinin evn- teesssnde ml-i milli-

yeye flen m uhlefet m akdad ile Hilfet ordusu tekiline tevessl eden kesn
sulh-i um um nin akdinde afv- um m den istifade ettirileceklerine dir tem int
alarak bu ie girimilerdi. Afv m eselesi m uhedeye dhil olunursa hem bu gi
bi ehs hiynetlerinden dolay hesap vermee m ecbur olm akszn ileride de
tahrikta devam frsatn bulacaklar ve ngilizlerin bldaki tem int aslsz k
mam olacaktr. Bu tehlikeyi nazar- dikkatnza vaz ile beraber afv m eselesi
mevz- bahs olarak m uslahanm eye bunun hakknda bir m adde derci kesb-i
zaruret ederse bu bbdaki taahhdn m tekabil olmas lzm geleceini arz ede
rim. Zir ngiltere tebeasm dan binlerce zevat hilfetin istikll ve erefini m uh
faza yolunda kalen ve kalem en m chedede bulunm u olduklarndan dolay n-
gilizler tarafndan m ahkm edilmilerdir. M evlana evket A li biraderler ve rfe-
kas, G andhi ve daha bu gibi M slim ve H indu nce zevt- m uhterem enin in-
dez-zarr m uhedeye dercolunacak m etinde afvn m tekabil olaca kaydnn
ilvesi sretiyle afv- um m den istifade ettirilmesi hussunun tem ni lzm ol
duunu m tlaa ediyorum .
H S E Y N R A U F
No. 185
(21 Aralk 1922)
15 Knun-i evvelde Ezineden anakkaleye m ahbus getiren jandarm am z

ngilizlerin tel rgsne geldiinde bir gn evvel zbiti beklem eyerek getii ba-
hnesiyle ngilizler tarafndan silh taleb edilmitir. M erkum bunun asl olm a
dn ve silhn verm eyeceini sylemi ise de bir m angay m tecviz ngiliz
efrd adra ekerek silhn alm lar ve kolu krlacak kadar dvm ler ve yan
na nbeti koyup tehr ve tahkr etm ilerdir.General M arden jandarm alarm
zn kendilerinin vezifine karmakta olduklarn iddia ile hibir jan darm a nefe
rimizi tel rgsnden geirm eyeceini ve vaka hakknda tahkikat yaptrdndan
neferimizin salverilm eyeceim sylemitir. M sebbiblerin tecziyesi ve jan d arm a
nn tahliyesi in teebbst fs 19 Knun-i evvelde Refet Paaya yazld.
H S E Y N R A U F
No. 186
No. 119, 120, 121 21 Knun-i evvel 38
(21 Aralk 1922)
1 Boazlar K om isyonu itim etti. M ttefiklere cevb verdik. Boazla

meselesinin bandan im diye kadar tahkim atdan vazgem ek bunu yalnz shile
deil bir m ikdr dhile dah teml eylemek, harb gem ilerinin tahddt ile ge
mesini kabul eylem ek sretiyle yaptm z fedkrlklar tadd ve cihn efkr-
um m iyesi nnde m evkiim izin resnet ve kuvvetini iddia eyledik. te bu d e fa
dahi geit hakknda m ttefik projesini kabul eyliyoruz dedim . Fakat Y u n an do
nanm asnn Boaz karsna gelebilm esi ve Y u n an adalarnda asker bulunm as
gibi ba z teferrat kabul edem eyeceiz. K ezlik G elibolu ibih cezresi zerinde
be bin kiilik bir kuvvet taleb etmi isem de bu m ikdn Dvel-i tilfiyenin
takdirine havle ettiimi, pek m him olm ak zere beynelm ilel Boazlar K om is
yon unun sefain-i harbiyenin m r r kavidinin hsn-i cereyanna kesb-i ttil et
mekten baka bir vazfesi olm ayacan ve gayr- askerilik keyfiyetini T rk iy e nin
taahhd etm esiyle iktifa olunarak bu hussda hibir nezret ve kontrol asl
kabul edem eyeceim izi ifde ettim. Gayr- askerilik kontrol kknda srar eder
lerse bizim fedkrlk olarak kabul ettiim iz tertibtn aleyhim ize sebeb-i m d
hale olm asna taham m l edem eyeceim izden m eselenin hitm a ereceini iki
gnden beri ibl etm ekte olduum gibi bugn dah tasrh ve ifde eyledim .
Curzon nutkum u m u tedil ve m akl ve itilkrne b u ldu un u ve balca mes-
ilde itilf hsl olduunu ifade ve dier nikt hakknda da itilaf m m idini izhr
ederek serd-i m lhazt eyledi. G elibolu da garnizona yine itirz etti. Y u n an
m esilinden bahsetm edi. Sefaretler yannda istasyoner bulundurulm asna da iti
rz ettiim den buna m sdekrne ve latfekrne tem as etti. Y u n an m esailin
den bahsetm edi. Sefaretler yannda istasyoner bulundurulm asna da itirz etti
im den buna m sdekrne ve latfekrne temas etti. Boazlar K om isyonunun
vezifinde siys tem int bahsnda bizi tatmn edecek bir sret-i hail bulm ak
m m idini gsterdi. M ttefikler tertibtn smet Paann bir fikr-i sbit olarak
hukuk- hkim iyete m dhale eyledi. Fransz ve talyan, ess m esilde itilf h
sl olduunu sylediler. Srb ve R om an ya itirk eylediler. Y u n a n a sz verm edi
ler.*
No. 120
R uslar sz alm ad. Hsl taleb ettiim m evdd halletm ee m sd bir ze-
mn gsterdiler. Bu esnda tekrar tahriren bir m talaa vererek K om isyonun ve-
zifini tasrh ve bhuss kabul ettiim m evdd gayr- kbil-i inksm bir kl
* 20 Aralk 1922 gn Lord Curzon Londraya unlar rapor ediyor:

"flere were rumours this m om ing of im pending crisis, of Turkish intrensigence, and inevi-
table rupture. W hen vve met, hovvever, ism et Pasha m ade speech of a conciliatory character in
vvhich,... he definitely accepted allied proposals with regard to freedom of the Straits, but reitera-
ted Turkish vievvs on points of special importance to them...
Finally cam e their crovvning objection to proposal to entrust Straits commission vvith duty
of inspecting demilitarized zones...
Russian delegation, though present, preserved a signifcant silence and undoubtedly this af-
ternoons sitting marked a definite break avvay by T urks from Russian thraldom vvhich may have
larger consequences. (F. 0 . 424/255, p.723, N0.806; D B F P -I/ 18, p.399, N0.284)
tekil eylediini teyd eyledim . Boazlar buhrn im dilik hitam bulm u addo
lunur**. M eselenin tiyen dr olaca mkilt Boazlar Kom isyonunun tay-
ni vezifnde olacaktr. T rk riysetinde ve C e m iyyet-i A kvam him yesinde olan
bu K om isyonun yalnz sefin-i harbiyenin m rru ile itigl ederek, ne sefin-i
ticariye b huss ne gayr- askerilik um ru ile m egul olm am asna ehem m iyye-
t-i essiye atfettiim den bu noktadan buhrn her zam an kabilir.
A n ad olu da ve R u m elide berri ve bahr bign tahddt- askeriye olm a

mas ve bizzat stanbulda bir kolordu ikmesi ve M arm arann A nadolu sevhi-
li bil kayd u art tahkm edilebilm esi ve M arm arada donanm am zn, tahtelba
hirlerimizin m stakil ve faal olmas sebebiyle esbb- kfiye-i m dfaa ve binen
aleyh em niyyet tesis edilmitir. H arb gem ilerinin K arad enize gemesi esasen
alkadr eden bir tertb olup buna da m ahal verm em ek zere inkt nna ka
dar sebt ve m ukavem et etmi isek de bu yzden inkt yapm ak in gerek ah
d m ecbriyetim iz ve gerek m enfi-i m stacelem iz yok idi. H azerde ve seferde
M arm aradaki T rk donanm asndan daha az bir m ikdrn (? m rurunda) srr
etmek R us donanm asna kar mttefikin donanm asnn K aradenize para par
a kmasn ve binaen aleyh Ruslara tefevvuk- bahrsinin tem inini taleb etmek
olduundan mttefiklere kar bu ciheti de sonuna kadar iddia edem edik. Gay-
r- askerilik ve Boazlarn serbestisi projeleri M lazm C em al Efendi ile 16
Knun- evvelde irsl edildiinden Erkn- H arbiye-i um m iyeye vrdunun
ir m sterhamdr. Bu halde husule gelen yeni farklar telgrafla tasrih edece
im.
** Boazlar yznden Lozanda ipler koptu kopacak dendii bir anda birden ilke anlamas
na varlmas, d basnda geni ve olum lu yank yapt. Gazetelerden birka alnt aadadr:
smet Paa, Boazlarla ilgili M ttefik projesini genel izgileriyle kabul edebileceini, proje
nin baz hkm lerinde ise deiiklik arzuladn aklad... Lord Curzon, T rkiyenin M ttefikle
rin projesini genel izgilerle kabul etmesinden byk memnuniyet duyduunu belirtti... Trklerin
birden bire dn yapm alar herkesi artt. A m a ierinin susmas daha da artc oldu. (Jo
urnal de Geneve, 21.12.1922)
Trkler Lozanda kendilerine sunulm u olan nerileri reddetselerdi ne olurdu? Bar imza-
lanmazd, yani M udanya mtrekesi geersiz olur, Trkler Yunanllarn karsnda yalnz kalrlar
d. A m a M ondros mtrekesi ayakta kalr ve stanbulun stats 1918den beri olduu gibi srer
giderdi... Byle bir durum dan kimse honut kalmazd, am a bu durum T rkiye iin daha da tatsz
olurdu. (Tribne de Geneve, 21.12.1922)
T rk delegasyonu, son dakikada akllca davranmay bildi. T rkiyenin A vrupaya dn ve
M illetler Cem iyetinde yerini al arifesinde iyi niyetli ve ll davranmak gerektiini kavrad. s
met Paa, zerindeki btn uursuz etkileri savuturup sorumluluu zerine ald... Boazlar konu
sunda Trklerle M ttefikler arasnda varlan anlama, Ruslar iin imdiye kadar hi karlamadk
lar bir baarszlktr... T rk delegasyonu bamsz davranmaya balaynca Ruslar dvay kaybetti
ler. Boazlar szlemesi artk yaplm saylabilir. (Journal des Debats, 22.12.1922).
smet Paa Mttefiklerin uzatt eli kabul etmekle ierinin btn um utlann suya
drd. (Journal de Geneve, 22.12.1922).
2 Y irm i drt saatten beri btn m urahhaslarla devr-i dim m lkt et
tik. B ugn ngiliz M sterna M u su lda katiyyen srr ettiimi ve efkr- um -
m iyeye kar btn davy kazanm ak in bugn m him fedkrlk yaptm ,
fakat Boazlar K om isyonunun tahdd-i vazifinde m usrr olduum u syledim.
Garroni m ahrem m lktnda Boazlar m eselesinde itilf ancak kendi gayreti
ile hsl olduu ve btn m esisine kar hibir ey yapm adm da srr ederek
cebinden yeni bir im tiyz program kard. Bir defa tedkk edip de ne verecek
sem vereyim dedi. Bundan sonra kapitlasyon m eselesine nakl-i kelm ederek
kanunlarm z eriata m stenid olduundan tebdl edilinceye kadar ecnibin m u
hakem esi in ecnebilerin m ahkim e idhlini ve be sene kadar bir m ddet
lzum unu m eyledi. Bu m eseleyi evvel sret-i hussiyede aram zda ihzr
in srr etti. D iyor ki ne bizden ne onlardan olm ayan kiilik bir btaraf
mutahasss hey et bu kanunlar tedkk ederek filhakka ecnibe uyup uym ayaca
n btarafne ifde eylesin diye bir teklf yapt. Bu tedbre ihtiy olm adn,
m adde ve sebeb zerine m utahassslanm n shletle isbt edeceklerini ifde ve
m utahasslanm zn evvel em irde kendisi ile grm esini takrir eyledik. Garroni
Boazlar kom isyonunun gayr- askerlii kontrol vazifesi olm ayacan,bu vazife
nin sefirlere verilmesini dndklerini m eder etm ez m nkaa koptu ve
tevle sapt.
3 M liyenin tl kom isyonlarnda hep dayandk durduk, ilerleyem iyoruz.

Rza N u r Beyin bulunduu ekalliyetler kom isyonunda ciddi m nkat vardr.
Avrupa m uhedtnda olduu gibi rf ve lisn tefriki katiyyen kabul etm iyo
ruz ve gayr- M slim ekalliyetler diyoruz. Patrikin stanbuldan gitmesi hem en
karar derecesine gelmi iken rivyete gre C u rzo n un m dhalesiyle yeniden
itirz ettiler. K a t olarak srr ettik. A d l kapitlasyon m eselesi ecnebi hkim
ler usln prensip itibriyle reddettiim izden m nkaasna balanamam tr.
S M E T
No. 187
Jfo. T24 21 Knun-i evvel 38
(21 Aralk 1922)
C . 138 num aral ve 19 K nun-i evvel tarihli telgrafa*
B urada takib ettiim iz m dfaa esstna gre hkm et ve um r-i diniye

mesilini birbirinden ayrdm z cihetle hkm etin Patrik intihbna karmas
muvfk olam ayaca tarznda taraf- devletlerinden verilen cevb muvfkdr
Efendim.
S M E T
No. 188
(22 Aralk 1922)
K uriye C em al Efendi bugn vsl oldu.
H S E Y N R A U F
No. 189
No. 122, 123 22 Knun-i evvel 38
(22 Aralk 1922)
M esil-i mliye ve ktisdiye hakknda son vrid olan m tlet ve talimt

ile burada m zkerat ilerletm ee im kn yoktur. M esil-i m ezkre hakknda bi-
dyeten verilen talimt yle hlsa olunabilir. Evvel D yn-i U m m iye da
resini kaldrm ak, kalacak borlar tamrt m atlubt ile m ahsb etmek, sniyen
olm ad takdirde badel-taksm yirm i sene tecl ettirmek. Son gelen emirlerde
bu mddet-i tecl yz seneye ibl olunuyor. im diye kadar cereyn eden
m zkertdan ve shib-i ihtiss rfeknn m tletndan anlalan netce bunla
r istihsl im kn yoktur. G m r k m eselesinde de ne kadar az olursa olsun bu
zam an in balam ak m ugyr-i istikll addedilm ektedir. uras m uhakkaktr ki
mesil-i m liye ve ktisdiye hakknda mufassal ve teferrtl talimt elde olm a
dka m zkert icrsna zem n kalmamtr. H er yeni tem asda m uhlif-i em r
bir bir sret-i halli kabul etmi olm ak tehlikesi vardr. Bu halde cb ettii ve
hile tenvr etmek zarreti karsndayz. M uhbere ile anlam ak m m kn ola
m ayacana kanat hsl oluyor. Bir tarafdan da bu mesli intc in tazyk
vardr. En iyi re-i hail H aan Beyin * bunun in m stacelen A nkaraya
gnderm ekte gryorum . Buradaki vaziyyeti ve btn teferrt- mzkerat arz
eder. O n a gre cbn teem m l buyurup iktiz eden mufassal ve teferrutl
talim t verirsiniz. H aan Beyin azmeti in m akine banda cevba m untaz-
* Lozan Konferansnda ikinci T rk delegesi Haan S A K A .

nm . Bu rapor H aan Beyin m tlaa ve raporu zerine ve m avirler ile b a d el-
m zkere tarafmzdan kabul edilmitir. H aan Beyin gaybubetinde Ferid Bey
m liye um runa nezret eder. V sl n n bilhassa ir **
S M E T
Bkz. No. 190, 191.
No. 190
(22 Aralk 1922)
(M akina banda)
C 122/22 K nun-i evvel telgrafa*
Inn z vehile H aan Beyin izm ve avdetine kadar Ferit Beyin M liye
um runa nezret ve riyset etmesi muvfkdr.
T e cil-i dynun ifre hallinde hata olarak y z sene diye anlaldn zan
nediyorum . Bizim irm z yirm i senedir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 189 ve 191.
No. 191
Zta mahssudur 22 Knun-i evvel 38

(22 Aralk 1922)
No. 125
M liye ilerimiz iyi deildir. D m nn m etlibi oktur. A dam lar son dere
ce kuvvetli mtehasss, m usrr ve m uknidir. H km etten aldm z ta limt da
m tehassslarn sylediine gre m m kinl-icr deildir. Ben mem leketin
btn m liyecilerini etrafma topladm . Haan B ey *, Ferid B ey ** , Cavid
* Lozanda ikinci T rk delegesi Haan S A K A .

Rza N ur maliye uzmanlarm zn yetersiz olduunu sylyor ve Haan Saka hakknda da
unlar yazyor:
smet Paa iddetle H asann (Saka) aleyhinde... Yerden ge kadar hakk var. M esel bir
gn smet dedi ki: Haan Bey! D yun-u um um iyenin borcu ne kadar liradr. Haan: Hesap
yapaym, syleyeyim dedi, gitti. Bir mddet sonra geldi, 150 m ilyon dedi. Bir hafta sonra smet
B e y ** * efik Bey aralannda ittihd- efkr olm uyor. Bu ahvl tahtnda H aan
Bey ahvli bir d e fa A n karaya ahsen anlatm aa lzm -i kat gryor. Benim
istissime gre m rn ileyh ok m kilt karsnda kendisini kuvvetli
grm yor. M rn ileyh m urahhas olduundan resen izm salhiyetim dhi
linde deildir. Evvel em irde hkm etten m ezniyet istedim. Ferid Bey heyet-i
m urahhasaya m em r ediliyor. H aan Bey gidip gelinceye kadar iki m urahhas
ile iktifa cizdir. Zten herkesin iki m urahhas vardr. Bir d e fa A nkaraya git
mek bizzt H aan Beyin de taleb ettii bir tedbr olduundan bunun tervcini
rica ederim ****.
S M E T
bir daha sordu. Yine: Hesap yapaym Dedi, gitti. Yapm , geldi. Doksan dokuz milyon lira
dedi. smet kzd: Canm Haan Bey! Bu nasl i?... Bunun hangisi doru?... Fark, yzler, binler,
haydi yzbinler de olsa ne ise. M thi. M ilyonlar var! dedi. Haan ne cevap verse iyi?! Ben ne
yapaym! O vakit hesap yle kt. imdi de byle kt... u adam gya iktisat ve m aliye mte
hasss... (Hayat ve Hatratm, III, s. 1117)
** Ferit T E K . O talihte Paris M messili idi. Paristen Lozana arld. Babakan Hseyin
Rauf O rbay ile aras pek iyi deildi.
*** ttihat ve Terakki ktidarnn M aliye Bakan olan ve 1926da zm ir Suikasti dolaysyle
idam edilen C A V T Bey, Lozan delegasyonuna sonradan katld. 12 Aralk gn Lozana vard.
zellikle Fransz borlan konusunda bilgisine bavurulacakt. (Malin, 14.12.1922)
**** Bkz. No. 189.
No. 192
No. 126, 127 22 Knun-i evvel 38
(22 Aralk 1922)
1 T l kom isyonlar itim ettiler. R za N u r Beyin bulunduu ekalliyetle

K om isyonunda ahkam n rk ve lisn m uln kabul etmedik. Bu hussda
yalnz gayr- M slim tabrini kabul ediyoruz. M evcud m uhedtdan b a z ah
km kabul ettik. A ncak imtiyzt- m ezhebiye-i atkay da ilve etm ek istiyorlar.
iddetle reddediyoruz. H arbde tehcr edilmi olan m allar ile harem lere alnm
olan Ermeni kadn ve ocuklarnn idesini bir m adde olarak teklf ediyorlar.
iddetle reddediyoruz. Son tekliflerinde Erm eni yurdundan bahsolunm am tr.
Ekalliyetlere hakk- m uhaceret taleb eden m addeyi istzh ve m nkaa ederken
Venizelos hkm etin cebren btnR um lar koduundan bahsetmi. Bu sebeb-
le m urahhasm z tarafndan idetle m nkaa ve tahte edilmitir. talyan Reis
celseyi tatl etti.*
* Rza Nur, Lozanda yaratt bu olay uzun uzun anlatr. H atralannda unlar yazm
tadr:
Ben Kaklam anos ciz bir hale sokmutum. Adeta cevap veremez hale gelmiti. Bu sefer
Venizelos tekrar gelmee balad. A m a ne geldi? Pr hiddet... Batan aa gazap kesilmi... Bize
2 A dliye m tehassslarm z m ukarrer olduu vehile M arki Garroni ile
grtler. Adliyem ize ecnebi hkim ler idhli tedkk ve m zkere olundu. U
kiilik bir btaraf heyete kanunlarm z tedkk ve hkm ettirm ek istiyorlar. Sonra
Garroni bana m utahassslarm n ta gibi durduklarn syliyor. Essen m esele-
ate pskryor... D ndm . Bu da bir sahne istiyor ve bir darbe indirip iini bitirmeli... Byk
bir kaidedir: G erm eli fakat koparm am al. Y an i darbeden evvel zemini hazrlamal...
Derken hi akla gelmeyen frsat zuhur etti. A tinada Y unanllar G onaris ile ordu kum anda
nn kuruna dizmek istemiler. ngiltere, Fransa ve talya m dahale ve efaat etmi, dinlem em i
ler, kuruna dizmiler. Curzon Venizelos u arm, pek fena eyler sylemi. Bunu iitince de
dim, frsattr. Yarn istediimi yapanm . Ertesi gn celse oldu. Venizelos yine Trkleri katliamla it
ham ediyor, fena eyler sylyor... ekm eim e ya sryor... Reise: Sizden sz istiyorum, hala ver
mediniz! Sz benim dedim. Reis: Sz Ekselans Rza N ur Beyin dedi. Venizelos yine susmuyor,
sylyor. O n un szn kesmesini beklemedim , sze baladm. Byk bir iddetle sylyorum . V e
nizelos sustu. Dem ek herifi irretlikle bastrdm. Dedim ki: K a gndr T rk milletini barbar,
katliamc gibi szlerle itham ediyor.Barbar da katliamc da Rum lardr. T rkler ak szldr. ti
raf ediyorum . Efendiler, hep iitin, biz Yunanllar kestik, fakat kabahat kimin?... O n lar bizi kesti
ler, biz de onlar kestik. T ab i can mdafaas. Hrsz gibi gelip evimize girdiler, yaktlar. Oralar
gezen svire Salib-i Ahm eri delegesi vatanmz Pompeiye benzer bulm u... Bu mthi cinayetle
rin kabahati Yunan milletidir. O da deil, bunda mesul olan Y u n an Hkm etidir... Hatta o da
deil, Efendiler, Y u nan millet ve hkmetini sevk eden ve bu faciann yegane m esul vardr. Bu
cni kim dir biliyor m usunuz? (Elimi uzattm, gstererek) ite bu Venizelos Efendidir. Y u n an m ille
tini faciaya evketti, krdrd... G onarisi kuruna diziyorlar. Y u n an milleti Venizelosu kuruna diz
sin...
Benim gzlerim dnmt. Bir tel oldu. Baktm Venizelosun ba bklm. M asann
stne yklm. Y zn e baktm benzi kl gibi olmu. Herkes tel edip ayaa kalkt. ld zan
nettik. Ben de korktum. Birka dakika, sersem, alk alk durduk. Baktm ban kaldrd. Ferahla
dm ... M ontagna da Venizelosa elini uzatp: Aldn m? Sana ka defa sus dedim dedi. Celseyi
kapattm dedi.
M thi bir sahne ve darbe oldu. Artk Venizelos bir daha azn aam ad. Sonraki celseye
de gelmedi. V a k a dnyaya aksetti... D nya gazeteleri yazd. V e ite bunun zerinedir ki ressam
Derso derhal bir resim yapm .Bunda Venizelosla ben boks yapmm. Ellerim izde eldivenler. V e
nizelos srt st ipin stne yklm. Ben kede sandalyeye oturm uum . smet (Paa) bir havlu
ile beni yelpazeliyor. Curzon da elinde saate bakyor.
Bu bizim gazetelere de aksetmi... Btn millet bundan keyf duym u... Artk benden bah
settike o Lozanda Venizelosu dd derlermi...
Bunlar da hi zabta geilm em ilerdir...
(Hayat ve Hatratm, III, s. 103-1106)
O la y, yabanc basna da yansm ve Havas haber ajans aadaki haberi gemiti:
Lausanne, 21 decem bre - U n incident a marque la seance de ce matin de la commission
des minorites. II sagissait de lexamen de deux projets, cleui des allies et celui des Turcs, sur la
protection des minorites...
A peine venait-on d aborder 1article concem ant la liberte de lemigration que M . Venizelos
seleva tres vivement contre la deportation par milliers des G recs dAnatolie, se livrant une atta-
que contre le gouvem em ent d Angora.
Le delegue turc, R iza N our, repondit sur le meme ton et fit retom ber sur M . Venizelos la
responsabilite de la guerre et ses consequences.
Le president italien, M . M ontana, impuissant calm er les deux adversaires, a d lever la
seance au milieu de lagitation et du bruit. ( U n vif incident entre M . Venizelos et le delegue
turc, Echo de Paris, 22.12.1922)
nin ta gibi olduunu ifade ettim. Keyfiyet kom isyona havle ediliyor. ddilan
u iki zem ine m atfdur: K anun-i m edenm iz era m btendir, ecnebilere uy
maz. H akim lerim iz yeni kanunlar bilm ediklerinden tatbik edem eyeceklerdir.
Hlsa: adliye iinde baladm z yerde duruyoruz.
No. 127
3 C urzon, Garroni, Barrere ve ben Franszn yannda husus bir itim

yaptk. Boazlar m eselesinde m uallak kalan m etlibim ize devm ettik. stan
bu lda istasiyonerlerin karlm asnda tereddd ediyorlar. Silhsz olarak yat gibi
dursun diyorlar. T en ed o s** adasn bize ide ediyorlar. m rozu ide etm iyor
lar. K abu l etm edim . G elibo lu da jan darm a kuvveti bulunduralm , ark T rak
yada olduu gibi asker gnderirsiniz diyorlar. Jandarm a bulundurm ak tabi ve
zten kabul edilmi olduunu, m uhtelit bir kta yani top istediimi syledim.
Curzon katiyyen reddetti. O halde m esele m uallakdr dedim . Beynel-milel Bo
azlar K om isyonunun vezifnin m nkaasnda gayr- askerliin m rkabesini
K om isyondan alp atae m iliterlere ve atae navallara havle etmei teklf ettiler.
En nihyet berr ve bahr gayr- asker tedbrinin atae militerler tarafndan bi
zim m sdem iz ve bizim zbitlerimizle senede bir d e fa muyenesini teklf ettiler.
Reddettim . Bu K om isyonun yalnz sefin-i harbiyenin m rru ile alakdar ola
can tasrh ve te mn ettirmek karar- katsindeyim . Bir de urasn tasrh et
mek isterim ki beynel-milel bir Boazlar K om isyonunun olm asna Ruslarla
Am erikallar tarafdr deildirler. nki Ruslar m uhedeyi im za etm eyeceklerin
den geecek harb gemileri in Trkleri m uhtab ve m esl tutm ak istiyorlar.
Am erikallar da C em iyyet-i A kvm a m nsebetinden dolay arzu etmiyorlar.
Ben tahkim t m dfaa edilm eyecek ve hazer ve seferde K aradenize hesabsz
geecek harb gem ilerinden dolay hi kimse ile tutum am z muvfk grm edi
im in beynel-milel kom isyonu kabul ediyorum . A ncak bunun harb gem ile
rinden baka hibir ile m egul olm am asn sret-i katiyyede temn etmek ka
rarndaym . Y arn huss kom isyonum uz devm edecektir.
S M E T
** Bozcaada.
No. 193
Hriciye Vekletine
No. 129 22 Knun-i evvel
(22 Aralk 1922)
14 Knun-i evvelde hareket etmi olan kuriye Cem aleddin beyin A nkaraya
muvsalatnn srat-i in m sterham dr.
R E D S A F V E T
No. 194
Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
No. 135 Lozan, 22 Knun-i evvel 38
(22 Aralk 1922)

Z ta M ahsus
M arki G arroninin gala ziyfetinde etret iinde bulunduk. B yk ziyfet-

lere b y k m illetlerden baka kim gidebilir. talya, Fransa, Britanya, T rkiye
m urahhaslar mevkii ihtiramda, dier m illetler kendi sralarndadrlar. C u rzon
ile ziyfete riyset eden talyan hanm n tarafeyninde bulunduk. G een gn de
byle idi. C u rzon bir aralk bana etenin shhatine iiyorum dedi. Sonra ben de
onun shhatine itim. Liste zerine im za atarken birka defa hep benim altm a
rastgelen C u rzo n bana dedi ki hep ayana rastgeliyorum , ekem em . Sonra bir
defa tepene im za ediyorum dedi. Birka gndr pek ziyde gerginlik hkm
sryor. Bugn de gndz byleydi. G elip geici buhranlar ile zhir tatllk
arasnda ok gergin vakit geiriyorum . Ziyfetden sonra ite saat tr ki rapo
ru bitirdim. Birka saat istirhat edeceim . Naslsn. Shhatinden, neenden bi
ze kuvvet ver anl G azi. G rt m z zam an salarm bem beyaz, yam on
sene ileri bulacaksn*.
S M E T
* Bkz. No. 2i i.
No. 195
(23 Aralk 1922)
C 20 K nun-i evvel 338 ve aded 118 ifreye*.
Btem izde Bern Sefareti kadrosu ve tahsist yoktur. svirede m uvakkat

bir m em ur- m ahss bulun durm ak in tahsist vardr. C em al H sni Beyin
m uvakkaten istihdm m atlb ise icry- m em riyeti in inn rica ederim .
N um an Beyin m em uriyeti bittabi C em al Bey hakkndaki inn za talk edile
cektir.
No. 196
(23 Aralk 1922)
T rkiye dhilinde bulunup de henz m um ele-i kanuniye f ve kendileri
ne tescil ettirmemi olan anonim ve sermayesi eshm a m unkasem ecnebi ir
ketlerine kanun-i m ahssun ikinci m addesinde m uharrer olup m unkaz bu lu
nan m ddete zam m eten 18 Knun- evvelden itibaren ay daha m hlet it-
s ktisad Vekletince takarrr ederek vilyt ve elviyeye tebl olunm utur.*
H S E Y N R A U F
Bkz. No. 182.
No. 197
(23 Aralk 1922)
Suriye hududlar hakknda huss resm hafi veya cel Franszlarla m kle-
m e cereyn etti mi? rn rica ederim. O havli m ebuslar zt- devletinize
arz- hrm et ediyorlar*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 205.
No. 198

(23 Aralk 1922)
C 19 Knun- evvel 119 m bad n a 1
C em al Efendinin getirdii Erkn- harbiyeye aid gayr- askerilik ve Boazla

rn serbestsi projelerini K zm Paaya teslim ve zm irde bulunan Fevzi Paaya
yazdm .
No. 199
No. 130, 131, 132, 133, 134 23 Knun-i evvel 38
(23 Aralk 1922)
1 Ekalliyetler tl kom isyonunda fevkalde m kilt yaptlar. C e m iyyet-i

Akvm tarafndan bir sefir tayn ve izm m eselesini bir baka ekil altna sok
m ak istediler. Erm eni kadn ve ocuklarnn idesi m eselesini tekrar mevz-
bahs ettiler. Gayr- m slim lerin askerlikten istisnlar in trl trl ekiller
dndler. Hepsini reddettik. M uhedt-i u m m iyede m evcud m evddn en
arlarn semiler ve bundan fazla istisnen m evdd dnm lerdir. *
2 Shhiye tl kom isyonda stanbulda m evcud beynel-milel Shhiye K o

m isyonu daha ar ekilde teklf ediyorlar. Biz ilgasnda srr ettik. O n lar m uta
vasst bir istihle devresi bulm ak lzm unu derm iyn ettiler.
3 Bu sabah da huss olarak Birinci M urahhaslar itim etti ve Boaz

lar m eselesini m zkereye devm ettik. Curzon ile m nkatn hlsas udur:
Tenedos adasn bize, m roz adasn Yunanllara veriyorlar. Reddettim . G elibo
lu da bizim garnizon m eselesi grld. Reddettiler. Sonra bir iki teferrutdan
sonra Boazlar K om isyonunun vezifinin m nkaasna getik. Gayr- askerilik
nezretini Kom isyondan kaldryorlar, atae militerlere veriyorlar.
No. 131
U zu n m nkaalar netcesinde gayr- askerliin m rkabesi, nezareti,

m hedesi, kesb-i em niyet edilmesi, hl-i intizm da bulundurulm as gibi keli
m e oyunlarnda gedikten sonra m es ele m uallak kald. T e mint- siysiye
m eselesinin m zkeresine girilerek onlar m kilta dren m nferid ve
m ctem i taahhdt hussunda m kilpesend olm ayacam fakat Boazlar
m ntakasm a tecvz ve burada m uharebe gayr- ciz olduuna dir beynt is
tediimi syledim. D neceklerini bildirdiler. C u rzon bugn baz tehdidt
yapt. N ihyet m uallak kalan mesilin akam leyin yalnz Barrere benim aram da
hallolunm as m m idini izhr ettiler. Akam Barrere ve VVeygand ile itim
* ngilizlerin hazrladklar Aznlklarla ilgili tasanda u ana balklar vard:

(1) M illetler Cem iyeti nin stanbulda bir temsilci bulundurmas,
(2) Hristiyanlann askerlik hizmetinden m uaf tutulmalar,
(3) Aznlklarla ilgili blm n yalnz M slm an-olm ayanlara uygulanp uygulanam ayaca,
(4) Kom u lkelerdeki M slm an aznlklar,
(5) T rkiyedeki aznlklara din, eitim, yardm lama alanlarnda otonomi tannmas,
(6) Hristiyan kadn ve ocuklarn geri verilmesi ve gmenlerin mallar,
(7) Genel af. [ F . 0 .424/255, N0.848 ve D B F P -I/ 18, N0.290).
yaptk. T rl kelim eler altnda yutturulm ak istenilen m rkabe m eselesinde s-
rr ettiler. M nkaa ar bir iddet peyda etti.. M eselelerin ess bu olduunu
syledim. Boaz tahkim tm bidyetde hep beraber tahrb, Boazlann ak ol
duunu iln edeceiz. G em ilerin gem esi in nizm nm eleri tayn eyledik.
H arb gem ilerinin m rrunda m uayyen nisbetleri m uhfaza etm ek zere Bey
nelm ilel Boazlar K om isyonu tayn edeceiz. Bundan baka hibir m rkabe
tedbri olmayacak. Gayr- askerilik ve ire kmilen bizim m uhede ile taahhd-
tim ize m erbt olacak esaslarn iddi ettim.
No. 132
G erek maslahatn cbna vel gerek gayr- askerlikleri taht- m rkabede

olan dier devletlere s-i misl olm am ak in ve gerek kendi efkr- um m ileri
ne kar Boazlann akln tem n in zhiri olsun b a z tedbre lzm ol
duunda srr ettiler. Zhiren hafif grnebilecek trl ekiller teklf ettiler. M e
sel en son ekil budur: Falan m addeden filan m addeye kadar olan tertbta ri
yet edilmesi alakdar devletler arasnda m ahallinde ittihz edilecek tedbr ile
tem n edilecektir.
Ekl ve mersimi deil m rakabe ve m dhale fikrini kabul etm ediimi

tasrh ettim. Vazgeem eyecek bir tavr aldlar. M rkabe fikrinden vazgem ek
gayr- m m kin olduunu imdi bana sylerseniz A n karaya telgraf ekmeksizin
akam treni ile hareket ederim dedim . Sohbet bu z gibi oldu. D aha bir m ddet
m uhtelif zem inler zerinde gezdikten sonra mevz- bahs m evddn hangisinden
vazgetiimi sordu. M u h telif ehem m iyette m eseleler mevz- bahs olmutur.
Fakat en m him i m rkabe m eselesidir, bir fedkrlk yapm am dedim . Ayrl
dk. Barere yarn Parise gidiyorm u. Hsn-i m hsebt ve kibarlk mersimi al
tnda adam larn zamri tpk eskisidir**.
No. 133
4 V a z iyyeti ber vech-i t m tlaa ediyorum : M ttefikler sulh yapm ak

in iki ess hazrlam lardr. Evvelen eski idarede tasvb etm ediim iz btn ke
** Curzon, smet Paa ile yapt son iki grmeyi yle rapor ediyor:
Since the suspension of sittings of m y Com mission on Straits, I have had two meetings with
ismet Pasha, in com pany vvith m y French and Italian colleagues, on the points vvhich stili remain
unsettled. These are in main:
(1) Future inspection of demilitarized zones,
(2) Nature and wording of general guarantee demanded by Turks,
(3) Sovereignty of Islands outside Dardanelles.
A t these discussions vvhich last for hours, ismet repeats same propositions ver and ver
again, refusing to budge an inch... In m y judgem ent these tactics are condamned to failure;and
time vvill shortly arrive vvhen we must subm it Straits Convention to T urks to sign or leave.
Ali indications from Angora point to desire of Turks for peace; but this finds little reflection
in attitude of their delegation here, who are diflicult and obstructive to last degree... (D BFP-I /18
p.400, N0.286)
limeleri kaldrm ak, onlarn yerine transit devresi nm altnda dier bir usl fa
kat ekseriyetle daha iddetli ahkm koym aktr. Bu fikri m l, adl m esilde ekal
liyetlerde ilh... grrz. 1918 senesinin glib ve hkim i vaziyyetini projelerinde
m uhfaza ediyorlar. Sniyen stanbulda m urakabe fikrindedirler ve um m iyetle
gerek ekalliyetlerde gerek mesil-i sirede m rkabe tem ylndedirler. Son de
rece yorucu ve ypratc usl-i m zkereleri ile bir tarafdan yldrm ak ve dier
tarafdan ess rk ve m tecvizne m etlibin m nkaasna sokarak ne kadar
ilerlenirse o nisbette batakla sokm ak istediler. H em en her m eselenin h u du
dunda dvarlara dayanp durm uuzdur. Y a bizi ykacaklar, eski uslde m uaddel
bir Sevres yapacaklar, ya biz onlar ykacaz, her m eden ve m stakil millet gi
bi bir sulh yapacaz. im di artk hcm ve ifal devri gem i, m ttefikler in
karar zam an gelmitir. Franszlarla Ingilizlerin aras fevkalde iyidir. Bu adam
larda eski i tiydlarndan vazgem ek ihtim li azdr.
No. 134
Lehim izde bir insan karar vereceklerinde bhem vardr. Binenaleyh K o n

feransn inktna intizr etm elidir. Bu inkt anszn olabilir. nki dayanp
kaldm z m esilin hangisi hangi tarafdan zorlanrsa m ukabil taraf karar- kat
vermek m ecbriyetindedir. Sulh olm ak in bizim hukuk- haytiyem izi onlarn
kabul etmesi ilk art- m brem olduundan ruc etm eyeceiz. V a ziyyet ar
dr. Konferans bugnk zihniyetinde m sbet bir hedefe m teveccih deildir.
Refet Paaya vaziyyete gre talimt veriniz. ***
S M E T
*** stanbuldaki ngiliz Yksek Kom iserlii, smet Paann bu pek nemli ifre telgrafn
ele geirmi veya zm tr. Yalnz bu telgraf deil, Ankarann buna cevabn (N0.202) de ele
geirmitir. Yksek Kom iser Vekili Henderson, 25 Aralk gn C u rzon a unlan tellemitir:
A/r. Henderson (Constantinople) to the Maruess Curzon of Kedleston (Lausanne)
No. 700 Telegraphc Constantinople, December 25, 1922
Personal and Secret
I leam from usual secret sources that ismet telegraphed to A ngora on Decem ber 23rd that
allies vvere stili (insisting on) (? control) in Straits, minorities and other questions, and that as
T urkey could not yeald in taking steps vital to her independance, a sudden rupture of negociati-
ons has to be expected.Spirit of conference did not point to definite results being secured and alli
es vvere trying to cow the Turks. T h e latter had got their back to the vvall on ali questions and
could not give in. He accordingly asked for necessary instructions to be sent to Refet.
In a reply dated Decem ber 24th R eouf says matter has been reported to Sm ym a, Constanti
nople and Eastem Thrace, that Fevzi Pasha has replied that his arm y is ready and that he, Reouf,
can guarantee that Turkish army is prepared for ali emergencies.....
{F . 0 . 424/255, p.746, N0.825; D B F P -I/ 18, p. 412-413, N0.291)
Bu telgrafn birinci paragraf, smet Paann telgrafnn son paragrafnn evirisi, ikinci para
graf da R au f O rb ay n buna cevabnn (Bkz. N0.202) ngilizceye evrisi niteliindedir. Demek ki,
ngilizler, T rk ifre telgraflarnn metinlerini ele geirmiler veya bunlar eksiksiz aabilmilerdir.
Bkz. No. 202.
No. 200
23 Knun-i evvel 338

(23 Aralk 1922)
Y z bin lira tahsst ilvesi hakknda kuriye ile gnderdiim iz tahrirt vard
m? Keyfiyetin tacli ve telgrafla irdesini bilhassa istirhm ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 210.
No. 201

Gayet msta 'eldir (23 Aralk 1922)
Ruhsatnm elerin m sveddeleri dahi Veklette bulundurulam am tr. Aynen

ve innz vehile tadilt ihtiv etm ek zere yeni ruhsatnm eler tanzm olun
mak zere metinlerinin tarihleri de dhil olduu halde harfyyen irn rica
ederim. V r du nd a yenileri tahrr ve kuriye ile irsl edilecektir*.
H S E Y N R A U F
Bkz. No. 277.
No. 202
Gayet aceledir (24 Aralk 1922)
V a ziyet hakkndaki 23 tarihli telgrafnz* zerine keyfiyet zm irde Fevzi,

Rum eli cihetinde Refet Paalarla stanbulda A dnan Beye bildirildi. Fevzi Paa
dan aldm cevab telgrafta inktaa kar ordunun vaziyet ve karar aldn bil
dirdi. hzr ettiiniz ve bizzat tecrbe eylediiniz kahram an ordum uz her ihti
mle kar m heyydr.
No. 203
(24 Aralk 1922)
Erkn- harbiyece stanbuldan alnan 19 K nunevvel 38 tarihli m alu-
m t zrde arz olunur.
1 H al-i hzrda ngiliz siysetinin Trkleri elde etm ee m at f olduu

te m n olunm aktadr. R uslara kar Balkanllarn ve ahiren Y un an istann ileri
karakol olarak isdhdm siyasetinin iflas zerine T rklerin ayn maksatla takvi
ye ve ikamesi m utasavver imi.
2 G elibo lu d a ngilizlerin pek m him istihzrt ve tahkim tda bu lun du k

lar, binenaleyh B oazlan km ilen terk etm em ek fikrinde olduklan,
3 Konferansn inkta ve harbla neticelenm esine ngiliz m ehflinin kana-

atlan yokm u, ngilizler kat iyyen harb istem iyor ve C u rzo n b l f yapyorm u.
H S E Y N R A U F
No. 204
(24 Aralk 1922)
1 B u gn tli kom isyonda R za N u r Bey ekalliyetleri alt. Ekalliyetlerin

yalnz gayr- m slim tabirine m ln kabul ettirdik*. D ier baz m evdda
terakk hsl oldu. Erm eni ve B ulgar heyederini tl kom isyonda dinlem ek isti
yorlar. R eddediyoruz.
* R za N u r yle diyor:
Frenkler bizde ekalliyet diye nevi biliyorlar: Irka ekalliyet, dilce ekalliyet, dince ekalliyet.
Bu bizim iin gayet vahim bir ey, byk bir tehlike. Aleyhim izde olunca ;u adam lar ne derin ve
ne iyi dnyorlar... Irk tabiri ile erkez, A baza, Bonak, Krt, lh...y Rum ve Ermenilerin ya
nna koyacaklar. D il tabiri ile m slm an olup baka dil konuanlar da ekalliyet yapacaklar. Din
tabiri ile halis T rk olan iki m ilyon Kzlba da ekalliyet yapacaklar. Y an i bizi halla pam uu gi
bi dam p atacaklar. Bu taksjmi iittiim vakit tylerim rperdi... Bilekleri svadm. Btn kuvvetimi
bu tabirleri kaldrm aa verdim. Pek uratm. Pek mkilt ile fakat kaldrdm ... (Hayat ve Hatra
tm., III, s. 1044-1045).
2 D ier bir itim olm ad. Anlaldna gre Boazlar K om isyonu sebe
biyle gayr- askerilik tedbrinin m rkabesi olm ayacan kat bir sretde bah
setmek cidd buhrn tevld etmitir. M ttefikler ekalliyetler ve mesil-i sirede
dah m rkebe dnm ekte olacaklardr. Barrere ve G arroni m em leketlerine git
tiler. C urzon burada kalyor.
3 ierin ile m lkatm zm hlsas udur: Boazlar hakkndaki son tek-

lftm zerine huss m lakatlarda cereyan eden efkr ve m tlat zh ve K o
misyon vezifinin m nkaasndan haberdr ettim . A ram zda tevhd-i m es ve
tetbuk olduunu A n karaya yazm akta olduum u bildirdim . Cevben kapal
usl iltizm ettikleri nokta-i nazarlarm z arasnda ihtilf olduunu ketm etm e
diini syledi. Franszlarla tess-i m nsebet in V eygan d ile teebbs ettiimi,
henz cevb alm adm , Franszlarn ngilizleri pek ziyde kullandklar zanne-
tiimi ifde ve frsat kollam aa devm edeceim i ilve ettim. Erm eniler kendisi
ne m rcaat edip m uhcirler in arzi istemiler. O d a R u syada arazi vaadet-
mi. Buradaki Erm enilerin Sovyet Ermenistann tanm adklarna nazar-i dikkati
ni celbettim. R uslar A rap politikas yapm ak istiyorlar. B yk bir A rap K onfede
rasyonundan bahs ve m talaam istifsar etti. D edim ki A rap politikas
dnm edim . Fakat H icaz Kiralnn byle bir projesi olduunu ve H icaz K iral
nn da ngiliz dem ek olduunu bilirim dedim . Filhakka program oradan gel
mi. Araplar alm ak isteyip istem ediim izi sordu. A raplar bize iltihak-i in pek
heveslidirler. Serbest kalsalar bunun in rey verecekler. Fakat biz asl baka
millet istem iyoruz. M stakil olarak yaam alarn istiyoruz, arzularna da byle
cevb veriyoruz dedim . M srdan ve ilah.. konutuk. T em as m uhafaza etmek
ricsiyle ayrld. M usul hakknda C u rzo n un muhtras ile benim cevbm n
sretlerini istedi. Vaadettim .
4 de-i ziyret ettiim H ayashi, kapitlasyonlar hussunda AvrupalIlarn

tatmn edilebilm esi in tarafm zdan bir forml bulm ak ca b ettiini dnp
dolatrarak m tem diyen zh ve srr etti.
5 Bu akam Lord C u rzo n a M usul m uhtrasnn cevbn gnderdim .

Leffettiim huss m ektubun nihyetinde dedim ki T rk iye vatann gayr- kabi-
1-i infikk eczsm dan olan M usu l zerindeki hukuk- hkim iyetinden fergat et
m ei tasavvur edem ez **.
S M E T
** Lord Curzon, bar andlamasm Noel ve ylba tatiline kadar yapm ay tasarlyordu. Bu
nu baaramadktan baka Noel ve ylba iin de Lozandan aynlam ad. Bu m elankolik ortamda
Noeli geirmek alnm n yazsym diye yaknyordu. T am Noel arifesinde M usul ile ilgili T rk
cevabn alnca, te imdi Noel iin kendim e megale kt, T rk cevabn rtm ekle urarm
dedi ve Londray a unu yazd:
Turks after prolonged gestation have produced a twelve page reply about M osul vvith which
it vvill be my sole Christmas relaxation to destroy. (D BPFP-I/ 18, p. 401, No. 286).
Musul ile ilgili Trk muhtras hakknda gazetelerde aadaki haber grld:
Le m em onrandum turc au sujet de Mossoul
C e matin, ism et pacha a fait remettre lord C urzon la reponse au m em orandum anglais
concernant lattribution du vilayet de M ossoul. L a delegation turque developpe les raisons suivant
lesquelles M ossoul appartient la T urquie. La population sedentaire du vilayet de M ossoul est,
selon la reponse dIsmet pacha de 503,000 habitants, se decom posant en 263,830 Kurdes, 146,960
T urcs, 53,210 Arabes, et 39,000 non musulmans.
Le delegue turc refute largum ent britannique qui voulait etablir une difference entre les
Kurdes et les T urcs anatoliens, sous pretexte que la langue turque parlee M ossoul nest pas la
meme q u Constantinople. O r, il nexiste pas en Anatolie un seul endroit ou lon parle un turc
identique celui de la capitale: par contre, le dialecte de M ossoul est le m em e q u en Anatolie.
A u point de vue politique, les K urdes et les T urcs de ces regions reclament leur rattache-
ment la T urq uie et lorsque la population aura la possibilite d exprim er librement sa volonte, on
verra q u elle n est point partisan de son rattachement lIrak.
Le general ismet pacha revient done son premier projet de plebiscite.
L e vilayet de M ossoul ne fait pas geographiquem ent partie de l Irak, auquel lAngleterre vou
lait le rattaeher. D autre part, les relations commerciales et econom iques sorientent vers lAnatolie
meridionale et particulierement vers la region de Diarbekir et Tiflis beaucoup plus que vers Bag
dad. C est par M ossoul que passe lunique voie reliant le sud de lAnatolie la Perse. Le vilayet
de M ossouil a une importance considerable au point de vue des relations comm erciales et des co-
munications, par le fait q u il se trouve au eroisement de toutes les routes reliant les unes aux aut-
res lAnatolie, la Russie, lIrak et la Perse. G rce au ehemin de fer de Bagdad, pour Iequel la
T u rq uie a consenti de tres lourds sacrifces, la region de M ossoul se trouve, au point de vue eco-
nom ique, reliee plus direetement avec PAnatolie et, de ce fait, elle est plus proehe des ports medi-
terraneens que de ceux du golfe Persique. Strategiquement parlant, il est indispensable pour etab
lir les com m unaications militaires entre les differentes parties de lAnatolie.
Dans sa dem iere partie, le delegue turc conclut que M ossoul a ete du reste occupe sans au-
cun droit, apres larmistice, par des troupes anglaises, et que le vilayet tout entier fait partie integ-
rante de la Turquie, suivant le pacte national turc.
(Journal, 2 5 . 12 . 19 2 2 )
No. 205
No. 139, 140 24 Knun-i evvel 338
(24 Aralk 1922)

C. 22 Knun-i evvel 38 *.
Ankaradan hareketimden beri Suriye hududlar in frsat aramakla me-
gulum. Malm olduu zere Avrupaya geldiim zaman Fransa efkr- um-
miyesinde aleyhimizde iddetli cereyn- efkr vard. Ecnebilerin tard, mekti-
bin eddi, Bankalar emniyyetinin ihlli nerediliyor idi. 13 Terin-i snde ala
cak Konferansa da alm am , bila ihbar talk edilm i idi. ngiltere hkmeti
mttefiklerin daha evvel erit-i lzim e hakknda m utbk olm alann ve T rkler
nihayet kabul etmedikleri halde tedbr-i zecriyeyi kararlatrmalarn taleb ediy
ordu. Bu ahval tahtnda Franszlar Ankara tilfnmesi hakknda nokta- naza
rmz bilm ek istiyorlard. Ben M eclisde de hkm etin siyseti olm ak zere if
de ettiim M isk- M ill ve m nakid m uhedt dstrunda srr ettim. Ankara
tilfnmesi buna dahil mi diyenlere Fransaca dhil ise bizce de m erdir de
dim .Konferansn alp alm ayaca bile belli olm ad ve eln neticesi m ekk
olduu bir devirde Franszlar m m idsiz ve hzr dm an yapm akta Suriye in
fide yok idi. Fakat sulh gayesi in zarar var idi.
Konferansn kdi m ebhsinde O nikiada ve Suriye ve Irak hududlarnn

mevz- bahs olmasn m ttefiklerin istemeyecekleri yi oldu. talyanlara O niki
A d a meselesinde shletle kendileriyle anlaabileceim izi ibl eyledim . Fran
szlarla Ankara tilf m er m anzaras devm etti. M usul m eselesinin ngilizler
le aram zda ayrca m zkere ve halledilm esi zem ninde devm ediyoruz. O niki
A d a filhakika mevz-i bahs olm ad. Ben de srr etm edim .
im diye kadar m hede ve kanaatim bu d ur ki ngilizler Suriye hudu d u

nun mevz-i bahs olmasn istiyorlar. O zam an m ttefikler mterek ve kat bir
cebhe ile karmza gelerek yekpre bir m esele arz ve M usu l m esele-irini de
beraber derhal halledeceklerdir. C urzon kendisinin bir m eselesini btn K onfe
ransa ml edecek esbb ve avmil ile m em zc olarak ortaya karm ak m anevra
sna dayanan bir adam dr.
No. 40
Dier tarafdan Franszlarn skenderun lim an hussundaki kuyd ile hem-

hudud m entkda ahliye kar taahhd ettikleri m evdden sulh m uhedesinde
kurtulm ak isteyebilirler. Eer istemezlerse bu kuyd Franszlarla arzu ettiimiz
zam an sebeb-i ihtilf ve m nkaa olm aa hazrdr. K urtulm ak isterlerse A n ka
ra tilfnmesi aleyhine kendileri balta vurm u olacaklar ki bu vaziyyetden
sonra btn hudud iini ortaya atm ak m m kndr.
M hedem e nazaran Suriye hududlarn mevz-i bahs etmekte karm zda

ki cebheyi daha ziyde m ttehid ve m tesnid klmaktan ve M u su lun m ukad
deratnn aleyhim ize halline icry- tesr etmekten baka fide m em l deildir.
Konferans m sbet netceye varm az da inkt veya hal-i harb hdis olursa Fran
szlarn aleyhim ize itirkini de biz gayr- kabil-i ictinb bir hle koym u oluruz.
im diye kadar mesil-i essiyeden yalnz Boazlar m eselesi terakk etmi ve on
da da m rkabe fikri ile cidd tevakkuf hsl olm u ve mesil-i ire bizim mat-
lab ve efkrmzla henz hl-i tem sa bile gelmemitir. Binenaleyh m ebusan-
kirmm Suriye h ududlan hakknda ak celsede serd-i m lhazt etmelerine
H riciye Vekli olarak gayr-m sid olm am olduum ve bir imendiferin h u
dud olam acan bir ukde gibi yreim de tadm halde evvelce hallolunm u
bir m esele hlinde bulun an Suriye hududlar hakkndaki zam irim izi imdi
m eydana vurm akta lide grm edim , cidd zarar gryorum . Binen aleyh eer
sulh olursa Suriye h u dudunun ihtimali alebdir. Bu m tletn imdiki
hkm ete ve M eclisce m alm olm asn rica ve cevba intizr ederim **.
S M E T
** Bkz. No. 236.
No. 206
Hey eti Vekle Riyasetine
(24 Aralk 1922)
N oel tatli. Sabahleyin H aan Bey A nkaraya hareket etti. Akam Fransz
A m iral Lacaze ile bulundum . Fransa gazetelerinin vaziyyetde inkta dir tel
graflarn beraber o ku d u k*. nkta sebeb olan kontrol fikrinden sarf- nazar
edileceini sylyordu. Fransz ve talyan m urahhaslar m em leketlerine gitti
ler**.
S M E T
* Parisin nl Le Temps gazetesinin 24 Aralk 1922 gnl bayazsnda u satrlar okunu

yordu:
La conference siege depuis pres de cinq semaines, et elle na encore regle aucune ques-
tion...
Nous regrettons qu on net pas conclu, aussitot apres larnistice de M oudania, un traite
preliminaire qui aurait du moins assure la paix. M ais le temps a passe... Dans linteret de la paix
future, bomons-nous done faire les trois observations que voici:
1. Toutes les questions soumises la conference ne sont pas egalem ent difliciles resou-
dre... II erait naturel qu on com m ant par sentendre sur les choses les plus faciles resoudre...
2. A deux reprises, pendant les pourparlers de Lausannes, on a entendu prononcer le mot
de rupture: dabord propos des minorites, puis propos des Detroits. Fort heureusement, ces
orages nont pas eu de lendemain...
3. O n comprend que la conference se hte lentement, mais on aime penser q u elle se
htera tout de meme. L experience prouve que les aflaires d O rient tendent se com pliquer se-
rieusement, quand une conference d hiver se prolonge sans resultats definitifs. O n sen est aperu
apres lhiver de 1876-1877 et pendant lhiver de 1912-1913. Dans les deux cas, des negociations
tranantes menerent tout doucem ent un conflit... il est bon de faire la paix avant que les jours
sallongent beacoup... ( Bulletin du Jour: C in q semaines Lausannes , Le Temps, 24.12.1922)
** Lord Curzon ile smet Paa ise Noel ve ylba gnlerinde Lozanda kaldlar. Curzon, N o
el dolaysiyle isvirelilere ve Lozan halkna bir mesaj yaynlad. Konferansn alnda svire
Cum hurbakan Haab, Noele kadar bar yaplmas dileinde bulunm utu. Lord Curzon, ban
andlamasn N oele yetitiremediklerini, am a youn biimde altklarn belirtiyordu. N oelde
ksa bir dinlenmeden sonra yeniden almaya balayacaz ve inaallah, ksa zam anda iimizi so
nulandracaz diyordu. ( U n message de Lord Curzon au peuple suisse , Journal des Debats,
25.12.1922).
No. 207
No. 156 24 Knun-i evvel
(24 Aralk 1922)
K ayseride bir Sinod teekkl etti mi ve yerliden birka diyakos m nhal
yerler in episkopos takds olundu m u ve sret-i m ukerrereye tevfikan kilisenin
tannmas in hkm ete m rcaat olundu mu? Buralar... ve m um elt- mez-
No. 208
(25 Aralk 1922)
122 ve 123 num aral ve 22 K nun-i evvel tarihli raporlarnz alnm ve hal
ledilmitir Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 209

(25 Aralk 1922)
Paris M m essili Ferit Beyefendiye: M ektubun uzu aldm. Tem enniytm za
teekkr ederim . M lga sefaretler hakkndaki raporunuz tedkik ediliyor. Bu
bbda m erkezce ittihaz edilen karar bildirilecektir. V r d u n a kadar m em ur
tayin buyurulm am asn rica ederim. A lm anlara kar Franszlarn ittihz ede
cekleri tavr buradan M ou gin den reniyorum . L on drada bavekiller itim m a
ve m ukarrerta dir zt- lilerinden m tem m in m alm ta ihtiyacm z derkr-
dr. M ahrukat bedeli karl olarak M eclisten bir m ikdar para geirebildim.
Bu ve dosya m em uru Salih Beyin tahsst da karl bulunarak yaknda
gnderilecektir. M uvaffakiyetinizi tem enni ederim Efendim.
No. 210
(25 Aralk 1922)
C 136 ve 23 K nun-i evvel tele: *
Y z bin lira hakkm daki kanun lhyas fart- m esye ram en ancak ar
am ba gn M eclisten geirilebilecektir. Neticeyi arz ederim *'*
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 200.

** Bkz. No. 217.
No. 211
Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa dan Lozan 'da
ismet Paa Hazretlerine.
(26 Aralk 1922)
1 G arroninin gale ziyafetine aid tafsilt b yk haz ve iftiharla okudum .
Eyidir. Bu neticeyi alan zek ve kiyasetinizi bu m nasebetle takdir ve tebrik
ederim *.
2 eyh Snnisi hakkm daki iarm a srati m m kine ile cevap vermenizi
rica ed rim **. n k m arileyh cevap alm adan buradan gitmiyor. Hasretle
gzlerinden perim kardeim. 26/12/38
Bakum andan
M U STAFA KEM AL
* Bkz. No. 194.
** Bkz. No. 81 ve 324.
No. 212
Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa dan Lozan da
(26 Aralk 1922)
M ektubun u derin bir tahasssle okudum . K uryeyi karm idim. M ufassal
bir m ektupla cevap verecektim. K alb im d e akislerini d uyduka ne kadar bahtiyar
oluyorum : A yn i derece-i tahssrle seni ne kadar greceim geldiini bilm em
tahmin edebilir misin? Parlak bir netice-i m uvaffakiyetle erefli avdetinizi
dnerek mteselli olm aktaym . O rad a ihrz ettiin ihtiraml mevkii ve cihana
izhr ettiin kudret, zek ve liykati m esudane tem ediyorum .
Shhatim iyidir. M ecliste baz cereyanlara kar daim a m teyakkz ve m uak

kip bulunm ak m ecburiyeti beni ok zyor. Bir tarafa ayrlam yorum . Halifeye
saltanat hukuku vermek hevesinde bulunan m ltecilerin iin iin teebbsleri
beni ok ikab ediyor.Fevzi Paa zm irdedir. Y aku p evki Paa gznn hasta
lndan A vrupaya gitti. K olordular G arp Cephesi K ararghna raptolundu.
Byk K u m an da m akam nda baka tebeddl yoktur. O rd u iyidir, hazrdr.
Tavsif edem iyeceim bir akla ve hasretle gzlerinden perim ok sevgili karde
im smet.
Bakum andan
M USTAFA KEM AL
No. 213
(26 Aralk 1922)
Konferansn her itim nihyetinde netice-i mzkert(n) m atbuta tebli

edildii anlalyor. H albuki ayn mesil ifre olarak bize bildiriliyor. H em ge
geliyor hem de b a zan ksmen halledilem iyor. M atbuta tebl edilen bu gibi
mukarrertn cil (ak) talgrafla ve cilen bildirilm esinde bir m ahzur grem iyo
ruz. Siz de ayn m tlaada iseniz ol suretle kede buyurulm as m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 214
(26 Aralk 1922)
Y un an llar G arb T rak ya da im h siysetini takibde berdevamdr.

G m lcine Cem at-i slm iye Reisi H oca Salih Efendi ve erfdan A h m ed Bey
m aaile ehit edilmilerdir. skee kazasnn K ireiler karyesinden Abdrrahim
ve A bdlbaki Beyler ve daha birok dindalar dahi ehid olunm utur. Te-
ebbst- lzim e fsna m edar olm ak zere arz olunur.
No. 215
No. 142, 143, 144 26 Knun-i evvel 38
(26 Aralk 1922)
T a tl gndr.
1 Am erika m urahhas C hild ile grtm . Boazlar K om isyonuna taraf-

dr olm am as gayr- askerliin m urkabesine tarafdr olm ad suretinde telakki
edilm esini istemiyor. Am iral Bristol un bu m ealde beyntda bulunduundan
ben bahsetm iim havdisini verdi. T ek zb ettim. Sonra tasrh ile dedi ki gayr-
askerliin m urkabesine Am erika d a lzm gryor ve bunun in komisyon
deil atae m iliterlerin m em r edilm esini istemiyor. K apitlasyon m eselesini
at ve tarafmzdan tem nt verilmesi lzm unda srr etti. Sonra m zkert
her noktada dayandn ve bir neticeye varm ak in itilafkr davranm ak ve
her halde sulha varmak lzum un u zh etti. Beynt tehddm z idi. Cevablar-
n verdim. iddetli bir m uhavere olm utur. im diye kadar dikkat ettim ki A m e
rika her ne vakit bir m eselede m ttefiklerden ayr bir fikirde bulunduysa m ut
lak bizim aleyhim ize daha iddetli bir sret-i hail indr. M a haz en ok sa
kndm btaraf bir dm an olduu in bilhassa itin ediyorum . Bununla be
raber bugnk szlerinden de henz A m erikann flen aleyhdrlk edecek bir
kararda olm adn istidll ettim.
No. 143
2 C u rzo n bana m ektub yazd. Gayr- asker m ntakanm nezretine id

teklf ettii zararsz bir ekli adem -i kabulde srr ettiimi iitmekle m kedder
olm u. m m id ediyor ki biraz dndkten sonra bu noktada srr etm eyece
im. n ki m ttefikler bu m eseleye byk bir ehem m iyyet atfederler. Bu ekli
izzet-i nefsimizi cerhadr etm ez. N ezret olm ad takdirde siys tem intn da
olam ayacan takdir ederm iim . ngiliz hkm eti nezretden em n olm adan
te m int veremezmi. Binenaleyh m utahassslerin siys tem int m zkeresine
devam edilem eyektimi. H lsa bu m ektubdan istidll olunabilir ki kontrol ol
m azsa siys tem int olm azm . Ben her ikisini istihsle alacam . Iztrr ih-
tiyr halinde kontroln olm am asn terch ederim. n ki bu bir essdr ki bunu
reddedersek ekalliyetlerde ve her eyde kontrol essn bertaraf etmi olacaz.
D ier tarafdan siys garanti ile C e m iyyet-i Akvm -n onuncu m addesinde tabi-
atiyle m evcud olan ahkm dan fazla bir ey elde edilm i olm yor.
No. 144
3 Fransz A m irali ile m utahasss Boazlar K om isyonu n un vazifinde

bugn alt. H azrladktan bir proje m sveddesinde kom isyonun vazfesi m iy-
nnda gayr- askerliin nezreti karld ve um r- bahriye karld. Fakat ser
besti ahkm na nezret gibi bir tabr-i u m m konuldu ki iltibs ve su-i is
ti m le m ahal verebilecei gibi ticret sefinine de mil olabilecektir. Ben u m
m tabirt olm akszn m uahedenin sefain-i harbiyeye taalluk eden m uayyen
m addelerinin zikredilm esini taleb ediyorum .
4 ierin bilhassa gelerek m lkat ettik. H aber alm ki Boazlar m uka

velesini m nferiden bize im z ettirecekler imi. Ruslar bu sretle bertaraf ve bi
zim ile Ruslarn arasnda iftirak iln edecekler imi. B oazlan m nferiden an
cak, stanbul ve B oazlan tahliye artyle im za ederim . Y oksa nihyete ve
heyet-i um m iyeye talk ederiz dedim . O n lar m evdd takarrr ettikten sonra
m svedde ve parafe suretiyle de im zam zn vazolunm asn iltizm ediyorlar.
5 Franszlarla R uslann arasn bulm ak teebbsnde imdilik durdum .

nki Franszlar bu kabilden her tems ngilizlere kar almet- sadkat ve
m erbtiyet olarak hem en ihbr ettikleri zannm daym .
S M E T
No. 216
No. 145, 146 26 Knun-i evvel 338
(26 Aralk 1922)
1 T l kom isyonlar itim etti. M bdele-i ahli K om isyonunda Pat-

rikin ih r a m eselesine iddetle m ukavem et ettiler. Ekalliyetler tl kom isyonun
da Bulgar ve Erm eni heyetlerinin istimini evvelce R za N u r Beyin protestosu
na ram en ruznm eye idhl etmilerdi. Bunun zerine R za N u r Bey tarafn
dan tl kom isyona ve tarafmdan konferans reislerine m uhtra yazdk. Ermeni
heyetinin Ermenistan hkm eti tarafndan vekleti hiz olm ad, eer T rkiye
ekalliyeti olarak itim edilecek ise bunu iddetle protesto ettiimizi bildirdik.
Bununla beraber R om anya, Srbiye, Yunanistanda bulunan bilcm le ekalliyet
lerle bilcm le m emlik-i islmiyenin L ozan doldurm u olan btn heyet-i
m urahhasalann beraber dinlem ek art ile Ermeni heyetini de dinlem ee m u
vfakat edeceim izi ve bunun sratle tekarrr ettirilmesini taleb ettik. T l ko
m isyona verdiim iz m uhtrada rlanda heyetinin de istim lzm geldiini ayn-
ca tasrh ettik. M urahhaslanm z bu ictim lara itirk etm ediler*. H lsa mu-
* R za N ur, bu olay yle anlatyor:

22 Knunuevvel celsesi sonunda M ontagna: Bulgar heyeti, ekalliyetler hakknda dinlenme
sini rica etti. Dvet edeceim dedi. An ve hesapta olmayan bir ey!... Dedim ki: Eer konferansa
dvedi olmayan bir heyeti dinlemek isterseniz, T rk heyeti o celseye itirak etm ez. ....
rahhaslanm z bilhire itirk ettikleri tl kom isyonda itibr ve itizr ile m u-
m ele grdler. C u rzon notam a yazd cevbda m eselenin tl kom isyonun sa-
G n ler geti. Ekalliyetler ii ile megulz. Bir gn rznam e, ekseriya bize yaptklar gibi,cel
seden bir saat evvel geldi. Bunun gayesi bize cevaba, hazrlanmaa, tetkikat yapm aa vakit verme
mek, trkesi bizi gaflette yakalam ak. Rznam ede: Bugnk celsede Ermeni, Asur, Keldan
heyetleri dinlenecek deniyor. Hayret iinde kaldm. 22 Knunuevvel celse sonunda reisin: Bul
gar heyetini dinleyeceiz dedii vakit, Bulgarlarn arkasnda Ermeni H eyetini grr gibi olup
iddetle hareket etmi idim... M eerse hakkm varm. Ermeniler Lozana dolumu. Ermeni yurdu
diye paalar svamlar, alyorlard. Hem de ben yalnz Ermeni grmtm , imdi bir de hi
bilm ediim ve aklm a gelmeyen Asr, G eldanler varm. Hayret... Alklatm . Derken pek kzdm.
Dem ek bize oyun ediyorlar... Ben de onlara oyun ile m ukabele edeyim de grsnler dedim . Celse
ye itirk etmeyeceim, fakat bunu n yapacam . sm ete (Paa) hi sylemedim... Vakit de ver
meden yapacam ... Bekledim, itimaa yarm saat kala bir nota yazdm . Kendi im zam ile imzala
dm. Bunda diyordum ki: Ben size sylemitim. Dinlem ek isterseniz biz gelmeyiz. Hem Ermeni,
Ermeni devlet deil ki... Biz devletlerle m zkereye geldik, ilh. Bu sebeple celseye gelm iyoruz .
T am on dakika kala ktip A hm et Cevat ardm . Al unu! Kim seye gsterme ve syleme!...
O tom obili al, U iye git!... C else zaman gelsin,delegeler yerlerine otursunlar. O esnada ieri gir,
bu notay M ontagnaya ver ve derhal dar k! Sakn orada kalm a!.. n k odada kalsa bu
adam lar bizi celsede hazr addederler. Bu kabiliyette insanlardr. Bylece yapt. Celseyi yapam a
mlar, fakat husus mahiyette diye Bulgarlar, Ermenileri ilh... dinlemiler. A ncak bunlar zabtna-
malere geirememilerdir. Hasl emrivki yaptm ... (Hayat ve Hatratm, III, s. 1059-1060)
O la y, ertesi gn, yani 27 Aralk 1922 tarihli yabanc gazetelerde T rk delegasyonunun bir
protestosu gibi balklarla duyuruldu. R za N u run M ontagnaya gnderdii 26 Aralk 1922 gnl
notann metni de gazetelerde yle yaynland:
La Conference de Lausanne
Une protestation de la delegation turque
Rza N our bey, deuxiem e delegue turc, a envoye au president de la sous-commission des mi-
norites, M . M ontagna, la lettre suivante:
M . le president,
Dans lordre du jo u r de mardi com m unique k ntre delegation, je lis, non sans surprise, que
des delegues armeniens et bulgares seront entendus la prochaine seance de la sous-commission
des minorites. A la fin de la derniere seance de cette sous-commission, j avais eleve des objections
motivees contre cette proposition d introduire une delegation bulgare. II avait ete enfn convenu
que celle-ci erait entendue exclusivement titre prive par les Allies. O r je constate que V. E. main-
tient l intention de la recevoir dans la reunion de la sous-commissions, et d y entendre egalement
la delegation armenienne.
J e crois devoir repeter ici ce que j ai eu lhonneur de vous dire ce propos dans la derniere
seance de la sous-commission. Je proteste energiquem ent et si, malgre lattitude arretee de la dele
gation turque, partie directement interessee dans le debat. V. E. persistait vouloir entendre ces
deux delegations dans la sous-commission, je ne pourrais accepter que cette seance ait un caracte-
re officiel et que les declarations qui y seraient faites soient mentionnees au proces-verbal. A u point
de vue officiel et cleui de la delegation turque, la seance erait consideree com m e non avenue.
La conference comprend deux parties en presence, dont lune est constituee par les Allies et
lautre par les T urcs, tandis que la reunion laquelle ne participerait pas la delegation turque ne
saurait etre consideree com m e une seance ofllcielle de la conference.
M algre les arguments legitimes et repetes que j ai fournis lautre jou r lapui de ma decisi-
on, V.E. insiste pour recevoir non plus seulement les Bulgares, mais aussi les Armeniens.
La delegation formee par ces dem iers est composee de sujets turcs; elle pretend representer
les Arm eniens sujets turcs. Entrer en contact avec une paraille delegation equivaudrait employer
contre un Etat des sujets de ce meme Etat; toute initiative ou dem arche dans ce sens auraient po
ur consequence de nous encourager suspecter les assurances qui nous sont prodiguees en vue de
la sauvegarde de nos droits de souverainete.
D autre part, il nest pas inutile de se dem ander quel peut etre le caractere oflicial des A r
meniens qui sont invites et de quel gouvem em ent ils se pretendent les delegues. L Etat existant
dArm enie a resolu, par un traite avec la T urquie, toutes les questions en litige entre les deux
pays. Ainsi que la declare lord Curzon, les Armeniens qui sadressent la conference sont des
personnalites privees, qui font aussi bien de lopposition la Republique d Erivan.
La sous-commission des minorites prend une forme qui depasse le cadre habituel de ses de-
liberations.
La delegation turque estime done q u elle est justifee ne pas prendre part ces reunions.
Dans le cas o le principe erait accepte d entendre toutes les personnalites privees qui pretendent
etre deleguees par leurs nations respeetives, les delegues du gouvem em ent de la grande Assemblee
nationale de T urquie auront lhonneur de proposer au meme titre ladmission et laudition de de
legations des populations d Egypte, de Palestine, de Syrie, de PIrak, de llnde, de Tunisie, de Tri-
politaine, des minorites musulmanes de Yougoslavie, de Roum anie, de Bulgarie et de Grece, ainsi
que des delegues de l Irlande, qui ne cessent de sadresser eux pour faire entendre la confe
rence leurs justes et legitimes revendications.
(Journalde Geneve, 27.12.1922)
Bu notadan ayr olarak smet Paa da Konferans bakan Lord C urzon a bir nota gndermi
ve konferansa resmen arlm devletlerden baka hibir devletin ve hibir kuruluun oturum lar
da dinlenemeyeceini tekrar belirtmi, yoksa T rkiyenin de Yugoslavya, Rom anya, Bulgaristan ve
Yunanistan topraklarnda yaayan aznlklarn Lozan konferansnda dinlenmesini isteyeceini szle
rine eklemitir. smet Paa ayrca, adlarn aka zikretmeksizin Msr, Suriye, Filistin, Hindistan
delegelerinin de konferansta dinlenmesini isteyebileceini C urzon a hatrlatmtr.
smet Paann bu notas 27 Aralk 1922 gnl La Suisse gazetesinde yle yaynlanmtr:
A la conference de Lausanne
Les Turcs protestent encore
L A U S A N N E , 27. (N) - ismet pacha a adresse hier, Lord Curzon, M . Barrere et au mar-
quis Garroni, une note pour protester contre le fait que lordre du jo u r de la seance de la sous-
commission des minorites, fxee hier apres-midi, annonait que des delegations armeniennes et
bulgares y seraient entendues. ismet pacha sexprime ainsi:
Soit verbalement, soit par ecrit, j ai eu lhonneur de prevenir plusieurs reprises la presi-
dence que la delegation turque ne pouvait accepter la participation la conference d aucun Etat
ni daucune association en dehors des puissances invitantes et de celles qui furent ofliciellement
invitees d un com m un accord avec la Turquie. Si la Conference tient entendre les reclamations
des minorites vivant dans tous les pays, la delegation turque proposera laudition des delegations
des minorites de Yougoslavie, de Roum anie, de Bulgarie et de Grece, ainsi que de celles envoyees
Lausanne par les pays musulmans. En attendant q u une decision soit prise ce sujet la delega
tion turque declare ne pouvoir assister nimporte quelle reunion de commission ou sous-comissi-
on. Elle considerera les seances ainsi tenues sans sa participation, com m e nulles et non avenues.
(La Suisse, 27.12.1922)
lhiyeti dhilinde ittihz edilm i ve m urahhaslarm z itirkden im tin etmi ol
duunu ve hdisenin eln kapanm addolunacan bildirdi**.
No. 146
C u rzo n ile m lkat ettim. Boazlar iinde gayr- asker m entkn m urka-
besi ve te mint- siysiye m eselesini m zkere ile baladk. M urakabenin m u-
hededen karlacan syliyor. Fakat atae m iliterlerle gayr- asker tedbrinin
m uyenesinde srr ediyor ve bu halde siys tem int d a verebileceini syliyor.
Projeler zerinde daha vzh anlalabilecektir. M usul hakknda son cevbm
gnderdim dedi. H enz alm adm . Refet Paa ile H urrington arasnda geen bir
m uhavereden naklen kendisine bizim itim d etm ediim izin teerruh ettiini ve
halbuki kendisinin bana itim d olduunu syledi. H sn-i m ukabele ettim. Bir
takm tedbr-i askeriye alnm aktadr ki bunlar bizi sulha gtrm ek iin vsta
olm asa gerektir dedi. Sonra sulha varm ak in mesili nasl halledebileceim izi
sordu. K om isyon ve tl kom isyonlar hibir m eselede ilerleyem iyorlar, T rk
m urahhaslar bulunduklar noktada tavakkuf ve srr ediyorlar. Byle devm
ederse nokta-i nazarlarn yazp bir u m m proje verm ekten baka are kalm a
yacaktr diyor. zh ettim ki bu vaziyyetin sebebi tarafeynin zdd prensipler ze
rine almasdr. Evvel prensipler zerine ittifak etm ek lzm dr. B u aralk ka
pitlasyon m eselesini at. U zu n uzun anlatp zh etti. B u hussda dn ya bi
zim le beraberdir, m utlaka bir tem int vereceksiniz dedi. A d am btn m esilde
nokta-i nazarlarnda harfiyyen musirdir. Ayrldk. H akikaten m zkert bir ze-
mn-i takarrb ve itilf bu lun am ayacak bir ekilde tevakkufdadr.
3 Ekalliyetler m esilinde gayr- m slim lerin askerlikten istisns in ta

rafeyn kat bir sretde m usrdrlar. Bu bbda hkm etin a zam ve kat bir
m tlaas var mdr?
S M E T
** C urzon un smet Paaya cevab udur:

Letter from the Marguess Curzon of Kedleston to ismet Pasha
Y o u r Excellency, Lausanne, Decem ber 26,1922.
I have received this m om in g your letter of yesterday regarding the hearing proposed to be
given this aftemoon by the Sub-Com m ittee on M inorities to repressentatives of the Bulgarian G ov
ernment and the Arm enian C om m unity; and in the absence of m y colleagues M onsieur Barrere
and M arquis G arroni I hasten to send you this reply.
T h e decision to hear these persons vvith regard to their minority claims vvas taken by the
Sub-Com m ittee on its own responsibility and is the exercise o f its undoubted right.
T h e Turkish representatives on the Sub-Com m ittee vvere so informed on Friday last, D ecem
ber 22nd, and they sgnifed their intention to abstain vvhile the statements of Bulgarian and A r
menian representatives are being heard.
No objection was raised to this act of voluntary abstention on their part; and the question
may therefore be regarded as having been settled.
I have ete. CU RZON
(D B F P-I/ 18, p. 416-417, No. 294).
No. 217
Jfo. 163 27 Knun- evvel 38
(27 Aralk 1922)
C 23 K nun-i evvel 38 ve 136 num araya*: Sulh konferans masrfma kar
lk olm ak zere ayrca yz bin lira bugn M eclis heyet-i um um iyesince bil
m nkaa kabul olunmutur.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 200, 210.
No. 218
N- 164 27 Knun- evvel 38
(27 Aralk 1922)
L ozandan alnan telgraflarn Eastem kablosundan gem ekte olduu ve inti
zamszlklarn balca sebebi bundan ileri geldii beyaniyle m uhbert hususun
da nakden biraz daha fedkrlk ederek Kstence kablosunun istimli hususu
nu mtehassislerin ifade ettikleri A dnan Beyefendiden alm an 26 K nun-i evvel
tarihli telgrafta bildiriliyor. Biz buraca o tarki kullanacaz. Siz de ayn tarikla
kede etm enizi rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 219
(27 Aralk 1922)
Haan Beyin avdetine kadar Ferid Beyin kom isyonlarda ve Konferans icti-
m nda ledel-cb sz alarak mesil-i mliyeyi resen m dfaa ve m nkaa
edebilmesi cb edecektir. Bunun in m rn ileyhim m urahhas nvn ve
mevkiini hiz olmas m uktaz olduundan dier heyet-i m urahhasalarda emsli
olduu vech ile m rnileyhe delegue suppleant m evki ve salhiyeti itsn is-
tirhm ederim *.
No. 220
No. 152, 153 27 Knun-i evvel 38

(27 Aralk 1922)
No. 152
Ecnebilerin vergi m kellefiyeti m eselesinde istihsl edilen netyic ber vech-i

tdir:
kam et, teesss ile beraber ticret, sanat ve herhangi bir ktisad faaliyet
dolaysiyle teklifin her nevinde ecnebiler Trkler ile msvi derecede m kelle
fiyete tbi olmalar, m enkul ve gayr- m enkul emvl ve menfiin m lkiyet, ta
sarruf, fer ve intikal ve tevrsne m tealik kezalik bil vsta ve bilvsta
mevcd ile ileruda vaz m uhtem el btn vergilerde kezalik Trklerle msvi
derecede m kellef klnmalar ve teesssne m es verilen her nevi ecnebi ir
ketleri ile ube, bakanlk ve ir messest- ecnebiyenin mmsili T rk ir
ketleri derecesinde ve ubelerin beynnm elerine veyahud tahkkat- resmiyeye
mstenid olan sermye veyahud rd vergilerine tbi olm alar ve gayr- m ukm
seyyr ecnibin nizm tm z m cebince vergi taksitlerini tam m en tediye eyle
meleri hakkndaki husst m svt ve m tekabiliyet essna m stenid olarak
kabul olunm utur. Vilyt nevh vergilerinde ecnebiler in yine vergi msv-
t kabul edilmitir:
Tevk-i sn kasd ile yaplan ve yaplacak olan bil vsta vergiler muf-
yetinin yerliler gibi ecnebilere ve irketlerine teml edilmesini isteyen mttefkn
prim ve redd-i rsm hakknn sdece tebaam za hasrn ve nihyet taleblerin-
den tefrikini kabul etmiler ise de yalnz vergi m ufyetinden istifdede musr-
drlar. Bu m ahzrun prim tediyesi ve redd-i rsm uslnn vaz ile telfisi
m m kndr.
No. 153
H arb zam anna m ahss olarak ecnebi tebaa ve irketlerinin ve tebaalarnn

servetinden hisse-i istisniye ifrz ve istifas ile istikrz- m ecbr uslnn ecne
bilere tatbk mttefikin tarafndan reddolunm aktadr. stikrz- m ecbr hakkn-
daki teklif teml-i m ilele muvfk olm akla tarafmzdan kabul olunm utur.
Bir m ebhasn herhangi bir noktasna dir m tekabiliyet dstrunu filen

tatbk eden devletlere on sene m ddetle ibu ahkm n tatbk taleb ve tarafmz
dan on sene istikrr olunarak reddolunm aktadr. bu son fkradaki ihtilft
ticret muhedelerine idhli muvfk hu-s-t olm ak itibriyle itirztmz zeri
ne halledilememitir.
U zu n m cdeltdan sonra vardm z netice budur. Biz halledilem eyen
noktalarn dah mhiyet-i essiyeyi hiz olm ad m utlaasndayz. H km etin
nokta-i nazarnn srat- m m kine ile in.
S M E T
No. 221
(28 Aralk 1982)
C 27 Knun-i evvel 146 n um araya*:
Askerlik hususunda da gayr- m slim lerin dier T rk ve M slm an olan ve

ekseriyeti tekil eden tebaam zdan fazla birgn im tiyz verilem eyeceinde
heyet-i vekile mttefkan ve suret-i katiyyede m usirdir ve bunu um r- dhili
yem ize m dhale telakki ediyor.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 216
No. 222
(28 Aralk 1982)
ngilizlerin Faysal ile yaptklar m uhedeyi halka kabul ettirmek in mec-
lis-i messisn intihabna faaliyetle altklar ve m urz olan btn halk tayy-
re bom balar ile tehdd eyledikleri ve ayrca beynnm e ve fetvlarla halk iknaa
altklar Erkn- harbiye Riysetinden bildirilm ektedir.
H S E Y N R A U F
No. 223
No. 149, 150, 151 28 Knun-i evvel 38
(28 Aralk 1922)
No. 149
1 U m m itim olm ad. M ukarrer olan M liye K om isyonu ictim m da

da sarf- nazar olundu. T l kom isyonlarda ekalliyeler alld. D ier birinde
ecnib hakkndaki mesil alld ki ayr telgrafla yazdm .
2 ngilizler M usul hakknda raporlarn ve m ektublarn gnderdiler. R a
porlar iddetli ve m tecvizne bir lisanla yazlm . Bizim delilim izi cerhetme-
e alyor, fakat muvaffak olam yor. M ektub un da diyor ki artk delil m ba
delesine lzum yoktur. G aliben Irak almlar, C e m iyyet-i A kvm n karar ile
m andasn alm lar, Irak K ral ile m uhede akdetm iler. K rdistana muhtri-
yet-i idre vermiler. H albuki biz m uhtra ve m ektubum uzda K rdistana daha
serbest bir idre verm ek istediim izi zannettirecek bir ey sylem em iiz. H lsa
M usu lu kat iyyen terkedemez. Irakm iml hu du d u nd a yapacaklar tasrh-i h u
dudu izm ek zere m tehassislan hzrdr. Dostne bir suretle m zkere ederek
bu m eseleyi bitirm ek iyidir. M ektub buraya kadar. Bundan m ad ngiliz ka
rarghnda u m um bir hlsa nerolundu. Bunda M u su l in C u rzo n un s-
m ete ltim atom verdii, T rk m uhtrasnn delili km ilen cerhedildii yazl
yor. A ncak M u su l im linde tashh-i hudud yaplaca bildiriliyor. Binen aleyh
m uhtra m dvelesi ile idm e edilen M usul m nkaas efkr- um niyeye
iln edilmitir. K a t ve alen vaziyyet almlardr. Alenen uram ak istiyorlar*.
* M usul konusundaki T rk ve ngiliz muhtralar, 27 ve 28 Aralk 1922 tarihli d basnda

aadaki gibi ksmen yaynland.
U n m e m o ra n d u m tu rc sur M osso u l
(Par telephone, de ntre envoye special)
L a delegation turque a repondu au m em orandum britannique relatif la question de M os

soul par un docum ent qui enum ere les raisons d ordre ethnographique, politique, econom ique et
militaire pour lesquelles la delegation turque revendique pour la T u rq u ie le vilayet de M ossoul.
Voici la conclusion de ce document:
Le maintien sous une occupation etrangere de la majorite turque et krde de ce vilayet
constitue un grave danger pour nos futures relations de voisinage ainsi que pour la paix en faveur
de laquelle le peuple turc et le m onde entier ont consenti de si grands sacrifices.
D autre part, si la ville de M ossoul restait en dehors des frontieres de la T urquie, cela aurait
pour resultat, en dehors de toutes les autres considerations emises, de laisser exposee de grands
dangers lAnotolie meridionale et d em pecher les C o m m un ication s entre les diflerentes parties de
ntre patrie.
Pour toutes ces raisons, la T u rq uie est convaincue que sa dem ande relative au vilayet de
M ossoul est entierement justifee. {Le Temps, 27.12.1922).
A n g le te rre se re fu se e v a cu e r M osso u l
L A U S A N N E , 27 decem bre. - Lord C urzon vient de repondre la note turque au sujet de

M ossoul en formulant au nom de rA ngleterre un nouveau refus d evacuer M ossoul.
D ans la premiere partie de sa note, lord Curzon reprend les arguments ethnographiques
contenus dans le mem orandum d Ismet pacha. II fait rem arquer q u aucune carte exacte ni aucune
statistique correcte nont ete etablis par les T urcs, tandis que les officiers britanniques ont etudie
avec soin la contree pendant ces dem ieres annees, et il y a tout lieu de penser que les resultats
auxquels ils sont parvenus et qui ne concordent pas avec les donnees turques sont cependant les
plus exacts. En particulier lord C urzon considere com m e absrde lopinion d apres laquelle il y
aurait dans cette region une forte proportion de Turcs, alors q u en fait les T urcs y seraient aussi
rares que les Grecs en Anatolie. Apres avoir examine les considerations historiques et politiques,
3 Y arn kapitlasyonlar ii byk kom isyonda m zkere olunacak.
K atiyyen reddedeceim . C u rzo n un inkt husle getirm ek istedii m uhakkak
olduu ve buna m ahal kalm am ak in ii A nkaraya sordum diye tavk etm ek
m reccah olaca Italyanlar tarafndan telkn edilm ee alld. H albuki ben ka
pitlasyonlar iinde en ufak m m id verm eyerek kat redd fikrini izhr etmek
m ecburiyetindeyim .
4 General Tovvsendn fkrince M usul iini bir keye atp m egul ve bu

yzden bir harbe sebeb olm am ak m raccahdr. Bir sene zarfnda ngiliz milleti
m utlaka M u su lu terkedecek ve bu halde A raplar Faysal aleyhine kym edecek
lerinden T rkler M u su la bil klfet dhil olacaklar. D ier m enbiden istihsl
ve bana sl edilen dier haberlerde ise vaziyyet bedbnnedir. M ttefik m urah
haslar m tem diyen itim etmektedirler. M terek bir nota ile mesil-i m uh
telife hakknda nokta-i nazarlarm z tahriren soracaklar. Kendileri de tahriren
dier bir nota ile cevb verip son teklfleri gsterecekler imi.
svire ezim inden Ermeni m uhibbi bir heyet gelip benden Ermeni m ill
yurdu taleb etti. Btn cihan efkr- um m iyesinin bunu taleb ettiini, bundan
kurtulm ak kabil olm adn iddetli bir sretde taleb etti. M stahak olduklar
cevblar aldlar**.
No. 151
5 H lsa kat gnlerdeyiz. H alb u -i nokta-i nazarlarm z arasnda te-

karrb yoktur. Kapitlasyonlarda, mesail-i m liyede km ilen eski zihniyetde
musrdrlar. M usul hakknda kat vaziyyet almlardr. Ekalliyetlerde C e m iy-
lord Curzon continue en declarant q u il ne peut un seul instant admettre les pretentions contenues
dans le pacte national d Angora, que le monde connut en fevrier 1920 seulement et d apres le-
quel la Turquie seule devait regler le ort du vilayet de Mossoul. II termine ainsi:
L Angleterre, fidele ses obligations envers les populations de ce pays, envers ses allies, en-
vers la Societe des nations, dans laquelle vous avez accepte de rentrer, ne peut que reiterer son re-
fus meme dexaminer levenualite de Pevacuation de M ossoul et ne voit pas la necessite de con-
tinuer discuter plus longtemps sur ce point. (Le Journal, 28.12.1922)
** R za N ur da, Cenevrede Com ite Philarmenic adl bir kuruluun yesi drt kiinin kendi
sine gelip Ermeni yurdu istediklerini anlatyor. Gelenlerden biri Am erikal, kincisi Fransz ve di
erleri svireli imi. Biri Cenevre niversitesi profesrlerindenmi. Am erikal ye, Eer siz Erme-
nilere yurt vermezseniz sizi vuracaklar diye tehditte bulunm u. Bunun zerine Rza N ur sert bir
cevap vermi: M sy! demi, dnyada hi kimseye, hibir millete badiheva insaniyet nam na,lf
ile yurt vermezler. Bunun tarihte misali yoktur. Y u rt ve hrriyet alm aa lyk bir millet bunu kan
dkerek alr. Nitekim Trkler yaptlar. Ermeniler de imdiye kadar... Trkleri krdlar geirdiler,
harplerde T rk n dm anna iltihak ettiler. Sokaklarda T rk ricalini vurdular. Vka kan
dktler, bu usul tecrbe ettiler, am a kudretleri yetimedi... Efendi!... Pek sevdiin Ermenilere
syle!... im diye kadar T rk devlet ricallerinden birka kiiyi vurdular. Bundan byle bir T rk n
canna kysnlar, T rkiyede de bu bir T rk yerine on bin Ermeni katliam etmee ahali yemin et
mitir... Sen Ermenileri ok seviyorsan bunu anlat. Ermenileri suikastten vazgeir... demi. Heyet,
cevabn alp gitmi. (Hayal ve Hatratm, III, s. 1067-1068)
yet-i akvm vstasyle ayrca bir m rkabe ve askerlikten gayr- m slim ler istis-
ns gibi dier m uhedtda olm ayan kuyuda srr ediyorlar. Boazlar m eselesi-
nin bki kalan teferruat hakknda yeni m zkere yoktur. nkt her n m uhte
m eldir***.
S M E T
*** Bkz. No. 229.
No. 224
No. 167, 168 29 Knun-i evvel 38
(29 Aralk 1922)
M ou gin beni ziyret etti. Boazlar projesini Franszlarn ihzr etm ek sure
tiyle bize m zheret ettiklerini syledi. Boazlar projesibizce m cib-i m em nuni
yet bir tarz- hail olm adn, gayr- asker m entk ile M arm ara ve stanbulun
m esniyyetinin ihlli halinde m nferiden ve m tereken vzul-im z devletler
tarafndan bizim le birlikte mtearrz kuvvetle m enetm ek taahhd olunm adka
stanbul ve M arm arann M isk- M illm izdeki sarhat vehile emniyeti
m m kn olam ayacan syledim . M liye husstnda salh olduunu ztliniz-
le Cavid Beyin m ttefikler m liye projesinin b yk ihtilf m cib olm ayacak e
kilde grdnz syledi. Ben aksini iddia ettim. Erm enilerin konferansta
Franszlarn da m uvfakat ile istim edilm esine hayret ettiimizi ve bize baz
m em likde ekseriyet tekil eden slm m urahhaslann d a vet in hak ve frsat
verdiklerini syledim . M ah c b ve mteessir oldu. Gayr- m slim lerin askerlikten
istisnlarn taleb etm ek eln ve sarhaten um r- dhiliyem ize m dhale fik
rinden sarf- nazar etm ediklerine briz dell olduunu ve bu zihniyet tebeddl
etm edike sulh akdine m ni olacaklarn ve m esuliyetin kendilerine raci bulu
nacan syleyerek Fransada siz bu gibi ekalliyetler hakknda ne yapyorsunuz
dedim . Cevben vatanm zda yaayan ve Fransz tebaas olan her ferd askerdir
dedi ve bize gya hak verdi. M d an ya Konferansnda grld gibi L ozan da
da Lord C u rzo n u m utane takib ettiklerine dir elkr- um um iyede mil bir fi
kir hsl olm akta bu lun du u na iret ettim. C u rzon nzrdr. Bizim kiler yalnz
m urahhasdr gibi effaf bir m azeret gsterdi ve skld.
G eneral Pelle A d an ada seddedilen mekteplerin kd in anlam ak arzu
sunda bu lun du u nu syledi. Cevben, eer m ektebler alnca bizim kanunlar
m zn derhal cri bulunm asna birgn itirz etm eyeceklerine beni tem n eder
seniz M aarif Vekili nezdinde bu b bd a messir tavassutda bulunacam syle
diim i, M ou gin in benim le grtklerini, m untazam an Poincareye yazm akta
olduunu bery- m alm t arz ed erim *.
No. 225
(29 Aralk 1922)
M ougin srf ahs m tlaa olm ak zere bana yazd husus m ektupta Bo
azlar hakkndaki 20 Knun-i evvel itiminin kat gibi grndn ifde ettik
ten sonra heyet-i m urahhasam zn Boaz rejimi hakknda mttefikn tarafndan
teklif olunan tarz kabul ile Boleviklerden tarafa ayrldn ehem m iyetle kayd
ve yalnz kayd- ihtiyat derm iyn etmi olduunu ve bunlar hakknda da
itilf olunacan, kapitlasyon yerine kaim olacak tarz hakkndaki projenin bu
yolda bir itidldan m lhem olduu ve T rk devletinin hkim iyetine aid hukuk
ve salhiyyta riyet ettiini bildiriyor, Bery- m alumt.
H S E Y N R A U F
No. 226
No. 154, 155 29 Knun-i evvel 38

(29 Aralk 1922)
No. 154
1 Garroni riysetinde Kapitlasyonlar K om isyonu itim etti. T l ko

misyonda ihzr olunan rapor okundu. Tekilt-i adliyeye ecneb idhli sretiyle
kapitlasyonlara m ukabil taleb edilmi olan tem ntda tevfuk- efkr hsl ol
mad bildirildi.Trk heyeti bunu prensip m eselesi addederek tl kom isyon
da, sonra hukuk mvirleri arasnda, sonra huss m zkert ve istim zctda
dim ve katiyyen reddetm iler imi. M esele bu sretle K om isyona geldi. Reis
Garroni ve tl komisyonu Reisi R u m bo ld un raporlar okundu. R um bold m ah
kem elerim izin hline dir bir ngilizin bil sebeb yirm i drt saat tevkf edilmi
olmasn, bankalardan em niyyetin kalktn, on sene sren d av olduunu ve
ilh misller ile m alm t verdi. Bunlara cevb verdim. Kapitlasyonlarn ilgas
n ve baka bir teklf derm iyn edilem eyeceini iddi ve onlarn m etlibini
katiyyen reddettim. Zikrolunan misllerin sebeb ve m hiyeti m alm olm ad
ndan burada m tlaalar m m kn deildir. Fakat sret-i um m iyede kendi
m um elatm z ecnebilerin m trekeden beri stanbuldaki m um elt ve m uh-
kemtiyle m ukayeseye hazr olduum uzu bildirdim . E cnebiler stanbulda yle
eyler yapm lardr ki bunlarn m em leketlerinde herhangi bir kanun m evcud
olup olm adnda bihakkin phe edilebilir dedim . H lsa reddettim. Barrere
sz alarak kapitlasyonlardan vazgetiklerini, fakat hukuk ve cez m esilde
tem ntdan vazgem eyeceklerini kat olarak ifade etti. H ayali Trklerin hkim i
yetine i tin ederek teklif yaptklarn fll tem nta ihtiy olduunu vehibir
m ukabil teklf yapm adm z bildirdi. Am erika u zun beyntda bulunarak
T rk iy enin taahdta m uhlif olarak hak ilgas olm adn, serm aye vazeden
ecnebilerin him ye beklem ee haklan olduunu syledi. T rk iy enin hkim iyet
in tekayydne, m terek ve m er arzulann a tarafdr imiler. Fakat eski
uhd yerine yeni uhdun ikam esine lzum varm. T rkiye ne m evcud hukuku
tanyor, ne yenisini veriyor imi. M ukabil teklifimiz olm adn tebrz ettiriyor.
Sonra C u rzon uzun beynt yaparak nutkum un ar olduundan, bu zem inde
sulha yanlam ayacandan balad. H akim iyet endem ize m ahal olm adn,
M ecelle nin hocalar tarafndan ihzr edildiini, kanunlarm zn kifayetini yalnz
bizim iddi deil dierlerinin tasdk etmesi lzm unu, ecnebi tccarnn endie
iinde bulun duunu, halbuki ecnebi serm aye ve faliyetine ihtiycm z bu lun
duunu ifde ettikten sonra, ne tehdd ne rica etm ediklerini, vaziyyet m eydan
da olup lem tarafndan tedkk edilebileceini ifade etti. Ben nihayetde rd edi
len nutuklarn m etnini grdkten sonra ayn ayr cevb verm ek hakkn m uhfa-
za ve en yakn bir akdn itim ini taleb ettim. Fransz Bom pard ilveten sz
alarak kapitlasyonun lavnn tarafdn ve pehlivanym , fakat m ukabilinde
tem nt lzm dr, bu olm adan sulh olam az dedi. Franszlar bilhassa m usrr ve
kat grnm lerdir*.
No. 155
i Bom pard bilhire nezdim e geldi. iddetli tehddt ve m nkat kar
snda nihyet sulhden n-m m d olarak avdet etti. Garroni ile huss m lkatda
* Lord Curzon, bu nzik grmeyi Londraya rapor ederken unlar sylyor:

T h is comm ittee after six sittings,... had broken dovvn irretrievably on the subject of judicial
capitulations, in which every proposal m ade had been categorically refused by T urks as an intole-
rable infringement of T urkish sovereignty... ism et Pasha then read an absolutely uncom prom ising
declaration... Conference might well have ended upon this note of open defiance. But it vvas im-
portant to obtain declaration of powers and these were delivered vvith a frmness and frankness
equal to that of Turks...
I concluded by declining to believe that T urks had said their last vvord and by inviting is
met, to reply on another occasion. He responded in a sentence by accepting invitation and asked
for another and early sitting...
Advantage of this m ornings sitting has, hovvever, been three-fold. Fisrtly, it has demonstrat-
ed absolute unity of world opinion as represented by povvers. Secondly, it has committed French
govem m ent to a posion from vvhich they cannot recede. Thirdly, it has shifted possible or pro-
bable cause of rupture to a ground,vvhich no one can claim to be a specifically British interest, as
might be the case vvith M osul or Straits, but vvhich is a vvorld interest equally afecting every fore-
ign State, vvhose nationals live or trade in T urkey... (Curzon to Foreign Office, T el. No. 160 of
28.12.1922, F. 0 .424/255, p. 789, No. 845; D B F P -I/ 18, p. 419, No. 298)
Rza N u r Beye bir tedbr bulm ak tem yl gsterdi. H ep gy efkr- um m i-
yelerini tatmh in her halde bir te mint bulm ak zem ndedirler. Bir de A m e
rikallardan ve dierlerinden terehta gre gy ngilizler M u su ldan dolay
inkt yapm ak m ecbriyetinde kalrsa bunu btn dnyay beraber srkleye
cek olan kapitlasyon m eselesinde yapm ak m anavrasm takib etmektedirler.
Rvyete nazaran um m bir proje ihzr etmektedirler.
3 M ttefiklerin tekliflerini Haan Beyle aynen gnderm itim. O n lar bu

proje zerinde bizim le m zkere etm ek niyetinde iseler de biz prensip itibriyle
bu zem ne girmedik.
A d l kapitlasyonlara m ukabil bir tertbde m usrrdrlar. Kapitlasyon

meselesi kat safhadadr denilebilir. Bu sebeple inkt-1 m zkere ihtim li var
d r**. Eer biz adl husstda herhangi bir m sade ve ekil gstermek ztr-
rnda kalacak isek onu im diden taynile bana haber verm ek zam an gelmitir.
A zam yapabileceim iz fedkrl bilerek ii huss veya um m idre edebili
rim. Benim m urahhaslarla ve A dliye M ster ile d ndm z bir eyi arz
edeyim. Eer biz sulhden sonra tekilt ve slhat- adliyem iz in A vrupadan
drt be m vir getirtirecek isek onlar im diden m em leketim ize getirmeliyiz.
Sulh olsa da olm asa da bu ihtiycmz temne m sraat etmi oluruz ve dier
tarafdan dnyann gz nnde onlara temnt- filiye geer. Be sene
m ddetle bu kontrat ben burada im diden yaparm . Fakat bunu ahde geir
mekten sret-i katiyyede ictinb kendilerine beynt- tahryede bulunm aktan
da m m kn olduu kadar ictinb ederim. M virlerin salhiyet ve vazfesi ka
nun lyihalar ihzn kom isyonlarnda fy- vazfe ve m um elt- dhiliye-i idri
ye ilerini slh m hiyetinde olabilir. Bunun kfi olup olam ayacan henz bile
m em. Ben ahsen ecnebi hakim in iddetle alehdrym . Fakat mvir er ge
getirecek isek onu im diden getirm ee teebbs etm ekle bir m esele-i hriciye
mizi de ayn zam anda tehvn ve halletm ee alm ak m cib-i istifadedir. V a ziy-
yet budur. H km etin ve M eclisin nokta-i nazarn cilen ve katiyyen bilm ek
ihtiycm daym ***.
S M E T
** Basn da kapitlsyonlar ve zellikle adl kapitlsyonlar yznden Lozan Konferansnn

kesilmesi ihtimali belirdiini yazyordu. ngiliz, Fransz ve svire gazetelerinde yle balklar gze
arpyordu:
Lozanda Bulutlar (Times, 29.12.1922).
K riz D nem i (Le Temps, 29.12.1922).
Lozanda km az (Intransigert, 29.12.1922).
Anlam azlk (Journal de Geneve, 29.12.1922).
*** Bkz. No. 244.
No. 227
No. 157, 158 29 Knun-i evvel 38

(29 Aralk 1922)
A bd lh am id in veresesi m m essili M sy U nterm ayer bugn bana m raca

atla husst- tiyeyi beyn etti:
A bd lh am id in M akedonya, T rakya, Selanik, Filistin, Suriye, Irak ve M u

suldaki em lk ve emvli 1909 da Hazne-i H assadan M liye N ezretine devr ve
emlk-i um m iye-i devlet m iym na idhl edilm i ve fakat bilhire veresenin
m rcaat zerine m ahkim -i eriyye ile eyhlislm bu devir m um elesinin
haksz olduuna karar it etmiler imi. H em veresenin hukukunu m dfaa
hem de hkm ete bir hisse-i tem ett temn etm ek arzusunda bulunduunu
syleyen m um ileyh U nterm ayer yle diyor:
Bu em lkin b yk bir ksm T rk iy eden ayrlm olan arazide bu lun du u

na gre keyfyet-i iftirakden dolay hkm etin ve veresenin bu em lk zerindeki
hukuku m ahkm - zevl olm utur.
No. 158
Irakdaki petrol m enabii m eselesine gelince: Ben bu hususta A m erika ser

m ayedarlarndan kuvvetli bir grubu tercih ediyorum . Bu grubun teklf ettii s
ret-i hail kabul edildii takdirde Am erika hkm etinin M usu l m eselesinde
T rkiye lehine icry- nfz etmesi kat sretde vaad edilem ezse de her halde
m uhtem eldir. M ebhs grubun hkm ete temn edecei fevid unlardr:
H km et veresenin m ehkim -i eriyye tarafndan kabul edilen hukukunu tas-
dk eylerse bu verese T rk tbiiyyetini hiz olduklarndan servet-i m ezkre ken
dilerine tem n edilmi olacaktr. Am erika grubu da hkm ete hem hslt-
zerinden bir yzdelik ayracak hem de hisse senedtndan m him bir mikdr-
n ona tahss edecektir. Bu sretle petrol bulunan araziden bir ksm T rk hki
m iyetinden ksa bile b a z T rk tebaasnn istifdesi m m kin olacaktr. Shib-i
m racaata her halde bir cevb verm ek m ecbriyetinde olduum dan sratle ce-
vb i ts m ercdur*.
No. 228

(30 Aralk 1922)
Zta m ahsusdur.
Ferit Beyefendinin yedek m urahhas tayini m eselesini H eyet-i veklece

grtkten sonra hsl olan zarrete ve M eclise intikali lzum una binen azm
mkilt m cibolacan anladm . G azi Paa ile de grtm . M rnileyhi
m urahhas tayinine lzm gstermeden istifade ve vaziyeti idare buyurm anz
daha faideli grdk Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 219.
No. 229
(30 Aralk 1922)
1 27/12/38 tarihli telgrafnz* zm irde Fevzi Paaya yazm idim. 29 ta

rihli cevb telgrafnmesi ikinci m addededir.
2 Lord C u rzo n un Sevres m uhedesini ekl-i dierde m uaddel ve muhaf-

fef bir suretde bize kabul ettirmek istedii anlalmtr. Ekalliyetler ve kapitlas
yonlar bahsnda hibir fedakrlkta bulunam ayz ve tedbr-i askeriyemize de
vam ederiz. Ben birka gne kadar anakkale cephesini tefti ve ngiliz mevki-
ini tedkk edeceim. snf yeniden taht- silha celbetm ekte olduum uza d
ir neiyt ve propagandaya devam olunm aldr. L ozan da sulhperver grnm ekle
beraber dktm z kanlan birtakm haylte feda edem eyeceim izi sret-i
katiyyede ihss etmeliyiz. Bilhassa M ecliste byk tezhr lzm dr Efendim.
No. 230
No. 172, 173 30 Knun-i evvel 38
(30 Aralk 1922)
ngiliz K om iser vekili H enderson A dnan Beye gelerek jandarm am zn a
nakkalede katlinden dolay en am k teessftn beyn eder tarzda ifadtda bu
lunm u ve tazm int itsnn tabii olduunu ve tahkikat neticesini bildireceini
sylemitir. V ahdettinin H icaz K iralna iltic ve kiraln kendisini davet ettii ve
m um ileyhin oraya gitm ek arzusunda olduunu syledikten sonra ngilterenin,
kendisine iltic eden sbk sultan M altaya kadar nakl ile Hilfet gibi slma
aid dhil bir m eseleye karm adn ve karm ak niyetinde olm adn, M sra
kadar bir m aiyyet gem isiyle sevk ve oradan seyyah gibi H icaza gideceini ilve
etmitir.
H enderson krk sekiz saatten beri gayet bedbn olduunu, sulh yapm ak is
tem ediimizi anladn, tarafm zdan hcum vki olursa ngiliz hkm etinin
de harbe m ecbur olacan, m am fh G azi Paa ile benim nfzum uzu bu yol
da istim l edeceim ize em in olduklarn, m uvakkat m uhtelit m ahkem e iin
bu kadar m him bir zam anda sulhn ihll edilm em esi lzm geleceini, im di
ye kadar hibir m eselede m sadtda bulunm adm z; inkt halinde stan
bul sokaklarnda harb balam olacan sylemitir. M um ileyh evvelki beyn
larnda be senelik m ehkim -i m uhtelite ess kabul olunursa teferrutda uyu
m ak m m kn olduunu, m esel yalnz stanbulda bile bir m uhtelit m ahkem e
nin kfi olacan sylemi. H aan Beyin A n karaya gelm esinden ngilizler
m m idleniyorm u *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 240.
No. 231
(30 Aralk 1922)
C . 156* Kayseride T rk Ortodoks Kilisesi nm iyle bir kilise tess in m et

ropolitlerden m rekkeb sinod teekkl etmitir. M etropolitlerden M eletyos K o n
ya, Prokopius Kayseri piskoposluklarna getirilmi, diyakoslardan Papa Kostan-
tinin A nkara metropolidi olarak takdis mersimi icr edilmitir. ntihb m azba-
* Bkz. No. 207.

tas ile nizm nm e-i dhillerinin m erkeze irslinin lzum ve tesrii ayrca m uta
sarrfla yazlm tr**.
H S E Y N R A U F
* * Bkz. No. 249, 259.
No. 232
Tel. 30 Knun- evvel 338
No. 175 (30 Aralk 1922)
Doktor smail Stk Beyin riyaseti altndaki M sr H eyet-i M urahhasas* ile

grtm. Bu heyet ile Zaglul Paann riyaset ettii heyet arasnda pek
m him ve esasl bir fark vardr. Zaglul Paanm taraftarlar ngilizlerle uyuarak
baz kuyd ve erit tahtnda bir istiklle rz olduklar halde bu heyet bil
kayd- art Sudan dahil M srda istikll-i tam a talib ve taraftardr. M am afih
konferansda m ttehid bir cephe arzetm ek iin aralarnda muvakkat bir itilf
akdetmilerdir. D oktor smail Stk Bey heyeti iki gn evvel L ozan a mtevecci-
* Dr. smail Stk Bakanlndaki heyet Vatan partisi heyetiydi. Zaglul Paa heyeti ise Vaft
partisinin temsilcisiydi. Zaglul Paa, Aralk 1921den beri Cebelitark'ta srgn bulunuyordu ve
kendisi Lozana gelememiti. Lozandaki Vaft partisi delegasyonu, Zaglul Paann ngilizlerce tu
tuklanp srlmesinin birinci yldnm nde Lozandan ngiltere Babakan Bonar Lavva protesto
telgraf ekmiti. (La Suisse, 23.12.1922). M sr heyeti 19 Aralk 1922 gn Lozan Konferans ba
kanlna bir muhtra sunmu, M srn dvasn uzun uzun savunm utur.M uhtrada sonu olarak
u istek ileri srlyordu: (1) M sr ve Sudan da kapsayacak biimde btn Nil vadisinin ba
mszlnn tannmas, (2) ngiliz askerlerinin btn Nil vadisini boaltm alan ve (3) Svey kana
lnn tarafszlnn korunmas ve bu tarafszln gzetiminin M sra braklmas. (Msr muhtras
nn tam metni iin bkz. Journal de Gcneve, 20.12.1922)
Her iki M sr heyeti T rkiyeden medet um uyor ve Atatrkn tevecchn kazanmak iin
birbirleriyle yanyordu. Bu konuda Londrann nl Times gazetesinin bir haberi aadadr:
RIVAL EGYPTIAN MISSIONS.

S E E K IN G F A V O U R S A T A N G O R A .
(F R O M O U R C O R R E S P O N D E N T .)
Constantinople, D EC . 27.
T h e arrival in Turkey of the two Egyptian delegations from Lausanne has aroused unusual
interest in Arabic affairs generally. T h e VVatanist (O ld Extremist) Delegation, headed by smail
Sidki, vvhich proceeded recently to Angora, only remained there three days, and is novv retum ing.
Meanvvhile the other delegation, representing the Zaghlulists, and including the Sheikh Ali el Ghi-
ati, has arrived and is also desirous of proceeding to Angora. T h e tvvo delegations are not friends;
the Zaghlulists apparently vvish to prevent the YVatanists from securing a m onopoly of Kem alist fa-
vours, vvhatever these are vvorth.
An offcial Angora com m unique of the 25th alleges that the British are forcing the popula-
tion o f the M osul area to sign a petition favouring the maintenance of the sovereignty of Iraq, and
that those vvho refuse are being fned and terrorized by bom bing expeditions. O n the other hand,
hen A nkaradan hareket etmitir. Konferanstaki beyanatnz arasnda bir vesile
ve m nsebet bularak M isak- M illnin birinci m addesine istinden M sr da
telffuz buyurm anz rica ederim **.
Bakum andan
GAZ M U STAFA KEM AL
the Turkish Press announces the receipt of num erous telegrams from M oslem countries expressing
allegiance to the National Assem bly, am ong them one from Seyyid Idriss of H odeida.
T h e ikdam to-day provides a refreshing change from the recent Press attacks upon Lord
Curzon. its Lausanne correspondent states that the French attitude is incomprehensible, but the
salient characteristic of the proceedings is the hitherto unexpected mastery of Lord Curzon and
his ability in dealing vvith Eastem affairs. British prestige in the East, which was supposed to have
been broken by the wild policy of M r. Lloyd George, is again being re-established, thanks to
Lord Curzon. (Times, 28.12.1922)
** smet Paa, birinci Kom isyonun 31 O cak 1923 gnl oturum unda M sr konusunda un
lar syledi:
T B M M Hkm eti, T rkiyenin snrlan dnda kalm olan eski Osm anl mparatorluu
topraklan zerinde hi bir niyet beslememekte olduunu, daha nce de, birok kez aklam bu
lunmaktadr... Bu temel ilkeden esinlenen M isak- M ill, 1 nci maddesinde, yalnz Araplarn otur
makta olduklan topraklann kaderinin yerel (mahall) halkn serbeste aklayacaklan istekleri uya-
nnca dzenlenmesini ngrmektedir.
T rk Tem silci Heyeti,... M ezopatam ya, Hicaz, M sr ve Suriye nin, T rk snrlan dnda
kalm btn teki lkeler gibi, kendilerine uygun grecekleri ynetimi, zgrlk iinde semee
haklan olduunu, resmen bildirmei bir dev saymaktadr. (Tutanaklar... I/1/2, p. 49).
No. 233
(30 Aralk 1922)
H aan Beyefendi bu sabah saat bir buukta A n karaya m uvsalat etti *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 189, g , 280.
No. 234
No. 159, 160 30 Knun-i evvel 338
(30 Aralk 1922)
1 T l kom isyonda ekalliyetler alld. C em iyyet-i A kvm n bir sefir

bulundurarak ekalliyetleri him ye etmesi bertaraf edildi. Askerlik ve imtiyzt-
m ezhebiye ve afv- um m ve Erm eni eytm emvlinin idesi gibi m unzam me-
sil allmaktadr. Ferid Bey huss tem aslarnda istikll-i iktisd ess zerine
mzkerta devm im knn grmektedir.
2 U m m durgunluk ve bedbnlik vardr. Garroni ile m lkatm da adl

uhd in bir ekil gsterm ekliim izde srr etti. Franszlar da musrrdrlar.
3 C u rzo n un m uhtrasna cevben m uhtram z ve m ektubum uzu gnder

dik. M usul m eselesi en buhrnl gnlerindedir. H er tarafdan her nevi tehddt
ve istihzrt ia edilm ektedir. H aan Beyin A nkaraya gidip A vrupay anlattk
tan sonra bize m lyem et gelecei gibi bir zann- um m veya A nkarann yeni
talmt vereceine zehb vardr. Herkes Haan Beyin A nkaraya vsl olup ol
madn, ne vakit telgraf geleceini soruyor.
4 Bugn Am erikal, tl kom isyonda, tehcr edilen veya m uhceret eden

lerin evlerine avdet ve m lklerine tasarruflar cb ettiine dir bir m uhtra ver
di. Bu sretle m uhcirlerin avdeti resmen mevz-i bahs oluyor.
5 Chester projesinin Franszlarla ahdm za m nfi olduu y a ni ayn im-

tiyzt evvelce Franszlara vermi olduum uz haberi alnyor. A m erikallar bu
vsta ile hsn-i m nsebta sevketmek ve Franszlar beyhde yere bsbtn
tahrik etm em ek in im tiyz m um elesinin tehri varid-i htr olm akta ise de
bu bbda heyetin tenvr buyurulm as m sterhamdr.
S M E T
No. 235
cra Vekilleri Riyasetine
No. 161* 30 Knun- evvel 38

(30 Aralk 1922)
136 num aral telgrafnm e cevbdr**:
Franszlara ifahen m alm t verdim. irket m driyetinden bu d e fa alnan

telgrafda m adeni tekrr iletm ek ve kemekee nihyet vermek in B alyaya
Ermeni ve R u m olm am ak artyle be mutahasss gnderm ek isteniliyor. Bu ta
lebe muvfakat edildii takdirde m sade its zm nnda stanbul M m essillii
ne talimt verilmekte beraber beni de telgrafla haberdr etm enizi rica ederim.
* Bu telgrafn iki nshasn grdm. D ier nshasnn says 170dir.

** Bkz. No. 171 ve 237.
No. 236
(31 Aralk 1922)
C 16/12/38 139 num araya: *
Suriye hududlar im diye kadar takib buyurulan ve tiyen takib edilecek

olan hatt- hareket H eyet-i V ekle,H riciye encm eni ve ayrca o havli m ebus-
lar tarafndan tasvb edilmitir. A rzu buyurulduu gibi m eseleyi M eclis heyet-i
um um iyesinde mevz-i bahs ederek m nakaa etm ek behem e hal yunu m
cib olaca endiesinden ve zt- llerinizin iret bu yurd uu nu z vehile zam iri
mizi im diden izhr tehlikesinden dolay imdilik muvfk grlmemitir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 205 ve No. 197.
No. 237
(31 Aralk 1922)
C 30 K nun-i evvel 161 nu m araya*:
R u m ve Erm eni olm am ak artiyle mtahasss gnderm eleri muvfkdr.
No. 238
No. 162, 163 31 Knun- evvel 38
(31 Aralk 1922)
30/12/38 raporudur.
1 Ekalliyetler tl kom isyonu itim etti. Akam a kadar altlar. M li

yenin hukuk- ehs kom isyonu alt. Sret-i um m iyede m sid olarak az bir
terakki edildi.
2 K apitlasyonlar in gelen ve kat im tinlarm z zerine kom isyonlara

girem eyen m urahhaslardan sve sefiri ile grtm. M said buldum . Bugn
Bulgar m urahhas ile de m lkat ettim. Hlsas udur: T rkler aleyhine Bal
kan ittifaknn asl ve im kn yoktur. Herkes ile anlaabilecekler. Fakat Y u n an l
lar m ahvedinceye kadar uraacaklardr. Y u n a n ordusunun yeni tekilt faaliye
tinin asl vardr. D em irhisar ve skee ve G m lcin ede tahidt yapyorlar. Bul
garlarn M eri arknda hibir em elleri yoktur. H len ve tiyen Trklerle son
derece iyi bulunacaklar. Bulgaristan M slm anlarm a Bulgarlardan iyi m um ele
edeceklerdir. ark T ra k ya ya B ulgar m uhcirlerini ide etm ei B ulgarlar gide
ceklerinden dolay deil fakat Y un an llara kar bir prensip olarak iddi ettiler.
K abu l etm edik. D arlm adlar ve darlm ayacaklardr. Y aln z stanbul etrafnda
birka B ulgar ky vardr. Bunlarn ihrc ve tehcr edilm em esini pek ziyde ri
ca ediyorlar. stanbul etrafndaki kyleri ne kadardr, ne m um ele icr oluna
caktr. Bu fkra hakknda m alm t itsn rica ederim . Kendilerini ok tatmn
ettim. Sz arasnda bana D edeaa m ahre m eselesini tekrar atlar. T rak ya
hududunun vaziyyeti takarrr edinceye kadar bu ciheti m eskt brakacam .
Bulgar m urahhasna beyntn hkm etim e ibl edeceim i syledim .
3 U m m iyetle vaz iyyet cidden m bhem ve efkr- um m iye endenk-
tr. ngilizlerden hibir haber km ad. M usul zerine cidd bir karar ittihz et
mek m ecbriyetindedirler. Fransz gazeteleri iddetle bizi iltizm ediyorlar. M u
sul em elini yrtm ek in kapitlasyon sebebiyle btn mttefikleri T rkler
aleyhine sevketm ek istediklerinden ikyet ediyorlar*. C u rzo n yarn Parise gidi-
* Le Matin adl Fransz gazetesi, 30 Aralk 1922 tarihli saysnda, smet Paann uzun bir de
mecini yaynlad. G azetenin Paristen Lozan a gelen yazan Jules Sauervveina verilen bu zel de
mete smet Paa zellikle M usul sorunu zerinde duruyor. M usul yznden konferansn tkanp
kaldn savunuyor ve ngilizleri eletiriyor. yle diyor:
Les negociations etaient arrivees sur tous les sujets un point difTcile, mais la question de
M ossoul, qui a ete brusquem ent mise sur le tapis, les a rendues presque tragiques. La delegation
britannique, qui a parfaitement vu q u aucun entente nest possible sur lattribution du territoire
de M ossoul, cherche transporter les conversations sur un autre terrain afin d avoir les puissances
avec elle,si une rupture est inevitable.
L affaire de M ossoul tient en quelques mots. Les Anglais nous ont dit d abord q u ils avaient
fait des promesses aux Arabes. Nous avons prouve que les Arabes ne representent m eme pas un
dixieme de la population du vilayet de M ossoul. O n nous a affirme ensuite que M ossoul faisait
geographiquem ent partie de la M esopotam ie. Nous avons demontre q u au contraire le vilayet de
M ossoul est partie integrante de lAnatolie.
Enfin, les Anglais, bout d arguments, ont em ploye un moyen dont la valeur morale est
douteuse. Ils ont affirme q u ils avaient occupe M ossoul avec leurs armees victorieuses et que ce
territorie leur appartenait par droit de conquete. Adm ettons la valeur de cet argument, bien q u au
point de vue du droit elle soit de faible valeur. J ai repondu que c etait faux et que les Anglais
avaient occupe M ossoul plusieurs semaines apres larmistice et sans rencontrer aucune resistance,
tout com m e ils ont occupe Constantinople, tout com m e ils ont fait occuper S m ym e par leurs alli-
es Grecs.
Devant cette contradiction des deux theses, q u avons-nous vu? T ou tes les autres questions se
sont aussitt envenimees(...)
Depuis que laffaire de M ossoul sest presentee aux Anglais sous un aspect insoluble, depuis
que j ai revandique hautement la possession du vilayet et de ses petroles pour la T urq uie, il est
advenu que la discussion sur les Capitulations a pris un ton aigre et presque dram atique... (Jules
Sauerwein, U ne Declaration d Ismet Pacha au M atin : C est parce que PAngleterre veut conser-
ver les petroles du territoire de M ossoul que les allies em pechent d aboutir la conference de Laus
anne , Matin, 30.12.1922).
yor. Bonard Lavv ve Poincare itim i da vardr. V aziyyet m ulaktr. A lm an
ta m rt sebebiyle teerruh eden ngiliz projesi Fransay tatm n etm eyecek imi.
Fransay galeyna getiren sebeb-i asl budur. M usu l m eselesi de Pariste tam
rt m eselesi ile beraber hallolunacak deniliyor. Fransz gazetelerinde bir de
M usul yz nd en m ttefiklerin m cdeleye girimesine m ahal olm adn ve n-
gilizlerin kendilerinde yaptklar gibi Trklerle ayrca h u du d iini halletm elerini
nerettiler. H lsa bir tarafdan M usu l talebi, dier tarafdan uhd-i atkann
reddi ile ngilizlere ve m ttefiklere kar en ar vaziyyetde bulunuyoruz. ngiliz
donanm asnn anakkaleye evki ve Y u n a n istihzrt burada m blaal olarak
bize s ediliyor. Pariste Fransa ve ngilizler, aralarndaki mesili halledebilirler
se karmza tekrar m ttehid olarak gelm ee alacaklardr.
S M E T
No. 239
No. 164, 165, 166 31 Knun- evvel 38
(31 Aralk 1922)
M liyenin hukuk ve em vl kom isyonlarna aid bu gn Barrere ve bir m te

hasss ile ve Ferid Bey ve Z ek Beylerle bir itim yaptk. im diye kadar m u
allak kalan nikatdan bazlar bir dereceye kadar halledilm itir. H arb esnsnda
ecnebi tebaasnn zararlarn tazm n etm ei bize teklf ettikleri halde harb ve i
gal esnsnda bizim tebaam zn zararlarn tazm n etm ei y a ni m tekabiliyet
essn kabul etm iyorlard.im di bunu kabul ediyorlar. Ecnebi tebaa zararlar
nn Suriye ve Irak gibi m nfek araziye taksimini kabul etm eyerek yalnz T rk
hkm etine idiyetini iddi ediyorlard. im di bu zararlarn taksmini kabul
ediyorlar. Burada bahsi geen zararlar teklif-i harbiye m usdere gibi tedbr-i
harbiyeye mildir. T ah rb t ve ire gibi efl-i harbiye burada mevz-i bahs
deildir. Bundan baka im diye kadar T rk iyede kalan ecnibin dur olduu
zararlar gerek hkm etin tedbr-i harbiyesinden gerek alel-tlak ehasn m u-
melt- hussiyesinden m tevellid olsun evvelen hkm et tarafndan tazm n ve
ba dehu alkadrndan hkm ete taksm olunm ak lzm dr diyorlard. Sebeb
olarak harb esnsnda m em lekette kalan ecnebi tebaann her zarara kar vika
yesi hkm etin taht- m es liyetinde olduunu ve her m em lekette bunun in
fevkalde takayydt icr edildiini syliyorlard. im di kabul olunan ekl-i h u
ss: Zararlar hkm ete id olm ayp hkm et bu hussta tedbr-i seria-i adli
ye ve idriye ittihz edeceini taahhd etm ekle iktif olunacaktr. ki esasl nok
ta m uhtefn fihdir:
i T rk tbiiyetindeki ecnebi serm ayeli irketlerin harb esnsndaki zarar

larn ecnebi tebaasnn zararlar gibi tedkk ve tazm in etm ei m uhedeye dere
eylemektir.
2 Ecnebi sermayeli T rk irketlerinin harbden evvelki erit-i m ukavelele
rini dnyann her tarafndan olduu gibi erit-i ceddeye gre tedkk ve tadl
etmei kabul eylemektir.
Bizim iki nokta hakknda iddim z, bunlar T rk tebaas ve irketlerine ta

allk ettiinden m uhede ile m nsebetdr olm ad ve ihtilftn m ahkem eleri
mize id olduu zemnindedir. O nlarn teklifine gre m ezkr irketler zararlarnn
bir a z bizden, bir a z alkadrdan, bir a z btarafdan m rekkeb kiilik
hakem h eyeti ile tedkk ve hkm olunm aldr. Biz diyoruz ki b a z m ukaveltda
harb esnsnda hkm et irkete vaz- yedd ederse hesbn nasl grlecei dere
edilmitir. Bunlar ahkm e gre m um ele grr. B az m addeler m ukaveltda
m nderic deildir ve b a z irketlerin m ukaveltnda ise hal-i harb essen nazara
alnmamtr. Bu ahvlde m ehkem elerim ize m rcaat olunarak halledilm elidir.
O n lar m ahkem elerin bu mesili sratle ve lzm gelen m alm t ve ihtss ile
halledem eyeceini iddi ediyorlar. Binenalyh
1 irketlerle harb senelerinin hesabtndan tevelld edecek ihtilft, ya
pacam z bir kanun-i m ahssla m uvakkat bir m ddet in hakem heyeti vs
tas ile hallini kabuleder m isiniz? sratle em r ve ir *.
2 Franszca readaptation denilen erit-i ceddeye tevfk keyfiyetine gelin
ce bu bbda taleblerine bir hakem h eyeti vstasiyle ihtilft halletm ekdir.
M uhedede dercolunm as m em ldur. Fakat hkm et ess itibriyle bu ihtil-
ft birinci m addede olduu gibi bir kanun-i m ahss ile m uayyen bir hakem
heyeti vstas ile halletm ei kabul ediyor m u? Sratle em r ve ir.
S M E T
* Bkz. No. 254.
No. 240
(31 Aralk 1922)
A dnan Beyden bugn aldm z telgrafta kendisini ziyret eden General
H arrington stanbulda N oel yortular esnsnda ngiliz askeri tarafndan ik a
olunan hdistdan dolay ok m teessif olduunu ve bu bbd a tahkikata devam
edildiini ve anakkale vakasndan dolay da teessrlerini tekrar ettiini* ve sulh
hakkndan kbnliini m uhfaza eylediini ve ngilterenin harb etm ek istem edi
ini ve kendisinin ahsen bir n evvel sulhn inikadi ile yeni tayn olunduu
im al ngiltere K u m an danln a kavum ak tem ennisinde bu lun du u nu beyn
eyledii bildirilm ektedir. Bery- m alum t.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 230.
No. 241
J\fo. 181 31 Knun- evvel 38

(31 Aralk 1922)
A d nan Beyden bugn aldm z telgrafta tideki m alum t verilmektedir.

General Pelle kendisini ziyret ederek Konferansn ald ekl-i ahr hakknda
m bhasede bulunacan syledikten sonra inktn netyic-i vahm e tevld ede
bileceini, Franszlar girm ese bile ngilizlerin harbe m ecbur olacaklarn ve ka
pitlasyonlarn ilgas in her m em leketin olduu gibi bir devre-i intikaliye ka
bul etm enin istikll ve hakim iyetim izi m uhill olm ayaca ve G azi Paa ile bana
m lk olsa sulh ihll etm em ek in tavsiyede bulunacan syleyerek bu be
yant hkm etin em ri zerine yaptn ilve eder. Bery- m alum t.
H S E Y N R A U F
No. 242

(31 Aralk 1922)
A fganistann Londra sefr-i kebri A bdlh di H ann L ozan a m uvsalatn
istihbar eden Sefir Sultan A hm ed m rnileyhe bery- tevd zrdeki telgrafn-
meyi irsl etm ektedir. Telgrafnm enin teblii hususunun in m ercdur.
H S E Y N R A U F
Devlet-i Aliyye-i Afganistanm L ondra
Sefir-i K ebri A bd lhd i H an H azretlerine
L ozan a terifinizden gayet m em nun oldum . Ben de T rk birader ve din

dalarm za A lhazret Em r A m an u llah H an H azretlerinin ve m illetim in selm
n tebl ve A n a d o lu daki m ezlim ve tahribtn m hedesi in seyahata k-
mem. Y u n an llar yapt vahet ve fecyiini lisan ve kalem ile beyn edem iyo
rum . nki hi kim senin lisan veya kalem ile onlarn yaptklar tahribt ve fe-
cyia tercm an olam az. K yler, kasabalar ve ehirlerin andne tahribt hesa
ba sm az derecededir. Fecyi ve katl-i-m lar ve taarruzlar saylm az nisbetde
gayet oktur. Binenaleyh bu andne tahribtn tazm int L ozan Konferansn
da dier mesil gibi zarr m evz-i bahs olm aldr. V e zt- lilerine de insni-
yet nm na Konferansn tevecchn bu m eseleye celb buyurm anz ve kendi
millet ve hkm et-i aliyyesine habedr buyurm anz tevakku eylerim.
A fgan Sefiri
Sultan A hm ed*
* Sultan A hm et Han, Afganistann T rkiyede ilk Bykelisidir. 1921 ylnda Ankarada

greve balad. 1928 ylma kadar bu grevde kald. Sonra 1931-1939 yllan arasnda ikinci defa
Ankarada Afganistan Bykelisi olarak grev yapt. Trk-A fgan dostluu iin alt.
No. 243
No. 182 (tarihsiz) *
Erkn- harbiye-i u m um iyeye m rsel 55 num aral telgrafnm ede de m ezkr

Sivrihisaryan biraderler hakkndaki tedkikatda Afyonkarahisarnda 11 num aral
ser garnizonunda Sivri hisariyan ailesine m ensb Jerar plikiyan ve er H-
rant isim lerinde iki birader bu lun du u ve bunlarn m ukaddem zm irde Sen
Joj kilisesinde alm olduklar anlalmtr. Tahliyesi m atlb ehs bunlar ise
m em leket haricine karlm ak zere in m erc du r**.
(mzasz)
* 31 Aralk 1922 veya 1 O cak 1923 tarihli olduu anlalyor.
** Bkz. No. 248.
No. 244
No. 183 1 Knun- sn 39
(1 Ocak 1923)
C . 29 Knun-i evvel 38, 155 num arann nc m addesine.* A d l kapitlas
yonlarn yerine derm iyn edilen teklife kar essen m utasavver olduu vehile
btaraf devlet tbiiyyetinde bulunan hukukinslardan slht- adliye in
m vir celbine teebbs edildii takdirde mttefiklerin m uzr tekliflerini dfi
olaca kanaatnda olm am akla beraber btaraf devletler tebaalarndan teklif-i
devletleri vehile ve tarafnzdan mvir-i adllerle im diden husus m ukaveleler
akdine salhiyyetdr bu lun du u nu z H eyet-i V eklece ve bugnk 1 Knun-i
sn 339 tarihinde M eclisin hafi ictim nda tarafmzdan verilen izht zerine
takarrr etmitir. Bu hususda essen sizce de m usam m en olduu vehile bunu
ahde geirm em ek ve resm beyntda bulunm am ak lzmdr.
* Bkz. No. 226.

2 H aan Beyi dn H eyet-i Vekile, bugn de M eclis heyet-i um um iye-
hafi celsede istim etti. Y a n n heyet-i vekilede nokta-i nazarm z tesbit ve M ec
lise tekrar arz edeceiz. Netice-i hsla derhal bildirilecektir.
H S E Y N R A U F
No. 245
No. 195 1 Knun- sn 39
(1 Ocak 1923)
L ozan dan Fransa hriciye nezretine gelen bir raporda Barrerein Tem ps
gaztesinin tenkidtndan ikyet ve tenkidtm devam halinde vazifesine devam
edem eyeceini beyn ettii, Barrere ile B om bardn aralarnn ak olduu Paris
M m essilliim izden bildirilm ektedir.
(m za yok)
No. 246
No. 167 1 Knun-i sn 39
(1 Ocak 1923)
Dvel-i mttefika heyt- m urahhasas T rk iyede tbiyyet-i ecnebiyeyi hiz

veya O sm anl olup da serm yesinin ksm-i m him m i ecnebi bulunan imtiyzl
irketlerin erit-i hzra dhilinde faaliyetlerine devm im kn olm adndan
T rkiye hkm etince erit-i hzra-i iktisdiyeye tevfikan m ukavelelerinde tad-
lat- lzime ya ni readaptation m um elsinin icrs tekliflerinde m usrr bulun
m aktadrlar. H eyet-i m urahhasam zn bu hussdaki nokta-i nazar ise sermyesi
kime id olursa olsun O sm anl tbiiyetinde bulunan irketler in katiyyen
Konferansta m zkere bile kabul edilem eyecei ve ecnebi tbiiyetinde bulunan
lara gelince bu hussda da m ukavelenm eleri m u teber olup tadlt iktiz ettii
takdirde bunun ancak hkm etin arzusuna tebean vukubulabilecei zem ninde
olup bu suretle cevb verilmekte ve srar edilm ekte bulunm akla beraber dier
tarafdan nokta-i nazarm zn tervicine hdim olaca m tlaasyle ber vech-i t
teebbsn fidesini hkm etim izin nazar- tedkk ve takdirine arz etm ei m u
vafk buluyoruz. yle ki: M a lm - devletleri bu yurulduu vehile harb ve
mtkere zam annda im endifer gibi alel-um m im tiyzl irkte hkm ete
vaz- yedd edilm i ve hukuk- dvel cb ibu hesbtn tasfiyesi zarur bu lun
mu olduundan im diden alakadar irktin N fa V ekletince ibu hesbtn
ryet ve tasfiyesine d avet olunm as heyet-i m urahhasam zn nokta-i nazarn
f len teyd etmi olacandan bu vaziyyet karsnda m ukabil heyt- m urah-
hasann iddilarndan sarf- nazar etmelerini teshl edecei gibi m zkert esn-
snda m ezkr irketler m ukavelt- m evcdlerinde tadlt teklf ettikleri takdirde
hkm et dah siyset-i m illiye ve iktisdiyem iz nokta-i nazarndan lzm
grd eriti kabul ettirebileceini arz ve ir- sm lerine intizr olunur.
H eyet-i mvire-i m liye karan ile: Ferid*.
S M E T
* Bkz. No. 255.
No. 247
Hey eti Vekile Riyasetine
No. 168 1 Knun-u sn 339
(1 Ocak 1923)
31 K nunevvel 38 raporudur:
T a tildir. M aliye iin Barrere ile konferans yaptm . C u rzo n dan M u su l hak
knda cevab m ektup a ld m *. o k m lyim ane yazlm . Artk m nakaat zaid
gryor. M esili kom isyona ihale edecekm i. A ram zda s-i tefehhm olmu.
Ben dim M usul vilyetinin cenub hududunda, o da Irak n imal hududunda
tashihatdan bahsederm iyiz. Kendisi Paristen avdet eder etm ez mtehassslar-
* Lord C urzon un bu m ektubu konusunda basnda kan bir haber aadadr:
Une lettre de lord C u rzon sur la question de Mossoul
L A U S A N N E , 31 decem bre. Peu avant de se rendre Paris, lord Curzon a envoye au

chef de la delegation turque une lettre en reponse la dem iere note concem ant Mossoul.
Dans ce docum ent, lord C urzon exprim e sa satisfaction de ce que ism et pacha soit d accord
avec lui sur le fait q u une nouvelle discussion de la question de M ossoul n est pas necessaire.
Apres avoir rappele ismet pacha que cetait pour la comm odite des T urcs que cette question
avait ete traitee par correspondance, lord C urzon a ajoute q u il est pret, quand on le voudra et
probablem ent sous peu, aborder la question des frontieres de Syrie et de lIrak une reunion
de la commission territoriale.
C e fut entierement pour repondre au desir expres d Ismet pacha que la discussion de cette
question a ete ajoum ee.
Lord C urzon ajoute q u il est pret exposer publiquem ent la comm ission les raisons qui
font q u il est impossible au gouvem em ent britannique d accepter les revendications turques tou-
chant M ossoul, Lord Curzon dit q u il erait heureux de voir ismet pacha accepter la proposition
de nom mer une commission d experts turcs et anglais pour etudier la question des frontieres in-
ternationales de lIrak, et des son retour Lausanne, les experts britanniques seront la disposition
de la Turquie. O n croit savoir que les experts britanniques en question ont dej ete mandes de
Londres. (Le Journal, 3.1.1923)
m zla imal hududunu izm ek zere kendi mtehassslar alacak im i**.
M ttefikler Pariste toplanyorlar. A lm an tazm inatn L ozan konferans ile yeni
den pazarlk edecekler imi. M a haz endieli deilim.
S M E T
** Curzon, Parise hareketinden nce, 30 Aralk 1922 gn Sm rgeler Bakanlna yazarak

M usul konusunda bir uzm an istedi. unlar yazd:
Follovving for Colonial Oflice.
ismet Pasha has accepted my proposal for a meeting of ou r respective experts to discuss
Irak frontier question. M y proposal vvas confined to northem boundary alone. H e uses vvord fron-
tiers in plural and clearly intends, having been vvorsted in paper encounter, to raise vvhole question
anevv in proposed meeting. A t same time I do not think I ought to refuse and shall therefore
be obliged if Bullard can be sent out on M onday or T uesday at least to help m e. (Curzon to
Crovve, T el. No. 168, or Decem ber 30, 1922: D B F P -I/ 18, p. 426, No. 305).
No. 248
Hriciye Vekletine
No. 169 1 Knun-i sn 339

(1 Ocak 1923)
182 num araya zeyldir: *
Tahliyelerini rica ettiim Sivrihisariyan kardelerin elyevm U akda bulun-

duklann talya m urahhas ilveten bildiriyor.
S M E T
* Bkz. No. 243.
No. 249
icra Vekilleri Riysetine
No. 170 Lozan 1/ 1/139 ( 1923)
174 num aral telgrafnm e cevbdr*.
Sinodun dim piskoposdan noksan olm am as elzem dir. Diyakoslardan

cilen bir iki piskopos daha takds fevid-i milliyeyi m stelzim dir**.
S M E T
No. 250
No. 171 1 Knun-i sn 339

(1 Ocak 1923)
1 K nun-i sn 339 raporudur.
T a tldir. Bom pard ile m ahkem eler m eselesini grtm . Ecnebi hakim leri
projesinde musrdrlar. Bu kapitlasyonlar iinde bize asl m kilt Franszlar
yapyorlar. Pariste bu akam bavekiller toplanyorlar. Verilecek kararlann bi
zim in ehem m iyyet-i azm esi vardr.
S M E T
No. 251
No. 184 2 Knun-i san 339

(2 Ocak 1923)
K u riye C em al ve Srri Efendiler avdet arzusundadrlar. Evrak gnderm ek

lzm unda sra ile ideleri tabidir. L z m grlm eden hem en ideleri m atlb
ise ir m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 252
No. 185, 186, 187 2 Knun-i sn 39

(2 Ocak 1923)
M ad d e 1 Boazlarn serbestsi ve gayr- askerlii hakkm daki projeye aid

Fevzi Paa H azretlerinden aldm telgrafnm e aynen ikinci m addededir.
2 Boazlarn serbestsi ve gayr- askerlii hakkm daki projeler tedkik

olundu. Asker temint hususunun kontrol davet etmesi hasebiyle tercih buyu-
rulm adm a nazaran projelerim ize husust- tiyenin ilve ve kabulnde srr
etm ekliim izin zarur bu lun du u nu arz eylerim:
A Boazlarn gayr- askerlii T rkiye gayr- asker aksm haricindeki
T rakya ve A nad olu dhilinde m dfaa-i m em leket in hal-i hazerde olduu gi
bi hal-i sulhda dahi ittihz-i tedbrde serbesttir.
B T rkiye nefsi stanbul-u yakndan ve uzaktan m dfaa edecek olan

kuvy- askeriyeden m ad karadan yaplacak yakn ve uzak daim tahkim tn
ihdsnda cenhlarn debarkem ana kar m dfaa in sbit tertibt- tahaffuzi-
ye vaznda serbesttir.
C stanbul ve civar tabiri stanbul garnizon kuvvetlerinin manevra

ta lim ve terbiye nokta-i nazarndan get u gzrlarna m n i tekil etmez. Bu
kuvvetler m anevra in serbest-i hareketlerini m uhfaza ederler.
D T e mint-i askeriye ve siysiye alnam adna nazaran, G elibolu ibih

ceziresinde dim ! bir garnizon kuvveti bulundurm ak lzm ise de bu kabul etti-
rilemedii takdirde G elibo lu nun gayr- askerilik h ududunu (arky) hri (Ek-
sabil) (Bakla Burununa) takrb in allmaldr. Bu takdirde G elibolu ibih
ceziresindeki ve anakkale deki jan d arm a m ikdar be binden noksan olm am al
dr.
H Gayr- asker m entkda herhangi m uhill-i syi bir vaka hdis olur
sa T rkiye hkm eti bil istizn jan d arm aya kuvvetz-zahr asker sevk edilebi
lir.
T Boazlarn serbestsi: i- 14 K nun-i evvel 38 tarihli smet Paa H azret

lerinin projesi ile tam m en m utbkm . T e m int olm adna nazaran mevdd-i
tiyenin sarhaten ilvesi m uvafk olur.
b H ibir donanm a M arm ara Denizinde ve Boazlar m ntkasnda bu lu

nurken T rk iy eye iln- harb edem ez. Bu tarzda hal-i harb vukuunda T rk i
y enin btaraf sefin hakknda dahi Boazlar in kuyd-i m nia ihdsna hakk
vardr.
c Tayyerelerin harb ve gerekse sulh zam anlarnda hibir bahane ile

T rk iy enin tayin edecei asker m evki ve liman zerinde dolaam az.
d O n be kilom etre kaydn benem ehal silmelidir. n ki gayr- asker
m ntkann hricinde yapacam z messestn dim a fotoraflarn alabilirler.
Bu esbbdan dolay sefin-i haviyenin sefain-i bahriye ile Boazlardan birlikte
m rr m nkaasn kaldrm aldr.
M ad d e 3 H ibir devlet Boazlar hakkndaki ibu projelerin yalnz bana

ve T rk iye aleyhine m teveccih olarak bizzt tefsir ve tadline salhiyetdr de
ildir. H er bir tarz- tefsrin icrs T rk iy enin kabul ve tasvibine m tevakkf bu
lunm as m ertdur m addesinin de sokulmas bilhire kelim elerden m an kar
tarak hukukum uzun ihll edilm em esini bir dereceye kadar taht tem ine alm
olur.
4 A d alar ve T rak ya hududlar hakkndaki kuydt- askeriyeye dir
m tlaam zeylen arz edeceim Efendim .
5 H eyet-i V ekile Riysetine ve H ariciye Vekletine yazlm tr.
V slln n ir *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 275.
No. 253
No. 188 2 Knun- sni 39
(2 Ocak 1923)
C 31 K nun-i evvel 162 n u m araya*:
H arb ve igal esnsnda tebeam zm zararlarn tazm ini kabul edenler miy-
nnda Y un an llar da dhil midir? A cilen irn rica ed erim **.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 238.

** Bkz. No. 263.
No. 254
Na. 189 2 Knun- sni 39
(2 Ocak 1923)
C . 31 K nun-i evvel 38 ve 165 nu m araya*:
Ekseriyet-i sermayesi ecnebi olan T rk irketlerine m teallik bu gibi hus-

stn m uhede ile m nsebetdr olm ad ve ihtilltn m ahkem elerim ize id ol
duu hakkndaki nokta-i nazarnz m usbdir. M ukaveleleri hricinde dier bir
trl tarz- hail ve ecnibin dhil olaca hakem heyeti kabul olunam az Efen
dim.
No. 255
(2 Ocak 1923)
C 31 K nun-i evvel 38,167 num aral ve H eyet-i mvire-i M liye karar ile Fe
rid Bey im zl telgrafa*:
1 Bu telgrafnm ede m nderic teklife dir rey-i devletinizin leh veya

aleyhde olunduunda tereddd hsl oldu.
2 Bu gibi serm ayedrlann m ukavelenm eleri m cebince m rcaat ede

cekleri m ahal tabiatiyle hkm etim izdir. Sulh m uhedeleri ile alkalar katiy-
yen kabul edilem ez. Evvelce bu hususda grm ek zere zm ir-K asaba hatt
M dir-i um um si m sy D elete hkm etim ize m rcaat etmi ve hkm ete
m rcaat kabul edilmi ve zm ire kadar gelmi b u lun du u halde Konferansn
timi zerine sarf- nazarla m uhedeye idhl ettirm ek em eliyle oraya gitmitir.
Binenaleyh arzu ettikleri takdirde tekrar A nkaraya gelm ekte m uhtrdrlar.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 246.
No. 256
(2 Ocak 1923)
C 28, 29/12/38 tarih ve 157, 158 num aral iki tele: *
1 M isk- M ill hududu hricinde kalan em lk ve arazinin vereseye aidi

yetini kabul etm ek m uvfkdr. A n cak buna m ukabil verese dahi hudud-i m ill
dhilinde kalan em lk devr ile(?) im tiyazlarn hazine-i m liyeye idiyetini kabul
ve ibr eylemeleri lzmdr.
2 M usu l hududu dhilinde olduundan petrol im tiyazlar zerinde im

diden hibir taahhd kabul edem eyiz.
3 Verese nm na hareket eden ztn M u su lun bize idesi in A m erika

hkm etinin bize m uvenetde bulunacana dir beynt Am erika m urahhas-
resmsi tarafndan dahi teyd ve tevsik olunduu takdirde karar ittihz etmek
zere ir bu yuru lm as**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 227.
** Bkz. No. 289.
No. 257
(2 Ocak 1923)
A d n an Beyden alnan 31 K nun-i evvel tarihli telgrafa nazaran resm ve
gayr- resm Fransz mehfli M u su l m eselesinin mesail-i sireden ayr olarak
dorudan doruya ngilizlerle aram zda halledilm esi hussunun tarafmzdan
tem inine allmas lzm un da m rnileyh nezdinde srr etm ekte imiler.
H S E Y N R A U F
No. 258
No. 193 2 Knun-i sni 39
(2 Ocak 1923)
Fransz sefaretinden alnd bildirilen m alum t ber vech-i tdir:
ngilizler M usul m eselesi dolaysiyle Konferans akm ete uratm akta, ayn
zam anda L ozan da bulunan btn heyet-i m urahhasalar kendi taraflarna cel-
bederek Trkleri itilfgirizlikle ithm a alm aktadrlar. M u su l m eselesinin ay
rca T rklerle ngilizler arasnda halledilm esi in T rkler tarafndan yaplacak
bir teklif ngilizlerin hilekrln suya drecei ve M u su l hri olm ak zere
sulh m uhedesini de im za kabil olduu takdirde T rklerin karsnda yalnz n
gilizlerin kalaca, o zam an ngiliz efkr- um m iyesinin M usu l m eselesi in
Trklerle harb etm eye hibir zam an rz olm ayaca ve T rkler tarafndan yap
lacak byle bir teklifi ngilizler reddederlerse dier heyet-i m urahhasalar tabia-
tiyle T rk ler tarafn iltizm ederek M usu l m eselesi in Konferansn akam ete
uram asna rz olm ayacaklardr.
H S E Y N R A U F
No. 259
(2 Ocak 1923)
Sinod Prokopyos, M eletyos, Pervasyos ism indeki eski m etropolidlerden
m rekkebdir. T akd s edilm ek zere bulunan piskoposlar adedinin dokuza ibl
na ve bilhassa diyakoslarn takdisine itin edilm ektedir*. N eticede tafsilt arz
edilecektir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 207, 231, 249.
No. 260

(2 Ocak 1923)
R u s uralar Kongresinin onuncu konferansnn hn-i kdm da Y olda Ka-

m enof tarafndan ird edilip M oskova Sefaretim izden bildirilen nutkun aksm-
m him m esi ber vech-i zr m arzdur.
H S E Y N R A U F
Lozan Konferans T rklerin semere-i zaferidir. Em peryalizm e kar

kylnn tfengi ile istihsl edilen bu zaferden dolay Trkleri tebrik ederiz.
L ozan a T rklerin dostu sfatiyle gnderilm ezden evvel m ahv olm ak derecelerin
de bulunduklar zam anda em peryalizim m cdeltna devm ettikleri gibi yine
devam etm elerini isteriz. Fakat gryoruz ki devletler bu zaferi ibtl edecek m-
hiyetde bir sulhnm eye vaz- im zya Trkleri icbr etm ek istiyorlar. Biz ise bil
fiil Konferansta T rk iyenin hakim iyyet-i tam m esini m dafaa ediyoruz. K arade
niz ve Boazlarn inkif- iktisdm z nokta-i nazarndan pek b yk bir ehem
miyeti hiz olduunu hibir vakit inkr etm edik ve etm eyeceiz. Bunun in
R usya T rkiyen in hakim iyetini m dfaa m uhede-i m evcde ve m enfim iz ic-
btndandr. Byle olduu halde T rk iy enin bu hakim iyet m eselesinde baz
fedkrlklara tem yl ettii m ehd oluyor. Biz bu yolda kendisini takib ede
m eyiz. H ud u du m u zu n her n bir taarruz ihtim line m arz kalm asna raz ola
m ayz. Bizce K aradeniz sevhilinin m cdelt-i m stakbeleden tecridi katiyyen
m ltezem dir. Bu hususu da Boazlarn sefin-i ticriyeye kade ve harbiyyeye
mesdd bulunm as ile m m kinl-husldur. Binberin K arad enizi m uhsm bir
donanm aya ak bulunduran vesikada ura hkm etinin im zas bulunm ayacak
tr*.
M uhtar
* 22 Aralk 1922 gn M oskova O pera binasnda toplanan X . Sovyet Kongresinde has

olan Lenin hazr bulunam am ve onun yerine siyasal konum ay Kam enev yapmt. O n u n bu
konumas, O n un cu Sovyet Kongresinde Kam enev, ngilterenin Lozandaki politikasn iddetle
eletirdi balyla baz Avrupa gazetelerinde de yaynlanm t. Bu yaynlardan bir para aaya
alnd:
Au Dixiem e Congres des Soviets
KAM EN EVV C R I T I Q U E A P R E M E N T L A
P O L IT IQ U E A N G L A IS E A L A U S A N N E
Kanemevv, ensuite, critiqua avec une severite particuliere lattitude de la G rande Bretagne
la conference de Lausanne.
II se passe, Lausanne, un fait significatif et des plus aises constater: la G rece et la G ran
de-Bretagne ny montrent q u une seule idee: convertir la T u rq u ie en une vaste colonie.La Russie,
elle, ne soutient la T u rq uie que parce que ce pays com bat limperialisme.
La G rece n est pas bolcheviste, c est entendu. N em peche q u elle fusille sans hesiter plusieurs
de ses ministres, qui nont ete, au fond, que les instruments de lAngleterre.
Pour nous, nous ne nous laisserons pas influencer: nous resterons les amis de la T urquie,
tant que la T u rq uie continuera manifester des sentiments antimperialistes. Et sil arrive q u un
jou r, le gouvem em ent d Angora fasse des courbettes a la G rande-Bretagne et Lord Curzon, la
Russie alors, selTacera et laissera les T u rcs suivre cette politique de servilite. M ais ce jour-l nest
pas encore venu.
En fait, la conference de Lausanne na, lheure actuelle, encore rien regle.
Et, il nous sera bien permis de constater par ailleurs que la politique aventureuse de lord
C urzon n a fait, en ce qui concem e notamm ent la question des reparations, que semer profu-
sion de nouveaux germes de guerre. (Pelit Parisien, 26.11.1922).
No. 261
(2 Ocak 1923)
1 Boazlar serbestsinin heyet-i um m iyesini ihtiv etm ek ve Boazlar

dan sefain-i ticriye ve harbiyenin m ruruna ve ticar ve asker tayyarelerin ua
rak gem esine ve Boazlarn gayr- askeriliine ve te m inta id olm ak zere
tanzm olunan en son proje sureti lefen takdm klnmtr.
Proje gayr- askerilik ve serbest-i m rur ve kom isyon ve tem int hakkm da-
ki mteferrik lyihalar zerinde talebim iz zerine b a z tadlt yapldktan sonra
m ezkr lhyalarn heyet-i um m iyesinin hukuk mtahassslar tarafndan bir
letirilmesiyle Franszlar tarafndan vcda getirilmitir. Bu projenin b a z me-
vdd zerinde Ingilizler itirzlarn m uhfaza ettikleri gibi tarafm zdan da
baz tashht ve m etlib derm iynm da srr olunm aktadr.
2 Projede Ingilizlerin kabul etmek istem edikleri m evdd projede iret o-

lunm utur. Istihbrata nazaran bunlarn m hiyet ve esbb unlardr:
Ingiliz i tirzlan:
A Y u n a n donanm asnn anakkale Boaz karsndaki Y u n an adalarn

da dem irlem em esine, Ingilizler m roz adasnn Y u n a n a terki artyle m uvfakat
edeceklerm i. Biz Bozca A d a ve m rozun T rk iyeye iadesinde musrrz. B una
m ukabil Y u n a n donanm asnn L im n ide dem ir atabilm esini ztrr hlinde ka
bul edeceiz.
B 13. m addede Boazlar kom isyonunun yalnz B oazlardan geecek sef-

in-i harbiye um riyle m egul olm as projede kabul olunm aktadr. ngilizler
gayr- asker m ntkann hi olm azsa atae militerler vstasyle kontrolnde srr
edeceklerse de en nihyet talebim iz vehile bu kontrolden sarf- nazar edecekle
rini Franszlar tem n ettiler.
3 Trk Kuyd- ihtirziyesi:
A K lavuzluun m ecbur olm as hussunda m m kin olduu kadar srr

olunacaktr.
B M uhsm larn Boazlarn yirm i mil uzana kadar olan sahada hare-
kt- harbiyede bulunm am alarn kabul etmediler. Y aln z Boazlar dhilinde-
ta bri kabul olundu. Buna karasular hud d u ilve olunm asna allacaktr.
C Sekizinci sahfede drdnc fkrann nihyetine ngilizler Boazlarda

tevakkuf zam an olarak sefer in m uktaz olan m ddetten m d ayrca yirm i
drt saat ilve etmilerdir. B unun hazfettirilm esinde srr olunacaktr.
D ngilizler gayr- asker m ntkann bir itilf kom isyonu tarafndan tah
didini taleb etmektedirler. Y aln z harita zerinde iaretle iktifa edilm esine al
lacaktr.
E Y edin ci m addenin (sahfe 12) nihyetine G elibolu ibihcezresinde ja n
darm adan m ad bir T rk garnizonu bulundurm ak hakkn tanyan bir kayd
vazna allacaktr.
F Boazlar kom isyonunda Y u n an l az bulunm am asna gayret oluna

caktr.
G Boazlar K om isyonu yalnz selin-i harbiyenin m rru in m evzu
kavidin tatbk ile m egul olacandan m alum t kabilinden dah olsa ticar se-
fainle itigal etm em esine allacaktr. M a m fh teklf olunan ekliyle dah m u
zr olam az.
Franszlar on beinci m addenin nihayetindeki kayd- ihtirazm zn kabul
olunduunu sret-i hussiyede sylediler. Cereyn- halden peyderpey arz-
m alm t olunacaktr. Ferm an *.
5 H ey et-i V ekle Riysetine ve Erkn- H arbiye-i U m m iye Riysetine

arz olunm utur.
S M E T
No. 262
(3 Ocak 1923)
Fevzi Paa Hazretleri M u su lun her hangi erit ile olursa olsun idarem iz
altna gem esi lzm geldii m tlaasndadr. Bery- m alm t.
H S E Y N R A U F
No. 263
(3 Ocak 1923)
C . * H arb ve igal zam annda tebaam zn zararlarn tazm n bahsinde Y u
nanllar in dvel-i m ttefkann kabul ettikleri m adde aynen udur:
Bir m uhtelit m ahkem enin M ondros M trekesinden sonra T rk topran

daki ePl ve ihm llerinden dolay Y u n a n ordular ile m em urlarna tahmilin
hkm edecei zararlar Yunanistan hkm etince tesviye edilecektir.
B una kar Y unanllarn derm iyn ettii kayd- ihtirz, kendilerinin harbin
bir devresine kadar m ttefikler m iynnda bulunduklar ve ondan sonra T rkiye
ile m uhrib olduklar cihetle m ebhs zararlarn taksimi keyfiyetinin tarafeyn te
baas emvl ve hukuk ve m enfiyle itigal eden ktisd K om isyonun un vezifn-
den hri ve M liye K om isyonuna dirdir ki bundan m aksadlar da m ezkur ko
m isyonda bu zararlar m asrif igaliye ile karlatrmaa alm aktr.
M ttefiklere gelince biz, m em leketim izdeki m ttefikler em vlinin harb esn-

sndaki zararlarn tazm n edeceim ize m ukabil m ttefiklerin dah stanbul,
A d an a ve ire igal m m takalannda T rk tebaas em vlini hacz ve zabtetm ek ve
requisition yapm ak sretleriyle k a ettikleri zararlarn tazm n ve telfisini istemi
tik. G een gn Barrere ile olan m lkatda bunu kabul edeceklerini ve bu cihet-
den m kilt km ayacan tem n etmiti. Bugn ise dier bir Fransz m urah
has ile bu m evzda cereyn eden ikinci m klem ede yine m kil davrandlar.
Fakat her halde tem nine allacak veyahud m ttefiklerle olan bu zarar taz-
mni cihetinden Y u n an llar hri olm ak zere m tekabilen sarf- nazar etmek
kk tervc olunacaktr E fend im **.
No. 264
No. 175, 176 3 Knun-i sni 39

(3 Ocak 1923)
No. 175
G m r k m eselesi hakknda m talaam z ber vech-i t telhs olunur:
M uhede-i sulhiye im zsyle beraber ecnib gerek T rk tcirlerinin mte-

kabilen icry-i ticret hususunda temn-i em niyyetleri in dvel-i mttefika
m urahhaslar T rkiye ile dier devletler arasndaki m nsebt- ticriyeyi tesbt
lzm unu ileri srmekte mttefiklerdir. Bu lzum ticaretim iz nokta-i nazarn
dan da ehem m iyyetle dnlecek bir cihetdir.
Elim izde btn m enfi-i iktisdiyem izi m uhfazay kfl cidd tdkkata
m stenid ve m ukavelt- ticriye akdi in m uktaz stunlar hvi bir tarife
m evcud olsayd vaziyyeti tesbit in d erakab ticret m ukavelt akdi m zker-
tna giriilmek tabi idi. Fakat byle bir tarife bulunm ad gibi istatistik m alu-
m tm n cem i, tarifenin ihzr. M eclisden geirilmesi olduka bir zam ana
m tevakkf bulun duundan derakeb m zkert- ticriyeye balam ak in de
eldeki tarifeden istifdeden baka re mevcd deildir. Binenaleyh eldeki tari
fenin tedkkat m ddeti esnsm da tesbtine m ukabil dier devletlerin de asgar
idhlt ve ihrct resim lerinin tesbtinden istifde etm ek in alm ak lzmdr.
Buna vsl in dnd m z proje tideki tarzda tesbt edilmitir:
1 M uhede-i sulhiyede yalnz bir m adde vazedilerek bu m adde ile

T rk iyede badem iktisd kapitlasyonlarn km ilen ve ebediyyen m lga ol
duu yazlacaktr.
2 Bu m uhede-i sulhiye hricinde eritimizi kabul edecek her devletle

ayn ayr birer ticret m ukavelesi h eyt- m urahhasa arasnda akdedilecektir.
3 bu m ukaveleler A vru pallar arasnda akdedilm i m ukavelt nm ne

ittihz edilerek hazrlanmtr.
No. 176
4 M ukaveleler yalnz iki sene in yaplacaktr. ki seneye kadar ticret

mukavelesi akdi in hazrlanam adm z halde alt aydan alt aya tem dd et
m ek hakkn hiz olacaz.
5 Bu m ukavelelerde esas tarife-i hzram z m ddet-i m ezkre in tes

bit etm ektir...u farkla ki tarifem izdeki be misilleri lede-lcb yedi bu u a ka
dar tezyde salhiyetdr bulunacaz. O n be m isiller ibka olunacak. M em n-
tn be misil tarifesine dhil edilecek. H eyet-i m urahhasam zca him yesi elzem
grlen baz eynn idhlat resmi yirm i be m isline kadar tezyd edilebilm ek
zere tarifem ize bir nc cedvel ilve olunacak. M evcud istihlkt rsm u
devm edecek. H aan Beyin getirdii evrk arasnda tasnf edilm i olan m em n-
t m uhfaza edilecek. Y en i istihlkt- dhiliye rsm u dhilde m m sili bu lu
nan eya hakknda dhil ve hri in siyynen tatbk edilecektir.
6 B una m ukabil devletlerin tarifeleri m alm - devletleri olduu vehile

m uhtelif essta gre tanzm edilm i bulun duundan tarifesini tesbit edebilecek
olan devletlerle b il-m ukabele en ziyde m azhar- m sade olan devlete hlen
tatbk edilen tarifelerinin bize kar yine iki sene m ddetle tesbtini ve kavnn-i
mevzas itibriyle hibir devlete kar ta rifesini tesbit edem eyecek olan devlet
ler in de en ziyde m azhar- m saade olan m illet m um elesinin hakkm zda
tatbkini ve istihlkt rsm u hakknda kabul ettiim iz eritin m tekabilen ka
buln taleb edeceiz.
7 B undan m ad ticret m ukavelelerinde m evcud erit-i sire-i em niy-
yeti m uhtev ve m ene ehdetnm elerine ve sireye m teallik m addeler derce-
dilecektir. Devletlerle m zkerta girm ek in tesbt ettiim iz esst ber vech-i
bldr. M uvfakat olunduu takdirde sratle cevb verilmesi m sterham dr*.
S M E T
* Bkz. No. 272, 285.
No. 265
(3 Ocak 1923)
2 K nun-i sn raporudur.
1 T l kom isyonlarda alld. Ekalliyetlerde terakki vardr. Gayr-

m slim lerin askerlikten istisnsnda, afv- um m nin M slim anlara tem ilinde
m usrdrlar. Afv- um m nin m tekabil olm asn kabul ettirdik ve M slm anlar-
dan y z elli kiinin m em lekete girm em ek ve em vli tasfiye edilm ek artyle afv-
um m nin M slim anlara temlini kabul edebileceim izi, fakat askerlikten istis-
ny kabul edem eyeceim izi ifde ettik. M bdele-i ahlide Patrikin ihrcna
m uhtelif ve m taddid kiliselerin m m naat zikrolundu.
2 M liyenin kom isyonlar in ikad etm iyor. H uss m es vardr. D ier

telgrafnm em e sratle cevb istirhm ederim.
3 Paris konferans devm ediyor. M tenkz yt vardr. Franszlar

m em nun deil imi. C u rzo n avdet ed iyor*. skenderunda, M u su lda isyan k-
* Paris Konferans, A lm an yann T am irat borlan ile ilgili olarak Fransa, ngiltere ve taly
Babakanlan arasnda 2 O cak 1923 gn balamt. Konferansta Fransz ve ngiliz tezleri arp
yordu. ngiltere, A lm anya borlannn ertelenmesinden yanayd; Fransa ise bir gvence olm adan
tna dir buralarda havdis oktur. B ir iki m him ngiliz simsr M usu l pet
rolleri in ok zam andan beri olan teebbslerini tacl ve terd ediyorlar.
M uh telif eraitlerini kabul edersek M u su lun idesini tem n edeceklerini syli-
yorlar. Bu akam ki artlar elli sene im tiyz, M usu l petrollerinin yzde on iki
buuk hissesi bize id. A m erikay ve sireyi tatmn etm ek onlara id. H km et
rsm u tabi imi. Curzon gelsin bakalm ahvl nedir.
4 ngiliz A m ele Partisinden iki a z L on dradan m lkat alarak yanm a

geldiler. K onferans inkt ederse A m ele Partisinden bir h eyetin A n karaya gi
derek m uvakkat bir itilf vcuda getirmesini ve sonra partinin onu parlam ento
ya ve hkm etlerine kabul ettireceini, bu sretle m usdem eye m ahal verm eye
rek kat itilfa im kn ve zam an braklm asn teklf ediyorlar. M uvakkat itilfa
zem n olacak bir projeleri var. ngilizler G elibolu ya ekiliyorlar. M u su ldan ba
his yok. Ekalliyet ve ahkm - ire ar am a M isk- M ill dhilinde kabul ede
cekler gibidir. A n cak inkt ihtim line kar tehlikeli safaht im diden bertaraf
ederek m sterih ve endiesiz klm am ak in cevb- redd vereceim . Ben bura
da sulh-i ka yapm ak in bulunuyorum . Buna im kn olm azsa baka vazfem
kalm az ve o halde tehadds edecek ahvli tayn ve tanzm benim in
m m kn deildir**.
S M E T
tamirat borlannn ertelenmesine karyd. mttefik devletin Pariste anlap anlaamamalar

Lozan konferansn da etkiler diye dnlyordu. ngiltere ile Fransa Pariste anlaamazlarsa L o
zanda Trklerin karsnda daha zayf durum da kalrlar, anlarlarsa Lozanda da Trklerin kar
sna tek cephe halinde karlar diye yorum lar yaplyordu. Bu nedenle L ozan daki T rk delegasyo
nu da Paris konferans ile ilgili gelimeleri yakndan izliyordu.
Lord Curzon, Paris konferans dolaysiyle oraya gelecek olan ngiltere Babakan Bonar ile
grmek zere Parise gitmiti. Fransa Babakan ve Dileri Bakan Poincare ile de grm ve
2 O ca k 1923 akam tekrar Lozana dnmt.
** Bkz. No. 284.
No. 266
No. 178 3 Knun-i sn 339
(3 Ocak 1922)
H ey et-i sulhiye tahsstna ahren ilve edilen y z bin liraya cil ihtiy
vardr. H angi tarihte ve ne vsta ile gnderildiinin em r ve ir *.
No. 267
No. 179 3 K nun-i sn 39
(3 Ocak 1923)
K n yeleri evrk gnderm ek zam annda sra ile ide etm ek tabidir. Bil
lzum hem en idelerine lzm olm ad m arzdur.
S M E T
No. 268

(4 Ocak 1923)
Filistin m andasnn T rk devletine its in stanbulda b a z M usev zevt

riyset-i celleye m rcaat etmilerdi. Filistin M isk- M illnin birinci m addesi
sarhatna dhil ve A rab ekseriyetle m eskn araziden bu lun du u nd an ve K onfe
ransta cereyan eden m zkert neticesinde heyet-i m urahhasam zca M isk-
M ill ahkm m iynnda bu m eddenin de dvel-i m ttefkaya kar mdfaas
tabi ve zt- m eselenin bu direde K onferansa bir neticeye rabtedilecei m un-
tazar olduundan bu bbda m adde-i m ezkredekinden baka bir ekilde her
hangi bir teebbs icrs veya byle bir teebbse zahr olm am z im kn bu lun
m ad ve M usev tebaam zdan b a zsnn M isk- M illye m u hlif tahm intda
bulun m alan muvfk grlem edii cevben arz olunm utur. Bery- m alm t.
H S E Y N R A U F
No. 269

(4 Ocak 1923)
T elgrafnm elerinizin D ersaadet-Kstence kablosundan im rrm bery-i

te min zerlerine (voie Constanza) iareti vazettirilmesi m ercdur. Bu tark ile
gelen telgraflar dier tarka nazaran kelim ede on drt kuru m ikdnn da gal-
d ir*. Bu fark stanbulda m evcud askir-i ecnebiye kum andanlnca masrif-i
tam riye iin ihtiyaten vazedilm i olduundan adem -i istifas zm nnda te-
ebbst icr edilm ektedir**.
H S E Y N R A U F
* Lozan ile stanbul ve Ankara arasnda iki telgraf hatt vard. Biri Eastern (Dou) telgraf
hattyd ve Akdeniz zerinden stanbula geliyordu. teki hat Rom anyann Kstence ehri zerin
den, Karadeniz yoluyla stanbula ulayordu ki buna ksaca Kstence hatt deniyordu. Eastern
hatt ngilizlerin elindeydi. Kstence hattna da M ttefik kuvvetler el koym ulard. Lozan konfe
rans gnlerinde Ankara ile Lozan arasnda telgraf haberlemesinde eitli glklerle karlal
yordu. G lkler kimi zaman pek nem kazanyordu. Babakan Hseyin R au f O rbay, haberleme
de glklerin giderilmesi iin Kstence hattnn kullanlmasnn uygun olacan dnmt.
Am a smet Paa, daha gvenilir ve daha hzl haberleme salad gerekesiyle Eastern hattnn
kullanlmasnn daha uygun olaca grndeydi.
** Bkz. No. 287.
No. 270
jVo. 200 4 Knun-i sn 39
(4 Ocak 1923)
1 Bu sabah M ou gin ile grtm . Telgraflarm zn tehr edildiini, tak-
dm ve tehr yapldn, tedkikatm z neticesinde telgraflarn Eastern kablosun
dan gemesi yz nd en bu gibi m uam elta m arz olm as ihtiml-i galibini an
ladm z, bunun in tark-i m uhbereyi Kstence hattna evirdiim izi, fakat
onun da dvel-i m tteflka ktat bakum andanl tarafndan m rkebe olun
d uunu ve tam r masraf diye kelim e bana on drt kuru zam m iyt yapld
n rendiim izi, m zkert- sulhiyyeyi ehem m iyetle ihll edebilecek olan bu
gibi m um elta hi olm azsa m em leketim iz dhilinde taham m l edem eceim izi,
m uhberem izde srat ve em niyyeti dvel-i m ttefkann bize kar m teahhid
bulunduklann ifde ve bunlarn r e fi in teebbst- m essirede bulunulm as
lzm unu ilve ettim *.
2 ngilizlerin M usul m eselesinde son gnlerde m zkere zem inine gire

rek srrlarn tadl ettikleri halde Fransa delegasyonunun kapitlasyonlarda
eln srr ettiklerini, halbuki m illetim izin kapitlasyonlarda hibir fedkrlk
yapm ayaca m uhakkak iken bu tavrn arzum uzun katiyyen hilfna olarak m il
letim izin Fransa hkm eti hakknda m tehasss olduu em niyyeti selb edecei
ni, halbuki Konferansta inkt olsa da bizim Franszlarla K onferanstan evvelki
zam anlarda olduu gibi dost kalm ak arzusunda bu lun du u m u zu, her halde
m lga bulunan kapitlasyonlarn velev en ufak bir hkm nn idesi im kn ol
m adn lisn- kat ile ifade ettim. Bery- m alumt.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 269, 287.

No. 271

(4 Ocak 1923)
stanbulda Hill- A h m er K tib-i U m m si D oktor H ikm et Bey nm na

O sm anl Bankas vastas ile y z bin lira gnderilm i ve Frank m byaa ederek
dorudan doruya m u tem ed Fuad Bey nm na irsl edilm esi M liye Vekletin
de tebli edilm itir E fendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 266 aynca No. 200, 210, 217.

Konferans gnlerinde gazeteci kaynayan Lozanda pek sr saklanam ad ve hemen hemen
her eyin az ya da ok basma szd anlalyor. T rk delegasyonuna 100 bin liralk ek denek
gnderildii de gazetelere szm ve bir gazeteci bundan, konferansn kesilmeyecei yolunda ahkm
da karmt. Bu telgrafla ayni tarihi tayan Le Pelit Parisien gazetesinin Lozandaki muhabiri Ro-
bert V aucher unlar haber veriyordu:
Lausanne, 3 janvier (dtp. Pelit Parisien)
Je Ju ge inutile de vous com m uniquer les bruits pessimistes qui circulent ici, car au moment
o certains parlent de depart, j apprends de bonne source que la G rande Assem blee Nationale
dAngora vient de voter un supplem ent de credit de 100.000 livres pour les frais de la delegation
Lausanne.
O n ju g e done Angora que les negociations vont continuer... (Pelit Parisien, 4.1.1923).
No. 272

(4 Ocak 1923)
1 G m r k mesili hakknda teklif buyurulacak proje m usbdir. Devlet

inhisrnda bulunan m evd hakkndaki m em niyet hakk bittabi m ah fzdur*.
2 M e n -i idhlt kanununa dhil olan eyann on iki misli gm rk res

mine teban idhline dir lyha-i kanniye kabul edilmitir. Bundan ziyde
resme tbi tutulm as bizce m atlb eyann nelerden ibret olacan H aan Bey
getirecektir.
No. 273
No. 203 4 Knun-i sani 339
(4 Ocak 1923)
C 160 tele*:
i Sam sun-Sivas dem iryolunun ins 1912 istikrzna m erbt olarak Re-
gie G enerale de C hem in de fer irketine b irde-i seniyye verilmi fakat artn-
m e ve m ukavelenm e katiyyen im za ve tet edilm eden H arb- um m infilak
ettiinden itilf- m ezkr meclis-i vkel kararyle keen lem yekn addedilm i,
irket zarar ve ziyann H km et-i O sm n iyeye idiyetinden bahisle protesto ey
lemitir.
H km et kesb-i katiyyet etmi bir m ukavele m evcud deildir eklinde ce

vap vermi ve irket m ukavelenin irdeye iktirnndan ve yegne vsta-i tebl
olan Fransz sefaretine resmen tebliinden ve binenaleyh kesb-i katiyyet etti
inden ve hat hkm ete irkete teslim edilm ek suretiyle m ukavele m evki-i tat-
bika da konduundan ve hkm etin fesih karar vermesi ve hattn idesini taleb
etmesi de m ukavelenin m evcudiyetini zm nen tanm dem ek olduundan bahis
le tekrar cevap vermitir. Bilhire A m erika sefareti de Fransz hkm eti nm na
ayn protestoyu yapmtr. cab eden cevaplar verilmitir.
esterle Anadoli-i arkde dem iryollarnn in ve iletilmesi hakkndaki

m zkere de ber vech-i blm nzin fhi hukuk nazardan dr tutulm am ve
icbnda irket-i m ezkreye verilecek tazm int derp edilm ek suretiyle bu hat
ayrca bir mukavele-i m zeyyele ile m zkere olunan dier hutt m iynm a
konm utur.
M ezk r irketle yaplan m ukaveleye nazaran irket hkm etin bir m teahhi
di sfat ve m hiyetini hizdir. irket beher kilom etreye sekiz bin lira alacaktr.
Para fark ve galy- esr dolaysiyle on misli ziyadeleecek olan bu m ebla

hkm ete deruhde edilm eyecek ve irket ise eski fiatla m ezkr ii yapam aya
caktr.
A m erikal ester ile ve refiki ile m zkereyi m enfk-i vataniye nokta-i na

zarndan daha m uvfk grdnden m zkerta devam edilecei N fa V ekle
tinden bildirilmitir.
N fa Vekletinin tezkeresi sureti takdim edildi E fen d im **.

H riciye Vekleti Vekili
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 234.
** Bu belge nce telgraf olarak gnderilmi, sonra yazyla da tekrarlanmtr.
No. 274

(4 Ocak 1923)
C 3 K nun-i evvel 339 tarih ve 174 num aral ifreye*:
Telgrafnm enin m ttefiklerle zarar tazm ni cihetinden Y u n an llar hri ol

m ak zere sarf- nazar etm ek kk tervc olunacaktrdan m aksd tarafeyn sarf-
nazar edecek m idir, yoksa yalnz biz m ttefiklerden istemekten sarf- nazar m
edeceiz? S rat-i inn rica ederim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 263.
No. 275
Y az

(4 Ocak 1923)
185. 186 ve 187 num aral ifrelere* cevb ve Boazlar hakkm daki 89 nu m a
ral h eyet-i m urahhasa raporuna zeyldir. 185, 186, 187 num aral raporlarn ek
ser m ahalleri hallolunam adndan lykyle anlalam am tr. A nlalan nikat ve
husst- ire hakknda ber vech-i zr arz- m alm t olunur:
1 Evvelce sretleri takdm olunan Boazlara m taallik m uhtelif projele

Konferansta m esinin seyrini ve buna m taallik m esilin tedricen ald ekl-i
m uhtelife hakknda bir fikir verm ek zere takdm olunm utur. zerinde hlen
m nkaa edilm ekte olan son proje 89 num aral rapora m erbt oland r**.
2 185 num aral telgrafn B fkrasnda stanbulda sbit tertbt- tahaffuzi-

ye vaznda serbest olm am z taleb olunm aktadr. stanbul Bahr- Siyh Boaz
nn m edhalinde kin olduundan hazerde sbit tertibat istihsl olunam am tr.
M a m lh stanbul in on iki bin kiilik bir garnizonun terkb ve nizm - har
binde tam m en serbest old uum uzdan seyyr ar topu ilh bulunm akta ser
bestiz. A sker tayyrelerin gem em esi in ok allmt. A sker tayyreleri se-
fin-i harbiyenin gayr- m nfek bir uzvu addettiklerinden im kn hsl olam ad.
* Bkz. No. 252.

** Bkz. No. 261.
Proje m uharrer on be kilom etre Boaz shillerinin tarafeyninde on beer kilo
metrelik bir arziyi ihtiv etm eyip Boazlarn ortasndan tarafeyninde on be ki
lom etrelik bir sahann kef ve tarassudu ihtim li bertaraf olunm utur.
3 M em leketim izin btn aksm nda ordu ve donanm a husstnda ta-

m m en serbest olm am z bizim m esele-i essiyemizdir. K a b u l ettiim iz btn
tertibt buna m uallakdr. Binenaleyh m uhedede nerelerde ne gibi asker tah
didat kabul olunduu m usarrahdr ve bu tahddtda kontrolszdr. M uayyen
ibu tahddt hricinde hibir tahddt- askeriye olm am as emr-i tabidir. B u l
garistana b m uhede gnll usl tahm l edilm i olduu gibi ordusu da
hadd-i asgarye indirilm i olduundan Bulgaristann bu kuyddan ksmen kur
tulm asna sebeb tekl edebilecek m ddeiytna m eydan verilm em ek zere ark
T rak ya daki ordum uzun yirm i binden fazla olm am as in bir sret-i hail aran
m akta olduu bana m teaddid d e fa ihss olunm utur. Ben buna dim itirz
etmi ve Boazlar hakkndaki itilf tekliflerinin gayr- asker m ntakalar hricin
de m em leketin hibir ksm in asker tahddt mevz-i bahs olm am as farazi-
yesine gre m tlaa edilm i olduunu beyn etmitim.
4 Son birka gn zarfnda 89 num aral rapora leffen takdm klnan pro
jed e istihsl olunan tadlt dvel-i itilfye tarafndan tashh eklinde teksr
edilm i ve sret-i hussiyede bize verilmitir ki bir sreti leffen takdm klnm
tr.
A bu tashhe nazaran ngilizler on nc m adde in vazettikleri

kayd- ihtirzden vazgem ilerdir. T ek lf olunan yeni m adde gayr- asker m nt
kann kontroln refettii gibi kom isyon veziflnin geecek ecnebi sefin-i har
biye ve tayyrelerinin 2 ve 3 nc fkralarda m evz ahkm e tam m en riyeti
tem nden ibret olduunu tasrh etmektedir.
B Beinci m addede evvelce m evcd olup ngilizlerin itirzn m cib olan

esbb- m cbire-i bahriye m stesn olm ak zere Y u n an donanm as oralarda
dem irleyecektir cm lesi fakat Y u n a n donanm as bu sulardan T rk iyeye kar
ssl-harekt olarak veyahud bahr ve asker tahdt in bu m aksadla kulla
nlam az ekline ifra olunm utur. Bu tebeddln m roz Adas ile B ozcaadann
T rk iy eye idesini de tazam m n ettiini Franszlar sret-i hussiyede syledi
ler.
C Tarafm zdan sefin-i ticriyenin m rruna m at f telakki ve hafz ta
leb olunan on beinci m addenin son drt satr tayyolunm utur.
D Siys te mnt olarak 89 num aral raporda m erbt projenin on yedin

ci m addesinin sol tarafnda m uharrer m etnin c z tadiltla kabul olunduu
haber alnd. Bu tadlt ikinci fkrann nihyetinde m uharrer dont elle dispo-
sent tabrinin que le Conseil de la Societe des Nations decidera cet effet
sretine kalbinden ibaret imi. Bundan fazla temnt- siysiye istihsli m m kin
olmamtr.
bu tem nt- siysiyeyi ben essen dvel-i ecnebiyenin tecvzne kar
taleb ettim. O n la r bu bir tarafl tem nta itiraz ederek taahhd ettiim iz me-
vdd bizim ihll etm em iz hlinde mesliyyeti deruhde etm ediim izi izhr etti
ler ve bu hlde gayr- askerliin m rkabesini art ittihz ettiler. H er trl
m rkabeden zde olm ak ve bahsolunan gayr- asker ve serbest m rr terti-
btn m uhede ile zten taahhd etmi olm ak sebebiyle tecvzn tarafeyne
mil olmasn zarur olarak kabul ettik. Bu sretle hi olm azsa dvel-i ecnebi
yenin tecvzne kar da temint- siysiye deruhde ediyoruz ve bir tarafdan
tecvz olup da tem nt ahkm na riyet olunm azsa bu tem ntn gayr- asker
ve serbest-i m rr tertibtnn gayr- m nfek aksm olduunu kaydettirm i
oluyorum .
Bir de bu temnt- siysiyeyi m ctem an ve m nferiden olm ak zere taleb

etmi iken m nferdien kaydnden sarf- nazar etm ek m ecbriyetinde kaldm.
n ki T rkiye ile herhangi bir devlet arasnda hdis olacak herhangi bir m uh-
rebeye her devletin m tehlikne itirk etm ee m ecbr olm as dem ek onlarn
T rk iyenin politikasna tbi olm alar dem ektir m ansn kardlar, yah u d dev
letler T rk iy enin politikasn m rkabe etm ek m ecbriyetine deceklerdir de
diler. Hsl iki taraf teskin ve tehlikeli bir halde ve essen gayr- kabil olmas
sebebiyle m nferiden tabrinden sarf- nazar ederek kabil-i istihsl azam me-
nfi-i siysiye ile iktifa eyledim .
6 89 num aral rapora m erbt projede m nderic m etlibim izin dier ks

m hakknda henz m sbet bir netce elde edilem em itir.
7 H ey et-i Vekle Riysetine ve Erkn- H arbiye-i U m m iye Riysetine

arz olunm utur.
S M E T
C O N V E N T I O N R E L A T IV E A L A L IB E R T E D E S D E T R O I T S
E R R A T U M
Article 5. Supprim er la dem iere ligne, m ais ne pourra ly faire m ouiller

sauf le cas de fortune de m er et la rem placer par: mais ne pourra pas user de
ces eaux com m e base d operation contre la T u rq u ie, ou pour une concentration
navale ou militaire dans ce b u t .
Article 13 R em placer larticle 13 actuel par le suivant:
Article 13 L a com mission sera chargee de sassurer que sont dm ent ob-
servees les dispositions concernant le passage des btim ents de guerre et aero-
nefs militaires, dispositions faisant lobjet des paragraphes 2 et 3 de lannexe ci-
jo in te.
A rticle 15 Supprim er les 4 dernieres liges, partir des mots: Ces

reglem ents ete...
No. 276
No. 180, 181, 182 4 Knun-i sn 339
(4 Ocak 1923)
3 K nun-i sn 39 raporudur.
1 Ekalliyetler tl kom isyonunda gayr- m slim lerin askerlikten istisnsm

yeniden mevz- bahs ettiler. Afv- um m m eselesi de hallolunm ad.
2 M liye ileri in bugn huss m lkatlar oldu. H i birisi m sid de

ildir. Franszlar her hussda m usrr ve m uanniddirler. Ben b a z asker
m eseleler in Ceneral YVeygand ile grtm. H sn-i telakki etti. Sonra ka
pitlasyon m esilini aarak bir m ddet-i m uvakkate in adliyede baz temnt
lzm unda srr etti.
3 ngiliz A m ele Partisinden iki a z bugn tekrar gelerek Konferans ink-

t ederse m usdem eye m ahal kalm ayarak m uvakkat bir sret-i tesviye bu lun
mas iin m dvele-i efkr ve bir proje i t ettiler. nktdan sonraki ahvli
dnm ek salhiyetim hricinde olduundan bu zem ni m tlaa m m kn ola
m ayacan ifde ettim .nkt olursa B yk M illet M eclisi ngiliz parlam entosu
na m rcaat ederse m usdem eye m ahal kalm ayarak parlam entolar arasnda iki
heyet ile m zkere m m kin olacan sylediler. M eclis karr ile yaplabilecek
ilere dir fikir derm iyn m m kin olm adn syledim . N ihyet inkt olursa
kendilerinin grm ee hazr olduunu sylediler.
No. 181
4 ngilizlerin talebi zerine m utahassslarm z bu akam onlarn muta-

hassslar ile birleerek M usu l vilayeti hududlarn grtler. im diye kadar
serdolunan delilden sarf- nazar ederek ve M usu l vilyetinin Irakn h eyet-i
um m iyesi iinde A raplara kar ekalliyetde kaldn ve sevkul-ceyce vilyetin
Iraka lzm olduunu iddi ve vilyetin iml hudu d u nu n Irak ile T rkiye ara
snda hududu tekl edeceini derm iyn ettiler. C id d bir ey grlem edi. n
giliz m ahflinden bana sl edilen dier bir haberde dah M usul iinin sulh
m zkertndan ayrlarak ayrca iki devlet arasnda bir m esele yaplm as
m recceh olacan izhr ettiler*.
* M usul konusunda T rk ve ngiliz uzmanlarnn grmeleriyle ilgili olarak 4 O cak 1923

tarihli svire gazetelerinde u ksa haber grld:
5 A n glo-O tom an nm altnda bir gaz sendikasna elli sene m ddetle
M usul vilyetinde im tiyz itsn ve bu sendikann T rkiye hkm etine yzde
on iki bu u k verdiini kabul edeceini ve bu im tiyazn art M usu l vilyetinin
T rk iy eye idesi olm asn ve sendikann A m erika ve Fransa tebaasnn m svt
zerine itirki tem n edeceini bir m utavasst ve az ok m alm bir ngiliz s-
hib-i nfz onlar temslen teklf etm ekte ve hkm eti M usu l vilyetini terke ic-
br edecek bir hareket-i um m iye-i m liye vcda getirebileceklerini iddi ede
rek im tiyzm i tsma dir benden m ektub taleb etm ektedir. im dilik tahrr bir
veska verm ek niyetinde deilim .
S M E T
La question de Mossoul
La question de M ossoul a ete lobjet ces jours derniers de conversations privees entre les de-
legues interresses, mais il na pas ete possible d arriver un accord.Les Anglais et les T u rcs main-
tenant leurs points de vue. O n croit d ailleurs que les Turcs, d apres les instructions q u ils auraient
reues tout recem ment, ne modiferont pas leur maniere de voir. Dans ces conditions, il erait
possible que la question de M ossoul et d autres problemes difliciles fussent reserves pour une con
ference ulterieure qui devrait am ener la conclusion definitive de la paix.
( Gazelle de Lausanne, Journal de Geneve, Tribne de Geneve, 4 .1. 1923).
No. 277
4 Ocak 1923
C . 24/12/22 ve 154 num aral tele*.
Salhiyetnm eler stanbuldan Franszca olarak aynen kede edilm ek zere

yarn sabah hareket edecek olan kuriye Behet Bey ile gnderilmitir. Lzm ge
len tadlt icra edildikten sonra en ser vsta ile irsli m ercdur.
S M E T .
* Bkz. No. 201.
No. 278
(4 Ocak 1923)
1 187 num aral ve 2 K nu n-i sn 39 tarihli telgrafnm enin sefain-i
bahriye ile cm lesinden m addesi kelimesine kadar;
2 186 num aral ve 2 K nun-i sn 39 tarihli telgrafnm enin G elibo
lu nun gayr- asker kelim esinden sonraki kelime ile m il adedinin;
3 185 num aral ve 2 K nun- sn 39 telgrafnm enin B fkrasnn;
4 190 num aral ve 2 K nun-i sn 39 telgrafnm enin ikinci m addesinden

itibren tekrar akdi ile kedesi;
5 149, 152 ve 157 num aral telgraflarnz vrd etmemitir.
6 K u ru ye ile 140 num araya kadar telgraflarnz sureti gelmitir. K uriye

hareket edince dierlerinin de irsli m ercdur.
S M E T
No. 279
No. 205, 206 5 Knun-i sni 39
(5 Ocak 1923)
C 2 K nun-i sni 172 ve 173 num aralara*
M akam - Hilfet yalnz T rk iy eye aid olm ayp bilcm le lem-i slm a
mil ve aiddir. Binaen aleyh halife-i M slim n em rl-m m inndir. Bu itibarla
halifenin vaziyyetini hukuk ve salhiyyet-i merasn icbt- asriyeye ve zarri-
yt- zam neye gre tesbit ve tayin eylem ek T rkiye Devletinin salhiyyeti fev-
kndadr. n ki T rkiye Devletinin halifeye istikll ve hkim iyet-i m illsini ihll
etm eksizin verilebileceini h ukuk ve salhiyyt- dier slm heyt- ictim iyye-
leri tarafndan vcibr-riye telakki etm ek lzm dr ki h ukuk ve salhiyyt-
m ezkre yalnz T rk iyeye m nhasr kalm asn. lem -i slm n m stakil ve gay-
r- m stakil olanlarnn ahvl-i m ahssalan buna gayr- m sid ve gayr- m te
ham m il olabilir. Binenaleyh h ukuk ve salhiyyt- hilfeti m ve mil bir
sretde tayn etm ek ancak btn slm heyt- ictim iyesinin hiz-i salhiyyet
heyet-i m urahhasalarndan m rekkeb bir ry- islmn itim ve huss- m ez
kru hail ve tesbt eylemesi tabi ve zarurdir.
T rkiye Devleti bu yevm -i m sidin hullne kadar m akam - hilfeti ve

halifeyi hsn-i m uhfaza ve synet eylem eyi dn ve vicdn ve tarih bir vazife
olarak m aaliftihr f edecektir. M evz- bahs olan kongrenin itim zam an her
halde T rk iy enin hayat ve istikllinin em niyyetle kurtulm u bulunaca sulh-
dan sonra olabilecektir. K ongreye bir program dhilinde lem -i slm n hangi
m akam veya zt tarafndan ne suretle d avet edilmesi m uvfk olaca bakaca
* Bu iki telgraf arivde bulunam ad.

yn- teem m l ve tesbitdir. Zr bu m esele dorudan doruya ittihd- slm
siysetine vcd ve faaliyet verm ek olacandan ok nzik ve m him dir. Bunun
in zt- devletleri C hotani ** ile bilhassa ve dier slm cem iyetlerinin shib-i
salhiyyet m messilleri ile m ahrem ne m esele m utlaa edilerek ifah ve gayr-
m uharrer bir ekilde bir avan proje ihzr etm eniz muvfk olur. C h otan iye ber
vech-i bl m utlet diresinde cevab verilmesini rica ederim.
H S E Y N R A U F
** M r. Chotani, merkezi Hindistann Bom bay kentinde bulunan Hind Hilfet Komitesi ba-
kanyd. Bu komite, stikll Savamz boyunca T rkiyeye destek olmu, ayrca H indistanda para
toplayarak A nkaraya gndermitir. M r. Chotani ile T rk makam lar arasnda 1921-1922 yllarnda
epeyce yazm alar olmutur. T rk iy e nin Paris temsilcilii araclyla yrtlen bu yazmalarn
bir blm n daha nce yaynlam bulunuyorum . Bkz. Bill N. imir, Atatrk ile Tazifmalar, 1,
( 1920- 1923), Ankara: 1981 ve Bill N. imir, Homage to Mustafa Kemal Atatrk, slmabad, Pakis
tan: 1401/1981.
No. 280
(5 Ocak 1923)
H aan Bey bugn saat bir treni ile doru seyhatna devam etm ek zere
L ozana m teveccihen hareket etm itir*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 189, 191, 233. Lozan Konferansnda kinci T rk delegesi Haan Saka, 30 Aral
1922 gn A n karaya vard. Bir hafta orada kald. Lozan Konferans hakknda H km ete ve
T rkiye Byk M illet M eclisine bilgi sundu. Haan Beyin T rkiyeye gidii, Ankarada T rk
Hkm eti ile grmeleri ve sonra geri dn yabanc basnda yakndan izlendi. Yola kt
gnden dnne kadar geen gnler iinde, yabanc basnda Haan Bey ile ilgili ksa ksa ve fa
kat sk sk haberler kmtr. Y abanc basn, Haan Beyin A nkaraya gidip geliinden sonra L o
zan daki T rk delegasyonunun tutum unda bir deiiklik olup olm ayacan anlam aa alm, bu
geziden sonra smet Paaya yeni talimat gnderileceini ve T rkiyenin tutum unda bir yum uam a
olacan sanm, bunu beklemitir. Haan Sakann bu seyahati srasnda T rk basnna yapt
aklamayla ilgili olarak yabanc gazetelerde kan bir haber aaya alnd:
Declarations de Hassan Bey
Hassan bey, delegue turc, venant de Lausanne et se rendant Angora, qui doit fournir
lAssem blee nationale des explications sur les debats de la conference de Lausanne, a fait, la
presse turque de Constantinople, les declarations suivantes:
L a question des Detroits sera facilement resolue si les puissances interessees nous donnent,
collectivement puis individuellement, des garanties de securite pour Constantinople, puisque nous
acceptons la liberte de la navigation comm erciale. La modalite du passage des navires de guerre
sera reglee par une commission speciale.
A u sujet des minorites, Hassan bey a dit:
N ous acceptons les principes prevus dans les autres traites et nous reconnaissons les minori
tes religieuses, mais nous rejetons les minorites de race et de langues. L a question de lechange
des populations est encore en discussion. Nous reconnaitrons le patriarche oecum enique com m e
chef religieux, mais nous lui denions tout autre privilege.
Nous considerons les capitulations com m e abolies: il est done impossible de les retablir. Les
puissances proposent leur maintien sous une forme juridique. La question est encore en discussion.
En ce qui concerne les reparations, nous demandons la G rece 4 milliards de franes-or.
Nous nacceptons pas la reconnaissance des frais d occupation des troupes interalliees.La question
des tarifs douaniers et de la dette publique de M ossoul est encore en discussion.
Hassan bey a term ine en disant:
N ous nous plaignons de la lenteur des debats de la conference. N ous esperons que le traite
pourra etre signe fin janvier, bien que de nom breuses questions importantes ne soient pas enco
re resolues et que les exigences des puissances depassent les limites des principes prevus par le
pacte national et constituant le m inim um de nos revendications. (Journal de Geneve, 2g. 12.1922).
No. 281
No. 185, 186 5 Knun-i sn 39
(5 Ocak 1923)
No. 185
4 K nun-i sn 39 raporudur:
1 M bdele-i A hli kom isyonda Patrikin ihrcnu kabul etmediler.

M esele bi ihtilaf ile rapor edilerek kom isyona gelecektir*. M illiyetler tl kom is
yon u nd a idedetli m nkat kardlar.
* kinci Kom isyonda Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldan karlmasn savunma

stlenmi bulunan Dr. R za Nur, bu konuda unlar yazyor:
Lozanda mzkere esnasnda rendim. Frenklerde esasl bir zihniyet var... Bir ey alm a
ynca asla bir ey vermiyorlar... Bir de uratrarak verirsen onlara kymetli oluyor... O nlara bir
yem gstermeli... Bu da Patriki ve Patrikhaneyi stanbuldan kovmak. Kovm aktan feragat edince
bu mspet veri deil, menfi veri olur... Patrikhanenin stanbuldan gitmesi bizim zaranm zadr.
n k bu ylan yuvas penemiz altnda durm aldr. O vakit deliinden karm ayz. Eer kovarsak
Aynaroza yerleir, istedii gibi zehirini saar. yi bir koz, fakat tehlikeli oyun. yi idare etmek
lzm....
Patrikhanenin tard bize hkm ete verilen talimatnam ede yok. Akla gelmi bir ey deil.
Baka arem de yok am a.... Bir gn Y a A llah!... Deyip Patrikhanenin stanbuldan tardn celsede
resmen teklif ettim. V e bunda iddetle devam ve srar ettim. o kadar iddetlendi ki, tam mana-
syle kyamet koptu. D nyaya yayld. En m him mesele oldu... ( Hayat ve Hatratm, III, s.1075-
1076).
Rza N ur un iddia ettii gibi Patrikhane sorunu en m him mesele" olm u deildi. A m a y a
banc basnda bu konuya epeyce yer veriliyordu. O gnk oturum dan sonra yabanc gazetelerde
kan haberlerden biri aaya alnd:
L a co n fe re n ce d e L au san n e
La question du patriarcat
(Depeche de ntre envoye special.)
La sous-commission pour lechange des populations est revenue mardi apres-midi sur la deli-
cate question du patriarcat oecum enique de Constantinople. Des louverture de la seance, le dele-
2 A m erika m urahhas ile m lktm n hlsasna gre Erm eni m esele-
sinde ok yum uak olm ulardr. K apitlasyonlarda ess itibriyle m usrdrlar.
Fakat yine m lym fark vardr. Bizim m racaatm z zerine Chester projesine
A nkaraca m m naat edildii haberi yi olm utur. M racaatm z haberini red
dettim. Fakat m cer m em leketim ce m alm olduundan m cib-i bedbni oldu
unu syledim . M uhkrne ve m tecvizne vaziyyet alm aa lzm olm akszn
menf-i iktisdiyenin dostne vaziyyete tbi olduunu kavlen ve flen izhrda
devm m essir grnm ektedir. Buradaki m urahhas bu hussda bana m racaa
ta sevketmek muvfkdr. ierin ile dostne m lkt ettim.
No. 186
3 Paris m zkeresi inkt etmitir. Franszlar ve ngilizler bana bundan

m m idlenm em ekliim i ihss ve ibl ettiler**. M a mfh Franszlarda yes var
dr. Franszlar mesil-i m liyede katiyyen m kil ve itilfgirizdirler.
4 B urada itilf m urahhaslar m zkerededirler. Bize bir proje hazrlyor

lar. Ben de hazrlyorum . H aber aldm a gre A lm an tam rtnda ngiliz me-
gue britannique, M . Ryan, en labsence de lord Curzon, a tenu m arquer une fois de plus latti-
tude de son gouvem em ent. II a, en effet, lu une declaration qui constate que le gouvem em ent bri-
tannique ne saurait se rallier aucune proposition tendant eloigner de Constantinople le patri-
arcat oecum enique. Q uelle que puisse etre la solution qui sera donnee cette question, lAngle-
terre insiste sur linjustice q u il y aurait porter atteinte aux driots purement spirituels et la ju-
ridiction du patriarche primat des Eglises orthodoxes et chef de PEglise grecque orthodoxe en
Turquie.
M . Caclam anos, pour la G rece, a fait alors de nouvelles suggestions, tendant maintenir au
patriarcat de Constantinople les elements constitutifs de linstitution patriarcale qui derivent des
saint conciles. Le delegue grec insista sur le fait q u il est canoniquem ent exclu, d apres lui, de cre-
er une autorite ecclesiastique autocephale, soit dans un dom aine oi le patriarche est chef, soit
dans le diocese de Constantinople. Neanmoins, lexercice de droits tels que la creation d une admi-
nistration d inspection et d entretien d ecoles confessionnelles, couvents, oeuvres charitables chreti-
ennes, pourrait etre detache de la personne du patriarche et devolu un grand vicaire designe par
le patriarche, sous le controle du gouvem em ent turc.
C est alors que le delegue turc a fait rem arquer que les nouvelles propositions grecques equi-
valent au rejet de la proposition de la delegation franaise quant la separation des pouvoirs spi
rituels et temporels du patriarche. T o u t en faisant savoir au president de la sous commission que
la delegation turque examinera encore les suggestions grecques, Riza N our bey declara que, dans
ces conditions, il se voyait dans lobligation de revenir des aujourdhui son premier point de
vue, qui est leloignem ent pur et simple du patriarche oecum enique de Constantinople.
Cette seance, qui du reste fut assez breve, na fait faire aucun pas en avant, au contraire; car
devant lattitude de la delegation grecque, les T urcs reviennent simplement leur intransigeance
de la premiere heure. Ils avaient pourtant manifeste des intentions plus conciliantes aux preceden-
tes seances de la sous-commission.
H E N R Y R O L L IN
(Le Temps, 4.1.1923)
** Pariste M ttefik babakanlar arasnda grmelerin anlam azlkla sona ermesinden L o
zanda Trklerin yararlanm aa kalkp kalkm ayacaktan yabanc basnn da zihnini kurcalamt.
5 O cak gn smet Paa, gazetecilerin sorulann cevaplandrd: Paris grmeleri sonucunun Lo-
vidinc m ukbil Franszlar bizim sulhum uzun b a z m evddn ezcm le M u
sulu tahhd etmilerdi. Pariste ihtilf olunca burada vaziyyet ne olacak?
drt gne kadar hazrlayacaklar projeyi tebli ederken bu cihet tavazzuh ede
cektir. Vaziyyet kark ve gergindir.
5 M usu l petrol iin adam lar Londraya gnderm ekliim bir ngiliz
mutavasst ile takarrr etti. Y arn gndereceim . Erbb- nfz ve ticret ile ve
bizzt Bonar lavv ile petrol m zkeresi aacam . Petrolde m enfi ile M usu lu
kurtaracak bir sret-i hail arayacam .
S M E T
zanda T rkiye nin tutum unu hibir ekilde deitirm eyeceini belirtti. Bu konuda Havas ajans
nn getii haber udur:
Une declaration d Ismet pacha,
Lausanne, 5 Janvier smet pacha, chef de la delegation ottomane, a repondu hier soir aux
joum alistes qui linterrogeaient au sujet de la repercussion possible sur la conference de paix, de
lechec de la conference de Paris.
Favorable ou defavorable, lissue des pourparlers de Paris ne modifera aucunem ent ntre
attitude. Nous estimons nos revendications justes et legitimes et nous continuerons nous en tenir
au pacte national. L a conference de Lausanne est une chose, celle de Paris en est une autre. Voil
pour le cte turc.
C et apres-midi se reunit la sous-commission financiere, qui est une de celles ou les negociati-
ons ont fait le moins de progres concernant le sort de la dette ottomane. Elle suivait un sort favo
rable lorsque Ferid bey, representant du gouvem em ent dAngora Paris, est intervenu dans le de-
bat et a tout remis en question. 11 en resulte un desaccord que la seance que la sous-commission
de cet apres-midi, va constater officiellement. (Havas). (Le Malin, 6.1.1923).
No. 282
No. 187, 188, 189 5 Knun-i sn 339
(5 Ocak 1923)
No. 187
1 Boazlarn aklna m ikbil devletlerin verm ek istedikleri tem ntm

en son ekli ber vech- tdir.
2 Boazlarn ve m cvir m entkn dem ilitarizasyonu T rk iye in asker

nokta-i nazardan gayr- m uhik bir tehlike tekl etm em esi ve ef l-i harbiyenin
Boazlar serbestsini ve dem ilitarize m entkn em niyyetini ihll etm em esi in
dvel-i m tekide hussat-i tiyeyi kararlatrmlardr:
Serbest-i m rra m teallik ahkm n ihll edilm esi veya n bir taarruz ya-
hud herhangi bir fil-i harb veya tehlike-i harb Boazlardan serbest-i seyr se
feri veya dem ilitarize m enatkn em niyyetini ihll edecek olursa dvel-i m teki-
de ve her halde Fransa ve ngiltere ve talya ve Japon ya C e m iyyet-i A kvm
meclisinin bu hussda kararlatraca bil-um m vesitle ef l-i m ezkreyi
m ctem ian m enedeceklerdir.
No. 188
Fkra-i nifede mevz-i bahs olan hareketi istilzm eden e f l bertaraf olun
ca ibu m uhede ahkm ile tayin edilm i olan Boazlar stats yeniden bi-te-
m m ih tatbk olunacaktr. Dem ilitarizasiyon ve Boazlarn serbestsi ahkm n
dan cz-i m tem m im tekl eden ahkm - nife dvel-i m tekidenin C e m iy
yet-i A kvm m ukvelenm esi m cebince hiz bu lun m u olabilecekleri hakuk ve
taahhdt ihll etmeyecektir.
3 M r z-zikr forml bizim tarafm zdan dah serbest-i m ruru m uhill

olarak yaplabilecek eylere kar da bir garanti m hiyetini hizdir. Fakat yalnz
bize kar vukua gelecek e f li tem nt altna alm ak ve bizim yapabileceim iz
eyleri hrice braktrm ak ihtim li yoktur. im diye kadar bu hussdaki te-
ebbstm z semeresiz kalmtr.
No. 189
M a mfh bizim hkm etim izin eFli bu hkm den hri braktnlsa dah
tarafmzdan ahkm - m ezkre ihll edildii takdirde yine devletlerin ve bilvsta
C e m iyyet-i Akvm n hakk- itirz bulunacandan hkm -i m ezkrun idhlinde
de bundan fazla m ahzr yoktur. Bilakis aleyhim izde m nferiden m dhaleyi
m enetm ek nokta-i nazarndan laidesi de vardr. D ier tarafdan bu tem nt
form l drt devletin m ctem ian hareketini istilzm etm ek itibriyle Boazlarn
dem ilitarize m entkn em niyyeti nokta-i nazarndan bir tesri olabilecektir.
Eer tem nt ister isek ancak bu ekilde istihsl edebileceim ize gre ya tem-
ntdan bsbtn vazgem ek veyahud bu ekli kabul etm ek m ecbriyetindeyiz.
Bu hussdaki m tlaa-i katiyyenin m akine banda ir buyurulm asn rica
ed erim *.
S M E T
Bkz. No. 293.
No. 283
(6 Ocak 1923)
ekerden 15, kahveden 20, petrolden 6, aydan 40, printen 10, baharttan
30, m argarinden 80, m um dan 30, sabundan 5, bo uvaldan 5, ve elli adet
p m uhtev kibritin beher kutusundan 20 para ve kezlik elli varak muhtevi
sigara kdnn beher defterinden 1 kuru istihlk resmi istf olunm akta idgi
M liye Vekletinden bildirilm itir Efendim .
H S E Y N R A U F
No. 284
(6 Ocak 1923)
C 177 telgrafn drdnc m addesine*:
ngiliz A m ele Partisi m urahhaslarna verilen cevab muvfkdr.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 265.
No. 285
No. 210, 211, 212, 213, 214 6 Knun- sni 39

(6 Ocak 1923)
C 5 K nun-i sn 175*:
B ugn stanbuldan sret-i m ahssada gelen A m erika Fevkalde M m essil

lii m e m uru m sy B em ey ile grtm . A m erikallar bizim gsterdiim iz
hsn-i kabul ve tekilta kar m urahhaslarnn Boazlar, kapitlasyonlar ve
ekalliyetler m esailinde aldklar m usrr etvrn efkr- um m iyem izi bilhassa
M eclisi fevkalde tehyc ettiini ve bunun behem ehal ester projesini mteessir
edeceini ve belki de m zkeresinin hitm bulm ak zere olan bu iin ebediy-
yen ellerinden kabileceini zh ettim.
Kendisi hkm eti ve L ozan daki m urahhaslar tarafndan gsterilen lzum

zerine konferansta hl-i ihtilfda kalan mesil hakknda hkm etim izin son
nokta- nazarn anlayp derhal Vaington ve L ozana yazm ak vazifesiyle geldii
ni sylediinden izht- kfiye verm ek suretiyle kapitlasyonlardan bir zerresi
nin kabul edilm eyeceini, Boazlardaki fedkrlm za m ukabil m nferid ve
m terek tem int istediim izi, hnstiyanlann askerlikten istisnlanna katiyyen
m uvfakat etm eyeceim izi, M u su lun T rk iyeden ayrlm az bir c z olduunu
* Bkz. No. 264.

ve gaz m eselesinde herkesle anlam ak ve ak kap politikasn takip etm ek ar
zusunda b u lun du u m u zu anlattm. V e bir hafta zarfnda vaziyyetin tahakkuku
ihtim lini iret ederek bu m ddet zarfnda da A m erika m urahhaslar vaz- s-
bklarn m uhfaza ederlerse im diye kadar hkm et ve meclisin A m erika ser
m ayesine gstedii hsn-i kabln ebediyyen terkine m ecbu r edilebileceini
syledim. A n k araya seyahatnda M oskova atae m ilerim ize tesdf ettiinden
ok ehem m iyetle telakki ettiini anladm . V e kuvvet verdim .K apitlasyonlara
kar A m erikann benm hukukinslarndan m vir sfatiyle celbetm enin A v
rupa efkr- um m iyesindeki teredddleri vki ve m essir bir tedbir olacan
zah etti. M uhedeye bu b bd a bir kelim e dercetm eyeceim izi fakat m nhas
ran hkm etim ize aid m esilde zt- devletinizin salhiyyet-i tam m eyi hiz ol
duunuzu ve lzum grrseniz bu gibi mesili huss halledebileceinizi, sulh
akdi m esilinde de salhiyyetinizin kat olduunu bildirdim . ngilizlerle M usul
m eselesinin (Phalli) m m kn olup olm adn m kerreren istim zc etti. G az
m eselesi zerinde herkesle anlarz dedim .
Y arn tren olm adndan pazartesi gn stanbula avdet ve oradan telgrafla

hkm etini ve m urahhaslar haberdr etm ek ve belki de L ozan a gitm ek in
ok isticl ediyor. nkt olursa taarruz istikam etlerim izi anlam aa alt. B e
nim iim olm adn syledim ve m bhem ifdelerle her tarafda tehlike gster
dim.
H S E Y N R A U F
No. 286

(6 Ocak 1923)
M u su ldan gelen m evsk-ul kilem bir yolcunun verdii m alum t ber vech-i
tdir:
M usu ld a ngilizlerin kuvveti yoktur. Y ze karb tayyre vardr. ngilizler

Irak ve T rk idarelerinden hangilerini istedikleri hakknda ahliden tahrir rey
topluyorlar. Ekseriyet hkm etim izi istiyor. Bir ay evvel Nasturler zd em ir Bey
m frezesiyle Fris A a areti zerine taarruz etm iler ise de inhizm a uram
lardr. Revandiz yz kadar hayvan itinm etmitir. M frezenin zyt yok
tur. Seyyid T a h a M u su la avdet eylemitir. Sem ike eyh M ah m u d un yannda
imi. M aiyetinde kimse yokm u. Bu harekta m erkum itirk etmemitir.
No. 287
(6 Ocak 1923)
1 K stence tarkiyle kede edilen telgraflar dierlerinden on saat sonra

geldii gibi ekseriya halledilem iyor. ifrelerin beer onar satrlk mteselsil tel
graflara taksm edilerek kem fs-sbk Eastern kablosu ile gnderilm esi m erc
d u r*.
2 200 ve 201 num aral ve 4 K nun-i sn tarihli iki telgrafnm e halledile-

m ediinden tekrar m ercdur.
S M E T
* Bkz. No. 269.
No. 288
(6 Ocak 1923)
M liyenin tl kom isyonunda m zkere inkt etti. B yk kom isyona rapor

yaplacaktr. Franszlar 1914 e kadar olan borlar kabul ediyorlar. Biz 1918 e
kadar borlarn taksmini istiyoruz. Shhiye tli kom isyonunda Shhiye K om is
yonunda dvel-i selseden drt az teklf ettiler. K a b u l etmedik.
2 K apitlasyon K om isyonunu ictim a d avet ediyorlar. M arki Garroni ile

grtm . Kapitlasyonda musirdir. U zu n m lktm esnsnda istidll ettim ki
talyanlar Irak, Suriyeyi alm am lar. H i olm azsa adl bir tem nt olm asna
atf- ehem m iyet ediyorlar. Benim onu da verm ediim den pek ziyde ikyet etti.
Y arn cevb- katyi vereceim.
3 Lord C u rzon m stern gnderdi. M usul m eselesini grtk. M usul

ehrini verm eyerek K rdistan arzisini vermek ve petrolde bize bir hisse vermek
teklf ediyor. M usul ehrini alm adan arktan ve ark- cenbden arzi alnam a
yacan ve M usul ehrini istediim izi syledim. Bizim in M usul bir vatan
m eselesi, kendileri in petrol m eselesidir. Petrol hususunda kendilerini tatmn
edecek sretde beraber alm aa m de olduum uzu syledim , M usu l ehrini
verm eyeceklerini syledi. M nkesirne ayrld *. Lord C u rzo n M usu l m eselesin-
deki kat talebim izin acsn yarn U hd- A tka K om isyonun da karm aa al
acaktr.
4 Petrol hususunda nm m a alkadrnla grm ek zere L on draya iki

mvir gn derd im **. ngilizleri petrolde tatmn edip arziyi ide ettirm ee te
ebbs edeceklerdir.
S M E T
* Lord C urzon da karam sar grnyor ve bu grme zerine u kadar yazyor:

Intervievv betrvveen my experts and his (smet Pashas) about rectifcation of northem M osul
boundary had no effect. Q uestion of Patriarchate vvhich has been badly handled by Greeks, of ca
pitulations, and of debts, are also at a deadlock and I do not at present see an exit from these dif-
ficulties (F. 0 . 424/256, p.51, No. 23 ve D B F P -I/ 18, p.431, No. 310)
** Londraya gnderilenlerin M uh tar illi ile M ustafa eref zkan Beyler olduktan anlal
yor. Rza N u r bu konuda unlar sylyor:
(smet Paa) Petrol vererek M usulu almak iin Londraya M uhtar ile M ustafa erefi
gndermeye karar vermi. Bunlara orada N azrlar ile dorudan doruya temasa girip ii halletme
leri vazifesini vermi. O nlara harcrahlann hazrlatyor. Bana syledi. Ben katiyyen raz olmadm...
Dinlem edi gnderdi....
Bu adam lar Londrada bir ey yapam adlar. Bilkis Curzon derhal bize bir nota gnder
di... (Hayat ve Hatratm, III, s. 1037)
T rk delegasyonundan iki kiinin gizlice Londraya gnderildii iki gn sonra basna szm
t. Kula delik olan bir Fransz gazetesi 8 O cak 1923 gn u haberi verdi:
D eux Delegues Turcs Partent Pour Londres
Lausanne, 7 janvier (dun de nos env. spec.)

D eux membres de la delegation turque sont partis en grand mystere pour Londres; lun,
M oukhtar bey, est le specialiste dans ce pays des questions de ehemin de fer et de petrole, le deu-
xieme, C h erif Bey, est lancien ministre du C om m erce. (Pelit Parisen, 8.1.1923)
Bir baka Fransz gazetesi de Londradan u haberi almt:
D eux experts turcs Londres
Ntre correspondant particulier de Londres nous telephone:

O n sinteresse vivement larrivee Londres de deux experts turcs qui viennent de Lausan
ne. Le ehef de la delegation est Rustem bey. O n a dit q u ils venaient discuter la question de
M ossoul avec certains groupem ents petroliers. Le Foreign office declare que cette visite nayant ri-
en d offciel, il n est pas probable que ces deux representants turcs dem andent une entrevue au
ministere. A ux questions posees par un representant du Daily Express, les T urcs ont repondu
q u ils etaient venus voir les m onum ents de Londres. (Le Temps, 1 1.1.1923).
No. 289
j \[0 102 6 Knun- sni 39
(6 Ocak 1923)
g num ara ve 2 Knun-i sn telgrafnm e cevbdr*:
29 tarih ve 157, 158 num aral telgrafnm ede** A m erikal O m u zter M ayer
(Unterm ayer) tarafndan temsl edilen grubun teklft kabul edildii takdirde
A m erika hkm etinin M usu l m eselesinde T rkiye lehine icry- nfz etmesi
kat sretde vadedilem ezse de her halde m uhtem el diye beyntda bu lun u ld u
u arz edilmiti.
B unun bir m uvenet vad suretinde tefsr buyurulm as in tasrh-i keyfiyet

olunur Efendim .
S M E T
* Bkz. No. 256.
** Bkz. No. 227.
No. 290
(6 Ocak 1923)
G een kuriye ile beynel-milel seyhat- haviye m ukvelenm esi hakknda

takdm klnan rapor cevbnn tailini ve keyfiyetin ayn zam anda telgrafla da
innn m sade buyurulm as *.
S M E T
* Bkz. No. 295.
No. 291
Hey eti Vekle Riyasetine
No. 194, 195, 196 6 Knun-i sn 39

(6 Ocak 1923)
N o. 194 Bugn ikinci kom isyon tekrar itim etti. K apitlasyonlar hak
knda geen celsede m uhtelif m urahhaslar tarafndan rd edilm i olan beynta
mufassalen cevab verdim. T e k lf edilen eklin kapitlasyon rejim inden daha ar
olduunu ve ecnebi hkkm nn m ahkem elerim ize idhli hkim iyete m nf
bulun duunu ve m ukbil teklifim izin hukuk-i um m iye-i dvel ahkm dire
sinde m stakil devletler gibi m ukvelt akdinden ibret olduunu esbb- m ci-
be ve m dellelesi ile syleyerek nokta-i nazarm zda m usrr b u lun du u m u zu il
ve eyledim . M sy Barere ve Lord C u rzon evvelki celsede sylediklerini ksmen
tekrr etm ekle beraber m ukbil teklf olarak bir ey verm ek zere dnm ekli
im izi nisbeten leyyin bir lisan ile ifde eylediler. T ekrar sz alarak nokta-i na
zarm zda sbit old uum uzu ifde, istikll ve hkim iyetim izle ve adletle kbil-i
telf olacak bir sulh essnn m ttefiklerce kabul edilm esini cevben beyn et
tim ve tarafm zdan yaplacak bir ey olm adn anlattm .Reis keyfiyetin
dnlm esini ve bir re-i itilf bulunm asn beyn ile celseye hitm verdi *.
Konferanstan sonra A m erika delegesi M ister C h ild ile grtm .
N o. 195 Sret-i katiyyede son szm z sylem i olduum uzu ve baka

bir eyin m m id edilm em esini beyn eylem ekliim zerine m um ileyh b a z ka
nunlarm zda ve bilhassa kanun- ticretde yaplm as zarur olan baz tadlt ve
slht lyihalarn ihzr etm ek ve B yk M illet M eclisine teklf eylem ek zere
siys zevtdan deil belki srf h ukuk inslardan ve A m erika ile mttefik devlet
ler tebealanndan drt be kiiden m rekkeb m uvakkat bir kom isyon tekl olun
mas fikrini ileri srd. Bu teklf m vir istihdm projesinden dah hafifdir.
M afhaz bu fikri m lhaza ve teem m l edeceim i fakat hibir vakit bu bbda
resm taahhde girem eyeceim i bu m lkt hricinde veya Konferansta sorulur
sa redd-i efkr edeceim i ve bir de katiyyen m ttefik devletler tebaasndan kim
seyi alam ayacam ve kendilerinin dnerek ihzr ettikleri bir m tlaay ken
dilerine hrm eten dnm ek zere kabul eylediim i ifade ve ayn teklf tahri
ren verm ek istemesi zerine m ttefikler duyarlar ve m m idlenirler ve bugnk
beynt- katiyyem den sonra tekrar baka bir fikrim varm zehbna derler
diye tahrir teklifi alm aktan itizr ettim .Kendisi efkr- um m iyeyi oyalam akdan
ve hzrlam aktan baka bir ey dnm ediini syledi.
* Kapitlsyonlar kom isyonunun bu toplants hakknda Lord Curzon unlar yazyor:

At meeting of Com m ission for Capitulations this aftem oon the usual etiquette was faithfully
observed. T h e President in gentle accents advocated conciliation and repeated the Allied terms. is
met Pasha delivered what he term ed a reply to our speeches a vveek ago, but failed to recede in
slightest degree from either the formulas or the facts of his previous position, the T urkish plan as
expounded by him being to refuse ali concessions here, and to ofer negotiations of separate treati-
es vvith individual Povvers later on. I replied to ism et and pointed out the consequences of a failu-
re to settle the m atter now, nam ely large exodus of comm ercial com m unities if deprived of protec-
tion o f Capitulations and constant friction betvveen foreign govem m ents and Turkish authorities
ver com plaints of those vvho m ight remain... In my vievv the sitting was both futile and fruitless...
(F . 0 .424/256, p.84, No. 38; D B F P -I/ 18, 431-432, N 0.311: Curzon to Crovve, T el. No. 181, of Janu-
ary 6, 1923).
No. 196 M ahedeye nazaran kapitlasyon m eselesi bugn hakikaten
sarslm gib id ir**. M tlaam a nazaran devletlerden hi birine kar taahhde
girm em ek artle btaraf devletler tebaasndan m a rf drt be hukuninsn hiz
mete alnmas ve B yk M illet M eclisine teklf edilecek ve b a z kanunlarm zn
slh ve tadlini hvi levyihin ihzr ve tanzim iyle m uvazzaf olacak bir kom is
yon tekl edilmesi in im diden tarafm zdan teebbstda bulunulm as bu
m eselenin natlbum uz vehile ahalline ve m ttefiklerin kendi m em leketleri ef-
kr- um m iyesini tatm ne kifayet edebilir. Bu m tlaa yn- kabul grld
takdirde teebbst- lzim ede bu lun m ak in keyfiyetin m akine banda irn
rica ed erim ***.
S M E T
** smet Paann Kapitlasyonlar hakkndaki cevab, d basnda Trklerin U yum az T u

tum lar olarak yorum land. rnein Journal de Geneve gazetesi 7 O cak 1923 gn u yazy yayn
lad:
Intransigeance
Lausanne, 6 janvier.
(De ntre envoye special)
L a seance de la commission des capitulations qui sest tenue cet apres-midi na fait que con-
sacrer lantagonism e irreductible des deux theses en presence. Le desaccord constate officiellement
il y une dizaine de jours a subsiste, malgre toutes les conversations qui se sont deroulees depuis
lors dans les coulisses. ismet pacha fut absolument intransigeant. II ne veut aucun prix des me-
sures transitoires d ordre judiciaire prevues par les Allies. II se refuse m eme apporter aucune
contre-proposition. T ou t se bom a dans ces conditions de simples exposes de principe, et la se
ance prit Fin sur lespoir tim idement exprime par les chefs des delegations alliees que les represen-
tants d Angora pourront encore changer d idee.
En depit des nombreuses concessions faites par les Allies, lintransigeance des T urcs saflirme
ainsi de plus. Ils speculent visiblement sur le desaccord franco-anglais. Sans doute esperent-ils que
M .Poincare, apres les evenements de Paris, reviendra peu peu la politique preconisee par
M .Franklin-Bouillon.Ils ne semblent pas se douter cependant que leur attitude actuelle dans la
question des capitulations et de la dette est plus prejudiciable encore aux interets de la France
q u ceux de lAngleterre. Rien non plus, dans les relations qui se sont etablies Lausannes entre
les delegations franaise et anglaise ne sest produit qui justife le moins du monde leur espoir.
M ais les tendances extremistes, un moment reprimees par quelques esprits moderes et clairvo-
yants, lemportent aujourdhui dans lentourage d Ismet pacha, et si lon ne parle pas encore ou-
vertement de rupture, lidee d un ajoum em ent inevitable fait de jo u r en jo u r plus de progres. is
met pacha a dailleurs lui-meme montre le bout de Poreille lorsquil a annonce cet apres-midi la
commission des capitulations q u il erait dispose conclure des accords separes avec les diverses
puissances. Son je u de la sorte rappelle de plus en plus celui des bolcheviks Genes.
(Journal de Gmeve, 7.1.1923)
*** Bkz. No. 294.
No. 292
(7 Ocak 1923)
stanbulda kalacak Rum larn bir sene m ddetle em lklanm satp m em le
keti terkde serbest olm alar ve bu m ddet zarfnda askerlikten istisna edilm eleri
kabul olunduu takdirde hem * ............. larn arzu edenlerin srarlarn reP ve
bu suretle stanbuldakilerin gitmesi tem n edilm i olacan Tarenyes iddia
ediyor. Bery- m lum t.
H S E Y N R A U F
* Bir szck okunam ad.
No. 293

Gayet aceledir. f7 0cak 1923)
C 5/1/39 ve 188 num aral tele *:
1 Boazlar in tem intdan bsbtn sarf- nazar etmek muvafk

grlm em itir.
2 Bizce en m uvafk tarz- tem int boazlarda ve M arm arada harekt-

hasm neye m cseret edecek devlete kar m uahedeye vaz-i im za edenlerin
kendiliklerinden hal-i harbe gem ee m teahhid olm alardr. C e m iyyet-i Ak-
vm n m zkere ve karar vermesi m cib-i em niyyet telakki edilm em itir.
3 Gayr-i asker m entk arasnda sarhaten stanbul ehrinin em niyyetini

ve T rak ya nn garp hududundaki gayr- asker m entk dahi ilve etm ek lzm
dr.
4 Boazlarda harekt- hasm neye m beret neticesinde T rk iy enin

em niyetini m dfaa in m nsib grecei her trl tedbr-i tedfiyyeye der
hal m rcaatda serbest olduu ilve olunm aldr.
No. 294
(7 Ocak 1923)
Gayet aceledir.
C 7 K nun-i evvel 195 n u m araya*:
Bir gn taahhd-i dveliyi tazam m n etm em ek artiyle teklifiniz m usb
No. 295
(7 Ocak 1923)
C 6 K nun-i sni 39 ve 193 num aral ifreye*:
1 Seyhat- haviye hakkndaki teklift ess itibriyle kabul ediyoruz.
2 irketin btn teklifatna m uttali olm adka bu bbda buradan kat

m talaa beyn etm ek m m kn olam ayacaktr.
3 O raca esasl suretde tedkikat yaplarak yn- kabul bir eklin teklif
buyurulm as m erc du r**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 290.
** Bkz. No. 317.
No. 296
No. 197, 198 7 Knun-i sn 39
(7 Ocak 1923)
6 K nun-i sn raporudur:
No. 197
1 Kapitlasyonlar kom isyonu itim etti. M ufassal beynt ile gem i

m lhazta cevb verdim. A d l sistemi katiyyen reddettim . Tekliflerine m ukabil
bir ey teklf etm ekliim lz m u n dan m lyim ne srr ettiler. Reddettim . Z a
m an ile m nsib bir sret-i hail bulunm as temennsi ile itim hitm buldu.
M esele m uallak kald. A m erika m urahhasnn bilhire huss olarak mtehasss
kom isyonu teklfni ayrca arz ettim . Eer birka m vir kendi hesabm za alr
sak m eselenin halledilm i olacana m m idim hsl olm utur. talya m urahha-
sasmdan bilhire sret-i m ahssada bana gnderilen bir haberde yine bir m uh
telit kom isyon teklif edilm ekte ve bu kom isyonun kanun ihzr ile tatbikt- ka-
nuniyeye nezreti hussunda vazfe ve salhiyet shibi olm as kfi gsterilmekte
ve talya efkr- um m iyesine kar byle bir cem le gsterm ek im kn ve frsat
m evcd olduu bildirilm ektedir. K a tiyyen reddettim. talyanlarn kapitlasyon
lardan vazgem ediini iln etm ek hussunda dierlerine tekaddm ve iltizm
sratle T rk iy ede b yk bir m em nniyet-i kalbiye tevlid edeceini ve bu
m stesn frsat karm am as m tlaasn ibl eyledim . M virler m eselesine
cevb isterim *. Bu m eselenin noksan kalan cevbn m stacelen alm ak hiz-i
ehem m iyyetdir.
2 Tarafm zdan R za N u r Beyin riyset ettii ekalliyetler tl kom isyo

nunda gayr- m slim lerin askerliinde srr ve bunu kom isyona evkettiler. B u
na m ukabil afv- um m m eselesini halletm edik. Bilakis ve bilm ukbele afv-
um m yi kendi m stem lekerindeki birok M slm anlara teml edecek vaziyyet
aldk. Balca bu iki nokta kalmtr. Venizelos eski ekilde imtiyzt- m ezhebi-
yeyi yeniden mevz-i bahs etmi ise de iddetli m ukbelem iz zerine iskt edil
mitir.
No. 198
Bundan sonra m ttefikler m tekiben Erm eni yurdu, sur, G eldan yurdu
in m tekib mufassal beynt ve m ddeiyta baladlar. R za N u r Bey bu
beynta m sade edem eyeceini ifde ve Reisden vaktiyle sz alm ak hussun
da tekaddm vesrr etmi ve nihyet Reisin abalam asna ram en kom isyonu
heyeti ile beraber terk ederek ekilm itir**. Erm eni m esilinde sz sylemek,
* Bkz. No. 294, 291, 297, 300

** R za Nur, olay uzun uzun anlatyor. Sylediine gre, kinci Kom isyon Bakan M ontag-
na ile konuyu nceden grm. M ontagna M ttefiklerin Ermeni yurdundan sz etmek istedikle
rini, bu konum alarna itiraz edilmemesini istemi. O n un srarlar karsnda Rza Nur, yalnz ba
kann bir-iki cm lelik bir konum ayla ii geitirmesine raz olmu. Sonrasn Rza N u run kale
minden okuyalm:
Dedim ki: Eer hepsi nam na sen (M ontagna) reis sfatiyle iki satr gememek zere Er-
menilere yazk olmutur. Bunlara yurt verin! ... dersen (konumana) raz olurum ... Peki dedi.
N am usunuz ile bunun byle olacan temin ediyor m usunuz? dedim . Evet! dedi...
6 Knunusani 1923 celseleri sonunda M ontanya Ermeni Yu rdu meselesine geti. Bunun iin
yazd eyi okum aa balad. Baktm uzun bir ey... mdafaa yapyordu. Y in e baktm benim akl
ma gelmeyeni de ilve edip yapyor... D em ek ste ty dikiyordu. M ontanya tasavvur ettiim tipin
en m m taz mahlku demek. tiraz ettim, kulak asmyor. D inlem eyiz, byle mi olacakt?" dedim.
Aldrm yor... Sade devam ediyor. Sanki anadan dom a sar olm u... O bitirdi Rum bold balad.
Yine itiraz ediyorum . Sz istiyorum. H i aldrm yorlar... Devam ediyorlar... U zun uzun okuyorlar,
teklift yapm ak in emr-i vki ihdsine alan m ttefiklere kar vaziyyetin is
tilzm ettii tedbr bu idi. R za N u r Bey beyntnda m ttefiklere bir let-i si
ysiye olarak kullanm ak yznden Erm enilerin bugnk felketlerine sebeb ol
m akla bir taahhd-i m anev altnda iseler bunun T rk iy eye taallku olam aya
can ifde etmi idi. Konferans reisleri bana yazdklar m terek bir m ektubda
hdiseden bahs ile tahkr-m z beynt olduunu ifde etm ilerdir. Kendilerine
cevb vererek haberdr olduum uzu, beynt ve m ddeiyt karsnda kalm akla
mdfaa-i hukuk vaziyyetinde ve ztrr hlinde bu lun du u m u zdan bahs ve h
disenin kapanm addedilebileceini ifde eyledik. G eende de yine emr-i vki
yapm ak istem elerine iddetle m ukbele etmi idik. K asden Erm eni m eselesin-
den bahsetm ek istedikleri zam an m etn ve edd hareket etm ek m ecbriyetim iz
tabd ir***.
sade yzleri kpkrmz, tellar var. Dem ek bir uygunsuzluk km asndan korkuyorlar. Ben bir
dzye sz istiyorum. O bitirdi, Fransz delegesi balad. Bu defa talebimi iddetlendirdim. A yaa
kalktm. Ben de M ontanya gibi: Birka kelimecik syleyeceim , dedim. Sze Franszlardan evvel
baladm.
Dedim ki: tilf devletleri Ermenileri kendilerine siyas let yapm lar, atee saldrmlardr.
Kendi devletleri aleyhine isyan ettirmilerdir. Bunun neticesi onlarn tedibi olmutur. T ed ip ile,
sri hastalk ve hicret ile krlmlardr. Bunun btn mes uliyeti bize deil, tilf devletlerine ittir.
Ermenilere m kfat lzmsa siz verin!... El mal ile dost kazanlmaz. Ermeniler mazlum im i...A n
cak dnyada m azlum millet bir tane deildir. M sr hrriyeti iin birka defadr ve daha dn kan
iinde alkand. Hindistan, T un us, Cezayir, Fas hrriyetini, yurdunu istiyor. Hatta rlandallar
yurtlan, istikllleri iin ka asrdr, ne kadar kan dktler?! Siz bunlara istiklllerini, yurtlarn ve
rin... Btn bu okuduklarnz keenlemyekndur. Bu art dahilinde burada duram ayz. Celseyi ter-
kediyorum dedim ...
M ontanya pr tel: Celseyi terk edem ezsin! diye bar bar barm aa balad. Yrtnyor.
Dedim ki: Celseyi terk edemeyiz m i? M ontanya: Evet, edem ezsiniz! diyor. Dedim: T rk H e
yetini burada tutm aa kdir bir kuvvet var m? Celseyi terk ederiz ve nasl terk ediyoruz
grnz! ... Bizim mavir ve ktiplere: Haydin, kalkn! ... dedim . Kalktlar. Ktip A hm ed C e
vad nm de duruyordu, arm, Beyefendi ben de kacak m ym ? diye banyor. Ne duru
yorsun, kalk!... dedim. antas ve ktlar topluyor. Acele ve telndan ktlar drd, yerle
re datt. T oplad, o da kalkt. Ben bata, dierleri arkamda hat yaptk. M ontanyaya: te bak
nz, nasl gidiyoruz. Bonjur M sy dedim . Y rdk. M ontanya hal baryor: Celseyi terk ede
mezsiniz diyor, tepiniyor. Dier delegeler, birbirine karm, herkes hayrette. Biz ktk, gittik...
Otele geldik. smete (Paaya) Y in e Ermenilerden bahsettiler. Ben de celseyi terkettim.
Celseyi terketm em ek iin ok gayret ve tel ettiler. D inlem edim dedim. Dier tafsilt anlattm.
Bana sarld ve: Seni bin kere tebrik ederim. Ermeni meselesini ite topraa gm m sndr de
di. Y zm den pt. Ben korkacak zannediyordum , bilkis cesaretle karlad ve ok keyiflendi.
Ben de ferahladm ... (Hayat ve Hatratm, III, s. 1061-1064).
*** O lay, d basnda genie verildi. Ertesi gnk gazetelerin haber ve yorum larndan
aadadr:
U N V IF IN C ID E N T A L A U S A N N E
L es d elegu es tu rcs q u itten t la salle des seances
Lausanne, 6 janvier. - Un incident a m arque la seance que tenait ce matin la sous-commissi-
on des minorites. Les delegues turcs, ayant leur tete Riza Nour, depute d Angora, ont quitte la
salle des seances en declarant q u ils ne voulaient plus poursuivre la discussion. Voici comm ent
lincident sest produit:
M . M ontana, president de la sous-commission, avait lu une declaration au sujet de letablis-
sement d un foyer national arm enien.Le delegue anglais, sir Horace H um boldt, appuya la motion
de son collegue, en ajoutant q u il faisait la meme proposition en faveur des Assyro-Chaideens,
auxquels la G rande-Bretagne porte un puissant interet.
Le representant de la France ayant dem ande la parole pour exposer son tour le point de
vue de son gouvernement, Riza N our insista pour obtenir la parole sans plus attendre. O n dut ce-
der a ses instances, et cest alors que lincident sest produit.
Riza N aour declara q u il com prenait linteret prim ordial que les grandes puissances portent
aux minorites en T urquie, car, a-t-il dit, le m alheur de ces minorites est toujours venu de ce que
les grandes puissances occidentales ont encourage les minorites en T urq uie sarmer et lutter
contre le gouvernem ent central. A u nom de la delegation ottomane, Riza N our declara que, dans
ces conditions, il ne pouvait continuer d entendre les propos qui venaient d etre devant elle, et
que la delegation ottomane considerait com m e nulles et non avenues les declarations qui venaient
detre faites.
II annona que, dans ces conditions, il navait plus q u se retirer.
Le president de la commission, M . M ontana, fit observer la delegation ottom ane la gravite

du geste q u elle allait accomplir.
Riza Nour, sans attendre davantage, se leva et quitta la salle des seances.
(Echo de Paris, 7.1.1923)
Etrange faon de discuter!
La derniere seance de la sous-commission des minorites a ete m arquee par un incident tres
rcgrettable. La sous commission a d abord exam ine la question de larmistice. Elle a constate q u il
netait pas possible de prendre une decision et que la question devait etre tranchee par la com
mission pleniere.
Les delegues des trois puissances alliees ont alors donne lecture d une declaration dans la
quelle elle soumettent aux T urcs la question des Arm eniens, celle des Assyro-Chaideens, des Bul-
gares de la T hrace occidentale, ete.
D apres ces declarations, rien ce sujet ne doit fgurer dans le traite de paix, mais les Allies
desirent soumettre ces questions, qui les interessent au point de vue humanitaire, lexamen bien-
veillant des T urcs dans lidee que peut-etre, avec la collaboration de la S. d. N., ils pourraient trou-
ver une solution, notamm ent en ce qui concerne les Arm eniens, et leur accorder certaines ga-
ranties, tout en maintenant la souverainete de la Turquie.
Les delegues italiens et anglais avaient pris la parole, lorsque le delegue turc, Riza N our bey,
a dem ande faire une courte declaration. II a dit q u il com prenait fort bien que les puissances
sinteressassent au ort des minorites, puisque ce sont elle qui ont fait le m alheur de ces popula
tions en sen servant com m e agents pour leur politique. II a ajoute que la T u rq u ie n avait pas
soccuper de ces questions, et il a quitte la salle.
Apres son depart, le delegue franais a donne lecture de sa declaration, conue dans des ter-
mes analogues celles de lItalie et de la Grande-Bretagne. Puis le president a leve la seance en
constatant que Riza N our bey, par son geste, assumait une lourde responsabilite. Le delegue an
glais sest prononce dans le meme sens.
Protestation des Allies

Les delegations alliees ont envoye cet apres-midi ism et pacha une lettre pour protester con
tre Pattitude prise par R iza N our la seance de samedi matin de la sous-commission des minori-
Sabahleyin erken Fransz Barere m lktnda m liye mesil-i muhtelifesini
m zkereden sonra bana tebligt- tiyede bulundu. Evvelen Pariste konferan
sn ihtilf- efkra m ncer olm as tam rta iddir. U m m siyset ve Lozan si
yseti m ttefikler arasnda hep ayndr.Baka sretle dnm em ek lzmdr. Sa
niyen btn m esilde dayandk durduk. T rk m rahhaslar hibir m eselede
ilerlemiyorlar. Bu usl ile sulha varacam z zannediyor m uyuz? Birincinin ce
vbn verdim. kincinin teferrutna girdim . M u su lu istiyoruz, fikriniz nedir de
dim. ngilizlere iddir ve biz onlarla beraberiz dedi. K apitlasyonlar katiyyen
reddediyoruz dedim . Isrr edeceklerini ve her halde teklf yapm am z syledi.
Bunlarn cevbn da resmen verdim.
S M E T
tes.Ils relevent que cette faon d agir ne peut q u entraver la bonne marche des pourparlers, q u elle
nest pas diplom atique, et que les Allies ne peuvent la considerer que com m e une oflense.
( Gazetie de Lausanne, 7.1.1923)
L incident la sous-commission des minorites
Une note des Allies ismet pacha

Les plenipotentiaires ont fait parvenir samedi soir ismet pacha une note conjointe dans la-
quelle ils parlent de lincident cree dans la seance du matin de la sous-commission des nationali-
tes par R iza N our bey. Dans leur note, les A llies remettent les choses au point et dem andent au
chef de la delegation turque ce q u il pense de lattitude de son collaborateur.
L A rm enie sacrifee
(De ntre envoye special)

L incident provoque par Riza N our bey, qui a quitte brusquem ent ce matin la seance de la
commission, a demontre une fois de plus labsolue intransigeance des T urcs dans la question du
foyer arm enien.C est l une constatation d autant plus grave que les Allies etaient sur le point de
capituler presque completement. II ressort, en effet, des declarations apportees par les delegues an
glais, italiens et franais, que lon avait renonce mentionner la question armenienne dans le fu-
tur traite de paix. O n nexigeait plus du gouvem em ent d A ngora aucune garantie touchant la
creation et le statut du futur foyer; on lui dem andait simplement de prendre en consideration les
revendications de ses victimes et de leur accorder une vague autonom ie administrative et munici-
pale. C om m e la souligne le representant de la France, il ny avait rien l qui pt porter atteinte
sa souverainete, plusieurs Etats europeens ayant assume, eux aussi, des engagem ents analogues.
La Tchecoslovaquie, par exemple, a accepte des restrictions beaucoup plus grandes en faveur des
Ruthenes des Carpathes. En repoussant par avance ces suggestions, Riza N our a done prouve que
les Turcs se refusaient faire la moindre concession, et q u ils nhesiteraient pas, au cas oti les A l
lies persisteraient, provoquer une rupture de la conference. O r, il parat douteux que, dans les
circonstances actuelles, les Allies veuillent sexposer une pareille m enace.Angora aura raison ain-
si de toutes les considerations humanitaires. En depit de la protestation adressee par lord Curzon,
M . Barrere et le m arquis Garroni ism et pacha, concem ant lattitude provocante de son repre
sentant, il est done peu pres certain que la question armenienne sera desormais ecartee.
{Journal de Geneve, 7.1.1923)

No. 297
(7 Ocak 7923)
M sy Berkes (?) ile m lkata nazaran adliye in m avir kabul ve intiha

bna salhiyetdr olduum ifade buyurulm utur. n ce H eyet-i Veklenin m u
vafakatim M eclisin m uvafakati ile terik etmi idiniz. F il-hakka m esele
m staceliyet ve m brem iyet iktisb ettiinden m tehasss ecnebi adliye m avi
ri intihb ve kabul etm ekte m uvfakat- sm lerinin tasrh ve tekrar buyurulm a-
sn istirhm ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 294 ve 300.
No. 298
No. 220 7 Knun- sn 39
(7 Ocak 7923)
M aka klasnda ve stanbuldaki depolardaki silhlarm zn ngilizlerin
gtrdklerini istihbr ettim. ngilizlerin bu hareketinden komiserler nezdin-
de ikyetde bulunm asn A dnan Beye yazdm . Bery- m alum t arz eylerim.
H S E Y N R A U F
No. 299
No. 227 8 Knun- sn 39
(8 Ocak 7923)
M ttefiklerin afv- um um nin M slm anlara tem linde onlardan bir ksm
nn m esel E dhem ve A dapazar havlisindeki erkeslerin kendileriyle birlikte
harb eylediini syleyerek afva idhlini istediklerini ngiliz m atbutnda
grdm . M ttefiklerin vki ise bu iddialan bize kar m trekeden sonra da
m uhrib bulunduklarn isbt eder sanrm. Bu bbdaki m alum tnzn irn
rica ederim .
No. 300
No. 222 8 Knun- sn 39
(8 Ocak 1923)
Gayet msta celdir
C 7 K nun-i sn 199 n um araya*:
1 K nun-i snide H eyet-i Vekilenin ve M eclisin teklifleri kabul ettiini yaz

m tm **. D n de kez bir gn taahhd-i dveliyi tazam m n etm em ek arty-
le btaraf devlet tebaalarndan husus m ukavele akdi suretiyle mvir-i adl cel
binin tasvb edildiini arz ettim. Benim fikrimde adl kapitlasyonlar katiyyen
kabul etm em ek ve buna tem as eden herhangi bir hkm m uhedeye dercettir-
m em ek ve fakat slifl-arz erit tahtnda bizim teebbsm zle adl m virler
istihdm etmektir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 297.
** Bkz. No. 294.
No. 301
No. 223, 224 8 Knun- sn 39

(8 Ocak 1923)
A d an a m endferlerini A nkara mukavelesi m cibince Fransa hkm eti ta
rafndan gsterilecek bir gruba devrini m teahhidiz. Bir seneyi m tecviz
m ddetdir Fransa hkm eti dorudan doruya bu hatlar iletm ekten ve O sm a
niyedeki muhtc- tamr ksmn tam r etmekte idi.* Teebbst- mkerreremiz
zerine Fransa hkm eti ahren buraya gelen m sy K ip ertin temsl ettii bir
gruba iletmei devretmi. M sy Kipert harb olan ksm n tamri in mev-
cd paralan olm adn ve tam r hususunu m teahhid bulunm adklarn, b u
nun tarafm zdan yaplm as lzm un u ifde ediyor. Y a ni m endeferleri ilete
cekler, vridt alacaklar, fakat tamirt yapm ayacaklar dem ek oluyor. V a ziyye-
tin garbeti m stan-i arzdr. O sm an iye ksmnn ta m r edilm em esi m em leketi
mizin iktisdiytna essndan tesr ediyor. M dfaa-i m em leket nokta-i naza
rndan derece-i ehem m iyyeti ise vreste-i arzdr.
Fransz hkm etinin bu tarz- telakksi ve iletme grubuna bu yolda dev-

reylemesi ne ile tefsr edilebileceinde m tehayyirim . Erkn- H arbiye-i U m m i-
ye K nun-i snnin onuna kadar iletme irketi ta m ire balam azsa m ecburiyet-i
askeriye hatlara vaz- yed hem tam r ve hem iletm eyi icb ettirdiini tebl
ediyor. H arab ksm n iletme um runu m teahhid ve Fransa hkm eti tarafn
dan bu hususda salhiyetdr irket tarafndan da hal tam irinin temni olam a
d takdirde bu kabiliyetde bir irket gsterilinceye kadar hkm ete hatlarn
idare ve ta m irtm icrsna ve bu bbd a ihtiyar olunacak masrafn irket tarafn
dan tesviyesine Franszlarn m uvfakatlarnn m stacelen istihslini ehem m iy-
yetle rica ederim **.
2 Paris M m essilliine, A dnan Beyefendiye ve bery- m alum t sme

Paa H azretlerine yazlmtr.
H S E Y N R A U F
** Bkz. No. 325.
No. 302
No. 225 8 Knun- sn 39
(8 Ocak 1923)
31 K nun-i evvelde bir ngiliz m frezesinin H ali Enspektrl m erkibi-

nin bal olduu sala karak drt para m otor gam botum uzun m akine aksm-
na aid lt ve edevat cebren gtrdkleri ve 2 K nun-i snide havuzda karada
bulunan ve anahtarlar kendilerinde olan m otorun m akine aksm na aid
ba z lt aldklar, M aka ve T akladaki mavzerler, filinta, Rus ve R om anya
tfengleri ile m akanizm alarnn ve m akineli tfeng edevtnn ve tfengi takm
larnn sekiz kam yon dernunda vapurlara nakl ve tahm l edildii ve keyfiyetin
H arrington nezdinde protesto edildii M dfaa-i M illiye Vekletinden bildirili
yor. Drt K nun-i snide H arrington skdar cihetinde tess ettikleri tel rg
hattndan m selleh jan darm a ve ehs kendilerinden vesika alm akszn geirm e
yeceklerini bildirm i ve Ayastefanos istihkm ve kom perden (?) ve m ikdr m al
zem enin alnacan ihtiyr etmitir. Bery- m alum t.
H S E Y N R A U F
No. 303
No. 226 8 Knun- sn 39
(8 Ocak 1923)
Sleym aniye hkim i eyh M ah m u d un ngilizlere derm iyn ettii ve onla
rn kabul eyledii teklifin unlardan ibret olduu istihbr edilmitir. K arzen
m ilyon lira elli m akineli ester its ve M usul vilyetinin K rtlere teslimi ile
be sene m ddetle siyset-i dhiliye ve hriciyelerine m dhale edilm em esi. Be-
ry- m alumt.
H S E Y N R A U F
No. 304
No. 213 8 Knun- sn 39
(8 Ocak 1923)
26 K nun-i evvel tarih ve 149 num aral telgrafnm e tekrar taleb edilm edii
halde alt gn sonra bir daha gnderilmitir. Bu yanlln neden tevelld etti
inin ir m ercdur.
S M E T
No. 305
(8 Ocak 1923)
T a tldir. ierinin istidlline nazaran Fransz ngiliz siyseti bir iki gn

iinde tavazzuh edecektir.
S M E T
No. 306
No. 201 8 Knun- sn 39

(8 Ocak 1923)
190, 200, 203, 205 ve m b ad, 206 num ara telgrafnm elerin seran posta ile
gnderilmesi m ercdur.
No. 307
No. 202 9 Knun- sn 39

(9 Ocak 1923)
6 Knun-i sn ve 215 num aral telgrafnm enin hkm etim izi istiyorda
m freze kelimesine kadar olan cm le hal edilem ediinden tekrar akdiyle senan
keidesi.
S M E T
No. 308
No. 227 g Knun- sn 39

(9 Ocak 1923)
C 8/1 /39 ve 204 tele:
149 num aral telgrafnm em iz 4/1/39 ve 184 telgrafnm enizin beinci m ad

desinde vrd etm edii bildirilm ekle tekrr kede edilm itir Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 309
Fevzi Paa Hazretlerine
No. 228 9 Knun- sn 39

(9 Ocak 7923)
Bugn beni ziyret eden M ralay M ougin Franszlarn K nun-i snnin on
beinde Ruhr-u igal edeceklerini syledi.
H S E Y N R A U F
No. 310
No. 229 9 Knun- sn 39
(9 Ocak 7923)
Fevzi Paa H azretlerinin 7 K nun-i sn 39 tarihli istihbrtndan:
(Kayd- ihtiytla telakki edilen bir habere nazaran, R uslar Besarabyann

kendilerine idesi ve Sovyet idare ve hkm etinin tasdk, R u syaya ikrztda
bulunulm as artyle bitaraf kalm ay ve Boazlar hakkndaki nokta-i nazarlarn
dan fergat eylem ei kabul etmiler.) Bery- m alum t.
H S E Y N R A U F
No. 311
No. 230 9 Knun- sn 39
(9 Ocak 1923)
85 num aral telgrafm a zeyld ir*.
im diye kadar Y u n an Salb-i ahm erinden alnan sekiz ksm listede esm isi
ne dir verilen m alum t(a gre) serm zn m evcudu 453 zbit, 5699 nefer ve
201 sivil ki cem an 6353 kiidir. M tebaki ve bilhassa sivil serm za aid listeler
de Hill-i A h m ere tevd edilmitir. V r d u n d a m alum t verilecektir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 109.
No. 312
No. 206 9 Knun- sn 39
(9 Ocak 1923)
8 K nun-i sn 39 tarihli rapordur:
1 Shhiye tli kom isyonu itim etti. stanbuldaki beynel-milel shhiy

M eclisi lav, shhiye um ru hkm ete terk ediliyor. G em ilerden ton bana
alnm akta olan ve baka devletlerde m evcut olm ayan shh vergi bkidir. M lga
meclisin paralan tasfiye edilip ihrc edilecek sbk idrenin m em urlarna
tekd ve tazm nt verildikten sonra mtebkisi hkm ete devolunacaktr. H acc
in beynel-milel ve T rkiye hricinde olm ak zere bir kom isyon teekkl edi
yor. Bu kom isyona bir m urahhas da biz gndereceiz. 1912 Paris shh m ukve-
lenm esini 54-88- ve 90 ninci m addelerini rezerve ederek kabul ediyoruz. K eza-
lik fuhun, m ugyr- db neriytn m eni hakknda beyn el-m ilel m ukvelen-
meleri kabul ediyoruz. Afyon hakknda m evcud olan beyneel milel m ukvele-
nm eyi biz ve bir iki hkm etden m ad btn devletler kabul etmitir. Afyon
istihsline ve afyon m tahzartnn tbi olaca kuyd-i istihzriyeye ve idhl ve
ihrcnn tbi olaca kuyd ve usle m teallikdir.K abuln hem zarur bu l
duk hem bizim tarz- ticretim ize m u gayir grm edik. M a haz tekrar tedkk
ediyoruz. Bu m ukavele oraca m alm ise m talaalarnn ir m sterham dr.
A ncak bunlara m ukbil Shhiye K om isyonu teklf ediyorlar ki bunun ecnebi
azs T rk reisi ile beraber be sene m ddetle alacaklardr. Bu ekli katiy-
yen reddedeceiz.
S M E T
No. 313

(9 Ocak 1923)
Bir Y u n an mfrezesinin K araaa igal etmi olduu ia ediliyor. Bu h

dise dem ektir*. E m r u ir m ar zd u r**.
S M E T
* 9 O cak 1923 gnl Avrupa gazetelerinde u haber kmt:
LE S E V E N E M E N T S D O R IE N T
L es tro u p es h e lle n iq u es a u ra ien t v o le zo n e n eu tre
L O N D R E S , 8 janvier. O n m ande de Constantinople au Daily Express, en date du 7 jan-

vier:
La e division grecque a occupe Karagatch (zone neutre de la Maritza). Le colonel franais
comm andant Karagatch a proteste au nom des allies. Le general grec a pris note de cette protes-
tation, mais a refuse de se retirer. (Havas.)
O n sait que la gare de Karagatch, qui se trouve sur la rve droite de la M aritza, est occupee
par les Grecs depuis Parmistice conclu M oudania. Par contre, la tete de pont reliant cette gare
Andrinople est tenue par un bataillon franais. L avance des troupes grecques laquelle fait al-
lusion la depeche ci-dessus doit setre produite dans la zone neutre, qui separe la gare de la tete
du pont. (Le Matin, 9.1.1923)
10 O cak 1923 gnl Avrupa gazetelerinde de benzer haberler grld. Bunlardan biri aa
dadr:
L es b ru its d u ne attaq u e grecq u e en T h ra c e
Selon des nouvelles de Constantinople qui sont parvenues Paris la nuit dem iere, le gouver-
nement grec aurait lintention de faire avancer aujourdhui meme son armee en T hrace orientale.
Cette attaque contre les T urcs, qui nont en Thrace orientale que quelques unites de gendarme-
rie, viserait evidem ment la ville de Constantinople et les rives des Detroits.
Le gouvem em ent franais, aussitot averti des bruits qui courent Constantinople, sest mis
en comm unication avec Rom e ainsi q u avec Londres et a envoye des instructions son ministre
Athenes, afin de ne rien negliger pour prevenir une agression grecque. II convient d ajouter que le
representant du gouvem em ent grec Paris declarait hier encore, au quai d O rsay, que la Grece
na nullement lintention de se lancer dans une pareille aventure. (Le Temps, 10.1.1923)
** Bkz. No. 318.
No. 314
No. 208 9 K nun- sn 39
(9 Ocak 1923)
R eunion M slim anlar tarafndan A nkaraya gnderilen y z bin Frankn

vslne dir kendilerine im diye kadar m a lm t verilm ediinden m ebla-
m ezkrun alnp alnm ad istifsr edilm ektedir. A nadolu Ajansnn 2 K nun-i
sn tarihli bir tebliinde parann alnd iln edildii grlm olduundan
R eu n iona tarafm zdan cevb- m sbet verildii bery- m a lm t m arzd u r*.
S M E T
* Bkz. No. 319.
No. 315
(9 Ocak 1923)
M ttefikler afv- um m nin tarafm zdan M slm anlara da temilini istiyor

lar. Bu hussda musrdrlar. M slm an ekalliyetler m uahededen karld za
man K rtler,Araplar, erkeslerden bahsettiler. Biz M slm anlarn afvndan im-
tin ettik. En nihyet yz elli kiiyi istisna edeceiz. Binen aleyh hinlerin
ress her halde afvdan mstefd olm ayacaklardr kantndaym *.
S M E T
* Bkz. No. 339 ve 350.
No. 316
No. 216 9 Knun- sn 39
(9 Ocak 1923)
ierin Karasin ile beraber gelerek A ra lo fd a n aldklar m alm ta gre ti-
cret-i hriciye brolarnn tarafm zdan m enedildiini bildirm ilerdir. Bunlarn
konsolosluk m um elt yapm alarndan ve ticret in m uktaz te m nt ve mu-
kvelat ihzr edilm ediinden dolay avdetim den evvel faliyetleri m en edilm i ise
de bir tarafdan m uvakkat bir sret-i tesviye bulunm u, dier tarafdan ticret
m uhedesi akdi tesr klnm olduunu biliyorum . Y en i m alm t yoktur. A lr
sam m uayyen m evdd zerine konuabiliriz dedim . Karasin zht vererek tic-
ret-i hriciye brolarnn seyhat edenleri vize etm ek salhiyetleri deil ise de
R usyaya gidecek eyy- ticriyeyi vize etmek vazifeleri olduunu tasrh etti.
M a lm t alm adan bir ey syleyem em . T icret m uhedesinin intc in Ara-
lo fa talmt vermenizi rica ederim dedim ve bilhassa G rcistanda gem ilerim iz
ve ticretimiz pek ziyde m kilt ve takibta m arz olduunu syledim.
M a lum t ve tafsilt i tsn rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 326.
No. 317
No. 231 10 Knun- sn 39
(10 Ocak 1923)
Seyhat- haviye m ukavelesinin tedkiki in M dfaa-i M illiye, D hiliye ve
M liye Vekletlerince tayn olunan zevtn m tereken verdikleri raporda ir
ketin teklift- essiyesi elde olm adka bu bbda kat suretde beyn- m tlaa-
nin m m kn olam ayaca gsterilmitir. stasyon mevzii ile hutt-i haviye is
tikametlerinin cihet-i askeriyece tayin ve tesbiti artyla m ezkr m ukaveleye iti-
rkde M dfaa-i M illiye Vekleti m ahzr grm em ektedir. bu m ukavele hak
knda hey et-i m urahhasaca esasl bir suretde tedkikat icr ettirilmesi merc-
d ur*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 290, 295.
No. 318
Adnan Beyefendiye
No. 232 10 Knun-i sn 39
(10 Ocak 1923)
H an yann Pepovle kynden Resm o (?) ailesine m ensup yirmi yanda b-

kire H avvay Y un an llar cebren evinden alp gtrm ler. H an yada Kuvarkaki
(?) M ustafa A a A hm edaki Ali Beyi ldrm ler. G iritde slm lar taham m ln
fevknda zlm ve tazyk iinde imiler. A d a ahali-i slm iyesi tahls edilm ezse
cm lesi m ahkm -i helk imiler. H an yadaki serm z ac ve m uhtc- m erha
met bir halde bulunuyorlarm . B unlar hakkndaki teebbst neticesinden
m alum t itsn rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 319
No. 233 10 Knun-i sn 39
(10 Ocak 1923)
C 208 tele*:
R eunion ahli-i islmiyesi tarafndan gnderilen y z bin Frank m udili A n

karada tesellm edilm i ve C e m iyyet-i slm iye reisi (ne) G azi M r M ustafa
K em al Paa H azretleri tarafndan teekkm m e yazlp gnderilmitir.
o K nun-i sn tarihli ve 233 num araldr.

H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 314.
No. 320
No. 234 10 Knun- sn 39
(10 Ocak 1923)
C 9/1/39.207 n um araya*:
K a raaan Y un an llar tarafndan igaline dir resm gayr- resm m alum -

tmz yoktur. T a h k ik ettiriyorum.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 313.
No. 321
No. 235, 236, 237 10 Knun- sn 39
(10 Ocak 1923)
Y aln z Fevzi Paaya: M oskova Sefaretinden alnan m alum t tdeki telgraf
la smet Paaya tebl ettik.
K arahan 2 Knun-i snde M oskova sefirimizle m lkatnda son haberlere
gre Lozan sulhnn im zs kuvve-i karbeye geldiini sylem ekle beraber ie-
rinin daha evvelki irndan Boazlarla gayr- asker m ntka m eselesinden
m ad nikat- essiyenin hi birinde beynet-tarafeyn itilf hsl olam adnn
anlaldn ilve etmitir. Sefirim iz bu ifdtdaki tenkuzu istzh etmitir.
No. 236
Zt-i linizin ierin e husus m lkatlarnzda cereyn eden efkr ve mt-

latdan m alum t verdiinizi ve aranzda sam im temaslar olduunu teydle be
raber elde edilecek tem int ne kadar kuvvetli olursa olsun Boazlarn sefin-i
harbiyeye kd R u syay dahi dim tehdidde bulunduracandan byle bir
m sadeyi natk m ukaveleye im z etm em ek kararnda R u syann sbit-kadem
olduunu ierin in ztnza bildirdiini beyn ve bu m eselede gz gre gre
hatya dm ekte olduum uzu bir kat daha izhr in bad es-sulh birtakm te-
dbr bu yeni rejimin ibtli aresi bulunm adka paytahtn stanbula nakli
katiyyen ciz olm adn ztnzn ierin e ifde ettiinizi ilve etmitir. T rk i
yenin vaz iyyet-i hzrasn R u syann lykyle takdr ettiini ve L ozanda takib
edilecek hatt- hareket tarafeyn arasnda evvelce kararlatrlm olm adndan
biz Boazlar m ukavelesini R u syasz im z edersek bu keyfiyyet R usya ile m n-
sebtm za rs-i halel edem eyecei kanaatnda bulun duunu ve dier bilcm le
m ddeiytm zm m ecm uu tam m en devletlerce kabul ve im z edilm edike Bo
azlara dir m uahedeyi im z etm em ee ierin in tavsiyesi zerine muvfakat
eylediinizi ayrca bildirmitir.
No. 237
Karahan tilf devletlerinin dier esaslarda bizi tatm ne m tem yil olm a
dklar ve binenaleyh sulhn kaybolm ad hakknda R usya m uhfilinde mev-
cud bir zehb m etm ek istemitir. Biz devletlerin tekrar m uhsam ta balaya
caklarn zannetm ediim izden dolay Boazlar m eselesinde m sid davranm ak
ta imiiz. H albuki R usya bu zanda deilmi. ki hkm et arasnda asl ihtilf
bu noktada imi *. Bery- m almt.
H S E Y N R A U F
* Bu telgraf M oskova Bykeliliinin 10.1.1923 gn Ankaraya ulaan 3.1.1923 gnk,

sayl ifre telgraf zerine ekilmitir. M oskovada K arahanla grme 2.1.1923 gecesi yaplmtr.
No. 322
No. 210, 211,212 10 Knun-i sn 39
(10 Ocak 1923)
1 Ekalliyetler K om isyonu C u rzo n un riysetinde itim etti. D aha evv

sabahleyin talyan kinci M urahhas askerlikten istisndan vazgeeceklerini, b u
na m ukbil afv- um m hakknda dvel-i m uazzam ann M slm an tebaas
in taleb eylediim iz m evddan vazgem ekliim izi bildirm i idi. n ki bilhas
sa Fransa H eyeti yalnz M slm an tebaaya mil bir afv taahhd edem eyecei
ni, btn Fransz tebaaya teml ise hlen lzm ve m m kin olm adn bildir
mekte, ancak bu bbda tahkkt yaparak tedbr-i afvkrneye tevessl edecei
ni beynt- resm iye ile izhr edecek imi. Afvdan vazgem eyeceim i ancak
T rkiye lehindeki hareketlerinden dolay M slim an ahlinin afvedilecei hak
knda beynt- aleniye ve resm iyeyi sened ittihz ve izhr- itim d ile ess
m uhfaza ve ekle riyet edilebileceini izhr ettim. B unun in b it-tabi asker
likten istisn bertaraf edilm ek mert klnd. Erm eni ve Asr, G eldani yurdlar
hakknda ksa beynt olaca ve bu n a m ukbil tarafm dan da redd-i kat ksa
nutukla teyd edilecei takarrr etti. K om isyonun um m ictim nda talyan
kinci M urahhas tl kom isyon reisi olarak hzrlad ve tevz ettii mufassal
nutkundan telhsen ve ifahen ve ok m lyim bir ekilde zht verdi. Askerlik
ve afv m eselesi lehinde bir zemn-i i tilfa varlacan m m id etti. Y u rd lar hak
knda btn dnyann alkadr oldu u nu , velhsl ksaca talebini tekrr etti.
Badehu Barrere ekalliyetler in C e m iyyet-i Akvm m m essilinden ve ekalliyet
lerin gayr- m slim lere hasrndan vazgem ek gibi m sadeleri tasrh ve tebrz
ettirerek bir nutuk okudu ve yurdlar tekrr etti. Askerlikten vazgetiklerini tas
rh etm em ilerdi.
No. 211
C evb nutkum da yurdlar vatann inksm m hiyetinde olduundan byle

bir zem ne temas etm ek dah bizim in gayr- m m kin olduunu ifadeden
sonra askerlikten istisny kabul edem eyeceim izi ve bu kadar m kil m es ih-
tiyr olunduktan sonra askerlik ve afv- um m m esilinde itilf husl m m id
olunduunu bildirdim . C urzon nihyetde btn mesili hlsa etti. K abu l olu
nan m evddn ehem m iyyetini ve verdiim iz te mntn kym etini tebrz ettirdi.
C e m iyyet-i Akvm M m essili ve ekalliyetlerin m slim ansra temli de muv-
fk olacak idini sulhn avdetinden ve C em iyyet-i A kvm a girdikten sonra ol
sun stanbulda m m essil kabul edileceini m m id ettiini ve K rdler, Araplar,
erkesler gibi m slim ekalliyetler de ikinci m addede gsterilen hukuk- sirenin
de yn- arz idgini syledi. Velhsl askerlik ve afv- um m m eselelerine
de tem as etti. m tinm z anlayam adn bildirdi. Sonra yurdlar in talebleri-
ni tekrr ederek sulhden sonra olsun T rk iyenin bu cem atlara bir yurd ver
mei muvfk greceini m m id ettiini bildirdi. H em en btn m addelere te
mas ve hatt ve hatt tl kom isyonda Erm eniler m zkertna itirkden imti-
n ve salonu terk ettiim izden bahsetti. Bununla beraber heyet-i um m iyesi
gayet m lyim ve cidalden ictinb vaziyyetinde idi. T ekrr mevdd- essiyesi-
ne cevp verdim. Sulhden sonra T rkiye vatandalar arasndaki hayat- itilf
herkese m odel olacana em n olduum u bildirdi.
No. 212
Afv- um m m addesi m eselesinde Fransa ile ngiltere arasnda ihtilf te-

zhr etti. Bu um m ictim da ilk ihtilf idi. Ben buna karmadm . T l ko
m isyonda tekrr allmas takarrr etti. Afv m eselesinde M slim anlar istisna
etm em iz vesle-i m nkaa oldu.
Ekalliyetler m eselesi m sid bir sretde hitm a erm ekte addolunabilir. Er

meni yurdu da son gnlerindedir. yn- dikkatdr ki m uhterem Am erika M u
rahhas btn m zkerta hi karmamlardr.
2 Shhiye tl kom isyonunda m uvakkat bir tilf- Shhiye komitesine iti-

rz ettik ve afyon beynel-milel ahdi hakknda tedkiktm z hitm bulm adn
dan her iki nokta kom isyona ihle olundu. A fyon ahdi hakkndaki burada ted-
kkta nazaran kabulne m ni yoktur. Zten bizim afyon ihrc edeceim iz
m em leketler km ilen kabul etmi olduklarndan kabul ve adem -i kabulda bizim
in essl bir fark olm az. B unu kabul edeceiz. stanbulda shhiye beynel-
milel komitesini reddedeceiz.
3 ierin bugn Karasin ve dier bir nznn vrdu zerine bizi ziyfete
ardlar. Karasin L on draya gidiyor. ierin diyor ki m ttefikler bir daha
serfr ettiler. ngilizlerle huss bir itilf yaparak m uhedeye idhl etm em ek
artyle ngiliz hkim leri kabul edeceim izi iitmi. Ruslarn ngiliz hkim leri ta
rafndan m uhkem esi, onlar aa derekesine indireceini syliyor. T rk iy e de
yalnz T rk hkim ler olacana m utm ain olmasn bildirdim .
S M E T
No. 323
No. 214, 215 10 Knun-i sn 1339

M staceldir (10 Ocak 1923)
No. 214
stanbul R um Patrikinin ihrc teklifinin kiliseleri tahrik ettiini Lord C u r

zon bize ibl etti. F il-hakka H ristiyanln bu m eseleyi m terek bir
mesele-i diniye addetm ekte olduunu m hede ettik. R u m Patrikhnesinin
idri ve siys m hiyetiyle m em leket in bir tehlike olduu essnda srr ve
bunu bizzt L ord C u rzo n a zh ettim. B unun la beraber Patrikin ihrc
meselesinin tarafndan ve hibir m urahhas tarafndan d n yaya kar im z edile
m eyeceini R za N u r Beye b il-vsta ve bana dorudan d oruya C u rzon beyn
eyledi*. H ristiyan bir cebri m hiyetine getirilm em ek in Patrikin stan
b u ldan ihrc teklifinden sarf- nazar ettik. ekil byle oldu.
* Lord Curzon, Fener Rum Patrikliinin stanbulda braklm asna karar veriliini, ok giz
li kaydyla Londraya yle rapor etmitir:
The Maruess Curzon of Kedleston to Sir E. Crove.
No. 192 T elegraphie Lausanne, January 10, 1923

Most secret.
T h is m orning took place sitting of m y commission to receive report of sub-committee on
exchange of prisoners and population vvhich had reached deadlock ovving to refusal of T urks to
agree to retention of Greek population of Constantinople except at price of abolition of Greek Pat-
riarehate. I had sent M r. Nicolson last night to see Riza N ur Bey, vvho had represented Turkish
delegation in sub-committee, to inform him that this vvas a point on vvhich I could not give vvay
and to propose settlement by vvhich Patriarchate should be allovved to remain at Constantinople
in enjoym ent of its spiritual and ecclesiastical funetions vvhile surrendering civil and political rights
and povvers. I had simultaneously urged M . Veniselos to accept this solution if Turkish assent
could be obtained. T his morning half-an-hour before sitting,ismet Pasha came dovvn to see me and
after arguing vvhole case vvith familiar but good-tempered obstinacy until last second of last minu-
te gave vvay after the clock already struck, thus bearing out my deseription of his method as given
in a previous telegram. (1) A t a meeting I concluded my speech by proposing (? above) solution
on behalf of allies and it vvas forthvvith accepted by ismet. I think this m ay legitim ately be regar-
ded as a not inconsiderable achievement in vievv of its effect upon opinion of the vvorld. (d b f p -
i /18, p- 437-438. No. 318)
1 Bir baka telgrafnda Curzon, smet Paann mzkere yntem ini yle anlatyor:
I have just risen from a conversation of more than one and a half hours vvith ismet Pasha,
the result of vvhich... vvere vvholly negative. He is impervious either to argument, vvarning or appe-
al, and can only go on repeating the same catchvvords, indulging in the same futile quibbles, and
making the same childish complaints. O n e might ju st as vvell argue vvith the Pyram id of C heops.
(D B F P -I/ 18, p. 415, No. 293)
Dem ek ki smet Paa, Nuh diyor, peygam ber dem iyor imi. C urzon onunla konuurken
sanki duvara konuuyorm u. Firavunun piramidi gibiym i smet Paa.
C u rzo n riyasetinde M bdele-i A hli K om isyonun un ictim m da m uhtelif
mesilde ve talya M urahhasnn zhatndan sonra m zkere Patrik iine inti
kl edince C u rzo n btn dnyann bu m esele ile alkadr olduunu ve idri
ve siys vazif braklm ayacak olan Patrikin ruhn vazife devm na T rk i
yenin m sdesini m m id ettiini syledi. Fransz, R u m , Srp teyd ettiler. Ve-
nizelos im tiyztdan nikh ve talak gibi m um elt-i diniyeden bahsetti. Cev-
ben R u m Patrikhanesinin siys ve idri ilerle itigl etm eyeceine dir beyn-
tm sened ittihz ederim . Ekalliyetlerin hukuku bu hussda m uhede in ihzr
ettiimiz m evdd ile tanzm edilmiti. M bdele-i ahli esnsm da Patrikn da
stanbuldan azm eti tarafmzdan teklf olunm utu. Bu teklfden sarf- nazar
ediyorum dedim . Bu suretle Patrik m nkaas siys ve idri vazif ve im tiyz-
t olm adnn ve ekalliyetler hukuku nm altnda tandm z m evddan m a
da bir taahhde girm ediim izin tasrh ve iln ile hitm bu lm u tu r**. ahsen
Patrikin stanbuldan ihrc m m kin olm am ise de birok m uallak mesil
arasnda bu nu n bir m esele-i um m iye-i H ristiyaniye ekline girm esinden ihti-
rz etm ek lzm u da hsl olm u idi.
S M E T
** Rum Patrikhanesinin stanbulda braklmas Avrupa basnnda epeyce yank yapt. Bu

konuda svire gazetelerinde kan yazlardan ikisi aaya alnmtr:
LA CO N FER EN CE DE LAU SANN E
La situation
O n a vu, hier, en lisant le compte-rendu des travaux de la conference, que nous entrons
dans lere des miracles. Les obstacles tombent com m e par enchantement, les chemins les plus ma-
laises deviennent soudain carossables, les fronts soucieux se rasserenent et lavenir ouvre sa porte
rose et d aire.
M ais il nest pas que les A llies faire des concessions. Les T urcs en ont fait une. II fut ad-
mis, mercredi, que le patriarcat oecum enique restt Constantinople. C eux de nos lecleurs qui
suivent de pres les travaux de la conference auront remarque que, dans la derniere partie de son
article de mardi, ntre correspondant de Constantinople ecrivait que les T urcs admettaient le
maintien du patriarcat, condition qu il ft prive de ses privileges seculiers. O r, jusqu aujourdhui les
Turcs ont refuse categoriquement de garder Constantinople, m eme depouille de ses pouvoirs ci-
vils, le chef des eglises ortodoxes. Pouvant se renseigner de premiere main, M . Gentizon a su,
avant nous, que les T urcs allaient se montrer un peu conciliants.
I l y a longtemps que les G recs ont admis la limitation des pouvoirs du patriarcat. Ils nont
pu que reconnatre laction politique nefaste du patriarche Meletios, mais ils peuvent faire valoir,
en revanche, les resultats de leur lente penetration. Ils ont cree des hopitaux, des orphelinats, des
ecoles, ceuvres privees, entretenues par la com m unaute. Le patriarcat doit continuer les diriger.
Conferant le sacrement du mariage, il est dans ses attributions de prononcer le divorce et, d une
maniere generale, de determ iner le statut familial de ses ouailles. Les musulmans vivant en pays
chretien ont ces privileges, il ny avait pas de raison pour les refuser aux chretiens en terre d Is-
lam. C ar la separation entre PEglise et l Etat, proclamee par le nouveau gouvem em ent turc nest,
en fait, realisee que dans la personne du sultan. Jadis chef politique et religieux tout la fois, il
nest plus aujourdhui que le chef religieux et sest refugie la M ecqu e.Les T urcs ont done ac-
cepte le maintien du patriarcat Constantinople, en lui reservant ses droits religieux. Les G recs se
sont declares satisfaits. T an t m ieux. ( Tribne de Geneve, 11.1. 102})
Echange des populations. La question du patriarche
L a premiere commission sest reunie mercredi matin en seance pleniere pour entendre le
rapport de la sous-commission pour Pechange des populations.
II resulte de ce rapport que les trois questions suivantes: 1) restitution des otages civils; 2)
echange des prisonniers de guerre; 3) echange des populations, sont reglees, tout au moins dans
leur principe. Les points restant regler le seront par la sous-commission, qui espere pouvoir ap-
porter dans deux ou trois jours un texte d accord satisfaisant pour tout le monde.
L ensem ble de ces questions fera lobjet d un traite separe entre la T u rq u ie et la Grece. Les
otages civils, au nom bre de 9811, dont 9600 homm es, seront rendus tout de site apres la signatu-
re de ce traite separe.De meme que les G recs rendront tous leurs prisonniers de guerre, les T urcs
rendront un nom bre egal de prisonniers, mais ils conserveront les autres ju s q u la conclusion de
la paix definitive.
Restait limportante question du patriarcat grec de Constantinople.
Les representants des Allies, lord Curzon, M . Barrere, le m arquis G arroni, ont pris les pre-
miers la parole pour soutenir le maintien du patriarche, mais depouille de ses attributions admi-
nistratives et civilles, sauf en ce qui concerne le mariage et le divorce, qui sont consideres com m e
des sacrements. Le patriarche ne conserverait que des attributions exclusivement spirituelles et
morales.
M . Veniselos a rappele les arguments q u il avait fait valoir dans la sous-commission. II a dit
q u il ne voyait aucune raison pour que les T u rcs insistent sur leloignem ent du patriarcat alors
q u il sera depouille des attributions politiques qui lui furent conferees par des gouvernements
turcs.
Le delegue roum ain a dit q u etant donne que le patriarche est le prim at de l Eglise orthodo-
xe et le chef d une institution seculaire. il avait le devoir de prevenir la delegation turque que son
eloignement choquerait les sentiments religeux du peuple roum ain. C e nest pas, a-t-il ajoute. au
moment 0C1 les T urcs cherchent renouer les rapports avec les nations chretiennes q u il faudrait
eloigner le patriarcat de Constantinople.
Enlin, le delegue serbe a parle du patriarcat com m e une institution veneree dans le monde
entier.
ism et pacha a pris acte de la declaration que le patriarche naura plus d attributions politi-
ques et, en consequence, les T urcs renoncent dem ander son eloignem ent de Constantinople.
(Journal de Geneve, 11.1.1923)
Patrihhanenin stanbulda braklm asyla ilgili olarak Fransz gazetelerinin yaynlarndan iki
rnek aadadr:
A LAU SAN N E
Les delegues turcs cedent sur la question du patriarcat
L A U S A N N E , 10 janvier. Un serieux progres a ete realise ce matin la conference de la paix, au

sujet de Pechange des populations et du patriarcat de Constantinople. Les T u rcs ont accepte, par
la voix d Ismet pacha, de ne pas eloigner de Constantinople le patriarcat oecum enique, la condi-
tion que celui-ci soit depouille de toutes fonctions administratives et civiles.
L a nouvelle de cette acceptation a ete favorablement accueillie par toutes les delegations. O n
savait, en effet, que les Grecs faisaient du maintien du patriarcat Constantinople une question
de paix ou de rupture, et que lagitation militaire signalee en. T hrace occidentale sexpliquait en
partie par linquietude des G recs ce sujet.
Lord Curzon a remercie la delegation turque au nom de toutes les delegations pour les con
cessions q u elle venait de faire et a laisse entendre ismet pacha que les negociations pour les
autres problemes de la paix sen trouveront facilitees.
La commission avait enregistre auparavant, sur le rapport de M . M ontana (Italie), des ac-
cords de principe sur la restitution des otages civils, sur Pechange des prisonniers de guerre et sur
Pechange des minorites grecques et turques. ismet pacha a fait ce triple sujet des reserves de
detail qui, de lavis general, trouveront satisfaction.
II est noter que ces questions sont collaterales au traite de paix en discussion. Elle feront
lobjet d un accord special entre la T u rq u ie et la Grece, qui devra etre signe et recevoir execution
avant la signature par les interesses du traite de paix generale. (Havas)
(Malin, 11.1.1923)
LA C O N FE R E N CE DE LAU SAN N E
L a ccord est fait su r la qu estion d u patriarcat
(Par telephone, de nolre envoye special)
Lausanne, JOjanvier
La commission territoriale et militaire, presidee par lord Curzon, sest reunie ce matin. Elle
a constate qu un accord complet setait realise dans toutes les questions traitees par la commission
pour Pechange des populations. C est un pas nouveau vers la conclusion definitive de la paix de
Lausanne.
Prie par lord Curzon de com m enter son rapport, M . M ontana a rappele que la sous-com-
mission pour lechange des populations sest occupee de trois questions principales: la restitution
des otages civils, Pechange des prisonniers de guerre et Pechange des populations. Des solutions
satisfaisantes sont envisagees. La T u rq uie rendra, une semaine apres la signature de la convention
sur lechange des populations, les 9,800 personnes considerees com m e otages civils. Aussitt apres
cette signature le gouvem em ent grec renverra en T urquie tous ses prisonniers de guerre et le gou-
vernement turc en rendra le m eme nom bre. A la conclusion de la paix de Lausanne, la T urquie
rendra le reste des prisonniers grecs. Enfn, les populations seront obligatoirement echangees. Tou-
tefois, un accord etant intervenu au sujet du patriarcat oecum enique, la T urq uie consent ne pas
eloigner de Constantinople la colonie grecque et le chef de PEglise grecque orthodoxe. La Grece,
de son cte, gardera les m usulmans de T hrace occidentale.
La question du patriarcat oecum enique a ete reglee ce matin seulement. Lord Curzon, M.
Barrere, M . Spalaikovitch et M . Venizelos ont fait tour tour devant la commission pleniere lhis-
torique de cet epineux probleme. Le president de la commission dem anda alors au premier dele-
gue turc sil consentirait ne pas insister sur leloignement de Constantinople du patriarcat oecu-
menique au cas o le chef de PEglise grecque, considere desormais uniquem ent com m e une auto-
rite spirituelle, erait depouille de toutes ses attributions administratives et civiles, sauf en ce qui
concem e la conclusion et lannulation du mariage.
C est alors qu Ismet pacha declara que, dans ces conditions, la T u rq uie retirait ses reserves
et se ralliait volontiers sur ce point aux suggestions que venait de faire lord Curzon. L accord etait
realise.
II est bon de noter que les questions qui ont trait Pechange des populations feront lobjet
d une convention speciale qui pourra etre signee par la T u rq u ie et la G rece avant la fin des nego-
ciations de Lausanne pour la paix definitive en Orient.
Ainsi se trouve reglee une question qui passionnait les mileux religieux anglo-saxons et qui avait provo-
que de vives interventions de la part des representants de PAngleterre et des Etats-Unis.
U ne autre question epineuse, celle de M ossoul, parat egalem ent en bonne voie. L attribution
de la ville m eme de M ossoul resterait seule en discussion actuellem ent, tandis que lon se erait
dej entendu sur le partage du reste du vilayet.
C et apres-midi, se reuniront trois sous-commissions econom iques. O n a lintention de pous-
ser tres activement leurs travaux, car on a le desir de reunir la commission pleniere des questions
economiques, presidee par M . Barrere, des vendredi matin. (Le Temps, 11.1.1923).
No. 324
No. 217 10 Knun- sn 339
(10 Ocak 1923)
eyh Sunnisi iin M arki G arroni ile birka gn evvel grtm . H k m e
tinden soracan syledi. eyh H azretlerinin ilk nce m racaat ve arz- hizm et
ettiini syledi ve m stani grnd. im diye kadar bu babta bir m alm at ver
m ediler. A lnacak m alm at derhal arzedilecektir*.
S M E T
* Bkz. No. 81 , 21 1 .
No. 325
Adnan Beyefendiye, Paris Mmessilliine
No. 238, 239 11 Knun- sn 339
(11 Ocak 1923)
A n k ara tilfnm esinin onuncu m addesi m ucebince teekkl eden Fransz
grubunun meclis-i idre reisi M sy K ib er (?) buraya gelmitir. A m anos ksm
tam r olunarak um um hattn nakliyta kd hkm etin m enf-i haytiyesin-
dendir.K iber gruplarnn vaz iyyet-i hukukiyyesi sarh olm adndan ve tamirta
m uktaz , drt y z bin liray tedrik edem eyeceklerinden bahisle tam irtn
tarafmzdan icrasn istiyor. Bu m ecbriyetin hkm ete id olduuna dir
tahhdm z yoktur. irketin bittabi tam irt icra etmesi lzm dr. H albuki bu
grup yalnz bir m ilyon Franklk bir serm aye ile teekkl etm i ve Y enice-N usay-
bin hattnn km ilen fenn bir ekilde iletm eye vaz altm m ilyon Frank ser
m aye ile kabil grlm ekte bulunm u olduundan grubun bu ii baarmas
m stahyel grlm ektedir. H km et ber vech-i bl m ebla- m ezbru sarf m ec
buriyetinde bulunm adndan M sy K ib ere Fransa hkm eti ve m ensub ol
duu grup ile m uhbere edebilm esi in on gn kadar daha m hlet verilebile
cei ve bunun da inkzasnda um um hatta vaz- yed olunaca kendisine ifde
edilmitir. M dfaa-i m illyeye id esbbdan dolay tam irtn teehhr etmemesi
lzmdr. Vesitim izle tam ir lzm u tahakkuk ettii halde um um hattn ilet
mesine vaz-i yed olunaca hususunun im diden lzm gelenlere ihbr edilm esi
ni rica ederim . Bu m hlet zarfnda bir cevb- kat its lzm d r*.
No. 326
No. 240, 24 J, 242, 243, 244, 245 11 Knun- sn 39

(11 Ocak 1923)
No. 240
C . 2 16.* A ralof ile son m lkatlarm da ester projesi m zkertnn cidd

olup olm adn anlam ak istedi. Bu hususta m tehadirler. T a n Gazetesinin
Rus-Fransz ittifakn mrevvic m ekalt yazdn, Fransann evvelce ngilte
re nin yapt gibi Ruslarn A nkara hkm etinden ayrlm alarn istediini syle
di ve dedi ki, siz Konferansa giderken Franszn siysetine istind ediyordunuz.
Bunda hakl idiniz. Fakat ben zannediyorum ki hesab buna istind ettirmemek
muvfk- ihtiyt olur.
No. 241
Y egn e sdk dostunuz R u syadr. Konferanstan evvel ve esnsmda ok

Fransz dostluu tezhrtnda bulunarak hat ettiniz. Ticaret-i hriciye
mmessillikleri ile zm ir R us kosolatosu iinde gsterdiiniz tavr hrice aram
zn ak olduunu ire etti. M n sib cevaplarn verdim ve iskt ettim. Ticre-
t-i hriciye m m essilliklerinin tatl-i faliyet eylemeleri lzm u Rus sefaretine
ve bu mmessilliklerin T rk iyede atklar m teaddid uabt zerindeki bayrak
ve levhalarn resm devire m ahss olm alarndan bahisle kaldrlm alar Dhiliye
Vekletine ve sefarete bildirilmiti.
No. 242
Levha ve bayraklar hibir yerde tebligta ram en kaldrlm am ve bu hu-

susda hkm ete de m sm ahakr davranlmtr. Fakat bu idarenin T ra b
zonda tazykatna urayan erbb- ticretinin m nsebetsiz adam lar vstasyla
levhaya bir gece boya srlm olduunu haber aldk ve Ruslar ikyet etti.
Bunun resm m essestdan m add olm ad, fakat vukua gelen hl kavnnimi-
ze m ugayir olduu takdirde icry- cb m ukarrer olduundan bahisle sefrete
cevap verildi ve D hiliye Vekletine de tahkikat icrs lzm unu yazdk.
No. 243
Ticret-i hriciye mmessillikleri m eselesine gelince m alm- devletleri
olan ekilden yani ferd veya irket suretiyle m um eltna verilen m sadeden
m ad dier bir suretle tazyikat yaplm am tr. Ticret m uhedesi m zkertna
devm olunm aktadr. H ukuk- dvel esstna m uvfk olan m addelerde iki
heyet-i m urahhasa arasnda itilf hsl olm u fakat ticret-i hriciye m m essil
likleri hakknda en son verdikleri proje kapitlasyonlar ahkm ndan pek edd
ahkm muhtevi bulunm utur.
Bu hafta nihyetinde m urahhaslarm z bunu iddetle reddedeceklerdir. V er
dikleri bu m addenin projesine nazaran ticret-i hriciye m m essilliklerinin do
rudan doruya devlet messeseleri olduu ve sefaretin eczy- asliyesinden b u
lun duu ve bu m nsebetle im tiyzt ve m ufyt- diplom atikiyeden mstefid
olmas lzm geldii ve ticret-i hriciye m m essilliinin ube-i m ahssas ola
rak yapaca bilcm le m um elt- ktisdiye istihsl edecei im tiyzt ve istikr-
zt m uhtelit irketler tekili gibi ahvlde m ehkim im izin salhiyyetini kabul et
medikleri gibi m l vergilere aid kavnn ve nizm ta tbi olm ayacaklarn ileri
sryorlar.
No. 245
Bu teklifatn onda biri iddetinde L ozan da zt- sm lerine teklif yaplm a

m olsa gerektir. zm ir konsolatosu m eselesine gelince, m alm - devletleri ol
duu zere zm irin m entk- harbiyeden m addiyeti hasebiyle orada hibir
devletin konsoloslarn resm en tanm adk.Buna binen R u syann da orada res
m konsolosunu kabulde m azr idik. Fakat B ayezitteki R us konsolatosunun
re f ve ilgas takdrinde zm irde R us konsolatosunu (?) olm ak zere belki kabul
edebileceim izi sylemitik. B ugn e kadar tek bir R us tebaas olm ayan Baye-
zitdeki konsolato ilga edilm edii gibi sy- m ahallyi ihll edecek tedbrde
bulunan ve hatt karakolum uza girip bir adam karm ak c retinde bulunan
konsl dahi kaldrm am lardr.
Bu mesili M uh tar Beye yazdk. Bayezit konsolosu derhal kaldnlm azsa b e

rtn istirdada m ecbur kalacam z bildirdik. Tarafnzdan da ierin nezdinde
Bayezit konsolatosunun ilgas in teebbst icrsn rica ederim .
H S E Y N R A U F
No. 327
No. 278, 219 11 Knun- sn 39
(11 Ocak 1923)
No. 218
sve heyet-i m urahhasasndan izhr edilen arzuya binen kendileriyle

bugn sret-i hussiyede grld. Ecnibin hukuku hakknda m uhedeye
dercedilecek ahkm a btaraflarn iltihk edebileceine dir bir m adde derci hu-
ssundaki nokta-i nazarm z anlam ak istediler. M ttefiklerle T rkiye arasnda
cereyan eden m zkerta ve akdedilecek m uhedeye btaraflarn itirki K onfe
ransn hidyetinden beri T r k heyet-i m urahhasas tarafndan kabul edilm em i
olduundan m uhede-i sulihiyeye byle bir m adde derci h eyetim iz tarafndan
tasvb edilem eyecei tefhm edildi. Fakat T rkiye bitaraflarla dah m nsebtn
tanzm etm ei ess itibriyle faideli addettii cihetle sve hkm eti ile hukuk-i
dvel-i um m ye ve m um ele-i m tekabile kidesine muvfk mukvelt- m ah
ssa akdine tarafdar old uum uzu ve b il-farz bu erit diresinde ikmet ve
konsolosluk m ukavelesi L ozan da sulhn akdine kadar m zkere ve intc edile
bileceini bildirdik.
No. 219
K endileriyle m ukaddem kapitlasyon usl cri olm u devletlerle bu kabl

m uhedt akdi kapitlasyon uslnn mefshyetini takviye ettiinden m zke
reye yanatklar takdirde derhal m zkerta girierek dvel-i mttefka ile yapa
cam z ikm et ve ehbenderlik mukaveleleri ahkm na ve dolaysiyle Harb-i
U m m iinde Alm anlar, AvusturyalIlar ve svirelilerle yaptm z m ukvelta
m m sil m ukveltn m zkeresine derhal r ederek m uhede-i sulhiyenin
hitm na kadar bunlarn da intc fikrinde olduum uzu arz ve ihtiyaten ilk vs
ta ile btaraf devletlerle bu kabl m uhedt- hukukiye akdine salhiyeti m ir
salhiyetnam elerin irslini rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 351.
No. 328
No. 220 11 Knun-i sn 339

(11 Ocak 1923)
1 o K nun-i sn 39 raporudur:
1 M bdele-i ahli ve ser K om isyonu C urzon riysetinde itim etti.

D ier raporla hlsasn yazdm *.
2 talya heyetine bu gece huss bir ziyfet verdim. Patrik in stan

b u ldan tiyen karlmas im knn m uhafaza ettiimizi sylediler. Politika ile
ve idri ilerle uram ayacaklarn beynm a cevben m utlaka uraacaklarn ve
delil-i kfiye bu lun u r bulun m az karlacan iddi ve tevk ediyorlard. K a
pitlasyonlar kendilerinin yegne meselesi addetm ekte olduklarn tekrar ettiler
ve bu hussda talyanlar bilhassa musrdrlar.
No. 329
No. 246 12 Knun-i sn 339
(12 Ocak 1923)
zm ir den kan b a z R um larn tebdl-i tbiyyetle elelhuss talyan tebeas

olarak tekrar avdete teebbs ettikleri grlyor. M ecb u r m bdelenin esas iti-
briyle kabul edilm esine ram en bu yolda teebbsle tekrar avdet ve yerleecek
lerin adedleri ok olacan zannediyorum . Filhakika dhiliye V ekletince m em
lekete girm elerine m sade edilm em esi vrid-i htr olursa da daha esasl bir
tedbri im diden teem m l etm ek m ecburiyeti de derkrdr. Bu hususdaki mt-
laa-i devletlerinin irn rica ederim .
H S E Y N R A U F
No. 330
12 Knun- sn 339
(12 Ocak 1923)
M ad d e i 16 M art 36 tarihinden sonra stanbul hkm etince vukubulan

bilcm le tayn ve nasblar ve yaplan tekilt vesire adem -i m eriyetine bin
en hkm etim izce tannm am akta olduundan sefaret ve ehbenderliklerin de
kanun- m ahss ahkm na nazaran tannm as ihtiml-i hukuksi yoktur. Bine
naleyh uhdem ize geen sefrt ve ehbenderhanelerde m stahdem bilcm le
m em rin btem ize de dhil olm adklar in alm akta olduklar m aa ve tahsi-
st tabiatiyle katolunm utur. Bunlardan m azliyet ve tekade m stahak olan
lara 16 M arttan evvelki m aalarna gre m aa tahss ettirilmesi m m kn oldu
undan cab eden istidlarn gnderm eleri lzmdr.
M ad d e 2 Bu suretle lavolunan sefrt ve ehbenderhnelerin eyas ve

evrak ve vesiki m uhfaza edilm ek zerur olduundan H eyet-i Veklenin m ukar-
rertna tevfikan M vzene-i m liye Encm enine tevd olunan bte m cebince
en kk m em rlardan birer kii m uhfz olm ak zere braklmtr. Bunlarn
maa ve tahsst bizim bte ve uslm ze gre gnderilecektir. Bu bbdaki
listeler alkadrna tebli edilm ek zere Paris ve R om a m m essilliklerine
gnderilmitir.
M ad d e 3 H ibir yerde m aslahatgzr ve dier nm la m em r ibkas

vki deildir. K an u n ve m vzene-i m liye ve M eclis h enz blda m ezkr lis
tedeki en kk m em urlara aid kadroyu henz kabul ve tasdk etm edii in
paralarnn irsli (teehhr) edecektir Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 331, 335.
No. 331
No. 221 12 Knun- sn 339
(12 Ocak 1923)
U h dem ize geen sefaret ve ehbenderliklerde tevd-i u m r ettiim iz ktibler-
le tercm an ve hadem eler m aa alam adklarndan m tevl sretde m tekkidir-
ler. M um aileyhim e tevd-i vazfe ettiimiz gnden beri ileyen m aalarna m ah
subu icra edilm ek zere im dilik bir m ikdr avans its zarr grldnden
seran yirm i bin svire Franknn em rim e irsalini rica ed erim *.
S M E T
* Bkz. No. 330, 335.
No. 332
No. 222, 223 12 Knun- sni 339 *

(12 Ocak 1923)
No. 222
1 M bdele-i ahli ve ekalliyetler tl kom isyonlar tarafmzdan R za

N u r Beyin riysetiyle itim etti. R ehne sivil serm zn evvelen ve kmilen ve
badehu seray- harbiyem izin km ilen idesi takarrr etti. seray- harbiyem iz
Y u n an vapurlar ile zm irde km ilen ide olunacak, sivil ser ve sery- har
biyem iz adeden ve ismen tahkk ve teyd olunduktan sonra ayn vapurlarla ve
ayn adedde sery- harbiye ide edilecektir. Gayr- m slim lerin askerlikten is-
tisnlan hakkndaki teklf m uvakkaten cr olm ak gibi mutavasst bir ekilde ve
byk m cdeltdan sonra bertaraf edilm itir add olu nabilir**. Afv- um m
* T elgraf 11 Ocakta kalem e alnm, 12 O cakta ekilmitir.

** tilf devletleri ve Yunanistan, T rkiyedeki hristiyan aznlklarn askerlikten m uaf tutul
malarn istemiler ve bunun iin direnmilerdir. Rza N ur bu konuda unlar yazyor:
O n lar Hristiyanlan hizmet-i askeriyeden istisna etmek istiyorlar ve buna ok ehem m iyet ve
riyorlar... Benim zorum: Behem ehal asker olm allar ve istenilen yerde kullanlmallar. Bunda ka-
hakkndaki teklifin M slim anlara tem ilinden kat im tinm z ismen y z elli ki
inin istisnsiyle neticelenecektir. Y z elli kii esm isinin im diden hkm ete
tayn ve tasrhi m ercdur.
No. 223
2 K apitlasyonlar in G arroni nezdinde Fransz ve ngiliz kinci M u

rahhaslar ile bir huss itim im iz oldu. ayn- hayrettir ki en son srr tal-
yanlarda kalmtr. Son ukde-i ihtilf- adl m uvakkat istihle devrindedir. U zu n
m nkaatdan sonra reddettim ve adl kapitlasyonlardan m ada olan ecnebile
rin hukukunu alel-usl tanzm edecek m evddn m zkere ve tanzm ine devm
olunm asn teklf ettim. ngiliz kuyd-i ihtiytiye derm iyn etti. Bugn adl ka
pitlasyonlar bir derece daha zafdir.
3 H aan Bey g eld i***. G azi Paadan, R a u f Beyden ve arkadalardan ve

M eclisten shhat ve kuvvet haberleri getirdi. Bu rapor Birinci nn (zaferi gn
olan) 11 K nun-i sn tarihlidir.
S M E T
rarlym. Israrmn sebebi u: T rkler askere gidiyor, dkknn kapatyor, ticareti gidiyor. Hristi-
yan ise kalp zengin oluyor. T rk karsnn koynunda kalamyor. ocuk yapam yor, hristiyan yap
yor. T rk harpte krlyor, Rum krlmyor, oalyorlar. T rkiyenin ok yerinde eskiden Rum yok
veya ok az iken bu suretle oalmlardr. Beni nihayet celsede ok sktrdlar. Ben de resmen
syledim. Hem cevap bulamadlar, hem de ocuk yapm a m eselesine gldler. Keza Rum ve Er
meni askerlikten korkuyorlar. Hele Harbi U m um ide yaplan amele taburlar gzlerini pek yldr
m. Dem ek askerlik olursa, genler askerlik a gelince Yunanistana kaacaklar. Yirm iden yukan
yatakiler de ecelleriyle le le bitecekler. Dem ek ki kura ya hristiyanlar iin bir hendektir. Bu
suretle m badele ile atam ayacam z hristiyanlar da otuz ylda her yl safra dker gibi dkeceiz.
Krk elli yl iinde bu askerlik onlar bitirecektir. Bu hesab yapyorum . Bu sebeple bu nokta ze
rinde tutundum durdum . Asla sarslmadm. Beni yerimden skemediler ve nihayet muvaffak ol
dum. Hakikaten sulhten sonraki be yllk pratik, askerlik ana gelen Rum , Ermeni ve Yahudilerin
ekseriyetle katklarn gsterdi. Bir asker kaa da tabi ceza korkusuyla bir daha dnem iyor. Bin
kr... Bu muvaffakiyetimden pek m em nunum . (Hayat ve Hatratm, III, s. 1046, ve 1049-1050)
*** Haan Sakann Ankaradan dn, yabanc basn evrelerinde de merakla izlenmitir.
Lozana indii zaman Haan Saka yabanc basna uzun bir deme vermi ve T rk Hkm etinin
tutum unu aklamtr. Bu demecin 13 O cak 1923 gnl Le Temps gazetesinde kan metni aaya
alnmtr.
L a c o n fe re n ce d e L au sa n n e
L e re to u r d e H assan b e y
O n mande de Lausanne:
Hassan bey, revenu jeudi soir d Angora, sest rendu aussitot aupres d Ismet pacha, avec qui
il a eu un entretien.
Plusieurs m em bres de la delegation turque, qui setaient rendus la gare pour recevoir Has
san bey, ont laisse entendre un representant de lagence Reuter que les dispositions du gouver-
nement d Angora etaient conciliantes.
Hassan bey a fait PAgence econom ique et fnanciere, sur les resultats de son voyage An-
gora, des declarations dont voici les principaux passages:
Dette publiue En ce qui nous concem e, je pois vous dire que, pour la Dette publique, nous
ferons la premiere seance de la comm ission financiere une declaration par laquelle nous con-
firmerons et reconnaitrons defnitivement le decret de M ouharrem sur tous les points, selon le de-
sir des allies. A ucun changem ent ne sera exige par nous en ce qui concem e le conseil de la Dette
publique, duquel pourtant nous demanderons q u on ecarte seulement les delegues des creanciers
allemands et autrichiens dont il ne peut plus etre question.
La date du point de depart du payement des annuites devra etre fixee, soit a partir de 1918,
soit de 1920, condition que chaque province livre dans lintervalle des deux annees, ladminis-
tration de la Dette publique, les revenus afferents ces payements. Sur cette base, les allies nau-
ront q u fixer eux-memes la date qui leur conviendra.
Dommages de guerre En ce qui concem e la date de repartition de la Dette point delicat
qu on admette seulement en principe ntre these et nous nous entendrons certainement sur les
modalites de compensation des dettes respectives, de m eme que pour les domm ages de guerre;
mais nous resterons intraitables sur la question des dom m ages de guerre dus par la Grece.
Emprunts de ehemim de fer La date de la repartition de la Dette publique une fois recon-
nue, nous lappliquerons aussi aux emprunts des ehemins de fer, ainsi q u toutes les autres det
tes sur le meme systeme de la proportionnalite preconisee par les allies.
Si, dans lavenir, la T urquie prend des arrangem ents fnanciers letranger, cest surtout
avec la France q u elle desire le faire, en raison des relations morales et fnancieres q u elle tient
beaucoup conserver et meme developper.
Les anciennes concessions O n a eu tort de eroire que la question des concessions doit etre
discutee Lausanne. Les concessions sont des affaires privees qui doivent se traiter par ntre gou-
vernement Angora.
Nous garderons leurs detenteurs legitimes et nous reconnaitrons les concessions des socie-
tes dans les conditions stipulees par leur cahier des charges, sous reserves de certaines modifica-
tions dans les rendements et tarifs, com m e il arrive, par exemple, pour les ehemins de fer.
Les Capitulations Je sais q u la conference on sefforce d etablir un regime equitable sur
ce point; mais je puis vous affirmer q u en ce qui concem e le regime juridique, nous n admettrons
aucun compromis qui touche aux revendications nationales. T ou t au plus accepterions-nous un ju -
risconsultant ou un conseil juridique, mais qui ne pourra sieger aux seances des tribunaux. Nous
elaborons, en ce moment, un nouveau code, qui est inspire des codes etrangers et, d ailleurs, il y
a huit ans dej que nous avons etabli la liberte des contrats. Le contrat fait la loi des parties. Les
capitulations etaient plutt un regime politique que juridique, et ce regime lesait, au fond, les in-
terets des etrangers.
Les douanes Pour le regime douanier, nous accepterons ce regime transitoire pour une pe-
riode de trois ou quatre ans et condition de faire, meme pendant cette periode transitoire, avec
chaque pays, des accords com m erciaux qui deviendront ensuite defnitifs. Pour le tarif douanier, je
puis dire qu il est un des plus reduits. U ne loi supprime les mesures extraordinaires et reduit le
coefTcient de 15 0/0 120/0.
Ntre tarif a un but fscal et non pas prohibitif. Nous avons besoin de revenus et la Dette
publique en prendra sa part, necessaire aux annuites.
La guestion de Mossoul Je dois vous avouer que cest l le point delicat de la conference. Je
nai pas de nouvelles instruetions ce sujet. Nous garderons ntre point de vue, estimant nos re
vendications trop justes. Nous attendons, en outre, le resultat des negociations de Londres: mais je
erois q u i! vaut mieux aussi que cette question soit reglee Lausanne dans un esprit de concilia-
tion et j espere que nous arriverons bientt un accord. (Le Temps, 13.1.1923).
No. 333
No. 224 12/13 Knun- sn 39
( 12/13 Ocak 1923)
Bizdeki Y u n an esirlerinin listelerini tertb edip Hill-i A h m er vstas ile

Y u n an hkm etine verm ek lzm dr. Fakat ibu liste gnderilm eden Y u n an
hkm etinden, nezdinde bulunan esirlerim izin listesini istem ek cb eder. T e l
grafmn vslnde hem en bu sretle teebbst- resm iyeye tevessl buyurul-
mas m erc du r*.
S M E T
* Bkz. No. 359, 383, 420.
No. 334
No. 248 13 Knun-i sn 39
(13 Ocak 1923)
C 206. * A fyon m ukavelesini kabulde ktisad ve Shhiye Vekletlerince mah-

zr grlm edii bildirilm itir. O ra ca tensb buyurulacak ekilde kabul muv-
fkdr.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 312, 322.
No. 335
No. 249 13 Knun sn 39
(13 Ocak 1923)
C 12/1/39 ve 221 n um araya*:
6/M art/3 6 tarihinden sonra stanbul hkm etince yaplan tayir ve nasb-
lar kanun-i m ahss ahkm na nazaran tannm ak im kn- kanunsi yoktur. Bu
bbda mufassal tahrirt**, postadadr Efendim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 331.
** Bkz. No. 330.
No. 336
No. 250, 251 13 Knun- sn 39

(13 Ocak 1923)
Refet Paa H azretlerinden aldm telgrafnm ede T ra k ya da Y u n an

hkm etinin M d an ya M ukavelesi ahkm n ihll edici ahvl ve harektda b u
lunm aa balad; m ezkr m ukavelenm enin nc m addesi T rk ve Y un an
ordular arasndaki temas m enetm ek in M eriin garp shilinin dvel-i
mttefka m frezeleri tarafndan igalini m ir olduu halde bugn Y unanllarn
dvel-i mttefka m frezeleri yerine kendi askerlerini ikam e eyledikleri ve M e
riin garp shillerinde K u leli Burgaz-M ustafapaa ve K uleli Burgaz-D edeaa
m ntkalarnda tahidt- askeriye yaparak yolcularm za m kilt ka ve
m endfer m e m urlarndan M slim an ve Y ahudileri trenleri terke m ecbur et
mek gibi tedbirler ittihz ettikleri; M d an ya M ukavelenm esi ve ona takaddm
eden siys m klem elerle kazandklar drt, be aylk m ddet zarfnda ordula
rnn ide-i intizm na alan Y unanllarn T rk ordularnn denizin dier tara
fnda bulunm asndan cesret alarak Lozan Konferansn ikl edecek herhangi
bir harekete kalkmak in M d an ya M ukavelesini ihll etm ekte olduklar;M e-
riin garbinde bulunan Y u n an efrdnn ekseriyet-i azm esi tam m en ngiliz or
dusuna m ahsus elbise ile iksa edildikleri, hatta apkalarndaki arm alar bile mu-
hfaza eyledikleri ve btn m evcdiyetleri ile M eri shillerinde b yk fecalar
ihds edebilecek hdiseler hazrlam akta olduuklan ve bunun in dvel-i
m telifenin emr-i vki karsnda kalm am alar iin ittihz- tedbr eylemeleri
cab ederken bu gibi ahvle m sm ahakr davranm alar nazar- dikkati clib
bulunduu bildirilm ektedir.
M d an ya M ukavelesi m cebince dvel-i m telifenin M eriin garp shille

rinde Y un an la bizim aram zdaki temas m enedecek tedbr ittihzn m teahhid
olduklar halde bunu yapm am alar m ezkr m ukavelenm enin yalnz Y u n an l
larca deil mttefiklerce de ihll edilm ekte olduunu izhra kfidir. O raca cab
edenlerin iddetle nazar- dikkatlerini celb etm enizi rica ederim Efendim *.
Ao. 336ya Ek
Zta mahsusdur Karargh, 10 Knun- sn 39
Gayet aceledir (70 Ocak 1923)
Hemen kede edilecektir
1 Y an m d a ngilizce tercm an bulunm ad iin nc m addenin A d

nan Beyefendi nezdinde tercm e ettirilerek benim im zam la G eneral H arring-
tona verilmesini ve dier cenerallarn sret-i m nsibede haberdr edilm esini
Salahattin A dil Paa H azretlerinden ve fevkalde komiserlerin nazar- dikkatinin
celbedilm esini A d n an Beyefendiden istirhm ederim .
2 A dnan Beyefendiye Salhattin A d il Paa H azretlerine ve bery- m al-
m at H ey et-i V ekile ve Erkn- H arbiye-i U m m iye Riysetine arzedilm itir.
3 M d an ya M ukavelenm esinin nc m addesi m cebince T rk ve
Y u n an ordular arasndaki tems- m en etm ek zere M e riin garb sahili dvel-i
m telife m frezeleri tarafndan igal olunacak ve yine ayn m ukavelenin
drdnc m addesi m cebince M eri garbindeki dem iryolunun K uleli Burgaz-
M ustafa Paa arasndaki ksm ndan T rkiye Devleti tebaas in serbest-i
m rr tem n edilecek idi. Son gnlerin hdist M eri garbindeki Y u n an ordu
sunca m ukavelenm enin bu m addelerine riyet edilm ediini gsterm ektedir.Yu
nan ordusu M eri geitleri civrnda harretli bir sretde tahad etm ektedir.
M eri kenarlan yaknnda ve be-tahss Edirneye yakn olan Bosnaky ile Sofulu
civrnda birinci m rr iin lzm gelen vesit cem ve ihzr olunm utur. M eri
kenarndaki Y u n a n m frezeleri bu hafta iinde m uhtelif m ahallerden m rr (-
h: ark) shilinde alan kyllere ate etmi ise de Sofulu karsnda edilen
ate tesiriyle kyllerin bir kzn ldrm lerdir. M eri garbinde olan K u le
li B urgazla M ustafa Paa arasndaki dem iryollar ksm larnda ileyen trenlerde
M slm an ve Y ah u d i m em urlarn K uleli Burgaz istasyonunda trenleri terke
m ecbur edilmesi hakknda izht veren K araaataki M uhtelit m endfer K o
m isyonuna m ensub bulunan a z bu tedbrin bu m ntkada yaplm akta olan
tahdt- askeriyesi ile ittihz eylediin; kom isyon m vcehesinde resmen beyn
etmitir. Bu m ahallerinde m rur vesiti ihzr olunan M eriin tekm l garp shili
Y u n an m frezelerinin taht-i igalinde bulun duu gibi K u leli Burgaz kprleri
nin hem en banda bir Y u n an mfrezesi vardr. K araaa dahi geceli gndzl
Y u n an postalarnn taht- igalindedir. Bundan baka yine bu hafta iinde Edir
neye gitm ekte olan yolcular ve bunlarn eyas ile eyy-i ticriye ve (t i ) posta
K uleli B u rgazda Y u n an m em urlar vstas ile taharri ettirilmitir. T ekm l bu
ahvl M d an ya M ukavelenm esinin nc ve drdnc m addelerine riyet
edilm ediini gstermektedir. A n a d o lu da uradklar hezm etlerinden sonra
M d an ya M ukavelesi ve ona takaddm eden siy- m klem elerle kazandklar
drt be aylk m ddet zarfnda ordularnn ide-i intizm na alan Y u n an lla
rn T r k ordularnn dier tarafnda bulunm asndan cesret alarak Lozan K o n
feransn ikl edecek herhangi bir harekete kalkm ak in M d an ya M ukave-
lenmesini ihll etmeleri nazar- dikkate alnm aa lyktr. Byle bir arzuya
katiyyetle hkm etm ek m m kn olm asa bile m tareke devresinde bulunan or
dulara m ensub kuvvetlerin bu kadar yakn bir suretde tahd edilm esinin tekmil
arzular ve hsn-i niyetler hilfna m evcut olduu fedalar tarih-i harb kesretle
kaydeder. Y u n an ordusunun A n a d o lu daki inhizm n ta kib eden devrede
gsterdii inzibatszlk bunu m tekib Y un an istan da zuhr eden hadistdaki
vaziyyeti dnlecek olursa tarih-i harbin eski ac tecrbelerinin te
kerrrnden pek ziyde korkulm ak zarureti vardr. Byle bir hdisenin vukuu
mesuliyyeti ise ancak M d an ya M ukavelenm esinin nc m addesi ahkm
nn tam m en tatbik edilm em i olm asna id olacaktr. Bu m addeye gelince M e-
riin garb shilinde yerlem esi tcab eden dvel-i m telife ktaat yerine bu
shil elyevm Y u n an ktatnn taht- igalindedir. B una m ukabil dvel-i mtelife
kuvvetleri ancak M eriin garb shilinde bulunm as cab ederken bundan
gn evvel L leb u rgazdaki dem iryolu kprs ile im adi kprsnn arkndaki
shiline ngiliz nbetileri ikam e edilmitir. M ahallindeki zbitin itirzna ra
men bu nbetiler eln kaldrlm am tr. Bu m nsebetle M eri garbinde bu lu
nan Y u n an efrdnn ekseriyyet-i azm esinin apolar da dahil olm ak zere ta
m m en ngiliz ordusuna m ahss elbise ile iks edildikleri dahi apkalarndaki
armalarn bile m uhafaza ettiklerini tahattur etm ek m ecburiyetindeyim . Bu er-
it tahtnda kprlerin bizim taraftaki balarna ikam e olunan ngiliz nvbetileri
bilakis (y v k n a) ordusunun ancak m rru teshle yarayacak ve belki de T rk
jandarm alar ile ngiliz efrd arasnda hi arzu olunm ayan bir yanll m cib
olabilecektir. Y u n an ordusunun A n a d o lu da ve T ra k ya da k a ettii fecyii ye
niden tatbika hazrlanrken ngiliz niformasn lbis bulunm asna muvfakat
olunm ayacana em inim . Dvel-i m telife ceneralleri hazertnn M eri garbine
cereyn eden vakadan oradaki m frezeleri m arifetiyle haberdr edildiklerine ve
buna kar tedbir-i m niaya tevessl buyurduklarna tam m en kaniim .Fakat
M eri shillerinde bulunan ve M eri m rra vesit ihzr eder Yunanllarn bir
emr-i vki yapm alarna m eydan verilmemesi yalnz Edirne ve M ustafapaa
K prlerinde m frezeler bulundurulm asiyle m m kn olam ayacan zannediyo
rum. M eri shillerinde hazrlanan hdise yer yz nd e byk fecalar ihds
edebilecek m hitdedir. Bunun byk m esl ile alkadr olanlar m iynnda
bu lun duum uz in vaziyyetin dvel-i m telife ceneralleri hazertnn nazar-
ittlna arzn pek lzm lu grdm . Dvel-i m telife ceneralleri hazertnn bi-
lhire Y un an llarn bir emr-i vkii karsnda kalm am alar iin M d an ya m uka
velenmesinin m addesi m ucebince Y u n an ordusunun en ser bir sretde M eri
shillerinden uzaklatrlm asn ve buna intizren Y un an llarn M eri shillerin
de ihzr ettikleri m rr m alzem esinin (c v 1 n d k 1 r y: olunduklar) m ahaller
de dvel-i m telife ktat tarafndan hem en taht- tarassuda alnm as ve Y u n an
efrd zerindeki ngiliz niform asn her hangi bir m esfeden tefrki m m kn
olabilecek bir ekilde tadl ettirilmesini arz eylediim niform asiyle bir yanll
m cib olabilecek olan K u lelibu rgaz ve dem iryolu ve se kprlerinin ark shi-
lindeki ngiliz nvbetilerini M d an ya M ukavelenm esinin nc m addesine
tevfikan garb sahiline alnm as ve M u d an ya M ukavelenm esinin ihlline vesile
taharri eden Y u n an ktatnn K u lelibu rgaz ile M ustafapaa arasndaki serbest-i
seyhata m taallik drdnc m adde ahkm na riyet ettirilmesini ehem m iyetle
rica ve zt- devletlerinin bu bbda ittihaz buyuracaklarna em in olduum ted-
brden bendelerini ltfen haberdr buyurm alarn ve en sam im hissiyt-
hrm etkrnem in kabuln istirhm ederim *.
REFET
* Yunan istan n M udanya anlamasn ineyerek Dou T ra k ya y igale hazrland yolun
da yabanc basnda da sk sk haberler kyordu. Bir rnek olarak Fransz Le Matin gazetesinin
bir haberi aaya aktarld:
DANS LES B A LK A N S
Les Grecs continuent organiser l invasion
de la T hrace orientale
15.000 refugies d Asie-M ineure seraient charges d y fomenter des troubles
B E LG R A D E , 14 janvier La presse de Belgrade manifeste une certaine inquietude la nou-
velle venue de Salonique q u il se erait forme en T hrace occidentale, linstigation grecque, un
parti fort d une quinzaine de mille homm es recrutes parmi les refugies armeniens et les Tcherkes-
ses emigres de lAsie-M ineure.
C ette troupe erait sous les ordres du general armenien T orkom , dont Petat-major est can-
tonne Kulelli-Bourgas.
Son objectif erait de passer dans la T hrace orientale afin d y provoquer des desordres et de
donner ainsi la G rece un pretexte intervention militaire dans la T hrace orientale.
( LeMatin, 15.1.1923).
No. 337
No. 252 13 Knun- sn 39
(13 Ocak 1923)
Refakatinde Eref olduu halde beray- tedvi svireye giden erke Ed-
hem in L ozan a giderek heyeti m urahhasam za sikasd tertibatiyle alkadr ol
mas baz istidlata nazaran Erkn- H arbiye-i U m u m iyece m uhtem el
grlm ektedir*.
M U STAFA KEM AL
* O dnem de suikast olaylar olduka yaygnd, ittihat ve Terakki Liderlerinden T alt Paa
Berlinde, C em al Paa T ifliste, Sait Halim Paa R om ada Ermeni suikastlerine kurban gitmilerdi.
Bu ac olaylarn zerinden henz bir-bir buuk yl gemiti.
A yrca Lozan konferans gnlerinde de suikastler eksik olm uyordu. Varovada Polonya C u m
hurbakan bir suikast sonucu ldrlm t. Sofyada Bulgar ileri bakanna suikast dzenlen
miti ve daha sonra Bulgar Babakan Stam buliyski de ldrlm t. Lozan ehrinde de Rus dele
gesi Vorovski bir suikastte ldrld.
Btn bu rnekler de gznnde tutularak smet Paa Lozanda erke Ethem, Ermeni ko
mitecileri vs. tarafndan giriilebilecek bir suikast eylem ine kar A n karadan uyarlyor ve srekli
korunuyordu. Lozana giderken yannda on kadar nefer gtren smet Paa iin ayrca svire
hkmetinden de korum a istenmiti. svire H km etinin verdii iki korum a polisi otelde, yolda,
konferans binasnda smet Paay korumulardr.
No. 338
No. 253 13 Knun-i sn 39
(13 Ocak 1923)
C 17 K nun-i evvel 38/3:65 tahrirta:
1 Evvelce ecnebilerin m dhale ve tesri ile tanzm edilen ve elyevm cri

olan M a den N izm nm esinin m aden taharrisi ve im tiyz istihsli hakkndaki
ahkm m enf-i devleti tem n edem eyeceinden derdest tadldir. O zam ana
kadar V an ve Bitlis havlisinde petrol imtiyz taleb eden K ont.... ile akdoluna-
cak m ukvelenm ede hkm ete temn olunacak m enfin teklifatda bulunan
zevt ile devlet m tehassslar arasnda ayrca tesbt edilm esi ve hisse-i tem ettua
devletin behem ehl itirkinin tem ni elzemdir.
2 Teebbstn m sbet bir sretde neticelenm esi vsi serm yeye ve

byk ihtss ve tecrbeye m tevakkf olduundan m um aileyhim nn gerek ser-
m yedrlar ile gerekse ihtss sahibi bulunan b yk petrol irket ve gruplarla
alkalarnn tayn ve tesbitini ktisad Vekleti elzem grm ektedir.
H S E Y N R A U F
No. 339
No. 225 13 Knun-i sn 39

(13 Ocak 1923)
1 M bdele-i ser ve ahli tl kom isyonu yeni birtakm mkilt hal

letmee alt. simlerini tayn edeceim iz yz elli kiinin m em lekete girm em e
si fakat baka m ahkm iyet olm am as art ile afv- um m inin m slim ve gayr-
m slim lere temli m ukbilinde ve m ufyet-i askeriye teklifinden vazgeecekler
dir. Biz de bunlar kabul ed iyoruz*.
2 Fransz m liye m utahassslar ile benim odam da akam a kadar itim

ve m zkere edilmitir. B a z m evdd hakknda sret-i u m m iyede Franszlar
itilfkr grnm lerse de teferrutl ve vzh netyic hsl olup olm ayaca
m echldur.
3 L on d raya giden heyetim iz geldi. M utavasstlarn burada teklifleri ve
vaidleri m cibince hkm et-i m erkeziye ile onlar grtrecekler ve buna m u
kbil m utavasstlarla petrol im tiyzt konuulacakt. Salhiyetdr olm ayan zer-
vt ile m zkertdan im tin ettik. Sret-i um m iyede istikfmza gre
hkm et-i m erkeziye L ozan dan ayr bir teebbse tarafdr deildir.
4 C u rzon bana yazd bir m ektubda L on draya ehs- hussiye ve ir

ketlerle m nsebetde bulunarak M usul m eselesini halletm ek teebbsnden
haberdr ve m tehayyir olduunu ve shib-i slhiyet kendisi olduunu ve dier
zevtn hkm et nm na salhiyetleri olm adn bildiriyor**. C evbm da A vru
pann her tarafndan olduu gibi L on dradan dah teebbst- ktisdiye in
m rcaat vukubulduun u ve m em urlarm n eshb- m rcaat hakknda tedk-
kt yapm ak zere gittiini ve tarafm zdan teebbst- siysiye yaplm adn
bildirdim ***.
S M E T
** smet Paann, Lord C urzon u atlayp M usul iini Londrada halletmee kalkmas
C urzon u kzdrmtr. T rk delegasyonu ile iliki kuran baz petrolcler de M usul iinde direnen
Lord C u rzon un yaknda deitirilecei ve yerine milletvekili Ronald M c N eilin atanaca yolunda
sylentiler karmlardr. Bu sylentiler Lord C urzon u daha da sinirlendirmitir. Curzon bu
sylentilerin yalanlanmas iin bir yandan dorudan Babakan Bonar Lavva telgraf ekmi, te
yandan da Foreign OfTcede Sir E. Crovvea unlar yazmtr:
smet Pasha has been endeavouring vvithout success to persuade, threaten or force me to
surrender to Turkey the M osul vilayet in d u d in g of course the oil-bearing region. I have, acting
upon the advice and authority o f the Cabinet resolutely and persistently declined. Recognising his
failure here, he sends behind m y back some vvholly unscrupulous and untrustvvorthy agents to
London to try and effect a deal either vvith His M ajestys Governm ent or vvith private persons in
London, so that I may, by this perfidious manoeuvre, be confronted vvith an agreement or un-
derstanding of vvhich I knevv nothing, and vvhich is in direct opposition to the policy vvhich I am
pursuing here.
These agents enter into com m unication vvith tvvo M em bers of Parliament (Sir W . YVatson
Rutherford and M ajr Bamett) vvho actually discuss vvith them a concession for oil in an area un-
der the British M andate, and vvhich I have declined to yield (..... )
I am also at once informing ismet Pasha of my extreme surprise at his conduct in despatch-
ing these agents to London, and I am telling him that the gentlemen vvith vvhom they have dealt
are destitute of any authority, and are altogether repudiated by His M ajestys G overnm ent.
(D B F P-I/ 18, p. 445-446, n.5)
*** Bu konuda basnda da yazlar kmtr. Bunlardan ikisi aadadr:
L affaire de Mossoul
t O n a annonce, il y a cinq ou six jours, le depart dexperts turcs pour Londres, o ils allaient,
assurait-on, d accord avec la delegation britannique, traiter Paffaire de M ossoul. La nouvelle
avait ete accueillie en France avec am ertum e et nous ne lavions pas comm entee, dabord parce
que nous avons toujours estime q u il etait preferable de laisser les interesses poursuivre directe-
ment ces negociations, ensuite parce que certain details qu on donnait paraissaient sujets caution.
O r, voici les faits. Des experts turcs sont, en efet, partis pour Londres, mais sous leur propre
responsabilite et sans y etre en rien invites par la delegation britannique. C est un agent des socie-
tes petrolieres anglaises, fort actif, depuis longtemps Lausanne, qui les a decides entreprendre
te voyage; il leur promettait de les introduire au Foreign lce o, disait-il, on les attendait; il leur
assurait egalem ent que le trust etait pret negocier avec eux. M ais, peine arrives Londres,
les Turcs ont trouve porte close au Foreign Office, qui leur a fait savoir que la delegation britan-
nique Lausanne etait seule qualifee pour traiter laffaire de M ossoul; en m eme temps, il les pre-
venait, ainsi que les societes petrolieres, que tous les accords qui pourraient etre eventuellement
conclus ne saurait en rien engager le gouvem em ent britannique ni modifer sa position. Cette
aventure sest done terminee par le retour precipite des experts turcs, qui sont rentres hier matin,
apres un bref et inutile sejour Londres.
P IE R R E D E L A C R E T E L L E
(Journal des Debats, 15.1.1923)
L a q u e stio n d e M ossoul et les d e m e m i anglais
(Par telephone, de ntre envoye special)
Lausannes, 18 janvier
D ans un de mes derniers telegrammes, je faisais alluson incidem m ent une note adressee
recemment par lord C urzon la delegation turque au sujet de M ossoul. La delegation britanni-
que, qui parat tenir absolum ent envelopper du plus profonds mystere tout ce qui touche cette
question, a dementi formellement cette information. C e dementi peut sajouter la liste dej lon-
gue de ceux q u elle a lances ici, et dont l inexactitude au moins partielle, a ete constatee chaque
fois par la site. Je suis, en effet, en mesure dafiirmer que la delegation britannique a adresse
la delegation turque, il y a cinq jours, non pas en effet une note, mais une lettre qualifiee de pri-
vee, au sujet du voyage de deux expets turcs Londres.
La delegation turque a repondu de la m eme faon. Elle estime que, des propositions lui
ayant ete faites par des groupes financiers anglais au sujet de lexploitation eventuelle des petroles
de Mossoul, elle avait le droit de senquerir de la valeur de ces propositions et de la situation des
groupements qui les faisaient.
Je erois savoir par ailleurs que, depuis la derniere reunion des experts anglais et turcs au su
jet de la fxation des frontieres asiatiques de la T urquie, cette question a ete abordee nouveau
au cours de conversations officieuses, sans avoir encore abouti. Du cte turc, on demenderait
q u on sen remt un plebiscite pour la fixation du sort de la partie du vilayet de M ossoul qui
reste contestee, tandis que, du cte anglais, on voudrait recourir un arbitrage.
O n sait par ailleurs q u une societe mixte tureo britannique Corporation for the economic
development of T u rk ey , qui com pte au nom bre de ses souscripteurs M . Leslie Urquhart, vient
detre enregistree Londres et a com m e objet la reeherehe et lexploitation de gisemenets de pet
role en Turquie. (Le Temps, 19.1.1923).
No. 340
No. 247 Ankara, 14 Knun- sn 39
(14 Ocak 1923)
5 K nun-i sn tarihli m ektubunu aldm. Y azlarn beni ok m tehassis

ediyor. K albim d e her gn derinleen m uhabbetini tavsf in kelim e yoktur.
Hasretle, akla gzlerinden perim . Greceiz, hem m esd gnlerde. O n u da
sen tem n edeceksin. Y arn ordular teftie kyorum . A yn zam anda bu sey-
hat siyas dahi klacam . H alkla yakndan m ufassal greceim . M ecliste
vaziyyet im dilik tahkm edilmitir. Beni sret-i m ahssada bir tablo yaparak
tenvr et gzel, scak kardeim.
M. KEM AL
No. 341
No. 254 14 Knun- sn 39
(14 Ocak 1923)
M aiyet-i llerinde bulunan Svari Binbas A tf Efendinin zm irin esny-i

igalinde ald M erd ek isimli hayvan hakknda 13 K nun-i evvel tarihli ve
7590 num aral telgrafnm e cevabnn seran irn M dfaa-i M illiye Vekleti
nin tekdine binen rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 342
No. 255 14 Knun- sn 39
(14 Ocak 1923)
Zta mahsus. Mahremdir.
Franszlarn harekt dolaysyla A lm an ya siyseti hakknda m ahrem ne ted-

kikatda bulunarak neticesini size bildirm ek zere G azi Paa ile bilistire
m lga Bern Sefirliinde bulunan Cevat Beyi sret-i m ahssada m em r kldk
ve keyfiyeti Paris M m essilliim iz vestet ile kendisine yazdk. Bery- m lm t
arz olunur.
H S E Y N R A U F
No. 343
No. 256 14 Knun- sn 39
(14 Ocak 1923)
Zta mahsus. Gayet mahremdir.
Esbak Bern Sefiri Fuad Selim Beyin elyevm svirede ikamet etm ekte oldu
unu haber alyoruz. Vaktiyle Selnikte Baehbenderlikte ve Bern Sefaretinde
faaliyet ve reviyyetle idrey-i m aslahat etmiti. Kendisinden ileride de istifade
edilm ek m m kn olduunu dnyorum . Fakat vaziyyet-i hzras ve kendi
hakknda m tlaa-i devletlerinin iarn rica ederim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 363
No. 344
No. 257 14 Knun-i sn 39

(14 Ocak 1923)
ngilizlerin Y u n a n harbe tevik ettikleri ve silh gnderdikleri, bundan

maksatlar bizi L ozan da tazyk eylem ek ve Konferansn akm eti halinde Boaz
vesir mesili harben halle alm ak olaca istihbrta atfen bery- m almt.
H S E Y N R A U F
No. 345
No. 226 14 Knun-i sn 39
(14 Ocak 1923)
13 Knun- sn 39 raporudur:
1 M liye K om isyonu itim etti. 1918 e kadar olan borlar lzm unda
srr ettik. Reddettiler. M asrif-i igliye ve yalnz tarafmzdan efl-i harbiye
tazmnt taleb ettiler ve reddim izi reddettiler. C u rzon iddetle ikyet etti. Y in e
katiyyen reddettik. M eselenin baz nktnn tl kom isyonda tekrar tedkki
mevz- bahs oldu. Celse tatl edildi. C u rzon itirz etmi. N ihyet bir gn da
ha itim edilerek bugn k m liye m eselelerinin m zkeresini kabul ettiler.
G eri m liye mesili ziyde faaliyet ald ise de esaslar olduu gibi duruyor.
C urzon btn bu m esilde azam m kilt ve m ni gstererek m uallak olan
M usul m eselesinde rm etm ek fikrindedir.
2 Akam ngilizlerin kk byk btn heyetlere d aveti vard. C urzon

ile aram zda bir dm var iken hi konum adk. M uhitindekiler ise bize hep
sulhden bahsediyorlard. H lsa udur: M usu l iini bu sulhe talk etm eyerek
sonra ngiltere ile T rkiye arasna talk etmek. M usul h ududu arzi zerinde
alkadrlar arasnda hallolunur gibi bir ekil bulm ak. Velhsl imdi halletm e
mek tereuh ediyor. talyanlar kapitlasyonlara verdii ehem m iyyeti m uhfaza
ve srr ediyorlar.
S M E T
No. 346
No. 227, 228 14 Knun-i sn 39
No. 127 (14 Ocak 1923)
14 Knun-i sn 39 raporudur.
1 Pazar tatlidir. Bugn m uallak kalan mesil-i m liyeyi Bom pard ile
altk. Borcun kapital zerine taksimini kabul ve tarz- tatbkn m lhaza edi
yorlar. H arb nihyetine kadar olan borlar ksmen kabul ve evrk- nakdiyenin
taksmini tedkk edeceklerdir. Fransz sermayeli olan T rk irketlerinin zararlar
n tazmn ve m ukvelelerini tadl in tem nt istiyorlar. Sonra efl-i harbiye
tazmnt taleb ediyorlar. Bu hasrtn mttefiklerle ancak m ukbil olm ak ar-
tyle kabul olunabileceini veya m tekbilen vazgeilebileceini syledim.
M esliyet-i harbiye essna girerek ve Fransz tebaasnn harbden zararlarn
deruhde edem eyeceklerini ileri srerek katiyyen srr ediyorlar. K a tiyyen red
dediyoruz. Efl-i harbiye tamri nm altnda bizi dvel-i m erkeziyedeki tam-
rt ileri vaz'iyyetine drm ek istediklerini ihss ederek cidden m tevahhis ve
k a ti bulunuyorum .
2 Am erika M urahhas Konferansn ne netce verebileceini bana sordu.

Sonra bizim le ticret m uhedesi ne zam an akdedebileceklerini mevz-i bahs et
ti. Y arn balayacam z ve Konferansta sulh olsa da olm asa da kendileriyle
btn m ukvelt im diden akd ve im za etm ek m uvfk olacan ifde ettim.
Konferans netcesini beklediklerini syledikten sonra m lhazam hkm etine
ibl edeceini bildirdi. M uvfk cevb verirlerse derhal ecnibin ikmeti, kon
solosluk, ticret m uhedeleri akdine balayacam . talyadan gelen Rus
m messili m lktnda m liyeden dolay ngilizlerin son teklfat derm iynn
m evz- bahs ve inkta intizr olunduunu m etti.
No. 228
3 C u rzo n un bir iki gne kadar L ondraya gidecei syleniyor. Bom pard
da Parise gidecektir. ngilizler gerek m liye ve gerek dier m esilde bizim aley
him ize yeniden iddetli vaziyyet alyorlar ve alacaklardr. M aksadlar yldrp
M usuldan vazgeirm ek ve vazgem ezsek mttefikleri de kendi m eselelerini hal
ledem eyecek vaziyyete sokmaktr. Binen aleyh sulh hlen M usu l m eselesinin
zerindedir. D ier tarafdan m ttefikler ahs hcm larla heyeti yldrm ak ve
itibrdan drm ek tabiyesindedirler. Bunun en m tecaviz eklini buradaki
Fransz heyeti Ferid Bey aleyhine yaptlar. M eselenin ess, Ferid Bey D yn-
U m m iye Fransz dyinler vekli ile m zkere ederken Franszlarn Alm anlarla
megul ve sulha m ecbr ve ngilizlerin zten irlerini m uhrebeye srm ekle
m el f ve talyanlarn ise ehem m iyyetden r olduunu ve bu m elda sylemi.
H albuki Fransz, m ttefiklerin m trekeyi m tekib eritini dikte etm em ek ha
tsn yaptklarna teessf etm ekle sze balamt. H er ne ise bu m lkt Fran-
szlar kendi aralarnda Fransaya hakret telakki ederek Ferid Beyle m nsebt-
dan im tin ettiler. M ttefiklere m blaal sretde yetitirerek tevs ettiler. Se-
beb-i asl, Ferid Beyin li-m aslahatin yapt m zakert ve teklft idi.M nseb-
ta taalluk eden ksmn m dhale ederek bertaraf etmi isem de husm etiyle
m ehr olan Debats gyet m tecvizne bir m akale yazarak gazetede m nka
a ve tecvz at*. D ier gazetelerin henz ne vaziyyet alaca m alm deil-
* Journal des Debats adl Paris gazetesinin Lozandaki muhabiri Pierre de Lacretelle, o
gnlerde sistematik olarak Trkiye aleyhinde yazlar yazyordu. Ferit T e k beye saldran da ayni
muhabir oldu. Bu gazetecinin 14.1.1923 tarihli Journal des Debats gazetesinde Ferit Bey aleyhinde
yazd uzun yazy daha nce km olan D Basnda Atatrk adl kitabm a almtm, (s. 196-198)
Bu saldrya kar Ferit T ek Bey, gazeteye aadaki mektubu gnderdi. Bu m ektup Journal des De
bats gazetesinin 17 O cak 1923 gnl saysnda yaynlanmtr:
Une lettre de Ferid bey
Nous recevons la lettre suivante:

Monsieur le Directeur,
J ai lu avec un profond etonnement la correspondance, datee du 13 janvier, de votre envoye

special Lausanne. Je tiens dire, tout de site, que je ne peux pas em ployer dans ma reponse
le ton inconvenant de votre correspondant. II me parat, en verite, inadmissible que lon emploie
dans les discussions politiques des moyens aussi lamentables legard d un homme qui na fait
que son devoir. O n peut discuter, refuter des opinions, mais on na pas, croyons-nous, le droit de
denaturer la verite et d injurier haineusement. C e erait indigne du bon renom de la haute culture
et de la parfaite civilite de la France.
A Lausanne, je nai pas fait autre chose que defendre les interets de m on pays. Dans la pra-
tique intemationale on a le droit de plaider la cause de sa nation, m em e devant un pays ami et
sincerement aime.
Faut-il ajouter que les propos que, selon votre correspondant, j aurais tenus legard de la
France, ainsi que la conversation que j ai eue avec ntre distingue ami M . Franklin-Bouillon,sont
une pure invention? II en est de meme, naturellement, pour lassertion particulierement puerile se
lon laquelle j aurais brigue le portefeuille des Hnances avec lappui du gouvem em ent franais.
L ignorance de M . de Lacretelle de lesprit et du sentiment d independance de la G rande Assem-
blee Nationale de T urquie est vraiment deconcertante. Je nai pas am bitionner d etre le ministre
des fnances. Je lai ete bien avant laccord d Angora.
Pour ce qui est de ma pretendue hostilite legard du gouvem em ent aupres duquel j ai
lhonneur detre accredite, permettez moi de relever les contradictions de votre correspondant, qui
tantt alfrme que j ai cherche lappui du Q u ai d Orsay et tantt m accuse de poursuivre une po-
litique hostile la France. Dans lun com m e dans lautre cas, votre correspondant semble avoir
ete le jou et de sa mechante imagination.
dir. Eer Franszlar infz- m eram in ahsa tecvz yoluna girerlerse bundan
son derece m nkesir olacam z M oujen vstasyle ihss eylem ek muvfk
olur**.
S M E T
J e considere comm e oiseux de discuter leconomie du projet turc tout entier avec votre cor-
respondant. M ais le plus curieux et le plus etonnant, cest de voir que votre correspondant me fait
aussi un grief de defendre linteret des porteurs franais. II ecrit, en effet, textuellement, que la
Delegation turque exige aussi que les Etats substitues q u elle vient d exclure remettent immediate-
ment des garanties ladministration de la Dette, de maniere que le paiment des coupons soit as-
sure regulierement. Ainsi la Delegation turque, apres avoir d abord defendu les droits de son
pays, na pas omis de plaider les interets des porteurs franais en exigeant des Etats balkaniques
le paiem ent regulier des coupons.
Et maintenant, q u il me soit permis, M onsieur le Directeur, de declarer ici que les critiques
de votre correspondant, si violentes et si peu civiles qu elles soient, ne parviendront jam ais mo-
difier la politique daccord et d amitie franco-turque que j ai suivie Paris depuis plus d un an.
Parce que cette politique qui im plique une collaboration toujours plus etroite de la T urquie et de
la France, est basee sur linteret bien compris de mon pays. M ais il nest peut-etre pas inopportun
de rappeler q u il est inutile de froisser les amis sinceres de votre pays.
Veuillez agreer, M onsieur le Directeur, les assurances de ma consideration distinguee.
A. FER D ,
Representant de Turquie.
** Bkz. No. 358, 404, 425.
No. 347
No. 258 15 Knun- sn 39
(15 Ocak 1923)
M ad d e 1 A dnan Beyefendiden alnan 14/1/39 tarihli telgrafnme sureti

aynen ikinci m addededir.
M ad d e 2 ngiliz komiseri bugn nezd-i ciznem e gelerek sulh mzke-

ratnn iyi gittiinden bahisle beyn-i m em nuniyet ettikten sonra M usul m esele-
sinde srr edeceklerini ve m amfh bunun m uhededen ayr bir suretde tesvi
yesi m m kn olduunu syledi. B unun adletsizlik olduunu ve M u su lun
Trklere id bulunduunu syledim. M usu l ehri A raptr dedi. Ben de latfe
tarznda Araplar size gndeririz dedim . Bunun zerine bu m eselede bir re-i
itilf bulunur itimd-i kavisindeyim diye cevap verdi.
No. 348
No, 259 15 Knun-i sn 39
(15 Ocak 1923)
Kapitlasyonlar hakknda en son m uhlefet talyanlarda kalm. H albuki

Ui M uahedesine gre dvel-i saire ilgay kabul ettikleri takdirde talyanlarn s
rar etmemeleri lzmgelirdi. Vk Ui M uhedesi elyevm m evcud deilse de
vaktiyle vki bir taahhde ram en talyanlarn imdi srarlarn sizin gibi garb
ve yeni bir im tiyaz iddiasdr zannediyorum .
H S E Y N R A U F
No. 349
No. 260 15 Knun- sn 39
(15 Ocak 1923)
Y un an llar elindeki sivil sermzn ve rehinelerin derhal m bdelesi ta
karrr ettii ir buyuruluyor. M bdelenin ne zam an balayaca hakknda
m alum t verilmesi m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 350
No. 261 15 Knun- sn 39
(15 Ocak 1923)
C 225 telgrafn birinci m addesine*.
H eyet-i Vekile cerim siysiye iin m utlak olarak afv- um um kabul edil
dikten sonra afvdan mstefd olmas cab eden tebaam zdan adedi ne olursa ol
sun baz ehsn m em lekete girmemesi hususunun m uhedeye dercine tarafdr
deildir. Binberin m uayyen bir m ikdarda ehs istisn edilm ek ve m tekabilen
kabul olunm ak artyle cerim-i siysiye in afv- um um kabul ve iln muv-
fk grlm ekte ve m uhedeye istisnnn dercini istikll ile gayr- kabil-i telf
bulmaktadr.
No. 351
No. 262 15 Knun- sn 39
(15 Ocak 1923)
sve H km eti ile ikam et ve konsolosluk mukavelesi akdine zt- lilerinin
salhiyyetlerini m r salhiyyeynm e tanzm olundu. an ta ile gnderilecek
tir*. Bu iki m ukaveleden baka hkm et-i m ezkre ile ir m ukavelt akdi
m atlb m dr ve hkm et-i m ezkrece muvfakat lhk olm u mdr. D ier bita
raflardan hangileri ile hangi m ukavelt in salhiyyetnm e lzmdr. Seran
ir buyurulm as m ercdur.
Behet Beyin m uvsalatndan m ukaddem tahrirtla ir buyurduunuz

ibre ilve olunarak iki takm salhiyyetnm e ihzr olunm u ve kuriye C em al
Beyle gnderilmitir. Bir takm n tarihi eski dierinin yenidir. V slnn ir-
n rica ederim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 327.
No. 352
Hriciye Vekletine
No. 229 15 Knun- sn 39
(15 Ocak 1923)
M ad d e 1 205 ve 206 num aral telgrafnm elerin gnderilip gnderilm edi
inin seran ir.
M ad d e 2 215 num aral telgrafnm enin satrnn tekrar hakknda 202

num aral telgrafnm e cevbnn bir an evvel verilmesi ehem m iyyetle m ercdur.
R E D S A F V E T
No. 353
No. 230, 231 15 Knun- sn 39

(15 Ocak 1923)
L ozan da bulunan A sur-G elddan heyet-i reisi Ceneral(?) A a Petros beni
ziyret ederek tdeki teklifde bulundu:
1 A sur ve Gelanlerin isknlan in H akkri sancann tahss edilmesi.
Bu m m kn olm azsa G avur ve lem erik kazalar km ilen ve Bakale ve em-
dinan kazalarndan birer m ikdr arzinin tahssi:
2 H arbden evvel lem erek ve G avur m ntkalarnda skin olup ahvl

dolaysiyle hicret edenlerin ve bunlardan m ad ran, Badat ve ir m em likde
bulunan Nesturilerin, velhsl btn Asur Nesturlerin tarafm zdan tahss olu
nacak m ntakada m ctem ian ve evvelce T rkiye tarafndan m sadt dhilinde
yaam alarna m sade olunmas.
3 Bu erit tarafmzdan kabul olunduu takdirde Asur-N estur heyeti

Trklerle bir d avlar olm adn iln edecekler ve bundan baka hlen M usul
ve havlisinde bulunan G eldan ktat ngilizlerden ayrlarak bize iltihak ve ar
zu edersek M usul zerindeki iddim zn istihsli in de yardm edeceklermi.
4 A sur G eldan heyeti reisi husst- m arza hakknda L ozan da be

nimle uyutuktan sonra tatbikat in kendisinin veya dier birinin A nkaraya
gitmee hzr olduunu da ilve etti.
5 Bu bbda mtlaa-i ciznem m uhcirlerin ve hricdeki Geldanlerin

avdeti in bir taahhdde bulunulam az. Asur-G eldanlerin bir dier T rk va
tandalar gibi m em lekette serbeste yaayabileceklerini beyn ve m eselenin
halli in h eyet reisini A nkaraya gndermektir.
Buna tem ylm , M usu l civrndaki G eldan kuvvetlerinin lehim ize hareke
tini temn etm ek fidesi bir de buradan A sur heyetini gnderm ek arzusudur.
A a Petros Harb- U m m de intikam ordusu kum andan olarak bize ok

fecyi yapm olan bir adam deniliyor. Hlen bir ehem m iyeti var mdr? Bu
nun oraya gelm esinde fide m elhz m udur? ktzy-i hlin emr-u ir mster-
ham dr*.
S M E T
* Bkz. No. 368.
No. 354
No. 232, 233 15 Knun-i sn 339
(15 Ocak 1923)
1 M liyenin tl kom isyonu dn arz ettiim esst dhilinde alt. K a

pitlasyonlarn bir tl kom isyonu alt.
2 Bugn Am erika m urahhas nezdim e gelerek adl sistemde mdavele-i
efkrdan tsi hakknda bedbn grndkten sonra akam in kendisi ile C u r
zon ve benim aram da nezdinde bir itim ihzr etti. A m erika heyetinin
Trkler aleyhine altna dir gazetelerimizin ikyeti s-i tesr ettiini ve A n
karadaki teebbst-i iktisdiyeye yaplan nm y kendileri zerine tesr yap
may istihdaf ettii halde bilakis sermyedarlar daha ziyde endenk ve
heyetlerini daha ziyde btaraf yaptn syledi. Teebbst- iktisdiyeden
m alm tm yok ise de arada bir s-i tefehhm hsl olduunu grdm den
hsn-i sretle dellet edebiliyorum ve Am erika heyetie de izhr- muvenet-
in ok frsat vardr dedim .
3 A kam ictim nda C u rzon adl sistemden vazgeem eyeceklerini, Lahey

beynel-milel m ahkem esinden bir heyetin m uvakkat bir m ddet vereceklerini
syledi. Am erikal m dhale ve her halde tarafmzdan bir sret-i hail bu lun
masn taleb eyledi. Bir iki gne kadar m utahassslarmz gnderiyorum , baka
yapacam yoktur essn m dfaa ve teklfat reddettim. M tehassslar slh
edinceye kadar bir zam ana ihtiy vardr dediler. B una bir re bulm adan
Am erikan ve ngilizleri tatmn edem eyiz. Binen aleyh sulh yapam ayz. nkt
facias olacaktr essnda srr ettiler.
4 C u rzo n un bir iki gnde avdeti havdisi doru deil. O n be gn son

ra gidip parlam entoya izht verecek imi. M sade edeim iim ki smet Paa
ok tatl ve m u tedil adam d desin. A er inkt olursa m rnde benim kadar
m uannid ve aksi adam grm ediini iddia edecek imi. Bu akam tatl ve cidd
m uhvert esnsnda adl tem nt in iddetle srr etti. M ttefiklerin b-hu-
ss talyanlarn ve Am erikallarn ayr ayr musrr olduklarn syledi*. Ess
* 15 O cak 1923 gn Lord Curzon Londraya unlan yazyor:

I have just retum ed from hour and a half vvith ismet and C hild ver capitulations. I told
ismet plainly that the matter could not be settled by a mere repetition of the old assertions and
denials which vve have heard for eight vveeks; that vvhile vve are willing to abolish the fscal capi
tulations and to insert in the treaty the surrender of ali capitulations, vve must have a provisional
judicial system approved by the Povvers for the intervening years before necessary reform of the
Turkish codes can be completed, and that it is for the Turks, having rejected ali our suggestions,
to make proposals themselves and to embody them in a protocol to take treaty.
I even made suggestions to ismet as to the lines on vvhich it might be possible for them to
proceed. Othervvise I said vve should have no altemative but to insert our ovvn provisions in the
treaty,adhere to them, and leave if they vvere not accepted. But in that case both C hild and I re-
minded him that not an Am erican dollar nor an English shilling vvould be forthcming for the eco-
nomic restoration of Turkey.
After repeated appeals to us from ismet to trust to the good faith and splendid intentions of
the Turks, vve left him to take avvay this pili and consider vvith his colleagues hovv far they can
svvallovv it. I entertain little hope except on the last moment theory vvhich is practically becoming
our sole chance vvith these impossible people, vvho seem to com bine the intelligence of an under-
developed child vvith the indurated obstinacy of a m ule.
(F . 0 . 424/256\ p. 151, No. 75; D B F P -I/ 18, p. 448,449, No. 327).
maksad M usu l m eselesi durduka hibir m eseleyi halletm em ektir. Bilakis her
milletin talebini tevs ve teyd ediyor ve m tem adiyen tazyk tertibtm yap
yor.
S M E T
No. 355
No. 263 16 Knun- sn 39
%ta mahssdur (16 Ocak 1923)
Fevkalde m ahrem dir.
G azi Paa H azretlerinin de itirk eyledii H eyet-i Veklede ahren K onfe

rans nezdine m emuriyetleri teklif buyurulan zevt hakknda m zkere cereyn
etti. K atib Suad Sedad Efendinin hali heyetce m alm olduundan devm-
m em uriyetinin muvfk grlm ediinin ve m nsib bir suretde idesinin*; Ha-
im N aum Efendiye buradan m em ren sret-i hussiyede ngiltereye izm m da
Knn-i sn nihyetine kadar drt aylk m asrf ve tahsst karl olarak be
bin lira verildiinden tahsiltnn ubat hidyetinden yrtlm esinin; Cavid Be
yin heyet-i m urahhasa nezdinde m em riyeti hidyetinden beri gayr- ciz
grldnn ve orada m evcdiyeti M ecliste ve alelhuss H eyet-i Vekiledeki
rfeka arasnda bd-i ztrb olduunun ve bir n evvel alkasnn kat Gazi
Paa H azretlerince de m atlb bulunduunun, alelhuss D yn-i U m m iye
daresinden kll tahslt ald halde idre-i m ezkrenin menfini m dfaa
* Bkz. No. 15.

Lozan konferansnn daha ilk gnlerinde pheleri zerine eken ktip Suad Sedad hakknda
Rza N ur unlar yazyor:
Hasann (Saka) Lozana getirdii, benim Sirkecide H asana: Bu ocuk ahlkszdr, hrszdr,
bunu gtrme! dediim ve H asann Pek namuslu bir gentir deyip gtrd ocuu her
encm ende ve daim a gryorum . Dikkatimi celbetti. Bunun byle her yerde bulunm as lzumsuz,
niye sanki?... phelendim.
G nler geti. Otelci bu ocuun gndr m eydanda olmadn, kapsn atklarm, iin
de eya olm ayan kt bir bavulunu bulduklarn, otele 600 frank kadar borcu olduunu syledi.
Bu para iki bin T rk lirasdr. M eerse bizim mavir ve ktiplerden de dn diye para alm,
yemi... Polise haber verdik. Arad. Polisin tahkikat bitmesinde verdii m alm at udur: Bir gece
Lozann bir fena meyhanesinde svire nin en mhim hrszlarndan biri ile grlm. Bir gece
yans Venizelosun otom obilinde grlm. Fransz heyeti ile temasta imi. Geceleri sk sk Rus
heyeti murahhasasasna gidermi. Hele son gnlerde hep orada imi. Bizim otelde geceleri kumar
oynarm. gn evvel svire hududundan km. V iyana civarnda trende birinin bavulunu al
m. O rdan R usyaya gemi...
Borlar, devletin namusu olarak heyet-i murahhasa btesi tesviye etti... in asl fenas, de
mek bu namussuz olan bir dziye hafiyelik etmi, ne grdyse, ne iittiyse, muhasm safa haber
vermitir. (Hayat ve Hatratm, III, s. 1127-1128)
edecei tabi grldkten m ada ayrca da heyet-i m urahhasa tahsistndan
yevm iye be ngiliz Liras almas bihakkin iddetle m uheze edildiinin ** ve
ngiliz m enbiinin Cavid Beyi zt-i smlerine rakb olarak ve terchan propa
ganda yapm alar G azi Paay ve biz arkadalarnz bihakkin rencde ettiinin
zt- devletlerine arz tekarrr etmitir Efendim.
H S E Y N R A U F
** Bkz. No. 191.

Cavit bey, T rk delegasyonuna bir ay kadar sonra katld. Osm anl Borlan iinin grle
cei srada, 12 Aralk 1922 gn Lozana vard. O n un M aliye Bakanl srasnda Fransadan al
nan borlar konusunda grne bavurulacakt. A m a Cavit Beyin Lozanda pheleri zerine
ektii anlalyor. R za N u r bu konuda unlar yazyor:
Franszlarn en alkadar olduklar ve ehem m iyet verdikleri i, mal ve ktisad iler. Bunlarn
da en m him ve bata olan Dyun-u U m um iye...
smet (Paa) bu iler iin... C avidi de getirmiti. Cavid de mal bir mtehasss geiniyor.
Haan, Cavit, Cahit, D yunu U m um iye ile meguldrler. Bu bir T rinite halindedir. Bir sa
aya yaptlar, gece gndz beraberler... Hem de daima ve husus olarak Fransz heyeti azas ile
dost halde onlarla oturuyorlar. O n lar ile yemekte, gezmekte beraberler... M trekede C avidi
Franszlarn himaye ettiini, M altadan kurtardklarn, vaktiyle Cavid, M aliye Nazr iken Fransz
maliye mahafli ile pek sk temas edip ahbap olduunu, D yunu U m um iyede dyinler vekillii et
tiini de biliyoruz. Nasl olsa Franszlara minnettardr. O nlara kar hi olmazsa yz tutmaz.
Bunlar da phemi artryor.
Bir adam sk sk bana geliyor. D yunu U m um iyenin Lozana iki milyon lira yolladn, bu
i iin bu paray rvet vereceini sylyor. G aliba bana rvet teklif etmek istiyor, fakat cesaret
edemiyordu. Biraz sonra bu para ve rvet verilmek istendii herkesin azna dt. Ayni zam an
da C avide, C ah ide rvet verilmi olduu da syleniyor.
M zkere, mzkere Cavid, Haan, C ahid, dyunu um um iyenin sermaye deil faizinin tak
simi esas zerine karar vermiler. Bu benim havsalama smad... btn bor T rkiyenin srtnda
duracak. Sade faizi seneviyi bizden arazi alan devletlerle Trkiye arasnda taksim edecekler... Fel
ket....
C avide sorduk, sermaye taksiminin fennen asla imkn yoktur dedi... Bir mhim Avru-
pal mtehasss bulduk, sermaye taksiminin fennen kabil olduunu syledi dedim. Cavit kzard.
Pancar gibi oldu. Bu adam pek kibirli idi. Ufak bir itiraz karsnda bile kan bana kar, kpkr
mz olurdu... Cavid bunun fennen kabil olduunu biliyor. Kasten olm az diyordu. Hindir...
smete (Paa) anlattm. smet yine bir fikir sylemiyor... Hseyin Cahid de gazetesinde Ca-
vidin szn mdafaa ediyor, bizim aleyhim ize yazyor. Bizi cahillik ile itham ediyor ve bizimle
alay ediyor. O da D yinler Vekili idi ya!... Bu efendiler yllarca D yunu umum iyeden plenmi-
lerdi. H al da plenmektedirler...
Bom para behemehal sermaye taksimi olacan syledim... Bunun zerine Franszlar tara
fndan bir kyamettir koptu. T el ve hararetli mnakaa, tehdit. Her ey var...
smet pek izdirap iinde. Hali perian. Bana da bir ey syleyemiyor. Nihayet dkld:
Cavid, C ahid, H am id bamza bel olmutur. Bunlar nereden getirdim ?!... dedi...
Devam etti: Bunlar dm anla bir olmulardr. Hem dm anla ura, hem de bir de bun
larla ura. Bunlar hyanet ediyorlar...
Bunlardan kurtulmadktan sonra bu ii halledemeyiz. Engel oluyorlar... dedi...
te dorusu bu idi. Benim de hissiyatm onlarn hyanetinde idi...
smet bana dedi ki: Ben bir are dnyorum . Paristen Feridi getirelim. O n a sermaye
taksimi zerine bir proje yaptralm. Franszlar ile mzkereye onu m em ur edelim . (Hayat ve Ha
tratm, III, s. 1120-1125).
No. 356
Muhtar Beyefendiye
No. 264, 265, 266 16 Knun- sn 39
(16 Ocak 1923)
15/16 K nun-i sn gecesi A ralo f beni ziyretle hkm etinden ald m alu
mt ve talim tda ngilizlerin G elibolu ibihcezresinin ender ve be kilometre
arznda bulunan ksm nda bir kanal hafretmekte olduklarnn hkm ete istih-
br edildiini ve bu bbda hkm etim izin m alum t ve nokta-i nazarnn istif-
sr edildiini syledi. Cevben byle bir am eliyenin ihfas gayr- m m kin oldu
una nazaran vki ise bilinm esi tabi olduunu, fakat hkm ete bu bbda
m alum t olm adn syledim. Bundan sonra ierinden m ektup aldn, Rus
heyet-i m urahhasasm n 7 K nun-i snde konferans ktib-i um um liine bir
protestonme tevd ederek 20 K nn-i evvelden beri Boazlar m zkerat hak
knda m alm tlar olm adndan ikyet ettiini, ald cevabda projenin hazr-
lanmakta olduu bildirilm i ve R u s heyet-i m urahhasas bu cevba yine hayret
eylemi. M ttefiklerin cevb T rkiye ile kendileri arasnda huss m zkertm
devm etmekte olduunu ve bu m zkertm resm bir netice tevld edecek m-
hiyetde bulunduunu ve icbnda Rus heyet-i m urahhasasna da m alum t ve
rilebileceini ifde ediyorm u. ierin 14 K nun-i snde huss m zkert id
mesi kolaydr, itirk etm eyenler in de bir taahhd tekil etm eyecei katdir
tarznda cevab vermi. A ralof bu m esele enteresandr, m hiyeti hakknda im di
ye kadar vzh bir m alum t edinem edik tarznda bir (?) serzeniten bulundu.
Ben cevben R usya hkm eti Boazlar m zkertna itirk in Konferansa
davet edildiler ve m zkertm bu ksm na itirk ettiler. Fakat Boazlarn harb
gem ilerine tam am iyle kapal olmasn m ebdeden nihyete kadar iddia ve ihtirz
ettiler. Bizim M oskova M uhedesiyle ve kabul ettikleri M isk- M illm izde byle
kat bir ekil m ezkr olm ad gibi Konferansa icabetden evvel de Ruslarla bu
hususda m nakid bir m ukavelem iz yoktu. stanbulun ve M arm arann em niye
tini kfil tem int taleb ettik. Gsterdikleri ekli tedkik ediyoruz. Benim anlad
m Ruslarn sret-i katiyyede Boazlarn harb gem ilerine alm asna (derpi
eden) bir tarz- halli kabul etm eyeceklerine dir resm beyntda bulunlarndan
elyevm bu bbda cereyn etm ekte olan m zkerta kendileri itirk etm elidir
m erkezindedir dedim . A ralof son fkraya cevben R usya h eyeti nokta-i nazarn
ak olarak ifde etmekle beraber yine m zkerta itirk arzusunda idi. H albu
ki m zkert bizim gybm zda cereyn ediyordu. Ben smet Paadan bu bb
da m alm t isteyeceimi syledim . A ralof sizce kfi grlecek tem int ibrz
edildi mi diye sordu. Ben cevben Boazlar m eselesi de mesil-i ire gibi
henz sret-i katiyyede takrr ve tesbit edilmi olm adn ve m zkere edilen
mesilin heyet-i um m iyesinin hep birden kat ekl ibrz edeceini zannettii-
mi syledim. Bundan sonra ticret-i hriciye mmessillikleri m eselesi ile Baye-
zit konsolosonun her n devleteyn arasnda m him ihtilf ihds edebilecek
vaziyeti zerinde drt saat kadar devm eden m zic fakat bsd m klem e ce
reyan etti ve ayrldk. Bayezid konsolusunun bir n evvel m ahallinden kaldrl
mas ve yerine dier bir konsolosun gnderilmem esi devleteyn m nsebt-
hzrasnn hsn-i idm esi nokta-i nazarndan elzem dir. Bu bbd a m essir ve
kat ve kil teebbstda bulunarak neticenin ir m ercdur*.
M ad d e 2 smet Paa Hazretleri ve M uhtar Beyefendiye yazlmtr.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 400,401.
No. 357
No. 268 16 Knun- sn 39

(16 Ocak 1923)
Tahrirtnzda teklif buyurulan zevtn isimleri hizlarnda gsterilen mu-
hassast ile Konferans heyeti m emuriyetleri cra Vekilleri H eyetinin 14/1/39
tarihli ictim nda kabul edilm itir Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 358
No. 269 16 Knun- sn 39

(16 Ocak 1923)
C 15/1/39 tele*.
Teklif-i devletleri vehile M ou gin e vaziyyeti ehem m iyetle zh ettim.

M stacel telgrafla Poincareye yazd.
No. 359
J\[o. 234 16 Knun-i sn 39

(16 Ocak 1923)
Rehine sivil ve asker ser hakkndaki itilfnm e bitmitir. U drt gne

kadar im za edilecektir. m zadan yedi gn sonra balam ak art ile ibtid Y u n a
nistan tarafndan rehineler zm ire teslim edilecek. Bunlarn adedi Y u n an listele
rine gre 3000 kadardr. M tebksinin ne olduklan hakknda bizim liste mce-
bince tedkkat ve tahkikat yaplacak 7000 eksik var dem ektir. m zdan iki
hafta sonra Y unanistan btn sery- askeriyemizi m teaddid vapurlara bindi
rerek birden zm ir ve stanbula gtrecek. B adet-tahkik ayn m ikdrda zbit,
ayn m ikdrda efrd olarak Y u n a n esiri ayn vapurlara tahm l edilecek, bizde
kalan m tebki Y u n an sers sulhn im zsm dan hafta sonra Y un an istana
gnderilecek. Bu ilere bizden ve Yunanistandan birer delege ile beynel-milel
Salb-i A h m erden azdan m rekkeb kom isyonlar bakacaktr. Derhal tedbr
ittihz buyurulm asn rica ederim tilfnm enin aynn dah telgrafla gnderece
im *.
S M E T
* Bkz. No. 333, 383, 420.
No. 360
jy0_270 I? Knun- sn 39
(17 Ocak 1923)
C 16/1/39 ve 229 tele*.
1 205 ve 206 telgrafnm elerim iz 5/1/39 da keide edilmi, bugn ikinc

d e fa olarak tekrar olunm utur Efendim.
No. 361
No. 272, 273 17 Knun- sn 39
(17 Ocak 1923)
g4 num aral telgrafma zeyldir*.
A n ad olu da hlen Episkopos cem tca vki d avetler imtislen m ukad-

dem Patrikhnece tayin olunduklar deviri terkle dier m ahaller episkoposlk-
larn kabul etmiler ve ruhbn ve ahli kendilerini tanmtr. Bunlar Kayse-
ri de b il-ictim Sinod meclisi tekil ederek Serokopyus Efendi (?) Kayseri M et-
ropolidlii ile um m Anadolu T rk Ortodokslar Serepiskoposluuna naklen,
M illetyus Efendi K onya Episkoposluuna, M ervasiyus Efendi G m hane Epis-
koposluuna, ahren takds ve tayn olunan Kostantinos Efendi A nkara Episko
posluuna tayn olunm utur. Serepiskopos ve Episkoposlar ve Sinodun a zy-
sresi m u tebern ve m uhtelit m ahaller a zs A nadolu T rk O rtodoks Kilise-
si nin filen tekl olunduunu ihbr ile Kilisenin bu nm ve unvn ile tannm a
sn, nizm nm elerinin tasdikini ve Serepiskoposla Episkoposlann ve Sinod
m uhtelit m eclisler heyetinin kabul ve m em riyetlerinin icrsn A dliye Vekle
tinden istirhm eylemilerdir. Bu bbdaki m azbatalar, nizm nm e ve Kilisenin
cem at ve M etropolidn ve m eclis m uhtelit azsnn esmisini hvi zabtlar da
veklet-i m ezkreye vrid olm utur**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 259, 249.
** Bkz. No. 393.
No. 362
No. 235 Knun- sn 39
(17 Ocak 1923)
1 M bdele-i ahli tl kom isyonu ictim na devm ediyor. Sivil ve aske
r ser m bdelesi takarrr etti ise de Y unanllar tarafndan imzs m bdele-i
ahli karam m esine ta lk edilm itir ki iki gne kadar m em ldur. M liye ve
gm rk m zakert devm etti. Bizim tarife-i hzram z aynen tesbt ve kabul
etmek teklifine m ukabil olan eski ta rifeyi altn fit zerinde tesbt etmelerini
bilhire ayrca mtavasst bir tarife fikrini derm iyn ettiler. M tevasst tarifeyi
tanzm ve tebl etmediler, hazrlam aa altlar. M a haz yarn Bom pard
bilcm le m l mvirleri ile Parise gidiyor. M uallak mesil in kat karar ge
tirecek.
2 Belika sefirinde bir ziyfetde m uhtelif zevatla m lkatm n hlsas
udur: talyanlar kapitlasyonlarn adl sisteminde bi usl-i halle muvfakat et
mezsek inkt olacandan ve kendilerinin buna fevkalde ehem m iyyet verdikle
rinden bahsettiler. stanbul, zmir, E d im e ve sirede elveym krk bin talyan var
imi.. Franszlar da mesil-i m liyeden dolay Konferansn kbetinden bedbn
tereuh ettirdiler. Bulgarlar da D edeaa lim an ve oraya kadar boydan boya
kendi m allan iin bir koridor istiyorlar. talyan m urahhas bana bu fikri hara
retle tervc etti.
3 D n akam ki m lkatm dan ngiliz ve Am erika m urahhaslarnda adl

sistemi kabul edeceim e dir m m d brakm am ak in bugn her ikisine hus
s m ektub yazdm . Y un an istanda ve dier bir m em lekette m evcud olm ayan bir
usl kabul edem eyeceim izi teyd eyledim .
4 Lord C u rzo n un ktib-i husssi bugn M u su ldan dolay ne ngilizle-

rin ne Trklerin harb etm ek niyetinde olm adn, fakat tarafeyn geri ekilem e
yecek kadar ilerlemi ve ngilizler A raplara balanm olduklarndan zevhiri ve
izzet-i nefisleri kurtarm ak iin M usu l m eselesinin hallini L ah eye veya C e m iy
yet-i A kvm a hakem e havle etm ek fikrini telkn ediyordu.
S M E T
No. 363
cra Vekilleri Hey eti Riyasetine
No. 236 17 Knun- sn 39

(17 Ocak 1923)
14 Knun-i sn tarihli ve 256 num aral ifre telgrafnm e cevbdr*.
Esbak B em Sefiri Fuad Beyi istifde in m ukaddem aradm . Siysetden

ekildi. H len M srda meslih-i ztiyesi ile megul bulun duu m ustahberdir.
S M E T
No. 364
No. 274 78 Knun- sn 39

(78 Ocak 7923)
A d l m avirler hakkndaki teebbs-i devletleri m sbet bir ekilde netcepe-

zr oluyor mu? Bu hususdaki m uvaffakiyetiniz bence ayrca m cib-i m em nuni
yet olacaktr*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 291, 294, 297, 300.
No. 365
No. 275 78 Knun- sn 39

(78 Ocak 7923)
K araaan bir Y u n an taburu tarafndan igal edildiini Refet Paa 15 K
nun-i sn tarihli telgrafla bildiriyor*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 313.

Yunanllarn Karaaa igal ettikleri haberi geldii zaman G azi M ustafa Kem al (Atatrk) tz-
mitte bulunuyordu. stanbuldaki Dileri M urahhas Adnan Bey (Advar) da zmite gitmiti.
Oradan, ngiliz Yksek Komiserlii katnda giriimde bulunulmutur. stanbuldaki ngiliz Yksek
Komiser Vekili M r. Henderson, 18.1.1923 gn Londraya unlar tellemitir:
I have received telegram from A dnan Bey at Ismid stating that M ustapha Kemal is much
concerned at violation of M udania convention through occupation of Karagatch by Greeks and by
retirement of allied forces to eastem bank of M aritza. Adnan also begged that urgent steps be ta-
ken to avoid ali incidents.
Allegations which are of course vvithout foundation are I fancy based first on presence of
Greek detachment at Karagatch and secondly of British sentry on east bank of Kuleli Bourgas
bridge. In m y reply I have consequently denied both statements remarking in the first case that
Karagatch is occupied by French troops and that presence of G reek detachement there is not con-
trary to M udania convention and secondly that General Harington has given instructions for every
single British sentry to be withdrawn to vvest bank...
Sent to Lausanne No. 37.
(F . 0 . 424/256, p. 153, No. 78; D B F P -I/ 18, p. 453-454. No. 331).
No. 366
Lozan da smet Paa Hazretlerine
ifre tel. 18 Knun- sn 39
JVo. 276 (75 Ocak 1923)
ki gnden beri Fevzi ve K zm Karabekir Paalar Hazert ile birlikte

orduyu tefti etmekteyiz. Bu telgraf H erekeden yazyorum . M ehdtm dan
m em nunum . ki gn sonra Bursa ve Balkesir m ntkalarna geip teftita de-
vm edeceiz. M a lum t, m uhabbet *.
Bakum andan
* Bkz. No. 340.
No. 367
No. 277 18 Knun- sn 39
(18 Ocak 1923)
ifre
ser tetisi ilerine bakm ak zere teekkl edecek kom isyona az olacak
delegem izin tayini in m ezkr komisyon azalarnn nerede birleeceinin
inn rica ederim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 383, 397, 420, 423.
No. 368
No. 278 18 Knun- sn 39
(18 Ocak 1923)
C 16/1/39 23 num araya cevab*.
Asur ve Geldanlerin m em leketim izde isknlar hussuna muvfakat ede

m eyeceim iz m alm olm akla beraber hibir taahhd tazam m un etm em ek ve
m ahz A ga Petrosun L ozandan uzaklatrm ada bir laide m em l ise A nkaraya
gnderilebilecei ve m amfih m erkum un evvelce R um iye ehbenderhanem izde
tercmanlkta istihdm edilm i T rk tbiiyyetinde bulunduu arz olunur.
No. 369
No. 279 18 Knun- sn 39
(18 Ocak 1923)
A n k araya vrduna intizr edildii m alm- devletleri olan M acar zbit-
nndan jen R okay dn m uvsalat etmitir.
H S E Y N R A U F
No. 370
No. 237 18 Knun- sn 39
(18 Ocak 1923)
1 7 K nun- sn 39 raporudur.
M bdele-i ahli tl kom isyonu alt, terakk etti. A m iral Bristol bugn
akam a kadar benim le kapitlasyonlar m zkere ve intikali bir devrenin lz-
m una beni ikna cehdetti.
S M E T
No. 371
Fevzi Paa Hazretlerine cevaben
ismet Paa ile dier Mmessillere resen
No. 280 18 Knun- sn 39
(18 Ocak 1923)
Ta mm
Fevzi Paa Hazretlerine: 15/1/39 tarihli telgrafa cevbdr.
Y un an llar sulh m zkert devam ettii esnada bki kalan kuvy- m unta-
zam alarn pey der pey G arb i T rak ya ya tahd etm i ve askerleri M eri boyuna
toplam aya balam ve alt frka tahm in olunan askerlerine yeniden iki frka da
ha gnderilm eye teebbs edilmi, M erii m rr in alenen vesit edildii ve
vesitin ihznndan sonra m untazar olduu vehile sy ihll hareketleri bala
m olduu beyniyle ahvlin cab ettirdii tedbri ittihz etm ezden m ukaddem
bu hussda dvel-i mttefika komiserlerinin nazar- dikkati celb olunduu ve
Yunanllarn M ud an ya M ukavelesi ahkm na riyet edecekleri ve m ukavelenin
nc m addesinin tatbk olunaca hakknda kat ve sarih beyanta intizr et
tiimizi, aksi takdirde dvel-i mttefka tarafndan da im z edilen M udanya M u
kavelesine elyevm riyet olunm adna hkm etm ek m ecburiyetinde kalnaca
dn akamki tarihli bir nota ile stanbula tebl olunm utur Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 365-Trakyada Yunan asker hazrl ile ilgili olarak basnda da sk sk haberle
grlyordu. 20 ve 21 O cak 1923 gnl Fransz gazetelerinde kan haberlerden aaya aln
d.
T rakyadaki durum la ilgili olarak gazetelerde kan haberler:
La situalion s aggrave en Thrace
Des rencontres se produisent

entre patrouilles grecques
et gendarmes turcs
A T H E N E S , 18 Janvier. La situation devient menaante en T hrace occidentale 0C1 les

Grecs ont masse pres de 70.0000 hommes, sous le com m andem ent du colonel Pangalos, L etat-
major a reu de severes instructions pour completer les effectifs des unites presentes,pour renforcer
la discipline et pour tenir haut le moral de larmee.
Plusieurs incidents ont dej eu lieu entre des patrouilles helleniques et la gendarmerie tur-
que, notamm ent dans la region d Ipsala.
II est craindre que de nouvelles complications surgissent et que Pactivite belliqueuse des
troupes grecques nait un fcheux echo sur les dispositions des autorites kemalistes.
Matin, 20.1.1923
A Lausanne, le desaccord persste

entre Anglais et Turcs
L A U S A N N E , 19 Janvier. D e sotrce turque, on assure q u au cours des negociations ofl-

cieuses qui se poursuivent entre les Anglais et les Turcs, Lausanne, ces derniers auraient decline
la proposition anglaise d arbitrage de la Societe des nations.
Les T urcs maintiennent leurs revendications tendant faire connatre, avant la conclusion de
la paix, la souverainete ottomane sur le vilayet de M ossoul. (Havas).
(Matin, 20.1.1923)
Les Preparatifs Grecs en Thrace
Les nouvelles de T hrace q u on a reues Paris ce matin indiquent un etat de choses assez
dangereux. Voici les faits les plus saillants:
Les troupes grecques qui sont concentrees en T hrace occidentale constituent une force de
60.0000 70,0000 hommes.
Ces troupes se sont installees, contrairement lesprit de la convention de M oudania, sur
toute la partie de la rive droite de la M aritza que noccupent pas les troupes franaises.
L etat-major grec complete leffectif et larmement de ses diverses unites. II seforce aussi,
avec moins de succes peut-etre, de stimuler le moral de ses soldats. C e flechissement persistant du
moral est le seul trait pacifque de la situation.
Les Grecs paraissent se preparer franchir la M aritza. Ils ont rassemble du materiel de pon-
tonniers Bosnakeui.
Des incidents se sont dej produits: pres de Boudjak, un poste grec a tire sur des paysans
turcs; dans le secteur d lpsala, un choc a eu lieu entre une patrouille grecque et le gendarmerie
turque, et un civil turc a ete tue.
Ces faits montrent quil est necessaire d inviter les Grecs seloigner de la M aritza.
(Le Temps, 20.1.1923).
La situation en Thrace
O n m ande d Angora:
U n com m unique officiel kemaliste dit que les Grecs concentrent leurs troupes tout le long
de la ligne de la M aritza et installent egalement de forts contingents Karagatch, violant ainsi la
convention de M oudania. Q uelques detachements ont tire sur les habitants et les postes turcs, fai-
sant plusieurs victimes.
D autre part, on m ande de Constantinople:
U n com m unique de letat-major du corps d occupation franais Constantinople dement les
informations signalant que de frequents incidents se produiraient dans les regions de la M aritza et
Karagatch. La zone doccupation franaise est dans un calm e com plet.Les milieux renseignes
dementent egalement les bruits qui ont couru du debarquem ent de detachements des Soviets dans
la region de M idia.
(Le Temps, 21.1.1923).
No. 372
No. 281 19 Knun-i sn 39
(19 Ocak 1923)
M uhsebt-i U m m iye M dri Fuad Beyin hesbt m vir efik Beye

devr ile A nkaraya izm na m sade buyurulm asn M liye Vekili Bey rica edi
yor. Zt-i alinizce inflkkinde m ahzr yoksa H ey et-i V ekile muvfk gryor.
A rz ile bu bbdaki cevbnza intizr eylerim Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 373
No. 282 19 Knun-i sn 39
(19 Ocak 1923)
C229*
Tahrirtlarnz mteferrik suretde gelmi ve ekserisi m azrfen hem en id
olduklan drelere datlmtr. Veklette kaydlar yoktur. 202 num aral tahrir
tnzda neden bahsolunduunun ir.
No. 374
Hey et-i Vekle Riyasetine.
No. 238, 239, 240, 241 19 Knun-i sn 39

(19 Ocak 1923)
No. 238
H aan Beyin avdetinden sonra gm rk mesaili hakknda gerek tl kom is

yonda resm en gerek sret-i hussiyede ngiliz ve Fransz ve talyan delegeleriyle
cereyan eden m zkert neticesinde vsl olduum uz ekil ber vech-i tdir:
Evvelce de arzedildii vehile gm re m teallik kapitlasyonlar ahkm nn

ilgasn m tezam m n bir m addenin sulh m uhedesine derci, sniyen T rkiye ile
Konferansa itirk eden devletler arasndaki m um elt- ticriyeye id m evddn
bir ticret mukavelesi eklinde ayr ayr tetsi, slisen be m isle tbi olan eya
tablosu ile on iki m isline tbi olan eya tablosu m ukaveleye rabtolunacak ve
tarifede m ezkr olm ayan eyadan da kymeti zerinde % 20 resim istfsine d
ir ayr bir m adde konulacaktr. Bu bizim tarife-i hzram zdr. Bu mukavelenin
m ddeti sene olacaktr. M ttefikler bundan baka on iki misle tbi eyadan
ba z m him lerini bilhassa kendi ticretlerini alkadr eden eyadan m rekkeb
mutavasst bir tablo teklf ediyorlar. Bu tablodaki eyann sene m ddet zar
fnda 8-9 misle tbi tutulm asn istiyorlar. B una m ukabil bir m adde olarak bi
ze verecekleri ey kendi gm rk kanunlarnn hl-i hzrna gre en asgar tari-
felerini tatbk ettikleri m em leket m um elesini T rk iyeden gelen idhlta tatbik
edecekler.
No. 239
Para kymeti m ukavelenin tarih-i im zsndaki altn fiatlanna nisbetle bir ay

zarfnda vasat olarak % 30 tebeddl ire ettike ertesi ay tarifenin emsalleri de
o nisbetde tezyd veya tenks edilecek,yalnz altn fiat be kda ininceye kadar
be misli cedvel in tebeddl olm ayacak fakat para kymeti tenkus ederse di
er em saller gibi bu da tezyd olunabilecektir. Para farkna gre bu tebeddl
Fransa, talya ve dier tarife usln tatbk eden birok m em leketlerde daha
sk tebeddller ile yapm aktadrlar. 9 m isline inm esini istedikleri eyann tarife-
deki num aralar ber vech-i tdir: Elli bir, altm be, altm dokuz, y z yirm i
bir, yz otuz, y z yetmi sekiz, y z seksen, yz seksen be, y z seksen yedi,
y z seksen sekiz, yz doksan iki, iki yz iki, y z yetmi, iki yz yetm i ve
yetmi drt, iki yz yetm i be, yz iki, y z be, yz sekiz, yz on
bir, yz on drt ve y z on dokuz num aralar ile tarifedeki m ezkr olan
eyadr.
Bu mutavasst tabloya idhl etm ek istedikleri eya m iynnda en ziyde
hiz-i ehem m iyyet olan iki yz yetm i num aral pam uk m ensuct ile yz se
kiz num aradaki ipekli m am lt ve dier baz m evddr. Bunlarn yeknu idh-
lt-i um m iyem izin rubunu tekl eder. Pam uklular ngilizler ile talyanlar ve
ipekli eya ile dierleri Franszlan hssaten alkadr etmektedir. Bu sretle srr
onlardan geliyor. Belki bunlarn bazlann 9 misli cedvelinden karm ak
m m kn olacaktr.
No. 240
Son ve nih m zkert- hussiyede bunlar A nkaraya bildirm ek m ecbri-

yetinde olduum uzu ve kabul edem eyeceim izi syledik. Byle mutavasst bir
tablo rey-i llerinin bilinm esine lzm hsl olm utur. stihslt- dhiliye
rsm una elyevm tbi eyann m ukavelede zikri taleb olunuyor. sene
m ddetle bunlardan m ad dhilde istihslt olm ayan eya zerine yeniden is-
tihslt resmi konulm ayacak dhilde dah istihsli olan eya zerine ayn resim
konulm ak art ile idhlt zerine de resim konulacaktr. Bu m ddet-i m ukavele
zarfnda tarafeyn yeni erite gre ayrca ticret m ukaveleleri akdi in m zke-
rta girimei m tekabile taahhd edeceklerdir.
No. 241
H lsa sene m ddetle tarife-i hzram z bir mutavasst tablo ile tesbt
etmi oluyoruz. O nlardan da gm rk mevkuftlarna gre asgar tarifelerini tat
bik ettikleri m em leketler gibi m um ele grm ek fevdini istihsl etmi oluyoruz
ve btn itirzlan bizim um m tarifemize m ukabil kendilerinin asgar ta rife
lerini istihsl essnn aleyhlerinde olduunu ileri sryorlar. Biz de tarifemizi
sene in tesbt ediyoruz. H albuki siz yalnz asgar tarifenizi tatbk ettiiniz
m em leketler m um elesini bize veriyorsunuz, zarar bizim tarafmzdadr.. diyo
ruz. Bir ay zarfnda para kymeti % 30 tereff ettii takdirde tarifenin em salle
rini o nisbetde tenzl etm em ek in fl vstalar vardr. Altn Batlarnn bir ay
zarfnda vasatisini bu dereceye indirm ek in son gnlerde biraz altn m byaa
ettirmek ve bu sretle param z tereflu etse dah belki btn m ukavele m dde
tinde emslleri m uhfaza etm ek ve yalnz param z tenezzl ettii zam an nisbet-i
tedenni derecesinde trife emsllerini lehim ize oaltm ak, bu sretle tahavvlt
essnn yalnz lehimize cereynn temn etm ek releri vardr. G m rk
m eselesi hussunda vardm z netce yukardaki m arztdan ibrettir. Nokta-
nazarnn inn rica ederim. M esil-i m liyeyi ayn ca arz edeceim.
No. 375
No. 242 19 Knun-i sn 39
(19 Ocak 1923)
18 K nun- sn 339 raporudur:
1 M bdele-i ahli tl kom isyonu alt. Y u n an M akedonyasndan bize

gelecek M slim an ahlinin em vlini ve vaiyyet-i iktisadiyesini m uhfaza etmek
in bilhassa alyoruz. R za N u r Beyin riyset ettii bu kom isyon pek ok
eye muvaffak oldu.
2 ierin ile m lkatda A nkaraya m uhbertnn mevzu-i bahs ettim.

Kendisi Boazlarn kapal olmasn iddi ediyor. Biz Boazlarn erit-i m alm e
dhilinde akln kabul ettik. Bu cihet A nkaraca m alm olsun ve bu nokta-i
nazardan aram zda ittihad- efkr m evcud olm ad bilinsin. Benim sulim e kar
bunu dedi. Bu da gayet tabidir. Bununla beraber dim tem asmzn m evcu
diyeti onun nezdinde m nker deildir.
3 Bir iki gnden beri ziyde bedbni havas tereuh ediyor. M ttefikler
bize evet veya hayr dedirecek bir proje hzrlyorlar. Bunu pazartesi verecekler.
Bu akam A m erika m urahhas ile uzun m ddet konutum . U hd-i A tka in
yalnz redd ile iktifa etm eyerek bir teklf yapm aklm da srr ediyor. Sulh imz-
lanrsa Paris ve Londradan sonra N ew Y o rk ve W ashingtona kadar kendisi ile
behem ehl seyhat eylem ekliim i tavsiye eyliyor. Bu dem ektir ki Am erika
T rkiye ile m nsebt- iktisdiyeye ve bununla beraber U hd-i A tkadan bir
zerre kalm asna atf- ehem m iyet etmektedir. Y akn da m ttefiklerle byk bir
m eydan m uharebesi vereceiz. M nferid ve m teferrik mesil-i mteferrika ze
rine perkende m uhrebt verm ekten yoruldular. Btn mesil-i m uallaka ze
rine byk bir m eydan m uhberesi vermek istiyorlar. Bu a sb m eselesidir.
A caba bunda hangi m illet kuvvetlidir*.
S M E T
* Bkz. No. 382.
No. 376
No. 246 19 Knun-i sn 39
(19 Ocak 1923)
205 num aral telgrafnm eniz tekrar edildii halde halledilem ediinden yeni
den akden posta ile gnderilmesi msterhamdr.
No. 377
No. 283 20 Knun-i sn 39

(20 Ocak 1923)
C Tahrirt 48.
G arb cephesi kum andanlnca icr edilen tahkikt neticesinde ser inaat
taburlarnda Edrem itde ....m essesesinde m stahdem Erm eni K atolik milletin
den Leonis M anas isminde bir kimse bulunm ad anlalmtr.
H S E Y N R A U F
No. 378
No. 284 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)
Salib-i A hm er Cem iyeti H m id Beye b il-m rcaa ser garnizonlarnn tef
tii hususunu m evz-i bahs etmiti. zm irdeki bir ser taburu ile civardaki
ser kararghlarndan biri gsterilecektir. Bu m aksadla Salb-i A h m erden
M sy M orine ile G u nesonun zm ire gelm elerine m sade olunduu Adnan
Beye tebl edildi ve Hill-i A h m ere m alum t verildi. Y un an istan daki garni
zonlarn teftii hakknda da Hill-i A h m erin nazar- dikkati celbolunm utur*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 421.
No. 379
Adnan Beyefendiye
Paris Mmesslliine
No. 285 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
M a m retl-Azz vilayeti m erkezinde tekrar kd edilm esi istenilen Fran
sz rahiblerinin m ektebinde M ektib-i hussiye talim tnm esinin altnc m ad
desi m cebince Trke, T rk T arih ve corafyasnn T rk m uallim ler tarafn
dan tedris teklifine m uvafakat edilm ediinden kdna m uvfakat olunm am
tr. C eneral Pelle M ektib-i hussiye talim tnm esinin tatbiki m ekteblerce ka
bul olunacan temn etm iti.M ougin ise teftiin icrs kabul edildiine dir ce-
vb- m uvfakat getirecekti. D ah a getirm edi. Bery- m alum t.
H S E Y N R A U F
No. 380
No. 286 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
K nun- snnin yirm i beinci gn anakkaledeki jandarm a, polis ve
m em urn-i hkm etin km ilen esir edileceini bir ngiliz neferi K ale Lim an
Reisi N azm i Beye sylemitir. Bery- m alumt.
H S E Y N R A U F
No. 381
Mr Fevzi Paa Hazretlerine
No. 287 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)
Makine banda. Bir dakika tehr edilmeyecekdir.
M ad d e 1 smet Paa H azretlerinden imdi aldm 18/1/39 raporu ay

nen nc m addedirler. G azi Paa H azretlerine arzn rica ederim.
M ad d e 2 A dnan Beyden imdi aldm bir telgrafta elim izde bulunan

ngiliz tayyrecilerinin tahliyesi tarafdn olduunuz bildiriliyor. H albuki zt-
liniz bana bu bbda hibir ey yazm adnz. A dnan Beye cevb verebilm ek
in bu hususdaki kararnza m uhtacm . A cilen inn rica ederim .
M ad d e 3-1 M bdele-i ahli tl kom isyonu alt. Y u n an M akedon

y a sndan bize gelecek M slm an ahlinin emvlini ve vaziyyet-i iktisdiyesini
m uhfaza etm ek in alyoruz. R za N u r Beyin riyset ettii bu komisyon
ok eye muvaffak oldu.
2 ierin ile m lkatm da Ankara m uhbertn mevz-i bahs etti. K en

disi Boazlarn kapal olm asn m dfaa ediyor. Biz Boazlarn erit-i m alm e
dahilinde akln kabul ettik. Bu cihet A nkaraca m alm olsun. Bu nokta-i
nazardan aram zda ittihd- efkr olm ad bilinsin. Benim sulim e kar bunu
deai. Bu da gayet tabidir. Bununla beraber dim tem asm zn m evcdiyeti
onun nezdinde m nkat deildir fikri vardr.
H S E Y N R A U F
No. 382
I
No. 287 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
C 18 K nun-i sn rapora*:
phesiz sizin ve bizim sinirlerimiz de en kuvvetlisidir. K anat ve kararlar

mz da o derece katdir Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 375.
No. 383
No. 288, 289, 290 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
C.
1 Nezdim izdeki Y u n a n esir zbitn Krehri ve Kayseri gam izonlannda-

dr. serm z hm ilen gelecek vapurlarla bunlarn ideleri Y un an llar tarafn
dan vapurlar ile nakledilecek esir zbitnm zm rtbelerine gre ayr ayr mik-
darlarnm l ekall on be gn evvel tarafmza irna mutevakkfdr.
No. 289
2 m zdan yedi gn sonra balam ak zere ibtid Y un an llar tarafndan

rehinelerim iz zm ire teslim edilecektir denildii halde bizdeki rehinelerin sret-i
tevdine dir m alum t verilmitir. Bizde rehinelerin m ikdr 114 kiidir. 95 Er
zincanda, 8 K rehirinde, 11 K ayseridedir. ser int taburlarndaki tebaa
m zdan sivil efrd hakknda bir kayd yoktur. G erek bunlar gerek esny- igal
de ahliye m ezlim ka etm ekle m aznn Y un an zabitn ve efrd hakknda yap
lacak m um eleye dir m utlaalarnm serian ir m ercdur.
No. 290
3 M bdelenin stanbulda icrsna im kn yoktur.
4 U ser m bdele m erkezi olm ak zere zmir, zm it ve M u d an yay ka

bul edebileceim izi M dfaa-i M illiye bildiriyor.
5 M bdelenin oralardan icr- takarrr ettii takdirde ikier asker dele

ge tayn klnarak izm edilecektir*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 333, 359, 397, 420.
No. 384
No. 291 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)
stanbuldan alnan 4 K nun-i sn tarihli istihbrt bery- m alm t zre

naklolunm utur.
1 G alata rhtm ndan 500 sandk cebhne H aydarpaadaki beylik ngiliz

vapuruna tahm l olunm utur.
2 M ak a daki m avzerlerim izin m akanizm alar sklerek cebhne sandk

larna vaz ve sevkiyt m ahallinden yine o vapura nakledilm i ve vapur Dede-
aaa hareket etmitir.
3 A lm an ya ve Avusturyadan getirilmi toplardan 38 aded ser ateli on

buuk, dokuz aded uzun m enzilli on belik havan toplan ve 700 sandk top
mermisi, yirm i be kam yon ve dier levzm vapura tahm l olm utur.
4 D ier bir ngiliz vapuruna yirm i be sandk boucu gaz makinesi tah
ml edilmitir. Bu vapurun semt-i hareketi m echldur.
Silh ve cebhnelerim izin D edeaa tarikiyle Y un an llara verildii bu suret

le anlalyor. A dnan Beye dvel-i m ttefikann yed-i em netine m evd olan es-
lihanm bu suretle kaldnlm asn protesto etmesini yazm tk*.
No. 385
No. 292 20/ 1/3 9 (20/ 1/ 7923)
r- lleri vehile* N u m an Rfat Bey Paris M m essillii ikinci ktibliine

tayin klnmtr Efendim **.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 183, 195.

** Paris M m essilliine de u telgraf ekilmitir:
M lga sefaret ktiblerinden Num an Rfat Bey mmessillik ikinci ktibliine tayn klnm
tr Efendim.
No. 386
No. 243, 244, 245 20 Knun-i sn 339
(20 Ocak 7923)
N o. 243.
1 M b d ele tl kom isyonu ile ser ve m ekabir tl kom isyonu itim

etti. M bd ele kom isyonunda Y un an istan da skin Trklerin em lk ve arzisini
zabt ve istimlki yznden hsl olan vaziyyetden dolay m bdele hl-i sbkn
nazar- dikkate alnmasn ve Y un an istanda kalacak ve m bdeleye tbi olm a
yacak m ntkann Strum a nehrine kadar tevsni taleb ettik. stanbulda m bde
leye tbi olm ayacak mntkann Pendike kadar tem ddine ve an-asl stanbullu
olup m bdeleye tbi olm ayacak R um lardan hrice kanlarn avdetine m sa
de edeceim izi beyn ettiimiz halde T rk iyeye gelecek ve evvelce gelen
T rklerin emlkinin takdri ve Y un an istanda Trklerin ibka olunaca m ntka
nn tesbtinde itilf hsl olmamtr.
No. 244
2 ser ve m ekabir tl kom isyonunda dvel-i itilflye G elibolu ibih-ce-

zresinde ve hricinde itilf askirinin m edfn bulunduu m ekabir ve bideler
arzisi m lkiyetinin hkm etleri nam na verilmesini taleb ettiler. T ek lf ettikleri
mevdd Sevres M uhedesinde m nderic m evddm hem en ayndr. M ekabir
arazsi olarak taleb ettikleri arzi m iynnda A n b uru n u m ntakasnda Avustralya
askerinin m uhrebe ettii btn m uhrebe m eydnnn istimlk olunmas
yn- dikkattir. Biz Itilf askerlerinin mezarlar in lzm gelen arziyi tahss
edeceim izi ve m amfih bu arzinin m lkiyetini verem eyeceim izi, kabristanlar
dan m ad herhangi bir m aksadla arazi verm eyeceim izi aka syledik. ngi
lizler Seddlbahir ve Anafartada kabristanlar in m uktaz arziden baka bir
ey taleb etmedikleri halde kanl m uhrebeler dolaysyle m ukaddes bir sahne
addedilen A n b u ru n u mntakasnn Avustralya ve D om inyonlarca pek m him ol
duunu ve bunun da m lkiyetini istediklerini syliyorlar. Franszlar bizim tek
lifimizi kabule m dedirler. ngilizler L on dradan talm t istediler. Biz an ak
kalede dvel-i tilfiyeye verilecek ayn hukukun T rk iy eden infikk eden me-
m likde kalan T rk askeri m ekabiri in de tannm asn taleb ettik. T l komis
yon pazartesi gn tekrar toplanacaktr.
No. 245
Lord C u rzo n dan aldm bir m ektubda M usul m eselesinin aram zda halli
ne im kn hsl olam ad ve gelecek sal gn T rk heyet-i m urahhasasnm
Suriye veya Irak hu du d lan veyahud her ikisi hakknda nokta-i nazarn komis
yonda zh etm ek arzu ettiimiz takdirde hazrlanabilm em iz in keyfiyetden
beni haberdr ettiini bildirdi *. Vereceim cevbda sal gnk ictim da Trki-
* Lord Curzon, ayni gn bunu yle rapor ediyor:

I have now decided upon final course of action to be taken about M osul. nasmuch as
complete treaty is to be presented to Turks,... it is necessary to bring the matter before the full
commission ver vvhich I preside. I have accordingly informed the Turkish and allied delegations
that I propose to take the case on Tuesday (23.1.1923) next. Advantage of this procedure will be
that Turkish case for M osul vvill be stated, in its full vveakness, to vvorld, and that I shall have the
opportunity of summarising the arguments contained in m y various printed m em oranda in a con-
cice and I hope effective reply. I shall hope also to dissipate the fumes of suspicion that have ari-
sen in such noxious abundance from the stili untapped oilfelds on the M osul area.
T h e T urks vvill probably have asked in their opening declaration for a complete or a partial
restitution of the vilayet or conceivably for a plebiscite of its inhabitants....
I shall refuse ali these dem ands....
(F.O . 424/256, p. 165, No. 90; D B F P -I/ 18, p. 456, No. 334)
Lord C urzon un smet Paaya bir mektup gnderdii ayni gn ngiliz delagasyonunca ba
sna duyuruldu. Basna verilen kadaryla Lord C urzon un mektubu uydu:
C h er ismet pacha,
II y a maintenant pres de huit semaines, le 27 novembre, j ai propose de soumettre la pre-
miere commission la question des frontieres de la T u rq uie en Asie, cest--dire des frontieres de
Syrie et de Mesopotamie.
J y ai renonce sur votre demande insistante, et parce que vous m exprimiez le desir que cette
affaire ft lobjet de conversations privees entre Votre Excellence et moi-meme.
C es conversations, qui ont pris ju s q u ici la forme d une correspondance dont le texte a ete
com m unique aux principales delegations allieces, nont pas pu aboutir.
D ans ces conditions, je ne vois pas d autre altemative que de porter laffaire devant la com-
mision pleniere que j ai lhonneur de presider, et je propose q u elle se reunisse mardi prochain
dans la matinee.
yenin cenub hudu d lann a m teallik mesilin m zkeresine m uvfakat ettiimi
ve M u su lu taleb ettiimizi m cib esbb K om isyona da bildireceim i ve Suriye
h ududlan m eselesini Konferansta mevz- bahsetm ee lzm olm adn yaza
cam.
S M E T
J en previens lavance Votre Excellence, de maniere q u elle puisse se preparer, si elle le de-
sire, exposer devant la commission le point de vue de la delegation turque en ce qui concem e
les frontieres de la Turquie, soit avec la Syrie ou la M esopotamie, soit avec les deux, et je ferai
alors une reponse.
En attendant, je serais heureux de connatre, pour mon information personnelle, les questi-
ons principales que, Votre Excellence pourrait avoir lintention de traiter.
Lord C urzon un T rk-tngiliz ikili grmelerinden vazgeip M usul iini Konferansa getirmesi
ve ayrca mektubunda Suriye snrndan da sz etmesi, Fransz basnnda eitli yorum lara ve ele
tirilere neden oldu. rnein Le Temps gazetesinin Lozan muhabiri Henry Rollin unlar yazd:
Dans la lettre qu il a adressee ism et Pacha, Lord Curzon lie la question des frontieres de
M esopotam ie celle des frontieres de la Syrie...
O n peut done se dem ander si lon se trouve en presence d une mauvaise redaetion pouvant
donner lieu une interpretation erronee, ou d une tentative, grosse de consequences graves, de li-
er deux questions, dont l une est dej reglee, mais pourrait peut-etre remise en discussion, et dont
lautre na abouti q u la constatation d un desaccord sur une des questions auxquelles la T urquie
parat tenir le plus. II est d ailleurs certain que la delegation britannique ne veut aucun prix
rompre propos de la question de M ossoul, en raison des commentaires que cela pourrait soule-
ver, et cest peut-etre l une explication de cet abandon soudain du principe de pourparlers separe
sur ce sujet. D autres explications peuvent etre envisagees, mais pour pouvoir en apprecier la vale-
ur, il semble preferable d attendre que la pensee des delegations britannique et turque se soit pre-
cisee davantage.
(Le Temps, 21.1.1923).
No. 387
No 247 * 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
B az esbb- ktisdiye m lhazas ile stanbula m ahss olm ak zere bir
m oratoryum iln heyet-i hkm ete teem m l edildiine dir buraya haberler
vrid olm utur. Bu tedbrin mesil-i sulhiye m iynnda en m zic ekil ire
eden mesil-i m liye ve ktisdiye zerine fena akisler icra edecei rfekam zca
vrid grlm ektedir. Sulh ii intc edilinceye kadar bu nu n tehri m nsib olur
kanatm dayz. cr y-c b * *. m za H aan Bey
No. 388
No. 248 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)
Y un an istanda bulunan sivil serm zn dokuz bin sekiz y z elli yedi oldu
u 10/12/38 tarihli ve 85 num aral telgrafnm elerine istinaden Konferans m z
kerelerinde iddi olunm u idi. M uh telif devirden perkende sretde gnderil
mi listelerde m uharrer ehs m ikdr yedi bin kadar tuttu. Sivil sernn ide-
sinde Salbi A h m er heyeti ve hkm ete ess ittihz olunm ak zere Y un an llar
tarafndan Y un an istana gtrlen ehs listelerinin sret-i sahhede tanzm ve
ihzrnn em ir buyurulm as *.
S M E T
* Bkz. No. 397.
No. 389
cra Vekilleri Hey eti Riyasetine
No. 249 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)
3 K nun-i evvel 922 tarih ve 45 num aral telgrafnm elerinin ikinci m adde
lerinde* G arb T rak ya da m elcesiz kalan ahlim iz yerletirildikten sonra daha
altm bin hne iskn olunabilecei ve A n ad olu nun aksm- siresinden giden
gayr- m slim lerin hneleri hesb edilince bugn in iki y z bin hne m uh-
cr m em leketin kabul ve iskna m heyy olduu bildirilmiti. Bu m alm t
Y u n an heyet-i m urahhasasnca m alm olduundan bu m alm tn m enba
Yunanllarn eline geebilecek bir m enba mdr? Bu m alm t T rk e gazete
lerle ner edilm i midir? Srat- ir**.
S M E T
No. 390
No. 250 20 Knun- sn 39

(20 Ocak 1923)

B yk ziyan * m urahhas arkadalarm zla cm lem izi cidden ve sam men
mteessir ettiini arzeder H ey et-i M urahhasa nm na kym etdr vcudunuza
afiyet ve selmet tem enni eylerim **.
S M E T
* Atatrk, annesi Zbeyde hanm kaybetmitir.

** Bkz. No. 429.
No. 391
No. 251 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
sve m urahhas ikamet ve konsolosluk mukavelesi akdine hzr olduunu
henz bildirmemitir. D ier btaraf hkm etlerin bizim ile ne mukavelesi akdet
m ek isteyecekleri henz m alm olm am akla beraber Belika ve spanya ve D a
nim arka ve H ollanda ile ikam et ve konsolosluk ve ir hergna m ukavelt akdi
ne m ezniyeti m ir ve dier salhiyetnm elerdeki tabrta m m sil tabirt
muhtev bir salhiyetnm e gnderilm esi ihtiyten m uvfkdr *.
S M E T
* Bkz. No. 327, 351.
No. 392
No, 252 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
Afv- um m ye m teallik ahkm m uhedeye girm eyip beynnm e eklinde

m uhedeye m lhak olacaktr. Y z elli ahsn istisnsn biz taleb ettiim iz cihet
le bunun zikri bizim lehimizedir. Bu istisnnn beynnm eye m lhak bir proto-
kolda zikri mutasavverdi. ster isek bunun ylnz prose verbalda zikri ile de ik-
tif edebiliriz. Fakat protokol yaplm as m reccahdr. T e srt itibriyle ise bu
ekilde arasnda fark yoktur. Y unanistan ile btn ahkm da tekabl vardr. H-
dist- siysiye ile bedh bir sretde m rtebat bulunan cerim-i diye dah afva
dhildir. Bu mukarrertn deitirilmesine hlen ne im kn ne de lzm var
dr*.
S M E T
* Bkz. No. 412.
No. 393
No. 253 20 Knun- sn 39
(20 Ocak 1923)
C . 272 ve 273. *
Kayseride mteekkil kilisenin m ukaddem tesvye edilen nizm nm esi

baz tenkilt- gayr- ruhniyeyi ve Serepiskoposla Episkoposlarn sfat- ruhni-
yelerini m utazam m n bulunm asna gre imdi bunun tasdk, Konferansta
takb ettiimiz meslekle m tenakz olaca ve hkm etin henz resy- mez-
hebiye ile ekl-i m nsebt takarrr etm em i olduu cihetle yeni kilisenin
vaziyyet ve m um elt dah bilhire em sline muvfk bir kann ile tayn olun
m ak zere imdilik m utasarrflka hareketleri ifahen takdr ve kiliselerinin kar-
ben tasdk- hkm ete iktirn edeceinin tebri ile iktifa olunm as m nsib te
em m l edilmitir. Baha B eyin ** mtlaas.
S M E T
* Bkz. No. 361.
** Eski A dliye Nezareti M ezhip (Mezhepler) M dr olan Baha Bey, zellikle Patrikhane
ve kiliseler konusundaki grlerine bavurulmak zere Lozana arlm bir uzmand. Rza Nur,
Baha Beyden yeterince yararlanlamadn sylemektedir.
Ayrca Bkz. No. 141, 150.
No. 394
No. 256 20 Knun-i sn 39
(20 Ocak 1923)
19Knun-i sn tarihiyle ngiliz not verbali zerine
250 ve 251 num aral telgrafnm elere * istinden K onferansa bir nota ile i
kyet etmitik. ngiliz heyet-i m urahhasasndan alnan cevb notada m uayyen
nikatn tilf kuvvetleri tarafnda igaline nihyet verilmi olmas hakknda
adem-i m alm t beyn edilm ekle beraber M ericin garb shilindeki Y u n an te-
cem m uu ark T rak ya nn tahliyesinin netcesi olduu ve sulhun ihllini tergb
etm eyecek ve buna en ziyde teessf edecek olan ngiliz h eyet-i m urahhasasn-
ca bunun ihll-i sulh m aksadna m at f olduunu farz etm ee bir sebeb
grlm edii, A n ad olu daki istihzrt- askeriyeyi ilerletm ekle iktifa etm eyerek
T rak ya da tekilt- askeriye icra ve oraya A n ad olu dan top im rr eden ve stan
b u lda da top nakline teebbs eden T rk iyenin bu hussdaki ikyeti m cib-i
istirb grld ve Y u n an askerinin eski ngiliz niformas giym elerine gelin
ce A vrupa ordularnn ounda b yk devletlerin ordularna m ahss olan ni
form alar kesretle m stam el ve hatt T rk zbitlerinde bile bu hl m ehd ol
duu beyn edildikten sonra 14 K nun-i evvelde sebeb-i m cbir evkiyle a
nakkale nin yirm i m il arkna ngiliz tayyre zbiti ile tayyrecisinin m er
gsterilem eyecek bir sretde tevkf edilm esi hussunda stanbul kuvy- igaliye
kum andannn teebbstini teyden bunlarn tahliyesi taleb ve rica edildii ve
ngiliz zbtnnn im diye kadar m cib-i ikyetleri olm u hdise bundan ibret
olm am akla beraber igalin devm nca ufak tefek hdistm tekevvn gayr- ka-
bil-i ictinb olduu ve T rk ler tarafndan ikyet edilen ahvl-i fevkalde vaktiy
le tahkk ve ta m k edildii halde T rk m e m rni hareketlerinden m esl ol
duklar, efrd bu kabl hdist tahrkden m enedem edikleri, velhsl Y u n an lla
rn imendiferlerdeki izctndan dolay beynel-milel mttefkn imendifer ko
m isyonuna m rcaat lzm u beyn edilm ektedir**.
ngiliz esirleri ve tayyreler hakknda bir ey yapm ak kabil ise kendilerine

bildirilm ek zere em r ir m sterham dr.
S M E T
** Lord Curzon, ayni gn Londraya unlar tellemitir:
ism et Pasha having sent m e mem orandum accusing Greeks of outrages on Moslems in Gre-
ece and o f violation of M udania convention vvith the alleged countenance of the allies, I have sent
strong reply in vvhich I have dravvn attention to the manner in vvhich T urks are disregarding their
own obligations under that convention and have energetically dem anded release of the tvvo British
airmen detained since Decem ber 14th. (D B F P-I/ 18, 1.458, No. 335).
No. 395
No. 293 21 Knun- sn 39
(21 Ocak 1923)
Y en i bir ehir ins hakknda Reis Paa H azretlerine vukubulan ir- l

leri buraca nazar- dikkate alnmtr. N afa Vekletine essen bu hususda teklif
vardr. A n cak oraca vukubulacak tekliflerin zt- devletleri tarafndan ehem m iy-
yetle nazar- dikkate alnmas bizim in m cib-i teekkrdr. svireli Profesr
M axim ilian (?) bu gibi iler in m rcaatda bulunm utu. Zt- devlerince bu
ztn da reyine m rcaat tensb buyurulduu takdirde fay- m uktazss ve ne
ticeden m alum t it buyurulm asn rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 396
Roma, Paris Mmessilliklerine
No. 294 27 Knun- sn 39
(21 Ocak 1923)
Mahremdir
Y unanllarn Selanikte bulunan drdnc frkalarn G arb T rak yaya nakle

baladklar haber alnd. G arb T rak ya daki Y u n an tahidt m nsebetiyle ver
diim iz notaya bu haberi de ilve ettik. Bu m nsebetle Srpllarla Y unanllar
arasnda yeni bir anlam a veya zem ni m evcud olup olm adnn tedkiki Erkn-
H arbiye Riysetinden taleb olunm aktadr. Srat-i tedkiki ile ir m ercdur
Efendim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 440.
No. 397
No. 296, 297 21 Knun- sn 39
(21 Ocak 1923)
1 Y un an istandaki sivil sermzn m ikdn 3800 kii iddia edildii anla
lmtr. H albuki bu tarihe kadar taayyn eden seram z m ikdn 8519 kii
olup zm irden alndktan ahren bildirilen 499 ve K aresiden gnderilen 1724
kiinin ilvesi halinde m ecm serm z 10742 ye bli olur. Bu m ikdrdan a
talca liva ve vilayetinden gnderilenler hricdir.
2 Sivil sermzn D hiliyeden alnan esmi cedvelleri aynen heyet-i
m urahhasaya irsl klnmakta idi.
3 Sivil sermzn adedi hakknda m evcud m alum tm bir n evvel ik
mli ile M dfaa-i M illiyeye tebli D hiliyeye bildirilmitir.
4 N ezdim izde bulunan sivil Y u n an sersnn im diden nezret altnda
zm ire doru yola karlm alan vilyetlere bildirilm itir*.
No. 398
jy0 208 21 Knur-i sn 39

(21 Ocak 1923)
C 20 K nun-i sn 39, 247 num ara *.
stanbulda bulunan em lk-i islm iyenin sattan m uhfazas in yalnz s

tanbula m ahss olm ak zere ve srf bu m aksadla m oratoryum ilnnda oraca
m ahzru var m dr srat-i in **
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 387.

** Bkz. No. 439.
No. 399
No. 299 21 Knun- sn 39

(21 Ocak 1923)
C 19 K nun-i sn 238 nu m araya*.
P am uklu ve ipekli m ensuctm fasllarnn ihtiv ettii btn m evdd dhil

etm ek suretiyle mutavasst tabloya idhli muvfksa da 52, 65, 121, 180, 188,
273 nc m addelerin mutavasst tablonun fevkndaki m evcd tarifelerimizde ib-
ka olunm al ve mutavasst tablonun dahi kabilse on m isline iblna allarak
ve m evcud istihlk resim lerinin aynen m uhfaza edilm elidir ve bu bbd a hibir
taahhde giriilm em elidir ve b iil-m ukabele tatbikini taahhd ettikleri asgar re
sim m ikdnn m isline tezyd etm em eleri m ert olm aldr. G m r k tarifenin
piyasaya gre m tem d tashihtn icrsnda kabiliyet-i tatbikiye grem iyoruz.
M a haz para fark yzde elli olduu takdirde senede bir d e fa tashihtn icrs
kabil olabilecei m arzdur.
No. 400
No. 254 21 Knun- sn 39

(21 Ocak 1923)
1 M b d ele tl kom isyonu inikad etti. Y un an llar istimlk kanunu ile
M slim anlarn emvlini zabtetm iler ve etmektedirler. 1912 den beri yaplan bu
kanunlar tannm am ak zere M slim anlarn mallarn takdr ve tesviye ettirmee
alyoruz. M bdeleden istisn edilecek G arb T rak ya nn U strum a K arasu ya
kadar tem didini de taleb ettik ise de bunu daha ziyde istimlk hakkndaki ta
lebi tervc ettirm ek in yapyoruz.
2 Franszlar A nkara tilfnmesindeki hududu m uhedeye koym ak ve

dier m evdd aram zda brakm ak istiyorlar. Paristen heyetleri avdet etti. Ha-
srt- harbiye taleb edecek son teklif-i mliyeyi verecekler imi.
3 ierin ile evvelki gnk m lkat hlsas udur: A ra lo fa yazdnda

benim le dim tem asda bulun duunu fakat Boazlarn ak ve kapal denilen
ess meselesinde m utbk olm adn sylemi. Byezd konsolosu geri arlm.
Fakat zm ire konsoloslarna m sade edilmemi. Ticaret-i hriciye m m essille
rini Berlinde, R o m ada olduu gibi A nkarada da bir devlet messesesi halinde
merkezi bulunm ak zarur imi. Fakat m lhakatda devlet messesesi m hiyetin
de bulunam az imi. Bu m eseleler hakknda m alm t itsn istirhm ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 400/3, 401.
No. 401
No. 300, 301, 302 21 Knun- sn 39
(21 Ocak 1923)
R u syann Bayezid konsolosu orada hibir R us tebaas olm ad halde baz
adam lara R us tbiiyyetine girdiklerini m ir pasaport vesire tevz etm ekte ve
Krdleri ve resy- airi ifsd edecek tarzda propagandada bulunm akta ve
m em urn-i m ahalliye ile dim i suretde b il-iltizm hl-i m nkaa ve cidlde
bulunm aktadr. Vilayt- arkiyede ibkas konsoloslarnn tebaalar olm ad hal
de bulunm alarndan tevelld eden elm m ahzurlara m eydan verm em ek iin bu
vesileden bil-istilde konsolosun oradan refin i ve essen orada Rus konsolosu
bulunduu takdirde ileride dier devletlerin de ayn suretle konsolos bulundur
mak hakkn ileri srecekleri kaviyyen m alm olduunu binen bu konsoloslu-
un klliyyen oradan ilga ve refin i taleb edeceiz. Fakat bundan evvel ahsen
konsolosun kaldrlm asn istedik ve bu hususda Bayezidde de ileride ecnebi
konsolos bulundurm ayacam z A r a lo f a syledim.
zm ir konsolosluuna gelince: M a lm-i devletleri olduu zere zm ir me-

ntk- harbiyyeden olduundan orada hibir ecneb konsolos kabul etm iyoruz.
Evvelce bu lun u p da igalim izi m tekib kalan konsoloslarn sfat- Tesmiyelerini
katiyyen reddettik. Bu prensibe ram en Bayezid m eselesinin arzum uza muv-
fk suretde halli halinde zm ire konsoloslarn kabul edebileceim izi Fevzi Paa
da dhil olduu halde hkm etin muvfakatn istihsl ve bunu A r a lo fa ihss
ettim.
Ticret-i hriciye m messilleri m eselesine gelince, ierin in m lhakatda

devlet messesesi bulun am az tarzndaki beyntn sened ittihaz ediyorum . B u
na ram en AraloPun verdii notada R u syaya gidecek emtia-i ticriyem izin ve
yolcularm zn pasaport ve vesikn konsoloslarmza m lhakatda bulunan tic-
ret-i hriciye m messilleri tarafndan resm en bildirildi, reddettik.
M erkezde A nkarada ticret-i hriciye m messilleri bulunm asna gelince:

B unlann Berlin ve R o m ada olduu gibi kabul m eselesi de vrid olam az. Bil
hassa R o m ada R usya ile talya arasnda m nsebt- tabiiye-i siysiye bala
m am olduundan oradaki ticret-i hriciye m m essillii mhiyet-i siysiyeyi
hiz olm ayan bir messese eklindedir. H albuki bizde bulun durm ak istedikleri
ticret-i hriciye m m essillii m eselesi ticret m uhedesiyle halledilm edike ta
nnm ak ihtimli yoktur. Ticret m uhedenm e-i m zakereleri devam etm ekte
dir. A ralo f bir m klem em izde m em leketler arasnda ticret fazla olm adndan
m zkert akam ete urasa da m nsebtm za tesr etm eyeceini ihss etti *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 400.
No. 402
No. 303 22 Knun- sn 39

(22 Ocak 1923)
22/1/39 tarihli telgrafnm enizi imdi aldm. 2 m adde tam m en anlalm

tr.
No. 403
No. 303 22 Knun- sn 39

(22 Ocak 1923)
Evvelce... Ferid Bey hdisesi zerine m urahhaslarn ahslarndan m teek
kir olacam z ihss ettikten sonra son vaziyyet m lbesesiyle M ou gin le ml-
katm da M sy Poincarenin sulhde m him bir m il olabileceini sylemitim.
M ougin bu hussu Poincareye yazm idi. Cevben ald telgrafta M sy Po-
incare hakknda gsterdiim itim da teekkr ettikten sonra, bizim gibi kendisi
nin de keml-i harretle sulh arzu eylediini, Fransann dim bu m aksadla
alm olduunu, shil-i m aksda varlm ak yaklat bir srada Fransann
hatt- hareketini tebdl etm eyeceini, fakat m zkereye baland zam andan be
ri mttefiklerin bu bbda gsterdii bir misli bizim ta kib etmemi olduum u
zu, hey et-i m urahhasam z elveym hazrlanm akta olan m etinleri bit-tedkik ayn
misli takib edecek olursa btn mevki-i m eray nazar- dikkate alan kat bir
metin elde edilm i olaca, A vrupa ile m nsebt- tabiiyyenin tekrar balamas
T rk iyeye m illetler arasnda hakk olan mevkii iktbse m eydan vereceini ve
bu m es d neticeyi tacl edecek hibir eyi kendinin ihm l etm eyeceini syle
mektedir. Bery- m alum t arz ederim.
H S E Y N R A U F
No. 404
No. 305, 306, 307 22 Knun- sn 39

(22 Ocak 1923)
ahs: smet Paa H azretlerine m ahsusdur.
Ferid Bey hdisesi m nsebetiyle M iralay M ou gin e srf ahs olarak Ferid
Bey beyntnn si tefsre m arz kaldn ve husus m hiyetde olan b a z lat-
felerinin m atbuta aksettirilerek m urahhaslarm zn ahslarna taarruz edilm esi
nin b fide olacandan baka milletimizi rencde edeceini ve bu hususda Po
incarenin nfzunu istim l ile m atbutda balayan bu cereynn devm ma
m eydan verm eyeceini m id ettiimi sylemitim. Bugn M iralay M ou gin nez-
dim e gelerek dier telgrafm daki Poincarenin bana telgrafn naklettikten sonra
ifen ahs ve m ahrem olarak Ferid Bey hdisesi hakknda Poincarenin ahs
ve m ahrem bu husustaki telgrafn okudu:
Ferid Bey, H aan Beyi m uvakkaten istihif ettikten sonra birok m esildeki
itilflan keen lem yekn addetm i, yalanlaryla, terbiyesizlii ile ve si niyetle
herkesi dilgr etmitir.
u ifdtda bulunm utur: Fransa harb etmek istem iyor ve yapam az. R u h r
zerine kuvvetlerini tahd etm ek istiyor. ngiltere harb etm ek isterse fakat
m zkere fesdcyne krk sekiz saat sonra cesur askerlerim iz Iraka girecekler-
dir.Geriye talya kalyor, brakn ki gleyim . M illetim iz liykat kesbetti, sulhu
istiyoruz fakat harbden korkm yoruz.
Bu ed zerine szne devm etmi; bu kabil birka tezhr zerine

heyet-i m urahhasa hesbna Ferid Beyle her trl m nsebt kata karar ver
mitir.
M iralay M ougin ilveten dedi ki: birinci derecede Poincare gibi bir Fran
sza kar Avrupa siysetinin m erkezi olan Pariste birinci derecede bir T rk
grmek istiyoruz. M a lumt- slifeye nazaran phesiz Ferid Beyin velev ki c z
bir zam an in olsa da m uhfaza ve syneti lzm dr. Ben M iralay M o u g in e
huss ve dostne bir latfenin bu tarzda telakki edildii tarznda cevb verdim
ve bunda ciddiyetle telakkinin doru olam ayacan ve her halde Ferid Beyin
bu tarzda idre-i kelm edem eyeceini syledim ise de m rnileyhin tiyen
Pariste fay- vazife etmesi im knsz olaca m tlaasndaym . A yn m tlaaya
siz de itirk ederseniz ne zam an ve en m nsib kim in bu vazfeye tayini mu-
vfk olacann mtlaa-i liyeleri ile birlikte irn rica ederim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 346, 358, 404, 486.

Rza Nur yle yazyor:
Puankara, Fransa Hkmetinin Bavekili ve Hariciye Nazr sfatyla Ankaradaki mmessili
miralay M ojene: Ferid di ve yalanc bir adamdr. Byle bir adam la mnsebette bulunam ayz.
Bunu T rk H km etine bylece syle! demi. M ojen telgraf R a u f a gstermi. R auf da aynen
smete gnderdi... R auf ile Feridin aras pek bozuktur. M illet M eclisinde krsde bir defa Rauf,
Feridi rezil etmitir. imdi de bunu frsat bilip telgraf aynen gndermi. Feridin kaldrlmasn
teklif ediyordu. (Hayat ve Hatratm, III, s. 1055-1056)
Anlalan R au f O rbay ile Ferid T ek in aras eskiden akm. Lozan Konferansnn balad
gnlerde ikisi arasndaki geimsizlik biraz daha artm gibidir. R auf O rbay, Babakan ve Dileri
Bakan Vekili sfatyla, 19 Kasm 1922 gn Paris M messili Ferid T e k e u telgraf ekmitir:
M erkeze tebli olunan m him istihbarat- siyasiyenin doruca Lozan H eyet-i M urahhasa
Riyasetine de ibl hususuna itina olunmas m ercudur. (P.B.A.- K . 372/1)
Ferid Tek, buna cevap verirken, siyasal ilerin Lozanda you n latn sylemi ve bununla
R auf O rb ay kzdrmtr. Ferid Bey A nkaraya u telgraf ekmitir:
C . 19 Terinsani telgraf
Mesail-i siyasiyenin Lozandaki Heyet-i M urahhasam zda temerkz hasebiyle evvelce m un
tazaman maruz ahbar- siyasiye bir mddettenberi arzedilmektedir. M am afih mesil-i harbiye ile
beraber Fransa hakknda mhim ve lzum lu grlen istihbarat- siyasiyenin arzedilecei m ruz
dur. {PBA-K. 372/ 1; Paris M m esslliinden Hariciye Vekletine tel, 23.11.1922, No. 1026).
R au f O rbay, 7 Aralk 1923 gn Ferid T ek beye u sert karl vermitir:
Mesail-i siyasiyenin Lozanda temerkz etmesine ram en T rkiye Byk M illet M eclisi
Hkmetinin siyaset-i hriciyesi Hariciye vekaletince tedvir edildiine nazar- dikkat-i lilerini cel
be msaadenizi rica eylerim. M esl-i m him m eyi tesrian smet Paa Hazretlerine bildirm ekle be
raber memleketin alkadar olduu her hususun Hariciye Vekletine iann lzimeden grrm
Efendim. - Hseyin R auF (P B A - K . 372/ 1)
Ferid Bey, R au f O rbay ile smet Paa arasnda kalmtr. Babakan ve Dileri Bakan Vekili
Hseyin R auf Beye saygl bir telgraf ekmi, tabiatiyle Dileri Bakanlna bal olduunu, an
cak Lozan konferansyla ilgili bilgilerin smet Paaya da gnderildiini bildirmi, nceki telgraf
nn yanl alm olabileceini sylemi, bir rneini tekrar gndermi ve memleketin alkadar
olduu kaffe-i hususat kemafissabk ve dorudan doruya Veklet-i Celileye arzedilm ekte ve ancak
bunlardan Lozan konferansnn cereyan ile alkadar grlenlerin bir sureti Heyet-i M urahhasa
Reisi smet Paa Hazretlerine dahi arz klnm aktadr . (P B A - K . 372/ 1: Paris M m essilliinden H a
riciye Vekletine yaz. 7.12.1922, No. 1126)
Bu saygl telgrafa ramen R auf O rbay ile Ferid T ek in aras dzelmemitir. Haan Saka,
1922 Aralk sonunda geici olarak Ankaraya gidince, smet Paa, Ferid Beyi Lozana getirtmi,
kendisine Delege Vekili gibilerden bir unvan verilmesini de istemitir. R au f O rbay, Ferit Beyin
hibir nvan verilmeden Lozan konferansnda altrlmasna raz olmutur. Ferit Beyin Lozana
gelii, Franszlarn houna gitmemitir. Zira,ondan nce Franszlar, O sm anl borlarnn yalnz fa
izlerinin paylatnlabileceini sylyor ve Cavit Beyide bu yola ekmi grnyorlard. Ferit Bey
bu hesab bozm u ve Franszlarn hmn zerine ekmitir.
R au f O rbay, bu olay da frsat bilerek, Ferit Beyin Paris M m essillii grevine son verilmesi
ni istemektedir. smet Paa ise, B yk bir sefir olarak takdir ettii Ferit T e k in Fransz entrikalar
na kurban edilmesine kar kmaktadr. (Bkz. No. 486). Ancak ilk rpda Babakan Hseyin R auf
O rbay ar basacak, Ferit T e k i ubat 1923te Paristeki grevinden alacaktr. A m a smet Paa
Babakan olunca Ferit T e k i kabinesine alacak ve ilerde de uzun yllar Bykeli olarak grevlen
direcektir. O cak 1923te Ferit T ek, R auf O rbay ile smet Paa ekimesinin ortasnda kalm bir
kimsedir.
No. 405
No. 308 22 Knur-i sn 39

(22 Ocak 1923)
M ougin bugn nezdim e gelerek m uhavere arasnda Ruslarn Heriot vsta-

syle Franszlardan bir heyet-i slhiye-i askeriye isteyerek buna M areal Jof-
reun riyset eylemesini arzu ettikleri, fakat Fransa R usya ordusunun tenskma
yardm etm ek istem edinden bu teklifi nazar-i itibre alm adklarn, R usya
borlarn tansayd Franszlarn kendileriyle m nsebta girim ekte beis grm e
yeceklerini syledi.
No. 406
Hey et- Vekile Riyasetine
M sta eldir 22 Knun-i sn 39
(22 Ocak 1923)
N o : 255
2 1 K nun-i sn 39 raporudur:
1 Parisden gelen Fransz heyeti henz m l teklifi tahrir olarak verme

di. H arb hasrat- ahsiyesi olm ak zere on be m ilyon Lira otuz yedi senede
denm ek zere kat olarak taleb edecekler. Yunanllardan tamrt bedeline de
m sid olacaklar imi.
2 M usul in alen kom isyonda m nkat olacaktr. C urzon en nihyet-

de m eselenin hakem e havlesini teklf edecek grnyor. Ben cevben ve ans
zn m eseleyi plebisite havle etm ek teklifini yapacam . Ess kabul ederse ya
mterek igal ve btaraf nezretinde rey-i m veya tarafeyn igalinden m uarr
olarak serbest rey-i m usl teklf edeceim . Bu m addenin alndn ve anla
ldn derhal bildirm enizi rica ederim *.
3 M bdele-i ahli m eselesinde m uallak olan m etlibim iz unlardr: s

lm em vlinin istimlki in yaplan kanunlarn gayr- vki addiyle emvlin be
delini tesviye asl talebim izdir. Y u n an tebaasnn da T rk iyeye girmesini m en
ve Pendik-M altepe-Kartal mevkiinin de m bdeleye tbi olmas, m bdeleye
tbi olm ayan ahlinin dhilde kalan emvlinin tasviye-i hesbt gibi talebleri-
miz vardr. Bunlara m ukabil olm ak zere ihds ettiim iz m eseleyi yani K ara
suya kadar m bdelenin yaplm am as teklfine karlk tutarak yarn m bdele-i
ser ve ahli m eselesini bir netceye sle alacaz **.
S M E T
* Bkz. No. 411
** Bkz. No. 407.
No. 407
No. 258, 259 22 Knun-i sn 39
(22 Ocak 1923).
22 K nun-i san 39 raporudur:
No. 258
1 M bdele tl kom isyonu itim etti. slm em lkini tediye ettirmek

in teklif ettiimiz tedbr-i essiye Yunanllarca kabul edilm ediinden btn
m esele m uallak kald. M ezarlar hakknda asgar kom isyon ictim nda um m i-
yetle m ezarlar arazisinin tasarrufundan vazgetiler. Fakat A rburunu sha-i har
binin m ezarlar gibi tahss edilm esi Avustralyallarca taleb edildii hakknda In-
gilizlerin srr tarafmzdan reddolunduundan m esele m uallak kald.
2 T biiyetler m eselesinde talyanlar bizden iki bin be y z ile reisinin

talyan tbiiyetine girm esini kabul etm ekliim izi taleb etmilerdi. Biz de baka
kimse duym am ak, ile efrdna mil olm ayarak bin kiiye mil olm ak, M sli-
m an, R um , Erm eni olm am ak zere m uhede hricinde ayrca bir itilf yapaca
mz sylem itik*.
No. 259
Garroni eritim izden iddetle ikyet ve kaiyyetle reddetti. M esele ka
pitlasyonlar iinin adl sistemden m ad ilerini bitirm ek in talyanlara
m trekeden sonra yaptklar yeni talyan tebaas hakknda muvfakat verm ek
ten ibrettir ki m m kin olduu kadar asgar ve m ahzrsuz yapm aa alyoruz.
3 Y arn T rkiye nin A n a d o lu daki cenub hududlar mevz-i bahs olacak

tr. Franszlar A nkara tilfnm esine riyet olunduu kaydyle oradaki hududu
alm akta iktifa etm ek fikrindedirler. ngilizler behem m ehl yalnz kalm ayarak
Fransz m eselesini de ortaya srm ee alyorlar. Biz Ankara tilfnmesini
m er addederek btn kuvvetleri M usul aleyhine tevhd edeceiz**.
4 M liye teklifini vermediler. Projeyi hazrlyorlar.
S M E T
* Bkz. No. 416

** Bkz. No. 414.
No. 408
Paris, Roma, Moskova, Tiflis,
Baku, Batum Mmessilliklerine
No. 309 23 Knun-i sn 39
(23 Ocak 1923).
K nun-i evvelin 31 inci gn bir ngiliz mfrezesi H alite bulunan drt

m otor gam botum uzun m akine aksm na id lt ve edevt ve 2 K nun-i sn-
de dah havuzdaki m otorun m akine aksmn almlardr. M ak a ve Tak-
lalardan m uhtelifl-ecns esliha ve m ekanizm alar dahi alnp vaporlara tahml
edilerek gnderilmitir.
B unun zerine fevkalde komiserlere gnderdiim iz ifh bir notada lt
ve esliha-i m ezkre T rk hkm etinin m al olup stanbulda ve dvel-i mttefi-
kann m terek m uhfaza ve m esliyetleri altnda bulundurulm akta olduun
dan ve shibinin m alum t ve m uvfakat olm akszn m em leketten karlm alar
gayr- ciz olacan kendilerinin de takdr edeceklerinden bahisle ibu tarz- ha-
reketden dolay protesto eyledik ve bunlarn Y u n an ordusuna teslimi m aksadiy-
le D edeaaa sevkedilecekleri m stahber olduundan ibu levzm ve eslihann
ne m aksadla ve nereye gnderildikleri hakknda cilen cevb vermelerini istedik.
Bery- m alm t*.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 384.
No. 409
Adnan Beyefendiye
No. 310 23 Knun- sn 39
, ...
Gayet aceledir
(23 Ocak 1923) 7
'
M lg Bkre Sefrethnesinin tahliyesine m ahall m ahkim inden hkm
istihsl edilmi olduu anlalyor. Sefrethnede bir kasa dernunda Sefaretin
gm takmlar ile billurdan b a z evn bulunduu ve kasa alhlihi naklolun
duu takdirde bunlarn krlaca ve anahtar gnderilm ezse kasa kapsnn kr
laca bildirilmitir. R om anya M m essiline m rcaatla kasann krlm ak ihtim
li olduuna nazaran R om an ya hkm etinin bir gn iin tehrine m beret
olunm as esbbnn.....? m evcuddur.
ktiz ederse Kstence ehbenderi Enver Beyden de bu bbd a izht alna

rak kendisinde bulunduu sylenen anahtar Bkreteki svire sefaretine tevd
buyurtm anz rica ederim *.
H S E Y N R A U F
Bkz. No. 410, 507.
No. 410
Adnan Beyefendiye
No. 311 23 Knun- sn 39
(23 Ocak 1923)
M lg a H ariciye Nezreti tarafndan Kstencede ehbender olarak bulunan
Fazl Bey aleyhine sdr olunan bir hkm den dolay ehbenderhnenin eya ve
dosyalan pencerelerden dar atlm ve bilhire bir m ahzene konulmutur.
M esele bir tahliye hkm nn icrasndan ibret olduu halde svire Sefaretinin
bu bbdaki itirzna ehem m iyyet verilmemitir. ehbenderhne eyas in hl
bir bin a bulunam ad anlaldndan eski bina dhilinde hi olm azsa oda
nn tahssi lzmdr. Bu m um eltn yolsuzluu R om an ya m m essilinin nazar-
dikkatna vaz buyurulm asn ve huss- m ezkrun tem iniyle berber neticeden
m alum t itsn rica ederim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 409, 507.
No. 411
No. 312 23 Knun- sn 39
(23 Ocak 1923)
C . 22 K nun-i sn 255 num arann ikinci m addesine: *
1 H eyet-i Veklede grld, ngilizlerin hakem e havle edilm ek teklifi

ne kar zt- llerinin plebisit teklif buyuracanza nazaran rnm tezhr
in yalnz igal kuvvetlerinden deil oradaki tekiltnn da tahliye edilerek
(muvakkat bir) idarenin tessi veyahud H afka (?) kadar m ntkann mtereken
igali ile rey-i m m e m rcaat edilmesi lzm un a kanaat hsl oldu.
2 Bugnk m ahall gazetelerde stanbuldan m evrd 22 K nun-i sn ta

rihli bir telgrafnm ede T a n Gazetesinin h eyet-i m urahhasam zn M usu l hakkn
da plebisit taleb ettii bildiriliyor.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 406, 414, 445.
No. 412
No. 313, 314 23 Knur- sn 39

(23 Ocak 1923)
C 20/1/39 tarih ve 252 n um araya*.
H eyet-i V eklede grld. Afv- um m ye m teallik m evddn bir proto-

kola derci muvfkdr. A ncak Y unanllarn Gunaris tarafdr ve hkm et-i hz
ra aleyhdn bulunanlar afvdan istisn etm ekte bulunm alarna nazaran m teka-
bilen harekt-i m illiye aleyhdrlarnn istisns lzm gelirdi kanaatndayz.
255 num aral telgrafn birinci m addesinde afvn m utlak olduu ve yz elli
kiinin m em leket dhiline girem eyecei ir buyurulduundan afvn cerim-i
diyeye de temilinin ve m utlak olm asnn muvfk grlm edii arz edilmi idi.
Binenaleyh cerim-i siysiye ile hibir irtibt bulunm ayan cerim-i diyenin
afvda dhil olup olm adnn ve m em leket dhiline girm eyecek olan ehsn afv-
dan ve netyic-i hukukiyesinden istifade edip etm eyeceinin vzhan iarn rica
ve ibu mukarrertm tebdiline im kn bulunm adna hlen bir ey denilem ez
ise de tadl lzm u tabi grld arz olunur.
H S E Y N R A U F
No. 413
No. 316 23 Knun- sn 39
(23 Ocak 1923)
C . 20 Knun-i sn tele*.
1 M em leketim ize gelebilecek m uhcirn hakknda evvelce arz olunan

m alm t Shhiye Vekletinin tedkikatna m steniden ve iki veklet arasnda ce-
reyn eden m uhbere zerine yazlm olduuna nazaran buradan km asna
ihtiml verilemez. B ura m atbutm da bu tarzda neriyt grlm em itir.
2 G arb A n ad olu ya m uhcir kabul edilebilecei evvelce bildirilm i olan

altm bin hnenin byk bir ksm na da stanbuldan fevc fevc gelen m ill yer
siz m uhacirler yerletirildii cihetle elyevm oraya ancak yirm i bin hne kolaylk
la kabul olunabilir.
3 Elim izde kabil-i iskn bir halde emlk-i m etrkeden bugn T rkiye
dhilinde kyler de dhil olduu halde yz bin hne yoktur ve bunlardan
byk ksm na da ber vech-i bl im diden m elcesiz kalan halkm z yerletiril
mitir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 389.
No. 414

(23 Ocak 1923)
B ugn son derece buhranl oldu. Curzon btn vesitini btn gn is-
tim l etti. M usu l un siys m uharebe gndr. Konferansn m ebdisinde olma-
dm z btn cihan efkr- um um iyesine kar M usu l yznden sulh lem ini
tehlikeye koym ak m esuliyeti ar olduunu iddi ve M u su lu taleb ettim. Ce-
miyyet-i A kvm a m racaat etm ee karar verdi. O n u n m ahrem niyeti sulh pro
jesinin heyet-i um m iyesini pazarla koym azdan evvel M usu l m eselesini hal
letmek idi. n k m kil vaziyete girdi. V e ricat etti. B yk m sadem e aka
binde spanya Sefirinin ziyafeti m nsebetiyle anladm ki talya ve A m erika
m ahflinde meserret var idi. Belki m uzaferiyet gndr. Zafer ok buhrnl
gnde olur. Fakat anlalm az. Ben byle sz sarfetmiim.Bilesiniz ki ok yorgu
num . U gece uyum adm . Bugnk M usul m sdem esini dndm . C urzon
inkt karsnda imdilik ricat etti. B yk ve m tem d tertibt ve tehdidt
yapt. o k yoruldum . Benim gzel G azi efim beni bu kadar im tihna niin fe-
d ettin. B yk ziyafetlerin birinci dam lasn hep senin shhatna ve en byk
buhrnlardan sonra benim le ierler. Selm selm! A ca b seni tekrar grecek m i
yim? C urzon sandalyesinde ylm idi. V ed ederken Garroni bana ok alm
l hlin var diye glyordu. ngilizi M usul yznden sulhu tehdd eder gster
dik. Dehetli propaganda ve m cad ele*.
S M E T
* smet Paann M usul konusundaki resm raporu iin bkz. No. 419.
No. 415
No. 315 24 Knun- sn 39
(24 Ocak 1923)
Afv- um m m eselesi m zkere edilirken Zalol Paa* ve ir m evkuf bulu

nan vatanperverlerin dahi afv- um m den mstefd olm alar hussunun m z-
kertda te mni rica.
H S E Y N R A U F
* M sr Vaft partisi lideri Zaglul Paa, ngilizler tarafndan tutuklanp Cebelitarka srg
edilmi bulunuyordu.
No. 416
No. 317 24 Knun- sn 39
(24 Ocak 1923)
C . 258 telgrafn ikinci m addesine*. talyanlar tarafndan hilf- kanun ola
rak istisnen talya tbiiyyetine m ctem ian girmelerini kabul etm em iz taleb olu
nan bin kii kimlerdir. Aileleri efrdna mil olm ad takdirde tebdl-i tbiiy-
yetde neden srr ediyorlar. Bu adam lar nerelidir ve bakalarndan ihtifas nasl
m m kn olacaktr. Tebdl-i tbiiyyeti kabul edersek kannen m em leketten k
m alar lzm geleceinden bu cihete riyet olunacak mdr?
H S E Y N R A U F
No. 417
Mr Fevzi Paa Hazretlerine
J\fo. 318 24 Knun- sn 39
(24 Ocak 1923)
M iralay M ou gin den Franszlarn Ruslar Besarabyaya taarruz edeceklerin
den endie etm ekte olduklar ve Lozan Konferans devam ederken vukua gele
cek byle bir taarruzun R us delegelerinin uzaklatrlmasn ve bu suretle bizim
de m uahede ile m erbt olduum uz uzaklatrlan R uslar yznden Konferans
tavk edeceim iz m lhazasndadr. H er halde Ruslarn Besarabya zerine taar
ruzlarn m m id etmekte ve bu ihtim alden endie eylemektedirler. Bery-
m alumt.
H S E Y N R A U F
No. 418
JVo. 319 24 Knun-i sn 39
(24 Ocak 1923)
C . 23 tarihli rapora*. M usu l ve Suriye hududlar m nkaasna dir olan

telgrafnzn vrdu akabinde M ou gin i d avet ederek evvelce arzettiim Poinca-
renin telgrafna ve Suriye huddu mevz-i bahs olunca Fransz delegeleri Suri
ye hududlarnn Ankara tilfnmesi ile halledildiini yine onlara (?) kar m u
rahhaslarmzn drst hareketi m uhfaza etmelerine ram en M u su lun C em iy-
yet-i A kvm a havlesinde ngilizlere m zheretleriyle A nkara tilfnmesiyle
m kellef olduklar bize m zheretin aksini iltizm ettiklerine nazar- dikkatlerini
ehem m iyyetle celbettiim i ve bu hususda M eclisde beyntda bulunm adan ev-
vel M sy Poincarenin nokta-i nazarn bilm enin fideli olacan zh ettim ve
cumartesi gnne kadar cevba intizr eyleyeceim i de ihds eyled im **. Ber-
y- m alum t.
H S E Y N R A U F
** stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii, R au f O rb ayn bu giriimini de hemen haber al

mtr. Yksek Kom iser Vekili Henderson, 25 O cak gn bunu Londraya tellemi ve T rkiyenin
27 O cak gnne (yani Cum artesine) kadar cevap beklediini belirterek bu tarihin anlam zerinde
durmutur. O n u n kanaatine gre, T rk Hkm eti, 27 O cak gn Rus Bykelisi A ralof ile
Trk-Sovyet antlamasn grecekti ve o yzden o tarihten nce Fransann cevabn bekliyordu.
Henderson, T rk H km etinin hem ordusuyla hem de Sovyetler yoluyla ngiltere zerinde bask
yapm aa alt kansndayd. (Bkz. Henderspndan Lindsaye tel. 25.1.1923, No. 41: D B F P - I / 18,
p. 470, No. 344).
No. 419
No. 260, 261 24 Knun-i sn 339
(24 Ocak 1923)
23/1/923 raporudur.
No. 260
1 B ugn leden sonra iki d e fa itim eden A rzi K om isyonunda

T rkiyenin cenub hududlar m evz- bahs oldu. Franszlar Ankara tilf ile
Suriye h u dudunun m ukarrer olduunu sylediler. H i sesimi karm adm . M u
sul m eselesinin m nkaas hakik bir byk m usdem e olm utur.
Sabahleyin ben M usul vilyetinin T rk iyeye ldesini cb ettiren esbb ve

delili pek m ufassal zh ettim. Lord C urzon u zun bir cevbla m ukabele etti.
Nihyetinde her iki taraf kendi nokta- nazarnda srr etm ekte olduundan Irak
imal hududunun hallini btaraf addettii C em iyyet-i A kvm a havleyi teklf et
ti. M uh telif sret-i haller arasnda plebisitten ictinb etti. Fransa, talya ve J a
ponya ngilizi tervc ve takviye ettiler. leden sonra C u rzo n a cevb vererek
ihtilf C e m iyyet-i A kvm a havale ve tevda muvfakat edem eyeceim i kat
olarak beyn ve plebisitten ictinb etmesini tenkid ettim. N ihyette bil kayd u
art M u su lun T rk iyeye idesi essnn kabuln taleb ettim.
No. 261
ngiliz en nihyetde tekrar m eseleyi C e m iyyet-i A kvm a arzederek sulh-i

lem in tehlikeye m arz olduunu ifde ve ihtilfn halline m dhale etmesini
derhal taleb edeceini syledi. M u su lun idesi teklifinde srr ettim. Bunun
karsnda inkta intizr ederken ngilizlerin tekrar C e m iyyet-i Akvm a mr-
caat etmesi m tlaas ile itim hitm buldu. B yk buhrn oldu. C urzon
C e m iyyet-i A kvm a m rcaat ederek ihtilfn tahkikini taleb edecektir. V a ziy-
yet cidddir. nkif peyderpey arz olunacaktr. B yk buhrn ve m cdele
g n d r*.
* Musul sorununun konferansta grlmesini Lord Curzon yle rapor etmitir:

In this m om ings discussion, I began by asking ismet Pasha to State the Turkish d a im to
M osul. In reply he gave a re-hash of the Turkish case... reiterated the old fallacies, ethnic, geog-
raphical, economic, strategic, ete. and laid unexpected stress on the contention that we are not
justifed in holding any part of a vilayet of vvhich we were only in partial occupation at the exact
hour vvhen the M udros armistice... vvas signed... In reply I m ade the speech... basing m y case
upon: (a) the obligation of treaty or of honour into vvhich vve have entered, (b) the juridical position
vvhich vve occupy in Irak, (c) the interests and vievvs of the various racial or religious groups in
the M osul vilayet... I ended, as I had proposed, by saying that, inasmuch as the T urks and our-
selves found it impossible to agree, H .M .s Governm ent vvere quite prepared to refer the determi-
nation of the disputed frontier betvveen T urkey and Irak to the League of Nations and to abide
by the result...
W hen vve resumed ism et read out his response. After ansvvering some of the points in my
speech of the m om ing, he then refused arbitration in any form, ineluding, apparently, reference to
the League o f Nations, persisted in deseribing M osul as part of the mother-soil of Turkey and de-
manded a plebiscite of the inhabitants.
This demand enabled me to point out vvith exactitude hovv futile and dangerous an instru-
ment a plebiscite must be in a country vvith a partially nomadic population...
1 pointed out vvhat a deplorable impression vvould be produced upon vvorld-opinion, if the
Turks vvere to refuse the offer now m ade to them vvith the approval of ali the povvers... I then of-
fered to let ism et defer his final reply till tomorrovv m om ing. I might as vvell have appealed to the
Sphinx o f Egypt or apostrophised the m um m y of Tuthankam en. ismet,... merely replied that his
arguments remained unansvvered and unansvverable, that M osul vvas a part of the motherland,
that he had no doubt that I vvas about to give up, and that reference to the League of Nations
vvas out o f the question... ( F . 0 . 424/256\ p. g3, No. 109; D B F P - I / 1S, p. 463-465, No. 340: Cur-
zondan Foreign O fficea, tel. 23.1.1923, No. 224).
Lozan Konferans, 23 Ocak 1923 gn, biri leyin, dieri akam, iki basn bildirisi
yaynlad. Bu bildirilerin metinleri aadadr:
Le communique officiel de 11 heures.

L a commission des questions territoriales et militaries sest reunie mardi 11 heures pour
examiner la question des frontieres meridionales de la T urquie en Asie.
Apres avoir rappele les circonstances dans lesquelles la discussion de ce sujet avait ete ajour-
nee, ainsi que les conditions dans lesquelles le probleme se posait maintenant devant la commission,
Lord Curzon a donne la parole la delegation turque.
ism et Pacha a expose en detail les raisons d ordre ethnographique, historique, politique, ge-
ographique, econom ique et strategique pour lesquelles la T urquie devait revendiquer la possession
du vilayet de Mossoul.
Lord Curzon, en se felicitant de loccasion qui lui etait donnee d exposer publiquem ent la
these britannique, a expose pour quelles raisons son gouvem em ent se trouvait dans lobligation de
soutenir le rattaehement du vilayet de M ossoul lIrak. II a ensuite discute lun apres lautre cha-
cun des arguments produits par ism et pacha. Apres avoir declare que la question du petrole la-
quelle la delegation turque navait pas fait allusion, etait absolument etrangere lattitude adoptee
par le gouvem em ent Britannique, Lord Curzon a conclu que son gouvem em ent ne pouvait pas
faire droit la dem ande turque,m ais q u il etait pret soumettre la delimitation de la frontiere en
tre la T urquie et PIrak lexamen d une autorite impartiale, en lespece la Societe des nations,
dont il acceptait davance la decision.
2 Bir habere gre R uslar Boazlar m ukavelesini im zlayacaklar imi. G e
liboluda bir kuvve-i askeriyem iz bulunm asn onlar da art ediyorlarm.
S M E T
M . Bompard, apres avoir constate que la question de la frontiere entre la T urq uie et la
Syrie, dej reglee par des accords anterieurs, netait pas soulevee, a tenu de sassocier la proposi-
tion extremement liberale faite par la delegation britannique et a insiste aupres de la delegation
turque pour q u elle lacceptt.
Le m arquis Garroni sest associe cet appel.
ism et pacha sest reserve de faire connatre sa reponse dans une seance qui aura lieu cet ap-
res-midi 18 heures. ( G a ze lle de Lausanne, 24. 1. 1923).
Le communique de 19 heures 45.
La commission des questions territoriales a tenu une nouvelle reunion 18 heures.

ism et pacha a repondu aux divers points de largumentation developpee par lord Curzon
la seance du matin et a declare que la T urquie ne pouvait pas sen remettre un arbitrage pour
decider du sort d un territoire qui doit etre considere com m e une partie de la Turquie; en rele-
vant que la delegation britannique avait ecarte lidee d un plebistice, il a dem ande la restitution
de M ossoul la Turquie.
Lord Curzon, apres avoir replique aux remarques qu Ismet pacha venait de presenter, a indi-
que par quelles raisons le systeme du plebiscite devait etre ecarte; il a montre que la procedure
prevue par le Pacte de la Societe des nations garantissait la T u rq uie q u elle aurait toute liberte
pour defendre pleinement ses interets devant le Conseil de la Societe. II a fait appel la delegati
on turque pour que, apres un nouvel examen, elle modift son attitude et a declare que, si elle
sy refusait, le gouvem em ent britannique sadresserait neanmoins au Conseil de la Societe, confor-
mement larticle 11 du Pacte.
Le baron Hayashi a fait appel la delegation turque pour q u elle exam int nouveau la
proposition qui lui etait soumise.
M . Bompard sest exprime dans le meme sens au nom de la delegation franaise, en insis-
tant sur la lourde responsabilite q u assumerait la delegation turque en rejetant la proposition equ-
itable et sage dont elle est saisie.
Le marquis G arroni, son tour, a fait appel encore une fois lesprit de sagesse de la dele
gation turque.
ism et pacha a brievement replique en maintenant ses declarations anterieures.
Lord Curzon a alors annonce qu il ferait sans delai aupres du Conseil de la Societe des nations
la demarche laquelle il avait fait allusion, en se basant sur larticle 11.
( G a ze lle de Lausanne, 24.1.1923).
No. 420
263 24 Knun- sn 339
(24 Ocak 1923)
C . 20/1 /39 ve 289 num aral ifreye: *
M ad d e 1 Y un an istandaki rehinelerim iz teslm edildikten sonra elim izde

ki rehineler ide edilecektir. nt taburlarndaki tebaam z m badele-i ahli
balad zam an ilk kafile olarak gnderilecektir. Bu da ancak sulhun im zasn
dan sonra olabilecektir'*.
M ad d e 2 M ezlim k etm ekle m aznun Y u n an zbitn im diye kadar

tecziye edilm edilerse m a fvv kalacaklardr.
S M E T
** Bkz. No. 420, 423.
No. 421
Heyet-i Vekile Riyasetine
No. 264 24 Knun-i sn 339

(24 Ocak 1923)
C . 20/1/23 ve 284 num aral telgrafa*:
Essen Salb-i A hm er, m bdeleye derhal mberet edileceinden ser

garnizonlarnn teftiinden sarf- nazar etmitir.
S M E T
* Bkz. No. 378.
No. 422
No. 265, 266, 267, 268. 24 Knun-i sn 339

(24 Ocak 1923)
No. 265
D n M usu l hakknda Konferansta cereyn eden m nkat srasnda Lord

Curzon C e m iyyet-i Akvm n ekseriyet itibriyle btaraf hkm etlerden m te
ekkil ve b yk bir kuvve-i m aneviyeyi hiz olduundan bahs ettikten sonra -
yed T rk ler ngiliz teklifini kabul etmi olsalard sulhden sonra itirk edecekle
rini m ukaddem bildirm i olduklar C e m iyyet-i Akvm a henz dhil olm adk
lar takdirde bile C em iyyet-i Akvm m ukavelenm esinin on yedinci maddesi
kabil-i tatbk olacak idgini syledi ve bu m adde m cibince biri veya her ikisi
de C em iyyet azsm dan olm ayan devletler arasnda bir ihtilf tahaddsnde
C e m iyyete dhil olm ayan
bu devletin veya devletlerin hall-i ihtilf zm m nda C e m iyyet-i Akvm
azsna terettb eden ahkm a riyete d avet olunacaklarn ve kabul ettikleri
takdirde C e m iyyet-i Akvm meclisi tahkikat icr ederek en m uvfk grd te-
dbri teklif edeceini syledi ve buna kar T rk heyetinin C e m iyyete dhil
olm adklarndan kendilerini m dfaa edem eyeceklerini iddi edem eyeceklerini,
nki drdnc m adde m cebince C e m iyyet-i Akvm m eclisinde azs bu lun
m ayan devlet mecliste kendisine id bir ii m zkere edildiinde oraya az
gnderm ek hakkn hiz olacan ilve ve bu vehile T rkler haklarn m kem
mel sretde m dfaa im knna m lik bulunacaklarn zh eyledi.M atbutda
No. 267
grdne ve ald m alm tdan anladna gre T rklerin M u su la

yrm ek hazrlnda bulun duunu ve bu hl sulh-i lem i tehdd eder m hiyet-
de bu lun du u nu derm iyn ederek T rkler tarafndan taleb-i vki sret-i katiy-
yede reddolunursa hkm eti nm na mkilen hareket edeceini ve yine
C em iyyet m ukavelenm esinin inci m addesi m cebince harb veya tehlike-i
harb btn C e m iyeti alakadr ettiinden bu gibi ahvlde azdan herhangi biri
tarafndan C e m iyyet-i A kvm m ictim a d avet etm ek hakkn hiz olduundan
M eclis-i A kvm a m rcaat edeceini ve T rk hkm etine d avetnm e gnderte-
ceini ve T rk hkm eti bunu da reddederse C e m iyyet tarafndan T rkiye
hakknda 16 nc m addede m uharrer tedbr-i tazykiyeye m rcaat
No. 268
olunacan bildirdi. Bu on altnc m addedeki tazykat ise btn C e m iyye

t-i A kvm a dhil devletlerin, C e m iyyetin davetine icabet etm eden veya karar
n redd ile harbe tevessl eden devletle ticr, m l ilah m nsebetlerini-
katetmeleri ve onun aleyhine tedbriye-i bahriye ve haviye tatbk olunm as gi
bi eylerdir. B ir-rz C em iyyet-i Akvm n hakem liini kabul etm ek teklifi tara
fmzdan reddolunm as zerine C u rzon bu takdirde ittihaz eyledii m rz-zikr
hatt- harekete bil im hl tevessl edeceini sylemitir. ngilizlerin C e m iyyet-i
A kvm a bu sretle m rcaat ederek T rkiyeyi d avet ettirmeleri ihtim line
kar hazrlanm aklm z lzmdr. Bu bbda hkm etin nokta-i nazarn bildir
melerini istirhm ederim *.
S M E T
* Gerekten Lord Curzon, hi vakit geirmeden M usul iini M illetler Cem iyetine havale e
mee karar vermitir. 24 O cak 1923 gn M illetler Cem iyeti G enel Sekreteri ngiliz Sir E. Drum-
mond, Cenevreden Lozana gelmi, ayni gn C urzon ile Drum m ond babaa verip M usul iinin
M illetler Cem iyetine gtrmenin yntemlerini kararlatrmlardr. Curzon, bunlar Londraya ra
por ederken, 25 O cak 1923 gn M illetler Cem iyeti Konseyine resm bir mektup gndereceini de
duyurmaktadr. (FO . 424/256, p. 196; No. 116 ve D B F P -I/ 18, p. 466, No. 342)
25 O cak 1923 gnl gazeteler, Lord C urzon un M illetler Cem iyetine bavurduunu duyuru
yorlard:
Echo de Paris gazetesi: ismet Paamn reddetmesine ramen Lord C urzon M usul sorunu iin
Milletler Cem iyetine bavurdu diye balk atmt. Journal de Geneve: M usul sorunu iin M illetler
Cem iyetine bavuruldu diyordu. Le Journal gazetesi: M usul Sorunu yznden Lozan Konferans
Kesilecek m i? diye balk atmt ve alt balnda Lord Curzon bu konuda M illetler Cem iyetine
arda bulundu diyordu. Pelit Parisien gazetesinin bal uydu: M usul Sorunu Lozanda, ismet
Paa M illetler Cem iyetinin Hakem liini Reddetti. A m a Lord Curzon dn hemen, 11. madde gere
ince M illetler Cem iyetine bavurmaktan geri durm ad . Le Temps gazetesi de M usul ve M illetler
Cem iyeti balkl bir yorum yaynlyor, Lozan Konferansnda iki oturum grlen M usul iinin
Milletler Cem iyetine gtrlmekte olduunu anlatyor ve yorum luyordu...
No. 423
No. 269 24 Knun- sn 39
(24 Ocak 1923)
C . 18 Knun-i sn 23 ve 277 num aral ifreye*:
U ser K om isyonu azlarm n zm irde birleecekleri m arzdur.
S M E T
* Bkz. No. 367, 397, 420.
No. 424
Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine.
No. 270 24 Knunusni 1339

(24 Ocak 1923)
G azi M ustafa K em al Paa H azretlerine mahsustur.
ierin den aldm 22 K nun-i sn tarihli m ektupta m uhterem validenizin

ziyam dan pek ziyde mteessir olduu ve T rkiyeyi yeniden tess ve stanbulu
ikinci d e fa fethedip T rk milletinin prestijini kazanan Zat- lilerinin kederine
tam m ile itirk ettii bildirilm ekte ve ibu hissiytn Zt- Devletlerine arz rica
edilmektedir. Bundan m ad m rnileyh birka senelik bir terk- mesi
syesinde m uzaferiyetim izde hissesi olm akla mftehir olduunu ve eski ve yeni
T rkiyeyi yekdieri ile m ukayese ettikten sonra T rk milleti ve onun kahram an
Reisi ile R us terik-i mesisininin stanbulun em niyetini kfil yegne tedbr
olan Boazlarn harp gem ilerine m esddiyetini istihsl edebileceini beyn ve
bu netceyi grm ekle bahtiyr olabilm ek m m idini izhr eylemektedir.
A lacam cevb derhal kendisine ibl edeceimi arzederim .

No. 425
No. 320 25 Kanun- san 39

(25 Ocak 1923)
Zta mahssdur.
22 K nun- sn tarihli ve 305 num aral telgrafnm em le * arz ettiim esbb

dolaysiyle Ferid Beyin Paris M m essilliindedevm - m em uriyetinin gayr-i ciz
ve gayr- kabil olduunda G azi M ustafa K em al Paa Hazretleri de dhil olduu
halde H eyet-i Vekle m ttefkdir. T ebdilin in kendi tarafndan istif suretiyle
vukuu yn- terchdir. E ln orada bulunduunu zannettiim m rnileyhe
keyfyyetin ibla ve Pariste M m essillik um runun dieri intihb ve izm edi
linceye kadar m aslahatgzr nvn alm am ak artiyle ve yalnz tebli ve tebell
m em ur olarak R agb Beyin bulunm as imdilik m nsib grlm ektedir.
Telgrafn vslnn ve neticesinin inbs m sterham dr**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 404.
** Bkz. No. 486 ve 493.
No. 426
No. 321 25 Knun- sn 39

(25 Ocak 1923)
ata mansusdur:
ester projesinin N fa Vekletince m zkeresi hitm bularak H eyet-i Ve-

kleye sevk edildi. M eclise sevk zam an mdr? Franszlar da buraya paral
adam lar gelm ekte ve projeyi akam ete sevk in uraacaklar da hissolunm ak-
tadr. M tlanzn sat- inn rica ederim *.
No. 427
Adnan Beyefendiye
No. 322 25 Knun- sn 39
(25 Ocak 1923)
1 Erkn- H arbiye-i U m m iye istihbaratndan: ikinci Y u n an kolordusu
na m ensub Selnik ve D ram ada olduklar bilinen drdnc ve dokuzuncu fr
kalar G a rb T rak ya ya harekete hazr olm ak in em ir almlar.
2 ngilizler bir vapurla iki bin sandk cebhne, m teaddid sandk bom ba
iki yz m itralyz, on tayyare, yirm i top ve pek ok m alzem eyi D edeaaa Y u
nanllara bery- m uvenet gnderm iler,
3 ngilizler stanbul da am lca civrn tahkm ediyorm ular, stan

bu ldaki ngiliz zbitn ve efrad seferber olm alar in em ir almlar.
4 Y un an llar yaknda 1924 snfn da silh altna aracaklarm .
H S E Y N R A U F
No. 428
No. 323 25 Knun- sn 39

(25 Ocak 1923)
Y u n an llar sivil esirlerimizin adedini bin gsteriyorlar. Fakat h eyet-i

m urahhasada m evcud olan listeler bu iddinn aksini gsterdii gibi ibu rehi
nelerin adedlerini mntka itibryle gsteren zrdeki cedvelden dah bu iddinn
butln tezhr eder.
A d et
48 Bursa 207 K arahisanshib

26 al kazs 61 zm ir
36 D enizli Seferihisar
296 zmit kazas IOI Bayndr
189 Adapazr 23 M enem en
54 znik IOI T ire
69 Karam rsel 280 K tah ya
567 Saruhan 209 G dem
89 ivril 100 Sim av
186 Eskiehir kurs 151 U ak
Adet
>75 Seyitgazi 2 Arm utili

96 Eskiehir kasabas 62 Salihli
10 ifteler 25 Eme
416 Aydn 8 Demirci
500 Erturul 339 Kasaba
61 Biga 1911 nn m uhrebesinde
35 T urgutlu 1724 Karesi livs
31 Alaehir 499 zm ir
800 M anisa
10742 Y ek n
*3 Karaaa
33 Akhisar
2 Sarayky
Denizlinin G erm encik
216 A ydn hapishnesinde
2 Som a
H S E Y N R A U F
No. 429
No. 324 25 Knun- sn 39
(25 Ocak 1923)
Sam im kardelerimin teessrtma itirki lm m tadil ediyor. Size ve
btn arkadalara teekkr ederim Efendim *.
* Atatrk, annesinin lm dolaysiyle ekilen basal mesajna teekkr etmektedir. Bkz.

No. 390.
No. 430
Adnan Beyefendiye
No. 325 25 Knun- sn 39
(25 Ocak 1923)
D rt aydan beri Korfu adasnda bulunan dokuz y z sivil esirimizin gdalar

bir kuru ekm ee m nhasr kalarak sefalet ve perin iinde yaadklar ve
ayda doksan vefiyat verdikleri anlalyor.
denin vukuuna dein bunlarn erit-i haytiyesinin slh ve keyfiyetin
m m kn olduu kadar tashihi m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 431
No. 326 25 Knun- sn 39

(25 Ocak 1923)
C u rzo n un zt-llerine m ukabele ettii ifade M eclisteki K rd az da

T rk deildir. M ustafa K em al Paa tarafndan intihb olunm utur. Cahildirler.
O k u y u b yazm ak bilm ezler. K rdleri katiyyen temsl etm ee haklar yoktur ze
m ininde beyntda bulunm as m ebuslar tarafndan C urzon aleyhinde ve Trk-
K rd vahdeti hakknda tezhrt m cib oldu. C urzon bu tarzda ifdede bu
lundu mu? *
2 Berrerein R om aya ide edildii Evrak- H avdisde grld. Asl var

m ?**
H S E Y N R A U F
* Curzon, 23 O cak 1923 sabah Birinci Kom isyonda M usul ii grlrken unlar syle
mitir:
A nkarann Krt milletvekillerine gelince, onlarn nasl seilmi olduklarn kendi kendime
sormaktaym. Halk oyuyla seilmi tek bir milletvekili var mdr? Btn bu insanlarn dorudan
doruya atanm olduklar ve bunlar arasnda bir takmnn, dil bilm edikleri iin, Meclisin al
malarna katlmadklar herkese bilinm ektedir... ( Tutanaklar, I / / , s. 359)
** Fransa Badelegesi M . Barrere, dinlenmeye ihtiyac olduunu ve rahatszlanmak zere
bulunduunu belirterek, Lozan Konferansnn nzik bir dneme girdii bir srada, 23 O cak 1923
gn Lozandan ayrlm ve Rom aya gitmitir. kinci Fransz delegesi M . Bom pard onun yerini
almtr. Lord Curzon, Barrerein ayrlndan hi holanmam ve onun yerine geen Bom pard ile
talyan Delegesi Garroninin, T rkiyeye yeni dn verebileceklerinden kukulanmtr. (D B F P -l/
18, p. 461-462, No. 338)
Curzon, bir baka telgrafnda da, Barrerein aslnda hasta olmadn, Trklere dn vermek
durum unda kalm am ak iin konferans terkettiini, ayni zam anda alaka ve dleke davranm
olabileceini, fakat ne olursa olsun Lozandan ayrldn anlatyor. Ayni otelde kalan T rk ve
Fransz delegelerinin imdi ahpaplk ettiklerini, T rklere antlama projesinin sunulmas arefesinde
ngilterenin aznlkta kaldn ileri sryor. (DBFP-I/J 8 p. 466-467, No. 343).
No. 432
No. 271, 272 25 Knun- sn 39

(25 Ocak 1923)
24 Knun-i sn 39 raporudur:
No. 271
Bugn M b d ele ve Asker M ekabir tl kom isyonu itim etti.
1 M b d ele tl kom isyonunda R u m ve T rk ahlinin m badelesi in

m nkaa edilm ekte olan m ukavele tanzm ve kabul olunm utur. ki gne ka
dar ser m bdelesi in tanzm klnan m ukavele ile birlikte bir iki gne ka
dar im za olunacak ve mevki-i m eriyyete vazolunacaktr. T rk ve Y un an
hkm etlerinin beheri ahli m bdelesi in beynel-m ilel Salb-i A hm er
heyeti em rine on bin svire Frank vereceklerdir.
2 Asker m ekabir in de b a z mevdd takarrr etmitir. ngilizler Ar-

burununda m ezarlardan m ad Avusturalya ve Y en i Zellan da askerlerinin mu-
hrebe ettii m uharebe m eydann da talebde m usrr grnyorlar.Aram zda ih
tilf bk kalmtr. T rk iyeden infikk eden m em likte ve kendi arzilerinde
bulunan hed ve ser m ezarlklar ve harb bideleri in taleb ettiimiz ayn
hukuku kabul ettiler.
3 ngilizler dn Arzi kom isyonunda M usu l m eselesi dolaysiyle husle

gelen byk hdiselerden dolay ende veya adem -i honud hissettirmee al
tlar. Lord C u rzo n un M u su l m eseksin d en dolay C e m iyyet-i Akvm a m ra
caat ettii syleniyor*.
No. 272
4 Garroni ile grtm. Dostluktan bahsetti. ki bin be yz kiiyi tal

yan tbiiyetine alm. O nlar bize kabul ettirmee alyor. ierin ile m lkat
ettim. ierin in Franszlarla m nsebet te ss ettii ve Boazlar m uhedesini
im z edecei anlalm aktadr. R uslar im za in G elibolu garnizonunun dvel-i
tilfye tarafndan kabuln ve K aradenize geecek donanm a kuvvetinin tenki
sini art koacaklar. A ram zda m nzin fh mesili konutuk. Ticret-i H rici
ye direlerinin m lhakatda huss irketler m ahiyetinden baka olam ayacan
tasrh etti. Bayezid konsolosu deiecek ise de konsolosluun ilgas em niyyetlerini
ihll edecek imi. T alebim zerine keyfiyeti bir daha tedkk edecek. stanbul
konsolosluu hakknda m alm at istedi**. Sratle m alm t rica ederim . Bu
akam ierin e ilk defa olarak A nkaradaki m messilin tebdli lzum unu syle
dim. H i sesini karm ad. M uhtar Beyden m em nun olup olm adklarn sor
dum. M em nuniyet ifde etti. H albuki A nkarada aram zda s-i tefehhm oldu
unu sylediim gibi ticaret m uhedesini behem ehl bitirm ek in talm t ver
melerini rica ettim. ierin birka gne kadar bize m uhede projesinin heyet-i
um m iyesi verileceini, ondan sonra inkt veya fasla olacan da iitmi. Bir
talyan m enbandan benim istim m a gre adl sistem hakknda hazrladklar
yeni teklf isimler baka olm ak zere takriben evvelkine m bih imi.
S M E T
No. 433
icra Vekilleri Heyeti Riyasetine
No. 273 25 Knun- sn 339

(25 Ocak 1923)
ierin den aldm 22 K nun-i sn tarihli bir m ektubda R us ticret-i

hriciye messestnn A n ad olu da faaliyetine m m naat olunduu, halbuki bu
gibi messestn Berlin, Varova, T ah ran ilah gibi ehirlerde m evcud bu lun du
u ve bunlarn her yerde Rus sefaret veya resm h eyetlere m erbut bulunduu
ve Rus m messil ve sefirlerinin ayn zam anda ticret m messili sfatn hiz ol
duklar ve mevz-i bahs messestn taralardaki u belerinin m em leketin kav-
nn ve nizmt-i ticriye ve m liyesine taabi bulunm alar tabi ise de merkez-i
hkm etde bulunan R u s Ticret-i H riciye Kom iserlii m m essilinin ancak res
m bir m em r olabilecei ve buna binen imtiyzt-i mahssa-i lzim eyi hiz
bulunm as zarr olduu ve bu sistemi kabul etm em ek R usya ile ticareti im kn
sz klmak dem ek olaca zikredildikten sonra zm irde Fransz ve talyan konso
loslar m evcud ve ehr-i m ezkrede Franszca gazeteler neredilirken R us konso-
loshnesinin alm asna m sade edilm em esinin garb olduu ve zten geri a
rlmas m ukarrer olan Bayezid R us konsolosunun azli ile iktifa olunm ayp kon-
soloshnesinin ilgs taleb olunduu ve bunun vilyt- arkyede um m Rus
konsolosluklarnn kaldrlm asna bir m ukaddim e tekl edecei anlald ve s
tanbulda da bir konsoloshne kdine m sade edilm edii m akm - ikyetde
serd edilm ektedir. Bu bbd a tenvr edilm ekliim i rica ederim *.
No. 434
Ankara Hriciye Vekletine
Jsfo. 274 25 Knun- sn 39
(25 Ocak 1923)
Shhiye Vekletine. stanbul karantina kadrosunun kat tesbit ve tayninin

avdetim e tehr olunm as ve um r- sirede de pek ok tebeddlt vki oldu
undan bunlarn da tehrini rica ederim . R za N u r*.
S M E T
* Dr. Rza N ur ayni gn stanbula da u telgraf ekmitir: stanbul Hriciye M messi

Adnan Beyefendi Hazretlerine. kil M uhtar Beye. K at kadronun tehrini Shhiye Vekletine yaz
dm. Tasfiyeye devm ediniz. Tazm int bol vermeyin. nki ecnebi, Rum ve sireye gidecektir.
Rza Nur. SM E T
No. 435
No. 327 26 Knun- sn 39

(26 Ocak 1923)
272 num aral ve 25 K nun-i sn tarihli telgrafnm enizin Bayezit konsolosu

deiecek ise ibresine kadar srat- tekrr m ercdur.
H S E Y N R A U F
No. 436
No. 328 26 Knun- sn 39

(26 Ocak 1923)
G arb Cebhesinin irna nazaran hlen G arb Cebhesi em rindeki Y u n an

sersnn m ikdn 17 asker doktor, 14156 asker, 7926 sivil ki cem an on doktor
ve 17646 nefer emrin vrdundan itibren yedi gn zarfnda zm irde ve 2
doktorla 4436 askerin sekiz gnde yine zm irde hazr olabilecekleri tesbit edil
mitir.
2 Birinci ordu mntkasndaki ser kmilen M u d an yadan irkb oluna
cana nazaran ka gnde M d an yada toplanabilecekleri ayrca arz olunacak
tr.
3 Bu m ikdnn takriben % 6 kadan hastanelerde bulunduundan um m

yeknden 1325 neferin istisns lzm gelir*.
H S E Y N R A U F
* Yunanistandaki T rk esirlerinin says iin Bkz. No. 428.
No. 437
No. 275, 276, 277 26 Knun-i sn 339
(26 Ocak 1923)
No. 275
1 T l kom isyonlar m ezarlar ve sery- harbiye in itim etti. A n b u r-

nu arazisinin ngilizlere verilmesi m eselesi m nkaa ve rezerv edildi. Tbiiyet
tli kom isyonunda m tarekeden beri ecnebi tbiiyetine geenlerin alel-tlk ta
nnmas teklfini reddettik. Y aln z sona ngiliz rezerv yapt. B una m ukbil talya
heyetine bin be yz nfsun talyan tbiiyetine gem esini kabul ettiimizi
m ir bir m ektub verdik.Kadm lar ve sar ocuklar bu nfsa m nzam dr.
Bunlarn yz elli kadar R um ve Ermenidir. zm irde R u m ve Erm eni kabul
esmi zerine tedkkim ize vbestedir. M tebkisi Avusturya tebaas ile Y ahudi-
lerden ve Latinlerden olacaklar. H uss olarak bu m ukaveleyi yapm aa m ecbur
olduk.
2 M liye tekllt alnd. D yn-i um m iyenin taksminde sermyenin

taksimini hmillerin kablne talkan kabul ediyorlar. Bizden tamrt bedeli
olarak topdan on be m ilyon altn lira ve bunun yzde be faiz ve bir amorti
olarak otuz yedi senede denmesini yani senede dokuz yz bin altn lira tesvi
yesini ve buna m ukbil dyn-i um m iyeye yzde on be fazlasyla yeni te m-
nt taleb ediyorlar. 1918 e kadar bortan bahsetm iyorlar. T rk irketlerinin taz-
mnini m uhedeye dercediyorum . Gem ilerim izin bedeli olan alt m ilyon ngiliz
lirasn vermiyorlar. Yunanllarla tamrt bedelini birbirim ize balam am z
syliyorlar. Evrak nakdiye karl olarak zabtettikleri be m ilyon altn Liray
tamrt bedeli olarak ihtiyten zabtediyorlar. stanbul m ukvelatnn m eriyyeti,
imendifer irketlerinin adaptasiyonu, A nadolu hattnn tarafmzdan istimlki ve
bizim de dhil olacam z bir iletme irketine devri gibi erit vardr.
G rlyor ki zhiren yalnz masrif-i igliyeden bahsetm eyerek mevdd- sire-
yi kabul etmemi, belki arlatrmlardr.
No. 276
3 ngilizler bir tebl nerettiler. nkt havdisi sah deildir. M ttefikler

aram ba gn proje verecekler. C u m a gn bir iki mutahasss brakarak avdet
edecekler dediler. Franszlar tebli neretmediler. talyanlar sulh projesi verece
ini sylediler. ftirk vaktini tasrh etmediler. M tenkz olm ak ile beraber
hlsa udir: Sal veya aram ba bir proje verip 2 ubatta C urzon M usul
m eselesinin tedkkini ngiltere nm na C em iyyet-i Akvm K tib-i um m liin-
den taleb etmitir.
4 Bom pard m lktm da gazetelerin Franszlarn skenderunda

zulm nden bahsettiklerinden buna m ni olm am z Poincarenin telgrafna atfen
taleb etti. Gazetelere ne yapabiliyoruz dedim , nfuzunuz vardr dedi. H km ete
ibl ederim. Fakat gazetelere ne yaplr. skenderunda A nkara itilfnmesine
gre te ss edilecek idre-i hussiye teesss etti mi? dedim . Bilm iyorum dedi.
Belki onun tesridir. Son teklf-i m liyeyi iret ederek sulhn olm am asna Pa
riste karar verildiine mteessiriz dedim . M teessiren tem ne alt. Franszlar
bugnlerde ngilizlerin d bir iltifatna kaplarak filen onlardan ziyde aleyhi
m izde hareket etmektedirler. ngilizlerle sulh olm asn Franszlarn da kasden is
tem ediklerine essl bhem vardr.
No. 277 s
5 Bu akam d avetim de (?) bulunduk. Japon h eyeti reisine m uallak olan

be m eseleyi tadd ederek iin nasl hallolunacan sordum . M u su lun
C e m iyyet-i A kvm a havalesini ve adl sistemi m uvakkat bir zam an in kabul
edersek mesil-i ire hallolunacan ve Y un an istann essen fena borlu oldu
unu telkn ediyordu. Y a ni Y u n an bir ey verem eyecek demektir.
6 T ah m n olunan vaziyyet udur: M usul ve adl sistem ve mesil-i mli-

ye-i m alm e ve ark T rak ya hududu ve Y u n an tamrt gibi be essl
m esele vardr. Bu noktalar km ilen bizim aleyhim izde olm ak zere bir iki gn
zarfnda um m proje verecekler. Bir iki gn de burada intizr edeceklerdir.
Sonra bizim de m eseleyi hkm etle grm em izi arzu ve tervc ederek avdet ve
bu sretle Konferansa fasla vereceklerdir. Bilhire im z ve kabul niyetimizi da
ha evvel ifade ettirerek kendileri im zya gelm ek isteyeceklerdir.
M u su lu C em iyyet-i A kvm a havle etmek onun tsini m uhakkak tehlike

ye koym ak demektir. H km etin nokta-i nazar nedir? *
No. 438
No. 278 26 Knun-i sn 339
(26 Ocak 1923)
^ta mahssdur
C .25 K nun-i sn ve 321 num araya*:
Franszlar bize hibir eyde m sid deildirler. O nlard an hayr yoktur.

Sulh olm ad halde dah inata devam etmek ve ikrz yapm ak artn ayn ca
tem n ederek esteri terch etm ek muvfkdr.
S M E T
* Bkz. No. 426.
No. 439
No. 279 26 Knun-1 sn 339

(26 Ocak 1923)
C . 21 K nun-i sn num ara 298 *
Y aln z em lk-i islmiyenin satlmaktan muhfazas m aksadiyle ve yalnz

faizlerinin denm esi artyle m ahdd ve m uayyen bir m oratoryum yaplm asnda
m anzr grlm edii.
S M E T
* Bkz. No. 398.
No. 440
No. 280 26 Knun- sn 39 *
(26 Ocak 1923)
C . 21 K nun-i sn No. 294**
Srplarn kuvvet gnderm ek suretiyle Yunanllar takviye edecekleri m uhte

mel deildir. Burada byle bir istidlal yoktur. Y akn da Belgraddan Bulgar sefiri
* T elgraf 25.1.1923 tarihinde kalem e alnm ve ertesi gn ekilmitir.

** Bkz. No. 396.
gelecek. Havdisi teyd veya tashh ederim. M am aafih Srplarn Y un an llara
herhangi bir suretle olursa olsun m uhalefeti m em ul deildir.
S M E T
No. 441
No. 329 27 Knun-i sn 39
(27 Ocak 1923)
C . 272/25 Knun- sn drdnc m addeye.*
R uslar stanbulda konsl cenerallik teklif ettiler. M aksadlar orada tilf

Devletleri tarafndan him ye edilm ekte olan beyaz Ruslar elde etm ek olduu
anlalyor. B una muvaffak olm asalar da her halde stanbulda bizim le m ttefik
ler arasnda bir m esele kartarak Konferans neticelendirm em ek in olan m e
silerine bu cihetden de m zahereti dndkleri anlalyor. Bugn stanbulda
Bolevik hkm etine m ensb ve bizce resmen tannm ayan ticret-i hriciye
m messillikleri R usya ile m vredt ve m nkalt vize etmektedir. B una ra
men m evcudiyetlerini kabul ettiim iz itilf kuvvetleri vaziyyet-i m ahssalarn
da bildikleri halde srrlar hsn-i niyete m akrn ve bizce sulh akdine kadar ka-
bil-i kabul deildir. M uhcirin m esili ile uram ak zere sfat- resmiyesi olm a
m ak kayd ile bir m em r ile m aiyyet ktiblerine stanbula gitm elerine m sde
ettik. Burada Ruslara kar takib ettiim iz meslek, nezket ve m lyem etle s-i
kasdlarn m m kn olduka dostne bir suretde bertaraf etmektir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 432.
No. 442
No. 281 27 Knun-i sn 39

(27 Ocak 1923)
26 K nun-i sn raporudur.
1 Bir iki tl kom isyon son ilerini bitirip rapor yaptlar. Franszlar ver
dikleri yeni projelerde yeni ar m addeler gstermilerdir. Franszlar ya bizim
sulh yapm am z istem iyorlar veya hem bize her fenal yapm ak hem de
yzm ze glerek hazm ettirm ek kabil olduuna kanidirler. nkisr ve intibh-
mz sarh bir sretde kendilerine ihss ettim. Bugn bana eer inkt olursa
Suriyede dah Franszlara hcum edilecei rivayetinin essn sordular. Vazfem
sulh yapm aa almaktr. nkt olursa m baadn bilem em dedim . C id d inf-
limizi M ou gin le hissettirmeliyiz. Son na kadar tilfa sadkatim izi m uhfaza
ettik. Son na kadar kendilerinden ifal grdk.
2 M ttefikler Konferans inkta gtrdklerinden bu hlde Am erika ile

ayn m uhede yapm ak im knn istzh ettim .Burada olam ayacan, Konferans
tan sonra hkm etten alacaklar talm ta gre hareket edeceklerini bildirdiler.
Denildiine gre aram ba gn alenen bize m uhede projesi verecekler. C u m a
gn C urzon gidecek, dier heyetler kalacaklar. M ttefikun aleyhdir ki vaziy-
yet ardr ve vahm et M u su ldan m nbaisdir.
3 Bugn burda heyetimiz a zsna gazeteciler dem iler ki burada byle

taleb ve iddi ediyorsunuz. H albuki m illetiniz orada sulh istiyor. Bu gibi zaf te-
reihta m ahal verilmemesini bilhassa rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 443.
No. 443
No. 283, 285 27 Knur- sn 39

(27 Ocak 1923)
27 Knun-i sn 339 raporudur:
1 A kam a kadar birinci, ikinci ve nc byk K om isyonlar birikmi

ilerini gzden geirdiler. Yunanllarla sivil ve asker sernn ve ahlinin m b
delesi m ukaveleleri kabul edildi. ki gn sonra im za edilecektir. C urzon G elibo
lu da A rburunu arzisini de m ezarlar gibi tasarruf etmek in m ezarlara
hrm et lzm undan bahs ile propaganda yapt. Bundan sonra kapitlasyon
mesili, daha sonra btn m l mesilin hlsalar gzden geirildi. M l mesil
yeniden bilhassa arlatrlm idi. U zu n m nkatdan sonra herkes nokta-i
nazarn m uhfaza etti. Y u n an tamrt tekrar iddetle mevzu-i bahs oldu. Ve-
nizelos da igal masrf, m uhcirler masrf nm altnda para istedi. H lsa
Lozan Konferansnn mesi-i resmiyesi hitam buldu. u halde M usul, adl ka
pitlasyonlar, T rakya hududu, mesil-i m liyede bilhassa on be m ilyon lira
tazm int ve Y u n an tamrt m uallaktr. M u su lu katiyyen taleb etm em zerine
Konferans bilhassa mesil-i m liyeyi daha ziyde arlatrarak hitm a ermitir.
2 Bom pard bana bu akam Poincarenin G azi Paaya telgrafn gsterdi.
Konferansn atsi hakknda u m alm t verdi. Konferans L ozan da m uvaffak
olmamtr. 29 da m uhede metni bize huss olarak verilecek. 31 de yine ko
m isyonlar itimi halinde resmen verilecek ve bize kabul nashat edilecek. Eer
biz reddedersek inkt olacak. E er biz hkm etim izle grm ek zere ayrlr
sak zevahir kurtarlacak. Konferans inkt etm eyecek, bir iki ay sonra baka bir
teebbse baklacaktr. 1 ubatta Boazlar K om isyonu inikad edecek, belki im
za teklf edilecek, bittabi o da kalacaktr. 2 ubatta C u rzon L on draya gidecek
tir. Cereyn- ahvl hakkaten budur. M usdem e hitm bulm utur. Burada bir
inkt yapm olm ayarak, belki fasla vermi olarak A nkaraya avdet edeceim .
Fakat hakkatde inktdr ve yeniden itim frsata baldr.
3 Am erika m urahhas geen gn M usul ve kapitlasyon geri braklm ak

artyle mesil-i ire kabil-i haildir dem i idi. Japon m urahhas da ayn eyi
syledi. Fransz bu d e fa kat akam etten bahsetti. talyan da bu fikri ilka eyledi.
Y u n an tamrt mevz-i bahs olduka verecek bir eyi olm adn ileri srerler.
Binenaleyh hlen sulh eriti en m sid yle tahm n olunabilir. M u su lun
tavk lzm dr. A d l sistemden kurtulm ak ihtimli vardr, fakat m uhakkak de
ildir. M esil-i m liyede bilhassa tazm ntdan kurtulm aa behem ehl alaca
m. M uvaffak olm azsam kabul etm eyeceim .Trakya hududunda tashht yani
K araaa phelidir. Bil kayd u art stanbul ve Boazlar, ordu ire m alm-
dur. urasn da tasrh etm ee m ecburum ki mttefikler, bu d e fa her m eselede
m uvakkat sistem zihniyetinde olduklanndan biz byle tem yl gsterince onlar
eritin hi birini bilhassa kapitlasyon ve mesil-i m liyeyi tahfif etmeyebilirler.
Bu halde de inkt kabil-i ictinb deildir.
im di hallolunacak udur: Fsla vererek A n karaya gelm ek ve vaz iyyeti

M u su ldan fergatla balayarak yeni bir sulh im kn aram aktan hangisi muv-
fkdr. Ben M u su ldan fergat gstererek sulh aram ak fikrindeyim . R za N u r Be
yin m talaas drdnc m addededir. H aan Beyin fikri beinci m addededir.
No. 285
4 T aayy n eden m uhede ahkm T rkiyeye siyseten ve iktisden istik

ll ve kabiliyet-i haytiye verecek bir ekilde deildir. T rk iyenin kabiliyet-i ha-
ytiyeye m lik olmas fikri henz daha A vrupallann zihnine girmemitir. M u
sul mem leketin nev u nem as in pek elzem olan petrolleri ile bize pek lzm
dr. K eza elden kmas ise bam za bir K rdistan bels karm ak dem ektir ki
bizi brm zden urur. Ermenistanla birleir. Hem de istikblimiz olan ark ile ara
m z keser. Bu cihetlerden dolay mesele pek m him dir. ngilizler ii inkta sevkct-
milerdir. Franszlarla talyanlar uak gibi srklem ekte idiler ve sonra da
srklemilerdir. Bu inkt tehddi ya cidd veya blfdr. C id d ise Y u n an or
dusunu tensk gibi hazrlklar in bizi Konferansla oyaladlar. D aha ziyde ben
blf olduu zannndaym . lk gnden beri bu iin bir inkt olm adan hallinin
m m kin olaca kanatm daym . Ellerindeki tehddtn hepsini yapm adan
T rk e gre olmas lzm gelen sulhnm eyi kabul etm ezler. im diye kadar tuttu
um uz m ukavem et ve sebt tabiyesini son haddine kadar denem ek lzmdr.
ngiliz elkr- um m iyesi M u su lu deil Badat bile tahliye etm ek cihetindedir
(cehtindedir). Fransa ve talyann harbe itirk etm eyecei m uhakkak gibidir.
ngiliz efkr- um m iyesi de harb aleyhindedir. T eh d d ile bizi m etlibim izden
fergat ettirmek istiyorlar. H enz M u su lu vermek gibi fedkrlklarn zam an
gelmedii, bir d e fa fedkrlk edersek dier m etliblerinde de daha m usrr ola
caklar ve artk tutunam ayacam z fikrindeyim. nkt biz deil onlar yapyor.
Buna kuvvetli bir sretde gs gererek ahvli (grmek) tarassud etmek ve ona
gre hatt- hareket ittihz etm ek (fikrindeyim) kanatm daym . Lozan muhti A n
karann I tilfiyn (Allie) m etlibine boyun eecei fikrindedir. Bundan ok mmi-
de dyorlar. (Bu da onlara ok m it veriyor) Bu halde ii m uallakda brakarak
A nkaraya gelm em iz en m nsib bir tarkdir. 27/1/1923
D R . R IZ A N U R *
5 Artk hitm bulm u addolunan m zkert- sulhiye neticesinde inkt

istilzm kat gibi grnen mesil-i esasiye unlardr:
1) M usul ehri ve cenubu 2) adl kapitlasyonlar 3) ahvl-i harbiye ve ted-

br-i harbiyeden mtevellid mttefiklerin istedii m aktan on be m ilyon altn
tazm nat ve tamrt 4) stanbul hkm etinin yapt m ukaveltm m eriyyeti 5)
Eski imtiyzt tanm ak ve imendiferlerin erit-i hzraya tevfikn kabul etmek
ve A lm an irketi addolunan A nad olu ve Badat hatlarnn mttefiklere m ensb
bir gruba devri 6) Y un an istandan taleb olunan drt m ilyar altn Frank tamrt
7) taksm-i dynun serm aye zerinden icras meseleleridir. D ynum m iye-
sinin ibkasna dir tarafmzdan yaplacak beynt- tahryeye bunun in mu-
hedeye koym ak istedikleri m addeyi hazf in kfidir.
Fikr-i ciznem ce sulhn anahtar M usul ve tazmnt- ahsiye m eselelerin-

dedir. M usu l in fedkrlk gayet m him ve nzik bir m eseledir. Buna ahsen
karar verem iyorum . Tazm nt- ahsiye in b a z m ukabil teklfatmzla tarkini
aram ak sulh in ayn- kabul telakk olunabilir. Evvel evrk- nakdiyem izden
Suriye ve Irak in hisse-i d yn olarak taleb ettiimiz 30 m ilyonun evrk-
nakdiye ile m ahsbu teklf olunabilir. Zten bunu kabul etmi deildirler. Sni-
yen birinci tertibin hmilleri verilmek zere dyn-i um m iyeye idesini taleb
ettiimiz be m ilyon altn ile ngilizlerden istediim iz fakat kabul etmedikleri
m alm harb gem ilerinin bedelleri ile m ahsbu m m kindir. Yunanllardan be-
* Rza Nur, bu belgeyi Hayat ve Hatratm adl kitabnda da veriyor. u farkla ki, altlan i
mi olan kelimeler telgrafta var, kitapta yok; parantez iindeki kelimeler de kitapta var, telgrafta
yoktur. (Bkz. Hayat ve Hatratm, III, s. 1150-1151).
hem ehl bir m ikdar tam rt bedeli alm ak m ecbriyetindeyiz. Fakat istediimiz
drt m ilyar altn Frang Y u n a n kabul etse dah m addeten verm ek im kn yok
tur. B unu bir hadd- asgarye kadar indirm ek m akuldur. Bunlarla dier metai-
bi te mn etm ek ve dyn-u um m iyenin Frank olarak tediyesini de halletm ek
sretiyle sulhu aram ak ve bunu yaparken zaaf gsterm ediim iz ve her talebleri-
ni kabul edeceim iz m ansn verdirm em ek lzm dr. A d l kapitlasyonlarn
m em leketim izde slht- adliyeyi daha ziyde tekem m l ettireceim ize ve bu
m aksadla Avrupa erbb- hukukundan mutahassslar m em leketim ize celbedece-
im ize dir beynt ile ii halletm ek m m idi vardr. D ier teferrut- m esilde
biraz itilfkr olabiliriz. Kanatim bundan ibrettir.
H A A N H SN
6 M ttefikler A n karann sulh istedii, yalnz buradaki m urahhaslarn

m uannid olduu zannndadr**.
S M E T
** Bkz. No. 444, 473, 483.
No. 444
No. 331, 332 27 Knun- sn 39
(27 Ocak 1923)
Gayet aceledir
C . 27 K nun-i sn 339 281 n um araya*:
1 27 K nun-i sn raporunuz da dhil olduu halde Konferansn son

gnlerinin safahtna id telgrafnm eler m uhteviyt derhal Bakum andan Paa
Hazretlerine nakledildii gibi bu akam da H eyet-i Veklece tezakkr edildi.
Konferansn stanbul tahliye edilm eksizin fasla ile dalm as bizim in pek
m uzr ve gayr- kabil-i kabul grnd. nkt buna nazaran yn- terchdir.
A ncak vaz iyyet yarn M eclise arz edilecek ve netice-i m ukarrert derhal bildiri
lecektir**.
2 26 K nun-i sn raporunuzun nc m ad d esi*** hakkndaki arzunuz

son gnlerde m teaddid hafi celselerde M eclis heyet-i um m iyesine etrfiyle
arz ve m ahzuru zh ve bu yzden Konferans intizr devrelerine ilka edebilecei
de tasrh edilm i olm akla berber M eclisde ve m uhitde milletin sulha arzusunu
ia ve iln edecek bir hl grlm edii gibi gsterilm eyeceinden msterih olu
nuz Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 445
No. 282 27 Knun- sn 39 *
(27 Ocak 1923)
C . 23/1/923 ve num ara 3 12 **
A rzi K om isyonunun 23 K nun-i sn tarihli sabah celsesinde Irak m anda

sndan ve ahlisinin ngilizlere adem -i m erbtiyetinden bahsederken ngilte
renin hrriyet va dettii Irak ahlisini bir n igalden zde olarak m ukadde
ratlar hakknda ity- reyde serbest brakt takdirde igal, him ye ve m anda
in rey verecek tek bir insan bulunm ayacan beyn etmi ve T rk iyenin va
tann bir paras olan M usul vilyetinden vazgeem eyeceini zh etmitim.
M usul vilyeti in ben plebisit taleb etmemi olm akla beraber Lord Curzon
verdii cevbda plebisit ihtim lini tenkd ve reddetmitir.
S M E T
* T elgraf 26.1.1923 tarihinde kaleme alnm ve ertesi gn kapatlp ekilmitir.
** Bkz. No. 411.
No. 446
No. 333, 334, 335, 336 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 7923)
M ad d e 1 M sy Poincarenin zm irde bulunan G azi Paa Hazretlerine

gnderdii m ektub sureti ikinci m addede, bunu m tekib Paadan aldm ve
tasavvur cevabn hlsasn m ir telgrfanm e sureti nc m addededir. Bu
bbdaki m tlanzn en ksa zam anda ve a zam sratle irn rica ederim *.
M ad d e 2 G azi M ustafa K em al Paa Hazretlerine: Lozan Konferansnn

bidayetinden beri Fransa h eyet-i m urahhasasnn verdiim talim ta tevfikan ne
kadar sulhperverne bir sretde hareket ettii ve T rk iyenin taleb ve iddia ede
bilecek bir vaziyyeti tevld edecek olan adilne bir sulh elde edebilm ek husu
sunda elinden geldii kadar alt zt-i devletlerince bit-tabi m alm dur.
M zkert hal-i hzrda son safhaya dhil olm utur. Sulhn imzsn tavk ede
cek olan her hareket iimizi bozacak bir m hiyettedir. T rkiye Fransa hkm e
tinin m uvenet ve hsn-i rzs ile arzu ettii tavizta nil olm utur. M esd
neticelere m sid olan ve Lozan Konferansnn intcn m cib olacak bulunan
hafif m sadta raz olm ak suretiyle menfi-i m ahssay tem n edecek olan bu
fkr-i itilfperverneye m sid bulun m ak T rkiyeye iddir. Fransann msva-
ta olan ananev m uhabbeti nm na bu kat ve m him nda fa buyurduunuz
hidemt-i liyeye zam m eten bu d e fa da byle m u tedil ve vatanperverne hare
ketini ikm l ve kendisini terakki ve hrriyet idresi iinde m ill refah ve inkifa
vakfedebilm ek in B yk M illet M eclisi nnde nfz-i lnizi istim l ile onu
ikn buyurm anz istiyorum. Son m uzaferriytn m enfiini verecek olan devml
bir sulh tem n etm ekle zt- devletiniz bir kere daha T rk iy e nin m enfii ha-
ytiyesine hizm et etmi olacaksnz. Em nim ki necb m em leketinizin telisi in
vakf- nefs etm ei bir vazfe telakki eden zt- devletinizin tesiri m him olacak
olan bu m uhedeyi reddetm eyeceksiniz. mza: Poincare**.
M ad d e 3 Poincareden gelen m ektubun bir aynn smet Paaya tebli
ile mtalaasn istifsr ve neticesini serian ir buyurm anz rica ederim. Poinca-
reye verilecek cevapta L o zan daki H eyeti m urahhasam zn kabul edecei ve
H km et ve M ecliste arzedecei erit-i sulhiyenin kabul ve tasdiki iin en cid
d ve samim mesimi sarf edeceim i arz ederim tarznda bir ifadede bulunm ay
m nsip gryorum . Fevzi ve K arabekir Paalar dahi bu m talaam a itirak edi
yorlar Efendim . mza: M ustafa K em al.
H S E Y N R A U F
** Fransa babakan M . Poincarenin bu mesaj, zmirdeki Fransz Konsolosu araclyla,

27 O cak 1923 gn G azi M ustafa Kem al Paaya iletilmitir. Poincare ile G azi M . Kemal arasnda
yazm alar olduu basna da szmtr. Bir Fransz gazetesinde bu konuda kan haberin metni u
dur:
M . Poincare et Moustapha K em al
Une depeche de Lausanne, lagence Havas, signale que M . Poincare a telegraphie M ous
tapha Kemal pour lui dem ander d accepter les conditions de paix des Allies. U n telegramm e de
Constantinople lagence Radio confirme cette nouvelle.
L Echo National dit que la depeche de M . Poincare aurait ete redigee par M . Franklin-Bou-
illon, qui, de son cote, avait adresse au chef du gouvem em ent dAngora un telegramme ainsi con-
u: C h er ami, vous supplie manifester votre amitie pour France en acceptant clauses Lausanne. -
Signe: Votre ami Franklin .
L ejo u rn al ajoute:
C est par leffet prodigieux de cette amitie que nous avons failli nous brouiller avec les An-
glais, que la France a perdu le benefce du regime des capitulations, que nous avons ouvert ntre
frontiere de Syrie et prive Alep de ses ressources en eaux, que les Russes ont ete introduits la
Conference de Lausanne et que ladite Conference, apres deux mois d inutiles efforts, est d ores et
dej vouee un echec certain. (Journal des Debats, 30.1.1923).
No. 447
No. 337, 338 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 1923)
M oskova Sefaretinden g tarihli alnan m alumt:
Karahan ile m lakatlarm da ifdt:
L ozan da T rk ve Rus h eyet-i m urahhasalarnm her noktada m ttehidl-

efkr hareket ettikleri hakknda A n karada bir zehb m evcud olduunu
grdm zden fll-hakka gayr- asker m ntkada ecneb kontrolnn reddi,
ekalliyetler bahsnda daha m sid erit istihsli ve Patrikin ibkasyle beraber
salhiyyetinin yalnz husust- ruhniyeye hasr ve m uhtelit m ehkim de T rkiye
hkm etinin m em ru sfat- resmiyesi ile ecnebi hkim ler istihdm gibi T rk i
ye in ve R usya in birer sebeb-i m em nuniyet olan netyicin istihslinde Rus
heyet-i m urahhasnn ok yardm olm utur.
Paris Konferansnn neticesi tahakkuk edinceye kadar esaslarda nokta-i na

zarmz hakknda hibir taahhde giriilmemesi hususunda ierin tarafndan
smet Paaya vukubulan dostne tavsiyenin bu netyic-i mem nuniyet-bahssn-
da ve bilhassa ekalliyetler m eselesindeki m uvaffakiyetden dolay smet Paa i-
erine sret-i m ahssada teekkr etmitir. Rus H eyeti T rk h eyetine gerek
mesil-i siysiyede gerek dier m esilde pek dostne ve kym etdr hizm etlerde
bulunm utur. M ukaddem stanbul ve Boazlar hakknda a r hkm eti ile
dvel-i itilfiye arasnda m ttehaz m ukarrert yedim izde olduundan T rk
heyeti tarafndan Boazlara dir verilen son teklif-i m ukabilin tanzim inde ie-
rinin m alum t ve vesysndan pek ok istifde edilmitir.
H S E Y N R A U F
No. 448
No. 339, 340 28 Knun- sn 39
M iistacel (28 Ocak 1923)
A nkara tilfnmesinin onuncu m addesi m cebince Fransa hkm eti tara

fndan ire edilecek bir gruba devri kabul edilen Y enice-N usaybin dem iryollar
nn en ziyde hslt getiren M ersin-A dana-M am re ve Toprakkale-skenderun
ksmlar ile H aleb-Cerabulus ksm hkm et-i m rnileyhca tekil edilen bir
grup tarafndan iletilmekte olduu halde takriben bir m ilyon Frank ile tamri
kabil olan M a m re-M eydan- Ekbez aras senelerden beri m etrk bir halde b
raklmaktadr. bu tamrt itilfnm enin hn-i m zkeresinde grup tarafndan
icrs tezekkr edilmi ve Fransa hkm etinin Paris M m essilim ize ahren tev-
d eyledii notasnda bildirildii vehile ibu grubun yap m aa m ecbur olduu
bir tam irtdr. G erek ihtiyct-i askeriye gerekse hayat- iktisdiyesi deta felce
dr ve havli-i m ezkre halknn ikyt-i m tem diyesini m cib olan tami-
rt- m ezkrenin bir n evvel icrs zarr ve bu halin devm katiyyen tecvz
edilem eyerek binnetice vaz- yed edilecektir. Binenaleyh m ezkr grubca yapl
mas lzm gelen tamirtn tacliyle vaz- yed m uam elesine m eydan braklm a
mas ve bu hussta Erkn- H arbiye-i U m m iyece gruba verilen m hlet
K nun-i sn nihyetinde m ukaz olacandan bu m eselenin orada bir n evvel
intcine him m et buyurulm as ve neticeden m alum at itsn ehem m iyetle rica
ederim *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 301, 325.
No. 449
No. 341, 342, 343, 344 28 Knun- sn 39
(28 Ocak 1923)
M ad d e 1 Bugn H ey et-i Veklece taraf- devletlerinden taleb buyurulan

nokta-i n azar* hakknda tesbit edilen metin ikinci m addededir. led en sonra
itim eden M eclis heyet-i um m iyesine hafi olarak son telgrafnz ve Poinca-
renin Paaya yazd m ektup arz, bu m eynda bu sabah benim M ojen e Poin-
careye ibl eylem ek zere beyntm sureti aynen krat edildikten sonra
m zkere yaplarak bu bbda ittihz edecekleri karar zt- lilerine arz edilecek
tir. 26 (tarihli) raporunuza kadar vaziyyet G azi Paaya arz edilm idir bu bbda
m rnileyhin cevb 3. m ad d ededir**. Benim M o u g in e tebligatm 4. m adde
d ed ir***. H ey et-i um m iyesinin m tlaasinden sonra nokta-i nazar- llerinin
cilen irm rica ederim. Y arn da m etnin M ecliste m zkeresine devam edile
ceinden intc edildii takdirde derhal arz olunacaktr. C ereyn eden m zke-
rtdan ihtisstmz H eyet-i V ekle nokta-i nazarnn kabul edilecei m erkezin
dedir.
M ad d e 2 rt- llerine gre m ttefikler tarafndan teklf olunacak
proje bizce gayr- kabil-i kabul esst ihtiv etm ektedir. Konferansn sulh ile
neticelenm eyerek dalm as zerine aleyhim izde olan vaziyyet-i hzraya ve s-
* Bkz. No. 446.

** Bkz. No. 450.
*** Bkz. No. 451.
tanbulda ecnebi igaline gayr- m uayyen bir m ddetle taham m l edem eyecei
mizi dvel-i m ttefikaya bildirm ek m ecburiyetindeyiz. A n cak m zkertn ne
gibi esbbdan n neticeye m ncer olm adn ve sulh-i lem in ne gibi sevik
ile teesss edem ediini A vrupa ve A m erika efkr- um m iyesine bir beynnam e
ile bildirm eyi faideli grm ekteyiz.
Fil-hakika m atm a- nazarlar M usu l petrollerine m atf olan ngiliz serm-

yedrnnn tatmn ihtirst in btn ngiliz milletinin yeni fedkrlklara
sevk olunduunu herkesin bilmesi ve Fransz m illetinin dahi stanbulda T rk
kavnn ve nizm tna tam m en tebaiyyet etmek zere teekkl eden birtakm
irketlerin L ozan da Fransz diplom asisini vsta ittihz ederek taahhdleri hil
fnda birtakm m utlebt serdeylediklerini ve T rk milletini soym aa m atf
olan bu m utlebt yznden sulhn akam ete evkine kadar cesaret gsterdikle
rini anlam as iktiz eder.
Tazm int- ahsiye bahsinde dah Y u n an ordusunun hibir sebeb-i askerye

m stenid olm akszn yapt bunca tahribt ve m ezlim in tazm ni in devletler
Y unanistana hibir tazyk yapm adklar halde kendi tebaalar in T rk iyeden
tazm int talebine kalkmalarn vicdan- beeriyetin asl tasvb edem eyeceini
ileri srm ek ve fakat Y u n an ordusunun ahlim ize irs eyledii bil-cm le zarar
larn tazmn olunaca dvel-i m tteflkaca kabul ve taahhd olunduu takdirde
dvel-i m ttefka tebaasnn zararlarn tediyeye im kn bulacam z zikreyle-
m ek ve A nadolu imendiferleri m eselesinde im tiyznm e eritine tam m en s
dk olduum uzu iln etmekten baka hibir ey yapam ayacam z iln olunm a
ldr.
Velhsl verdikleri projeye m ukabil tarafmzdan derhal bir proje tevd

olunmas ve ancak projem iz diresinde sulh yapacam z iln olunm aldr.
Dvel-i m ttefkann karm zda m ttehid bir cebhe halinde abluka ve ire
gibi tazykat yapm alarna m ni olm ak in aralarndaki vahdet ve salbeti kr
mak zere ezcm le M usul m eselesinin hallini her trl cebir ve tazykdan z-
de bir halde bulundurulacak olan ahlinin ry- um m iyesine terk ettiimizi
ve petrolleri iletmek hussunda dahi m zakerta m de olduum uzu iln et
mek ve A m erika ile ayrca m uhede akdine tevessl etm ek muvfk olur.
B er vech-i bl esst diresinde devm- m zkerta im kn grlm edii ve

vereceim iz proje asl ry- kabul grm edii halde vazfenizin hitm bulduunu
kaydederek A n karaya hareketiniz m nsib olur Efendim.
No. 450
icra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey Efendiye.
No. 345, 346 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 1923)
Btn irdan istidll olunan en m him nokta ngilizlerin ve Franszlarn

sulh yapm ak istememeleri ve mesili son m alum olan zem ne girdikten sonra
darlarak gayr- m uayyen bir zam an iin vaziyyet-i hazirann m uhafazasn ve
zam an ile vaziyyet-i hazraya istinsmz temn etm ek olduu anlalyor.
M esele yalnz M u su l h u dudunun tespitinde husus bir prensip kabul etmekten
ibret bulunsayd ve mesil-i sairede cidd ve sam im olsalard derdim ki mte-
vzi olalm. Bu m stedlel zannetiim nokta zerinde smet Paann yeni ve
cidd bir tedkik yapm as ve buna gre H eyet-i Vekilenin m eseleyi m tlaa et
mesi son karar verilmeden evvel elzem dir. Anlaldna gre mesil-i m teaddi-
denin sl edilebilecei son netice bugn iin m him tebdil ve tedile uratlma-
yacaktr.
No. 346
K abu l etm ekle m arz bulunacam z zararlarla faliyet-i askeriyeye ge

m ekle istihsl eyleyeceim iz neticeyi ok dikkatle karlatrmak m ecburiyetinde
yiz. H er halde kararm z m sbet olm aa m ahkm ise bunu behem ehel K onfe
rans tatil edilm eden ve smet Paa avdet eylem eden verm ek lzmdr. smet Pa-
a nm avdeti halinde verilecek tek bir karar vardr. O da faaliyet-i askeriyeye
gemektir. Bugnk H eyet-i V ekile m zkeresinden ve M eclisle hasbihalden
sonra tebrs eden nokta-i nazarlara ve smet Paadan talep eyleyeceiniz son
rapora muttali olunca daha kat-i m tlet arzedeceim . 28.1.39.
Bakum andan
No. 451
No. 348, 349, 350, 351, 352 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 1923)
M ad d e 4 M illetim izin drt seneden beri m alm olan asgar metlib-i

meras dhilinde her trl fedkrl ne m sade yapabileceim izi fakat b u
nun hricinde adl ve m l kapitlasyonlar ve m em leketim izi nm tenh br-
m l altnda ezecek teklf-i m liyeyi kabul etmenin hatt B yk M illet M eclisi
nin bile salhiyyeti fevkinde grlebileceini zh ederek dier eklin sulh
tem n edem eyeceini ve ngilizlerin mesisinin Franszlan bizden ayrm ak isti
kametini gsterdiini ve Konferansta bizce gayr- kabil-i kabul olan kapitlas
yonlar tebdl-i ekl ettirerek sonuna kadar Franszlara m dfaa ettirdiklerini ve
bu suretle mttefiklerin sulh tehlikeye ilka etmekte olduklarn, bunun nn
alabilecek yegne ztn M sy Poincare olabileceini izh edebildiim i zannedi
yorum. M sy Poincare bu zannm takviye etmiti.
No. 349
H albuki G azi Paaya gelen son m ektubu M ud an ya konferansndan evvel

M sy Franklin vastasiyle verilen tem inatn ve im diye kadar m aalesef m d
faa bile edilem eyen husstn tekrnndan baka bir ey olm adn grdm .An-
ladm a gre m ttefikler bize bir m uhede tam metni tevd edeceklermi. M u
sul hakknda kabul edebileceim iz plebisitten C u rzo n un ictinb etmesi kapita
listlerin m enfiini m dfaa in m illetlerin rsna hrm etsizlik demektir.
No. 350
Zarar ve ziyanlarn her zam an hkm etle anlaabilecek olan ecnebi serm
yesi T rk hkm etlerinin hukukunu m dfaa ile m illetlerin deil kapitalistlerin
nokta-i nazarn m dfaa edegelm ektedirler. H ayatm z bahsna da arzu ettii
miz borlarn tesviyesinden bizi m enedecek kuyd- taham m lfers vazetmeleri
hibir zam an kabul edem eyeceim iz adliyede ecnebi hakim leri ikamesine all
mas sretleriyle bizi ni met-i sulhden m ahrum etm ee teebbsleri m ttefikle
rin hi olm azsa M enfi-i sulh- cihn nokta-i nazarndan yanl ve devm ha
linde kendi taraflarndan sulh m utlak olarak ihlli m cib olacak eriti bize
cebretm ee altklarn gsterir.
No. 351 M etni verdikten sonra cevb in heyetimizin A nkaraya gelip

danp hazrlanm asn teklf suretiyle bir faslay tem n etm ee alacaklar ve
bu suretle ngilizlerin imdiye kadar siysetlerinin essn tekil eden intizr ve ii
uzatarak em ellerini istihsl yoluna gidecekleri de anlalyor. Bunun tehlikesini
M sy Poincarenin nazar- dikkate alm asn kemal-i sam imiyet, ciddiyet ve
hrmetle vasfda m ecburiyet-i m illiye ve vicdaniye gryorum .
No. 352 M urahhaslarm zn bidyetden beri neyi kabul edecekleri ve ne

yi katiyyen kabul edem eyecekleri hakknda talim t ve salahiyyet-i katiyyeleri
mevcuddur. B unun in A nkaraya gelm elerine lzm yoktur. M sy Poinca-
reden daha m m id bah bir cevb beklem ekte kendim i hakl gryorum . A ca
ba hdistn seyrine m ni olam ayacak m? nm zdeki aram baya kadar za
man olduuna kaniim ve Fransa reis-i hkm etinin sulh-i beeri tehlikeye
drecek mttefikin heyet-i m urahhasasm n tekib etm ekte olduklar hareketin
istikametini tebdile muvaffak olacandan henz kat- m m d etm edim *.
H S E Y N R A U F
* R au f Beyin A lbay M ougin e syledii yukardaki szler, Franszlar tarafndan ertesi g

stanbuldaki Ingiliz Yksek Komiserliine de aktarlm. ngiliz Yksek Kom iser Vekili M r. Hen-
derson, bu konuda unlan rapor ediyor:
Frendi High Com m issioner read to rae today (29.1.1923) text of President of the C ou n cils
(Poincare s) telegram to M ustapha Kem al Pacha, vvhich vvas com m unicated to the latter by the
French Consul, Sm ym a, on January 27th, as vvell as telegram from Colonel M ougin vvho had si-
milarly com m unicated it to R auf Bey.
Judging from M ougins telegram President of the C ou n cils appeal had met with somevvhat
discourteous reception by R eouf Bey, vvho referred to Franklin-Bouillons assurances for vvhich he
said there vvas nothing to shovv. He hinted that President of the C ou n cils fine vvords did not
amount to much more. H e said that G rand National Assembly, even if it vvished, had no povver
to accept judicial capitulations. He took exception to varous fnancial clauses of the proposed
treaty and accused French of serving capitalist interests.
H e also, of course, referred to Karagatch and M osul as being points on vvhich T urks not
make concessions, and observed that object of British vvas to detach French from Turks.
Finally he com plined of delay involved in asking Turkish delegation to bring Treaty to An-
gora, and said that they had no need to leave Lausanne, as they had full povvers and instructions.
Generally speaking R e o u fs declaration vvas depreciation of value of President of the Coun-
cils intervention, and French High Com m issioner vvas clearly dissatisfied vvith it . (Henderson to
C urzon, 29.1.1923, No. 59: D B F P -I/ 18, p. 479, No. 352).
No. 452
No. 347 28 Knun- sn 39
(28 Ocak 1923)
nkt- m zkertn gayr- kabil-i ictinb olduu sizce tahakkuk edince da
ha evvel M sy? ile grerek alacaklar vaziyyeti (?) ve inkta halinde tevhd-i
mesiyi (?) te m ine teebbstda bulunm anz fideli grlm ektedir, Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 453
No. 353 28 Knun- sn 39
, ... (28 Ocak 1923)
Muta eldir '
28/1/39 ve 341 num aral ve m baadl telgrafnm enin * ikinci m addesinde

arz ettiim nokta-i nazar hkm etin nokta-i nazan ve bu sabah devam eden
hafi celse m zkereleri neticesinde reye konarak m ttefken tasvb olunm utur,
arz ederim.
H S E Y N R A U F
No. 454
No. 284 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 1923)
Gayet msta eldir
Poincareye verilecek cevb hakkndaki 336 num aral ifre* tam m en halle-
dilem ediinden baka bir bir m ifthla akdiyle senan keidesi m ercdur.
S M E T
* Bkz. No. 446.
No. 455
No. 388 28 Knun- sn 39

(28 Ocak 1923)
talyan m urahhas G alli Rodos vlisi oldu. Garroni ile gelerek dediler ki
Rodos ile shilimiz arasnda ileyen talyan gem ilerine tarafmzdan m sade
edilm iyorm u, buna m sade edilsin. O nlarn tahm inine gre eer sebeb A n a
dolu Rum lar veya Y un an llar bulunduu zann ise bunlarn bulunm aycan i
fahen hatt tahriren taahhd edecekler. Kendisi o sretle A dalarda slm lann
him ye ve teksirini ve Rum larn kesr-i nfzunu takb edecektir. R odosta nm
resm mmessilimizi kabul ve m nsebt-i m tekabilenin sklatrlmasn
te m n edecek. Bir iki gne kadar hareket edeceinden vapura m sade hakkn
da kendisine cevb vermek m ecburiyetindeyim . M m knse tervci ve iktizy-
hlin sratle ir m sterham dr. Bu m eselenin bir kabotaj hakk iddisna
m ahal verm em esine dikkat edeceim izi ihtiyten ifde ettim.
No. 456
No. 287 29 Knun-i sn 339

(29 Ocak 1923)
1 Pazar tatldir. M arki G arroninin m ahrem ne dost nashat udur:

aram ba gn m uhede projesini verdikleri zam an benim A nkaraya gidip
gelm ek gibi bir ey taleb etm eyerek sekiz on gn gibi bir m ddet taleb edip
m ukabil teklfat yapm aktr. Bu halde kendileri gitm eyecekler ve C urzon da m u
rahhaslar brakarak gidecek ve Konferans devm edecektir. K apitlasyon adl
m evddnda da b a z noktalar telkn etm ek istedi.M usulu ngiltere ile aram zda
halletm ek zere talk etm ek ve C e m iyyet-i A kvm n hakem liini kabul etm e
sem bile hakem essn kabul etm ekliim m tlaasndadr. Bir d e fa mterek
bir sulh yaplsa artk kendileri dierlerine tbi olm aktan kurtulacaklarn syli-
yor. ntbam udur ki inkt ve m uhrebe hlinde ngilizlerin G elibolu ibih
ceziresine yerleeceklerinden ok ihtirz ediyorlar ve stanbul un tahliyesi halin
de ngilizleri yalnz brakm am ak in G eliboluya kendileri de asker gndere
ceklerini syliyorlar. Am erika m urahhasnn ismt udur: Artk komisyon ve
tl kom isyonluk i kalmamtr. Bam urahhaslar itim yapp son m addeler
zerine grm elidirler. ierin in m lkat udur: Boazlar m ukavelesinin
mnferiden im zsn teklf edebilirler. T ki R uslarla aram z asn ve Ruslara
da T rkler aleyhine arkadan teklfat yapabilsinler. Boazlar m ukavelesinin ayr
ca imzs ancak stanbul ve B oazlann derhl tahliyesini taahhd ettikleri hlde
kabildir dedim . O n u n zannna gre inkt olursa m ttefikler ayn ayr bizim le
sulh yapm ak in m sbaka ve ngilizler hepsinden sratle teklfat serdedecek-
ler imi. O n lan n telknt bu zem indedir.
2 Franklin-Bouillon Pariste beni telefonla buldu. Burada inktdan son

ra kim seye haber vermeden benim le grm ek zere San R em oda birleeceini
ve Fransa ile m eselenin hallolunacan ve bu hussda mufassal m ektub yaza
can syledi. M ektubu yarn sabah beklediim i bildirince aram ba* gn
Poincare ile ayrca grerek yazabileceini bildirdi. aram ba resmen m uhe-
denin verilecei gndr.
No. 457
Adnan Beyefendiye
j\f0 354 30 Knun- sn 39
(30 Ocak 1923)
Bulgaristan Sobranyas Sofyadaki cm iin yklmas in bir kanun lhyas

kabul etmi. Sofyada yegne kalan cm iin yklm as Bulgaristann unsur- isl-
m a kar hrm etkr davrand hakkm daki iddilarna m uhlif bir fiil tekil ede
cektir. B una m ahal kalm am ak in teebbst icrsn rica ederim.
H S E Y N R A U F
No. 458
No. 355 30 Knun- sn 39
(30 Ocak 1923)
29/1/23 tarihli Lifild ( ? ) ajansnn Lozan Konferansndaki T rk vezne
darnn iki yz elli ngiliz liras alarak firr ettiini nerettii gazetelerde
grlmtr. Zannedilm em ekle beraber bu bbdaki m alum tm zn irn rica
ederim *.
H S E Y N R A U F
* Lozan Konferansnda T rk veznedar Fuat (Aral) idi.
Dr. Rza Nur, Fuad Bey hakknda unlan yazyor:
Bu adam , yani Fuad, kimsenin yevmiyesini vaktinde vermez, herkes ikyet eder, iine bak
maz, bir mli encm ene gidip almaz ve yerinde durmaz, zaten bir ey bilm ez de. Bana ikyet
ettiler. Azarladm , yine olmad. Bir defa kayboldu, hep parasz kaldk. Polise arattk. Cenevrede
bir kadnla bir otele kapanm, bir hafta kald. Sonra Lozana getirdiler . (Hayat ve Hatratm, III,
s. 1093)
Bu kaybolmas yznden, para alp firar ettii yolunda sylentiler km olabilir. Am a bu
sylentiler yalanlanmtr. Bkz. No. 282.
No. 459
No. 289 30 Knun- sn 39

(30 Ocak 1923)
K u riye M lzim Ref Bey A nkaraya mteveccihen 28 sabah hareket etmi

tir. M uvsalatm n ltfen in.
No. 460
No. 290, 291 30 Knun- sn 39

(30 Ocak 1923)
M ad d e 1 M ttefikler hazrladklar m uhede projesini verdiler. K u rye ile
geliyor*.
Son gnlerde bilinenden ar ekildir. M usul C e m iyyet-i Akvm meclisinin

verecei karara talkan 15 m ilyon altn Liralk tamrt Y un an llarla m tekabi-
len balam ak gibi m evdd-i m alm eden m ad stanbul kuvveti dhil olduu
halde T ra k ya daki kuvvetimizin yirm i bir bin kiiye tahddi kapitlasyonlarn
adl sisteminde beynt hlinde m uhtelit m ahkim usl, ticar ve adl m tte
fiklerle takarrr eden m evddn ir bilcm le ecnebilere temli gibi mevdd
vardr. M uhed e ardr. Konferansta grlen m evddan reddolunanlar ibka
olunduktan m ad yeniler de ilve olunm utur.
T rak ya hududu K araaa verm eyerek evvelki hududdur
No. 291
M ad d e 2 Am erika m urahhasnn telknt udur: M usu l m eselesini ha

kem e havle etmek. M ttefiklerin istedikleri tazm nta m ukabile zabtettikleri
be m ilyon altn lira ile ngilteredeki gem ilerin bedelini hasretmek ve ir me-
sil-i m liyeyi hakem e havle etm ek ve Y u n an tam rtna bedel kim ne ald ki
siz alacaksnz m tlaasiyle iktifa etti. K apitlasyonlardan hi bahsetm eyerek il
gaya devm etm ek gibi eritle sulh m m kndr. eritin sun olarak arlat
rlm asna bakm aynz. Bam urahhaslar toplanrsak esslar sratle hallederiz di
yor. C urzon gidecek. H riciye m stenn m urahhas olarak brakacak, herkes
kalacak, bir re-i hail aranacaktr.
M usu l in rey-i m usln ve kendileri ile ayr sulh im knn mevz-i

bahs ettim. H er ikisi aleyhinde bulundu. O halde M u su lun hakem e havlesini
kabul eyledii (takdirde) m zkereye balam ak m m kndr. Y ah u d srr ile in-
kta gitm ek lzm dr. Evvel m arztm da bunu syledim.
S M E T
* Bu projenin tam Trke evirisi iin Bkz. Tutanaklar, Takm I, cilt 1, kitap 2, Ek. A.. 53-150.
No. 461
No. 292 30 Knun- sn 39
(30 Ocak 1923)
345 num aral telgrafnm enin 3. m addesinin* zam an ile vaziyyet-i hzra-
dan lafza zerine smet Paann yeni kadar olan ksm halledilem ediinden ba
ka bir mifth ile akdedilerek senan tekrar.
S M E T
* Bkz. No. 450.
No. 462
No. 293, 294, 295 30 Knun- sn 39

(30 Ocak 1923)
No. 293
B ugn zevalde sivil rehinelerin idesi ve asker sernn m bdelesi in

tanzm edilmi olan itilfnm e ile ahli m bdelesine m teallik m ukavelenam e
T rkiye ve Y u n an m urahhaslan tarafndan im za edilmitir.
U ser hakkndaki itilfnm e tarafeynce tasdka hcet kalm adan bugnden

itibren m er olacaktr. M bdele-i ahli m ukavelnm esi sulh m uhedesinin
tasdkn m tekb m eriyyete girecekti.
kisinin suretleri kuriye Refik Efendi ile takdm klnmtr. Bugnden iti
bren m er olan ser m bdelesi itilfnmesine nazaran evvel Y un an llar
bugnden itibren bir hafta sonra sivil rehinelerim izin idesine balayacaklar
dr.
O n d an sonra iki hafta zarfnda Y u n a n da m evcud olanlar ide edilm i bu
lunacaktr.
No. 294
Bu sivil rehinelerim izin idesini m tekib bizim elim izde bulunm as m uhte
mel Y u n an tebaasndan sivil sery ide edeceiz. Biz bu gibi ehsn adem-i
m evcudiyetini burada iddi ettik. Y un an llar yz kadar bulun duunu sylediler.
Aileleri Y un an istana hicret eden T rk tebaas R um lardan A nadolu dhiline
teh td olunan erkekler bu snfda dhil deildir. Bunlar ahali m bdelesi muka-
velenmesi m cebince sulh m uhedesinin imzsn m tekib tahliye edilecektir.
Sivil sernn idesini m tekib ve ondan nihyet on be gn zarfnda Y un an
hkm eti btn T rk asker sersn hep birden zm ire ide edecektir.
T rk hkm eti Y u n an sersndan ayn m ikdrda zabit ve neferi ayn va
purlarla sevkolunm ak zere ihzr edecektir. Y u n an sersndan m tebki kala
cak m ikdr sulhn imzsm m tekib ve nihyet hafta zarfnda ide oluna
caktr. Sivil rehineler ve sery- harbiye m tekabilen cerim-i diye de dhil
olduu halde afvedilmilerdir. Salb-i A hm er kom isyonunun m asnfm m ukabil
olm ak zere on bin Frank verilmitir. Y un an istanda bulunan sivil sermzn
m kem m el bir listesinin ser m badelesi in tayn olunacak m messilimize
itsn istirhm ederim.
S M E T
No. 463
No. 296 30 Knun- sn 39

(30 Ocak 1923)
Sivrihisaryan birderlerin tahliye edilip edilm ediklerine dir henz bir ce

vb gelm edi. Eln m evkf iseler derekab serbest braklm alar ve talgrafla m al-
mt its rica o lu n ur*.
S M E T
* Bkz. No. 466.
No. 464
No. 357, 358 31 Knun- sn 39
(31 Ocak 1923)
Y unanllarn tahliyesinden sonra ve istirddm zdan evvel birok Bulgar hu

dudun m uhfazasz kalm asndan b il-istifde ark T ra k ya da yerlemilerdi. s-
tirdd m tekib bu kabilden olanlar hsn-i m um ele ile ihrc olundular. Krk-
kiliseden karlanlar bu m iyndadr. Yoksa Krkkilisede teden beri skin Bul-
garlardan Y un an igali zam annda tazykat neticesi olarak memleketi terk ile bu
kere avdet edenlere m dhale olunmam tr.
No. 358 ~ Bulgarlann 1913 itilfinden bahisle ikyete haklar yoktur. Bu

itilfnm e m cebince bir kere hicret etmi ve m bdeleye tbi tutulm u Bul
garlarn tekrar avdetlerine im- ayn olunm ayacaktr. Zir T rakya Bulgar C e
m iyetinin hedefi bu avdeti temn ederek B yk Bulgaristan m line yolam ak-
tr. stanbul vilayeti dhilinde ise ahalisi kmilen B ulgar olm ak zere bal ba
na ky yoktur. B a d el-m treke a talca ya birka B ulgar gelerek R u m kyleri
ne yerletirilmilerdir. H ibir tazyka m arz deildirler.
H S E Y N R A U F
No. 465
No. 359 31 Knun- sn 39

(31 Ocak 1923)
zmit, Bursa ve Bilecik m ntakasndaki ser, emrin Birinci O rd u ya tarih-i
vslnden itibren on gn zarfnda M d a n y a da irkbe ihzr edilebilecektir*.
* Bkz. No. 488.
No. 466
No. 360 31 Knun- sn 39
(31 Ocak 1923)
C . 296*
Fevzi Paa G azi Paa ile seyahatdadr. M kilt ile cevb alabiliyorum . M a
kine banda takib ediyorum . ki Erm eni hakkndaki m alum t alnca derhal
bildireceim .
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 463.
No. 467
No. 361 31 Knun- sn 39
(31 Ocak 1923)
1 Fevzi Paadan evvelce vki olan sule cevben 28 tarihli bugn vsl
olan telgraf ikinci m addesidir.
2 Fikrim , M u su lun Cem iyet-i A kvm a terki katiyyen m uvfk deildir.
A d l sistem hakknda evvelce M dfaa-i M illiye Vekletine fikrimi bildirmi-
tim .Y ani stanbulda sene m ddetle m uhtelit bir m ahkem e kabul olunabilir.
Y un an istann dahi m utlaka im rta m ecbr tutulm as lz m u n a kani bu lun
duum u arz eylerim . Fevzi.
H S E Y N R A U F
No. 468
No. 362 31 Knun- sn 39

(37 Ocak 1923)
Gayet Mahremdir
1 Tarafm zdan da ihzr edilm ekte olduu evvelce bildirilen m ukabil

proje verildi mi? A cilen inn rica ederim.
2 Ceneral Pelle A d nan Beye, verilecek projeler zerinde m zkerta d e

vam edilebileceini hkm eti nm na dn tebl ettiini bery- m alum t arz
ederim.
H S E Y N R A U F
No. 469
No. 297, 298 31 Knun-i sn 39

(37 Ocak 1923)
M ad d e 1 ser ve ahli m bdelesi m ukavelelerini Y un an llarla im za et

tik.
M ad d e 2 H eyet-i U m m iyede m uhde projesini verecekler. C evb in

sekiz gn m hlet isteyeceim. Bu sekiz gn zarfnda bam urahhaslar arasnda
evvel prensipleri halletm ek lzum u Am erika m urahhas tarafndan harretle
ta kib olunuyor. Ajans H avas A nkara hkm etinden yaplan tebligatda projenin
bir hlsa-i mes olduunu iln etti. C u rzon bunu tekzb ederek ve m ttefik
ler arasnda birka gn evvel verilmi olan karara m uhlif olduunu tasrh ede
rek hatt- hareketini deitirm eyeceini iln eyledi.
M ustafa K em al Paa H azretlerinin Poincareye cevbndan fevkalde m em
nun olduk. Fransz heyet-i m urahhasasna hem en ibl ettim *. M ttefikler
arasnda vaziyyet teevv etm i.Balfour Pariste M usu l in T rklere cem iy-
yet-i Akvm hakem liini tekrr teklf, kabul etm ez isek h cm um uza intizr ve
hcm eder isek tedabr-i zecriyeye teebbs edeceklerini iln eyledi **.
* Bkz. No. 446, m adde 3.

** M illetler Cem iyetinde ngiliz Tem silcisi Lord Balfourun konumas o gn basna da aa
daki biim de yansmt.
La Question T u rqu e Devant Le Conseil De La S.D.N.
Lord B a lfour declare que U Conseil devra prendre toutes Us mesures necessaires pour proteger la p a ix du monde
C etait hier matin grande seance la Societe des nations, la seance la plus importante,
moins q u un jo u r on ne parle de la Ruhr.
Des rumeurs de guerre en Orient ont franchi le seuil paisible du palais du Petit Luxem bourg
et lord Ballfour, delegue de la Grande-Bretagne n a point cache la gravite de la situation.
Lord Balfour a parle du differend entre le gouvernement britannique et les T urcs au sujet de la
limitation des frontieres de lIrak. - pas une fois le nom de M ossoul ne fut prononce - sur un ton
de conversation serieuse et serree. O n et dit que lord Balfour sadressait par-dessus la tete du
conseil de la S .D .N . un interlocuteur qui netait pas l. Sans aucun doute, il sadressait la
Turquie, pour lui bien prouver que le point final netait pas mis, que tous les ponts n etaient pas
rompus. Evidemment, pour linstant, il ne peut sagir que de suggestions; des propositions d arbit-
rage sont dans lair; des bruits de guerre circulent en Orient; mais ce ne sont que des bruits..
Dans le discours de lord Balfour, ce sont les mots danger et paix du monde qui reviennent
le plus souvent. Lord Balfour qui sexprime en anglais rappelle d abord que la question a ete por-
tee lordre du jou r par une lettre de lord Curzon, au nom du gouvernement britannique. II
ajoute;
Lord Curzon a propose la Societe des nations d offrir ses bons offices pour discuter la
question des frontieres d un territoire mandate (le territoire de lIrak) par la Societe des nations et
cette proposition a ete appuyee par ses collegues de France, d Italie et du Japon, qui ont ete una-
nimes declarer que cette suggestion etait raisonnable, moderee, et servirait en tout cas les inte-
rets de la paix entre les nations.
M alheureusement, les representants turcs du gouvernement d A ngora la conferencec de

Lausanne ne se sont pas encore rallies cette proposition et on doit envisager Phypothese onu ils
ne sy rallieraient pas.
A u cas 0C1 la proposition de Lord C urzon ne rencontrerait pas lagrement des delegues turcs,
il y a lieu denvisager quelle procedure nous pourrons suivre.
A ntre avis, il y aura lieu d invoquer, dans une reunion speciale du conseil de la Societe
des nations, larticle 2 du Pacte que vous connaissez tous, o il est expressement declare que toute
guerre ou menace de guerre, q u elle affecte directement ou non lun des membres de la Socie
te, interesse la societe tout entiere.
O n convoquerait une reunion speciale du conseil qui prendrait toutes mesures sages et utiles
pour proteger la paix du monde.
T elle est la methode que le gouvernement de Sa M ajeste britannique propose de suivre dans
le cas, qui est encore letat dhypothese et qui, je lespere, ne se produira pas, o le gouvem e-
ment turc naccepterait pas les bons offices de la Societe. ( P etit Parisien, 31.1.1923).
ierin ile m lakatm zn hlsas udur: Kendisi m zkertn tarzna iti-
rz ederek Boazlar m eselesinin m uallakda olduunu iln ve avdet edecektir.
Biz m eselenin m uallak deil sulh m uahedesine m erbt olduunu iln etm iiz
dir. Baka bir ey yapam ayz. Sulh olm azsa inkt olm am as, fsla olmas fik
rindedir. Y aln z bize bir fedkrla m al olan uzam ay kabul edem eyiz. Biz
harb ya sulh fikrindeyiz. Bu hlde kendisiyle terk-i harekt teklf ettim. stedi
im iz, para ve cebhne ile m uvenet ve teebbsnzde terk-i harektdr.
Y a ni biz Boazlara ve T rak ya ya onlar da R om anya aleyhine hareket edecek
lerdir. lk nce terk-i harektn hatt ihzrt ve tehddt A vru p ay bizim le sul-
he m ecbr eder dedim . Cevb bu d un
Rom anya aleyhinde ve her m eselede muvenet-i siysiye yaplacaktr. V e bu

pek m him dir. Hsst- ire in M oskovada arz u am k grrz. te
onlarn kuvvet ve siysetleri bu derecedir. AraloFun tebdli (burada birka keli
m e alam am ) kendilerinin Berlinde ve dier m illetler sefretlerinin M osko
vada hep m stakil hatlar ve m em rlan olduunu ve T rk ler de bilm ukabele
ayn (birka kelime alm amtr) ikinci d e fa olarak atm . M usrr grndm .
M oskovaya yazacan ve adam larn az olacan syledi. Telgrafhne m um el-
tn tekrar etti. iddetle itirzm zerine vaziyyeti tedkk edeceini syledi. ti-
rz m uhafaza ettim. K arah an n M oskovada sefirimize yapt alm lar aslsz
trrehtdr.
S M E T
No. 470
No. 300 31 Knun-i sn 39. keidesi

(31 Ocak 1923)
1 ubat 39 ( 1923) vrudu
n m zdeki drt gn zarfnda mttefiklerin tekliflerine cevb verilmesi ta

karrr etmitir.
M uallak mesili dierleriyle birletirerek sulhe varabilm ek in M usul

meselesinde ngiltere ile bir zemtn-i itilf bulm ak ess ve zaruret hlinde bu lu
nuyor.
Zem n-i itilf ancak ya b a d es-sulh bir sene zarfnda M usul m eselesini
Trkiye-ngiltere arasnda halletm ek, yahud Cem iyet-i A kvam hakem liini ka
bul etmek, yahud bir dier hakem kabul eylem ek gibi ekil hlinde
grlyor. Biz birinci kk tercih ediyoruz. Bunun ve kat ztrr hlinde dier
lerinin de kabul edilip edilm eyeceini (n) vakt-i m erhnundan evvel in.
M urahhas R za N u r M urahhas H aan
S M E T *
* cra Vekilleri Heyeti Reisi R au f Bey, bu telgraf o zaman zm irde bulunan Atatrke y
tellemitir:
Bakumandan G azi Mustafa K em al Paa H azretlerine
ifre Ankara, 1/2/339
Dakika tehiri caiz deildir.

1 Bugn le vakti sm et Paadan aldm telgraf ikinci maddededir. Rza Nur ve Haa
Beylerin im zalan satr hizasnda ve kapal, smet Paann imzas ak olarak gelmitir. Bu tarz-
takrirden son gnlerde R za Nur beyin M usul meselesindeki fikrinden tekrar rcu ettii ve Haan
beyle birlikte M usulu feda ile yeniden sulh mzkeratna girmei arzu ettikleri anlalyor ise de
tavzihi keyfiyet iin smet Paa nm mtaleasn m akina banda sordum. D n mbadele-i sera
hakknda M eclise malm at verdikten sonra azadan iki zatn takriri zerine Heyet-i U m um iye
mttefikan smet Paa nn gsterdii liyakat ve metanete teekkr ve beyan itimat eylediklerini s
met Paa Hazretlerine arz ettim.
2- ( ) cra Vekilleri Heyeti Reisi
H S E Y N R A U F
No. 471
No. 363 1 ubat 39 (1 ubat 1923)
M ad d e 1 nkt halinde ordunun ittihaz edecei ve takib eyleyecei

hatt- hareket hakknda vki olan sulim e cevben zm irden G azi M ustafa K e
mal Paadan aldm telgrafnm e aynen ikinci m addededir. M tlanzn cilen
irn rica ederim.
M ad d e 2 cra Vekilleri H eyeti Reisi R a u f Beyefendiye:
Konferansn inkt hlinde harekt- askeriyeye balanp balanam ayaca

meselesini u suretle m tlaa ediyorum : Fevzi ve K zm K arabekir Paalar bu
m tlaam a itirk ediyorlar. Konferans iki ekilde dur- tatl olabilir.
I M uhsm lar (kasr) bir proje teklif ederler ve bunu reddettiim iz tak
dirde Konferansn hitm bulacan bildirirler.
II M uhsm lar yine bize bir proje tevd ve bizden m ukabil bir projeye
intizr ettiklerini ihss ederler. Bu halde Konferans tatl deil tecl edilmi
olur.
Birinci ihtim le gre harekt- askeriyeye m beret tabi ve elzem dir ve o
yolda hareket edilecektir.
kinci hale gre harekt- askeriyeye balam a m eselesi (taham m l) m ans-

n tazam m m eder. M uhsm lan m zm m esuliyeti bize tahm l in bu kk ih-
tiyr etmeleri galib, ziydesiyle. B una kar ittihz olunacak karar vaziyyetin bi
raz daha inkifna baldr.
Bir nc k daha vardr. Konferans u veya bu ekilde dur- ta tl olup

da ngilizler 16 M art hdisesine m bih bir vaziyyet ihds ederlerse bu da
m him bir sebeb-i harb o lu r.* smet Paann hricde kalm am as pek m him
ve lzm olduundan btn bu ihtim lt tafslen kendisine bildirilm eli ve hare-
kt- askeriyeye balam azdan evvel diplom atik bir vesile ile infikk ve avdetini
te mn edecek esbb ve vesit im diden ihzr olunm aldr. Bakum andan M u s
tafa K em al.
H S E Y N R A U F
* Basnda da Lozan konferansnn sresiz kesilmesi durum unda T rkiyenin silha bavur
ca, ncellikle M usul zerine yrm ee hazrland ve M ustafa K em al Paann da tefti gezisini
yanda kesip zm irden Ankaraya dnd yolunda haberler yaynlanyordu. Konferans kesilecek,
yeniden sava kacak myd? Zihinleri kurcalayan asl soru buydu. Bu konudaki gazete haberleri
nin aadadr:
La Conference Sera-t-elle A journee Sine Die?
L A U S A N N E , 28 Janvier. L ere des conversations ofTcielles est close depuis hier.
La commission des Detroits reste neanmoins convoquee pour jeudi, mais pour des raisons
que le president, lord Curzon, seul connat, le projet de convention na pas encore ete officielle-
ment com m unique la delegation russe qui avait demande disposer d un delai de trois jours
pour lexaminer. II est vrai que la quasi certitude que les T urcs repousseront mercredi les termes
du traite rend im probable et inutile une reunion de la commission des Detroits.
L a convention preparee com m e annexe au traite ne sera certainement pas signee si le traite
ne lest pas.
ism et pacha, dans des conversations particulieres avec les representants allies, parat etre ac-
quis lidee d un ajournement sine die de la conference.
M ustapha K em al pacha rentre durgence Angora
C O N S T A N T N O P L E , 28 Janvier. U ne depeche d A ngora signale qu la site de la tour-

nure prise par la conference de Lausanne, le conseil des commissaires a invite M ustapha Kem al
pacha, actuellem ent Sm ym e, rentrer d urgence Angora.
(Le Journal, 29.1.1923).
M . Poincare invite Mustapha K em al Conclure Paix
M . Poincare a fait adresser, vendredi, un telegramm e personnel M ustapha Kem al pacha, faisant
appel ses sentiments de conciliation et lui conseillant de conclure la paix.
En Cas de Rupture M ustapha K em al M archerait Sur Mossoul
Londres, 29 jan vier (dep. Petit Parisien.)

O n m ande de Constantinople au Tim es que M ustapha Kem al, qui venait d arriver Sm ym e
ou une grande reception avait ete organisee en son honneur, a ete rappele hier, d urgence, An-
gora par un telegramme du conseil des commissaires du peuple, reclament son retour immediat,
afin de presider une reunion extraordinaire du conseil, convoque pour discuter de la situation
creee par lechec de la conference de Lausanne.
Annulant tous ses engagements, M ustapha Kem al a quitte S m ym e aussitot, au milieu de
manifestations enthousiastes.
D ans les milieux officiels d Angora, ajoute le correspondant, on declare que le chef du gou-
vernement nationaliste va etre appele prendre des decisions tres importantes. La possibilite
dune rupture Lausanne, afiirme-t-on, ne nous emeut pas. Si la delegation britannique ne chan-
ge pas dattitude au dem ier moment, ism et pacha publiera une proclamation expliquant au mon-
de entier la position de la T urquie et il quittera Lausanne et larmee turque marchera sur Mosso-
ul .
A Constantinople, poursuit le correspondant, on a presque abandonne tout espoir deviter
une guerre. T ou s les preparatifs en vue de levacuation des sujets britanniques sont termines.
D autre part, suivant le correspondant du T im es Badad, la cham bre de comm erce britan-
nique de cette ville a reu du secretaire d Etat, sir Percy Cox, haut commissaire britannique en
M esopotamie, une note declarant que les autorites britanniques ont decide de renforcer la gam i-
son de M ossoul en lui adjoignant une partie des forces aeriennes de Bagdad.
O n craint, ajoute le correspondant, que la T u rq uie ninvite les tribus de la frontiere effec-
tuer des raids sur le vilayet de M ossoul et lon espere que la presence dans cette ville d une im-
portante gam ision britannique previendra tout conflit.
Indiquons enfin, en terminant, que sir Percy C ox, qui a ete mande par le gouvem em ent bri-
tannique pour discuter de la question de M ossoul, est arrive aujourdhui Londres, apres avoir
emprunte successivement la voie des airs, la voie maritime et la voie terrestre pour effectuer ce
long voyage. (Petit Parisien, 30.1.1923).
L attitude D u G ouvem em ent T u rc
Le correspondant de lagence Havas Constantinople telegraphie:

O n mande d Angora q u la reception des demieres nouvelles de Lausanne, qui envisageaient
la possibilite d une rupture, le Conseil des commissaires sest reuni hier; il a decide de convoquer
aujourdhui une seance extraordinaire de lAssem blee nationale.
M oustapha Kem al pacha, interrompant son voyage d inspection, rentre d urgence Angora.
D ans la presse locale et dans tous les milieux turcs, se manifeste un grand pessimisme.
O n telegraphie, d autre part, de Constantinople au Times:
D ans les milieux officiels d Angora, on declare que le chef du govem em ent nationaliste va
etre appele prendre des decisions tres importantes. La possibilite d une rupture Lausanne, af-
frme-t-on, ne nous emeut pas. Si la delegation britannique ne change pas d attitude au dem ier
moment, ism et pacha publiera une proclamation, expliquant au m onde entier la position de la
Turquie, et il quittera Lausanne, et larmee turque marchera sur M ossoul .
A Constantinople, on a presque abandonne tout espoir d eviter une guerre. T ou s les prepa
ratifs en vue de levacuation des sujets britanniques sont termines.
Les Anglais ont renforce la gam ison de M ossoul: des escadrilles d avions ont, notamment,
ete envoyes de Bagdad dans cette ville.
Sir Percy C ox, haut commissaire britannique Bagdad, qui a efectue une partie du voyage
par la voie des airs, est arrive, hier, Londres, pour conferer avec le gouvem em ent. II repartira
probablem ent sous peu pour Bagdad.
(Journal des Debats, 30.1.1923).
No. 472
No. 364 1 ubat 1923
Msta celdir
M ad d e i D n m bdele-i ser m ukavelenm esinin im zsn M eclise

arz m nsebetiyle vki olan beyntm zerine M ara M e b su H asib, Erzu
rum M eb usu N usret Efendiler tarafndan verilen ve heyet-i um m iyede mtte-
fkan kabul edilen takrir ikinci m addededir.
M ad d e 2 Lozan Konferansnda m enfi ve m l ve hukuk- milleyim izin

m uhfaza ve synetinde gsterdii kudret ve m ahret ve hakkn m dfaasnda
ki cesret ve m etnetinden dolay itim d ve teekkrtm zn heyet-i m urahha
sa reisi smet Paa H azretlerine iblna karr itsn teklif ederiz*.
H S E Y N R A U F
* Bu telgraf 369 numara ile ayni gn tekrar Lozana ekilmitir.
No. 473
No. 365 1 ubat 39(1 ubat 1923)
1 C . 30 K nun-i sn 300 num aral telgrafnz* yalnz R za N u r ve H a

an Beyefendilerin m tlaas m dr yoksa zt- devletleri de ayn m tlaya iti
rk bu yuru yor msnz? M akin e banda cevbnza m untaznm .
2 Evvelce H eyet-i V ekile nokta-i nazar olarak ertesi gn M eclisin itti-

fak- rsma iktirn eden m ufassal inm z aldnz ve anladnz m? nn ri
ca ederim **.
No. 474
No. 366 1 ubat 39

(1 ubat 1923)
298 num ara ve 3 1/1/3 9 tarihli telgrafnm enizde * onlarn kuvvet ve siy
setleri ibresinden sonra olan ksm halledilem ediinden baka m iftahla kapat
larak srat- keidesi m erc du r**.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 469.

** Bkz. No. 484.
No. 475
No. 299 1 ubat 39
(1 ubat 1923)
Birinci ve ikinci ve nc K om isyonlar birbirini m tekib itim ederek

Curzon, Garroni ve Bom pard pazartesi* gn sret-i hussiyede verilen m u-
hede projesini m dfaa ve bizi (imzaya) d avet ettiler. C u rzo n H arb-i U m m
neticesinde m alb olan T rk iy enin Y un an llara kar ihrz ettii muzafferiyet
syesinde Lozan K onferansnda pek m sid erit istihsl ettiini beyn ve B o
azlar, adalar ve ark T rak ya m esilinde kazandm z fevidi tafsl ve teklf et
tikleri eritin pek m u tedil olduunu m dfaa etti. G arroni ve Bom pardn adl
ve m l m esil in verdikleri zht m tekib Lord C u rzo n bizi teklf olunan
m uahedeyi im zya d avet etti. Ben, bizden ayrlan m em leketlerle keml-i serbes
ti ile tayn m ukadderatlar keyfiyetini kendilerine braktm z beyn ettikten
sonra m uhedenin tedlki ve cevb- its in bir hafta m ddet taleb ettim.
M ttefikler yan m saat huss m zkereyi m tekib p a za r** gnne kadar vakit
* 29 O cak 1923.
M ttefikler, hazrladklar Bar Antlam as Projesini 29 O cak 1923 Pazartesi gn zel ola
rak T rk delegasyonuna vermilerdir. A yni projenin zetini bir gn nceden d basna da verdik
leri anlalyor. Zira 29 O cak 1923 gnl yabanc gazeteler blm blm Antlam a Projesini ya
ynlamlardr. (rn ein Le Temps, 29.1.1923)
** Kom isyonlar 31 O cak 1923 aram ba gn toplanm ve Bar Antlamas Projesi o gn
resmen T rk delegasyonuna sunulm utur. T rk delegasyonuna 4 ubat 1923 Pazar gnne kadar
sre tannmtr.
braktlar. Lord C urzon c u m a * ** gn gitm ee karar verm iken hareketini iki
gn tehr ettiini beyn etti ****.
S M E T
*** C u m a gn 2 ubat 1923 tarihine rastlamaktadr. Dem ek ki Curzon, gidiini C u-

m adan Pazara, yani 2 ubattan 4 ubata kadar ertelemitir.
**** smet Paann bir haftalk sre istemesi ve Lord C urzon un drt gnlk bir sre tan
mas, konferansn kesilmesi ve savan yeniden balamas tehlikesinin atlatld biim inde yorum
lanmtr. D basnn bu konudaki yaynlarndan birka rnek aadadr:
A LA U SAN N E LA R U P T U R E S E M B L E E V IT E
1M P 0 R T A N T E C 0 M M U N 1C A T I O J V D U G O U V E R M E M E N T F R A M A I S
Nous avons signale plusieurs reprises que, dans la pensee du gouvem em ent franais, le
projet de traite qui a ete soumis hier ofTiciellement aux delegues turcs Lausanne, et q u ils con-
naissaient dej officieusement depuis lundi soir, navait rien de definitif et q u il ne saurait, en tout
cas, leur etre presente com m e un ultimatum q u ils devraient accepter ou rejeter en bloc.
Profondement desireux d eviter une rupture des negociations qui se sont peniblement pour-
suivies depuis deux mois et dem i en Suisse, rupture qui pourrait avoir pour consequence une rep-
rise des hostilites en Orient, le gouvem em ent franais a cru devoir exposer nouveau ce point de
vue, avant la dem iere seance pleniere de la conference. Dans une com m unication q u il a fait ad-
resser avant-hier Angora par lentremise du general Pelle, ntre haut commissaire Constanti
nople, et dont le texte a ete egalem ent transmis Londres, Rom e et Lausanne, il a, en ef-
fet, insiste sur ce point que le projet de traite en question m arque simplemeut letat actuel des
pourparlers et que des conversations ulterieures restent possibles si, les T urcs consentent sy
preter.
II a ajoute q u au cas ou ism et pacha et ses collegues manifestarient le desir de continuer ces
conversations Lausanne, il erait pret laisser sa delegation dans cette ville, mais que, si les de
legues turcs estimaient devoir se rendre Angora pour y soumettre le projet de traite lAssem-
blee nationale, le gouvem em ent franais erait egalement dispose reprendre plus tard les pour
parlers dans tel lieu qui erait choisi.
Le but poursuivi par la France, en precisant ainsi son point de vue etait, non pas de se se-
parer de ses allies, mais - dans linteret m eme de la paix que tous souhaitent vivement voir retab-
lir en Orient - de menager la possibilite de futures conversations au cours desquelles les T urcs
pourraient faire preuve leur tour de cet esprit de conciliation auquel le president du Conseil faisait
appel dans son recent telegram m e M ustapha Kem al.
C ette attitude a d ailleurs dej porte ses fruits. Non seulement Lausanne, la delegation
turque, au lieu de rejeter, com m e on pouvait le craindre, le projet de traite sest bom ee ajour-
ner sa reponse dim anche ou lundi,m ais, dans les milieux officiels britanniques, o la com m uni
cation franaise avait tout d abord cause quelque inquietude, on reconnaissait franchement hier,
que cet emoi netait pas justifie. U ne note Reuter ajoutait meme q u on n avait pas, Londres
plus q u Paris, attache aux dem ieres propositions alliees, le caractere d un ultimatum. Ainsi que
le desirait le gouvem em ent franais, tout espoir nest done pas perdu et une paix definitive peut
encore sortir des negociations de Lausanne.
Lord, C urzon r a decide prolonger son jejour.-A .JU LL IE N . ( L e M a lin , 1.2.1923).

A LAUSAN N E
LE S J O U R N fiE S D fiC ISIV E S
LE S A L L I ES O N T P R fiS E N T fi LE T R A IT fi
A L A S G N A T U R E DES T U R C S
ism et pacha dem ande un delai

de huit jours
Lord C u rzon en accorde quatre
L A U S A N N E , 31 janvier. Conform em ent au programm e, la conference sest reunie ce ma-

tin 10 h. 30.
Lord Curzon, en qualite de president de la premiere commission, a ouvert la seance en pre
sence des delegues turcs.
T o u r tour, lord Curzon, M . Bompard et le marquis G arroni, presidents des grandes com-
missions de la conference, ont defini lesprit du traite qui a ete presente la signature de la T ur-
quie. Ils ont montre toutes les concessions qui ont ete faites par les allies aux revendications otto-
manes.
M . Bompard a fait allusion aux responsabilites encourues par la T u rq uie dans les orignes
de la grande guerre.
Toutes les declarations des allies ont attire lattention de la delegation ottomane sur la grave
responsabilite q u elle encourait en rejetant en bloc le projet qui lui est presente.
L observateur americain, M . C hild, et les representants du Japon, de la Roum anie et de la

Serbie se sont associes ces observations et ont fait appel lesprit pacifique des representants de
la Turquie.
ism et pacha a pris ensuite la parole. II est demeure dans des considerations generales, mais
il a, au debut de son intervention, conteste la validite des mandats octroyes par le traite de Ver-
sailles aux grandes puissances et il sest fait le defenseur des pays mandates et de quelques autres
encore corame lEgypte.
II a demande un delai de huit jours pour permettre la delegation ottomane de faire la
conference de la paix une reponse substantielle.
La seance de la conference a ete suspendue pendant une heure pour permettre aux chefs des
delegations alliees de se concerter quant la reponse faire ismet pacha.
A la reprise de la seance, lord Curzon a annonce qu il n etait pas possible de donner cora-
plete satisfaction la dem ande turque, mais que, neanmoins, il etait dispose demeurer ju s q u
dim anche soir.
II a formle lespoir que ces quelques jou m ees seraient mises profit pour rechercher les
moyens de hter la signature de la paix. (Havas). {Le Malin, 1.2.1923)
IL N Y A PA S E U R U P T U R E A L A U S A N N E
ism et pacha demande un delai de huit jo u rs

Lord Curzon accepte d attendre quatre jo u rs
La France s etait declaree opposee

toute procedure ayant aspect d ultimatum
L A U S A N N E , 30 janvier Jam ais la conference de Lausanne navait ete agitee com m e elle
le fut ce soir lorsque fut publiee une depeche de Paris donnant la nouvelle que le gouvem em ent
franais ne considerait le traite de paix qui sera soumis demain aux T u rcs que com m e un etat
des pourparlers actuels et que la delegation franaise resterait tout entiere Lausanne au cas oi
la delegation ottomane manifesterait lintention de contnuer les negociations.
II importe dailleurs de dire que le resume de la note franaise Angora reflete simplement
et ne fait que souligner ce qui a ete lattitude invariable de la delegation franaise depuis le retour
de M . Bompard de Paris.
L a delegation franaise, dessein, a toujours evite de parler de projet de traite. Elle sest, en
efTet, inlassablement appliquee montrer aux T urcs qu elle nentendait pas, en ce qui la concer-
nait, les placer devant une sorte d ultim atum . Lorsque lord Curzon, par un com m unique brutal,
eut fait savoir la decision de la delegation anglaise de quitter Lausanne vendredi, soit quarante-
huit heures apres la dem iere seance pleniere, la delegation franaise tint a ce q u on st que son
propre depart ne comporterait aucune signification brutale legard de la T urq uie et que celle-ci
devrait estimer que la procedure am iable restait ouverte.La note franaise au gouvem em ent d An-
gora ne saurait done etre pour les Anglais une surprise et ils auraient tort d y voir un changem ent
de front. II faut reconnatre, au contraire, que la France a ete ju sq u au bout fidele sa politique
daccomm odem ent.
A u reste, pour qui a suivi avec attention les travaux de la conference il ne saurait faire de
doute que l intransigeance finale de la T urq uie a ete due dans une large mesure la procedure
brusquee par laquelle le gouvem em ent britannique avait elos brutalement la discussion sur Mos-
soul. La France avait raisonnablement soutenu la proposition anglaise de faire arbitrer le differend
par la Societe des nations; elle ne pouvait en revanehe sassocier formellement au dem ier geste de
lord Curzon qui, sans concert prealable et sur le refus des Turcs, avait declare que sans delai,
cest--dire sans q u il restt le temps materiel pour songer une mediation encore possible, il sai-
sissait par le moyen detourne de la m enace de guerre lorganisme recuse par les T urcs pour cause
de suspicion legitime. I l y a lieu de relever d ailleurs que la delegation italienne fut constamment
daccord avec nous pour attenuer dans toute la mesure possible le ton cassant et les procedes
sommaires de lord C urzon .O n eroit savoir ici q u elle approuve ntre note Angora.
En resume, la delegation franaise considere que les T urcs sont saisis de propositions q u ils
doivent avoir le temps d examnier, q u ils sont admis les discuter encore, q u on ne les place
point dans lobligation de dire simplement oui ou non. Les Anglais ne pouvaient pas ignorer cela, et
si la com m unication du gouvem em ent franais M ustapha Kem al donne cette attitude une
consecration accentuee, il ny a pas l un fait nouveau.
O n laisse cependant entendre dans les milieux de la conference que m eme sil est admis
q u il ne sagit que d une divergence de vues quant la forme, il peut resulter des reserves franai-
ses un espoir accru ehez les T urcs de conclure des paix separees. Depuis longtemps les Turcs
nont-ils pas laisse entendre que, la presente conference elose, d autres pourraient utilement souv-
rir?-T O N Y R O C H E (Le Journal, 1.2.1923)
L impression des Turcs
L A U S A N N E , 31 janvier. U ne personnalite turque qualifiee vient de me faire la declara
tion suivante:
La note franaise Angora aura un retentissement bienfaisant dans le monde de l Islam oti
limpression grandissait au cours des pourparlers de Lausanne que la politique anglaise seule pre-
valait.
Nous pouvons maintenant envisager de faon moins pessimiste la conclusion de la Conferen
ce. (Journal.)
Une note anglaise
M ais dans le meme moment lhotel de la delegation britannique etait envahi, on entourait
les representants de la G rande Bretagne et, bientt, le ehef de service de presse de la delegation
anglaise, avec lautorisation expresse de lord Curzon, faisait la com m unication suivante:
O n declare du cte britannique ne vouloir accorder aucun credit des informations qui sont
en flagrante contradiction avec ce qui a ete entendu, de part et d autre, entre les Allies il y a
quelques jours, et que ces informations ont ete publiees sans avoir ete com m uniquees, prealable-
ment, ni au gouvem em ent, ni la delegation britannique. C ette dem iere na pas lintention de
modifier son plan dej arrete.
T rois seances plenieres de dem i-heure en dem i-heure
L A U S A N N E , 31 Janvier. Les dem ieres seances, tenues ce matin, se sont echelonnees de
demi-heure en demi-heure, la reunion de la premiere commission ayant lieu 10 h. 1/2, celle de
la seconde 11 heures, celle de la troisieme 11 h. 1/2
ism et reclame un delai
L A U S A N N E , 31 janvier. Voici les premieres informations sur ce qui sest passe ce matin
au cours de la seance de la conference de la paix.
T o u r tour, lord Curzon, M .Bom pard et le marquis Garroni, presidents des grandes com-
missions de la conference, ont defini esprit du traite qui a ete presente la signature de la T ur-
quie. Ils ont montre toutes les concessions qui ont ete faites par les Allies aux revendications otto-
manes.
M . Bompard a fait allusion aux responsabilites encourues par la T u rq uie dans les origines
de la grande guerre.
Toutes les declarations des Allies ont ete faites avec moderation, mais avec fermete, et tous
ont attire lattention de la delegation ottomane sur la grave responsabilite q u elle encourrait en re-
jetant en bloc le projet qui lui est presente.
L observateur americain, M . C hild, et les representants du Japon, de la Roum anie et de la
Serbie se sont associes ces observations et ont fait appel lesprit pacifque des representants de
la Turquie.
ism et pacha a pris ensuite la parole. II est dem eure dans des considera-
tions generales, mais il a, au debut de son intervention, conteste la validite des mandats octroyes
par le traite de Versailles aux grandes puissances et il sest fait le defenseur des revendications des
pays mandates et de quelques autres encore, com m e PEgypte.
II a demande un delai de huit jours pour permettre la delegation ottomane de faire la
conference de la paix une reponse substantielle.
La seance de la conference a ete suspendue pour permettre aux chefs des delegations alliees
de se concerter quant la reponse faire ismet pacha.
Lord Curzon consent attendre ju squ dim anche soir
L A U S A N N E , 31 janvier. La suspension de la seance a dure une heure. Pendant ce

temps, les chefs des delegations alliees ont delibere sur la reponse faire la dem ande de delai
formulee par ismet pacha.
A la reprise de la seance, lord Curzon a annoce q u il netait pas possible de donner com-
plete satisfaction la dem ande turque mais que, neanmoins, et en tout cas, il etait dispose quant
lui demeurer ju q u dim anche soir.
II a formle lespoir que ces quelques journees seraient mises proft pour rechercher les
moyens de hter de la signature de la paix.
A u cours de sa premiere intervention au debut de la seance, lord Curzon avait prononce un
long discours dans lequel il avait fait leloge du travail de toutes les delegations, y compris la dele
gation ottomane, il a maintenu les revendications anglaises sur M ossoul, Gallipoli et les capitulati-
ons.
II avait ajoute que les Anglais sont prets accorder le delai necessaire pour permettre l
delegation ottomane de prendre le temps de la reflexion. M ais il avait declare formellement que
sil sagissait de recomm encer les negociations de paix il preferait sen aller des maintenant.
Une note Reuter
L O N D R E S , 31 janvier. L agence Reuter croit savoir que la note franaise relative la
Conference de Lausanne na pas encore ete reue Londres.O n presume q u elle sera envoyee par
lintermediaire de lambassadeur d Angleterre Paris.
L agence Reuter ajoute quon a limpression que lenvoi de la note a provoque une inquietu-
de non motivee.
Le traite de Lausanne na pas du point de vue britannique, le sens d un ultimatum.
(Le Journal, 1.2.1923)
No. 476
No. 367,368 2 ubat 39
(2/2/ 1923)
28 Knun-i sn tarih ve 285 num ara ile balayan* ve zt-i lleriyle rfe
kay- kirm nzn m tlet ve kanaatlarn m r bulunan telgrafnm eler, 31
Knun-i sn tarih ve 300 num aral son telgrafnm enin ** vrdu zerine bir
kere daha tedkk ve tahll edildi. V a ziyyet hakknda zt- devletinizin nikt- na
zar ve kanatlannz sarhdir. R za N u r Beyefendi evvel M u su lun m ukadderat
n imdilik ihm l etm ek ve inkt yerine sulh areleri aram ak kkn iltizm
buyurduklar halde b il-hire m tletnza itirk ile M u su l dan sarf- nazar et
m enin kendilerince ciz olm adn 28 Knun-i sn 286 num aral telgrafla***
bildirdiler. H aan Beyefendi sarih olm ayan M usu l ehri ve cenubu diye ifde
ettikleri ve kendilerince karar verm enin pek nzik bir m esele bulun duunu be
yn eyledikleri M usul m eselesinden sonra mesil-i m liyeyi dr u dirz tahll
ederek M u su lun terki ve dyn-i um m iyenin beynnm e ile tasdk suretlerini
ileri srerek ve fakat kanaat ve karar hakknda son szlerini sylem ek istem edik
leri grld.
No. 368
D n aldm 31 K nun- sn 300 num aral telgrafnm eden de R za N u r ve

H aan Beyefendilerin M usu l m eselesinin bad es-sulh bir sene zarfnda ve
T rkiye ile ngiltere arasnda halline ve bu suretle m echulta ve belki de yeni
den bir harbe sebep olacak ekilde ve m uallakde braklm aya tarafdr olduklar
anlalm akla beraber zt- devletinizin bu m talaya itirk edip etm ediinizde
evvelki irnza nazaran tereddd hsl olduundan istifsr ettim. M a ruzt-
slifeye gre 31 Knun-i sn 300 num aral telgrafnm ede vakt-i m erhnundan
evvel evvelce H eyet-i Veklenin ve M eclisin mttefkan ittihz ettikleri ve im di
ye kadar alm olm anz lzm gelen karra ram en ir taleb buyurulan m al-
m tn da it edilebilm esi in tdeki hususun sarhaten bilinm esine lzm-
kat vardr: Farz- m uhl olarak M u su lu u veya bu tarzda im dilik hallini terk
etmek m m kn olduu takdirde bizim istikllimiz in elzem ve hayt
grdm z dier m etlibim izin mttefiklerce kabul suretiyle bir sulh akdi
m m kn m dr, deil midir? Bakaca fedkrla lzm grlecek midir,
grlecekse bunlar nedir? V azhan ve cilen irn rica ederim E fen d im ****.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 443.
** Bkz. No. 470.
*** 286 sayl telgraf bulunam ad. A m a R za Nurun bu gr bir nceki telgrafla A nka
raya iletilmiti. (Bkz. No. 443)
**** Bkz. No. 483.
No. 477
smet Paa Hazretlerine*
No. 370 2 ubat 39 ( 1923)
2. M ad d e 1 Evvelce bu bbdaki ricalarm a cevaben it buyurulan

m dellel tem inta ram en Fransa Cum huriyeti ile drt gnden beri m zkere
etmekte olduunuzundan ancak bu vesile ile haberdr olduum u arza m ecbu
rum . Bu m ynda zt- vllanna hi phesiz m ahrem ne arz ettii hricde ve
dhilde bilinmesi bugn in devletin ve zt- lnizin mevkii nokta-i nazarn
dan bhesiz gayr- ciz bulunan m es eleden Fransa ricline tarafmzdan ifdt-
da bulunulm asndan ve (m enba ?) edilm esinden d ah m teessir oldum .
2 Zt- lnize bundan evvelki telgrafnm em de arz ettiim ekl-i hail

sknetle ve arz u am k taharri edilerek ve teenn olunarak ittihz (cb ve ic-
ratdan) bizce (fazlet) derecede m ltezem olan zt- lilerinin m evki ve erefinin
synetine (nakdinden) (de m ezniyet ve sreti?) A n karaya avdet buyurulm as
lzm unu (?) tekrar arz etm ee m ecburum .
H S E Y N R A U F
* Bu telgrafn aslnda smet Paaya deil, onun araclyla Paris Mm essili Ferit (Tek) Be
ye ekildii anlalyor. Arivde bulam adm 369 sayl telgrafn devam niteliindedir. Ba olm a
d iin telgraf anlamak biraz zordur. Am a Babakan Hseyin R auf Beyin, kendisine haber ver
meden Franszlarla mzkereye girimi olan Ferit Beyi merkeze armakta olduu grlyor (Bkz.
No. 493).
No. 478
No. 371 2 ubat 39 ( 1923)
Grcistan, Azerbaycan, R u syada dahi birok papas ve ir tevkifat yapld

ve byk bir aksl-am elden korkulduu, Lehistan ve R om an yaya kar hare-
kt-i askeriye icras ve Kafkasya hri olm ak zere krk yana kadar seferberlik
yapld ytnn devern ettii Batum Baehbenderliinin istihbrtna atfen
m arzdur.
D ier taraftan R usyadaki m em rum uzdan alnan istihbrta gre de aske

r, hric, gm rk, m liye nokta-i nazardan R u syada zahm etke mstakil
hkm etciklerinin M oskovaya balanm a ameliyesinin hitm bulm ak zere ol
duu, b m uhede hibir tarafa iltihak etm eyecek olan N ahivann da bu gur-
ha ilhak ettirilmek zere bulun duunu ilveten arz ederim.
No. 479
Hriciye Vekletine
2 ubat 339 ( 1923)

stanbulda A dnan Beyefendiye:
Zt- Hazret-i H ilfetpenhnin dua ve tevecchtna heyet-i m urahhasam z

arz- teekkrt eder.
slm iyete taalluk eden daha b a z m evdd heyet-i m urahhasam za hallet

tirmek istemilerse de hepsinde heyet-i m urahhasam z m akm - Hilfete m te
allik mesilin salhiyetim iz hricinde bulunduunu ifade ve teyd eylemitir.
S M E T
No. 480
Hriciye Vekletine
No. 302 stanbul, 2 ubat 39
(2/2/1923)
Bugn Ceneral Pelle hasta olduu m nsebetiyle kendisinin gelem eyecein

den bahisle Sefarete kadar gelmesini rica etmesi zerine H ikm et Bey drt son
rada Sefarete gitmi ve M stear C urelly, Batercm an ve K onsolos K yn e de
hazr bulunduu halde Ceneral Pelle ile grm tr. fdesine nazaran Sefaret
hane M eclis i bilhassa m atbutn Fransz hkm et ve m m essilliine kar son
gnlerde kulland lisandan ikyetle m nkaaya balayarak alel-usl Fransz
larn lehim ize vki olan faaliyetinden ve bu faaliyet esnsm da b il-hassa ngiliz-
ler tarafndan tesdf ettikleri m kiltdan m alm olan lisanla uzun uzadya
bahsettikten sonra gerek ne gibi bir ittis alaca kestirilem eyen bir harb ihti
mlinin gerekse vaz iyyet-i hzranm tem dsinin hussiyle Franszlarca tecvzi
kabil olam ayacandan Konferansn sulhe m ncer olm as in ne derecede a
ltklarna ngilizleri dah kendi nokta-i nazarlarna yaknlam aa m ecbur eden
son hareketlerini misl gstererek bizim dah kendilerine yardm etm em izi det
bir lisan- szile rica eylemilerdir. H ikm et Bey tarafndan lzm gelen cevaplar
verilmi ve Konferansn hidyetinden beri kendilerinden bihakkin beklediim iz
m zahereti grm ediim iz Fransz heyetinin son projede tezhr eden nokta-i
nazarlar ile pek byk sukut-i hayle dur olan efkr- um m iyenin tercm a
n olm ak zere m atbtn neriyatnda hakl olduu ve ayn m atbutn lehim ize
vki olduu sriyle grlecek her trl faaliyeti dahi lyk olduu ekilde kar
layacann tabi bu lun du u nu sylemitir, sulh in kendileriyle beraber a
lmak in en sarh haklarm zdan fedkrlk edem eyeceim izi ve tarafmzdan
bu hususda kabil olan her eyin yaplm olduu bildirilmitir. M esil-i m liye,
iktisadiye gibi m nziun-fh m esil hakknda ayr ayr m nkaaya girilm ek is
tenmi ise de H ikm et Bey bu hususda yalnz itirzlann derm iyan etmi ve
m nkaaya girm ek istememitir. Bilhassa mesil-i m liyede gazetelerin Bidyet
m ahkem elerinde ecnebi hkkm bulunaca hakknda verdikleri m alm tn
doru olm ad ve bu hussda tarafmzdan m sadtda bulunulm azsa sulhn
yaplam ayaca tarzdda beyntda bulunm ulardr. Tazm intda ve ir hus-
stda m usrr grnm eyen heyet adliye m esilinde srr etm ek istemitir.Velhsl
Fransz Sefareti heyeti bugnk hareketiyle evvel m atbutn Franszlar aley
hindeki edd neriytndan m tel gzkerek tarafm zdan m atbut zerine
Fransa lehine bir tesr icr ettirmek, sniyen yapabileceim iz son fedkrlklarn
derecesi hakknda azmz aram ak istemitir. Bu hussda kendilerine ihss edi
len hibir nokta yoktur. A n cak ve ancak mesil-i m illiyeden bahsolunm utur
Efendim *.
ADNAN
* Bkz. No. 489.
No. 481
No. 303, 304 2 ubat 339 ( 1923)
1 ubat raporudur.
leden evvel Arazi K om isyonu itim etti. Lord C u rzon tanzm klnan
Boazlar m ukavelenam esi in heyetim ize sz verdi. Ben m ukavelenin kabul
in ark T rak yada kuvvetlerimiz in vaz mutasavver tahdidatn re fi ve b u
nun in bir garnizon kabul in teden beri serdetmekte olduum uz talebi
mizi tekrar ettim .M oskovada Ruslar teklf olunan projenin tanzim ine ve m z
keresine itirk ettirilm ediinden ikyet ve bir tl kom isyonda keml-i dikkatle
m zkere olunsa idi belki itilf m m kin olabileceini iddi ve hl-i aslsinde
m uhedt- atkay kabul edem eyeceini ve R usya Boazlar m ukvelenm esine
vaz- im z etm eden Boazlar m eselesinin ak kalacan sylediler. Lord C u r
zon Ruslarn beyn- fkr ve m tlaa etmeleri in kfi frsat verildiini iddi ve
m etlibim izin de gayr- m akl ve gayr- kabil olduunu m u tedil bir lisanla be
yn etti.
No. 304
ierin sulh akdini ve bilhassa Boazlar m eselesinde bir itilf husln i

kl in m ukvelenm enin T rk heyet-i m urahhasasna zor ve tehddle kabul
ettirildiini ve m alm t hricinde baz m sadtda bu lun du u m u zu beyn,
K ars ve Ankara m uhedelerine nazaran tarz- hareketim izi tenkd etti. ctim ada
ierine bir cevb verm edim . T arz- hareketim izin aram zda m n akid m uhe-
dta m ugyer olm adn tahriren yazarak ve kendi m alm t hricinde m sa-
dtda bu lun duum uzun da doru olm adn ve nki her eyden kendisini
vaktiyle haberdr ettiimi syleyerek keyfiyetin kendi tarafndan tashihini taleb
edeceim.
S M E T
No. 482
JVo. 305 2 ubat 339 ( 1923)
C . 3 0/1/23* Lifild (?) Ajansnn telgraf ktib Suad Efendinin birka kiiyi
dolandrp A lm an yaya firr eylem esinden galatdr. Fuad Bey vazifesini hsn-i
if etmektedir. Ajans vstas ile tekzb edilmitir.
S M E T
* Bkz. No. 458.
No. 483
No. 306 2 ubat 39 ( 1923)
C evb 365 ve 1 ubat telgrafnm eye*.
M ad d e 1 R za N u r Bey ve H aan Beylerin fkr-i ztileri 27 K nun-i sn

tarihli telgrafdadr **. Bunu aldnz m?
M ad d e 2 - 300 num aral telgrafnm e*** m z tarafndan mterekdir.

Bu da eln grlen sulh ihtim linin eklidir. H eyet-i Vekilinin nokta-i nazar
olarak M eclisin ittifak- rsm a iktirn eden 28 K nun-i sn tarihli irt ****
alnm ve anlalmtr. O yolda hareket edilmektedir.
M ad d e 3 Bugn Lord C u rzon ile yalnz m zkere ettim. M uallak mes-

il-i arziyede sbittir, yani M usu l C e m iyyet-i Akvm M eclisine havle ve ark
* Bkz. No. 473.

** Bkz. No. 443.
*** Bkz. No. 470.
**** Bkz. No. 449 ve 453.
T rakya h ududu imdiki gibidir. G elibo lu da bir kuvvetimiz bulunm asn kabul
etmiyor. Drt kilom etre arznda bulun an A N Z A K arzsi m ezarlk gibi sed-
dettirmek isteniliyor. stanbul dhil olduu hlde ark T rak ya da kuvvetimiz
yirmi bin ile tahdd edilmitir. Tenedos ve m roz adalar bize ide ediliyor. Fa
kat ahlisi m badeleye tbi olm ayarak m uhtriyet-i idreye m lik olacaktr.
M ad d e 4 A d l ve m l mesil-i essiyeyi akam a kadar konuacam .
M ad d e 5 K ararm z u iki ihtimldedir: A -A d l ve m lde esasl te
beddl olm azsa m ukabil projem izi vereceiz. M u su lu m uallakda brakm ak, Ka-
raaac ve im endifer hattn taleb, T ra k ya da tahddt- askeriyeyi, G elibolu da
kuvvet bulundurm ak fikrinden sarf- nazar, m ezarlklardaki ihtilf hakem e hav-
le edeceiz. K apitlasyonlar kmilen redd, m l teklifine m nsib srede ce-
vb. Y un an llar ta mrt in alel-hesb asgar pein para. B-Eer adl ve m l
m esilde essl tebeddl olursa burada m ukabil proje verm eyerek teklft hmi-
len A nkaraya gelm ek ve on be gn bir fasla istemek.
M ad d e 6 V slnn in.
S M E T
No. 484
No. 307 2 ubat 39 ( 1923)
366 num aral ve 1 ubat tarihli telgrafnm e* cevbdr. T ek r n taleb edilen

ksm birinci m addededir.
1 O n lan n kuvvet ve siysetleri bu derecededir. A ra lo fu n deitirilmes
meselesini ikinci d e fa olarak atm ve m usrr grndm . M oskovaya yazaca
n ve adam larnn az olduunu syledi. Telgrafhne m um eltn tekrr etti.
iddee itirzm zerine kendilerinin Berlinde ve dier m illetler sefretlerinde,
M oskovada hep m stakil hatlan ve m em rlar olduunu ve T rkler de M os
kovada bil-m ukbele ayn vasf kabul edeceini syledi. tirzm m uhfaza et
tim. K arah an n M oskova sefirimize yapt alm lar aslsz trrehtdr.
S M E T
* Bkz. No. 474.
No. 485
icra Vekilleri Hey \eti Riyasetine
No. 308 2 ubat 39 ( 1923)
V enizelosun B am parda gnderdii bir takrirde T rk hkm etinin T ra b

zonda kalan bin R u m u n tehcrini em retm i olduu ve Kayseri Rum larnn
da M ersine m teveccihen yola karlm akta olduklar ve stanbulda Y u n an ve
T rk tbiiyetinde olup da hlen m ezkur ehirde bulunm ayan R um lara id em
valin satlaca haber alnm olduu bildirilerek m bdelenin T rk heyet-i
m urahhasasnm talebi zerine M aysda icrs kabul edilm i ve m uhtelit bir ko
misyon tarafndan erit-i tatbikat tayn edilmesi takarrr eylem i olduu hlde
buna m uhlif hareketde bulunulm asnn doru olam ayaca beyn olunm akta
ve Y u n an hkm eti de ark M akedonyada ahliye byle m um ele etm ee ve
ya G arb T rak ya M slm anlarnn emvli hakknda tedbr ittihz eylem ee te
ebbs edecek olursa bundan nasl bir netice hsl olaca sul edilm ekte ve
Ankara hkm eti nezdinde teebbstda bulunulm as rica edilm ektedir. Bu
bbda m alm t itsn rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 494.
No. 486
No. 309 2 ubat 39 ( 1923)
1 Ferid Bey hakknda vukubulan ikyet hakszdr, sundir. Kendisini

buraya ardm , vazfe f ettirdim. Franszlarn houna gitm edi. T ecvz ve
entrika yaptlar. O n u n la kat-i m nsebet eklini bana da gsterdiler. A nkaraya
yazlan szlerin on kat hafifini bana sylem ek istediler. D erakab m ukavem et et
tim. Bam urahhaslar m eseleyi iki heyet arasnda dostne ve drstne tedkk
ve halledebileceim izi, buna m uvfakat olunm azsa bu ekilde tecvze aynen
m ukbele edeceim i bildirdim . M esele yatt, hitm buldu. Sonra el altndan
da gazetesine m alm t verip neriyt yaptrdlar. B unun zerine A nkaraya
yazdm ki ilveten ve ihtiyten inkisr izhr edesiniz. Poincare tarafndan atfolu-
nan szlere inkisr ve nefretle m ukbele ve asl kabul edilem eyeceini ifde et
mek muvfk ve kfi idi. T eb d li hakknda M ougen ilve ettiklerini Pariste tek-
zb etmiler.
2 K anat- ahsiyem udur: H akkaten Franszlarn Ferid bey arasnda
adem-i em niyyet hsl olm utur. Fakat onlann entrikalar zerine kaldrlmasna
muvfakat edem eyiz.U zun m ddet ayn hlde kalm ak ve ondan sonra da m u
dil bir sefaret veya m em riyete kaldrm ak lzm dr. B yk bir sefirimizi m ahz
vazfesini f ettiinden dolay d tecvzta kurban edersek m uhzri gayr-
kbil-i tasavvurdur*.
S M E T
* Bkz. No. 404, 425 ve 493.
Ferit (Tek) Bey konusunda smet Paa ile Hseyin R auf Bey arasnda gizli yazm alar srer
ken, 28 O cak 1923 tarihli Avrupa gazeteleri, Ferit Beyin Paris M m essillii grevinden alnd yo-
lunda stanbul kl bir haber yaynladlar. Byle bir haber yle seziliyor ki kastl olarak basma
verilmiti. Paristeki T rk delegasyonu, Ferit B eyin grevinden alnd yolundaki haberin asl ol
mad yolunda hemen bir aklam a yapt. Bu aklama veya yalanlam a da 30 O cak 1923 gnl
gazetelerde yaynland. Ferit Beyle ilgili iki haberin metinleri udur:
L e ra p p e l d e F e rid b e y
Constantinople, 27 janvier.
L e gouvem em ent turc a rappele Ferid bey, son representant Paris, la site des incidents
survenus recem ment Lausanne. (O n se souvient que Ferid bey avait remplace Lausanne, au
titre d expert fnancier, Hassan bey envoye A ngora pour y chercher les instructions de la Gran-
de assemblee. Pendant son long sejour la conference, le representant turc Paris avait imagine
un projet relatif la dette ottomane et aux domm ages de guerre, qui contribua beaucoup era-
brouiller la situation. D autre part, lattitude constamment et ouvertement francophobe de Ferid
bey le designait de moins en moins pour representer son pays Paris. -Red.)
( Gazelle de Lausanne, 28.1.1923)
F e rid b e y n a pas ete rap p ele
Le Bureau de la presse turc est autorise declarer ce qui suit:

L a delegation turque Lausanne dement categoriquement la nouvelle en circulation, ces
jours dem iers, rappel de Ferid bey, representant plenipotentiaire Paris.
Elle ajoute que le gouvem em ent turc na envisage aucun moment une pareille mesure.
(Malin, 30.1.1923)
smet Paann kanat germesine ramen Hseyin R auf Bey, Ferit Beyin grevine son verilme
si iin direniyor ve btn arln koyuyordu.(Bkz. No. 493).
No. 487
No. 310 2 ubat 339 ( 1923)
im di C u rzon dan aldm bir m ektupta K nun-i evvel evilinde zm ir

m lhakatndan Bornovada ngiliz kilisesine cebren girildii ve dernunda telvi-
stda bulunulduu ve vaka zerine valinin nazar- dikkatinin celbedildii hlde
yirmi K nun-i sn tarihinde kilisede hl Trklerin yatm akta olduu ve tazm-
nt verilmedii ve ibu vukutn Konferansta m ezarlklara ve emkin-i diniyeye
Trklerin riyeti hakknda verdiim tem intla gayr- kbil-i telf grld
derm iyn ediliyor. Bu irkin m eselenin srat-i fevkalde ile halliyle neticeden
bendenizi haberdr etm enizi rica ederim *.
No. 488
No. 311 2 ubat 39(1923)
C . 31 K nun-i sn 39, num ara 359*
1 Y un an istanda bulunan asker serm z hafta sonra zm irde teslm

olunacaklarndan ayn vapurlarla sevkedilebilmeleri in zmit, Bursa ve Bilecik
m ntakalanndaki Y u n an asker sersinin de ona gre zm ire tevcihi muvfk-
dr.
2 T rk tebaas olan R u m m evkufin ahli m badelesine dhil olduklarn

dan ancak akd-i sulh m tekib serbest braklacaklardr.
S M E T
* Bkz. No. 465.
No. 489
No. 372 3 ubat 39( 1923)
2 ubatta Dersaadet M urahhasl m em rlanndan D oktor H ikm et Bey Ce-

neral Pelle ile grm tr. Ceneral, M eclis bilhassa m atbutn Fransa aleyhin
de kulland lisandan ikyet ettikten sonra gerek bir harb ihtim linin gerek
vaziyyet-i hzrann tem adisinin hussiyle Franszlarca tecvizi kabil olam ayaca
ndan Konferansn sulhe m ncer olmas in ne derecede altklarna ngiliz-
leri dah kendi nokta-i nazarlarna yaknlam aya m ecbur eden son hareketlerini
misl gstererek bizim de kendilerine yardm etm em izi rica etmitir. Mesil-i
mliye ve iktisadiye hakknda H ikm et Bey yalnz itirzlarn derm iyn ederek
m nkaaya girm ek istememitir. Ceneral gazetelerin Bidyet m ahkem elerinde
ecnebi hkkm bulunaca hakknda verdikleri m alum tn doru olm ad ve
bu hussda tarafmzdan m sadtda bulunulm azsa sulh yaplam ayaca tarzn
da beyntda bulunm u ve tazm int ve ir hussatda m usir grnm edii hal
de adliye m esilinde srr etm ek istemitir. A dnan Bey bu tarz- ifdenin, taraf
m zdan m atbut zerine Fransa lehine bir tesr icr ettirmee ve sniyen yapa
bileceim iz son fedkrln derecesi hakknda azm z aram aa m ahm l oldu
unu syliyor*.
No. 490
No. 373 3 ubat 339 ( 1923)
2 ubat 39 ve 368 num aral telgrafm zn* (farz- m uhal olarak M u su lu u

veya bu tarzda terketmek) cm lesi (farz- m uhal olarak M u su lu u veya bu
tarzda im dilik hallini terketmek) olacaktr Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 476.
No. 491
No. 374 3 ubat 39 ( 1923)
Gayet aceledir
C . 2 ubat/306 nu m araya*
H eyet-i m urahhasam zn fkr-i ztilerini hvi 27 K nun-i sn tarihli telgraf

alnd. A nlald**. K ez bugn gelen 2 ubat 306 num aral telgraf*** alnd
ve heyetim izce grld. K ararm z ber vech-i atdir:
1 M esil-i m aliye ve adliyede lehim ize esasl tebeddlt olm ad halde

M usul m eselesinin hallini ry- um m iyeye talkan ve evvelce verdiim iz tali-
mta tevfikan hareket olunm as lzmdr.
2 M esil-i m liye ve adliyede m him ve essl lehim ize tebeddlt oldu

u takdirde irnz vehile talim t alm ak zere A n karaya avdetiniz asl ciz
deildir. Bu tebeddltm sulh im knn ne dereceye kadar teshl edecei buraca
da tedkk ve tayn edilm ek zere ir ve alnacak cevaba kadar avdetinizin
tehri m uktazdir.
No. 492
No. 375 3 ubat 39 ( 1923)
C . 2 ubat 305 n u m araya*. L ozan a muvsalatmz takben ktib Suad

Efendinin H ey et-i V ekile karan hricinde olarak H aan B ey tarafndan
gtrldn ve biraderinin B atu m da Boleviklerle tevhd-i m esi ederek m es
leklerini tervcen gazete neretmekte olduunu resm tahkikata istinden arz et
mitim. H aan Beyin A n karay teriflerinde keyfiyeti tekrar zh ettim. H eyet-i
m urahhasaya b il-hire ilhak buyurulan zevtm tahsistlan hakknda inm z
zerine ittihz edilen m ukarrertdan sonra ztnza m ahsus m aruztm da da
Suad Efendinin idesini rica etmi idim . im di endiem bu ide haberini d uy
m asndan frnn tacl etmi olm as noktasndadr. Bu suretle orada Y u n an lla
rn eline getiini ir b u yurd uu n u z gelecek m uhcirlerin iskn m ahallerine
dir havdis de derhtr edilince Suad Efendinin daha birok m ahrem ve sr
husst hm ilen tegayyub ettii tahm n olun abilir**.
Bu noktada beni tenvr ve tatm n buyurm anz sret-i m ahssada rica ede
rim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 482.

** Bkz. No. 15, 355.
No. 493
No. 376, 377, 378 4 ubat 339 ( 1923)
Suad B ey* fart- meguliyetden son gnlerde hasta dt. K ym etdr muve-
netinden m ahrum kaldk. Tevfik K m il B e y ** ile dier rfekas tam m ansyla
geceli gndzl alarak her eyden evvel heyet-i m urahhasam zn um urunu
velev en ufak bir teehhrden synete ve bu m iynda ii m him ve kesr olan
stanbul um r hriciyesini tedvire ve dier sefrt mrcetn da tatmne bezl-i
mesi ve vakf- hayat ettiklerine en sk tem as suretiyle ahsen de hid ve kani
im. Zt- devletleriyle olan m uhbertm zda heyet-i m urahhasam zdan taleb
* Suad Davas: Dileri M stear Yardm csyd. D aha sonra R om a (1923-1932), P

(1932-1939) ve T ah ran (1939-1941) Bykeliliklerinde bulundu ve T ah ran da grevi banda vefat
etti. Sava iinde cenazesinin yurda getirilmesi epeyce zor oldu.
** Tevfik Km il Koperler: Dileri M drlerindendi. D aha Sonra Sofya (1931 -1933) ve
M adridde (1934-1938) Elilik yapt.
zarureti olan cevblardan b a zlannn bugn e kadar vrd etmemesini de bir
cihn- husm ete kar vukubulm akta olan hrm et ve krn ile grdm z
m cdelt ve m chedtnzn tevld ettii taham m lsz m eln netice-i tabi-
iyyesi olduunu da anlyoruz.
N o. 377 Bu m eynda Ferid Bey hdisesi hakknda vki olan innza

cevab arz ettiim 22 K nun-i sn, 305 num aral telgrafnm e *** ile rica ettiim
cevb da dhildir ve bu kadar olarak(?) m arztmdr.
2 U m r- hriciyeye bil-m ecbriye nc d e fa d r veklet ediyorum .

H er defasnda Ferid Beyefendinin m um eltda alelekser lzm undan ziyde
hissiytla m teharrik olduunu m hede ettim. Bu d e fa k i vekletimde m erke
zin m a lum t olm adan cereyn eden b a z m um elt dolaysyla hrm etkrne
olm akla beraber kuvvetlice nazar- dikkatlerini celbe m ecbur oldum . A ldm ve
kendi nokta-i nazarlarndan m dellel olan cevablarndan ve adem -i tekerrr
hakknda vaadlarndan m tm an olarak skt ettim. H dise zerine gerek zt-i
lnize vki olan m arztm gerek G azi Paa ile m uhbert ve H eyet-i Vekle
ile m zakert neticesinde m rnileyhin Parisde devm- m emuriyeti ciz ol
m adn H ey et-i H km ete mttefikan takarrr etmi ve o vazifede istihdm
imkn m nselib olmutur.
3 N o. 378 M a rzt- slifeden baka Ferid Beyefendi vaadlanna ra

men Pariste Fransz hkm et-i cum huriyesi ile bir sulh-i m nferid hakknda
drt gn icr ettiini bildirdii m zkertdan beni vazfeten deil ahsna taal
luk eden bir m es elenin zh esnsnda ve ltfen haberdr etm ek sretiyle zt-
lnizin tabrini istiml ediyorum drst hareket etmemitir. cr Vekilleri
H eyeti Reisi ve Hriciye Vekleti Vekili olarak m rnileyhin baka bir sefaret-
de istihdm ma dah muvfakat edem eyeceim den baka m eb s olarak da m u
halefeti vazfe-i milliye telakki etm ekteyim . L ozana celb ve nezdinizde misfir
bulundurm ak suretiyle hricen ve dhilen hdisenin s-i tesrini izle m aksad
takib buyuruluyorsa bu m ddet zarfnda Ferid Beyefendiyi m ezn telakki ede
bileceim i arz eylerim E fend im ****.
H S E Y N R A U F
*** Bkz. No. 404

**** Lozan Konferansna ara verildii 4 ubat 1923 gn Babakan Hseyin R auf O rbay,
Ferit T e k in grevden alnmas iin srar etmektedir. Kaytlarda Ferit T e k in 22 ubat 1923 gn
Paris M messillii grevinin sona erdii belirtiliyor. A m a R auf Beyin baka bir sefarette istihda
mna dahi muvafakat edem eyeceini belirttii Ferit Bey, 1923-1924 yllannda Bak Elisi, 1925-
1932 yllannda Londra Bykelisi, 1932-1939 yllannda Varova ve 1939-1943 yllannda da T okyo
Bykelisi olarak yaklak 20 yl boyunca T rk diplomasisine hizmette bulunm utur.
No. 494
No. 379 4 ubat 39 ( 1923)
C . 2 ubat 308 num araya *
H ristiyanlara harica gitm ek in verilen m sde baki olduundan bu

m sadeden istifade edenlerden m ad ne K ayseriden ne de T rab zo n dan ceb
ren hibir R u m karlm am tr. Y u n an ve T rk tbiiyyetinde olup da stan
bu lda bulunm ayan R um larn em vlini satmak hususunda hibir em ir verilm e
mi olduundan bu haber hilf- hakikatdir.
H S E Y N R A U F
Bkz. No. 485.
No. 495
No. 380 4 ubat 39 ( 1923)
1 Erkn- H arbiye-i U m m iyenin istihbrt ikinci m adededir.
2 (H aringtonun anakkale mntkasn esny- teftiinde verdii bir

emirle anakkale mntakasndaki bilum um asker faaliyet ve icrtn tatlini
emrettii ve stanbuldan verdii bir em irde de anakkale m ntakasndaki ktat
ve am elenin 10 ubat tarihine kadar harekete hazr bulunm alarn ve bu mnta-
kada bulunan tekml m him m t ve m alzem enin ayn tarihe kadar nakle m de
bulundurulm asn tebl ettii ve m uhtelif kum andanlara gnderdii m azrfun
be ubatda alm asn bildirdii).
3 Bundan ben, C u rzo n un mfrekat gnne tesdfi dolaysiyle bizden

taarruz bekledikleri m ansm istihrc ediyorum *.
H S E Y N R A U F
* Babakan R auf O rb ay n tahm ini pek yanl deildi. ngiliz belgelerinden anlaldn
gre, G eneral Harington gerekten bir T rk saldrs bekliyor ve stanbul blgesinden anakka
leye ekilm ek iin talimat istiyordu.Harington, ngiltere Harbiye Bakanlna gnderdii 28 O cak
1923 tarihli ve 3515 sayl telgrafnda yle diyordu:
I hope that before Lausanne conference breaks up instructions m ay be given me as to mili-

tary policy the G overnm ent wishes to be pursued here. If T urks refuse to sign treaty it vvould be
quite vvrong to suppose that British force will be able to remain as at present... I have defnite evi-
dence of Turkish plan to surround us here accom panied by plan of destruction of certain places
by explosives....
YVe are in a thoroughly unsound military position here as I often pointed out, and our positi-
on on Ismid peninsula invites attack. Delay is ali in favour of the T urks....T o think that vve stili
occupy Constantinople in a military sense is a farce. Constantinople cannot be efectively control-
led by us...
M y considered military opinion, if vve are going to have definite break or w ar with Turkey,
is that our military force should be withdrawn (rom Constantinople and Ismid to Gallipoli penin
sula... (D B F P -l / 1 8 p. 473-474, n. 1, 2.).
No. 496
No. 381 4 ubat 39 (1923)
C . 2 ubat / 310 n um araya*. Bornovadaki ngiliz kilisesinin kaps deil,

penceresi krlm ve kaps arkadan almtr. M erm erlerden birka yerinden
oynattrlm ve kilisede telvistda bulunulm ad tahakkuk etmitir. Kilisede
kpeklerin yatt doru deildir. M a mfih anakkalede Y ukar arda kin
Tayfl C m iin e ngiliz efrad tarafndan hayvant ekilip balanm ve bu suret
le ibdethneye ngiliz m e murn-i resmiyesi tarafndan taarrz ve tecvz edil
mitir.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 487.
No. 497
No. 382 4 ubat 39 (1923)
1 ark cebhesinden alnan Krdistan ve Semiko hakknda son m alum t

ikinci ve m tekib m addelerdedir.
2 Sem iko ngilizlere frrinden sonra onlarn ve hatt ranllann m zhe-

retleriyle Krdistan istikllini um m resya telkin in her vstaya m rcaat
etmiti. Fakat bize sdk resnn m etneti ve tedbiri syesinde Semiko Seyyid
T a h a ile ngilizlerden kat- alka ederek yalnz bana bize sdk eyhlere iltic
etmi ve onlar da afv in teebbstda bulunm ulardr. Servet ve ocuu ide
edilm ek art ile hkm et evmirine itate m de olduunu b il-vsta bildirdi
inden kabul-i dehleti em rolunm utur.
3 Seyyid T a h a ngilizler tarafndan imlen lem erike kadar m takada

hkm dr iln edilm i ve elyevm Erbilde cretli asker kaydetm ektedir. Fakat
hibir reis kendisiyle tem asa ve ona tbi olm aa tenezzl etmemitir.
4 ngilizler K rdistanda hilfet ve saltanat m eselesi hakknda birtakm
hinler vstas ile elkr zehirlem ee almlarsa da m ad d bir eye muvaffak
olam am lardr.
5 N em rud M ustafa Sleym aniyede eyh M ah m u d tarafndan nezretde

bulundurulm akta imi.
H S E Y N R A U F
No. 498
No. 312 4 ubat 39 (1923)
ierin tarafndan verilen m ektubun hlsas ber vech-i t m arzdur:
M ad d e i M oskova ile A nkara arasndaki telgraf m uhbertnn pek fena

bir sretde cereyn eyledii, M oskovadan gnderilen m akine ve R us m emrla-
nnn bertaraf edilerek yerlerine R u s m akinelerinin istim lini bilm eyen T rk
m em rlannn ikm e edildii, kuriye ile m uhbereye m sade edilm edii, nki
hkm etinin, sefrethne ve konsoloshnelerinin R us m em rlan na tevdi hak-
kndaki notaya cevb verilmedii bildirilm ektedir.
M ad d e 2 ierin e verilmesi m uktaz cevb hakkndaki m alm t itsn

rica ederim *.
S M E T
* Bkz. No. 502.
No. 499
No. 313, 314 4 ubat 39 (1923)
3 ubat raporudur:
M ad d e 1 Bugn bam urahhaslarla m lakat ettim. A zam eriti syledi

ler. T ra k ya da tahddt-i askeriyeden vazgetiler. Borlarn serm ye zerinden
taksmini kabul ettiler. Ellerinde bulunan be m ilyon altn ile ngilteredeki ge
m iler bedelini karlk tutarak taleb ettikleri on iki m ilyon altn tam rtdan vaz
geeceklerini, A m erika m urahhas vstas ile istim zca cevben ihss ettiler.
A d l sistemde tarafmzdan beynt ile iktifa olunacan tasrh ederek bu
beyntda m virler istihdm m ve kanunlarm zn slhn ve m virlere b a z
vazif taynini ifade ediyorlar.
Yunanllardan her halde pein bir ey alm ak m tebksini tahkk (bu keli
m e alam am tr) eylem ek tarznda kat teklifime daha bir ekil bulam adlar.
Drt ubat akam m hlet bitiyor ve ngiliz heyeti avdet etm ek kararn m uh-
faza ediyor. M ttefikler bizden bugn kat cevb istiyorlar.
No. 314
M ad d e 2 370 num aral talim tnzn birinci m addesi mesil-i m liye ve
adliyede tebeddltdan dolay kabil-i tatbk deildir. Bununla beraber m eseleyi
talk ve A nkaradan talim t ahz da kbil bulunm uyor.
V a ziyyete gre ittihz ettiimiz karar udur:
im diye kadar tevfuk hsl olm u veya yaknlam m evdd yani M u

suldan m ad mesil-i arziye, Boazlar, ekalliyetler, takriben gm rk, takrben
dyn-i um m iye, sery- harbiye ve m ekbir ve ir m ukvelt tadd ederek
ihtilf m evcud olan noktalar, y a ni alelum m mesil-i iktisdiyeye ve ecnebilerin
ikmet ve (burada bir kelime alam mtr)..sindeki farklar ire eylem ek, tev
fuk hsl olan noktalan im z ederek bir sulh yapm ak, ihtilf m evcud olan nok
talan m zkereye devam etm ek sretinde teklf hazrlyoruz. M u su lu bir sene
zarfnda ngiltere ile halletm ek eklini de ire edeceiz. nkt m uhakkak gibi
dir*.
S M E T
* H. R auf Bey, smet Paann 313 ve 314 sayl ifre telgrafn 4/2/1923 tarihinde G azi
M ustafa Kem al Paaya tellemitir: Bu gece son ve kat vaziyyetin haberine intizr edeceim.
Vrdunda derhal arz ederim Efendim diye eklemitir.
(tahkk) kelimesinin rakamlar (4353) dr.(talk) kelimesinin rakamlar (0356) dir.(tecl) keli
mesinin rakamlar (6652) dir.(tesr) kelimesinin rakamlar (6852) dir.
No. 500
No. 315 4 ubat 39 (1923) *
G azi M r M ustafa K em al Paa Hazretleri nm na O sm anl Bankas vs-

tasiyle H ind Hilfet Kom itesi tarafndan iki bin ngiliz Liras gnderilm i ol-
m ala G azi Paa tarafndan tesellm nn telgrafla ir ve m akbuzunun bizzt
kendi im zlar ile idesi ayrca rica edilm i olm akla arz olunur.
S M E T
* T elgraf 3 ubatta kaleme alnm, ertesi gn kapatlp ekilmitir.
No. 501
Zta Mahsusdur 5 ubat 39 (1923)
K arikatr albm n g rd m *. Bahi olarak bir aded de cizlerine irsli

muvfk olur m u? G zlerinden perim Paam.
H S E Y N R A U F
* Dersonun karikatr albm olsa gerek. Rza Nur bu konuda unlar sylyor:
Lozana birok ressamlar gelmiti. Delegelerin resimlerini yapyorlard. Bir tanesi pek me
hurdur, karikatrcdr. Ad Dersodur. Bu adam resmini yapaca adam a bir defa bir iki dakika
kadar bakyor, sonra gidip karikatrn yapyor. Am m a m kem m el yapyor. Birok resimler yap
t. Bir albm vcuda getirdi... Bu albm Sinopta ktphanem dedir . (Hayat ve Hatratm, III, s.
998)-
Dersonun albm nn 200 nsha basld, pek nadir bir yapt olduu sylenir.
No. 502
No. 383 5 ubat 39 (1923)
C . 4/ 2/39 tarihli ve 312 num aral tele*.
1 Rus sistemi m akinelerle Rus telgraflarn srf aradaki m uhbertn tes

hili nm na fedakrlk olm ak zere ve m uvakkaten kabul etmitik. H er m em le
kette telgraf inhisn devlete id olduundan ve telgraflarm z m ezkr m akine
lerin istim lini lykyle rendiklerinden m uvakkat bir sret-i tesviyeye nihyet
verilmesi gayr- dostne bir hareket telaki edilemez.
2 Esbb- m cbire olm adka telgrafhnem iz T rkiye dhilinde m uhbe

rt m untazam an icra etm ektedir. H ududun br tarafnda d a ayn sratle ha
reket olunursa ikyete m ahal kalm az. T elgraf darem iz hat bozukluunun Ba-
tum ile Tiflis arasnda olduunu beyn ediyor. K en di topram zda telgraflarn
azam sratle sevkedildiini ve R usya dhilinde de ayn hsn-i niyetle hareket
edilmesi lzm unu buradaki sefaretlerine vaktiyle tebl etmitik. Bizim bazan
M oskovadan on be gnde telgraf aldm z vardr.
3 K u riye ile m uhabereye m sade edilm edii katiyyen gayr- vkidir.

Bil-akis bu hususda bizim ikyetlerim iz vardr. B atum dan kuriyelerim iz tekrar
Tiflise avdetle vize alm aa icbr olunuyor. B atum da m usaddak listelerle gel
m eyen paketlerim iz alnarak T iflise gtrlyor ve oradan T rab zo n a ide edili
yor. Buradaki R u s sefareti de 24 K nun-i sn 23 tarihinde Veklete bu yolda
tebligat yapt. Tarafm zdan ayn tedbr henz tatbk edilm em itir. Kuriyelerine
her tarafda vize veriyoruz. Gtrdkleri paketleri birgn tahdidta tbi tutm u
yoruz. Fakat kendilerinin muvfk grdkleri tedbr tarafmzdan da tatbk edi
lirse ikyet etmemelidirler.
4 a r hkm etine id sefrethne ve konsoloshne binalar m eselesi

M d anya M trekenm esi ile stanbulda kabul olunan vaziyyetin devm
m ddetince halledilem ez. tilf devletleri ile aram zda m esele karm aa m atf
olan bu talebleri ancak sulhten sonra tedkk olunabilir.
5 ierine mutlet- nife dhilinde cevb its m ercdur Efendim.
H S E Y N R A U F
No. 503
No. 316, 3 17 5 ubat 39 (1923)
4 ubat raporudur:
M ad d e i M ukbil tekliftmz gnderdik. M usu lu bir sene m ddetde

halletm ek ve dier hudud mesilini ve bilcm le mesli araziyeyi kabul eylemek,
Boazlar m ukvelenm esini, ekalliyetler ve ticret m ukvelenm esi ve saire gibi
ittifak hsl olan m evdd ile sulh akdetm ek ve m uallak bulunan mesil-i m liye
ve iktisdiyeyi bilhire grm ek esslar var idi.
M ad d e 2 Bunun zerine leden sonra Lord C u rzon nezdinde itim

ettik. M usu lu C e m iyyet-i Akvm a tevd ettiinden beynnm e ile m eselenin
hallinin bir sene ta lk ve aram za da dostne sret-i hail taharri edileceini ve
Y u n an tazmnt in m uhede ile m tekbilen anlalmasn, itilf huslnde
hakem e mrcaat ve mevdd- iktisdiyeden yalnz drdnc m addenin halli
nin alt ay sonraya talk edilmesini ve adl sistem in bizim beynnm em izi
deil onlarn beynm esinde srr edildiini tebl ve cevb taleb ettikleri, M u
sul ve Y u n an tazmnt in m adde kabul sisteminde beynm em ize ve bilhas
sa taham m l edem eyeceim iz m evdd- iktisdiyenin m uhededen ihracnda s-
rr ettim. M tekabil beynt ve tehddt ile drt saat sren m cdeltdan
sonra ayrldk.
ngilizlerin btn mesili hallolunduundan gerek kapitlasyon gerek kti

sad m esilde talyanlar ve bilhassa Franszlar srr ettiler. Gitm esi m ukarrer
olan ngiliz delegasyonu intizar etti. Fransz ve talyanlar nezdim ize gelerek adl
sisteminde ve mevdd- iktisdiyede srr eylediler. A m erika heyeti geldi, benim
adl sistem hakkndaki beyntm n kfi ve m uvfk olduunda anlatk.
M evdd- iktisdiyeyi m uhededen kartm ak zere alacan vadetti. Fakat
bir cevb gnderm ediler. im di ge vakittir. Fransz fevkalde mtehevvirdir. n-
gilizler m utm ain ve ferah bir halde olm akla beraber avdet ettiler ve bir tebl
nerederek kapitlasyonlardan inkt iln ettiler. *
Biz m evdd- iktisdiyeden inkt nerediyoruz.
N o. 3 17.
Franszlar da avdet etm ek zere hazrdrlar deniliyor. Am erikallarn te-

ebbst ve efkrndan m alm t alam adm .
V aziyet udur:
3 Btn mesil-i araziyeyi ve ngilizlerle btn mesili hallettiimiz halde

talya, bilhassa Franszlarn alkadr olduu mesil-i iktisdiyeden dolay Trki-
yenin gayr- kabil-i taham m l mkilt- iktisdiyeye d r olm asna rz olm a
dm zdan dolay Konferans inkt etmitir. Am erikallarla grm edik. D ier
heyetlerin hatt- hareketlerini grm eden evvel inktn m hiyet ve ciddiyeti hak
knda bir ey syleyem em . H er halde ngilizlerle btn mesil hallolunduun
dan onlarla m nsebtda her yerde m utadil bulunulm asn rica ederim.
S M E T
* Lozan Konferansnn kesilmesi zerine Lord Curzon, 5 ubat 1923 gn Paristen Lon
draya unlar telliyor:
T h e Turkish ansvver vvas found to be a complete acceptance of the terms relating to territo-
rial matters, frontier, T hrace, the Islands and the Straits... T h e T urks yielded to the Allied decisi-
ons about Karagatch, the M aritsa Railvvay, Imbros and T enedos, the G allipoli garison, and the
A nzac graves, but they asked that the decision about M osul should be postponed for a year to ad-
mit of discussion betvveen the British and Turkish Govem m ents. O n the other hand they rejected
the formula as regards the future judicial regime for foreigners... and they asked for the postpone-
ment of the econom ic clauses of the Treaty en block for discussion at a later date.
T h e Allied Delegation met immediately to consider their reply... U pon the judicial question
we decided, and vvere indeed bound, to stand frm. T h e econom ic question mainly concerned the
French... M . Bompard... decided to postpone the question of certain of the econom ic articles for a
period of 6 months in order to adm it of further examination...
O n behalf of the Allies I m ade the necessary statement to ismet Pasha vvho was accompani-
ed by Riza N our and Hassan Bey. After a brief reirement for reflexion he accepted m y declara-
tion about the Irak frontier. But upon the two other issues he stood firm...
I described his refusal of the terms offcred to him as incredible. M onsieur Bom pard, arou-
sed to unusual passion, denounced it as a erime. Every form of argument, adjuration, vvaming, re-
quest, appeal vvas addressed to ism et vvithout producing the smallest efleet...
T h e T urks had novv retired in sombre silence, but vvith a stili unbroken obstinacy, to their
hotel...
His M ajestys Government will recognize that in the end the result they so much feared viz..
that the break, if it occured, vvould take place upon issues for vvhich I vvas responsible or in
vvhich Great Britain was principally concerned, was successfully escaped. Ali the points for vvhich
I had fought had been secured and the methods pursued in the first commission had been tri-
umphantly vindicated. It vvas upon matters o f greater importance to the French and Italians than
to ourselves that the rupture took place...
Nevertheless in closing this series of telegrams, I record the opinion that it vvill presently be
found that the Lausanne conference has not failed and that the Treaty vvill stili be signed...
(.D BFP -I/ 18; pp. 505-507, No. 370)
smet Paa, Hatralar nda Lozan Konferansnn kesilmesini yle anlatyor:
M uahede projesi iki gn evvel bizim elimize verilmiti. Bu iki gn iinde projeyi tetkik ettii
miz zam an grdk ki, bizim arzu ettiimiz, bizim hedef tuttuum uz bir T rkiye elde edilmi ol
m uyordu. Kapitlsyonlar mevzuunda istediimizi vermiyorlar, mal meselelerde tekliflerimizin hi
birini nazar dikkate almamlar, n m ze bir takm imtiyazlar karyorlar. M ali mesele olarak
mttefiklerin dier btn muahedelerde yaptklar, altktan bir zarar ve ziyan hesabndan bahse
diyorlar. Harp dolaysiyla T rkiyeye tevessl edecek m ecburiyetler, mkellefiyetler tespit edilmi.
Hulsa, karlkl m zkerelerle yaplm, vcude getirilmi manzaras altnda tek tarafl olarak ha
zrlanan bir muahedenin imzasna bizi dvet ettiler...
Biz nihayete kadar noktainazarm zda srar ettik. Fakat onlar aralarnda daha evvel karar
vermiler. H ibir deiiklik yapm ak niyetinde deiller. Hazrladktan m uahede projesini menfi ekli
ile bize behem ehal kabul ettirmek isteinde olduklan anlalyordu, grlyordu. Nihayet hibir
neticeye varamadk ve biz salonu terk ettik . (Hatralar, II, s. 91-93)
Konferansn kesilmesi olayn anlatan, T rkiyenin kar-projesini ve smet Paann 4 ubat
1923 Pazar gn basna verdii demeci ieren Gazelle de Lausannem 5.2.1923 gnl saysnda k
m Lozann Kesilm esi balkl yaz aaya alnd:
L A R U P T U R E DE L A U S A N N E
C en est fait!
L a conference est rompue. Les negociations nont pas abouti. Lord C urzon a quitte Lausan
ne par lOrient-Express 21 h. 35. Les autres delegations partiront, sans doute, lundi.
La nouvelle de lechec est dautant plus regrettable que, dans la jo u m e e de dim anche et jus-
q u au dem ier moment, on a pu esperer qu une entente interviendrait fnalement. Avant de com-
menter, brievement ce soir, ces fcheux evenemets, resumons la jou m ee de dim anche.
Ainsi que nous le disions, hier, la delegation turque a travaille toute la nuit rediger le con-
tre-projet qu elle presenterait aux Allies dans la journee de dimanche.
C est dim anche, vers 13 h. 30 seulement, q u Ismet pacha a remis sa reponse. U ne reunion
des chefs des delegations alliees eut lieu 14 h. 40 Beau-Rivage. Le memoire turc y a ete lon-
guement examine. Des explications ont ete demandees aux Turcs, puis, 17 h. 30, ismet pacha a
ete appele Beau-Rivage. L, les Allies lui ont com m unique leurs observations sur son memoire:
C ap itu la tio n s. Les A llies sen tiennent aux propositions franaises.
M ossoul. Les Allies acceptent la proposition turque de ne pas faire figurer la question au
traite et de la regler, dici un an, entre lAngleterre et la Turquie.
R ep aration s entre Allies et Turquie: la compensation des 12 millions de livres turques or est
acceptee. Par contre, les Allies refusent de reconnatre les reparations payer par la Grece.
C lau ses e co n o m iq u es: maintien du point de vue allie, sous reserve de nouvelles negocia
tions economiques dans six mois. Lord Curzon rappelle qu il quitte Lausanne par lOrient-Express
21 h. 10.
Les Turcs dem andent deliberer entre eux.
A 19 h. 45. ils rentrent dans la salle des deliberations et declarent refuser les contre-proposi-
tions des Allies relatives aux capitulations et aux questions economiques.
Et ils se retirent.
Auissitt apres, les Allies decident de faire une supreme tentative aupres d Ismet pacha.
M M . Bompard, Child et M ontagna, second delegue italien, se rendent chez le chef de la delegation
ottomane. Le m arquis G arroni est reu par M . Tchitcherine. Le depart de lOrient-Express est
retarde pour permettre lord Curzon de connatre le resultat de lentrevue.
M algre toutes ces demarches, les T urcs refuserent irreductiblem ent de ceder sur les clauses
relatives au regim e des etrangers en Turquie. C est done sur une question interessant tous les A lli
es que sechouent les negociations. L intransigeance butee et fanatique des T urcs ne setait jam ais
si bien fait voir.
Nous avons montre, au jo u r le jou r, lattitude excessivement conciliante des Allies. L action
de la France a ete amicale au del, semblait-il, des voeux les plus exigeants. Q uant lord C u r
zon, dans ces derniers jours notamment, il a fait voir son souci de ne pas precipiter la rupture.
Non content de remettre son depart,il sest encore fait porter sur le quai de depart les demieres
informations, pret descendre de vagon si, la derniere minute, une chance d arrangem ent appa-
raissait.
M ais les T urcs nont pas voulu comprendre. Ils ont refuse le statut inespere que leur offraient
les puissances, grises par leur victoire et leur mysticisme nationaliste etroit, com plique d une
mefance avouee pour tout ce qui vient de lO ccident. A u devant de quel malheur vont ils? L ave-
nir le dira.
Nous ne demandons qu nous tromper. Nous souhaitons de tout coeur que la seule pers-
peetive de nouvelles guerres fasse refleehir les uns et les autres et que de nouvelles et proehaines
negociations aboutissent.
Nous n avons voulu que noter la premiere impression ressentie la nouvelle de lechec des
negociations longues et laborieuses dont ce journal sest eflorce de noter impartialement au jou r le
jo u r les phases diverses.
II y aura lieu d y revenir loisir.

Gaston B R ID E L
(Gazelle de Lausanne, 5.2.1923).
Les co n tre-p rop o sition s tu rq u es
La reponse de la delegation turque aux propositions alliees debute en donnant lassurance

que lon est arrive aujourdhui, sur les points fondamentaux, une nite de vues suffisante pour
etablir la paix.
F ro n tiere d e la T h ra c e occid en tale.

T elle q u elle est proposee par les Allies. En presence de la renonciation des puissances al
liees la limitation des forces turques en Thrace, la T urquie renonce Karagatch et la frontiere
de 1913.
Q u estio n des D eroits. La T u rq uie accepte la solution donnee. Elle renonce demander
le maintien d une gam ison T u rq u e Gallipoli.
Q u estio n d e M ossoul. La T u rq uie estime qu il convient que cette question soit resolue
dun com m un accord entre la T urquie et lAngleterre dans lespace d une annee.
Les T urcs acceptent le reglement prevu des questions des nationalites et des minorites.
Q u estio n s fn an cieres. Les T urcs acceptent le m ode de paiement de remboursement de
la dette publique ottomane, ainsi que de la repartition des charges provenant de la dette.Ils sont
d accord pour que les annuites relatives la part de la dette incombant aux territoires detaches
commencent courir partir de lannee 1920.
R ep aration s. Les T urcs renoncent la somme depassant 5 millions de livres turques or
qui se trouvait pendant la guerre en Allem agne et en Autriche, ainsi q u la somme de 7 millions
de livres or revenant la T urquie pour des navires de guerre comm andes et non livres.
Par contre, elle accueille avec plaisir la renonciation reciproque des puissances alliees la
somme de 12 millions de livres or reclam ee par elle titre de reparations pour les domm ages de
guerre subis par les ressortissants allies.
La T urquie prend acte de lacceptation en principe par les puissances alliees d une somme
suffisante pour la reparation des devastations causees par lagression de la Grece contre la Turquie.
A ffaires sanitaires. La T urquie est prete engager comme conseiller dans ladministraition
sanitaire des frontieres des medecins specialistes europeens pour une duree de cinq annees. Ces
medecins remplaceraient la commission sanitaire primitivement prevue.
L e s clauses fiscales concem ant des etrangers sont egalem ent resolues.
C o n v e n tio n re la tiv e au regim e d u com m erce. Elle est acceptee, condition que labo-
lition des capitulations economiques figre egalem ent dans le traite de paix, que cette convention
ait une duree de cinq annees pour les quatre puissances alliees et une annee pour les autres puis
sances signataires.
En plus des questions precitees, ajoute le memoire turc, il y en a d autres qui peuvent etre
considerees com m e partiellement resolues. II en existe egalem ent qui nont pas encore reu de so-
lution.
Si lon compare les questions qui ont ete resolues et qui sont enumerees plus haut, et celles
qui ne lont pas encore ete, on voit clairement que les premieres constituent les questions fonda-
mentales et forment 80 % des questions devant figurer dans le traite. O n peut done admettre q u il
ne reste plus, grce aux grands sacrifces consentis par la T urq uie, aucun obstacle serieux la
conclusion de la paix.
ism et pach a con clu t com m e suit:
J a i l h o n n e u r de p ro p o ser en co n seq u en ce d e co n clu re la p a ix en ap p osan t n os sig-

n atu res au bas des qu estio n s essen tielles su r lesq u elles l a ccord s est eta b li. Les negociations
peuvent continuer par une partie des delegations sur les questions en suspens qui seront resolues
ensuite.
O rg a n isa tio n ju d ic ia ire

En ce qui concem e lorganisation judiciaire, la delegation turque tient faire la declaration
suivante:
Le gouvem em ent turc se propose de prendre incessamment son service pour la periode
q u il jugera necessaire, et qui ne sera pas inferieure cinq annees, des conseillers legistes europe
ens qui seront choisis parmi les jurisconsultes ressortisants des pays n ayant pas participe la
guerre de 1914-1918 et qui seront des fonetionnaires tures. Ces conseillers legistes dependront du mi-
nistere de la justice, ou ils participeront aux travaux des commissions de reforme legislative et se
ront specialement charges de suivre dans les villes de Constantinople et de Smyrne le fonetionne-
ment des juridietions civiles, comm erciales et penales turques et de recevoir toutes plaints aux-
quelles pourraient donner lieu soit ladministration de la justice ivile com m erciale ou penale, soit
Pexecution des peines, soit lapplication des lois, avec mission d en rendre com pte au ministre de
la justice 1eflet dassurer la stricte observation de la legislation turque.
Dans les matieres correctionnelles, la mise en liberte sous caution devra toujours etre pro-
noncee, moins que la securite publique ne soit de ce fait compromise ou que la mise en liberte
provisoire nentrave la bonne marehe de Pinstruction de Pafiaire. T ou t com prom is et clause com-
promissoire en matiere ivile ou com m erciale sont permis et les decisions arbitrales ainsi rendues
seront executees sur le visa des presidents du tribunal de premiere instance qui ne pourra refuser
son visa q u au cas ou la decision erait contraire lordre public.
La presente declaration sera valable pour une duree de cinq annees.

En quittant le Lausanne-Palace, M . Bompard se rend la gare. II informe lord Curzon du
resultat negatif de sa demarehe aupres d Ismet pacha.
Lord Curzon et M . Bompard prennent conge tres cordialement et lOrient-Express part a 21

h. 35, emmenant lord Curzon et ses collaborateurs.
A 21 h. 45 M . Bompard rentre au Palace. II declare aux joum alistes:
Messieurs, la conference a abouti un echec. C est un grand malheur, surtout pour la T ur-
quie. Les Turcs se sont montres irreductibles sur la question du regime judiciaire. Ils refusent toute
garantie aux ressortissants etrangers. La conference de Lausanne est terminee. Je pars demain.
Du cte turc, on declare que c est sur les question economiques q u il na pas ete possible de
se mettre d accord.
D E C L A R A T IO N S D IS M E T P A C H A
ismet pacha a reu dim anche soir les representants de la presse. II a constate que, en ce qui
le concernait, il avait agi, au cours de la conference, avec Pentier sentiment de la responsabilite
que les delegues avaient envers leur peuple et sa destinee. Toutes les decisions que j ai prises, a-t-
il dit, je puis les soumettre en toute tranquillite de conscience lexamen des peuples.
ismet pacha a montre les concessions q u il avait consenties pour les questions territoriales,
pour la liberte de passage des Detroits, pour les conventions commerciales et aussi pour les capitula-
tions.
Nous avons, ajoute-t-il, concede tout ce qui etait possible et juste. Dans les questions financi-
eres, les T urcs sont des debiteurs honnetes et ils sont prets assumer les charges qui leur revien-
nent. Restent les questions economiques. Je ne les ai pas acceptees: nous ne pouvons signer des
contrats que dautres ont faits ntre insu. D autre part, pendant loccupation etrangere, on a ac-
corde des concessions concernant tout le pays. O n nous dit maintenant de signer des concessions
inconnues concernant des territoires inconnus. J ai refuse et ce refus est logique. J ai refuse ce ser-
vage econom ique de mon pays. Celui-ci est detruit d un bout lautre et on veut nous enlever
toute possibilite econom ique pour nous relever.
En reponse une question. ism et pacha constate q u aucune com m unication ne lui a ete-
faite au sujet de la conference, cest--dire si elle est terminee ou simplement interrompue.
II compte quitter Lausanne dans un ou deux jours, mais il attend des A llies une com m uni
cation officielle au sujet de la conference. Cette question est tres importante, puisque larmistice
avait ete conclu ju sq u louverture de la conference et pendant la duree de celle-ci. (Gazelle de
Lausanne, 5.2.1923).
No. 503/Bis
Bilcmle Mmessillik ve Sefaretlere
No. 365 5 ubat 39 (1923)
Gayet Aceledir
imdi 5/ 2/39 smet Paadan aldm (bir telgrafnmede), M usul m eselesi-

nin bir sene zarfnda tarafeyn arasnda grlm ek artyle tehr etmek suretiy
le vki olan itilfkr teklifine ram en Fransz ve talyanlarn m l kapitlas
yonlarda sonuna kadar srn zerine Konferansn dur- inkt olduu her
halde ngilizlerle btn mesil hallolduundan onlarla m nsebetde her yerde
m utedil bulunulm asn bildiriyor ve rica ediyor.
H S E Y N R A U F
No. 504
No. 318, 319 6 ubat 39 (1923)
Be ubat raporudur:
M ad d e i Fransz heyeti le vakti avdet etti. H areketinden evvel Bom -

pard ile defetla grtm. A m erika ve talya ve dierleri henz gitmediler.
M lakatlarm hlsas udur:
Zhiren ittihz ettikleri tedbre gre Konferans resmen inkt etmemitir,

devm ediyor. A d l sistem hakknda yaplacak beynnm e hussunda en son
bir ekle muvfakat ettim. Bu m uvfakatm bildirirsem ve m uhedenm enin
mevdd- iktisdiyesinin karlm asn taleb ederek m tebkisini aynen heyet-i
aslyesini im z edeceim i yazar isem Am erika ve talya ayr ayr bana tavassut
ederek gidenleri toplayacaklarn sylediler. D ier m evdd zerine ufak ufak fa
kat heyet-i um m iyesinde m him tadlt yaplm asna m eyyl deildirler.
No. 319
M ad d e 2 V a ziyyeti ber vech-i t m tlaa ettik: Konferans resm en de

vm ediyor nazariyesi altnda bizim evvel em irde A nkaraya avdetim iz lzmdr.
n ki verdiim iz eritde fevkalde fedkrlk ettiim iz halde istihsal olunan ne-
tyic bir d e fa orada m tlaa edilm ek cab ediyor. 7 ubat sabah bir ktib b
rakarak avdet etm ek ve Y un an llar iinden gem em ek in Kstence ve Burgaz
tarklerini aryorum . Bu suretle bir iki gn ge kalacam . Tavassut tekliflerine
A nkaraya gidip gelm ek m ecbriyetinde olduum u syledim .
M ad d e 3 H km ete teklftm ber vech-i tdir:
A K onferansn inkt resmen tebl olunm adndan devm etmektedir.

Baz hey-et-i m urahhasalann hkm etlerine gitmeleri gibi fasladan istifade
ederek T rk m urahhaslar da merkez-i hkm ete geliyorlar.
B O rd u yu m addeten ve m anen kav ve hzr bulundurm ak.
C M em lekette sulh olm adndan dolay ende izhrna katiyyen m ahal

vermemek.
D ngilizlerle hibir noktada m usdem eye m ahal verm em ek.

No. 505
No. 384 6 ubat 339 (1923)
Fevkalde m staeldir
Makine banda bir memr
ektirecek ve ta kb edecektir.
C . 6 ubat 318 num araya*:
1 Telgrafnz aldk. H eyet-i Veklede m zkere ettik. V a ziyyet-i hzra-

ya nazaran nc m addeyi ber vech-i zr ikinci m addede aynen nakledildii
vehile iln ettik. O radan m frekatnzdan evvel tarafnzdan bu yolda bey-
ntda bulunulm as m enf-i vataniye iktzsndadr Efendim.
2 Lozan Konferansnda sulha vsl olm ak in vki olan fevkalde m e

siye ramen hibir netice hsl olm adndan vazifeleri hitm bulm u olan m u
rahhaslarm z avdet ediyorlar.
3 6/ 2/39 alt sonrada yazld.

H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 504.
No. 506
Paris Mmessilliine
6 ubat 339 (1923)
zm ir lim am dahilinde ancak 1000 ton tonilatolu torpidolar bulunabilecek
tir. K araburun O lan A dalar hattndan ieriye hibir ecnebi zrhl ve kru
vazr ve bin tondan byk torpido ve m uhripler giremeyecektir. Bu erait hil
fna lim anda bulunanlar 7 ubat 339da nsfelleyle kadar lim an terkedecektir.
bu tebliin bir suretinin derakip alkadarana tebli ve neticenin inbas mte-
m ennadr*.
p.B.A.-K. 372/1 H S E Y N R A U F
* Bu telgraf zerine, T rkiyenin Paris M m essillii, 7 ubat 1923 gn Fransa Dileri

Bakanlna u notay sunmutur:
M ission Dplom alxque Turque Paris, au M inistere des A ffaircs Etrangeres de France.
Paris, le 7 Janvier 1923

Conform em ent aux instructions de son Gouvem em ent, la M ission diplom atique turque a
lhonneur de porter la connaissance du Ministere des Affaires Etrangeres de la Republique ce
qui suit:
L arret dans le port de S m ym e nest permis q u aux torpilleurs jaugeant au-dessous de mille
tonnes. A ucun cuirasse et croiseur ainsi que les torpilleurs de plus de mille tonnes, battant pavil-
lon etranger ne pourront passer la ligne Kara Broun-Oglan-Adalar. Les btiments de guerre se
trouvant lheure presente, contrairement aux prescriptions susmentionnees, dans le port de
Sm ym e, devront le quitter le 7 courant ju s q u minuit.
(PBA-K. 372/ 1).
zm ir Lim annn 1000 tondan byk yabanc sava gemilerine kapatlmasyla ilgili T rk
Hkm eti karan, 6 ubat 1923 gn stanbuldaki M ttefik Yksek Komiserlerine de duyurul
mutur. ngiliz Yksek Kom iser Vekili Henderson, ayni gn Londraya unlar telliyor:
I have just received from Adnan Bey copy of telegram from R eou f Bey confirming demand
that ali foreign vvarships o f more than a thousand tons must leave S m ym a before m idnight Febru-
ary 7th...
In the meantime Turkish authorities at Sm ym a have informed Senior Naval OfTcer there
that arrival of light cruiser despatched today from Constantinople vvill be resisted. Com m ander-in-
C hief M editerranean has proposed to Adm iralty to vvarn Sm yrna authorities that if British vvar
ships are interfered vvith town will be bombarded.
French Adm iral is also sending additional ship from here to Sm ym a but it is under a thou
sand tons and vvill not arrive till tomorrovv aftem oon... (FO . 424/256, p. 505, No. 230 ve D B F P -I/
18, p. 509, No. 372: Hendersondan F .O .e te l. 6.2.1923, No. 61, o k ivedi.).
No. 507
No. 320 6 ubat 39 (1923)
C e v b *.
B ugn R om an ya m urahhas M sy D iam andi H riciye Nezretinden ald

bir telgraf zerine yine Bkreteki Sefaretimiz eyasiyle R om an ya hkm etinin
megul olduunu ve K stencedeki ehbenderhnem iz eyas in de m emr-
n-i idesine talm t verilmi olduunu bildirmitir.
S M E T
* Bkz. No. 409, 410.
No. 508
Hriciye Vekletine
No. Aded. 423? 6 ubat 39 (1923)
Makine banda
G eneral Pelle bugn H ikm et Beyi d avet ederek gazetelerin lisanndan ik

yet ettikten sonra inktn beyhude yere olduunu, adl kapitlasyonlarn tad-
lt tarafmzdan kabul edildiini ve mesil-i m liyenin de talki kendi tarafla-
nndan kabul edildiini, binenaleyh sulhun im zsnda bir m ahzur kalmadn
sylemitir.* Bit-tabi bendeniz bunun derece-i shhatna vkf deilim Efendim.
ADNAN
* Fransz makamlar, b a n ; imzalanm asna ciddi bir engel kalmad yolundaki haberleri ba
sn yoluyla da yayyorlard. Havas ajans, yetkili Fransz m akam lanndan alarak, 6 ubat 1923
gn aadaki haberi gemiti ve haber gazetelerde kmt:
Paris, 6 fevrier.
(H avas). L horizon dipiomatigue s est subitement eclairci du cte de Lausanne.
Le redacteur diplomatique de lA gence Havas apprend de source autorisee qu avant de quit-
ter Lausanne, M . Bompard a eu une entrevue avec ismet pacha dont il a rendu compte au presi-
dent du conseil dans un telegramme que M . Poincare a reu dans lapres midi. II resulte de cette
communnication qu apres ce nouvel echange de vues, le chef de la delegation turque, mieux instruit
des intentions personnelles des allies, na pas persiste dans son attitude intransigeante de la veille.
II a accepte le texte qui avait ete soumis precedemment sur le regime des capitulations. La
question qui, la dem iere minute, avait empeche la signature du traite dim anche, se trouve done
ainsi resolue. Bien entendu, les reserves formulees par la delegation turque sur d autres questions
comm e le statut de M ossoul, subsistent puisque les Allies les ont acceptees.
M . Poincare, desireux de maintenir lunite d action avec les allies de la France, sest empres-
se de com m uniquer aussitt Londres cette nouvelle favorable.
Le gouvem em ent britannique en a eu connaissance dans la soiree meme, mais sans doute
trop tard pour pouvoir en deliberer au cours du conseil des ministres tenu la fin de lapre-midi,
des Parrivee de lord Curzon.
Dans sa conversation avec le delegue franais, ismet pacha a precise nouveau que, sil avait
lintention de se rendre Angora pour conferer avec son gouvemement, il entendait bien, dans tous
les cas, que larmistice de M oudanie empeeherait la reprise, des hostilites au moins pendant le
temps de son absence.
A u x dernieres nouvelles, lundi soir, Nihad bey aurait declare que le chef de la delegation
nationaliste ne quittera plus Lausanne.
Dans ces conditions on ne voit pas,dans les milieux franais, la raison qui pourrait sopposer
la signature proehaine du traite qui a ete si laborieusement prepare en com m un et qui doit, au
prix des concessions admis, par les Allies, assurer le reglement de la paix en Orient.
( Tribne de Lausanne, 6.2.1923.)
No. 509
Paris Mmessilliinden Hariciye Vekletine.
ifre tel. 6 ubat 339 (1923)
No. 1352
im diye kadar konferansta m him mkilt ihdas eden Franszlar, konfe

ransn inkt hakikati nnde tela dtler. H km et m ehafili Trklerin n
gilizlerle ayr sulh akdi ihtim alinden korkmaktadrlar. G erek bu m lhaza, ge
rek inkta netayicinin gittike aleyhlerine tevcih edecei ve eraitin arlaaca
zann kendilerini ngilizlerle m tereken intac sulh iin L on drada m stacel ba
z teebbslere sevk etti. Poincare L on draya m racaatla smet Paann sulha
am ade olduunu zannettiini beyan ve m arileyhin seyahatini tehir iin m te
rek Fransz-ngiliz teebbs teklif etti. Londra buna cevaben byle bir teebbs
iin arzusu kfi olm ayp smet Paa tarafndan bir teklif gelmesi lzum unu bil
dirdi.
Berai m alm at m aruzdur.
PBA-K. 371/1.
No. 510
Lozan, 7 ubat 39 (1923)
(Vrudu 7/2/39)
6 ubat raporudur.
1 Am erika, talya m urahhaslar hareket etti. talyanlar yalnz m urahhas
larn gittii h eyetin kald, H km etler arasnda grlerek bir re-yi hail
bulunm akta olduunu, bizim gitm em ekliim izi sylediler. Isrr ettiler. V e m u
rahhaslar gitti.
Franszlar m nzinfih olan iki noktay yani adl sistemi iin yaptm be-
ynt ve btn m evdd- iktisdiyenin kanlm asile m eseleyi hail edilm i adde
diyorsam ki Bom pard da byle sylem itim , bunu tahriren yazar isem K onfe
ransn iki gn iinde tekrar toplanacan sylediler. Btn heyetler gibi
merkez-i hkm etim e gitm ek ihtiycnda olduum u tekrr ve srr ettim.
2 Y o ld a Belgrad veya Bkreten beni tekrar evirmek, her halde A n ka

raya gitmekten m enetm ek iin telkinat yapm alar da m uhtem eldir.
M salem et-i ess hudud ve arzi m eseleleridir. Bunda tatmn edilm i olan
ngilizler mesil-i sirede dierlerini iddetle tazyk etm ee balamlardr. T el
o raddededir ki hibir noktada balanm ayarak vaziyyetin azam randm ann
anlam olduum uzdan bilhire bunlardan rc etm ek ihtim lim iz vardr. A n
cak bu ende onlar yeniden m ttehid cebheye sevk edebilecei gibi bize yolda
yapacaklar m teaddid teklifta cevb verm ek gibi m kil vaziyyetde de bu lun
durabilir.
A rzi m eseleleri zerine aldm z vaziyyetler yani M u su lun bir sene zar
fnda hail edilmesi ve (ihtilf- efkr... Cem iyyet-i A kvm a havlesi), ark Trak-
ya hududunun aynen imdiki gibi kabul gibi kararlar hakknda hkm etim in
nokta-i nazarn bilm ek istiyoruz.
Bu gibi mesil-i essiye zerine buradan anlam ak kabil olm adndan A n

karaya geliyor isem de ngehn ahvle kar hkm etim in nokta-i nazarnn
Bkre e bildirilm esini* rica ederim . Saat alt evvelde hareket ediyorum .
S M E T
* Bkz. No. 511.
No. 511
No. 385 7 ubat 39 (1923)
C . 7/2/39 ve bil num ara tele*:
1 M eclis-i M illde ittifakla tasvb edilen hkm etin bu bbdaki nokta-i

nazar 28/ 1/39 da mufassalan bildirilm iti**. 7 sabah hareket edeceinizi bildi
ren 6/ 2/39 tarih ve 319 num aral telgrafnza cevb da oradan mfrakat-
nzdan evvel Lozan Konferansnda sulha vsl olm ak in vki olan fevkalde
m esye ram en hibir netice hsl olm adndan vazifelerinizin hitm bulm u
olduunu ve avdet ettiinizi iln buyurm anz bildirilm iti***. H km etin ve
M eclisin ibu nikat- nazarnda hibir tebeddl olm ad bugnk M eclis cel-
se-i hafyesinde cereyn eden m zkertdan da anlald. G e gelen bu telgraf
nz yarn H eyet-i Vekleye arz eder tahavviil olursa cilen Bkree yazarm .
2 G azi Paaya: Bugn H eyet-i Veklede grld. smet Paa H azretle
rinin seyhata devam ile A nkaraya terifleri... Efendim.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 510.

** Bkz. No. 449 ve 453.
** Bkz. No. 505.
No. 512
Lozan, 7 ubat 39 (1923)
91919 ve 14141 parolal m ifthlar L ozanda kalan M ustafa eref Beye bra
klmtr. Bunlarla yolda H ey et-i M urahhasaya telgraf kede edilmemesi.
No. 513
smet PaaJdan Paris Mmessilliine
7 ubat 39 (1923)
M uahede-i sulhiye cevaben 4 ubatta teklif-i tahririye yaptk. Balca mesai-

l-i esasiye zerinde muvafakat hasl olan noktalarm z tadad ile bunlar zerine
sulh yaplm asn ve m tebaki m evadn m zkeresine devam olunm asn teklif
ettik. M tebaki mevad iktisad ve m al baz mesail ile ecanibe aid m ukavelta
m teallik idi. 4 ubat akam Bam urahhaslarla m zkerede baz mesail-i arzi-
ye zerinde tevafuk-u efkr hasl olm u ise de m evadd- iktisadiye ve m liyenin
ihrac (?) hususunda itilf hasl olm ad. M ttefikler teklifimize tahriri bir cevap
verm eksizin m teakiben L o zan terkettiler. G erek K atib-i U m um iden , gerek
heyetlerden ifahen istidll ettiime gre, konferans tlik olunm u, fakat ttil
olunmam tr. Ben de bunu ttil addetm iyorum . Frsattan istifade ederek dier
heyet-i m urahhasalar gibi H km et ile temas etm ek zere merkez-i hkm ete
hareket ediyorum . -4 ubat *.
PBA-K. 372/ 1.
* Telgrafn altnda 4 ubat, stnde ise 7 ubat 1923 tarihi var. Anlalan 4 ubatta kal
me alnm, fakat biraz gecikerek 7 ubatta ekilmitir.
No. 514
Paris Mmessilliinden Hariciye Vekaletine
Tel. 7 ubat 339 (1923)
C . 6 ubat tele*.
tzm ir liman hakkndaki em irnam eleri bugn saat on ikide Fransz

H km etine tebli edilmitir.
* Bkz. No. 506.
No. 515
Paris Mmessilliinden Hariciye Vekletine
No. 1355 7 ubat 1923
1 zm ir lim anndaki sefaini harbiyenin 7 ubat nsflleyle kadar lim an

dan ekilmeleri hakkndaki telgrafnam elerinin Fransz H riciyesine tebliine
m ukabil M sy Poincare tideki cevabn Zat- Devletlerine arzn cizlerinden
rica etti.
2 Byle bir teblie (franszcas sommation) m utavaat edem eyiz. Gem ileri
m iz bu akam ekilm eyeceklerdir. T aarru za urarlarsa kendilerini m dafaa ede
ceklerdir*.
3 bu telgraf 7 ubat ikibuuk sonra tanzim olunm utur.
PB A -K . 372/1.
* T rk notasna kar fransz cevab 7 ubat 1923 gn leden sonra saat 2.30da telefonla
Trkiye M m essilliine bildirilmitir ve franszcas yledir:
Le 7 Fevrier 1923
Telephone 2.30 heures.
Reponse verbale de M . Poincare la note verbale turque concem ant le stationnement des
navires de guerre Sm ym e:
Nous ne pouvons ceder une sommation de cette sorte. Nos btiments ne se retireront pas
ce soir. Sils seront attaques ils se defendront .
(PBA-K. 372/1).
No. 516
Hariciye Vekaletinden Paris Mmessilliine
Ankara, 7 ubat (1923)
Saat 22.
7 ubat sabahndan itibaren zm ir liman torpil ile seddedildi. Keyfiyetin

alkadarana teblii m ercudur*.
H S E Y N R A U F
* Bu telgraf zerine Paris M m essilliim izce Fransa Dileri Bakanlna aadaki nota su
nulmutur:
M ission Diplom atique Turgue Paris,
au M inistere des Affaires Elrangeres de France.
Note verbale Paris, le 8 Fevrier 1923

No. 1358
Conform em ent aux instructions reues de son Gouvem em ent, la M ission diplom atique Tur-
que a lhonneur de porter la connaissance du Ministere des Affaires Etrangeres de la Republi-
que ce qui suit:
Le port de Sm ym e est ferme par des mines depuis le 7 Fevrier 1923.
(PBA-K. 372/1).
zmir limanna mayn dendii, 7 ubat gece yars stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserli
ine de duyurulm u. 8 ubat gn Henderson Londraya unlar tellemitir:
I received at midnight vvritten com m unication from Adnan Bey informing me by order of
his govemment that Turkish general staf had decided to close port of Sm ym a by barrage of mines
as from February 7 th.
I sent a message to Adnan Bey last night vvaming him that H .M .s Ship C uraoa vvould
enter Sm ym a this m om ing.
Com m ender-in-Chief is keeping Adm iralty fully informed of developments . ( D B F P - 1/ 18, p.
517, n. 1 to No. 576).
No. 517
icra Vekilleri Heyeti Reisi Hseyin Rauf Beyden Takiben Bakumandan
Ankara, 8 ubat 339 (1923)

Makina banda.
1 B ugn Heyet-i V ekile m zkerat neticesinde smet Paa H azretlerinin

seyahate devam ile A n karaya avdetleri faideli grldnden m arileyhin ta
raf cziden evvela kendisine cevaben yazlan ikinci m addedeki ifreli telgrafna-
me vehile hareket edecei arz olunur efendim.
2 ( ) arasndaki ksm. *
cra Vekilleri H eyeti Reisi
H S E Y N R A U F
* kinci maddedeki telgraf metni yoktur.
No. 518
8 ubat 339 (1923)
zm ir lim annn torpil ile eddinden sonra talimat- m ahsusasna tevfikan

sefain-i ticariyenin dhul ve hurcu iin bir geit m ahalli brakld Erkn-
Harbiye-i U m um iyenin iarndan anlald *.
H S E Y N R A U F
* Paris M m essillii durum u Fransa Dileri Bakanlna u nota ile duyurmutur:

M ission D iplom atiue Turque Paris,
au M in islere des Affaires Etrangeres de France.
Conform em ent aux instructions reues de son G ouvem em ent, la M ission diplom atique tur-
que a Ihonneur de porter la haute connaissance du G ouvem em ent de la R epublique Franaise
ce qui suit:
L e port de Sm ym e ayant ete ferme par des mines un passage a ete reserve pour Pentree et la
sortie des btiments de comm erce./.
(PBA -K. 372/1).
No. 519
No. 1365 8 ubat 339 (1923)
zm ir lim annn eddi hakkndaki em irnam eleri Fransz hriciyesine tebli

olundu. bu teblie cevap verm eyeceklerini ve fakat taram a vastasyle m ethale
m daheleye teebbs edeceklerini mstearn ifadesinden istidll ettiim m aruz
dur.
PBA-K. 372/ 1.
No. 520
8 ubat 339 (1923)
No. 1364 (Ksmen)
i Bu sabahki Fransz m atbuat hem en um um iyetle zm ir liman hakkn

daki teebbsm z iddetle tenkit etmektedir... Ekseriyetle M ttefiklerin
m ttehiden hareketi halinde Trklerin iddetten vazgeerek L ozan artlarn ka
bul edeceklerini sylyor. M ondros m trekesinin henz m eri olduunu iddia
eden gazeteler de var...
3 Fransz M eclis-i M ebusan H ariciye Encm eni birka gn evvel R hu

ve Lozan hakknda Poincareden izahat istemi. Fakat Poincare M eclis istihzah-
lar gibi komisyon teebbsnn de tehirini talep etmitir. D n hariciye
encm eni T a rd ieu nun teklifi ile Poincarenin kom isyona izahat itasnda srara
karar vermitir. Poincarenin M ecliste m uhalefet tarafndan m uaheze edilmesi
ihtimali varsa da yine de rey alacan zannediyorum .
PBA-K. 372/ 1.
No. 521
10 ubat 339 (1923)
D m an sefaininin zm ir lim anna dahil olm ak zere tarafmzdan atlan

torpilleri toplam aa balam alar ve yahut U zunada ve mevki-i m stahkemin
herhangi bir ksmna kar yapacaklar ihra harektnn harekt- hasmaniye ibti-
dar m ahiyetinde telkki edilecei ve bu suretle fiilen bir tecavz vukuunda tara
fm zdan m dafaa olunaca 9 ubat tarihiyle Erkn- H arbiye-i U m u m iye R i
yasetinden tebli olunm aktadr*.
H S E Y N R A U F
P B A -K . 372/ 1.
* Paris M m essillii, 10 ubat 1923 tarihli, 1374 sayl bir telgrafla, yukardaki telgrafn
Fransa Dilerine duyurulup duyurulm ayacan sormutur. Ertesi gn Hseyin R au f bey, iki keli
melik bir telgrafla Evet efendim diye cevap vermitir. Bunun zerine Paris M m essillii Fran
saya u notay vermitir:
M ission D iplom a tiuc T u ru e Paris,
au M inistere des Affaires Etrangeres de France.
No. 1378
Conform em ent aux instructions reues de son G ouvem em ent, la M ission diplom atique tur-
que a lhonneur de porter la haute connaissance du M inistere des Affaires Etrangeres de la Re-
publique, ce qui suit:
T o u t debarquem ent eflectue sur nimporte quel point de la place forte de Sm ym e, ou toute
tentative de repechage des mines posees sur lordre du com m endem ent turc, seront consideres par
le G ouvem em ent de la G rande Assem blee Nationale de T u rq uie com m e un comm encem ent
dhostilites, et com m e une attaque contre laquelle il sera dans Pobligation de se defendre.
(PBA -K . 372/1).
No. 522
ismet Paa dan Heyet i Vekle Riyasetine
Bkre, 10 ubat 39 (7923)
(Viindu 11/2/39)
B ugn 10 ubatta M urahhas H eyetinin bir ksm ile Bkree geldim . Sal*
gn K stenceden hareketle ara m b a** gn sabahleyin stanbula gelece
im ve stanbulda durm akszn A nkaraya hareket edeceim . zm irde bulunan
sefain-i harbiyenin yirm i drt saatte uzaklamas iin H km etin ltim atom
verdii ve bu yzden vaziyyetin gerginletii gazetelerde m tlaa olunm utur.
Konferansta sulh iin pek ok netyi elde edilmi olup m tebakisinin de elde
edilmesi m em ldr. Binenaleyh H riciye Vekli ve H eyet-i M urahhasa Reisi
sfatile benim avdetim e kadar vaziyyet-i um um iyenin olduu gibi muhfazasn
* 13 ubat 1923.
** 14 ubat 1923.
smet Paa 14 ubat sabah stanbulda olm ay umuyordu. Am a R om anyada etin bir ka
yakalandlar. Bkre-Kstence arasnda kara saplandlar ve buuk saatlik bu yolu 36 saatte ala
bildiler. smet Paa nn stanbula gelii iki gn gecikti.
istirhm ederim . Nzr- m esln izhtm a ehem m iyet vermeksizin ittihz-
mukarrert etm ek haksz ve isbetsizdir. Lozan elyevm inkta etmemi ve talk
olunm u ekilde gsterilmekte olduundan benim izhtm dinlem eden evvel
ekil deitirm ee sebep yoktu r***.
Telgrafnm enizi kamilen hail edem edik. stanbulda A dnan Beye yeni tali-
m tnz var ise gnderm enizi rica ederim.
M ustafa K em al Paa H azretleriyle Fevzi Paa H azretlerinin de A nkarada

bulunm alarn taleb ettiimin ibl buyurulm asn istirhm ederim.
S M E T
*** Bkz. No. 531.
No. 523
smet Paa 'dan cra Vekilleri Riyasetine
Bkre, 10 ubat 39 (1923)
(Vrudu 11 ubat 39)
G azi Paa H azretlerine m ahsustur.
Cihann vaziyeti um um iyesinde harp endiesi vardr. Herkes isteyerek veya

istemeyerek bu ihtimali m evzubahis ediyor. Biz ksm azam ini istihsal etmi ol
duum uz sulha kati olarak varabiliriz. Fakat ufak sebeplerle hi kimse isteme
dii halde harp de vaki olabilir. Ahvali tesadf ve fevrana brakm aynz.
Y akn dan sk bir inzibat ile vaziyete hkim olunuz. Avdetim e kadar ahvali
m uhafaza etm ek elzem dir. zm ir hadisesi zerine buralarda harbin kabili icti-
nab olm ad zihniyeti hasl olm utur*. Byle bir zihniyet karmzdakileri
mitsizlie ve iddete sevk edebiliyor. D erhal A nkaraya gelm enizi istirham ede
rim.
S M E T
* Gerekten T rk makam larnn zmir limann yabanc sava gemilerine kapatmalar zeri
ne, 7-10 ubat 1923 gnleri pek gergindir. Bata tngilizler olmak zere Mttefikler, bana kadar
sava gemilerinin hareketlerini snrlamayacaklarn iddia etmiler, bir yandan T rk hkmetine
nota verirken, te yandan da inadna zm ire sava gemileri gndermilerdi. Silhl bir atmaya
ramak kalm gibiydi, tngilizler, stanbulda gerileyince arkasndan stanbulu boaltmaya zorlana
bileceklerini dnyor ve zm ir limanna kadar bir eit kuvvet gsterisine kalkyorlard, tsmet
Paa, hakl olarak, gereksiz bir silhl atma olaynn Lozanda harcanan emekleri ve salanan
sonulan silip gtrebileceinden endie duyuyordu.
No. 524
Adnan Beyden smet Paa Hazretlerine
No. 4/1593 stanbul, 10 ubat 1923.
Bakum andan Paa Hazretleri A n k araya terifinizden evvel zt- lleri ile
Fevzi Paa huzruyla grm ek istediklerini arz ederim .
ADNAN
No. 525
stanbul, 11 ubat 39 (1923)

Pek aceledir.
zm ir lim an hdisesinde vaziyyet-i hzrann on be gn m ddetle ve av-

det-i llerine kadar m uhfazas takarrr ettii ve bu hussda ende buyurul-
mamas R a u f Beyefendiden imdi aldm en m ahrem ifrede bildirilm itir Efen
dim.
ADNAN
No. 526
H. Rauf Beyden Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
ve Erkan Harbiye-i Umumiye Reisi Mir Fevzi Paa Hazretlerine
Ankara, 11 ubat 39 (1923)
Takiben.
Dakika tehiri caiz deildir.
i smet Paa dan imdi 1 1.2.39, 20.30 evvelde aldm telgrafnam e* ay

nen ikinci m addededir. Kendisine m sterih olmasn yazdm . D n akam
* smet Paann Bkreten Heyeti Vekile Riyasetine ektii 10 ubat 1923 tarihli telgra
No. 523.
K stenceye vapuru m ahsus gnderildiinden iar ettii tarihten daha evvel mu-
vassalat m em uldr efendim **.
2 (smet Paann telgrafnamesi aynen yazlacak)
H ariciye Vekleti Vekili
H S E Y N R A U F
** smet Paa, zamanndan nce deil, zamanndan sonra stanbula gelebilmitir. Kara
saplanmlar. R za N ur yle anlatyor:
imdi yol meselesi var. ismet Edirneden gemek istemiyor. Y unanllar kendisine bir suikast
yaparlar diye korkuyor... Herhalde sm etin hakk var. Rom anya tariki ile gitmee karar verdik...
Bkrete birka gn ikametten sonra Kstenceye gidiyoruz. T ren bir noktada kara saplan
d, kald. Ne ileri ne geri kmldanmyor. Baktm iki yanm zda karlar vagonlarn irtifan ayor.
ok fenama gitti. Y a burada gnlerce kalrsak... Belki a kalmam z bile muhtemel. u kar da bit
ti. nk lokomotifin her yeri dondu. Biz de donuyoruz...
Bereket versin Rom anya Hkm eti arkadan amele ve asker taburlar gnderdi. O n lar birka
gn urap yolu atlar. Kstenceye geldik. smet telgraf ile G lcem al vapurunu istemi. Vapur
orada... ( Hayat ve Hatratm, III, s. 1 160-1161).
No. 527
Adnan Beyden smet Paa Hazretlerine
No. 89/132 stanbul, 11 ubat 1923
R a u f Beyden aldm telgraf ber vech-i zr arz eylerim:
M eclisin smet Paann bir n evvel Ankaraya m uvsalatna sabrszlkla

m untazr bulun duunu ve Franszlarn Paam zn aleyhine cerayn huslne
altklarn m ahrem ne tarafmdan kendilerine sylem enizi rica ederim.
ADNAN
No. 528
Hseyin Rauf Beyden stanbulda
Adnan Beyefendiye
Ankara, 11 ubat 39
Makine banda (11 ubat 1923)
Dakika tehri caiz deildir.
1 tideki telgrafnm enin vslnde smet Paa H azretlerine itsn rica

ederim Efendim.
2 smet Paa Hazretlerine: K stenceden kede buyurulan telgrafnm eni-
zi bugn 1 1/ 2/39 on bu u k evvelde aldm. A ynen G azi Paa ile Fevzi Paa
H azretlerine derhal yazd m *. Vapur- m ahss gnderildiinden innzdan ev
vel m uvasalatnz ihtim lini de zikrettim . A dnan Beyefendi zm ir lim an ve sefa-
in-i bahriye hdisesini zh edince sizin mesinizin igal edilm ek arzusunda b u
lunm adm a itim d buyurulacana m m idvrm . T ekrar arzu buyurulan
K stenceye kede ettiim telgrafnm e A m addesindedir. C m len iz hogeldiniz
Efendim.
A K stenceye ektiim iz telgraf aynen tekrar edilecektir**.
* Bkz. No. 523 ve 526.

** No. 525 veya 527 olabilir.
No. 529
stanbul, 11 ubat 1923
M ad d e 1 nkt iln edilm edi. zm ir hdisesi ancak hdd devresini ge

irmi saylabilir *.
2 Bakum andan Paaya nerede m lk olm ak tasavvurunda iseniz in.
3 Bakum andan 15 ubat 39 da zm irde olm ak m ecburiyetindedir Efen

dim.
ADNAN
* Babakan H . R a u f Bey, bugnlerde stanbuldaki ngiliz Yksek Kom iserliine szl me

sajlar ulatrm, T rkiye nin ngiltereye kar dm anca niyetler beslemediini duyurm u ve z
mirdeki gerginliin giderilmesi iin M ttefiklerin gereken nlemleri almalarn rica etmitir. R auf
Beyin bu yoldaki szl mesaj Adnan (Advar) aracl ile ngiliz Yksek Kom iser Vekili Hender-
sona ulatrlmtr. Bunun zerine Henderson, 12 ubat gn Londraya ektii telgrafta, gergin
lii gidermek iin zm irdeki ngiliz sava gemilerinin geri ekilmesini nem le H km etine ner
mitir. Henderson, 15 ubat gn zm irde M ustafa Kemal Paa tarafndan ktisat Kongresinin
almasndan ve smet Paann Kstenceden stanbula geliinden nce, ngiliz sava gemilerinin
zmirden ekilmeleri iin de srar etmitir. Dolaysiyle 11 ve 12 ubat gnleri zm ir bunalmnn
artk yum uam aya ve giderilmeye yz tuttuu anlalyordu. (Bkz. F.O. 424/256, p. 546, No. 284
ve D B F P -I/ 18, p. 536-537, No. 390: H endersondan F .O .e tel. 12.2.1923, No. 80).
No. 530
12 ubat 39 (1923)
Bavekil Bratianu ve H riciye N zn D u ca nm srr ile teklifleri udur: m

zaya m ni olan mesil-i m liye ve ktisdiye ve ecnibin ikam etgh m eseleleri-
nin yeniden m zkeresini dvel-i m ttefikaya ve bize tebl in teebbs ede
ceklerdir. B una tarafmdan m saade olunm asn taleb ediyorlar. Bu hussda
mttefikler tarafndan bir vazifeleri yoktur. M uvfakatlan da m uhakkak deildir.
Sulh- lem in byle bir tecrbeye girimek istiyorlar. G ayr- m uayyen ahvl
tahtnda pek ok taraflar... tbi olan sulh bir ehem m iyyetsiz hdise ile byk
tehlikeye debiliyor. Ben hkm etim le tem asda bulunm adan bu bbda bir ka
rar verem eyeceim . A ncak sulh arzum uz cidd ve hakk olduundan dier taraf
arzu ederse sulhn kabil-i istihsl olduunu ifde ile iktifa eyledim . Kardan
Kstence yolu hl alm ad. Rum enlerin Ruslardan ve Rus politikasndan en
deleri ziydedir.
S M E T
No. 531
Adnan Beyefendiye
No. 386, 387, 388 72 ubat 39 (1923)
1 kinci m addedeki ifrenin smet Paa H azretlerine m lki olduunuz

zam an tevdini rica ederim Efendim .
2 smet Paa Hazretlerine: M atbutda m anzr- lleri olan zm ir liman

hdisesine id Bkreden kede buyurulan telgrafname-i devletleri cevbdr*.
A Bam urahhas olarak Konferans m zkertn idare buyurduunuz

m ddete ve m erkeze avdet buyuruluncaya kadar unvn- llerinin H riciye
Vekli olm asna ram en intihb kanunundaki sarhat m cebince hkm etin
umr- hriciyesinde Konferansa id ve buraya id m um elt da dhil olduu
halde sevk ve idresi m esliyeti veklete vekl olan zta id ve mteveccih bu
lunduundan buraca hat olarak yapld tahm n buyurulan husstdan zt-
devletlerine bir gn m esliyetin tevecch etm eyeceini arz ve tem n ederim.
B N o. 387- H eyet-i V eklece ve H riciye Vekletince Konferansa dir it

tihz edilen m ukarrerta ess m nhasran hrm et ve fevkalde itim d ettiimiz
zt-i lleriyle rfekay- kirm lannn irt tekl ettiinden m zkertn son
birka gnlk cereyn hri olm ak artyla dier ittihz edilen m ukarrertda
uzaktan grem ediiniz derecede isbet olduunu avdetinizde bizzat tedkk bu
yurarak anlayacanza kanatim vardr. Son birka gnlk m zkert ve hdi-
st hakknda irt- llerinde m byenet grldnden ve vki olan baz
m him istifsnmza cevb alnam adndan b it-tabi karar ittihz m m km
olam azd. Bu sebebden avdet-i llerine talk zarreti bu bbdaki arzuy- devlet-
lerinin inzim m iyle de hsl olm u ve u halde bu ksm da ne karar ittihz edil
mi ve ne de hat yaplabilm itir. G erek tarafma gerekse G azi Paaya bilhassa
son Bkreten kede buyurulan telgrafnm elerinizde** bu nikat hakknda
mteessir ve endenk bu lun du u nu zu grdm den tasm m ve teskn fikrine
m sraata m ecbr oldum .
No. 388 zm ir vaziyyet-i hakikiyesi hakknda stanbula daha erken m u

vasalatnd m id ettiim den derhal takdm edilm ek zere A d nan Beye tafslt-
lzim eyi bildirm itim .Gazi Paa H azretleri 1 1/ 2/39 akam zm ire avdet ve Fev
zi Paa H azretleriyle birlikte ngilizlerin ihds ettikleri vaziyyeti tedkk buyur-
d uklann a ve avdetinizle karar- kat ittihzine kadar tarafm zdan bir hdise
karlm am as esbbm ngilizler ve sairleri tarafndan esbbb- m dfaam z kesr
tarznda m dhalt ve harekta teebbs edilm em ek artyle istikll buyurdukla
rn bu sabah kendilerinden aldm bir telgrafnm enden tekrar anladm arz
ederim Efendim.
H S E Y N R A U F
** Bkz. No. 523.
No. 532
Mission Diplomatgue Turque Paris au Ministere des Affaires Etrangeres
de France
Note Verbale
No. 1379 Paris, le 12 Fevrier 1923
Conform em ent aux instructions reues de son G ouvem em ent, la M ission

D iplom atique turque a lhonneur de porter la haute connaissance du M iniste
re des Affaires Etrangeres de la R ep ub liqu e ce qui suit:
II resulte de diverses declarations oflicielles et officieuses publiees par la

presse europeenne, que les gouvem em ents allies soucieux de legitim er leur atti-
tude en ce qui concem e la situation creee Sm ym e par les dem iers evene-
ments, cherchent se prevaloir de larm istice de M oundros. C et armistice, sig-
ne par lancien G ouvem em ent de lEm pire O ttom an, ne saurait etre invoque en
aucune faon, depuis que les Allies lont annule, en autorisant les G recs de-
barquer Sm ym e.
Le Gouvernement de la G rande Assem blee Nationale de Turquie, seul gou-
vernement responsable, estime qu e les relations entre les Allies et ledit G ou-
vem em ent sont regies uniquem ent aujourdhui par laccord de M oudan ia q u il
sest toujours efforce de respecter pour sa part et, qui ne confrm e en rien lar-
mistice de M oundros.
En consequence, le Gouvernem ent de la G rande Assem blee Nationale ne

saurait se dessaisir d aucun de ses droits souverains sur nim porte quel port de
son territoire, y com pris S m ym e .
PBA-K. 372/1
No. 533
M . 1380 12 ubat 339 (1923)
1 zm ir lim annda ihra hareketine veya torpil toplanm asna m teallik

olup 10 ubatta irsal ve 11 ubatta tavzih buyurulan telgrafnameleri ile M on
dros ve M ud anya mukaveleleri hakkndaki nokta-i nazarlarn m beyyin 11 u
bat telgrafnameleri Fransz H riciyesine tebli edildi.
2 Peretti birinci teblie cevaben mevkii m stahkem e ihra hareketinin

katiyyen m evzuubahs olm adn, fakat torpil hakkndaki ksm ayan- kabul
grm eyeceklerini ve gemileri orada bulunduka onlar vikayeye m teallik teda-
biri ittihazda kendilerini hakl grdklerini syledi. Kendisine tebliim izi tekid
edecek surette cevap verildi.
3 M ondros ve M ud an ya m ukavelenam elerine dair nokta-i nazarm z hak-

kndaki notaya cevaben Peretti, zm ir lim anndaki sefain-i harbiye meselesi hak
knda M ondros m trekesine istinad etmediklerini ve H km etin bunu
dnm em i olduunu, zm ir lim anndaki sefain-i harbiyenin m ezkr mtreke-
nam elerden dolay deil, zm ir hriki esnasnda tebaalarn him aye m aksadiyle
bulunm u olduklarn, fakat 7 ubat tarihli H km etim iz tebliini alnca lim an
da kalmakta srar etm elerinin bir emr-i vaki haline geldiini syledi.
4 Beyanat- vaka Perettinin ifahi notalarm zn esna-i tevdiinde syle

dikleri szlerden ibaret olup tahriri bir cevap alnd takdirde arzedilecei m a
ruzdur.
No. 534
zmirde Bakumandan Mustafa Kemal Paadan Lozandan Dn Yolunda
ismet Paa ya
No. 166 stanbul, 13 ubat 1923
ubat m onbeinci gn zm irde iktisat Kongresini bizzat kat etmeyi pek

m him telkki ediyorum . Erzincan, Diyarbekir gibi uzak yerlerden m ntehap
halk m messilleri gelmitir. ubatn onbeinci gn akam zm irden hareket
edebileceim . A nkaraya beraber gitm em izi muvafk buluyorum . Bu telgrafn
vusln iar buyurm anz rica ederim *.
M USTAFA KEM AL
ADNAN
* Bkz. No. 536.
No. 535
Gazi Mustafa Kemal Paa dan ismet Paa Hazretlerine
No. 445 Beyolu *, 13 ubat 1923
Gayet Mstaceldir.
R a u f B eye ve dorudan doruya bana gnderdiiniz telgrafnameleri al

d m **. 1 1 .2. 1339da zm ire muvassalat ettim .Zat devletleriyle m lkat ve
m zakerat neticesine kadar vaziyet-i hazirann m uhafazas iin tedbir-i lazim e it
tihaz edilmitir. Ankaraya birlikte m uvasalat etm eden daha evvel m lkat fai-
deli grm ekteyim . Bunun iin iki suretle hareket m m kndr. Birincisi: stan
b u la getirecek olan G lcem al vapurundan kmakszn doru Bandrm aya ve
oradan zm ire gelm enizdir. zm ire Fevzi Paa H azretleriyle ksa bir m lkattan
sonra birlikte hareket olunur.
Ben iktisat kongresini am ak iin ayn onbeinde (zm irde) bulunm aya
m ecburum . O nd oku zu n cu akam A nkaraya hareket niyetindeyim . H asta olan
Fevzi Paa Hazretleri o gne kadar iadei afiyet ederse beraber hareket edeceiz.
Bu m m kn olm ad takdirde:
* Telgraf, zm irden stanbula gnderilmi ve ordan aktarmal olarak yeniden Bey

lu ndan ekilmitir.
kinci Suret: Ben on be akam zm irden, siz ona gre stanbuldan hare
ket ederek Eskiehirde birletikten sonra Ankaraya hareket ederiz. K zm K a-
rabekir Paa Hazretleri beraberdir. arnza m untazrm efendim ***.
M USTAFA KEM AL
ADNAN
*** Bkz. No. 536.
No. 536
stanbulda Adnan Beyefendiye
13 ubat 1923 saat 11.30
G azi M ustafa K em al Paa H azretlerine
Cevap 1 3 *
A nkaraya beraber gitm ek (hakkmdaki) telgrafnz aldm , sam imen teekkr

ederim. Eskiehirde birleecek surette hareket ederiz **.
S M E T
* Bkz. No. 535.

** smet Paa, Eskiehirde Atatrkle buluup grmesini yle anlatyor:
Lozan dnnde stanbulda pek az kaldktan sonra Ankaraya hareket ettim.Eskiehirde,
zmirden gelmekte olan Atatrk ile bulutuk. Fevzi Paa da beraberdi. Atatrk ktisat Kongresin
den geliyordu. Her ikisiyle ayr ayr ve beraber konutum. Sulh yapm ak ihtimali zerinde kanaati
mi renmek istiyorlard. Bir sulh ihtimali var m, yok mu? zerinde durulan husus bu. Benim
kendilerine naklettiim, sulh ihtimali vardr...
Bu esas zerinde bir kanaate, bir mutabakata vardktan sonra, M eclis ii ve M eclis d
mnsebetleri ona gre idare etmek iin bir istikamet tyini arzusu bizim Eskiehirde bulum am
zn hedefini tekil etmitir. Hakikaten M ustafa Kem al Paa ve Fevzi Paa ile Eskiehirde buluup
grmemiz ok faydal oldu. Zannediyorum ki, onlar da konferansn neticesi ve akbeti hakknda
kendilerine rahatlk verecek bir kanya vardlar. Bundan sonra aramzda herhangi bir gr ayrl
olmakszn M eclise gitmeye karar verdik...
Eskiehirde tren iinde yaptm z grmede sulh olacaktr kanaatine vararak, gr birlii
halinde Ankaraya hareket ettik. Ankaraya geldikten sonra aram zda bir ihtilt olmakszn M eclis
mzkereleri yapld...
M eclis mzkereleri tabiatiyle benimle ok ekimeli getii kadar,Atatrk mzkerelere ka-
ntka btn hcum lar ona kar yaplyor ve onun stnde toplanyordu. Lozandan dnerken,
bizim Atatrk ile Eskiehirde bulum am z zihinlerde baz tereddtler yaratm. M eclisten evvel
grlm, bir takm kararlara varlm olduu zannyla benim aleyhimde ve Atatrk aleyhinde
nihayete kadar her trl tenkitler, ktlemeler yaplm, m cadele edilmitir . ( H atralar , II, s.
95.97 ve 98.).
No. 537
No. 386 13 ubat 39 (1923)
1 Bkreten hareket ettiiniz tahm in edildiinden tekrr arzu b u yuru

lan telgraf stanbuld a A dnan Beye kede edilmitir. 12 ubat telgrafnz dn
ge vakit dhil oldu. Bkrete bu lun du u nu z anlald. M ezk r telgrafnm e
tekrar ikinci m addede arz olunur.
2 7 ubat telgrafnm e cevbdr: M eclis-i M illde ittifakla tasvb edilen

hkm etin bu bbdaki nokta-i nazar 28 K nun-i snde m ufassalen bildirilm i
ti. Y ed i sabah hareket edeceinizi bildiren 6 ubat tarihli ve 319 num aralnza
cevb da oradan m farekatnzdan evvel Lozan Konferansnda sulha vsl olm ak
in vki olan rey irde, fevkalde m esye ram en hi netice hsl olm adn
dan vazfelerinizin hitm bulm u olduu ve avdet ettiinizi iln buyurm anz
bildirilmiti. H km etin ve M eclisin ibu nikat- nazarlarnda hibir tebeddl
olm ad bugnk M eclis celse-i hafyesinde cereyn eden m zkertda da anla
ld. G e gelen bu telgrafnz yarn H eyet-i Vekleye arz ederim . Tahavvl
olursa cilen Bkree yazarm *.
H S E Y N R A U F
* Bkz. No. 511.
No. 538
Tel. 13 ubat 39 (1923)
No. 1381
1 Bu sabahki m atbuat zm ir lim anndaki sefain-i harbiyeye lim an terket-

meleri iin H km etim iz tarafndan Cum artesi gn yeniden gnlk m hlet
verildiini ve bunun hitam nda... hareketim izi alacam z nerediyorlar.
2 M m essilie bu babda bir tebli gelm edii cihetle bera-i m alm at ar-
zolunur*.
PBA-K. 372/ 1.
No. 539
Paris Mmessilliinden stanbul'da ismet Paaya.
Tel. 13 ubat 1339 (1923)
No. 1391
Heyet-i m urahhasaya refaket eden Daily M ail m uhabiri gazetesine ektii

telgrafta Zat- Devletleri ile R za N u r Bey arasnda, itilf- sulhiyenin kabul ve
adem-i kabul hakknda ihtilf bulunduunu ve bu ihtilfn A n karaya varnca
inirah edeceini yazm aktadr. Berai m alm at m aruzdur.
PBA-K. 372/ 1.
No. 540
Paris Mmessillii Maslahatgzar Hseyin Ragb Beyden
Hariciye Vekaletine
Ak Tel Le 14 Fevrier 1923
Seance ouverture Com m unes Bonar Law espere signature traite mais declare
Angleterre decidee tout qu oiqu e danger im m ediat n existerait pas stop Cur-
zon C h am bre Lords dit que T u rq u ie avait occasion devenir Etat stable et pren-
dre place (parmi) nations civilisees stop Conditions paix etant tres genereuses
avait cru refus turc im possible stop T u rcs com m is grande faute et sen rendront
com pte bientot*.
H U S S E IN R A G H IB
PBA-K. 372/ 1.
* Lord Curzon, Lozanda bar andlamasn imzalamam akla Trklerin byk hata ile
diklerini tekrarlyordu. 9 ubat gn stanbulda Hendersona bir telgraf gnderdi. stanbuldan
geecek olan ism et Paaya C urzon un zel mesajnn iletilmesini istedi. Bu mesajnda Curzon
yle diyordu:
O u r point of wiew is
(1) that the T urks made a gross mistake in not signing at Lausanne before m y departure last
Sunday (4.2.1923), after immense concessions that had been made;
(2) that ismet would have done vvell to rectify that error next m om ing before leaving Laus
anne, as M . Bompard reported his intention to do;
(3) that we are stili willing at any time to sign treaty in that form;
(4) that we can offer no opinion as to additional concessions believed to have been offered by
Bompard and M ontagna at last moment after I had left...
His M ajestys Governm ent found with great relief at Lausanne that great bulk of questions
at issue betvveen the allies and Turkish government vvere satisfactorily resolved, and they are gra-
tified at friendly sentiments that prevailed betvveen H .M .s G overnm ent and Turkish delegation
after eleven vveeks association. I desire to be personally remembered to ism et Pasha, and renevv
my advice to him, so frequently given, to take what he has secured vvhe he can stili get it... I
should like to receive a friendly message from him that he will duly consider m y advice, and that
the handshake will be possible in the near future... (F. 0 . 424/256, p. 526, No. 257 ve D B F P -I/ 18, p.
522, No. 380: C urzon a tel. 9.2.1923, No. 31).
Yksek Kom iser Vekili Henderson, 17 ubat 1923 sabah stanbulda smet Paa ile grt
ve C urzon un yukardaki mesajn kendisine iletti, ismet Paa da C urzon 'a dosta bir mesaj yollad.
Henderson bunu yle rapor ediyor:
I saw smet Pasha this m om ing....
I then delivered personal message in you r telegram No. 31, and described to him Britsh
point of vvievv as indicated in the first part of that telegram. ism et begged m e to convey to you a
most friendly message in response to yours. H e said that though you and he had disagreed on
many points he had great admiration for and confdence in you, and that at Lausanne your opi-
nion had been the only one that counted for him. I said that you had equally great sym pathy
and confidence in him. H e added he had alvvays paid great attention to your advice...
G enerally speaking he vvas friendly and pacific and gave me impression of being most an-
xious to have your advice as to the best course to pursue...
I consider it most desirable that you should if possible send him some message in reply...
(F. 0 .424/256, p. 565, No. 315; D B F P -I/ 18, p. 552-553, No, 402: Hendersondan C urzon a tel.
17.2.1923, No. 90).
Lord Curzon, 20 ubat 1920 gn H endersonun yukardaki teline u karl vermitir:
Please thank ismet for his friendly sentiments tovvards myself, and express m y confdent be-
lief that he vvill use ali his influence in the cause of peace . (D B F P -I/ 1 8 p. 553, n. 3).
smet Paa, C urzon un mesajna 25 ubat 1923 gn u karl vermitir:
I present to Y o u r Excellency m y best respects and thaks for message received on m y pas-
sage through Constantinople and for good vvishes vvhich you have ju st sent me. Allovv m e to say
that I stili entertain conviction that mere knovvledge of humble claims of Turkish people, which like-
every people asks only to live free and independent, is conducive to, and sufficient to assure,
world peace . (D B F P -I/ 18, p. 553. n.3).
smet Paa, Bkreten geerken de Lord C u rzon dan bir mesaj alm. Bunu yle anlatyor:
R om anyada bir gn kaldm ... Bu bir gn iinde R om anyadaki ngiliz sefareti vastasyla
bana Lord C urzon un bir mesajn tebli ettiler. Kim senin bilm edii bir mesaj. Bir sr gibi gizli
tutulmu, dostane yazlm bir mesaj. Lord Curzon mesajnda sulh olacandan bahsediyor, konfe
rans esnasnda Lozanda altm gibi Ankarada da sulh iin uraacam dan sz ediyor, bana
muvaffakiyet diliyor ve aram zdaki mnsebetlerin konferansta bir sulh ile neticelenmesi midini
ve temennisini tekrar ediyordu. Ben de cevap verdim, teekkr ettim . (Hatralar, II, s. 94)
Bu mesajlar zerine smet Paa, Eskiehirdeki grmesinde ve Ankarada, daha rahatlkla
sulh ihtimali vardr diyebilmitir.
smet Paa yle der: Lord C u rzon un benim hakknda ne dndn bilmem. Buna da
ir bir vesika okum adm . Fakat bende kalan bir sevgi ve sayg hissidir... (Hatralar, II, s. 76). ngi
liz belgelerine baklrsa Lord C u rzon un da ism et Paa hakknda ayni duygulan besledii sylene
biliyor. (BN).
No. 541
Tel. 14 ubat 339 (1923)
C. 1381 tele*.
Dvel-i tilfiye Kom iserleri sulhun akdine kadar sefain-i harbiyelerinin li

m anlarm za duhul ve hurucu hakknda vazettiimiz tedbirleri tanm ayacaklarn
m beyyin bir nota verdiler. Biz bu notaya tahriren cevap verm ezden evvel
gn zarfnda nokta-i nazarlarnn tavzih edilmesini taleb ettik. M esele bundan
ibarettir. O n lar M ondros m trekesine istinad ediyorlar, biz Dvel-i tilfiye ile
m nsebatm z M udanya m ukavelesinin tanzim ettii kanaatindeyiz. V e bu
noktai nazar.... ettiimiz ve verdikleri notada taleb ettikleri bilakayt kat keza
m lga M ondros m ukavelenam esi ahkm idi. smet Paa gelinceye kadar izah
ve istizah ile vakit kazanm ay ve sonra cevap vermeyi iltizam ediyoruz.
H S E Y N R A U F
PBA-K. 372/ 1.
* Bkz. No. 538
No. 542
Paris Mmessillii Maslahatgzar Hseyin Ragb Beyden
Hariciye Vekaletine
Ak Tel. 15 ubat 1923
C h am bre Com m unes debats reponse discours T ron e A u bry H erbert unio-
niste critique politique C u rzon Lausanne dem ande convocation rapide nouvelle
conference et souhaite cooperation France-Angleterre en O rient stop Ronald
M acN eal sous-secretaire Foreign O ffice defend politique C u rzon stop Estime
Grande Bretagne fait concession extraordinairem ent genereuses stop Echec con
ference erait produit questions fnancieres interessant Angleterre moins que
autres allies.
No. 543
Paris Mmessilliinden Hariciye Vekaletine.
No. 1401 17 ubat 339 (1923)
1 Fransz H riciyesi bugn Lozan konferans hakknda San K itabn bi

rinci cildini neretmitir. K itap Heyet-i U m u m iye itim aat ile m uhtelif kom is
yonlarn zabtlarn ve sulh projesini muhtevidir.
2 T em p s gazetesi bu akam ki bam akalesinde L o zan da Fransa heyet-i

m urahhasasnn daim a Lord C u rzo n a m zaheret ettiklerini beyan ve Sar Ki-
taptan birok m talealar nakletmektedir. Bu m teleann ngilterede C u rzo n un
avdetinden sonra Trklerle anlam ak iin tebarz eden cereyana bir m ukabele
ngilizlere serzeni olarak yazld (? anlalmaktadr).
3 K itap posta ile takdim edilecektir.
PBA-K. 372/ 1.
No. 544
Hariciye Vekaletinden Paris Mmessilliine.
Tel. 21 ubat 339 (1923)
H ariciye Vekili smet Paa H azretlerinin dn avdet ettikleri ve 2 i ubat ta

rihinden itibaren vazife-i Vekleti ifaya m baeret ettikleri tam im en beyan olu
nur.
H ariciye Vekili N am na
SU A D
DZN
- A -
Abdlbaki, 279. 239, 280, 292, 294, 312, 320, 324, 329, 333,
Abdlham id veresesi, 44, 48, 294, 312. 336, 337. 340. 345. 36 i >384. 39. 397. 4 5.
Abdlkadir M uzaffer Efendi, 32, 235. 429, 448, 449, 456, 461, 463, 493, 496, 502,
Abdlaziz, 109. 506.
Abdlhadi Han, 304. Anadolu, Asie M ineure, IX , 7, 9, 13, 14, 16,
Abdlm ecid Efendi, 4, 109, 110. 18, 50, 66, 71, 74, 82, 87, 88, 113, 114,
Abdrrahim Bey, 279. 121, 123, 125, 126, 129, 131, 133, 146, 153-
Acton Franaise, 104. 156, 159, 163, 178, 190, 211, 213, 217, 223,
Adakale, 10, 12, 135, 148. 234. 243, 250, 251, 253, 259, 264, 274, 301,
Adalar, Ege Adalar, A dalar Denizi, X IV , 9, 356. 377. 378, 396, 413>4 6, 425 . 428, 442 ,
12, 27, 102, 106, 120, 122, 131, 167, 311, 444. 45 . 464-
315, 46, 5 3- Anafartalar, 411.
Adana demiryolu, 21, 27, 29, 33, 34, 59, 80, Angleterre, Bkz. ngiltere.
146, 171, 175, 182, 184, 187, 214, 226, 238, Ankara, Angora, X -X II, X IV -X V II, X V III, 5,
247, 290, 317, 350, 454. 7, 11, 19, 37, 38, 46, 64, 67, 70, 71, 74, 77,
Adapazar, 438. 79, 81, 82, 85-87, 89, 90, 92-96, 102, 103,
Adnan (Advar) (Dileri Bakanl stanbul 109, I Io, 115, 123, 126, 133, 137, 140, 142,
Temsilcisi), X II, 58, 59, 63, 68, 76, 86, 94, 149, 160, 166, 170, 171, 179, 187, 197, 200,
95. 96. 247. 271, 296. 303. 304. 351. 357. 215, 216, 235, 237, 239, 25O, 2 5i, 256, 26i,
366, 376, 398,406, 407, 426, 438, 439, 443, 263, 265, 269, 270, 273, 274, 289, 296- 299,
462, 467, 481,482, 487, 504, 505, 509, 513, 305, 320, 322, 333, 337, 356, 358, 359, 372,
5 I4_5 I6, 518, 520, 521. 38, 385. 389. 390. 396, 399.400, 402, 405,
Afganistan, 34, 46, 161, 224, 247, 304, 305. 407, 423. 44O, 442, 443,449-451.454. 456,
Afrika, IX , 16, 166. 458, 4 6 i, 462, 467, 468,470-472,477,480,
Afyonkarahisar, 165, 354, 361, 374. 483, 485, 486, 488, 489,493, 494,502,505,
Afyon anlamas (mukavelesi), 59, 61, 361, 374. 507, 510, 513-515, 520, 521, 523, 524.
A a Petros (Asuri-Geldani Heyeti ba Ankara Anlamas, Ankara tilafnamesi, X , 40,
kan), 64, 67, 388, 389, 399. 7 > 73. 74. 5> '7>. 238, 275, 350, 366,
Ahm et Bey (Gm lcine erafndan), 279. 419. 425, 43. 431. 445. 454-
Ahm et Cevat (Akaln), 346. Ankara tilf mukavelesi, Bkz. Ankara Anlaas,
Akdeniz, X V II, 196, 206, 213, 322. tilafnamesi.
Akhisar, 439. Anzak (Anzac: Australian and Nevv Zealand
kil M uhtar, 443. Arm y Corps), 484, 497.
Akpmar, 177. Aralof, 6, 22, 25, 26, 35, 59, 65, 77, 118, 142,
Alaehir, 439. 192, 194, 198,207, 208, 250-252, 356, 367,
Alexandropol, Bkz. Karaaa. 393> 420, 431, 469, 484.
Ali Trkgeldi, 140. A n b u m u , 4 11, 425, 441, 444, 448.
Alm anya, Allem agne, 319, 382, 409, 483, 499. Armistice de M oudania, Bkz. M udanya M ta
Ananullah Han, 304 rekesi.
Am asya, 135, 148. Armutili, 439.
Amerika, A B D , 3, 11, 15, 19, 36, 54, 81, 83, Asie M ineure, Bkz. Anadolu.
101, 123, 126, 127, 131, 133, 137, 140, 149, Asuri Y u rd u , 55, 67, 211, 282, 345, 360, 388,
172, 175, 177, 182, 183, 194, 213, 214, 216, 389. 399-
Asya, IX , X V II, 150, 432. Belgrad, X V , 17, 27, 115, 170, 171, 378, 446,
Atf, Binba, 62, 382. 506.
Atina, 165, 256, 401. Berkes, M. 349.
Atrenos kazas, Bursann, 172. Berlin, 150, 378, 419, 420, 442, 469, 484.
Avezzana, Baron (talya Bykelisi), 107. Berlin M uahedesi, (Berlin Kongresi), 135, 212,
Avrupa, IX , X V , 28, 40, 49, 81, 102, m , 120, 221, 234, 245.
'5 . '5 7 , >77, >79- >82, >93. 211, 242, 243, Bem , 36, 38, 103, 137, 256, 266, 382.
274, 279, 293, 299, 318, 355, 416, 421, 422, Bem ey, (Amerikan Yksek Komiserlii grevli
451, 456, 469, 485. si), 53. 336 -
Avustralya, 411, 441. Besarabya, 12, 74, 148, 229, 430.
Avusturya, Autriche, 172, 409, 444, 499. Beyolu, 520.
Aydn (demiryolu), 21, 23, 27, 173, 183, 195, Beyrut, 256.
215. 439- Biga, 178, 439.
Azerbaycan, 480. Bilecik, X , 83, 87, 466, 487.
Aznlklar, Akalliyetler, Minorites, X IV , 26-32, Bilsel, Prof. C em il, X III.
37-40, 42, 44, 45, 49, 51, 55, 58, 106, 169, Bingazi, 166.
268, 276, 282, 283, 289, 300, 315, 336, 347, Birinci D nya Sava, Harbi U m um i, o , 104,
360, 363, 371,494- 115, 212, 372, 389,474, 510.
Bitlis, 62, 379.
Black Sea, Bkz. Karadeniz.
- B -
Boazlar, Les Detroits du Bosphore et des Dar-
Badat (demiryolu), 2 i, 172, 183, 184, 195, danelles, Straits, X , X IV , 7, 13, 15, 17, 18,
274. 389. 45 . 472- 20-27, 29, 32, 34-39, 41, 42, 47, 48, 51, 52,
Baha Bey (M ezhepler Eski M dr), 30, 227, 54, 58, 65, 75, 84, 106, 111, 118, 124, 127,
4>5- 13 1 ' 37, 145 , ' 47, 149 , >5*. >57, 159* 161,
Bakla Burnu, 190, 310. 167-172, 177-180, 182-185, '87-193, 196-
Bak, 73, 425. 199, 202, 204-207, 213, 223, 225, 226, 236,
Balfour, Lord, 468. 237. 239, 248, 249, 251-255, 257-260, 265,
Balkan, Balkans, 3, 102, 116, 120, 125, 131, 267, 269, 272, 273, 276, 280, 281, 284, 292,
197, 221, 237, 272, 378. 3 9> 3' 314-3 6, 325, 326, 334-336, 343,
Balkesir, 399. 354, 355, 393, 407, 4 9> 449, 454, 461, 469,
Balya, 34. 4 71,4 8 2 ,4 9 4 ,4 9 6 ,4 9 9 ,50 1.
B an; Antlam as, Bkz. Lozan Antlamas. Bolya irketi, 45.
Bar Konferans, Bkz. Lozan Ban Konferans. Bombay, 109.
Bamett, M ajr, 380.
Bampard, 29, 47, 63, 78, 90, 123, 147, 223,
Barrere, 10, 21, 29, 40, 46, 47, 55, 76, 144, 226, 249, 292, 306, 320, 392, 396, 433, 440,
146, 175, 178, 182, 219, 223, 265, 269, 273,
284, 302, 306,307, 317, 341, 348, 364, 365,
449, 476, 478, 484, 497, 498, 5 " 5 2, 5 5>
506, 523.
440. Bone, General, 7.
Barres, M aurice, 230. Borlar, Bkz. Osm anl Borlan.
Basra, 172. Bornova, 87, 89, 486, 492.
Basri Bey (Debre M ebusu), 115. Bosnaky, 376, 401.
Bakale, 389. Bosphore, Bkz. Boazlar.
Bat T rakya, G arbi Trakya, Thrace O ccidenta- Boussac (Adanada Fransz Pamuk Fabrikas
le, 6, 7, 9, 10, 17, 26, 41, 67, 70, 76, 106, M dr), 226.
120, 122, 131, 133, 138, 141, 154, 169, 170, Bozcaada, Tenedos, 22, 38, 149, 178, 190, 210,
201, 209, 210,229, 279, 400, 413, 416, 417, 265, 316, 326, 484, 497.
419, 438, 485, 499. Bratianu (Romen Babakan), 516.
Batum, 6, 73, 90, 118, 119, 425, 480, 489, 495. Bridel, Gaston (Gazette de Lausanne M uhabi
Bayezid, Bkz. Dou Bayazit. ri), 499-
Bayndr, 438. Bristol, Amiral M ark, 27, 213, 216, 280.
Behet Bey, 388. Britanya, Bkz. ngiltere.
Belika, 12, 145, 182, 248, 397, 414. Brksel, 183, 256.
Bucak, Boudjak, 402. '37. '45- >49. '52. 156 , 58 . 59- i 6 7'
Budapete, 256. 170, 177, 178, 184-186, 190, 197, 204, 211,
Bulgaristan, 3, n , 102, 103, 120, 140, 167, 178, 212, 215, 2 l6, 219,220,224,229, 248,249,
283, 462. 254, 255, 258-260, 264, 265, 268-270, 272,
Bursa, 83, 87, 135, 172, 399, 438, 466, 487. 273, 275, 276, 280, 282-284, 288-290, 292,
Bkre, 73, 91-93, 140, 256, 426, 504, 506, 507, 295. 298, 299, 30i, 307, 3 11, 319, 320, 333,
5 12-5 15. 522 , 5 24- 338, 339. 3 4 1. 348. 360. 362-365. 3 % 380.
381, 383. 384. 39. 397. 4 1 1 . 4 12, 416 . 428,
- C -
431-436. 440. 441. 445. 448, 458, 459. 461 .
463, 467, 468, 471, 474-478, 482, 483, 486,
Caclam anos, Bkz. Kaklam anos. 4 9 1- 496-500. 55> 523 -526 .
Cafer Tayyar, 102.
Cahit Bey (Yaln) Hseyin, 392. - -
Canpolat Bey, Bkz. smail Canpolat.
Capitulations, Bkz. Kapitlasyonlar. aladiri, 209.
Cavit Bey, 65, 216, 262, 263, 290, 391, 392, al Kazas, 438.
anakkale, Dardanelles, IX , 31, 36, 68, 70, 88,
423-
Cebelitark, 297. 89, 127, 131, 169, 178, 231, 257, 269, 295,
Celalettin A rif Bey, 104, 107, 140. 296, 32. 33> 3*5. 47> 4 '. 4 9 '. 492-
Cem alettin (Kurye), 38, 265, 267, 309, 388. ekoslovakya, Tchecoslovaquie, 348.
Cem al Hsn (Taray), kinci Katip, 36, 38, erke Ethem, 6, 56, 62, 119, 378.
256, 261, 266. ierin, T chitcherine (Rus Dileri Bakan),
Cem al Paa, 378. , 14, 15, 17, 20, 21, 24, 26, 27, 34-36,
Cem iyet-i Akvam, Bkz. M illetler Cem iyeti. 40, 42, 52, 57, 59, 60, 65, 67, 68, 71, 75,
Cenevre, Geneve, 24, 198, 199, 242, 243, 289, 77, 80, 84, 86, 89, 126, 143, 150, 157, 159,
435 . 462. 160, 167, 168,170, 177-179, 185, 186, 92,
Cerablus, 454. 198, 207,208, 210, 212, 224, 248, 251, 253,
Cevad Abbas (Giirer), 140. 254, 259,281, 333, 356, 359, 361, 393, 405,
Cevat Bey, 104. 47> 4'9>420, 436, 441, 442, 454, 461, 469,
Cevad Bey (Ezine), (Belgraddaki T rk Elisi), 482, 483, 493, 496, 499.
63. 115, 282. ifteler, 439.
Cezayir, 346. ivril, 438.
Chester projesi, Cester, 45, 50, 76, 78, 299, lemerek, lem erik (Hakkri), X IV , 389,
324, 367, 437, 446. 492-
C hild (A B D nin Rom a Bykelisi), 41, 137,
182, 280, 341, 390, 476, 478, 498. - D -
C hotani, Hind Hilafet Komitesi Bakan, 52, Daily Chronicle, 104.

33 '- Daily Express, 339.
Cisrimustafa Paa, Bkz. M ustafa Paa. Daily Herald, 104.
C larke, 152. Daily Mail, 96, 104, 523.
Confederation Helvetique, Bkz. svire. Daily Telegraph, 104, 179, 180, 182.
Conference de Lausanne, Bkz. Lozan Bar Damat Ferit, 159.
Konferans. Danimarka, 19, 108, 175, 182,414.
Constanza, Bkz. Kstence. Dardanelles, Bkz. anakkale.
C ox, Sir Percy, 472. Danca, 177, 253.
Crovve, Sir Eyre, 204, 308, 341, 362, 380. Debre, 115.
Cumhuriyet Gazetesi, 105, 109. Dedeaa, 8, 76, 121, 122, 127, 128, 146, 301,
Curelly, M stear, 481. 375. 397. 409. 426 , 438-
C urzon, Lord (ngiliz Badelegesi), X I, X V , 3, De Lacroix, (Bernde Fransz Mstear) 103,
5-10, 17, 18, 20, 21, 24, 26, 27, 29, 30, 35, 230.
36, 40-42, 44, 47, 58, 62-64, 66, 69. 72, 75> Delegasyon, Bkz. T rk Delegasyonu.
77, 79, 80, 85-87, 90, 96, 97, 104, 106, 111, Delete, (zm ir-Kasaba hatt Genel M dr),
112, 116-118, 121-123, 125, 127-132, 136, 312.
Demirci, 439. Erzincan, 520.
Demir Hisar, 301. Erzurum, 194, 473.
Denizli, 173,438,439. Eski stanbul Burnu, 178.
Derizor, X IV . Eskiehir, 438, 439, 521, 524.
Dersaadet, Bkz. stanbul. Eme, 439.
Derso, Ressam, 264, 495. Eref, 119, 378.
Dette Publique, Bkz. Osm anl Borlan. Ethem, Bkz. erke Ethem.
Detroits, Bkz. Boazlar. Ezine, 257.
Diam andi, (Romen II. M urahhas), 229, 504.
Dou Bayazit, Bayazit, 59, 60, 65, 77, 368, 394, - F -
4 g, 441,442.
Fris A a aireti, 337.
Diyarbakr, 520.
Fas, 346.
Dou Snn, X IV .
Fatih, 215.
Dou T rakya, arki Trakya, Thrace Orientale,
Faysal, 43, 28g.
X , 6, 7, 45, 91, 120, 122, 131, 155, 156,
Fazl Bey (Kstence Konsolusu), 427.
169, 178, 191, 200, 226, 270, 301, 326, 378,
Ferit (Tek), T rkiyenin Fransa Tem silcisi, X I,
445.4 65.48 2 , 484. 56. X II, 37, 41, 42, 44, 46, 65, 72, 76, 87, 88,
Drama, 438.
103, 134, 140, 175, 262, 263, 277, 285, 299,
Drum m ond, Sir E. (M illetler Cem iyeti Genel
Sekreteri), 435.
3 2. 3 7>3' 2, 385. 386, 421, 422, 423, 437,
480, 485, 486, 490.
D uca (Hariciye N azn), 516.
Fevzi Paa, 44, 47, 49, 68, 73, 74, 83, 93, 267,
270, 271, 279, 309, 317, 358, 399, 400, 407,
- E - 423, 425, 430, 453, 466, 467, 470, 513, 514,
5 16 ,518 , 520, 521.
Ebulul Bey, 105.
Frat, X IV .
Echo de Paris, 104, 160, 255, 264, 436.
Filistin, 32, 50, 235, 283, 294, 321.
Echo Nationcd, 104, 129, 453.
Fisse, Sepharadi Cem iyeti Bakan, 199.
Edim e, Andrinople, 121, 127, 189, 200, 355,
Flammarion, Cam ille, 230.
376, 377. 515-
Fonjallaz, A lbay, 241.
Edremit, 14, 123,406.
Forbes, Adam , 152.
Ege Adalar, Bkz. Adalar.
France, Anatole, 229, 230.
Ege Denizi, 3, 6, 7, 12, 102.
Franklin-Bouillon, 35, 82, 151, 252, 342, 453,
Egypte, Bkz. Msr.
458, 461.
Ekalliyetler, Bkz. Aznlklar.
Fransa, France, X , 4, 13, 25, 35, 43, 45, 47,
Elaz, Elziz, 68.
EUftkeron Vima, 237. 5. 56. 59. 72. 74. 80, 82, 84-86, 91, 93,
95, 103-107, 110, 126, 128, 132, 139, 147,
Emir Ali adas, go.
150, 164, 168, 201, 204, 208, 210, 223, 229,
Enver Bey (Kstence Konsolosu), 73, 140, 426.
234, 247, 264, 266, 274, 302, 319, 320, 322,
Ereli, 216.
Erbil, 492. 329. 335- 347. 350. 35'. 36. 36 '. 366. 367.
Erio, Paul (Gazeteci), 1 o, 246. 373. 385. 403. 421. 422, 431. 45. 452. 453.
Erivan, 283. 455. 468, 477. 480, 487. 5 3>5 18, 525, 526.
Fuad Bey (Aral), Veznedar, 50, 67, 86, 323,
Ermeni, Ermenistan, 7, 9, 10, n , 16, 18, 19,
402, 462, 483.
27. 3. 3'. 34. 4 . 42. 46, 55. 68. 83, 123,
Fuad Bey (Balkan), 26, 209.
127 . 13 1 133. >34. 136. 143. l6 a . >72, 174.
Fuad Selim (Eski Bern Elisi), 63, 66, 382, 397.
176, 182, 201, 204, 209, 211, 218, 220, 228-
232, 240, 246, 247, 268, 272, 273, 281, 282,
289, 290, 299, 300, 346, 372, 378, 425, 444, - G -
448, 466. A yn ca Bkz. Ermeni Y u rd u . Galata, 409.
Ermeni Y u rd u X IV , 22, 26, 28, 32, 55, 58, Galli (talyan Rodos Valisi), 82, 460.
192. 215-218, 236, 263, 345, 360. Gallipoli, Bkz. G elibolu.
Erturul, 439. Gandi, Gandhi, 36, 257.
Erturul Efendi (Vahdettinin kk olu), 108. G arbi Trakya, Bkz. Bat Trakya.
G arp Cephesi, X . Haroun Alitcha Bey, 103.
Garroni, M arki, 13, 14, 21, 28, 37, 38, 40, 59, Haan Hsn, 451.
77, 82, 123, 147, 149, 157, 159, 178, 187, Haan (Saka), M aliye Bakan, II. Delege, X ,
216, 219, 260, 264-266, 273, 278, 283, 284, 37, 44, 46, 52, 61, 79, 84, 85, 88, 119, 127,
291, 292, 299, 338, 348, 364, 366, 425, 433, 261-263, a85. 293. 296> 299, 306, 319, 331,
440, 441, 461, 474, 476, 478, 499. 332> 372. 39 . 392. 403. 4>2, 449. 470. 479.
Gaulis, M adam e Berthe-George (Gazeteci), 8, 483, 486, 489, 497.
103, 126, 147. Hasib, M ara M ebusu, 473.
Gauvain, Auguste, 109, 230. Havva, H anyann Pepovle kynden, 357.
G vur Kazas, 389. Hayashi, 40, 433.
Gazelle de Lausanne, 329, 433, 498, 499, 501. Haydar Paa, 409.
G azi Paa, Bkz. Mustafa Kemal Paa (Atatrk). Hkim, Dr. (Hintli), 11, 144.
G ebze, 177. Henderson, (stanbul Yksek Kom iser Vekili),
G eldani Y u rd u , 55, 64, 282, 345, 360, 388, 44, 131, 296, 398, 431, 459, 504, 509, 516,
389, 390.
524-
G elibolu, G allipoli, X IV , 22, 65, 82, 86, 137, Henry, (ngiliz Binbas), 236.
45. ' 73. ' 78> i8 4- l86> ' 9 . 202> 2 4. 253> Hereke, 399.
254, 258, 265, 268, 272, 310, 316, 320, 393, Heriot, Edouard, 428.
433. 44'. 448. 461. 478, 484. 492>497- Hrant, Ser, 46, 305.
Gentizon, Paul (Gazeteci), 110. Hicaz, 44, 273, 296, 298.
George, Lloyd, 298. Hikmet Bey, Dr. (Dileri stanbul Brosu m e
Germencik, 439. murlarndan), 91, 481, 482, 487, 504.
G ignoux, 200.
Hikmet (Bayur) Yusuf, (Lozanda T rk Dele
Girit, 58, 246, 357.
gasyonu yesi), 104, 115.
Givkovi, Trajan (Yugoslav M messili), 115.
Hindistan, nde, 144, 283, 331, 346.
Goeben (Yavuz) Zrhls, 239, 240.
Gonaris, Gunaris, 264, 427. Hoca Salih Efendi (Gm line Mfts), 279.
G m enler, M uharcirler, 14, 27, 268, 447, 389. Hollanda, 19, 175, 414.
G dem , 438. Humanile, 104.
G rande Assemblee Nationale de Turquie, Bkz. Humus, 175.
Trkiye Byk M illet Meclisi. Hkmet-i Osm aniye, Bkz. Osm anl mpara
G rande Bretagne, Bkz. ngiltere. torluu.
Grece, Bkz. Yunanistan. Hseyin (Pekta), 104.
Grevv (A B D nin Bern Bykelisi), 137. Hseyin R auf (Orbay), Babakan, Dileri Ba-
G rey, Edvvard, 196, 252. i Maslahatgzar, 76, 140, 437, 525.
Guneson, 406. Hseyin R auf (Orbay), Babakan, Dileri Ba
Gunzburger, 199. kan Vekili, X II, X V III, 4-23, 25-39, 4>~74>
GlcemalV&p\m, 515. 76, 79-92, 94-96, 108-110, 116, 118, 119,
Gm line, 2og, 279, 301. 121, 124, 126, 129, 130, 132-136, 139-144,
G m hane, 396. 148, 151, 153, 155, 156, 160, 163, 164, 166,
Grcistan, X , 193, 480. 171, 173-177, 180, 181, 188, 189, 194-196,
203, 204, 206-210, 214, 215, 218, 227, 228,
- H -
232-236, 238, 245-247, 251, 253, 257, 263,
Haim Naum Efendi, 391. 266, 267, 270-272, 277-279, 285, 287, 290,
Hakkari, 64, 389. 291. 295-298, 300, 304, 306, 309, 311-314,
Halep, 454. 317, 321-325, 331, 336, 337, 343, 344, 349-
Hali, 73, 351. 354. 357-359. 366, 368, 370. 371. 374. 375-
Hama, 21, 171, 175, 187. 379. 382, 383. 386-388, 394-396. 398, 400-
Hamid Bey, 147, 171, 406. 402, 406-410, 417, 418, 420-423,427-431,
Hanya, 58, 357, 358. 437-440, 443, 444, 447, 452-456. 459. 460,
Harbi U m um i, Bkz. Birinci D nya Sava. 462, 466, 467, 470, 472-474, 479, 480, 486-
Harim, X IV . 496. 5 .503. 504.507. 5 9- 5 > 5I2>5' 4-
Harington, General, X I, 46, 62, 108, 131, 284, 5 16, 518, 520, 522, 525.
3 3. 351. 376, 398, 49* Hseyin (Mekke erifi), Hussein Cherif, 144.
- I - 193, 196, 197, 203, 205, 206, 209-212, 220,
222, 228, 230, 237, 246,249,256,260,27
Irak, X IV , 106, 127, 136, 150, 152, 224, 274,
271, 290, 291, 296, 301,310,317,322,32
275, 283, 288, 294, 302, 307, 328, 338, 422,
325. 329. 332. 333. 336,337.343,349.35
432, 450, 497.
360, 362-365, 370, 374, 395, 397, 398, 401,
416, 418, 426, 428, 431, 438,443,444,44
- -
449. 45 . 454, 456. 459.46 i >46 3.466,46
kdam, 298. 47', 472, 481, 485. 491,492,496-5 . 5
llustration, 109, 110. 512-516,520-522,524.
mroz, mbros (Gkeada) 22, 38, 149, 178, sve, 3, 19, 45, 60, 64, 101, 108, 175, 182,
190, 268, 316, 326, 484, 497. 368,388, 414.
ngiltere, Angleterre, Britanya, G rande Bretag- svire, Confederation Helvetique, Suisse, X ,
ne, X , 5, 19, 45, 48, 79, 84, 101, 103, 110, X I, 6, 19, 21, 33, 6 , i i i , 112, 113, 115,
128, 132, 147, 149, 150, 151, 161, 164, 175, 119, 175, 240, 241, 244, 264, 266, 289, 328,
177, 208, 222-224, 234, 247, 264, 266, 288, 378. 382, 426.
303. 3' 5. 3i 9. 335. 342. 347. 361. 365. 463. talya, talie, X , 4, 103, 107, 110, 123, 124,
468, 469, 477, 497, 499, 523, 525, 526. 128, 132, 147, 149, 164, 165, 170, 208, 210,
nn Muharebesi, 439. 223, 264, 266, 319, 335, 347, 365, 369, 384,
Intransigent, 293. 403, 420, 422, 429, 450, 502, 506.
plikiyan, Jerar, 46, 305. zmir, Sm ym e, IX , X , X V III, 9, 59, 68, 71,
psala, 401. 75, 77, 87, 91-96, n o , 134, 165, 183, 189,
ran, Perse, 29, 274, 389. 218, 239, 267, 271, 279, 305, 312, 367, 368,
rlanda, 281, 346. 370, 371. 382. 385, 397. 406, 408, 409, 419,
skee, 26, 279, 301. 420, 438, 439, 443, 444, 452, 453, 459, 464,
skenderun, 78, 319, 445, 454. 470. 471. 487. 5> 5 3> 504, 5o8-511 . 513,
smail Canbolat, (Belgrad M messili), 17, 27, 5'4> 5 6, 5 '8 , 520-522.
1 1 5 ,1 7 1 ,2 1 4 . zmit, smid, 68, 83, 87, 173, 398, 409, 438,
smet Paa (nn), (Ba Delege-Dileri Baka 466, 487, 492.
n), X , X I, X III-X V III, 3-96, 102-109, 112- znik, 438.
115, 117-121, 124-144, 146-148, 150-153, zzet Paa, 147, 149, 159.
55. >57. '5 9"'64. 166, 168-177, 179-181,
183-185, 187-189, 192, 194-196, 197, 199- -J-
205, 207-210, 213-217, 219, 220, 224-228,
Japonya, X , 15, 335, 449.
230-238, 240-243, 245-247, 249-252, 254-
Joflre, M areal, 423.
258, 260-267, 269-273, 276-279, 281-285,
Journal, 104, 109, 110, 207, 246, 255, 274, 289,
287, 290, 291, 293, 295-309, 311-314, 316,
307,436, 477, 478.
3i 7. 319-325. 327. 330. 331. 334-337. 339- Journal des Debats, 104, 109, 259, 381, 385, 412,
344. 348-358. 36 l > 36 2. 366. 36 7. 369-371. 453. 472-
374. 375. 378-384. 386-388, 391, 393-400, Journal de Geneve, 113, 114, 120, 169, 182, 199,
402, 404-415, 417-421, 423-430, 432-440,
200, 216, 220, 230, 237, 242, 254, 259, 283,
442, 443, 445-448, 451-455, 457, 459-467,
469, 470, 473-476, 479-481, 483-489, 491-
293. 297. 329, 332, 342, 348-
495, 497. 498, 5-54> 506-508, 510, 512- - K -
517,520,522-526.
smet Stk, Dr. (smail Stk), 44, 297. Kafkaslar, Kafkasya, 85, 185, 480.
spanya, 19, 108, 140, 175, 182, 199,414,429. Kaklam anos, Caclam anos (Y unanl Delege),
sraelite, Bkz. Yahudi. 263, 333-
stanbul, Constantinople, Dersaadet, IX -X I, Kam enof, 48, 314.
X V H. 3- 5. 7-9. '4 . '6-19, 21, 23, 31, Kapitlasyonlar, Capitulations, IX , X I, X V I, 3,
34 . 36 . 39 . 52 - 57 . 59 , 60, 69, 71, 76-79, 93, 5, 14, 19, 21, 25, 37, 40, 43, 44, 46, 47, 49,
101, 104-106, 110, I I I , 115, 116, 123, 127, 50, 52-56, 61, 64, 66, 67, 81, 86, 106, i i i ,
129, 131 , 133. 37. 139 . 45-H 7. "56 , 159. 35, ' 37,' 45, >57, i6 5> >75. 182, 187, 203,
165, 168, 169, 176-180, 182-184, 87. 190, 205, 216, 223, 260, 273,
280, 289, 291-293, 295, 300, 301, 322, 333, - L -
336, 338, 240-342, 344,350, 367, 373, 387, Lacaze, Am iral, 276.
38 9. 397. 448, 45 . 451.458. 461, 463. 478, Lacretelle, Pierre de, 381, 385.
484,498,501. Lahey Adalet Divan, Lahey Beynelmilel M ah
Karaaa, Alexandropol, Karagatch, 6, 9, 10, kemesi, 66, 390, 397.
57, 58, 66, 82, 86, 102, 130, 133, 136, 200, La Suisse, 220, 297.
La Tribne de Geneve, 104, 108.
355. 358. 376, 398. 402. 439- 449. 463. 497- Lausanne, Bkz. Lozan.
Karabiga, 178, 253.
Karaburun, 503. Law, Bonar (ngiliz Babakan), 52, 96, 302,
Karacan, Ali Naci, XIII. 380, 5 2 3 -
Karaal, 177. Lehistan, Bkz. Polonya.
Karadeniz, Black Sea, X , 7, 20-22, 24, 26, 27, Le Malin, 103, 104, 109, 150, 263, 301, 334,
32, 121, 122, 150, 159,161, 167-169, 177, 355. 378, 4 > . 475. 486.
178, 182, 186, 188, 191, 196-198, 202, 205- Lenin, 314.
207, 213, 214, 237, 253, 259, 314, 322. Le Pelit Parisien, 104, 125.
Libya, Trablusgarb, 16, 166, 283.
Karahan, 58, 80, 143, 188, 192, 359, 484. Limni, Lemnos, 22, 149, 178, 190.
Karahisansahib, 438.
Lindsay, R .C . (ngiliz Bykelisi), 101, 431.
Karaky, X . Londra, London, Londres, 46, 54, 62, 64, 103,
Karamrsel, 438.
126, 161, 168, 179, 180, 182-184, 195. >96,
Karasin, 57, 356, 357, 361 205, 215, 221, 224, 247, 304, 355, 361, 380,
Karesi, 439.
381, 384, 398, 405, 4 11, 416, 472, 475, 490,
Kars, 483.
Kartal, 424.
5 4>506. 5 9>5 6-
Lozan, Lausanne, X V II, X V III, 4, 5, 23, 28,
Kasaba, 312, 439.
Kavak, 190.
3. 32. 35. 46> 52. 53. 59. 6. 62, 65, 78-
80, 82, 88, 92, 93, 95-97, 103-105, 109,
Kayseri, 40, 44, 47, 68, 277, 296, 396, 408, 415,
116, 119, 129, 139, 142, 150, 151, 159, 168,
484, 491.
171, 188, 193, 198, 199, 201, 207, 240, 241,
Kzm Paa, Karabekir, 267, 399, 453, 470, 246, 250, 255,263, 266, 276, 281, 284, 285,
52'- 295. 297, 301,304, 306-308, 313-315, 320,
Kerkk, X IV . 322, 323. 33'. 332. 334. 336>339. 342 346,
Kbns, 131. 364. 36 5, 368-369. 37 . 378, 380,381, 383,
Krehir, 68, 408. 388, 399. 4OI>422, 433, 435, 436, 440, 449,
Kiber (Fransz G rubunun meclis-i idare reisi), 453. 454. 456-47. 472. 475. 476, 478, 490.
366. 495. 5 '- 55>57> 508, 5 11, 513, 520, 521,
Kilikya, 136, 211, 217, 229. 523- 526.
Kipert G rubu, 56, 350. Lozan Antlamas, Bar Antlamas, T raite de
Kireiler, skee kazasna bal, 279. Lausanne, IX , X III, 78, 85, 478.
Kitzki, Albert, 173. Lozan Bar Konferans, Bar Konferans, K on
Konferans, Bkz. Lozan Bar Konferans. ferans, Conference de Lausanne, IX -X I,
Konya, 296, 396. XIII, X V III, X I X , 6, 43, 48, 65, 90, 91,
Korf, 76, 439. 96, 97, 101-104, 106, 108, 111-116 , 118,
Kosova, 115. 120, 123, 125, 130, 135-137, 141, 146-151.
Kostantinos Efendi (Ankara Episkoposu), 396. 157, 161, 168, 175, 179, 180, 182, 192, 194,
215, 216, 220,225, 226, 235, 237, 254, 270,
Kstence, Constanza, X V II, 42, 50, 53, 90, 91,
272, 275, 282,283, 285, 292, 293, 304, 313-
94, 321, 322, 338, 426, 504, 512, 515-517.
3 15, 320, 321,323, 331, 334, 341, 346, 362,
Kyne, Konsolos, 481.
363. 367. 372,375. 377, 378, 383. 384. 39'-
K rupp irketi, 172.
393- 397. 403.4' 2, 4' 3> 4>5. 4*8, 43 , 432.
Kuleli Burgaz, 375, 376, 378.
434. 436, 44 . 447-449. 45'- 453. 455. 458,
K um ba, 190. 461-463, 470, 471, 473, 474, 481, 487, 490,
Kkekm ece, 177.
497. 498. 502. 503. 507. 5' 2, 5' 7. 522.
Krdistan, 22, 288, 449, 492, 493. Lleburgaz, 377.
Ktahya, 173, 438. Lyautey, General, 121, 126.
- M - Moskova, X V , 58, 73, 80, 89, 118, 142, 143,
172, 229, 251, 314, 337, 358, 359, 425, 454,
M aka klas, 349, 351, 409, 425.
469, 480, 482, 484, 493, 495.
M adrid, 489.
Moskova Antlamas, M uahedesi, Moskova
M akedonya, 126, 209, 210, 229, 294, 405, 485.
Ahidm esi, 172, 393.
Malta adas, 101, 108, 236, 296, 392.
M ougin, A lbay, 11, 19, 35, 43, 57, 65, 72, 74,
Maltepe, 424.
78, 81, 135, 139, 175, 188, 252, 277, 290,
M am ure, 454, 455.
322, 353, 421-423, 430, 448, 455, 459, 485.
M anas, Leonis, 406.
M udanya, 68, 77, 83, 355, 402, 409, 444.
M anisa, M anisa, 439.
M udanya M tarekesi, M ukavelenamesi, Konfe
M ara, 473.
rans, Arm istice de M oudania, X , 61, 62,
Marizta, Bkz. Meri.
67. 7, 95, >33, 147. i6 5> 198, 200, 239,
M armara, 22, 159, 169, 177, 178, 183, 184,
252, 290, 375-378, 398, 400, 416, 496, 505,
188, 190, 203-206, 223, 253, 259, 290, 310.
M axim ilian, Prof. 70, 417. 519, 525-
M uhacir, Bkz. Gm enler.
M c Neil Ronald, (ngiliz Milletvekili) 380, 525.
M uhtar Bey (Moskova Bykelisi), 118, 314,
Medivani, 159, 229, 251.
368, 393, 394, 442-
Meletios, Patrik, 246, 296, 313, 363.
M uhtar Bey (illi), 104, 152, 339.
M enem en, 328.
Musevi, Bkz. Yahudi.
Mentee, 173.
Mustafa A a Ahm edaki A li Bey (Hanyal),
M eray, Seha L. Prof., X III.
Meri, M aritza, X , 6, 62, 120-122, 130, 131,
357-
Mustafa Kem al Paa (Atatrk) G azi Paa,
301. 375-377. 398. 400-402, 416, 497. (T B M M Bakan ve Bakomutan), X II,
Mersin, 187, 194, 239, 454, 485. X V III, 6, 16, 24, 25, 30, 35, 38, 41, 58, 59,
Mervasius Efendi (Gm hane Episkoposu), 62, 65, 66, 69, 74-76, 8o, 81, 85, 89, 92-94,
396. 96, 115, 119, 139, 142, 144, 166, 192, 199,
Meskene, X IV . 201, 230, 240-242, 250, 266, 278, 279, 295-
M evlana evket Ali, 36, 257. 298, 358 , 366, 378 , 382, 3 9 ', 398, 399- 407,
M eydan- Ekber, 455. 414, 416, 428, 429, 439, 449, 451-453, 455,
M ezopotam ya, 298, 411, 412. 457. 459, 466, 468, 470-472, 490, 494, 507 ,
M sr, Egypte, 44, 66, 141, 273, 283, 296-298, 5 ! , 5 13> 5'4- 5 i6 >5 i8>520, 521.
346, 397, 432, 476. Mustafa Paa, Cisrimustafa Paa, 121, 122, 127,
M idilli, 12, 149, 252. 375 378.
M ilas, 173. Mustafa eref zkan, 339, 507.
M illetler Cem iyeti, Cem iyet-i Akvm, 75, 77, M usul, M ossoul, X IV , o, 12-15, *7> '8 , 20,
78, 83, 145, 147, 150, 156, 211, 215, 216, 21, 24, 28, 29, 32, 37, 40, 43, 45, 47-49,
219, 224, 227, 249, 253, 254, 259, 265, 268, 51-54, 62, 63, 69, 72-75, 77-80, 83-86, 88,
280, 288, 298, 335, 360, 397, 429, 430-436, 89, 91, 136, 147, 149-153, 156, 161, 172,
441, 445, 461, 463, 467-469, 483, 496, 506. 179, i 87> >97, 205, 224, 260, 273-275, 284,
M illetyus Efendi (Konya Episkoposu), 396. 288, 289, 292-294, 297, 299, 301, 302, 307,
M illioud, Prof. M aurice, 242. 308, 312, 313, 317, 319,320, 322,328,329,
Minorites, Bkz. Aznlklar. 334, 336-340, 348, 365, 373, 380, 381, 383,
M isak- M illi, X IV , 3, to, 32, 40, 105, 161, 384, 386, 389,391, 401, 411, 412, 424, 428-
167, 188, 207, 212, 215, 219, 235, 275, 290, 432, 435, 436, 442, 445,448-450,452,456,
298, 312, 321, 393. 457, 463, 467-472, 478, 479, 486, 488, 494,
M ondros M tarekesi, M oudros, 95, 115, 146, 498, 499, 505, 506.
147, 151, 198, 200, 239, 249, 252, 259, 317, M nir Bey, 104.
4 3 2 ,5 11, 5 18 ,5 19 , 525. M slim iye, X IV .
M ontagna (talyan Delegesi), X V I, 16, 164,
- N -
165, 281, 282, 345, 346, 347, 365, 498.
M onos, 68. Nahvan, 480.
M orine, M . 406. Nansen, 156.
Momitg Post, 104. Napoleon, 186.
Nara, 231. Peretti, 519.
Nemrut M ustafa Paa, 89, 493. Pervasyos, Papaz, 313.
Nesturi, 211. Pelit Parisien, 208, 255, 315, 323, 339, 436, 468.
N euilly Antlamas, IX , 122. Pittard, Eugene Prof. 199, 200, 242.
Nevv York, 405. Poincare (Fransa Babakan ve Dileri Bakan)
Nicolson, 362. X I, 3, 5, 6, 72, 80, 8 , 84, 92, 104-106,
Nihad Reat (Belger), 505. 110, 118, 147, 290, 302, 320, 342, 421, 422,
Nikarya, 12, 149. 445, 449, 452, 453, 455, 458-461, 468, 471,
Nil Vadisi, 297. 5 0 5 ,5 0 6 ,5 0 8 ,5 0 9 ,5 11.
Nini (Lozan Konferansnda Yugoslav Delege Polonya, Lehistan, 10, 138, 378, 480.
si), 125. Pompei, 264.
Noradunghian Efendi, 22, 192, 229. Popovi, T om ir (Yugoslav Eli), 115.
Norve, 182. Prens adalan, 190.
Num an Rfat (M enem enciolu), (Paris M m es Prokopius (Kayseri Piskoposu), 296, 313.
sillii II. Ktibi, Bkre G eici gderi),
36, 69, 140, 256, 266, 410. - R -
Nureddin Paa, 183.
Radek, 143.
Nusaybin, 366, 454.
Ragp Bey, Bkz. Hseyin Ragb.
Nusret Efendi (Erzurum M ebusu), 473.
Rakovski, U krayna Reisi, 12, 13, 145, 150, 159,
O lan , 503.
160, 185, 186, 223, 224, 229, 251.
O nikiada, 13, 149, 275.
Raynoud, Robert (Gazeteci), 109.
Osm anl Bankas, 180, 323, 494.
Refet Paa (Bele), X , 3, 4, 9, 16, 134, 62, 104,
Osm anl Borlan, Borlar, Dette Publique,
110, 115, 128, 129, 131, 132, 134, 140, 164-
X IV , 25, 32, 34, 246, 372, 386, 392, 493.
166, 179, 201, 204, 209, 230, 231, 236, 246,
Osm anl mparatorluu, Osm anl Devleti,
270, 271, 284, 375, 378, 398.
Hkmet-i Osm aniye, IX , X V , 14, 146,
Refi Bey, (Kuriye, M lzm ), 462.
58. 173. 255>298. 306, 324. 5*8- Refik Efendi, (Kuriye), 464.
O u ch y Antlamas, 64.
Regnier, Henri de, 230.
- O -
Resi bn Hani, X IV .
Readiye Gemisi, 24, 197.
m er Ltfi Bey (Am asya M ebusu), 135, 148. Reat Bey, 118.
r e n , 209. Reit, 119.
zdem ir Bey, 337. Reit Safvet (Atabinen), 38, 64, 104, 119, 159,
265, 388.
- P -
Renuinon Adas, 57, 58, 356, 358.
Papa Konstantin, 296. Rdvanbeyolu Hsrev (Gerede), Sofya Elisi,
Paris, X I, X V , X I X , 3, 4, 12, 36, 41, 49, 68- 140.
70, 72, 73, 76, 88, 91-93, 95, 97, 103-107, Rza N ur, Dr. (Salk Bakan-III. Delege), X ,
113, 126, 134, 140, 141, 146-148, 175, 211 X III, 13, 18, 21, 55, 77, 79, 85, 96, 119,
221, 247, 256, 263, 269, 276, 277, 30i, 302, 152, 156, 170, 185, 227, 260, 262-264, 272,
308, 309, 320, 333, 334, 348, 35 i, 354, 355, 281, 282, 289, 293, 332, 333, 339, 345-348,
366, 370, 382, 405, 406, 417, 422, 424, 425, 362, 371 > 39'. 392, 405. 443. 449. 450. 462,
4 3 7 , 445 . 4 5 5 - 4 6 1 , 468 , 4 7 6 , 480 . 485 - 486 , 470, 479, 483, 495, 497, 515, 523.
49. 53> 505.508-512, 518, 519, 522, 523, Rza Tevfik, 144.
.
525 526 . Roche, T o n y (Le Journal Gazetesi M uhabiri),
Paris Antlamas (1856), T raite de Paris, 103. 477-
Paris Konferans, 319, 454. Rokay, O jen (M acar Subay), 67, 400.
Pasi (Yugoslav Babakan), 115. Rodos, 82, 460.
Pekin, X IX . Roger, M m e. Noelle, 199, 244.
Pelle, General, 46, 87, 91, 139, 171, 175, 290, Rollin, Henry, 333, 412.
304, 407, 467, 481, 487, 504. Roma, X V , 12, 70, 73, 76, 103, 137, 140, 148,
Pendik, 424. 247. 256, 355, 370, 378, 417, 420, 425, 440,
Pepovle ky, 357. 475-
Romanya, X , X V II, , 20, 73, 95, 102, 120, Seyid T aha, 89, 337, 492.
122, 125, 138, 140, 143, 147, 179, 186, 229, Seyid dris o f Hodeida, 298.
237, 281, 283, 351, 426, 427, 469, 480, 504, Sheikh Ali el Ghiati, 297.
5 '2. 524- Srbistan, Srbiye, 170, 177, 281.
Ruhr, 57,223 , 3 5 3 ,4 2 2 ,5 11. Srr Efendi, 309.
Rum , 7, 16, 18, 21, 26, 27, 31, 54, 60, 87, 88, Simav, 438.
125, 128, 134, 147, 154, 155, 162, 172, 174, Sinop, 495.
176, 182, 187, 209, 211, 212, 214, 220, 223, Sirkeci (Gar), X , 119, 391.
228, 230, 299, 300, 343, 362, 363, 370, 372, Sisam, 12, 149.
425, 4 4i, 444, 460, 464, 466, 484, 485, 487, Sivas (Demiryolu), 50, 324.
49* Sivaslyan, 47.
Rum bold, 291,345, 347. Sivrihisaryan Kardeler, 83, 165, 305, 465.
Rum eli, 27, 138, 141, 178, 190, 215, 223, 259, Sm ym e, Bkz. zmir.
271. Sofulu, 376.
Rustem Bey, 339. Sofya, 82, 102, 140, 378, 462, 489.
Rusya, Russia, X , n , 22, 29, 40, 58, 59, 142, Soma, 439.
5> 159 >67-169, 178-180, 185, 186, 188, Somiko, 89.
192-194, 254, 273, 274, 314, 315, 357, 359, Ske, 189.
367. 393. 419. 420, 447. 480, 482, 495- Spalakovich, 220, 365.
Ruen Eref (naydn) Rouchene, 109, 112. Stamboliyski (Bulgar Babakan), X , 3, 102,
Rutherford, Sir W. VVatson, 380. 128, 378.
Ryan, Andrevv, 32, 223, 236. Stanef (Bulgar eski Bykelisi), X .
St. Helen, 186.
- S - Stokholm, 171.
Straits, Bkz. Boazlar.
Sabri Hoca, Hodja, 144.
Struma Nehri, 410.
Sadettin Ferit, 105.
Suat (Davas), 489, 526.
Safvet Bey, 104.
Suat Sedat Efendi (Trk D elegasyonunuda K-
Saint-Germain Antlamas, IX.
tP). 6, 65, 88, 118, 391, 483, 489.
Sait Halim Paa, 378.
Sudan, 297.
Sakz, 12.
Suisse, Bkz. svire.
Salhattin A dil Paa, 7, 123, 125, 376.
Sultan Ahm ed (Afganistann T rkiye Sefiri),
Salahaddin Neet, 105.
Salih Bey, 277. 3 4. 3 5-
Salihli, 439. Sultan Osman Gem isi, 24, 197.
Samsun Dem iryolu, 50, 324. Suriye, X IV , 17, 19, 32, 38, 40, 45, 75, 106,
San Remo, 461. 150, 211, 235, 238, 247, 267, 274-276, 283,
Sarayky. 439. 294, 298, 300, 302, 307, 338, 411, 412, 430,
Sauervvein, Jules, 301. 433. 450, 453-
Saruhan, 173, 189,438. Sleymaniye, X IV , 89, 183, 189, 351, 493.
Savof, 8, 126. Sleyman, Kanuni Sultan, 198.
Sedat Reat Paa, 6, 118. Sleym an ah, 186.
Seddlbahir, 411. Snsi, Snnisi, Bkz. eyh Snsi.
Seferihisar, 438. Svey Kanal, 297.
Selanik, Salonique, 70, 103, 138, 210, 294, 378,
- -
382, 417, 438.
Semadirek, 22, 149, 178, go, 210. ahin, 209.
Sem ikeeyh M ahm ud, 337. alenmand, Dr. 154.
Semiko, 492. altman, Dr. 174.
Serokopyus Efendi, 396. aponyi, Radom ir (Yugoslav gderi), 115.
Server Cem al (Balsoy), 140. arki Trakya, Bkz. Dou Trakya.
Sevres Antlamas, Traite de Sevres, 144, 156, arky, 310.
186, 270, 295, 410. efik Bey, 263, 402.
Seyid G azi, 439. em dinan, 389.
eref Bey, 104. Trne, A ubry Herbert, 525.
evket Bey, Yarbay (Doruer), 104. T un a nehri, 135, 148, 161, 184.
eyh M ahm ud, 22, 56, 189, 351, 493. Tunus, 283, 346.
eyh Snsi, 16, 24, 41, 59, 166, 201, 278, 366. Turgutlu, 439.
ile, 177. Trkiye, T urquie, T urkey, X , X I, X IV , X V , 3,
imir, Bill N. (Bykeli-Trk T arih K u ru 5, 7, 10, 11, 14, 15, 18, 22, 23, 32, 34, 42,
mu yesi), X I X , 102, 103, 105, 106, 108, 48. 49. 52, 53 . 58-60 , 67-69, 77, 79, 80, 84,
n o , 115, 331. 90, 95, 101, 105, 108, I 1 0 , I I I , 115, 120,
kr (Kaya), 104. 122, 125-127, 13 i, 133, 135, 138, 140, 14i,
i 43- 45 > >5 . *5 *. 56-158. ' 6 1 , 167-169,
- T -
178-180, 184-188, 191-194, 198-200, 206,
T ah ir Bey (Taner), 104. 208, 211, 216, 218, 220, 222, 224-226, 228,
T ah ir Ltf (Tokay), 115. 235-237. 240-244. 246, 248, 253, 254, 258,
Tahran, 442, 489. 259, 266, 267, 273, 274, 281,
T alat Paa, 378. 292, 294, 297, 298, 305, 306,
Tan Gazetesi, 367, 427. 3 18, 326-330, 334, 336, 340, 343, 345-347,
T ardieu, 511. 354. 3 6 '. 364. 365. 368, 371,
T asi, A lbay, 5, 115. 383. 386, 389, 39 . 403. 4io,
Takla, 351,425. 425. 43>-433. 436> 441. 452-454. 456, 464.
Tchitcherine, Bkz. ierin. 468, 469, 471, 472, 474, 476-479. 492. 495.
T ekfur Da, 177. 497-501. 509. 5' 9-
Temps, 24, 46, g7, 104, 110, 120, 133, 144, 150, T rkiye Byk M illet M eclisi (T B M M ), Gran-
179, 200, 201, 220, 255, 276, 288, 293, 306, de Assemblee Nationale de T urquie, X ,
333. 339. 372. 373. 381. 402, 4>2. 436. 474. X II, X V , 5, 6, 30, 36, 76, 79, 84, 94, 96,
526. 101, 108-110, 113-115, 129, 133, 142, 144,
Tenedos, Bkz. Bozcaada. >57. >69. >92, >93. 224, 225, 235, 246, 256,
Tevfk (Byklolu), 104. 276, 277, 269, 283, 293, 298,
Tevfik (erke), 119.
33>. 34>. 342, 350, 354. 37.
Tevfk Km il Bey (Koperler), 88, 489.
45>-453. 458. 459. 470, 507. 5>2, 5>9. 52>.
Tevfik Paa, 196. 522.
The Mslim Standard, 11 o. T rk Delegasyonu, Delegasyon, IX, X V , 58.
Thrace, Bkz. Trakya. T rk T arih K urum u, X IX .
T hrace Occidentale, Bkz. Bat Trakya. Tyrell (ngiliz Dileri M stean), 12, 145.
T hrace Orientale, Bkz. Dou Trakya.
Tiflis, 73, 90, 378, 425, 495. - U -
Times, 104, 196, 293, 297, 472.

Ukrayna, X , 145, 150, 193, 229.
T irana, X V III.
Unterm ayer (O m uzter M ayer) 294, 340.
Tire, 438.
Urquhart, Leslie, 381.
Tokyo, 490.
Uak, 47, 438.
Toprakkale, 454.
Ui, O uch y, 282, 387.
Toulouse, 141.
Uzunada, 5 11.
Tovvnshend, General, 4, 43, 289.
Trablusgarb, Tripolitaine, Bkz. Libya.
- -
Trabzon, 23, 187, 194, 216, 484, 491, 495.
Traite de Lausanne, Bkz. Lozan Antlamas. skdar, 351.
Traite de Sevres, Bkz. Sevres Antlamas.
- V -
T rakya (Snn), Thrace, X IV , 14, 6 , 70, 71,
79, 83, 102, 110, 118, 120-122, 130, 145, Vahdettin, Vahideddine, 4, 44, 108, 109, 144,
>55. 159. 74. 237. 294, 301, 311, 343, 365, 235. 296.
377. 401, 4>6, 448- 449. 463. 465. 469. 484. Van, 62, 379.
493- Varova, 378, 490.
Tribne de Geneve, 259, 329, 364. Vaington, 336.
Tribne de Lausanne, 505. Vaucher, Robert, 323.
Veli (Saltk), 104. Yenice, 336, 454.
Venedik, X . Yeni Zelanda, 441.
Venizelos, 6-8, 87, 120, 122, 130, 131, 146, 169, Yugoslavya, X , 3, 5, 7, 102, 115, 116, 120, 125,
220,246, 263, 264, 345, 362-365, 448, 484. 214, 237, 283, Ayrca Bkz. Srbistan.
V em on, 152. Yunanistan, Grece, X , X IV , 7, 11, 12, 14, 18,
Versailles Antlamas, IX , 106. 20, 22, 26, 57, 61, 64, 68, 69, 71, 75, 81,
Veygand, 273. 83, 103, m , 120, 121, 128, 154, 173, 174,
Vorovski, 7, 8, 124, 126, 157, 160, 185, 378. 179, 186, 189, 196, 210, 211, 223, 225, 237,
240, 272, 28 i, 283, 315, 317, 332, 333, 355,
- W -
364. 365 . 371-373. 377. 378, 397. 406 , 410 .
W allenberg, Gustave O scar (sve Elisi), 101. 413, 417, 433, 444, 445, 464, 487.
VVashington Konferans, 240. Y u su f Hikmet (Bayur) Bkz. Hikmet.
VVeygand, General, 122, 328. Y u su f Kem al Bey, 251.
Ycel, Yaar, Prof. Dr. X IX .
- Y -
Yahudi, sraelite, M usevi, 24, 32, 50, 198, 199, - Z -

2 11,2 3 5 , 321. 372. 376, 444- Zaven (Ermeni Patrii), 246.
Yahya Kem al (Beyatl), X V II. Zeki (Apaydn), 302.
Yakup evki Paa, 279. Zolul Paa, Zalul Paa, 11, 44, 74, 141, 297.
Yaver Paa, (Bamabeyinci), 108. Zbeyde Hanm , 414.
Yavuz Zrhls, 23, 35, 196, 252. Zht (nhan), 104.
B L L N . M R N D E R K T A P L A R I
1. Conlribution i l Hisioire des Populations Turgues en Bulgarie, 1876- 1880, Ankara : 1966, 1986
2. Rumeli'den Trk Gleri,Cilt I ( 1877- 1878), Ankara : 1968, 1989
3. Rumeliden Trk Gleri, Cill I I ( 1879), Ankara : 1970, 1989
4. Rumeliden Trk Gleri, Cilt III ( 1880- 1885), Ankara : 1989
5. Fransz Belgelerine Gre Midhal Paann Sonu ( 1878- 1884), Ankara : 197
6. ngiliz BelgeriyleSakaryadan zmire, 1921- 1922, stanbul : 1972; Ankara: 1989
7. ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt I, Ankara : 1973
8. ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt II, Ankara : 1975
9. ngiliz Belgelerinde Atatrk, C ilt III, Ankara : 1979
10. ngiliz Belgelerinde Atatrk, C ilt IV, Ankara : 1984
11. Malta Srgnleri, stanbul : 1976, Ankara : 1985
12. Ege Sorunu. Belgeler. Cilt 1(1912-1913), Ankara : 1976, 1989
13. Ege Sorunu. Belgeler. C ilt II (1913-1914), Ankara : 1982, 1989
14. ngiliz Belgelerinde Trkiyede "Krt Sorunu, 1924- 1938, Ankara : 1975
15. Atatrk ile Yazmalar, Cilt I ( 1920- 1923), Ankara : 1981
16. D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, Cilt I ( 1922- 1924), Ankara : 1981
17. Homage to Mustafa Kemal Atatrk, Hero of the East, Islamabad : 1981
18. British Document on Ottoman Armenians, Vol. I, Ankara : 1982, 1989
19. British Documents on Ottoman Armenians, Vol. II, Ankara : 1983, 1989
20. British Documents on Ottoman Armenians, Vol. III, Ankara : g8g
21. British Documents on Ottoman Armenians, Vo. IV, Ankara : 1990
22. The Geness of the Arrneman hteston, Ankara : 1984
23. The Deportees of Malta and the Armenian Question, Ankara : 1984
24. Documents Diplomatiques Ottamans, Affaires Armeniennes, Vol. I, Ankara : 1984
25. Documents Diplomatiques Ottamans, Affaires Armeniennes, Vol. II, Ankara : 1989
26. Osmanl Ermenileri, Ankara : 1986
27. Aperu Historiues sur la Queston Armenienne, Ankara : 1985
28. Trk Basnnda Bulgaristan Trkleri. orla Ad Deitirme Sorunu, Ocak-Nisan 1985, Anka
ra : 1985
29. Bulgaristan Trkleri, 1878- 1985, Ankara : g86
30. The Turks of Bulgaria, 1878- 1985, London : 1988
31. Glimpses on the Turkish Minority in Bulgaria, Ankara : 1986
32. The Turkish Minority Press in Bulgaria : Its History and Tragedy, 1865- 1985, Ankara : 1986
33. Turkish Minority Education and Literatre in Bulgaria, Ankara : 1986
34. The Turks of Bulgaria in International Fora, Vol. I ( 1985), Ankara : 1990
35. The Turks of Bulgaria in International Fora, Vol. I I ( 1986), Ankara : ggo
36. Ankara, Ankara... Bir bakentin Douu, Ankara : 1988
37. Atatrkn Hastal, Ankara : 1989
38. Trk Yaz Reformu (Baslyor).
39. Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlan / (Baslyor).
40. Atatrkn Byk Sylevi zerine Belgeler (Baslyor).
90. 06. Y. 0152. 188
t
' ' . v *
IS B N 9 7 5 -16 -0 2 6 6 -1 Tk.
IS B N 9 7 5 - 1 6 -0 2 6 7 -X
Fiyat: 35 000 Lira

Bilal N Şimşir Lozan Telgrafları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilal N Şimşir Lozan Telgrafları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A T A T R K K L T R , D L VE T A R H Y K S E K K U R U M U

TRK DPLOMATK BELGELERNDE

PUBLICATIONS DE LA SOClfiTfi T U R Q U E D H ISTOIRE

DOCUMENTS DIPLOMATIQUES TURCS

IMPRIMERIE DE LA SOClfiTfi T U RQU E D HISTOIRE - A NKARA

PUBLICATIONS OF TURKSH HISTORICAL SOCIETY

Kasm 1922 (No. 1 59)...................................................................... 101

T arih Lozan konferans ve barnn T rk siyasal tarihindeki yeri bilinir.

Bunun tesinde Lozan, O sm anl im paratorluunu sona erdirmitir. Avru

Buna karlk Lozan, yeni T rk devletini tarih sahnesine karm tr.Ulusal

Bu bakm lardan Lozan, yakn dnem T rk siyasal tarihine eilecek herkesi

B yk Zaferden Lozan konferansna varan hzl gelimeler, birka satr

Lozan yolculuunu smet Paa yle anlatyor:

Ankaradan 4 K asm da hareket ettik. Y old a kprler atlm, tren A nka

stanbulda iki gn kaldm . Refet Paann karargh halinde bulunan ark

A yn 8inde stanbuldan L ozan a hareket ettik. Sirkeci G arnda yine

T ren im iz svireye doru yol alyor. Bulgaristandan geerken Bulgar Ba

smet Pasa, Lozana varnca skc bir durum la karlamtr. 13 Kasm da

smet Paa, Pariste Fransa Babakan ve Dileri Bakan M . Poincare ile

Btn bu belgeler bu kitapta bulunacaktr. Belgelerin hem en hepsi kapal

1 smet nn, Hatralar, 2. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara: 1987, s.48-49

O gnlerde bavekil veya babakan H seyin R a u f (O rbay) Bey idi. T rkiye

Btn bu yaynlar deiik alardan Lozan aydnlatm lardr. A ncak bu ta

4 M . C em il, Lozan, A hm et hsan M atbaas, stanbul; 1933, C ilt I ve II

A nkarada hazrlanm olan talimatn L ozan da yetersiz kald abucak an

12 Dileri Bakanl Arivi (DBA), Ankara

Benim bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplom atlar her tekliflerini,

zerim de fevkalde tesir yapt. Derhal kendisine:

M sy M ontagna, bana bak, ben protesto bilm em , dedim .

N e bilirsin? diye sordu.

Beni protesto eden adam derhal ciddiyetini brakt:

im di m uharebe lfn nereden kardn? dedi.

Ben btn m rm de em ir aldm ve em ir verdim. Bunun dnda protes

smet Paann am atr diplom atl Lozan telgraflarna da yansmtr. Bu

13 smet nn, Hatralar, 2, s. 87

O gnlerde L ozan dan A n karaya iki kanaldan telgraf ekiliyordu: Biri, A k

Lozan ile Ankara arasnda telgraf haberlemesi pek kolay olmamtr. G e

Lozan gnlerindeki haberlem e zorluu, bir bakm a T rk i politikasn da

Burada yaynlanan belgelerin dili olduka eskidir. 1920lerin resmi dilidir.

K itabn yaynlanm asna nayak olan T rk T arih K u ru m u Bakan Sayn

Bu cilt, srekli grevle Arnavutlukta ve in de bulunduum yllarda dizildi ve basld. Kitabn

stei zerine stanbulda sve Elisiyle grtm.

2 14 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 1............................... 102

Y ugoslavyadan geerken trende Bulgar Babakan

14 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 2 ........................ 103

Konferansn 20 Kasm tarihine ertelendiini bildir

stanbul ticaret m ahkem elerinde alm dvalar ve

19 Kasm smet Paadan Babakanla tel. No. 5,6,7. ....................

1. 15 K asm da Pariste Poincare ile grtm. Po

kararlar karsnda kalm a olaslna deindim .

2. O teld e basn m uhabirlerini kabul edip politika

3. 16 K asm da Fransa Dileri Mstearyla,

4. Paristeki talyan Bykelisi ziyaretim e geldi.

Paris M m essilliim iz, Konferansa katlm ak iste

19 Kasm Babakan Hseyin Rauf Beyden smet Paaya Genelge

Vahdettin 17 Kasm gn, bir ngiliz Kruvazr

19 Kasm gnl telgrafnz alnd.

V ahdettinin ka zerine A bdlm ecid Efendi

o 20 K asm Babakan Hseyin Rauf Beyden Refet Paa araclyla

Tovvnshend benim le grm ek istiyor. Size bavur

11 20 Kasm ismet Paadan Byk Millet Meclisi Bakanlna tel. No.

1. Konferans alm adan nce otelde Poincare ile

2. Konferans, svire Cum hurbakannn syleviyle

13 21 Kasm ismet Paa dan Babakanla tel. No. 11, 12 ...................