REHBER YAYINLARI : 22

A ra tm a inceleme Dizisi : 7

K jp
ipik
iK zku l tR E N
O z fj M O . P.J : REHBER . 0
& : B uunk
nk MMaaibainhk i(
L.d.
ib a in h k Tic L
3 A t 46 0 3 3 - 4 6 1 ANKARA

/
- n D
evle
ttu
klle
rt

ill - im ya yinha kla n
- aittir.

II
 H asan H sey in CEYLAN

C u m h u riy et D nem i
DN - DEVLET
LKLER
I

GENEL DAITIM _
AKA BA811I TATIM PA2ARLAM A A..
H k m r l C. Net 8 /C U us/A N K AKA
T t l 4 3 2 17 4 3 3 8 6 51
HAAN H s e y i n C E Y A N : 2 ubat 1959 Tarihinde Beypazan'nda
dodu, ilk renimini m em leketi olan Beypazan.nda tam am ladktan
sonra, orta renimini stanbul mam Hatip Lisesi'nde srdrd.
1977'de stanbul mam Hatip Lisesi'nden m ezun oldu. Yksek renimi
ni A.. lahiyat Fakltesi'nde s rd re n CEYLAN. 1983 ylnda ayn fa
klteden m ezun oldu.
H aan Hseyin Ceylan evli ve ocuk babasdr. Halen gazeteci ya
zar olarak uran devam ettirm ekte olan yazar. 1983 ylnda A.. ila
hiyat Fakltesi.nden m ezun olduktan sonra, ayn yl yayna balayan /s.
im DergisCnin knda bulu n d u ve ayn derginin 1987 yl bana
k adar genel yayn ynetmenliini y r tt . D Politika dizisinin Ankara
Temsilciliini yapm akta olan y azan n bugne kadar eitli dergi ve gaze
telerde yaym lanm yzlerce m akalesi vardr. Yszann elinizdeki cilt
lik bu aratrm a eseri, S uudi A rabistan'da Arapay.a tercm e edilerek
yayna hazr hale getirilmitir. Yazarn *'Din-Deulet ilikilere adl eseri
"Islami Hareketler A nsiklopedise adl Arapa eserin sahibi Kemal Hoca
tarafndan Arapa'ya kazandrlm tr.
H.Hseyin Ceylan'n ay n ca Trkiye'nin Dnce Sorunlan adl yayn
lanm ve Trkiye'nin D Politika Sorunlar. Milli Mcadele Tarihi,
E za n n Anlatlm am yks : Tann Uludur'dan. AllahEkber.e Giden
Yol. Ruhi Ozcan Armaan adl yayna hazr aratrm a eserleri m evcut
tur.
 NDEKLER

BRNC BLM
TRKYE.DE DEVR VE SSTEM ............................................. 13
badet Hrriyeti .......................................................... ..................................... 19
Dini renme ve retme Hrriyeti ............................................................... 21
Dinin Emir ve Yasaklanm Yerine Getirme Hrriyeti .................................... 24
I. Trkiyede Dine Bal Devlet Sistemi .......................................................... 25
II. Trkiye'de Yan Dini Devlet ve Laiklie Doru Gidi .............................. 27
lk Kanuni Esasi ve Laiklik Hareketleri .......................................................... 28
kinci Merutiyet ve Sonras Laiklik Hareketleri ..................................... 29
III. Trkiye'de Devlete Bal Din Sistemi ....................................................... 30

KNC BLM
DNN KTDARDAN UZAKLATIRILMASI VE SALTANATIN
KALDIRILM ASI..................................................... 33
Saltanatn Kaldnimas ...................................................................................... 35
Saltanatn Kaldmld gn M. Kemal Atatrk'n Yapt Konuma ............ 48

ARA EKI
CUMHURYET NCESNDE LK SLAMCI PART "MUHAFAZA-
MUKADDESAT VE MDAFA. HUKUK CEMYET.' ...................... 63
Cumhuriyet ncesinde Bir Islmc Parti ve Kad Raif Efendi ........................ 65
Muhafaza.i Mukaddesat ve Mdafa.i Hukuk Cemiyeti Ery^unm Heyet-i
Merkeziyesi Beyannamesi...................................... 66

NC BLM
TBMM ve MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR __ ...... 71
Hilafet ve Milli H akim iyet.... ........................................ ........... ..... ....M. 86
syanlar ve stikll Mahkemeleri ...................... ...................... . __ 96
1. eyh Recep syan ve Sivas Ayaklanmas 22-20 Ekim 1919) ___ 96
 6 CUMHURlYEl' DNEM !N D EV m 'llJK lLEK J

II. eyh Eref Ayaklanmas (26 Ekim-24 Aralk 1919) ................................. 97

III- Bozkr A y a k la a la n (22 Eyll-4 Ekim ve 20 Ekim. 4 Kasm 1919) .... 97
IV. Dzce ve Gerede Ayaklanmalan (13 Nsan-4 Haziran.
..JIO S .23 Eyll 19( .................................................................................. 97
V- Yozgal Ayaklanmalar (15 Mays, 27 Aguslos. 5 Eyll-3
Aralkl920) .................................................. - ................................................. 99
VI. Konya syan (2 Ekim.15 Kasm 1920) ................................................... 100
Laik E v rim in Temellerinin Alldg Seyahai: Izmir Seyahati ..................... 103

DORDUNCU BOLUM
HALFELN KALDIRILMASI .......................................................... 115
Halifeliin Kaldnimasna Uydunna Bir Sehep : Aga Han ve Emir
Ali.nin M. Kemal'e M ektuplan.......................................................................... 141
stanbul stikiai Mahkemeleri ve Gazeteciler Davas ...................................... 150
Hilafetin eri Mahiyeti ................................................................................... 171
Hilaieun ilgasna ve Hncdan.1 Osmani.nin Trkiye Cumhuriyeti ..............
Memliki Haricine kanimasna Dair Kanun
(26 Recep 1342 ve 3 Man 1340-1924)....................................... . 201

BENC BO l UM
"HLFETN LGASI VE HANEDANI AL OSMANCIN
T f ^ K ^ CUMHURYET MEMALK HRCNE
IKARILMASI" LE L G L lK A N
UYGULANMASINDAK ZULMUN
b e l g e l e r i ...................................................................................................... 205
43J Say! Yasayla Son Halile- MsliminTUrkiyc'lcn Nasl KouWu.
Belgelerle Bir Zulmn Hairas...........................................................................207
Kendileri Seliler, Kendileri Kovdular.............................................................. 211
Saraydan Zulmederek K ovdular........................................................................221

ARA EK 11
M U ST A FA KEMAL : "CUM HURYET KURULM AYACAKyE
h i l a f e t VK s a l t a n a t K A L D IR IL M A Y A C A .
TRKYE'NN BAglNDA DAMA BR SLM HLFES
B U L U N A --" --2 2 5
Sifk Cephesi Kumandam Kazm KarabckirPaa Hazretlerine
e . 11.7.1971 ifreye C evap................................................................................ 22
NDEKLER 7

ALTINCI BOLUM
MEDRESELER, DN ETM VEREN YUVALAR
KAPANIYOR, ER'YYE VE EVKAF VEKLET
KALDIRILIYOR VE REJME UYGUN DYANET LER
RESL KURULUYOR...............................................................................233
Rejime Uygun Diyanet leri Reislii Kuruluyor.............................................. 235
Tevhidi Tedrisat Kanunu................................................... ............................. 236.
eriyc ve Evkaf Erkan. Harbiye-i Umumiye Vekaletlerinin ilgasna
Dair Kanun...........................................................................................................236
eriyc Vekalcii/cria leri Bakanl Niin Kapatld....................................237
te eriat Bakanlnn Bir Ksm Faaliyetleri................ ............................... 239
eriyc Vekaletine Mstearlk Kadrosu Verilmelidir.......................................24b
erliye Vekaletinin Esas Vazifeleri. fta. Kaza, Talim ve rat........................ 246
Fetvahanc-Ifta Heyeti (ura.i Ifta)...................................................................... 247
Tetkikat ve Te.lifai- slmiyc H eyeti................................................................248
Mcdrcscler-Tcdrisai Heyeti................................................................................ 249
criye Vekaleti Bte Mzakereleri.................................................................. 251
er'iye Vekaleti Btesinde kinci Birleim.......................................................274

YEDNC BLM
1924 DEVRMLER SONRASI TRKYE.................................................. 305

SEKZNC BLM
KAPATILAN MEDRESELERN, TEKKE VE
ZAVYELERN LM HAYATTAK YER VE
FONKSYONLARI N EY D ?.......................................................................... 3.3
Cumhuriyet ncesinde Medreselerin Fonksiyonlan ve lm Hayattaki
^ "....................................................................................................................... 315
Mderrisler Cemiyeti...................................................................................... 3 9
Cemiyet Beyannamesi........................................................................................ ..
slm a Yayn Yoluyla Yaplan Hcumlar Karsnda Mderrislerin
Rol.............................................. ......... 37
Mabeyn-i Hmayun-i Mlkanc Ba Kitabeti....................................................324

DOKUZUNCU BLM
DNDE NKILAPLAR BALARKEN...........................................................327
Dinde nklaplar............................................................................... 9
.

8 C U M H U K T : r DNEM DlN DEVLtrr!UKJlERJ

Tekke c Zaviyelerin Fonksiyonlan Ncydi......................................................335

Rejimin Diyanci leri Bakanl...................................................................... 340
Paalann Mustafa Kemale Muhal.efeti..............................................................344
Bir Dini Parti Dememesi: Terakki Pc^er Cumhuriyet Frkas.......................346

ONUNCU BLM
SEYH SADISYANI VE DOUDAK DN AYAKLANMALAR.........355

ARA EK III
FARKLI BR DEERLENDRME : EYH SAD SYANI DEL
SEYH SAD K IY A M I......................................................................................379
Kyamn Felsefesi............................................................................................... 381
Olay Neden nemli?........................................................................................... 382
Yanltlan Kamuoyu............................................................................................ 384
Hakaret ve Karalama Dolu Yaynlar.................................................................. 385
MUslmanlann Tummu ve Bcdizzaman'n Mektubu Meselesi .....................386
Kksz Bir iddia : Krtlk..............................................................................388
slm, Hareketin Yegane Karcktcri ve Gayesi.................................................. 389
eyh Saidln Sorgusu Balyor............................................................................390
Alim ve Mucafiid Bir Slale...............................................................................396
slm'n Renk Verdii Bir Yaam izgisi..........................................................396
Boa kan Umutlar............................................................................................ 398
Uzun Bir Yry................................................................................................398
Beklenmeyen Bir ihanet.....................................................................................400
r a n d a Gelen Katliam H a ^ r i ...........................................................................401
Ksa Sren Bir s t l k ..................................................................................... 402
ihanetler............................................................................................................... 402
Srgnler ve Cezalar(!)...................................................................................... 403

ARA EKIV
KAZIM KARABEKR PAA TERAKKPERVER
CUMHURYET FIRKASI VE STKLAL
M AHKEM ELER'NN DURUMU............................ ,405

BBLYOGRAFYA.......................................................................................... 429
 SUNU
Altyiiz yl dine, slm'a, Kur'an'a ve Siinnet'e hizmet iin vargleriylc
alan ve "lay-i Kelimetullah" "Allah'n ann yceltme ve yayma" misyonunu
stlenerek, gerekirse hu uurda ktada seferler dzenleyen hir devletin tO
runlar, zaman gelip kendi lkelerinde Kur'an eitim ve retiminin yasaklana
can, Kuran okutan ve retenlerin, "sizin en hayrlnz Kur'an okuyan ve
retendir" dsturunun tam hilafna "sizin en erlileriniz..." dercesine muamele
greceklerini; sakall hocalarn sakallarndan tutulup yollarda srkleneceini,
Kur'an okuduklar iin jandarma dipikleriyle dipikleneceklerini ve ilmin sem
bol olarak bilinen ulem cbbelerinin sngleneceini, Kur'an okuyanlarn
ise rahleleri veya sralar srtlarna balanarak karakollara gtrleceini ne
reden bilebilirlerdi ki?
Tam alt yz yl Islm'a ve mslmanlara hizmeti, hizmetin en gzeli ka
bul eden bir devletin torunlar zaman gelip kendi lkelerinde arapa ezann ya
saklanacan, "Tanr Uludur, Tanr Uludur, phesiz bilirim ve bildiririm ki,
Tanr'dan baka yoktur tapacak" szlerinin ezan adna ve ezan niyetine minare
lerden okutulacan ve tam 18 yl u gk kubbeyi nlatacan, ehir, ky ve
kasaba neresi olursa olsun "Allah Ekbcr, Allahu Ekber" diyerek ezan okuyan
larn en az aydan balayarak tutuklanacan ve tecziye edileceini: suu (!)
bir ka kez ileyenlerinse Mazhar Osman tedavisine mracaatla Bakrky Akl
Hastanesine gnderileceini kim aklna getirebilirdi ki?
Kur'an'n rehberliinde yollarn aydnlatan ecdadn ahfadlar bir gn
gelip kendi lkelerinde, yllarca lkeleri iin k olmu, k tutmu bir kitabn
"l kanunu", "cahiliye kitab" eklinde tantlp camilerden, evlerden, maara
lardan toplatlacam, pencerelerden aaya atlacam. Jandarma izmesi al-
 10 CUMHURYET DNEM DlN DEVLEF I.I$KI.EK

tnda ineneceini, snglerle sayfalarnn yrnlacan hi dnebilirler

miydi ki?
Ezann Trkeletirilmesiyle kalnmayp, Kur'an'n btnnn Trkele
tirme almalarnn halayacan, ibadetlerin Trke diliyle yaplacan, na
mazlarn, rk ve secdelerin daha bir anlalabilmesi iin Trkeletirileceini;
camilerde Trkeletirilmi ayet ve surelerin musiki eliinde krslerden hafz
lara okutturulacam, bunun iin usul-i dairesinde teganniye msait mezzin
ler, imamlar, hafzlar yetitirileceinr kim aklna getirebilirdi ki?
Hele hele bir yksek din mektebi olarak bilinen bir okulun; Daru'l-Fnn
lahiyat Fakltesinden bir grup ulem(!)nn, "mabetleri temiz tutmak, kabil-i zi
yaret ve kainl-i iskan hale getirmek" adna camilere "ayakkablarla girmeyi" ve
camiye gelenlerin rahat oturabilmesi iin de camilerde sralar, elbiselikler tesis
etmeyi" ayrca "camilere yerletirilecek olan musiki aletleri ile "asri ve
enstrCmenial musiki" alarak ibadetlerin "son derece bedii, mheyy ve ruha
n" bir ekilde yaplmasm temin iin teklifler vereceini ve bu i iin ad geen
fakltenin, yani lahiyat Fakltesinin nclk edeceini hangimiz aklmzdan
geirebilirdik ki?
Btn bunlar J923-1950 yllar arasnda fazlasyla cereyan etmi olay
lardr. Ve ite bu yzden 27 yllk bu dnem ve de zellikle 1938-1950 yllar
aras tarihe "Milli eflik Dnemi" diye gemi donem, Din-Devict ilikileri a
sndan "sancl" dnem olarak kendini duyurmutur.
Bugn yalar 60 ve zerindeki insanlara ulaabildiimizde, Din-Dcvlet
ilikileri asndan mslmanlarn en ok madur olduu, inanlarndan dolay
horland, hapse atld, ikenceler grd ve gerekirse idam edildii bu d
nemleri anlatrlarken, "Allah o gnleri bir daha bitlere gstermesin... KuFan
okurken dipiklendiimiz, yerlerde srndrldmz, Arapa ezanlar duya
maz olduumuz o gnler var ya evld..." diyerek anlatmaya halarlar ve akl
nzda kalan cmleler, "Cenazelerini kaldracak din adamlarndan bile yoksun
hale geldikleri ve dinin elden gittii" olur.
Din-Dcvlet ve Devlet-Din ilikilerinde bugn yalan 60'n zerinde olan
larn anlattklarn btn plaklyla ortaya seren 27 yllk bu dnem; msl-
manlarn ibadet hayatm, din dnce hayat; itikad ve amel hayatlarn gz
ler nne sererken, hepimizin dudaklarm srarak; "bunlar da olmu mu?",
"halknn % 99'u mslman olan bu lkede, mslmanlar gerekten en bata
Kur'an ve Ezan yasayla kar karya kalmlar m?" sorularn hayretle ve ib
retle sormamza neden olmaktadr.
Bu sebeple sorularmzdan hakkyla kurtulabilmek ve onlara tarihten ce
vaplar verebilmek iin en bata Trkiye'de Din-Devlet ilikilerinin niceliini ve
naslln bilmek gerekmektedir.
bUNL' 1]

Dn-De\lct Uihlcn derken, zellikle Cmhtriyet dnemi Din-Devict iii-

ktlcrinn btn boyufUmyla hiliuncs gerektifiine inanyoruz. 3 Mart 1924 tari
hinde Halifeliin kaldrlmasyla ve de sistemin arzularna gre yeni bir dini te
ekkid olarak Diyanet leri Bakanl*nn kurulmasyla birlikte balayan **dev
lete bal din sistemi** devri bu kitapta btn boyutlaryla ilfii alanmza girmi
oldu.
OsmanlInn kuruluuyla balayp, Glhane Hatt*ntn hanyla sona eren
*'dine bal devlet sistemi** ile Tanzimat ve Merutiyet dnemlerini iine alan ve
ta Medreselerin, er*iye ve Evkaf Vekaletlerinin ve en nemlisi Makam-t hilafet
lgas*na kadar devam eden "yar dini devlet sistemi" devirlerinin incelenmesi
hu kitabn ilgi alan dnda kald.
Ancak ne var ki **dini devlet sistemrnden. pek ylesine kolayca "devlete
bal din sistemi"ne geilmedii iin bizicr "devlete bal dm sistemi", (buna
sadece Trkiye'ye has zel laik sistemi de denilebilir!) devrinin arkofUant ola
rak nceliklerini de aratrm olduk.
Nitekun bu dnceden hareketle aratrmojnz I920*lerden balatp,
Saltanatn kaldrlmas, l. Dnem (1921-1923) stiklal Mahkemelerinin Anadolu
syanlarndaki durumu, Cunhuriyetin lan ve tarihi 3 Mart 1924 devrimlcriylc:
Halifeliin lgas, eriye ve Evkaf Vekaletlerinin kaldrlmas, Medrese, Tekke
ve Zaviyelerin kapatlmas, her tr din eitimi veren okullarn dini eitime son
vermesi ve laiklikle ilgili yaplan tm bu kkl deiikliklerin sosyo-politik du
rumlar kitabmzn birinci cildini oluturdu.
J. cildin en nemli yam Trk devriminin birazda anlatlmam ve yazlma
m yksn anlatm olmasdr. zellikle kitabmzn //. cildini oluturan ve
apka dcvrimiyle balatlan eyh Said isyan ve dier dou isyanlarnn gerek
boyutlar, Ankara ve ark stiklal Mahkemelerinin snrtantmaz cuntac tavrla
rnn TBMM Arivlerinden elde ettiimiz insan olduuna inarun herkesi rper
ten ve korkutan hikayeler!: Szkonusu mahkemelerin hibir sulan yokken sa
dece *'gerei dnld" gibi bir mulak ifadenin arkasna snarak idam etti
i, daraacnda sallandrd binlerce, onbinlerce mTminin dram, acs ve hi
kayesi. ..
Laiklik adm din deitirme gayretleri, bu deiiklik iin bizzat Dolma-
bahe Saray'nda yrtlen akl almaz almalarn yks. Ezann, namazn,
Kur'an'n ve hutbenin Trkeletirme faaliyetleri...
Yeni yepyeni Kuran modeli ortaya koyarak ezandan sonra milleti
Kur'an'sz hrabna adna yrtlen *Tek Parti" gayretleri...
1963 ytltndat iiiharen sistemin emniyet sbah olan Diyanet leri Ba-
kanli'nn ve lahiyat Fakltesi'nin kunu gayelerini gsteren anlatlmam ve
yazlmam ykleri ve din adna dini satan din adamlarnn beVamilikleri...
 12 c u m h u r iy e t DNEM DN DEVLET LSidl

Gerek din hizmetlilerine ve ulemaya yaplan akl almaz ikenceler...

Koca bir Trkiye'de sadece adete indirilen Kur'an Kurslarnn yaa
dklar facialar...
Alfabe yerine Elifba'ya ynelenlerin; Kur'an' okuma, renme ve ret
menin resmen yasak oluu itibariyle uradklar zulmler, ikenceler...
Ve camilerin yklmas, yaklmas, satlmas ve mzeletirilmesinin hika
yesi. ..
Ecdadn ortaya koyduu cami medeniyetinin 926'dan itibaren bir daha
diribnemek zere yok edilmesi ve bunun iin, "eyhl kurra, czhan, ecz, de-
virhan, surehan, mslimhan, buharihan, mesabihhan, ifahan..." gibi yalnzca
bize ait olan ve baka bir lkede bulunmayan cami ii grevlilerinin ksaca bir
medeniyetin, "bunlarn varl irticann yeniden dirilmesine kafidir" denilerek
ortadan kaldrlmas...
Tanr Uludur'dan, Allahu Ekber'e giden yolda ekilen skntlar, uran
lan mahkumiyetler, hapisler ve ikenceler...
Bilen bir toplum iken, bir gecede mmi bir toplum haline getiriliimizin
yks olan harf devriminin gerek boyutlar...
Bu devrimle birlikte her tr din eitimin yasaklanmas ve insanlarn kita
bn renebilmesi iin, dalara, ormanlara, maaralara ve mahzenlere ekil
mesi. ..
"Bunlar KuKan' toptan yok edecekler!" denilerek gizliden gizliye hafzlk
yaptrtt talebelerine bu maksatla, Kur'an' btn secaventlcrine varana dek
yeniden yazacak tarzda renme aknda olan ve bu uurda hereyi gze alan
ulemann destans faaliyetleri...
1932 ylndan itibaren balayan ve ortaya koyanlarn bile sonradan kul
lanmaktan imtina ettikleri "duygum tkel zge bir kvantr" gibi dilde uydu-
rukuluun zirvesini gsteren "gne-dil teorisi"nin gerek hikayesi...
Ve nihayet 3 ubat I932'de balayp, 16 Haziran 1950 tarihinde sona
eren, tam 18 yl u gk kubbeyi "Tanr Uludur, Tanr Uludur" diye nlatan re
jim ezannn hikayesi. ..
Evet tm bunlar, ksaca "Cumhuriyet Dnemi Din-Devlet likileri" diye
rek izah etmeye altmz, 1920-1950 yllarnn hikayesidir. Kitabn 11. cildi
bu gerek yklere ayrlmtr.
Bir baka deyile "bir devrimin anlatlmam ve yazlmam yks"dr
bunlar.
Bu devrimin ad m? Elbette Trk Devrimi...

Nisan 1989, Ankara

Hasan Hse> ln CEYLAN

 n l

Birinci Blm

t u r k iy e .d e
DEVR VE SSTEM
 ' .
- >l: r J i ;

- '
:
 T R K ^ .D E D EV R V E SSTEM

Trkiyenin din vc devlet mnasebetlerine tarihine dikkatle bakarsak bu

nun devreye aynidn vc birbirinden farkl sistem arzctiini grrz.
Birinci Devir, "Dine Bal Devlet" sistemi devridir ki, kuruluunu Kur'an
vc Snnet adna vc lay.i Kclimctullah uruna gerekletirdiini her yerde vc
her frsatta ilan edcn Osmanl devletinin 1299 ylnda kuruluundan balaya
rak. Ondokuzuncu Asnn birinci yans sonlanna kadar devam eder.
ikinci Devir, "Dine Bal Devlet" sistemi devrinin sona erdii 19. Asnn
birinci yans sonlanndan; sembol adyla 1839 "Glhane Hatt"nm ilanndan ba
layarak. 3 Mart 1924'dc, "Hilafetin kaldnlm asr, "eriye vc Evkaf Vekalecri-
nin ilgas", "Tevhid-i Tedrisat kanunu" ve imdiki "Diyanet leri Bakanlnn
kurulmas.na kadar sren devredir. Ki bu devreye biz "Yan Dini Devlet"^ siste
mi devri diyoruz.
nc Devir, 3 Mart 1924. hilafetin kaldnid. er'iyc vekaletinin ilga
edildii vc Tevhidi Tedrisat kanunuyla eitimin dinlikten milllie dntrl
d gnden balayarak gnmze kadar devam eden "Devlete bal Din"^ sis
temi devridir.

1. Mustafa Nuri Paa. A/ffay/c/ Vukuat, e. 1, s. 5. OsmanlI Devletinin kuruluunu g e re kle ti

ren Osman Gazi (1258-1324). 1289 yljnda adna h u ^ okutarak .dine bal d e ^ e t sJstern.
olan OsmanlInn kufuluunu ln elti. Hutbede devletin. K u ran ve Snnet adJna ve yeiyzOn*
de .lay.i Kelimetullah" misyonunu yaym a adna kunrlduu anons ^ ilc fi.
Yaklak b iry l TY de oynanan "Kualu-Osm anck" dizisinde bile resmi ideotei. I2 9 9 da kuru,
lan b devle.tin Kur'an ve Snn t adin k relduunu ve "llay^ KelimetiJlah.. .Allah'n anm
y a ltm e . misyonunu yaymak in var olduklarm televizvonrian
2. Sadri Maksudl Arsal. PTeokrstik Devlet ve Laik Devler, Tanzim al-I stanbul MEB Basmevi
1940.5.81.
3. Dr. Davut Dursun, Osrpanh Devletinde Siyaset ve Din. s. 82. aret Yaynlan. 1989. stanbul;
Sadn Maksudl Arsal. Tanzimat.!, s. 60.
 16 CUMHURYEl'DNEM DJN DEVl.E'rtLKlLEjR

Din.Dcvlcl ilikileri asndan.

"Dine bal Devlet". "Yan Din Devlet" ve "Devlete bal Din" sistemi
nin arzedildii 600 yllk Trkiye tarihinde., inanan insanlar asndan, msl.
man halk asndan en skntl vc en sancl dnem hi phesiz, "Devlete bal
Din" sistemi devrinde gereklemitir.
Skntl ve sancl dnem diyoruz, nk bu son devirde, inanan insanlar
inandklar uruna dier iki devir ierisinde hibir zaman grmedii vc muhatab
olmad bask vc zulmlere uratlmlardr.
Bir Hukuk devleti olarak Trkiye Cumhuriycti'ndc. bir dier ifadeyle din-
dcvlct ilikileri asndan "Devlete bal Din" sistemi devrinin balad Cum
huriyet yllannda, "din hrriyeti" asndan mslmanlar, hkmet veya dier
hukuk d kuvvetler tarafndan (C.H. Frkas vc C.H.P), kanun yoluyla vasta
larla baskya uratlarak, korkutma, yldrma ve sindinne politikalarna maruz
kalmlardr.
Kuran okuma vc okuunay . getirilen yasaklar. Ezann Trkeletirilmesi
vc "arapa ezan okuyanlann mahkum edilii" dinini renmek adna eski yaz,
(eskimez yaz demek daha dorudur. nk Kuran.n kyamete kadar muhafz
olacak olan Hazrcii Allah.tr. Dolaysyla Kuran lafz olan arapa ve arap alfa
besi diye bilinen Kuran yazs da kyamete dek srecektir. Yani eskimeyecek
yazdr) ile tedris grenlerin sk takibata uramas bask politikalannn, inanan
insanlan inanlanndan dolay korkulma, sindirme vc yldrma politikalarnn sa
dece birkadr.^
Devletin dine vc dindarlara kar uygulad bu politikalardan dolay
"Mslmanlar", ..Din Hrriyeti., preasibinden doan:
1 Diledii vc beendii bir dinin akidelerine inanmas vc bunlar ser-
beslc benimsemesi;
2 nand dinin ibadet vc dualann. o dinde yerlemi usul, adb vc
lisan zere serbeste icra edebilmesi;
3 nand vc kabul ellii din zerindeki dnce vc bilgilerini, sevgi
ve hayronlkJann. szle vc yazyla, serbeste yayabilmesi ve bakalanna duyu
rabilmesi:

AJ F\m B I. Din 176 , Ya m f Yaynlan. Islan bul. 1 ^ 2

5 Eb, s. 5.8. M evk .1 Eyg.nin nsrOnden Azim Matbaas, Ista n bu M ??
(Davtaon efena basM ann di la 9fao Kara Kitap 1968 y lm a .BugOn" g a z e te s in i, .Mlle
Nm A)mBr M ukaddH atina Nasfi S a ld rd la fr balyla tefnka adilinca yayn durekirul-
m u . daha Ofva da Is tv b u i 4. A r Caza M ahkam esiiin 966/67 dosya numarasyla
2 6 4 1969 - h a n y la - vtniare( yaynlanmasna izin vahlmtir Kitap. 12 Eylul
donam da 4M I hekmat tarafndan y - n yskia n m tb r.)
T I E . D E DEVRVE SS'IEM 7

4 Kabul ellii dinin iman ve amel ahkmn scrbcsie tahsil edebil

mesi. renmesi ve bakalarna da okulup rciebilmesi;
5 Ve nihayet inand ve kabul ellii dinin emirlerini yerine getirme
si. yasa ve yasaklarna iaal edip balanmas^ gibi temel hak ve hrriyetlerinden
de yoksun kalmlardr.
..Dinin devlet iinden devletin de din iinden ayrld ve birbirine kan-
mad" mnsn ieren '.Laiklik'.. '.Devlete bal Din Sistemi"nde hep tek
larall ve hep Kayser.dcn yana yaplan uygulamalarla mslmanlar iin bir bas
k unsuru olmu ve yukanda zikreiiimiz din hrriyeli"nden doan temel hak
ve zgrlklerden faydalanamamak bir tarafa, faydalandndan dolay akla ge
lebilecek her tr zulme uratlma durumunda kalmlardr.
Bu durum Halide Edib Advarn. Yale Revievnun Gz 1929 saysnda
kan ve devletin dine basksn, devletin din zerinde kurduu diktatrl ob
jektif bir dille gndeme getiren "T rkiye'de Diktatrlk ve Reform lar"^ ba
lkl ngilizce makalesinde ok ak bir ekilde grlr.
Halide Edib Advar, Trkiyede din dnce ve din inanlar zerinde
gerekletirilen reformlardan; Hilafetin kaldmlmas (3 Man 1924), Tedrisatn
Birletirilmesi (3 Man 1924). Medreselerin Kapatlma.s (3 M an 1924). eriye
ve Evkaf Vekaletlerinin lgas (3 Mart 1924), eriye Mahkemelerine son veril
mesi (8 Mart 1924). Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Nisan 1924). apka Kanu
nunun Kabul (26 Aralk 1925). Saraybumuna ilk heykelin dikilii (3 Ekim
1927), Laikliin kabul edilii (10 Nisan 1928) ve Arab yaz.snn terki ile kabul
edilen laiin harfleri kanunu (3 Ekim 1928) gibi gerek bireysel ve gerekse top
lumsal plnda din vc din dnceden aynimazl olan reformlardan vc inkilp.
lardan bahsederek, mslman halkn bunlan "youn bir honuisuzluk.la kanla-
dn belirterek, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Hkmcti.nin dine kanma-
snn tehlikesine vc Laiklik ilkesiyle aiigma vc elitiine dikkat ekmekte
dir (s. 38). Laikliin temel ifadesini oluturan. Hazreti sann, "Kayser'in hakk
n Kay.scr.c. Tann'nn hakkm Tannya verin. szn hatrlatan yazar, hkme
tin gerekletirdii reformlara iaretle. "Trkler sonunda Kayserin hakkn Ka>-
scr'c. yani devletin hakk olan eyleri devlete teslim ettiler. Fakat, dier taraftan.
Kayser ya da devlet Tannnn hakk ohn eyleri Tannya. yani mslmanlann
hakk olan eyleri nslmanlara teslim etmediler. Tannnn hakk olan eyler

6 Ali Fuad BaglDin ve Lwklik.

7 Halida Edib Advar. *dictatorship and Reforms m T u rk t'y '. Yale R e v i , G u . 1929. 27.45
 18 CUMHURYET DNEM DlN DEVLET LKLER

hal devletin elinde bulunmaktadr', diyerek devletin din zerindeki bask ve

.t.ritcsinc dikkat ekmitir.
Halide Edib. baudakinin tam tersine ve tek larall uy lanan Laiklik uy-
^lam alanndaki yanllklara da dikkat ekerek'' Egcr yeni kumlan Diyanet -
icri zgr braklmaz ve u anda .I d u ^ gibi gelecekte de Baveklet makamlar
tarafndan denetlenmekten kanlmazsa. din her zaman hkmetin ve devletin
bir arac olmaya devam edecektir', diyerek, din-devlet ilikilerinin ayn ayn ol.
mas mnsna gelen laikliin. Cumhuriyet dneminde devletin dine basks
eklinde gerekletiini ondan da te devletin dini her zaman bir arac olarak
kullandn drtmektedir.
Cumhuriyet dneminde tek larari uy^lanarak. inanan insanlarn elinden
dine ait temel hak ve hrriyetlerin alnmasna sedbiyet veren laik uygulamala-
nn yukanda sralanan rcfomlarla mslmanlann inanlannda ne tr Sikntlar
meydana getirdi^ herkesin malmudur.
Oysa Laiklik. ..Din Hreiyeii" ilkesiyle birlikte inanan!anna baz temel
hak ve hu^yetler vcmckcdir ki. bunlar din hrriyetiyle birlikte, iman hrriyc.
ti. amel h ^ y d i. nan h ^ y d i. vicdan hviyeti, kanaat hrriyeti, ibadet hrti-
yeti. Dini talim ve tedris hrtiyeti. dini yayma ve telkin hrriyeti ve nihayet
inand dinin emir ve yasaklann yerine gelilme ve onlara sadk kalma h^ye-
tidir..
Merhum Orina^s Prof.Dr. Ali Fuat Bagil hocann. Din ve Laiklik
isimli kitabnda da dlirttigi gibi devlet. Cumhuriyei'in ilk yllarndaki uygula-
malanyla ve ''Laiklik adna'' yapt icraatlanyla inanan insanlann elinden tm
d temel hak ve hrriyetleri almaya almtr.
Bu temel hak ve h^ycllcri din hrriyciicriyle birlikte saymamzn e ld i,
te nedenleri vardr. Bu nedenler stelik devletin '.dini', oluundan deil, ''laik',
oluundan dolaydr. Bugne kadar yazlm dini kitaplarda harf devrimi sonra.
S in d a latin harfleriyle yazlm kitaplar dahil din. iman ve amel olarak ta.dik
edilmitir.
iman, ferdin, nce hakkna, sonra ygamdrinc. kitabna ve sonra din
d e lk lerin in Ortaya koydu^j er tekliflere ka^ inanmak ve iman etmektir 0
halde din hrtiyeti demek ayni zamanda ve ncelikle ''iman hUrtiyeti'' demektir.
Bu ise ferdin resm ve gayr.i resm hibir lazyika. tesir ve tehdide ve tedhie u-

Mmi hVfi'dm Tk pgii Ydnepmgm Kundmas. (221 ( 923 1 3 , l>pnot.

^ . Y mH . A n h r i 19.1
7 #1 ^ 0 1 \ >
rr

ItlR idY E DE DEVlR VE SSTEM 19

ramakszn diledii ve beendii bir dinin akidelerine serbeste inanmas ve

bunlan benimseyerek vicdanna malcdebilmesi demektir.
Yine din hrriyeti demek, ferdin akidelerini benimsedii dinde emredilen
vazifeleri, sorumlulukJan, mkellefiyet alanlann, dinin kendi lisaniyle, nasslar
ve ictihadlarla yerlemi usul ve adab dairesinde, resm veya gayr-i resm hi
bir tazyike, tesir, tehdit ve tedhie ugramakszn serbeste if edip yerine getire
bilmesi, ksaca iki kelime ile "amel hrriyeti" demektir.
nsanlarda inanma hakk ylesine derin ve ruh bir ihtiyacn ifadesi ve
vicdanmzn hakk olmu ki. buna "vicdan hrriyeti" denir olmutur. Onun din
hrriyetinden de le, ayn zamanda siyas, ktisad ve felsefi, dnce ve kanaat
hrriyetlerini de ifade eder olmasn salamtr. nk inan, sadece dinde de
il. siyaset, ideoloji ve felsefe iin de gecrlidir.
Bylesine geni bir temel hak ve hrriyet, ne yazktr ki tarihimizde en
ok hcuma urayan "hmyct"lcrdcn biri olmutur.
Dini inancndan dolay ve apka kanununun kmasndan tam 2 sene nce
yazp bastrd "Frenk Mukallitlii ve apka", isimli risalesinden dolay, ap
ka inkilabna kar geldi diye istikll Mahkemelerinde yarglanan ve 4 ubat
1926 tarihine tekabl eden bir Perembe sabah idam edilen skilipli Atf Hoca-
efendi. inan hrriycii asndan kendisine hcum edilenlerin en banda gel
mektedir.
1983 sonras Trkiye'de, bartl kz rencilerinin bartlerine ve
kendilerine hcum edilmesi, bartl olduklar in okuldan uzaklatrmadan,
muhakeme edilmelerine kadar inan ve vicdiu hrriyetlerine bask kurulmas
gnmzde de hl en ok bu "hrTiyc"in hcuma uradn aka gsterir.

BADET HRRYET

Ferdin beendii herhangi bir din akideyi, dnceyi serbeste benimse

meye hakk olduu gibi, benimsedii usl ve adb zere, serbeste yerirK geti
rilmeye yani ibadet etmeye de hakk vardr. Buna biz "ibadet ve dua hrriyc

10 ylnda yaiTil 1924 y .ln d . Isi f blda Matbaa 1 22 . baslan bu . ly r v Y2:ar\r

:0 Mfall slm .Men? M k ra r .. Mum t.Ta)eb .: MuetaNd ^
lalei ya IdlaJ.. adi baka rsaletefle bulkle. Sad k Albayrak tarahodan
f k. Prenk kkkallrtltin ve I s ^ ' adyia ysyvmlanmir. (Is la n b ^ : 4
7 ) Ne .anpitf k bu kitap leccUme va 53 9
yasktanm.. uzun ? h k a m e te f sonunda s d k Albyr ^ aylun
Kmarak mahkum e rim i tir
 20 CUMHURlYKl'DNEM DN DEVLET LlIdLERl

diyoruz. Nerede ve ne ekilde yaplrsa yaplsn, inanan insanlann inandklar

din gerei o dine ibadet etme ve onun iin dua etme hrriyetleri vardr.
ster inanl ister inansz, ister zengin ister fakir, ister kuvvetli isler zayf
ne ekilde bulunursa bulunsun insanolunun mutlak mnada bir manev destee
ihtiyac vardr. Bunu herkes kendi hayatnda ve genellikle de babaa kald
anlarda duyar ve tecrbeleriyle bilir ve hissder. Hibir elencenin bizi elcndi-
remedii zamanlarmz, hibir reetenin dindiremedigi aclanmz olmaktadr.
Hi dmeyeceini sananlar gnn birinde dmekte; muhta olmayacan sa
nanlar, gnn birinde ihtiya iinde kvranmakladr. yle dertli ve kederli anla-
nmz oluyor ki, en yaknlarmz bile bu anlarda kendimizden uzak hissediyor
ve bunalyoruz, ile o zaman ok kere manev bir destee ihtiya hissediyor;
cismimizi ve ruhumuzu dinlendirmek iin ibadet ve dua.dan baka are bulam
yoruz.
talyan fikir ve devlet adam Franccsco Nili'nin de syledii gibi^* "Al
laha iman, nasl bir ekilde tecelli ederse elsin ve nasl bir din formasna br
nrse brnsn, hibir lm ve felsef doktrinin tatmin edemeyecei bir ruh ve
bir insan ii ihtiyacna cevap venmektedir." Bu ihtiyac baz kimseler, ilerini
bilgi ile aydnlatp bu sayede tatmin edebilirlerse de. insanlann ou, muhta ol-
dukJan i huzurunu ve ruhunu dinlendirmeyi dima dinde ve maneviyat srrnda
aramaktadrlar. u bir gerektir ki, ruhlannda inanma duygusu, iman duygusu
tayan insanlar iin hibir ey Allah'a imann yerini dolduramaz. Ve bir i di
siplini olarak, dinin ve inancn kudret ve metanetine hibir siyas ve ideolojik
doktrin yetiemez. Fakat u da bilinmelidir ki. dinin ve inancn bu disiplin ve
kudreti: insanda i huzuru ve ruhu dinlendirme srn yalnzca ibadette gizlidir.
Fen bu sm n derinliine ancak ibadet ile ulaabilir..'
talyan fikir ve devlet adam Franccsco Niti.nin syledii bu gerei Alc-
Ks Carrcl "insann suya ve oksijene olan ihtiyac gibi Allah'a ihtiyac vardr"
szleriyle dile getirmektedir..^
Bu yzden inanmak ve ibadet etmek in.sanlm temel hak ve hrriyetle
rinden biri olarak grlmtr. Bu temel hak ve hrriyet hangi sistem olursa ol
sun: ister kapitalizm, ister Liberalizm ve ister laiklik olsun, daima korunagelmi
ve resmi veya sivil hibir la/yikc. tesir, tehdit ve tedhie uramakszn serbeste
if edilmesine allmtr.

11 k im D e m o cfg (, CH II s 284. 1933. Paris

12 J j t e Sim on Ueng Civntc. s 325
'I.RKYE.DE DEVR VE SS1.EM 21

Nc var ki, Din-Dcvlel ilikilerini dile getirirken, belirtmeye altmz

nc devrede; "Devlete bal Din" sistemi devrinde en ok hcuma, tazyike,
tesir, tehdit ve tedhie maruz kalan hrriyetlerden biri "ibadet ve dua hrriyeti"
olmutur. Ve nc yazk ki. dnyada yalnzca lkemizde "ayin suu" ad altnda
"ibadet ve dua" suu ihdas edilmi, nice mslman takibe uram ve cezaland
rlmtr.

DN RENME VE RETME HRRYET

Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte balayan ve dinde reform kabul edile

bilecek inklaplarla zirveye kan ve 1938-1950 yllan arasnda da; "Milli e f
dneminde, en sk takip, tazyik, tesir, tehdit ve tedhi ile yok edilmek istenen
hrriyetlerin banda gelir "dini renme ve retme hrriyeti".
Elif cz'leri ile yakalanan mini mini ocuklarn, ak sakallanyla, aarm
salanyla Kuran retirken yakalanp yer yer sakallanndan srklenen ihtiyar
larn hti, "devlete bal din sistemi" devrinde "dini renme ve retme hrri.
yeti.'nin nc kadar var olduunu gsteren ackl tablolardr. Ve bu tablolar bata
Karadeniz Blgesi ve Dou Anadolu Blgesi olmak zere yurdun her blgesin
de. her ehrinde, her ktusabasnda ve hatta her kynde en az 20 yl boyunca s
rekli izlenegclmitir.
Oysa iman sahibi insanlarn inandklan AUah.a kar vazifelerinden biri
de, mensup olduklar dinin ikide ve crknn renmek, bakalanna da ret
mek. okutmak, yaymak ve bu sayede de onlar cehaletten kunup imanl kiiler
haline getirmektir
Dini renme ve retme hrriyeti btn sistemlerin en vazgecmiyccci
ve laik mfnda da inanan insanlarn en bata elde etmesi gereken hrriyettir. Bu
hrriyeti ortadan kaldrdnz m. ortada nc din ve nc de diyanet kalr.
Bir mslman iin, hususiyle bir din adam ve alimi iin mensup olduu
dinin akide ve erkann okutup, retmek ve onlan yaymak hem bir vazife ve
hem de bir hakir. nk slmiyet'te "ner-i din" ve "ilay. kclimcuUah" kav
ramlaryla ifade olunan vazife dinin retilmesi ve onun insanlara ulatrlma
sndan baka birey deildir. te bu vazife slm olan insanlar iin en yce
amellerdendir. slmn. "iay-i Kelimctullah", "Allahn adnn yervznc yayl
mas" ideali ve hususiyle bu idealin slm.Trk tarihi zerinde oynad rol her
kesin malmudur. u kadan sylenebilir ki. bir ucu Hinde ve n.c bir ucu
Avusturya ve spanya'ya uzanan slm.Trk dnyasnn genilemesini sadece
askeri stnle ve iktisad bir gayeye balamak tarihi yanl anlamak olacaktr.
 22 c u m h u r iy e t DNEM DN DEVLEr LKLER

Bu genilemede ve muvaffakiyeilerdc "ner.i din" ve "lay.i KelimctullalV idea

linin birinci derece rol oynad tarihilerin lesbit etlii ak bir gerektir.
Dini yaymak iin kiiye lazm olan ey nce dinini bilmesi sonra bu bilgi
leri retmesidir. Cumhuriyetin ilk anayasasndan son anayasasna kadar kanun
la korunmu olan "din hrriyeti" ayn zamanda, dini okuyup, okutmak, renip,
retme hakkn da doal olarak kabul etmitir. nk din nesilden nesilc ancak
okutup, retmekle, ksaca yaymakla geliecektir.
Bu sebeple toplumda bu hakkn kullanlmasna imkn vermemek ve "dini
talim ve tedris" faaliycni her trl takip ve tazyik ile bask alna almak aslnda
anayasa ile korunmu ve bu korunmay da laiklik adna yapm olan bir lkenin
din hrriyetini ortadan kaldrmaktan baka bir ey deildir.
Kurian retilmesinin resmen yasaklanmas. Ezann Trkeleiirilmi ol
mas. dini grcuncden ve topluma faydal kiiler kazandrmadan biika bir gaye
si olmayan medreselerin kapatlmas. Cumhuriyet dneminde "din hrriycti'.nin
nasl yok edildiini gsteren uygulamalardr.
Gariptir ki bu uygulamalar. Anayasaya ve Laiklie ramen yaplagelmi-
lr.
stelik din hrriyeti ve bu hrriyetten doan prensipler modem Trki
ye'nin veya Laik Trkiye'nin temelini oluturan Tanzimat'la birlikte, ondan da
nce "Glhanc Hau Hmayunu" ile birlikle devletin temel prensiplerinden biri
olarak kabul edilmitir.
Devletin bu temel prensibinin bizde ne ar bir bask ve tahakkm altnda
brakldn gstermek iin T.C. Dahiliye Vekaleti Matbuat Umum Mdrl-
'nn 653 sayl yazs ile. 1943 ylnn Matbuat Umum Mdr Vedat Nedim
(Tr) imzas ile yaynlad resmi bir yazya gz atmak, din hrriyetine yaplan
zulm fazlasyla anlatacaktr sannz:^

TC .
Dahiliye Vekaleti Hlasa: .Hz. Muhammed'in
Matbuat Umum Md. Hayatna dai^
Say: 653 Ankara, 17 Mays 1943

. nanp k b u l cn w mezhebin, ayin .badeHenn sefbestG kabul edebilmesi,

y a a b b 9 bu hususla h br m udhaleye. hakaret I.keoceyo uramamas
- dm hO rhyv. bizde Kez 1 .3 9 da .G u ih n e HaiD Humayunu. d. tesis
1 . - mgha 00 ... ' toyl ^ h ofunm ulur t z Dustur . Ter.

4 . C . Umum M d 1 5 3 say. Matbuat Umum M udunj Vedat N .

-
fi Tor k m y . . c 13. say. 2S4d bu resmi y a . 6re Edip taralndan ya.
1.RKYE.DE O DEVR VE SSEM 23

Muhterem Efendim!
Mektubunuzu aldm. Biz her ne ekil ve surette olursa olsun memleket
dahilinde din neriyat yaplarak din bir atmosfer yaratlmasna ve genlik iin
din bir zihniyet fidelii vcuda getirilmesine asla taraftar deiliz.
Matbuat Umum Mdr
Vedat Nedim (Tr)
mza

Hazrct-i Muhammcd (s.a.s.) efendimizin hayalna dair Eref Edib Beyin

kard Scbilrrcad tarafndan yaymlanan bir eserin. 1943 ylnda ileri
Bakanl tarafndan resmen loplatimlmasndan sonra. Eref Edib Bey.in iileri
Bakanlna mracaat zerine Matbuat Umum Mdrl.nn gnderdii bu
resm yaz. Cumhuriyet devletinin ve o gnk Halk Partisi iktidarnn din neri
yata, din eitim ve retime bakn yeterince scrgiliyordur sannz.*^
1938-1950 yllan arasnda '.din hrriyeti"ne ve bundan doan dier ana
prensiplere; iman hrriyeti, amel hrriyeti, dini talim, tedris, neir ve telkin hr
riyeti ve dinin emir ve yasaklann yerine getirme hrriyetine o kadar byk dar
beler indirilmitir ki. 1945 ylnda yine Dahiliye Vekaleti (iileri Bakanl)'nin
Matbuat Umum Mdr Muavini zzeddin Nibay imzas ile stanbul'da neredi
len btn gazetelere gnderilen tebligat, o zamanlar devletin dine, din duygula
ra ve din neriyata bakn ok gzel ortaya koyar.
Matbuat Umum Mdr Muavini zzeddin Nibay iileri Bakanl emri
ile gazete sahip ve yneticilerine 1945'de u tamimi gnderir:

"Gazetelerinizin son gnlerdeki neriyat arasnda dinden bahseden ya

z. mlal. m ve temsillere rastlanmaktadr. Bundan sonra din mevzuu
zerinde gerek tarih, gerek temsil ve gerek mtal kabilinden tevakki edil
mesi kesinlikle yasaktr. Balanm din yaz ve mOtata'ardan oluan tefnka-
larn da en ok on gn zarfnda nihayetlendirilmesi gerekmektedir...^
Baveklet Matbuat Umum Md.
Matbuat Dairesi

15 Babakanla bal Matbuat Umum MudUrt'nn Peygamber ($ a s ) Eencn>4zv Hayat. 4a

lgili yayna bile tahamml edemeyii .Tek Parti Odnemirdek] cn. yok alm a va 6 n l yay n l
imha taalyeenne sadece bir mekbr. Peygambann hayatnn yaynlanm asna tah^nm ul
edemeyenler Kur.an -1 Kerm im de. mehur Islm dman O edston gibi a le n r . Kr v ato.
rak, .bu kitap varolduu mddete va bu kitapla amel eckkfc. m ddete. tKemcda >
Kunun olmas gayr- mmkndr Artk bu mamlaketta Kurban va a r .{ yaam al*dr dlya
rek TBM M den barablmlerdr
16 Erel Edib, Kara Kitap, s. 32.33. lstar bul. 1977

.1
a
24 CUMHURYET DNEM! DN - DEVLET LI^LER

1945 yl devletin dine ve dindarlara olan uygulamalar ylesine zulm

derecesine varmt ki. gnlk gazetelerdeki brakn din tefrika ve mialalan,
dini hatrlatacak, kiileri dine yneltecek en ufak bir im veya temsil bile dev
lete yasaklanm. Bavekalet Matbuat Umum Mdrl. Matbuat Dairesi
nin yukanda alntladm 872 sayl yazs bunun resm gstergesidir.
Din neir hrriyetine bu kadar ar darbeler indirilmesinin nedeni, neri
yat ile ancak dinin himaye ve mdafaa edilecei iindir.
Oysaki din neriyatn bir dier yan da. ner-i din vazifesinde bulunabi
lecek kymetle din limi, kalem erbab kiilerin olmasn gerektirir. Zira dini ya
z veya szle anlatan kiilerin o sallann uzman kimseler olmas gerekir. Ksaca
dini bilen ve yaayan lim kimseler olmas gerekir.
Gerek yaz ve gerekse szle dini retme maksadyla ner-i din faaliye
tinde bulunanlann susturulmas ok ksa zamanda memleketle din adamnn kal
mamasna ve hakl olarakda halkn. Bize dinimizi retecek kimseler kalma
mt. Abdest, namaz, gusul nedir bilemez olmutu yeni yetienler.
Hatta cenaze namazlanmz dahi kldracak kiiler kalmamt kylerimiz
de. Artk .'din elden gitti" diyordu herkes szlerini sarfetmesine neden olmu
tu.

DNN EM R VE YASAKLARINI YERNE GETRME

H RRY ET
Cumhuriyet devleti kurulurken, devletin gvencesi altnda tutulan "din
hrriyeti" ve bundan doan dier prensiplerden iman ve inanma hrriyetini,
amel hrriyetini, dini talim ve tedris hrriycni. dini neir hrriyetini ve bu hr-
riyccrin devlerin verdii "din gvcnccsi'rte ramen "devlete bal din sistemi"
devrinde nasl zedelendiini birka cmle ile de olsa gstermi olduk.
"Devlete bal din sistemi" devrinde zedelenen temel hrriyetlerden biri
de "dinin emir ve yasaklann yerine getirme hrriyeti" olmutur.
Tekrar etmekte fayda vardr. Din yalnzca iman etmekten, inanmaktan
ibaret deildir. Sadece amel etmek de deildir. Onu renmek, retmek, yay
mak. neretmek ve onun vaz' eigi emir ve yasaklara boyun eerek hayal sr
mek demektir. Dindar iin, yani mslman iin bu emir ve yasaklara uymak en
mukaddes vazifedir. Bu vazifeyi serbeste yerine getirmeye ve bu hususta hibir
cnc^clc. tazyik, tehdit ve tedhie uramamaya hakk vardr. Devlet dc. dndar
fc^c hanri lke olursa olsun bu hak ve hrriyeti tanyp temin etmeye mantken
zorunludur. nk devlet Anayasasyla ve nsan Haklan Evrensel Beyanname-
TRKYE'DE DEVK VE O SSTEM 25

siyle, kiiye iman hakk ve din hrriyeti tanmtr. Dinin emirlerini yerine getir
me ve yasaklanndan kama hakk, tpk ibadet, talim, tedris ve neir haklan gibi
iman hakknn ve din hrriyeti prensibinin mantki ve zaruri bir neticesidir.
imdi rahatlkla diyebiliriz ki. madem kiinin iman hakk ve din hrriyeti
vardr o halde, dinin emir ve yasaklann da yerine getirmeye hakk vardr. Man
tki olan da budur.
Bylesine ak mantki gerekler maalesef "devlete bal din sistemi"
devrinde ok az ve nadiren yerine getirilmitir. nk "Allah katnda en hayrl
kimselerden olmak iin Kuran renen ve retenler, Kurann emir ve yasak
larn fert ve cemaat olarak yerine getirmek isteyenler ou zaman bask almda
tutulmu, yer yer mahkemelere gtrlp tecziye edilmiler, akla gelmedik i
kencelere tabi tutulmulardr.
1924 Trk Anayasasnn 75. maddesinde verilmi olan lye gre "her
tr dini ibadetler hukuken serbesttir. Devletin eli, ferdin ibadet cinsinden olan
fiillerine karamaz" denilmi olmasna ramen devletin eli fertlerin ibadet cin
sinden olan fiillerine kanmaya o gn bu gndr devam edegelmiiir. Yer yer
ksm rahatlamalar olduysa da (1950.1960). (1974-1980) genellikle fertlerin
ibadet cinsinden olan fiillerinden devlet eli glgesi kalkmamtr. 1980 sonras
Trkiye'de yaanan "Barts yasa" bunun gnmzde de btn plakly
la var olduunu gscnmcktedir.
Tek k yolu ve mslmanlan rahatlatacak tek zm yolu "devlete
bal din sistemi" devrinde devletin, laikliin gerek anlamnda var olduu gibi
dine hi kanmamas ve tam anlamyla "man hakk" ve "din hrriycii"ni inan;n
insanlara vermi olmasdr.
"l) Devir Sistem" derken. .'Devlete bal din sistemi" devrine na
sl geldiimizi gstermesi asndan dier iki sisteme ksa da olsa gz atmak ge
rekecektir.

1 TRKYE'DE DNE BALI DEVLET SSTEM

Bizde dine bal devlet sistemi, imparatorluk devrinin sistemidir. Osman

lI Devlet kuruluunda sISm bir devlet olmu ve son gnlerine kadar, artan
kaplayan mr boyunca, dine bal kalmtr. Yalnz bu ballk hep ayn kuv
vetle gitmemi, nceleri ok salam ve samimi iken, sonnlan gevek ve yer yer
riyac bir gidi almtr.
 26 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LI^LER

OsmanlI mparatorluunun dini vasf, hususiyle Osmanl Padiahlan, Ya

vuz Sultan Selim ile. Halife nvan ve selhiyeti aldktan sonra, lamam olmu
ve kemalini bulmutur. Amk Osmanl Padiah devlet banda yalnz en yksek
bir siyas ahsiyet ve Osmanllann mebuu deil, hem de. hir zaman Peygam
berinin halefi ve vekili sfatiyle en yksek din ve ruhan bir ahsiyettir. Ve bu
sfaa btn dnya Mslmanlannm metbuu ve hamisidir. Devletin Anayasas
eriat, hkmet ve idare umdesi de sallanair. Devletin, btn husus hukuk gi
bi. mme hukuku ve idare esaslan da dorudan ve dolaysyla slm dininin ka-
nunlanna dayanmaktadr.
Geri devlette (Kanunname Padiah)lcr vardr ve Halifc.Sultan. bu sfat
la. (mlk vc mlk) idare iin gerek husus hukuka ve gerek mme hukukuna
mtedair, kanun vc nizamlar koyar ve tebaasn buniann ahkmna riayete mec
bur eder, fakat btn bu kanun ve nizamlann (eri eriJO.c uygun olmas an-
nr. Devletin hi bir kanun ve nizam (er^i eriO.c aykn bir hkm ihtiva et
mez. Halie-Sultann vazfesi ve ifasiyle mkellef olduu ey (emr-i bi'l-ma'ruf
vc nehy-i nil-mnkcr)dir yni. eriat kanunlarnn emir vc nehyini yerine ge
tirmektir. Halifc-Sullan bu kanunlann hibir hkmn tcrkcdcmcz vc cr.in gs
terdii yoldan darya kamaz.
Halife-Sultana eriin emrini ve nehyini bildirmee ve ilerinde, icraatnda
ona daima er'in yolunu gstermee ve onu irad etmee memur devlette (Mei
hat slmiye) diye yksek bir dir makam vardr. Bu makamn sahibi (eyhlis
lm) ve .Mfii Erenam)dr.. eyhlislmlk, cr.in muhafz ve halife-sultann
din rehberi olarak, devlette en mhim ve en nfuzlu bir makamdr. Gere ey
hlislm halifc-sulian tayin eder ve onu bu makama o getirir, fakat bir kere o

17 Yavuz Sultan Selim.e kadar Osmanl hkmdarlar sadece Devlet Reisi iken, bu padiah hali
fe nvan alm .tr ve boylece bu njhaniyel klisab etmitir. Bilindii gibi, Yavuz Selim Msr'
zaptedince (o zam anlar erke Beylen idaresindeki Msr'da kamet etmekte olan.Abbaslere
m ensub halifelerin sonuncusu Mtevekkil Alallah ile grerek kendisinden (HmanM Mukad-

18

19.

ra ta? a n r ^ d e v B?te OsW tar m'akam olm u lur.

f
TORI^YE'DE DEVR VE SSTCM 27

makama geldikten sonra eyhlislm fevkalde bir nfuz ve kudret kazanr ki.
bu nfuz, onun icabnda verecei bir (Hal'i) fetvasyla, halifc.sulian hkmdar,
lktan azle kadar gider.
te geen asrn birinci yansndan sonlarna kadar Trkiye'de bu telakki
ve sistem hkm srm ve devlet hayat bu telkkiye gre ayarlanmtr. O su
retle ki. btn tekilt, kanun vc nizamlanyle devlet dine balanmtr..

II TRKYEDE YARI DN DEVLET VE

LKLE DORU GD
Bu devir, memleketimizde yenilik hareketlerinin balangc saylan "Tan
zimat" ile alr. Tiuzimat devrini de. Glhane meydannda Sultan Abdlme-
cid'in baveziri Koca Reid Paa tarafndan 1839da okunan vc okunduu Gl-
hanc meydanna izafetle "Glhane Hatt Hmayunu" diye anlan mehur ferman
ile bunun tatbik suretini gsteren (slhat Ferman) aar.
Bu ferman ile Trkiye halkna evvel can vc mlk, rz vc namus emni
yeti verilmi; saniyen de, din vc mezhep hrriyeti teminat altna alnarak bu hu
susta lzmgclcn kanun vc nizamlarn konulmas vc bunlann, din vc mezhep
fark gzetilmeksizin, btn tebaaya msavat dairesinde tatbiki kararlatrlm
tr. Bu karar gereince, birok kanunlar yaplm vc devlet hayat yeni bir niza
ma balanmtr.^

20. 18'nci asr sonlarna kadar Garp devielleri de. biraz farklca olmakla beraber, ayn vaziyette
idiler. Mehur St. Paul'n. yukarda kaydettiimiz hikmet dolu sz oktan unutulmu, orta ve
yeni zamanlarda Hristyan Avrupa (dine bal devlet) sisteminde yaamtr. Bu sisteme kar
ilk byk reaksiyon Fransz ihtilliyle ortaya km ve Avrupa'da liklik 19'uncu asnn modas
olmutur. Bu noktada Bat'dan farkmz, bizde dine bal devlet sisteminin daha uzun srp
yakn zamanlara kadar devam etmesidir. Bu konuda tafsilt in At Fuat Bagil'in. *Siyasi Re
jimi ve Anayasa Prensipleri, isimli eserinin giri ksmna bkz: (Trkiye'de Anayasa Harekeer-
lmdkj Anayasamzn tarihi, fikr ve siyas kaynaklar.)
21 Geri bizde yemlik hareketleri nc Setim devrinden, hatt daha evvelinden balar ve knd
Mahmud devnnde geni bir Islhat hareketi eklinde devam eder Fakat bizim bahsimiz olan
din ve mezhep hrriyeti ve emniyetine dair ilk teminat, ad geen fermanlarda grlr.
22 Tanzimatta ve mparatorluk devrimizin yenileme hareketlerine dair bizde ounluu ya
banc kaynaklardan a ln m a -, bir ok eser vardr. Bunlar arasnda Tanzimatm yznc yld
nm mnasebetiyle stanbul niversitesi taralndan neredilen (Tanzimat) adl eser bata
gelir. htiva ettii bir hayli propaganda yazs ile. ilmi kymetini dren bu eser, birok fkr
adamlan tarafndan yazlm makalelerden olumaktadr. (Taoz.mat-1. 1940 Maarif Matbaas.
stanbul).
23, Tanzimat devrinde yaplan hareketlerden. Mecelle ve Arazi Kanunu gibi, bazlan yerikfir. Tca.
rot Kanunlan, Ceza Kanunu. Usul. Cezaiye ve Hukukiye Kanunlan gibi, dier bazlan da Av
rupa'dan bilhassa Fransz makamlarndan iktibas edilmitir (Tanzimat adl eserde. O d P ro f
Hfz Veldet Velidedeolu'nun makalesine bkz.)
28 CUMHURYErr DNEM DN - DEVI.ET LKLER

Geri Tanzimat devrinde, yukarda bahscuiimiz, (devlet iinde din) te

kilat kalkm deildir. Bu tekill devam elmi ve devlet eskisi gibi. slm dini
ne bal kalmtr. Ancak Tanzimat devrinde:
a) Islm dini, prensip itibariyle, devlet dini olmakta devam zere ise de.
fiiliyatta, hkmlerine devlete mecbur edilir olmaktan yava yava km ve
bu hareketle muvazi olarak, ikdar sivil ellere gemitir.
b) Yeni yaplan kanun ve nizamlarda, dini esaslardan ziyade mnase
betler hayatnn icaplan gz nnde tutulmu ve dini esaslar bu icaplarla uzla-
tnlmaa allmtr.
e) Halk arasndaki Mslmanlk ve Hrisiiyanlk farklanndan ne'et edip
yerlemi olan istisnalar kaldnlm ve devlet dini olan Mslmanla eskiden
tannm olan imtiyazlardan birou ilga edilmiiir.^^
d) Muhtelif iarillerdc kan fermanlarla Hrisiiyan halka tannm olan
din ve mezhep imiiyazlan, yeniden gzden geirilerek, bunlarn muiebcrlii ka
bul ve teyit edilmitir.
Hlsa, lanzimal ferman ile balayan devirde, eski dinlik sisteminden
synlma teebbsleri ve devlet idaresini likletirme hareketleri btn akly.
la gze arpmaktadr. Memlekette artk eski er'i hukukun yan banda ve git
tike onu glgede brakmak zere, birde nizam diyebileceimiz, lik zihniyette
bir hukuk tekevvn etmitir. Ve, bunun nccesi olarak eski er. mahkemelerin
yan banda nizam mahkemeler, eski din tahsil messesclcrinin yanbanda
modem talim ve tedris metodlarylc alan mektepler almtr.

LK KANUNU ESAS VE LKLK HAREKETLER

Tanzimat devrinin yan dinlik mahiyeti ve laiklie doru gidi eklinde

devam eden hareket ve teebbsleri, ilk defa olarak. 1876 "Kanunu Esas"sinde
anayasa teminatna kavumutur. Filhakika "Kanunu Esas" 11. maddesiyle Tr
kiye'de din hrriyeti te.sis etmekte ve memlekette mevcut, btn dinlerin ser
beste icraasm devletin himayesine vermektedir.
Bununla beraber. "Kananu EsasFnin devlet sistemi, tam dini olmad !gi
bi. lam lik de deildir; tam din deildir, nk devlet hayat eskiden olduu
gi3 dorudan doruya dini ahkma deil; "Kanunu E.sas' gibi beer bir esasa

24 Devlet re .m u n y .tle n n in yalnz mOslmanlara tahsisi, ilga edilen myazlardan olmutur.

'].RIdYEDE DEVR VE SSTCM 29

Sayn zamanda. Halife sfatyla. slfm dininin hamisi ve en yksek ruhan rei
sidir (Madde 4). Padiahn vazifelerinden biri .Ahkm- eriyenin icrasdr.'
(Madde 7). Kanun projelerinde "Umuru Diniyeye... halel verir birey grr
se..." bunlan tasdik etmemek yan Meclisinin balca vazifclcrindcndir (Mad
de 64).
Hulsa "Kanunu Esas'.nin devlet sisteminde din ve eriat, eskisi gibi, ka
nun st bir kymet lmakta ve devlet faaliyetlerinin meruluunun lsn
vermekte ise de. bu faaliyetler zerinde dorudan doruya messir olma nassa-
sn kaybetmi grnmektedir. nk Tanzimat fcrmaniyle tesis olunup "Kanu
nu Esas'.dc anayasa teminatn bulan din ve vicdan hrriyeti prensibi, yava yu
muak ve ihiiyall bir ekilde de olsa^^ artk hi durmadan inkiaf edip gitmekte
ve Trkiye'miz tam laik bir devlet hayalna her gn biraz dala yaklamaktadr.

KNC MERUTYET (VE SONRASI)

LKLK HAREKETLER
Bu yakla ve liklik yolundaki bu inkiaf kinci Mcruliycttc. hatta B
yk Millet Meclisi hkmeti zamannda ve Cumhuriyetin ilk senelerinde devam
etmitir. Filhakika, ilk "Kanunu Esas.'nin 1909da geirdii geni tadiller ara
snda bu kanuna, dokunulmam binaenaleyh "Kanunu Esas" ile tesis olunan
yan dini ve lik sistem muhafaza edilmitir.

25. Tanzimat devrinde hatt kinci Merutiyet senelennde liklie doru gidiliin bariz vasf, gayet
ihtiyatl hareket edilmesi. Garptan alnan usul ve kanunlara, itinal bir ekilde memleketli kafta
n giydirilerek bunlardaki yabanclk korkusunun bu sayede izaleye allmasdr. Buna en
ak misl, Osmanl devri Ceza Kanunudur. 1274 Rum tarihli bu kanun Fransz Ceza Kanu
nundan iktibas edilmi olmakla beraber birok hkmlerinde, memleket rf ve inanlarna
uyulmu ve yabancln kokusu bu suretle giderilmitir. 1908.de merut idare yeniden kuru
lunca usul ve nizam tamamiyle Garp'ten alnan bu rejimdeki yabanclk kokusu gidenimek
iin de Kuran.n "Ilennizi aranzda mavere ile yapnz" mealindeki yetinden kuvvet aln
mtr
Mtala ettiimiz devirde, zaman zaman hzlanan admlarla liklie doru gidilmi ve
Garp'ten usul ve messeseler alnm ise de; dier taraftan, din esaslar tamamiyle ihmal edil
meyerek milli hayat iin bunlardan da istifadeye allmtr kinci Merutiyet yllannda med
reselerin yan dini retim muesseselernin Islh iin sarfedlen gayretler bunu gsteriyor. Bu
gayretlerin hedeH. Trkiye'de yksek ilim ve kltr sahibi din adamlar yetitirmek ve bu saye
de halkn diyanet hususundaki ihtiyalarn en mkemmel bir ekilde karlamak olmutur Bu
hedefe varmak zere, bir yandan eski modroselerin iskolaskleen usul ve proramlannda s
lhat yaplm; bir yandan da (Medresetlvizn) ve (McdresetOlmtchasssn) adlaryla yeni
den yksek din tahsil muesseseler kurulmutur. Bu messeselerdon, eski Diyanet len Re
islerinden Merhum Ahmed Hamd Aksok.li gibi hrmetle anlmaa deer ihm adamlan yeti
mitir. Geni bir lde eyhlislm Urgplu Hayri Efendi merhumun himmetlerine boriu ol
duumuz bu teebbsler, ne yazk ki Bnna Dnya Harbi ve harp sonu vukuat iinde durakla
m. hatt ksmen akim kalmtr.
 30 CUMHURYET DNEM DN DEVLETF LKLER

Byk Millet Meclisi Hkmeti zamanna gelince. Ankarada kurulan ilk

Millet Meclisi tarafndan 1921dc yaplan k "Tekil Esasiye Kanunu.nda din
ve eriat kanun st bir kymet olarak kabul edilmitir. Cumhuriyet devrine ait
bu ilk anayasann yirminci maddesinde Byk Millet Mcelisi.nin vazifeleri ara
snda "Ahkm- eriiyenin tenfizi" yer alm ve Meclisin yapaca kanun ve ni
zamlar da zamann ihtiyalanna en uygun "Ahkfim- Fkhiye'.nin esas tutulmas
lzm geldii tasrih edilmitir. Yine Byk Millet Meclisi Hkmeti zamannda
29 llktcrin 1923.de yaplan ve Cumhuriyiti rcsmleiircn 364 numaral Anaya
sada da resmen bir devlet dini kabul edilmi ve ikinci maddesinde "Trkiye
Devletinin dini, din.i Islm'dr., hkm tekrar edilmi ve yirmi altnc madde
sinde "Ahkm- er'iyenin tenfizi" vazifesi Byk Millet Meclisinin umum va
zifeleri arasna konulmak suretiyle din ve devlet ball teyid olunmutur.
arabuk gzden geirdiimiz mevzuat ve vukuat gsteriyor ki; Trkiyc-
miz uzun yllar "dine bal devlet" sisteminde yaadktan sonra, geen asnn bi
rinci yans ortalanndan itibaren, bu sistemden aynlarak yan dini bir sisteme gir
mi ve her an biraz daha lik devlet sistemine yaklamtr. Bir ara yakn bir
zaman sren bu tekmln ykseli istikametinin saf liklik olduu aikardr.
Evvel din, sonra yan din, nihayet ldini yni lik devlet, din ve devlet mna-
sebccrindeki tekmln Garp memleketlerinde takip ettii normal ve mank
giditir.

III T RK Y EDE DEVLETE BALI DN SSTEM

(3 M art 1924)
Tekrar edelim ki. bu sistem, "dine bal devlet sistcmi"nin tam zdddr.
Birincisinde, devlet ilerinde ve faaliyetlerinde, din dncelerden direktif alr
ve din adamlan devlet zerinde sk bir hakimiyet icra ederek devlete yn ver
meye alr. Devlerin temelini din ve eriat oluturur. Devlete bal din siste
minde ise. lamamiyle birincisinden farkl olarak, din kendi sahasndaki faahyet-
lenle bile politik makamlardan emirler alma mecburiyetindedir ve devlet adam
lar din zerinde en stn sz ve slhiyete sahiptir.
Dine bal devlerin Trkiyede asrlar boyunca nasl kurulup yerletiini
I
. yukanda gsterdik. imdi devlete bal din sisteminin nasl doup yerletiim
grelim.
!.OROYE DE O DEVR VE SSTEM 31

3 Man 1924 arihindc din hukuku rcd mnsnda criyc vc Evkaf Vcka.
!ellerinin kaldmlmas. medreselerin kapatlp eilimin birleiirilmcsi adna Tcv.
hid. Tedrisat Kanununun kartlmas, dini ynelimin vc din devlet oluun
sembol olarak da Hilafetin ilgas vc Hancdan. Osmanrnin Trkiye Cumhuri.
yeti Memalik-i Haricine kanimas kanunlarnn Byk Millet Meclisi tarafn
dan kartlmasyla Trkiye yepyeni bir dneme girmi oluyordu.
ite bu yeni dnem artk dinin devlete bal olduu dnemi balatyordu.
Balanan bu yeni dnemi ve bugne kadar devam eden '.devlete bal din siste
mi" devrini iyi anlayabilmek iin, bizi din-devicl ilikileri asndan "nc de
vir" dediimiz bu devire getiren olaylar iyi bilmemiz gerckccckir. Ki sonradan
gerekleen 1923-1950 yllan arasndaki dcvlct.din ilikileri arasndaki arpkl
iyi kavrayabilelim.
Bu sebeple "devlete bal din sistemi" devrine geii hazrlayan iki temel
tan altn kaldrmak isliyorum. Saltanatn Kaldmlmas ve Hilafete Son Veril
mesi.
Bu iki temel tan altndakileri tarih ve belgeler nda ne kadar anlata
bilirsek, Cumhuriyet dnemini de o kadar aydnlatm oluruz.
Milli mcadele niin verilmiti, neler dnlyordu, nelerle karlald
vc neler gerekleti? te bu soruann cevabn doruca verebilmek iin saltana
tn kaldrlmas iinden balamak isliyorum.
 ikinci Blm

DNN KTDARDAN
UZAKLATIRILMASI VE
SALTANATIN KALDIRILMASI


 SALTANATIN KALDIRILMASI

T r k i y e C u m h u r i y e ti T a r ih i h a k k n d a a l m a l a n y l a t a n n m o l a n T r k o
l o g J c a n D e n y , R e v v e d e s E t u d e s l s l a m i q u e t ' is im li e s e r i n d e : .'M u s t a f a K c m tl
a c a b a s u lta n l n v e a r k a s n d a n d a h a l if e li in k a l d m i m a s n h e r z a m a n d n
m m d r? " d iy e so ru y o r.
J e a n D e n y 'in v e o g n le r i y a a y a n d b a s n n v e z e l l i k l e d e I. B M M .y i
d o l d u r a n m i l l e t v e k i l l e r i n i n s u l t a n l n v e h il a f e ti n k a l d m l m a s y l a ilg ili " a c a b a "
s o r u l a n d o r u s u o u z a m a n o lm a m t . n k b il iy o r la r d k i. M u s t a f a K e m a l.
C u m h u r i y e t i n ilk y l l a n n d a y a p k o n u m a l a r la z e l l i k l e h i l a f e t i n k a l d n l m a -
y a c a g n z e r i n e b a s a b a s a v u r g u lu y o r d u .
S a lt a n a t n v e H ila f e tin a r k a a r k a y a v e o k k s a b i r z a m a n d a , .h i l a f e t e l
b e t te k a l a c a k t r " s z le r i n e r a m e n k a l d n i m a s . J c a n D e n y g ib i i e r d e v c d a r -
d a o k k im s e y i d n d r m t . " Y o k s a M u s t a f a K e m a l , s a lt im a t n v c h il a f e ti n
k a l d m i m a s n d a n y a a k s c tl ir m c m c s in e r a m e n , h e r z a m a n d n m m y
d ? " g ib i s o r u l a r i s t e r is te m e z h e r k e s in a k ln a g e l iy o r d u .
B u s o r u y a M u s t a f a K e m a li v c o n u n k i il i in i t a n y a n l a n n o u e v e t c e
v a b v e r m e k te d ir .
Z a m a n n " V a k it G a z e te s i" A n k a r a te m s i l c i l e r i n d e n v c A t a t r k n b t n
g e z i le r in d e y a n n d a b u lu n d u r d u u g a z e te c i N a i i H a k k U lu b u k o n u d a u n la r
s y l y o r :
" O g n l e r d e B y k M u s t a f a K e m a l in k a f a s n d a y a a y a n b t n k u r t a n c
v c y c e l tic i f i k i r v c k a r a r l a n n ta m te rs i d n c e l e r A n k a r a d a h a k i m d i. H e p s i d e
b i r e r h a k i m iy c i li v e v a t a n s e v e r o l a n m i llc lv c k il lc r i h e r e y e r a m e n h a lif e li e
b a l l k e s a s n m u h a f a z a e d i y o r l a r v c b u n d a s r a r la d u r u y o r la r d .
M u s t a f a K e m a l , i te b u s ta t k o c u v c g e r i f ik ir le r c s a h i p a r k a d a l a n n n lu -
l u m l a n n n d e ir k i l m e m i v c k a f a s n d a k i b y k k a r a n ik i s a f h a d a g e r c k l e iir .
m e y i d n m t :
36 ! H U R Y E l'D N E M DlN . DE ^ . ^ l T l? T

O n c c s a lta n a t k a ld n la c a k . s o n r a h ila f e t h a k k n d a k i d n c e le rin i m e c lis e

k a b u l e t t i r e c e k t i .*
" Y in e o g n le r d e m a h a lli e le m a n la r , h o c a la r , u le m a z m re s i a ra s n d a
m its iz lik v e h a y l k n k h ile b e r a b e r , g e le c e in n iz a m , d e v le t e k li z e rin d e
d e r in k a y g la r e s iy o r d u . O n a lg s a lta n a t v e h a lif e li in k a ld m la c a s y le n tile ri
a lm y r m t .
G e r i M u s t a f a K e m a l 2 0 O c a k 1 9 2 1 'd e B y k M i l l e t M e c l i s i 'n c k a b u l e t .
tird ig i b ir k a n u n la , ta rih i m r le r in i y a a m b u lu n a n b u k h n e m e s s c s c lc ri z a
t e n k a n u n u n e r e v e s i d n a b r a k m t . K a n u n u n i l k ik i m a d d e s i b u n u a k a
g s te riy o rd u .
M a d d e 1 H a k im iy e t b il k a y d - a a m ille tin d ir, id a r e u s u l , h a lk n
m u k a d d e r a tn b iz z a t v e b ilf iil id a re e tm e s i e s a s n a m s te n ittir.
M adde 2 c r a k u d r c v e te ri s a la h iy e ti, m ille tin y e g a n e v e h a k ik i
m m e s s i l i o l a n B y k M i l l e t M c e l i s i 'n d e t e c e l l i v e t e m e r k z e d e r ." ^
G r l y o r k i , M u s t a f a K e m a l , K u r t u l u S a v a v e M i l l i M c a d e l e 'd e k i a r .
k a d a l a n n n a k s i d n c e v e s r a r la n n a ra m e n s a lta n a tn v e h ila fe tin k a ld rl
m a s n o k n c e l e r d e n k a f a s n a k o y m u t u . N a i t H a k k U l u 'u n a n l a t t g ib i b u
p l n d a s a f h a s a lh a u y g u la m a y a k o y m u tu .
2 0 O c a k 1 9 2 1 .d e M e c l i s e k a n u n l a t n l a n T c k i l a t - E s a s y e .y e a it b u ik i
m a d d e n i n n e m n y a g e l d i i n i d n e m e y c n l e r , M u s t a f a K e m a l in h e d e f i n i n n e
o l d u u n u , n e o l a c a n a n l a d k l a n n d a , h i l a f c k u r t a r m a k i i n m e c l i s i e r i s i n d e
te la l v e h e y e c a n l a l m a la r a b a la d la r. e v k e t S re y y a A y d e m ir, T e k A d a m
i s i m l i i l d i k k i t a b n n 1 9 2 2 - 1 9 2 3 y U a r a r a s n a n l a t t n c c i l d i n d e , o
h e y e c a n l a l m a la ra d ik k a t e k e n
" Z a f e r d e n s o n r a . M e c lis i e r is in d e , s a n k i M e c lis in v a z ife s i h ila fe t v e s a l
t a n a t k u r t a r m a k , y a h u t o n u y e n i d e n d z e n l e m e k g ib i b i r g a y r e t k e n d i n i g s t e r i -

1 Na.t HakKf Halifeliin Sonu. s. 62. A k Yaynlan. 1975. Ankara

evke SUrayya Aydem ir. Tek Adam, e 3. s. 49. 3. Bask, 1969. Istanbul.
TOrkiyo Byk M illet M eclisi'nce 20 ^ k 1921 tarihinde kabul edilen Anayasa ile "egemenlik
kaytsiz artsz m illetindir.. T e m e l haklar i n i l e n eylerin tCmO TSMM.ne aittif. denilerek biz.
zat M ustafa Kemal'in dflyte. TBMM.nn her trl dnsef dOCmooden uzak bir ydnetj'm olduu
ifade b ilm i tir. GdrOldOO gibi Rauf Orbay.n R efet Paa.nn V . benzeri hilafet savunucular,,
nn ^ z ^ i n ime bakfa bakla yeni rk devfeonin Laik kiilii asim da )92rierGn itibaren
aka dG gnlm i r
SALTANA'riN KALDIRILMASI 37

k a n d a i a r e t e tti im i/, h a lin i a k s e t t i r e n ilg i e k ic i g e r e k l e r i o n a y a k o y u y o r d u .

O la y . M u s t a f a K e m a l y le d i l e g e tir ir :
.R a u f B e y b ir g n M e c lis te k i o d a m a g e l e r e k , b e n i m l e b a z m h i m h u s u s
la r a a i t g r m e k is te d i in i v e a k a m R e f e t P a a 'n n e v i n e ( K e i r e n 'd e ) g i d e r
s e m d a h a g z e l k o n u a b il e c e im iz i s y le d i. R a u f B e y 'i n tc k lif m i k a b u l e t lim .
A li F u a t P a a .n n b u lu n m a s i in d e iz in is te d i. O n u d a m n a s i p g r d m . R e f e t
P a a 'n n e v i n d e d r t k i i to p la n d k . R a u f B e y 'd e n d i n l e d i k l e r i m i n h u l s a s u y
du:
M e c lis , s a lta n a t m a k a m n n v e b e lk i d e h i l a f e t i n o r t a d a n k a l d n l m a -
s e n d i e s i ile m l c e z z i d i r ( a z a p v e s k n t i in d e d ir ) . S i z d e n v e s iz i n g e l e c e k le
a l a c a n z v a z i y e tt e n p h e e t m e k te d ir . B u s e b e p l e M e c li s i v e d o l a y s y l a m i l l e
tin u m u m e f k n n ta tm in e t m e n i z l z u m u n a in a m y o r u m ."
R a u f B e y 'd e n s a lt a n a t v e h i l a f e t h a k k n d a k i k a n a a t v e m t a l a a s n n n e o l
d u u n u s o r d u m . V e rd i i c e v a p l a u a k l a m a d a b u lu n d u :
" B e n . s a lta n a t v e h il f e t m a k a m n a v i c d a n e n v e h i s s e n b a l y m . n k
b e n im b a b a m , p a d i a h n n im e ti v e e k m e i i l e y e ti m i . O s m a n l d e v l e t i n i n r i c a
li ( b y k le r i ) a r a s n a g ir m i tir . B e n im d e k a n m d a o n i m e t i n z e r r e l e r i v a r d r .
B e n n a n k r d e ilim . P a d i a h a s a d a k a t im i m u h a f a z a e t m e k b o r c u m d u r . H a li f e y e
b a l l m is e . te rb iy e m i c a b d r . . .
U m u m m ia l m d a v a r d r : B i z d e u m u m v a z i y e t i t u t m a k g t r . B u n u
a n c a k , h e r k e s in e r i e m e y e c e i k a d a r y k s e k g r l m e y e a l l m b i r m a k a m t e
m i n e d e b ilir . O d a , s a lta n a t v e h il a f e t m a k a m d r . B u m a k a m k a l d r m a k , l a v e t
m e k , o n u n y e r in e b a k a b ir m a h i y e t t e b i r v a r l k y e r l e t i r i l m e s i n e a l m a k , f e l a
k e t v e h s r a n m u c ip o lu r . A s l a c a i z d e ild ir ." ^
R a u f B e y 'd e n s o n ra , k a r m d a o t u r a n R e f e t P a a 'y a f ik r in i s o r d u m . R e f e t
P a a n n c e v a b u id i:
" T a m a m e n R a u f B e y in f ik i r v e m t a l a l a r n a i t i r a k e d e r i m . B i z d e P a d i
a h l k t a n v e h a lif e lik te n b a k a b i r id a r e e k li , h a k i k a t e n m e v z u b a h i s ( s z k o n u -
s u ) o la m a z ."
O n d a n s o n r a A li F u a t P a a n n f ik r in i r e n m e k is te d im . P a a y e n i M o s
k o v a 'd a n d n d n , u m u m v a z i y e t i , f ik ir v e d u y g u l a n k f i d e r e c e d e te tk ik e
v a k i t b u la m a d n b ild ir e r e k , g r l e n m e s e l e h a k k n d a k e s i n b i r f i k i r v e k a
n a a t if a d e s i n d e m a z u r o ld u u n u s y l e d i . A n c a k m a k a n - h i l a f e t i n k a l d n l m a s -
n a g z y u m m a y a c a v e n z a s n n o lm a d h e r h a l i n d e n b e l li id i. B e n n u h a ta p -
l a n m a k s a c a u c e v a b v e r d im :

3 &vkol Sreyya Aydemir, a . . . . . e. 3. s 50.51

38 CUMHURYET DNEM N D EV lETlU m r.EH l

" B a h i s k o n u s u m e s e l e , b u g n n m e s e l e s i d e i l d i r . M e c l i s l e b a z l a n n n ic .
l v e h e y e c a n n a d a y e r y o k t u r ." '.
M u s t a f a K e m a l B a v e k i l R a u f O r b a y v e y a n n d a k i a r k a d a l a n n a a k a ;
" T e r e d d d e m a h l y o k t u r , t e l a v e h e y e c a n a k a p l m a y a d a g e r e k y o k tu r . H il a f e t
v e S a lta n a tn k a l d m i m a s s z k o n u s u d e ild ir" ^ d e m e y e g e tirm i ti.
B y le o ld u u i in R a u f O rb a y v e a r k a d a la n a ln a n c e v a b a o k s e v in m i
l e r v e M u s t a f a K e m a l 'i n k e n d i l e r i n e s y l e d i k l e r i n i M e c l i s t e .de a y n e n t e k r a r e t
m i l e r d i . R a u f O r b a y v e a r k a d a l a n n m a r z u l a n . M u s t a f a K e m a l 'i n s a l t a n a t v e
h ila f e ti k a ld r m a y a c a n a d a i r s z le r in in m e c lis te k i a r k a d a la n ta ra fn d a n d a b i
lin m e s iy d i.
n k M illi M c a d e le y i b a la ta n . E r z u r u m v e S iv a s K o n g re le rin in o rta y a
k a r d r u h v e 4 E y l l 1 9 1 9 'd a S i v a s 'd a a k d o l u n a n k o n g r e n i n z o r u n l u b i r s o
nucu o la ra k g e r e k le e n A n a d o lu v e R u m e li M d a fa a -i H ukuk C e m iy e ti
( A - R M H C ) 'n i n a n a g a y e s i ; " . . . H e r n e e k i l v e s u r e t l e o l u r s a o l s u n d m a n l a n -
n " H a k i m i y e t i O s m a n i y e " v e " H u k u k u s l m i y e y i " v e m e v c u d i y e t i m iU iy c m iz i
m u h i l b i r v a z i y e t a l m a l a n n a k a i .i y y e n m s a a d e e d i l m e y e c e k t i r " ^ d i y o r d u . Y in e
A n a d o lu v e R u m e li M d a f a a - i H u k u k C e m iy e tin in g a y e m iz n iz a m n a m e s in d e
s a l t a n a t n v e h i l a f e t i n k o r u n a c a n a v e y a a t l a c a n a d a i r z e l b l m a lm t .
S z k o n u s u n i z a m n a m e d e a > m c n y l e d e n i l i y o r d u : " H k m e t - i O s m a n i y e 'n i n
i c h l i k e - i i n h i l a l i n c k a r H i l a f e t i s l m i y e v e S a l t a n a t - O s m a n i y e n i n b e k a s
e s a s m a k s a d te k il e tli i c ih e tle m tte h id e n m d a fa a v e m u k a v e m e t e s a s k a b u l
e d ilm i t ir ." .^ A k a s y l e m e k g e r e k i r s e I. B y k M i l l e t M e c l i s i n i d o l d u r a n l a r
M i l l i M c a d e l e d e b u t e m e l e s p r i i i n s a v a m l a r d . B M M 'd e B ir i n c i G r u p y e
l e r i n H a l k F r k a s ( H F ) 'n o l u t u r d u k l a n t a r i h o l a n 9 E y l l 1 9 2 3 t a r i h i n e k a d a r .
H a l k F r k a s v e H a l k P a r t i s i n i n t e m e l i n i o l u t u r a n A n a d o l u v e R u m e li M d a f a a -
i H u k u k C e m i y e t i ( A - R M H C ) . y u k a n d a ik i m a d d e s i n i v e r d i i m i z a n a n i z a m n a
m e d o ^ m l u s u n d a y u n s a th n d a r g tle n m i le r v e v a ta n n k u r tu lu s a v a n b a
la tm la r d . H e d e f " S a lta n a t- O s m a n iy e n in b e k a s v e M a k a m - H ila fe tin m u h a -

A - R M H C i i n b t n t a r i h i l e r o n u n s l a m c b i r c e m i y e t . O s m a n l y u r t s e
v e r l i i n i v e h i l a f e t i s a v u n a n b i r d e m e k o l d u u n d a b i r l e i r l e r . H a l b y le o l u n c a

N u tu k-S d yfB V . c. 2. S- 9 1 0 .9 1 2 Basmvi. Ankara. Ik.na Bask. 1987

6
7. !,: . XV, . (d l N 3 . . ." ""! " > * " ' ''

S.
A n ka ra , 1991
SALTANAN !ALDIRILMASI 39

K u r tu lu S a v a 'n n n e m li s i m a l a n K z m K a r a b e k ir . R a u f O r b a y , A li F u a t
C e b e s o y g ib i k i ile r in v e I. B M M yi d o l d u r a n h o c a v e u l e m a n n .'S a lt a n a t n v e
h i l a f e t i n k a l d n i m a s n a " y n e l ik i t i r a z l a n v e te r e d d t l e r i g a y e t d o a ld . n k
v a t a n l a b e r a b e r b u n l a n n k o r u n m a s v e k o ll a n m a s i in y o l a k m la r d . A y n c a
" B y k M i l l e t M e c lis i, h e y e t- i u m u m i y e s i y l e , a y n z a m a n d a A n a d o lu v e R u m e
li M d a f a a .i H u k u k C e m iy e ti n in s i y a s b i r g r u b u m a h i y e t i n d e id i. M e c l i s h e y e t -
i u m u m i y e s i n i n u m d e - i e s a s i y e s i n i , A - R H M C 'n i n u m d e .i e s a s iy e s i te k il e d i
y o r d u ^ k i. " B is m il la h i r r a h m a n ir r a h i m " d iy e re k A l l a h ' n a d y la b a l a y a n A -
R H M C n iz a m n a m e s i o k a k b i r e k il d e " H il a f e t- i s l m i y c v e S a lta n a t- O s
m a n i y e 'n i n b e k a s " if a d e s in i " u m d e - i e s a s iy e " a d a l m d a z i k r e tm i t i.
M e c li s i e r is in d e k i s a lt a n a t v e h i l a f e t i n k a l d m l m a s n a y n e l ik a l m a l a r
s e z i n l e n m e y e b a la y n c a A - R H M C 'y e a i t m i l l e t v e k i l l e r i n i n b i r k s m d a . " b u b i
z i m v a r l m z a a y k n , h a r e k e l i m i z i n e s p r i s i n e a y k m d r " d iy e r e k y e n i g r u p l a r
o lu tu r u y o r l a r d .
B u n l a n n b a n d a E r z u r u m lu K a d R a i f E f e n d i b a ta g e lir . K a d R a i f
E f e n d i; M u s ta f a K e m a l'in A - R H M C i e r i s i n d e , d n c e l e r i n i d a h a iy i g e r e k
le tir e b ile c e i " A n a d o lu v e R u m e li M d a f a a - i H u k u k G r u b u " a d y la y e n i b i r
g r u p k u r m a s y la E r z u r u m M d a f a a - i H u k u k C e m iy e ti " a d a l t n d a y e n i b i r g r u p
k u ra r.
H o c a R a i f E f e n d i b u y e n i c e m i y e t i y l e A n k a r a 'd a n a y n l p E r z u r u m 'a d
n e r v e A n k a r a 'y a id d e tli u y a n l a r d a b u l u n u r . K a d R a i f e f e n d i b i r b e y a n n a m e ^
n e r e d e r e k A n k a r a 'd a k i k a d r o n u n E r z u r u m v e S iv a s K o n g r e l e r i n d e a l n a n k a r a r .
l a n n z d d n a u y g u la m a la r a g i t m e l e r i n d e n v e M ill i M c a d e l e n i n r u h u n a u y m a
y a n i s ti k a m e t le r e y n e l m e le r i n d e n d o la y A n k a r a y n e t i m i n d e n a y n l d n if a
d e e d e re k " M u h a fa z a -i M u k a d d e s a t n g a y e v e p re n s ib ic rin i b e s m e le ile b a la
y a n n iz a m n a m e s i n d e a r z e d c r .^
" B e lg e le r le A ta t r k D n e m i n d e M u h a l e f e t " k i t a b n n y a z a n N u r e n M a -
z c n n d a S a lt a n a t v e H il a f e t S a v u n u c u l u u n d a M u s t a f a K e m a l A t a t r k e e n

9. Nutuk-Sylev, c. 2. s. 792. (TTK Basmevi. kine. Bask.. 1987).

10. Sivas Matbaas 6.10.1335 (1919) tanhinde bu nizamnameyi basarak yaymlamtr Tpk ba
sm, Tarih Vesikalan Dergsi.nin XV. saysna ek olarak verilmitir. Yem harflerle Tank Zafer
Tunaya. Trkiye'de Siyas Partiler, s. 514.519 arasnda bu nizamnameyi zikretmitir. Ayrca
Bkz. Mete Tunay. Tek Parti Ynetimi. Ek Belgeler I. s. 341.346. Yurt Yaynlar, Ankara.
1981.
11. Mahmul Gololu. Cumhuriyete Doru, s. 159-160, Banur Matbaas. Ankara. 1971.
12. Kadir Msrolu. Sankl Mcahidler. s. 423. Sebil Yaynlar. stanbul. 1977.
13. Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyetinin bu beyannamesi Trk nklap Tanh Enstits Arivinde
24/3078 numarada kaytldr.
40 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LKLER

b a ta m u h a le f e t e d e n le r d e n b iri o la r a k s a y d K a d R a if E f e n d i m e h u r "M u -
h a f a z a - M u k a d d e s a t " n i z a m n a m e s i n d e d e b e l i r t i l d i i g ib i M u s t a f a K e m a l 'i n la
1 9 2 0 'I e r d c n b e r i C u m h u r i y e t i d n d n v e S a l t a n a t l a H a l i f e l i i k a l d r a c a
n s c z i n l e y e n l e r d c n d i r . B u m a k s a t l a d a 1 9 2 1 y l n n u b a t a y n d a " E y m m c t .i
M u h a m m e d , e y a z iz h e m e h r ile r im iz ! " d iy e re k b e s m e le y le b a la y a n b ir m u h t
r a d a b u l u n u r . M u h u r a d i y o r u m , n k g e r e k t e n M u s t a f a K e m a l 'e v e o n u n g ib i
d n e n le r in a le y h in e y a z l o ld u u h e r s a n n d a n a n la la n b u b ild iri d e M u s ta
f a K e m a l 'i n E r z u r u m v e S i v a s K o n g r e l e r i n e u y m a y a n t a v r l a n i l e A - R H M C 'y c
z t o la n d n c e v e d a v r a n ta n o k s e r t b ir d ille k n a n m tr.
E r z u r u m lu K a d R a if E f e n d i. " . . . b a z m u h te ris v e m e n fa a p e rc s lle r v a k
tiy le a r k ta n k o p m u v e b u n c a m a m u r e le r i h a r a p v e b is a a p e d ip b ir m e m ic k c l
d a h ilin d e m ily o n la r la m a h lu k a n d i e r in e b o d u r u p b o a z la ttr a r a k h a k - h e la k e
s e rm i v e b i r f ik i r v e a k id e - i b a t la f m n a l a n n m e m le k e tim iz e s o k u p o rd u , d in
v e s a ir e g ib i m a d d i v e m a n e v i k u v v e tle r i d e v irm e y e v e v a ta n s a th n d a b ir h c rc -
m e r c m e y d a n a g e tir e r e k b u m e y a n d a k e n d ile r i b ir b a o lm a k v e h a lk n b t n
H u k u k v e e m v a l r z n a m u s v e m u k a d d e s a t n y k p e n k a z z e r i n d e k e n d i l e r i
n e b ir m e v k ii is f a d e v e ta h a k k m ih z a r e tm e k te e b b s n e d m le r v e h a tla
p a k v e n a z ik o la n M d a f a - H u k u k ( A - R M H Q a h k a m v e g a y e le ri m e y a m n d a
b u g i b i m e l 'a n c t v e m c f s e d e l l e r i y e r l e t i r m e k s u r e t i y l e b i l e d e i i m v e b i r i n k
l a p m e y d a n a g e t i r m e k z e r e h e m e n f i i l i y a t a g e m e k z e r e i d i l e r ..." * ^ d i y e r e k
k u r u l u g a y e s i n d e n s a p t r l a n A - R M H C i l e b i r l i k t e M u s t a f a K e m a l in n i y y e t i n i
a k l a k a v u tu ru r.
K a d R a i f E fe n d i, b u n iy y e c r k a r s m d a k u rm u o ld u u "M u h a fa z a -i
M u k a d d e s a t v e M d a f a - H u k u k " a d l c e m iy e tin b t n g c y le b a k a ld m d a b u
lu n a c a n v e " a k a id i d in iy y e " ile " s l m l n m e rk e z i o la n m a k a m - h ila fe tte n "

a s la ta v iz v e rile m e y e c e i ifa d e e d e r.
B u n u n i in d e s e im z a m a n y a k la t n d a b t n s e m e n le r in s e e c e i
m e b u s l a r d a , " d i n d a r v e A l l a h 't a n k o r k a n , h a t r v e g n l d e n z i y a d e h a k v e h a k i
k a t e r i a y e t k a r o l a n v e m i l l e t v e k i l l i i n i k e n d i s i n e y a l n z b i r y k s e k m a k a m i in
d e il; m iU e iin k e n d is in e te v d i e l g i a z im b ir e m a n e t o ld u u n u b ile n v e b u c m a -
n c . d e R z a - i B a r i, d o r u l t u s u n d a k u l l a n a b i l e n " t r d e a r t l a r a r a m a s n n o k e l

z e m o l d u u n u d i l e g e t ir ir .* ^

14.
15.
.16
SALTANATIN !DALDIRILMASI 41

K a d R a i f E c n d i 'n in o l a y l a r v c T r k i y e 'n i n g e le c e i z e r i n d e b u k a d a r
d u m a s i n n n e d e n i K u r tu lu S a v a 'n d a y o la k ! d n d a A . H C ta ra fn d a n
S i v a s v c E r z u n m K o n g r e l e r i n d e s n r l a n iz ilc n a n a e s p r i l e r e u y u l m a m a s , h a l-
ta ta m z d d a l m a l a r n y a p lm a y a b a la n m a s d r . B u d a S a l t a n a t v c H ila f e tin
lg a s f ik r in d e n b a k a c a b i r e y d e ild ir .
M u s t a f a K e m a A ta t r k , K a d R a i f E f e n d i 'n i n k e n d is in i Z im n e n d e o ls a
m u h a t a b o la r a k a ld b e y a n n a m e s in i o k u y u n c a o k s i n i r l e n i r v c H o c a R a i f
E f e n d i 'n i n y e n i k u r d u u c e m iy e t le ilg ili o l a r a k k a n a a t le r i n i u e k il d e d il e g e ti-
rir: '.M u h a f a z a - i M u k a d d e s a t C e m iy e ti, C e m iy e t E s a s a i n n b a n a h i l a f e t v c
s a l t a n a t m a k a m n n v c c k - i d e v l e tin te m in - i m a h f u z i y e t i n e m t e a l l i k b i r llk m
i l a v e l e r d e b u lu n m u , b u te e b b s n d i g e r v il a y e tl e r e , b i l h a s s a a r k v i l a y e t l e r i ,
n e b i r t a k im b e y a n n a m e l e r g n d e r e r e k te m ile k a l k m t r . B e n , b u n d a n h a b e r d a r
o l u r o l m a z . a r k C e p h e s i K u m a n d a m K a z m K a r a b e k i r P a a 'n n n a z a r - d ik k a ti-
n i c e l a l l i m . H o c a R a i f E f e n d i 'y i v c a r k a d a l a n n ik a z v c b u n e v i tc c b b s a t i a n
s a r f -1 n a z a r e t l i m e s i n i r ic a e ttim . n k R a i f H o c a . n n b a la t t g e l i m e l e r gC"
I c c e k t e b iz im in b y k t e h l i k e l e r d o u r a b i l e c e k g t e y d i ! ... 7
B u ik a z z e r in e S a n k a m 't a b u lu n a n K a z m K a ra b e k ir P a a ile E rz u -
r tim 'd a b u lu n a n H o c a R a i f E f e n d i a r a s n d a , b a z d i a l o g l a r c e r e y a n e d e r . R a i f
H o c a , b iz z a t K a z m K a r a b e k i r P a a 'n n k a r a r g f h n a g i d e r e k o r a d a ''m u h a f a z a - i
m u k a d d e s a t'' is m in in k u ll a n l n d a k i c s b a b iz a h e d e r . K a d R a i f E f e n d i , " m a k .
s a t , h u k u k . h il f e t v c p a d i a h i y i m u h a f a z a e t m e k v e m e m l e k e t v c le m - i' Is-
l m .n h a y a t- h a z r a v e m s t a k ^ l c s i in a z im t c e i t l v c m a h z u r l a n d a v e t
e d e n c u m h u r i y e t e k lin d e n k a t 'iy y e n s a k n m a k t k '. ''B y k M i l l e t M c c l i s i 'n d e
te e k k l e d e n M d a fa a -1 H u k u k G rtib u m a k s a d n n lila f c t v c s a l t a n a t e k l i n i n
c u m h u r i y e t e in k ila b n is t i h d a f e y l e d i i m a h s u s t u r '' d i y e r e k K z m K a r a ^ k i r
P a a .d a n . b u g ib i tc c b b s a l ta n m a m a k ta m a z u r o l d u k l a n n b il d ir ir . A y n c a R a -
i f E f e n d i K z m K a r a b e k ir 'e M u s t a f a K e m a l 'd e n g e r e k t e n S a l t a n a t v c h ila f e ti
k ^ d n p . k a ld r m a y a c a m z e l o la r a k s o r m a s n is te r .
K z m K a r a b e k ir P a a 'n n b u m a l m a t! v e r e n 11 T em m uz 1921 ta rih li
i f r e te lg r a f M u s t a f a K e m a l'e u la r . K z m P a a R a i f E f e n d i 'n i n p h e le r i n i
z ^ f ic y e r c k v e r d i i s z k o n u . te l g r a f l a u n l a n d ile g e t i r i r '' c k I - i h k m e t e a it
c s a s a t . B y k M ille t M c e lis i'n e e k a b u l e d i le n T c k i l t -1 E s a s i y e K a n u n u n u n
t e s p i t e t m i o ld u u g r l y o r . H a lb u k i i n d e n i z , b u k a n u n m u h t e v i y a t n n n ih a -
yet bir f r k a p r o g r a m h a l in d e k a l m a s n , k a b i l i y e t i a m c liy c s i n d c z u h n m u la h -
m i n e ttig im m k a l ta k a r , d a h a f a y d a l b u l u y o r a m . B u f ik r im i y a k i n e n n f u z

17. Nutuk-Sdylev. s. 798.799. TTK Yaytnlan. Ankara. 1907.

42 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

e d e b ild i im m n tk a m e f k r v e h is s iy a tn a g re , m c m e le r iz a h e tm e k is le r im .
M e c l i s l e T e k i l t - E s a s i y e K a n u n u t a r a f t a r l y l c t e e k k l e d e n g r u b a d a h il
o l a n e k s e r z e v a l ; y e n i b i r i n k i l a b i d a r i d e m e m l e k e t m u k a d d e r a t n a a m il o l m a k
h e v e s in d e g r n e n le r d ir . H a lk a r a s n d a , a n c a k b i r h i z b - i k a lil y e n i te k ila t fik ir
l e r i n i t e r v i e d e r . M e b 'u s l a n n T e k i l t - E s a s i y e K a n u n u n a l a r a f t a r l k l a n . a n c a k
f ik r - i z a tile ri o la b ilir . D e v le t e k lin in b u a z im v e ta r ih te b e d d la t te e b b s le
r i n d e . m e m l e k e t m u k a d d e r a t h a y a l i y e s i n d e . m e s .u l v e m t e r e k o l a n r ic a l- i a s
k e r i y e v e m l k i y e d e n v e M d a f a a - i H u k u k m e r k e z l e r i n d e n l z m g ib i m t a l a a
a ln m a s v e f e v k la d c b ir m e c lis te te tk ik in i m te a k ip k e y f iy e tin b ir k a ra ra rap -
t o l u n m a s l z m d r k a n a a t i n d e y i m . .^^
K z m K a r a b e k i r i i n y a z s n a M u s t a f a K e m a l 'i n g n d e r d i i c e v a p z e l le
y l e y d i :
" . . . T e k ila t- E s a s iy e K a n u n u , b t n f u m a l- id a riy e y i v e T r k iy e H
k m e t i n i n v a z - h u k u k i s i n i i h t i v a e d e n m u f a s s a l v e ta m b ir k a n u n o lm a y p ,
m e m l e k e t i n t e k i l t - m l k i y e v e i d a r i y e s i n d c i c a b a t - z a m a n n is ti lz a m e y l e d i i
h a lk lk e s a s n if a d e e d e n b i r d s tu r d a n ib a re ttir. Y o k s a b u k a n u n d a a k a
'. C u m h u r i y e t ' ; if a d e e d e n b i r e y y o k t u r . R a i f E f e n d in in s a l t a n a t e k lin in
c u m h u r i y e t i l i e d n t r l e c e i n i n s e z iid i i y o lu n d a k i d n c e le r i b i r e r
f k r - i v e h i m d i r . .
H ila f e t v e S a l t a n a t m e s e le s i, b i r e r m e s e le -i e s a s iy e o la r a k z a te n m e v
c u t d e i l d i r . T r k i y e 'n i n b a n d a H a lif e .i s l m o la c a k v e b i r h k m d a r
S u l t a n b u l u n a c a k t r . M e v z u b a h i s o l u n a n m e s c i c . h k m d a n n h u k u k o l u p , t a
y in v e ta h d id i i in s o n b ir k a a s rn te c r b e v e d e v le t m e fh u m u n d a k i m ille t h u
k u k u n u n m a n a y - h a k ik is i a m il o lm a ld r . B u e s a s z e r in d e h e n z te s b it e d il
m i k a t 'i b i r d s t u r u m u z y o k t u r . '
M u s t a f a K e m a l 'i n K z m K a r a b e k i r P a a 'y a g n d e r d i i c e v a p , h i l a f e t v e
s a l t a n a t n k a l d n l m a s h a k k n d a d n l e n l e r i l e k a m u o y u n a v e B M M 'd c k i b ir
ta k m z e v a ta y a n s y a n l a n n n e k a d a r fa rk l v e z d e y le r o ld u u n u o n a y a k o y a r.

18
19.

20 .

21

I ..
SALTANATIN KALDIRILMASI 43

B u n u n s c b c b lc r i v a r d : H a lk m s l m a n d v c sl m d e e r l e r e s m s k b a
ll d e v a m e d i y o r d u , k u r tu l u s a v a n d a n z a f e r l e k s l m 'd a n a l d k l a n g
c e b a ly o r d u . M e c l i s l e k i l c r i n o u v e s o n r a l a n ta r i h e '. k in c i G r u p " d i y e g e e n
d i n e b a l m i lle tv e k il le r i . H ila f e ti s la m m f n a s n d a v e d in m n s n d a v e y a
o n u n l a e d e e r d e g r y o r la r d v e b u n u n i in " h i la f e t " z e r i n e h a s s a s i y e t l e d u r u
y o r la r d . H a tla b r a k n h k m e t i in d e k i f a r k l t a v r l a n , B y k M ille t M e c lis i
a d n a c r iy c V e k a le ti o la r a k h a l k n s la m d h a y a l s r m e l e r in e ; s l m v c M s
l m a n l k la a l k a s o l m a y a n d a v r a n l a n n s e r g i l e n m e s i n e i d d e t l e k a r k l
y o rd u .
O c a k 1 9 2 2 s e n e s in d e s ta n b u l a h a l is in e k a r b i r u y a n n i t e l i i n d e o la n
e r 'iy e V e k a le t in i n b e y a n n a m e s i, o g n le r d e d e v l e t i n d i n e b a k m - d in i k o r u y a n
v c k o ll a y a n t a v n n g s te r m e s i a s n d a n ilg i e k i c id i r . Z i r a b u t a r i h t e n v c b y le
b i r y a z d a n ta m 11 a y s o n r a , y a n i 1 K a s m 1 9 2 2 'd e S a l t a n a t n k a l d m i m a s y l a
b ir l ik te d e v l e tin d i n e b a k n d a la m b i r z d l k h a s l o l u y o r v c a r t k d e v l e t d in e
v c d in e a i t u n s u r l a r a k a r a m a n s z b ir m c a d e le y e g i r m i o l u y o r d u .
B u k a d a r k s a z a m a n d a b y lc s in e b y k d e i i k l i k m e y d a n a g e t i r e n k i i
le r i v c z i h n iy e tl e r in i ta n y a b il m e k i in o l a y l a n b t n p l a k l y l a d e e r l e n d i r
m e k g e r e k e c e k tir .
S a lt a n a t n k a l d r l m a s n d a n n c e B y k M ill e t M e c lis i a d n a c r .iy e V e
k a l e t i n i n s ta n b u l h a l k n a h it a b e n y a y r a d b e y a n n a m e d n c e l e r i m i z i a y
d n l a t a c a k n e m li k il o m e t r e t a l a n n d a n b ir id ir .
Bu maksatla beyannameyi tedkik nazarlannza takdim etmek istiyorum:

"BMM adna
er'iye Vekaleti
Say: 5.1
ANKARA
stanbul ahalisine kar er'iye Vekaletinin Beyannamesi:
"stanbul'da db. milliye ve iar- Islmiye ile hibir zaman telif edilme
yecek bir takm hareketlerin meydan aldn ve son zamanlarda o mblt-
Siztn pek irkin bir ekle girdiini Byk Millet Meclisi keml-i esefle iitiyor,
mslman nmn tayan baz kadnlar namus ve ffet nm altnda takdis et
tiimiz iki muazzam vazifeye kar tamamiyle lkayd kalarak fezletlerin ken
dilerine yabanc erkeklerle husus ve umumi yerlerde dans etmek derecesine
kadar ileriye gtryorlarm. Byk Millet Meclisi yakinen bilir ki. bu enat.
leri bperva Irtikb eden alak fitneler pek kk bir ekalliyetden ibarettir. Yok
sa o mbarek memleketin ekseriyeti khiresi diynetine, milliyetine has olan
seceyy hergzedeyi tamamiyle muhafaza etmektedir. Ve ahlk- kerinna.
meine ve anant. ziyde mteessirdir. Fakat emri bilmaruf nehyi anlmn-
ker farizasyla btn mslmanlann mkellef bulunduklar hibir zaman hatr
44 CUMHURYET DNEM DlN DEVLET LKLER

dan kmamaldr. Bilhassa oradaki ahalimiz mUridlik v^ile sln l deruhl

dan avas larahndan umur-u millet bu derecelerde msamahakrlk gOste-
rllmesl elbette mazur grlemez. Btn Anadolu halk goluuyla. ocukuyla,
kadnyla, erkeiyle, malyla, canyla, diiyle, trnayla d ^ ^ la ra kar n .
cadele ediyorken stanbul'daki haikn hfg olmazsa mukaddes cihada kal.
ben itirak etmesi Icab etmez mi?
Milletimizin istikbali olan genler ve istikbali kurtarmak in hayrl evlatlar
yetitirecek kz ve kadnlar dnmelidir ki: bugn kendilerinin Anadolu'daki
dindalar onlarn hayatini, namusunu, amurlarn stnde, sarp dalarn te.
pesinde, engin ovalarn ierisinde. mUbrek kanlarm dkyorlar. Bu mukad
des gye urunda anlarn feda ediyorlar. Namusunu eretini her eyden
stn selbet-1 imanna azamet.! vicdanna Dnyalar hayran eden milletimiz
arasnda bu fezhatler ve bu tezheti irtlkb edecek kadar setli ttratler aca.
ba nasl oluyor da bulunuyor. Hi phe yoktur k bu enaatler bizim ruhu
milliyetimizden bizim terblye.yi millimizden domam, bunlarda yabanc bir
ruh, zehirnk bir terbiye mil olmutur. Bu yabanc ruhu ve zehirnk terbiyeyi
ldrmek bsbtn vcudunu kaldrmak in btn millet rehberlerinin btn
millet matbuatnn elbirliiyle almalar en mukaddes vazifeleridir. Zira ah.
lksz bir millet in imkn hayat tasavvur olunamaz. Ahlkin skutu bnyan.1
milllyenin inhizamdr. Millet ahslar gibi trl trl ukbelere urar. Lkin b"
tn bu straplar btn bu ukbeleri muvaffakiyetle atlatanlar ancak ahlkn
sukuttan muhafaza edenlerdir. Binaenaleyh mekrimi ahlk itham in gn.
derilmi bir dinin muhafaza-i essiyesini kendilerinde umde ittihaz eden, bu
hisle sukut. ahlkiden son derece mteessir bulunan Byk Mil.
let Mec.lisi btn ruhuyla temenni eder ki; nayet- Hakta stanbul'u tahlis etlimi
. . . . - _ _ - - - - : : A M I A k i l -

kaddesatn hie sayan namusunu lekeleyen nefsi hevsna esir bir takm
erzil emin olsunlar yaknda hareketlerinin hesabn vermekten kurtulamaya
caklardr Veyl o kimselere ki. mevcudiyet-i millyyede elm rahneler aarak
cez-y sezalarm Dnyada, ezlan- ukbada sermedi bir hsran suretnde.go-
rrler. Feberhm ibdellezine yesmenel kl feyettebine ahsenehu.
BMM Adna
Umuru er'iye Vekili
Mustafa Fehm?^

e b u r u h h a le li i e r is in d e a lk a la n a n B y k M ille t M e c lis i i e ris in d e

M u s t a f a K e m a l 'i n S a l t a n a t v e H i l a f e t h a k k m d a k e s i n t a v r a l m a s , k e n d i s i n i n tc -

22
K iz m Karabekir. Isukll Harbimi:, s, 992-393. Turluye Yaynavp. Islanbol. 1969, Ikin a Bask
SALTANA'HN KALDIRILMASI 45

r c d d b i r z a m a n g e i r m e s in e n e d e n o lm u tu . H e d e f h e r n e k a d a r S a l a n a n
y a n n d a h i l a f e t i n d e k e s in k e s k a l d n l a c a i d i y s e d e z a m a n v e a r t l a r g e r e i d
n le n p lfn k a d e m e l i o la r a k a d m a d m u y g u l a n m a k is le n iy o r d u .
n c e S a l t a n a t n h il a f e tt e n a y n o la r a k e l e a ln m a s d n lm t . n k
s a lt a n a t p e k o k a d a r r k t m y o r v e B M M 'y e . s a l t a n a t d e n i lin c e s a d e c e s ta n b u l
h k m e tin i h a t r la t y o r d u . s ta n b u l h k m e ti d e n i l i n c e d e ta b ii m e c lis in a k ln a
ilk g e l e n k a v r a m " v a ta n h a in li i" o lu y o r d u .
te b u o r t a m d a M u s t a f a K e m a l, s a lt a n a t h a l i f e l i k t e n a y r m a y a k e s in o l a
r a k k a r a r v e r m i v e R a u f O r b a y .m d a h a n c e b u k o n u h a k k n d a k i k a n a a tle r in i
b il m iy o r m u g ib i, o n u o d a s n a a r a r a k u k a r a r n t e k l i f e tm i ti:
" P a d i a h l v e h a lif e li i b ir b i r in d e n a y r a r a k s a lta n a t k a l d r a c a z . B u
k a r a n n y e r in d e b i r k a r a r o ld u u n u M e c li s k r s s n d e n s y l e y e c e k s i n i z ..."
B a v e k i l R a u f O r b a y . h i b i r e y s y le m e d e n o d a d a n k m v e a y n m a k
s a t l a a r d K z m K a r a b e k ir 'i d e b u k a r a r d o r u l t u s u n d a M e c li s te k o n u m a
y a p m a s n is te m i ti. N ite k im R a u f O r b a y v e K z m K a r a b e k i r M e c l i s t e s a l t a n a t
la h il a f e ti n a y n a y r e y l e r o ld u u n u v e ik i b a l b i r d e v l e t o lm a m a s i in s a l t a
n a tn k a ld r lm a s g e r e k li in i d ile g e tir d ile r . H a n a R a u f O r b a y B e y . s a lt a n a t n
k a l d m l d g g n n b a y r a m o la r a k il n e d i lm e s in i t e k l i f m lP
M u s t a f a K e m a l A ta t r k . N u lu k .ta : " B u r a d a b i r n o k ta k a f a l a r d a d m l e
n i p k a la b ilir . B a n a , p a d i a h a , m u h a f a z a r i s a d a k a ti b o r b il d i in d e n , m a k a m s a l
ta n a tn y e r in e b a k a m a h iy e tle b i r m e v c u d i y e t i n i k a m e s in e a l m a n n f e la k e t
v e h s r a n m u c i b o la c a n d a n b a h s e tm i o la n R a u f O r b a y B e y ; b e n im y e n i k a
r a n m a m u tta li o ld u k t a n s o n r a k a r a n m n l e h in d e v e s a lt a n a t n la v h a k k n d a b e
y a n a t ta b u l u n m a s n a d a i r te k lif im k a r s n d a h i b i r e y s y l e m e k s i z i n s k u t
e d e r e k o d a d a n k m a s n a s l y o r u m la n a b ilir ? . . d i y e r e k h e m e n h e r k e s in s o r a b i
le c e i b i r s o r u y u g n d e m e g e tir ir . E v e t. R a u f O r b a y v e K z m K a r a b e k i r n c e
le r i s a lt a n a t n k a l d m i m a s n a k a r o l d u k l a n h a l d e n e d e n M u s t a f a K c m a l.in i s t e
i d o r u lt u s u n d a d a v r a n m la r d ? B u s o r u y a t a r i h i l e r i n v e r d i i c e v a p l a r d a n b i
r is i. h e r i k i s i n in d e h a l if e li in k a l k m a y a c a n a i k n a e d i ld i i , h a l i f e l i i n k a l k m a
m a s i in d e s a ll a n a i n m u tla k a k a l d r lm a s g e r e k l i id i r .
B i r d i e r y a k la m is e . s a lt a n a t n k a l d m l m a s t a r t i m a l a n n d a M u s t a f a
K e m a l'in s e r d e tt ig i. " E f e n d ile r ! B u b i r e m r i v a k i d i r . s z k o n u s u o la n '.m ille te
s a lta n a t h a k i m iy e t in i b r a k a c a k m y z , b r a k m a y a c a k m y z ? " m e s e le s i d e ild ir .
M e s e le z a t e n e m r i v a k i o lm u b i r g e r e i if a d e e t m e k t e n ib a r e ttir .

23, Nait Hakk. Ulu. Halifeliin Sonu. s. 63-65.

24. Nutuk-Sylov.c 2. s. 914.915.
46 CUMHURtYEl' DNEM DN DEVLET' LKLER

B u b c h c m a h a l o la c a k tr! B u r a d a to p la n a n la r. M e c lis v e h e rk e s m e s e le y i
( t a r t m a s z ) t a b i i g r r s e , f i k r i m c e o k iy i o l u r . A k s i t a k d i r d e h a k i k a t g e n e
u s u l d a ir e s in d e if a d e o lu n u r! F a k a t, ih tim a l k i b a z k a f a la r kesilecektir!..'.25
s z le r in d e c e v a b n b u la c a k tr.
B )d ik M ill e t M e c lis i 1 9 2 2 y ln n E k im a y n S a lta n a tn k a ld m lm a s g
r v e la r t m a l a n y l a g e ir m i ti. T a r t m a la r d a d ik k a t e k e n h u s u s k in c i G ru p
m ille tv e k ille r in in M u s ta f a K e m a l a le y h in e ta v r la n v e h ila fe t k o n u s u n d a d a h i
b ir ta v iz e y a k la m y o r o lm a la n y d .2
B i r i n c i M e c l i s i n 4 3 7 k i i l i k m i l l e t v e k i l i t o p l a m n n 1 2 2 's in i B a l a n t s z
l a r . 1 9 7 's i n i A t a t r k v e e v r e s i n i d e s t e k l e y e n B i r i n c i G r u p . 1 1 8 'in i d e m u h a f a
z a k r d i n c i k a n a t d e n i l e n k i n c i G r u p o l u t u r u y o r d u .^
1 K a s m 1 9 2 2 ta r ih in e k a d a r g r u b la r a b a l m ille tv e k ille ri g e c e v e g n d z
z e l t e m a s l a r , i k i l i g r m e l e r v e k u l i s f a a l i y e t l e r i y r tt ler.^ * * 1 K a s m 'd a
M e c lis lo p la n m . K e m a l A ta t rk , i in y e te r in c e u z a tld n d n y o rd u .
n k M e c l i s b u k a d a r z a m a n a r a m e n d o r u d r s t b i r k a n u n t a s a n s k a r ta -
m a m u . N ih a y e t b i r ta s a n k m v e o n d a d a s a lta n a tn k a ld m lm a s . h a life li in
s a lta n a tta n a y n l a r a k b a k k a lm a s is te n iy o r d u . A n c a k ik in c i g ru b a m e n s u p b a z
h o c a la r , b u d u r u m u n g e ic i o ld u u n u , e r g e h ila f e d e k a ld n n a k is te y e c e k le ri
n i a n la y n c a , " h ila f e tin s a lta n a tta n a y n lm a y a c a g n . h ila f e tin k u d re te d a y a n d
n , k u d r e tin d e s a lt a n a a b e r a b e r o ld u u n u " s a v u n m a y a b a la d la r ."2.

25. evket S reyya Aydem ir. Tek Adam, e. 3. s. 58.59, stanbul, 1969
26. Nart Hakk. Ulu. Ha/ifefiin Sonu. s. 67.
Z7. F.W Frey. Turkish Pofitical Elite. s. 307, (Dipnot. 10).
28 Mete Tuncay, a ... 0.. s. 46, dn 41.
M ecliste kendisine kinci G rup denilen m illetvekillerinin en nem li zellisi M utala Kemale
gvensziikleiydi. B.r dier zellik d . Mustafa Kemal'i dr dOkleriyle gelecekte bir .diktatr,
olarak grm eleriydi Nitekim mecliste Mustafa Kemal Avni Bey Mustfa Kemar diktatrlkle
suluyordu (A tatrk Dneminde M uhalefet, s. 53).
B ir keresinde Erzurum M ebusu Hseyin Avn Boy, "stiare etmiyor, hep tek bana hare,
ket e diyo r, dncesiyle m edste .m eclis iradesini kaate almayanlar Yunan kadar memlekete
zararl sayyoruz!.." diyerek M ustafa Kemal'in zerine yrmt. (Feridun Kandemir. Hatra,
lan ve S yfyemedfW eriyle Rauf O rta y , s. 71. Sinan Matbaas. Yakn Tarih Yaynlar. No 4)
29. evket Sreyya Aydom r. a .e.. s. 57.
SALTANATIN KALDIRILMASI 47

r c k i y o r d u .^ . H o c a k k e n li m ille tv e k il le r i v e z e l l i k l e d e k in c i G r u b y e l e r i b u
m n n d a k r v e s a r o la r a k g r l y o r v e h e p s i n e b ir d e n " c a h il" g z y l e b a k l
y o rd u .
B u a k n iy y e tin e r a m e n M u s t a f a K e m a l A ta t r k g a y e t s o u k k a n l v e
s k n e t i e r i s i n d e M e c lis i y a t tr m a k i in b i r k o n u m a y a p t. H e r a d a n v e h e r
k e s im i in b y k b i r ta rih i b e lg e o la n b u k o n u m a d a M u s t a f a k e m a l h i l a f e t m -
e s s e s e s i n i e n m u h a f a z a k r h i l a f e t s a v u n u c u s u n d a n d a h a m u t a a s s b a n c b i r s u r e t
te s a v u n u y o r d u . n k o , " ih tila lc i k a r a r l a n n y e r i v e z a m a n n a g r e f r e n l e y e b i
li y o r . b a a n i in h e r s a fh a y v a k ti g e l d ik e ta t b i k p r e n s ib i n d e n a y r l m y o r d u ." '
K e s in b i r k a n a a t o lu tu u h a l d e z a m a n n n g e l m e d i i n i a n la d i in h i i n a n
m a d h a l d e h ilffe s a v u n u c u lu u y a p m o lm a s n v e b u b a l a m d a s l m 'a
v g l e r d z m e s i n i o n u n b u z e l li i n e b a l a m a k g e r e k m e k te d i r .
Z i r a M u s ta f a K e m a l a k a ; " B e n . m i l l e t i m i n y c e l m e is ti d a d n , b ir m illi
s r g ib i v i c d a n m d a ta y a r a k , p e y d e r p e y , t o p l u m u m u z a ta tb ik e t t i r m e k m e c b u r i
y e t in d e i d i m ."^2 d iy e r e k b u d e i k e n p o l i t i k a s n a a k lk g e t ir iy o r d u . D e i k e n
li i n z e l l i i , z a m a n a v e z e m in e g r e k o n u m a k id i.
M c c l i s t c k i l c r v e T r k to p lu m u b i r d e n b i r e h a z m c d c m c y c c c i i in h ila f e t
s a l t a n a t l a b ir l ik te k a l d m lm a k is te n m e m i ti. N i t e k i m b u s e n a r y o s u n u M u s t a f a
K e m a l s a lt a n a t n k a l d m i m a s n d a n n ic e b i r z a m a n s o n r a z m i t te g a z e t e c i l e r l e
y a p t b i r b a s n to p la n ts n d a d ile g e tir ir :
" . . . 2 K a s m 1 9 2 2 ta r ih in d e a h s i s a l t a n a t ilg a e d ild i i z a m a n h i l a f e t m e
s e l e s i n i n d e a y n d a k ik a d a h a l' v e t a s f i y e e d i l m e s i l z m d . F a k a t ta r ih i d a v a n n
a z a m e ti d o l a y s y l a h e d e fi ik i m e r h a le y e a y r m a k ta b ii g r l d ! " ^
Z a m a n l a m a i in i o k iy i y a p a n M u s t a f a K e m a l , B M M .d e , " c r i a t' n k u d
r e t s i z v e h k m e ts iz h a lif e s i o la m a z . K u d r e t v e k u v v e t s a lt a n a tl a b e r a b e r d i r "
s z le r i m e c l i s h a v a s n a h a k im o lu n c a b i r k o n u m a y a p m a k d u r u m u n d a k a ld .
K o n u m a . C u m h u r i y e t d n e m in in e n a r p c k o n u m a l a r n d a n b ir id ir .
n k M u s t a f a K e m a l A ta t r k , d n l e n h e d e f e v a r m a k i in ik i a a m a l o y u -

30. Nait Hakki Ulu, Halifeliin Sonu, s 67. T.I.B. KOltOr Yaynlan. stanbul. 1975, Binnc Bask.
31. a o e.. s. 67.
3
33- Gonherd JaSseke, "Dos Ende dos Osmanisehen Sultanals". Stutien zur Auslanaskunde, Vor.
derasi , Cf 16^ 11 . ..
Meshur Alman arkiyats Jaesehke. "Yen TOrkiyede slmlk", "Der Islam in eter Neven
Torkei. isimli eserinde Mustala Kemal'in, hedefini iki ana merhaleye aycn ve bu dnce
gerei olarak da nce saltanatn kaldnldn dile g tirir H .a ^ Jaeschke Mustafa KemaJn
Saltarialn kaldnimasyla ilgili yapt konumaya dikkatlice bakan her gzn rahatlkta Mus-
3 Kemalin halifelii de kaldracam s e z in le y e b l^ n i zikreder.
(Jaoshke YenfTrkiyede slm lk 5. Das Osmanisehe Scheinkalfat von 1922. D.
W eltdeslslam sYN S.Vol. I. N r.3 {1 9 5 l). s l9 5 217
 48 CUMHURYET DNEM DN DEVLEl' LKLER

n u n u s a h n e y e k o y a r : S a lta n a tn k t le n m e s i v e H ila fe tin y c e ltilm e s i v e y le c c -

d e o y u n b e e n i g r r v e s a lta n a t k a ld m h r .
M u s t a f a K e m a l 'i n 2 K a s m 1 9 2 2 t a r i h i n d e S a l t a n a t n k a l d r l m a s i in
y a p u k o n u m a C u m h u r iy e t d n e m in in d e e rle n d irilm e s i a s n d a n o k ilg in
ti r . n k b u r a d a M u s t a f a K e m a l m e e l i s i m e b u s a n e t k i l e m e k i i n ta m b i r d in
lim i g ib i k o n u m u . s l m ta r ih in d e n , fk h ta n , p e y g a m b e rle rd e n m e k le r v e r e
r e k h a l i f e l i i n z a r u r e t i n e d e i n i p , s a l t a n a t n s l m 'd a o l m a d n a i a r e t e d e r e k ,
s a lta n a tn k a ld r lm a s n is te m i tir.
M u s ta f a K e m a l s z k o n u s u k o n u m a d a H a life lik m a k a m i in s e a rtla r
g e re i " M a k a m - h ila f e t. s l m le m in in ru h v e v ic d a n n n v e im a n n n m e r
k e z n o k t a s d r . B u n d a n s o n r a h a l i f e l i k m a k a m n n h e m T r k i y e m i z i i n v e h e m
d e b t n s l m le m i i in n e k a d a r fe y iz li o la c a n g e le c e k g n le r g s te r e c e k
tir!.." d iy e r e k h a lif e y e v e m a k a m - h ila f e te v g le r d z m t r.
O k u n d u u n d a d a a k a g r le c e i g ib i M u s ta fa K e m a l g e r e k te n b ir d in
l i m i g i b i M e c l i s t e k o n u m a y a p m r . K o n u m a s K u r .a n ', S n n e ti v e I s l m
t a r i h i n i o k iy i b i l e n b i r i n i n k o n u m a s g i b i d i r . E n n e m l i s i a s r . s a a d e t m s l -
m a n l g k le r e k a r tlp . P e y g a m b e r ( s .a .s .) E fe n d im iz e v e d r t h a life y e v g
le r d z lm t r.
S o n o la r a k d a s a lta n a t; " H a lif e lik m a k a m n n T r k iy e d e v le i in v e b
t n s l m l e m i i i n n e k a d a r f e y i z l i o l a c a n , g e l e c e k g n l e r b t n a k l ile
g s te r e c e k tir " d e n ile r e k k t le n m i v e o n u n y e rin e h ila fe t y c e l le re k k o n u

m a y a s o n v e rilm i tir.
B u n e m li k o n u m a y N u t u k . u n , v e s i k a l a r b l m n d e k i 2 6 4 s a y l b e l g e
d e n a y n e n a la r a k v e o g n k T r k e ile s z le r e a k ta r m a k is tiy o ru m .

SALTANATIN KALDIRILDII GN M. KEMAL ATATRKN

YAPTII KONUMA!
_ Devletimizin ynetim ekline girmi bulunan gerek, Trkiye halk-

* . T* > i ~ . I'."

T
SALTANATIN KALDIRILMASI 49

adndaki insan, beeriyetin ikinci babas denen Nuh'un olu Jafes'in olu olan
kiidir. Tarih devrinin belgelendirmekte pek msamahal olan ilk sayfalarna
biz de msamaha edelim; en ak, en kesin ve maddelemi tarih belgelerine
dayanarak syleyebiliriz ki. Trkler. onbe yzyl nce, Asyann gbeinde
koskoca devletler kurmu ve bu devletler dedelerimiz tarafndan kurulmutur.
Gene bilirsiniz ki. yeryznde yz milyonluk bir Arap kitlesi vardr, bunla
rn Asya'daki blm, Arap yarmadasnda topludur.
Tanrnn peygamberi ve resul olan fahrilem efendimiz, bu Arap kitlesi
iinde. Mekkede dnyaya gelmi kutlu bir varlktr.
Ey arkadalar; Tanr birdir, byktr. Tanrnn tecelli eden kudretlerine
bakarak diyebiliriz ki. insanlar iki snfta. k devirde mtala olunabilir.
ilk devir, insanln ocukluk ve ilk genlik devridir.
kinci devir, insanln olgunlaan ve gelime devridir. nsanlk ilk devirde
tpk bir ocuk gibi, tpk bir gen gibi yakndan ve maddi vastalarla kendisiyle
uralmaya lzum gsterir. Tanr, kullarnn gerei kadar olgunlamalarna
dein, aralarndan vastalarla dahi onlarla uramay Tanrln devi sayar,
onlara Hazreti Adem aleyhisselmdan balayarak adlar bilinen ve bilinme
yen, saylar usuz bucaksz denecek kadar ok .nebiler, peygamberler, re
suller, yani yalvalar gndermitir, fakat peygamberimiz vastasiyle. en son
din ve uygarlk gereklerini verdikten sonra, artk insanlkla vastal olarak te
masta bulunmaya lzum grmemitir. nsanln idrak, aydnlanma ve geli
me derecesini, her kulun dorudan doruya kendisinin kalbine koyduu in
sanlarla babaa bulunduunu kabul buyurmutur. Bu sebepledir ki. Cenab
Peygamber, .nebi"lerin sonuncusu olmutur. Kitab da kusursuz ve mkem
mel kitaptr.
Son peygamber olan Muhammed Mustafa Sallallah aleyhvesellem,
1394 yl nce, rumi takvimi ile nisan iinde, rebiyylevvel aynn on ikinci pa
zartesi gecesi sabaha doru tanyeri aarrken dodu, gn domadan... Bu
gn. ite o gndr, inallah byk tesadftr (inaallah sesleri). Gerekten
hicr takvim ile bu akam, doum gnnn yl dnmne rastlyor.
Hazreti Muhammed, ocukluk ve olgunlama gnlerini geirdi. Faka
peygamber olmad, nurlu yz, ruha seslenen konumas, olgunluk ve n g-
rrlkteki esizlii, szlerindeki doruluk, yumuaklk ve cesareti ile bakala
rndan stn olan Muhammed Mustafa, nce bu zel vasflan ve kiilikleri ile
oyma iinde "gvenilir Muhammet., adn ald... Muhammet l Emin.
Muhammet Mustafa, Peygamber olmadan nce, ulusunun saygsn ve
gvenini kazand. Ondan sonra ancak krk yanda "nebi" oldu ve krk nde
"resul" oldu, kitap sahibi oldu. Alemin kvan duyduu "Efendimiz" ucu buca
olmayan tehlikeler iinde, sonsuz dert, ac ve zorluk karsnda yirmi yl alt
ve Islm dinini kurmak olan "yalvalk" grevini baardktan sonra ly illiyy.
na eriti.
Kendisinin yetitirdii btn mslmanlar ve zellikle "Sahabeler
peygamberimizin sohbetine erien ve nail olanlar birok gzyalar dkt
ler. Fakat. nsanlk iktizas olan bu acnma ve dvme halinin devamnn fay
dasz olduunu drak eden akl bandakiler, peygamberimizin eirkasndan a
lamak deil, mmetin ilerini bir an nce doru drst yrtecek tedbirler al-
50 CUMHURYET DONEM DN DE ^ C T L!$KIER

mak in toplandlar. Yar-u gar ile Fahri Kinat Efendimiz Peygamberimiz,

Mekkeyi terke mecbur olduklar zaman Hazreti Ebubekir ile birlikte bir maa
raya saklanmlard. Onun iin Hazreti Ebubekir.e ..Maara arkadam" derdi.
Onun "yar-u gar" idi.
Peygamberimiz Efendimiz, Hazreti Ebubekirden ahsen ok holanrd
ve en son nefesini yaarken, Ebubekir.in kendisine "halef" olacan trl su
retlerle belirtmilerdi. Buna gre toplanp resmi surette bir seim yapmaktan
baka bir i kalmam olduuna hkm olunabilirdi. Halbuki seim o kadar
basit olmad, tersine mesele ok konumalar, tartmalar ve esasl anla
mazlklarla karlald.
Seimde birbirinden ayr, gr ileri srld.
.Bu grmelerden birisi. Halifelik makamn hakketmek, mmetin ilerini
grebilmek iin, kudret ve yeterliin kolaylatrlmas idi; buna gre Halifelik
makam, en kuvvetli, en nfuzlu ve en olgun kavmin olacakt, bu gr cum
huru sahabenindi, sahabe toptuluunundu.
kinci gr o gne kadar slmln zaferi iin hizmet eden kavmin. Hali
felii haketmi saylmas idi. Bu "ensar"m gr idi. Fahri Kinat efendimize
yardm eden Medine halkna "ensar" denirdi.
nc fikir ise. akrabalk kudretinden yana olanlarnd; bu da haimile-
rin gr idi.
Bu u gr zerinden birinin oy birlii ile tercihi suretiyle seimi sonu
landrmak mmkn olmad. Sonunda dalma ve dankln derhal nne
gemek lzumuna inanan Hz. mer'in gayreti ile Hz. Ebubekire biat olundu.
Grlyor ki. ilk Halifenin seiminde, halk eiliminin tabii birlemesinden ziya
de ahs tesir, ekli tesbit etmitir.
Efendiler, bu muhalefet ve tartmalarn yersiz olduunu sanmyalm.

^her tUrl fesadn ortadan kaldrlmas, beldelerin huzur ve gveninin korun^a

SI. sava ilerinin dzenlenmesi, kamu ilerinin iyi yrtlmesidir. Bunlar dahi
' ve kudrete baldr. Tanrnn kural bu vehile ak.n 9.. ... .
Anlattm grten, kuwet ve nfuzu olan kamin. linetin H^feliin
varisi omasT gr.uUjdir fikirlere tercih edilmesi ve 0 0 : ^ : ; ^
V tereti :"^

lete sundu ,
SALTANAN KALDIRILMASI 51

Hazret! mer'r Halifelii zamannda. Islm lkesi olaanst abuk,

lukla geniledi, servet oald. Halbuki bir milletin inde servetin ve zenginli*
in meydana gelmesi, halk arasnda sosyal rahatszlklarn domasna ve bu
nun da, ihtilal ve fitnenin kmasna sebep olmas, bu fesat dnyann icapla.
nndandr. te bu nokta, Hazreti mer'i dndryor ve korkuluyordu.
Bir de Hazreti mer, hatrlyordu ki; Peygamberimiz, srlarn syledii
sahabelerin ileri gelenlerine yle demiti:
mmetim dmanlarn yenecek. Mekke'yi, Medine'yi. Yemen'i, Ku
ds' ve am alacak. Iran hkmdarlarnn, Roma kayserlerinin hzinelerini
paylaacak, fakat ondan sonra, aralarnda fitne, ihtilal ve nefse dknlk
balayacak, gemiteki hkmdarlarn yoluna gireceklerdir".
Hazreti mer, birgn Yeman'n olu Huzeyfe Radiyallah anh Hazretle
rine, deniz gibi dalgalanacak fitneyi sorduu zaman, u cevab ald:
" Senin iin zlecek bir ey yok. senin zamannda, onun arasnda
kapal bir kap vardr!"
Hazreti mer sordu:
" Bu kap krlacak m. yoksa alacak m?"
Hazreti Huzeyfe:
" Krlacak" dedi.
Hazreti mer:
" yle ise artk kapanmaz" dedi ve yaknd. Gerekten kapnn krl
mas mukadderdi. nk slm lkesi genilemiti, i oalmt. Bu ekilde
emirlik ve ynetim tarz ile her yerde adaletin mkemmel surette tatbik edil
mesi glemiti. Hazreti mer, bunu, idrak ediyor, sklyor ve Tanrya yalva
ryordu:
" Yarab, ruhumu kabzeyle!"
mer, birgn alarken, sebebi soruldu:
Nasl alamayaym ki. Frat boylarnda bir olak kaybolsa, korka
rm ki, merden sorulur" diye cevap verdi.
Evet, Hazreti mer Radiyallahuanh, artk Halifelik ad altndaki emirlik
tarznda ynetimin bir devlet idaresine yetersiz olduunu, bir zatn kendi fazi
letinde. kendi kudretinde ve hatta kendi mabetinde sayg ile birlikte korku
yaratma olsa dahi, bir devlet idaresine yetmeyeceini, btn anlam ile id
rak etmiti.
Hatta bu endie ile idi ki, Hazreti mer kendisinden sonra, artk bir Hali
fe dnemez olmutu. Kendisine olunu tavsiye ettikleri zaman:" Bir ev
den bir kurban yeter" demi ve Avf m olu Abdurrahman ararak:
" Ben seni yerime brakmak istiyorum" dedi. O d a :" Bana kabul et
diye t verir misin?" deyince, Hazreti mer:
" t vermem ey AvF cevabn verdi. Abdurrahman da Ben de
kesin sylyorum, bu ie girmem, dedi.
En nihayet Hz. mer en akla yakn bir noktaya geldi. Emirlik, devlet ve
millet lerini meverete havale etti. Hazreti mer'den sonra meverete kat
lan ahsiyetler ve btn halk, Mescld'i azna kadar doldurdu ve orada baz
dikkat eken durumlarla, yine mmetin idaresini, setikleri bir Halifeye verdi
ler.
52 CUMHURYET^ DNEM DN DEV.ET LICLE<1

Hazret Osman Halife oldu; fakat "krlmaa mahkum kap krlmt". s

lm lkesinin her yannda dedikodular, honutsuzluklar balad. Zavall Os
man, acz iinde idi; o kadar ki, am valisi Muavye. onu hayatn korumak in
kanatlarnn altna snmaya ard. Buna yanamayan Hz. Osman, Nefsi
nin korunmas iin asker gnderilmesini teklif elti. Bunlarn hi birisine mey
dan kalmad; her tarafta ayaklanan muhtelif blgeler halk, Medine'de evinin
iinde Hz. Osman' kuattlar, onu sayn einin yannda ehid ettiler. Birok
grlt ve kanl olaylardan sonra, halk Hz. Ali Kerremallahveche'ntn Halifeli
ini tanmyor, tersine onu Hz. Osman'n kann dkmekle sulandryordu.
Grevi Islm leminde "Kur'an"n hkmlerini tatbikten ibaret olan Hali
fe, mzraklarna "Mushaf erifler" geirilmi Emevi ordusunun karsnda sa
va kesmee mecbur oldu. ki tarafn arabulucularnn verecei karara boyun
emeye sz verdi.
Muaviye'nin temsilcisi Amr bnl As ile Halifenin temsilcisi Ebu Musa el
E'ari, uzlama senedini yapmak iin kar karya geldikleri zaman Hazreti
Ali de orada hazrd ve "M'minlerin emiri Ali ile Muaviye arasnda uzlama
senedidir" diye yazlan cmleye, derhal, Muaviye'nin temsilcisi itiraz etti ve
dedi ki:
" O. M'minlerin Emiri szn oradan kaldr sen, yalnz emrinde bu
lunanlarn Emir'i olabilirsin. am halknn Emir'i deil!"
Hazreti Ali, adnn bandaki sfatnn kaldrlmasna muvafakat etli. Bun
dan sonra, iki taraf temsilcilerini birbirine kar kulland adi hileyi bilirsiniz;
bunda baar kazanan Amr bnl As, Muaviye'ye halifeliini mjdeledi.
Dier taraftan Hazreti Ali, hkimlerin hkmlerine sadk kalacana sz
verdii halde biraz tereddtten sonra halifelie devam etti. Grlvor ki, Tan-
n'nn Resulnn lmnden yirmi be yl kadar bir zaman sonra, Islm alemi
iinde. Islm'n en byk kiilerinden ikisi kar karya Halifelik iddialaryla
arkalarnda srkledikleri ayn din, ayn rktaki insanlar kanlar iinde brak
makta mahzur grmediler. En nihayet, hilesinde muvaffak olan, saf ve nezih
olann yendi; oluk ocuunu yok etti ve perian eyledi. Bu suretle Halifelik
eldi altndaki slm emirliini, yine Halifelik nvan ad altnda Islm sultanl
na evirdi.
Emevi Sultanl, topraklarn byk lde geniletmekle beraber, ba
tan sonuna kadar, kanl ve elemlerle dolu olaylarla ancak 90 yl srm ve
hicretin 132'nc ylnda Arap milleti Emevi sultanlarn bandan atm ve yeri
ne baka bir adla devlet kurmulardr. Bu devlete Abbasiler ve banda bulu
nanlara da Halife deniliyordu. Merkezleri Irakla bulunan Abbasi Halifeliinin
vartna ramen. Endls.de dahi "Resulullah Halifesi" ve "Mminlerin Emin"
unvanlar ile yzlerce yl saltanat srm hkmdarlar mevcuttu.
Szlerimin banda anlatmtm ki. Orta Asya'da muazzam bir Trk dev
leti vard. Islmdan nce var olan bu devletlerin sahibi Trkler. bundan bin yl
nce Mslmanl kabul ettiler. nce. Dou'ya doru topraklarn genilete
rek in snrna kadar szdlar. Abbasi halifeleri zamannda bu cvanrnerl
Trkler asillikleri ve cesaretleri ile tannan Trkter. asker olarak Sunyeye.
irak'a geldiler; Abbasi halifelerinin idaresi altnda bulunan bu yerlerde nufuz
kazandlar: en yksek idare ve komuta makamlarna ykseldiler.
SALTANAllN I D I R J L I S I 53

Hcn drdnc yzyhnda idi ki, Se! uk hkmeti adyla muazzam bir
Trk devieti kuruldu. Bu adla devlet kuran TUrkler. bir yandan Kafkasya'ya, di.
er yandan GUney.e. !ran'a, Irak.a, Suriye'ye. Bat'ya ynelerek Anadelu'ya
nfuz etliler.
Badat'ta oturan Abbasi halifeleri, bu muazzam Trk devletinin nfuzu
altna girmilerdi. Gerekten bu azametli Trk devleti, beinci yzy.l.n ortala,
nnda Maveraunnehir'i, Harzem'. am', Msr' ve Anadolu yarmadasnn bU.
yk ksmn ve birok memleketleri zaptetti ve snrlarn Kaga^dan ve Sey-
hun boylarndan. Akdeniz'e. Kzldeniz'e ve Umman denizine kadar geniletti.
Badat'ta bulunan Abbasi Halifelerini avularnn ve ynetimlerinin iine ald.
lar.
Badat'ta, ayni merkezde. Melikah adil, Trk egemenliini temsil eden
bu zat ile. Halife adn tayan Muktedibillah yanyana oturdular ve aralarnda
yaknlk kurdular.
Bu durumu ve grn biraz incelemek isterim:
Trk Hakan ki. muazzam bir Trk Devleti'nin egemenlik ve saltanatm
temsil ediyor, yannda bir Halifelik makamn ayrca bulundurmasnda bir
mafzur grmyor eer byle bir mahzur grseydi, zaten avucunun ine ald.
makam ortadan kaldrmas ve 0 makama ait Sifat ve yetkiyi kendi maKam.
na katmas mmknd. Yavuz Selim'in be asr kadar sonra Msda yapt,
n eer istese idi. Melkah, daha 0 zaman Badat'ta yapm olurdu.
Belki Melikah'n dnd bir ey var idi ise, 0 da, Trk Seluk devle-
tine daha sadk ve Halifelik makamna daha yarar dier birinin Halife Muk-
tedibillah'a halef olmasn salamakt.
Gerekten Muktedibillah'n veliaht! olan olunu azil ve onun yerine kendi
torununu koymak in Halife.yi zorlad. Melikah lmese idi, bu, byle olacak

?imdi Efendiler, Hilafet makam mahfuz olarak, onun yannda "milli ege.
menlik ve saltanat makam", ki -Trkiye Byk Millet Meclisidir- elbette
yanyana durur ve elbette Melikah'n makam karsnda acz inde deersiz
bir makam sahibi olmaktan daha yce bir mevkide bulunur nk bugnk
Tri^ye Devleti.ni temsil eden T^iye Byk Millet Meclisi.dir. nk btn
Trkiye halk, btn gleri ile Hilafet makamnn dayana olmad doru,
dan doruya, yalnz vicdan ve dn bir grev olarak zerine alyor, onun kefili
oluyor.
Tarihsel eletirmeler, silsilesi zerinde beraberce birka adim daha ata.
lm:
Bu admlarnz. bizi, bugnk ynetim eklimizin ne kadar tabii, ne kadar
zaruri ve Trkiye in ve btn slm lemi in ne kadar faydal ve isabetli
olduu neticesine gtrecektir. Efendler^Orta Asya'da devlet stne devlet
kurrmj olan Trkler daha Bat'da !ran Seluklular ve Anadolu'da da .Rm
Seluklular adi altnda pek muazzam ve pek byk uygarlk yaratan devletler
meydana getirmilerdir.
Konya'da ddvlet merkezlerini kurm olan Rm Sel klular hcri 699 y-
tra kadar varlklarm muhafaza ettiler. Tannm !slm.Trk devletlerinin kar.
sna Cengiz Han adil cihangir Karakurum'dan karak S59 ylnda snriarn
 54 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LKLER

in Denizine. Karadenize kadar geniletiyor. Cengiz'in torunu Hlag idi ki

656 hicri ylnda Badat. eline geirerek Abbasi halifesi Mutas.m. idam edi
yor ve bu suretle dnya yznde fiilen halifelie son veriyor.
Fahri Alem'in irtihalinden sonra birinci Halife Hz. Ebubekir ne dnyay is
temi. ne dnya onu tevecch eylemiti. kinci halife Hazreti mer, toplumun
iindeki dalgalanmann tutulamyaca kansn, yaarken yakndan idrak
ederek, ruhu straplar iinde olarak hayata gzlerini kapamt.
Hazret! Osman'a gelince, mukadder olan saldrlar iinde kann Kltabul-
lah'a Kurana aktarak dnyay terketti.

nuncusu Mutasm' ocuk ve oluu ile 800.000 kiilik Badat halk ile bera
ber Hlagya kurban verdiler.
I. Abbasi halifelerinin zayfln grmekle, Resulullah.n Halifesi ve Emirul
mminin nvanlarn alm olan ve Halifelik nfuzlar Elhamra Saraynn kap
sndan kmamaa mahkm kalan Endlsteki Halifelerin de beinci hicret
asrnn balangcndaki feci sonunu bilirsiniz.
Badat'ta Hlgu'nun meydana getirdii nemli olaylar sonucunda, yer
yznde Halife ve Halifelik makam, bir alet haline getiriliyor. Bundan yl
sonra 659 hicret ylnda idi ki. Abbasi halifeleri neslinden Elmuntasrbillah is
minde bir zat Msr Meliki tarafndan halife atand. Bundan sonra 17 zat halife
unvann alarak ve fakat hibir yetkisi, hibir etki ve nfuzu bulunmakszn
dorudan doruya Msr hkmetinin himayesinde birbirinin peinden hayat
srd....
I Seluklu Devleti'nin idaresinde umumi dalma olunca, Trkler 699 hic
ret ylnda, bu devletin yerine OsmanlI Devleti'ni yarattlar ve kurdular.
Bu devletin ulularndan Yavuz Hazretleri, 924 hicret ylnda Msr' ele
geirdii zaman, orada idam ettirdii Msr hkmdarndan baka, nvan Ha
life olan bir zat buldu. Halife sfatnn byle aciz bir kimse tarafndan kullanl
masnn Islm lemi iin ayp olduuna phe etmediinden, o sfat, Trkiye
Devletinin gcne dayanarak ykseltmek zere ald.
Efendiler, OsmanlI Devleti ki. 699da kurulmutu. Halifelii ald 924 hic
ri ylndan ancak 50 yl sonrasna kadar cihan tarihinin ykselme devri denilen
ve birbirini izleyen byk baarlar ile dolu asrlk bir devir yaad. Ondan
sonra efendiler, ini, kuvvetlen d devri balyor.
Efendiler, d devrinin her safhas Trkiye devletinin snrlarm biraz
daha daraltyor, Trk milletinin maddi ve moral glerini biraz daha klt
yor, devletin zgrlne vuruyor, toprak, servet, nfuz ve haysiyetini yokedi-
yordu Sonunda OsmanlI hanedannn sonuncu Padiah Vahdeddtn'n salta
nat devrinde Trk milleti, en derin klelik uurumunun kenarna getiriliyor.
Binlerce yldan beri zgrlk anlamnn asl timsali olan Trk milleti bir tekme
e bir ukura yuvarlanmak isteniyor, fakat bu tekmeyi vurdurmak iin bir ham.
SALTANATIN KALDIRILMASI 55

den yoksun bir yaratk aranr; idam hkmn verenlerin byle ad bir vastaya
ihtiyalar vardr... o, kim olabilirdi?
Trkiye devletinin zgrlne son veren. Trkiye halknn hayatn, na
musunu. erefini yokeden. Trkiye'nin idam kararn, ayaa kalkarak ve ei
lerek kabul etmek istidadnda kim olabilirdi?
Meclis sralarndan:
Vahdeddin. Vahdeddin... sesleri ve grltler...
Esefte syliyeyim ki. bu milletin hkmdar diye. Sultan diye, Padi
ah diye banda bulundurduu Vahdeddin...
Allah kahretsin sesleri...
Mustafa Kemal devamla:
Vahdeddin bu alakasna hareketi ile. yalnz kendisine yakan bir
tutumu kabul etmi olmaktan baka hibir ey yapm olmad.
Vahdeddin bu hareketi ile kendini ldrd ve temsil ettii iyzn kolay
lkla anlayacak olgunlukta ve kabiliyette idi. Millet, hi bir vakit bu haince ha
reketin kurban olmaa raz olmazd.
nk millet, bir teaml olarak banda bulunann, hareketinin iyzn
kolaylkla anlayacak olgunlukta ve kabiliyette idi. Millet, tarihin aklad, yz
yllardan beri urad felaketlerin sebeplerini bir anda grebilecek duyarlkta
ve uyanklkta idi.
Millet, ahslarn, saltanat hrs, zorbalk hrs, yaylma hrsndan bala
yarak, menfaatlerini rahatlarn salamak, sefihlik ve rezilliklerini geniletmek,
israflar gib ihasis maksatlar iin vasta ve kuvvet olmak yznden kendi
benliini unutacak mertebede geirdii gafletlerin elim sonularndan derhal
kendisini kurtarabilecek bir olgunlua erimi bulunuyordu. Artk milletin en
akla yatan ve meru ve en nsan yetkilerini kullanmak Zcimartnn geldiine
kimsenin tereddd kalmamt.
Cihan tarihinde bir Cengiz, bir Seluk, bir OsmanlI devleti kuran, bunla
rn hepsini trl olaylarla deneyen Trk milleti bu defa dorudan doruya ken
di ad ile bir devlet kurarak btn felketlerin karsnda, yaradlndaki kabi
liyet ve kudretle yerini ald. (iddetli alklar)
Millet mukadderatn dorudan doruya eline ald ve milli saltanat ve
egemenlii bir ahsta deil, btn fertleri tarafndan seilen vekillerinden ku
rulmu yksek bir Mecliste temsil elti. te o Meclis, yksek Meclisinizdir; Tr
kiye Byk Millet Meclisidir. Milletin Saltanat ve egemenlik makam, yalnz ve
ancak Trkiye Byk Millet Meclisidir. Bu egemenlik makamnn hkmetine
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti derler. Bundan baka bir hkmet he
yeti yoktur ve olamaz.
Kendisine halifelik sfat ekliyen bu ahs mevkii yklnca, hilafet makam
ne olacaktr? sorusu hatra gelir.
Efendiler. Abbasi halifeleri devrinde Badatta ve ondan sonra Msrda
halifelik makamnn, yzyllarca saltanat makam ile yanyana, fakat ayr ayn
bulunduunu grdk. Bu gn de saltanat ve egemenlik makam ile Halifeliin
yanyana bulunabilmesi en tabii belilerdendir. u farkladr ki. Badatta ve M
srda saltanat makamnda bir ahs oturuyordu. Trkiye'de o makamda asl
olan milletin kendisi oturuyor. Halifelik makamnda da kendisi oturuyor. Halife.
 56 CUMHURTYET DONEM DN - DEVLET LKLER

lik makamnda da Badat ve Msr'da olduu gibi kudretsiz snt bir aciz a
hs deil, dayana Trkiye Devleti olan bir yksek ahs oturacaktr.
Bu suretle bir taraftan Trkiye bir taraftan Trkiye halk asr bir uygar
devlet halinde her gn daha kuvvetlenecek, hergn daha kuvvetlenecek, her-
gn daha mesut ve refahl olacak, hergn daha ok insanln ve benliini
anlayacak, ahslarn hyanetine uramak tehlikesine kendisini maruz bulun
durmayacak ve dier taraftan Halifelik makam da btn Islm Alemi'nin ruh
ve vicdannn ve imannn, birleim noktas. slm kalplerine ferahlk verebile
cek bir eref ve ycelikte tecelli edecektir.
Efendiler, Trkiye Devletinin, Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti
rr. fhumlarnn, millet ve memleketimiz iin ne kadar kuvvet ve kurtulu, feyiz
ve saadet vaadettiini anlatmay lzum grmem. yllk fiili tecrbe ve bu
nun mesut meyveleri yeter lde fikir ve kanaat verebilir inancndaym. Bun
dan sonra Halifelik makamnn da Trkiye devleti iin ve btn Islm .emi
iin ne kadar feyizli olacan da, gelecek gnler, akl ile gsterecektir. (n.
aallah sesleri)
Trk ve Islm Trkiye Devleti iki saadetin tecelli ve tezahrne kaynak
ve beik olmakla dnyann en bahtiyar bir devleti olacaktr. (naallah sesleri)
Bu anlattklcLTima son vermek iin, yce heyetinize syleyeyim ki. btn
arkadalarmn bahse konu olan meselenin esasnda birlik ve tek eksiksiz be
raberlik iinde olduunu, tam vicdan kanaati ve fikri muhakeme ile beraber
olduunu gryorum.
Bu hal. milletimizin cidden teekkrn gerektiren bir hldir. Yce heye
tiniz sonsuz takdir ve tebrikleri haketmitir. Deminden tafsilatl bir nerge
okunmutu. imdi okunan bir iki takrir daha var. Her nn istekleri esas ba
kmndan birdir. Onun iin yaplacak ey bu takriri daha ak ve daha g
I zel surette yazp, yce heyetinizin kesin oyunu alarak iln sayesinde btn
dmanlarmzn aleyhimizde ald tedbirlere engel olmaktr." (iddetli alk
lar...)^".

Mustafa Kemal Atatrk'n 1 Terinisani (Kasm) 1922 gn Meclis birle

iminde yapt bu konuma birka ynden ok ehemmiyete haizdir:
Birincisi, konuma ateli bir hilafet savunuculuu ierisinde gemi ve
mecliste ounlukta bulunan hilafet taraftarlanna. bir nevi hilafetin kaldnlma-
"senet" verilmitir.
yacana kadar bizzat Atatrk'n diliyle "senet
Byle olduu iin de her trl muhalefete hazrlkl olan meclisin dindar
.nbu. ikinci gruba ait miUetvekilleri. "biz hilafetin kaldnlacan sanyorduk.
Yanlmz. Bizi konumalannzla tenvir ettiniz"^ diyerek Atatrk'n yannda
yer almlar ve saltanatn kaldnimasna halifelik kalmak artyla evet demiler-
dir.

34 Atatrk'n Syfev ve Demeleri, c. 3, Belgeler. Belge no: 264.

35 Nuiuk-Syfev. c. 2. s. 920-921.

li
SALTANATIN KALDIRILMASI 57

kincisi, konuma Hz. Adem (a.s.)'dan, Hz. Muhammed (s.a.s.)'e gelene

dek geen peygamberler silsilesini, Peygamberimizin mstesna hayatn. Kur.an
ve slm uruna ektiklerini, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali
dnemlerini ve onlarn halifeliklerini, sonra Emevi, Abbasi, Endls Emevileri,
Seluklular ve OsmanlIlar dnemindeki slm anlayn saltanat ve hilafet uy.
gulamalann. ksaca slam Tarihini ve siret-i nebiy bir ilmi eld ceddiyeyle
gndeme getirdii iin mcclistekilcrin Mustafa Kemal'e olan duygulann yer
yer hayranla dntrmtr.
Hatta meclisin baz sankl, cbbeli hoca milletvekilleri Ankara mebusu
ve ayn zamanda mderris olan Mustafa Efendi gibi^ birka hoca bizzat Ata
trkn yanna gelerek konumasna duyduklan hayranl dile getirmiti. Hatla
hocalar birbirlerine "biz bunun binek din adam olacan talimin etmezdik, ba
kn o da varm kendisinde!" diyerek Atatrkn konumasndaki dini tonlara
dikkat ekmilerdi. Atatrk, en bata meclisin sankl. cbbeli hoca efendilerini,
ounluu mderris olan hocaefcndilcri etkileyecek konumay nasl yapmt .^
Konumadaki dini muhtevay nasl oluturmutu? Ve nceden byle bir konu
ma iin hazrlk yapm myd?
te btn bu sorular cevaplandnda, bu konumadan tam 16 ay sonra
hilafen kaldnimasyla ilgili tartma ve konumalar daha iyi aydnlanm ola
caktr.
Konuma btnyle izlendiinde zenle hazrland ve dini muhteva ola
rak din limlerinden faydalanlm olduu hemen dikkat eker. nk Ata
trk'n bylesi mufassal ve slm tarihi ile ilgili derinlikli bilgisi yoktur ve do
al olarak tahsil itibariyle olamaz da. Bize gre Mustafa Kemal bu konumay
hazrlarken medrese limi, Darlfnun ilahiyat Fakltesi Dekan ve Islm Hu
kuku hocas. Adliye Vekili zmirli Prof. Seyyid Bey'den faydalanm ve onunla
bir cmiri vastasyla "konuma metni" zerinde mahrem mtalaalarda bulun
mutur.^.^
"Zaten Saltanatn ilgas ile birlikte, hilafetin ilgas, er.iyc mahkemeleri
nin ilgas, medreselerin kapatlmas ve Tevhid-i Tedrisat kanunu ile birlikte din
eitimine son verilmesi hususunda Gazi Mustafa Kemal'e Meclis nezdindc en

36. Ankara Mebusu Mastafa Efendt. Ankara'nn Beynam kynden olup, medreseden yetim
bir mderris idi. Seriye ve Irad encmenlerinde almt. Meclisteki hocalar grubunun nde
gelenlerinden idi. Mustafa Kemal krsde konuurken yanndaki hoca arkadalarna sk sk.
gryorsunuz ya Islm' ne kadar iyi biliyor, halifelik makamna ne kadar bal Bakn bzler
yanlmz ... diyerek sarkl ve sakall mHetvekillen arasnda kulis oluturuyordu
37. Naid Hakk Ulu. Byk Devrim, s. 95. Ak Yaynlan. stanbul, 1973.
 58 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

byk yardm yapan eski ve yeni hukukun tannm limi. Adliye Vekili. z
mirli Prof. Scyyid Bey idi..'^
Devrimler dneminde Atatrk'e en yakn gazeteci ve gzlemci olan Naid
Hakk Ulu. U Byk Devrim (Eitimin Birletirilmesi. apka ve Giyimin De
itirilmesi. Latin Harflerinin Kabul) isimli eserinde Seyyid Bey'in Mustafa
Kemal'le olan szkonusu ilikisini leyid ve tevik eder.
Zaten Seyyid Bey'in Mustafa Kemal'in yapt bu konumadan 16 ay son
ra hilafetin kaldnimasyla ilgili yapt konumay yanyana gerir ve gzlerse
niz her iki konumann da kaynan rahatlkla tesbii edebilir ve "bu konumay
Seyyid Bey hazrlamtr" hkmn rahatlkla verebilirsiniz.
Bir farkla; zaman henz gelmediinden ve meclistekilerin sindirmesi ko
lay olamayacandan Mustafa Kemalin konumasnda hilafet savunulmu ve hi
lafetin asla kaldnlmayaca dile getirilmitir.
Mslmanlar iin ok nemli bir tarihi vesika olduu iin ileride tam
metnini vereceimiz Seyyid Beyin konumas ise. Islm adna, dini, vatan, mu
kaddesat kurtarmak adna hilafetin de kaldnimas gerektiine iaretle yapl
mtr. Her iki konuma da bireylerin kaldnimasna vesile olmutur. Biri salta
natn. dieri hilafetin kaldmlmasna...
Bu iki konuma Modem Triciye'nin dou tarihinde dini unsurlann nasl
kademe kademe kaldnlmak istendiini ve bunun iin acele edilmeyip tedrici
bir senaryonun nasl uygulanmaya konulduunu gstermesi asndan ok dik
kat ekicidir.
Neticeleri ayn ayn. biri saltanatn, dieri hilafetin kaldrlmasna sebebi
yet veren her iki konuma da din adma, slm adna yaplmr; Saltanat da hi
lafet de din adna. slm adna kaldnimtr!..
Bu nutkun bir tek temel hedefi vard. Meclisteki kinci Grup miUctvekiI-
lerinin itirazlanna meydan vermeyecek ekilde hilafetin sevildii ve yceltil
mek istendii ihsas edilecekti. Meclisin leden sonra yaplan oturumunda bu
meseleye mteallik takrirler, encmene Tekilat- Esasiye, erliye ve Adliye
encmenlerine havale olundu.
"Kanna Komisyon bir odada toplanm. Riyasetine Hoca Mfid Efendi
seildi. Meseleyi mzakere etmeye baladlar. er'iye encmenine mensup hoca
: efendiler, hl hilafetin saltanattan ayn olamayacan maruf safsatalara istinat
etrerek iddia etliler. Bu tarzda grmelerin istenilen neticeye varmasn bcklc-

36. Naid HaWu Ulu . O BOyk Oevnm. s. 95. A k Yaynlan, stanbul. 1973.
SALTANATIN KALDIRILMASI 59

mek beyhude idi. Malumal. diniyye yanma giren hocalar ii gittike kmaza
srkleyebilirlerdi. Skolastik saplantlar istidad gsteriyordu. Neredeyse enc
men hilafet ve saltanatn aynimazl karanna varacak....^.
le tam bu srada yine Mustafa Kemal olaya mdahale elti. "Meclisle ih
tilal meclislerinde grlen bir sahne cereyan etmiti. Gazi Mustafa Kemal bir
den ileri yrd. Bir mektep srasnn zerine kt ve gayet sert bir eda ile:
" Hkimiyet ve saltanat hi kimseye, ilim icabdr diye, mzakere ile,
mnakaa ile verilmez. Kudretle ve zorla alnr. Nitekim Trk milleti hakimiyet
ve saltanat, isyan ederek kendi eline bilfiil almtr. Bu bir emrivkidir (olup
bitlidir). Mevzubahis olan millete sallanalm, hkimiyetini brakacak myz, b
rakmayacak myz deildir. Mesele zaten emrivaki olmutur. imdi mesele bu
emrivki olmu hakikati ifade etmekten ibarettir."'..
Bir srann stne karak orada kesin bir iddetle konuan Gazinin gz
leri, btn mterek encmen azalan ve bilhassa encmenin ounluu gibi g
rnen sankl hocalar zerinde byleyici tesirlerle duralamt. Son szlerini
sylerken baklan, tam karsndaki bir hoca efendinin gzlerine sapland:
" Burada toplananlar. Meclis ve herkes, meseleyi tabii grrse, fik
rimce ok iyi olur. Aksi takdirde hakikat gene usul dairesinde ifade olunur. Fa
kat ihtimal baz kafalar kesilecektir..."
Gazi "baz kafalar kesilecektir" derken gzleri encmeni ve hele tam kar
sndaki Ankara Mebusu Hoca Mustafa Efendiyi ezmekle kalmyor. Gazinin
sa eli de, bu balann nasl kesileceini anlatmak istercesine. Hoca Mustafa
Efendinin boynu hizasnda saa sola ileyip duruyordu!
O zaman mesele birden ve herkesin kavrayaca gibi anlalm oldu. e
riat vc skolastik mnakaalar hemen kesildi ve btn encmenin yeni anlay
na tercman olur gibi Hoca Mustafa Efendi ii kestirip att:
" Affedersiniz efendim, dedi. Biz meseleyi baka nokta-i nazardan
mtala ediyorduk. zahanzdan aydnlandk..."'.
Mterek encmen bu sert tavrdan sonra derhal, saltanan kaldrlmas
kararn ald. Sonra hemen bir kanun lyhas hazrland. Ayn gnde vc Mecli
sin ikinci iiimanda okundu. Bu arada oy tolama usul zerinde baz zikzaklar
yaratlmak islendi. Fakat Gazi bu sefer de meclis krssne frlad:

4a r a ^ 9ws M o : rWcye'/wn Douu, s. 258. TTK Yaynlan 1968. Ankara (Onc

Bask)
41. Nal Hakki Uld, Halifeliin Sonu, s. 69.
 60 CUMHURYErr d n e m i DN DEVLET LKLER

Bunlara hacet yoktur efendim. nk memleket ve milletin istikl

lini ebediyen koruyacak csaslan. yksek Meclisin mttefikan kabul edeceini
zannederim."
Saltanatn kaldnldma dair kanun tasans oya konuldu ve reisin sesi du
yuldu:
" Mttefikan kabul edilmitir!..'.'.
Bu seslen sonra. "Ben muhalifim. Mttefikan deil, ekseriyetle karar aln
mtr'". diye bir muhalif ses duyulsa da Mustafa Kemal'in ve Meclisteki bir k
sm milletvekillerinin "sz yok" demelerinden sonra resmen Osmanl Saltanat
nn kaldmlmas karan alnm oldu.
Meclisin saltanata son veren karan bir bildiri ile birlikte ile ve dta ilan
edildi.....
Saltanatn kaldmlmasna dair olan 1 Kasm 1922 tarihli ve 308 sayl ka-
rann metni udur:
1 Tekilat- Esasiye Kanunu ile Trkiye halk hukuku hakimiyet ve
hkmranisini, mmessili hakikisi olan Trkiye Byk Millet Meclisinin ahsi
yeti maneviyesinde gayr- kabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere temsile ve
bil fiil istimale ve irade-i milliycye istinat etmeyen hibir kuvvet ve heyeti tan
mamaya karar verdii cihetle misak- milli hudutlan dahilinde Trkiye Byk
Millet Meclisi hkmetinden baka ekli hkmeti tanmaz. Binaenaleyh Trki
ye halk hakimiyet-i ahsiyeye mstenit olan stanbul'daki ekli hkmeti 16
M an 1336'dan itibaren ve ebediyyen tarihe mntakil addcylemitir.
2 Hilafet Hanedan- Al-i Osman'a ait olup Halifelie Trkiye Byk
Millet Meclisi tarafndan bu hanedann ilmen ve ahlaken ered ve eslah olan in
tihap olunur.
Trkiye Devleti, makam hilafetin istinadgahdr.
Meclis bu karar gnn bayram kabul eden ilave u karan da almt:
12 Rebilevvci gecesi ile, bu gne rastlayan saltanatn kaldmlmas gn
nn bayram saylmas hakknda umumi heyet karan:
Velayci.i Peygamberiye ve hakimiyet-i milliye ilanna rasayan 1-2 ka
sm (Terinisani) gecesinin ve mteakip gnn bayram saylmasna Karar no:
30945
;
42.

43

44.

45 zer O zankaya. Atarrk ve L a im s. 200. Tekfn Yaynevi. 1983. A n ka ra

SALTANAN KALDIRILMASI 61

Grlyor ki. sallanatn kaldrlma hususu ne bir tartmaya nc dc bir oy

lamaya konu edilmeksizin tam bir .'htilal sahnesi'"., ile cereyan etmi, aksi dav
ranan ve hareket edenlerin de "kafalar kesilecei"^. aka ifade edilmitir.
Byle bir manzara iersinde, Byk Millet Meclisi'nin 1 Kasm 1922 otu
rumunda Saltanatn kaldrlmas karannn alnmasndan daha tabii elbette bir
ey olamazd.
Mustafa Kemal Atatrk'n dncelerini oturtmada, inkilaplann yerle
tirmedeki sert tavn, kendisinin Bursa gezisinde yapt bir konumada daha net
onaya kar:
"Kan ile yaplan inklaplar daha muhkem olur, kansz inklap ebediletiri
lemez.'".
Emrivakiler... Kafalann kopartlmas tehditleri... Ve muhkem olmas
iin kanla yaplacak inklaplara kap aramalar...
Cumhuriyet dnemine girerken karlatmz kilometre talandr btn
bunlar.
"Herey inklaplar iin, her ey devrim iin."
.

? . :
.



ARA EKI

C lH U R IY E T O N C E S IE
BR SLAMCI PART

.'^ H A F A Z A -I .J K A .D E S A T
VE
MDAFA- H U K l C E M ^ T "

1

I

.
 c u m h u r iy e t o n c e s ^ e
BR SLMCI PART ve KADI R A ^ EFEND
(MUHAFAZAMUKADDESAT ve MDAFA H U K I CEMYET)

Vatann kurtuluu iin mcadele baladnda, zellikle ulema nderliin

de kurulan "Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti" yurt sathnda yr
tlen almalarn bir sonucu olarak kazanlan zaferin grnmeyen kahramanl
n oluturuyordu.
Cumhuriyeti bu kahramanla gtren sebep, hedefleri olan "Saltma-
Osmaniyenin Bekas ve Makam- Hilafetin Muhafazas" fikrine btn samimi
yetleriyle sanlm olmalanyd.
Bu hedefe ballklan ve sadakatleriyledir ki. "Bismillahirrahmanirrahim"
diyerek. Allahn adyla balayan A.RMHC nizamnamesi,^ ok ak bir dille,
"Hilafet-i slmiye ve Saltanat- Osmaniyenin bekas" ifadesini "Umde-i esasi
ye"^ ad altnda zikretmiti.
Vatarun kurtuluunda hedef bu iken, vatan kurtulduunda bu hedeften
sapmalar ve hatta bu hedef kartl faaliyetler meclis ii ve d yrtlmeye
balannca zellikle ulema kkenli mebuslarda bu gelimeye kar gruplamalar
balad.
Ulema kkenli mebuslar, sezinlemeye baladklan "Saltanatn kaldnlma-
s, hilafetin ilgas ve Cumhuriyetin kurulmas" gibi yeni dncelere: "Bu d-

1. A-RMHCnin nizamnamesi. Sivas Malbaas tarafndan 6.10.1335 ( ) tarihinde neredil,

mitir. Tpk Basm. Tarih VesikaJan Dergisinin XV. saysna ek .la ra k verilmi tir^ Yeni har^
lerle de Tank Zafer Tunaya "T^iye.de Siyasi Partiler" adil yaplnda (s. 514-519) A-RMHC
nizamnamesini yaymlamlr. Botn bu almalarda A.RMHC.nin hedeH. "S allanal Osma.
nye'nin bekas ve Makam. Hilafetin muhafazas" ldu u aka gsienlmibr.
2. Mete Tunay, TOrHiygide Tek Parti Ynetimi, s. 3 4 0 -3 6 . Ek.Belgeler-l. Yurt Yaynlan. Anka,
ra, 1981.
3. Mele Tungay. . . . . . . . s. 340. "Mevadd-I esaslye"de^
66 CUMHURYEl' DNEM DN - DEVLET LlKlI.EF^

nceler bizim varlmza aykr ve harekelimizin (A-RMHC) ana esprisine

muhaliftir" diyerek bu yeni dncelerin karsnda gruplar oluiurmaya bala
dlar.
Tabi bunlarn banda sk sk Erzurum'dan. slm'n mdafaa ve muhafa
zas iin nerettii tamimleriyle tannan Kad Raif Efendi vardr.
Kad Raif Efendi Cumhuriyet tarihinin ilk slmc Partisi diyebileceimiz
"Muhafaza-i Mukaddesat ve Mdafa-i Hukuk Cemiyeti*, ad altnda bir parti ku
rar ve Ankara'daki ynetici kadronun ve zellikle de Mustafa Kemal Atatrk'n.
Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlarn zddna uygulamalara gitme
lerinden ve Milli Mcadelenin ruhuna uymayan istikametlere ynelmelerin
den..." dolay Ankara'ya iddetli ihtarlarda bulunur. Kendisi de "bundan sonra
A-RMHC'de allamaz!" diyerek besmele ile balayan nizamnamesini nere
derek "Muhafaza-i Mukaddcsat' kurduunu ilan eder.
Biz ite bu Cumhuriyet dneminin ilk sirmc Partisi diyebileceimiz
szkonusu cemiyetin kurulu beyannamesini Trk nklap Tarihi Enstits (T-
TE) Arivinde 24/3078 numaral kayttan alarak bir tarihi belge olarak burada
aynen yaynlamak istiyoruz:

BSMLLAHRRAHMANRRAHM
MUHAFAZA- MUKADDESAT VE MDAFA- HUKUK
CEMYET ERZURUM HEYET. MERKEZYES
BEYANNAMES
Ey mmet- Muhammedi Ey Aziz Hemehrilerimizi
Harbi Umum felket.i uzmas akabinde krre-i arzdaki yz elli milyon
mslmann gzbebei olan krs-i muall-y hilfet-i Islmiyyenin makarriyle
n merbut bir nice memalik-i Islmiyyenin dman- bamanlanm.z tarafn
dan nasl igal ve tarumar edildii ve bu meyanda hakikaten her kabza-i hki
bir ehit kaniyle yourulmu gzel vatanmz Erzurum'umuzun da kimlere
peke ekilmek stenildii cmlemizin malmudur. te byle bir zamanda idi
ki erbab- azm ve himmetin delletleriyle yer yer teekkl eden Mill Mdafaa
cemiyetlerinden biri de Erzurum'umuzda meydana gelmi ve derd ortamz
olan civar vilyetlerle dertleip areler aramak zere Erzurum'da bir kongre
akdine derhal teebbs edilip tevfik-i lh sayesinde akd olunan kongrede
dertlerimiz ortaya ve bu derdlerin davasnn ancak fedkrane almak ve
dinsiz, namussuz esir yaam ^lansa din ve erefiyle lrneyi^rcih etmekten

y M S 2 T H u k ? c T m i kesb-i tevessyle Anadolu ve Rumelj

Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti halinde inkiaf ederek arkan ve garben pay-i

4. M ahm ud Gololu. CumhuriyeVe Don, s. 159-160. Banur Matbaas, Ankara. 1971.

CUMHURYET. DNEMNDE BR SLMCI PARI'l 67

adadan tathir ve mdafaasna azm ve teebbslerle itf. lh sayesinde her

cihette muvaffakiyetler hus) bulmaa balad bir esnada idi K. kimlerden
ibaret olduu mukaddema ner olunan bir beyannamemizde kayd aret edi
len baz muhteris ve menfaatperestler vaktiyle arktan kopmu ve bunca ma
mureleri harap ve bisaab edip bir memleket dahilinde milyonlarla mahlukt
dierine bodurup boazlattrarak hk-i helake sermi ve alk ve sefaleti in
san eli yemek derecesine getirmi olan bir fikir ve kide-l btla frtnalarn
memleketimize sokup ordu vesaire gibi maddi ve manev kuvvetleri devirme
e ve bir hercmerc meydana getirerek bu meyanda kendileri bir ba olmak
ve halkn btn hukuk ve emval rz namus ve mukaddesatn ykp enkaz
zerinde kendilerine bir mevki-i istifade ve tahakkm ihzar etmek teebbs
ne dmler ve hatta pk ve nezih olan Mdafaa-i Hukuk ahkm ve gayeleri
meyannda bu gibi melnet ve mefsedetleri yerletirmek suretiyle bile bir isti
hale ve bir inklp vcude getirmek zere hemen fiiliyata gemek zere idiler
ki Erzurum'un pk ve dindar nsiyesi yine parlayp buraca infisaha uratlm
olan cemiyeti yeniden Muhafaza-i Mukaddesat ve Mdafaa-i Hukuk namiyle
bitlekil zulmetald efkr- fsidenin mahiyetini meydana koyarak muhiti ten
vir ve mteebbislerinin grp tanmak istemedikleri hak ve hakikati gzlerine
sokmu ve dikelmi kafalarn aa indirtmi idi.
Cemiyetin tekili btn raz- faside ve ml-i htiras menfaatperestane
ibelerinden mnezzeh gaye ve meslek isminin medllnden baret olarak
srf kuds ve nezih bir emel. dindraneye mnhasr olmak zere vukua geldi
inden imdiye kadar baka vadilerde hibir eyle alkalanmayp dahil ve ha
rite din ve milletin dmanlarnn tecavzlerine kar icabeden mukabele ve
mdafaa-i mmkinede bulunulmutur. te bu kere Meclis-i Millnin tecdiden
intihabata karar vermesi zerine hak veya btl bir takm fikir ve dnce sa
hiplerinin kendi fikir ve dncelerini tide tervi iin esbab hazrlamak zere
halen msait bulduklar meydan- faaliyete atldklar u esnada yine bir ta
kmlarnn da duralarca alttan alta ve bin trl ryu kisvelerine brnerek ve
suret-i haktan grnerek faaliyete getirdikleri hatta meb'us namzedi olmak
zere mlhakata, uraya buraya bir takm esami ve steler idsaliyle ezhn-
ahaliyi ifal ve taglit ve desiseler istimaliyle birer meb'usluk elde ederek tide
efkr aml-i ahsiyye ve menfaat ve ihtirasat- hasiselerini daha serbest ve
kuvvetlice temine teebbs ve gayret etmekte olduklar grlp anlalmtr.
Bu gibiler leride yine milletin ml-i efkr- kudsiyye ve db- milliyyesiyle
gayr-i kabil-i telif ve taban tabana zd bir takm vaziyetler ihdasiyle de mukad-
derat- milleti melabeye evirip mukaddesat- millete tecavzkrane harektta
bulunacaklar ve millet ve memleketin menafi-i liyesi zararna olsa dahi me-
nafi-i ahsiyelerini takibi elden brakmayacaklar emsal ve asar- sbitesiyle
taayyn ve tezahr etmi olduundan ve bu noktadan keyfiyet cemiyetin ga-
ye ml-i mbeccelesiyle alkadar grldnden dindar ve muhterem aha
limizin pieghna tideki nukat selmet-i umumiyye nmna arz ve izah bir
vazife telkki eyledi.
1. siyaset-i hariciye ve ahval ve vaziyet-i dhiliyemiz itibariyle hakika
ten tarihimizin imdiye kadar kaydetmedii gayet nazik ve mhim ve hayat
memat tbirine bihakkn maasdk bir noktada bulunduumuz ve ite bu defa
 68 CUMHURlYE)% DNEM DN - DEVlEn. LKLER

toplanacak meclisin cidd olarak millet ve memleketin ba berat- istikll ve sa.

adattn istihsal veyahut maazallah mahv- nbud
^ ---- olmas

------- . . . . . . . . esbab
.....
w istihzar
w etmi
w . w w w \ WM w n & u

olaca kemal-i ehemmiyetle her dakika nazar- dikkatte tutularak ana gre
hareket edilmesi.
2 Birinci derecede mntehip olan umum ahalimizin dorudan doru
ya meb.us olabilecek kimseleri tanyp bilmek talipleri yekdierinden tefrik ve
temyiz etmek imkn- maddsi olmamakla beraber zaten hal.i hzrda mevcut
intihap kanunu da intihabt iki derece zerine tertip ettiinden ahalimizin bi.
dayet.i emirde meb'uslardan ziyade intihap edecei mntehib-i snilerin din
dar ve Allah'tan korkar, hatr ve gnlden ziyade hak ve hakikate riayetkr ve
mntehib.l snilii kendisine yalnz bir rifat ve leddel.kaza iet-i menfaat de
il milletin kendisine tevdi ettii azm bir emanet olup ehline tevdi etmedii
halde huzur-u bri ve ind-i ahalide mes'ul ve err-i mesar olacana iman ve
itikad etmi kimselerden intihap edilmesine son derecede gayret ve itina et
mek.
Mntehib-i sni olacak zevat da baldaki fkralarda beyan olunan - 3
-cihetleri tamam ve hakik manasiyle dnerek sanda ataca bir rey pusu
.Iasiyle milyonlaria halkn din ve dnyasna ve 1^ ve namusuna mteallik hu
kuk ve mukadderatm birka kimseye tevdi etmekte olduunu derpi ederek
-ve hatta bu babta havf-1 lhden elleri titreyinceye kadar tefekkr ve mlha
.za ederek ondan sonra sanda rey pusulasm atmak
-Yksek Erzurum'umuzun vaziyet-i siyasyyesi. yalnz civar vilyet - 4
a-i hkmet dahilindeki memalikge deil, bt.n memalik ve^ ler veya ha
hkmetlerce pek dakik surette telkki ve takip edilmektedir. Intihabt ve sai.
gibi bir takm siyasi hareketlerde bizim atacamz her adim pek -ok mn
lar ifade ve pek b.yk tesirler icra edecei gibi bililtizam mnlara ekilmek
ihtimali de mevcuttur ki. te bu noktadan da hey'et- umumyemizin bahusus
mntehib-i sn olacak zevatn pek mteyakkz bulunmas ve siyaset. -umu
myye-1 devlet ve milletin eser - zaaf telakkT edilecek bir yanl hareketin pek
byk mazarratlar tevlid edeceinin daima pi- i mlh^ad .tutul.mas
-te cemiyelimizceahval-i hzra dolaysyla dnmek mecburiye 5
ti hissedilen eyler balya dere edildi. imdiye kadar meb.us ol^ak.zere
namzedliklerim esmen ' ^ eden zevatn esamisi buraca malm olduu gi
peyderpey mlhakata da tebli olunduu tabid!r. Bunlarn haricinde ! !
zetlik ern ln eTmek uzere zamanna mteakip ve. haricen mteebbis
0 ; olduu g'ib.i kendisi bizzat taiip olmayp mille tarafndan intihap edl^i
h^de reddetmeyerek kabul edecekler de yardir. I ^ r h a z a : : 0
peyderpeyzuhura gelenler olduundan h nz tamam 7 ! ! ?:
It

-
CUMHURYErr DNEMNDE BR SLAMCI PART 69

ve serbesti-j vicdan le reylerini istimal eylemelerini rica ederiz. Selmet.!

Din ve millet ve saadetti memleket namna almak bizden, hsn- telkki
ve tefekkrle hsn- kabul muhterem ahalmizden ve tevfik de Cenab. Al
lah'tandr."^
"stanbul'da db. milliye ve iar- islmiye ile hi bir zaman telif edilmi-
yecek bir takm hareketlerin meydan aldn ve son zamanlarda o mublt-
sizln pek irkin bir ekle girdiini Byk Millet Meclisi kemi-i esefle iitiyor.
Mslman nmn tayan baz kadnlar namus ve iffet nm altnda takdis et
tiimiz iki muazzam vazifeye kar tamamiyle lkayd kalarak fezletlerini ken
dilerine yabcinc erkeklerle husus ve umum yerlerde dans etmek derecesi
ne kadar ileriye gtryorlarm. Byk Millet Meclisi yakinen bilir ki, bu en-
atleri bperva irtikb eden alak fitneler pek kk bir ekalliyetten ibarettir.
Yoksa o mbrek memleketin ekseriyeti khiresi diynetine. milliyetine has
olan seceyy hergzedeyi tamamiyle muhafaza etmektedir. Ve ahlk. keri.
mnesine ve an'ant- Mukaddesesine vuku bulan bu tecvzlerin de vkf
olmak itibariyle bizlerden ziyde mteessirdir. Fakat emri bilmaruf nehyi anil-
mnker farizasyle btn mslmanlarn mkellef bulunduklar hibir zaman
hatrdan kmamaldr. Bilhassa oradaki ahalimize mridlik vazifesini deruh
te eden havas tarafndan umur-u millete bu derecelerde msamahakrlk
gsterilmesi elbette mazur grlemez. Btn Anadolu halk oluuyle ocu
uyla, kadniyle. erkeiyle, maliyle, caniyle, diiyle trnaiyle dmanlara kar
mcdele ediyorken stanbul'daki halkn hi olmazsa bu mukaddes cihada
kalben itirak etmesi icab etmez mi?
Milletimizin istikbali olan genler ve istikbali kurtarmak iin hayrl evltlar
yetitirecek kz ve kadnlar dnmelidir ki; bugn kendilerinin Anadoludaki
dindalar onlarn hayatn, namusunu, erefini, istikllini kurtarmak azmiyle
urayorlar. Karlarn altnda, amurlarn stnde, sarp dalann tepesinde,
engin ovalarn ierisinde, mbrek kanlarn dkyorlar. Bu mukaddes gye
urunda canlarn fed ediyorlar.

5. Tarih Vesikalar. Dergisi, say. XV. Ankara.

 |
.: ;. -
. . . , =
i t i l VT wr

; 1
 nc Blm
" ki

JSL^
TBMM ve MUSTAFA KEMAL
HALFESN SEYOR

K ^ s ' :>v V
....r. - 'r - m
 TBMM vc MUSTAFA KEMAL
HLFESN S E ^ R J

BUyuk Mille( Meclisinin 309 sayl karan ile sal.nail^a s.n verilini ve
(aka( hiafc(.
sman.a ail bir lak olarak kaimi!(.
Salianain 1 karannJan 16 .sonra halifelik makamnca bulunan
Valxk(unin hayann (chlikcde gOrgn hisse (mesi zerine, - k i bu 16 gn.
luk zaman icnsintlc Valeilin aleyliine gslcrilcr hail slaya km vc bizzai
Yldz Saray.nn e (rafn saran gslcriciler (arafndiin. "Kahrolsun Vahtlenin''
gibi sloganlar saray duvarlanna yazlmaya ba^lanm ! (- ank lalifclik iarihinin
son gnlerim gclindigi de kendini hisscdirir olmulu. Sulian.flalifc ahdedin

de. Ingilicrc t^vleii.nin Isianbul'da bulunan ark Kuvvclleri Bak0mu(an Gc.
ncral Haringron'a kendi el yazyla yazd vc biz-'.a( kendisinin mtlldrlcdigl
mtlracaa( yaznda bu dunmu dile gciircrek Oylc diyordu:

"Dersaad.( gal K w ll ri Komulan G .n .ra! Sir Harington Cenabldfi.

nal
Islanbul.da hayalimi lahliked. grdmden Ingllere devlelno illica V.
bir an ew el stanbul'dan mahalli ahara naklimi (aleb ederim elendim."
16 Terinisani (Kasm) 1622
Malile.iMUslimin
Mehmed Vahdettir)]

Gerekten Halifc.Sullan Vahdettin bu isteinden bir gn sonra, yani 17

Kasm 1922 tarihinde sabahn erken saatlerinden itibaren uruk sianbul'du halife
yoklu vc Vahdettin Trkiye'den aynlmt.

1. Nail Hakk Utu, HaMtin Sonu, s. 76; etin zok, Trk Anayasa Hukukunda Laiklik Kura-
h, 8. 32.33.
74 CUMHUKYK^ DNKM DN DEVl.Eri'ILJLER

Ankara Hkmeti ve Mustafa Kemal Vahdciinin sanbuldan aynldhm

haber alr almaz. 19 Ekimden beri Ankara Hkmcli.nin temsilcisi olarak Isran-
bul'da bulunan Rcfci Paa.ya (Bele) bir telgraf gndermi; Meclisin kimi halife
seecei belli olmamakla beraber, seilecek kimsenin tekrar padiahlk iddias
na kalkmas ihtimalini gznndc bulundurarak Refei Paa'dan Abdlmccid
Efendinin kanaatlerini ve eilimini renmesini istemiti.
nk saltanatn ilgas hakkndaki kararda, .hilafetin ilmen ve ahlkcn
ercd ve aslh olan bir l-i Osmana verilecei" ok ak bir ekilde belirtilmi
ti. Byle olunca da halifeliin tek aday olan l-i Osman kendiliinden onaya
kyordu: Abdlmccid Efendi.
lgin olan uydu: Bugnk Trkiye Cumhuriyeti Byk Millet Meclisi
Halife.i Mslimin.i semek durumunda kalmt. TBMM. 17 Kasm - 19 Kasm
1922 tarihlerinde halifelik seimi artlan ve usulleri zerine ok hararetli tan
malara sahne olmutu.
Bu hararetli sahneleri sayfalanmza almamzn nedeni Trkiye'nin nere
den nereye geldiini ve bu geli ierisinde hangi servenleri geirdiini gster
mek iindir. Sultan Vahdettin'in stanbul'dan ayrlyla birlikle 18 Kasm
1922dc Meclis Bakan Rauf Orbayn icklineriylc. TBMM ierisinde halifenin
seimi mzakerelerine baland.
Meclis Bakan Hseyin Rauf Orbay. halifelik kavramn adeta stlah
anlamyla kullanarak, "mnlal kalan slmln imamlna" birinin seilmesi
nin acil ve zaruri olduuna iaret etti.
kinci Grup milletvekillerinin liderlerinden Mersin mebusu olak Sela-
haddin Bey; Halifeyi seme hakk meclisindir. Halifeyi burada seeceiz" de
miti.
Hereyin ehveni, zaman ve zemine uygunluu asndan btn grler
Abdlmccid Efendi'nin halifelii zerine younlayordu. Yalmz bir farkla, se
ilecek halifenin artk stanbul'da duramayaca ve TBMMnin banda bulun
mas gerektii syleniyordu.
arkn mebusu c.ski medrese hocalarndan Tcvfk Efendi de hereyin
usulne uvun olmas iin meclisten er'iye Vekaletinden halifelik iin aynca
bir fetvann da kmasn ve fetvann mecliste okunmasn istemiti.
Ankara.l mderris mebuslanndan Mustafa Efendi, yine hepsi kinci
Grup.un "hoca" ve "Ulema" kaynakl milletvekillerinden Erzurum mebusu Yc-
ilimamoglu Salih Efendi. Lazisan mebusu Osman Efendi. Amasya mebusu cs-

2 TBM M Z abl Cendesi. 0 v I, e 24. . 304

TBMM VE MUSTAFA KEMAL MALFESN SEYOR 75

k Kurmay Albay vc nafa Vekili mer Lifi Bey, Krehir mebusu iVlfiL Ku-
rulluoglu Hoca vc /mii mebusu Sim Bcy'lcr, halifenin artk Ankara'da vc
TBMM'nin banda bulunmas gerekliini savunmulard.^
Halta Bykelur caddelerinde hala ad yaatlan Tunal Hilmi heyecana
gelerek; "Halife Ankara'da bulunmal. eriat hkmlerine uyacana dair
TBMM'nin i bu krslerinde yemin etmesi kayycn lzmdr" diyerek hararetli
bir konuma yapmt. zmit milletvekili Sim Bey ise, "Yaasn slamiyet vc ya
asn halifelik!" diyerek oturduu yerden bu konumalara katlyordu.*.
Btn bu konuma vc hararetli mzakereler TBMM Reisi Mustafa Kemal
ve Arkadalarnn gzleri nnde cereyan ediyordu.
Mzakerelerin bir yerinde meclisin lider simalanndan Kurmay Albay Sc-
hhaddin Bey, halife seilse bile btn bir mebusan'n vc TBMM reisi olank
Mustafa Kemalin seilecek halifeye "biat" etmesi gerektiini^ sylemiti. "Bi
at" kavramn TBMM ats altnda ilk kez gndeme getiren Kurmay Albay o
lak Selahaddin Bey. "eriat iin biat zaruridir" diyordu.
Mzakerelere bir mddet ara verilmi vc ikinci celse alnca ilk sz
kinci Grup szclerinden Bitlis Mebusu Yusuf Ziya almt. Bitlis milletvekili
dindarlyla, slm'a an ballyla tannyordu. Ne zaman biri slm'a aykm,
dine aykm bir konuma yapsa hemen onun zerine yrmesi vc mecliste grl
t karmas ile tannyordu. Kendisi Anadolunun igal kuvvetlerinden kurtul
masnda byk gayretler gstermiti.
Yusuf Ziya stanbul'un halen igal altnda olduunu syleyerek: "Halifeyi
hakimiyetimiz alundaki bir yerde semek vc biat arttr; biat olmadka da se
im tamam olmaz." demi vc, "Asl olan halifeyi sememiz deil, ondan da te
halifenin vezifinin vc salahiyetinin ne olacadr. Halifenin yetki vc va/ifden
belli olmadan halife seiminin bir anhum yoktur" diyerek halife seimi mu/ake
relerine yepyeni bir boyut kazmdmt.
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya:^ "slamlk Cumhur zerine kurulmu bir var
lktr. Meveretle idaresi gerektir vc byle bir urann tabii reisi ancak llalic
olabilir." deyince Mecliste Icyh vc aleyhle grlerde muazzam bir dalgalanma
meydana gelmiti. Bu srada Yusuf Ziya, mecliste bulunan bocalan iaretle elini

3. Nasit Hakkt l g. Halifeliin Sonu, s. 87.

4. Celin Ozok. Devlet vo Din. s. 475.
S evket SOreyya Aydemif. Tek Adam, e. 3. s 61.83. 1. a.g.e.. s. 83
6. TBMM Gizli Celse Zab.Uan 140 Birleim 4. cotso
7 Anactolunun kurtuluunda b y .k gayretler sarteimi .la n bu insan 1925 ytnda D og j
rindaakan irtica haekollen ve olaylarla ilgili grlm ve Bitlis Asken Mahkeme Karante (Is-
ti.klat M ahkem elerin, bile gnderilmeden) idam odlm hr (Nal Hakk, Ulg. g e . s. 88)
76 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LICLER

havada sallayarak: "eriat bilen hocalar bu konuda susmaya devam ederlerse,

yarn yevm-i kyametle, maher gnnde bunun hesabn vereceklerdir. eriata
iman eden insanlarn benim sylediklerim karsnda sz sylememesi lazmdr"
diyerek Meclisin itiraz etmemesine zemin hazrlyordu. Grltler devam edin,
ce: "Efendiler ben eriat slamiycden bahsediyorum. Buras mslman bir mec
listir. Artk ben meseleyi umuri eriye ile alakadar olan rfckay Kiramn vicda
n insafna terk ediyorum..." diyerek konumalanna ara vermiti.
Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey'in konumalan meclise halledilmesi gere
ken iki balk brakirmt:
a Halife'y. Biat.
b Halifenin vazife ve selahiyccrinin eriat snrlan erevesinde tes-
bit ve tayini..
Durum bu noktaya gelince, daha dorusu mzakert hi beklenilmeyen
ve hatla tahmin edilmeyen bir mecraya gelince Mustafa Kemal mdahale etmek
durumunda kalmt. Mzakereler iin hedef artp sadece halifenin seimi ile
kifayet ederek baka meselelere gemek en kar yol idi. nk bylccc. halife
ye biat ve halifenin eriat dahilinde vazife ve salahiyetlerinin tayini meselesi
Ankara'nn gelecekteki siyas hayan toptan deitirebilirdi. En nemlisi Mus
tafa Kemalin ta batan beri dndklerinin allak bullak olmas szkonusuydu.
Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya meclisi konumalaryla artk halifeye biat
noktasna getirmi ve ondan da te halifeliin sembolik olarak kalmamas iin:
"Efendiler! Bir camie, bir mescide bir imam veyahut bir mezzin tayin et
liimiz zaman o vazifesinin ne olduunu bilir. Camie tayin olunan imam bilir
ki idccei camide imamet edecektir. Bir imamn, bir mezzinin vazifesi ma
lum iken, koskoca bir halifenin vazifesini tayin etmek, mevvi (belirsiz ve
kam akank) brakmak muvafk mdr?
Yoksa Efendiler halife yalnz bir kelime ile olmaz. Biz Vatikan Sarayn
taklit etmiyoruz. Sembolik bir halife semiyoruz. Mahaza Halifenin vazifesi ta
yin edilmeli ve intihap, erai la/.ime tahnda olmaldr."., diyerek meclisi etki-
Icyen bir konuma yapmt.

8
9.

C e l^ Zabttlan. 140. In'ikat. 5. celse (18.11.1338)

10.
 -

IBMM VE MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR 77

ile tam bu srada Gazi Mustafa Kemal gclccekicld dndklerini ger

ekletirmek adna bizce tarihi olan yle bir konuma yapmt:
.'Arkadalar mevzubahis olan meseleyi ok mnakaa etmek, ok tahlil
etmek mmkndr. Fakat zannediyorum ki, mnakaat ve lahlil da ne kadar
ileri gidersek meseleyi halletmekte o kadar mklat ve leahhuraia ugranz.
Benden nce krsy terk eden Yusuf Ziya Bey, halife olacak zatn vazife ve
salahiyetlerinin ne olacandan bahis buyurdular. Zannediyorum ki. ondan nce
bir halife intihap etmek daha mhimdir. Sonra seeceimiz halifeye hilafetini
tebli edeceiz... Binaenaleyh bugn sylenen eylerin hepsini halletmemiz
mmkn deildir."
Mustafa Kemal'in hedefi "szde bir halifclik"lc seimi yapmak ve halife
ye hibir vazife verdinmemek idi. te bu konumayla "biat" ve "halifenin sala
hiyetleri" meselesi gndemden kverdi. Son sz olarak Mustafa Kemal, halife
lik ve hilafet makam zerinde durarak:"... Fakat Trkiye'nin vazifesi Makam-
Hilafeti kurtarmaktr. Bu bizim iin bir davay mahsustur. Bunu makam- Hila
fet olarak nihayetine kadar gstermek ve onun kunanimasna almak bizim
iin hayrl bir davadr. Bizim iin bu dava Alem-i slam nazannda fevkalSdc
takviye eden bir meseledir. Bunu sarsmak doru deildir." diyerek halifeye sa
hiplenme hususunda meclisin nabzna hakim olmaya alt."^
in ilgin yan Atatrk'n ok ak bir dille hilafeti ve halifelii savunan
bu konumalanna rastlayan gnlerde; 18 Kasm 1922 tarihinde Lozan Ban
Konferans iin Lozan'da bulunan smet nn de btn bir dnyaya ve dnya
mslmanlna ayn mesaj veriyordu. smet nn 17 Kasm 1922'de Lozan'da
kabul ettii: "Mslim Standart" gazetesi Genel Yayn Ynelmeni Seyyid Abdl-
kayyum Melik'e btn dnyaya duyurulmak istei ile verdii beyanatta:
"Size ve sizin vastanzla btn mslmanlara unu syliyeyim ki...
Trk Milleti, slmiyet'in kolu ve klcdr. Trkiye Anayasas, Hilfetin
yani hr ve mstakil bir "slm Dcvlcti"nin menfaatlerini yruncc alacak
ellere, btn mdafaa kudretini vereceini sylyor. Bu halde. Hilfeti nasl,
maddi, desteksiz brakm oluruz.
Trkiye. Hilfeti tutuyor ve tutacaktr. Hilfet Trk Milletine vediadr,
emanettir. Trk milleti hr ve mstakildir. Bunun iin Hilfet de taarruzdan
masun ve iktidara maliktir. Hilafetin btn vasflan mahfuz ve emindir.
Kanmzn son damlasna kadar Hilfeti tutup, yaatacaz. Fakat tek bir
adamn ahsi mal olmasna asla msaade edemeyiz. le Trk Milletinin karan

11 en Ozok. Trkiya'de Gen'd Akmlar, s. 31-34. Varlk Yay stanbul. 1964,

78 CUMHURYET DNEM DlN DEVLET LKLER

budur. Biz yle hissediyoruz ki. Hilfcl bugn daln mslmanlar arasnda, da
ha byk bir anlama ve yardmlama kaynadr. Yeryzndeki din kardeleri
mizin bu szlerimi dikkatle okumalann isteriz ve mihnetli gnlerimizde onlann
devaml mzaheretlerini beklemekte olduumuzu dnerek bizi hakl gnncle-
rini bekleriz.
Biz. byk Islm Aleminin azasndanz. Bizi takviye ve tee. etmenizle
ve Islmiyeie yaptmz cizane hizmeti takdir eylemenizle bizim. slmn hr
riyet ve istikllinin savunucusu saylmaa lyk olduumuzu isbat ettiniz. Trk,
bu mtevazi ve asil vazifeden dolay iftihar eder. Bizim kanaatimiz udur ki, Hi
lfet hakk Trk Milletindc m a h f u z d u r . ^
18 Kasm 1922 tarihlerinde Lozanda bylesine ak bir slupla hilafet sa
vunuculuunu yapan ismet nn gibi. 18.11.1922 tarihli TBMM Gizli Celsesi
nin 140. birleiminin saat 4.18 sonras balayan 5. celsesinde de Atatrk ok
ak bir dille: "Halifelik bizim iin Alcm-i slm nazannda fevkldc takviye
edici bir meseledir" demiti.
Bu szlerin zaman ve zemin gerei, zellikle de siyaset gerei sylenmi
olduunu, 3 M an 1924 yl Halifeliin kaldnimas zerine sylenen szler is
pat sadedindedir.
O gnleri dakika dakika yaayan gazeteci Naid Hakk Ulu'un tcsbil ve
benzetmesiyle sylersek; "Gazi yine soukkanl ve skn ierisinde ihtilalci ka-
rarlann frenlemi, baan iin en pratik yoldan her safhay vakti geldike tatbik
prensibinden aynlmamt."^
Mustafa Kemal Aiatrk.de zellikle dcvrimlcrin balangcna kadar geen
sredeki bu tr deiken politikalar iin ortaya koyduu stratejiyi u szleriyle
iz:h ediyordu:

12. Fendun Kandemir. Hauralan ve Syliyomedikleriyle Rauf Orbay, s. 96. stanbul. 1965. Kadir

13
..
Na i HakK Ulu. Hatfofiin Sonu, s. 67

1T3MM VE MUSTAFA ICEMAL HALFESN SEYOR 79

Bcn toplumumuzun ycelme istidadm ve yapacaklanm bir milli sr gibi

vicdanmda tayarak, peyderpey toplumumu/.a tatbik ettirmek mecburiyetinde
idim.".
Gazi Mustafa Kemalin btn meclisi ynlendiren konumalanndan sonra
halife seimiyle ilgili fetvann okunmas isteiyle Konya Mebusu, er'iyc Vekili
mderris ve mfessir Mehmed Vehbi Efendi (elik) krsiye gelir. 16 ciltlik
"Hlasatl Beyan R Tcfsir'il Kur'an" adl byk tefsir kitabnn da mellifi olan
Hadim'li Vehbi Efendi.^ zetle u konumay yapar:

14. a g .e s.67.
15. KonyalI Mehmet Vehbi (elik) (1861-1949).
"Mehmed Vehbi (elik) Efendi. stiklal Mcadelesi srasnda BOyOk Millet Meclisi Hkmeti
nin nc er'iyye ve Evkaf vekilidir. 15 ciltlik "Hlasat- Beyan R Tefsiri'l-Kur'an adl tefsiriy
le hret bulmu deerli din alimlerindendr.
1861 ylnda Konya itinin Hadim kazasnda domutur. Hadim ulemasndan elKzde H
eyin Efendi adnda bir zatn oludur.
lk tahsilini kynde yaptktan sonra 1677 ylnda Hadim Medresesine girmi yl burada,
gerekli temel slm ilimleri rendikten sonra 1880 ylnda Konya'da rvamye medresesine
kaydolmutur Konya'da Fkha arlk veren Mehmed Vehbi Efendi. 1888 ylndan itibaren F
kh. Tefsir. Hadis gibi temel ilimlerden icazet aldktan sonra ders okutmaya balam ve 1899
ylnda da Mahmudiye Medresesine mdems olmutur. 1901 ylnda Konya Hukuk Mahkeme
si yeliine seilen Mehmed Vehbi Etendi. 1908 ylnda kinci Merutiyetin ilam ile Konya me
busu olarak stanbul Meclisi Mebusam'na katlmtr.
1911 ylnda Meclisi Mebusan'n dalmas zerine Konya'ya gelerek 1915 ylna kadar.
"HOlasatl Beyan" adl 15 dtdlk tefsirini yazmakla uramtr
1918 ylnda Yunanllarn zmir'e asker karmasyla, yurdun deiik yerlerinde oluturu
lan "Kuvay- milliye* iin. Konya'da vaaz ve iradiaryla byk desteklerde bulunmutur. Bu
desteklennden ve halkn da kendisine kar sevgisinden dolay ksa bir mddet Konya Vali Ve
killiinde bulunmutur
Vehbi Efendi 1919 ylnda yaplan seimlerde tekrar Meclisi Mebusan'a Konya Milletvekili
olarak katlmtr
23 Nisan 1920 ylnda Ankara'da Byk Millet Meclisinin alyla Ankara'ya gelmi, bir
mddet Meclis Reisliinde de bulunmu, bilahare 6 Kasm 1922'de Abdullah Azmi Efendi'n.n
yenne er'iye Vekilliine getinlmitir. erlye ve Evkaf Vekaletinde iken ruhen ve fikren uyutu
u kinci Grup milletvekillenne dahi) olmas yznden ok sk takip ve tazyik ile Mustafa Ke
mal Atatrk'n ve I Grup mlletvekltennin kuraca Halk Partisine girmesi iin zorlanm ve fa
kat o btn basklara vc partiye girmezsen er'iye vekaletinden istifa e ti' demelerine ramen
ne Halk Partisi (Frkas)no ye olmu ve ne de er'iye vekaletinden istifa etmitir.
Mehmed Vehbi Efend'nin er'iye Vekillii 4 Austos 1923 ylnda kabinenin istifas He so
na ermitir. 3 Nisan 1923 ylnda alnan seim karar ile dn dunce.ennden dolay mi.lctvekil
seimlerine alnmayan Vehbi Efendi. Milletvekillii sonrasndan. 1949 yl. Kasm aynn
2?inde 88 yanda hakkn rahmetine kavuuncaya kadar srekli Tek Parti Halk Partisi mn
tarassutu altnda katmtr.
Onun bu dnemdeki bask dolu hayatn anlatmas asndan u rnek yeterli olur kanaatin
deyiz.
"Mehmed Vehbi Elond. baslm olan "Hlasat'l-Beyan" adl tefsirinin cilt ilerini takb n
1926 ylnda stanbul'a gitmiti Birgn kprde eski Cank mebusu Nafiz Beye tesadf erm.
ve Nafis Boy ile birlikte I, dnem TBMfvrnn ateli slamclarndan ve kinci Grup miltetvekl !
derlenndon Erzurum Mebusu Hseyin Avn (Ula) Bey.n KaraKoy'de bulunan burosur gmru-
 80 CUMHURYET DNEM DN - DEVLEr LIKLER

"Efendiler! slmiyet'te mstebit bir hkmet ekli yoktur. Hkmet-i s-

lmiye tamamen meruattr (artlara baldr). Fakat mertiyeti eriat Ahkam
n icr suretiyle meruttur. erian ahkmn icra noktasnda zaman zaman suis-
timlat da oldu, eriata hi yanamayanlar da oldu. Halta ahkm- eriyyenin
dna kmalar da oldu. Ama btn bunlar makam. hilafette bulunanlarn ken
di haalandr. Fakat bu durum asla makam hilafetin ska anlamna gelmez.
Halife Islmlara ait bir nvandr ve Kuran- Aziman ile sabittir. Cenab- Hak
Ademi halife kldn beyan buyurmutur. Halifenin manas, dnyay vakti
merhumuna kadar, eriat dairesinde imara say etmektir. Binaenaleyh halife olan
zat, eri erifin ahkmn icraya memurdur. Hilafet Islmlara mahsus bir keyfi
yettir derken de bunu kastediyorum. Halife denilen zat tenfizi ahkma, icray
hukuka, mazlumun intikamn zalimden almaya... kadir olmakdr. Ve de halife
alim olmal, metehid olmal, sahibi re'y ve tedbir olmaldr. Fakat imdi bu c-
riatin cem'ini bir ahsta bulmak imkan var mdr? Elbette yoktur. Onun iin
biz halihazr artta en uygun halifeyi semek durumundayz. Seilene biat ede
riz. Bu mslmanlar iin vaciblir: lazmdr. Hatla tehiri de caiz deildir. Seilen
halife de vezaifi er'iyesini meclise terk eder ve meclis vastasyla icra ettirebi
lir.
Bunun iin efendiler ben cmlenizden rica ediyorum, evvelcn intihap
|| (halife seimi) bilelim, sonra da sfatlann dnelim (ok doru sesleri ve al-
klar).

Baroda sohbet ederlerken, oraya zm r 5 5 tertipilerinden olduu iddia ed.ilerek idam

ile n z iy a H.ur^i^ de gelm iti: Eslu bir m e b u s a rk a d a fi olm a . hasebiyle Ziya H u r in e d e o ra
lay gerekleince !da ksa i r s o h e tte bulunan Mehmet Vehbi Etendi, bilahare zmir suikast
Ziya Huril le kendisine konuyla hi alakas olm ad h a J ^ v e
9 2 7 yln d a Konya'da tevkil edildi. I rt m e s i M nasebetiyle n : : ?:

-
' 0 33

j s s : i " ? : ' ' : ; ' M : K .n > .Y i" " i

: : " ; 3 1 " 6 KOltOr Yaynlan, e. 3. s. 1052-1.53, 2 Bask, 1965,
s
Ankara
TBMM VE MUSTAFA ICEMAL HALFESN SEYOR 81

criye Vekili Vehbi Efendi bu konumadan sonra halife intihab'na dair

fetvay meclise sunmu ve fetva kabul edilmiti.*.^ Ancak meclis gizli olum.
mundaki tanmalar bitmemi ve bu sefer zellikle de kinci Gmp miUctvckille.
ri arasnda biatin ekli, biat yeri, gyabi biat caiz midir, biat iin musafaha art
mdr? gibi henz seilmemi bir halifeye balln ekli en ince tcfermallanna
kadar mnakaa edilir olmutu.
Bu sefer meclisteki hocalar tarafndan fkh boyutlanndaki farkllkla be
raber, yetimelerindeki farkllklar dolaysyla birbirine girer olmulard.
Meclisin Birinci Gmbuna ait milletvekilleri Mustafa Kem ve Arkada
lar, sessizce hocalann biat meselesinde birbirine dmelerini seyrediyorlard!
Mzakert esnasnda her hoca kendi bilgisini ortaya koyarcasna krsden arap-
a ayetler okuyor,( Erzumm Mebusu Salih Efendi), bir ksm da fkhi aynlk-
larla mezhep imamlarnn bu konudaki grlerini fkh kitaplanndan rnekler
gstererek uzun uzun tartmaya katlyordu.. (Ankara Mebusu Mustafa Efen
di).
Bylcce mzrkcrai banda kinci Gmb'un yklendii hedef noktadan
kendiliinden uzaklalm oluyordu. Hocalar bu iin ok derinlikli bir mesele
olduunu syleyerek tartmaya kendiliklerinden son verme yoluna gittiler.
nk sabah namaz vaktine kadar bu hararetli tartmalar snm ve doal ola
rak hibir neticeye ulalmamt.
Sabah olduunda gelinen nokta, Mustafa Kemal'in balangta ikinci
Grup milletvekillerine syledii nokta idi. Yani "biat" ve "halifenin vazife ve
salahiyetleri" konusu grlmeyecek ve direkt olarak halife seimine gidile
cekti. Halife seimi ok ksa srd. Mecliste oya katlan 162 mebus vard. 148
kii Abdlmccid Efendi iin oy verdi. kisi Sultan Abdulhamid'in oullarndan
Abdrrahim'e, de yine Sultan Abdlhamid'in byk olu Selim'e oy vermi.
9 kii de ekimser oy kullanmt.^

17. Meclis Olurum Bakan Dr. Adnan (Advar) Bey. szkonusu fetvay oya sunduunda Bi.s
Mebusu Yusuf Ziya Bey. 'fetvalar fkhla ilgilidir, Allah.n kanunlaryla lgilidir, oya sunulamaz
lar!. diyerek kar ktnda, Mustafa Kem alin cevab ilgintir ..Beyefendi, unutmayn ki bu
memleketi ykmak iin de fetva vermilerdir. Mustafa Kemalin bu cevabyla Islm tanhnde
belki ilk kez bir fkh fetva bir meclisin oyuna sunulmu ve geerliliini de bu koulla kabul et
tirmi oluyordu. Aslnda bylece 1299 tarihinden bu yana Osmanl lkesinde ilk kez bir fetva
bylesine kiilerin istek ve emellerine braklm oldu ve bylece de Islm siyasal yapsnda
bu oylamal fetva ile nemli bir gedik alm oldu. (elin zek, Devlet ve Din. s. 475)
10. a .g.... c. 3. s. 1056.

20. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Bankas Kltr Yaynlan c 3. s. 1063, Nal Hakk Ulu, Hali
feliin Sonu, s. 97. evket Sreyya Aydemir. Tek Adam. c. 3. s. 63
 82 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

Seimden sonra. Ankara hkmetini stanbul'da lemsilen bulunan Refet

Paa'ya. TBMM Reislii adna Gazi Mustafa Kemal imzal Halife Abdlmccid.i
tebrik eden bir telgraf gnderilmiti.^
19 Terinisani (Kasm) 1338 (1922) Ankara tarihli Gazi Mustafa Ke
mal'in telgraf, konumuz olan "devlete bal din" sistemi devrine girerken ok
nemli bir belge olarak tarihteki yerini alacaktr. Zira 19 Kasm 1922 tarihinde
Atatrk, Abdlmecid Efendi'yi "makam- mualla-i hilafete intihap buyurulduk-
lann hrmeti mahsusa ile Zat hilafctpenahileri'.ni halife sfayla tebrik etmi
ve balln bildirmitir.^
Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti balyla, "Hancdan- Al.i Os-
mandan Halifc.i Mslimn ve Hadiml Haremeyn' erifeyn Abdlmecid
Efendi Hazretleri'ne" diye balayan tebrik ve ballk karan kavramsal planda
da byk ilginlikler tamtr.
nk hilafetle beraber "Halife.i Mslimin", "Hadiml Haremeyn' e
rifeyn" nvanlan da meclise ve Mustafa Kemal'ce onaylanm ve durum bir
duyuru ile de Alem-i Islm'a ilan edilmitir.
Trkiye Cumhuriyeti'nin varl ve Atatrk ilke ve inklaplan nda d
nldnde bu ifadelerin kullanlmasna belki hi bir mn verilemeyecektir.
Ancak dnlen ve hedefe varmada, bu kavramlar da bir basamak ve bir alla
ma ta tekil edecekse, ki Atatrk'n muhtelif konumalan bunun byle oldu
unu sarahaten belirtir. (Yaplanlann kendi mant ierisinde ne kadar doal ve
ne kadar siyasi olduu zamanla anlalmtr.)
Mazhar Mfit Kansu: "Eraurum'dan lmne kadar Atatrkle Beraber"
adl kitabnda sylediklerimizi anlamlandracak mahiyetle bilgiler ortaya koyar.
Mazhar Mfit Kansu. 7-8 Temmuz 1919da kendisine not ettirdiini bunlann
iinde Saltanaun Kaldmimasndan, Hilafetin ilgasna ve hatta Latin harflerinin
kabulne kadar her eyin bulunduunu ifade ederP
Bu u demektir; 19 Kasm 1922 tarihinde Abdlmecid Efendi'yi halife se
en ve ona "halife-i mslimin". "hadiml haremeyn" diyen Mustafa Kemal, bu
ifadelerden, 3,5 sene ncesinde bile halifeliin kaldmimasn tasarlam ve ka
fasna koymu birisidir.
Hatla 1919 tarihinden nce de bunlan tasarladn belgeleyen ifadeler
mevcuttur. Daha 26 yanda gen bir subay iken 1907 tarihinde, mehur Bulgar
Trkolou Manolov.a syledikleri bu dndklerimizin bir baka kantdr.

21. Anayasa HukuKunda Laiklik Kural, s. 35.

Mazhar.M^^ ^ B ^ u m dan fOmOne Kadar AtatOrkla Beraber, TTK Yayn, 1. s.

.1 131. Ankara. 1960.
TBMM VE MUSTAFA J^MAL HA FES N SE^O R 83

1907 ylnda Bulgar Trkoloa Musiafa Kemal yle demi:^^

"... Bir gn gelecek ben hayal sandnz bin bu dcvrimlcri baaraca
m. (Konumada salianaln, hilafclin kaldmiacann yannda, giyim-kuamla
ilgili dcvrimlcrdcn. harf devtimine kadar hepsi bahsedilmiiir.) Mensup oldu
um Ulus da bana inanacaktr. Dndklerimin hibiri demogoji deildir. Sal
tanat yklmaldr. Halifelik ilga edilmelidir. Din ve Devlet birbirinden aynlma.
l; laiklii getirmcliyizdir. Dou uygarlndan benliimizi syrarak Bat uygar
lna aktanlmahyz. Kadn ve erkek arasndaki her trl; ekli ve hukuki fark
lar silinip yeni bir toplum dzeni kurmalyz. Bat uygarlna girmemize engel
olan yasa alarak Latin kknden bir alfabe semeli, klk kyafetimize dein
hereyimizde balllara uymalyz. nannz ki btn bunlar bir gn olacak ve
hepsi de gerekleecektir!"^
Evet bu szler. TBMM Bakan Mustafa Kemal Atatrkn halife siimi-
ni tamamlayp, halife Abdlmccid Efendi'ye balln bild rdigi yukandiiki la.
rihi belgeden tam 17 sene nce sylenmitir. Bir baka dey !c. Aiark, Salla
nat. hilafet. Cumhuriyet ve dcvrimlcrle ilgili servenleri ve onlarn kademe ka
deme gerekleecek hallerini ta 1906 ylndan itibaren dnmeye bahm ve
planl bir ekilde bunlan uygulamaya koymutur.
Tasanlann nasl uygulamaya geireceine dair kopya zmit'le stanbul
gazetecileriyle yaplan basn toplantsnda etrafndakilere bildirmitir.^.
Atatrk'n bizzat kendisinin belirttii strateji u olmutur:
"... Ben dndklerimi nce milletin arzusunda, ihtiya ve idaresinde
gnneyi art sayan ve bunu grdkten sonra ancak tatbiki ile kendimi mkellef
bilen bir insanm. Her insann mensup olduu itimai heyet (toplum) idn
d bir fikri olabilir. Fakat san solunu dinlemeden sylenmi szler, benim
telakkime gre, uzun uzun ve derin denemelerle tetkik edilmedike kuvveden
fiile kamazlar. Her toplumsal ite kiisel dn, umumi iradeye mutabk
oluncaya kadar baarl olunamaz..." (Mustafa Kemal, burada dnd ve
yapmak istedii tm reform ve dcvrimlcri dile getirir.) "Eer ben size bu mese
leleri ancak son senelerde dndm dersem, inanmaynz. Ben t ocukluum
dan beri bu davay (en bala halifeliin kaldnlmas) dnm bir adamm."

24. zen Ozankaya. AtatOrk ve iaiHJik, s. 155-156.

25. Sami N. zerdim. B//^7my n A r a i . 5. 32.33 AnKara. 1974, C h u n y c t. 19.8.1943.
26 Ahmed Cevad Emre, iki Nesim Tarihi, s 3 6.
27. 6 Sreyya Aydemir. Tek Adam. e. 3 s. 317-318; Prof Df. z e r OzanHaya. ve
klk. s. 159. Tekin Yaynevi. Ankara. 1963. 2. Bas^.
84 CUMHUKlYEl^ DNEM DN - DEVLEl'LKLEP^

Dolaysyla Mustafa Kemal'in halife seimindeki lavn ve halifeye hitap

ve ballk bildirileri yllar ncesinden dnlm senaryolann sadece geici
birer basamaklan olmutur.
TBMM adna Mustafa Kemal'in Halife Abdlmecid'c gnderdii telgrafa
bir gn sonra. 19 Kasm 1922 tarihinde cevab iclgrafname gelir. Gelen cevab-
da. Mustafa Kemal'in hitap blmnde belirttii gibi Abdlmecid Efendi. "Hali,
fe-i Mslimn" ve "Hadiml Haremeyn" nvan ve imzasn kullanmtr. Ayrca
Cum'a selamlna kp, halifelere zg kaftan giyebileceini, sank saracan
bildirmitir.^
Yine TBMM Riyaseti adna 20 Kasm 1922 tarihinde cevabi telgraf ce-
vablayan Mustafa Kemal, tekraren "Halife-i Mslimn" ve "Hadim.l Harc-
me>'ni-erifcyn" nvanlann lensib ettiini, aynca halifelere zg kyafetle
Cum'a selamlna kabileceini, elbette askeri niforma giymesinin szkonusu
olmadm... beyan enitir.^.
Bu szlerin yazld anda bile Mustafa Kemal'in gerek kanaati u ol
mutur: "... Ben ahsen saltanatn ilgasndan sonra; baka nvanla ayn mahi
yette bir makamdan ibaret olmas lazm gelen hilafetin de. mlga (kaldrlm)
olduunu kabul ediyordum. Bunun mnasip bir zaman ve frsatta telaffuzunu ta
bii buluyordum. Halife Abdlmecid Efendi'nin de bu gerei hi anlamad d
nlemez.".
"Mnasip bir zaman ve frsatta hilafetin kaldrlacan telaffuz etmek" is
teyen Mustafa Kemal bu frsatn doaca ve yeri ve zamannn gelmek zere
olduu dncesiyle 14 Ocak 1922 tarihinde bir yurt gezisine kt. Eskiehir.
zmit, Bursa ve Balkc.sir gezileri. Cumhuriyet'in temellerinin atld, devrimle-
rin planland ve zcUiklc "din" kavramnn "devlet" kavram ile ilikilerinin
.clccekc nas olmas gerektiini; yani laiklik ilkesinin gndeme gcidigi geziler
olmutur. Bir dier ifadeyle ank "beklenen zaman ve frsatn doduuna" ina
nan Mustafa Kemal, yllardr gizlice dndklerini; ancak mahremlerine at
konulan, ank bu gezilerinde aka dile getirmitir.
TBMLM'dcki halife seiminden 55 gn kadar gemi, bu zaman zarfnda
meclisteki ikinci gruba ait milletvekilleri Mustafa Kemalde bata hilafet konu-

mO
5 = S ~
HarfneynO*0 rifeyn unvanlarn kullanaglrTitlr
l
3 5 =
29. N/ru*-S y/ v. e. )1. s 930.931.
30 Nuiuk-Syfev. e. H. s. 938.939.
TBMM VE MUSTAFA KEMAJ. HLFESN S E ^ .R 85

sunda byk deiiklikler olmaya baladn grmlerdi. Bu duyu ve seziler

yeniden onlan halifelik makamna sahip kmaya ve "halife meclisindir, meclis
halifenindir."^ anlayn meclise hakim klmaya zorlad.
Halifenin ve halifeliin kaybolmakla olan esprisinin yeniden gndeme
gciirilmcsi adna, 15 Ocak 1923 tarihinde, Afyonkarahisar mebusu smail kr
Hoca nceden basnlm olan bir risaleyi meclis yelerine datarak aka ha
rekete gemili. Risalenin ad "Hilafct.i slmiyyc ve Byk Millet Meclisi"^
dir.
Mcdre.se renimi yapm vaiz olan Karahisar- Sahip (Afyonkarahisar)
mebusu olan Hoca smail kr (elikalay). (1876.1950) 46 yanda mebus .se
ilmi. ailecek hoca ve mderris yapsna sahipii.^^
Karahisar- Sahip Mebusu Hoca smail krnn yapt 55 gn kadar
nce mecliste konuulanlarn bir tekran gibidir. kr Hoca. Halifenin varln
dan bahisle "onun tannmasnn er'an vacib olduunu" Meclisin halifeyi hemen
hemen ittifakla setiini ve bu maksatla hilafet ayn hkmettir. Hilafetin hukuk
ve vezaifini iptal etmek hi kimsenin, hi bir meclisin elinde deildir.. ^gr
n savunmutur.
kr Hoca risalesinin banda. "Baz ulemay ikram arkadalanmzla
birlikte, dndklerimizi, klb- criyyc.de mevcut, muayyen ve mstakar
(deimez) slm buyruklarn nerederek... ne yazk ki yanlgya srklendii,
aldatld grlen Mslman kamuoyunu tenvir etmeyi kanlmaz bir vecibe
telakki etlik."35 diyerek mslman kamuoyuna "Halife meclisindir, meclis hali
fenindir" demiti.
Bu risale mecliste milletvekillerine datldnda Mustafa Kemal Eskie
hirde bulunuyordu. Gezi annda meclisteki gelimeleri duyan Atatrk. krii

31. Nal Hakki Uiu Halifeliin s. 100. .Sreyya Aydemir. Tek Adam, e. 3, s . 9
32. Bu Risalenin k^aloglara g .re Erzurunr. AlalUrk Universiesi K t p h a n e s in i Seyletun Ozege
kolleksy.nunda iki. Turk Inkilap Tarihi ktphanesinde de bir nshas vardr. 5ey ettn Ozege
kelleksiyenendaki risaio .rilnaidir.
33. Mele Tunay. Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, s. 64. Yurt Yay^nian. Ankara. 1981
34. Nutuk, e. fl. s.. 705.717. Seil Akgn. Hilalein Kaldrlmas ve Senulan. (Doktora Tezi) Dil V.
Tarih Coralya Fakltesi. 1975. s. 119.
35. e. II. s. 95'4955 Mete Tunay. Tek Parti YOnetimi. s, 64. Yurt Yaynlan. A n k ^
ra. 1981.


86 CUMHURYET D O I M DN - DEVLET LKLER

Hocann datt. "Hilafci.i slamiyc vc BMM" adl risaleyi gezinin ikinci du

ra olan zmit'e acilen istctmiii. Meclisteki beklenmedik bu gelimeler vc ye
niden halifelii gerek anlamnda grmek isteyenlerin tavr Mustafa Kemal'i
ok sinirlendirmiti. Mustafa Kemal Atatrk meclis ierisindeki bu hareketi d
pedz irtica hareketi olarak yorumluyor ve kr Hoca'nm taraftarlarna ate
pskryordu.^.
Mustafa Kemal Atatrk. Afyonkarahisar Mebusu kr Hoca'nm "Hila-
fet-i Islamiyye vc Byk Millet Meclisi" isimli risalesine hiddetlenmesinin ya
nnda. ona lm ve din bir cevabn da verilmesini istiyordu. Bunun iin meclis I.
Grubunda bir aratrma komisyonu oluturularak szkonusu risalenin ccvaplan-
dnlmasma alld.^.^ Yaplan almalar neticesinde Hoca kr Efendi'ye ce
vap ve Halifelik ile Milli Hakimiyet arasndaki ba gstermesi asndan aa
daki u risale yaynland.
Matbuat ve stihbarat Mdriyeti Umumiyesi Neriyatndan 22 No ile
yaynlanan "Hilafet ve Milli Hakimiye" adl risale:
I Hilafetin Manas ve Vazifesi
II Hilafetin Saltanattan Aynim asi ve Saltanatn gas
m Hilafetin Son ekli ve Alcm- slm zerindeki Tesirleri
IV Genel 01 Hilafet Meseleleri zerine Mnakaalar
- Hilafet vc MiUi Hakimiyet zerine Grler adi altnda be b-
1Umden oluturuldu.
Trk inklap Tarihi Ktphanesi'nde orijinali b u lu n a bu men sayfa nu-
m a r^ ve Sirasyla u konu ve griileri muhtevidir.

H L A FET VE ^ L L HKM YET

H ilafet vcMllUHaldmiyeiMeselesiHakkmdaMulucllf
Z e v c U in M a itv c MutalaattruianMrekkep Bir Risaledir.
(Ankara Matbuat ve sU h b ^ t M. 1339,240 sayfa)

36 Na^it Hakki Ul.a . .. s. 0

37.
38.
TBMM VE MUSTAFA I^EMAL HLFESN SE ^O R 87

I. Ksm Hlfen Mns ve Vazfelen:39

Shf Si.
5 1) Ziya Gkalp B.. Hilfetin Hakiki Mahiyeti
11 2) Aaolu Ahmet B.. Tarih Celse
33 3) Hoca Rasif Ef, slmda Hkimiyet veTesis.i Hkmet
50 4) Hoca Abidullah Ef.. Hilfci.i Sahiha
55 5) Ziya Gkalp B.. Hilfetin stiklli
58 6) Ziya Gkalp B.. Hilfetin Vazifeleri

II. Ksm Hilfetin Saltanattan Tefriki ve Padiahln lgas:

65 7) Aaolu Ahmet B., Padiahln Trkiye'nin Bana Getir
dii Felaketler
76 8) ki Terinisani htilli (Tanin. 30 Terinisani. 1338)
81 9) Yunus Nadi B., Hkmet ve Hilfet
85 10) Ahmet Emin B.. Canl Bir l
89 11) Falih Rfk B.. Asl Bayram Gndr
90 12) Falih Rlk B., Korkak Kat
95 13) Necmettin Sadk B.. Milletin iradesi
97 14) M.K.Bcy. Saltanal. Milliye Vardr
113 15) Ahmet Emin B.ki Terinisani nklab
117 16) Ahmet Emin B.. Halife.i Mslimin
122 17) Celal Nuri B.. Hilafet ve Halife

IIL Ksm
III. Ks Hilfetin Son ekl lem-i slm zerinde Ne Tesir
Yapt?
129 18) Aaolu Ahmet B.lcm-i slm Ne Diyecek?
137 19) Aaolu Ahmet B.slm lemi Ne Diyor?
142 20) Aaolu Ahmet B.. Ak Mektup "Hindistan'da Muhterem
Hilfet Komitesine. Londra'da Aa Han. Seyir Emir Ali ve
sait Hint Mslmanlar Reisleri Hazretlerine"
149 21) Hilfetin Son eklini Msrhlar Nasl Buldular
"Firari Mustafa Sabri'ye Bir Msrlnn Mhim Cevab"

39. Bu blOmdo Oc yazna yer verilen Ziya Gkalp. ayni yl yaymlad Doru Yol.da da *YeryO-
znde bir hilfei makam bulunmazsa slm ateml kendisini imamesz telmi bir tesbh gi^
dalm perian grr diyerek. "muHaka slm limmeinin bar^^ haille ^ m veriterj ahs
br timsalin bulunr^as. gereklign. iten srmekteydi. Baki <Haz) Mjgan Cumhur. Ziya Gkalp
Yeni HayatZOoru Yol, Ankara: Kltr Bakanl Yay. 1976. s. 65.
88 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET lUKLERl

157 Makam. Hilfet Hakknda lcm.i slmn Kanaat ve Hissi

yat

IV. Ksm Hilfetin Saltanattan Tefriki ve Padiahln lgas:

167 22) Ahmet Emin B., Hkimiyet ve Mesuliyet
173 23) Necmettin Sadk B. Hkmdarlk Karsnda Milliyet
177 24) F.C., Hoca kr Efendiye Cevab
186 25) Hoca lyas Sami Ef.. slmda Hilfet
191 26) Aaolu Ahmet B.. Mutcrizlerin itirazdan Maksatlan
199 27) Hilfet ve slmiyet Hakknda Kangn (ankm) Mebusu
Tevfik Ef.'nin TBMM.dcki Beyanat
202 28) Aaolu Ahmet B.. Kann (ankn) Mebusu Tevfik Ef.yc
Ak Mektup

V. Ksm Hilfet ve Hkimiyet Meseleleri Hakknda Halife Haz

retlerinin ve Dier Zevatn Beyanatlar
211 27) Halife Hz.nin Beyannameleri
213 30) Halife Hz.'nin BMM'ne Teekkr Tclgraflan. dier beyanat-
lan (Tanin)
216 30) Mustafa Kemal Paa Hz.'nin Beyanatndan Bir Para
(TBMM)
218 30) smet Paa Hz.lcriyle Mlakat (Mslim Standard)
225 30) Refct Paa Hz.'lerinin Beyanat (Akam)
239 30) eyh Snus Hz.'nin Beyanaan (Yeni Gn)

Burada Hoca kr Efendi'ye dorudan doruya karlk veren tek yaz

24'nc makaledir. F.C. kr Efendinin risalesinin 8 ve 26'nc sayfalanndan
u alntlan aktanyor: "Halife haiz olduu vazife-i diniye ve siyasiye ibariyle
Mccalis-i slmiyenin. memleketlerine has rf ve adet icabatna zaman ve me
kn muktezasna (gereine) imiisalen kararlatracaklan kavanin ve nizamata da
mhim bir dahi ve tesiri vardr. Bu gibi mecalisin taht- karara aJdklan mcvad-
camliycnin mesa olunmas iin halifenin tasdik ve tasvibine iktiran cunesi
tahl- vecibededir. Ancak o sayededir ki bu gibi mukarrerat ahkam- eriye da-
dna dahil olur. ... u hale gre tanzim-i kavanin ve icra-y hkmet sclahiycti-
ni deruhte eden meclisimizin riyaset-i labiiyesini halifenin haiz olmas, yani ka-
vanin.i devlet ve mukaddcrai- hkmen halifenin nazar- tasdikine iktiran c-
TBMM VE MUSTAFA KEMAL HAFESN SEYOR 89

mcsi bir cmr.i zarur vc cr'idir... Yazar buradan hareketle. kr Efendi'nin

TBMM'nce o vakte kadar alnan kararlan da gayr.i meru saydn ileri sr
mekledir.
kr Efendi'nin grlerini cevaplandrmak iin hazrUnm bir baka
risale ise. Hakimiyet-i Milliye ve Hilafei.i Islmiye'dir. "Karahisar- Sahip Me
busu Hoca smail kr Efendinin Bu Meseleye Dair Nerettii Risaleye Red
diyedir... (Ankara) Yeni Gn M.. 1341 kinci tab'. yirminci bin; 36 sayfa, fiyat 5
kuru; ilk basm 1340-1924'tc yaplm olmal.) Bu risalenin mellifleri me
bus hocadr. Antalya Mebusu Rasih (Kaplan: 1883.1952); lmne kadar ara
lksz milletvekili seilmitir. VII. dnem Mara. I-VI ve VIII. dnemlerde An
talya), Mu Mebusu Elha lyas Sami (Mu: 1881-?;) I. dnemde Malta'dan ge
lip Mu, II. dnemde yine Mu, III. dnemde Bitlis, V. dnemde oruh), Siird
Mebusu Halil Hulki (Aydn: 1876-1940; lmne kadar ilk alt dnemde Siird).
Bu risalede, bir "Mukaddcmc"dcn sonra, u balklar bulunmaktadr:
s.l 1 slam'da Hkmet Nedir vc Nasl Teekkl Eder?
s.15 ekli Hkmetimizin slamiyete Tatbiki
s. 18 Bugnk Hilafetin Vaziyei-i Umumiyesi
5.24 Papalk vc Hoca kr Efendi
5.25 Perdenin Arkasnda Kimler Var?
5.30 Padiahlk Hakknda Bir Isiiirad
5.31 Birbirine Uygun Hedefler
hoca efendi, eitli halifelik kurumlanna kar '.Mill Hakimiyet" kav
ramn savunmakta ve itihat kapsnn ak olduunu ileri srmektedirler. "le,
ehven-i mcsmizlc biz, dar dnen bir ka kii ile bu usul mesailinde ayrlyo
ruz. Biz yalnz Kur'an vc Hadisle mukayyetiz. Bunlann haricindeki muil iin
ise asnmz erbab- hl vc akdini kyas vc icma sclahiyattar gmlekteyiz." (s. 7)
"Hakimiyeti milliyemiz, er'i enverden Hakk. inkilpan, hukuk-u tabiiye
ve sarfadan. maslahattan domu, kan dklerek mcadelesi) le iLsa- zafer vc
galibiyet etmitir" (s. 3) diyen yazarlar, aynca "slmiyette ruhan ve cisman
fark yoktur. Byle bir fark dellet edecek ekilde bulunmak kfiri taklittir" (s.
9) grn savunmaktadrlar.
Hoca efendiler, kr Efendi'nin "Hi phe yok ki bu vaziyet muvakkat
tir. Ve inaallah ok gemeksizin hl-i asl vc tab avdet edecektir. slm cfkar-
umumiyesi yakinen bilmelidir ki TBMM'ylc Mcelis'in intihap vc biat ettii Ha-
lifc-i MsUmin arasnda hibir aynlk yoktur. Halife Mcelis'in. Meclis halife.
 90 CUMHURlYEfr DNEM DN DEVlETl' LKLER

nindir" grne karbk. "Hayr efendim! Vaziyet muvakkat deildir. Hl-i ta-
bi ve asl budur" demekledirler (s. 32).
Onalt ay boyunca srdrlen bu resm gr, znde kr Efendi'nin o
anki zmn geici ve Hilfet ile saltanatn ayn ey olduu anlayna hak ve
rircesine terkedilmitir. Ancak, Hoca kr Efendi'nin umduu gibi, eski duru
ma dnlmemi, tam lersi bu sefer de TBMM'cc kabul edilen ve vlen Halife
lik de kaldnimr. Bu son hareket bilahare Meclis ierisinde dince de temel
lendirilmi ve zmir Mebusu, Adliye Vekili Seyid Bey'in, aynca Adliye Vekale
ti tarafndan yaymlanan u konumasyla da, Hilafetin kaldmhma eri bir klf
bulunmutur:...
"TBMM'nin 3 Mart 1340 tarihinde mn.akJl ikinci itimnda "HLAFE
TN HAMYET- ERYES" hakknda Adliye Vekili Seyit Bey tarafndan irad
oluntn nutuk" (Ankara: TBMM 1924, 63 sh.)
16 Ocak 1923'de zmit'e gelen Atatrk burada 4 gn halkla, basn men-
suplanyla, retmenlerle ve dier kesimlerle deiik deiik toplantlar yapt ve
halka hitap elti. Konumalarda uzun cmleli, terkipli ve adal bir Osmanlca ile
halka hitap ediyordu.^^
Mustafa Kemal din ve hilafet konusunda yapt ilk konumada: "Trkiye
Byk Millet Meclisi halifenin deildir ve olamaz." diyerek kr Hocay ve
risalesini ccvablamak istemiti. Mustafa Kemal ilk kez aka halka hitaben:
"Dini devlet biiminin ve buna bal btn toplumsal dzenin ve karlann yk
lacann" belirtilerek yapaca dcvrimleri anlayordu. Mustafa Kemal hilafet
le ilgili olarak da, Meclisin 18 Terinisani (Kasm) 1338 (1922) tarihindeki gizli
celsesinde sylediklerinin lam tersine, hilafetin dinle Ugisi olmadm ve ykl
mas gerektiini sylyordu. O gnk sylediklerini adeta birnevi "idarc'i mas-
lahathk"a benzeten Mustafa Kemal, idare-i maslahatlkla devrim yaplama
yacan, herkesi memnun etmeye allrsa baanl olunamayacan syledik
ten sonra; "inklabn kanunu her kanunun stndedir. Bizi ldrmedike, bizim
kafamzdaki devrim dncesini bomadka, baladmz inklap ve ilerleme
bir an bile durmayacakur"..^ dedi.
zmit toplanusnn bizce en nemli ksm gazetecilerle yaplan uzun soh
bet toplantsnda gereklemiti. Dnlen devrimler iin yardmc olmalan

40.

11/5. 659-61
41. evK el S O r e ^ a ynn70 8*
4 8.4 9 , :. :
; ; . : . U a nb M 9 6 9 : D . D r.E rg u n A y b .rs ,
42
Isbklal Mahkemeten. Kltr ve Turizm Bakanl, s. 11, A n ^ . 1981.

TOMM VE MUSTAFA KEMAL J.IALFESN S E ^ .R 91

maksadyla Izml'e agnlan gazetecilerle Mustafa Kemal arasnda u ilgin ko-

numalar gemii.: ilk som dinden geldi c bir gazeteci Gazi'nin anlattklann-
dan da esinlenerek: ''Yeni devletin dini olmayacak m?"43 diye sordu.
Mustafa Kemal hi beklemedii ve anlk kokan bu somdan pek holan-
ma ^zcm iy o n lu . Bu somnun kafasndaki gerek kadln 0 gnn artlan
ierisinde agzdan kamak istemiyordu: halifeliin tasfiyesini dnrken, bir
devletin dini de olamaz diklemiyordu.''44
Mustafa Kemal som kandaki dncelerini bizzat kendisi yle dile
getirir:
''Aka syleyeyim bu suale muhatap olmay hi de arzu etmiyordum.
S c^bi pek ksa olmas lazm gelen 0 gnk artlar ierisinde akimdan kma-
sn henz istemiyordum. nk tebas mcyannda, deiik dinlere mensup top-
luluklar bulunan ve her din mensubu in adilane ve bitarafanc muamelede bu-
lunmakla mkellef olan bir hkmet, din ve dnce zgrlne sayg gster-
mek zomndadr. Hkmetin bu doal niteliini tozacak ve pheli mn etrafi-
na sebep olacak Sifatlarla snrlamak e litle dom deildir. (te bu sc^plerlc)
Efendiler gazeteci muhatabnn sualine Hkmetin dini olamaz! diyemedim,
tam tersini syledim: "Vardr efendim, devletin dini slm dinidir" dedim. Ama
hemen: ''slm dininde dnce zgrl vardr'' diye szlerimi aklamak ve
y o ru m la k gereini duydum'.. (...) Gazeteci verdiim cevabi, phesiz akla
yaikn bulmad ve sualini biraz deitirerek u tarzda tekrar etti: "Yani hkmet
bir dine bal olacak m?''
''Olacak m. olmayacak mi bilmem., dedim. Meseleyi kapatmak istedim,
fakat kapatamadm..'45
Mustafa Kemal'in zmit'te en ok zerinde durduu hilafet konusu idi.
Gazetecilerle ikinci bir grme daha yapt. (19 Ocak 1922)
e gazetecilerle yaplan bu soh^tin ^zli kalacam ve gazetelerde im.
dilik -y a n l anlalmaya meydan verecei in - yaynlanmamas gerektiini
sylcmili.46
Mustafa Kemal toplantya katlan btn gazetecilere bir som yneltti ve
herkesin ayn ayn cevaplandrmasn istedi. Som. "hilafetin yannm nasl d-
nyorsunuz?'. somsu idi.

43. Nat Hakki , a.g.e., s. 102.

44. a.g.0.,s. 102.
45.
46. Ismall Arar. A.tairk.n zmt Basn Toplants, s. 48-49. stanbul. 1969: D .Dr. Ergun Aybars,
istiklal Mahkemoteri. Kltr V. Turizm Bakanl, s. 11. A n k a . 1 ^ 1 .
 92 CUMHURYEl' DNEM DlN - DEVT/En. LKLER!

Sra le ayaa kalkan ba5yazarlar bu sual karsnda dndklerini syle-

meye balamlard. Cevablann hepsi birbirine y^tn ve benzer eylerdi. Hilafe-
rin devam etmesi gerektiini. slm lemi in bunun Trkiyc.yc faydalar getire-
cegini ve halifelik makamnn daha faydtd ve daha tesirli hale getirilmesi in
almalar yaplmas gerekliini...'' sylemilerdi.
Mustafa Kem hepsini ve verilen cevaplan sabrla dinledikten sonra:
''Hepiniz birden haklisiniz. Hilafetin mutlak ilga edilmesi (kaldnlmas)
lazmdr."47 demi ve devam etmiti:
"GOriiyoreunuz ki tereddtleriniz, mklleriniz var. Hilafetin lgas are-
siz bir eydir. Halifelik devam cdcrec. memleketle iki rakip otorite kar karya
arpr. 0 zaman terakki etmek in muhta olduumuz huzura, bcreakia ka-
vuamayz. 1-2 Kasm I922'de saltanat ilga edildii zaman, hilafet meselesinin
de ayni dakikada hal ve tasfiye edilmesi lzmd fakat bu tarihi davann azameti
dolaysyla hedefi iki merhaleye aymak tabii griild.''4S
Gazeteciler.'.halifelik davasnn Alcm- slm nazannda fevkalade takviye
edici, itibar salayc bir meseie.' oldu^nu vurguladklannda Mustafa Kemal:
u yz ksr milyon mslUmann hilafet makamna bagltk iddias kuru
bir laftr. Hilafet yznden siyasi dnyada nfuz ve itibar kazandmz dn,
cesi de birkumntudan ibarcttir.'5
Bu konumalar esnasnda Cumhuriyet gazetesi bayazan Ahmet Emin
Yalman, bir aralk unlan sylemiti:
..Memlekette nfuzlu bir yobaz snf vardr. Halk bu ztimrenin tesiri al-
undadr. Yobazlar hilafetin lgas katksnda halkn hislerini galcyma gcUmeye
ve Ortal kantrmaya alacaklardr. Bunu nasl gze alyorsunuz?''
Bu endieleri u cevabla karlamt:
'.Bahsettiiniz insanlann kendilerine mahsus bir nUfiz ve tesirleri yoktur.
Bunlar iki tarafii ve kurnaz insanlardr. Kullandklan nfuz sadece devlet otori-
tesinin nfiizudur. Yobazlar hkmet kapna bavumrlar, derler ki: Halk bi-
zim dediimizi yapar, memleketi rah a t^ idare etmek isicrecniz, bizimle ho gc-
cinirsiniz, bizim dediklerimizi yapnz.'' Sonra halka dnerler, unjan sylerler:
':^ v lc t nfuzu bizim avucum ^un iindedir, ilerinizin ^iriimesini istemeniz.

47
4S. [ 0 : 3 : ; : ' 07 Toplants, s. 65-75. stanbul, 1969.
49.
50.

TBMM VE MUSTAFA KEMAL HALiFESN SEtYOR 93

bizim arkamzdan geliniz, bize sanlmz." Hkmet otoritesi olarak bizicr bu in

sanlara yz vermediimiz dakikada onJann hibir tahrik gc kalmaz. Bunun
iin hibir endieye mahal yoktur!*
zmit toplants hedefine varmt. Gazeteciler Atatrk'n kendilerine sy
ledikleri hususlar gazetelerinde ve kelerinde ileyerek halk aydnlatacaklar
d. Ve ou genel yayn ynetmeni veya bayazar olan gazeteciler; Ahmet Emin
Yalman, Falih Rflc Atay, Nait Hakk Uu. Yunus Nadi, Ocak aynn sonun
dan ibaren (1923) hararetli bir ekilde istikbaldeki devrimleri anlatmaya ve bu
na halk altrmaya baladlar.2
Mustafa Kemal Atatrk'n halifelie kar cephe ald bu gnlerde, mec
lis iinde ve dnda hilafet larimalan da devam ediyordu. Ve en nemlisi hila
feti savunmak ve onun eri mahiyeti adna ilmi evrelerde bu srada bir hayli
eserler yazlmt. leride bu mevzuu etrallca renmek ve yazmak isteyenlere
bir kolaylk olmak zere o gnn halifelik mevzuu ile ilgili kitaplan ve alma
lar burada zikretmek istiyorum.^
1 slam'da Hilafet: Mustafa Zihni Paa. stanbul. Maibaai Ebuzziya
1327. Byk ktada 132 sayfa.
(Bu eserde hilfctin ilk ekli, bilhassa Hlaf-yi Raidin denilen drt hali
fenin intihap ekilleri din bakmndan fyctler ve hadislerle uzun uzadya anlaul-
maktadr.)
2 Medeniyet-i eriye. Terakkiyat- Diniye: skilipli Mehmet Atf. s
tanbul Matbaa! Ahmet Ktmil 1329. Sayfa 16. (Eser tamamlanmamtr).
(Hkmetin, hilafet eklinin mutlakiyct, merutiyet ve Cumhuriyet ekil
lerinden stn ve daha esasl olduunu mdafaa eder.)
3 Nazan slm'da Makiim Hilfet: mer Ltfi: Sclanik.Asr Matbaa
s 1330. Orta Ktada 88 sahife.
(Bu kitap OsmanlI Kanunu Esasisinin 35. maddesinin tdili ve padiaha
meclisin feshi hakknn verilmi olmas dolaysyla mebusn meclisinde ve mai-

51. Nasit Hakki . . . . . . . . s. 110.

52 1 Kanunuevvel (Aralk) 1339 (1923) tarihinden itibaren Ak^am. Cumhuriyet Hakimiyet . Milli,
ye. Vakit gibi gazeteler ve bayazarlar hemen hergOn yaynlarnda halilelik aleyhine ve gele-
Oekteki devrirnler zerine yayin yapmaya ve bu ugurda kamuoyu oluturmaya balamlard.
.Zamann bu mehur gazeleCileH hakknda yeterii i^ o lo jik m alum at A n a ^ lu ve Rumeli M.
.dafaa- Hukuk Cemiyeti; A-RMHC'nin Van te m s iia ii in ^ n Cumhunyet Halk Partsi Van millet,
vekilliine gelen brahim A ^ a s Bey.in. "Tarihi Hakikatler" isimli hatratnn 23. Blmne bak-
mak yeterektir. (s. 6 ^ ^ .
53. O s m ^ Nuri Ergin'in. Trk Maaril Tarihi isimli eserinde (e. 5. s. 1628-1629) HaliteSin kaldnl.
d gUne dek yaplan hilaletle ilgili eserlerin to p lu bir a l m a s yaynlanmnr.
94 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET lUI^LERl

buatta kan mnakaa vc mzakerelerden mlhem olarak yazlmtr. Bu da

bundan evvelkiler gibi slm kaynaklara dayanlarak yazlmtr.)
4 Hilfcii Islmiye: slanbul.Eldil Matbaas 1334. Orta Ktada 24 s.
(Msrl Abdlaziz avii tarafndan ayn adda yazlm olan bu eserin bir
tercmesidir. 1914'dcki Cihan Harbi iinde Osmanl mparatorluu ile harp
eden Ingiliz vc Franszlara kar hilfet makamn ve bu makamn btn slam
lemine mil olduunu mdafaa eder.)
5 Hilafet vc Hakimiyeti Milliye: Hilfetin saltanattan aynid srada
Byk Millet Mcelisi.nde sylenen szlerin zaptdr. Ankara, Matbuat vc stih
barat Matbaas, 1338.
(Atatrkn hilfet messesesinin tarihle vc hkmet idaresindeki mevkii
ni gsteren ve 10 sayfa tutan mehur nutku bu eserdedir.)
6 Hilafet ve Milli Hakimiyet (Hilafet vc Milli Hakimiyet Meselesi
Hakknda Muhtelif Zevatn Makalai ve Mtalaatndan Mrekkep Bir Risaledir.)
(Matbuat ve stihbarat Matbaas 1339. Byk Ktada 240 sayfa. Ankara).
Hilafet saltanattan aynid srada matbuatla neriyatta bulunmu olan 15
kadar muharrir ve mtefekkirinin 40 para yazsn ihtiva eder. Btn bu muhar
rirler vc mtefekkirler Byk Millet Meclisi'nin bu iki messesenin birbirinden
aynln onaylamlardr. Eser be ksmdan mrekkeptir:
Birinci Ksm: Hilafetin mahiyeti, vazifeleri, tarihesi vc geirdii devir
ler.
kinci Ksm : Hilfetin saltanattan tefriki, hilfetle saltanatn itimanda-
ki mahzurlar.
nc Ksm: Hilfet vc Alcm-i slm, hilfetin son eklinin Alcm-i Is
lm zerindeki tesirleri.
D rdnc Ksm: Hilfetin mesaili hakkmdak mnakaalar.
Beinci Ksm: Hilfetin son ekli hakknda salhiyctlar zevalin beyanat.
7 Hilafci-i slmiye ve Byk Millet Meclisi: Karahisar- Sahib Me
busu Hoca kr, Ankara-Ali kr Matbaas 1335 Orta Ktada 28 sayfa.
(Hilfetin Saltanatla birlikte olmasn ve eski Osmanl Hkmdarl ek
linin devamn ve Halifenin btn Mslman leminin ba olmas lzumunu

m u d a f ^ c r .) ^ .^ islmiye: Siirt Mebusu Hoca Halil

Hulki. Mu Mebusu Hoca lyas Sami. Antalya Mebusu Hoca Rasih. Ankara.

^'"(H r rii n r i s S n I 'c^vlpur ve reddiyedir. Atatrk'n bu risaleye

kar cevabn byk nutkundan alp bu bahse koydum.)
TOMM VE MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR 95

9 Hilfci vc Hakimiyeti Milliye: Orta Ktada 78 sayfa.

(Bu eserin mellifi ile basld ehir vc matbaa ve basl tarihi zerinde
yazl deildir. Fakat eseri yazann Adliye Vekili Seyid Bey olduu, bu zatn ay
n mtealay Usul Fkh Dersleri adl eserinde daha nce mdafaa etmi olma
sndan ve hilfet messesesi bsbtn kaldnld srada bu eserdeki ifadesini
Byk Millet Meclisi.nde aynen tekrarlam bulunmasndan anlalmaktadr.
Bu eser Abdlgani Seniy tarafndan Elhilfc vc Sulanl-mmc adyla
Arapaya tercme edilerek. Msr'da baslmtr.)
10 Hilfetin Mahiyeti eriiyesi: Ankara-Byk Millet Meclisi matba
as. 1340 Orta Ktada 63 sayfa.
(Hilfet messesesinin bsbtn kaldmimasna Byk Millet Mcelisi'nin
3 Mart 1340 tarihli toplantsnda karar verildii gn Adliye Vekili Seyid Bey ta
rafndan sylenmi olan uzun nutkun ayn basksdr vc evvelki sayda gsterilen
eserin daha ak ifadeli bir eklidir.)
11 slmiyet vc Hkmet: mer Rza. slanbul-kdam Matbaas
1927. Orta ktada 108 sayfa.
(Bu eser Ezher niversitesi mderrislerinden vc Msr hkimlerinden Ali
Abdrrczzakn "cl-slm vc Usull-Hkm" adndaki eserinin tercmesidir.
Eserin Arapa's 103 sayfadr. 1925'dc Msrda baslmtr. Msrl mtefekkir
de Byk Millet Mcelisinin karann tasvip ederek Hilfet messesesinin l
zumsuzluunu mdafaa etmi vc bu yzden Msr'da afaroz edilmi, memuriyet
ten kanlmtr.)..
"Devlete Bal Din Sistemi" devrine giden almalarda ikinci durak Iz-
mit'ten sonra Bursa olmutu. 22 Ocak 1923'dc ark sinemasnda toplanan halka
Mustafa Kemal uzun bir konuma yapl.^^ Konumann zeti, halkn gericilie
vc gerici akmlara kar uyank olmas, yaplacak inklaplara sahip kmas vc
"irticaya" prim verilmemesi eklinde idi. Bilhassa irticaya deinerek:
"Yenileme hareketlerimizin mutlaka bir ka hareketi getirecei hatn-
nzdan kmamaldr. Bu harekete zel tanm ile "irtica" derler. Yaptmz vc
yapmay dndmz ilerin sonulanna gre, bu gibi hareketler her zaman
beklenebilir.
Kanla yaplan devrimler daha muhkem olur. Kansz devrimler ebedile
mez; fakat biz bu inklaplara ulamak iin gerektii kadar kan dktk. Bu kan-

54. Hiafello ilgili yaplan almalardan bir dier almada. Mele Tunayn. "Tek Parti Y neim r
simli eserinde mevcuttur. Tunay. eserin 64.67. sayfalanrH (ARA EK..). "Bir Risale Sava,
diyerek hilafetle ilgili yaplan almalara ayrmtr.
55 . Nail Hakk Ulu. ag.e., s. 110.111.
 96 CUMHURYEI^ DNEM DN DEVLET LKLER

1ar sadece sava alannda dklmedi. Ayn zamanda memleket ilerinde de d

kld: Hendek'te. Bolu'da. Dzcede. Gerede'de. Konyada ve Yozgat'ta bir ok
yerlerde inklaplarmz aleyhinde isyanlar oldu ve hepsi de tepelendi! Biz isteriz
ki, bu dklen kanlar yetmi olsun. Hepinizi saadete gtren devrimlerimizin
aleyhinde fikir ve his tayanlan aydnlatma ve uyarma, btn aydn vatandala-
nn.ulusal grevlerin en nemlisi ve en birincisidir."^^
22 Ocak 1923 Bursa konumas zaten dnlen devrimlerin birer kanl
devrimler olacann adeta habercisi gibiydi. nk Mustafa Kemal ok ak
bir ifadeyle; "Kanla yaplan devrimler daha muhkem olur. Kansz devrimler
ebediletirilemez." diyordu. Bunun manas ok akt. Dnlen devrimlerin
benimsenmesi ve ebedilemesi iin gerekirse kan dkmekten kanlmayacakt.
Zira "muhkem" oluun art buna balyd.
Gerekten Bursa konumasnda da belirtildii gibi, henz "ilke ve ink
laplar" balamam olmasna ramen mstakbel gelecei grenlerden kar ta
vrl olanlar. Mustafa Kemal'in tanmyla "irtica taraftan"" olanlar oktan kar
devrim hareketini balatmlar ve yurdun eitli yrelerinde "irca isyanlan"
karmaya balamlard.
rtica isyanna sebep olararla, ilticaya katlanlar yine Mustafa Kemal'in
tanmyla "tcpclcnmilcrdi."
" ayaklanmalarda en ok gze arpan sebep, halife-sultana olan dinsel
ve geleneksel ballk" idi. Bu durum "gerici akm"lara sebep oluyordu.
TBMM'nin kurulu yllannda dinsel ve geleneksel ball ar basan,
II :( din kaynakl resmi ifadeyle irtica kaynakl isyanlar u ekilde zetlenebilirdi.

SYANLAR VE STKLA L M AHKEM ELER

1-) eyh Receb syan ve Sivas Ayaklanmas (20-22 Ekim 1919)

Sivas blgesinde eriat idaresiyle idare edilmek ve hayata eriat hakim
klmak amacyla gerekletirildi. 20 Ekim 1920'dc greve balayp, 15 Mart
1921'c kadar almalann srdren Sivas stiklal Mahkemesi (Mahkeme genel
likle Amasya'da alt iin resmi kaytlardaki ad Amasya stiklal Mahkemesi
olarak geiyordu), bu ve buna benzer ayaklanmalar sonucu, 12 kiiye idam, 1

56 Yaynevi. Birinci Basm, Ankara, 1975.

57.
58 a.g.e., s. 31.
59. 3g.e..%. 124.125.
1.BMM VE MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR 97

kiiye de gyabctcn idam olmak zere 13 kiiye idam cezas verildi. Toplam 13
kii idam edildi... Yakalananlardan 109 kiiye de meccelcn idam cezas" ve-
rildi. Sivas stiklal Mahkemesi iin bkz. Sivas .M. T.B.M.M. Ar.. T9Dos
ya 145/1612. Evrak No. 12).

2. ) eyh Eref Ayaklanmas (26 Ekim, 24 Aralk 1919)

Gmhane-Bayburt blgesinde gerekleti.. Bayburt ve havalisinde he
men hemen iki ay sren bu ayaklanmann tek gayesi eriat devleti kurmak idi.
syan ok sert tedbirlerle bastmid. Blgede yzlerce kii ldrld.

3. ) Bozkr Ayaklanmalar (27 Eyll-4 Ekim ve 20 Ekim, 4 Kasm,

1919)63

ki kez gerekleen bu ayaklanmada halk balannda blgenin tannm

ulema ve ve hocalanyla hkmet binasna doru yrye gemi, Milli Mca
delenin stanbul Hkmeti'nden ayn olarak deil, birlikte yrmesini isteyerek,
"hilafet ve eriat ynetimi" isteinde 4 gn sren atmalar kt. 4 Ekim'de is
yanclar teslim olduunda bir ou ldrlm idi., geriye kalanlar muhakeme
edilmek iin alkonuldu. Fakat bunlann da ouna "idam" cezas verilmesi ze
rine Bozkr halknda yeniden bir ayaklanma kendisini gsterdi. Halk: "Hocalan-
mz astlar, eriat isteyenleri ldrdler, eriat isteyenleri ldrmek cran k
frdr" diyerek 20 Ekim tarihinden itibaren bir ayaklanma daha balatt. kinci
ayaklanma, birincisinden iddetli olmutu. Hkmet birlikleri ile halk arasnda
15 gn alma ve kovalamaca srd. kinci ayaklanma ok daha sert tedbirlerle
bastmid. Balang ve bilii itibariyle bir ay geen Bozkr olaylarnda ayaklan
maya kanlan yzlerce kii ldrld. Ve bir o kadar da idam bata olmak zere
eitli cezalarla tecziye edildiler.
4-) Dzce ve Gerede Ayaklanmalar (13 Nisan, 4 Haziran. 8 Austos,
23 Eyll 1920):
Toplam be aya yakn bir zaman sren ayaklanmalar tarihe Dzce Ayak
lanmas diye ge. Dzce merkezde balayan hareket ksa bir zaman sonra Bo-

60. TBMM Arivi, T - 14. No. 5. Zarf: 48.

61. Ergun Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 25. Bilgi Yaynevi. Ankara. 1975
62. Ergun Aybars. a.g.e., s. 32.

BSk?r a y a k l^ m ^ ^ y a k m a k ta *olan 80 ya Ozerindekiterin ok iyi bidkleri

bir ayaklanmadr. O gOnn grg tanklar ayaklanmada ldrlen ve kuruna dzenlerin sa
ysnn bin rakamnn zerinda olduunu lade etmilerdir.
98 CUMHURtYET DNEM DlN DEVLET LKLER

lu. Gerede gibi ycrklcri de iine alarak Adapazan.na kadar uzand. Hendek. Ge
rede. Dzce ve Bolu 1920'de ayaklanma balatan eriat isteklilerinin eline ge
miti. Hkmet birliklerine bal jandarma ve askerler bu blgelerde ok kesif
bir faaliyetin iine girdiler. Haziran ay girdiinde blge ayaklanmaclan yzler
ce l vererek teslim olmutur, iki ay sonra tutuklu bulunanlann salverilmesi
zerine tekrar hilafet istekleriyle 8 Austos.da yeniden ayaklanmalar bagsicr-
di. ncekinden daha iddetli olan ayaklanmalann bir ucu.Bcypazanna kadar
uzanmt(Austos 1920).
Mustafa Kemal zel tanm ile .'irtica" dedii bu isyanlardan Dzce isya
nna ok nem vermiti. nk boyutlan ok bymt, isyann kendi ifade
siyle: "Dzce ve havalisindeki isyanlar pek mhim"^.. idi. "Abaza ve crkczlcr-
den oluan drt bin kiilik dzenli bir kalabalk. Dzce'yi basarak, hapishanele
ri boalttlar. (ki ay nceki isyanda tutuklananlann hepsi salvcrilmir.) Mey
dana gelen arpmalarda oradaki askeri birliin silallanna el koydular. Hk
met mcmurlanyla zabitann haps cttiler."^ Daha sonra Hendek ve Geyve bl
gelerini de ele geiren isyanclar bu blgede bulunan 24.Frkay muharebe et
meksizin. kan dkmeden teslim aldlar. Tfekler, loplar ve her trl askeri m
himmata el kondu.
Glenen ayaklanmaclar, Geyve boazndan Nallhan ve Beypazar tari
kiyle Ankara'ya ulamak istiyorlard.
Hkmet btn gcn bu blgeye gnderdi ve her ne pahasna olursa ol
sun isyann bastnimas istendi.
syann bykln gstermesi asndan blgeye gnderilen kuvvetle
rin dalmn gstermek kifayet edecektir sannz:
1 Salihli ve Balkesir Kuvay-i Milliyesinden mteekkil erkez Et-

hem ^cebcl(da) topu ve be makinah tfek ile -

yz atl efe'den oluan Binba Nazm Bey Birlii,
3__ iki tabur piyade, sekiz makinal tfek, iki sahra ve iki dag topundan
k u n l m ^ V j T b a y A n l B c y , , . . , , | ...

"isyanc vc "vaian haini" olarak TBMM yasaJanna brakln.

64. Nutuk-Sylov, c. 2. s. 596-597.

65 a . ... .. c. 2. s. 596.
66 a.g.., c. 2. s. 598-600
'1.BMM VE MUSTAFA KEMAL HALiFESiNl SEtYOR 99

Kendilerine Hilafet Ordusu diyen ayaklanmaclarn ele balan da yaka

lananlar ierisinde idi. "Blgenin hilafet ordusu komutan Yzba Ali. Mla-
zimmevvel (astemen) erafettin. Mlazimevvel Hayrettin. Makinal Tfek Su
bay Mehmet Hayri. Tabur Levazm Subay Haan Ltfi. Operatr Doktor (Cer
rah) brahim Ethem Efendiler isyanc ele bas olarak ilem grdlcr.
Tabi yakalananlar iin, yaplan ilemin "lm cezas" olduunu syleme
ye gerek yokturherhaldel
Dzce isyan diye bilinen bu isyanda da binlerce insan ldrld ve telef
edildi.

5-) Yozgat Ayaklanmalar (15 Mays. 27 Austos. 5 Eyll. 30 Aralk

1920):
Halife ordusu olma iddias ve eriat istei zerine Yozgat'tan balayp,
Yenihan. Boazlayan. Zile ve Tokat'a kadar uzanan bu isyanlar toplam sekiz ay
kadar eitli aralklarla srdrld. Ocak 192lc girildiinde Sivas. Erzurum, An
kara, Eskiehir, Bolu ve zmit dolaylanndan getirilen askeri birliklerce ayaklan
ma yeni bastnim oluyordu.
Postac Nazm Efendi ve erkez Hoca diye bilinen Kara Mustafa efendi
lerin ilk nce Yenihan'da balatlklan ayaklanma, blgenin dinsel duygulan ve
halifeye ball ile ksa zamanda byd ve geniledi. 15 Mays Yenihan, 27/
28 amlbel, 1 Haziran Tokat civan, 7 Haziran Zile, 13 Haziran Sorgun ve 14
Haziran 1920'de Yozgat' tamamen ellerine geiren. isyanclar buralarda hali
feye ve makam hilafete bal mstakil bir blge oluturdular.
Sekiz ay sren atma ve takibatlar sonunda hkmet birlikleri Ocak
192l'c girerken blgeye hakim oldular.
Sekiz aylk bilano her iki taraftan binlerce insann lmyle sonulan.
d.Yozgal ve havalisindeki en ilgin nokta, blge ayaklanmasn bastrmak iin
gnderilen ve Dzce ayaklanmalannda baars kantlanm(!) erkez Ethem ve
fedailerinin tavrlan idi. erkez Ethem Yozgat ve havalisinde yakaladklan in
sanlar sorgusuz-sualsiz kuruna diziyor, eitli ekillerde ldryordu.. Hana
yaplanlann sadistlik ve vahetin tesine gitmesiyle Ankara Hkmeti de El.
hem'in hareketlerine kar koymak durumunda kalmlard.

67. Nutuk-Sylev, c 2. s. 600.601.

68 . Ergun Aybars. stiklal Mahkemeleri, s. 32. Bilgi Yayrevi
69. NutukSylev. c. 2, s. 600-603.
70. Ergun Aybars. stiklal Mahkemeleri, s. 89. Bilgi Yaynevi. Ankara. 1975.
 100 CUMHURYET D M DN - DEVLET LKLER

(Gariptir ki. Hkmet adna "irtica isj,anlan" denilen isyanlan basmak-

la grevlendirilen erkez Ethem. Ankara istiklal - - 9 Mays 1921
tarihinde verdii kararla '"vatana ihanet" suundan kardeiyle birlikte idama
mahkum edilmitir. TBMM Ar.. Ankara .M. T.2, Dosya:274, Karar Defteri.
IV-2, b-lKarar No: 576.)
Yozgat ayaklanmalarna katlanlar. Amasya Harp Divannca yarglandlar
ve Ankara istiklal Mahkemesi tarafndan sululuk derecesine gOre '
dlar.71
'
6-) Konya syan (2 Ekim, 15 Kasm 1920):
Deliba ve Zeynelabidin isimli iki ahsn elraftanna toplad l^yz ka-
dar kii ile balayan ayaklanmann grnts de halifeye ballk ve Kuvay-i
Milliye'nin hilafet ordulanna uymay dolaysyla idi. TBMMne kat balati"
lan "irtica" kaynakl ayaklanmalardan birisiydi.
Ayaklanmaya katlanlar 2 Ekim'de umra'y, 3 Ekim gecesi Konya'y;
Konya Valisi Haydar Bey ve Konya Komutam Avni Paa'y da esir alarak ele
geirdiler.
ilgin. Karaman ve Karapnarda Ekim'in (1920) ilk haftasnda isyanclann
eline gemiti. Daha sonra Kadnhan, l ve Yalva ele geirildi. Kasm'n ba-
nda Seydiehir, Beyehir ve Bozkr Zeynelabidin kuvvetlerinin eline gemiti.
Blgenin ksa zamanda hemen hemen brtin ileleriyle isyanclarn eline ge-
mesi, blgedeki dini hissiyahn ve halifeye balln tonu idi.
M lst^a Kemal Konya syannn zellikle zerinde durayordu. isyan hak-
knda ok aynnhl bir rapor ald.72 Blgeye gnderilen kalabalk askeri gler
ok iddetli ve acmasz bir ekilde syan bastrdlar. (15 Kasm 1928 .( .U.1920
rarihnden itibaren de Konya'da sUkl^ Mahkemesi greve balam. bulunuyor-
du. Oldriilenlerin dnda kalanlar yakalanyor ve hemen Konya istiklal Mah-
kemesi'ne gnderiliyOrdu. Askerlerce yakalanlann says 0 kadar fazla idi ki,
onlan muhakeme euneye stiWal Mahkemesi de yeterli olmaynca blgede, Is-
1 Mahkemesinin bulunduu yerlerde Harp Divam bulunmas kanuna aykn
0ldugu halde)73 lo'u akn Harp Divani kuruldu ve sulu^n cezdandnnakiin

^ m e n herkeSe birka dakika aynlarak muhakemeler yaplmaya baland.. akat

toplanan insanlar 0 kadar oktU ki, neredeyse kadn, ocuk ve ihtiyarlar hari

71.
72.
73.
TBMM VE MUSTAFA KEMAL HLFESN SEYOR 101

sanki btn Konya halk mrteci ve isyanc grlerek tutuklanmt. Bu yzden

on adet Harp Divan da yarglamalarda yeterli olmad!
Bunlar da yetmeyince (yakalananlann okluunu artk siz dnn!)
9.12.1920 tarihinde TBMM.ne Konya'ya iki veya adet daha stiklal Mahkeme
si kurulmas iin nerge verildi.^". Konya stiklal Mahkemesi bir ibret olsun iin
isyanclara en ar cezann verilmesini dnyordu. Ve gariptir Konya stiklal
Mahkemeleri bir/iki kk kaza dnda btn bir Konya'y ve Konya blgesi
ni ayaklanm gzyle gryordu..^^ Bunlann kanunen idam gerektiini, idam
gibi sen bir cezann, bakalanna ibret olmas ve suun tekranna engel tekil
edeceini dnyordu. Sonunda mahkeme btn bir Konya halkna ceza veri-
lemiycccinden, olayla ilgili olanlan sularna gre:
1 Zorla ayaklanmaya katlanlar (Affedilmeli)
2 Cahil olup kandmlm olanlar (Yumuak ceza)
3 Bilinli olarak ayaklanmaya katlanlar (iddetli) diyerek e aynp.
derecelerine gre cezalandrlmalarn uygun grd.^
Konya'da lO'u akn harp divannn ok hzl alm olmasna ramen vc
eczalar da yerine getirilmi olmasna ramen ileler hari srf Konya Merkezde
1500'dcn fazla tutuklu bulunuyordu. Hapishanelerde yer kalmamt. Yzlerce
insan "isyana kalmtr" gibi iki kelimelik bir yazyla tutuklanyordu. Tutukla-
nanlann ayaklanmaya katldklan, katlma derecesi vc ilikisi nedir, delil var
mdr? bilinmiyordu. Ayaklanmann durdurulduu tarihten. 15 Kasm I920'den,
mahkeme karannn verildii 18.2.1921 tarihine kadar (90 gne kadar) geen sre
iinde eitli yerlerde, eitli kurulularca sula badamayan ok sert eczalar
verilmi ve yakalanlann bir ou ldrlmt..^ O kadar ki sklal Mahkeme
si bile haksz yere madur olanlann ve bir ifra sonucu cczalandnlanlann su.
lu.susuz aymm yaplmadan uygulanmasndan dolay ok tedirgin olmu, re
jim adna cczalann uygulannda "intikam hissi'.nin hakim olduu kanaatine
varmt.
Sadece Konya ve Bozkr ev resinde yakalanan iki binden fazla tuuklu-
nun 780 kadan idam edilmi, geri kalanlara mebbet hapis, krek, kal'a, bend.
nefy ve teb'id cezalan verilmiti.^
syan bastrmakla grevli askerler de, her nne gelenin "buras isyanc
evidir!" demesiyle yzlerce evi ykm vc yakm, bir ksm halk da hi delil ol
makszn tutuklanmt. Kuvay- Tedbiyece btn bir Konya halk fark gzeul-

74. Ceride, c. 6. s. 182. 275: c. 7 s. 98.

75. Ergun Aybars. tslildal Mahkemeleri, s 1181 l9 .B lg'Ysynevl
76. Konya I.M. Raporu. T.I.T.E. A r17/2986 .. . s. 6 Ceride . 9 5 . 159 .
77. TBMM Ar .. Konya istiklal Mahkemesi T.14. No: 5 Zarf. 48.
78. Ergun Aybars. istiklal Mahkemeleri, s. 120. Bilgi Yaynevi. Ankara. 1975.
102 H U R Y E T dnem i DN - DEVLEl'LKLER

meksizin c e z a l a n d n l m . 7 9 Sokak a gezen bir sakall, sarkl; henz apka

devrimi .madg in d.gal olmas lazmken, cbbeli grld m ..bu da bir
mriccidir. yleyse bu da bir isyancdr'' denilcrck susuz nice insan harb di.
vanlannn acmasz cezalanna a^tmlm.so
Do.Dr. E r ^ n Aybare. Doklora ve Doenilik lezi olarak inceledii 1921-
1923, 1923-1927 dnemi Isiiklal Mahkemclcri'ni anlaurkcn. kitabinin Konya
istiklal Mahkemesi ve Konya Isyam blmnde btn bu hakszliklan ve ac-
maszlklan aka ^indem e getirir.
Konya istiklal Mahkemesi, karar zamanna kadar, uygulanan bu adalet-
sizlikleri gidennek in olsa gerck. nce Harp Divanlarnn almalanna son
vem i. daha sonra da hakknda ciddi delil olmadan tutuklananlann serbest bira-
klmasn salamtr, ilk etapla 2300 kiilik tutuklu listesinden 805 kii ancak
sulu grillm. 1495 kii mesnedsiz tutukland gerekesiyle se re si brakl.
mtr.
805 kiinin cczalandm a tablosu ile, 1 Ekim 1920 tarihi ile 18 ubat 1921
tarihleri arasnda cczalandnlan 3600 kiinin ceza lablolanna bakldnda bun.
lann 800 kii kadannn idam edildii grlr.s
Kanla biten ve kanla basinlan. ZC tanmiyla .'inica'' denilen isyanlann
bu ekilde alu ana balkla toplanmas mmkndr. Ancak bunlarla hirlikc
Bandrma. Gnen, Karacabey. zmit. Adapazan, Nallhan, Beypazan. orum.
skilip. Tokat. Erbaa. Zilc82 gibi yerlerde de ''inica'' kaymakl ayaklanmalar ol-
mus. oralarda da onlarca insan ldriilm ve cezaJandnImlr.
SadccC !tilavet ve crial hakim klima isteiyle gerekletirilen bu ayak-
!arenalarda kaba bir ta h m ile 10-OOO.in zerinde insanin kani aktld aikrdr.
T c n ^ l edilen bunca in sa n d a dolaydr ki. 22 Ocak I922'dc Bursa Sctbanda
yaplan tarihi konumasnda Mustafa Kem ^: .'Kanla ya limdcvrimlcr mu rn
olur. K elsiz devrimler c^dilctirilcm cz. Yenileme hareketlerimizin elbette
kaknda olanlar olac^tr. Bunu hatrdan ikamamak gerekir^ Bu harekete
bkcl unrn ile irtica., derler.'' diyerek adeta irticailin lcr zamiu bann czilece-
gini ve kan aktlacan h a ^ rv e m i tir.

.
. n i i k f . c 2 .5 ... )
TBMM VE MUSTAFA ICEMAL HALFESN SEYOR 103

LAK DEVRMN TEMELLERNN ATILDII SEYAHAT:

ZMR s e y a h a t i

Bursa gezisinde de halka verilmesi gereken mesaj verilmi ve Mustafa

Kemal devrimlcre ait dncelerini anlataca gezilerinden bir baka durak olan
zmire doru ynelmiti.
Trende giderken yannda Fevzi akmak ve Kazm Karabekir Paa.lar da
bulunuyordu. Trende giderken srekli Meclis'teki Afyonkarahisar Mebusu k
r Hoca'nn balatt "hilafet" isteinin kendisinin tabiriyle bu irtica teebbs
nn yanklarn alyordu.
Mcclistekilerin havasna pek gvenemedii ve yakn arkadalarndan bir
ksmnn da temayllerine gvensizlii nedeniyle Fevzi akmak ile Kazm Ka.
rabckirPaa'y gezi iin yanna almt. zellikle Kazm Karabekir Paa'y yan
na alarak gelecee dair (devrimler) dncesine onu yaklatrmak istiyordu.
Mustafa Kemal en yakn silah arkadalan olan Kazm Karabekir Paa ile
Fevzi akmak Paalan kendi dncesine yaknlatrmak iin yannda bulun
durma abalarnn semeresini devrimin ve inklaplann ilk yUannda ok ak bir
ekilde grr. nklaplar bitlikten sonra zellikle Kazm Karabekir Paa'nn
Mustafa Kemal'e kar muhalefeti younlamtr. Bu muhalefetin derecesi ve fi
kir uyumazlklar konusunda Karabekir Paaya yazd "istiklal Harbimiz" ki
tab (lk bask-1960) nemli ipulan verir. Zamanla Karabekir Paa nn bu kitab
yasaklaulm, ierisindeki belli blmler kartldktan sonra I969'da ikinci bas
k olarak yeniden yaymlanmur. Buna ramen yasaklanan kitabn nc bas
ks ancak 1987 ylnda gerekletirilebilmitir.
Gazi. Karabekir Paa ve Fevzi akmak paalara zel treninde en ok
meclisteki "irtica giriimi" diye tanmlad Afyonkarahisar mebusu kr Ho.
cann davranlanndan anlatyor ve bu gibi irtica faaliyetlere ate pskryor-
du.". Trcn Alaehir'e geldiinde durmu ve Mustafa Kemal Alaehir Hkmet
binasndan halka bir hitabede bulunmutu. Konuma aka irtica ile mcadele
ve bu mcadeleye halkn liazrlkl olmas idi. Mustafa Kemal bir ara inica di\c
gsterdii kr Hoca vc bcn/crlcrinin faaliyetlerini anlatarak Vaiandalann.
bir kr Hoca kp milli egemenliimize elini srmek isterse ne ).apa^m/.'
diye sormutu.

83 Nait Hakk Ulu. Hahk-ftm Sonu, s 111.U 2.1 Bankas Ku.tr Yaymlafi. Yayn Ho. IW B.
rnd Bask. 1975. Isianbul
84 g .e .y \2
 11
1
li
104 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

' Paralanz Paam !.'sesleri bu sorunun cevab oldu.^

Halkn burada da yeterince aydnlaldn dnen Mustafa Kemal 26
Ocak'ta Alaehir'den aynlarak Salihli'ye yneldi. 27 Ocak 1923 gn Salihli va-
tandalanna sylenenler zmit. Bursa ve Alaehirden farkl deildi. Mustafa
Kemal yine irtica merkezli harekecri iaree: "Memleket iinde hemen mille
tin karsna kmas ihtimali olan dmanlan yere sermek iin daima hazrlkl
bulunmalyz."^, eklinde konumalar yapmt.
Artk halka aka dmamn irticai hareketler olduu, hilafet tarafls ha
reketlere kar teyakkuzda bulunulmas gereklii (TBMM'nin setii halife ve
makam hilafet varln devam ettiriyorken) syleniliyordu.
27 Ocak 1923'de zmir'e vanimt. Halifeliin kaldnimas tarihesini an-
latanlann birletii tek nokta. Halifeliin aslnda zmir'de dnce alannda ke
sinkes kaldnim olduudur..^
Mustafa Kemal zmir seyahatinde drt byk toplant yapmtr. 27 Ocak
1923 gn-imdi yanm olan- hkmet konann byk salonunda halkla ve
yneticilerle. 31.1.1923 gn zmir gazeteleri bayazarlan ile, 2.2.1923 gn kti
sat Kongresi iin hazrlanm olan byk salonda iadamlan ve tccar kesim ile
ve 17.2.1923 gn de ktisat Kongresinin al konumasn yaparak drt byk
halife taraftarlanna kar uyank olunmas ve yaplacak devrimler de halkn
kendi devrimlerine sahip kmasyd.

Hkmet konandaki yemekli toplantda zmir Mebusu Vasf nar, (da

i ha sonra 2 Mart 1924 tarihinde halifeliin kaldnimas tardmalannda halifelik
lehinde konuma yapan Gmhane Milletveki Zeki Kadirbeyolu na hararetli
hcumlarda bulunmasyla iannacakur.) zmirliler adna yapt konumada.
Mustafa Kemal'e atfen: "zmirliler eserlerinizle beraberdir. Eserleriniz karsn
da her trl irtica hareketleri lmeye mahkumdur. Sizicr ok yaayn ki, szler
yaadka dehanzn k verecei terakki yollarnda milletimiz layk olduu
egemenlie kavuacaktr..." demitir.^.

86. Raft Hakk Ulu. Haifefiin Sonu, s. 113.

87 Bernord Lewis, Modem Trkiyenin Douu, s. 263.
88 .
89.
TBMM VE MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR 105

Mustafa Kemal mukabelede bulunarak zmirlilere yle demiti:

"Efendiler! Henz kurtulmu deiliz. Atlan admlar bundan sonra atlma
s gereken admlann sadece balangcdr. nsan balangta iken, sonuca ulat
n sanrsa, gzn anca en derin gaflet uykusuna dalm olduunu grr.
(Gazi, dmann yurttan kovulmasyla hereyin bilmediini ve asl bundan son
ra nemli ilerin balayacan (inklaplan kastederek) iaretle (bu ifadede bu
lunmutur.) Biz bunun iin daha ok admlar atmak mecburiyetindeyiz. Bu
admlar hem abuk, hem de uzun olmaldr. Bu admlan doru ve belli bir yerde
atabilmek iin mukadderatmza kendimiz sahip kmal ve ona hakim olmal
yz.".
Mustafa Kemal ak gibi gzkse de biraz kapal mesajlarla ykl olan
konumasn amak iin de: "Beyler! bu szlerimle ne kastettiimi ve neleri ifa
de etmek istediimi kolaylkla arayabilirsiniz.". demiti.
31.1.1923 gn zmir'de yaymlanan Anadolu. Ahenk. Saday- Hak. ark
ve Yeni Turan isimli gazetelerin bayazarlan ile bir grme olmutu. zmit
toplansnda olduu gibi Mustafa Kemal, halk aydnlatmada en messir gler
den birinin ve belki en nemlisinin basn olduunu biliyordu. Ege Blgesine ha
kim bu gazetelerin bayazarlanyla en bata Meclis ii muhalefet; hilafet tarafta-
n hoca miUctvekilleriyle. hususen kr Hoca.nn "Hilafet-i Islamiyc ve Haki.
miyet-i Milliye" isimli risalesinin zerinde dunlmutu.
Konumalardan sonra en etkili zmir gazetesi olan Anadolu'nun buyazan
olan Haydar ktem, gazetesinin baln; bugnk anlamda manetini yle
ekmiti: "Egemenlik iin Gazinin ortaya koyduu esaslar. "Kurn" ibaresi
mertebesinde nemlidir!"
Haydar ktem. bu bal Atatrk'le yap zel mlakattan alarak koy
mutu. Zira gerekten Mustafa Kemal, syledikleri hususlar iin: "Bunlar
Kuran ibaresi mertebesinde nemlidir!" ^demiti.
2 ubat 1923 toplanus adeta bir ak oturum havasnda geer. Halk otuz
kadar soru sormu ve bunlann cevabn Mustafa Kemal'den istemi. Toplant
da verilen cevaplar adeta gelecekteki devrimlerin karsnda olacaklann yerleri
ni tayin ediyordu. Mustafa Kemal, miilc inicaya srklemek isieycnlarin.
"balannn ezilecei", "yerlerinin zindan olaca" ve "paralanmalan gerekece
i" gibi iddet kavramlannn zerinde duruyordu.

90. Nait Hakk Ulu. Halifeliin Sonu, s. 114.115.

91. a.g.., s. 115.
92. a. .o.. s. 115.
 106 CUMHURYET DNEM DN DEVLE!'LllClLEKl

Konumada kadn-crkck eiiinden. kadnn giyim vc nnmc mesele

sinden, eitim inklabndan -Tevhid-i Tedrisat Kanunu- bahseden Mustafa Ke
mal kurulacak rejim iin u noktalara deinmiti:Unutulmamaldr ki, milletin
egemenliini bir ahsta, yahut mahdut ahslann ellerinde (halifelie iarce)
bulundurmaktan kar bekleyen cahil ve gafil insanlar var. Halife hkmdarlar,
kendilerini vehmettikleri bir kuvvetin temsilcisi sanrlar (ruhan kuvvet), oysa
onlann etrafndaki karclar bunu din kisvesine brndrerek millete yaymaya
ve halk kandrmaya alrlar. Sonunda da milletin kula bunlarla dolar ve dini
kisveye brndrlerek anlatlan o telkinleri sanki dinin icab ve gerein ta
kendisi sayar. Bu gibilere ve bunlann yaptklan gerici hareketlere irtica denir.
Fakat btn cihan kanaat getirmelidir ki. milletimizi bu gibi gerici telkin
lerle kandrmak ve ilerleyecei yolundan karmak imkm kalmamtr.
Fetvalar ile.^ veya u, bu gibi telkinlerle milleti ilticaya srklemek iste
yenlerin yeri zindan olacakr. Kesinlikle hibir kayt altna almak isteyenler, en
koyu mrtccilerdir. Bylclerinc kar milletin yapaca ey onlan paralamak-
nr.9.
Mustafa Kemal. zmir konumasyla hem hedefini belirlemi ve hem de
hedefine giden yolda kendisine engel olacak kiilere ne tr meyyideler uygula
nacan, yerleri "zindandr", "balan ezilecektir", "paralanacaktr" gibi kav
ramlarla ifade etmiti.
zmir'de gndeme gelen irtica.dan sonra birdier balk, gelecekte Cum
huriyet Halk Partisi'nin temelini oluturacak olan Cumhuriyet Halk Frkas'nm
kurulmas gereklii ile ilgili idi..^
Mustafa Kemal kendisine sorulan sorulan cevaplandnrken, sra medrese
lerle ilgili bir soruya gelmiti. Soruyu ynelten kii daha sonra Ky Enstitleri
nin kurucusu ve yaatcs olmakla nvanlanan CHP'nin mehur Maarif Vekille
rinden Haan Ali Ycel idi. Haan Ali Ycel o sralar zmirde gen bir ret
mendi ve Mustafa Kemal'e sorduu soruda medreselerin, dnlen yeni rejim-

93.

1977. isimfi eserler.

94.
95
^ ^

TBMM VE MUSTAFA KEMAL HALFESN SEYOR 107

de yerinin olmasnn devrim dncelerine aykm olacan syliyerek, medre

seler iin neler dnldn sormutu.
Gen grcnen Ali Yccl'in sorusu Gazi'yi kcyiflcndirmiii. Haan Ali
Ycel de sorusu ve dnlen devrimlcrc yaklamyla gz doldurmutu!
Mustafa Kemal'in uzun uzadya cevaplandrd sorulardan biri bu oldu
ve yle dedi:
"Bizim toplumumuzda en ziyade gze arpan bir nokta var ki. herkes ne
dense din gibi, din eilim ve medreseler gibi konulara deinmekten ekinir.
Nedense,medreseler ne olacak, vakflann bugnk hali ne olacak? dediimiz
zaman derhal bir direnme ile karlarsnz.
Efendiler! Bizim dinimiz akla en uygun ve en tabii bir dindir ve ancak
bundan doaydr ki, son din olmutur. Bir dinin tabii olmas iin akla, fenne, il
me ve manta uygun olmas gerekir. Elbette her fen dinini, diyanetini rete
cek bir yere muhtatr. Oras "medrese" deil, "oku!"dur.. Medreselerin bugn
k akim ve verimsiz hallerinden ve bu hususla kendi yapugm inceleme ve ara
trmalardan anladm ki. medreselerde gya Arapa retilmesi iin, masum in
sanlarn en verimli yllan kaybolmaktadr... Artk milletimizin kltr evleri
"bir" olmaldr. Btn memleket evlad, kadn ve erkek ayn surette oradan k
mal ve eitilmelidir..
Mustafa Kemal bu konumasyla medreselerin kapatlacann ve Tevhid-
i Tedrisat Kanunu denilen "retimin Birletirilmesi" kanununun ok yakmla
kacann mesajn vermiti. ^Hatta bu mesajlar dolaysyla, sonradan Cum
huriyet Halk Frkasndan mebus olarak meclise girecek olan zmir Maarif M
dr Vasf nar heyecanlanarak baz taknlklarda bulunmu ve saa sola ba
rarak yaplmas dnlen dcvimlcri kutlamak istemiti. Kalabalk ierisinde
Vasf narn bu harckccri fazla dikkat ekince. Mustafa Kemal kendisini seri
bir ekilde uyarmt.
zmirde yaplan drt heyecanl konumadan sonra Akhisar ve Balkesire
hareket edildi. Akhisar toplantsnda dikkati eken husus kendisinin "Medre-
scl'l Kudat" mezunu olduunu syleyen smail Haki isimli birinin Mustafa Ke
mal'e hitaben yap konumasyd. Bu kii:
"Son gnlerde baz fesatlann din perdesi arkasnda Halifelik meselden
ni konu edinerek milletin fikirlerini kanlrdn. ortala fesat samaya bala
dn..." belirterek TBMMnin eriata ve slmla uygun olduunu, asl eriata
ve slmla uymayann bu fikirleri ortaya alanlar olduunu syledi.

96. Nait Hakk Ulu, Byk Devrim, s. 12-13. Ak Yaynlan. stanbul. 1973.
97. Ali Fuad Cobesoy. Siyasi HaUralar, e. 1. s. 64-65 Vatan Neriyat. 1957. stanbul.
98. Nait Hakk Ulu, Halifeliin Sonu. s. 118.
108 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

Akhisar halk bir mftnn byle bir konuma yapac an hi dnmc-

mi. Mustafa Kemal, bir mftnn kendi dncelerini destekleyen bu tavn
yznden ok sevinmi ve ona duygulanarak teekkr etmiti..
Gezilere katlan gazetecilerden Naii Hakk Ulu da o zamana kadar by.
lei bir mftyle karlamadndan olsa gerek onu aydn ve olgun(!)bir insan
olarak yonmlami.Bu aydn ve olgun mft de kendisine yaplan iltifatlar
sonrasnda yeni Tkiye iin ve dnlen inklaplar iin uzunca bir dua da bu.
lunmutu.
Mustafa Kemal 14 Ocak 1923.de balad yurt gezisinde, yukanda belirt
tiimiz yerlerde yaplan konumalann tam tersine. Balkesir'de ok farkl bir
alanda konuma yapyordu. 7 ubat 1923 tarihinde Atatrk ilk kez bir camide
hutbe vermi ve halka camiden hitap etmi oluyordu.
Atatrk'n Balkesir Lala Paa Camiinde yapt konuma din-dnya ay.
nlmazlm dile getiriyordu. Evet yanl okumadnz! '.Camilerin din ve dnya
ilerinin konuulduu, ilerin zme ulat, dnyada yaplmas gereken iler
iin "istiare merkezi" olduunu belirtiyordu Mustafa Kcmal!
Devlet-Din ilikileri zerine hemen her frsatla bahis konusu edilen ve
Devlet adna deerlendirilmek istenen bu konuma, kuruluundan bugne kadar
bir tek Diyanet leri Bakanl'nca deerlendirilememitir. nk Diyanet
leri Bakanl'run kuruluundan bugne pek az zaman mstesna yllarca cami
ler sadece din yeri, ahirei yeri, ibadet yeri olarak telakki edilmitir. Camileri din
ve dnya yeri saymak, orada ibadetten baka dnya ileriyle uramak ve hele
hele devlete ve millete ait hususlan bu merkezlerde istiare etmek yllar yl su
saylmtr. Hem de laiklik adna.
Mustafa Kemal, Balkesir Lala Paa Camiinde minberden hutbesini okur
ken zellikle bu hususlann altm izmi vc camileri "milletin hal ve istikbalin
deki meselelerin grld ve mavere edildii yerler" olarak nitelemiti.
Medreselerin kapatlmas. Hilafetin kaldnl ve din eitim ve retimi
nin yasaklanyla birlikle, 1924-1950 yllan aras laiklie aykn davran ve ko
numalardan en ok ceza yiyenlerin camilerde din ve dnya ilerim birlikte ko
nuanlar ve camileri sadece ibadet merkezi deil, bir istiare merkezi olarak g
ren hocalarmz olduunu sylersek, burada Balkesir Lala Paa Camimdeki
hutbe ile beliren bir ifte standard vc bir hakikati da bu vesileyle belirtmi olu
ruz.

,s I : . 7. . . . . . . . -
TBMM VE MUSTAFA KEMAL HAL!FESN SE ^O R 109

Bundan da le camilerde yllarca Kuran okutan ve relererin lakip. taz

yik, tedhi ve baskya maruz kalmas, Balkesir Lala Paa Camiisindeki hutbe
nin dndrd ac gereklerden sadece bir ksmdr.
Cami.Cemaai ve Hutbe kavramlanna 7 ubat 1923'te Balkesir Lala Paa
Camiinde bizzat Mustafa Kemal tarafndan yklenen mana ve muhtevalar -
maalesef- yllarca Atatrklk adna inkar edilmi ve o mana ve muhtcvalan
yaatmak istcyercr de yllar yl en acmasz cezalara arptnlmlardr.
Bir tarihi nutuk ve mslmanlar iin bir vesika olmas niteliiyle Balke
sir Lala Paa Camii hutbesini aynen aaya alyorum:
"Sevgili arkadalarm! Hepiniz bilirsiniz ve kabul buyurursunuz ki. Allah
birdir ve an byktr. Bunun iin Cenab- Hakk'n selam ve atfeti ve hayn
zerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri Ccnab-t Hak tarafndan
insanlara, hakaik- teblie memur bir "resul" olarak gnderilmitir. Onun Kanu
nu Esasi'si, anayasas Kurian'dr ve Kuran- Azimandaki hussur(ayeer-
dir). O, insanlara feyiz ruhu vermi ve dinimiz de yeryznde son din-i mbin
olmutur. slm dini mkemmeldir. Akl ve mantkdir. Bu, byle olmam ol
sayd, kendisiyle dier kavanin-i tabiiye arasnda tezad olmas icabederdi. n
k bilcmle kavanini kevniyeyi, kainan btn kanunlann yapan, Ccnab-
Hak'Dr.
Arkadalar!... Cenab- Hak Peygamber'e mesaisinde, almalannda iki
hane layk grmt. Biri kendi ikamet eyledii hanesi, dieri din ileriyle iti
gal buyurduu Allah'n evi idi. Kendi hususi ilerini evinde grr, ammenin,
mmetin hizmetini de Allah'n evi olan camii erifte r'yci eylerdi. Biz de Haz-
reti Peygamberin usulne (irine). iktiza ederek mUletimize, milletimizin hal
Ve istikbaline taalluk eden hususlar iin u bcytullaha toplandk, imdi Hazred
Allah'n huzurundayz. Bana bunu myesser eden Balkesirin dindar ve kahra
man insanlanna arz kran ederim. ok memnunum ve bu yzden byk bir
sevaba nail olacam da mid ediyorum.
Efendiler, camiler, birbirimizin yzne bakmakszn yatp kalkmak iin
yaplmamtr. Her eyden evvel itaat ve inkiyad lamme ile ibadet, din ve dn
ya iin neler yaplmas lazm geldiini dnmek iin yaplmamr. Millet ile
rinde her fen balbana bir hizmet ifa etmelidir. Biz de burada din ve dnya

101. HulbedoW asil ifade; "Peygamberlerimizin rine, yani "senatine". "snnetine u^un olarak.3
desinn kUllanlmas cok dkkal ekicidir. Gereklen de I peygamberler ve Peygamberimiz
(s.a.s.) camiyi din ve dnya ilerinin grt!d00 bir merkez olarak kullaruni Bu merkeztefde
d ^a ilerinde to!rtiki gibi. "Kur.an.1 Azman.daki nus.s. (ayeltor) (HHC)
 110 CUMHURYET DNEM DlN DEVLEl' LKLER

iin, istiklal ve istikbalimiz iin neler yaplmak lazm geldiini konuacaz.

Ben yalnz kendi dndklerimi sylemek istiyorum. Hepinizin dndklerini
anlamak isliyorum. Amal-i Milliye. radc-i Milliye yalnz bir ahsn dnme
sinden deil, bilumum efrad; milletin arzulannn. elemlerinin muhassalasndan
ibarettir. Binaenaleyh benden ne renmek, ne sormak istiyorsanz serbeste
sormanz sizlcrdcn rica ederim..'.
Bu sz mteakip Mustafa Kemal hutbesini tamamlam, minberden ine
rek. halkn karsna bada kurarak olunnular ve kendilerine yneltilen yirmi
yi akn soruya cevap vermilerdi. Bunlardan en mhimi, hutbeden ne kastedil
dii merkezinde idi. Buna yle cevap vennilerdi.
" Efendiler, hutbe demek, nsa hiiab eunek demek, yani sz syle
mek dcmcktir.Hubeyi irad eden hatiptir. Hazreti Peygamber olsun, Hulafay-
Raidin efendilerimiz buluasun. hutbeyi bizzat irad buyururlar ve gnn mese
lelerine temas ederlerdi. Yani hutbelerinde o gnn (askeri, idari, mal. siyxs ve
itimaO hususlarna yer verirlerdi. Fakat Memalik-i slmiyc trl ftuhat sla-
miyc ile cves.sl edince Cenab Peygamberin ve Hulafay- Rtidin Hazretleri
nin bizzat btn slam alemine hiabcimclcrine imkn kalmam, bu hususta
memur emi zevat da ayn v:/.ifcyi onlara vekleten ila etmitir. Bunlar da hi
phesiz en byk rcsa idi. Camilerde veya meydanlarda nsa hitab cimilcr-
dj. ;nn meselelerini anlatmlardr. Bu tarzn devam iin zaruri olan bir an
vard. O da. rniliclin reisi olan zan halka sylemesi, halk dinlemesi ve halk
aldatmamas lzmd. Halk umum ahvalden ancak bu suretle haberdar edilmi
acakt. Ancak bu sayede halk, iyi ile ktye tefrik edecek ve rasigclcn kimse
nin atkuMidan gitncvccckli. Fakat K u ram Azimann beli ve ak ibarelc-
nn. anlatmak somadan msicbid hkmdarlara ve oarn kul klesi saylan
deviel jJam lannn isine elmemi, hulbelenn halkn anlyamyaca. bir lisanla
ilade e gnn icjbal ve lui>alarna temas edilmemesi muvahk ;..rlmt.
HuiKJen tKik.sal. halkn tenvir ve i>ad iken bu >apilman>aa balamt. Bu
se.beple
X Le O inbin sent.
s e iK ev cv\clki hutbeleri
v iM ]se okumak,

halkn
* ' * unlamad
~
- . --- lr dille hilabt.y ;

lk.rm.k
e m e k nA-
n s - elkn
e l k a n lem
l e m re
r eim
t m ec/.
z , bl.kis
b l.'k s k.vv
t e v v eder.
e d e r . Geen
G e e n sene
s e n e u>uk
B > u k Millet
-M illet
N i c e l i s i n d e i r a d e t t i i m b i r n u t u k t a aN Jie n N e d e m i t i m
-M i n bM
e rinberler,
le r . i
n d c mkaudl a/nd. mV ai cal aa mn .a nv i c
d
a l a n *in bi r m. en b. aV
l
ey-
- - - - _ ....... # ..n l.K tI n iM V.
r r t i t r . F a k a t b (> l c 0 > 10 i v i n n n b c J c t ; k s o l c s o / u a n ) a -!n .iM v e 1.J

t y j . ; iitniy ve fcneuyc de njuljhk 0 i / ' n " g c a - k n c k e d i r Hapleri ih -

: : : : : ;
.
TBMM VE MUSTAFA I^EMAL HALFESN SEYOR 111

v a li s iy a s iy c y i v e i iim a iy c m iz i h c r g n d ik k a tle ta k ip e tm e le r i e lz e m d ir . im d i
d a h a m h im b ir m e s e le y e g e liy o ru m . B e n i o k s e v e n v e h a y a tm d n e n b a z
a r k a d a la n m b a n a b i r s iy a s frk a te k il e tm e m e k li im i ta v s iy e e tm i le r d i. F il.
h a k ik a z a fe rd e n s o n ra v a z ife -i m illiy e n in h ita m n d a n s o n ra b ir k e y e e k ile re k
i s r a h a t e tm e k b e n im d e m e n f a a tim ik tiz a s id i. F a k a t b u n u y a p a b ilm e k i in b u
g n e k a d a r te s b il e lli im iz m h im m e s e le le r in d e v a m n a in a n m a k la z m g e li
y o rd u . A k s y liy e y im k i. h e n z b ir o k m h im m e s e le le r z e rin d e e n d i e le rim
m c v c u tu jr. im d iy e k a d a r e ld e e tti im iz m u v a ffa k iy e tle r k m s e n e m e y e c e k
d e r e c e d e d ir k i. d n y a n n h e r y e r in d e o ld u u g ib i b iz d e d e b u n e tic e le r i h a z m c -
d c m c y e c c k le r b u lu n a c a k tr. M a a le s e f b u h e r y e rd e b y le d ir. N ite k im M e c lis te
b u n e v i n k ir lc r i ile ri s r e n le r , h a tla O s m a n l m p a r a to r lu u n u n ia d e s in i is te y e n
le r o lm u tu r . B u n u is te m e k b i r ir tic a d r. H a lb u k i b iz g e r iy e d e il, ile ri g itm e k
k a r a n n v e rm i b u lu n u y o ru z . K a z a n la n e y h a y a l v e n a m u s tu r. B u n u n b ir d a h a
t e c a v z e u r a m a s n a t a h a m m l e d e m e y i z . te b u n o k t a d a n m i l l e t i n i i n d e b i r
fe rt o la ra k a l m a k is le rim . a y e t te k r a r m ille tim in itim a d n a m a z h a r o lu r v e
s e i l i r s e m M i l l e t M e c l i s i 'n d c b i r a z a o l a r a k m e s a i m e d e v a m e d e c e i m , e f e n d i l e r
n e b e n im , n e d e b a k a a h s la rn d u r u m la n z e rin d e y en i b ir la k m v a z if e le r ih
d a s n a a l m a ly m . B iz h e p im iz o s u r e tle a l a lm k i. k u r a c a m z m e s s e s e
m illi o ls u n . B u d a m ille te te rb iy e - i s iy a s iy e v e r m e k le o lu r . A s n n b iz e v e r d i i
d e r s te n l z u m u k a d a r m e n c b b ih o lm u u z d u r. M ille tim iz in e v s a l m a h s u s a s
h e r i im iz d e m u v a f f a k iy e iim i/in z a m ;m d r. M u v a ff a k iy e tim iz v a ld e tle o l a c a k
t r . E e r m i l l e t m t e r e k g a y c w e l b i r l i i ile g a y r e t e d e r s e , b e h e m e h a l m u v a f f a k
o l a c a k t r . B u m i l l e t i n s i y a s i f r k a l a r d a n o k c a n ) .; i n m i t i r . u n u h e m e n s y l e
y e l i m k i . b a k a m e m l e k e t l e r d e s iy a .s i p a n i l e r b i l h a s s a i k t i s a d i m e s e l e l e r z e r i n
d e k u r u l u r . Z i r a o m e m l e k e t l e r d e s n l l a r v a r d r . V e h e r s n f n m e n f a a t i b i r -
e r i n e u y m a z b i r e k i l d e v ; z 'o l u n m u l u r . G y a b i z d e d e b i r o k s m n a r \ t m
k i. s iy a s p ; n il c n n ih d a s e ttik le r i v a z iy e t a y a n . e s e ftir . B e n M ;lk PmW V.
lim c s ;lm d a b t n b ir m ille ti k ; s ld c d iy o m m . B u n u n i in b a k n z n e J mv - .-

m m a rk a d a la r
B il N O r s u n u z k i . m c r n l c k e l m i z i f t i b i r e m l c k c U 'f . O h ! J e m k n.
.^n b y k b i r e k s e r i y e t i i f t i v e o b a n d r B y l e o l u n c a , h a i r a d e r i .' ^
a r a z i v e i f t l i k s a h i p l e n e e l e r e k r B i z d e b u M tn f d a p e k iz d ir B i v k e k s e n y c
k a r s s n d a h a k i k i h r v a t l k l e k d e d e m e z l e r l ) a ! a d o a i u e t n e m C u n la z . ' .!.r
B u n la r d a n s o m a k k t c c a r la r g e lir . B iU a b b u n la r n d a m e n la a e r i k c r u r e i i-
ld r H N r z a m a n k o y u ru n a k a s a b a y Ic d a e tm e k a k lm z d a n g e m e z r k o
k y lc n n is tik b a li k a s a b a d r B y k t c c a r v e sa n a y i crbabda DH mki.cm de
i m d i l i k z i k r e d i l e m c y c e c k . k f c c c d c a z d r . P a ra M o l a n l a r a d a a s l a d t a n < k ^
112 CUMHURYET D I M DN - DEVLET 1L!I(1LEF<J

liz. Bilkis kk tccar ve esnafn istikbaii byk milyoner ve milyarderlerin

meydana g e b e s i efin d e inkiaf etmelidir. Bir memleketin sem aye sahipleri,
zerine titrenccek kymetlerdir. Bugn memleketimizde fabrika ve
icr ^ k azdr. Amelemizin miktan, yirmi bini gemez. Memleketi yceltmek
in ok fabrikaya muhtacz. Unutmamalyz ki, ifti kaldka, geri kalm, sa-
nayilctikc ilerlemi olacaz. Bu sebeple tarlada alan iftiden ameleyi
ayrdetmck ve onlann inkiafna gayret eylemek lzmdr. Bir memlekete m-
n ew er de lzmdr. Bunlann yetimesi sayesinde 0 memleket mesut ve mUref-
feh olur. Velhasl yaplacak ok ler, atlacak mhim admlanmz vardr. imdi
niin lik olmalyz? sualine gcliyomm.
Degcrli arkadalanm, sizler de pek iyi bilirsinizki. devletin muayyen bir
dini olamaz. nk bir devlet dahilinde muhtelif dinlere mensup insanlar var-
dr. Muayyen bir dini resmen kabul etmek 0 vatandalara vey evlt muamelesi
yapmakur. Kald ki, bizde oldugu gibi Bb- Meihatn her frsattan faydalana-
rak ve hereyi bahane ederek memleketin her trl tcrakkiyatna engel olmas
hibir zaman tecviz edilemez. Din fertlere ne kadar !zmsa, hkmetlere de
0 k ad ar faydaszdr. H km et adam zamann siyasi iktisadi leri inde
zaten b u n alm tr B ir de onu din gibi tam am en bir emri vicdani ile alka-
d a r klim am z hem m nsz, hem lzumsuz bir gayret olur! Byk Millet
Meclisi ve Anayasas, fertlerin dinini tanm akta, onlara serbeste ibadet
hakki verm ektedir. Bunun dnda bir devletin, din bir siyaset takibeuncsi ve
iradesi altndaki anasnn vicdan hrriyetlerde maddeten de olmasa m ^ e n bask
yapmasn istemek takdir bu^rureunuz ki, aklen ve mantken dogre olmaz. te
bunun in lisizmi, yani din ile dtoya ilerinin birbirinden ayn! asm talep et-
tik. Ve kuracamz partimizin bir okunu bOylcce tesbit ellik..."1.3
B ^kesir L ^ a p ^ a Camisinde kocaman bir minderin zerine bada ku-
r ^ ^ , en bata hultx; ve c^nii fonksiyonlann aklayan Mustafa Kemal, camiin
Itrisin d e hJlafet, saltanat, Lozan grmeleri, siyasi pilliler, kumlacak o l ^
halk partisi, irtica odaJdan, gerici faaliyetleri, laiklik ve Peygamber zam nnda
C2UT1 ve hutbeler gibi lgin konulara deinmiti. Ve en nemlisi Mustafa Ke-
m ^ . camide ve hutbede dnya ilerinden de te siyasi partilere, vekumay_ta^
1 0 H i Perisine d e in m i ti.K s a c a hutbe sonras cami konum^

'
194$-194Sd

TBMM VE MUSTAFA KEMAL HLFESN SEiY .R 113

la m b i r s iy a s i a t m o s f e r i e r i s i n d e g e m i ti. B u n u e n ta b ii b i r i o l a r a k g r y o r
d u . M u s t a f a K e m a l . Z i r a P e y g a m b e r d n e m i c a m i v e h u tb e u y g u l a m a l a n n a n
la tr la r k e n , im d ik i c a m i g r e v li le r i n in v e h u tb e o k u y a c a k h a t ip le r i n P e y g a m b e r
d n e m in d e k i g ib i f o n k s iy o n la r ic r a e tm e s i i in , " h a tip l e r im i z in a h v a li s iy a s iy e -
y i v e ie t i m a i y e m i z i h e r g n d i k k a t l e ta k ip e t m e le r i e l z e m d ir " d e m i ti. n k a n
c a k o e k il d e s iy a s i v e t o p l u m s a l o l a y l a n a y d n la ta b ilir d i c a m i g r e v li le r i v e h a
tip le ri!
7 u b a t 1 9 2 3 B a l k e s i r L a l a P a a C a m iis in d e k i h a t i b i n v e o k u d u u h u t b e
n in f o n k s i y o n l a n n a y n m u h t e v a d a y e r in e g e t ir m e k i s t e y e n l e r a c a b a im d i g e r
e k t e n l a i k l i e a y k n d a v r a n m o l u y o r l a r m y d ? B u n u 4 M a r t 1 9 2 4 ie n itib a r e n
" d e v le te b a l d in s is te m i" d e v r in i y a a d m z s i s t e m i n s a h i p l e r i n e s o r m a k l a
h a k l d e il m i y i z ?
14 O c a k 1 9 2 3 tc E s k i e h i r 'd e b a la y a n z m it, A la e h ir , S a li h li, M a n is a ,
z m i r v e B a l k e s i r s e y a h a t le r i v e k o n u m a l a n , d e v l e t - d i n i l i k ile r i a s n d a n
C u m h u r i y e t d n e m i u y g u l a m a l a n n n te m e ll e r in in a l d s e y a h a t l e r v e k o n u
m a l a r o lm u tu r .
Z a m a n l a d e v l e t i n d in e o l a n b a s k s n v e z e l lik l e 1 9 3 8 s o n r a s M u s l a f a
K e m a l 'in l m y l e te k p a r ik t i d a r n n d i n d a r l a r z e r in d e k i z u lm e v a r a n u y g u
la m a la r n a n l a y a b i l m e k i in b u g e z i v e k o n u m a l a n n b il in m e s i n d e o k f a y d a l a r
v a r d r .
K a r a n l a y a k l a n a t e l e a n c a k k a r a n l k l a n a y d n l a t a b i l m e k m m k n d r .
B iz im b u a r a t r m a m z C u m h u r i y e t d n e m i d i n - d e v l e t il i k i l e r i n d e k i b u
t r k a r a n l k n o k t a l a n a n l a t m a k v e a y d n la tm a k i in d ir . H e m d e s i s t e m i n k e n d i
a n a k a y n a k v e b e l g e le r i n d a ! ..

104. Aslnda Mustafa Kemal slm toplumunda camilerin g e re k te n yklenmesi gereken fe n kstyy-
l^rina d e in m i; Sugn camide ve hutbede bir imam v.eya l^r vaiz, konumasn Mustafa Ke-
3 gibi s iy a s i ve kltrel olaylara ayrsa ne denli A ^ O ^ O l k yapm olur? Herhalde byle
bir r^am ve vaize ilk s y le n e w k sulama" Atatrk^JlOk ^ m a n lg l. olur.


. - -.,.-.. .

'. '

. 1 .
 Drdnc Blm

halifeliin KALDIRILMASI
 h a l if e l i in KALDIRILMASI

Balkesir Lala Paa Cami.indc verilen hutbe ve Cami ii konumalannda

Halk Partisi fikrinin de temelleri atlm oluyordu.^ Temeli diyoruz: nk Halk
Partisi dncesi 7 Kanunievvel (Aralk) 1922 tarihinde bizzat Mustafa Kemal
tarafndan Ankara basn vastasyla halka duyurulmutu bile. Yurt gezilerinde
edinilen intibalar ve bir an nce partinin kurulmas iin acele eden bir takm in-
sanlann yazl mtalaalar sonucu Mustafa Kemal. 8 Nisan 1923 tarihinde, daha
sonralan ad Cumhuriyet Halk Partisi olacak olan "Halk Frkas.nn kuruluunu
ilan eder. Halk Frkas'nn kuruluu memleket seim atmosferinde iken gerek,
letirilmitir. 1 Nisan 1923 tarihinde TBMM mebusluk seiminin yenilenmesi
kararn alm. Karardan tam bir hafta sonra 8 Nisan 1923 tarihinde hem Ana
dolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan ve hem de TBMM Reisi
olarak Mustafa Kemal. "Dokuz umde" hindc Halk Frkasnn kurulduunu
ilan ediyordu.^ "Dokuz umde"^ halinde belirtilen program bugne kadar Musta
fa Kemal'in dnm olduklar eyleri ihtiva ediyordu. Bir farkla: "Programa
dahil edilmemi ok mhim vc esasl baz meseleler de vard. Mesela. Cumhuri-
yet'in ilan. Hilafet'in ilgas. Medreselerin Kapatlmas, Tekke ve Zaviyelerin
Lav ve apka Devrimi^ gibi eyler programa dahil edilmemiti.
Sebebi mi? Sebebi akt. Ak olan sebebi de Mustafa Kemal belirtiyordu:
"Bu sylediim meseleleri programa dahil ederek, vaktinden evvel, cahil ve

1. Atatrk'n Sylev ve Demelen. c. 2. s. 97-98.

2. 7 Aral.k 1922 tarihli Hakimyel.i Mill.ye. A S D .c 2. s 46-48.
3. Mele Tuncay, Tek Parti Ynelimi, s. 51.
4. 'Dokuz Umde, demlen Halk Frkas programna ait daha geni bilgi i o M e l. Tunay n. 'T r
kya Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923.1931) isimli kitabna bak lm l.
dr. zellikle. "Dokuz Umde zerine ayn kitabn "Ek belgeler bJmnOn IV. blmne ba
klmaldr
5 Nutuk-Sytev, c 2. s. 956.957
118 CUMHURTYET DNEM DlN DEVLET LKLER

mrtecilcrin. Btn milleti tesmnc (aldatmaya) frsat bulmalann muvafk bul

madm. nk btn bu sorunlarn zaman ve frsat gelince zmleneceine
ve sonunda da milletin binnctice memnun olaeana kat'iyyen kni idim '
Atatrk'n bizzat kendisinin Nutuk'ta belirttii, "Cumhuriyet.in lan, Hila
fetin Kaldrlmas. eriye Vekaletinin Lav, Medrese, Tekke ve Zaviyelerin
Kapatlmas ve apka Devrimi..." gibi hususlann, Halk Fricas proramna bi
linli bir ekilde ve tamamen siyasi maslahat iin dahil edilmemi olmas. Halk
Frkasnn zamanla hangi fonksiyonlar icra edeceini de gstermi oluyordu.
Mustafa Kemal'in Halk Frkasn bir an nce teesss ettirmekteki dier
amac da, seimlere girilcn-ikinci dnem seimleri- bir Trkiye'de artk eskisi
gibi, yani I. TBMM'de olduu gibi hocalardan, haclardan, ulemadan mteek
kil milletvekili saysn en aza indirmek idi. nk seime yalmzca HF katlm
oluyordu. Halk Frkas'nn adaylanm ise hep Mustafa Kemal seiyordu. Bu yz
den Mustafa Kemal !.Meclisteki kendi grubu olan I. Gruba.^ arlk veriyor ve
seim atmosferinde bulunan lkede yalmzca Birinci Grub yelerinin mntehib-i
sani (Milletvekili) olmalan iin byk aba harcyordu. Bugnk seim ko-
numalann andran bir konumayla da Halk Frkas'na bal milletvekillerinin
seilmesi iin halka arda bulunuyordu. Bunlardan stanbul halkna hitaben
yaynlanan bir bildiride Mustafa Kemal tarafndan zellikle u hususlann alt i
ziliyordu:
"Bugne kadar nice engeller iersinde bize hep yaknlk gstermi olan s
tanbul'umuzun dmam umutlandracak biimde oylann blmeyeceine inan
yorum! Oylann blnmesinden kimlerin yararlanacan her an gznnde tu^
mak zellikle sizin gruvinizdir. Tek vcut olarak bize ynelin vc gvenin ki.
.tiveninize layk olduumuzu cemiyetimiz (Halk Frkas kastediliyor) her frsat-

O ^ la n T S n m e m c s in in istenmesi, tek partiyle seime girilen bir Trki

ye'de (Nisan 1923 tarihlerinde) belki sizlcre biraz garib gelecektir. Fakat syle
nenler ve uyanlara dikkae bakgmzda tek parti olarak da seimlere gidilmi
olsa. Meclisteki kinci Grub'un dncelerini yanstan bamsz milletvekilleri
nin kazanamamas iin elden gelen itina ve gayretin gsterildii dikkat eker.

6.

8.
BIZSSIItEHeeE'BF"
9.
10.
h a l if e l i in KALDIRILMASI 119

Neden buna gerek duyulmutur? nk Saltanaun kaldnldg 1 Kasm

1922 tarihinden, seimlerin balayaca Nisan 1923 tarihine kadar yedi ay bo
yunca Mustafa Kemal'e ve onun dncelerine engel olanlar hep hoca mencili
milletvekillerinin oklukta bulunduu kinci Grup milletvekilleri olmutur.
Mustafa Kemal, TBMM'nin ikinci dneminde yedi ay boyunca yaadn bir
daha yaamamak ve ileri engelsiz halledebilmek iin bu tr duyuru ve seim
almalarna ihtiya duymutur.
te bu tr dncelerden dolaydr ki, "Meclisteki kinci Grup yelerinin
seimlerde bir varlk gsterememeleri iin elden gelen herey yaplm ve "g
dml seimler", bckIenilecci zere Halk Frkas adaylannn baanlanyla so
nulanmtr."..
Bamsz ik milletvekilinin dnda seilen milletvekilleri hep Halk Frka-
sna ait millctvck 1leri olmutur. Bamsz iki milletvekilinden, Eskiehir mebu-
su Emin Sazak, b laharc dncelerinin Halk Frkas'nn dncelerine uygunlu
unu grerek HFyc dahil olmutur. Geriye kalan ve aslnda 2. Dnem
TBMM'nin tek bamsz milletvekilliini elde eden kiisi. Gmhane milletve
kili Zeki Kadirbcyolu olmutur. Zeki Kadirbeyolu'da ileride de grlecei gi
bi mecliste tek bana adeta kinci Grubun temsilcisi gibi alm ve hep s
lm'n, dinin, zellikle de hilafetin savunucusu olarak kalmtr.
Yalnz bu ikinci dnem seimlerinde kinci Grupdan olduklan sanlan
eski milletvekili de. Halk Frkasndan TBMM'ne girebilmitir...^ Bunlar:
Amasya mebusu Ali Rza Efendi (zdarende 1876-1952)
Biga mebusu Mchmcd Bey (Din, 1873-1952)
Krehir mebusu Hoca Rza Efendi (Daha sonra ailesi Silspr soya
dn almtr, 1877-1926) nki Hoca Rza Efendi 28 Haziran 1934 tarihinde
kartlan Soyad Kanunundan nce lmtr, ldrlmtr, demek daha doru
olacaktr. Zira Rza Efendi 1926 yl balannda irticai faaliyetlere nayak oluyor
dncesiyle Ankara stiklal Mahkemesi tarafndan idam edilmitir.
1923 ylnn mntehib-i Sni (kinci milletvekillii seimleri) ile ilgili; Me
te Tunay'n tanmyla. "Gdml seimler" ile ilgili tafsilatl bilgi verecek de
iliz. Konumuzun dnda olmasna ramen Gmhane milletvekili ve
TBMM'nin II. Dnem tek bamsz milletvekili Zeki Kadirbeyolu'nun kendi

11. Mele Tuncay. Tek Parti Ynebminirt Kurulmas, s. 55.56. Bu seimler iin bkz: Kl AS Hatra
larm Anlatyor, s. 120-125, Hilmi Uran. Hatralarm, s. 160-163, Mahmud Gololu. Trkiye
Cumhuriyeti (S. Ser\i, s 191-194.
1 Mete Tunay, ..Bir HoyeM F.sadiye Davas ve Kuvay. MUliye" Birikim. Say 33. Kasm 1977,
s. 51-62.
120 CUMHURYET DNEM! DlN DEVLET LKLER

hatralanndan o dnemin seim basklann ve tek tarafl uygulamalan grmek

mmkndr. ok dindar ve slm iin szn hibir eyden esirgemeyen biri
olarak mecliste kendini tanlan Zeki Kadirbeyoglunun bu zellikleri sebebiyle
zel hayatnda olmadk eyler bana gelmitir. leriki blmlerde devletin dine
ve dindarlara basklarn anlatrken Zeki Kadirbeyolu.nun hatralanna da yer
vereceiz.
Tekrar konuya dnecek olursak Mustafa Kemal. TBMMnin seimle ve
setii Nisan 1923 tarihinden itibaren Halk Fricasn oluturarak gelecekle yap
mak istedikleri devrimler iin zemin hazrlna balamt. Dikkat eken husus
Nisan 1923 tarihinde bile meclis ve Trkiye'deki atmosferin henz Cumhuriye
tin ilan, hilafetin ilgas. Medrese, Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas. apka n
klab gibi konularda muhalefet oluturacak yapya sahip olduudur.
Bunun iin Mustafa Kemal "Cumhuriyet" kavramn, ilanna kadar pek y
le azna almamtr. Cumhuriyet yerine daha global bir ifade olarak hep "Ulu
sal Egemenlik" kavramm kullanmay tercih etmir.
Bu durum Mustafa Kemal'in o ylllardaki btn gezilerine itirak etme fr-
saon elinde bulunduran. Ankara'da yaynlanan Vakit gazetesinin muhbir ve ya
zan Nait Hakk Ulug'un da lesbilcridir. Nait Hakk Ulu. Mustafa Kemal'in
uygulad siyaset iin unlan sylyor:
"Mustafa Kemal, saltanatn kaldnimasndan sonra dahi. Cumhuriyet kur
mak karann ve Halifeliin kaldnimas konusu zerinde fikirlerini tekrarlamay
sakncal buluyor ve devlet eklini, azna "Cumhuriyet" szn almakszn,
"Ulusal Esemenlik" forml iinde her an Cumhuriyet'e doru yryen bir y
ne sevkediyordu. Onun bu gidiatnn hedefini sezen muhafazakarlar (meclis
ierisindeki eriat ve hilafet isteklileri kastediliyor), zaman zaman Mustafa Ke
mal'i konuturmak istiyorlard. Mustafa Kemal ise, bu sorulara zamann icabna
gre cevaplar vererek karsndakilcri idare ediyordu!.."*^
Mustafa Kemal'in bu siyaseti ancak en mahrem yakmlannca biliniyor ve
ylece gizleniyordu. Bunun iindir ki. I Kasm I922'dc kaldnlan Saltanaa bir
likte aslnda hilafet de kaldnim oluyordu. Mustafa Kemal ve arkadalan iin,
1 Kasm I922'den, halifeliin kaldmlaca 4 Mart 1924 tarihine kadar geen sre
ierisindeki hilafet uygulamasna bu yzden "szde halifelik"*', denmiti.
yle bir siyaset gdlyordu ki, hi kimse Mustafa Kemal'in Cumhuriyct'
kuracana, halifelii kaldmp. Osmanl-Trk loplumunun geleneksel yapsna

13.
14.

von 1922. Die W olt d s Istam . 5 195-217).

HALFELN KALDIRILII 121

aykn dcvrimlcrin gcrcklciirilebilcccinc inanmyordu. Buna ou zaman ina.

nlmami: nk Mustafa Kemal yllarca hep '.halifeye sadakatim" ilan etmi
ti. Fakat byle olmasna ramen Atatrk daha Eraurum'da (Austos 1919) mah
rem olarak Cumhuriye'in. Trkiye'nin gelecekteki ynetim ekli olduunu da
sylemiti."^
Mustafa Kemal'in yllarca "halifeye sadakat" szne ramen onun halifelik
iin dndklerini ortaya koyan en arpc rnek 1922 ylnn ilkbahannda ger
eklemitir. "Halife Abdlmccid olu mer Faruk'u Ankara'ya gndermek iin
o zamanlar nebolu'da bulunan Mustafa Kemal'in yanna gndermiti. Mustafa
Kemal ise halifenin bu arzusunu duyar duymaz Abdlmccid Efendi'nin olu
mer Faruk'u "Padiah soyundan hi kimse Ankara'ya sokulmayacaktr" di
yerek terslemi ve geri gndermiti.
Bu nemli gerei vurgulayan Edgar Pceh. "Les Allicsct la Turguic" isimli
eserinde buna yakn u bilgilerde de bulunur: "Ankara halefini belirtmeden
Vahdettin'i tahtndan indirmeye karar vermiti. Bunun tabii sonucu da OsmanlI
slalesinin btn saltanat-halifc haklannn kesin olarak kaldrlmas ve salta-
nai'la birlikte hilafetin ilgas idi. Fakat manevi destei Ankara'ya hala faydalar
salayan "halifelik" sebebiyle, Osmanl hanedannn halifelik haklann alarak
bu'Taydal gelenck'.in sarslmamas iin Ankara, halifelii kaldrmayacak ve
makam hilafete hanedann Ankara asndan en az kuku uyandracak kiisi ge
tirilecekti!..".^
Edgar Pceh'in Ankarann ve Mustafa Kemal'in yapsn iyice tanmlayan
bu tcsbitlerinin zamanla Edgar Pcch'lc birlikte herkes tarafndim gerekletirildi
i grlmtr.
Biz bu aratrmamzda "Cumhuriyetin ilanna ait safhay ya/ konumuzun
dnda tuttuumuz iin bir dini olay ve devlct-din ilikilerini yanstmasndan
dolay halifeliin kaldnimasn ve buna dair olay ve sorunlan aktarmaya devam
edeceiz.
Yalnz 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet'in ikuyla birlikte aran ve
aknln "bu bir aceleye getirilmi karardr" ^diyerek karara muhalefet eden

15. Mazhar MOfit Kansu. E rz u rv m 'd a m O n e K a d a r A ta tO r k le B e ra b e r, s. 3 5 7 4 39 Kartla .

trma in bkz., Gotthard Jaschke Yeni TOrkiye.de Islamirk. s. 117. ye Y.ne G Jaschke.nin.
"Mustafa Kemal et la Proclamation ete l Republique en Turquie". ( D r ie n t - P a n s l^ ) . say

16. ^ 'tth a ^ d ja s c h k e . Y e n i T rk iy e d e Is fa m lk . s. 117, Bilgi Yaynevi Ankara. 1872.

17. Edgor Pech. L e s A llie s ef La 7 / / s 35.50. Paris. 1925.
18. Nait Hakki Uiu, Halileliln Sonu. s. 124.
 122 c u m h u r iy e t DNEM DlN - DEVLET L!KLER!

Rauf Ortjay (TBMM I. Dnem Jkinc Gnjp millcYckilIerinin liderlerinden) ve

Kazm Karabekir Paa gibi insanlann tavrlanna aklk geiinnck in bir ka
detay izah etmek dummundayz.
29 Ekim 1923 Pazartesi ^ n ilan edilen Cumhuriyet acaba gerekten "sik-
boaz edilerek a l .1 5 bir karar'' m idi. y.ksa ''yeterince istiare edilmeden
ve gerekli kiilere danireadan alnm bir karar', m idi?2
Bizim bu noktada cevabimiz haylidir. Yukanda anlatmaya altmz si-
yasi davranlar dolaysyladr ki. Rauf Orbay ve Kazm Karabekir Paa gibiler
bir anda Cumhuriyetin ilanyla oke olmulardr. nk zahiri anlamda bu
Mustafa Kemal'den hi bir zaman beklememilerdir. Hele Kazm K ara^kir Pa-
a 11 Temmuz 1921 tarihli Mustafa Kemal'e gnderdii ifre telgrafndan aka,
"halifelik ve padiahln Cumhuriyete kalbi (dcitirilece^)'2hususunda soru
sormu ve Mustafa Kemal'den aldg 20 Temmuz 1921 tarihli cevabi telgrafta da:
.'Cumhuriyet olmayacak, Trkiye.nin banda halifc-i slm olacaktr. Bazlan-
nn halifelik ve padiahln Cumhuriyci'c evirilcccini sezmi olmas iddias
tamamen bir fikri vehimdir (kurtintudur)22 szlerine muhaiap olmutur.
te bu ve benzeri zamann gerei siyasi davranlar yznden Rauf Orbay
ve Kazm Karabekir Paalar Mustafa Kemal'in gerek dncelerine vakfola.
mamlard. Bunun inde *'Cumhuriyet'in ilam onlan oke e ^ i ve hi ^ k lc -
medilUeri bizce asil yanlan k en d ilerid ir- bu hareket kaknda ister istemez
muhalefet balatmlard.
Hatta bu aknl yaayanlardan bir ksm da g^ctecilcr ve b ^ stanbul
gazeteleri idi..
Baz stanbul gazetelerinde Cumhuriyet'in ilam d an hemen sonra yazJu-
lar unlard:
ilan tarz gadiblirve Cumhuriyet Siktoaz'a getirilerek ilan
edilmitir.''
"iyi bir ey yapmak in, fena bir yol tutulmutur."
"Birdenbire bir ka saat inde, anayasann deitirilerek. Cumhuriyetin
ilan edilmesi, en yumuak tabirle gayr-1 tabii bir b u k e ttir."

19. Tanin. 30E km 1923.

20 Tasvir.. E kar. 30 Ekkn 1923.
21
22 : 2 5 : . s. 978. 1960. stanbul. Belge verileblUr.
HALFELN KALDIRILMASI 123

..Cumhuriyet karan., medeniyet dUnyasjn anlam okumu, aralmalar

yapm. dclct ynelimine ehil olmu dimalardan Ikacak bir muhakeme eseri
olmamjtjr...''
''Cumhuriyet, alkla, enlikle yaayamaz, dua ve donanmalar yaparak lop
allanyla ayakta duramaz..."23
'.Cumhuriyet bir tlsm deildir. Millet Meclisin'de bir afsun yapld.
(Cumhuriyet karan kastediliyor). Bu afsunla bundan sonra her kendiliinden
dzelecek her derdin arcsi kendiliinden bulunacak deildir.''
''Balonu uurdular ama galiba ipin ucunu kanyorlar!"
.'Hadi devletin adn koydunuz, bakalm leri dzeltebilecek m is i n iz 2 4 ''
Hatla karikaiUrlerc bile dklm ve ansizn alman bu kararla. 0 gne
kadar Mustafa Kemal'i alklayanlar bile aleyhte yazilar yazmaya balamt.
Bir gazeteci daha ileriye glrcrek Mustafa Kemal'i ahsi ihtirasla su-
layarak yle demiti:
Bizi zntye sevkeden nokta, milli rehberimizin - Mustafa Kemal'in
ahs ile ilgilidir. En byk ruhlu adamlar bile, ahsi kuvvet sahibi olmann ca-
zibesine dayanamamlardr.''25
Bu ve benzeri yazlar bir ay boyunca stanbul gazetelerinde yaynlanr.
zellikle 0 gn in Velid Ebuzziya'nn bayazarln yapg T a^i^i E^ar.
atan ve Tarih gazeteleri muhalif yazlann devam ettirirler.
1.11 Kasm 1923 tarihli atan gazetesinde, Rauf Orbay'la yaplan bir mUla-
kat, sadece stanbul'la kaytl kalan muhalefetin bir anda brtin yurda yaylmas,
na sebep olur.2
Mlakatta yeni kumlan Cumhuriyet hkmeti kastedilerek Rauf Orbay'a:
..Kuvvetli hkmet nasl olabilir?.' diye somimu ve Rauf Orbay'da bu somyu
Mus^fa Kemal'i de kastederek yle cevaplamt: .'Benim anlad^m kuvvetli
hkmet, dev ve yetkilerini ve bunlarn icaplarm idrak eden, milli hakimiyet
esaslann benimsemi, kanaatlerini ve ugrayaca^ zorluklan ancak ve ancak
MiUet Mcelisi'nde samimi ve ak hasbi hallerde hal ve fasletmek esaslanna sa-
dik, tecrilbcli ve olgun bir hayat demektir. Yoksa bazlannn sandklan ^b i, pa.

23. 30 kim 1923 tarihli Vatan. Tanin v T a s^r.i Efkar gazeteleri Cumhuriyetin Uann onaylama,
yan yaz. ve yowm laria doliJ .
24. ^ v k e t SOreyya Aydemir. Tek dm. . 3. s. 1 3 Na it Hakki lu . Halifeiiin 5 .0 0 . s. 125.
12
25. Nait Hakki Halifeliin Sonu. s . 26 .
25^ Rauf . * a y Beyin mlakat in bkz. NutukSylov. c. 2, s. 1 0 ^ 1 1 . .
 124 C U M H U R Y E T D N E M I D N D E V I.E T IL K JL E I^

zu zoru bilek gc ve yumrukla i grmek isleyen bir heyete kuvvetli hkmet

demek asla doru olmaz!'.^.^
mr boyunca Cumhuriyeii kalacan ileri sren Hseyin Cahil de:
ahsi politika hrsyla, bilinsiz bir biimde Cumhuriyet'i kuranlar..."^diyerek
Taninde Mustafa Kemal'i ilham ediyordu.
Hseyin Rauf Orbay Bey, "pazu zoru, bilek gc ve yumrukla i grmek"
derken Mustafa Kemal'in "kanla yaplan devrimler muhkem olur!", "yolumuz
dan dndrmek isteyenleri paralanz!" gibi szlerine iaret etmek isliyor ve
byle hareketlerde gl hkmet olunamaz derken yeni kurulan Cumhuriyet'i
kastediyordu.
Rauf Orbay'n bu szleri. Halk Partisi.nin ileri gelen ifrailan tarafndan
byk bir koz olarak kabul edildi ve Orbay'a, Cumhuriyet'i zayf drmek.
Mustafa Kemal ve smet nn'ye kar gelmek gibi mlahazalardan dolay
Halk Fanisi Grubunda "imtihana ekildi."^. nk Mustafa Kemal, Rauf
Orbay'n bu uyanlann. "inickarnc teebbs ve birer yaygara^, olarak nitele,
miti.
22 Kasm 1923 tarihinde meclis grubunda yaplan sekiz saatlik bir gr
mede Halk Frkas mensuplan Rauf Orbay' bu su(!)lardan dolay adamakll
sktrd.
Rauf Orbay yapt konumada sulamalan bir birccvablandrd. Szlerin
de bir takm kiileri sevmediinin anlald sylendiinde: "Efendiler! Hibiri
miz melek olduumuzu iddia edecek kadar cahil deiliz. Hepimiz beeriz. Beer
de sevmek de sevmemek de bir haslettir. Ben baz kimseleri sevmeyebilirim.
Baz kimselerde beni sevmeyebilirler, bunun iin hibir sebeb de gstermeyebi
lirler. Bu itibarla "Cumhuriyet" gibi nemli bir meselede szlerimi ahsi sevgi
ve dmanlklara balayarak Cumhuriyet'i dcgerlcrdirdi diyorsanz yanlyorsu
nuz. Bizim tenkit cnek istediimiz varsa, o da onaya konan eserdir. Eseri ten
kit ederken, bazlann sevsek de. sevmesek de grlerimizi aka ortaya koy
malyz."
Rauf Orbay konumasna devamla: "...ok halis niycc balanp, urunda
canlar feda edilmi, ok kuvvetli prcasiblerin tatbikatnda yaplan hatalar y
znden (eserin) sakaandn zannederim ki. hi birimiz ceffcl kalem bunu red-
dederaeyiz" diyerek Milli Mcadclc'yle balayan ruhun ve prensiplerin zamanla

s ' '
30. Nuluk-Sdyfev, e. 2. s. 1100.1101.
HALIFEUIN. KALDIWLM/\S1 125

bozulduunu vc prensiplerde sapmalar grldn. Cumhuriycii de byle bir

sapma gibi telakki etliini anlatmak istemiti.
Hele Rauf Orbay.n: .Cumhuriyet kelimesinin manas yoktur. Cumhuriyet
dnmekle bir milletin refah vc saadeti salanmaz hcrhangibirusul. refah vc saa
deti temin ederse, en iyi idare ekli o olur.^. demesi. Halk Partisi yelerini iyi
den iyiye sarsmt. Konumalan salondan izleyen Mustafa Kemal'de Rauf Or.
bay'n mtalaalannuan hi honut olmama benziyordu. Hatta Mustafa Kemal
Rauf Orbay'n Ankara'dan aynlrkcn kendisini vc Cumhuriyet le birlikle dn
celerini kastederek Kazm zalp'e:
"Buna mani olabilirsen memlekete byk hizmet etmi olursun" dediini
hatrlayarak Rauf Orbay bir trl affetmiyordu.^
Rauf Orbayn Halk Frkas'nda imtihana ekildii gnde kendisine ynelti
len sorulardan biri de. halife Abdlmecid'i niin ziyaret ettiiydi? Halk Frkas
mensuplan ve bala smet nn. Rauf Orbay. Kazm Karebekir vc arkadalan.
nn stanbul'da halifeyi ziyaretlerini "inickarnc bir davran" olarak grm
lerdi. Hseyin Rauf Orbay. irtica sulamasna kadar varan bu ma.sum ziyaret
iin unlan syledi:
stanbul'da stanbul milletvekili sfatyla bulunduum zamm Halife Haz
retleri benimle grmek islediler. Bende Halife Hazrctlerinin bu ar/ulann ye
rine gelirdim. Bu bir su deildir! nk Trkiye Byk Millet Meclisi Halife
Hazrceri.ni makam hilafete kartmtr. TBMM.nin halife setii bir zatn ar
zusunu yerine getirmemek su olurdu. Eer ben bu davete icabet etmeseydim
dnyann en saygsz adam olurdum.
imdi hepinize sylyomm: Gittim vc Halife'yi ziyaret ettim. Efendiler!
Yann davet ederse yine giderim... imdi syler misiniz Trkiye Byk Millet
Mcelisinin dayanak olduu yce halifelik makamn igal eden vc BMM tara
fndan seilmi olan bu zatn davetine nasl icabet etmezdim? Ben bu davete uy
may ahlak, din vc mill bir vazife telakki ettim!..
Bana arkadalanm parti kararlanna aykn hareket elliimi sylyorlar.
Efendiler! ben de insanm, hata edebilirim. Fakat duygulanmla. imanmla vc ka
naatlerimle hareket ederim. yle bende, "herkesin istedii gibi hareket etmek
kabiliyeti arayanlar" aldandklarn vc yanldklann bilmelidirler.

32! Innn0ns ^^^ ve Demeleri, e. 1. s. 8. stanbul. 1946. Na il HaKkt Ulu . Halifeltin Sonu.
s. 134.
 126 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LKLER

herkesin houna gidecek hareketleri yapmaya msait dcgil-

Ismct nn ise. Halk Flcas Grup Bakan olarak Rauf Orbay'm konu
malarna ok sen bir cevab verdi: Cumhuriyet ilannn aceleye getirildiini ve
bunu yapanlann hata ettiini syleyen Rauf Orbay'a:
.'Hata ediyorsunuz Rauf Bey! Hata ettiniz. zellikle byle inklap zaman-
lannda hkmet ve siyaset adamlan herhangibir phe gsteremez. Bilerek ve
ya bilmeyerek, isteyerek veya istemeyerek, inklabn kuvvetlerini u hassas gn
lerde u veya bu noktada tereddde drmek fahi bir hatadr. Rauf Bey'in sz
leri byk talihsizliktir"^", denilerek cevap verildi.
Asl cevab halifeyi ziyaret noktasnda toparlayan smet nn: "Halifeyi
ziyaret bir halifelik meselesidir", diyerek sze balam ve: "Devlet adamlan
olarak hibir zaman hatnmzdan karamayz ki. Halife ordulan bu memleketi
batan baa harabeye evirmitir... Trk milleti en elim aclan hilafetten ek
mitir. Bir halife fetvasnn, bizi cihan harbi fcirkeinc attn hibir vakit unut
mayacaz. Bundan byle tarihin herhangi bir devrinde bir hiifc. memleketin
mukadderatna kanmak isterse ve kafasndan byle bir arzu geirirse, o kafay
bchcmalal koparacaz.""^^ diyerek tehditlerde bulunmutu. Son olarak da:
"Rauf Bey. imdi bizim tam zddmza olan bu noktalan geri alarak, Halk
Partisi iinde yrmek karanndamdr? Yoksa yine bizi aykn bu grleri mu
hafaza ederek bizimle kar karya m kalacaktr? Karar kendilerinindir!..." di
yerek Rauf Orbay' Halk Partisinden ihra karan ile korkutmak istemiti.
Rauf Orbay ise smet nn'nn bu konumalanna hiddetlenmi:
"Efendiler! Ya birbirimizi namuslu insanlar olarak tanr, sayar ve severiz,
veyahut namus ile siyaset ve politik konumalar arasnda farklar tahayyl ede
riz! unu aka sylemek islerim ki ben siyaseti namussuzluk olarak telakki
eden adamlardan deilim! Tersine politikada da imann, kanaatini ve dnce
lerini saklamadan sylemeyi namusluluk sayanm."^
Hseyin Rauf Orbay. daha nceleri smet Paa.nn halife ve makam- hila
fet hakkndaki sz ve davranlarn bildii iin. smet Paa'ya kar bu ar ko-

35. evket SOreyya Aydem ir. TekAdaiDr . ' s. 164.

36. Naft H akki U lu .. Haiifenin Sonu, s. 140.
HALFELN KALDIRILMASl 127

numalan yapyordu. Nitekim sznn bir yerinde. smet Paa.mn szlerini hile
ve entrikalarla i grmek olarak telakki edip. ... Ben siyasi adam deyince, bu
vatan ve milletin mukadderatn idare ve yrtmek iin toplanm olan bu yk.
sek hcy'ct arasnda hile ve entrikalarla i gren adam anlamam? Ben bu gibi ha
reketlerin namus ile tclinni kabil grmem! szleriyle smet nn'ye iddetli
hcumlarda bulundu.
Sz halifelik meselesine gelince de: "Yksek Meclisin Halifelik hakknda-
ki kanunla teyit edilmi karan ok sarihtir (aktr). Ben de ayn kanaatteyim.
Trkiye olduka, yce halifelik makamnn mahfuz kalacana kaniim. smet
Paa, cihan harbi badiresinden szederek, Halifelik fetvasnn bizi cihan harbine
alln sylediler. Kendileri o zaman Bakomutanlk Karargh Hareket ubesi
Mdr idiler. Elbette benden daha iyi bilirler ki. Halifeye cihad fetvasn, umu
mi harp icaplanndandr diyerek, harbe girdikten sonra zorla yaynlattlar.^^ By-
Iccc halifeliin eref ve haysiyetini de ihlal citiler.Yoksa nce fetva kartp
sonradan harbe girmediler. Harbe hi kimseye haber vermeden girenler, Halife
Sultan V.Mchmed Read Han' zorlayarak fetva verdirdiler... diyerek hem hali
felik makamna aklk getirmiler ve hem de yllar yl "Cihad fetvas denile
rek alay edilen bir konuya ok ciddi ve tarihi bir aklama getirmilerdi. Cum
huriyet tarihi boyunca ska sz edilen ve srekli hilafet ve mslmanlk aley
hine deerlendirilmek istenen, "Cihad fctvasr'nn Halifeye zorla im/alattmldg
ve zorla yaynlatnnldg gerei de bylccc su yzne kartlm oluyordu.
Gerekten OsmanlI Devleti. 29.10.1330 (1914) tarihinde Cihan harbi iin sa
va halini ilan etmi, iki gn sonra da hazrlanan fetvalara dayanarak btn dn
ya mslmanlanna cihad ilan edilmiti. Hazrlanan cihad fetvasn da eyhlis
lam Suat Hayri rgpl imzalamt. Szkonusu cihad fetvas udur:
M
..UMUM MSLMANLARA DUYURULUR!
1 slmiyet aleyhine tehacml da vki ve Memalik-i Islmiye.nin
gasp ve garetl ve nfusu Islmiyenin seby ve esir edilmeleri mtahakkak
olunca padiah Islm hazretleri nefisi m sureliyle cihad emrettikte Inffir
hiffen ve siklen" yeti elilesi hkm mnifnce kffei mslimin zerine ci.

37. Ferudun Kandemir. Hatralar ve Sylemedikleri ile Raif Orbay, Sinan Matbaas. Yakn Tarihi
miz Yaynlan, Yayn No: 4, st., 1965.
36. Nait Hakk Ulu, Halifeliin Sonu, s. 142-143.
39. (Rauf Orbay.n bu szlerini en mufassal ekliyle anlatan Ulu. konuma metinlerini
22.11.1923 tarihinde yaplan ve sekiz saat sren Halk Partisi Grub Birleiminin tutanaklann-
dan aldm belirtir, (s. 143) Rauf Orbay.n bu tesbi. gereklen Cumhuriyet tarihinde karanlk
bir nokta olarak kalan ve her frsatta da mslmanlar aleyhine iletilmek istenen cihad fetva-
s'nn ne olduunu ve nasl alnd ortaya koymu olmaktadr.
128 CUMHURYET DNEM DN DEVLETr lKlLERl

had farzolup gen ve ihtiyar, piyade ve svari olarak bilcmle aktardaki Ms.
lminin malen ve bedenen cihada musareat eylemeden farz ayn olur mu?
Elcevab: Olur.
2 Bu surette elyevm makam hilfeti Islmiye ve memaliki mahrusei
ahaneye efaini harbiye ve asakiri berriyesiyle hcum etmek suretiyle hilfe
ti Islmyeye adv ve neuzu billhi teala nuri li Islmiyenin itfa ve imzasna
sa bulunduklar muhakkak olan Rusya ve Ingiltere ile anlara mun ve zahr
olan hkmetlerin taht idarelerinde bulunan kffei msliminin dahi mezkr
hkmetlerin aleyhine iln clhadd ederek bilfiil gazaya msaraat eylemeleri
farz olur mu?
Elcevab: Olur.
3 Bu surette maksudun husul cemii Msliminin cihada msaraat et
melerine mtevakf iken bazlar neuzu billhi teal tahalluf etseler tahallfleri
masiyetl azime olup gazebi lhiye ve bu ma'siyeti eniann cezasna msta
hak olurlar m?
Elcevab: Olurlar.
4 Bu surette hkmeti Islmiye ile muharebe eden hkmt ahal
Islmiyenin kendilerini katil ve hatt camii ailelerini mahvile ikrah ve icbar edil
mi olsalar bile hkmeti Islmiye asakiriyle muharebe etmeleri eran haram
kaf haram olup katil olmalaryla nar cahime mstahak olurlar m?
Elcevab: Olurlar.
5 Bu suretle harbi hazrda Ingiltere ve Fransa ve Rusya Srbiye ve
Karada hkmetleriyle zhirlerinin taht idarelerinde olan Mslmanlarn h-
kmet-i seniyye ile hkmat Islmyeye muin bulunan Almanya ve Avusturya
aleyhine harp etmeleri hilfat Islmiyenin nefretini mucip olacandan ismi
azm olmakta zab elime mstehak olurlar mi?
Elcevab; Olurlar.

(Bu fetva Ccridei lmiyenin Muharrem 1333 tarihli ve 7 sayl nsnasiyle

nerolunmutur. Bu nshara fetvann Araba, Farsa. Tatarca ve Urduca lan oT
duu gibi, 1914 Harbine Osmanl hkmetinin itirakini gsteren iln harp be
yannamesi de vardr. Aynca Bb Fetva'da toplanan 29 kiilik Meclisi Al-i lm
tarafndan tanzim ve imza edilmi olan dini beyannamenin de Trke metnin
den baka yukanda yazlan dillerde tercmeleri de bulunmaktadr. Bu beyanna
melerden milyonlarca nsha basnlarak slm ahalinin bulunduu ktalarda da-

Is'tanbul Milletvekili ve meclis eski bakanlanndan Rauf Orbay'n bu ko

numas Halk Partisi iinde ve yun sathnda byk yanklar uyandrmt.

b yordu.
HALFELN KALDIRILMASI 129

Kasm 1923. genellikle meclisle, basnda ve Efkar- umumiye'de halifelik

tartmalanyla gemili. "Saltanaim kaldnlmasndan sonra oluan hilafei
akm, giiiike arlan bir ekilde Trk Devrimi'nin karsna kyordu.^, denile
rek. Cumhuriyet kart, hilafet tarafls kiilerle, devrimi gerekletirmek iste
yenler arasnda kyasya bir mcadele balyordu.
Yeniden Cumhuriyei'in ilanna dnelim: Bu ilgin anlar altnda Cumhuri.
yet'in kuruluuna aran ve bu harekeli hi beklemeyen muhalefet grubunun
dt durum birtakm garipliktirarzediyordu.
Cumhuriyei'in kuruluuyla birlikte harekete geen hilafet taraftan akmn,
Cumhuriyci'e kar oluuna bir anlam veremeyen rejim iarafiarlan:
"Cumhuriyei'in ilan. Mustafa Kemal'in bir milli sr olarak saklad ve za
man geldike de aama aama uygulad Trk Devrimi'nin nemli bir admy
d. Nitekim o Cumhuriyet iin. 22 Eyll 1924 tarihinde. "Nen-Trci Presse" adl
Viyana.da kan bir gazetenin muhabirine yapt bir aklamada, "Trkiye'nin
yapsnn Cumhuriyet olduunu" aka sylemiti"., diyerek Cumhuriyet ilan
na aranlarn ve Mustafa Kemal'den bunu beklemediklerini belirtenlerin asl
kendilerinin yanldklann ve Mustafa Kemal'i doru drst tanmadklann id
dia ediyorlard.
Cumhuriyet.in ilanna aranlar da kendi mantklarnca hakl olduklann,
nk Mustafa Kemalin kendilerine kar defaten "Cumhuriyet'in kurulmaya-
cag'"n belirttiini sylyorlard.
Ksaca yeni rejimi kuranlar "biz sizi ta bandan beri aldatyorduk".- de
mek isliyorlar, rejime taraftar olmayanlarda, "biz sizden bunu beklemiyorduk"
demek istiyorlard.
"Mustafa Kemal'in bir milli sr olarak saklad, zaman geldike de aama
aama uygulad devrimlcr*in ba Cumhuriyeiin ln saylabilir. Ne de olsa

39 Ergun Aybars. s tik la l M a h k e m e le ri, s. 26. Kltrve Turizm Bakanl Yay. 1982. Ankara
40. Ferudun Tlbenti C u m h u riy e t N a s l K u ru ld u , $ 41. stanbul. 1955. Ergun Aybars. fsklaJ
M a h k e m e le ri, s. 17. Kltr ve Turizm Bakanl Yay
41. Kazm Karabekir. Is b k la l H a rb im iz , s 921. Trkiye Yaynevi. kinci Bask, 1969. stanbul (Ger
ekten Mustafa Kemal Atatrk. ..ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazreen.
ne. bal ile .11/7/1337. lanhii ifreye cevab olarak gnderdii. 26/7/1337 (1921) tarihli eJg.
rafnda, .Saltanat eklinin Cumhunyete dnmesi hakkndak fikir bir kuruntudan ibarettir, di
yerek "CumhuriyeDn kurulmayaca n aka ilan etmiti.
42 Yine Mustafa Kemal Atatrk. Kazm Karabekir Paa ya gnderdii drt blmden oluan telg
rafnda hkmetin hilafet ve saltanatn kaldrlmas gibi bir meselesinin olmadm beM erek I.
Trkiye.nn banda Halife.l Islm olacak ve bir hkmdar sultan bulunacak" demii... (Kazm
Karatekr. s tik la l H a rb im iz , s. 923 (1969). 1/8/1337 (1921) tanhl telgraf
43 Ferudun Tlbenti. C u m h u riy e t N a s l K u ru ld u ? s. 41
 130 c u m h u r iy e t D O I M DlN DEVLET!' LKLER

rin, srasyla u y g la y a koyulabilcccginln zamann geldiini aret ediyordu.

Cumhuriyetin ln edildii 29 Ekim 1923 Pazartesi ^innden tam 120 gn
kadar nce Temmuz 1923te. zaten Cumhuriyetin lan fikrinin kuvveden fiile
k an laca.n n egzereizi yaplmt. Bu c^ereizi uzun yUar Mustafa Kemal'in
lUzmetinde bulunmu olan Hasan Rza Soyak. ''Atatrk'ten Hatralar'' isimli iki
ciltlik anlannda dile getirir. Hasan Rza Soyak Cumhuriyet'in iln in yaplan
son hazrlklan yle an!atr:44
1923 senesinin Temmuz ayndayd. Byk Millet Meclisi ikinci
Devre seiminin arkas yeni alnmt. Atatrk. Halk Frkas'nn^artisinin kura-
luunu tamamlamakla m e^ild. Lozan Muahedesi de 0 gnlerde ya imza edil-
mi. yahut imza edilmek zereydi. Bircin ankaya Kk.ndcn. Ankara istas.
yonundaki Hususi Kalem binasna gelen kalem mdrt rahmetli Hayati Bey.
beni Paa'nn (Atartirk) istediini syledi sc^b in i sordum, '.bilmiyomm'. dedi.
Gnderilen bir otomobille kke ktm. Yanmda arkadam Bolu meb'usu
ve Atatrk'n eski yveri Rahmetli Cevad Abbas (GUrcr) da vard. 0 sralarda
bir ba evi olan eski kkn geniletilmesine karar verilmiti. Bu maksatla evin
arkasndaki kayalann bir ksm atlyor. yaplacak lve in msait yer alyor-
du. Atatrk benim g e ld i.m i griince. yannda b u lu n a sayn ei Ltife H ^ m
t. efendi ile, Cevad Abbas, Siirt mebusu Mahmud Bcy'lcre ve imdi kimler oldu-
^ jn u hatrlayamadm daha bir iki misafirine: ''isterseniz baheye kp kayala-
nn nasl atldn grelim. Biraz da hava alm oluruz'' dedi ve arkasndan lve
etti: ''Hadi siz buyurun, ben de gcliyortim".
Onlar ktktan sonra yanma yaklat, yelek cebinden birka kk k t
paras kanp bana uzait Bu katlar 0 z a m ^ daima kulland bir not defte-
rinden kopanim yapraklard.
_ Bunlan Msvedde halinde tebyiz edeceksin. Yazlar biraz kanktr,
dikkat et. o k u y a d g n y . u t ^ay am ad g n yer olursa beni buraya arp so-
nrsn. Ayni zamanda unu da syleyeyim ki. bunlan imdilik yal^z sen ye ben
bileceiz^ Amirlerine dahi bahsetmeye lzum yoktur'' buyurdu. Bma almak
in kendi masasn gstcrtli, faaheye ktL iik s a rtrl^ b
O I^P gittikte^ sonra kan okumaya baladm. Daha ilk !: !: :
yk b r h e y c c ; kapddm. Bullar. 0 zaman mevcud olan 20 Ocak 1337 (1921)

. H asan Rza Soyak. AtatOrkten HatraJar Yapi ^ Bankas K(lr Yaynlan. (2 clid). Islan)
bul. 1 . ^ .
HALFELN KALDIRILMASI 131

larihli TckHat.1 Essiye K n u .n u n (Anayasasnn) bz maddelerini la'dil ma-

hiyyeiindcydi. Evcla birinci maddeye ''Trkiye Dcvlci'nin hkmd ekli
Cumhuriyci'lir'' cmlesi lve edilmiti.
ok kk harlleric ve e yce kank olarak yazlm olan bu yazlan teb.
yiz ederken, kendisi bir iki defa salona gelerek yazdklanm kontrol elli. bi-
tince de yazdklanm ald, cebine koydu ve kendi notlann yrtp at.
Bundan sonra bir gn daha alt0 zamanki Tckilat-I Esasiye Kanunu
ile eski "OsmanlI Kanun.i Esasisi'nin siyasi, idari, terii, mali ve kazai hkmle-
rini yeni dunma uy^in ekle sokarak bir Anayasa tasans vcuda getirdi ve
imdi bunu al. Adliye Vekili Seyit Bey'e gtr, yanna kadar okusun,
halk hakimiyyeti ve Cumhuriyet mcl^umlanyla umumi hukuk kaideleri baki-
mndan tetkik etsin, mtalaalarm bildirsin. Meselenin imdilik mz arasn-
da kalmasn arzu ettiimi de sylersin'' emrini verdi.
Seyit Bey'i evinde ziyaret ettim. Atatrk'n ricalann bildirerek lasany
kendisine verdim. Ertesi gdn yine evinde bulutuk:
'.Pek mkemmel, esaslarda tamamen mutabkz, yalnz birka tali noktada
emirlerine uyarak mtalaalanm not ettim.'' dedi. Tasany aidim, kke kp
Atatrk'e takdim etlim.
O gnden Cumhuriyci'in ln cdildigi 29 Ekim 1923 tarihine kadar geen
drt ay inde bir daha ben, dogndan dogruya kendisinin bundan bahsettii"
ni iitmedim. Yalnz, Viyana'da ikan ''Ncu Treic Presse'' gazctcsinin45 bir mu-
habirine verdigi beyanat! arasnda .'Yeni Trkiye Devleti.nin Tcka- Esasiye
Kanunu.nun maddelerini size tekrar edeceim: ''Hakimiyyet kaytsz artsz
miUetin tek hakiki temsilcisi olan BMM.de tecelli ve temerkz etmitir. .'Bu iki
maddeyi de birkelime ile hlasa etmek kabildir: Cumhuriyet....' demiti...''46
Hasan Rza Soyak'n anlannda gze a^an nokta Cumhuriyet'in lnndan
tam 120 gn kadar nce. "Trkiye Dcvlcti'nin Hkmet ekli Cumhuriyci'lir!"
karannn verilip kayda getirildiidir. Birdiger nokta da 120 gn boyunca bu ka-
rann Mustafa Kemalin en yakn silah arkadalarndan Kazm Kara^kir. Rauf
.rb ay . Rcfct Paa ve Fevzi akmak gibi kiilerden saklanddr. Halta So-
y^c.n hatralannda ^ lir tti^ gibi .'Cumhuriyet'lc ilgili msveddelerin bulundu-
gu kagtlan bakalannn eline geer dncesiyle- yrtp imha etmitir.''7

45. ErgunAybars. Is tik la i M a h k e m e le ri, 17. Kltr ve Turizm Bakanl Yay.

46. Haan Rza Soyak. A ta t rk 'te r\ H a tra la r, Yap Kredi Bankas Kllr Yaynlan (2 dW). Istan-

47. Mustafa Mftolu. C u m h u riy e t T a rih in d e M h im O la y la r, s. 8-9. stanbul, 1988.

 132 CUMHURYET DNEM DN DEVLE. LKLER

Cumhuriyciin ilk dnemi din-devict ilikileri asndan dikkat eken nokta

da bu egzersizler annda. Daril Fnun lalyat Fakltesi Dekan ve slam Hu
kuku Profesr olan, Adliye Vekili Seyid Bey'in de, bu almalarn temelinde
yer alm olduudur.
Profesr Seyyid Bey. daha nce "Saltanatn Kaldnlmas" hususunda sy
lediimiz gibi yine Mustafa Kemal'e en derinlikli yardm yapan kii olmutu.
(Ayn kiinin hilafcn kaldnlmas zerine slm Hukuku Profesr sfat ile
Mecliste yapt konuma "devlete bal din sistemi" devrini balatan konuma
olmas itibariyle ok nemlidir!) Bugnk anlamyla syleyecek olursak, Darl
Fnun lahiyat Fakltesi Dekan Profesr Seyyid Bey, Cumhuriyet Anayasas'n
hazrlayan kii olmutu.
Seyyid Bey'in ad da bu yzden, "aydn ve olgun bir din adam'.'.^na k-
mu.
lgintir, bir taraftan yurt apnda ikinci dnem seimleri ve seim al-
malan yrtlricen, bir dier taraftan da bu tr rejim almalar Mustafa Ke
mal ve birka adam ile mahremce yrtlmtr.
Seimler bittiinde, dnld ve programland gibi, kinci Gruba ait
I eski milletvekillerinden hibirisi meclise gelememitir. kinci Gruba ait millet
!i
vekillerinin meclise girememesi dolaysyla, Cumhuriyct'le birlikte balayacak
olan devrimler iin meclisin tek dze olaca dnlm ve bu sebeple, Aus
tos 1923'ten itibaren Halk Frkas mebuslann da byk bir sevin almt. Ne
de olsa ank sankl. sakall ve kendilerini dini ynden zorlayacak olan ve din
aleyhine her hangi bir kanun ve kararnamenin kmasn engelleyecek olan "ho
ca meneili" milletvekilleri meclise girememilerdi!
TBMM.nin ikinci dnemi 11 Austos 1923 gn alm ve iki gn sonra
da Meclis Bakanlna yine Mustafa Kemal seilmi, yeni hkmetin bakanl-
na da Rauf Orbay.n, smet nn ile yukarda izah etliimiz karlkl mna
kaa ve mcadelelerden dolay, babakanlktan istifa etmesi zerine Fethi Okyar
Bey getinimiti.'.
11 Austos 1923den itibaren Cumhuriyet.in ilanna kadar geen sre iin

",
de TBMM'nin ikinci dnemi de, dnld ve programland gibi, bt
nyle uysal bir meclis olmamtr.
"Btnyle uysal bir meclis'.in olutumlamamasnda en byk faktr, ikin
ci grub.a ait milletvekilleri kazanmasn da kim kazanrsa kazaasn dncesi ol
mutur. Byle olunca da kendi ilerinde tam bir tutarll olmayan ve bir tek

43
49.
. . . . . . 57 .
.
Nsrt Hakkf UK O BOyOk Devrim ,
50
h a l if e l i in KALDIRILMASI 133

zellii kinci Gmba ve onlann dncelerine kar ortak hareket edebilen bir
meclis oluturulmutur.
Bir rnek olsun iin Reisliini Mustafa Kemal'in ve Babakanln da Fet
hi (Okyar) Beyin (daha sonra Cumhuriyet'le birlikte Babakan smet Paa ola
caktr.) yrtt TBMM'nin ikinci dneminde cereyan eden olaylardan bir ka
n buraya zikredelim.
14 Austos 1923.de IV. cra Vekilleri Heyeti'ni kuran Ali Fethi (Okyar)
kabinesi, iki ay on gn sonra, 24 Ekim 1923 tarihinde istifaya mecbur kalyor
du. stifadan sadece dn gn sonra bu kabineye bir "mar. skan ve Mbadele
Vekaleti" eklenerek bana da zmir mebusu Mustafa Necati bakan olarak getiri
liyordu! Mustafa Necati. Halk Partisi'nin dncelerini tam olarak iine sindir
mi biri olarak tannyordu. zmir Blgesi Halk Frkasnn etkin kiilerindendi.
Yalnz meclis ierisindeki (tek parti olmasna ramen) muhalefet. "mar. skan
ve Mbadele Bakanlnn srf Mustafa Necati'ye i bulmak iin ihdas edildii
dncesinde idi.^^ Bu maksatla parti ii, dolaysyla hkmet ii hizipleme ar
tyordu. nk o gnlerde muhacirlerin iskan zerine bir sr yolsuzluun ya
pld iddialar gndemdeydi.
Dnemin Shhiye Vekili (bugnn Salk Bakanl) olan Dr. Rza Nurda,
hatralannda yolsuzluk iddialarna yer veriyordu:
Rumlann brakt evlerin ou bilhassa zmir'de u bu tarafndan yama
edildi. Gelen muhacirler akta kalmt. Bu yamaclar iinde Ismet Necati
ve Gazi dahi vardr...^^
skn yolsuzluunun ayyuka kmas zerine muhalefet, hkmete bir isti
zah (gensoru) nergesi verir. Gensoru Ali Fethi Okyarn istifa edip, hkmet
bakanln smet nn'nn yrtt zamana rastlar. Muhalefetin iskan yol
suzluunda sulama ynelttiklerinin banda mar ve skan Bakan, /mir Mebu
su Mustafa Neca gelmektedir. Gensoru Halk Partisi st dzey milletvekilleri
arasnda byk kargaa kartr. Geri hereye ramen hala meclis ierisinde:
'.Padiahlar. hilafetiler, mrcciler. eski devre (birinci meclis kasdediliyor)
hasret ekenler, mevcut yapnn bozulmasn isleyenler..."^ ^vardr, ama, M us
tafa Kemal, buniann varlndan te belki biraz daha fazla meclisteki bu gibi
kargaalk ve muhalefetten stanbul'daki baz arkadalanndan onlann yn
lendirdiinden kukulanr..

51. Yakn Tarih Ansiklopedisi, c, 1. s. 102. Yeni Nesil Yaynlan. stanbul. I960
52. Dr. Rza Nur. Hayat v . Hatratm, o. 4. s. 1296.
53. evket Sreyya Aydemir. Tek Adam. c. 3. s. 140.
54. ^ v k e l Sreyya Aydemir. Tek Adam, c 3. s. 140.
 134 c u m h u r iy e t d n e m i d in - DEVDE!' LKLER

Muhalefetin istizah (gnsoru nergesi) sen tartmalara neden olur. Yeni

kabinede Shhiye Vekaleti elinden alnan Dr. Rza Nur. Sinop Milletvekili ola
rak gensoru gnn hatrasnda yle anlatr:^^
"Aalar bakmlar ki. i fena. M. Kemal derhal tertibat alm. Ertesi gn
Meclis'e geldi. Locasnda oturdu. Baktm, gzleri a olmu, demek fena ga
zapta. Sa tarafa n sraya Kl Ali. Salih, Ali Sahip gibi tulumbac takm otur
|l mu. Yunus Nadi, Vasf, Necati. Recep gibileri de sz aldlar. Bunlar onun ha
il
tipleri. Ve bir tarafta durdular. Tulumbac takmlan tabancalann takmlar ce
ketlerinin eteinden, klanndan gzkmek zere sarktmlar. Arasra kalkp
geziniyorlar. Tabancalan grnyor. Ve belki grmemilerdir diye, tabancalan-
nn bellerindeki kayn bir bir tarafa, bir dier tarafa ekiyorlar. Sarkan taban
calar gcrdyor. Hekes gryor. Koridorda muhalif meb'uslara atyorlar, kav
ga karmak istiyorlar. O gn bunlardan biri Erzurum mebusu Raif Hoca'ya da
koridorda tabanca ektiydi. Topu hsan, koridorda avaz kt kadar ban-
yor: "Yapmayn! Yapmayn! Siz bu Sanolan' bilmez misiniz? Kzarsa btn
Trkiyeyi atee yakar!" diyor. Sanolan dedii M. Kemal. Tehdit mthi.
Tulumbac takm sz vermiyor, syletmiyor, kapak vuruyor bagnyor.
kfrediyor. Zaten onlar ilk hatla yerletirmiler. Vazifeleri bu ve tehdit... Hana
bir aralk krsye ktm, lakmy boazmda braklar. Kapak, vurma, grlt,
tehdit, ilh... Pek edepsizlik yapyorlar. Meclis Meclisliktcn km, hlis bir tu
lumbac kouu olm utu...^.
Dr. Rza Nur. "tulumbac takm" diye tanmlad Gruptan Yunus Na-
di'nin de bir szne dikkat eker. Yunus Nadi krsye km ve meclis ii mu
halefete seslenerek: "Byle adamlarn kafas ezilir!" diye bir konuma yapm
tr.
Yunus Nadi'nin konumas zamanla grlecei gibi Cumhuriyet sonras
muhalefet odaklarna ne olursa olsun devletin ve hkmcn bak asn
sergileyecektir. Nitekim 30 Ekim 1923tcn itibaren Cumhuriyet'in kurulu ekli
ne muhalefet eden ve aleyhte yazlar yaymlayan Vatan. Tanin, Tevhid-i Efkar
ve Tasvr-i Efkar gazeteleri gerekli tahilala uram ve zaman zaman da kapatl
mlar ve yazarlan da stiklal Mahkemelcrine yarglanmaya gnderilmiler
dir.^

55 Yakn Tanh Ansiklopedisi, e. 1, s. 102-103, Yeni Nesil Yaynlan, stanbul, 1938.

S: d. v. 1 .- .,.
HALFELN KALDIRILMASI 135

Trkiye ve TBMM. Cumhuriyct.in ilanyla birlikle Kasm 1923'tc halifelik

konusunu konuarak girmiti. stanbul gazetelerinde Halife'ye ait baz haberler
birbirini izliyordu. Akam gazetesi sahiplerinden ve stanbul Darl fnun profe
srlerinden Necmeddin Sadak'n bir yazs, i politikaya ait enteresan haberler
yaynnda dikkati ekiyordu. Necmeddin Sadak. Afyondan mebus kmt; Af.
yon mebusu Ali etinkaya ile daimi lemaslan Ankara'da gzden kamazd. Ak
am. Halifelik konusunda smet Paa'y aka tutan bir gazete idi. Bu srada
manidar bir haber hepimizin gzne arpmt. Gazete, Halife Abdmccid
Efcndi.nin istifasndan bahsediyordu. "Zat Hazreti Hilafcipcnah istifay tercih
ederek, bu karann tatbik mevkiine korsa, bugnk ekilde amel hibir grevi
olmayan Halifelik, daha faal bir ekle inklap eyleyebilir. Dnlen ekillerden
biri de btn slam memleketleri temsilcilerinden kurulu bir Halifelik kongresi II
nin sianbul.da toplanmasdr."^
Bu haber hayli merak ve ilgi uyandrmt; herkes ondan soruyor. Sadak,
haberin doruluunda direniyor, fakat kaynan bir trl sylemiyordu. stan
bul gazeteleri istifadan Halifenin haberi yoktur, diye yazlar yazyorlard.
O gnlerde, Byk Millet Meclisi Bakan, eski cra Vekilleri Heyeti Reisi
Fethi Okyar, stanbula gelmiti. stanbul gazetecileri Gazi Mustafa Kemal'in en
eski ve en yakn politika ve ahs arkada olan Fethi Bey'den, gnn konulan
zerinde aydnlanmak iin Pendik'e kadar giderek onu karlamlard. Ona so
rulan bir soru "Halifc"liin kaldnlp kaldmimayacag hakknda idi.^
" Ne mnasebet, byle bir eyi aklmza bile gelirmi deiliz, Halife
Hazrccrinin istifas keyfiye hilaf hakikattir. TBMM bu sorunu geen yl hal
ve fasletti; Halife.nin seimi bu artlar iinde devam edecektir. Halifenin nasp
ve seimi, Millet Meclisine ait bir haktr. Bunun dier Islmlarla hibir ilgisi
yoktur. Madem ki Halifelii muhafaza eden ve koruyan Trkiye Cumhuriye-
ti'dir. Seimin de ancak Trkiye Cumhuriyetine ait olmas lzm gelir. Hilafet
makam Islmlar aras en byk messesedir. Ancak bu makamn bam
TBMM seer. Bu hak yalnz bizimdir, bunu hi kimseye vermeyiz."
Eski Bavekil Fethi Okyarin bu szlerine ramen, bu yoldaki haberler ga
zete stunlarnda devam ediyordu...
Fethi Okyar^n bu szlerinin ancak kendisini ve kendi grlerini balad
n zamanla Fethi Okyar da grmt. Fethi Okyar Halifelik konusuyla birlikle

58 Aksam. 16 Kam 1 23 Necmeddin Sadak.n haber ve yorumu

59 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, s. 465 (Hazriayan: Cemal Kulay). Tercman Tarih Yay
stanbul. 1980.
60. Nait Hakki lu . Halifeitm $or) , s. 128
 136 c u m h u r iy e t DNEM DlN - DEVLET LKLER

dier birka meselede; "Gdml bir demokrasi deneyi".* olan "Serbest Cum
huriyet Frkasnn kuruluu meselesinde, verilen szlerle yaplan ve uygulama
ya koyulanlar arasndaki farkll ifade ile Mustafa Kemal Atatrk'e atfen:
:
"... Bana hususi ve ak teviklerde bulunan ve tarafszl hakknda na
musuyla teminatta bulunmu olan o gnk Gazi ile. bugnk Gazi arasnda b
yk fark"2 olduunu syliyecek, dikkai seilmi szcklerle de olsa, Mustafa
Kemal'e ar bir sulamada bulunuyordu..^
Fethi Okyar Beyin TBMM Reisi sfatyla Halifeliin kaldnimayaca
hakknda stanbul gazetelerine verdii teminat gnlerinde gereklen "Yeni Tr
kiye'yi kuran ve idare eden nder kadro.'.'.nun dncesi tam tersine idi. Musta
fa Kemal'e gre hilafet, "zevaittcn-lzumsuz. fazlalktan" ibaretli..^
Yeni Trkiye'nin ynetim kadrosundaki dnceler halife Abdlmecid'in
de kulana kadar gitmiti ve bilinli bir ekilde kartlan "halife istifa edecek"
eklindeki dedikodulara cevab vermek isliyordu.
Bu maksatla 9.11.1923 gn Halife Abdlmecid'in, Vatan gazetesinde u
szleri yaynland:
" Halifelik makamna seilmenin meru bir suretle yapldn ve ic
mal mmetle imamlann ve fakihlcrin eriat belirtmede oy birlii etmeleri
ile olduunu biliyorsunuz. O zaman yaplan bu seim, slm alemine bildir
mi ve her taraftan iyi kabul grmtr.
Btn slm aleminin, her daim tevecchlerine mazhar olmaktaym.
Asya'nn en cra kelerine vanneaya kadar slm aleminden binlerce mek
tup ve telgraf aldm ve birok yerlerden heyetler gnderilerek bu duygu
lar tekit ediliyor^ grdm bu tevecchler karsnda ufak tefek kilkaldcn

61 M ele Tuncay. Tek Parti Ynetimi, s. 245. IV Blm

62. Felhi Okyar. Devirde Bir Adam. s. 465.466 (Fethi O kyar Bey.in kitab Cumhuriyet dnemi
ierisindeki ynetim kadrolanndaki bu tr dalisi dnceyi an ve konumalarla ortaya koy
m aktadr.)
63. Mete Tuncay. Tek Parti Ynetimi, s. 254.
64. evket S reyya Aydem ir. Tek Adam. c. 3. s. 165.
65
66 .
HALFELN KALDIRILMAK 137

dedikodulardan alnarak ekilmek kfran nimet nankrlk olur. sti

fam hakkndaki haberlerin nereden ktna dair bilgim yoktur.
Ben slm leminin ileri ile megulm. Siyasetle ilikim ve ilgim yoktur.
Bu gibi yaynlarn zerimde hi bir etkisi olamaz. slm leminde ahsma bir
itiraz olursa ekilirim. Ben asla bir yere yapp oray brakmayacak tabiatta de
ilim.
stanbul'da slm memleketlerinden mrekkep bir Hilafet kongresi yapl
mas ve halifelik makamna ait dinsel grevlerin belirtilmesi hakkndaki yayn
lara gelince, inaallah ileride bu gibi hususlar gznnc alnacak ve slm le
minin menfaatlerine hizmet etmee allacaktr.
Halifelik makamnn dayana olan Milli Hkmet, bugn savalann
yaratt bir ok i meseleleri halletmekle uramakta olduundan, imdiye
kadar bu mesele ile uramaya imkn bulamamtr. Bu ciheti slm lemi de
elbette kymetlendirir. Tekrar derim ki. ben siyasetle uramyorum. Hak
kmda, mminlerinmslmanlarn tevacch baki kaldka. Halil'dik ma
kamndan ekilmekliime sebep grmyorum...".^
Halife Abdlmccid'in 9 Kasm 1923 tarihli Vatan gazetesinde kan beya
nna ramen halife ve makam hilafet konusunda dalgalanmalar devam ediyor
du. Birgn sonras dnemin tannm muhalefet gazetesi "Tanin'.de Halilc Ab-
dlmecid Efendi'ye atfen, eski Dersim mebusu Ltfl Fikri Bcy^ tarafndan u
ak mektup yaynlanyordu:

Muslihddin Efendilerin stanbul'a geldikleri, daha baka temsilcilerin de y.lda olduklar haber
verilmitir.
Daha sonra. Pilipinler. malezya, Endonezya bOlgelennde de haljleye biat in Mslman
hey'etler stanbul'a gelmitir.
Golihard Jasehke'ye gre n ve Romanya gibi memleketlerden de biat heyetleri geliyordu
(YeniTO^ye'de slmlk, s. 123).
Ayrca 0 yllarda slm Dnyasndaki etki ve otontesiyle tannan "Hindistan Hlalet Konl^
ranslar rgt" ve Hind Mslmanlar adna "CemiyetUl Ufem". 24.27 Aralk I922'de Go.
ya.da yaptklar ortak toplantda, TBMM'nin Vahdeltin.in yerine Abdlmocdl halife semesini
Onaylam ve ancak halifenin eriatn gerektirdii iktidar ve itibari srdrmesi halinde halifelik
fonksyonUnu icra ^bileceini iaretle, halifenin bu slatUsUnOn slm dunyasna danlma,
dan deitirilmeye gidilmemesi hatrlatlmt. (Toynbee. Su^y. 1925 yl. say t. saya 54>
Grld gibi htn bu gruplar, hilafetin kaldrlmamas gerektii ma^ her zaman Turkye
Cumhuriyeti yetkililerine venlmitir.
67. Vatan, 9 Kasim 1923. Nat Hakki Ulu. H a life li in S o n u , s. 129. Ibid, s. 129.
68 . Eski OsmanlI Mecs.'i Mebusannda Dersim mebusluu yapan Ltfi Fikri Bey. Ittihad Terakki
...................................................... -- - - - - L .. 1 . .. .

dipnot. 28den. Nail Hakk Ulu, H a life li in S o n u , s. 130).

LOtfI Fikri Bey.in kendi isteiyle milletvekilliinden istifas, onun ideaHerne ne kadar samm
ve Ciddi bir ekilde bal olduunu gsterir.
 138 CUMHURYET DNEM DN DEVLET ILIKLEI^

"Huzur-u Hazret-i Hilafetpenahryc" balkl yazsnda Ltf Fikri Bey:

"Halifenin istifasnn Trkiye iin byk bir kayp, Osmanl hanedan iin y
km vc slm Birliinin bozulmas iin en byk sylentiler dolaysyla fevkala
de znt ierisinde olduunu; eer halife istifa ederse memickcn byk bir
uuruma srkleneceini^ ileri srerek; gerekirse kendisine kar olanlara kar
direnmesini istiyordu.
t'
Mustafa Kemal. Ltf Fikri Bey.in yazlanndan ok etkilenmi, ve hele.
"Halifeye saldranlar dmanlar deil, biz kendimiziz" ifadelerinden kendisinin
kastedildiini anlamt.^.
11 Kasm 1923 tarihinde de "Tanin" bayazan Hseyin Cahid. "imdi de
Halifelik Meselesi" balkl yazs ile muhalefeti, mcadeleye dntrm olu
yordu. Mustafa Kemal bu yazy da okuyunca: "Cumhuriyet'in ilanna kar ko
yamayanlar. imdi halifelik makamn, ne olursa olsun tutabilmek gayretine gir
milerdir".^ diyerek, yaz sahiplerine kar oluan hiddetini belirtiyordu.
Hseyin Cahid yazsnda, halifenin bilerek kartlan istifas sylentileri
zerine: "Arka arkaya verilmi kararlar karsndayz" diyor ve: "BMMnin bu
kadar bask altnda kaldn, meclisin, meclis dndan verilen kararlan tescile
zorlandn grmek gerekten ok ac oluyor" szleriyle de Cumhurbakan ol
mas sfatyla Mcelis.in dnda sayd Mustafa Kemal aleyhine meclisi hareke
te geirmeye alyordu.^^
Hseyin Cahid. yazsn bitirirken: "Halifelik bizden giderse be-on mil
yonluk Trkiye devletinin slm lemi nnde hi itiban mevkiine deceimi
zi anlamak iin byk bir dirayete gerek yoktur. Milliyetilik bu muduf? Ger
ek Milliyet duygusunu yreinde duyan her Mslman Trk, hilafet makamna
drt elle sanlmaldr." ^diyerek meclisin halifeye ve makam- hilafete sahip
kmasn istiyordu.
Aynca Hseyin Cahid. "Halifeliin tamamen kaldmlacagn veya Mustafa
Kemalin hilafeti kendi zerine alaca endiesinde olduunu vc hkmetinde
ii bir oldu bitliye getirerek halletmek isteinde olduunu" belirterek.^.. Halife
liin kaldrlmasn vargIcriyle durdurmaya alacaklann sylyor vc bu

69. Tanin 10 Kasm 1923, Nutuk, s. 594-597.

70 Ergun Aybar . /stifdat Mahkeme/eri. s. 27. Kltr Bakanl Yay.
71.
72.
73.
74 . . . .
Tarih C orafya F k 1975. s. 159.162.
HALFELN KALDIRILMASI 139

mcyanda da; "Biz eriat mdafiiyiz. nk eriata tecavz edilmesini memleke

te muzr grrz".^^ diyerek eriat propagandas yapyordu.
Bu durum, dini devlet dzenini ykp yerine laik bir devlet sistemi oturta
cak olan Mustafa Kemal'i "devrim yasalan'.na daha sk bir ekilde sanlmaya
itecektir!.^.
Devrim yasas ise, en bata Hyanet-i Vataniyyc kanununa gre muamele
etmek olacaktr!..
erde bu tr muhalefet srerken, Hindistan Halifelik Komitesi adna
Hindli Aa Han ile Emir Alinin. Halifelik Mevkiinin manevi kuvvetini anr
mak iin Bavekil smet nn'ye bir mektup gndermeleri ve ayn mektubun
Tanin, Tevhid-i Efkar ve kdam gazetelerine de yollanlp, orada bu mektubun
yaynlanmas, bata Mustafa Kemal ve smet nnye yaplan muhalefet hissini
uyandmnt. erde srdrlen muhalefete, ayn ton ve benzerlikte dardan
Aga Han ve Emir Alinin muhalefeti de katlnca, gazetecilerin mektup yaynla
mas kk danda bir olay olarak grlp. "Hiyanet-i Vataniyye".^^ Kanunu'na

75. Tanin. tSKasm 1923

76 Ergun Aybars. is tik la l M a h k e m e le ri, s. 28. Kltr ve Turizm Bakanl Vay.
77. .Hyaneti Vataniyye" Kanunu daha One. de izah ettiimiz Anadolu'daki ayaklanmalar ve bu
ayaklanmalar bast^ak amacyla kmt. Kanun, zellikle irtica diye tanmlanan hareketlen
bastrmada kullanlmak isteniyordu. Zaten "Hyanet.i Vataniyye Kanununun 14 maddesi okun,
duunda. asil hedelin hilalet ve enat isteklilerini ve zellikle de buna bal irtcal faaliyetleri
zalandrmak adna kartld grtilecektir. Gelecek blmlerimizde grecegmz din^ let
ilikileri asndan cezalandrlan nice kimseler bu kanuna gOre cezalandrlmlardr. 29 Nisan
120 ylnda isyanlarn balad zamanlar, kanunlaan Hyanet.! Vataniyye Kanu-
nu'nu bu adan bilmekte fayda venr:
HIYANET-I vataniyye kanunu
(29 Nisan 1920)
Madde 1 - Makam. muall.y hilfet ve saltanat! ve memaliki mahrusa.! ahaneyi y^.i
ecanipten tahlis ve taarruzat def.i maksadna ma'tuf olarak teekkl eden Byk Millet Med.
sinin ^emyetine syan mutazammn kavlen veya fiilen veya lahnren muhalefet veya Ifsadal.
ta bulunan kesan. hain.i vatan atW lunur.
Madde 2 Bi'l.fi.l hiyanet.i vataniyede bulunanlar aslarak idam olunur. FeTan ztmedhal
olanla ile mteebbisleri kanun.u cezann krk beinci ve kri^altnc maddesi mucibince t^z
yeedlrier
Madde 3 Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezmne-i muhelfede ehas.1 muhteli ey
Sirran ve. kavlen hiyanet- vataniye cOrmOne tahrik ve tevik edenlerle bu tah . ve teyKi
suver ve wsaitl m.uhtelife ile tahriren ve tersimen irtikb eyleyenler muvakkat kree konur,
lar. Tahrikat ve tevikat setbiyle madde-l fesat meydana gkarsa muhamk ve m8w klef
Idamolunuriar.
Madde 4 Hiyanet.i vat^lye maznunlarnn merci.! muhakemesi ika^ cOrm erilen ma*
hal^w bidayet ceZa mahkemes'dir. Ahval.i mOsta^le ve fevkalde^ maznun derest edlckg
m^al mahkemesi de icra.yi muhakeme ve ita.y karara salahyattardr.
W adde S Hiyanet.i vateniye maznunlarnn mahkemesi b^ayet c za m^kem^rir^
veril^k .ayri muiakkat tevkif fhzakeresi Ozenne her h a l. mevkuten icra edilir
 140 c u m h u r iy e t D O IM d in " DEVLET iLlSKlLERl

muhalefetle cezalandmimak istendi. Hemen bir "stiklal Mahkemesi" kurularak

stanbul'a gnderildi. Mahkeme Bakanlna da, Topu hsan (Eryavuz) gciril-

Cumhuriyet dnemi din-devlet ilikileri anlanlrkcn Mustafa Kemal ve et

rafndakiler iin: "Halifeliin kaldmlmasna en byk frsat bu olay oldu!"^ de-

Zabta.i adliye me'murtarnn tanzim edecekleri tahkikat.! iptidaiye evrak dai. . Madde 6
-re: istintaka tevdi olunmakszn mahallin en byOk mlkiye memumna 'ta olunUr ve onun ta
.rahndan dahi m^^ umumiler vastasiyle yirmi drt saat zartnda mahkemeye verilir
Hiyanet-i vataniye maznunlarna ait muhakemat. bir sebebi ^Ocbir olmadka Madde 7
-a'zam yirmi gnde hkme rabtolunacaktr. Bu mddeti biia sebeb.i mOcbir tecavz ettiren ma
.hallin zabtas ile mahkeme hey'eti kanun.u cezann yk ikinci ma^es zeyli mucibince cr
mOnn derecesine g re tecziye edilmek zere m' e ki mahkemesince mUhakemesi, bi'licra
.a'zami yirmi gn zartnda hUkme rabtedilecektir
Madde bu kanuna tevfikan mahakimden sadr olacak mukarrerat kafi olup Byk
Millet Meclisince bad-el-tasdk mahallennde inlaz olunur. Tasdik edm^ii takdirde Meclis'e
.ittihaz edilecek karara tevtik-i muamele olunur
Madde bu ceraimin emr-i muhakemesi in mahkemelerce istenilen ahsa) celp ve
.davete hacet kalmakszn bilhkm inhizar mzekkeresi tasdik klnr
Madde 10 isyana itirak etmeyen ehas hakknda ligarazin isnadatta bulunanlar isnat
.ettikleri crm n TOzasyle mUcazat olunurlar
.Madde 11 Haklarnda gyaben hkm sadr olan ehas, derdestlerinde bu kanuna lev
.fikan yeniden ve vicahen muhakemeleri icra olunur
Madde 12 bu kanun her mahallin idare amiri taralndan nahiye ve kaza, liva ve vilayet
-merkezlerine ve ky hey'et.i ihtiyariyeleri mUetemian celp edilerek ilham ve suret-i teblii mu
zammn hey'el- .mezkre azalarnn imzalarm havi zabit varaklan tutarak idare meclislerin
ce hrzedilmekie beraber kavaninin neir ve ilam hakkndaki kanuna tevfian neir muamelesi
.dah'1 yaplacaktr
.Madde 13 bu kanunun cra-y ahkmna Byk Millet Mm Is'1 me.murdur
Madde 14 l bu kanun her mahalde terih-i tebli ve lnndan krksekiz saat sonra merii
olacaktr. (Dstur, c. l.s. 4. Kanun No 2)
*Dini siy'asete alet ederek, vatanin blnmezliini ve milli varl tehlikeye alacak .her tr ini
,rai faaliyetin cezalandrlmasna bu kanun yeledi grfjlmeyip. sucularn, daha iddetle ceza
-landrirnas ve Iranunun daha kapsayc olmas in, 25 ubat 1925 tarihinde TBMM'ra Hya
neti Vatanyye Kanunu.nun bnnO maddesi in u ekilde deiiklie gdilmi r
"Madde 1 Dini veya mukaddesat! diniyeyi. siyasi gayelere esa.s veya !ttih z m s.ad.yla
cemiyetlere cemiyet tekili yasaklanmtr. Bu tr ramiyetleri te.ki! edenler veya b 3 03_
lar han ya ^ ' add unuriar. Dini veya dince mukaddes saylan eyleri siyasete alet ittihaz
ederek eklen de^etitebdil e yi ? ! 2: : 0 : kadde^sayHa-

! ! : ! l ^ ! ! l i ! n ? mI h i n r i e w r inirierrTBMM^ brinCe:^"4nsd370}sT!a375t

0 9 ^ .I- mad
d e s U L h t ^ 2 ira r8 n a rtk :b 7 ;d n v 0 d :n c ;:z u lm O ile k ;n d im g sle r;k llr ...
78.
79.
| 11'!'
h a l if e l i in KALDIRILMASI 141

dirtcn mektup olayn gerekleri grmek asndan hakikaten incelenmeye deer

bir olay olarak gryoruz.

HALFELN KALDIRILMASINA UYDURMA BR SEBEP:

AA HAN ve EMR ALNN
MUSTAFA KEMALE MEKTUPLARI

Aa Han ve Emir Ali'nin Bavekil smet Paa'ya ve Reisicumhur Mustafa

Kemal'e ayn ayn gnderdikleri stanbul gazetelerinin yaynladklan mektuptan
unlard:

TBMM Bavekilliine...
ANKARA

"Cihann hr milletleri, cemiyetin mstakil bir zas olan Trkiye'nin dai

mi dostlar ve amellerinin hakiki taraftarlar sfat ile biz. Halife mam Hazrette-
ri'nin imdiki mphem vaziyetlerinin, ehli snnetten olan halk zerinde icra et
tii pek endie veren tesirlere Byk Millet Meclis'inin, msaadesi mahsusa-
nzla, dikkat nazarn ekmek istiyoruz.
Halife'nin eref ve kudretine, nfuz ve tesiratna tr olan zaaftan dolay
itimai ve manevi byk bir kuvvet saylan slmiyet'in. Ehl.i Snnet olan hal
kn. geni tabakalar arasnda gevemekte olduunu kemal-i teessfle ma
hede eyledik.
Hilfet dtan hcumlara maruz bulunduu zaman, btn yeryznde
bulunan mslmanlarn, duygular galeyana gelmi ve Trkler'in istiklali iin
almak, uramak, ayn zamanda, mslman tesandn temsil eden m-
esseseleri tam ve kmil olarak muhafaza etmek demek olduu kanaati ile
Hint mslmanlar da. bu meyanda Trk milletine muhabbet ve muavenet
gstermiti. Bu tehlikeli zamanlarda, biz "Trkiye Davas" iin ok altk.
Trablus ve Bingazi.de olan Trk-ltalyan harbinden beri biz. Ingiliz msl-
man messesesi olarak. Trkler arasndaki yeis ve strab tahfif ve tadile b
tn kuvvetlerini hasrettik. Bu itibarla butun mslmaniarla beraber, derinden
ilgili olduumuz bir mesele hakkndaki btn dnce ve tekliflerimizin, zat-
devletlerinin hkmeti tarafndan iyi kabul greceine itimadmz vardr. Mla
hazalarmzdan dolay millet mmessilleri nfuzunu zerre kadar azaltmak is
tediimiz bir an bile hatra gelmemelidir. Hr milletten talep etmek istediimiz
ey. Islm Alemi.nin dini riyasetinin er'i erife gre tam ve kmil olarak mu
hafazasdr.
Halife'nin nfuzunun azaltlmas veya mil gibi. Trkiye Tekilat Esasi-
yesi.nden onun uzaklatrlmas, bizim fikrimizce. slm Aleminin dalmas
ve manevi cihan kuvvetinin ameli surette ziya demek olacaktr.
Bu yle bir haldir ki. ne Byk Millet Medisi'nin. ne de Cumhur Reisi
Mustafa Kemal Paa hazretlerinin dikkat gznden, mmkn deil, kaamaz.
 142 CUMHURYET DNEM! DlN DEVLET iLtKLERl

Bizim fikrimize gre, Halife.lmam Ehli snnetin birliini temsil eder, hila
fetin Trk Milleti'nin bir ferdi olmas Trk Devleti'nin kurucularnn torunlarn
dan bulunmas. Islm milletten arasnda. Trkle mbeccel bir mevki bahe
der.
Bu. ondrt asrdan beri, Ehl-i Snnet arasnda bir esas olarak telkki
edilmitir. Halifenin Islm cemaatnn mam olduunda icma- mmet vardr.
Onunla mminler arasnda bir nifak hasl etmeksizin bu dini unsur. slm fik
rinden karlp atlamaz.
Eer slmiyet dnyada byk kuvvet olarak muhafaza edilmek isteni
yorsa. Halifenin nfuz ve erefi, hi bir zaman Papa'nn nfuz ve erefinden
az olmamaldr.
te bu ve bunlara benzeyen dier sebeplerden dolay, Trkiyenin haki
ki dostlar sfat ile biz. hilafet ve imamln mslman milletlerin itimat ve hr
metine layk olan bir mevkie konulmasn ve bylece Trkiyeye de kuvvet ve
eref bahedilmesini keml.i hrmetle Trkiye Byk Millet Meclisinden ve
onun byk basiretli reislerinden istirham eyleriz."^

Aga Han ile Emir Ali'nin. Reisicumhur sfatyla Mustafa Kemal Atatrk'e
gnderdikleri mektup ise u ekilde idi:

TBMM Cumhuriyeti Reisicumhuruna. ..

ANKARA
Hint Hilafet Merkezi Komitesi, zt- devletlerini, Hind mslumanlarnn.
Trkiye Cumhuriyetinin selamet ve terakkiyat hususunda besledikleri temen-
niyat- halise edy- kalbiyeleri hakknda temin ederek, Cumhuriyet.in tekilini
Islmn ilerlemesi nazarnda byk bir gelime ve itibar addeder. Hint msl-
manlan Trk Cumhuriyetini ve Hilafetin Cumhuriyet tarafndan tannan eklini
Islmn terakkisi (ilerlemesi) iin bir mid olarak telakki ederler.
Ayrca Trkiye Cumhuriyeti'ne zarar verecek yahut onun gelime ve iler
lemesine mani olacak her trl siyas entrikalara kardrlar. Zt- devletlerini
ze arz. ihtiram."

te bu iki mektup: muhtevas da gznndc bulundurularak, aka

Cumhuriyet rejimi desteklenmi olmasna ramen Trkiye'yi ynelen kadro-
ya devrim yasalann uygulamada byk bir frsat vermiti. erdeki geriye d
n eilimlerini; zel tanmyla inica eilimlerini basunnak iin ynetimin eli
ne bir daha bylesi bir frsat gemiyebilirdi!

T
V n . i , . 7^77,
HALFELN KALDIRILMASI 143

Nitekim Babakan smet nn 8 Aralk 1923ie konuyu meclise getirdi.

ok nemli ve gizli aklamalarda bulunmak zere gizli celse yaplmasn iste
di. Teklif kabul edilip konu gizli oturumda grlmeye baland.^
TBMM 8 Kanunuevvel 1338 (8 Aralk 1923) Gizli Celsesinde bu konuyu
mzakere etti. Meclisin 64. In'ikat'nn 2. Celsesinde yaplan mzakerede, ko
nuyla ilgili konumay ilk nce smet nn yapt. zetle: Szkonusu mektupla
rn yaynlanmasyla. "Alemmul slm ve Halifelik propagandasmn yapld
n. halifeye, vazifc.i siyasiye ve vazife-i dnyeviye vermek esasn gdld
n" belirterek, mektuplarn "propaganda iin yazlm ve yaynlanm" olduu
nu syledi. nn "Bunun mevcut kanunlara gre hyanct-i vataniyyc ccraimin-
den olduunu" tesbitlc "yaplann TBMMnin meruiyetine isyan mutazammn
neriyat crmnden olduunu ve derhal duruma vaziyet edilmesi ve bunun iin
derakap (hemencecik) sianbul'a bir stiklal Mahkemesi gndcrilmcsi"ni teklif
etti.^
nn konumasna devamla. "Yok eer bunu byle yapmaz ve gazetecile
ri cezalandmnazsak. ierde ve darda TBMM'nin zayf olduu imaj verilecek
ve artk her nne gelen kavli, fiili ve ner hilafet tarafls yayn yaparak yeni
kurduumuz Cumhuriyet'i zayllaimaya girieceklerdir" diyerek tecziye iin za
man geirilmemesi gerekliini belirtiyordu.
smet nn, ayrca "Aa Han ve Emir Ali'nin ngiliz telkini ile hareket et
liklerini, lkeyi blmek iin bunu yaptklann ve Hint Hilafet Komitesinin daha
nceki davranlanyla bu mektubun elitiini ifade ctmii.^^
smet nn'nn Vatan. Tanin ve Tevhid-i Efkar gazetelerinde yaynlanan
mektup iin szkonusu gazetecilerin derhal cczalandnimasn isteyen harcrci
konumasndan sonra sz Bazistan Mebusu Ekrem Bey almt. Ekrem Bey. s
met nn'nn szlerini teyiden: "Efendiler! Bu ite ok ge kaldk! Tarihe bir
baknz, hangi Cumhuriyet kansz olmutur. Cumhuriyet'i ilan etliimiz zaman
bunun elbette birtakm ihtilaller vcuda gciireceini hatrlamak lazmdr.'.s^ .
yerek. stanbul'a gnderilecek olan stiklal Mahkemesi'ne adeta kan dkme da
vetiyesi veriyordu.
Oysa Babakan ve Rcisicumhur'a gnderilen mektuplar ok dikkatli gz
lendiinde olayn hi de yle sulama yneltildii gibi olmad grlecektir.

62. TBMM ZabJl Ceridesi, c .4 . s. 128.129.

63. TBMM Giz!. Celse Zab.tlan. c. 4. s. 314.317
84.
85. TBMM G'l! C e ln Z ablti^r !r 4 T t l 7 64n i t o r c e t e f 8 Aral.k 1923
I'

144 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET iLlKlLERl

I!
nk "leri srldnn tersine mektuplar bu kiilerin daha nceki hareketle
riyle hi elimemektedir. Aa Han ve Emir Ali daha nce de, Hind Hilafet Ko
mitesi ve Londra slm Cemiyeti adna gnderdikleri mektup ve bildirilerde
"Hilafetin mutlaka yaatlmas gerektiini, slm Alemi'nin dayanmas iin bu
'I nun art olduunu ve bu sebeple halifenin vezaifinin dzenli ve meru bir esas
zerine oturtulmas gerektiini" belirtmi ve bunu resmen Trkiye'ye duyurmu
kiilerdir.
5 Aralk 1923 tarihli Tanin ve kdam ile, 6 Aralk 1923 tarihli Tevhid-i Ef
kar gazetelerinde yaynlanan mektuplar bu eski istek ve arzulann tekranndan
baka bir ey deildir. stelik szkonusu kiiler, yeni Cumhuriyeti tandklarn
ve desteklediklerini ve fakat halifelik konusunun btn mslmanlan ilgilendi
ren bir mesele olduunu syleyerek halifeliin korunmasn istemilerdir.
Aa Han ve Emir Ali'nin grleri. 8 Aralk 1923 tarihli meclis gizli oturu
munda da belirtildii gibi" ^tezvir maksadyla tertib" olarak tanmlanmtr. Bu
resmi gr zamann Maarif Vekili Yusuf Hikmet Bayur'un 1934 ylnda yayn
lad. "Yeni Trkiye'nin Harici Siyaseti" ^isimli eserinde de mevcuttur.
Maarif Vekili Yusuf Hikmet Bayur bir resmi deerlendirme olarak Emir
Ali ve Aa Han'n. "ngiliz'lerin adam" olduunu ve "Hilafetin srdrlmesini
istemeleri'nin bir ngiliz politikas uyannea Trkiye'nin adalamasn engel
lemek ve Trkiye'yi geri braktrmak amalanndan kaynaklandn ileri sr
mtr.
i Oysa, hilafetin kaldnimas gibi mparatorluklanndaki mslman uyruk-
lulann varlklan bakmndan son derece ilerine gelecek bir hareketi ngUiz-
crin istemi olamayacaklan aktr.
Nitekim. Halifeliin kaldnimas ii gerekleince, ngiltere'nin Musul'daki
resmi grevlisi. "Halifeliin kaldrld haberini hayrcc karlayp inanmakla
glk ektiklerini yazmur.".
Musul'daki ngiliz grevlisi, "Halifeliin kaldrlaca zamana kadar Kr-
distan' patlamaya hazr bir volkan gibi kaynatran Trk propagandasnn, krt-

86 .

124).
87.
^ c S r ^ n S O . y T m ^ a ^ i y B . TOrk Tanh Kurum unca, *Trkiye Devletinin D Si-
88 .
y s s t. adyta hi de itirilm d 0n yemden baslmtr.
69. C J.Edm ons. Kurds. Turks and Arabs, s. 383
h a l if e l i in KALDIRILMASI 145

Clin halifeye kesin bagllklanna dayandrdklannt, hilafetin kaldnlmasyla da.

TrkJcr'in kendi bindikleri dal kestiklerini ve bunun da ngiltere iin inanlma
yacak kadar mkemmel bir ey olduunu", belirtmitir.
mer Krkoglu'nun yazd ve Trk-lngiliz ilikilerinde bir bavuru ya
pt niteliindeki. "Tric.ingiliz likileri" isimli eserinde de konuyla ilgili olarak
ngiliz Bykelisi Ronald Lindsay.n 8 ubat 1926 tarihli bir raporuna dikkat
ekilmektedir. ngiliz Bykelisi Ronald Lindsay'da halifeliin kaldrlmas ile
ilgili olarak: "Laik Trkiye'nin Mslmanlan. artk ngiliz mparatorluu iin
bir tehlike olmaktan kardn; Laik Trkiye ile yakn ilikilerin Ingiltere'ye
yarayacan" belirtmitir.*
Bir ngiliz yazan olar Phillips Graves'de. hilafetin kaldmlmas ile ilgili
olarak ngiliz Bykelisi'nin tcsbillerini aynen tekrarlamtr. Graves: "Trk
Cumhuriyetileri, mslman vatandalan olan herhangi bir devletinin her za
man glkler yaratabilecek bir kurumu; makam- llafcli ortadan kaldnmakTaC
niyetleri yle olmasa da. Britanya mparatorluuna olaanst bir iyilik yapm
lardr." ^demektedir.
Btn bu gerekler gznnc alndnda stanbul'a gnderilen stiklal
Mahkemesinin. gnderili nedenlerinin ne kadar temelsiz olduu ve hele smet
nnnn, Tanin, kdam ve Tevhid-i Efkar gazetelerinde yaynlanan mektuplar
iin "ngiliz telkini", "ngiliz teviki" ve "Hilafet isteinin ngiliz politikas ge
rei olduu'.nu sylemesi de ok temelsiz ve tutarsz kalacak eylerdir.
Aslna baklrsa olay, birtakm eylere zaten karar vermi olan Triciye
Cumhuriyeti yneticilerince iyi bir frsat olarak grlm ve ihtilal yasas gere
i dnlen eylerin de uygulamaya konmas iin kanlmaz bir frsat telakki
edilmitir.
Bu kanaatimizi ierde ve darda dorulayan oka yaz ve belgeye rastla
mak mmkndr. Yukarda belirttiim d rneklere ilaveten Toynbcenin de
kanatlcri. kanaatlerimizi dorular niteliktedir. Toynbcc'yc gre olay: "smet Pa-
ann ngiliz dmag varsaymnn, mevcut olaylarda hibir temeli, mesnedi
yoklu; ve kendisi (smet Paa) gereklerden daha iyi haberdar olsayd ve ger
ekleri grebilseydi. Aa Han'la, Emir Ali'nin hareketlerinin gerisinde Britanya
Hkmeti'nin "gizli eli"ni grmenin ne kadar sama olduunu anlard. smet Pa-

90. - aktaran mer KrkUl . TUrk-lngiliz ilikileri (1919-1926). s. 309-310 Siyasa,

Belgiler P a k Yay. 1978. Ankara.
91 . mer Kfkolu. Tfk-lngiliz iHkilen, (1919-1926). s. 307.
92 ^hiliips Graves. Brilon a n d T O ^ .'s . 2 3. e . n ^ n . 1941; M eteTuoay. Tek R a i s 78. <pnoi
22'den.
 146 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LKLER

a'nn bu yarglama yanl, olsa olsa Trkiye'nin o andaki i sorunlanyia ilgili

ve biraz da onun sinirlilii ile bir lde aklanabilir." szleriyle akla ka
vuturulmaktadr. Ki bu ifadeler kanaatlerimizi besleyen ifadelerdir.
Benoisl-Mechin de. Trk Hkmeti'nin ve smet Paa.nm. Aa Han ve
Emir Ali olayn, ilgisizliini bile, bile ngiliz etkisine baladn ileri srerek:
"stanbul'a stiklal Mahkemesi'ni gnderen ve gazetecileri sulayan vesile ok
zayft, hatta glnt. Mustafa Kemal, bu iki Hint'li prensin mektubu ile Trki
ye Cumhuriyeii'nin tehlikeye girmeyeceini pek iyi biliyordu, fakat yapacak
baka bir ey olmad iin bu mektubu da Vahdeitin'i devirdii zaman yapt
gibi, bir yabanc mdahalesi ekline soktu ve bu manevrasnda hi de aldanma
d."'. iddiasn ortaya atmaktadr.
Grld gibi resmi izgideki tepkiler temelsizdir ve hatta iddia edilen
eyler. Benoist-Mechin'in de dedii gibi "ok glntr".^
Bu "gln vesile" ile stiklal Mahkemesi hemen stanbul'a hareket eder.
10 Aralk 1923 gn saat 11.30'da stanbul'a varan stiklal Mahkemesi kendile
rine aynlan eski Mcelis.i Mebusn binasna yerleerek almaya balad. lk
olarak su unsuru saylan gazetelerin incelenmesine baland ve 10 Kasm 1923
tarihli Tanin Gazetesinde kan Halifeye ak mektubundan dolay. stanbul Ba
ro Bakan Ltfi Fikri Bey gzalna alnd. Ayn gn gazete sahipleri Hseyin
Cahit. Vclid Ebuzziya ve kdam'dan Ahmed Cevdet beylerle sorumlu yaz ileri
mdrleri de tutuklandlar.
Grevine bylece balam olan stiklal Mahkemesi 11 Aralkta btn ga
zetelerde yaymlad bir beyanname ile kurulu nedenini yle aklyordu:
..... Son zamanlarda baz tahrikan yine eskisi gibi ika. fesada balad
anlaldndan Cumhuriyeti'mizi her ne pahasna olursa olsun muhakkak mu
vaffak etmeye azm eden Byk Millet Meclisi mcvcud kanunun mahsusaya-
Hyanet-i Vataniyye maksadyla mahkememiz tekil ve ilzam etti.
Mahkememiz. Cumhuriyetimizin mevcudiyet ve csasau hilafna hareket
ve icebbsata cr'ct edenleri mcvcud olan Hyanct-i Vataniyye kanununu

94. M ete Tunay. Tek P a rt YOnetknK s. 75-76 d.pnoi 18'cten (Kaplan v . Pars M usiafa Kemal, s
i.
95 S in zgo ^ bu T Z

I. Tur..y'.n. Iye. Sanat L>rn o. ypu. ? /.

zye
t
mz. balkl yaz b 3
96
.7 HaM Ul0. HaMMm Senu g. 146
HALFELN KAJDIRILMASI 147

tatbik ederek iddetle cezalandracak ve bylccc muhterem stanbul halkna ok

muhta olduu skn ve refah temin edecektir.. Cebel-i Bereket Mebusu Top
u Ihsann da belirttii gibi stanbul stiklal Mahkemesi^, srf stanbul'daki
Cumhuriyet muhaliflerine, hilafetin kalmasn arzulayanlara kar iddetle ceza
verebilmek iin kurulmutu. Mahkeme kiilerin samimiyanc tenkidleri bile olsa,
"bunlarda muhalefet ediyor" dncesiyle ceza vermek iin hareket ediyordu.
Beyannamedeki. "... Bu gibi hareketleri imha etmek ve iddetle tecezzi" gibi
ifadeler cezalann hi de hafif olmayacan daha balangta belinmi oluyordu.
Llfi Fikri Bey. Hseyin Cahid. Vclid Ebzziya ve Ahmcd Cevdet'in tu-
tuklanmalanyla beraber stanbul stiklal Mahkemesi'nin. gazetelerde kan g
zaltna alma ve tutuklama haberlerini ylcce sralayabiliriz:
"stanbul ve Havalisi stiklal Mahkemesi Mdde-i Umumisi (C. Savcs),
kendisine vuku bulan i'ar zerine. Tanin sermuharriri Hseyin Cahit kdam ser
muharriri Ahmed Cevdet. Tevhid-i Efkar sermuharriri Velid Ebzziya Beylerle.
kdam mesul mdr mer zzetlin ve Tevhid-i Efkar mesul mdr Hayri Mu
hittin Beyler Tahkikat evveliycleri icra edilmek zere tahu nezarete alnmlar
dr."10) . . Aralk 1923)
stanbul stiklal Mahkemesi Mdde-i Umumisi (C. Savcs) Vasf Bey. bu
tutuklamalann zerine stanbul halkna yapt aklamada:
"... stiklal Mahkemesi savcsnn bir emri ile her vatandan tutuklanabi
leceini ve bunun iin "tevkif tczkcrcsi.'nc bile gerek olmadn(!) stiklal
Mahkemelerinin olaanst artlar karsnda kurulduunu ve sivil-asker herke
sin mahkemenin emrinde olduunu, idam yetkisinin Meclise ait olmakla birlik
te, gerektiinde Mahkemenin de infaz yapabileceini". syleyerek durumun
"azamei-i ehemmiyetini" belirtiyor, halka adeta ihtilal yasalannn ne kadar ar
olabileceini ifade ediyordu..^

98. V a t^ . 11 Aralik 1923. Tann. 1 Araltk 1923. Ayin Tanh. c. 1. say 4. s 122*123. TBMM A r^ .
viT . 8. Dosya s, Z a r fl.
99. KurtuIus sava dneminin istiklal Mahkemelen 1923 Maysnda laaliy.lienn durdufmu
(1921*1923). Cumhuriyet donemnn ilk mahkemelen de 8 A alk 923 0 ls!anb a 1013?
Syla balam oluy.rdu. Cumhunyet onces istiklal Mahkeme! in 60 guzd alma
Proi Dr Brgun Aybars.m. 1921.1923 aras l kla! Mahkmnn anlatan " i s i Mhkm ^

100. (Q gi y tarihi. Istanbul V . Ankara Gazet^enrxn hemen hep bu

dneml tutuklamalara yer vermilerdir.
101 ErQn A y b a rs ./s f W a k m len(1923 1927)s 35. KOllf 8 Yay
03 ; 1 Arak 92 torihli Tann ihtilal yasalarnn ok a a z - -
halkn dkkaun ekyorcfcj.
[

148 c u m h u r iy e t d n e m i d in - DEVLET LKLER

11 Aralk tarihli Tanin'dc yaynlanan aklamalar halk korkutmaya yet

mili. stiklal Mahkemesi Ocak bana kadar u tutuklamalarda bulundu. (Gaze
te balklanndan alnarak verilmitir.)
'.stiklal Mahkemesi Savcl'ndan verilen emir zerine Halife Abdlme-
cid'in yaverlerinden Ekrem Bey ile Tanin Gazetesi yaz ileri mdr Baha
Beyler tutuklandlar." (14 Aralk 1923 Vatan)
Hilafet yaverlerinden Ekrem Bey'in tutuklanma sebebi ok gariti: Halifeyi
ve makam- hilafeti arzulamak!..
Ekrem Beyin davasnda bu gariblik. hatta glnlk, verilen beraatlc ka
patlm oluyordu. TBMMnin setii halifeyi bir hizmetisi olarak halifenin ya
nnda bulunan birisinin arzulamasndan dalta tabii ne olabilirdi? Mahkeme de
Ekrem Bey'in hareketlerinin kkrmacas olmadna, yaplanlann doal oldu
una karar vererek Ekrem Bey.i beraat ettirdi.
"Kr brahim tevkif edildi. Sabk stanbul mebusu kr Bey ve Sabk An
kara Valisi Abdlkadir Beylerin de ortalkta grtinmemclcrinc ve her tr konu
ma ve gezilerinin men'ine karar verildi."
Kr brahim ile kr ve Abdlkadir Beylerin sulan eriat isteiyle bir
likte halifelik makamnn devaml kalmas iin gezi ve konuma yapm olmala-
nyd. Kr brahim diye bilinen kii stanbulun eitli semt halkn halifelik ad
na kkrtt iin hemen tutukland vc 1 yl hapis cezasna arptnld.
Sabk stanbul Mebusu kr Bey c. Sabk Ankara Valisi Abdlkadir
Beyler de. kendilerini sulayan vc ihbar eden Hulusi Efendinin tanklna ba
vurularak cezalandrlmak istendi. hbarc Hulusi Efendi, sanklarn dnce vc
tavrlaryla meclisteki kinci Grubu desteklediklerini vc onlara dahil olduklarn,
Aksaray Valide Kraathancsi'ni kendilerine toplanma yeri yapiklann vc hk
mete kfr etliklerini, halife iaraflarlannn daha gl olduklann ihsas ettikleri
ni ve .'Biz OsmanlI Padiahln yaatacaz., bu hkmet gavurdur, yaknda
onu datacaz vc paralayacaz" diyerek Cumhuriyc'c tehditler savurduklan-
n belirterek: ..Hafz Rami Efendi. Akzadc brahim Efendi. Bakkal Mustafa, Sa
ati Hafz Hseyin vc Yzba Halid Bcylcr' in de onlarla beraber hareket ettii
ni .syledi.. (Tanin. 22.24.27 vc 30 Ocak 1924)
Mahkeme yaplan ictkikatlar zerine kr Bey vc Abdlkadir Beylerin.
Szkonusu sulamalar zerine gerekli belge vc ahit bulamad iin vc en

m /U c .^ 100-12<. Ita n b u l. 1957

HALFELN KALDIRILMASI 149

n e m lis i d e . ih b a r c H u lu s i E f e n d i 'n i n b u s j r f e s k i s ta n b u l M e b u s u k r
B e y ile . e s k i A n k a r a a lis i A b d U lk a d ir B e y 'e o l a n a h s i b i r k in i n d e n d o la y t y a p -
ttg in b c r a a t l c r i n e k a r a r v e r d i . ( T a n i n . 6 u b a t 1 9 2 4 )
G c i c e e k s a y f a l a n m t z d a d a g r iilc c c g i g ib i a h s v e y a s i y a s i n e d e n l e r l e Is-
t i k la l M a h k e m c l c r i 'n c k r B e y v e A b d l k a d i r B e y g ib i j u r n a l e d i le n n ic e in -
s a n la r o l m u t u r . e s ta n b u l is ti k la l M a h k e m e s i b e lk i b a la n g m a h k e m e o l d u -
g u in b u t r m a s u m s a n k l a r a c e z a v e m e d i y s e d e . a r k is t i k l a l M a h k e m e le r in -
d e d u n t m h i d e b y l e o lm a m tr . O n la r c a , y z l e r c e m a s u m is tik la l M a h k e m e -
le r i n c e t e c z i y e e d i lm i t ir .
''M r t e c i b i r a i z b r a h im E lh c m E f e n d i , B e y a z i t C a m i'in d c v e r d ig i le s c t-
t r .' r t n m e " k o n u s u n d a k i g e r ic i v a a z n d a n d o la y t u t u k la n d v e d in i s iy a s e te
a l e t ( )e d i y o r d n c e s i y l e s u lu b u l u n a r a k t e v k i f e d ild i..' ( 2 9 K a n u n u e v v e l
1 3 3 9 - 2 9 A r a l i k 1 9 2 3 . V a ta n )
Y i m i y a n d a k i h a f i z - v a i z . ^ b r a h im E th c m in y a p l a n s u l a m a g ^ .c tc -
d e b e l i r t i l d i i g ib i ''d i n i s iy a s e t e a le t e t m e k '' id i. O y s a v a i z b r a h im E t h c m , B e -
y a z t C a m i 'i n d c m u t a d o ld u g u v e c h i lc 0 g n k v a a z n . '' s l a m i y e t 't e te s c t r ''* 7
k o n u l u v a a z n v e r i y o r d u . N o m a l o l a r a k v e h e r d i n g r e v l i s i n i n y a p t g ib i k o .
n u s u n u a y e t v e h a d i s l e r l e i le y e n g e n V a iz b r a h im E l h c m . " t c s c t t r '' n b ir
e m r - i e r 'i o l d u u n u v e h i b i r g c n o n u d e i t i r e m e y e c e i n i , t e s e t t r e r ia y e t
e t m e y e n k a d n l a n n g n a h k a r o l a c a n '' b e l i r t e r e k , k a d n l a n n r t l e r i n e d ik k a t
e t m e l e r i g e r e k l i in i v u r g u l a m t .8
s t a n b u l is t i k l a l M a h k e m e s i , b u g e n v a i z i , d in i s i y a s e t e a l e t e d i y o r d iy e -
r c k c n t u t u k la d v e m a h k e m e s o n u c u l y l e c z a y a a r p t r d . 9 B y l c c c g e n e v a i -
z in s ta n b u l h k n d in i y n d e e t k i l e y e c e i a te li v a a z l a n n a s o n v e r i l m i o l u -
y o r d u ..
H a p i s c c z a s n e k e n H a f z - V a iz b r a h im E l h c m 8 O c a k 1 9 2 4 d e a ^ u n l -
d g c e z a d a ta m 1.5 y l s o n r a b u s e f e r d e a r k i s t i k l a l M a h k e m e s i ta r a f n d a n
.'ir tic a i e t k in li k le r e .' k a t ld v e .'i r t i c a i f a a l iy e tl e r i y O ^ e n d i r d i g i '' d n c c s i ) l e
id ia m a ltk u m e d i l m i v e 6 T e m m u z 1 9 2 5 t a r i h i n d e U r f a 'd a h a l k a ib r e t o ls u n
in . f la l il- U r - R a h m a n C a n r i i'n in y a n n d a id a m e d i l m i t i r . . *

5 TBMM Arivi IV. 8. b 1. s. 8-16. Adet 4. EvraKno.039/4. T 8. 0 5ya-2 . 4

107. TBMM Istanbul istiklal Mahkemesi Ar T, s. Dosya no^ s. Vatan 8 Kanunili 1340
108 TBMMIM Ar. T 8. D ya 4. Tann. 7 - 8 2 4 -
109 A g Ariv. T. 8 Dosya no. 4. Esas-s. Katar 3
110. Vatan. 29 Kan n ^ ^ l 1339
. Cumhu^et. 7 Temmuz 1342 (192S)
150 CUMHURtYEl^ DNEM DlN DEVLET LKLER

Gen Vaiz brahim Ethcm iin yaplan sulamalara bakldnda icsbit etli
imiz bir ka noktann aydnlanmas iin u sorulara cevab verilmesi gerekecek
tir.
1 stanbul Beyazt Camii vaizi olan brahim Eihem niin Urfada idam
edilmitir?
2 ark stiklal Mahkemelerinde brahim Ethem'in yarglanmasnn se
bebi nedir?
Tabii herkesin aklna bu sorular taklnca cevab aramak durumunda kalna
caktr. Yaptmz tahkik gerei. brahim Eihem gen, dinamik ve etkileyici bir
vaiz olduu 4 M an 1924 tarihinde halifeliin kaldmindan sonra da tesbit ve
leyid edilmitir. Resmi makamlann ve ark stiklal Mahkemesi.nin belirttiine
gre bu gen vaiz sadece stanbul'da vaaz etmekle kalmam, halifeliin kald
rlmas ve medreselerin kapatlmasyla birlikte, yeni kurulan devletin dine kar
tavrl olduunu syleyerek. Adana. Urfa. Malatya. Elaz ve Diyarbakr blge
lerini gezerek halk hkmete kar ayaklanmaya sevketmiir.**^

STANBUL STK LA L M AHKEM ES VE

G A ZETEC LER DAVASI

stanbul stiklal Mahkemesi gazeteciler davasna 15 Aralk 1923'dc bala

m ve 2 Ocak 1924 gn okunan mahkeme karanyJa dava sonulandmlm.
Buna gre Aa Han vc Emir Ali'nin mektuplun muhteva olarak su saylm,
ancak mektubun neri su saylmayarak Hseyin Cahid. Vclid Ebuzziya ve Ah-
med Cevdet Beyler beraat etmilerdir. .^
Hseyin Cahit savunmasnda: "Evet, memlekette bir halifelik vardr. Ve
bu TBMMcc lesdl edilmitir. Ben de halifeliin kalmasn, bunun Trkiye

113 TOMM ^ * ^ M ahkem esi Karar Dehen. IV-8., b l . adet.2. Evrak No: 39/2.
h a l if e l i in KALDIRILMASI 151

Cumhuriycli.nin genel menfaallcrine uygun olacan syledim. Halifelik, bln

msliimanlann baland, cveccUh ellii ananevi bir messesedir. Bunlan im
di sylyorum.. . " 4 diyerek, yaynladklan mektubun da ajm muhtevaya sahip
olduunu belirtmi ve devamla:..... Sizden ne merhamet ve ne de msamaha is.
lemiyorum. Sizden yalmzca adaleti istiyonm!.' diyerek kadn-erkek salonu5
dolduran yzlerce kii iersinde mahkemeye susuz olduunu bagnyordu. HU-
seyin Cahit, yazlanndaki eletirilerin eer anlalrea "vatanin iyilii in', oldu-
unu belirterek: .'Ben vatan haini demlim beni Hyanet- Valaniyye Kanunu'na
gre mahkum cdcmczsiniz!J diyerek savunmasn bitimiti.
Vclid Ebuzziya ise: .'Hkmet bakam ismet Paa, yazilanmdan ikyeti
ise. hkirlcrimdcn fedakarlik edemiycccim. Onun yerine bana hi yazma, gazc.
teyi birak dcrecniz. hatnnz in onu kabul ederim. Fakat memleketin hayn ve
selameti in dndklerimi bir gazeteci olarak syleme ve yazma derseniz bu.
nu asla yapamam. nk bunu yapmak ^ n im in namussuzluktur', diyerek
savunmasn yapm v e ,..... Ben memleket in deil ama kendim in baz ey-
lerdcn feragat edebilirim, illa yazmamam islcniyorea, ismet Paa'ya ''u kalemi
alnz, bunu bana geriye vereceiniz zamana kadar gazetecilii brakyomm'. de-
rim... dedikten sonra da mahkemeden cl^at ve merhamet Eklemediini, y^-
nzca adalet istediini belirterek savunmasn amamlamir.i7
Ahmcd Cevdet Bey de uzun ve samimi bir konuma yaparak yazdklannn
su olmadn syleyerek savunmasn tamamlaml.**8
Savunmdarda dikkat eken ey, her sann da en bata samk sandalya-
Sina oturtulu elfine itiraz edileri olmutu. Halifcyi istemekle sulanan gazete-
ciler. hakli olarak TBMM.nin 140. n.ikalnn 5. celsesinde (18 Kasm 1339.
1922) bizzat kendilerinin halifeyi setiklerini, arzuladklann ve ona ballkla-
nn ifade etliklerini anlatmlard..
Gazeteciler, zellikle Hseyin Cahil ve Vclid Ebuzziya mahkemelerinde
daha ok bu ifte standart davrantan dolay Jstanbul istiklal Mahkemesi'ni san-
ki muhakeme etmiler ve TBMM'nin bu konudaki davranlanna anlam vereme-
diklerini sylemilerdi.

114 Na t Hakki Ul0. Hal(el()in Sonu, s 152

5 Mahkeme 14 Aralik 1923 yaynlad bildiriyi mahkemeye kadnlann da elebic n ve
bunun n kadnlara ezel yerler ayrldm belrtm14) .. Kanunievvel 1939. Tarvn s . sulun

116. Bu uzun w n m a n bkz TBMM r ivi T 8. Dosya 1/2. Tann 2 2 .2 3 .2 4 . . .2 7 Ara.k

1923 ve Ayin Tanh c. 2. s 308.487.
117 T ^ m . 2 S . .2 7 A ra lk 1923. A y n T ^ . c . 2 . s ^

i 3 TBMM ar jv: T. 8. Dosya 1/2. lila n b u l IstKal M a h k ^ ^ G . -
 152
c u m h u r iy e t DNEM DlN - DEVLCT LKLER

konumacnn szlerinden ve yazlanndan laviz vermeden konu-

?
mh n basnda ve kam uo^nda beklenenden fazla ilgi loplamn. Js^bul Jstik-
lal ^abkem esinin Karan beraatle neticelenince kunuoyu da yatnkni5basma
da Trk Devrimi adna nelerin yaplabilecei gsterilmi o l u y o r d u . 9 Fndkl
Sarayndaki eski OsmanlI Parlcmentosunda y a p l durum^ar sonucu beraat
eden gazetecilere stanbul balk bj^ik bir sevgi gsterisinde bulundu ve onlan
alklayarak karlad.2
B a s n d a n S r a t- M s ta k im d e r g is i E r e f E d ip B e y v e d n e m in m s l -
m a n a y o n la n ta ra fn d a n Ik a n la n g a z e te d e rg i tu tu ld u savun-
m a d a k i t a v r l a n n v p , h i l a f e t i s t e k l e r i n i n d o r u l u u z e r i n e d u n n c a . V a ta n
g a z e t e s i n i n 2 5 A r a l k 1 9 2 3 t a r i h l i n s h a s n d a A h m c d E m in ( Y a l m a n ) . S n t .
M s t a k i m D e r g i s i y l e b i r l i k t e , m e m l e k e t t e h a l i f e l i i a z u e d e n l e r e k a r id d e tli
b ir m a k a le y a y n la d .
A l m e d E m i n Y a l m a n y a z n d a . . ' z m i t b a s n t o p l a n t s n d a M u s t a f a K c .
m a l 'd e n i i t t i k l e r i d c v r i m l c r l e . h i l a f e t v e d i n i d n c e l e r l e a la k a l i n k l a p l a n n
d e r h a l u y g u l a m a y a k o n m a s n h a t r l a t y o r v e .'g e r i c i l i e t a v iz v c m c n i n d e v l e ti
v e h k m e t i z a y f d r c c e g i n i '' J 2 i s y l e y e r e k . M u s t a f a K e m a l 'i n b i r g n p g a z c -
t e c i y e z e l o l a f a k b a h s e t t i i d c v r i m l c r i n b i r a n n c e m e r 'i y y e t e g e m e s i n i h a t r .
la u y o rd u .
A h m e d E m i n Y a l m a n . " B u n u e n o k M u s t a f a K e m a l P a a 'n n a z m i n d e n
1
b c k l i y o n z ! ' 22 d i y e r e k ''d e v r i m d a v c t i y c s i . 'n i d e k a r m o lu y o r t lu .
L u t f F i k r i B e y 'i n d u n m a s d a 1 9 A r a l k 1 9 2 3 a r a m b a g n b a l a m t .
S u u T a n in g a z e te s in in 10 K a s m 1 9 2 3 ta rih li n s h a s n d a . " H u z u r-u H a z rc t-i
H il f c n a h i- y e .' b a lk l y a z y la h a lif e y e a k m e k tu p g n d e rm i o lm a s y d .
S u l a m a l a r d a n b i r d i g e r i d e . ''h a l i f e l i k k a l d n l a c a k l " d e d i k o d u l a n n k a n n a W a
m e m i c k c a c t ^ I c l k y a p t z e r i n e i d i . *23
L t f F i k r i B e y s a v u n m a s n d a . H i l a f e t i n k a l d n l a c a g s y l e n t i l e r i n i n , ta r a -
h n d a n k a r tJ m a s n n m m k n o lm a d n , z a te n k e n d is in in h ila f e tin v a rl n -
d a n y a n a o l d u ^ j n u . o l s a o l s a b u t r s y l e n t i l e r i n m ^ a m - h i l a f c t - i k ^ d n n a k is -
te y e n le r c e ik a r tjla b ile c c in i s y le y e r e k g e r e k te h a life li i k a l d m ^ is te y e n le -

119. Erg un A yb ars, htiklaJ M ie m e le i, s. 4Q Kltr Bakantt Yay.

12 : v^anO 2 5 Aalk 1 3 A h m e d Em in Yalm an. z m i Program Ele alnmal" b a 5W. yazs,

122:
23

CHmna . m 0
ve S a v a n n tuluW ^na istegi ile su unsunj 6
olarak kabul edilen g M e t 0 yyazlar
gazete a z la r 'n
n
b kz 1 8 M M A rlv T. . D osya. 1.
HALFELN KALDIRILMASI 153

rin m e m le k e tle b l c l k y a p m a k is te d ik le r i n i b e l i r t t i . 24 B u d u r u m u n m cm IC "

k e tle a n a r i O rtam j d o u r a c a n s y le y e n ! s ta n b u l B a r o B a k a m L t F ik ri
B e y , ''C u m h u r i y e t i k u r a l m d e r k e n , h i l a f e t i n f e d a e d i l m e s i n i n o k y a n l b i r e y
o l a c a n '' u r g u l a d .25
L t F ik r i B e y . 2 4 A r a lk .ta y e n i d e n b a la y a n d u r u m a s n d a . ''H y a n c t-
V a ta n iy y c K a n u n u .'n u n g e n i a l a n d a y o r ti m la n m a s n n b i r o k k im s e y i g d u .
r tim d a b r a k a b ile c e in i, g lo b a l i f a d e le r le d o l u k a n u n m e t n i y l e is te y e n in is ic d ig i
k i iy i s u la y p ''h a i n - i v a t a n '' a d d e d e b ile c e in ! h a t r la t a r a k : ''M il li e g e m e n li in
b i r k i iy e v e r i l m e s i n e k e s i n l i k l e k a r o l d u u n u , b u n u n ''M i l l i E g c m c n li k ''c ta-
m a m e n z d e y l e r o ld u u n u s y le y i p : ''F i k i r l e r i n s u o l a m a y a c a m '' b e l i r t t i . 2
2 7 A r a lik 1 9 2 3 g n m a h k e m e L lf i F ik ri B e y d a v a s n s o n u la n d r d . B -
t n s a v u n m a v e a v u k a t l a n n i 2 7 d i r e n m e s i n e r a g m e n LUtF F ik r i B e y , ''h a i n .i v a .
la n '' a d d o l u n a r a k 5 y l k r e e m a h k u m o ld u . M a h k e m e B a k a m T o p u Ih s a n
k a r a n n a g r o l d u u n u s y l e y e r e k k a r a r a k a t l m a d y s a d a k a r a r g e r e k l e t i . 2
B il a h a r e L tF B e y .e v e r i l e n c e z a T B M M 'd c L tF F ik r i B e y 'i n itir a z z e ri"
n e 11 u b a t 1 9 2 4 t a r i h in d e g rii U lm c y c b a la n m v e 13 u b a t 1 9 2 4 ta r i h in d e
d e v e r il e n 5 y llk k r e k c c z a s a g r b u lu n a r a k . LtF F ik r i B e y a f f c d i l m i i i r .2)
H a p is h a n e - i U m u m i 'd e n I k a r k e n t a r a f t a r l a n t a r a f n d a n a l k la r la k a r l a ,
n a n L tF F ik r i B e y , a lt a y g ib i k s a b i r z a m a n s o n r a y e n i d e n y a p la n b i r s e i m ,
le B a r o B a k a n l n a g c t ir ilm i .J 2
1 0 A r a lik 1 9 2 3 'te n 5 u b a t I 9 2 4 'c k a d a r a l a n s ta n b u l is ti k la l M a h k c -
m e s i , H y a n c t- a i a n i y y c K a n u n u 'n a m u h a l e f e t t e n to p la m 1 7 k i iy i y a r g la d
v e g r e v in i s o n a e r d i r e r e k A n k a r a 'y a d n d . 5
E rg U n A y b a r s .n i s t i k l a l M a h k c m c l c r i - K l l r B a k . Y a y . s . 6 4 - 6 5 k it a b n d a
s ta n b u l is t i k l a l M a h k e m e s i 'n i n v a t a n a i h a n e t s u u n d a n 1 6 . K o m i n i s t l i k c n d e 1
k i i n i n y a r g l a n d n t ^ l i r t i y o r . O y s a k i M c t e T u n a y . n d a ^ l i r t t i g i g ib i. (s . 8 4 ,
d ip n o t : 3 7 ) i s t i k l a l M a h k e m e s i 'n d e k o m i n i s t l i k c n y a r g l a n a n h i o lm a m t r .
Y a r g l a n a n l a r a r a s n d a R iz e li K o m i n i s t M c h m c d d i y e b i l i n e n b ir i s i n in bU"
lu n m a s A y b a r e ' b u y a r g y a v a r d m n t r . O y s a k i. R i z e l i K o m in i s t M c h m e d a d .

124. Tanin. 20 Aralik 1923. s. 1.2. Ayin Tarih, c. 2. No 4. s. 130*140.

125. Ergun Ayhars. istiklal Mahkemeleri, s. 50.
125. Tanin 25 Aralik 1923, Ayin Tarihi, c. 2. No: 4, s. 160.171.
127. stanbul istiklal Mahkemelennde belki Cumhuriyet dnemi ilk istiklal Mahkemeleri o ld ^u i.n
sanklara avukatlar verilmiti. Daha sonraki istiklal Mahkemelerinde hi bir sana avukat hak.
ki tannmamtr!
12.. TSMM arsvi IV ... ^1.1.1.M. Karar Detteri, Karar No: 1 ,5 .1 . Evrak No: 3 9 / l D sya .
129. TSMM Zabit Ceridesi, c. 6 s. 10. 14. 16. DOstur. . 5, s. 291. Kanun No.412.
130. Vatan. 29 Austos 1924.
131. TBMM Arivi T. 8 stanbul istiklal M ahkanesi. sua ^ r e tasnil.
 154 c u m h u r i y e t DNEM DlN - D E V lE rr LKLER

h kii hyanet-i vataniyye suuyla ve hilafet laalllanna yardmc olmasndan

dolay yarg Ianm-tr. Ve en nemlisi de Rizeli M e ^ c d . Cumhuriycfc ve Mus
tafa Kemal Atatrk'e suikast edebilir dncesiyle yargIaw r .52
stanbul istiklal Mahkemesi efkar- umumiycdc gndeme gelen halifelik
iartjmalanmn kesilmesini saglayamamjt.
zmir Harp Oyunlannda kararlar veriliyor!.. Ocak sonu itibariyle Mustafa
Kemal dinlenmek in izmir.de bulunuyortu. 22 Kanunisani 1340. Ocak 1924
tarihinde Mustafa Kemal. Ankara'dan bavekil ismet Paa'dan ok nemli bir
-telgraf almt. Telgrafla ismet nn. Halife AMlmccid'in son aylarda meyda
-na gelen olaylardan duydugu zntleri dile getirerek halifenin ikayetlerini SI
ralam l.:Halife Abdlmccid'in telgrafta belirtilen ikayetleri unlard 35
-Bir mddetlen beri gazetelerde halifelik makamnn dunm ve halife 1
nin ahs hakknda ktye ekilecek yaynlar oluyor. Sebepsiz olarak yaplan bu
.yaynlar saygsz ve kincidir
zellikle stanbul'a gelen hkmet erkan ve askeri yetkililer halife - 2
-ile temastan uzak ve ekingen durtjyorlard. Halife bundan byk bir znt du
-yarak saraydan bir grevliyi Ankara'ya gndermek istemi Ankara'dan bir g
-rcvlinin Saray'a gelmesini istemiti. Fakat ktye alnmas ihtimaline kar hali
.fe bu karanndan vazgemiti
-M ^ ta fa K em ^. ismet nn'den ald^ bu telgrafa hemen ayni gn ve bek
lemeden makina banda cevab vermiti. Cevabnda 4:
! H ^ ife n ^ ve makam . hilafet hakkndaki kt anlaylann ve kt
-yorumlann zemini, halifenin kendi hareket tarzndan ve tutumundan dogm ^ia
.dr
Halife Saray ve d hayau ile dedeleri olan padiah!ann hayatini zler
e saray hayau vc saraynda kabu! Cuma sc^am^jklan, geziler
ettigi k !erin 5e dertlerini dinlemesi hep bu kaye eylcrdcndiri
Halifenin Ankara'ya kendi adamnl gndemesi veya Ankara'dan 2
-kendisi ile grmek in resmi hey'eder islemesi bile Cumhuriyetin bamszl
iyi Ankara'ya (TBMMye) gn-!gna ak bir a d n d r Hele saraydan bir gre
-dererek, hkmete duygu ve dileklerini ulatrarak istemesi apak Cumhuri
yei'e kar vaziyet almak demektir. Aynca B a m a ^ n c is in i bu ie arac yap-

1 3 a TBM M Arivi, T. 8, Dosya: 2, Esas No; 4. Ilyas Sam i Kalkavanolu, Milli Mcadele Hatrala-
nm, s. 92-110. stanbul, 1957.
133 Nutuk-Syfev, c. 2. s. 1120-1127.
134. A . . . . . c. 2 . . . 1127-1129.
H A L FE L N K A LD IW LM A SI 55

masj yersiz bir davranir. Bama^yinci'nin bu lr saygjsjzca daran!a^an

sakjnmasj gcrckdi de aynca kendisine bildirilmelidir. 3 gibi konulan lemi,
i.
Ald bir telgrafa hemencecik e bylcsine bir cevap vercbilmcsi hi ku.
kusuz Mustafa Kemal'in halifeye ve makam. hilafete kar olan duygulannda
e ycc hazrlk yapugn gsteriyordu. c birazda makam- hilafet zerine ken-
di kendisine aldg kararlan yansm oluyordu bu cevabi telgraf.
Dikkat cdilirae 22.1.1924 tarihli zmir'den gnderilen telgrafta TBMM'nin
kendisinin setigi halife ve halifelik makam olmasna ramen, halifenin davra-
nlanna - k i bu davranlar Cuma selaml gibi zaten halifenin halifelii gc-
regi yapt geleneksel davranlardr tahamml bile edilemedii griilUr.
nk artk Mustafa Kemal'in kafasnda ne makam hilafet vardr. ne de
halifel.
Ayni tarihli iclgrafbu kararlann iaretini de vennitir
'.Halifelik makamnn bizce en nihayet tarihi bir hatra olmaktan te bir
nemi yoktur''. ''Trkiye Cumhuriyeti varln ve istiklalini lakikatle asil olma,
yan bu gibi davalarla ve safsatalarla tehlikeye ugratamaz.''3 ifadeleri bu iarcii
ok Iplak bir bi imdc yanstmtr.
Artk Mustafa Kemal bu tarihten itibaren halifelik makamna, .'hakikatte
asli olmayan dava.' ve "milleti tehlikeye drecek bir s a f s a ta
n 7 gzyle bak-
maktadr.
Vanlan bu dnce ve kararlar dolaysyla halifeliin kesin olarak ilga
edilmesi ile ilgili nabz yoklamalar. ubat 1924 tarihinde zmir'de yaplm ola-
e akli. .'15-20 ubat 1924 tarihleri arasnda zmir'de dzenlenen ''Harb D unlan',
bu konudaki nabz yoklamalannn en nemlisini tekil cdiyordu.''i38 Bunun in
de Mustafa Kemal lke iindeki etkinliklerini gze alarak u zmreyi Iz-
mir'de yannda bulundurayordu: Basn, UnivcRtc ve Ordu. Alaca^ kararlar ve
yapacag devrimler ncesi bu zmrenin tam desteini almak isiiyonlu.
Gazetecilerden Ankara, stanbul ve lzmir.de yaymlanan gazete bayaar-
lan nabz yoklamasna bizzat Mustafa Kemal tarafndan davet edilmilerdi. ni-
versite adna Rektr smail Hakki (Baltacioglu). Edebiyat Fakltesi skan Fu-
ad (Kprl). Hukuk Fakltesi Dekan. Hasan Tahsin Aynizade. Tip Fakltesi
Dckan, Dr. Vasfve Fen Fakltesi MUdereisi krii Beylerden oluan Dariilfii-
nun heyetini de ismet Paa zmir'e glml.

135. N tt Hakki Ulu, Halifoliin Sonu, s. 153-155.

136. Gotthard Jaschke, Yeni TOfUiye'de Islamhk, s 124. 1 , a.e..
137. Nutuk$y0 V,6 . 1127.1129.
138. Mele Tunay. Tek Pani, s. 85.
 156 c u m h u r iy e t DONEM! DN - DEVLET !IKILER

Ordudan, yksek rtbeli Subaylar (Paalar) da. zaten "Harb Oyunlan*. do

laysyla zmirde bulunuyorbard.
Ahmcd Emin Yalman, Atatrk'n zmir toplantlarnda gazetecilerden ken
disini ve Cumhuriyet'i destekleyen "elikten bir kale" olmas gerektiini belirt
tiini anlannda dile getirir.^
Yalman'n anlannda belirttii szler, Mete Tunayn da iaret ettii gibi.
"Mustafa Kemal'in Jakoben demokrasi" anlayna gre, basn gerekirse halka
karn, kendi kiiliinde ve nderliinde anlatmm bulan genel iradenin destek
isi olarak grmek istediini ortaya koyar." ^
Gerekten gazeteciler bu grmeler sonras Mustafa Kemal ve Cumhuri
yet'i ven yazlara arlk vermiler ve bylccc kamuoyunu yaplmas dn
len devrimci atlmlara hazrlamlardr.^..
niversite camiasyla yaplan temaslarda en az basn grmeleri kadar
dnlen hedefler asndan verimli olmutur. Mustafa Kemal niversite
rektr ve dckanlanyla da eitim sistemi zerine ve eitimde dnd devrim
ler zerine grmtr.
Eitimin din mi, mill mi? oluu zerine rektr ve dekanlarla yaplan g
rme, din eitimin olmamas .erektigi, eitimin ancak mill olabilecei mla
hazasyla sonulanm ve bu istiari toplant medreselerin ve her eit din eiri
min yasaklanmasna kaynaklk tekil etmitir.
Din eitiminin yasaklanmas, medreselerin kapalmas ve Tevhid-i Tedri
sat Kanunu'nun karar altna alnmasndan nce bu grmelere ait baz belgele
rin su yzne kmas, eirim zerine gelecekte yaplacak olan dcvrimlere k
tutacaktr.
Dariul-Fnun Rektr Profesr smail Hakk Baltacioglu, o gnk Mustafa
Kemal'le yaplan grme ve konumalan "Halralanm" balyla "Yeni
Adam "da yaynlamtr.^^
Baltacolu hatralarnda laik eitime nasl geildiini ve din eitiminin de
nas sona erdirildiini anlatmaktadr. Baltacolu o gnleri yle anlatr:

139 A hm ed Emin ya\m 3S).YakmTarihdeGrOpGeirak}orim,c. 3 .5 .1 0 0 .1 0 6 ,

1924 tarihli nshasndaki ;G a zi Reisimiz. Ictimai Islahatmz ve

t i n e r i n i A n latjyo ria r. yazs bu lOr yazlara sadece bir rnektir.
142. Yeni Adam , a y : ^ .
HALFELN KALDIRILMASI 157

"ubal.n sonlanyd. Ankara'dan. smet Paa ile birlikle niversiteden bir

heyetle zmir'e Gazi'nin yanma gidiyorduk. zmir'e vardmzda bizi Gazi kar
lad ve tek tek elimizi sku. Ve bize hogeldiniz dedi. Gazi yanmzdan ayrlp
gidince bir yaver geldi. "Bu akam saat bete Gazi Paa hazretlerine davetlisi
niz; sizi saat tam bete Gazi'nin arabasyla alacaz" dedi.
Biz ok heyecanl idik. Saat bei dn gzle bekliyorduk. Saat be oldu. ki
byk otomobil Naim Palasn nnde durdu. Biraz sonra Gztepe'ye doru oto
mobiller hareket elti. Kke vardmz zaman dorudan doruya kabul edilece
imizi anladk. Sessiz ve mteheyyi merdivenleri ktk. Kendileri ufak bir
odada bizi bekliyorlard. Gazi tuntan bir sanat eseri, bir heykel gibi ayakla ve
hareketsiz duruyordu. Bu manzara ok hayet verici idi. Btn samimiyetimle
sylyorum, ulu bir mabette mabudunun huzuruna km bir bit gibi vccd. hu-
ug duymakla idim. Elini sktm. Hibir ey sylemedi ve oturmamz iaret etti.
Heyetin duyduu saadet hlini kendilerine ifade etmek iin msaadelerini iste
dim.
Hemen ilmi bir grme balamt. Mesele u idi: Terbiye dini mi olmal,
yoksa milli mi olmal? Bu soruyu bana soruyordu. Bu, Trkiye'de yllarca terbi
ye mevzulan zerinde alm, ders vermi, imdi de memleketin en yksek
ilim messesesini temsil eden bir adama kar sorulan soru idi. Bahsin byk ve
tarihi ehemmiyetini kavnyordum. Btn dikkatimi topladm Verdiim cevabn
hulflsasn buraya yazyorum.
"Din itimai bir messesedir. Realitede yaunaktadr. Fakat devlet onu
mekteplerinde retmeye mecbur deildir. Devlet terbiyesinin karakteri ancak
milli olabilir. nklfp Maarif messesclerini likletirmclidir."
Gazi doru veya yanl demiyorlard. Bir sorunun cevabn alnca kincisi
ne geiyorlard. kinci bir soru sordular: Byle bir lisizasyon harekelini halk
nasl telkki eder? Hi tereddtsz cevap verdim: "Trk millc laik terbiye esa
sn ok iyi kabul edecektir. nk dnyann en realist, en msbei kafal bir
milletidir." Bu cevabmn iyi karlandn seziyordum. Fakat Gazi mcerret id.
dialan tasvip etmiyordu. Delil ve isbal islediini ihsas etmiti. Ben 1908i takip
eden yllarda stanbul Darlmuallimat ve Darlmualim'indc yurdun her tarafn
dan gelen genler zerinde yaptm psikolojik bir anketin mevzuundan bahset
tim. Bu anket genlerin din. milliyet ve hayat anlaylann aka gsteriyordu.
Gazi bu tecrbeden ok memnun olmutu.
 158 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET LKLER

Yemee inmitik. Mbahase ayn yolda ilerlemekte idi. Yemekten sonra o

katta geni bir salonda oturduk. Bahis tarihi ve yaama hakk olmayan ve dini
olmaktan ziyade politik olan bir mesesenin halifeliin tabiatine intikal etmiti.
Hi phe yok ki ar imtihan geiriyorduk. Bu ite asl sknty eken bendim.
nk arkadalarm ya hi birey sylemiyorlar, yahut la arada bir teyit ediyor
lard. Bazan Kprl yardmmza kouyordu. Btn enerjimi toparlamaya, ilmi
kanaatlerimi olanca vuzuh ve katiyetle sylemeye alyordum. Aradan on yedi
yl getii halde o gece verdiim cevab hemen hemen aynen hairlanm. "a
nakkale'de byk bir ehamet yaratarak Trk'n namusunu kurtaran bir Erkn
harp, gnn birinde saikai kaderle aksay Anadolu'ya memur olur, gider. Orada
yolunun zerinde trl iskameticr belirir. Biri servet ve smana teki rtbe ve
I' niana gtrr. Fakat bir istikamet vardr ki lmle birlikte istikll, an ve ere
fe gtrr. Hangi istikametle yollanmal? Tarihin ne byk ve ne mesut hdise
sidir ki sonuncu yol. an ve eref iskametinde ilerliyor. Yolunun zerindeki
I

btn anzaan kaldnyor btn al ve dikenleri skp atyor, bu yolun zerinde

bir de asrlk bir softalk ve taassup aac var. Geri bu aacn da dallan budak
lan kesilip atlm. Fakat iri kkleri henz topran iindedir. Bu toprak ya,
zerindeki gne ise yakcdr. Asrlk aacn kt bir gn srecek ve eskisin
'
den daha ok grbzleecektir. Bu, byk bir tehlikedir. Kklerini de hemen s
i!
I

kp atmaldr" diyerek halifelik ile ilgili kanaatlerimi de beyan etmitim.

Gazi bu szlerim zerine ok iltifat ettiler. Fakat aras ok gemeden ok
ar bir soru karsnda kaldm. nkilpiann niversel veiyresi nedir?
nklplar iin hangi metot tabii, daha normaldir. Elkn tenvir ellikten
sonra emri vakileri ihdas etmek mi, yoksa evvel emri vakileri ihdas edip bil-
here efkn tenvir etmek mi? Bir an iin durdum; adeta sarslmtm. Fakat bir
den kendimi toplayp hi tereddtsz cevabm vermitim: "Bu vetiyrenin ahe
seri bizim nkilp Tarihimizde vardn nce emri vkileri ihdas etmek, nklb
mzn veiyresi yanlm deildir ki bir bakasnn tecrbesi bahis mevzuu ol
sun. nklbmzn bu veiyresi lyuhtidir..."
Bu szlerimle byk dhinin tam emniyet ve tevecchn kazanmtm.
Tekrar iltifat buyurmulard. Artk hi sklmyor ve serbeste konuabiliyor
dum.^

143. O lm a n Nuri Ergin. Maarif Tarihi, c.5, s. 1648-1650, E *e r M albaas, lsU nb uM 9 77 ,

HALFELN KALDIRILMASI 159

Mustafa Kemal, niversite rektr smail Hakk Baliacioglu'nun neredey

se kendi dndklerini aynen ve halta daha ileri boyutla dile getirmesinden
fevkalde memnun olmutu. Baltacioglu. olaya olan yaklamlanyla; kendi ifa
desiyle. '.Byk dahfnin tam emniyet ve tevecchn"^. kazanmt.
nk Baltacolu Mustafa Kemal'e sadece halifelii kaldrmakla hedefe
varamayacan, "yol zerindeki btn anzalann. btn al ve dikenlerin sk
lp aulmas" gerektiini ve en nemlisi de "bir asrlk softa ve taassup agac'.
dedii medrese eitim sisteminin, "kklerine kadar skp almak" gerekliini ve
bylece eskiye ait ne varsa kknn kaznm olacan sylyordu.
Mustafa Kemal. Basn ve niversite kesiminin lam desteini kazannca si
lah arkadalanna dndklerini anlatmaya balad. zmir'den Ankara'ya hare
ket edecei gn 21-22 ubat 1924 gecesi Ali Fuat Cebesoy'u odasna ararak
O'na. "Laiklie geilmesi. Halifeliin lgas, eriye ve Evkaf Vekaletlerinin
Kaldrlmas ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nu... gibi yapmay dnd dev-
rimleri anlatmaya balamt.
Ali Fuat Cebesoy da kendisine alan bu fikirlere u szlerle mutabakatn
bildirmi:
"Buyurduunuz esaslar ve laiklik, demokratik prensipler icabndandr.
Sylediklerinizin derhal tatbiki kanaatindeyim.
Halifeliin ilga edilmesine gelince. Halifeliin durumu hakknda ya susu
lacak. yahut halifelik TBMM'nin manevi kiiliinde mevcuttur denilecek. Fakat
ben derhal halifeliin kaldnlmas ile Osmanl Hanedannn Trkiyeden ihra
edilmesi kanaatindeyim. Bahis konusu edilen laiklik ile de. din ve ordunun siya
setle uramamasn salam oluruz...
Mustafa Kemal Atatrk, gerekletirmek istedii devrimlerlc alakal ola
rak. "Basn, niversite ve Ordu desiei"ni aldktan sonra ubam son haftasn
da Ankaraya dner. Ank Mecliste hararetli gnler balayacaktr.
Byk Millet Meclisi 25 ubat 1924 tarihinde mzakereleri amca d-
n ld p gibi hemen "ihtilalci konumalar"'.^ kendini gsterir.

144. Osman Nuri Ergin, a.g,e. c.S. 1650.

145. Mahmud G olo.lu. Halifelik Ne idi-NaslAlmd-NiinKaldnld? s. 54.55. Ankara 1973
146. evket Sreyya Aydemir. Tek Adam. c. 3. s. 1650.
147. Ali Fuat Cebesoy. Siyas Hatralar, c 2. s. 65.75.
148. Nait Hakk Ulu . Halifeliin Sonu. s. 150.
 160 CUMHURYEI' DNEM DN - DEVLET iLlKlLERl

Prof. Yusuf Akora: "Btedeki halifelie denek veren blm. Anaya-

sa'nm Cumhuriyeiin temel ilkelerine tamamen aykndr" diyerek TBMM iin
arlk halifeliin yeri olmamas gerektiini ve halifeye hibir ey verilemeyece
ini belirtir..^
kr (Saraolu) ise (zmir), "dinin siyasetten aynimas gerektiini" ve
"zaman geirilmeden bunun yaplmasn" dile getirir...
htilaller ncesi yaz ve konuma plannda Mustafa Kemal'in en byk
destekisi olan retmen, gazeteci. stiklal Mahkemesi Basavcs mebusu Vasf
nar da: "Saltanat kaldrdk. Fakat halifelik btn ihtiam ve debdebesi ile du
ruyor ve yayor. Yann bizi ykmak iin alacak olan bu messeseyi maalesef
bugn biz kendi ellerimizle yaatyoruz. Ank halifelii kaldrmann zaman
gelmitir. Cumhuriyct.i iln eden meclisi, imdi de gerein, tarihin ve hayatn
izdii yolda yrmeye anyorum!. diyerek, aka TBMM.yi halifeliin
kaldmlmasna davet ediyordu.
Bu konumalar TBMM kulislerinde: "zmir kararlan'.nn da neler olduu
nu aa kartyordu. Konumalar, "dine ve otoriteye son verilmesi" ve "dinde
bamszlk alannda son derece aktif ve cr'etli giriimlere geilccci"ni ortaya
koymutu.^
Bcmard Levvis.e gre: "Hilafet denilince direkt olarak slmlkla bir ba
kurulduu iin, halifeliin kaldrlmasna, dolaysyla slmlkla balann kopar-
lmasna karar verilmiti.
Hakimiyet-i Milliye'de 27 ubat 1924 tarihinde ilk kez ve aka halifeli
min kaldnlmas gerektiini yazd. Gereke olarak da. hem TBMM ve hem ma-
kam- hilafetin lke ynetiminde ikilik meydana getirdiini gsterdi ve bu ikili
in de son bulmas iin halifeliin muaka ilga edilmesi gerektiini yazd.
Meclis ierisindeki herkes bu sebeple Mustafa Kemal in yllk al konu
masnda neler syleyeceini merak ediyordu.

150. ^ i t h a r d Ja sd ke . Yeni Trkiye'de Islmhk. 5. 125.

M s a K . m . / Uyanan Dou. s. 57. Kltr v . Turizm Bakanh. Yaym, An-

153 ^ a'rd w s . Modem TOriuya'nm Douu, s 263, Trk Tanh Kurumu Basmevi, Ankara-
1 9 8 8 .3 Bask,


HALFELN KALDIRILMASI 161

Mustafa Kemal'in 1 Mart 1924'dc meclisin yeni alma dneminde yapt,

g konuma ksa, fakat devrimleri anlatan bir konumayd. zellikle u szler
gze arpyordu:
"Millet. Cumhuriyet'in bugn ve gelecekle her trl saldmdan korunmas
n istiyor. Bu istek. Cumhuriyet'in bir an nce msbet bir takm esaslara dayan
mas suretinde ifade edilebilir. Millelio isteklerini izlemek, Anayasa'da hepimi
ze verilmi bir grevdir.
"Milletin oyu ile tesbit olunan"^., eitim ve retimin birletirilmesi ilke
sinin zaman kaybetmeksizin tatbikini lzumlu gryoruz. Bu tavrmz her anla
m ile milli bir nitelik arzeimcktedir.
Bunun gibi "Diyanet-i Islmiye'i asrlardan beri mtcammil olduu zere
siyasi bir vasta olmaktan kurtarmann elzem olduu hakikatini de mahede
ediyoruz. Kutsal ve Tannsal inancmz ve vicdanmz kank ve her trl ren
ge giren ve her trl kar ve ihtiraslarn sahnesi olan politikadan ve politikann
btn ktlklerinden bir an nce ve kesinlikle masun bulundurmak bir zaruret
tir..."55.
1 Mart 1924'teki bu konuma ksa fakat kesin ifadelerle, zellikle din sla
hatlar zerine devrimlcrin baladn iaret ediyordu.^
Mustafa Kemal'in kesin ifadelerle belirttii bu hususlar, Halk Partisi (Fr
kas) tarafndan direktif olarak alglamp ihtilalin ana kanununun hazrlanma
sna yetki veren kanun tckIiOcrinin hazrlanmasna yelli. Kanun teklillcri ise
unlard:
1 Hilafen ilgasna ve Hanedan- Osmani'nin Trkiye Cumhuriyeti
Memalik-i Haricine kanimas Kanunu.
2 Medreselerin Kapatlp. Eitimin Birletirilmesi Adna, "Tevhid-i
Tedrisat Kanunu".
3 erliye vc Evkaf Vekaletlerinin lgas Kanunu.
Birinci kanun teklifi. Mustafa Kemal'in en ak beyanat olan "Halifelik
kaldnlmaldr" direktiflerine gre hazrlanmt. Dikkat eken en nemli nokta

154. .Milletin .y u ile tesbit .lu n a n " derken, bUtUn bir Etlenin, yani halkn sie l de^rl. herhalde 2
z frin d e y a p M ^ n a b a y o r a T a n k a s t e d ^ t ^
155. TBMM Zabit Ceridesi. Oe^. III. c. 7/1. s. s. 1' . HaJifelfin Sonu. s. 59. elin OzgK Devht
ve Din. s. 4 ^ . Ada Yay.nlar.. Bilim Dbsi, Istanbul.
156. Paul Gent on Mustafa Kemal ve Uyanan . s. 58.
 162 c u m h u r iy e t DNEM DN DEVLET LKLER

"slmlkla ilgili bir ba" olduu iin kaldnlmak istenen halifeliin kaldnima
teklifini en bata sankl hocalann yapm olmasdr.7^

3 Mart 1924 tarihinde TBMMne ellier imzal szkonusu kanun teklifi

sunuldu. Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi ve Bursa Mebusu eyh Servet Efendi
"Halifeliin Kaldnimas" ve "Hancdan- Al Osmann yundna kartlmas"
teklifinin ba imza sahipleri idiler. eriye ve Evkaf vekaletinin kaldrlmas tek
lifini yapan imza sahiplerinin banda da yine din adamlan (!) bulunmaktay
d . S o n eyhlislamlardan Musa Kazm Efendi. Eskiehir Mebusu Hoca Ab
dullah Azmi Efendi ve Siirt Mebusu Mderris Halid Hulki Efendi ile elli arka
da ise eriye ve Evkaf Vekaletinin kaldnimasn teklif ediyorlard. Gereklen
garip olan bir durum teklif annda Musa Kazm Efendi'nin, er'iye ve Evkaf Ve
kili oluu ve Abdullah Azmi Efendinin de eski er'iye Vekili oluu idi. Halil
Hulki Efendi Siirt'in tannm alimlerinden (!) idi. Bu hareketlerinden dolay da
bu hoca efendiler Mustafa Kemal'den, "aydn din adam" nvan almlard.
Nihayet medreselerin kapatlp, her trl din eilimini yasaklayan "Tcv.
hid-i Tedrisat" kanunu teklifini de Saruhan Mebusu stiklal Mahkemesi Savcs
Vasf (nar) ve elli arkada sunmutu.^.
lk teklif iin; Halifeliin kaldrlmas ve Hanedan- Al-i Osmana ait kim
varsa hepsinin smrd edilmesi ile ilgili teklifin gerekesi yle yazlm:
"Halifelik makam Trkiyeyi ierde ve darda iki bal olmaktan kurtara-
mamtr. Trkiye Cumhuriyeti'nin grnte veya rtl olarakta olsa ikilie
tahamml yoktur. Hanedann varl da aynca Trkiye iin her halkrda tehli
ke tekil etmektedir."

157 TB M M 'nin lk n d Dnem m illetvekilien arasnda bulunan hocalarn en byk zellii din haya.

-
.:; ! ? ! : : : ?; ^
. 5.. : ? 0 8:: :

c ahier. : 434. S ebil Yay. lstanbul-1977).

.
HALFELN KALDIRILMASI 163

zellikle bu teklif byk tanmalara yol amt. nk "halifeliin kal.

dnl ile dini devlet dzeninden, laik devlet dzenine geilmi oluyordu."
Hilafetin kaldnlmasna en byk tepki Mustafa Kemal'in yakn silah arka-
dalanndan gelmiti. Hseyin Rauf Orbay, Kazm Karabekir, Cafer Tayyar, Ali
Fuad Paa ve Cevat Paalar ve Dr. Rza Nur, Mustafa Kemal'e byk tepkilerde
bulunmulard. Onlarn bu muhalefeti daha sonra Halk Partisi'nin kartln ya
pacak olan ve zellikle dine ball ile ne kacak olan Terakkiperver Cum
huriyet Frkas. TPCFnin kurulmasn salayacaktr.
Dr. Rza Nur anlannda. "hilafetin kaldmimasnn tam bir cinayet olduu
nu ve bunun yalnzca Mustafa Kemal'in ii olduunu ileri srcrkcri'; Kazm

160 Ergun Aybars. istiklal Mahkemeleri, s. 70, KUllOr Bak. Yay.

161. Rza Nur. Hayat ve Hatratm, c. 3.969, lslanbul.1967.
Dr Rza Nur. 'Hayat ve Hatratm isimli serinde, bu cinayete ertak olanlardan bir tanesinin
ve hatta hallelin kaldnimasn hazriayanlardan bir tanesinin de ismet Pa a olduunu zikre,
^ r.
Dr. Rza Nur'a gOre halifeliin kaldrlmas Lozan gbrtimeleri srasnda stanbul Yahudi Ha-
hambas Haham Haim Naum ile ismet Paa arasnda .gizil grme" korkun pazarlK.larla
halledilmi bir olaydr
Rza Nur dlndi gibi Lozan grmelerinde ik in , murahhas azadr ve ismet Paa'nn g .ru .
me ve diyaloglarm en yakndan izleyen birisidir, ismet Paann ok sik grt kiilerden
yahudi hahamba Haim Naum Rza nurun ok dikkatini eker ve hibir gerei yokken. Is-
m e t n .n ile teklifsiz samimiyetleri ve li-di grmeleri Rza Nuru rahatsz e ^ r .
Lozan gorOmelen srasnda bavekil olan ve balangta AtatOrk.n en yakn srdalarndan
.la n Rauf bey de (Orbay): ismet Paa, yahudi Haim Naum ilikilerini dorulayanlardandr
Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm' isimli eserinin 3 cild. 1081. s a h ife s n . bu ilikileri yle
a n la tr. " Bir mddettir eski Istanbul Hahambas Haim Naum bizim kaldmz otelde gorUn.
meye balad. Ne yapm, kimi vasta yapm bilmem. Ismet'e yanam. Yemek zamann
b iliy .r ya.' asansOnjn kap.snda bekliyor Biz asansrden knca derhal Ismet'n koluna gnyor
ve elle'riyle d (sanki krk yllk dostlarmasna) belinden kavryor.. Sonra yemek salonun-
da. herkesin inde Ismerie akalayor, glyor... Anlalyor ki Hahamba Haim Naum her.
kese, "ismet te nim samimi teklifsiz arkadamdr, diye gstermek istiyor ve gosleryor.
(. .) ^ im tf odasndan da kmyor. 0 kadar ili.dl! oldular, ismet onu mU^avr tayin etti -
ren'dim ki. gndelik vermeye de balam (gnlk harcrah). Bana da sylemiyor. Heyet-I mu.
rahhasa ('d e lk e le r heyeti) iftliktir, keyfi gibi kullanyor . Derken (en mahrem grmelerimiz
esnasnda) Hahamban soframza da ald.
Artk dayanamayp. Ismet'e te d m ki:
"Senin te y le ya'pud haham ile bOyle laubali bir tarzda grmen, kendi haysiyetini ve Trk
milletinin haysiyetini krar. Buna bu kadar yUz verme. Hi olmazsa herkesin inte yuz ver.
me.
Bana kzd. . bu hahamba ile kimbilir nesi var? ben de fsmet'e kzp baka sofraya gem
nk yemek yerken kendi samimiyet muhtimizdeyiz. dnmeden azmzdan br laf k^.ra .
ca. 0 bunu derhal dmanlara yetitirecek (ispiyonlayacak). Aramzda bulunduunu herke-
se gOsterwek ve dalaw rasn y O r t i t ^ .
Hahamba Naum. bizim lsme e, "bOtUn Fransz ve Ingiliz yetkililerini tandrn. he s^m ken-
dsinn ahhab olduunu, ileri stetfi gb. yaptracan sOylOyonmu. Tab.. ayni Haha^ba.
t kimbilir Ingiliz, l^lyan V Fransz delegelerine de iSmet avucunda tununu sOylOyorter.
 164 c u m h u r iy e t D N E M D JN D E V L E n .lL l K JlK K l

Karabckir se. ..M.Kcmal.in - o io r ic ve g baznda nceleri halife olmak is.

n nda m etten 3 ' haham ! : ;060 6 : 32 m e n fa :: tem^ Hmta

de istem i (Trkiye adna) W ashington BQykel tlin . Herttese . " 1 hhahm
Szmden d ar kmazdiyermu 7 ..
Sonralan bu haham Msr'a gidip yn azas . ..mutur
ras,Ltozan grmelen s!nda ba tek otan Rauf Orbay da bu grmeleri dorular ve Haham,
. a. Ham Na mun Ingilzler adna ismet Paa ile Inglzler adna grt ve gizil pazarilk
.laria halifeliin kaldrlmasna sebep olduunu' agklar
:Rauf Ofaay. Peridun Kandem^e konuyla ilgili oiarak bakin neler anlatyor
Ism^ ! Ra a. an.a.ld'na gdre. Lozan'da ngilizlerle bir eit gizli arabuluculuk rol oynayan
lstanbulyah d. Hahambas Haim Naum Efendinin telknlenyle. hilafetin artk ne eklde
olursa 0 s n Trkiye'de devamna mbsade edilmeyip, derhal kaldrlmas fikrini tamam.yie be
nimsemi bulunuyordu."
Perid n kan^mir. H a v r a la r v e S y le y e m e d k fe ri He R a u f O rb a y . s 96-97)
Necib Fazl Ksakurek de Halifeliin kaldrlmas fikrinin bu gizil grmelerde kesinletiini ve
olayn kahramannn sOzkonusu yahudi hahamba Haim Naum olduunu ilen Srer
-Necb Fazl, kendisinin kartmakta olduu. " B y k D o T mecmuasnn 29. saysnda konuy
:la ilgili olarak u imlalarda buluur
-Haim Naum. bu korkun teebbse eweia Amerika'da TURKLER lehinde bir seri konfe"
,ranslar vermek sureliyle balad, bu konferanslarda Emperyalizm ertlenne "Tu^un maddesi
"ni sertest brakmalar, buna mukabil rtJhunu. ta iinden, kendi oz adamlarna yktrmalarm
.telkin diyordu
Yeni Masonluk hesabiyle Kurin'n ahkmn kaldrmak, milleti dinsiz yapmak. Haim Naum'un
mthi plan idi. Amenka'da bu zemini hazrladktan sonra IngiltereYe gemi ve halis Yahudi
olan Lord Gurzon ile temas e^rek u teklifte bulunmutur.
" Siz Trkiye'nin mOlk lamamiyetin kabul edin, ben Islmyeti ve slm temsilciliklerini onlam
".ayaklar altna inetmeyi taahht edenm
B y k ^ . ayni sayda (29) :unlan da eklemektedir
Ing.lz murahhas heyeti reisi Lord GOrzon. niyaheien mnidr szn syl^. Dedi k" : ".Tr
kiye slm alkasn ve slm temsil roln kendi eliyle zer ve atara bizimle hulUs biri. .et
m .olur. Hristiy^ dnysnn htrmet ve minnetini de kazanr. Biz de kendisine dilediini ven
... . t a
(29) "Nihai Vesika bal ile sz .sonuca ba^amaktad.r
B O yO k D o u
.bOzan M ah'edeslnden sonra Ingiltere Avam kamaras'nda "TOrklern istikllini niin tand"
nz" diye ykselen itirazlara Lord GOrzon'un verdii cevap
te 5 bundan sonradr w TUrkler bir daha eski savlet ve .vketlerine kavuamayacaklar
"...dr. Zira biz onlar m^eviyat ve ruh cephelerinden ldrm bulunuyoruz
d n u n ve baz baka kiteplatn bu baklar in ak belge ve kaynaklar verilmemi BOyOk .

Y u ^ r d a venlenler arasnda en k u w e tiisi. bir gzlemO olarrak Rza Nu^un ya zdkla rl e Ra f

t^ y 'n Kandernir'e anlattklardr. nkO Rauf Sey. 0 zam an babakan b -l nuyordu. "Gizli Pa
zaritkia r'n ind e olm'asa bile. gOlO birtak .bilgi ve sezileri olduu kesindir
.G a z 'e te c Y .ia r. A hm et KabaM da. "TOrkEdebiyatr dergisinde iki yldan fazla b ir zaman sOr
na g f ni yer ve! drdo .TemeJ.erin D urum as, ismli dizisinde hilafetin kaldnlmas. kon .
. LAim Ki.m . iiiiA nr\\ I A (
HAJJFEUCIN KALDIRILMASI 165

icdifini vc bunu baaramaynca da yz seksen derece dn yapi^m, bunun

mthi bir garabet olduunu, zikreder.^
Kazm Karabekir Paa kanaatlerini ispat sadedinde: "Mustafa Kemal Pa.
a'nm Hilafetin lzumu hakkndaki. benim de dinlediim Balkesir Lala Paa
Camii hutbesi vc meclisteki saltanatn kaldmldg gnk nutku vc TBMM reis
lii adna stanbul ahalisine gnderilen beyanname yanyana getirilir vc balar
na da mefkure hatrat hocalar grubu ortasnda vc ayn kisvede sankl. cbbeli
resmiyle Mustafa Kemal Paa.nn resmi konursa vaziyet daha iyi anlalr...".^
diyerek "mthi garebet" dedii eyi onaya koyar.
Mustafa Kemal ise hilafetin kaldnlmasyla lkenin kazanaca yararlan
aklarken; muhalefetin basks vc kamuoyunun tedirgin olmamas asndan vc
zellikle de Laik hkmet tabirinden dinsizlik manas karmaya mtemayil vc
vcsilcci olanlara frsat vermemek maksadyla "hilafcn kaldmlndan bir buuk
ay sonra; 20 Nisan 1924.de. Tckiiat- Esasiye (Anayasa) kanununda yaptmig
bir deiiklikle. 'Trkiye devletinin dini. Din-i IsISmdr" hkmn koydurt-
tiM
Cumhuriyet dneminde din vc devlet ilikilerindeki tereddt vc cnakuzla-
n vc zaman zaman oluan ifte siandari belirtmek asndan u hkmleri yan.
yana getirmemiz faydal olacaktr.
Trkiye Devlcti'nin dini vardr. (29/30 Terinievvel 1923 tarihli vc
364 sayl kanun)
Trkiye Devletinin dini yoktur! (3 Mart 1924 Halifeliin kaldrp. Di
yanet leri Bakanl'run kurulduu gn vc 429 sayl kanun.)
'M Trkiye Devlctinin dini vardr! (20 Nisan 1924 Tckilai. Esasiye Ka
nunu)
bu deiken tavr bile, din-devlet ilikilerindeki iartmalann boyutlann
ve yer yer devletin din adna, muhalifleri susturmak iin ne tr tavizler verdiini
ortaya koyar. Son deiiklik ve taviz gerekten devlete Mustafa Kemal'in de dc-

um ilikisini Rauf Orbay gibi. Dr Rza Nur. Necib Fazl. kadir M.srolu gibi dorulamaya alr

l 62r/ KMimyKarafclor /sr/ / /: m z s. 992 d ip n o t; Vden aynca Bkz l ^ B a s k s s 1 9 S 2

163. Kazm Karabekir. is tik la l H a rb im iz , s. 992. 9 6 9 lslanbul. Kadir M s r^ lu . S a n M t M a c a h .

164. E rg u n ./^rsY ./sD k/a U to h k m .te ri. 5 ,7 1 .KOltr Bakanl Yay C.4 E 104 P ro lD r.A liF u a d
Bagil. D in v e L i k , s. 19^1 91 . Yamur Yaynlan. 5 Bask I962 ls la n ^ l
 166 c u m h u r iy e t d n e m i DN DEVIErr il i k il e r i

digi gibi, "dinsiz devlet"*.^ denilmcmesi iin yaplmir. O yzden devletin di

ninin varl kabul edilmitir.
Urfa Mebusu eyh Saffet ve elli arkadann imzas ile grmeye alan
teklife kar o gnk Mecliste bir tek Gmhane Mebusu Zeki Kadirbeyoglu
konuma yapar. Zeki Kadirbeyoglu, daha nce de belirttiimiz gibi, mecliste
ciddiyeti, mertlii, an dindarl ve zellikle de din adna lavizsizligi ile tann
mtr. Bir baka ve nemli zellii de meclisin tek bamsz milletvekili oluu
dur.
Bu zelliklerinden dolay ne konuaca belli olan Zeki Kadirbeyolu'nun
yannda oturan kii Rcceb (Peker) Bey, yapaca konumadan alkoymak iste
m i ve kolundan tutarak: "Zeki Bey, vazge de bu karar oy birlii ile meclisten
gesin! Oy birlii ile geerse meclisimiz iin bir eref olur!" demiti.
Zeki Bey. Recep Pcker.e dnerek: "Brak beni! Ben de konuacam. Asl
mecliste konumak bir ereftir! Ben de dndklerimi aka syleyeceim."
diyerek krsye yneldi ve TBMM tarihinde halifeliin kaldnlmasna iddec
kar koyan tek konumac olarak u konumasn yapt:
"Efendiler! Bu millet krssnden herkesin, hr olarak konumaya hakk
vardr. Beyler Hanedan- Al-i Osman' dan almaya alyorsunuz. Bilesinizki,
beenmediiniz o hanedan iinden Fatihler, Yavuzlar ve Kanuni'ler kmtr.
Elbenc aralannda ktleri de olmutur. Vasf Bey benden nce konuuricen her
kesin Halk Partisinin 9 umdesini kabul ettiini ve bu umdelere gre hareket et
mesi gerektiini sylemitir. Fakat bilesiniz ki ben bu milletin bir ferdiyim.
Halk Partisinin deil. Acaba Halk Partisi iinde 9 ilke iinde byle ani bir
suretle milli geleneklerimizi ve deerlerimizi sarsmak ve ykmak usulleri var m
idi? Bizim ncelikle ekonomik alanda kalknma yapmamz gerekirken, yurdun
drt bir tarafru imar etmemiz gerekirken, halifelik gibi konulann ele alnmas
ve onun kaldniraaya allmas ok yanl bir eydir.
Efendiler! Halbuki bizler, 2,5 sene nce 1 Kasm 1922 kararnda ne demi
tik'^ Halifelik Osmanl hanedanna ait olup Byk Millet Meclisi tarafndan bu
I. hanedann ilim ve ahlka en olgun ve en uygunu makam- hilafete seilir de
,1 mitik. Biz de bu karar zerinde byk ounlukla Abdlmccid Efendi-yi ha -
feligc semitik.^

B Mn 24
HALFELN !ALDIRILMASI 167

O zaman yleydi, bu gn dc byle! O kararla bugn alacamz ka

rar arasndaki fark bilmiyor musun?" diyerek kendisine baran miUcivekil..
lerinc kar; Zeki Kadirbcyolu:
"Arkadalar, ben mutedil ve fakat bununla beraber mi Islm birlii ta.
raftanym. Tarihin bu azametini kendi miUctimde grmek isterim. Benim ga
yem budur! Bunun iindir ki. memleketimin i ve d siyaseti bakmndan Hali
feliin kaldrlmasn kabul edemem. Halifeliin kaldmlmasm kabul ederek, bu
mthi kuvveti dmanlann vc dier devletlerin kucana atmayalm." diye
rek olaya kar olan hiddetini dile getirmiti.
Meclis Zeki Kadirbeyolu'nun bu szlerine kar konumay protesto iin
sra kapaklanna vurmaya balamt. Bunun zerine Zeki Bey:
"Efendiler! Buras milei krssdr. Millet krssnden istediimi syle
yebilirim. kimseden de korkum yoktur" diye barmt.
Bir ksm milletvekili de Cebeli Bereket mebusu Topu hsan ve Kozan
mebusu Ali Saip Bey. "Damat Ferid'in dostu, jurnalci... Ne olacak!" diye Zeki
Bcy'e bagnnca. Zeki Kadirbcyolu:
"Bunu syleyenler namussuzdur. Damat Ferid gibi olanlar da namussuz
dur" diyerek Topu hsan'a kar mukabelede bulunmu ve Topu Ihsan'n. sa
vata bataryasn brakp, dmana snacak kadar hain, namussuz bir insan ol.
dugunu dile getirmiti. Erzurum mebusu Rt Paada Zeki Bey'i teyid ederek:
"Doru sylyor! Ben o zaman hsan'n idam iin emir vermitim. Lkin ka
mt" diye mukabelede bulunmutu..^.
Zeki Bey, son olarak: "Efendiler, biz saltanata dmanz, diyoruz amma,
bugn Cumhuriyet devam ettii halde tam bir saltanata doru yryor. Bizim
dmanlmz sisteme deil ahslara kardr" deyince meclis bsbtn kan-
mt.
Meclis Reisi Fethi (Okyar) Bey. skuneti muhafaza iin: "Arkadalar! Si
nirlerimize hakim olalm. Zeki bey zaten Halk Partisinden deildir!" diyerek
Halk Partisi milletvekillerini soukkanl olmaya davet etmiti..^

168. TBMM Zabt Ceridesi. Dev II. c. 7/1. Ulu. H a life li in Sonu, s. 162. H a k im iy e t i M U liyeu 3-4
Mart 1924
169 Prof Dr elin zek. D e v le t v e D in . s. 478
170. Nasil Hakk Ul 0. H a life li in S o n u . s. 162-163
171 age..s 163. TBMM Zabt Ceridesi. Dev. II. c. 7/1
 168 c u m h u r iy e t D I M DlN DEVLET LKLER

Zeki Kadirbeyoglunun konumasndan sonra nerge sahibi eyh Saffet

Efendi konumu ve meydana gelen kargaay dini tonlarla, eriatta halifeliin
olmad v!) dncesini ispatla bir konuma yapmt. Saffet Efendi, halifeliin
kaldrlmas nergesinde kulland kendince dini olan gerekelerini konuma
snda da kullanmak istedi ve yle konutu:
" nemli olan devletin ve hkmetin hak ve adalet zere ilerini y
rtmesidir. Kim kamu ilerini adil bir biimde yrtrse o, yeryznde Allah'n
halifesidi... Halifelik bu manada kullanlmtr. Bugn hak ve adalet zere ancak
Cumhuriyet ile hkmet icra etmek kabildir. Bugnk idaremiz de bu adaleti
salayan Cumhuriyet idaresidir. Ne kadar hamdcsck yeridir!
Halifeliin mahiyetini dndmzde, akl ve mantk bakmndan bu
nun Byk Millet Meclisi'nin manevi varlnda tamamen tecelli etmi olduu
nu grrz. Meclis dnyevi ve uhrevi iktidan kendi kiiliinde tadna gre,
hilafete de bir gereklilik kalmamtr. Artk fetvalar deil, meclis kararlan sz
sahibidir. Halifeliin tarihsel geliimi sonucu vard nokta siyasal iktidann
"mstekidane kullanlmasndan teye ginemir. Bu nedenle de halifelik eri
ata aykn bir dini kurumun da behemehal kaldnimas gerekir."!^
Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi'nin konumas, her ne kadar halifeliin
kaldnimasn er.i temellere dayandrdi}'sa da mecliste pek o kadar tepki olma
m vc Zeki Kadirbeyolu.nun konumasyla oluan havay dagiamamt.
eyh Saffet Efendi.den sonra, Kastamonu Mebusu 42 yalannda ordunun
kurmay subaylarndan olan Dadayl Halid Bey (Akmans) konutu. Halid
Beyin fikri ise Zeki Kadirbeyolu ile. eyh Saffet Efendi'nin fikirlerinin ortas
saylrd. Halid Bey "Halifelik yine meclisin manevi kiiliinde sakl kalsn.
Toptan kaldrmayalm onu" diyordu.
Dadayh Halid Akmans konumasna devamla: "Verilen teklifte halifelik
makam mlga kaldrlmtrdr deniliyor. Bendeniz kaldrlmtr sz
nn akka sylenmesini er'an deil, siyasetten mahzurlu gryorum. Halife
lik 1300 Nildan fazla bir zamandan beri Hulafa-i Raidin, Emeviler. Abbasiler,
soma Faimiler ve sonra Msr derken bize kadar gelen bir silsiledir. Byle tarihi
yeri olan bir makam "kaldnlmr" demek iin herhalde uzun boylu dnmek

172. s fta n bkz 3 mart 24. .tin

I
h a l if e l i in KALDIRILMASI 169

gerekir, kanaatindeyim. Szlerim yanl anlalmasn ben eriat ynnden hali

feliin kaldrlmasnda bir mahzur grmyorum!
Arkadalar, biliyorsunuz stiklal mcadelesi ilan edildii zaman halkm
zn halife makamna olan balln gznne alarak hepimiz. .Halifeyi kurta
racaz!. diye telkinlerde bulunuyorduk ve hatla bu sebeple bir ok eyleri ve
ulemay Byk Millet Meclisi'nc gelirdik eyh Senusi gibi.
Bu harekelimiz halkn slm'a ve halifeye olan ballna kar sayg gs
termek iindi. Sonra ben bir askerim arkadalar. Biz askerler arasnda da bu su
rene telkinde bulunarak, vatan ve hilafeti kurtaracaz dedik.
Halid Bey'in szleri en bala yesi bulunduu Halk Fanisi yelerini skma
ya balamt. Bir parti yesinin byle konumasna tahamml yoklu Halk Par
tili mebuslann. Hemen Halid Bey.e de kar kan sesler duyulmaya baland.
Halid Bey aldr etmeden. "Arkadalar, ben en ziyade bunun yun iindeki
telakki tarzna iaret ediyorum. Dinimizde mslmanlar kardetirler! Btn s
lm leminin bize kar gsterdii tevecch yalnzca mslman oluumuzdan
dolay deil, Makam- Hilafetin bizde bulunmasndan dolaydr. Acaba niin.
ran. Afganistan ve Fas'taki mslmanlara gsterilen tevecch, bize gsterilen
tevecch kadar deildir. Elbette bunun bir manas vardr. Bizde Makam- Hila
fet olduu iindir.
Ben vicdani kanaatimi sylyorum; nk baknz Cumhurbakan bile bu
rada konuurlarken makam- hilafet hakknda ak bir beyanda bulunmadlar
yalnz Cumhuriyci'in bugn vc gelecekle masun bulundurulmasndan bahsetti
ler.
Ben u kanaatteyim ki. bu kadar asrlarca yer yer kt idarelerimize ra
men dmanlarn gz hep stanbul'da olmutur. Trklcrin halifelik makamn
korumasna inanyorum. Ben illa halifelik hanedan'da kalsn demiyorum. O y
ce makam TBMM'nin manevi bnyesinde sakb kalsn diyorum.
Hem biz bundan all ay nce, buraya Halk Partisince yaynlanan 9 ilke ile
seilerek geldik ve bu ilkelerle 1 Kasm 1922 tarihinde saltanata son veren kara-
nn deimez bir prensip olduunu ilan etlik ve dedik ki: "Trkiye Byk Millet
Meclisi. Halifelik makamnn dayanadr vc halifelik makam Islamlararas y
ce bir makamdr."

173. TBMM Zab.t Ceridesi. Dev. II. c 7/1

 170
CUMHURYET DNEM DN - DEVLE'I' LKLER

Efendiler! Halifelik makam yce bir makam deilse, neden o zaman mcc-
lisce byle ilan etmeyi uygun grdk?" diyerek lopyekn meclise bir soru y-
ncLmiti.

Halid Bey (Akmans) hakl olarak, gerek Halk Partisi milletvekilleri ola
rak ve gerekse 1 Kasm 1922 karann onaylayan milletvekili arkadalanna: "O
gn byle yaptmz halde ve halifelik iin bunlan sylediimiz halde, bugn
niin bunlardan dnyoruz?" diye sormadan edememiti.
Son sz olarak da Halid Bey: "Ben btn bu mlahazalar dolaysyla "hali
felik kaldmlmir!" sznde siyaset bakmndan byk bir mahzur telakki edi
yorum !" ^demiti.
Halid Bey.in szleri meclisi fazlasyla etkilemiti. nk kendisi Kurtulu
Savanda ok byk fedakrlklar gstermi halta bir Yunan Generali olan Tri-
kopis'i esir almt.* ^Dolaysyla isteklerini ve dncelerini samimi bir tarzda
ortaya koymutu. Kendisinin Cumhuriyet aleyhtan olmamas da meclisi etkile
mesinde byk bir rol oynamt.
Gmhane bamsz milletvekili Zeki Kadirbeyolu ile Kastamonu me
busu Kurmay Albay Halid Akmansnun konumalan, meclisteki kanaacrin
halifelik makamnn en azndan manevi olarak bulunmas eklinde deimesine
neden olmutu.
te byle bir atmosferde medrese kl. Profesr Seyyid Bey gndeme
gcidi/gctirildi. Profesr Seyyid Bey deien havay yeniden eyh Saffet.in teklif
eti konuma getirmek isyordu. Bunun iin de tamamen dini ve kendince eri
kurallarla temellendirilmi bir konuma yapmas gerekiyordu. Meclisteki hava
ancak olayn slm yn aydnlatlrsa deiebilirdi. Seyyid Bey'de Medrese
kkenli ve eski sankllardan olmas hasebiyle bu i iin biilmi kaftand...
Dar'ul fnun lahiyat Fakltesi Dekan ve slm Hukuku Profesr olan
Seyyid Bey'in nemli bir zellii de, Milli Mcadeleden bu yana Mustafa Ke
mal'le arasnn ok iyi olduu idi. Daha nceki blmlerde de sylediimiz gibi
sallanan kaldrlmas ve Cumhuriyet'in ilannda kendisinden beklenen vazifeyi
fazlasyla yapmt. Onun bu zellii dolaysyla tannm gazeteciler, Nait

174 Nait Hakki Ulu . H a life li in S o n u. s. 163.166, TBMM Zabt Ceridesi. Devre.il, c. 7/1, elin
zek. D e v le t ve Dm . s. 47B.Mustafa Mftolu. M Obim o la yla r, s. 55. lsianbuM988
175 Ul H a life li in S o n u s. 167. Dadayl Halid Akmans.run meclis hatralar ve hayal ile lgn
deha geni b lj im b kz : Dr. Ziya Gem. "Dadayl Haltd Bey (AkmansO). stanbul.! 954
 1^

HALFELN KALDIRILMASI 171

Hakk Ulug, Falih Rflc. Ahmcd Emin Yalman ve Yunus Nadi gibi kiiler ona:
"yksek vatansever".^, "aydn din adam", "fazl kii" gibi lakaplar vermiler,
di!
slm Hukuk Profesr ite byle bir atmosferde meclis krssne kt ve
3.5 saat sren ve btnyle slm dolu, dinle ve hilafet tarihi ile dolu bir konu
ma yapmt.
Meclisteki Halk Partisi Millctvckillcri'nin ve smet nnnn de dedii gi
bi. asl Profesr Seyyid bey'in konumas, halifeliin kaldrlmasn salamt.
Eer Seyyid Bey'in szkonusu konumas olmasayd. Kadirbcyolu'nun brakt
tesirle halifeliin kaldnimas mmkn olmayabilirdi.
Bir slm Hukuku Profesrnn ve bir lahiyat Fakltesi Dekannn, hali
felie son verdiren ve bizce de, "Din-i Devlet" dnemine son verip, "devlete
bal din sistemi" devrini balatan konumasn, hilafetin sona erdirilmcsindeki
etkenler asndan daha salkl bir deerlendirme yaplabilmesi iin nemine
binaen aynen buraya almak istiyorum.
Aynca Prof. Seyyid Bey'in halifeliin kaldnimasn salayan konumasn
daki perspektif ile. Mustafa Kemalin saltanata son verilmesini salayan konu
masndaki perspektifin aynilii ok dikkat ekicidir. Her iki konumada yan ya
na getirilip incelendiinde bak alarndaki aynlik hemen farkcdilccckir. Sey
yid Bey'in. yer yer ayakta alklanan ve meclise, halifeliin kaldmlmas mesele
sinde. slmi ynden inandmclk veren. "Hilafetin er^i Mahiyeti" isimli tarihi
konumas yle idi:

HLAFETN ER MAHYET

Muhterem Elendiler.
Msaade buyurursanz bendeniz de bu hilafet meselesi hakknda biraz iza
hat vereyim. Mesele ok mhim olduundan ve hatta tarihimizde ve belki de b
tn tima hadiseler arasnda en byk bir inklap demek olduundan bu konuda
ne kadar sz sylense yine azdr. Onun iin sabrnz suistimal edersem beni ma
zur grn.
Benden nceki konumaclar zellikle Eskiehir milletvekili Abdullah Azm.
Efendi hazretleri bu konudaki kanaatim akladlar. Pek gzel ve pek samimi sy
lediler. Bendeniz de bu mesele etrafnda uzun senelerden beri yaptm aratrma

176. Nail Hakk ulu, O Byk Devrim, s. 95.96

172 CUMHURYtrr DNEM DlN DEVLEl. LKLER

8 incelemeGr nticesnd ortaya, kan kanaatimi a.kamak isterim. Nitekim ge-

en sene Hiiatet ve Hkimiyeti Milliye adyla bir de kitap neretmitim,
P fdin gibi slm tarihinde byk bir inklap yapyoruz. Diyebilirim ki bun-
dan daha byk inkilap olamaz. Zihinlerin bununia ok m e^ul Olmas, nklabn
azameti ve byklUndendir. Kalpler endie ve tereddt ! indedir. Bunun in he-
gimizin vicdani ve zan istiyor ki mesele tmyle aklansn, ortaya konsur. dost
dman herkes ne yaptmz ve no yapmak istediimizi bilsin, uurlu mu uur-
suz mu yaptmz anlasn. Byk Meclis, hilatet meselesinin din ve siyasi mahi.
yetini bilere m! karar alyor, yoksa bilmeyerek mi? bu konular tamamiyle akla
kavusun, nk te k r a r ediyorum mesele hakikaten gayet muhillidir. 5
dnyasnda imdiye kadar byle bir nklp olmamtr. Deil slm dnya-
Sinda btn yeryznde meydana gelen inklaplarn en by, en mhimi,
dir. Bunun in zihinlerde ve ,kirlerde phe ve tereddtler bulunmamaldr. Me.
seleyi bilerek halletmek gerekir. Gerek dini ve gerekse siyasi yOnn bizim bilme-
miz lzm gelir.
Bu ynleri bilirsek ne yapmak istediimizi, ne yapacamz bilmi oluruz.
Benim asil maksadm, meselenin dini ynn: Islmiyetin hilatet meselesi hakkin-
daki telakki tarzn izah etmektir. Siyasi ynn aklamak maksadmn dnda
kalmadadr. Ben ona karmam. 0 tarat Byk Meclis bilir.
ilk nce unu a^edeyim ki hlalet meselesi dini olmaktan ok dnyev bir
meseledir, itikad meselelerden deil, millete ait haklar ve kamu menlaatlerinden-
dr. itikatla ilgisi yodur. Geri akaidle ilgili teli, edilen slm eserlerde de bu mese.
leden uzun uzadya bahsedilmektedir. Fakat bu hilalet meselesinin slm akde-
lerden sayld in deildir. Belki bu mesele etralnda sonradan teekkl eden
birtakm hura,e btl ,kirleri iptal etmek ve reddetmek iindir. Bu noday slm
limleri kitaplarnda aka beyan ederler.
Bilirsiniz ki slm Aleminde Asr-1 Saadetten sonra muhteli, ,rkalar ve itikad
mezhepler zuhur etmitir. Onlardan biri de ia ,rkasdr. Bu ia ,rkas sonradan
muhteli kollara ve frkalara ayrlmtr. Bunlarn bir ksmna Ismailiye frkas denir
ve ayni zamanda bu frt^aya Btniye, Talimiye, Seb'iye adlan da verili.r. Bu.nlar
imanl adn verdikleri halifelerinin ulUhiyet (lahlk)ine inanrlar, imam, ilimleri ve
bilgileri dorudan Allahtan alr, derler, imamdan son.ra hccet denilen zat ge.lir,
ondan son^a bb, ondan sonra da mmin gelir. Allah imama, imam hccete, hc-
ce bba. bb da mmine retir, derler. Onun in bunlara Talimiye frkas adi da
verilir.
Bunlarca Ku^an-1 Kermin hem zhir, hem de btn mns vardr. "Kastedi-
Jen Kur-an-1 Kerm.n btn mnasdr.-dedikleri in bunlara Btniye do denir.
Bunlarn itikatlar batanbaa hurafelerden ibarettir. Haddizatnda b nlar in.
sizdirler. En ce ie ze li ve Cin fikirli bakanlar mehur Hasan Sabbah r. B .ada^

. ? ! : : : : 0 : : : 3 00:
C''n artklardr (Tahtaclar). Fakat bunlar a^k kendi mezheplerini unutmulardr.
 h a l if e l i in KALDIRILMASI 173

ran'da buun yrrlkte olan Imamiye frkas da Mehd'nin varlna inanr.

Bunlara gre mehd hayattadr ve yaamaktadr. Mnasip bir zamanda ortaya o
kacak (zuhur) btn dnyay hak ve adaletle dolduracaktr.
te (Ehl-i Snnet'in dnda kalan bir takm) frkalar, hilafet meselesi hakkn
da trl trl hurafelere inanmlardr. Onun iin Ehl-i Snnet limleri kendi Akid
kitaplarnda imamet bal altnda hilafet meselesini szkonusu etmilerdir. Mak
satlar bu mesele etrafnda dnen hurafeleri red ve iptal etmektir. Yoksa hilafet
meselesini bir itikat meselesi olarak aklamak deildir. Nitekim Ehl-i Snnet lim
leri demin dediim gibi bu durumu sarahaten aklarlar.
yle deil mi efendiler?
*yle, dorudur*, sesleri.
Bu cihetler bu suretle bilindikten sonra imdi de hilafet meselesinin asl er-
ve din mahiyetini izah edeyim:
Hereyden evvel u noktay arzedeyim ki hilafet hkmet demektir. Doru
dan doruya millet idir, zamann gerektirdiklerine tbidir. Onun iindir ki Hz. Pey
gamber Efendimiz vefat ettikleri zaman Ashab-t Kiram hazretlerine hilafet mesele
sini aklamamlard. Yksek bir ate iinde irtihal etmilerdi. Bir aralk. **Bana ka
lem kat getiriniz, size baz vasiyyetlerde bulunmak isterim*, demilerdi. Ashaptan
bazlar derhal kalem kat getirmek istedilerse de Hz. mer mni oldu. "Atein
iddetinden sayklyor" dedi. ..Bize Kitabullah (Kur'an) kfidir" demiti. Bunun ze
rine biraz grlt oldu. Hz. Peygamber, "Grlt etmeyin, dar kn, beni yalnz
brakn" buyurdular. Ondan sonra da dudak ap konumadlar. Zannedersem o
gn veya ertesi gn vefat ettiler.
Muhterem efendiler, asl din kanun olan Kur.an- Kerm'e mracaat
ederseniz grrsnz k bizim hilafet ekli hakknda, yani Islm hilafeti hak
knda hibir yet.l kerime yoktur. Kur.an-1 Kerm hkmet ve memleketin idare
I. si konusunda bize iki dstur gsteriyor: Biri bugn medeniyet leminde yrrlkte
olan meveret (ra) kaidesidir ki bunu Kur'an bize 1300 sene evvel ortaya koy
mutur. O da "Onlarn ileri kendi aralarndaki ra iledir" (ra 42/38). dsturu
dur. Geri bu yet-i celile Medine halk hakknda nazil olmutur. Medineliler kendi
ortak lerini, memleketlerine ait olan ileri kendi aralarnda meveretle grr ve
hallederlermi. Hz. Kur'an onlarn bu halini gzel buluyor ve medhediyor. Demek
ki memleket idaresi hususunda meveret usul, Allah'n takdirine mazhar olan g
zel bir usuldr.
Bir usl kaidesi vardr: "Huss.l sebep, umm-i lafza mni deildir" (Sebebin
zel olmas, sylenen szn genel olmasn engellemez). Dier bir tabirle "tibar,
lafzn umum ve umlnedir, sebeb-i nzln hususiyetine deildir" (Bir ifadeden
mna karrken onun, ortaya k ve ini sebebinin zel olmasna itibar edilmez.
tibar lafzn genel ifadesine ve mulne ald mnayadr), denir. Bu itibarla zik
redilen yet, dorudan doruya mslmanlarn memleket idaresinde almalar la
zm gelen hatt. hareketlerini gsteriyor, denilebilir. phe yoktur ki lh vgye
mazhar olan bir hatt- hareket, mslmanlar in uyulmas gereken bir harekettir.
II 1
I
174 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLE!'LKLER

Hlasa, meveretle i grmek, lh takdire mazhar olan bir durumdur. Bu

gn medeniyet leminin meveret usln kabul ettii gibi biz de ona uyarak
I karar alyoruz: Fertlerin haklarm, memleketin selmetini en ok stlenen idare
ekli de budur.
Kuran'da zikredilen ikinci dstur da ulu.l-emre (devlet bakan) itaattir.
Kur.an-1 Kerm.de, "Allaha, Peygamber'e ve inizden emir (idare) sahibi olanlara
itaat ediniz". (Nisa, 4/59) buyurulmaktadr. te bu ikinci dsturdur. Bu da anariyi,
hkmetsizlii ortadan kaldrmak ve uzaklatrmak iindir. Asayi, emniyet ve inti
p! zam memleketin emniyeti iindir, dolaysyla hkmetin emirlerine itaat etmenin

dinen vacip olduunu beyan etmektedir. Bu yet, fertlere salahiyetli olan devlet
adamlarnn emirlerine itaat hususunda bir din vazife yklemektedir. te memle.
ketin idaresi konusunda Kur'an- Kerm'de bu iki yetten baka bir yet yok.
tur.
Her ne kadar emanetleri yani memuriyetleri, hkmetle ilgili vazifeleri ehline
vermek, hak ve adalete riayet etmek gibi hususlarda yetler varsa da bunlar do
rudan doruya idare tarz ile ilgili deildir, bu konu ile ikinci dereceden ilgilidirler.
Kur'an- Kermde halife ve imam tabirleri vardr. Fakat bunlar Hz. Peygam
ber hakknda veya sonra gelecek olan halifeler hakknda deildir. Hz. Peygam.
ber'den nceki peygamberlerle ilgilidirler. Bir yette, "Ey Davud, biz seni yery
znde halife kldk, yleyse insanlar arasnda hak ve adaletle hkmet". (Sd 38/
26) buyurulmutur. Usl-i fkh ilmine ve Arap Edebiyatna in olanlarn bilecei
gibi, bu yette "hakka mukarin hkm yani adalet, f- takibiye ve tefriiyye ile hila
fete terdf olunuyor". Yani "Seni halife kldk, yleyse, o halde hak ile hkmet" de
niyor. Bundan anlalmaktadr ki hilafetten maksat adaletin datlmas ve yay
gnlatrlmas (tevzl'-l adalet)dr. Hakka sayg duymak, haklya hakkn ver
mek ve btl ortadan kaldrmaktr, nsanlarn haklarn korumaktr, ite halife
nin vazifesi bu maksat ve gayeyi elde etmek iin almaktr. Zaten hkmetin va
zifesi de budur.
Kuran- Kerm. Hz. brahim hakknda imam tabirini kullanyor. Kur.an bir
yette Allah Tel ile Hz. brahim arasnda geen manevi bir konumay anlat
yor; Allah Tel. Hz. brahime hitap ederek diyor ki:
"Ben seni insanlara imam yapacam." Hz. brahim de:
"Benim neslimden de imam yap", diye niyaz ediyor. Bunun zerine:
_ .Benim ahdim ve emanetim zulmedenlere asla ulamaz", (Bakara 2/
124) buyuruyor, ile bu yetten aka anlalmaktadr ki Allah Tel'nm katnda
zulm ve yolsuzluktan ibaret olan mlk ve saltanat asla meru deildir.
imdi bu iki kelimenin yani hatife ve imam tabirinin mnalarn izah edeyim:
Hilafet, lugatta birinin yerine gemek (halef olmak) demektir. Halife de halef
demektir. u halde Hz. Davud halifedir, yani halefdir.
Kimin halifesidir?
Nerde halifedir?
HAIJFELN KALDIRILMASI 175

Adaletin icrasnda, haklya hakkn vermek, hakk korumak ve btl ortadan

kaldrmak konusunda, demektir.
mam tabirine gelince; imam nder ve kendisine uyulan kii demektir, nde
giden demektir. Bunun iindir ki mahalle imamlarna da. cami imamlarna da
imam denir. Halifeye de imamu'l-mslimin deniyor. Hatta bir ilim dalnda nder
olan en byk limlere de imam deniyor. Imam* Azam. mam afii gibi byk
limlere imam denmesi bundandr. Bu kelimelerde kudsiyet ve ululuk mnas yok
tur.
Yahya Galip Bey (Krehir): u azamete bak. Hay Allah senden raz olsun.
Halil HulkI Efendi (Siirt): Hadislerden de bahsediniz.
Seyyld bey (devamla): Msaade buyurunuz. Eer daha ksa kesmemi ister
seniz zetleyeyim.
"Hayr, hayr", sesleri.
Bendeniz be on gndenberi konutuum muhterem arkadalardan aldm
intihalara gre zihinlerde baz pheler vardr. Onlar da elimden geldii kadar .
zme ulatrmak, pheleri gidermek isterim. Araya laf karrsa konumann insi
camna, muhakemenin srdrlmesine halel geliyor.
"Devam, devam" sesleri.
Halife tabiri ile imam kelimesi arasnda genellik (umum) ve zellik (husus)
vardr. Halife daha hususi, imam ise daha umumi bir tabirdir. Yani her halife
imamdr, fakat her imam halife deildir. Halifelere imam dendii gibi gerekten ha
life olmayan padiahlara da imam deniyor. Onun iin bu iki kelime arasndaki far
ka dikkat edilmelidir. Yine bunun iin slm eserlerde bu konu "mamet" bal al
tnda ele alnmtr.
Karesi mebusu muhterem Sreyya Beyefedi bir de "imareHen, "emr.l-
mminin" tabirinden bahsettiler. Fakat bu tabirin bu bahisle ilgili ve pek o kadar
deeri yoktur. Emir, mir demektir. Sfat. mebbehedir. Her hkmdar iin
"emir" kullanlabilir. Mesel Afgan emiri deriz. te Kur'an. Kerm.de imamet veya
halife ve mam tabirleri hakkndaki yetler bunlardan barettir.
Bir de Kur'an umumi bir ifade olarak insanlar hakknda da "istihiaf" tabirini
kullanyor. Adalet ilerinde brini yerine brakmak mnasnda kulanlmtr.
Kuran'da bunlardan baka yet yoktur. Burada sekin limler var. Baka yet var
mdr efendiler hazretleri?
Halil Hulki Efendi (Siirt): Hayr.
Zyaeddn Efendi (Erzurum): Hadis.i erifler vardr, mmetin cma vardr.
Adliye vekili Seyyid Bey (devamla): Evet onlardan da bahsedeceim:
Bilindii gibi Isim.da Kur'an eriatn esas metnidir. Hadisler se eriatn
erhi ve aklamas mahiyetindedir. Fakat hadisten maksat sahih olan hadistir.
nk bugn kitaplarda mevcut olan, dillerde dolaan hadislenn bir ksm yalan
dr, uydurma hadistir. Sonradan uydurulmutur, bir ksm da zayftr. Byle mhim
meselelerde bu zayf hadislerin lm bir deeri yoktur. Bunlar delil olmaya elverili
176 C U M H U H r r DNEM DlN DEVLEl' iLiKlLERj

deillerdir. Onun i n hadis deyip gemek d.ru olamaz. Onu tetkik etmek, ne tUr
bir hadis olduunu anlamak vaciptir.
nceden de .sylemitim: Hilafet meselesi din olmaktan ok dUnya ile ilgili
fjyas bir meseledir. Dorudan doruya milletin kendi idir. Onun iin din n3s-
larda bu mesele hakknda tafsilat yoktur.
Halife nasl tayin edilir, hilafetin artlar nelerdir, her halkrda ve her za.
manda halife tayin etmek millet zerine vacip midir?., gibi meseleler hakknda ne
Kur.an-1 Kerm.de, ne de hadislerde bir aklk yoktur.
Efendiler, nazar.! dikkatimizi celbederim: Trnak kesmek, sakal brakmak gi.
bi en detay konularda, edep, det ve shh konularla ilgili birok hadis mevcut Ol"
duu halde halifenin nasl nasp ve tayin edilecei, hilafetin artlarnn neden iba-
ret olduu, her zamanda halife nasp ve tayin etmenin vacip olmad konusunda
ak ve kesin hibir hadis yoktur. Bunun hikmeti nedir? Edep ve detlerle ilgili bir.
.k hadis mevcut olsun da niin hilafet meseleleri hakknda ak bir hadis mevcut
olmasn. Bu nazar.! dikkati celbeden brey deil midir?
Bunun sebebi udur? Hilafet meselesi Oyle zannedildii gibi esas din mese-
lelerden deildir, siyas bir meseledir zaman, rf ve dete gre deiir, zamann
gerektirdii eylere tbidir. Onun in Hz. Peygamber Efendimiz, e m in syle,
diim g ib ^ hilafet meseleleri hakknda susmay tercih buyurmulardr.
Bununla beraber hilafet hakknda hi de hadis- erif yok deildir, vardr. Pa-
kat bu konudaki hadisleri" imamlar Kurey ten olur". "Ayni zamanda iki halifeye
biat edildii zaman dierini, yani kincisini ^ i m olursa olsun- ldrnz", gibi iki
hadisten ibarettir. Bunlar ise halifenin nasp ve tayin eklini, hilafetin artlaryla
ilgili meseleleri zmeye yeterli deildir.
Ksaca Hz. Peygamber Efendimiz, hilafet ini tamamen mmete brakmtr.
Vefatlar srasnda bir halife nasp ve tayin etmedikleri gibi, bu hususta, hi bir tav.
siyede de bulunmamlardr. Her ne kadar iler Hz. imam Ali hakknda, baz Ehl.i
sUnnet de Hz. Ebu Bekir hakknda er naslarn olduunu iddia ediyorlarsa da
Ehl.1 snnetin ekseriyetine gre bu iddialar doru deildir. Ashaptan hibiri hak-
knda yeterli dereced.e ne aktan ne de gizlice bir nas mevcut deildir. Eer mev-
cut olSayd ashab. kiram hazretleri kimin halife nasp ve tayin edilecei hakknda
kendi aralarnda ihtilafa dmezlerdi. Halbuki Hz. Peygamberin vefatndan
sonra Ashab. Kiram ilerinden birini halife seme konusunda ihtilaf ettiler:
Sakfe.i Ben Saide denilen yerde toplanarak aralarnda hayli mnakaalar
cereyan etti. Ac tatil szler sylendi. Medineliler Mekkelilere. "bizde.n bi emir. siZ:
den bir e.mir olsun", dediler, takkeliler, "Bizden emir, sizden vezir" diye cevap
verdiler. Nihayet Ebu Bekir'e biat edildi ve "Halifot Resulullah" denildi. Hatta isim
, konusunda nce tereddt ettiler, Hz. Ebu Bekir'e ne isim vereceklerlrji, na-
hitap ^e^klerinlbirdenbire kestirip atamadlar. Nihayet dediim gibi halifede-
diler.
Hz Ebu Bekir mrnn sonunda Hz. me.r veliaht tayin etti (istihfaf). A.S.

!
'

HALFELN KALDIRILMASI 177

Hz. Ebu Bekir'in halefi. Hz. Ebu Bekir de Hz. Peygamber'in halefi demek oluyor.
Fakat bu suretle zafetler altnc, yedinci, zellikle onuncu, yirminci dereceye ula
t zaman adlandrma oka uzayacandan zincirleme tamlamadan vazgetiler
ve umumi bir ifade olarak "Halife" dediler. Arasra da "Emiru'l-M'minin dediler.
te Emiru'l-M'minin tabiri buradan kt.
Sonra biliyorsunuz. Hz. mer yaraland. Kendisi yaral olarak lm anna
yaklamken yanbanda hilafetle ilgili pek ok grlt ve konuma oldu. Bir top
luluk gelerek Hz. Osman' veliaht yapmasn istediler. Hz. mer kabul etmedi.
"Ben Osman' halife yaparsam meyyeoullarn Muhammed mmetinin bana
musallat eder onlar da onun boynunu vurur" dedi. Nitekim yle de oldu. Onlar Hz.
mer'in yanndan ktktan sonra Haimler geldiler. Hz. Ali'nin halife yaplmasn
istediler. Hz. mer onu da beenmedi: "Hz. Ali Allah adamdr, ben onu halife ya
parsam o sizi doru yola sevkeder. Fakat tabiatnda mizah, yani latfecilik vardr,
dedi ve yapmad.
Bazlar da Aere- Mbeere (Cennetle mjdelenen on ki)den Hz. Tal.
ha'y veliaht yapmasn tavsiye ettiler. Hz. mer "O cicili bicili ve ssl elbiseler
giymesini bilir. O mu halife olacak?", diye cevap verdi. Bir ksm halk da yine ae.
re.i mbeereden Zbeyr b. Avvam' tavsiye ettiler. Hz. mer. "O ar pazarlar
da lek balarndan kalkmaz", cevabn verdi. Nihayet bazlar da Hz. mer'in
kendi olu lim sahabilerden mehur Abdullah b. mer'i tavsiye ettiler. Bu Abdul
lah b. mer hakikaten lim sahabilerin en byklerindendir. badete dkn, zh
d seven ve takva sahibi bir zattr. Her ynyle hilafete layk idi. Onun iin baz
sahabiler Hz. mer'e onu tavsiye ettiler. Fakat Hz. mer. "Bir evden bir kurban
kfidir", dedi.
Ksaca Hz. mer sahabiler inde kendi istedii gibi halife olacak bir ahs
bulamad veya bu meseleyi zerine almak istemedi. Dnd, dnd, nihayet
bildiiniz gibi hilafet iini ahi kiiden meydana gelen bir ra (komisyon)ya
havale etti. Yani Osman. Ali. Abdurrahman b. Avf. Zbeyr b. Avvam. Talha, Sa'd
b. Ebu Vakkas'dan teekkl eden meclis-i meveret (danma kurulu, ra) brak
t. Onlar da kendi ilerinden birini semek zere Abdurrahman b. Avf' hakem ta
yin ettiler. O da Hz. Osman' tercih etti ve O'nu seti.
Hz. Osman'n bilinen ehadetinden sonra Hz. Ali'ye biat edildi. te bu drt
halifeye "Hulafa-y Raidn" deniyor ki bunlarn hilafet mddetlerinin toplam oluz
seneden ibarettir.
Hz. Peygamber'in bu konuda bir hadisleri vardr ki burada bilinmesi lazmdr
ve dikkat ekicidir: "Bendert sonra hilafet otuz senedir, ondan sonra src
saltanata dnr." Bu hadis en muteber hadis kitaplarndan olan Snen-i Tlr-
mizde ve btn Akid kitaplarnda mevcuttur. Bazlar bu hadisi zayf kabul et
mekte iseler de doru deildir. Hasen hadistir.
Hadisler ksmdr: Birincisi sahih hadis, kincisi hasen hadis, uncs de
zayf hadistir. Bunlar stlahtr, hadis usl stlahlanndandr. te bu hadis kna
tr hadislerdendir ve en muteber Akid kitaplarnda zikredilmektedir.
Rica ederim, szlerimde katiyyen kimseye kar kin ve husumet yoktur, kim
eye yaclk yapmak ve riya da yoktur. Maksadm slm hakikatlar bildirmeklr.
 178 CUMHURYEl\ DNEM DlN - DEVLErr LKLER

zahlarm Islamiyele hizmet .n yapmaktaym. slm Dlnl.nl birtakm hum

S ir i
elerden arndrmak. .In sOylUyerum
Bravo" sesler", .alklar
Isrc saltanattan maksat zlm saltanattr. Mecaz br ladedr. istiare vardr.
Grlyor ki sahabiler de hilafet meselesini ak bir ekilde izah etmemiler
dir. Demek oluyor ki ne Kuran- Kerm.de, ne hadislerde, ne de sahabilerin szle
rinde hilafet meselesi hakknda bizim aradmz, renmek istediimiz meseleleri
bize anlatacak ak ve kesin ekilde izah edecek birey yoktur.

imdi de sonraki slm limlerinin bu mesele hakkndaki telakkilerini ve d

ncelerini tetkik edelim. Bilirsiniz ki bugn Ehl-i Snnet dorudan doruya slmi
yetin anayolunda giden ve doru yol ve "srat. mstakim" zerinde bulunan drt
mezhepten ibarettir: Hanef, afi, Malik, Hanbel mezhepleri. Deil mi efendim?
te bu drt mezhebin tmne Ehl-i Snnet denir. Doru yol bunlarn gittikleri yol
dur.
Bu zatlarn hilafet meselesi konusundaki telakkilerine gelince, burada
mezhep bir tarafa, bir mezhep de bir tarafa ayrlr. Malik. afi. Hanbel mezhep
leri ittifak halinde hilafetin artlarnda ar davranrlar. Halife olacak kiinin mte-
hid derecesinde lim olmasn, tam bir adaletle muttasf bulunmasn ve herhalde
Kurey kabilesinden olmasn art koarlar. Hatta mam afi, "Halife adaleti tam
mnsyla tatbik etme yolundan sapt zaman kendiliinden vazifeden der (az
ledilmi olur), ayrca drlmesi ve azledilmesini beklemez" demektedir.
afi mezhebinin umumi gr de byledir. En muteber afi Fkh kitapla
rndan biri olan Minhac- Nevev.de ve onun ehri olan Muni.l-Muhtacda bu ko
nuda aklk vardr. Merak edenler, szme gvenmeyenler bu kitaplara mracaat
' I:
etsinler.
Yalnz Hanefler hilafetin artlar hakknda biraz msamahakr davranrlar.
Mesel onlara gre halifenin mtehid olmas art deildir, lim olmas kfidir. Yi

ne onlar, halife adaleti tam mnsyla tatbikten sapt zaman kendiliinden vazi
feden dm olmaz, azledilmesi gerekir, diyorlar. Bununla beraber bu drt mez
hebin drd de hilafetin asl artlarnda, mesel halifenin lim ve adaletli bir kii
olmasnda ittifa ediyorlar. lim ve adaletli olmayan bir kiiye halife demiyorlar, me
lik ve sultan diyorlar.
Akid kitaplarn tetkik ederseniz grrsnz ki Ehl-i Snnet limleri hilafeti
iki ksma ayrrlar. Birine gerek hilafet (Hilafel-i hakikiye), dierine grnrde hila
fet (Hilafet-i sriye) diyorlar. Hilafet-i sriyeye. hkmen hilafet (Hilafet.i hkmiye)
de denir. imdi bu iki tr hilafeti ayr ayr aklamaya alalm:
Hilafet-i hakikiye (gerek hilafet), hilafet iin gerekli artlar tayan va mille
tin seimi ve biatyla gerekleen hilafettir. te hakiki ve din mnada hilafet buna
HAIJFELICIN KALDIRILMASI 179

feti hakikiyedir. Hanef limlerinin en byklerinden olan ve bugn de eserleri b

tn Islm dnyas.nda okutulmakta olan Sadru'.eria, Ta'dil'l-Ulm adl eserin
de bu hilafet-i hakkiyeye hilafet-i nbvvet (Hz. Peygamber'in koyduu artlara
uygun hilafet) demektedir. Byk Hanbel mtehitlerinden Ibn-i Teymiye'nin Min-
hacu's-Snne adl eserinde de ayn gr kaydedilmektedir. Yani Ibn-i Teymiye
de bu hilafet-i hakkiyeye. hilafet-i nbvvet demektedir. Nitekim bahsettiimiz ha
dis baka bir rivayette. "Hz. Peygamber'in artlarma uygun hilafet-i nbvvet otuz
senedir..." eklinde rivayet edilmitir.
imdi ismini zikrettiim Sadru-era Trk'tr. Buharah'dr, (747/1346)'da
Buharada vefat etmitir. Zamannn en byk limlerindendir. Yalnz er ilimlerde
deil, zamannda mevcut olan btn ilim ve tenlerde szsahibidir. Gerekten her
mnsyla allmedir. Hanef mezhebinde altyz senedenben onun ayarnda bir
lim yetimemitir.
Gerek hilafetin artlarna gelecek olursak, bunlar on tanedir; Mslman ol
mak, hr olmak, akl banda ve blu ana ermi olmak, erkek olmak, bedenen
ve zihnen shhatli olmak (havass ve azaya malik olmak), memleketin ilerini, mil
letin maslahatlarn yrtme ve korumada tedbir ve gzel bir siyaset sahibi olmak
ve ayn zamanda halk zerinde nfuz ve idare gcne sahip olmak, tam mnsy
la adaletli olmak. Kurey kabilesinden olmak, ite hilafetin artlar bunlardr. Bun
lardan bin eksik olursa (gerek) hilafet geerli olmaz.
Bu artlardan baka bir de ilim art vardr. Yani halifenin lim olmas arttr.
Fakat bu (ilim) artnda slm limleri iki ksma ayrlrlar. Mevakf (adi. eser)de
aka belirtildii gibi Ehl-i Snnet limlerinin ekseriyetine gre halife olacak kii
nin sradan bir lim olmas yeterli deildir. Din konularda esas ve teferruat mese
lelerinde itihad edebilecek derecede lim olmas arttr. Fakat Hanefter bu konu
da msamahakr davranyorlar: Haneflere gre mtehid olmak (hilafet in) art
deildir. Normal bir ekilde er hkmleri, hilafetin maslahatlarn bilmesi yeterli.
dr (Hak olan hak olmayandan ayrdedebilmelidir).
Burada adalet artn biraz izah etmek gerekiyor: Adaletin stlah olarak iki
mns vardr: Birinci mns hakk tahakkuk ettirmek, hakk hak sahibine vermek
ve btl ortadan kaldrmak (hkk. hak ve ibtal- btl)tr. kincisi kiinin yaayn
da istikamet zerinde olmas mnsna gelir k fkn zdddr. Bu mnda dil de
mek, fsk deil demektir. Adaletin bu ikinci mns birinci mnsndan daha
umumi bir mndr ve birinciye de mildir. u halde zlim ve gaddar bir insan hi
lafete ehil olamayaca gibi fsk u fcur sahibi bir kii de hilafete ehil oeildir. s
lm limleri, "Zulm ve yolsuzluk yapmakta olan bir kiiyi halife yapmak de
mek. kurdu koyuna oban yapmak demektir", diyorlar.
Bundan nce imamet konusunda Allah Tel ile Hz. brahim (as) arasr>da
geen bir mnevi konumay Kur.an- Kerm.den aktarmtm. O yette, kend. zr.
riyetinden de imam yaplmasn isteyen Hz. brahim'e cevap olarak Allah Tel.
"Benim ahdim ve emanetim zalimlere ulamaz", buyuruyor. Zaten halife tayin et
mekten gaye zlimin zulmn ortadan kaldrmaktr, yoksa insanlar zerin,
zulm musallat etmek deildir. Bunun iindir ki btn Islm imlenne gere zlim
ve yolsuzluk yapan bir kiiyi halife semek caiz deildir. Ayrca zulmetmeye ba.
180 CUMHURYET' DNEM! DN DEVLETr LKLER

layan bir halife de btn limlerin ittrfakyla. vazifeden alnmaya (azl) mstahak
olur, hatta bata mam- afi olmak zere ilk af limlerine gre halife millet ta
rafndan azledilmemi olsa bile kendiliinden azledilmi ve vazifeden ayrlm ka
bul edilir. Hanefler ise, "Mslmanlarn birbirine dmesi ve birbirlerini ldrmesi
ihtilal gibi durumlar szkonusu deilse halifenin vazifeden alnmas gerekir", de
milerdir. Alimlerden bazlar, "Hanef fakihlerine gre adalet hilafetin shhat art
larndan deildir. yleyse fsk ve gnahkr bir kiinin hilafeti mekruh olmakla be
raber sahihtir" (azledilmesi gerekmez) demilerse de bu doru deildir, yanltr.
Sadru.-era'nm biraz nce ismini zikrettiim Ta.dil'l.Ulm'unda ve Hanef
fakihlerinin Sadru'-era derecesinde aratrc ve tetkikilerinden olan mehur
Ibn-i Hmam'n Msayere adl eserinde aka belirtildii gibi Hanef fakihleri de
adaleti hilafetin shhat artlarndan sayarlar. Onlara gre adalet, meliktik ve salta
natn shhat art deildir. Yani imdi aada zikredeceim hilafetin ikinci eidi
nin art deildir. nk hilafetin ikinci eidi hkmdarlktan ve saltanattan iba
rettir. Bu ise seim ve biat zerine kurulmu bir hilafet deildir; kuvvet, kahr, gale
be zerinde kurulmutur. Bu noktada hilafetle saltanat birbirine kartrmamak
gerekir. Hakiki hilafet baka, eklen hilafet yani saltanat ve padiahlk yine baka
dr.
kinci eit hilafete gelince; buna sreten ve eklen hilafet (hilafet-i sCriye)
demitik. Bu sreten ve zhiren hilafet eklinde ise de hakikatte hilafet deildir.
Belki meliklik ve saltanattan, galebe ve sultadan ibarettir, padiahlktr. Bu ya hila
fet artlarn kendinde bulundurmamak, veyahut kahr ve istila, zorlama ve galebe
yoluyla elde edilir. Btn Ehl-i Snnet limlerinin ittifak halinde akladklar bir ha
kikattir ki Emev ve Abbas halifelerinin halifelikleri bu ikinci eittendir. nk
bunlarn hilafetleri milletin arzu seimiyle meydana gelmemi, kahr ve istila, zorla
ma ve galebe yoluyla elde edilmitir.
slm tarihine in olanlar bilirler ki, Emev halifelerinin yapmadklar zulm
ve sefihlik, PeygaTnber Evlatlar.na (Eh!-i Beyt) reva grmedikleri zulm ve alak
lk kalmamtr. Abbs Devleti ise tamamen zulm, yolsuzluk, kahr ve galebe
zerine kurulmutur.
OsmanlI halifelerinin ise, saltanata olan hrs ve tamahlarndan dolay nice
masum ve gnahsz ehzade kan dktkleri bilinmektedir. Hulafa-y Raidn haz
retleri beytlmale (hzineye) ait olan devlet ve milletin malna "malullah (Allah
Tel.nn mal), halkn haklarnda da "Haklullah" (Allah Tel.nn hakk) derlerdi.
Dolaysyla btn haklarn gzel ve uygun bir ekilde muhafazas konusunda son
derece titizlik ve gayret gsterirlerdi. Bunlar ise (Osmanl padiahlar) mslman-
larn haklarn (ve mallarm) msadere ederler ve devletin sahip olduu mal ve
mlkleri una buna peke ekerlerdi.
imdi insaf edelim, byle bir zulm ve halka galebe almaya hilafet denilebi
lir mi? slmiyet gibi yce bir din. byle ezici ve kahredici bir saltanat kabul eder
mi? Mutlak adalet sa^hbi olan Cenab- ^ 3 <k. ;Benirn .ahdim

Bu"tr hklTmotter.hilafl. deil, Hz. Peygamberimizin buyurduklar gibi src sal-

w

HALFELN KALDIRILMASI 181

tanattan ibarettir. Onuriirdir ki Hz. Peygamber Efendimiz gaipten haber vermek

suretiyle bir mucize kabilinden olarak, "Benden sonra hilafet otuz senedir, ondan
sonra src saltanattan ibarettir. Onun iindir ki Hz. Peygamber Efendimiz gaip
ten haber vermek suretiyle bir mucize kabilinden olarak. "Benden sonra hilafet
otuz senedir, ondan sonra src meliklik ve saltanata dnr", buyurmulardr.
Tarih hakikatler de bunu teyit etmektedir. Tarih tetkik edilir ve aratrlrsa grlr
ki hakiki hilafet, Hulefa-y Raidin'in sonuncusu olan Hz. Ali'nin vefatyla veyahut
Hz. Hasan.n alt aydan ibaret olan imametiyle son bulur. Ondan sonra artk "H
km ve tahakkm, galip olanndr" (el.Hkm li.men galebe) kaidesi geerli olu
yor. sz kl ve kuvvetin eline geiyor Bu suretle Hz. Peygamber'in src meliklik
(mlk-i add) diye ifade buyurduklar ezici saltanat kurulmu oluyor.
Burada ek bir bilgi kabilinden garip ve alacak bir durumu zikretmek iste
rim: Allme Taftazn adyla mehur bir zat vardr ki hepinizin bildii bir zattr. Un
vanndan anlald gibi byk bir limdir. Fakat slm tarihine ve limlerine hal
tercmelerine hakkyla vakf olmad anlalyor. Bu zat erhu'l-Akid adl eserin
de. "Din limlerinden halifeyi tayin ve azletme gcnde olanlar (Ehl-i hail u akd)
Abbas Halifelerinin halife olduklar konusunda ittifak etmilerdir", demektedir ki
doru deildir. Tarihi hakikatlere tamamen aykrdr.
Bilirsiniz ki mam- Azam hazretleri din konularda imam olanlarn en byk
lerindendir. (80/699) tarihinde domu, (150/767) tarihinde vefat etmitir. Hem
Emev ve hem de Abbas devleti zamannda yaad. Ne Emev hilafetine ve ne de
Abbas hilafetine cevaz vermemi ve bu hilafetleri kabul etmemitir. Henz Eme.
vler iktidarda iken, mam Hseyin'in olu Zeynelbidin'in torunu ve bugn Ye.
men'de yaygn olan Zeydiye mezhebinin mehur imam mam Zeyd hazretlerine
biat edilmesi konusunda, el altndan gizlice fetva verdi. Onun iin Emevler zama
nnda Irak valisi ve kumandan olan mehur bn-i Hubeyre tarafndan tartaklanm
ve hapsedilmitir, ibn Hubeyre hergn, mam- Azam. hapisaneden kararak in
sanlarn huzurunda krbala dver, sonra yine hapsederdi.
Abbasiler zamannda mam- Azam hazretleri. Hz. Hasan'n ocuklarndan
Nefs-i Zekiye demesiyle mehur olan Muhammed Mehdi'ye yardmda bulunulma
sna ve biat edilmesine: zekat, ganimet, r gibi er vergilerin ona verilmesine
gizli gizli fetvalar verdi. Bundan dolay da Abbaslerin ikinci halifesi olan Ebu Cafer
Mansur tarafndan hapsedilmi ve nihayet hapishanede iken vefat etmitir.
Hanef fakihlerinin ileri gelenlerinden ve usl-i fkh limlerinden Cassas diye
mehur olan mam Ebu Bekir Raz'nn Ahkmu'l-Kur.an adndaki tefsirinde ve
Fahruddin RazTnin Tefsir-i Kebir'inde ve mehur Tefsir-i Keafta demin zikretti
im. "Benim ahdim zlimlere ulamaz" yetinin tefsirinde yukarda anlattm gibi
gemektedir. Ayn ekilde byk mtehhlerden her biri; mam- Azam gibi fkh
mezhebi sahiplerinden biri olan Sfyan Sevr, bn Cureyh ve Abbad b. Kesir gib
mmetin ileri gelenleri dahi ad geen Mansur tarafndan hapsedilmilerdi. Mak
mezhebinin kurucusu mam Malk hazretleri ise yalnz dayak yemekle kurtulmu
tu. Fakat dayan iddetinden kolu kmt.
Bu tarih hakikatler meydanda iken ve en gvenilir, muteber tarih ve tefsir ki
taplarnda mevcut iken Allme Taftazn'nin "Eimme-i dinden ehl-i hail u akd. hita-
 182 CUMHURlYEl^ DNEM DlN DEVLErr LKLER

6 - Abbasiy nin ^hhattnda ittifak etmiledir", tarz.nda sz sylemesinin hibir il-

m k.ymeti y.ktur. Bunu tereddtsz ve k.rt^usuzca syleyebilirim.
Bununla berab.er, imam Ebu Yusuf ve imam Muhammed gibi lmam-1 Azam
.ebelerinden .l^n Hanef, alimleri. Abbasler zamannda kadlklar kabuletmiler-
dir. Hatta imam Ebu Yusuf Badatma Abbas halifelerinden Mehd, Hd ve Harun
Reid zamanlarnda kadlkudallk vazifesinde bulunmulard. Fakat bu durum en-
arn hakiki hilafetlerini tasdik ettikleri mnasna gelmez'. UnkU btn Hanef fkh
kitaplarnda zikredildii gibi Hanefi imamlarnn itihatlarna gre, zlim ve gnah-
kr bir padiahtan kadlk ve valilik gibi memuriyeti kabul etlnek zaruret gereke,
siyle caiz ve sahih olur. Yalnz bunda da zulme ve hakszla alet ve vasta l^a
mak arttr. te bu fikir ve itihada dayanarak. slm limleri melik ve sultanlarn
(Halifelerin deil) kadlklarm ve dier memuriyetlerini kabul etmi ve yrtm,
lerdir.
.zetleyecek clursak. gerek Emev halifeleri ve gerekse Abbas halifeleri ha.
kikatte halife deildirler, sultan ve padiahtrlar, .nlara halife denmesi insanlar
arasnda Wyle bir rtn .imasndandr. Tefsir- Keafta az nce zikredilen ye.
tin tefsirinde Abbas ve Emev halifeleri hakknda. "Gsp ve mutegallibedirler,
kendi kendilerine halife ismini takmlardr", eklinde bir aklama yer almaktadr.
Hatta demin ismi geen Msayere adil eserde aka Zikredildii gibi. Hanef
mezhebinin ileri gelenlerinden bir ksm ashaptan Muaviye'ye bile halife demiycr.
lar. malik ve sultan diy.rlar.
Efendiler, kendi kendimizi aldatmayalm, slm lemini biz hi aldatamayz.
Onlarn inde birok lim vardr. BugUn tm bizden daha bilgilidir. slm kitaplar
ellerindedir. Onlar slm hilafetin ne demek olduunu bilmezler mi? Msrl lim-
ler. Yemenli limler. Necidli limler. KUrdistanl limler halifenin Kurey'ten olmas
gerekeceini bilmezler mi efendiler? Bu saydm yerlerin limlerinden hibiri bi-
zim padiahlarmzn halifeliin din adan kabul etmez. Msr'da, Hindistan'da,
Krdistan.da hilafetten bahsedildii vakit bunun ciddi olduuna inanyor musu.
nuz?
''Bravo" sesleri...
Onlarn limleri bizim padiahlara hibir zaman halife dememitir. Kitaplar
meydandadr, afilerin en muteber kitabi olan Minhac. Nevev ilerde dolarnak
tadr, baslmtr. Btn afi medreselerinde, btn afi aiimle.rinin ellerinde hr-
metle dolamaktadr. Ona baknz afI mezhebine mensup l n3 ra gGe .bizim
^adi ahlar3 halife denilip denilmeyeceini anlarsnz. Malik.i ve Hanbe kitaplarna
da bakiniz, onlarn da bizim padiahlara ne dediklerini grrsnz. Hatta bizim
srnanli alrnleri bile kerdi p^iahlarna halif? demmilerdtr. ^ neffakthlernn
ustat^rmdan ve Trkistann en byk limlerinden imam
! .? :!! ^: ;!!
2^ hu
^aka : rde":^mrsl;rBurzatn ek.
byk ^ r .akih olduu in kendisine * 8 r r
^rkta^anjardrH aneirm ^hefndem am .drB^ ^ ;

E l :
11
HALFELN KALDIRILMASI 183

er btn slm kitaplarda halHe olacak kiinin Kureyten olmasnn art olduu
ve Kureylen olmayann hilafetinin caiz olmayaca mutlak ve kesin bir dille ak
lanyor. "Kurey olanlardan bakas caiz olmaz*., deniyor. Onun iindir ki demin is
mini zikrettiim Allame Taftazni. erh-i akaid'inde, *Abbas halifelerinden sonraki
hilafetin durumu su gtrr*, diyor.
u halde bu glkleri ve vuzuhsuzluklar ortadan kaldrmak iin ne yapmak
lazmdr? Ne demeli ki bu zorluklar ortadan kalksn? Bu hususta sylenecek sz
udur: Halifeliin artlarn tayan bir kii bulunmad mddete, halifenin tayin
edilmesi ve seilmesi nermesi ortadan kalkar, vacip olmaz.
imdi burada gayet kuvvetli bir itiraz ortaya kar: Denilebilir ki, mslmanlar
zerine bir imam (halife) tayin etmek ve semek vaciptir. Bu konuda icma.y m
met vardr. Btn slm limleri imam tayin etmenin vacip olduu konusunda itti
fak ve szbiriii etmilerdir. Buna ne cevap vereceksiniz?
Bu soru hakikaten ok kuvvetli bir sorudur. in iine cma girince tarafmz
dan ne sylense fayda vermez, hi kimse dinlemez. nk icma en kuvvetli delil
kabul edilir. Bizim tarafmzdan ne sylenirse sylensin, bize cevap olarak. "cmaa
katlan limler senden daha iyi bilir*., denilir. u halde buna nasl cevap verilmeli
dir?
Bunun cevabn afi limlerinin en byk mtehassslarndan Allme Adu-
diddin vermitir. Bu zatn Mevkf isimli ok muteber bir eseri vardr. Ehl.i Sun.
net'in akidi ile ilgiii bir eserdir. Byk bir kitaptr. stanbul'da Matbaa-y mire'de
cilt halinde baslmtr. Btn Islm limlerinin elinde hccet gibi tutulur ve iin
deki bilgiler gvenilir bir senet kabul edilir. te bu kitabn imamet bahsinde bu so
ru mellif tarafndan sorulduktan sonra ona cevap olarak demin dediim gibi,
*imametin artlarn kendinde toplayan bir kii bulunmad mddete mslman
lar zerine bir imam tayin etmek vacip olmaz"; diye kaytldr. Szmn dorulu
una ve shhatna inanmak istemeyenler bu esere mracaat etsinler.
Fakat bu durumda memleket anari, millet de karklk ve ihtilal iinde kal
maz m? Evet millet fuzuli bir ekilde babo, kendi haline terkedilir. Hkmet ku
rulmazsa phesiz memleket anari, millet ihtilal iinde kalr Fakat Mevkf yaza
rnn maksad bu deildir. artlarn tayan, gerek halife manasna bir imam ta
yin etmek mmkn olmad zaman artk o mnada imam tayin etmenin vacipti
ortadan kalkar demek istiyor. Bundan "Hkmet kurmaya da lzum yoktur*, m
nas kmaz. Maksad "Halifelik artlarn tayan bir imam tayin etmek imknsz
olduu zaman yine hkmet kurmak vacip olur. Fakat artk ona hilafet, hkmet
bakanna da halife mnasna imam denmez ve bundan dolay Islm milleti g
nahkr olmaz", demekledir. Nitekim bundan nce ismi geen Sadru'-ena
Ta.dilu.l-ulm.da halifelik artlarn saydktan sonra, artlarn tayan halifeliin
hadis-i erifte akland gibiotuz senede tamamlandn, ondan sonra dnye
v bakanlk ve galebe bakanl (riyaset.i dnyeviye ve tagallubiye)den ibaret
olan meliklik ve saltanatn kurulduunu aklyor. Sonra da "u zikredilen hilafet
artlarndan zaruretlerin ortadan kaldrd artlar dmtr. Bunun gibi zaman
mzda Kureyten olma art da dmtr, diyor. Bu sz syledikten sonra
"Hepsi de Allah'n rahmetinden koulmu olarak. Nerede ele geirilirse yakalanr.
184 c u m h u r iy e t DNEM DlN DEVLET LKLER

!ar nar ldrlrler de ldrlrle^ (Ahzab 33/61) ayetini iktibas ediyor. Bu

suretle hilafet artlar.nt tamayan melik ve sultanlara iddetle hcum ediyOr.
te bu izahlarmdan gerek hilafetle ekl hilafetin neden ibaret olduu ta-
mamiyle.anlalmtr, sanrm. Gerek hilafet asil hilafettir ki Raid hailelere
ahs s idi. geldi geti. ekl hilafet ise Raid halifelerden sonra gelen halifelerin

hijafetidir ki kahreden sultanlktan baka birey deildir ve dinen gayet ktlen-

mitir.
Gerek hilafette halife. Resul.i Ekrem efendimizin izini takip ederek Peygam-
berne bir idare hayati ve babacan bir siyaset takip edecek, elinde H^ret.i
Kuran hidayet ulesi ve hareketlerinin rehberi olacak, kalbinde Allah korkusu onu
her halkrda adaletten ayrmayacak, makam ve memurluklar birer lh emanet
kabul ederek ehlini bulup ona devredecek. mslUmanlarn haklarnn kaybolmas-
na ve hazine malinin zerre kadar israfna meydan vermeyecek. Islmiyetin inkiaf
ve ycelmesi ve slm ehlinin saadet ve ilerlemesi neye bal ise onu elde etme'ye
kudretinin elverdii lde gayret adedecek. imdi zamanmzda bOyle gerek
bir hilafet kurmak mmkn mdr?
Hz. Ebu Bekir-i Sddk hilafet makamna seildii zaman minbere kp, Ce.
nab-1 Hakk'a hamd u sena ettikten sonra u hutbeyi irad etmitir:
"Ey insanlar, ben size velyy'l-emr oldum. Halbuki ben sizin en hayrlnz de-
ilim. Eer iyilik edersem bana destek olunuz, ktlk yaparsam beni doru yola
sevkediniz. Doruluk emanettir, yalanclk hyanettir. Sizin zayfmz, hakkini zlim-
den alncaya kadar katimda kuvvetlidir kuvvetliniz de ezilmiin fakkn alncaya
kadar katimda zayftr. Hibiriniz cihad terketmesin, cihad terkeden topluluk zelil
olur. Ben Allah.a ve Resulne itaat ettike siz de bana itaat ediniz. Ben Allah'a ve
RasulUne rtaat etmezsem siz de bana itaat etmeyin. Kalknz namaza. Allah size
rahmet etsin."
Hz. Ebu Bekir.in vefatnda hibir nakd varl (para, altn. gm) kmam-
t. BeytUlmalden takdir edilen nafaka ile orta halde yaard. Devlet, malndan ken-
disinde bir kle ile bir deve ve bir de kaftan vard. Vefatndan ok az bir zaman
Once kz mminlerin anas Hz. AieVi ararak. "Biz halife olaldan beri milletin
dirhem ve dinarn yemedik, kaba ve baya yemeklerini yedik ve kati elbisesini
giydik. Bu kle ile bU deve ve kaftan benim malim de^if, msl anlar)tn beytlma-
inindir. Ben mUslmanlarn maslahatlar ile megul olu.en onlar kullanrdm.Si-
26 miras olarak kalm ^. Vefatmdan sonra n de mer'e gnder", diye vasiyet
etmitir.
Hz. Aie vasiyet cab onlar Hz. merte gnderin e Hz. mer.^Ey Ebu Be-
kir. kendinden sonra gelenleri zahmete soktun, mkil bir duduma drdn", di-
yerekalad. 0 0 ; ; 5 8 0

hernlik kOhne kaftann ne deeri olur? Emrelseniz de onlar Hz. Ae'ye iade etse-
e^.d'ey'ince Hz.'mer, "O ^ertn zamannda olamaz", cevabini vermiti.

nafaka
gnlk ? r i f rn frrd fr :D n l k U v M i : n r : d a r r u t r n .olduundan
1
goginirdlve gnlk yiyecek eceini ok dar tutmu olduundan
h a l if e l i in kai . d ir jlm a si 185

ailesi sknt ekerdi. Dier hak sahiplerine ise kendi istihkakndan fazla verirdi.
Birgn hutbe okumak iin minbere ktnda zerindeki elbisenin oniki yerinde
yama grlmt. Geceleri Medne-i Mnevvere sokaklarnda ta sabahlara kadar
beki gibi dolar, bizzat ehrin asayiini muhafazaya alrd. Hatla kapal olup
olmadklarm anlamak iin kaplar yoklard ve "Frat nehrinde bir olak boulacak
olursa korkarm ki yarn Cenab- Hak beni ondan mesul tutar., diyerek alard.
Mesuliyet hissi ve Allah korkusu kalbinde o kadar yer etmiti ki ara sra. " y Rab
bim. slm memleketleri ok geniledi. Her tarafta ilh adaletini neretmek ve
yaymak benim iin zorlat. Artk bu mesuliyet ykne tahamml edemiyeceim.
ruhumu al", diye dua ederdi. Vefat ettii zaman borlu olduu iin mallar satlp
borlar dendi.
Hz. mam Ali de geceleri biri beytlmalin, dieri kendi parasyla alnm k
mum bulundururmu. Milletin maslahatlaryla megul olurken beytlmalin mumu
nu kullanrd. Fakat o srada kendi ahs iiyle megul olaca zaman veya yanna
biri gelip hususi konuma balayacak olursa hemen o mumu sndrr, kendi pa
rasyla alnan mumu yakard. Hz. Osman ise ahs sen/ete sahip olduu in hali
felik masraflar ad altnda beytlmalden hibir ey almazd. te gerek hilafet
byle olur. Halife diye de byle zatlara denir. Zamanmzda byle halife bulmak
mmkn mdr? Mmkn olmaynca halfe aramann manas kalr m? Szler
min banda da sylemitim: erefli eriat nazarnda hilafetten maksat hkme
tr. bir adaletli hkmet kurmaktr. Kur'an- Kerim de hkmet iinde idare tarz o
mak zere bize mevereti (ra) tavsiye ediyor. "Onlarn ileri kendi aralarndak
raya dayanr", diyor. Bizim de bugn mmkn olduu kadar kurmaya alt
mz idare usl ve tarz meverettir. Hkmeti meveret esas zerine kurmak is
tiyoruz. Ve hatta kurduk da. Bu idare usl. lh gzellie ve beenmeye mazhar
olduu halde daha ne istiyoruz, bamzda heyula gibi bir halife bulundurmann ne
mnas vardr?
* *

te efendiler, hilafet meselesinin kelm ilmi yani itikadiyat asndan er

mahiyeti budur. Bunu bu ekilde bilmek, halk aydnlatmak, hakikati bildirmek la
zmdr. Byle bir zamanda bu bizim iin bir farizadr.
Alklar...
Gerekten baz kiiler var. Mesel bizim muhterem Gmhane mebusu Ze
ki Bey. muhterem Kastamonu mebusu Halit Bey Efendiler hazretleri gibi, te ve
dta daha birok kii bulunabilir ki bu konuda tereddtleri var. Endielen pek tabii
bir endiedir. nk mesele pek byktr. Kendilerini mazur grrm. Hi phe
etmem ki meseleyi olduu gibi bildikleri zaman o endieleri giderilmi olur. Onlar
da tam bu itidalle bizim bak amza katlrlar.
Muhterem Halit Bey Efendi, "Ben meselenin er tarafna karmam, siyas
ynn dnrm" dediler. Yani meselenin siyas ynnden endielendiklerini
sylediler. Bu konuda da bir iki sz sylemek isterim. Kimsenin kanaatini ktye
kullanmak stemem. Syleyeceim szler srf benim ahs kanaalmdr. Bunu yani
 186 CUMHURYErr DNEM DlN . DEVLErr LKLER

hilafet meselesinin siyasi ynn ben de ok dndm. Geen senedenberl baz

yayn organlar, da bundan ^ahsettl. Zannediliyor ki biz hilale^! lavedersek Mi.
Sida. H.ndistan.da ve dier slm memlekellerinde kt tesir yapaCak. Bu bence
ok bo bir fikirdir. Emin olun efendiler, bunun slm dnyasnda hibir tesiri ola.
m32. Once de sylediim gibi slm dnysnn limleri kimin halile'olacan ve
I .
nasl halife olmak lazm geleceini bizden iyi bilirler. slm dnysnn bize olan
y.ardm bilmiyorum, gerekten var mdr? Elendiler, be on lira vermekle ona yar-
; dm denmez. Vaktiyle stanbul'da "Cihad letvas" yaymland zaman slm dn-
yasndan higbir kabul ve katlma sesi kmad. Irak, Suriyeli ve hatta hilalet mer-
kezi saylan stanbul'u gal eden ordular Hindistan'n mslman askerlerinden
meydana gelmekte idi. Beni Arabyan hannda bir odaya kapayarak bamda n-

bet bekleyen de mslman Hint askeri idi. Hanmm ve ocuklarm ziyaretime gel.
digi zaman onlarla benim arama girerek elinde hanerle nObet bekleyen msl-
man Hint askeri idi. iimizde eyhlislmlk yapm olan kii de beraber Malta'da
esir yaadmz zaman slm dnysnn hibir taralndan bize yardim eli uzatl.
mamt. Efendiler kend'mizi aldatmayalm, gerei olduu gibi grelim ve grme,
yenlere de gsterelim. Evet slm dnysnn bize ve bizim onlara yardim etme,
miz lzmdr, hatta vaciptir. Btn mslman lertlerin de birdierine elden geldii
kadar yardim etmesi vaciptir. Fakat bu hilalet meselesi deil, hilaletten dolay de.
il, din kardelii meselesidir. MslUmanlar birbirlerinin kardei olduundandr.
Kuran-1 Kerim ..M.minler ancak kardetirler" (Hucurat 4910 buyuruyor. Yani m.
minler birbirinin kardeidir diyor. te slm dnysnn zerine bize yardim etmek
bu din kardeliinden dolay vaciptir. Yoksa bir kiinin halile adyla heyula gibi bir
makamda oturmasndan dolay deildir. slm'da insanlar hakknda kudsilik sz.
konusu deildir. slmda Oyle Hristiyanlkta olduu gibi ruhaniyet yani ruhani h.
kUmet yoktur. Ayni ekilde Islr^.da ne dini tekilat, ne d idari tekilat yoktur.
slm eriat dini tekilat kurmad gibi, idari tekilt da slm mmetine brak-
mtr. slmiyet mukaddes olarak yalnz bir eyi tanr ki 0 da haktir. M kaddes
olan yalnz h3klardr. Cenab-I Hakk.n bir ismi de Hakkr. Kudsiyet de o.ndadr.
Baz dinlerin baz eylere verdii kudsiyeti slmiyet vermemitir. Hele insanlara
hi kudsiyet vermemitir, zerre kadar vermemitir. Peygamberlere bi.l kudsi.yet
vermemitir. Hz. Peygamberin en byk duas "Ey Rabbim, eya varlklar)y ba-
na olduU gibi gster" idi. Dier bir duas da. "Allah'm, kabrimi taplan bir put yap.
ma" idi.
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak): Yaa hoca yaa! Varol

M devrinde sa Jnatlann yapm. olduklan zulmleri nmek iin, mstebit h-

kumdartarm etrafnda bulunan ryakr ahslarn bilerek yaptklar telkinlerden ve
bir takm bilgisiz ve saf kiilerin yanl telkinlerinden domu ve giderek umumi bir
fikir haline gelmi bir hurafedir.
Ksaca mslmanlarn birbirine yardmda bulunmalar lzumlu dini bir grev-

I
 1
HALFELN KALDIRILMASI 187

hadis vardr ki mslmanlar arasndaki dayanmann lzumluluk derecesini gs.

terir. Bu konuda daha pekok hadis.i erifler vardr. Herbri bir ahlk dstur ve
pek yksek bir itimai vazifedir. Onun iin Hind'in, Msr'n. Afgan'n, Trkistann
ve dier Islm dnyasnn bize ve bizim onlara irtibatmz hep bu din tesantten
domutur. O zavalllar da kendilerini esaretten kurtarmak iin medet umacaklar
bir yer ve bir el aryorlar.
"Bravo" sesleri.
ite bunun iindir ki biz hilafeti ilga etsek de etmesek de onlar daima ellerin
den geldii kadar bize yardm etmeye devam edeceklerdir ve etmeleri gerekir.
AH uur Bey (Karesi): Evvelce yaynladnz risalenizde (Hint ve hkimi.
yet.i milliye adl risale) hilafeti vekletle tarif ediyordunuz. Hilafet bir eit veklet
tir. Halife Islm milletinin vekilidir, diyordunuz, bu bak anzdan vaz m geti
niz?
Hayr, o grmden vazgemedim. Fakat bendeniz pek uzun srecek diye
bu mesele hakknda btn bildiklerimi sylemek istemiyorum.
"Syle, syle, dinleriz" sesleri.
Mademki istiyorsunuz o halde ben de syleyeyim. Fakat sabrnz ktye
kullanyorum. Szlerim biraz daha uzayacaksa meselenin pek byk ehemmiyeti
olduundan affnz dilerim.
"Syle, zevkle dinliyoruz" sesleri.
Evet Ali uur Beyefendi, hilafet br eit veklettir. Mlletle halife arasnda
akdedilmi olan vekletten baka birey deildir. Millet mvekkil (vekil eden), hali
fe onun vekilidir. Halife semek ve ona biat etmek demek veklet akdini icap et
mek demektir. Bilirsiniz ki her mukavele iki tarafn icap ve kabulyle akdedilmi
olur, ite hilafet de bir akit ve mukaveledir. Hem de btn fakihlehn ittifakla akla
dklar gibi veklet akdi eidindendir. Hakknda veklet kaidelerinin hkmleri ge
erli olur. nk efendiler, defalarca arzetmitim ki hilafet er mahiyeti itibariy
le hkmet demektir. Bilirsiniz ki Hz. Peygamber, bir taraftan er hkmleri
ortaya koyar, teri' eder, dier taraftan da bizzat o hkmleri icra ederdi. Et
rafa valiler, kadlar, kumandanlar tayin ederdi ve harplerde bizzat baku
mandanlk vazifesini yerine getirirdi. Hatta pek iyi bilirsiniz k Uhut harbinde ya
nandan yaralanmt. Bu durumlar ise sylemeye ihtiya yoktur hkmetin
cras demektir. Onun iindir ki hilafet de hkmet demektir. Fakat gerek Asr- sa
adette ve gerek sonralar hkmet tabiri stlah olarak kullanlmamtr. Hkmet
kelimesi lugatta hkim olmak, emretmek ve yasaklamak, tahakkm etmek demek
tir. eriat asndan pek makbul bir ey deildir. Onun iin vakitler hkmet tabn
kullanlmam, onun yerine hilafet tabiri kullanlmtr. Hanef lakihlerinn sonraki
leri arasnda Ibn Hmam adnda bir kii vardr ki mctehid derecesinde byk bir
fkhdr. Sivasla doup skenderiyede yetimitir ve orada talebe okutarak ga
yet bereketli ve feyizli eserler meydana getirmitir. Hicr dokuzuncu asrn en ge-
lenlerndendir. Bunun kelm ilmine, yani itikada ait Msayere adnda bir kitab var
dr k baslmtr. Bundan nce do birka defa adn verdiim ite o kitapta, ima
meti, yani hilafeti, "mslmanlar zerine kamu tasarrufuna (tasurruf- imme) hak
188 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET LKLER

kazanmaktr... diye tarif atmilir. te hilafeti fkh yani hukuk ilmi asndan tarifi
Akaid. ilmi kitaplarnda hilafet, daha dorusu imamet baka ekilde tarif edi.
lir: Din ve dUnya ilerinde Hz. Peygamberden halef olarak mUslU^anlar zerinde
eisliktir", diye tarif edilir. Ibn HUmam bUyUk fakih olduundan imameti fkh ve' hu-
kuk asndan tarif etmek istememi, onun in "imamet, mUslUmanlar zerine ka.
. ^ tafarrufuna hak kaza.nmaktr", demitir. te efendiler imametin, dier tabirle
hilafetin en gzel ve en doru tarifi budur. "Kamu tasarrufuna hak kazanmaktr",
diyor. Kamu tasarrufu demek, btn mUslmanlara amil olmak zere onlarn
umumi ve ortak ilerinde tasarrufta bulunmak demektir. Buna fkh dilinde yani Is.
la ^ hukuku stlahnda kamu velayeti (velyet. mme) denir. Velyet ne demek-
tir? Ve kamu tasarrufuna hak kazanmak ne ekilde meydana gelir? Btn msl-
manlar zerinde kamu tasarrufuna hak kazanacak bir kimse var mdr? Bunlar
aklamak gerekiyor. Rica ederim, mesele derinleiyor. Gayet ilmi bir safhaya giri.
yor, dikkatle dinlememiz gerekir.
Velyeti slm limleri, "ister istesin isterse diretsin bir bakasna sOz geir-
mek", eklinde tarif ederler. te velayetin manas budur. halde slm eriatna
gre byle "ister istesin, ister istemesin bakasna sz geirmek hakkna sahip
olan kimse var mdr? Bu zorla sz geirmek demektir ki tahakkmden baka bir-
ey deildir. Tahakkm eriat asndan caiz midir? Evet bir kimsenin dierine
zorla sz geirmeye kalkmas meru olmazsa ona tahakkm denir, galebe al.
mak denir ve nihayet saltanat denir. Fakat meru olursa te 0 zaman velyet de-
nir. ?imdi bu meseleyi birgirile aklayaym:
Muhterem efendileri slm flukukuna gre hak vardr ki bu hakka her
ki et artlarda sahiptir ve de deimez ve sarslmaz haklardr. Birincisi hr-
riyet hakki, kincisi korunmuluk (ismet) hakki ^ i z imdi buna ahsi korunmu-
luk (masUniyet-i ahsiyye) diyoruz-. Nefsin ve rzn korunmuluu demektir.
ncs de mlkiyet hakkidir. te bu hak Islm'n temel hak anlayn mey-
dana getirirler. Dier btn haklar bu haktandoar. Bu hak btn haklarn
anas ve k yeridir. Zamanmzda medeni memleketlerin temel haklan bu
hak deil midir? Evet yledir ama ne yazk ki hilafet adi altndadr sonra gelen
mUstebIt hkmetler bu temel haklara gerektii gibi uymadlar.
Isiam.da hibir ferdin diger bir fert zerinde kendiliinden bizzat veia-
yet hakki yoktur. Hi bir kimse dierine zorla s z geirmek hakkin sahip
deildir. Hblr kII dierine yle zorla unu yap, bunu yapma, urada ot.ur
oraya gltmO d ly erre Herkes hrdr, istedii yerde oturur, kalkar, stedil
g lb hareket eder. B akasna zaran dokunm adka ona l<arla^ z. Ayn e-
kilde herkesin nefsi. rZ. hrmete lyk ve saldrdan korunmutur. MUlk edinm
hakki da. hoyledir. Herkesin mail, mlk saldrgan korunmutur. Herkes kendi

0 9:yoktur.
bif kmsenn mdahaleetmeyehakk :: <865hukuknndG
Herkes ; : : ettir.yle
5: 0 ; si:

Allah n ^ a rn d a eittir Allah katinda en makbul ve mkerrem'olan kii, kimin olu

/ r

h a l if e l i in KALDIRILMASI 189

olursa olsun Allahsan en ok korkan kiidir. Bunun ! indir kl slm'da h bir kimsa
kandi ahs Imllyazndan dolay dier bir lert zerinde zorla sOz geirmek, ona
emrelmek ve yasaklamak hakkna sahip deildir.
slm'da yalnz bir kiinin dieri zerinde veiayeli. zorla sz geirmek hakki
vardr kl 0 da babadr. le yalnz babann ocuklar zerinde sz geirmek hakki
vardr ki velayettir. Baba gocuunun velisidir. Bu velyel babann babalk vasln.
dan gelmekledir ve ocuk hakknda mkemmel bir efkat safibl olduundandr.
Ortada bir ocuk var, baklmak ister. Kendisine miras olarak intikal eden mallan-
nn korunmas lazm. oculttur kendisine bakamaz ve mallarm koruyamaz. Buna
kim bakacak ve mallarm kim koruyacak? slm eriat ocua bakmak, dier bir
tabirle ocuk zerinde velyet hakkna sahip olmak konusunu, gocuk hakknda en
ok efkat safiibi olan, ferkesten ok onun menfaat ve iyiliini dnecek olan ki.
lye veriyor ki 0 da babadr. te babann bu velayetine ahs velyet (velyet.1
ahsiyye) denir. Babann kendisinden, babalk vasfndan doan bir velayettir. Ba.
badan baka ve baba hkmnde olan byk babadan baka higbir kimsenin dier
fert zerinde byle ve!yet-i zatiyesi yoktur. Herkesin kendi ahsnda ve mallarn,
da velyet, dier bir tabirle tasarruf hakki vardr. Onun bu velyet ve tasarrufuna
kimse karamaz. te bu esasa dayanarak "Herkes kendi leminin pdihdr"
denir.
Bir kii dier bir ahs hakknda velyete ve tasarruf hakkna sahip olabilmek
in mutlaka 0 ahstan velyet hakkini almas gerekir. Mesel bir kimsenin den.
nin bir maln bakasna satabilmek in mal sahibinden izin alm olmas gerekir.
Daha Once yle bir izin almamsa 0 sat geerli olmaz. Bu konuda izin almak
demek ne demektir? 0 mail satmak velyetini onun rzasyla ondan almak de.
mektir. te 0 velyeti alm olan kiiye vekil denir. Ona ve velyeti veren kiiye de
mvekkil denir. Vekil ^ y le velyet almam ise ona vekil denmez, fuzul denir. .
zulnin tasarruflar ise geerli olmaz. Sonradan mal sahibi muvafakat ederse bu
durum mstesnadr. Bu durumda da sonradan verilen icazet, izin, gemi bir ve.
kaiet hkmndedir denir (cazet- ltka veklet.! sbka hkmndedir) ve 0 itibar,
la fuzulnin tasarrufu muteber olur. Hakem meselesi de bOyledir. Yani bir kimse di-
ger biriyle olan davasnda baka bir kiiyi kendi rzasyla hakem kabul ve tayin et.
medkge 0 kiinin 0 kimse aleyhinde meydana gelecek hkm muteber deildir,
fuzuli olur. Bir kii kendi aleyhinde hkmetmek hakkini baka birine vermelidir kl 0
kiinin 0 kimse aleyhindeki hkm muteber olabilsin, unku demin ne demitik?
Babadan baka higbr kimsenin dier bir kii hakknda velyeti, tasarruf hakki yok.
tur dememi mi idik? te bunun in kim olursa olsun dier bir kiinin lefiinde ve.
ya aleyhinde tasarrutta bulunabilmesi igin 0 kiiden kendi rzas ile velyet almas
ve tas.arruf hakki almas zaruridir. Babann ^ u k hakkndak velayetine, velayet"!
zatiye (ve ahsiye) denildiini sylemitik. Baka bir kiinin dier bir ahsa vel-
yet vermesine ve 0 ahsn bu ekilde velyet sahibi olmasna dadevredilmi vel-
yet (velyet. tefviz) denir. Demek oluyor ki velyet iki ks.mdr: Bii velyot-1zti,
yedir ki abanin velayetidir, dieri velyet.i tefvizdir ki akll ve bul ana ula,
m bir ahsn dier bir kiiye vermi olduu velayettir.
te vekilin, vasinin, mtevellinin ve hakemlerin sahip olduklar velyetter
hep velyet.1tefvz cmlesindendir. te halifenin sahip olduu velayet de bu voia.
190 CUMHURYEI^ DNEM! DlN DEVLEl'iLlKlLERl

y0 t- tefvz trndendir. nk hibir kimsenin kendiliinden veya miras yoluyla

halife olmak hakk yoktur. Ibn Hmam'n yukardaki tarifinden anlalmtr ki halife
olmak demek kamu tasarrufuna hak kazanmak demektir. Bu hak kazanma ise
millet tarafndan bir ahsa bu kamu tasarrufu salahiyetini vermekle olur ki veklet
demektir. Kamu ileri denilen ey milletin kendi ortak ileridir. Bir memleketin ida
resi demek, o memlekette millete ait olan ilerde tasarruf etmek demektir. Bu ise
dorudan doruya milletin kendi iidir, milletin kendi hakkdr. Millet bu hakkn
bakasna vermedike hibir kimse o hakka malik olamaz. te bu esasa dayana
rak slm fakihleri yani Islm hukukular. "Hilafet, milletle halife arasnda akdedil
mi bir veklettir.", derler ve bu konuda tamamen veklet kaidesinin hkmlerini
tatbik ederler. Mesel mutlak veklet olabilecei gibi mukayyed (snrl) da olabilir.
Ve vekil olan kii mvekkilinin, vekil klma srasnda ne srd kayt ve arta
uymaya mecburdur. O kayda uymazsa tasarrufu geerli olmaz. Bunun gibi hilafet
de veklet trnden olduundan, halife seim ve biat srasnda mvekkil olan mil
let tarafndan ileri srlen kayt ve arta uymaya mecburdur. Millet kendi kamu ve-
!yetini yani kamu ilerinde kamu tasarrufu salahiyetini halifeye mutlak surette
bahetmi ise halifenin bu eit mutlak halifelii, mutlak hkmet demek olur; ra-
id halifelerin hilafeti gibi. Yok eer millet biat srasnda halifenin hilafetini yani ka
mu velayetini baz kayt ve artlara tbi tutmusa o zaman bu tr hilafet de meru
t hkmet demek olur. Osmanl merutiyetinde olduu gibi. Bunun her ikisi de ca
iz olduu gibi milletin kendi kamu ilerinde hibir kimseye tasarruf hakk bahet
memesi de esas itibariyle caiz olmak lazm gelir. Millet, kendi iini kendim grece
im. artk ben rde ulatm, kendi ortak ilerimde kendim tasarruf etmek iin ge
reken ehliyet ve bilgiye de sahibim, dolaysyla kamu tasarrufu hakkn artk kim
eye vermeyeceim diyecek olursa ona ne denilebilir? te imdi biz de byle
yapmak istiyoruz. Buna fkh ve hukuk itibariyle hibir engel yoktur. Yeter ki millet
gerekten rde ulam olsun. Ve bu konuda olmas gereken siyas ve tima
terbiyeye sahip bulunsun. Kur.an-1 Kerm'de "Mslmanlarn ii kendi aralarnda
meveretle grlr", dendii iin buna er msaade bulunduunu bildiriyor. Za
manmzda birok byk devlet de kendilerini bu ekilde idare ediyor. Pek gzel
idare ediyor. nce de sylemitim: Hilafet demek hkmet demektir. Maksat
memleket ve milleti adaletli bir ekilde gzelce idare etmektir, foksa hk
metin ekil deildir.
Bu konuyu biraz daha aklamak lazm gelirse deriz ki. velyet ister uygun
bulsun ister bulmasn bakas zerine sz geirmek demektir ki zorla sz geir
mek demek olur. Byle zorla sz geirmek meru olmazsa ona zulm ve tahak
km denir. Meru olursa velyet olur. Bir kanuna dayanrsa ona hkm denir. La
fzlar baka bakadr. Fakat mna hep birdir. tibar edilen ey ve ynler ayrdr.
Dolaysyla velyet Hk nce iki ksma ayrlr: Kamu velyeti. hususi velayet. Kamu
velyeti demek hkmet demek, hakimiyet demek, saltanat demek, u yce Mec
lisin tasarrufu demektir. Kamu veiyetinin mnas budur. Memleketin her tarafn,
btn fertleri ve cmle kamu ilerini iine alr. Bugn Trkiye'de bu yce Meclisin
kararlar olmadka hibir kimsenin dier bir kimse zerinde zorla sz geirmeye
hakk yoktur, geiremez, geirirse meru ve kanun olmayan bir ey olur, cezay
gerektfren birL^am tekil eder. Ne zaman siz bir karar verir ve bir kanun yapar-
HAFELN KALDIRILMASI 191

sanz o zaman ondan nce zulm olan ey imdi bu karardan sonra, bu kanun
dan sonra meru olur, adalet olur. nk bunlar izafi ilerdir. Adalet de zulm de
zaf ilerdendir, nisbdlr. Zaten dnyada mutlak bir ey yoktur, herey nisbdir.
Onun iin bir zaman adalet olan dier bir zaman zulm olur.
O halde halifenin, imamn, hkmetin veya sultann emirleri, tasarruflar, na
sl geerli oluyor? te seim ve biat onun iin arttr. Halifeyi semek, imam deni
len kiiyi semek, hatta mebuslar semek onun iin arttr. Size basit bir hukuk
kaidesi arzedey m: Hepiniz bilirsiniz, bir insan gerek kendi ahsnda ve gerekse
kendi malnda d ledii gibi tasarruf eder. Dilerse bu tasarruf hakkn bakasna da
baheder. Nitek m bakasna verdii zaman o kiiye vekil denir. Ve o kii sizden
ald tasarruf hakkna dayanarak sizin malnzda tasarruf eder. Onun alm salm
artk geerli olur ve siz onu kabul etmeye mecbursunuz. nk onun yapm ol
duu o tasarruf mvekkili olan kii tarafndan bahedilmi bir velayettir. Mvekkil
kendi ahsnda, kendi malndaki velayeti ona vermitir. Bu bakmdan o bu verilen
velayete dayanarak tasarrufta bulunuyor. Bir kii byle olduu gibi be, on. yz
bin ve daha ok fertlerden meydana galen bir ortaklk br cemaat da bunu yapabi
lir. Byk kk btn irketler, cemaatlar da ayn durumdadr. Onlar isterlerse
ortak ilerini dorudan doruya kendileri grrler, dilerlerse kendi ilerinden veya
dardan bir veya birka kiiyi mdr yani vekil tayin ederler. Yan kendilerinin
mterek ilerinde sahip olduklar ahs velyetlerni o deiik kiilerden meydana
gelen bir heyete veya bir ahsa bahederler. Hakem meselesi de boyledir. Ha
kem de mesel sizden velayet almadka sizin aleyhinize onun hkm sizin zeri
nizde geerli olur. Neden geerli olur? nk siz o velayeti ona vermisiniz, bun
dan dolay geerli olur, ite bu ve benzerlerinin hepsi velayetin konusudur.
Dier bir adan ise velayet, velyet-i zatiye ve velyet.i tefviz (devredilmi
velayet) adyla ikiye ayrlr. Velyet-i ztiye bir tanedir, o da babann velyetidir.
eriat babaya kendinden varolan babalk sfat, ocuu hakkndaki tam ve ger
ek efkat sebebiyle o ocuun lehine tasarruf hakkn bahediyor, ocuk tarafn
dan velyetin babasna devredilmesine bal deildir, dorudan doruya eriat o
velyet babaya veriyor. nk ortada bir ocuk var, baklmak ve terbiye edilmek
ister. Miras yoluyla kendisine intikal eden mallarn korumak gerekir. te eriat bu
gibi eyleri babaya vermitir. Babadan baka hibir kimsenin o ocuk zerinde
emretme ve yasak koymas geerli olmaz. sterse iki yanda ocuk olsun kimse
nin ona uraya git. burada otur gibi emretmeye hakk yoktur. Bu emretmek nedir?
Zorla sz geirmek demektir. Velyettir. Tefviz ister, velyetin ona devredilmesi
gerekir. Tefviz olmadka kimse bu velayete sahip olamaz. Fakat baba yaratl
tan tam bir elkata sahip olduundan eriat bu velayeti babaya vermitir. Fakat
baba da bir ihtirasa malup olarak ocuun maln veya kendisini ktye kullana
bilir. Buna meydan vermemek iin eriat babann velayetini ocuun menfaat
artyla balam ve o kayt ile garanti altna almtr. Onun .n babann mutlak
zarar olan tasarruflar ocuk hakknda geerli olmaz, btl olur.
Velyet-i tefvize gelince, bu bir kiiye bakasnn bahettii velyettir. Ona
devrediyor. Vekil, vasi ve mtevellinin velyeti gibi. Valilerin, hakimlerin, kuman
danlarn ve Byk Millet Meclisinin velyetleri hep bu velyet-i tefviz !rndendir.
Yce Meclis sahip olduu kamu velyetini milletten almtr. Onun iindir k. mud.
 192 c u m h u r iy e t DNEM DlN DEVLET LKLER

det gecid!. 2!fa kendisinde varolan bir velyet deildir. Millet vermitir ve bir za-
manla snrtandrlmtr. Halifenin velayeti de bOyledir. o da kamu velayetini mil-
letten alm.t.r. Millet bu velayeti sem ve biatla ona devretmitir.
te etendiler. Ali uur Beyetendi.nin sormak istedikleri mesele budur. Fa.
kihler yani Isiam hukukular. "H.alite milletin vekilidir", derler. nk millet kamu
velayetini ona devretmitir. Seim yoluyla devretmitir. Millet Onu semeseydi, 0
kamu velayetine sahip olamazd. Onun in millet 0 kamu velayetinin sahibidir ve
aslidir.. Kamu ilerinde tasarruf kendisine aittir. Fakat millet kendi ilerini bizzat
kendisi icra etmeyip 0 cray seim ve biat yoluyla halifeye devretmi. te bu ekil-
de halife kamu velayetine Ibn HUmam'n dedii gibi kamu tasarrufu.na hak kazan-
mtr. Ondan dolaydr ki mmetin fertleri zerinde tasarruf hakkna sahip olmu-
tur ve yine ondan dolaydr ki halife milletin vekili olmutur.
Sonra burada bir kaide daha var: 0 da veklet kaidesinden kyor, 0 da u.
dur: Veklet bazan mutlak olur, bazan mukayyed (snrl) olur. nk bir kimse di-
erini vekil edecei zaman dilerse mutlak ekilde vekil eder, istediini yap der. bu.
na veklet.i mutlaka deniri dilerse vekilin yapaca leri tayin eder, baz kayt ve
artlara tabi klar. Buna da vekaiet-i muyakkede denir. Bu durumda veklette mut.
lak ve mukayyedlik mvekkilin hakkidir. Ona kimse birey diyemez nk 0 kendi
sahip olduu velayeti vekiline veriyor. Nasl isterse Oyle verir, bu onun hakkidir.
u halde bu kaide hilafette de geerlidir. Millet dilerse halifeyi mutlak bir e-
kilde seer, onun hibir tasarrufunu kayt altna almaz, mukayyedletirmez. Bu du.
rumda bu hkmet.i mutlaka demektir. Dilerse millet halifenin tasarruflarm baz
kayt ve artlara tabi tutar. Bu durumda da hkmet.i Mukayyede olur. te meru,
t hkmet denilen hkmet bu tr bir hkmettir. Millet hibir kiiye veklet ver-
mez, yani bir halle, bir imam sem zse hilafet yok demektir. 0 vakit de cumfuri-
yet olur, buna ne mni vardr? Millet kendi imi ben yapacam , neden bana
h ak as zorla yaptrsn derse nlgin caiz olm asn? Millet diyor ki hayr kendi
IsliTil ben greceim , ne zam an aciz olursam vakit hall!e veya imam adyla
bakasn vekil tayin ederim . Fakat m l ben elhamdlillah acI deilip,
rdm elime geirdim . Vekile htiycm yoktur. Milletler in en faydal bl
hkm et ekl d e ^ e k olan cum huriyet ve m everet uslyle kendi imi
kendim greceim . 0 halde buna kim ne der? Kimse birey diyemem nk
hak milletindir.
Arkadalar!
Kurtan. Kerim de bunun caiz olduuna aka denilecek ekilde aret edi-
yor; Mslmanlarn kendi aralarnda meveretle grlr", diyor.
Alklar

m eM.e^ldu
l kB?^; ^:u kt Ti
r !n rb
i:: lanlayaca
a ::r d T bbir
m: ^M 0: eoIdu:
d u Bunub tm k
Bunu bytmek
ye buna baka t^rl manalar ! '. r . r . L . p . r r .llr ! ( :

: : : : : : :

m. baka birey d ^ il.

HALFELN KALDIRILMASI 193

Tunal Hilmi Bey (z.nguldak): Zeki Bey'in kulaklar nlasnl

Maalesel her trl zulmlerine katlanarak almz. Memleketi melkneleri.
ne evirmiler Milleti uak gibi kullanmlar, birey dememiiz. Bilirsiniz vadiyle
herhangi bir kiinin mallarm msadere ederlerdi, una buna istedikleri mallan,
araziyi peke ekerlerdi. Avrupa'dan utandklar l in mehur GUlhane Hatt-1 Hu.
mayunu yaymland zaman mUsedere kaldrlmtr, demiler. edeni bir devlet
haline geleceiz, artk msadere kaldrlmtr demiler ve 93 Kanun-I Esasi'sine
de k.ymulardr. Halbuki 0 vakte kadar bUtUn zenginlerin mallarm istedikleri gibi
tasarrul ederler, istedikleri gibi msadere ederlerdi. Ahali mallarm bundan kurtar,
mak in bir are aramaa balam, bir adam byk bir zengin .lursa, sivrllirse
derhal mail msadere olunur. Bunun nne gemenin aresi nedir diye ahali kv.
ranmaa balam.
Recep Bey (Ktahya): Haydi vakll
Ne yapsnlar tabii, vakit usln iyi bir are olarak buldular. Etendiler! Zan.
neder misiniz ki bu vakit hayr in yaplmtr! Hayr, vaktnmelere bakarsanz
grrsnz: Ellibin lira kymetinde bir mal senede be onbin lira gelir getiren mlk,
ler vazediliyor. Fakat hayra topu topu yz liralk bir ksm ayrlyor. Mesel talan
sebile krk okka kar. talan camiye seksen okka zeytrya talan mescide otuz krk
tane mum verilmesi art olarak (vaktnmeye) konuyor. Ust tarat vakti kurann
ocuklarna, nesil be nesil art ediliyor.
Glmeler, alklar!
Neden? nk msadere ediliyor. Msadereden kurtarmak in baka are
yok. Maksadm amur atmak deildir. Tarih taklkatlar a^etmektir.
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Bir mklm var. Hoca Etendi hazretleri. Bir
insan cuma namaz klmak in bakasndan izin almaya mecbur mudur?
Evet bu konuda bir risale grdm. Geen seim dOneml mebuslarndan HO"
ca kr Etendi'nin kitabidir. Kendisiyle tanma eretine ulaamadm. Kendisini
gOrmediim in u anda kanaatinin ne olduunu bilemiyorum, o kitapta, .Mezhe-
bmiz gereince cuma ve bayram namazlarnn sahih olmas mamn (halitenn) iZ"
nine bal olduundan hatipliin hilatet makam taratndan tevcih edilmesi gerek,
mektedir", deniyor. GOrUlUyo^ Hoca UkrU etendi, bu makamda Ik eyden bah.
sediyor: Biri cuma ve bayram namazlarnn sahih olmas in mamn iznini art ol.
mas, dieri de hatiplerin hallte taratndan tayin edilmesinin lzumudur. Bu iki m ^
selenin ikisi de yanltr, byk hatadr. Muhterem Kastamonu mebusu Halt Be.
yetendi Hazretleri de "Ahalice Oyle telakki ediliyor, halite olmazsa cuma.namaz
Sahih olm ^, deniyor", buyurdular. Bir kere unu arzedeyim ki etendiler slm d.
nlnde Allah ile kul arasna girecek bir vasta yoktur. Bu bir slm hakikattir. Ne
eyh, ne mrid, ne mtehit, ne imam, ne de b!lmem kim asla vasta olamaz. Is-
lm'da ruhaniyet, din tekilat yoktur. Papa Hz. sa'nn hata yapmaz vekilidir. Hz.
Isa adna emirler verir, yasaklamalarda bulunur. Islmiyette ^ y le bir ey yoktur.
Hibir kimse Hz. Peygamberin hkmler teriinde vekili deildir. Terdo vekillik
c a i deildir. Islmiyette Allah yolu aZr. Allah ile insan arasnda ak bir yol var.
dr. Herkes 0 yolda gidebilir. Hlgbir vastaya ihtiyac yoktur. Ne Kur^n.da ne de
hadiste bOyle bir ey bulamazsnz, bilakis aksini bulursunuz.
il

194 CUMHURtYErr DNEM DN - DEVLET. LKLER

Cuma namaz siyas bir ibadettir. Bayram namaz da yledir. Onun iindir ki
byk ehirlerde ve kasabalarda klnr, kylerde cuma namaz sahih olmaz, mut.
laka ehirde olacak. ar ve pazar olan kasabalarda klnacak ve mmkn ol
duka bir yerde, bir camide klnacak. Onun indir ki nceleri ehir iinde veya
ehir kenarnda. zel ekilde hazrlanm meydanlarda klnrd. O yerlere namaz
gah denir. Hl baz ehirlerde namazgh denilen yerler vardr. Sonra Efendiler!
Hatip memleketin en byk kiisi, en byk limi olacak. Hutbe siyas, tima, ah
lk. ktisad. lm izahlar ve irad edici ifadeleri ihtiva edecek. Dolaysyla byle
bir hutbe okumaya herkes muktedir olamaz. Ona gre hatip bulmak gerekir. Onun
iin Islm'n ilk devirlerinde hutbe meselesi mhim bir mesele idi. Hutbe okumak
ve o yolla halka kendisini gstermek, insanlarn fikriyatnda bir mevki edinmek
phesiz byk bir ereftir. Kendine gvenen herkes buna heves edebilir. Onlarn
taraftarlar da olabilir. Bu okusun, hayr o okusun diye aralarnda ihtilaf ve tart
ma kabilir, ite bu ihtilaf ve tartmaya meydan vermemek iin Hanef fakihleri
hatibin, cuma namazn kldracak kiinin sultan tarafndan tayin edilmi olmas
gerekir, demilerdir.
Dikkat ediliyor mu? Burada halife tabiri yok, sultan tabiri var. Trkistann en
byk limlerinden, Hanef fakihlerinin en byklerinden Burhanddin Merginan
adnda byk bir fakih vardr. Merginan. Trkistan'da Fergana eyaletinin idare
merkezidir. Bu kii oralarda ve Semerkant civarnda slm ilimleri yaymtr. Hi-
dye adnda gayet feyizli, gayet tebcil edilmi, kymetli bir kitab vardr. Bugnler
de Msr'da baslmtr. Islm dnyasnda bu kitab bilmeyen bir lim yoktur, lim
ler arasnda hccet kabul edilir. Ondan sonra yazlan btn kitaplarn kaynadr.
Hanef mezhebinde en gvenilir en muteber bir kitaptr, ite bu kitapta, "Cuma na
mazn bizzat sultan veya onun zel olarak grevlendirdii kiinin kldrmas gere
kir", deniyor. Bu kitabn erhi olan mehur Fethu.l-Kadir'de. bugn her limin elin
de bulunan Drr- muhtar.da "sterse sultan galebe yoluyla sultan olmu olsun ve
hatta bir kadn olsun, beis yoktur" deniliyor. Ad geen Hidye'de de bu artn, bu
meselenin illeti (sebebi), gerekesi olarak yle deniyor: "nk cuma namaz b
yk bir cemaatla eda edilir. Ve bazan imamla hevesli olanlar tarafndan birim
imamlk iin ne geirme ve birinin ne gemesi konusunda mnakaa ve eki
me olur. Bazan da sebeplen dolay ekime ve ihtilaf ortaya kabilir. Bundan do
lay farz iini tamamlamak in byle bir arta lzum grlmtr", ile bu szler
Hidaye'nin kendi szleridir, benim szlerim deildir. phe edenler oraya bavur
sunlar.
te pek ak olarak grlyor k. cuma gn hutbe okumak (veya hutbe oku
makla birini grevlendirmek) yle zannedildii gibi halifeliin gerekli unsurlarndan
biri deildir, yalnz inzibat ve asayi meselesidir. ekime, ihtilaf ve dmanlklar
ortadan kaldrmak iin gereken hkmetin vazifelerndendir. Hatla afii mezhebi
ne gre cuma namaznn shhatnda byle bir art yoktur. Hanefi fakihleri de. sul
tan olmayan yerlerde hutbe okuyacak hatibi ve imam halk kendisi seer ve tayn
eder derter. fte meselenin gerek mahiyeti budur. Fakat naslsa -zlecek bir
eydir ki bu mesele zihinlerde ok yanl olarak yerlemitir. Anlattm ekilde
tashih edilmesi gerekir.
h a l if e l i in KALDIRILMASI 195

Efendiler, bir seneden beri memleketimizde hatipler yalnz eriye Vekili tara
fndan tayin ediliyor. imdi bir seneden beri memleketimizde klnan cuma ve bay
ram namazlar sahih deildir mi denilecek? Bu byk bir hata olur. Gerekli olan
hatibin, cuma ve bayram namazlarn kldracak olan imamn hkmet tarafndan
tayin edilmesidir. Bu gerekletikten sonra baka bir eye lzum yoktur.
Izn-i mam (Cuma iin halifenin izin vermesi) meselesine gelince, efendiler,
bu da yanltr. zn-i mam tabirindeki imam lafz 'elifle imam deil, 'ayn' le mm.
dr. Yani isim tamlamas ile Izn-i imam deil, sfat tamlamas ile izn-i mm (umu
mi, genel msaade, herkese ak olma) demek lazmdr. te dorusu budur. Yani
cuma namaznn sahih olmas iin izn-i mm arttr. Bu izn-i mmdan maksat da
cami veya kale kaplarnn herkese ak olmas, herkesin o cami veya kale iinde
cuma namazn klmaya izinli bulunmasdr. nk cuma ve bayram namazlar Is
lm iarlarndandr. Onlarn aktan aa yaplmas gerekir. te cuma ve bayram
namazlarnn sahih olmasnda izn- mmn art olmas bu hikmete dayanmakta
dr. Dolaysyla bir padiah, bir halife, bir vali veya bir kumandan yalnz kendine
bal olanlarla cuma namazn klmak isteyip de cami veya kale kaplarn kapatt
rarak halk ieri girmekten menederse o namaz sahih olmaz. te bu meseleyi oe
bu ekilde tashih etmek gerekir. Ne yazk ki lim geinen birok kii bu meseleleri
pek basit olduklar halde yine yanl bellemilerdir. Bu meseleler fkh kitapla
rnn hepsinde bu ekilde yazl olduu halde bilmem nasl olmu da bunlar ok
yanl, pek ak bir hata olarak bellenilmitir. Buna bir trl aklm ermedi. Ben f
kh kitaplar iinde u sylediklerimin zddn iddia eden bir kitap, bir ibare grme
dim.
Hac emiri (Hac mevsiminde hac ileriyle grevlendirilen kii) meselesi de
byledir. az nce ismini zikrettiim Hoca kr Efendi, hac eminni tayin iin de
halifenin varolmasnn gerektiini sylyor. Halbuki asla yle bir lzum yoktur, bu
da nzibat ve asayi meselesidir. tedenberi haclar arasnda emniyet ve asayii
korumak, ekime ve ihtilaflar halletmek iin bir kiiyi hac emiri tayn ederlermi.
Mesele bundan ibarettir. Bu da hkmetin vazifelerinden biridir ve hibiri hilafetin
lzumlu eylerinden deildir.
Hutbelerde halifelerin, padiahlarn simlerinin anlmas meselesine ge.nce.
bu artk bsbtn sonradan ortaya atlm bir durumdur. Katiyyen hutbenin anla
rndan deildir ve hutbe ile dini bakmdan hibir ilgisi yoktur. Tamamen idari ve si
yas bir durumdur. Rad halifeler devrinde hutbelerde hibir kimsenin ismi anl-
mazd. Biraz evvel sylemitim. Hutbe nutuk demektir. Onda anlmas gereken
eyler siyas, tima, iktisadi, ahlk nasihatler, meselelerdir. Hutbe halk ikaz ve
irad iin okunur. Yoksa bir kiinin ismini anmak iin okunmaz. Emev Devlet, za
mannda hatipler hutbelerde Hz. mam Ali'ye lanet ediyorlard. Bunu srf o.^ propa
ganda olmak, halk Hz. Ali'den soutmak iin Muavye karmt. Hz. Ali nin kabul
grd yerlerde de hatipler. Emev hatiplerine karlk olarak Hz. Ali'ye dua edi
yorlard. Daha sonralar Tavaif-i mlk ortaya kt zaman her yerde hatip o ye
re hakim olan sultann ismini anar oldu. Bundan maksat da o yerin hang. sultann
hangi hkmdarn idaresi altnda bulunduunu gstermektir. Bizde de hai.ple'
hutbe srasnda Osmanl padiahlarnn isimlerini anarken 'Halife b. Hafe'. de
mez, 'es-Sultan ibni's-Suttan. der. 'Halife b. Halife, diyen hatip hi grdnz mu.
196 CUMHURYET DNEM DN DEVLE'F LKLER

Hutbelerde Hulefa.y raidinin yani Ebu Bekir, mer, Osman ve Ali'nin isimlerinin
anlmas da bu kabildendir. Yani bu da srt siyas bir meseledir, ilere kar zikre
dilir ve bu hutbenin okunduu yerdeki ahalinin Ehl-i Snnet olduu bununla ilan
edilmi olur. ran'a giderseniz orada da camilerde hatipler Ebu Bekir, mer ve Os
man n isimlerini zikretmezler. Hulasa bu gibi eyler sonradan ortaya km ey
lerdir. Asl Islm eriatnda byle eyler yoktur.
ite efendiler, hilafet ve onun teferruat hakknda size pek ok aklamalar
yaptm. Bu aklamalarmla artk hilafet meselesinin er mahiyeti tamamiyle anla
lmtr sanrm. imdi de msaade ederseniz bir iki szle mukaddes dinimi dost
dman herkese kar biraz ycelteyim:
Muhterem efendiler, slmiyet gayet yce ve yksek bir dindir. lim ve bilgiyi,
ilerlemeyi (terakki) ok sever. Akldan, mantktan hi ayrlmaz. Yeryznde Islm
dini kadar hrriyetperver, terakkiperver bir din yoktur. Btn din hkmler, yceli
i ve yksek duygulan ihtiva eder. Hedef ald gaye, ahlk olgunluklar ve beeri
faziletleri kurmak ve emniyet altna almaktr. Hz. Peygamberimiz en sahih hadisle
rinden birinde "Ben ancak ahlk olgunluklar tamamlamak iin gnderildim" buyu
ruyor. Bir hadis-i eriflerinde de akl iin "Huccetullah" (Allah'n hcceti, delili) tabi
rini kutlanyor. Baknz ne diyor: "Hak nerede ise sen de onunla beraber orada ol.
Ondan ayrlma. Sana phe veren eylerin hakikatim aklnla temyiz et. nk Al
lah'n senin aleyhine olan hcceti endedir, kendindedir ve onun feyiz ve bereketi
de senin yanndadr. Ne yce szdr, ne kadar mnaldr ve akla ne byk ky
met veriyor. Zaten Kur'an- Kerim batan baa akl, akl sahiplerini yceltir. Onun
iin slmiyet akl ve mantk ite ikizdir. Bir yet-i kerimede, "Deiik szleri iitip de
onlarn en gzeline uyan kullarm ilah? mkfatmla mjdele" (Zmer 39/18), bu-
yuruimaktadr. Bu yetin alt tarafnda da, "te Allah'n hidayete mazhar kld ki
iler bunlardr ve ite ancak onlar akl ve izan sahipleridir", deniyor.
te gerek hadis ve gerekse bu yet, taklitilii, tekinin berikinin mukallitiii.
ni, yani delilini bilmeksizin krkrne herkesin ulemadan olsa bile mcerret
szlerine uymay yasaklyor. Daima her eyin akl ve mantk ile, delillere dayanan
akl muhakemelerle tetkik edilmesi lzumunu gsteriyor. Bir yet-i celilede de Hz.
Peygambere hitaben, "Szlerinizde doru iseniz delillerinizi getiriniz" (Bakara 2/
11) buyuruyor. Burhan, kesin delil demektir. Istlahta, kesin nclerden teekkl
eden delile denir k kati ve kesin delil demektir. Dier bir yet- celilede de "lminin
ulamad ey zerine durma" (Isra 17/36) buyuruluyor. Pek ak olarak grl
yor ki Hz. Kur'an akl ve manta ve lm delillere ok byk kymet veriyor.
Efendiler. slmiyet bilgi ve ilimle ikizdir. Hikmet ve marifetten hibir zaman
ayrlmaz.
Hep bilirsiniz: Mesel "lim in'de de olsa gidiniz, tahsil ediniz" ve "lim ve
marifeti beikten kabre kadar tahsil ediniz", hadislerini hep bilirsiniz. Bilmeyen yok
gibidir Size bir hadis daha nakledeyim: Baknz burada Cenab- Peygamber efen
dimiz ne diyor; "Hikmet mminin yitik maldr. Onu nerede bulursa o ona en layk
olandr". Bu hadis-i erif sahih ve hasen hadislerdendir. Mehur ktb-i sittede
Snen-i Tirmizi.de ve dier hadis kitaplarnda mevcuttur ve ok mehurdur. Muh
telif tabirlerle rivayet edilmitir. yle vaaz ve nasihat kitaplarndaki hadislerden
HALFELN KALDIRILMASI 197

deildir. Abd.i ciz yle mevaiz kitaplarmm hadislerirden bahsetmem. En mute

ber hadis kitaplarnda grmedike o gibi zayf hadislerden bahsetmem. Hikmet,
eyann hakikatna uygun olan sz, ilim ve marifet demektir. Yitik (dlle), ne de
mektir bilir misiniz? nsann kaybedip de arad mal demektir. Mesel bir aky
zerinizden drrseniz aramaya balarsnz. te o sizin yitiiniz (dlle)dir.
TrkesiniTunal Hilmi Bey kardeimiz sylesin.
Tunal Hilnl Bey (Zonguldak): Yitiktir.
Seyyid Bey (devamla): ite Cenab- Peygamber byle buyuruyor: Hikmet
olan sz. eyann hakikatlerine uygun olan bir sz. hukuk. tima, felsef, ktisad
ve ahlk bir dstur, her nerede bulunursa bulunsun, her kimin azndan iitilirse
iitilsin, ite o sz, ite o doru kelm, ite o dstur mslmann kaybedip de ara
d maldr. Hi tereddt etmesin, hemen alsn, nerede bulunursa bulunsun, her
kesten ok bir mmin ona daha ok mstahaktr. Herkesten evvel alsn, onun z
maldr. Baknz bu ne byk ve yce bir szdr. Dellet ettii mna ve meal itiba
riyle, tad mana itibariyle byk bir dsturdur, ite bu hadisten de anlalyor
ki, slmiyet maarife, eyann hakikatlerine pek byk kymet veriyor. Hukukta
hrriyetperver bir din olduu gibi ilim ve tenlerde de hrriyetperver bir dindir. Akl
ve mantk ve maarifi pek ok sever. Bilgisizlikten ve krkrne tekini berikini
taklitilikten ok nefret eder. ..Biz babalarmz byle bulduk, onlarn izinden ayrl
mayz", diyen inatlara Hz. Kur'an, ..Siz ve babalarnz bariz ve ikr bir sapklk
tasnz" (Enbiya 2/54) diyor.
Efendiler, bir vakitler Avrupa bilgisizlik karanl iindeyken. Dou medeniyet
yollarnda hayli ilerlemiti. O zamanlar yeryznde en ilerlemi ve en medeni yer
ler Islm lemi idi. Btn Avrupa, mesel Ingilizler btn ilimleri ve tenleri imdi Is
panya denilen Endlslen almtr. Amerika niversitesi Profesrlerinden Draper
lim ve din atmas adyla bir kitap neretmilir. Tavsiye ederim mhim bir di
mada din ile ilim ayn anda bulunamaz, lm ise dindar deildir, dindar ise lm
deildir", diyor. Ve bu konuda zerinde mtalaalarn, tarih tetkiklerini yrtyor.
Fakat yine kendisi o kitapta aka unu diyor: "Benim bu kitapta dinden maksa
dm. Islm dini deildir, dier dinlerdir, zellikle Katolik dinidir, slm dini deil".
Sonra Endlste vaktiyle slm limleri tarafndan ksmen yem balan icat, ks
men de ikmal edilen ilim ve tenleri birer birer sayyor. Trigonometrinin tamamyle
slm limleri tarafndan icat edildiini, eski Yunanllar zamannda bunlarn icat
edilmemi olduunu syler. ki ve Xli cebir ilkelerini, iki rakam arasnda miktar
ca olan farktan doan hesab ve hatta logaritmay, eczaclk ilmini, pehlevan ve
nuhud yaklarn ve bunlara benzer daha birok usl ve kaideyi dorudan doruya
ve ilk defa slm limlerinin icat ettiim syler. Ik krlmasn Ebu Bekir Razrmn
kefettiini ve yeryznn kre eklinde olduunu ayn ekilde slm limlerinin
kefettiini syler. Yerkrenin ilk defa Badat civarnda Sincar ovasnda fenn
usller kullanlarak lldn ve AvrupalIlarn yerkreyi lerek bulduu miktar
ise slm limlerinin bulduu miktar arasnda pek czi bir fark olduunu syler
EbuTKasm denilen bir doktorun Belika kral tarafndan kendisini tedavi iin zel
olarak arldn ve bu doktorun iki defa Belikaya gittiini, hatta bir defasnda
ahi ay kadar bir mddet Belikada oturarak kral ve bakalarn tedavi ettiim. Av
rupa'da ilim merakls birok genlerin ve hatta daha sonra papa olan bir ki kiinin
 198 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET LKLER
;i
Mm tahsili in Endls.e kadar gittiklerim, ingilizlerin denizcilik tennini Endlse
tfhsil ttiklerini. uzun uzadya sralar ve izah eder. 6 bunun iindir ki ngilizce
denizcilik terinrlerinin 0 Arapa kelimelerden alnmadr. Bu hususta daha pek
.k beyanlarda bulunur ise de uzun srecei in hepsini birer birer saymak iSte^
mem. Esasen .nun sylemesine de ihtiya yok. zaten bizce bilinmektOdr. Fakat
bakasnn azndan iitmek hoa gidecei in ksaca da olsa onun szlerini ve
hUsnahadetini, takdirkr itadelerini nakletmeyi uygun grdm.
Efendiler, urasn arzedeyim ki douda, fslm leminde slm medeniyetine
ilim ve tenlere hizmet eden limlerin ou Trktr, ilerinde ok byk filoZoflar.
ok byk mlefennin ve mUtebahhir limler, byk h'ukuku fakihler.vardr. Birta.
kim zlim ve mstebit hkmdarlarn zulm ve istibdad neticesinde byle zebun
VQ harap, cahil bir hale gelmi olan Semerkant, Buhara. Nisabur, Badat, Belh gi"
bi ehirler vaktiyle er beer milyon nfuslu cesametli memleketlerdi. Mehur
edib-i azam Kemal Bey merhum, bir eserinde bu ehirler iin "Herbiri Paris, Lond.
ra gibi", diyerek bunlarn bugnk Paris ve Londra derecesinde byk ehirler ol.
duunu syler. Ben merhumun bu eserini okuduum zaman bu szn ok mu-
balaal bulmu, nanmamtm. Sonralar Arapa eserlerde grnce merhumu
tasdik ettim.
Efendiler, baz Arapa eserlerde grdm. Horasan'la Afganistan arasnda
bulunan Belh denilen ehir vaktiyle 6 milyon nfuslu cesametli bir memleket mi,
!ginde altyUz kadar kubbeli ve minareli cami varm. Bugn ise ihtimal bu ehirle-
rin enkaz bile kalmamtr. imdi sorarm size. 0 vakit slm medeniyeti 0 derece-
de ilerlemi ve slm lemi 0 lde mamur ve medeni iken imdi neden harabz-
re dnm, ahalisi bilgisizlik ve cehalet inde kalmtr, bunun sebebi nedir? Isl-
miyet 0 vakit terakkiye mni olmuyordu da imdi mi mani oluyor. Veyahut sz
tersine evirelim: slmiyet imdi terakkiye mani oluyor da 0 vakit olmuyor muy-
du? Bunun hibiri deil.
Efendiler, zamanmzda memleketimizde terakkiye mn! olan hal gerek Is.
lmiyet deildir. Cehaletten, krkrne taklitilikten doan zihniyettir. Zaman-
mzda Isl^ dini pek garip kalm, hurafelerle dolmutur ve bu hurafeler !slm
lemine dier dinlerde^, baka milletlerden sirayet etmitir. ksa gerek !slm
dini hurafelerin, btl fikirlerin en byk dmandr. Esasen slm dini hurafeleri,
btl nanlar kknden ykmak in gelnitir. Nitekim vaktiyle ykmt da. a at
sonralar uradan buradan slm leminin ine bir ok hurafe girdi, neticede Is-
lm dini btn btn garip kald.
Tereddtsz diyebilirim ki. bugnk slm dini baka, asr-1 saadetteki slm
dini bakadr, G er^k slm dini ftr ve mantk bir dindi: hayalleri, hura ele.bir
takm tatil fikirleri hi sevmez, bilakis onlardan nefret eder. Biraz once de syle-
mitim. Hz. Peygamberin en byk duas. .Ya Rabb, eyay olduu gibi bana
goster, idi.. Ne gzel, ne byk duadr. insan eyann hakikatlerini olduu gibi
lrse daha ne ister? En byk hikmet, on byk itim ve marifet de eyann hakikat-
l.rini olduu gibi bilmek deil mi?
te efendiler, hilafet ve slmiyet hakknda bildiimi, anladrn size syle,
dim. Bu soyt^iklerim y'irmi otuz seHelik uzun ve yorucu senelerin mahsul olan
alma ve aratrmalardr.
HALFELN !DALDIRILMASI 199

Yahya Gallb Bey (K.rehir): A!Iah sizi mJI.aljmlzI beraber payidar etsin.
Seyyid Bey (devamla): Szlerimde asla riyakrlk, bir gizil maksat yoktur. Bil.
diklerimi tam bir samimiyetle size adettim. Maksadm muazzez dinimin hakikatle,
rini olduu gibi bildirmek, bu suretle islmiyeti dost ve dmana kar yceltmek,
tir.
Elendiler, ahali bu hakikatleri anlamazm, bilmezmi. Anlatalm, bildirelim,
vazilemizdir. Ahali anlamam, bilmemi ise kabahat onlarda deil, anlatmayan,
lardadr, bildirmeyenlerdedir. Bundan sonra olsun anlatalm, ikaz edelim, yol gOs.
terelim, aydnlatalm ve bu zavall memleketi artk yrtelim.
"Bravo" sesleri.
Hilafet, hilafet diye km gitmiiz, harap ve trab olmuuz. Ne mail,
mz, ne canimiz, ne mlkmz kalm, btn memleket yoksulluk ! inde kal-
m. Bu mu hilafetin lylllk ve faydalan efendiler..
"Bravo" sesleri.
Artk yryelim, dirilelim. Btn medeniyet aieml alm yrm, ilerle-
me yolunda dev admlarla gidiyor. Biz bunlarn arkasndan boynu bkk ve
yetim gibi bakp bakp da ..Gt kervan kaldk dalar banda'' mi dlyeilm?
Glmeler.
Dorusu insan zlyor. Ne yalan syleyeyim, ayni zamanda insana hiddet
de geliyor. Ne acayip ey: slm dini bu kadar yUce ve terakkipen/er birdin olsun
da biz mUslmanlar, milletler ve kavimler inde en geride kalalm.
Glmeler ve alklar.
Efendiler, szlerimi bitirmeden nce zamanmzda, hele u Sirada ok m.
him olan bir mesele hakknda msaade buyurunuz da bir iki sOz syleyeyim.
"Syle, syle, sabaha kadar syle dinleriz" sesleri.
Bundan be sene nce bir ak oturumda, genel toplantnzda muhterem
zmir mebusu arkadam Saraolu kr Bey, ''Trk'n ruhundan doan ka-
nunlar isteriz'', demiti. Ben 0 oturumda bulunamadm, sonra gazetede okudum,
ok doru sylemi, tasdik ederim. Trk.n rf ve detine uygun kanunlar
isteriz demek istiyor deil mi?
Saraolu kr Bey (Izmlr): Evet, evet.
Adliye vekili Seyyid Bey (devamla): Kur'an.1 Kerim de ^yle sOyluyor.. Bir
yet* cel.ile vardr. timal ve hukuk! bir vecize, bir hikmetli dsturdur. Bakiniz
Kur.an-1 Kerim ne diyor: "Fazla olan (afv) al. rt ile emret, cahillerden yuz evir."
(Araf 799 ).
Alklar.
te grlyor ki Hz. Kur.an "rf ile emret" diyor.
Efendiler, btn dou ve batinin, btn Avrupa hukukularnn, btn filozof.
arrt birletikleri bir ey vardr ki, 0 da: bir memleketin kanunlarnn 0 memleketin
rt ve detlerine uygur olmasdr. Kanun yaplrken esas budur. Bir kanun ^ m -
200 c u m h u r iy e t DNEM DlN DEVLET LKLER

!.e tin rf v e d e tle r in e u y g u n .I m a z s a k a n u n p a y id a r .I m a z . nk hu-

k k e m e k rf v e d e t d e m e k tir. Bir m em leketin k 3 nun hkmleri, hukuk kai-
eleri m em leketin rf ve detlerinden d . a r ve 0 rf ve detlerin deim esi ile
deiir.

F ak at a c a b a bu yet-i l l e d e k i rf kelim esi bugn dilimizde kullanjlan rf ve

d e t m a n a s .n a m dr? Ah! dertlerim byktr. Bu yet-i celile hakkyle tetkik edil-
m em i. m n.as! Ilenem em itir. Tefsirlere b a k a rsa n z birbirine zt b a k a m nalar
verildiini .grrsnz. Bu yetteki rf. m aruf (iyi) m nasnadtr, mdkerin (kt)
zdddr. H alkn dilinde kullanlan rf ve d e t n l n a sn a deildir, derler. Hdlbuki
efendiler, bu yanltr. B en bu m eseleyi uzun m ddet, s e n e le rc e tetkik ettim. Me-
s e le c . E arlerle, yani afi ulem asyle Maturidilerin, yani Hanef ulem asnn fikir,
leri birbirine kardr. Bunu ayrdetm ek lzm dr. a f ulem as tarafndan yazlan
tefsirlere, m e s e l Kad B eydav tefsirine b a k a rsa n z , rfn, "eriat tarafndan g-
zel v e iyi c ld u u bildirilen eydir" diye tefsir edildiini grrsnz. Halbuki Hanefi,
ler ta ra fn d a n y azlan tefsirlere, m e se l Hanefilerirt en byk muhakkik limlerin-
d e n v e fkh usl im am larndan olan C a s s a s Ebu Bekir R az'nin AhkmUl-Kur.an
ad n d ak i tefsirine b a k a rsa n z , rf, "Aklin gzel ve iyi olarak b e rl^ i i eydir", di-
ye tefsir ettiini g r rs n z. Bu ztln se b e b i hsn-kubuh (iylk-ktlk, gzel-
lik^irkinlik) m e selesid ir. Bu slm felsefesin d e ok nem li bir konudur. Bugn Av.
'Upa filozoflar d a bu konu ile m egul olm aktadr. Bunu siz e izah etm ek istem em ,
uzun gider, b u n u n yeri b u ras deildir. u k a d a r syleyeyim ki, rf irfandan tre,
m edir. M aturidilere g re, yani H anef fakihlerine gre akil ve irfann caiz grd
e y dem eW ir. A detle a ra s n d a u k a d a r bir fark vardr ki, d et btl zerine d e ku-
rulabilir, btl v e ktlenm i ey ler d e d e t olabilir. Nitekim b ir o k kt eyin, in-
s a n la r a ra s n d a d e t olduu gibi. F ak at rf irfan zerine kuruludur, btl zerine
kurulm az, red d ed ilm i v e ktlenm i ey lere rf d en m e z . u halde rf ile det
a ra s n d a m utlak bir u'mum ve h u su slu k vardr. rf d a h a hususi (hs), d et d a h a
um um idir (m m ). Yani h er rf dettir a m a h er d e t rf deildir. Baz d etler akil
ta ra fn d a n kabul edildii in rftr, fakat baz d e tle r d e akil tarafndan reddedildi-
i in rf deildir. te rf ile d e t a ra s n d a bu f a ^ vardr. b a k a bir fark yoktur.
E vet m aruf d a rf dem ektir, fakat 0 d a bu m n ad ad r.
S o n s z o larak u ciheti d e arzedeyim ki, adl slahat adi altnda alelacele bir
k a n u n y a p m a k d o ru o l m ^ , zararldr. A lm anlar so n m.edeni k a n nlarn an cak
o n b e S e h e d e m e y d a n a getirebildiler. M em lekete, milletin rf v.e adetire, milleJin
tima b n y e s in e Uygun k a n u n la r y ap m ak kolay bir ey deildir, eitli !-
rn, eitli u'sl v e kar untar var. B atinin rf v e d.eti ve hukuku 0du u gibi d o ^ u
nun d a . m em leketim izin d e rf ve d eti ve hukuk kaideleri vardr. Bunlar uzun
u z a d y a Clkik etm ek , ett etm ek, d n m ek , hangi kaidelerin, hangi hkmlerin
: - : milletimizin tima artlarn a, y a a m a biim lerine .uygun olduu-
fiu te ^ b il.e tm o k gerekir. B y le y a p lm a y p d a : (?
yaplacak o l u r ^ fayda y e rin e Z a ra r o ^ a y a Ikar^ S o n ra S i k j k l g n rfe :

| |

vechlIe Trk.n ruhundan doan kanun d en m e Alman veya levlre kanunu

HALFELN KALDIRILMASI 201

denir. Almanya ve svire baka. Trkiye bakadr. Trkiye'de Trkiye kanu

nu lazmdr. Bu da uzun uzadya tetkike muhtatr. Ka yapalm derken gz
karmayalm, metin ve salam esaslar zerinde yryelim. Tekrar geriye
dnmeyelim.
te ben bildikierimi, kanaatlarm btn samimiyetimle en ak bir ekilde ar.
zettim. Artk tesi size aittir. Her ey kararnza baldr. Msaadenizle szlerime
son vereyim.
"Teekkr ederiz" szleri, alklar.^^^
Dikkatle okuduunuzda greceiniz gibi, btn bir tslm Tarihini vc hali
felik tarihini en ince teferruatyla meclis krssnden dile getiren Seyyid Bey'in
bu konumas beklenen etkiyi yapar ve meclisteki iki kii hari: Zeki Bey ve
Halid Bey Hari, halifeliin kaldnimas karan onaylanm olur. Tarih 3
Man 1924. Ank halifelik sona ermi ve makam hilafet de ne ruhani vc ne de
cismani olarak gndeme getirilmemek zere tarihteki yerine terkedilmitir.
TBMM.de, 431 nolu kanunla, 3 Mart 1924 tarihinde meclisin ikinci ilima-
nda kanunlaan halifelie son veren vc hancdan. Osmani.nin Trkiye haricine
kanimasn uygun gren kanun udur:

HLAFETN LGSINA VE HNEDAN-I OSMAN.NN

TRKYE CUMHURYET MEMLK HRCNE
IKARILMASINA DAR KANUN
(26 Recep 1342 ve 3 Mart 1340.1924)

Kanun no: 431

Madde 1 Halife hal edilmitir: Hilafet, hkmet ve cumhuriyet mn ve
mefhumunda esasen mndemi olduundan. Hilafet makam mlgadr.

177. smail kara. Trkiye'de IslmalkDOOncesi. c. 1. s 179.220. Risale Yay n!ar. Bnnc .e a s ^ .
Istanbul. 1986 (Trkiye Yazariar Birlii Aratrma dl), Ulu. Halifeliin Sonu. s. 167.173.
Ayrca Seyyid eeyn bu konumas in ozet olarak. Hakimiyet i Milliye, 3.4 Mart 1924 VGda.
ha geni bilgi in bkz. C um h uriye t. 24 Mays 1924 ve sonraki saylar. Konuma t ^ me n
olarak. ^Hilafetin Mahiyeti eriyest adyla yazar adi b e lir t ilm e n 1924 ylnda Ankara'da ya-
ynlanmtr
178. Profesor Seyyid Bey. halifelie son verdiren bu konumasndan sonra. 20 Nisan 1924 tan hm.
de kabul edilen yeHi anayasa ve bu anayasann getirdii m l l e t . i l l ^ ite memurluun bag.
damazlg hkm nd.n t^ a d d e 23) dolay, milletvekilliinden istifa, etmi kabul i l e r e k mU.
d e rs lik yapt Darlfnun ilahiyat FakOltesiOekanlna ve slm Hukuku Krss h ^ l g n
gnderilm itir: Meclisteki "hilafetin er.1 mahiyeti. sr^li 3.5 saat suren konumasndan tam 45
gOn sonra meydana gelenbu olayla Izmir ^ b u s u Seyyid ^ y ' n m lle^kU g h aya , da sona
erTnitir.
Bazlarna g re de m w liste ki "tarihi vazife.sin icra eyledii i^n , artk dne ait bir unsurun kal.
madg m edisto ona yer vemeye gerek kalmam ve b sebepte de Istanbura ondertm. :
Belki bu anlay Seyyid ^ y . d e farketmi olacak ki. Is nbla dnnden hemen sonra
zntsnden hastalanm ve ksa bir m ^ e l sonra da vefat eimibr
 202 C U M H U H n% d o n e m i d in D E^C T
il i k il e r i

Madde 2 Mahl Halife ve OsmanlI saltanat mnderisesi hanedannn

erkek, kadn bilcmle azas ve damadlar Trkiye Cumhuriyet memaliki dahilinde
ikamet etmek hakkndan ebediyen memnundurlar. Bu hanedana kadnlardan m
tevellit kimseler de bu madde hkmne tabidirler.
Madde 3 kinci maddede mezkur kimseler ibu kanunun ln tarihinden
itibaren azami on gn zarfnda Trkiye Cumhuriyeti arazisini terke mecburdurlar.
Madde 4 kinci maddede mezkr kimselerin Trk vatandalk sfat ve
hukuku merfdur.
Madde 5 Bundan byle ikinci maddede mezkr kimseler Trkiye Cumhu
riyeti dahilinde emvali gayri menkuleye tasarruf edemezler. likilerinin kat' iin bir
sene mddetle bilvekle mahakimi devlete mracaat edebilirler.
Bu mddetin mrurundan sonra hibir mahkemeye hakk mracaatlar yok
tur.
Madde 6 kinci maddede mezkr kimselere mesarifi seferiyelerine muka
bil bir defaya mahsus ve derecei servetlerine gre mtefavit olmak zere hk
mete tensip edilecek mebali ita olunacaktr.
Madde 7 ikinci maddede mezkr kimseler Trkiye Cumhuriyeti arazisi
dahilindeki bilcmle emvali gayri menkullerini bir sene zarfnda hkmetin malu
mat ve muvafakati ile tasfiyeye mecburdurlar. Mezkr emvali gayri menkuleyi tas
fiye etmedikleri halde, bunlar hkmet marifetiyle tasfiye olunarak bedelleri kendi
lerine verilecektir.
Madde 8 OsmanlI mparatorluunda padiahlk etmi kimselerin Trkiye
Cumhuriyeti arazisi dahilindeki tapuya merbut emvali gayri menkulleri millete inti
kal etmitir.
Madde 9 Mlga padiahlk saraylar, kasrlar ve emlki salresi dahilinde
ki mefruat, takmlar, tablolar, asar nefise ve sair bilumum emvali menkule mille
te intikal etmitir.
Madde 10 Emlaki Hakaniye nam altnda olup evvelce millete devredilen
emlak ile beraber mlga Padiahla ait bilcmle emlk ve sabk Hazine! hma
yun, muhteviyatlar le birlikte, saray ve kasrlar ve mebani ve arazi millete intikal
etmitir.
Madde 11 Millete intikal eden emvali menkule ve gayri menkulenin tespit
ve muhafazas iin nizamname tanzim edilecektir.
Madde 12 bu kanun tarihi nerinden itibaren meriticradr.
Madde 13 bu kanunun icray ahkamnda cra Vekilleri Heyeti memur
dur. ^

79 Bu fo n u n u n m zakere tutana, TBM M Z a b it C eridesinin 7. aidinin 26. sayfasndan 78. say.

tasm a kadar devam etm ekledir
h a l if e l i in KAI.DIRILMASI 203

Yalnz 431 no.'lu 13 maddelik bu kanunun, ikinci maddesi zerine deiik

likler istenmi, ikinci maddedeki kadnlar, ocuklar ve damatlann yurtdnda
sefalete decekleri, hasla olup belki kendilerine bakan olamayacandan dolay
rahatsz olacaklan. bu gne kadar iyi gn grm ve yaam bu kadnlarn ihti
ya sebebi ile ahlk zayflna debilecei'. Ve bunun da Trk.lk erefini ze
deleyici olaca" mlahazalanyla bunlann yurldna kanimamas ve memle
ket dahilinde kalmalan iin teklif verilmiti. Teklifi verenler, Trabzon mebusu
Muhtar. Diyarbakr Mebusu Fevzi. Erzurum mebusu Halci ve Nide mebusu
Ebubekir Hazm idi.
Meclis o halde bulunuyordu ki srf acma ve merhamet hissinden doan bu
teklifi "hepsi gitmelidir. Ne erkei kalsn, ne kadn!" eklinde itirazlarla kar
lamt. Halta mehur stanbul stiklal Mahkemesi Bakam Topu hsan;
"Hanedan'a mensup kiilerin llerinin bile kemiklerini mezarlanndan .
kanp atmak lazm gelir!" diye avaz kt kadar barm.*.
A) !!gn. 3 Mart 1924 tarihinde, dini devlet dnemini sona erdiren; med
reseleri kapatp dini eilime son veren ve eriiyc Vekaletini sona erdirip Diya
net leri Reisliini kurdurtan "Tevhidi Tedrisat Kanunu" ile, "eriye ve Evkaf
Vekaletlerinin lgas" ile ilgili iki nemli konuda meclise yasalam oldu.

180. Mustafa MUftolu. C um huriy.l Tarihinden Mhim Olaylar, s, 61. Seha NenyaL stanbul.
1988.
181 Szkonusu "Tevhd.i Tednsat Kanunu" ar'ye ve Evkaf vekaletlerinin Kald rlmas( Kanunu. 3
Mart 1924 tarihindeki meclis brieiminin 1 celsesinde, hkmete venlen b r teklif zenne
"Halifeliin kaldrlmas Kanunu.ndan nce mzakere edilmi ve kanunlamtr. (Nat Hakk
Ulu . Byk Devrim, s. 81. A k Yay.)
 -
| 4 .

-::': : ; ; ; : ; ^ ^

: : 4
 Beinci Blm

"HLAFETN LGASI VE HANEDAN I

L- OSMNIN
TRKYE CUMHURYET MEMALK
HARCNE IKARILMASI" LE LGL
KANUNUN UYGULANMASINDAK
ZULMN BELGELER

:^
 4 3 1 SAYILI YASA LE
SON "HALFE- MSLMN..
TRKYE'DEN NASIL KOVULDU?
BELGELERLE BR ZULMN HATIRASI

1 Kasm 1922 tarihinde Saltanat kaldmhrkcn. .makam. hilafet bizim iin

en li makamdr ve Trk'n banda da ebediyyen bir halifc-i slm bulunacak
tr". szlerinin sylenmesinden tam bir buuk yl sonra en bala bu szlerin sa
hipleri ve bu szleri alklayanlar makam. hilafei-i bir "mcnba- er" addederek
ona kfrler ve en ar hakaretler yagdnnaya ite bu kanunun kabulyle birlik
te balamlard.
Hatta 1922 ylna kadar her vesileyle padiaha ve onun etrafndakilere ve
Al-i Osman'a "hiramat. faika" arzeden kiiler. "Hanedan. Al-i Osman'n Tr
kiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine kmasna dair kanun mzakere edilir
ken yukanda grdrnz gibi insanlktan kacak kadar kendi z ccdadlanna
iren szler sarfcdcbiUyorlard.
O.smanorullan'mn yun dna kanimas ile ilgili kanun mzakere edilir
ken kanunun geneli zerine konuan Rize Milletvekili Ekrem Boy u garip ko
numay yapar ve Sulan Fatihe kadar bn padiahlara en ar bir ekilde ha
karetlerde bulunur.
Riza Milletvekili Ekrem Bey.in konumas yledir:

"Ekrem Bey (Rize): Mert.yet.in hidyeti idi. Henz mektepten kmtm.

Mekteb i Harbye.nin biliyorsunuz Talimhaneye mteveccih olan mermer s.
tunlu mermer merdivenleri vardr Bunun kapsndan bakyordum. Mermer mero-
venin aasnda Sadret Mevkii.ni igl etmi vkelmzdan bnrM .erik po etfi
ve mehbell vcduyla arkasnda butun yverlenyle ve myyety l. iyi tum ve
terbiye grm bir nefer vazyetinde grdm. Bu zat ve myyet mukettel br ara-

1 TBMM Zabt Cendes.. c 7. s 31 33

208 c u m h u r iy e t DNEM DlN DEVLEP LKLER

banin nnde duruyordu. Faka, arabann ^ndeknl goremiyordum. Tabi merak

ettim, baktm. Bu. Sultan Hamid.ln ondOrt onbe yandaki ehzadelerinden briy.
di. Bu levha bana derhal garip bir te.sir yapt. nk bu gocuk bir higtl ve hg. V.
sal olmaya bir insanck idi. Dndm: 0 zaman bu gocua eer 0 hrmet Sul.
tan Hamid'in olu olduundan yaplyorsa. Sultan Hamld denilen adam 0 caniler,
dendir ki. cinayeti yalnz Mithat Paa gibi nice insanlar mahvetmekten bret de-
il. bir milleti inkraza mahkUm etmitir. Hl Onun cezsn gekiyoruz. Sonra ha-
ber aidim k. meer saraylarda be alt yandaki ocuklarn nnde vkel, ricai
ve ekbr hepsi bOyle el.penge divan dururlarm, insanlarn bOyle kendi kendileri-
nl esret aitina sokmalarna kar 0 zaman derin bir nelret hissetmitim. Etendiler!
Bugn bu melkUre tammiyle deimitir ve ben bugn grdm igin lrsem
de gam yemem. rUhum ebediyyen istirhet edebilir. Artk kimse be alt yandaki
gocuklarn nnde el.penge divan durmayacak ve higbir zaman arzu.y h.
nem. millete ihsan ettim" szlerini iitmeyecek. Yalnz milletin sayesinde yaadk-
lan halde onu uak gibi kullanan bu saltanat devrildii halde, garip olan urasdr
ki hl biz gzmzn nnde bu ailenin Hiiaiet kisvesi altnda, ayni debdebeyi
srmesine tahamml etmek ve rz gstermek satderUnluunda bulunuyoruz. Bir
gn gelecek istikblde bugunUn trihini yazan mverrihler, Anadolu.da. Trk istik-
laiini kazanmak gn boaz t^aza gelirken. stanbul'da onun dman ile dan se-
den bu hnedan ileyi derhal tardetmediimizden dolay hayret edeceklerdir.
Tarih bize gsterir k bu zevt, her zaman bu tahta btn kuetleriyle sarl-
mlar ve onu elde etmek igin cbnda TU^ Milletinin boaz boaza gelmesini is.
temlerdir. (Bravo sesleri) Nigin bunlar bu tahta bu kadar sarlyorlar? Millete hiZ"
met etmek igin mi? Elendiler Millete hizmet etmi tarihimizde b ir^ k sadrazamlar
gsterebilirsiniz. Fakat Padiah gstermek igin mkat gekeceksiniz. Bunlarn
tahta merbut olmalarna sik yalnz. menlaat. ihtiras, bundan ibrettir. Padiahla,
rn yapm olduklar, bu lenalklar zerinde biraz durmak istiyorum. nk, ben in.
!yorum. Elendiler Bugn memleketimin, milletimin terakkiytnn bu kadar geri
kalmasndan dolay inliyorum. Bir ecnebi ile kar karya geldiim zaman, onun
memleketi ile kendimi mukayese ettiim zaman, gryorum ki onun memleketin-
deki imendUlerler kadar, benim memleketimde yol yoktur. Bu stmdeki, bam,
daki gmdnz dmeleri ve hatta baz yerlerde yiyeceim ekmee varncaya
kadar onlardan satn almaya mecbur oluyorum. Bundan dolaydr k bir ecneb ile
kar karya geldiim zaman yzm kzaryor. 0 halde kendime soruyorum Trk
Milletinin bu kadar geri kalmasndaki sebep nedir? Ya Rabbil Biz kabiliyetsiz, isti,
datsiz olduumuz igin mi bu kadar geri kaldk? Btn ecneb devletler en yksek
z ^ e biz alttayz... Buna sebep din midir? Bu sulime kar derhal gryorum
ki mazide Arap Milleti'nn slm Dini ile mcehhez olan Arap Milletinin medeniyeti
bana gsteriyor ki h i^ ir zaman din buna mni deildir. 0 halde kabiliyetsiz olan
biz Trkler miyiz? Hayr dendiler, bunu da gryorum. Bir zbit, bir doWor. bir
mhendis, mhitini bulduu zaman derhal orada lerd toleuklar yapyor. Etendi,
lerl Turk Mllet'nin bu kadar geri kalmasna sebep, mes'ul padiahlardr. Padiah-
ardr. gnk onlar milleti kahhar bir idr. mutlaka aknda toarak ve yalnz ken-
di menfaatlerini dnerek, onun terakkisi igin h i^ ir ey yapmamlardr. Millet
kendisi olurdu, ayet hkimiyet k . ^ i elinde olduu halde bu kadar geri
b elc eler im e b ir z u l m n HA'HRASI 209

kalsa idi. yle bir bakarsak ve son inklp fikri istisna edilirse, Trk Mlleti'nin att
yuz sene evvelki ruhuyla son zamanlardaki ruhu arasnda hibir fark yoktur. Hu
dutlara baknz. Aa yukar alt yz sene evvelki vaziyete ahd oluruz. mran
noktasndan yollar, kyler hi deimemitir. Yalnz ormanlar azalmtr. Btn
bunlarn sebebi, mes'uller padiahlardr. Bugn stanbul'da ve memleketin sair ta
rafnda elleri brnde, kuvvetleri olduu halde. bulamamaktan dolay sefil ka
lan. binlerce halk bilmelidir ki. biz altyz senenin biriktirdii nekisin altnda ezili
yoruz. Ve bu altyz senenin biriktirdii nekise re bulmak bir ka senede mm
kn deildir. Bu padiahlar bidyet-i saltanatlarnda tarihin kendilerinden evvel
vermi olduu derslerden hi ibret almamlardr. Dnmemilerdir ki; bir yeri i
gal etmek o yeri zaptetmek deildir. Memleketin mran nokta-i nazarndan al
mamlardr. Hibir ey yapmamlardr. Bana tarh-i Osmn'nin. Sultan Os
man'n. istkll-l Osmni'yi temin etti diye, tebcil ettii eylerden m bahs oluna
cak?
Efendiler! Ben bunu, bu efsneyi on yanda iken pek tatl olarak dinledim.
Fakat bugn artk bu masallar dinlemeye tahammlm yoktur. Kimi esretten
kurlarm, kimin istikllini temin etmitir. ark-Trk Hakanlnn Trkleri bir nok
taya toplamak iin olan hareketine kar, baz Seluk sultanlarnn yapt gibi ona
tbi olsayd, bugn ihtimal ki; merkezi Asya'da olmak zere byk bir ark veya
Trk Hakanl te'sis etmi olabilirdi. O zaman bizim ecdadmz da ha ark Trk
Hakanl.nn idaresi altnda bulunmu, ha Sultan Osman'n idaresi yahut Kara
man Bey'nin idresne girmi. Bugn bu bizim iin musvi olurdu. Bu ancak Sul
tan Osman'n ahs ve O'nun ailesi iin, ihtiras nokta-i nazarndan mhim olabilir.
Binenaleyh efendiler, bu tarihi yukardan aaya doru tetkik edersek, hep cin-
yet. ahs ihtiras grlr. Yldrm Beyazt'n Kosova meydanndatahtn, tabu
ta tahvil ettirdii biraderini grrz. Sultan Fatihlen m bahsedeceksiniz? Be
nim gzmn nne O'nun srt bu arzusu iin, en kymetli sadrazammz olan
Mahmud Paay getiriyorum. Bu adam ocuu ld akam, beyaz entari giye
rek, satran oynad iin katlettirmitir. En kymetli sadrzamlar ki. o zaman yal
nz onlar memleketi bir derece tedvir edebiliyorlard. Hepsinin kadnlarn eli altn
da kesildiini gryoruz. Binaenaleyh yukardan aa hep bu laht.a ihtiras grr
snz. Ve balan aa cinyellerdir! Zanneder misiniz ki Efendiler! Bu tahta olan
merbtyet, bugunk tard etmek iin teklif edilen u lede yoktur? Hi phesizdir
ki; vardr. Fakat o frsat bulamamlardr. Binaenaleyh neticeye geliyorum. Hi
dnmeksizin yaplacak olan ey. derhal bu hanedann bilaistisna hudud hrici
ne karlmasdr. Sair Cumhuriyeti iln eden milletlerin birok kanl tecrbeler pa
hasna bulmu olduklar bu neticeyi elde etmek iin ayn tecrbeleri yapmak ister
misiniz? Bunlar ktktan sonra bir nokta gelebilir. Hilafet Mevkii, bendeniz hakika
ten hayretler iinde kalyorum. Hilafetle bu lenin mnasebeti nedir? Mazisi, cina
yetlerle dolu ve Trk Mlleti'ne hizmet etmemi olan bu ailenin Hilafetle mnase
beti nedir? Hilafet, esasen slm Dim'nin hkmetinde mndemitir, bundan iba
rettir. Bununla beraber ben bu isme de ok ehemmiyet vermem. Artk bu ismin oy
nayaca siyas rol oktan gemitir. Bugn pek gzel grdk, Harb-i Umm.do.
Kanal Seferi bize Hilfet kuvvetinin hibir ie yaramadn pek ac ve pek pahal
ya oturtarak anlatmtr. rak ve Filistin cephelerinde Hint askerlerinin pek kanl ta.
 210 c u m h u r iy e t DNEM DN DEVLET LKLER

arruzlarna bu isim hibir zaman mni olamamtr. Son zamanda gryoruz ki;
Yunanistan'n baz siyasi menfaatler grmesi onun Hristiyanlndan te batnm
menfaatlerine uygun geldii iin baz siyasi menfaatler elde etmitir. Fakat Trk
ordular tarafndan ezilince ancak bat tarafndan terkedilmilerdir.
Binaenaleyh artk bu ismin, yani hilafetin dmanlarmza kar oynayaca
hi bir rol kalmamtr. Neticeye geliyorum; Artk bundan byle hanedan ailesine
mensup her ne kim varsa hepsinin Trkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine kartl
masn istiyorum."

Rize Milletvekili Ekrem Bey'in, "bilaistisna kadtn-crkek. oluk-ocuk,

gen-ihiyar ne varsa Osmanogullannn cmlesinin hudut haricine karlmas
gerekir" szleri ile birlikte kifayeti mzakerede tamamlannca Trkiye Byk
Millet Meclisi Hancdan- l-i Osman'a yurt dna kmalan iin on gnlk bir
zaman ihsannda(!) bulundu.
431 sayl kanunun metninden aka anlald gibi hanedan mensupla.
nna vatan terk iin sadece on gnlk bir mhlet tannmt. Fakat o srada s
tanbul Valisi bulunan Haydar Bey ile stanbul Emniyet Mdr Saadettin Bey
kanunda belirttikleri resmi mhlete bile uymayarak Ankara'dan st yneticiler
den aldklan gizli emir gerei hemen harekete geerek, kanunun kt gece ve
resmi gazetede yaynlanmasn dahi beklemeden Halife Abdlmecii Efendi.yi
nihayet bir-iki saat zarfinda yaknlanndan sadece birka kadn ve ocuk ile bir
likte yurt dna kmaya icbar ettiler. Ve gya halifeyi Sirkeci'den trene bindi
rerek gndermeyi can gvenlii (!) asndan mahzurlu bulduklan iin bir oto
mobile bindirerek atalca'ya gtrdler.
Halife ve yaknlann 4 Mart 1924 Perembe sabahndan itibaren trenle
yurt dma karmaya memur edilen polislerden biri olan ve "resmi az" olarak
sonradan bu hatralarn da neretmi olan Polis memuru Rza Yalkn. yaynlad
hatralarda herkesin tylerini diken diken edecek olan bu ackl serveni tm
boyutlanyla dile getirir.
O gece stanbul Valisi Haydar Bey ile stanbul Emniyet Mdr Sadettin
Bey sarayn etrafn yzlerce polis ve zabitanla kuattrdktan sonra en gvendi
i 30 kadar eli silahl polisle sarayn iersine girer. Her polis nemli bir noktay
tutar ve ellerinde silah olduu halde asayi nbeti (!) tutmaya balarlar.
Ve S a d e tti B eyle v ^ i Haydar Bey Halife AMlmccid Efendi'nin odas-
na karak 0 'n a T B ^ 'n i n kendisi in ^dg 431 sayl kotunu ve onun 13:
madde.sini VU^U bir ekild I k u y L : kendisinin Trkiy^den kovuldUgunu
dile getirirler.
BELGELERLE BR ZULMN HAVRASI 211

KENDLER SEKTLER, KENDLERj KOVDULAR

Halife AMUlmecid Efendi Aynine yldjnmla dmesine akn bir

vaziycile. hayalnda hi bcklcmcdigi/bcklcycmcycccgi byle bir ey in hemen
srar:2

Nasii ?" dly.rdu, is!myel' s yas 335 o!maklan kurtarmak

in Hjialet Makam'n yakmak. Haiile.i ResUiuiiah'. memiekel haricin almak m
zmdr?.. Hay.r hay.r Vali Bey, boyle bir karar.n Millet Mecl.si'nden sudUruna ihli.
mal veremiyorum bir trl...
Hanedanmdan irsen intikal eden Saltanat Makam'n mahz milleti h.nud
ve memnun etmek in terk ve teragate muvtakal ettim. Fakat Hiatet Makam.
bUtUn Ehl.i slm'n hnedanma ve dolaysiyle ahsma bir vedias olduuna na.
zaran. Millet Meciisi'nin bu kararn kabul etmekte mazur olduumu, hi vakit ge.
girmeden Ankara'ya bildirmenizi, bu karara mutavaatm in beyhUde yer srar et-
memenizi ve huzurumdan derhal ekilip gitmenizi mir ve ihtar ediyorum Sz'e Va.
li Beyi..
Vali Haydar Bey muhatap olduu bu ac szleri ve hele kovulma keylyet.
ni. bUyUk bir sabr ve sUkUnetle ve b.raz da mnl gUlUmsemelerle karlyor. Ha.
lte.nin bu karar ve srarl talebinden teragatini, BUyUk Millet Meclisinin irdesine
mutavaatm temin in dil dkmece, nezket gstermekte devam ediyordu:
Bu emrinizi yerine getirmee, ihtiranza lyun emeye mevki ve
mamUriyetimln mni olduunu, aldm emrin Trkiye'nin yegne hkimi olan BU.
yUk Millet Meclisi.nin verdii bu kararn, ztlinze yalnz tebliinden bret deil,
ayni zamanda behemehal tatbik etmek vazilesinin de bana tahmil edilmi bulun,
duunu lUrten nazar.! dikkate almanz tekrar rica edeceim. Bu emrin kat ve SI.
zin in de kabul ve mutavaatn mecbur olduunu da..."
Abdlmecld Valinin szn kesiyor ve azmelli bir eda ile:
Hayr hayr Vali Bey" diyordu. "Sizin de bir mUslUman sfat ile Hilfeti
en byUk dini bir merci ve makam tanmaz, ahsma mutlak sUrette merbut ve
hUrmetkr bulunmanz ve bunu en kudsi bir vazife tanmanz icabetmez mi?.. Bu
mecburiyet ve mutavaat bana tahmil ederken neden bu icaplar dnmeyi ihmal
srar ediyorsunuz. te size kat olarak ihtar ediyorum k: memleket hrici yle
dursun, saraydan ve hatta U salondan bile dar kmam ve karamazsnz da
benil Tciz ve tazyike devamdan vazgeiniz... Yoksa... Ben de..."
Bu defa da. Vali Haydar Bey, Abdlmecid'n szn bitirmesine meydan
vermeyerek, Hallfe'ye doru bir iki adim ilerliyor, ciddi bir ed ve kat? bir Ilade ile;

2 Razi Yalkn. Son Halife Abdlmecld ve Henadan. Al. Osman Istanbul.dan Nasl kanid
T a rih D n y s D e rg is i, say. 1.5. lstanb l19S0.
212 CUMHURYEI^DNEM DlN - DEVLETrlLlKlLERl

"Atfnz rica ederim Efendi Hazretleri!" diyor. "Ben Trkiye Byk Millet Mec
lisi nin byk milletimizi temsil etmekte bulunduunu ve sadr olan mill iradeye
gerek ztilinizce ve gerekse bence. kat surette riyet mecburiyetinde bulundu
umuzu tekrar arz ve Ifham etmek isterim. Bilhassa, bu mill irdenin tatbik ve in
faz hususundaki mes'uliyet nnde vazifemin ifsna daha ziyde mmnaat et
mekten fide olmadn da ilveyi pek lzumlu buluyorum ve hemen mill iradeye
mutavaat buyrulmasnn ztliniz iin daha hayrl olacan da arzetmeyi insan?
bir vazife addediyorum. Tekrar istirham ederim, beyhde srar ve itirazlar terk ile
vazifemizi teshil ve hareket hazrln tacil buyurunuz."
Bu ba rtl ve nazikne tehdid karsnda Halife Abdlmecd biraz sars
lyor. Bu esnada Polis Mdr Saadeddn Bey de sze karyor. Telal bakla
rn bileindeki saat ile Halifenin bsbtn atklaan yznde gezdirerek:
" Efendi Hazretleri!.." diyor. "Size tahsis olunan trenin Sirkec'den hare
ketine bir buuk saat kadar bir zaman kald. Ltfen hazrlansanz da bizleri. sizi
hazrla ve harekete icbar gibi, hi de yn-i arzu olmayan teebbslere mra
caat mecburiyetinde brakmamak ltfunda bulunsanz. Hem bizi hem de kendinizi
beyhude yere zp yormasanz, daha mnsip olaca zannndaym."
Biraz daha aklanan ve o nisbette de aclaan, ricdan daha ziyde mir-
ne bir ihtar andran bu szler. Halife Abdlmecd Efendi.yi ye'se dryor... Ni
hayet, alnn kartrarak mnl bir glmseme ile, Valiyi ve Polis Mdrn ba
tan aya szdkten sonra soruyor:
Saraymdan beni cebir ile mi karacaksnz?"
kisi birden ayn zamanda cevap veriyorlar:
" Evet... Icabettii takdirde maalesef yle efendim!.."
_ Evet!.. Aldmz emrin icab olarak!.."
ehresi sararan Halife kalarn atarak:
" Ya yle mi?!.."
Diyor ve baklarn Vali ile Polis Mdrnn yere eik yzlerinde gezdirerek
sert bir seste ilve ediyor:
_ Muhlefet ve mukavemet gsterirsem ne olacak?.."
Abdlm ecd Efendi'nin bu suli kadar da tavrlarndan anlalyordu ki, sa
rayn i ve d vaziyetlerinden haberi yoktu. Kendini de, gvendii adamlarn da,
herhalde serbest sanyor, kimbilir ne gibi kuruntulara kaplyor, ne gibi leebbsle-
re atlmay arzuluyordu. Fakat hi bir ey yapacak ve yaptracak; eer hakikaten
varsa, taraftarlarn ayaklandracak vaziyette deil idi. nk daha

farn nlerine nbetiler konmutu.

BELGELERLE BiR ZULMN HATIRASI 213

Halife Abdlmecid Efendi, ok ni olarak alnan btn tedbirleri bittabi biN

miyor ve Vali ile Polis Mdr'nn mlm karar kendisine tebli iin geldiklerini
tahmin ediyordu. Bu sebeple de. sk sk kkryor ve bu hareketleri ile, ne de olsa
Vali ile Polis Mdr'n sinirlendiriyordu.
Halife Abdlmecid Efendl'nin son sulini, ksaca cevaplandran Vl ile Po
lis Mdr Beyler, muhataplarn daha fazla heyecanlandrmamak iin, skutu ter
cih etmilerdi. Fakat, onlarn bu sessizliini ve hareketsizliini, kendi tahminlerine
uygun olarak yoran Abdlmecid Efendi gazap pskren baklar ile hrpalad
muhataplarna doru hrs ve hm ile sokuluyor ve dik bir sesle:
Yapacanz cebri, ikrar ediyorsunuz deil mi?.. O halde, tekrar ediyo
rum ite!.. Ne Hlfet.in ilgs, ne de memleketten ihracm kararn katiyyen kabul
etmiyorum. stediinizi yapmakta serbest ve muhtarsnz efendiler!.... diye bara
rak. kendini gerisindeki kadife koltua atyor. Geriye doru yaslanyor. Ayaklarn
t ileriye doru uzatarak, gittike byyen ve kan bryen gzlerinin yakc bak
larn Vali ve Polis Mdr'nn yzlerinde gezdiriyor. Adeta meydan okur gibi, di
renen bir tavr taknyor ve syleniyor:
" Hilfet.i Muazzama-i Islmiye'nin timsali olan ahsma kar rev gr
len bu mumeleye tahamml edemem artk. Hnednmn huzur ve selmeti n
mna imdiye kadar ne dedilerse kabul ve icradan istinkf etmedik. Selhiyeti
tahdid edilmesine ramen Hilfet Makam'n kabulde de zinhr tereddt gster
medik. Milletimizin htrna hrmeten gsterdiim bu fergat ve fedkrlk sanki
kfi deilmi gibi, imdi de Ben'i ve hi phesiz benden sonra da hnednmzn
btn erkn ve efradn yd ellere atmak istiyorlar..."
Vali ve Polis Mdr artk Abdlmecid Efendi'nin szlerine kulak bile ver
miyorlard. Kap nndeki paravanann gerisine ekilmilerdi. Yzyze gelmiler
di. Alnan emrin yerine getirilebilmesi konusu zerinde, Polis Mdr Muvini K
mil Bey ile cizinizin iitebilecei kadar hafif bir ses ile konuuyorlard:
" Ne yapacaz Saadeddin? Bu adam bizi ok zecek ve yoracaa ben
ziyor!.."
"Evet... Maalesef yle Vali Bey!.."
O halde?"
" iddetli harekete gemek zorunda kalacaz galiba..."
- Ben de yle gryorum. Fakat, nasl yapacaz bunu?...
Polis Mdr Saadettin Bey, biraz dndkten sonra glmseyerek:
H i phesiz ki" diyor, "kucaklayp otomobile atacak ve karr gibi bir
vaziyet yaratacak deiliz.. Btn midlerini kracak ve mill irdeye uymaya mec
bur brakacak bir reye bavurmamz lzm Vali Bey!.."
Mesel ne gibi Saadeddin?"
Hatrma gelen u... Mesel; ileri srd taleb ve itirazlar Byk Mil
let Meclisi Relslii'ne arzetmi ve daha iddetli hareket lzumuna dir yeni bir
emir alm gibi grnsek. Bu sretle inad ve mukavemetini krarak biraz da korku
tarak..."
214 CUMHURHTEI'DNEM DN - DEVLErr lUKlLERJ

Vali Haydar Bey. Polis Mdr'nn szn kesiyor, memnunluk ifde eden
bir glmseme ile:
Saadeddin, bu ok mkemmel ite!" diyor. Hemen buna bir ekil vere
lim ve harekete geelim.
" halde, ztiliniz tekrar O'nun yanna gider, vaziyeti Ankara'ya telgraf
la bildirdiimizi ve cevap beklediimizi sylersiniz kendisine. Biraz sonra da, ben
deniz yannza gelir alnan cevab, nasl emir buyurulur ise ya ztilinize veririm
yahud da yksek sesle okurum. Tabi ki, bu cevab O.nun maneviyatn hrpalaya
cak midlerini kracak bir iddette ve ok kalT bir mhiyette tertip edeceim. Ms
terih olunuz."
Vali Haydar Bey. Halfe Abdlm ecid Efendlnln yanna girerken, Polis M
dr Bey yanmza geldi... Salondan iitilecek kadar yksek sesle muvini Kmil
Bey'e hitap ederek:
" Haydi Kmil Bey; Saray telgrafhnesine ineceiz. Ankara ile muhabe
re edeceiz." dedi ve eliyle, kendileri ile birlikte gelmemi iret etti. Biraz sonra,
telgraf odasnda ve telini akamdan kestirdiimiz makinenin bulunduu masann
banda idik. Muvini ile ksa sren bir grmeden sonra. Mdr Saadeddin
Bey sylyor.. Ben de msvedde halinde not ediyordum. Be dakika iinde cevap
hazrlanm, bir telgraf kdna yazlm ve resm mhrle de damgalanmt.
Saadeddin Bey, o gn. Halfenin evkine id yaplan hazrlklar ile alnacak
tedbirler zerinde uramaktan ve bilhassa Halfeye yaplan tebligat esnasnda
an derecede zlmekten yorgun ve halsiz den vcdunuzu biraz olsun din
lendirmek ve bu suretle geirilecek vakit ile. Ankara ile muhabere edildii kanaati
ni halifeye edindirmek iin, postahanede koltuklardan birine serilmiti. Fakat din
lenmek deildi, oturduu yerde didiniyordu. Muvini Kmil Bey'e, bana ve dier
alkallara emirler veriyor, nakil esnasnda karlalmas ihtimali bulunan ters du
rumlar. an saldrmlardan bahsediyor ve bunlara kar alnacak eitli tedbirler
tavsiye ediyordu. Bylece yirmi dakika kadar vakit geiren Saadeddin Bey, tell
olduu kadar da yorgun, az buuk da krgn bir ed ile, Halfenin bulunduu salo
na girdi. Vali Beye doru tez admlarla ilerlerken yksek sesle:
- Cevab aldk Vali Beyefendi! Sadr olan emrin tyin edilen mddet zar
fnda yerine getirilmemesinden dolay iddetle muhaze ediliyoruz. Emir buyuru
larsa okuyaym efendim.." dedi ve Vali Haydar Beyin cevabn beklemeden, yk
sek ve titrek bir sesle okumaa balad:

"stanbul Vilyetine.. Cevap... Hkimiyet milletindir. Milleti temsil eden

Meclis kararnn tatbik ve infaznda, 'deye"^^^

!H . i S H . S S
3

cevaba ntizardadr.
Byk Millet Meclisi Riyaseti..'
BELGELERLE BiR ZULMN MAHRASI 215

Okunan cevap, hele Polis Mdr Saadeddin Beyin okuma esnasndaki

heyecanl jestleri. Abdlmecd Efend'nin zerinde, tahmin edilenden ok daha
fazla tesir yapmt. Ba nne sarkm, ehresi olduka sararm, derin bir d.
nceye dalmt. Dudaklar oynuyor, bir eyler sylemek istiyordu. Fakat syle
yemiyordu. Belli ki geirdii iddetli buhran buna mni oluyordu.
Koca salonu derin bir sessizlik kaplamt. Haydar ve Saadeddin Bey.ler de
yanyana ve olduklar yerlerde kalmlar vaziyetteki bu n deiikliin karsnda
kimbilir ne gibi dncelere dalmlard, pek hakl olarak birazck da armlard
hani, ikisi de ehresi gittike solup sararan vcdu batan ayaa seyirip sarslan
Halfe Abdlnrtecld Efendl'ye bakyor, bakyor, arasra da birbiri ile manl bak
yorlard. Belki de kapld buhrann vermesi ihtimalini grdkleri neticeden, Ab-
dlmecld Efend'nin o esnada yreine inip lvermesinden ekiniyor, korkuyor
lard. kisinin de ahnfar krm, kalar atlmt. Onlar da tpk Halife gibi, belki
de O'nunkinden daha derin dncelere dalmlard.>
Vakit geiyor, Abdlmecd Efendl'yi sarsan ve kvrandran buhran, btn
iddetiyle devam ediyordu. O aralk, kendini biraz toplayan Vali Haydar Bey, Po.
lis Mdr Saadeddin Bey'e doru dnd. ok hafif bir ses ile:
Ne dersin Saadeddin, Saray doktorunu getirisek mi acaba?...' dedi.
Saadeddin Bey. zntl baklarn Vali Beyin yznde gezdirerek cevap
verdi:
Evet... diyeceim amma, ok ekiniyorum Vali Beyi...
" Neden?.."
Saray halknn kadnl erkekli tellanmalarndan, feryad ve figana ba
lamalarndan..."
Evet haklsm... Amma bu vaziyette ne yapacaz?...
" Biraz bekleyeceiz..."
lyj... Fakat... Ya bsbtn fenalarsa?.."

_ Ya bir emr-l Hak vaki oluverirse?.."

Pek sanmyorum ya... yle bir eyin vukuunda herhal Ankara'ya bildi
rir, tlimat isteriz hatt hareketimiz hakknda..."
Vali Bey, zntl olduu kadar da tell baklarn uzand yerde kvran
makta olan Halfe Abdlmecd Efend'nin zerine yle bir gezdirdikten sonra.
Saadeddin Bey'e evirerek:
-
.
Ne dersin Saadeddin?.. yle gsn barn ap havalandrsak.
srln ve kollarn yava yava outursak... Belki alr...
216 c u m h u r iy e t DNEM DlN DEVLET LI KLER

Ney tereddt edy rsn Saadeddin?.."

Vehme kaplp barmasndan 3 Bey! Sonra da sarayn karp bir
hadise Ikmasndan..."
Polis Mdr Saadeddin Bey bu dncesinde ok hakli idi. nk, akam-
danberi odalarnda kapal bulunan, hi phesiz ki hepsi de endie ve merak in-
d kv anp bunalan saray erkn-1 ve hele harem dairesindeki sarayllar, bu tered.
dtl vaziyette sabrszlanmaya, szlanmaya, hatta bir ksm da huysuzlanmaya
balamlard. Bulunduklar odalarn kaplarn ierden hrs ve hmla vuruyOr,
sarsyor, pencerelerden uzanp sarkyor ve bekleyen memurlara sik sik soruyor-
lar :': y
Aslanmz gtrdler mi?.."
Ne oluyoruz?.."
Kapal odalarda daha ne kadar kalacaz?.."
Sakin sultanmza bir hal olmasn?.."
ilerinde somurtanlar, homurdananlar, ka atp gazapl gazapl ba salla-
yanlar, civarlarndaki nbeti memurlara dil uzatan ve meydan okuyanlar da yok
deildi.
Memur arkadalar, bu sorulan mnsip szlerle cevaplandryor, bazlarna
teselli veriyor, taknlklara kar da gz yumuyorlard. Fakat, ar dereceye
vardranlara kar da, soukkanllklarm muhataza etmekle beraber, lyk vehile
mukabelede kusur etmiyorlard. Gittike kararmakta olan hal ve vaziyeti de, sik
sik Mdr Muavini Kmil Bey' bildiriyorlard.
Bu durumda, Halite A M lm e cld tle n d l'n in herhangi bir sebep ile ikaraca-
i dike bir ses, saray halknda bir phe uyandrabilir, velevki mevzii bile olsa sa-
ray inde, vukUu hi de arzu edilmeyen bir hdiseye sebep olabilirdi. Polis Md-
r Saadeddin Bey, bilhassa bu ihtimali dnerek Vali Beyin, Abdlmecld EIer-
dinin gsn amak ve masaj yapmak teklifini ok mnl bir skut ile karla-
mt.
Fakat Vali Bey.in srar zerine, zihnini kemiren ihtimali aklamak ve bu ara-
da odalarnda saatlerden beri kapal duran saray erkn-1 ile memur ve mstah-
demlerin, bilhassa, yaygaraclkla ma.ruf olan harem aalarnn 0 andaki durumla-
rm olduu gibi anlatmak mecburiyetinde kalmt...
Vali Haydar Bey, ald bu izahat zerine, vaziyetteki nezk.eti, ihtimalli ye-
hameti anlarm, salon kapS ile denize nzr pencerelerden birinin arasnda du-
r3n abanarak. Halife Abdlmecld Efendye baka baka derin
bir dnceye dalmt. Polis Mdr Saadeddin Bey, soukkanlln, muhata-
zaya ^alyOr. vaziyeti slh in zihnin.de areler aratrt ka _ -
larndan. d u d ^ kprdatmalarndan antaly.rdu. .Bir taraftan da salonda dola-
yor, gzn Haltfo AbdOlmecld Elendl'den ayrmyordu.
Byle bir eyrek saate yakn bir za^a ge^ikten r : H! : : ;

baktl.. Nihay.. yava yava kmldanarak, sik sik yutkunarak davrand kanepe-
B E L G E L E R L E B R ZU L M N HATIRASI 217

de doruldu... midsizlik ifde eden baklarn, salonun tavannda ve duvarlarda

gezdirdikten sonra, Vali Haydar Bey'in, zntden krm yzne mhlad. Bu
baklardan ne de olsa ferahlanan ve cesareti de artan Vli Bey. gler yzle Hali.
feye doru ilerledi. Vali Bey'in tavr ve hareketlerinden. Hal'fe'yi teselli etmek ni
yetinde olduu anlalyordu. Fakat, buna meydan kalmamt. Halife Abdlme-
cid Efendi, sakin bir ed ile sormutu:
Vli Bey!.. Gnderileceimiz mahal tayin edilmi midir Ankara'ca?.."
" Hayr Halife Hazretleri!.. Bu husus arzunuza braklmtr."
" Ya!.. u halde ne ile ve ne tarafa hareket edeceiz?.."
" Rkbunuza tahsis olunan bir tren ile Balkan hududuna..."
" Peki... Bu tren bizi nereye kadar gtrecek?...
Bu da. arzu ve karar. linize braklmtr efendim!.."
" Bu gece, herhalde yola kmak mecburiyetinde olduumuza gre, artk
hazrlanmamz icb eder deil mi?!.. u halde ben harem dairesine kadar gideyim
ve yaplacak ilere nezaret edeyim... Olmaz m?.."
Bu sz zerine aln yine karan, kalar aa.yukar oynamaa balayan.
Vali Haydar Bey, Abdlmecld Efend'ye biraz daha eilerek:
" Kendinizi yormasanz daha iyi olur. Halife Hazretleri!.. ok zldnz
ve buhranlar geirdiniz. Vcdu liniz herhalde istirahate muhta bulunmaktadr.
Emirlerinizin tebliine Saadeddin Bey'in tavassutu daha mnsip olur gibi geliyor
bendenize..." diyor ve Saadeddin Bey'e dnerek:
" Efendi Hazretler'nden tebell edeceiniz emirleri bu emirlere muha
tap olacaklara tamamiyle tebli eder ve ayet Efendi Hazretleri tensib buyururlar
ise, yaplacak hazrlklara nezret ile tasri edersiniz..."
Halife Abdlmecld Efendi, Vali Haydar Bey'in bu teklifine evvela cevap
vermiyor, ban nne eerek dnyor, ac ac glmsyor... Biraz da islihza-
kr olduu sezilen baklar ile hrpalad Vali Bey'e:
" Kuzum unu ak syleyin Beyefendi!.. mli szlerinizden nezret al
tnda, temas ve ihtilftan memnu bir vazyette bulunduumu anlyorum. Bir ey
daha teklif edeceim size... Polis Mdr yanmda bulunmak artyla. Harem D-
res'ne gememizde de bir mahzur mutazavver mi sizce acaba? Her halde olma
sa gerek!.." diyor ve gzlerini elinde tez ve titiz hareketle evirmekle olduu tebi
he dikiyor. Bu esnada Polis Mdr Saadeddin Bey'le gzgze gelen ve manl
mnh glerek gzlerini yine Halifey0 eviren Vali Haydar Bey. daha nazik bir
jest ile:
Bizce, yalnz rahatsz olmamanz, her hangi bir sebep ile n olarak
tekrar teessre kaplmamanz matlubdur. Efendi Hazretleri!.. eriye teri! buyrula.
cana, hazrlk ileriyle alkal bendelerinizi, emir buyursanz da. huzur. linize
gelirsek daha iyi deil mi Efendim?!. Bu ricam kabul buyurmanz bilhassa istif
ham ediyorum ztilinizden..."
218 C U M H U R T y E T D N E M D N - D E V L E F L K L E R

"Abdlmecld Efendi. Valinin nazikne ve devaml srar ve ricalar, daha

dorusu yapt taleplere apak itirazlar karsnda nihayet, Harem Dairesl.ne
gemekten de sarfnazar etmek mecburiyetinde kalyor.
Hazrlk iin kimlerin arlmas icab ediyorsa, salona getirtilen Harem.i H
myun Hazinedar Ustas ile kalfas ve bir de haremaasna. kendince gerekli olan
emirleri vermiti. O esnada Vali Haydar Bey de hazrlanacak eyann cins ve ne
vilerini, miktarlarn tyin etmiti. Bu tenbihin Halife Hazretleri'nin arzu ve iradesi
icabndan olduunu da szlerine eklemiti.
Halife Abdlm ecld Efendi. Vali Haydar Bey'in bu nazikane tenbih ve ihtar
larn. lzumsuz bir mdahale ve ahsna kar bir tecavz saym, yine de fena
halde celallenmemiti. Somurtkan bir ehre ve celallenmenin verdii titizlik ve tez
lik ile salonda, aa yukar dolayordu. Hrn baklar, arca hitaplar ile Vali
Bey'i hrpalyordu.
Pencereden denize bakmak suretiyle kendi kendine oyalanmaya balayan
Halife Abdlm ecld Efendi, bir aralk yine Vali Haydar Bey'e doru geliyor, yar
gazapl yar merakl baklarn yznde gezdire gezdire soruyor:
" Trene nereden bineceiz Vali Bey?.."
Vali Haydar Bey bu sual karsnda biraz duraksar gibi olmu, saatlerdenbe-
ri zlp didinmekten daralan yreine bir bu sual, ok ac ve pek hakl bir phe
sokmutu. nk Halife Abdlm ecid Efendlnin trene Sirkeciden bindirilmesinin
mnasip ve muvaffk olup olmayaca, daha o gnn sabahnda alakallar arasn
da grld srada, Halife Hazretleri'nin evki ii ile alakal bulunan selahiyetli
zatlardan biri, Halife ve Hilafet taraftarlarnn bulunduklarndan phe edilen baz
kimselerin, byk ve kk topluluklar halinde istasyon ve civarlarnda bir hadise
karmak, bu suretle de Halife.nin gnderilmesine mani olmak teebbsne ge
meleri htimalini, hazr bulunanlara hatrlatm ve bu ihtimal zerinde ehemmiyetle
durulmas, buna kar gerekli tedbirler alnmas tavsiyesinde bulunmutu...
Dier alkallar ve bilhassa Vali Haydar Bey tarafndan da varid ve kabule
ayan grld iin. Halife Abdlm ecid Efendl'nin trene Sirkeci istasyonundan
deil de alalcadan bildirilmesi kararlatrlmt. Verilen bu karar ve hele bu ka
rarn tatbiki iin alnan btn tedbirler ve yaplan hazrlklar, bu ile vazifelendirilen
kimselerden gayrilerine tamamiyle gizli tutulmutu.
Halife Abdlm ecld Efendl'nin byle durup dururken mnl baklarla bu
suali sormas Vali Haydar Beye gndz grlenleri hatrlatmt ve pek hakl
olarak da kukulandrmt. Vali Beyin duraklamasndaki balca sebep bu di i
te!..
Vali Haydar Bey'in tavr ve halinde anszn vuku bulan bu deiiklik de hi
phesiz ok^^zeki b / z a t olan Halife Abdlm ecld Efendlnin tabii ki; gznden
kam deildi. O da. suali sorduran ve zihnini trmalayan phe ve endie her ne

nn tellerini ekip koparmaa balamt.

B E L G E L E R L E B R ZU L M N HATIRASI 219

Fakat, bu hli ok srmedi. Kendiri pek abuk toplayan Vali Bey vaziyet ve
halindeki deiiklie, koltuu altnda kan ve kendisini gnlerdenberi kvrandran
bann o esnada birdenbire balayan ar ve acsnn sebep olduunu tam zama
nnda ileri srvermesi. hele Halife Abdlmecd'den af ve zr dilemesi ve o sra
da da, trene Sirkeci'den binileceini inandrc bir eda ile sylemesi, yzde yz
muhakkak olan ac bir mnakaann kmasn nledi.
Halife Abdlmecld Efendi, Vali Haydar Bey.in szlerine inanm gibi grn
mekle beraber, herhalde zihnini kemiren endiesinin evkiyle yzn tekrar bu
ruturdu ve sert bir sesle sordu:
" Sirkeciye karadan m gideceiz yoksa denizden mi?....
Vali Haydar Bey, solu gerisinde duran ve Halife'nin bu sualleri sralayp sor
masndan. ne de olsa, kukulanan Polis Mdr Saadeddin Bey'e dnerek. Hali
feye hissettirmeden bir gz iareti verdi ve szne devam etti.
" Hangi tariki tercih buyurursunuz efendim?.."
Halife Abdlmecld Efendi, yine dnceye dalm ka ve gzlerini oynat
maa. sk sk yutkunmaa balamt. Bir aralk yine ayaa kalkt. Titiz admlarla
ilerleyerek, Vali Bey'e yaklat. timatszln hissettirecek bir eda ile yzne bak
t. bakt ve nihayet:
Ben mi Vali Bey?.." diye haykrd. Yine biraz dndkten sonra sz
n tamamlad:
" Deniz tarikiyle gemeyi tercih ediyorum Sirkeciye ben!.."
Vaziyetin yine aprak bir ekil almak zere olduunu hisseden Vali Hay
dar Bey alnn krtrarak sordu:
- B tercihinize sebep nedir Efendi Hazretleri? Ltfen syler misiniz ci.
zinize?"
Karayoluna kmakta karlalmasn! hatrladm baz ehemmiyetli
mahzurlar!.."
" Mesel ne gibi mahzurlar efendim?.."
Syleyeyim. Yolda bir taarruz ve harekete maruz kalmamz., yahud da
grnr grnmez, bir kazaya uramamz filan gibi."
Halife Abdlmecld Efendi nihyet zihnini kemiren endieyi aa vurmutu
Milletten korktuunu apak ortaya koymutu. Bu yersiz ve yakksz endieye,
kendiliinden mi. yoksa yaknlarndan herhangi birinin veya kann tahrik ve tel
kinleri ile mi kapld bilinemez ve o an iin kendisinden de bu husus sorulup -
renilemezdi de tabii...
Vali Haydar Bey de esasen bunu renmeyi ve bu ii eelemek ile mevzuu
deip geniletmeyi lzumsuz grm, belki de bu suretle hem kendim hem de
muhatabn sinirlendirmekten ekinmiti. Amma, sualin cevabn vermekte de hi
gecikmemiti. Tam bir idare amirine yakacak tatl sert bir ciddlikle:
Efendi Hazretleri.." dedi. "Msaadenizle arzedeyim ki; ztiliniz yok ye
re vehme kaplyorsunuz. Htr- lilerine gelen yahud da baz kendini bilmezler
220 C U M H I E T D N E M D lN D E V L E T L K L E R

tarafndan yaplan telkinler ile zt- aiInlz endieye dren bu menf ihtimaller
kariyyen vrid deildir ve olamaz da. Byk milletimiz...-
Vali Bey'in szn bitirmesine mkn kalmamt. Tam 0 esnda biraz evvel
salondan ikan Polis Mdr Saadeddin Bey, telmla gelmi ve Vali Bey.e hita.
ben, hazrln bittiini, eyalarn otomobil ve kamyonlara yerletirildiini bildirdik-
en sonra eli ile Halife Abdlmecld Efendiyi aret ederek szne yle devam-

" Efendi Hazretleri.nin mliyet- lilerinde gtrmek istedii bendegnnn

isimleri de mahdumu mUkerremleri Efendi Hazretleri'nden renilmi ve kendileri
otomobillere bildirilmitir. Ne emir buyuruluyor..." dedi ve bir kenara ekildi.
Koca salonu, hznl bir sessizlik kaplamt. Vali Haydar Bey, merak ve bi.
raz da tereddt Sizan baklar Halife Abdlmecld Efendl'nin yznde gezdiriyor,
ellerini oluturarak ve sik sik yutkunarak haliyle, hareket zamannn geldiini an.
latmak istiyordu.
Halife Abdlm ecld Efendi, ayrlk zamannn artk yaknlatn anlamt.
Birden yaarveren gzlerini yummu, dmemek in sa eliyle yandaki orta ma.
sann kenarna tutunmutu. 0 da ac ac yutkunuyor, sol eli ardsz arasz seyiren
sakalnda olduu halde kara kara dnp duruyordu. Polis Mdr Saadeddin
Bey de, heyecandan krpan gzlerini kol saatinden ayrmyordu. Ara Sira Vali"
Bey'e tell ve istifhaml baklar frlatyor, lisan- hal ile daha ne duruyonz, de.
mek istiyordu.
Bir ka dakika sren bu sessiz fakat 0 nisbette heyecanl sahneyi Halife Ab"
dlm ecld Efendinin mtevekkil bir eda ve ksk bir sada ile syledii u szler ni.
hayetlendirmiti:
Takdir.i HUdaya uymaktan baka ne gelir elden? Haydi beyler, biz de
inelim ve derhal hareket edelim. Yalnz evltlarm bulundurmak isterim. Buna da
itiraz etmemenizi ve arzumu yerine getirmenizi bilfassa rica ederim."
Halife Abdlm ecld Efendi nihayet bu sert tavrlara kar bovnunu bk-
m ve ocuklar ile birlikte perdClerl kapal otomobile binm iti.^

Tarih Dnys Dergisinde tefrika edden bu ackl ve in s ^ olan herkesi

znrtiyc boan bu seriiven stelik "rcsmi agz"Jardan birinin hatralanyla ifade
cdilebiimitir. Onun dilinden bile ifade ediledcre baktmzda TBMM.nin 1 -
kard k ^ u n a hi riayet etmeyerek ve 10 gnlk mddeti de kullandrmadan
halifeye nasl zalimane ve sen bir tarzda davranldgn bu hatrattan renmi
oluyonjz.
Hatla polis memun Rza Yalkn bu hatrasnda VaJi Haydar Bcy'le. Ern.
niyet Md^ Sadeddin Bey'in Ankara'daki st dzey yneticilere yaclk ol-

3 Razi Yalkn. Tarih Dergisi, say. 1.5. 1950-Istanbul

B E B E L E R L E B iR ZU L M N H A V R A S I 221

sun in daha kanun Ikmadan saray kualma emri verdJklerini ve billdn hazr-

!klan geceden itibaren halifeyi Trkiye'den karmak adna yapnklanm uzun
uzun itiraf cder.4

SARAYDAN ZULMEDEREK KOVDULAR

Aynca son halife AMJmccid Efendi'nin yurtdjma kanl esnasnda

yanBcy'de bu actki nda bulunan ZC katibi s. KerSmet NigSr an ve cereyan
:eden olaylan gn gnne tuttugu notlarda u ekilde anlatmaktadr

Mart 1924 / Do!mabah 3" .e Saray

Sarayn maiye binasndan gece yarna d.ru mabeyne arldm. Kapda
bekleyen nbe.i. beni bayver odasna gtrd. Yksek rtbeli bir zbit teleton
la itre yazdryordu. Beni grnce beklememi Iret etti -ini bitirince de kim ol
duumu sordu. Sonra dnndeki elyazl bir kda bakarak" Bu gece yola Ikacak
-olan Abdlmecld EJendl'nin siz de maiyetinde bulunacaksnz, ona gOre hazrla
nnl" dedi. Sonra, karsndaki bir meslekdana. nndeki kad gstererek ve
-glmseyerek "Son .smanl Halitesinin maiyetinde bulundurmak istediklerini bil
.diren bu yazsn hatra olarak saklayacam" szlerini ilave etti
.Koridorda Emniyet Umum Mdr.ne rastladm. Benden pasaport in iki re
sim istedi. Sonra st kata ktm. Halite Hazretlerinin namaz odasnda Kur'an-1
.Kerm okumakta olduunu ak duran kapdan grdm
Duasn bitirince huzuruna girdim. Bana "Vali Bey birka saate kadar yola 1-
kaamz bildirdi. Nereye gnderileceimizden tiaberim yok. Sizin de beraber
bulunmanz istedim. Bizimle geleceinizden emn olduum cin de adnz kafile
defterine geirdim." dedi. Hazr bulunduumu areederek ve tazimle elini operek
.huzurundan ayrldm
.Aaya inince miyet binasna dnmek, eimle vedlasmak. bavulumu al
mak istedim. Kapdaki nobeti" .Siz artk oraya gidemezsiniz. E.n.z ouraya ar
".tir bavulunuzu da getirtiriz" dedi. Byle de oldu
Mart 4" 1924
Yol hazrlklar ancak sabaha kar tamamlanabildi. Halife Hazretleriyle olu
ahzde. mer Faruk, kz Drrlehvr Sultan ve Kadnefendiler, verilen faber
zerine, alt kata indiler. Binek tanda bekleyen ve elimi open eime Efendimiz
"Sizi de birlikte giuremediimize esef ederim kzm ileride imkan olursa ayrca
.artrm" dedi. Kendisini son defa selmlayan yaverini kucaklad, arabasna bin
eden Once de ellerini aarak milletimizin ve memleketimizin selmetine du etti^ ,

4. RzaYalkn, S a y .l-S . Istanbul.1950

Kadir Msrolu. OsmajoullarinnDrarm, s. 170. Sebil Yayntar. ls nbul-9 ^
 222 CUMHURYET' DNEM DlN DEVLET' LKLER

Efendimizin maiyetinde mabiyincisi Hseyin Naklb Turhan Bele husus ta

bibi Doktor Selahaddin Bey de bulunuyordu. Aile otomobillerinin nnden ve ar
dndan 9d arabalar uzun bir kafile tekil ediyordu, Edirnekapsna vardmz
sralarda gn aarmaa balamt.
ekmecelerden sonraki yolculuk epey zahmetli oldu. Bozuk osede arabala
rn amurlara saplanmamas in jandarmalar yol kenarlarndan byke talar
topluyor, tekerlek geitlerine dyorlard. Arada iki kere de mola vererek niha
yet leden sonra atalca demiryolu istasyonuna varabildik.
Rumeli Demiryollar irketi'nin oradaki miri meer bir musev yurddamz-
m. Efendimizin ve ailesi zsnn dinlenmelerine elverili baka bir yer bulunma
d iin st kattaki dairesini byle habersiz gelen yksek misafirlerin istirahatine
tahsis etti, oluk ocuuyla da izaz ve ikramlara koyuldu.
ten gelen bu sayg ve sevgi yardmlarna Efendimiz tarafndan takdirle te
ekkr ettiimiz zaman da: "OsmanlI Hanedan Trkiye musevilerinin velnmeti-
dir. Atalarmz Ispanya'dan srldkleri, kendilerini koruyacak bir lke aradklar
zaman onlar yok olmaktan kurtardlar, devletlerinin glgesinde tekrar can, rz ve
mal emniyetine, din ve dil hrriyetlerine kavuturdular. Onlara, bu kara gnlerin
de. elimizden gelebildii kadar hizmet etmek bizim vicdan borcumuzdur" dedi ve
gzlerimizi yaartt.
Kafilenin binecei Simplon Ekspresi ancak gece yarsna doru atalca'ya
geldi. Yatakl vagonun kapsnda Efendimize Vali Bey byke bir zarf takdim etti
ve iyi yolculuklar diledi. br vagonlardaki yolcular koridor pencerelerinden bala
rn karm, merakla bizlere bakyorlard..."^
Trklerin son Halifesi bu artlar altnda azz vatanndan kovulurken bir Yahu
di, evet bir Yahudi vatanda Ona bu suretle ihtiram ediyordu. Peki, ya bizim ken
dilerini Trk kabul ettiren vazifelilerimiz nasl hareket ediyorlard!.. Bunu da Mill
Mcadele olaylar iinde sk sk geen Manavolu Nevres Bey (Paa).den dinle
yelim.
Manavolu Nevres Bey son Halife Abdlmecld Efendi'nin bir gece yars
yatandan kaldrlarak derhal vatann terkelmesi emrinin kendisine veriliini ve
atalca'da bekletilen trene bindirilmek zere Sarayn kapsnda otomobile konula
rak hrszdan mal karrmasna millete gsterilmeden gtrln pek aira
ne bir surette tasvir ettikten sonra:
"... Otomobil ilerleyemiyordu. Fakat... Efendilerinin emirlerini icra etmeye,
bu hanedan zsn huduttan karmak iin atalca.da bekleyen trene ortalk
aarmadan yetitirmeye mecbur idiler... byle emrediyor ve... byle istiyordu...
Binaenaleyh sngler ve tabancalarla msellah... Otomobili amurlarda brakp
bu kuzular yryerek gtrmeyi kararlatrdlar. mrnde haldan baka yere

mecbur brakld. En fec levha imdi balamtr.

5. SaBh Ntgar Keram et. Halife II. AbdOlmedd. lstanbuM964. s. 79-83.

 .

BELCELERLE BiR ZULMN HARASI 223

Daha Orhan zamannda babasnn mlkne katlm olan Istranca'nn souk

rzgr Halife.nin beyaz sakall zerinde dondurucu bir tesirle mazlumane kuds
bir hle meydana getiriyor bir zamanlar bilistihkak balarnda bulunduu bu nefer*
ciklere tbi olmak strarnda bulunan Faruk Efendi'nin gzlerinden yldrmlar a*
kyor, zavall Sultanla bire kadnefendiler de dinmeyen gzyalaryle sanki bas
tklar topraklardan biraz yrmek imkn talep ediyorlard. Fakat byle a susuz
ve dermansz bu kafile nereye gidiyordu?.. Murad, hudud haricine kmak ve i
mendiferle gitmek ise. bunu ekmece'den. Yeilky'den. Bakrky'den ve hatta
Sirkeci'den tertib etmek niin dnlmemiti. Madem ki; millet beraberdi kimden
korkuluyordu. Hayr eziyet edilecekti.
Halife alyordu. Gzlerinden vech-i mbarekine inen yalar nrni sakaln
bulmadan, hiddetten, teessrden, milletinden grd lkaydden ate-keslen ya
naklar zerinde tekrar eriyor veyahud ebnemler gnee dnd gibi, o inci
damlalar da yarn rCz. kyamette bu feci gnn ahidi olmak zere gkde huzuru
ilahide alayan mbarek Peygamber'in gzyalarna karmaya gidiyordu. Halife
alyordu. Dman karsnda alamayan, civanmerdlikte btn milletine
numne.l mtisal olan bir hanedann son halifesi, malbiyetine, aczine, felketine
deil, ecdadnn meydana getirdii milletten vefa grmediine alyordu. Halife
alyordu...
Gidildi, gidildi. skarpini amurda kalan Sultan dipik yememek iin, sakal
fecir gibi aaran Halife hakaret grmemek iin bumlevves. bozuk yolu mtevek
kil bir sabr ile katetti. atalca bekliyordu. Hayr atalca uykudal.. atalca pusu
suna memur olanlar bekliyordu. Tren bu yorgun, bezgin, ter ve amura musta-
rak Halife- M'minn ailesini alr almaz kalkt ve teessrden kilitlenmi azlarn
etrafnda muhafzlarn alkolden alm eneleri bir halka tekil etmi olduu hal
de Ankara'dakilerin ryasna girmekten baka kabahati olmayan bu masum aileyi
snrdt etmek iin olan sratiyle yolland...".

Son OsmanlI Halifesi Abcllmecid Efendi ve yaknJannn stanburu cr-

kcdilcri vc yurt dna klan zerine ciUi tefrikalar yaplmtr. Biz konu
nun tamamna aklk getirmesi vc cn bata Halife'ye bile bylesinc zalimane
davrananlarn dier yaknlanna kimbilir hangi zulmleri rev grdklerine dair
ipucu vermesi dncesiyle bu kadarck bir hatratla iktifa etmi oluyoruz.
Yavuz Sultan Sclim'lc balayan Osmanl Hilaldi bu ackl sonla da fizik
olarak da tarihe kanm oluyordu.
le 431 sayl kanunun Osmanoullanmn ve Halifenin dramn onaya
koyan neticeleridir bunlar.

6 Nevres Paa (Manavolu). E lleyl.t Habl (Hamile Geceler) am. 14 Man 1340.
 ; . |

>: / "'' ... .

 ARA EKII

MUSTAFA KEMAL:
"CUMHURYET KURULMAYACAK VE
HLAFET VE SALTANAT
KALDIRILMAYACAKTIR,
TRKYENN BAINDA DAMA BR
SLM HALFES BULUNACAKTIR!

-i ^
w I ;

. V ;! :: ] J iU H iD
u j k S T n n
 MUSTAFA KEMAL:
"CUMHURYET KURULMAYACAK VE
h il a f e t v e s a l t a n a t KALDIRILMAYACAKTIR.
TRKYE'NN BAINDA DAMA BR SLM HALFES
BULUNACAKTIR!"

Daha 1921 yllan iken. Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeii'nin

Er/unmun otoriter alimlerinden Kad Raif Efendi. Mustafa Kemal'in ileride
hem saltanat ve hilafeti kaldracan ve hem de hkmet eklini Cumhuriyete
dntreceini hissedince 1921 balannda Mustafa Kemal'in saflanndan ve
Mdafa-i Hukuk grubundan ayrlp '.gelecein tehlikesi" dedii olaylar hakkn
da etraf uyarmaya alan ve bu uurda da "Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti"
ad altnda bir de parti kuran bir insandr.
Kad Raif Efendi'nin zellikle, "gelecekte bu adama dikkat edin! bakn bu
hi sylemiyor ama. greceksiniz ileriki zamanlarda bu adam hem saltanat kal
dracak. hem de hilafeti yok edecektir. Aynca Cumhuriyet gibi bir rejimi kura
rak kendi isteklerini daha iyi yerine getirmeye alacaktr!... diyerek uyarmaya
alt insanlardan birisi de Kazm Karabekir paa hazretleridir.
Kazm Karabekir Paa, o gnler ark Cephesi Genel Komuiaru olarak or
duda hizmet ifa etmektedir. Kad Raif Efendi'nin sylediklerini,"Olamaz, o y
le bir ey katiyyen dnmez!" diyerek geri evirmise de. yine de bu phe
uyandrc sualleri Mustafa Kemal'e bir ifre telgrafla sormadan edemez.
C.11.7.1337 (1921) tarihli ifre telgrafnda bunlar Mustafa Kemal'e sorar
ve acilen cevab verilmesini ister.
Mustafa Kemalde 26 temmuz 1921 tarihli bizzat kendi cl yazsnn foto
kopisiyle ve hemde bugnn Trke'siyle bir belge olarak sizlerc aktarmak isti
yorum.
228 c u m h u r iy e t DNEM DlN - DEVLET LKLER

ARK CEPHES KUMANDANI KAZIM KARABEKR PAA

HAZRETLERNE; C.11.7.1921 FREYE CEVAP
Kad) Raif Efendi.nin dnceleriyle Tekilat- Esasiye Kanunu ve Mdafaa-i
Hukuk Grubu hakkndaki nerileriniz zerine sunduum aadaki aklama yk
sek komutanlnz iin kanaat verici olacandan , bu esas dairesinde icabeden-
lerinden mnasip surette aydnlatlmas ve yanl dncelerin de ortadan kald-
rhmasn bilhassa rica eylerim.
1 Bugnk BMM. Mdafaa-i Hukuk Tekilt.nn gerek ama olarak
tesbit etmi olduu grler zerinde byk bir tutuculuk ve azimle yrmektedir.
Mdafaa-i Hukuk Grubu, bu grubun programn oluturan temel maddede ak
land gibi, memleketin tam bir bamszlk erevesinde selmete kavumasn
salamak gibi ksa ve kesin bir amala vcuda gelmitir, ayn temel maddede
Tekilt. Esasiye Kanununun uygulama yolu da vardr. Tekilt- Esasiye Kanu
nu tm (frat) idari srat ve Trkiye Hkmeti'nin hukuksal varln ieren ge
ni ve tam bir yasa olmayp, memleketin mlki tekilt ve idaresinde zamann ica.
bettirdii ve benimsedii halklk temelini ifade eden bir dsturdan ibarettir. Bu
yasada Cumhuriyet manasn ifade eden zerrece bir belirti olmad gibi. M.H.G.
'nun asl amacnda da kesinlikle byle bir nokta mevcut deildir. Bununla birlikte
Raif Efendi.nin saltanat eklinin Cumhuriyet'cilie dntrlmesi anlalyor gibi
fikri ak bir vehimden baka birey olamaz. Merkez ynetimindeki kiilerin ara
snda. kiilikleri ve gemiteki durumlarnn eletirilmesi gerektii hakkndaki iddia
ise, olumlu bir ifade ile incelenmesi gerekebilir. Her ii tm ahlk ve seviyesiyle
ynetecek, mkemmelen yetim adamlara vermek, pek deerli ve tatil bir dilek
olmakla birlikte, memleketimiz g bi ynetici ktl inde bulunan bir evre in de.
, hatta dnynn en ileri grtm milletleri in bile, her toplumun tm meslek sa-
hipleri tarafndan saygyla kabul edilecei bu kadar ok adam bulmak mmkn
deildir.
te byle kavram (mevhum) olumsuz fikir ve iddialar ile memleketin tek da-
yana olacak g ve rgt bulunan Anadolu ve Rumeli MUdafaa-i Hukuk Gru-
bu.nu zayrf drecek nlemlere bavurmak eer cahilce bir delilik deilse, her-

-
halde bir hiyanet olarak kabul edilmelidir. Bir kongre toplayarak, bugnk hk-
1924 DEVRMLER! SONRASI tiRKYE 229

met eklini douran A.R. M. H. Tekilat.nn bugnk duruma yarar, yeni bir pro.
ram vcuda getirilmesi gerektiine o denli inanyoruz ki. meclisle kurulan grubun
i tzne. Grup ynetim kuruluna ancak o kongrenin kuruluuna kadar.
M.H.T'na bir bavuru yeri olabilmesi kaydn koydu bugnk durum ve koullar
imdilik kongrenin toplanmasn geciktirmeye neden olmas, grup yneticilerinin
bu grevde devamn zorunlu klyor.
2 T.E.K.nun uygulanmas sonucunda tutucularn (muhafazakrlarn) i
bana gemeleri ve baz kanaatkar kimselerinde mevki kavgasna komalar sa
kncal olabilir. Ancak sizce malmdur ki ilerlemek yolunda meydana gelecek her
nemli giriimin kendine gre nemli sakncalar vardr.Bu sakncalarn en aza ka
dar indirilmesi iin gerekli nlem ve giriimlerde hata etmemelidir. Bugn yalnz
ana hatlardan ibaret olan T.C.K 'na eklenecek dier yasalarla bu durumun gz-
nnde tutulmas zorunluluunda sizinle tamamen ayn dncedeyim.
3 Tekilt Kanunu yaplrken mlkiye ve askeriyeden elemanlarla ve
M.H.T. dan onaylatma fikrini yle aklayabilirimi Sizce de bilindii zere bir h
kmet eklinde yayoruz ve onun diyelim ki grnrdeki tm kavramlarna uy
mak zorundayz. Kanunun. Meclis encmenlerinden sonra Heyet-i Umumiye.de
geen tartmalarda belirecek ekli zerinde uzaktan telakki edilecek fikirlerle etki
lemee imkan olmadn elbette kabul edersiniz.Durumu byle bir hkmet ek
linde ynetme imkan douncaya kadar, btn siyasal konularda,, ilgili arkadala
rn fikirlerine bavurulduu gbi.icra-i hususta uygulamak konusunda imdiye ka
dar da ayn yoldan saplmamtr.
4 Aklamasn arzu buyurduunuz noktay da arzedeyim! Tekilt
Kanunu'nun yaplmasnda acele edildiini iddia ettiiniz, hkmet tarznn nedeni,
tm dnyada ve memlekketimizde grlen halklk akmn esasl bir ekilde ze
rinde tesbit ile. bu konuda baka elikilere yer vermemek ve ayn zamanda yz
yllardan beri srekli beceriksizler elinde ktye kullanlan ulusal hukuku korumak
iin, bu haklarn asl sahibi olan millete de sz hakk vermek ve yce fikrin geli
mesi iin, bugnk olaanst koullardan yararlanmaktr. Yasann uygulanma
sndaki olanan derecesini lmek iin de bu ile uramaya frsat bulacaklarm
azim ve irade yetenei sz konusu edilmesi gerekir. Hilafet ve saltanatn kald
rlmas gibi bir ana sorun mevcut deildir. Trkiye'nin banda Islm halifesi
olacak ve bir hkmdar sultan bulunacaktr. Szkonusu olan konu, hkmda
rn haklan olup, bunun tayn ve snrlanmas iin son birka yzyln deneyimler,
ve devlet kavramndaki millet haklarnn gerek anlamn tamaldr. Bu esas ze
rinde henz saptanm kesin br dsturumuz yoktur.
230 c u m h u r iy e t D O IM d in DEVLET LKLER

5 ynelim kurulu hakkndakj grnz in birey sylemeden

nce, bu ynelim kurulunun kimlerden olmas. gerekli lacana ilikin dncele-
rinizi scrmak isterim. (Bu scrunun yantn aleltlak (gelii gzel) hibir taraftan
maruz-u tenkid olmayacak (olunamad) isim gstermek suretiyle muvaftakyetle
verebileceinizi sanmyorum). Muhtelit ilerde, eitli aznlklarla almak zorun-
luluunu gznne alr ve evremizdeki tikirler ve siyasal nanlar, erdemi, bilim,
sel deeri vd. maddi kiisel niteliiyle gerekli koullan tayan adam bulmann
mmkn olmad dnlrse ve buna Grup Yneticilerin yzlerce yenin 0-
unluuyla seilmi olduklar eklenirse sonu ortaya kar. Grup Bakanlnn
taralmzdan yaplmamas gereini ileri srmeniz tamamiyle dorudur. Bu ya.
parken, buyurduunuz esaslar tamamiyle dndk ve bu konuda uzun tartma-
lar yaptk Meclisfte retorm MUdataa- Hukuk, istikll Gruplaryla halk zmresi v.b.
gibi birok rgt vcuda gere^ii halde, bunlarn hibirisi yeterli bir ounluk g
rnm alamad. Bununla birlikte Meclis'ce hkmeti tutmak ve herhangi bir
yUriftmek imkn da kalmad. Bu zmrelerin herhangi birisini tutarak ve dolayl
olarak glendirip aydnlatarak, varlmz in dayanak olacak bir toplum meyda-
na getirmek in harcadmz tm abalar bir sonu vermedi ve bunun sonucun-
da duruma tek egemen olan ey dzensizlik ve anariden ibaretti. u halde iki
yotaan birinin seilmesi kesin zorunluk halini ald. Ya bu m^lis ile kesinlikle go-
rUlemeyecei gerei zerine yeni nlemler almak veya yaptmz gibi bir ^ u n -
luk zmresi meydana getirmek. Biz tabii ikinci kk setik ve takat benim itirakim
bulunmayan herhangi bir grup oluturma giriiminin mevcut dzensizlii oalt-
maktan baka bir sonu vermeyecei deneyimle saptanmt. Uzun ve srekli a-
lmalaria ve Meclisin ounluuyla Ozet olarak yaptmz br^k toplantlar ve
tartmalar sonunda ancak boyle bir kuruluu vUcuda getirdik. Ve bu gOrevt benim
yapmafttmn zorunluu bir^k arkadatan baka. Vekiller Heyetince de zorun,
lu grld.
Konunun hukuksal ynne gelince; M.cls-1 Mebusan mahiyetinde bir Medi-
sin r si bulunuyorum. BOyle dahi olsa bir trkaya mensup oluum doaldr. Halbu-
k ben Millet Meclisinin yap yetkisinde bulunduumdan, grnle hkmet maht.
yetindeki bir meclisin reisi mevkindeyim.
Icra- t^r heyetin reisi m bir ounluk frkasnn mensubu bulunmak gerekli
bir eydir. Bu durum ve deerlendirmeye gOre deil, bOyle bir grut^jn mutassal

2 9 m ., m v p i M. M t m d n re n 92m r Mektubun ! m
biljH if kT)r bknz.
1924 DEVRJMLERI SONRASI TORKYE 231

bir proram etrafnda toplanm siyasal bir frkann da reisi olabilirim. Ancak, bu
gnk ekilde Meclis'teki durumu korumak iin, grubun Meclis iindeki nderliini
fiilen yapmaklm gereklidir ki hareket biimimiz de o yoldadr. Bu grevi bugn,
grubun reis vekilleri yapmaktadrlar. u halde gruba zg Bakanlk grevim fahri
bir ekil gstermektedir. Bu konuda esasl bir neden daha ileri srmek mmkn
dr. Tekilat- Esasiye iine btn varlmla karm bulunduum Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden ayrlmaklma imkn olmadndan o
Cemiyet'in alma eklini oluturan Meclisle gene, o Cemiyet.i temsil eden gru
bun iinde kesinlikle bulunmak zoruniuundaym. Aslnda, grup Meclis Heyet-i
Umumiyesi'ne yakn byk bir ounluunu iermektedir. Bunun dnda kalanlar
Erzurum Meb'us'lar Cellettin Arif Bey ve Hseyin Avni Efendiyle birka benze
rinden ve davranlarnda serbest kalmak isteyen bir ksm kimselerden olumak
tadr efendim.^

M. Kemal

3 Iwtustafa Kemal in, Kad Raif Efendiye Cumhu^tin kuculmayac. hiaenkadnmyic

nn teminat! verdii bu ...raf 26 Tem iz 1921 lariNnde Kazm p>
rtmstr : : : ; : : . 293 ( 969);
g e k r i m A t a m D a n e m g x k M u h i l e h t . 6 . D lf i 1964 . .
 - -

N
 Altnc Blm

MEDRESELER. DN ETM VEREN

YUVALAR KAPANIYOR. ER YE VE
EVKAF v e k a l e t i KALDIRILIYOR
VE REJM E UYGUN DYANET LER
RESL KURULUYOR
 REJM E UYGUN DYANET LER RESL
KURULUYOR

431 sayl kanunun uygulanmasndaki bu iler acs durumu grdkten

sonra yine 3 Man 1924 tarihinde yasalaan Tcvhid.i Tedrisat Kanunu ile eriyc
vc Evkf VekalcLleri.nin lgas kanununu ele alarak, medreseleri kapatan ve va
kf messesesine son veren zihniyeti belgelerle tahlil edelim istedik.
Acaba kapatlan medreseler 3 Mart 1924 tarihine kadar hangi fonksiyon
lar stlenmilerdi? Onlan bir '.menba. er", "ktlk yuvas" telakki ettirecek
zellikler nelerdi? Gerekten Meclise onaylamrken belirtildii gibi "eriye Ve
kalet" ile "Evkaf Vekaleti" bizi geri braktran messeseler mi idi? Bu iki bakan
ln kapatlmasnda rejimin "takyyesiz" niyyeti hakikaten ne idi?
le btn bu sorulara shhatli cevaplar verebilmek iin bu kez dc projek.
lrmz tarihin bu kesitine evirmi olduk.
Tek arzumuz 3 Mart 1924 tarihinde kaldnlan veya kapatlan mcsscscle.
ri gerek kimlik ve fonksiyonlanyla sizicr iin aydnlauttaktr.
imdi "dir devlet" dnemini sona er.n.n; medreseleri kapatp dini eiti
me son veren vc er'iye Vekaletini kaldnp. "sisicmc uygun" Diyanet leri k.
isligi.ni kurdunan tarihi 429 vc 430 sayl yasalan ele almak istiyonm:
236 ______________________ c u m h u r i y e t DNEM DlN - DEVLET LKLER

TEVHD TEDRSAT KANUNU

(26 Recep 1342 ve 3 Mart 134.)

Kanun N : 43.
Madde 1 T^jye dahilindeki btn messesat. ilmiye ve tedrisiye Maarit
Vekaletine mesuttur.
Madde 2 - eriye ve Evkat Vekaleti veyahut hususi Vak.tlar tarat.ndan
idare clunan bilcmle medrese ve mektepler Maarit Vekaletine devir ve raptedil"
mitir.
Madde 3 - eriye ve Evkat Vekaleti btesinde mektip ve medarise tah"
sis clunan meball Maarit btesine nakledilecektir.
Madde 4 Maarit Vekaleti yksek diniyat mUtehass.slar. yetitirilmek uze.
re Dar'l Fnunda bir ilahiyat Fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat. di"
niyenin Has. vazitesiyle mkellet memurlann yetimesi in de ayr mektepler k"
at edilecektir.
Madde 5 Bu kanunun neri tarihinden itibaren terbiye ve tedrisat umu.
miye ile mteg olup imdiye kadar Mdataai Milliye'ye merbut olan askeri rti
ve idadilerde. shhiye Vekaletine merbut olan DarUleytamlar bteleri ve heyeti
talimiyeleri ile beraber. Maarit Vekaletine raptolunmutur. Mezkr rt ve idadiler-
de bulunan heyeti talimiyelerin ciheti irtibatlar atiyen art olduu vekaletler arasn-
da tenvil ve tanzim edilecek ve zamana kadar orduya mensup olan muallimler or.
duya nisbetlerini muhataza edecektir.
Madde 6 bu kanun tarihi nerinden muteberdir.
Madde 7 - bu kanunun cray ahkmna icra Vekilleri Heyeti memurdur.!

?ERYE VE EVKAF ERKAN"! HARBYE"! UMUMYE

v e k a l e t l e r in in LGASINA DAR KANUN
(26 Recep 1342 ve 3 Mart 134.)

K^un No: 429

Madde 1 Trkiye Cumhuriyetinde muamelat. nsa dai olan. ah n
teri ve i i a z \ .T^iyo Byk Mille.t Weclisi ile o n tekil ettii hkmete art olup
d ! m : bini lslamT:bundan maada ; ; : ; ! ve ibadata in Cumhuriyet.in mukar"
rnda bir (Diyanet leri Reislii) makam tesis edilmitir.
Madde 2 eriye ve Evkat Vekaleti mlgadr.
Madde 3 Diyanet leri Reisi Bavekilin nhas zerine Reisicumhur tara,
tndan nasbolunur.
Madd. 4 - Diyanet leri Reislii Baveklete merbuttur. Diyanet leri Re-

.. 5. 5. 322.
ER.YE VE EVKAF VEKALET KALDIRILIYOR 237

sli.nin btesi Baveklet btesine mlhaktr. Diyanet leri Reislii Tekilt

hakknda bir nizamname tanzim edilecektir.
Madde 5 Trkiye Cumhuriyeti memaliki dahilinde bilcmle cevam ve
mesacidi erifenin ve etkya ve zevayann idaresine, imam, hatip, vaiz, eyh, m
ezzin ve kayyumlarn vesair mstahdemin tayin ve azillerine Diyanet ileri Reisi
memurdur.
Madde 6 Mftlerin mercii Diyanet leri Reislii'dir.
Madde 7 Evkaf, umuru milletin hakiki menafiine muvafk bir ekilde hal
ledilmek zere bir mdiriyet umumiye halinde imdilik Baveklete tevdi edilmitir.
Madde 8 Erkan- Harbiye.l Umumiye Vekaleti mlgadr.
Madde 9 Reisicumhur'a niyabeten ordunun hazarda emri kumandasna
memur en yksek makam askeri olmak zere Erkan- Harbiye.l Umumiye tesis
olunmutur. Erkan- Harbiye.l Umumiye Reisi, vezaifinde mstakildir.
Madde 10 Erkan- Harbiye.l Umumiye Reisi Bavekilin inhas ve Reisi-
cumhur'un tasdiki ile tyin olunur.
Madde 11 Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi vazifesine mteallik husu-
satta her vekaletle muhabere eder.
Madde 12 Trkiye Byk Millet Meclisi muvacehesinde umum askeri
btenin mesuliyeti Mdafaa-i Milliye Vekiline aittir.
Madde 13 bu kanun tarihi nerinden itibaren meriyllcradr.
Madde 14 bu kanunun icray ahkamnda icra Vekilleri Heyeti memur-
dur.

ER'YE VEKALET / ERAT LER BAKANLII

NN KAPATILDI?
26 Receb 1342 - 3 Mart 1924 tarihinde ele alman ve en bata da ulema
(!)nn imzalaryla kaldrlma teklifi gndeme gelen er'iye Vekaleti'nin 429 sa
yl yasa ile kaldnlm olmasyla Trkiye Cumhuriyeti'nde din ileri ve eriaa
ilgili hususlarda yeni bir dnem balam oluyordu.
Ank ne eyhlislamlk, ne eriat mahkemeleri ve ne de Din-i Mbin-i Is-
lm'm itikat, ibadet ve siyasetine dair ilerin mercii olan er'iye Vekaleti kal
yor, yepyeni bir messese ile din-i mbini IsISm'n itikad ve ibadet ileri Diya
net leri Rcisligi'ne braklm oluyordu. Din-i Mbin-i slm'n ,siyas ileri ise
zaten men edildiinden ve dinin siyasi boyutu hayattan ve sistemden soyutland-

2. Dstur, C.5. s. 323.

 238 c u m h u r iy e t DNEM DlN - DEVLET LKLER

d.Iay da dnn syasaJ boyutu veya devlet ^ y u tu bu tarih ve bu yasadan

itibaren tarihin derinliklerine havale cdilmi oluyordu.
"Trkiye Cumhuriyeli'nde muamelat! nasa dair olan abkamn ter ve in-
faz] TBMM ile onun tekil etli^ hkmete ait olup din-i mUbin-i slm'n bun-
dan maada itikat ve ibadata ait hususlan in Cumhuriyet nezdinde bir Diyanet
leri Reislii makam tesis edilmitir.''3
Ve:
''eiye Vekaleti mlgadr'4 maddeleri ile bir yerde eriat Bakanl'nn
kaldnlmas. yerine sistemin gzetiminde bulunan ve tamamen Babakanla
bagh olarak alacak olan Diyanet leri Rcisligi'nin kunimas ile, 429 sayl
yasay bilerek veya bilmeyerek ^indeme getirenler (zellikle saf ulem in
sylyonm)5 tarihin derinliklerine ne muazzam bir mUesscseyi gmdklerinin
fa^ m a bile varamamlard.
nk eriiye Vekaletinin kaldnlmasn teklif edenlerin banda gariptir,
her gn dine, slm'a kfreden mebuslar yerine, koca koca filimler ve c^iyc
Vekilleri var idi.
Son eyhulislfimlarfan Musa Kazm Efendi, Eskiehirili, ulemfidan ve yi-
ne eski ekiye Vekillerinden olan AMullab Azmi Efendi, Siirt Mebusu Halid
Hulki Efendi ve benzeri kiiler dini mUbin-i Islfim'n itikad, i badi ve siyasi ha-
yatma taalluk eden ilerle l^li bu merciin kaldnlmasn icWif edilerdi.
Gerekten de in en garip ve anlalr olmayan taraf, eski ve yeni ekiye
Vekillerinden eyhulislfim Musa Kazm Efendi ile, ulemadan Abdull^t Azmi
Efendi'nin bu teklifiin niin nc rol stlendikleridir.
Oysa eriiye VeJriBeri, Sirasyla Burea Mebusu Mustafa Fehmi (Gere-
ker) Efendi. Hasan Fehmi Efendi. Eskiehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi.
Konya Mebusu Mehmet Vehbi Efendi. eyhlislam Musa Kazm Efendi ve
M us^fa Fevzi Efendiler vekillikleri Sirasnda sreWi htik dini m eselelere
uyanp. onlara beyanname neretmiler ve zellikle de Cumhuriyetle birlikle

3 26 R e c e b 1342/3 Mart 1924 tahhli 429 sayl yasann bifinci maddesi

S: :7: ;
: : : :
bunlaroaTOir.
6. evket Sreyya Aydemir. TekA dam , c. 3. 6.169.
ER'IYE VE EVKAF VEKALET KALDIRILIYOR 239

bata stanbul vc Ankara'da halkn ahlk d hareketlerinin nn almaya al

mlardk
eriye Vekilleri, zellikle Saltanat'n kaldnimasndan sonra vc sannm
Mustafa Kemal'in Byk Millet Meclisi'nde yapt konumada. "Trk'n ban
da ebediyyen bir slm Halifesi bulunacaktr. Zira Hilafet Makam bizim iin en
l makamdr!"* demesinden de cesaret alarak Cumhuriyet'e giden yolda ve
Cumhuriyet'ten de Makam- hilafetin ilgasna kadar geen sre ierisinde ok
gzel beyannameler nerederek halka eriata ball, haramlardan kanmay
vc helallerle megul olmay zendiriyorlard.
Byle olduu iindir ki 24 Austos 1922 tarihinde Perembe gn
TBMM'de eriiye Vekaleti Btesi mzakere edilirken, 3 Mart 1924 tarihinde
eriiye Vekaletinin kaldnimas teklifini verenlerden Eskiehir mebusu eriye
Vekili Abdullah Azmi Efendi."... Bu tekilat Byk Millet Meclisi'miz asn
dan en zarur ve en vazgeilmez bir tekilattr", diyerek er'iye Vekaletinin var
lnn mbremliini (elzem) dile getirmitir.
Sizce dc garip deil mi, 24 Austos 1922'de Mustafa Kemal vc smet n
n'lerin huzurunda er'iye Vekaletini stlendii bir srada o vekalet iin, "bu
tekilat ok elzem vc vazgeilmez bir tekilattr!" diyen kiinin, bu tarihten tam
1.5 yl sonra. 3 Mart 1924 tarihinde "bu tekilat mutlaka kaldnlmahdr!" diye
rek "er'iye Vekaletinin lgasna..." teklifini vermi olmas...
1.5 yllk bir zaman ierisinde szlerinde dalist davrananlar vc inanan
kitleye kar ifte standart uygulayanlar grld gibi sadece rejimin banda
bulunanlar deildir. Bu ifte standart polikalarda. zcUikle inananlara kar uy
gulanan politikalann banda bir ksm sarkl ulema da vardr.

TE ERAT BAKANLII'NIN BR KISIM FAALYETLER

Biz imdi eriye VekiUeri'nin, eriye Vekaleiinin ilgasn isteyecek, ka

dar deimesinin temel politik nedenlerini tahlil etmezden nce er'iye Vekaleti

7 Seriye Veki)leririn halk diril meselelerde uyarmak iin nerettikleri beyannameler. SebMrre
arta 19. ve 20. ciltlerde ve 192. 499. 500. 5 0 1 .5 0 2 ... saylarnda geni olarak mevcuttur
8. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. 3. Belgeler, Belge no : 264 (Saltanalm Kaldrlmas Konu.

9. TBMM 24 A .u sto s 1338 (1922. enye Vekaleti Bte Mzakereleri. S W rr at, c.

240 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

neydi, nasl alrd ve ne tr hizmetlerde bulunurdu? onu tantalm istedik. Ki

Vekaletin kaldrlnn gerek sebeplerini daha iyi kavram olalm.
nce ilk eriye Vekili olan Karacabey eski mfts ve Bursa Mebusu
Mustafa Fehmi (Gerekler)'nin. Byk Millet Meclisi adna, ahlakszln o
almas zerine stanbul halkna yaynlad er'iye Vekaleti bildirisiyle bu te
kilatn muhtevasn incelemi olabm.
TBMM adna yaynlanan bildiri de er'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi
Istanbul'lulara yle sesleniyordu:

stanbul ahalisine kar er'iye Vekaletinin Beyannamesi:

"stanbul'da db-t milliye ve iar. Islmiye ile hibir zaman telif edilmeye
cek bir takm hareketlerin meydan aldn ve son zamanlarda o mbltszln
pek irkin bir ekle girdiini Byk Millet Meclisi keml.i esefle iitiyor. Mslman
nmn tayan baz kadnlar namus ve iffet nma altnda takdis ettiimiz iki muaz
zam vazifeye kar tamamiyle lkayd kalarak fezietlerini kendilerine yabanc er
keklerle hususi ve umumi yerlerde dans etmek derecesine kadar ileriye gtryor-
larm. Byk Millet Meclisi yakinen bilir ki. bu enatleri bperva irtikb eden al
ak fitneler pek kk bir ekalliyetden ibarettir. Yoksa o mbarek memleketin ek
seriyeti khiresi diynetine, milliyetine has olan seceyy hergzedeyi tamamiyle
muhafaza etmektedir. Ve ahlk- kerimnamesine ve an'ant. mukaddesesine
vuku bulan bu tecavzlerin do vkf olmak itibariyle bizlerden ziyde mteessir
dir. Fakat emr-l bi'lmaruf nehy-i ani'l-mnker farizasyla btn mslmanlarn m
kellef bulunduklar hibir zaman hatrdan kmamaldr. Bilhassa oradaki ahalimi
ze mridlik vazifesini deruhte eden havas tarafndan umur-u millete bu derece
lerde msamahakrlk gsterilmesi elbette mazur grlemez. Btn Anadolu hal
k oluuyla. ocuuyla, kadnyla, erkeiyle, malyla, canyla, diiyle, trnayla
dmanlara kar mcadele ediyorken stanbul'daki halkn hi olmazsa bu mukad
des cihada kalben itirak etmesi icab etmez mi?
Milletimizin istikbali olan genler ve istikbali kurtarmak iin hayrl evlatlar
yetitirecek kz ve kadnlar dnmelidir k; bugn kendilerinin Anadolu daki din
dalar onlarn hayatn, namusunu, erefini, istiklalini kurtarmak azmiyle ura
yorlar. Karlarn altnda, amurlarn stnde, sarp dalarn tepesinde, engin ovala
rn ierisinde, mbrek kanlarn dkyorlar. Bu mukaddes gaye urunda canlar
n fed ediyorlar. Namusunu erefim her eyden stn selbet-i imanna azamet-
vicdanna dnyalar hayran eden milletimiz arasnda bu fezhatler ve bu fozahell
irtikb edecek kadar sefil ftratlar acaba nasl oluyor da bulunuyor. Hi phe yok-
. . .... .1 ___ i ^ n l l m ^ 7 n
ER.YE VE EVKAF ^ K A ^ . ^ K A L D IR IL IR 241

rehberlerinin btn millet matbuatnn elbirliiyle almalar en mukaddes vazife

leridir. Zira ahlksz bir millet iin imkn hayat tasavvur olunamaz. Ahlkn skutu
bnyan- milliyenin inhizamdr.. Millet ahslar gibi trl trl ukbelere urar. L
kin btn bu straplar btn bu ukbeleri muvaffakiyetle atlatanlar ancak ahlkn
skutdan muhafaza edenlerdir. Binaenaleyh mekrimi ahlk itmam iin gnderil
mi bir dinin muhafaza-i essiyesini kendilerinde umde ittihaz eden, bu hsle s
tanbul'daki sukut-i ahlkiden son derece mteessir bulunan Byk Millet Meclisi
btn ruhuyla temenni eder k; inyet-i Hak'la stanbul'u tahlis ettii zaman orada
velev pek kk bir ekalliyet tarafndan irtikab edilmi otsun btn bir ekseriyetin
namusunu lekeleyebilecek bu kabil fezahetleri grmesin, bilkis necbet-i milliye
ve slmiyet'imizin her trl ilcaat mhacemata ramen saffet- ezeliyesiyle payi
dar olduunu mahade etsin. Bununla beraber Byk Millet Meclisi stanbul'un
namuslu, hamiyetli, faziletti evldna itiyaklarn ibl ederken unu da ilve ede
riz ki; kadn olsun erkek olsun milletin mukaddesatn hie sayan namusunu leke
leyen nefsi hevsna esir bir takm erzil emin olsunlar yaknda hareketlerinin he
sabn vermekten kurtulamayacaklardr. Veyl o kimselere ki. mevcudiyet-i milliye-
de elm rahneler aarak cez-y sezlarn dnyada, ezlan- ukbada sermedi bir
hsran suretinde grrler. Feberhm ibdellezine yesmenel kl feyette-
bine ahseneh.
BMM Adna
Umuru er'iye Vekili
Mustafa Fehmi".

Mustafa Fehmi Efendi'den sonra bu bakanlkta grev yapan Haan Fehmi

Efcndi'de eriata ballk noktasnda halk uyarm ve bu uyanlann da Byk
Millet Meclisi adna yapmtr.
eriye Vekili Haan Fehmi Efendi yaynlad bildiride halkn cepheler,
de dmanla savat bir zamanda cephe gerisindekilerin mill vc din vekar ile
badamayan hareketlerini iddetle kmayarak. halk haram, gnah ve ayp olan
eylerden uzak kalmaya davet etmitir.
Haan Fehmi Efendi bildirisinde u konulara temas etmitir:

"Zaman ciddiyet ve faaliyet zamandr. Cephelerde kahraman askerlerimiz

din namna, valan namna canlan ile. balar ile muharebe ederken gerideki ms-
lmanlarn mill vekr ile mtensip olmayan hareketlerde devam hem gnah
hem de ayptr."

10 . Bu b e y a n n a i 16 Ocak 1922 tarihinde enye Vekili M usta ^ Fehmi E lerdi larafmdan Iston.
bul hakna hitaben yayntenmtr. Bkz Kazm Karabekr. Ishklal R a im iz , s. 1056. SeMurre-
at. c. 19. s a y : 192. s. 25S.256.
 2 42 C U M H U K lI^ DNEM lN * UEVLCTlLlJdLEKl

Allah'a hamdolsun. mskirat yasakland. Bu gibi yasaklar esasen slm Dini

haram etmitir. Bunlarn memnuniyetini muhafaza ise btn mslmanlar zerine
tereddp eden din ve mill vazifelerindendr...
"Mslman kadnlarna taallk eden vazifelerden birini de. bilvesile, burada
zikretmek sterim: ffet, ismet, haya, dab, bilhassa slm kadnna has mmtaz
manev meziyyetlerdendir. Islm adabna, mill muhite uymayan hal ve hareketler
den son derece kanmak icab eder. Aksi takdirde bu gibi ahvale msamaha edi
lemeyecei tabidir."
"Milletimiz iinde orucu bozmak rezilliini irtikb edecek bir ferdin bile bulu
nabileceine kn deilim. nk hem Yaradan'a msiyet, hem de slm terbiye
mize ve B.M. Meclisimizin mer emellerine muhlefet ve hakaret demek olan bu
rezillikte Islm sfat asla birlemedi gibi bu gibilerin cezaya urayacaklar da
muhakkakt!r." diyordu.
Islm'n yaanmas ve tatbiki istendiinden bu devrede Meclisle bir tesant
vard. er.iyye Vekilleri de muslman halkmz din vazifelen ifya dvet ediyor
lard. Zr dinin getirdii hkmlerin fertler iin olduu kadar cemiyet iin de l
zumlu olduu kabul ediliyordu. Mustafa Fehmi Efendi bu hususta dier bir beyan
nmesinde de yle diyordu: "Cenab- Hakkn farz kld namaz, oru, zekt gibi
bir bakta yalnz ferd ve uhrevi bir kulluk vazifesi gibi grnen ibadetler, hakikat
te byle deildir. Bunlarla yalnz ferdin deil, cemiyetin de saadeti istihdaf olun
maktadr. Binaenaleyh bu vazifelerin ifas hem Allah'n rzasn kazanmay, hem
de cemiyetin saadetini tamamlayaca gibi, bunlarn yaplmamasndan doacak
mahzurlar da yalnz ferde id ve uhrev olmayp, dolaysiyle cemiyetin ahenk ve
hayatnn muhafazas ile de alkaldr." (...)
"Evet, istihdaf etlii gye mnhasran ummetrt sadet olan Mslmanlk,
beerin hayat ve saadetinin teminine tek vasta olan "insan hurriy.eti ni her insanin
zt ve tab hukukundan saymtr Fakat bundan mutlak hrriyetin meru' olduu
mans anlalmaldr. Bir cemiyetin mukaddesatna, istinat etti ! dstr ve
kanunlara kar gelmek, hrriyet dec.1- aksine "vicdan hrriyetine, ahs hrriyete,
diril ouygulara apak birtecavUz"dur. Binaenaleyh er.atn ahkm dairesinde h
reket etmeyi esas umde ittihaz etmekle bu ahkmn her trl l^vuzlerden k'
runmasn tekeffl etmi olan Byk Millet Meclisi Hkumeti'nn bu hususla gz
yummayacana hi phe edilmemektedir..

Sonraki er.ivc Vekili Eskichir'li Abdullah Azmi Efendi de eriat,

Kuran ve Snncii muhafaza adna aym bldinlcrden i/laMvia yaynlatunr.
/elJik!e kendisinin Meclis te Bakan olduu gn 11 Mays 1922 lanhndc
yapt konuma ile btn mftlere, din gOfevhlcrine %c er.iyye memurlarna

2
: : ; ; : ? ;

 E R .Y E V E KVKAF VEKALET K A LD IRILIY O R 243

gnderdii tamim dnemin criye Vekleiinin fonksiyonlann vc ruhunu lan,

mak asndan ok nemlidir.
11 Mays 1922 tarihinde Byk MiUei Meclisince er'iye Vekalcnc se
ilen Abdullah Azmi Efendi u konumay yapar:
kinci defa eryye vekaletini deruhde etmi bulunan Mustafa Fehmi (Gen.
eker) Efendi'nin shh? sebeplerden dolay istifa etmesi zerine yerine Eskiehir
Milletvekili Abdullah Azmi Efendi intihab edilmitir. Bunun zerine Abdullah Azmi
Efendi B.M.M.nde krsye gelerek u hitabede bulundu:
Efendim, hkmet idaresi ubelerinin anas makamnda bulunan bir maka
mn yk zayf omuzlarma ykleniyor. Bu ykn altndan kalkmak, mesul.yet ve
vazife noktasndan hem Meclise kar, hem eriat, hem de eriatn Sahbne kar
bu mes'uliyetten bir dereceye kadar kurtulabilmek iin Meclis'i tekil eden aza
nn bu meselede, yardm ve alakalarna ihtiya vardr. Bir iki asrdan ben bu ma-
amn bir *Tarih Hatra olmak zere muhafaza edildiini gryorum. Vaktiyle
Kann-i Esas, salnamelerin (Devlet Yllklarnn) ba taraflarnda baslr ve muha
faza edilirdi. Bu kuds makamn da bir asrdan, belki bir buuk asrdan beri byle
muhafaza edilmekte olduunu gryorum. nk btn devlet idaresi ubeleri
kendisinden domutur. Bunu ihmalden ziyade imal edebilmek Meclis.imizden ve
rilecek sethiyete, yani o makinann ilemesine mtevakkf olan tekilata baldr.
Efendim, o tekilt yle katbler tekilat deildir. lim erbab ve lim vcuda
getirmekten ibarettir. O makamn bugn Devlet daresi ubelerinin her yerme kar
bir mdahale hakk vardr. Bunu istimal edebilmek bir takm tekilta mtevak
kftr. Byle yalnz bana idare iine memur olan bir er'iyye Vekil.nin yapaca
bir i deildir. Hkmetimiz, yan Byk Millet Meclisi Hkmeti her mns ile ve
tamamiyle bir slm Hkmet.dir Eer byle bir zamanda biz o makam mai
edemezsek, hi bir zaman da imal edemeyiz. (ok doru sesleri). Bnena)e>
Meclisten muzaheret grdke idrakim Kaoar orada almaya gayret edece
im. Muzaheretinizin kesildii gn nk o makamn hem eriata, nem eriat
Sahbi.ne. hem de Meclise kar mes.uliyeti olduu iin mzaheretinizin kesld..
Bendenizi de oradan ekilmi greceksiniz Binenaleyh mzaheretinizin
mans. timad mansnda deildir. Yani vki, olacak tekliflerde mzaheretin es.
gendi. orann tekiltnn yryecek br halde bulunmas iin vki, olan tek ;enn
red edildii gn. Bendenizi oradan ekilmi greceksiniz. Binaenaleyh zay
omuzlanma yklediiniz bu yuKu oeraber tayacaz unku u ikine. me5u..0 t
ki; dorudan doruya eriata ve enat.n Sahbi.ne kar mesui vt. :. Knc.
mes.ulyet Meclise de mildir (Alklar, Allah muvaftakyel versin, sesten.

13 TBMM, n May .
. 19Z2 iafh! ef.ye Vekili AbduUah Azrrnnk r>urS dart
ay 50? 18 M ay ,2 0 . 92 ?
 244 c u m h u r iy e t DONEM DJN - DEVLET LKLER

Bu k o n u m n hemen akabinde de 13 Mays 1922 iarihinde bln miif-

t!Were ve eyye memurlannca halkn eriaia smsk sanlmas adna u la-
mimi gnderir

Byk Millet Meclisi, er'iyye ve Evkaf lerinin tedvirini omuzlanma tevdi'

etmesi zerine, Allah'n yardm ile vazifeye balanmtr."
"Islm'n stnlk ve esaslar iinde hareketi bir esas umde ittihaz eden B
yk Millet Meclisi Hkmeti iin er'iyye Vekletinin ne derecede ehemmiyeti hiz
olduu ve bu ehemmiyeti nispetinde kendisinden beklenen vazifelerin de muaz
zam ve ? bulunduu izahtan varestedir."
Bilhassa iinde bulunduumuz bu nzik ve mhim tarih anda er'iyye Ve
kleti ile onu temsil eden mftler ve ulem efendilerin ve btn ilmiye memurlar
nn vazifeleri ok mhimdir."
"Bugn milletimiz muazzam bir cihda girimi; hrriyetini, slm hakimiye
tin ve tam istikllini gasp ettirmemek iin Kur'an- Kerm'in yce emirlerine uygun
hareketle. Allah yolunda cihad meydanlarna dklmtr."
"Hayat ve hrriyet, fertler iin olduu gibi, cemiyet ve milletler iin de en za
rur bir haktr. Hakimiyet ve istiklli olmayan bir millet iin hayat hakk yoktur. Bil
hassa btn ahkm hakimiyet ve istikll zerine messes bulunan Mslmanlk,
mahkmiyet ve esretle asla birleemez. slm'n ahkmnn tamamiyie tenfz ve
tatbiki iin her halde istikll ve hakimiyet esas arttr. Buna sahip olmayan bir
hkmet, bu hkmlerin yerine getirilmesini temin edemez. Binaenaleyh esret,
mahkmiyet ve himye altna girmek gibi Islm'n izzet ve erefi ile asl te'lfi kabil
olmayan bir hale dmemek iin istisnasz btn mslmanlarn almalar
Kur'an.n ahkm iktizasndandr. Herkes bu mchedeye maliyle, caniyle, diliyle
ve kalbiyle itirak etmelidir."
"Her Mslman bilmelidir ki; Islm istikllinin. Islm hakimiyetinin son bul
m as tevhd yerine irkin, hayr ve fazilet yerine er ve mefsedetin, adlet ve mer
hamet yerine zulm ve skntnn ikame edilmesinden baka bir ey deildir.
mmetlerin en hayrls olmak zere zuhra gelen ve dnyada hakik ad-
let, hrriyet ve istikll, hak ve fazilet esaslarm koyan, bir diriin mens plar
Ku'r'an'm ^detle yasaklad yabanc velyet ve hkimiyetine nasl rz olur?"
'Bunun iindir ki; slm'n alemdar olmak erefine mazhar olan milletimiz
her zamanki gibi bugn de bu uurda maln, cann, ilesint. evini-barkn, ticareti
ni... her eyini Allah yolunda feda etmekten ekinmemitir. Milletimizin bu hareke
ti tamamiyie Kuran.n ruhuna uygundur. Hi phe edilmesin ki; Allah'n dinini ya
atmak. Islm'n hkimiyet ve istikllim lemn etmek iin cihad meydanlarna d
: klen bu millet, Allah'n yardmna mazhar olacaktr."
. Anadolu'daki bu ' n^ihim m !l:: r r n !s y : :

'
 E R .tY E V E E V K A F ^ K A L E ^ K ALDIRILIYOR 245

miz mukaddes mUcahedenn ulviyet ve azametini anlatmaktan bir an geri kalma,

malar, ulemn.n en mhim dini vaziteleridir."
"Esasen kardeten baka bir ey olmayan mslUmanlarm bugUn her za-
mandan tazla kale gibi sarslmaz y.klmaz bir birlik a^ etmeleri icab eder. Bunun
hiiaina hareket, agktan aa Kurana kar gelmektir..
"Dier taraltan cemiyet arasnda birlie sebep olacak, lertler arasnda sa"
lam bir ba tekil edecek yegne esas, ahlk taziletler olduu in slm ahlk ve
terbiyemize aykr hertUrlU hareketlerden kagnmak lzumunu halka anlatmak mil"
let rehberlerinin en mhim vazrfelerindendir. Tabiatyle bu hususta slm cemiye,
timizin tima hukuk ve hrriyetini Hkmetimiz unun bunun emel ve heveslerine
inetecek delidir."
" er'iye Vekaleti, kadn.erkek, hi bir mUslmann slm dabna muhalil kU"
k bir hareketini bile mill erel ile mtensip bulmad gibi mchedemizdeki
samimiyetle de kabil.i tell gremez. Binenaleyh bu hususta emr.i bi'l.mrl.
nehy.i ani'l.mnker mevkiinde bulunanlarn, cemiyetimizin slm hukuk ve hurri"
yetine riayet etmeyenleri en gUzel ekilde rad etmeleri en mhim, en esasl vazi"
telerin tekil eder."
"Hasl Mslmanlarn btn hal ve hareketlerini Kur'an.1 Kerm'in itikad.
ahlk, tima, siyas btn ahkmna uygun hale getirmeye almak, bu hususta
elden gelen rad ve mUcahedede bulunmak millet rehberlerinin en mUhim vazite.
leridir. Bu sahada hareket edildike fevz ve zalerin mutlaka tecell edec^ine. mil.
!etimizin hals ve hakik istiklle mazhar olacana hi phe yoWur."
(Siz Allah'a yardim ederseniz, Allah da siz eyardm eder. Tevlik ve inayet
Allah'tandr.)
er'iye ve Evkal Vekili
Abdullah Azmi4

te tamim, bildiri ve beyannamelerde grld gibi ?er'iye Vekaleti adt

zerinde halkjn eriat bilgisini ve eriata balln artrmak adna gre el.
mektedir.
Daha ak bir ekilde ?er'iye Vekaletinin fonksiy.nlann ve bu Bakanl,
gn mslman Trk halk nezdindeki ehcmmiycdi yerini k a v r^ a k in onun
tekilatlanma emasna ve if ellikleri grevlere bakmak yeterli olac^Lir.
24 Agustos 1922 tarihinde P erem i gn szkonusu Bakanln bte
mzakerelerine geilmezden nce ?er'iye Vekili Es^ehir M eb^u AMullah
Azmi Efendinin, bu Vekaletin tekilatlanma, eilim ve retim hususlarndaki

14. eriy 0 ve Evkat Vekaleti. Tamim no . 71 13 Mays 1.22. Seblurreet c 20. s y ; 502. sh
67-88
 246 CUMHURYET DNEM DlN DEVLEl. ILKLEI!

durumunu gsteren ve ?er'lye btesinin (esbab- mucibesi.ni oluturan ve

meclis huzurunda da okunan aadaki rapora gzattgmzda ?er'iye Vekaleti,
nin niye kaldnim oldugtnu da anlam olunz.
tc ekiye Vekaletinin bte tahsisiyle ilgili gerekeli karar rap0nt:i5

?E R ..Y E VEKALETNE MSTEARLIK KADROSU VERLMELDR

..H ukm el denilen m akinenin hi bir a n z a y a u ra m a k s 2 n islenen ekilde .

leyebilm esi in h er dairesinin fa s.la sz m u n lazam an alm as lzmdr. Vekillerin
ayni z a m a n d a M eclis m zakerelerini takip etm eleri ve Vekiller Heyeti itim anda
bulunm alar zaru ri bir keyliyettir. Bu mUhim vazilelerde kendisinin e s a s vaztfeleri
c m lesin d en olan bir vekil, zerine ald vekaletin teferru ata aid leri ile daim a
m e g u l o la m a y a c a a p a k bir hakikattir. Bunun iindir ki, vekillerin yannda birer
m U stear b u lu n m as zaru ri grlm ve her v ek lete birer m ste a r verilmitir.
Bu um um i k a id e d e n er.iyye Vekaleti m s te sn a tu tu lam ay aca n d an eriat'a ait
um um i ilerin hakkyle yuratuim esi in bir m stearn tayini zarr grlerek talisi"
sa t b t e y e konulm utur."

?E R JY Y E VEKALETNN E S A S VAZFELER.
FA, KAZA, TALM v e RAD

" e r '^ e V ekaletinin m il olduu e s a s vazifeleri e y d e h l sa edilebilir:

Iha. K az, Ta.lm v e rad.
slm 'd a ft ile k a z Hz. P e y g a m b e r Efendimizin zam an n d an rtbaren b a .
lam tr. Bu iki vazife b izzat P e y g a m b e r Efendim izde toplanm t Alemlein R a b -
binin P e y g a m b e ri Efendim izin p ek ok kazlar. fetvlar vardr. ResUl.i Ekrem.
EfendimiZ z a m a n n d a v e o .n d a n s o n ra bu iki vazife b a z a n ayr ayr zatlara tevdi
olunm u, b a z a n d a ayni z a tta itima, etm itir. F ahr.i K inat Efendim izden sonra
fetv a leri le m e g u l o lm u yuzIerce s a h a b e vardr ki. bunlarn en m h rlar
,
m e r b. H altab. A fb . Ebi Talip. Abdullah b. M es'ud. Z eyd b. s a b i t Abdullah b.
.
A b b as. A bdullah b m er, m 'm inlerin a n a s Hz. Aie.dif.
S a h a b tte rd e n s o n ra ifta ve k a z m eselelerin e tabi, olarak pek fazla itina edil,
m ve bir t akim z e v a t "M uftiyuTEnam " v e "Kdyu'l-Kuzat" adlartn almlardr.
ilk d e fa "M ehal"i Islm iye" M akam , Fatih S ultan M ehm et H an devrnd

^ , !!'59
a d la n verilm i v e bu s et0 ifta k a z , ta ;n m va
I' v aT iletern 1 etm ilr. Bu bu rnuhim vazlelar e s a s .
barryle er'iyye V ekalet'nn d e vazifesi .Im a k gerekir,"

5 S i ^ d t , c 20. sey : 514 sh 230.233. 25 Austos 1922

 E R .IY E V E E V K A F VEKALETlI KALDIRILIY O R 247

FETVHANE.IFTA HEYET
(UR-IFT)
"er'iyye Vekaleti'nin asl vazifelerinden olan ift m es'eles gerek din iler
gerek dnyev hizm etlere taallk eden herhangi bir m eselenin, yeniden yeniye or
taya kan hadise ve vakalarn e r l icaplarm beyan etmek. Islm'n esaslar iin
d e onlar hal ve fasi etm ek suretiyle mslm anlar karklk ve skntdan kurlar
mak, halkn ilerinin er. hkmler iinde cereyann tem n etm ek dem ek olaca
n a nazaran Islm Dini dimi ekilde bunlarla m egul olacak bir heyetin varln
ve her ksa m esafede bir fakhin bulunm as lzmu zarur grlmtr...
ift (fetv vermek) selhiyetne hiz olan er'iyye Vekleti bu kadar mhim
ve Islm umt olan ift iini taralarda mftler, merkezlerde btn mftlere
merci ve kendisine emn bir muavin olacak dini bir messese ile bk edegelm
ve bu messeseye 'F e tv a h a n e ve fetva verme heyetinin en yksek memuruna
da "F e tv a E m n i ad verilmitir. Fetv Emanet'nn baz yardmclar ve birok
zlar mevcut olup bunlara Fetv Heyeti. ad verilmitir. u halde Fetv Emini
ile azalardan mteekkil bulunan, hem de Islm memleketlerinin her tarafndaki
mftlerin verdikleri fetvalar ve mahkemelerin fetv isteklerini icabnda tetk.k
ve onlarn mruz kaldklar mklt hal edecek olan byk bir din ve hukuk
messesedir. Hatt yabanc memleketlerde bulunan fetv vermekle alkal ve
tekiltlardan sdr olan 'lmlarn tetkik merc'i de bu yce messesedir..
.er'iyye Vekleti ift heyetini, mhiyeti noktasndan tetkik ettii cihetle bu
heyeti yalnz sorulan suallere cevap vermek vazifesiyle mkellef bir hey'et deil,
ayn zamanda slm kanunu olan Fkhmzn zamann icaplarna gere tecelli ve in
kifn. dier tabirle zaman ve meknlarn, hl ve vazyetlerin deimesi ile yeni
den yeniye ortaya kan durum ve hadiselerin Islm Fkhna tatbKin temne ye
gne vasla olan yce bir heyet olmak zere telkki ve kabul eder. nk hayat
artlar teceddd ettike, mtemadiyen tehavvl etmekte olan beerin muamelt
n tanzim, halkn ilerinin eriat ahkm dairesinde cereyann temn edebilmek
iin btn yeni hdiselerin unsurlarn Fkhmzn meden malhnesne arz etmek,
bunlar er. usl ve kaidelere tatbik etmek cab eder. Zir eriatm.? nsanhn ih
tiyalarn temin esasna dayanmaktadr. Sebeplerin kaldrlmas. htzmtern ter
cih edilmesi gibi her asr iin tatbiki kab.l esaslar ihtiva eden Islm eriat, her za
mana, her mekna uygun gelen ftr ve nsan bir eriattr. Btn hkmle' adalet
merhamet, hikmet, yaay ve lmde kullarn hizmetleri zerine Kurulmutur. B-.
nenaleyh Islm eriat hi bir zaman mmeti skntl bir tazyk ve cKi. embe.
iinde mahsur brakmak gayesini takip etmemitir. Elverir ki; zaman ve mek'.
deimesi, hizmet ve hadiselerin yenilik kazanmas ve htyalann on .Tasm r.
iktiz ettii zamana en uygun, halka en yakn oan ahkm ve kanrar
esasln dahilinde tahaff ve hadiseleri onlara tatb.k edebecek ilmi b'f neyel mev
cud olsun. Bunun iindir k. slm Cemiyeti arasnda byle mtehasss br hey?f
devaml bir eklide mevcOdiyet.ni muhafaza etmesi Kur.an.n huKumlen k.7as ''
dandr."
248 c u m h u r iy e t d n e m i d in DEVLET LKLER

nu ifde etmektedir. Binenaleyh fetv vermek selhiyetnin. beer takati mikta.

nnca, kitap ve snnetin glklerine, mezhep imamlarnn szlerine, zamann ikti.
zasna ve kullarn ilerine vkf ihtisas ve ilim sahiplerinden meydana gelmi bir
heyete verilmesi, slm bir hkmetin en mhm vazfesidir. Bu itibarla Fetv He
yeti hlin iktizasna uygun ahkm takrr, tima hadise ve ihtiyalarmzn iinde
husule gelen yeni anlaylarmzn birbirine bal hengini temn, muhtelf mezhep
sahipleri arasnda ne'et eden fakhlerin szlerini toplayarak, bu szler iinde hal
kn ihtiyalarna, eriatn esasna uyanlar temyz ve tefrk edecek bir kuvvet ve
kudrette olmak iktiza eder. Bununla beraber fetv verme selhiyetini zamann
icapl.rna ve eriatn ruhuna vkf bir ilmiye rstna tevd. etmek bir meveret
dini olan Mslmanln ruhuna da en uygun olan bir durumdur. Bu ekil, beerin
hukukunu, adlet ve hakk aratrmay daha fazla tekeffl etmektedir. mmetin
sadetni, devletin beksn daha ziyde temine hdimdr. Peygamberimiz ilk as
rnda zaten byle idi. Ashab- Kirm kendilerinden bir fetv sorulduunda, fetv
isteyeni bakasna gndermekten yahud bir hkm takrr iin birbirlenyle istiare
etmekten asl ekinmezlerdi. Maksad hakszl izle veya bir hataya dmekten
kanmaktr. Hele itihada muhta olan meselelerde mslmanlann ileri gelen
ulems ile istire etmeden hi bir hkm verilmezdi. te bu mumelt ve ml
hazata mebn er.iyye Vekleti Devletimizin asrlardan beri mevcd en mhim bir
messesesi olan Fetvhne Tekilt.n eriatn esaslarna, asrn icaplarna ve
Byk Millet Meclisi.mzn yce slm emellerine uygun olarak esasl bir surette
canlandrmaya karar vermi ve bu maksatla ilende geniletmek zere imdi
lik bir Fetv Emni ile azadan mteekkil bir Ift Heyeinin kabuln teklf et
mitir."
.TETKiKAT VE TE'LIFAT.I ISLMYE HEYET.'
"Dier taraftan Trkiye Byk Millet Meclisi Islm lem.nin nderi olmas iti
bariyle er*iyye Vekleti btn mslmanlann din mercii olduunu takdir ve bu
noktaya hussi bir ehemmiyet atf etmektedir. nkr edilemez bir hakikattir ki. bu
gn hadiselerin zorlamas ile btn cihanda byk buhranlar, mhim nklplar
meydana geldi. u andaki medeniyetin insan hayatnda at rahneler, halkn i
lerine yklettii .t.ma iddetler mthi aks'l-ameller (tepkiler) husle gelirdi. Her
tarafta din, siyas, itimai ve iktisadi skntlar, ztraplar yuz gsterdi. Dnya ala
n byk sarsntlarla dengesini kaybederek tima nizamlar ykl buhranlarna
mruz bulunuyor. frat ve tefrt cereyanlar zamanmz cemiyetim mehul umman-
lara. belki de girdaplara srklyor. Bu cereyanlardan memleketimizin de mtees
sir olduunu sylemek mecburiyetindeyiz. Son asrdaki cereyanlar maatteessu
memleMt.mize d . sirayet etmi olduundan, din esaslara kar br takm tereddt
ER.YE VE EVKAF VEKALE'11 KALDIRILIYOR 249

de tatmin le hem Ierdn hem de cemiyetin bugUnkU ve yarinki saadetini, dier ta-
birJe btn nsanln teka.n istihdal eden slm esaslarm iyi telkin etmemiz
icab eder. Yaplacak telkinlerle, yazlacak dini ve ahlk eserlerle, va.z ve iratlar-
la slm duygularm canlandrmak, kalblere nz .lan phe ve tereddtleri ve
bunlarn geride brakt elemleri yreklerden silip atmak. Umit n parlatan ve
bizi dima gelecee hazrlayan bek ve ebediyet likirlerini en kuvvetli bir ekilde
yaatmak lzmdr. Beeriyetin sadetini istihdaf eden Mslmanlk esaslarm
ner ve telkin etmekledir ki hem kendi milletimizi, hem de beeriyeti bu itikadi
buhran ve tima kar^klktan kurtarabilmeiz. Binaenaleyh crta bir Ummet olma,
mz hasebiyle ifrat ve tefrldin son haddine varm medeniyetlerin ortasnda yerini
alan slm Medeniyetimizin yeni batan inkiaf ve telisi. dini hakikatler ve slm
stnlklerin yaylmas sebeplerini dnme ve tetkik. nsanln yegne kurtulu
sebebi olacana iman ettiimiz ftr dstrlar ve slm hikmetleri tesbit ^e re k
beeriyetin arkasndan kotuu kemal derecesine bir an ewel ulalmasn temin
etmek, nsanln arzu ve emellerinin stnde olarak herkes zerinde hkmn
yrten dil esaslar ve ftr kanunlar etrafnda insanlk leminin toplanmasna a.
lmak. mmetlerin en hayrls olmak zere meydana gelen bu muazzam Umme-
te id beer ve insani bir vazifedir. Bu itibarla yeryznde mevcut btn slm
milletlerinin tima ahval ve dini durumlarm. slm ve medeniyet lemindeki ilim,
leri. cereyan eden fikir ve ihtisaslar, hayatin tavr ve neticelerini taklb ve tetkik et.
mek. slm Tarihi'nin hdiselerini, dhil olduu dini ve tima safhalar tedvir et.
mek. mUslmanlarn dini terbiyelerine ve slm stn meziyetlerinin nkifna a
lmak. hasl, dini hakikatler ve slm yceliklerin ner ve tamimi ile slmiyet'in
ulviyetini ve btn beer ihtiyalar tekeffl eden ftr bir kanun olduunu herkese
tanttrmak in lzm gelen tetkikat, te.llfat ve neriyat! te.mn etmek ?er'yye Ve.
kaleti'nn en faydal ve en feyizli vazifesidir."
"Fakat bu Oyle (bir) almadr k ilim ve ihtisasa tevakkuf eder. slm dn,
cesine ve armzda bulunan cereyanlara vkf, a^ ve Garbi anlayan ulem. -
ancak iidir. Bununla beraber er'iyye Vekleti en esasl vazifelerinden 0.3
hete lyk olduu ehemmiyeti vermi ve bunun in 'T e tk k a t v e . - WT
H e y 'e t- ll m i y e s r adi ile bir heyet tekiline karar vermi ve mmkn Olduka gen'.
leimek Uzere imdilik bir reis. dOrt az ve bir baktibin tahsisatndan 1338
Butgesne ilvesini teklif etmi ve mezkUr heyetin vazifelerini aklayan i
meyi hazrlamaktadr. Heyetin bir taraftan tetkikler ile. dier tarattan ne y3 c
tgal ve ayni zamanda ilim ve fazilet erbabnn kymetli yardmlarndan da 5 :\
edilmesi in 219. tasln 2. maddesine "Tetkik ve te'.lat ile ner ve rad masraf :
r. adiyle 20.000 lira tahsisat konulmasna luzum grm ve bu leklan oar
ve harici beklenen byk hizmetlere kar teklif olunan bu miktarn muhtera^ he
yetge kabul buyurulacana phe edilmemt.r"

..m e d r e s e l e r .t e d r Is At h e y . ^ .
.r.ryye Vekleti, esas vazifelerinden olan e.tm ve oretm lerne de h
susl bir ehemmiyet vermektedir. Ma'lUmu alileridir k. asrin -im ve fenlen
cehhez. eratn ruhuna vkf genler yttrnk maksadyla evvele. Anad..
lu.nun baz yerlerinde Dar -Hli Medresesi Teklat. yaplm ve Ders
 250 C U M H U H n% DNEM DlN - DEVLET LKLERJ

n e tetkik ile lzum .gsterilen mahallerde Mehata peyderpey (birb.rj ardtnca)

tek^t yap.labilec de 21 Muharrem 1336/19 Terinievvel 1333 (1917) tarihli
3044 numaral. Takvlm.i Vekavi* ile intiar eden nizmnmenin 17. maddesinde
tasrih edilmitir. BugUn Anadoluda mevcud IS Drl.Hilleden baka - son se.
nelerin zarur mecburiyetleriyle hemen hemen yklma tehlikelerine ^aruz kalm
olan i.lmiye medreselerinin bazlar da Byk Millet Meclisinin teekkre deer
mzahereti ile gepen sene ta.dl ve zamann icap ve halkn ihtiyalarna gOr
emUmkUn mertebe siah edilerek yeniden ihya edilmi ve bu sUretle halkn din
hukUmler hususunda ma'rz kaldklar inhidat ve gatletin nne geilmek istenil,
miti."
"Maamalih bir messese ne kadar ulv dncelerle alr, ne kadar iyi
esaslara bina ettirilirse ettirilsin cidd bir murakebe ve teftiten mahrum kalacak
olursa kendisinden beklenen intizam ve fayday kemaliyle gsteremeyecei ve
belki de fayda yerine zarar tevld edecei phesiz olmasna ve DanJ'I.Hfe
Medreseleri ile ilmiye Medreseleri'nin talebe ve mderrislerine ait btn dar mua.
meleler ve tedrs ilerini Merkezde yalnz bir umum mdrn tedvr edebilmesi im.
kan dnda bulunmasna binen umum medreselerin tedrsatn. talebe ve m.
derrislerin umum ve hizmetlerini ve idarecilerini cidd bir teft ve murakabe al-
tnda bulundurmak, tedrsat tetkk ve programlarm durumun icabna gre slh.
tert^ ve tanzm etmek in Tedrsat mum Mdrl'ne bal u az ile bir ktip,
ten mrekkep bir " T e d r i s a t v e T e f t i a t H e / e t ' " n i n kabul yce heyetinize teklif
olunmutur...
"Memleketin irfan ordularm tekil eden mderris ve muallimlerin mmkn
olduu kadar htiylarnn yerine getirilmesine almak, sefalet ve perianla
dmemelerim temn etmek phesiz ilim namna en byk bir vazifedir. Boyle ol"
du halde Dru.l-Hafe Medreseleri mderrislerinden bazlarna ancak hademe
maa kadar yani be yz kurutan ibaret bir maa verilmesi ilim erefi ile gayr-i
mtenasip grlm ve maalar be lira ile alt lira arasnda olan bu muallim06
bir ksmna er, bir ksmna oorder lira zammedilmesi. evvelce mevcud olduu
halde bilhare hangi sebebe mebn kaldrld anlalamayan yabanc lisan dersi'
nn Dr.l-Hafe Medreselerine tekrar konulmas ve Farsa dersi in de ayrca
b.r muallim ve yemden alt (Tal) medrese ile bir (Sahn) medresesinin almasna
msaade olunmas lekff olunmutur".^
c 'i y c VcKaJeiine m u a y y e n b i r b i i i c n i n t a b i i s i y l e ilg ili o l d a k i A b d lla h
A '^ rn i t a r a f n c l a n m e c l i s h u z u r u n d a o k u n a n b u r a p o r d a n s o n r a A M u l l a h A z m i
E J c n d i .isle b u .s e b e p l e r d e n d o l a y e r f iy e V e k a l e t i e n m U b re m v e e n z a m r i b ir
Ckilatir." d i k e r e k C k i la i n S i n t r l a n n t la m b i r e k i l d e a k l a m a s n v e o n a g -

r e de b t e tahsisini i s t e m i t i r .
S e riy e V e k a le tin in B t e M z a k e r e t_ C u m h u r i y e t g e i s re s in d e
T O M ^ 'n n u n u tu lm a y a c a k v e k o la y k o la y d a h id z a la r d a n s ilin m e y e c e k k o n u ,

m a la r a a h it o lm a s n a s e b e b iy e t v e r m i tir.

. sy 614
ER.YE VE EVKAF v e k a l e t i KALDIRILIY.R 251

Byk Millet Mcclisi.nin 24 Austos 1922 tarihindeki birleiminde mza

keresi yaplan er.iyc Vekaleti btesinin Meclis tutanaklanndaki kaytlan y
le idi:
Bte Mzakeresinin Meclis reisliini ulemadan Hulasalu.1 Beyan Tefsi
ri" sahibi KonyalI Mehmed Vehbi Efendi stlenmiti.
Mehmed Vehbi Efendi: "imdi eriiye Vekaleti btesine ve onun mza-
kcrtna balyoruz" diyerek BMM'nin 90. Birleimini am oluyordu.
ki celsede geen ve ikinci celsesi de 28 Austos 1922 tarihinde yaplan
er.iye Vekleti bte mzakerelerinde 60a yakn milletvekili sz olarak konu
ma yapmlard. Hibir konu bu kadar ateli ve uzunboylu ele alnmamt.
Cumhuriyc'in kuruluundan yaklak bir yl nce BMM.de yaplan bu ko
numalar nasl yapld diyerek h eden nice milletvekilleri olmutu.
Planlanan baz hedefler gerei bu tr konumalara sistemin yetkilileri de
imdilik kaydyla ve mecburen ho bakyorlard.
ki celse devam eden bu konumalan, eriiye Vekaletinin kaldnimasmm
ardndaki gerekleri gstermesi asndan meclis zabtlanndan aynen ya>nla-
mak isliyorum.

ER.YE VEKALET BTE MZAKERELER^

'.Reis: imdi er.iyye btesine balyoruz.
er.lyye Vekili Abdullah Azmi Efendi (Eskiehir): Etendim. er.iyye
Vekletini bu ciz kulun omuzlarna tevdi* etliiniz gn. ksa bir beyanatla bulun
mutum imdi onu hatrlatmak istiyorum. Demitim ki: Vaktiyle Kanun-i Esas
Salnamelerin ba tarafndan muhafaza edildii gibi bir ok zamand.-
er.iyye Vekleti de Devletin dare ubeleri arasnda bir ' ' T a r i h i H a t r a ' o \ a r a k sak
lanmakta bulunmutur. Bunun artk mal zaman gelmitir. Bunun Tma. iin bir ta
km zihn tekilata lzum vardr Yce huzurlarnza bir bte ile geleceim KDl.
ettiinlz takdirde elimden geldii kadar ve arkadalarn yardmlar nisbe oe Q r .
ret edeceim, demitim.
Gerekte bunun kullanlmas zamanlarn goz nne genrs Osmanl.
Bayra'nn Viyana burlarnda dalgaland zaman bu Veklet. Adi.ye, Maf ve
er ilerde dier baz daireleri de idare etmekteydi. Yani denek .senn K: bjmjn
faaliyete geirilmesi terakkyaia man deil, belki mil olduuna -arh vaK.n.ar e
byk dil ahittir. .Bunun tekilt zamanlan da mevcut olduu ve o zam' c?.

7. 515 . . s 244 252 31 Auilos 9 TBMM 1 Cendw Devi

( 2 Austos 1922, $elnvat. c. 20. y. 8 h 2 262 Ey>
252 c u m h u r iy e t D I M D lN - D E V L E T L K L E R

kullanlnrad^^: mukadder s.rusuna cevap vermek isterim. nk stanbul Fetv-

ane.si'nde, Dr'1-Hikme.sinde. sr yerlerinde de bir ok tekilat mevcuttu. Ya^i
"tekat.n varl. ile mutlaka bunun imal edilmesi Izn gelmez." mukadder soru
s na cevap vermek isterim. 0. imal edilmemi, yani imal edilmek maksadyle te.
kilat yaplmamtr. Bendeniz imal etmek sUretiyle teklit ediyorum ve bu. mesi
hibariyle bir ok ksmlara taksim edilmitir. Mesel ihtisas itibariyle Fetvhane. F-
kh gibi. Yine bunun gibi Islm'n unat ve ictimiyatna taallk eden kS^ar in
de bir meclisin varlna ihtiya duyar. Kezlik elde bulunan medreseler ve DrU.l.
Hille Medreselerinin tedrisatm tanzim ve yoluna koymak in de nc bir te"
kilata lzum gryorum."
"te bunlar say itibariyle belki kabule iktiran etmez. Btemizin durumu na.
zar-1 dikkate alnarak tasdike iktiran etmez, tikriyle mkn nisbetinde az miktarda
olmak Uzere Fetvhne, Tetkikat ve Te'ltat-1 Islmiye ve Ders Vekleti Tekilt
say itibariyle miktar imdilik snrl olarak teklit edilmi ve sonradan ikmali tasav-
r olunmutu. Arkadalarn bu babtakl arcularn ve bu babtaki teviklerini gr-
m ekle saylarn az teklif ettiimden dolay Bendeniz de biraz mahcUp kaldm. Bu
hususta Yce Meclisinize mazeretimi beyan etmek isterim, nk gryorum ki
arkadalarm bir takm takrirleri imza in dolatrarak bunlarn saysnn oaltl-
masn a ^ u ediyorlar. Bendeniz de zaten saylar kfi olmak zere teklit elmi de-
ilim. Evet, btenin mUsaadesizlii itibariyle belki kabul edilmez diye seneden
seneye 0 mimara bla etmek in byle teklit etmitim. Mademki arkadalar bOyle
a ^ u ediyorlar, byk bir iftiharla kabul ve teekkr ederim. Bunlarn tekilinde de
yine arkadalarn yardm ile hi bir kimsenin gnl ve hatrna bakmayarak 0 ma.
kamlara ehil olanlar, burada m bulunur. ara.a m bulunur, nerede olursa olsun,
arayp bulmak, yni mminin kaybolmu mail gibi nerede olurlarsa oradan, in'de
bulunursa in'den, Msr'dan, Trkistan'dan ve daha nerelerden bulabilirsek ora.
dan getirip er'iyye Vekaleti'ni devlet idaresi 5 arasndaki dier vekletler gibi
imal etmeye Yce Meclisiniz muvaffak olacaktr. Daha fazla bu hususta mukaddi"
me y a p m ^ istemem. Artk fasllar geldii zaman izahat lzm gelirse arz derim."
"Mehmet ?eref Bey (Edirne) Efendileri Siyset- er'iyyemizin ilk de-
fa olmak zere Milli Meciis'imizde bahis mevzu' olduu dakikada Hz. Fahr- Ale.
min ruhundan efaat dileyerek her in bann mutlaka anahtar besrnele ile ldu-
na gre, onUn hayr ile biteceine dair olan emre istinaden "Bis^illa.hirrahma-
nirrahi^" ile ie balyorum. Dinleme nezaketinizi suistimal edeceim br srada
Bendenizi b ir ^ derin dinlemenizi istirham ederim. Btn acz ve samimiyetimle
bahis mevzu, etmek istediim mes'ele memleketin dini hayatini yaatmak in ar.
zetmi olan y.ce Meclisin yUce duygularnn tercman olabilirsem benim in en
byk ^ih a r ve sevinci bu tekil edecektir."
"Efendileri Meruti hkmetlerin tek gayesi her bir nezret veya vekaletin
bteleri geldike 0 vekletin veya n .za re tte re ^d olan ve is tik b ^ :
n rn b t n tra fm : ! : : : e n L r d a tafsilatna k^adarburadamevzubahrs ol-
0; 0 ;. Ve bu Merutiyetin det ve kaidelerindendir. Ben d ona dayanarak
balyorum."
 E R .IY E V E E V K A F V EK A LE T K ALDIRILIYOR 253

"Muhterem er'iyye Vekili abdullah Azm Efendi Hazretleri'nin burada gayet

hazin ve bir lisan ile sylemi olduklar bir sz benim kalbimde dern bir aksi tesir
brakt. Efendiler, alt asrn muhteem mevcdiyetini omuzunda tayan bu Trki
ye Devleti yalnz ve yalnz bir esasa bina edilmitir. O da dnyada yalnz Cenab-
Hak'kn hakik muhafz olduu Islm Dini'dir.
"timat ediniz ki; anl gnler yaayan tarihimizin mazisine doru nazarlarn
z evirirseniz her ltuf, din ve devletin muhafazas, yan din ve devlet gayreti ad-
nadr. Ve her tenzir ise din ve devlet gayretinin eksilmesiyledir. Onun in slm
Camias'na dahil olan ve btn Islm Camias'nda alan ve Allah'n birliine.
Fahr-i Kainat (sas) Efendimizin risletine itimat edenler artk sadk imann karar
yeri olan gslerine ellerini koyarak 20. asrda en yksek, en hr bir sesle haki
kati ilan zamannn geldiine inanmaldr. Trkiye Byk Millet Meclisi er'iyye
Vekili demin burada hazn bir lisan ile "ihmal edilmi ve nasl ise mal edilmemi
olan bir mevcudiyeti ben imal etmek iin sizden rica ediyorum. dedii vakit onun
gzlerinden benim kalbime doru akseden kvlcmlarda, pek ac bir elem gr
dm. O ihmaldir ki; Efendiler, t Basra'dan Vistl kenarna. Arz- Yesrbten Kaf
kas eteklerine kadar koca bir ktay bunu ihmal ettiimiz iin verdik. (Bravo sesle
ri) Bu mal edilecek hakikattir, ihmal edilemez. nk hakikat bir gnetir ki gne
e kendi vcududur delil, baka bir delil onu isbat edemezi Onu ihmal etmek iste
yen alak bir haindir ki; Islm Mileti o alak hini sinesinde yaatamazl"
"Efendiler! Yce Islm Dini'nI, Kur'an'n indirili hikmeti gibi kabul etmek
dnyada beerin sadetini temin etmek iin tek vastadr. nk sair dinler ayr,
ayr hususi milletlere hitap ettii halde slam Dini'nin. Allah'n kitab umuma aittir.
Beere ilk hitab olan "De ki: Ey rtsne brnm olan..." kavlindeki lh emir
hem Fahr.i Risalet'e, hem de ona ittiba'a memur olan btn beeriyete aittir.
Onun iindir ki; slmiyet'in nfuz etmeyecei, girmeyecei, nfuz ve hakimiyet
sahasnda almayaca, hkmetmeyecei bir mevcudu, Allah yaratmamtr. u
halde ilk yaplacak mesele, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin eriat siyaseti ne ola
caktr.^ Onu tayin etmektir. Tayin edilmi olan dsturu ise tatbik etmek vazifesi
TBMM Hkmetinin er'iyye Vekilinin tek borcudur. Fakat rica ederim Efendiler,
mmin ve muvahhid olan Trk halkndan aldmz vergiler ki 70.80 milyon lira tu
tuyor, bu kadar para aldmz halde bunu veren bir millete diman bitirerek ya
atmak gibi 320 bin liralk bir bteyi er'iyye Vekilinin eline vermekle bu memle
ketin siyaset-i er'iyyesine nasl hizmet edeceiz? (Aferin, sesleri) Bunun iindir ki
bunun geniletilmesinin lzumlu veya lzumsuzluunu Yce Meclisimizde sbat
etmek zere biraz sabretmenizi ve dinleme ltfunuzu suistmal etmemek iin va'd
ve ricada bulunmutum."
"Efendileri Bir milletin iki hayat vardr: Biri zahir hayat, dieri derCn. yan
din hayatdr. Eer millet zhir hayatiyle yaamak iin yalnzo nunla yryecek
olursa o bir millet tekil etmez, ancak bir topluluk kabilinden kalr. Nitekim insanlar
srf madde ile, yani et ve kandan, safra ve yadan baret olan vcudu ile yaaya
mazlar. nsanlar ancak ruhu ile yaayabilirler. Ve insanlarda en kudretli ve briz
olart sfat, uru, yani ruhudur. u halde bir milletin maddiyatn nasl k; Shhiye
Vekleti kendi tbb tekilat ile onun hayatn yaatmak istiyorsa, ite eriyye Ve
kaleti de kendi tekilat ile o milletin ruhunu yaatmaya memurdur. Yalnz bedeni
254 c u m h u r iy e t D N E M D lN - D E V l.tn . IL I K L E ^

saglam ve fakat ruhu sakat olan insanlarn bu memlekete faydas yoktur. Bunu si.
ze tarihi bakmdan isbat ederim..
Efendileri Hi bir zamanda insanl sarsan, beeriyeti bOyle zelzeleye tut.
urmu olarak yaplan inklaplar din namna yaplm delildir, gir ok tedrisatta,
bir ok konumalarda ve bir ok yerlerde goniyorum ki gUya Garbin (Batinin) bu^
tUn terakkiyat dinsiz olmasndan ortaya km, binaenaleyh din, terakkiye engel
olduundan ve Garbin terakkiyat dinsizliinden ne'et etmekte bulundUundan
Garbi taklit etmekle adam olacaz, kanaati vari Heyhat!.. Efendiler, Garp ile
?ark, sa ile sol gibidir."
''Yahya Galip Bey (Krehir): ''Her ikisi de dindarl...
''Mehmet ?eref Bey (Devamla): - Garp ile ?ark, sa ile sol. Garp haya-
ti baka, ?ark hayati bakad.r. Binaenaleyh hayatmzda bir kere bizim ferd, son.
ra ^tim al ekl gOz OnUne alrsak ferd hayatmzda tekilt itibariyle, aile tekila-
tyla Garba benzemediimiz gibi. tima tekilat ile de Garb'a hi benzemeyiz. Bir
zaman geldi ki Garpta inklplar ortaya ^. Zannettiler k: Garp'ta ortaya kan
bu inklplar bUyUk eylerdir. Hayr Efendiler, Garpta ortaya kan 0 inklplar,
?arktan Garp'a giden nUr. orada inklb meydana getirirken biz dalgn dalgn
kendi dinimizin ve ?eriatmzn rettii hUkUmlerle hkmetmediimizden nasl bir
hale geldik. Ve srf bu riayetsizliimiz yUzUnden bir duraklama devresine daldk.
Bakiniz nasloldu."
"Bildiiniz gibi iki bUyUk tarih hadise vardr. Bunlardan biri MUslUmanlarn
EndUlUs'e gemesi, dieri de MUslUman TUrklerin stanbul'u fethetmesidir. slm,
lann EndUlUs'e gemesiyle Ibni RUd gibi buyUk adamlar, bUyUk felsefeleri doru-
dan d o ru y a Garb'a intikal ettirerek orada fikri sarstlar. kincisi de ?ark'a doru
yurUyen Garpllar, Barkta insan yiyen, azlar kanl bir takm mahlUkat grdekle-
rni tahattur ederek Pyer termn'n OnUne dUerek geldikleri vakit baktlar ki. gller,
bulbUller. gUlenler inde yaayan ve nsanln en kuvvetli esaslarm muhafaza
eden ve isusnasz herkese nsan muameleler yapan bir slm Camias ki onlar
zalim ve hunhar olmak uzere kendilerine tasvir etmilerken kendi hkmdarlar
hasta olduundan Selhaddin Eyyb. kendi tabibini gerekil havide bulunm.ak
uzere hasta olan hUkmdariarna gndermek gibi insanin bugn bilealklayable-
cegi gUzel bir muamelede bulunmutur. Ve te E h li Salip Oldularnn Garb'a av-
denerinde ? a ^ a gOrdUkler 0 nUru yava yava Garb'a sokmala^n v.e fik deni-
len pencereler kapansa, deliklen girecek olan nUru yava yava Garb'a nUfUz el-
irmesi uzerine Garp dald uykudan uyand.'
"Fakat Eler.diler. Garpla yaplan nklp dine ynelmi bir nklp deildir.
Dorudan doruya ruhbanla kar y a p lm ^ f f ^. : : : .
??ktaTChbSkVyok^ur O n u n mdir ki: istMl d ;

oicJuj in bUtun topluluk; butun mahlUkat h bir hakka sahip o^maz. : :.
 E K YE V E EV l^A F V E K A L E .il KALDIKH.IYOR 255

de zikretmek istiyorum. Napolyon Bonabartlan fcizla bir asker dehaya malk olar
mehur inklp generallerinden General Hu dorudan doruya Vande denilen
eyalette isyan edenlere kar hcum etti. Onlarn kiliselerini, papazlarn iade et<
mediko isyan teskine muvaffak olamad. Ve nihayet Napolyon da Papay 96t.
dii halde elini pmekten baka are bulamad. Hatta son asrda Bsmark bite bir
aralk "Fatusaya gitmeyeceiz dedii halde Katolik Partsi'ni kucaklamadka ve
dine sarlmadka siyasette muvaffak olamad. Ve hatta bugn Efendiler. Fran>
sa'da sa cenah azasm tekil eden Katolik Frkas, ki en fazla ark siysetini m
dafaa eden bir partidir, o frkay hkmet tutmadka asla muvaffak olamaz. u
halde kim diyor ki; Garp dinsizdir?
"Efendiler, kulunuz Garb. da gezmitir. Ingiltere'de Vestminster Kilises.nde
yaplan yinde Ingilzler.in alm olduu vaziyeti grdm. Roma'da Papann bizzat
idare etlii bir yinde bulundum, grdm. Hayr. Efendiler. Garp dinsiz deildir. Bir
millet esasen dinsiz olamaz. Garpta balayan inklplar dini ykmak iin yaplm
inklplar deil, aksine derni hayat takviye iin yaplm inklplardr."
"Gelelim bize: Btn dknlklerimizin sebeblerni aratran buyuk adamla
rmz, memlekette bir yenilik devri amak lzumunun iktiza ettiini bardklar hal
de aresizler zannettiler ki; butun mukadderat deiebilir. Hayr Efendiler, onlar
una itimat etmediler ki, daima dirileri idare eden mezardaki llerdir Ondan dola
y bizi Garb.a benzetmek iin tuttular. Glhane Hatt- Humyn.unu iln eltiler. Ve
Glhane tann zerinde Red Paa'nn iln etlii 1255 (1839) tarihli bir Hatt-
HumayCn.la biz artk Garb.a benzemi olduk. Ve.Garp kurulularn memleketimi
ze alm bulunduk. Ne aldk Efendiler, izah edeyim; unlar aldk; k Efendiler, o
gne kadar Osmanl Milleti, bir metelik bor yapmam iken o gnden sonra evve.
l bir para bor aldk. O borlarla bir ok saraylar yapld. Ma.hd konaklar, salon
lar yapld. Salon hayat balad. Memleketin ahlkna, iktisadi hayatna'doru bir
d ve nihayet koca bir millet ve zavall bir hakanlk salland, salland. nk
mazisinden koparlarak kendine ait olmayan bir hayal iine atld. Halbuki Efenc.
ler, bir millet ancak hars (kltr) ve rfn kendi esaslarndan alrsa yaar. Hars
ve rfne tbi, olarak hareket ederse ve dinine tbi, olarak hareket ederse yaar.
Dediler k; Ne yapalm ki: biz byle yapmaya mecburuz. nk fabrikalarmz yok,
uyumuz yok. boyumuz yok." Size sorarm Efendiler, Garb.a meftun olan Eteno
ler size sorarm: Siz ne zaman memleketin hangi kesinde bir fabrika yaptnz
bir tesisal yaptnz veyahut mekteplerinizden kan zevat bize omendoferler |de.
miryollar) yapt da hangi camiin imam, hangi medresenin mderrisi, hangi kasa
bann mfts karnza kp da "Bunlar yapmayacaksnz." dedi.?.
"Hamdullah Suphi Bey (Antalya): eref Bey Etendi. Sz byle ian.T.
yoruz. Hareketlerinizle szleriniz birbirine uymuyor. Hareketleri ile ougune kaa.
kendini tantan adam, kendim red ve inkr ediyor."
"eref Bey (Devamla) Hayr Efendim. (Gruilul.r. devam devam
sesleri)."
Hamdullar Suphi Bey (Antalya): "Devam ..sini Devam etmesm dem.
yorum."
256 C U M H U R Y E l^ D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

"eref Bey (Edirne): Gelir cevap verirsiniz. (Devam devam sesleri).

Efendiler, dikkat ediniz. Dnm yerinde bulunuyoruz. stikbal maziden hesap so
ruyor. Dnm yerindeyiz. Benim sylediim sz. dinsiz bir millet yaayamaz. Ah
lksz bir millet yaayamaz. Ve benim inancm, bir Trk olu Trkm ve Trk
hars ve rfnn memlekette ykselmesi taraftarym. Bunun iin hi phe etme
yiniz. Benim katT bildiim bir ey varsa, bir millet, dern hayatn yaarken din
hayatn da yaamak mecburiyetindedir. Yaamad takdirde o millet yoktur. Beni
ister tanynz, ster tanmaynz. Bunun ehemmiyeti yoktur. Ben, olduu gibi gr
nen, grnd gibi olan bir adamm."
"Doktor Mustafa Bey (Kozan): Bunun aksini iddia eden kimdir, rica
ederim."
"eref Bey (Edirne): Aksini iddia etti. Isbal edeyim sana... (Devam
sesleri)."
"Mazhar Mfit Bey (Hakkari): eref Bey'in beyanat kimseyi ilham iin
deil, btenin tm hakkndadr. Rica ederim, bunlara ne oluyor?"
"eref Bey (Edirne): Rica ederim. ok rica ederim. 1255 (1839) tari
hinde ihmal edilmi olan ki ben tarihi isbat ediyorum, ben tarihi iyi bilirim.
1255 tarihinde ihmal edilmi olan, bizim eriat siyasetimizdir. Baka bir ey deil
dir. Hatta size u misal ile syleyeyim ki. yenilie doru sevk edilen Sultan Mah-
muda kar itirciz eden bir zat ki. isterseniz tarihinin sayfasn gstereyim okuyu
nuz. Sultan Mahmud.un bu zata verdii cevap: "Ben Islm Dini.nin hadimi ve hali
fesi olmam itibariyle iftihar ederim. Ve ancak o sahada memleketime yeniliin gir
mesini kabul ederim."
"Fakat Efendiler, ondan sonra no oldu? Memlekette bir Garp hayat taklidi
balamad m? ok rica ederim, dikkat ediniz. O Garp hayat taklidi ile, memleket
te alan rahneler, tima hayatmzda gittike byle genileyen ukurlar nedir?
Onun dibine doru baknz. Orada greceiniz ahlkszlktr. Ne oldu Efendiler?
Memlekete ilim ve fennin girmesini Islm Dini yasaklamyor. Hatt emrediyor. Yal
nz memleketi harekele getiren kuvvetler, memleketin edebiyat, bedi hayat, iiri
ve musiksidir. Eer bunlar olmazsa, muhit harekete gelmezse, o memlekette mill
denilen hareketler hasl olmaz. Bunlarn hasl olmas iin muhitin harekete geme
si lzm. Kaynan kendi milletinin ilhamndan, kendi varlndan alan bir musik,
bir bedi hayatn uyanmas icab eder. Bizim yapma ve kukla edebiyatmz hangi
kaynaklardan ilham almtr? Bu hastalk anlaldktan sonra yava yava iman ve
fecini gstermi, hakik hayata doru dn balam ve btn ilhamlarn kendi
mill hayatmzdan almaya balamtr. Ve mill hayatmzdan ilhamlarn almayan

bundan sonra imal edecei salam bir ip olmak zere yapm olmak artyla y
ryecei eh rhdr."
"Efendileri Trkiye BMM Hkmetine bu hususta rr rname^^

Kbra-y Hlaf.li haiz olan bir Islm camias burada mevcuttur.

 E R .IY E V E E V K A F V EK A LET K A LD IRILIY O R 257

"Sonra Efendiler! Sorarm size! Bugn btn dnyada metruk olduumuz

halde bizim iin alayan szlayan, hatta mmkn olduu kadar madd ve manev
yardm eden kimdir? (Islm Alemi, sesleri). Pekiy Efendim, bu kudreti, bu kuvveti
ihmal mi edelim? mal mi edelim? te onu mal edebilmek iin er'iyye Vekaleti,
hatta diyeceim ki; ciz ve niz bir bte ile Meclisimizden mtereddite istedii
paradr. Kendisinin tevazu'la istedii btede, ben Tetkkat ve Telifat. Islmiye"
iin drt kiilik bir meclis istedim. Fakat arkadalarm bunu oaltmak istediler,
buyurdular. ok rica ederim. "Tetkikat ve TeTfat. Islmiye" denince burada bir
saniye iin durunuz. Bu heyetin burada yapaca iler, ite burada saydmz
ta'lm ve irad ve slm vazifelere mteallik lerdir. Bu ileri mdafaa etmek iin
Tetkkat. Islmiye Cemiyeti kurulduu vakit onu drt kiiden ibaret bir heyet dare
edebilir mi? Nasl edebilir ki; bugn yz elli milyonu mtecaviz olan Mslman.
lar'a tevecch edecek vazife buraya tevecch edecektir."
"Sonra Efendiler, Ittihad- Islm, demiyorum. Ben Ittihad. Islm denilen s
ze glerim. Efendiler, nk ittihat, bilfiil, bil.kuvve mevcuttur. nk mminler
kardetir. Onun iin Ittihad- Islm siyaseti yoktur. O esasen vardr ve mevcuttur.
timat ediniz ki; karmzda bulunan en sefl ve rezl dmanmz dinden baka bir
kuvvetten istifade etmiyor. Efendiler, diyor ki: "Ben Salip Muharebesi ilan ediyo
rum. Orada bulunan dindalarm kurtaracam." Ve bu Fransa ile Ingiltere arasn
da bir rahne aarak yrmek istiyor."
"Dnnz ki; karmzdaki dmanmz kendi din kuvvetinden kuvvet ala
rak bir Salp Muhrebesi yapmak suretiyle Anadolu'nun sinesine girmek isterken
bizim iin baran milyonlarca Islm'n o kudretten istifade etmeyecek kadar dn
yada zannederim ki; sersemlik olmaz. u halde Efendiler, o kuvvetten istifade
edebilmek iin imdiye kadar ne yaptk? (Hi, hi sesleri.).
"Ingiltere'yi kknden sarsan Hindistan Umumi Valisi'nin bir beyanat vard.
Hindistan Umumi Valisi'nin o beyanatn yaptran ite Hint Mslmanlan'dr. Ve
hatta Hint Mslmanlar deil mi idi ki. Efendiler, "Edirne Yunan.n olamaz. nk
orada Trk'n mill mefhirinden ve slm'n adet Kbesi gibi bir Sultan Sem
vardr." demilerdi. Demek ki; oraya o hissi veren, din hissi veren bu kuvvettir
Baka bir kuvvet deildi."
"Bunun iin Efendiler, mazide ektiimiz ktlklerin sebeplerim arayarak
hukukumuzu hell ettirelim. Diyelim ki: " Ya Mslen (kendisinden yardm iste
nen Allah!) imdiye kadar ettiimiz musibetlerden nefsimizi tenzih ederek ite sa
na smyoruz!.." Bugn Islm Camiasnn yalnz ve yalnz gz diktii ve gvendi
i bir kuvvet varsa, onu da ok byk olan Trk meydana getirdi. te o da Trki
ye BMM Hkmeti'dir k her eyi haizdir."
"Binaenaleyh rica ederim, bu hav bile olsa, hi olmazsa siyseten bu kuv
vetten istifade etmek farz- ayindir. Halbuki bil.fiil, bil.kuvve ve bil.madde var olan
ve yaayan bir mevcudiyettir. Var olan ve yaayan bir eyden istifade etmemek
tuhaflktr."
"er'iyye Btesini mzakere ederken bunu byle naiz bir mebla zennd.
brakmayp orada tekil edilecek olan te'lif ve tetkik encmenine en yksek ve se-
258 c u m h u r iy e t DNEM DN DEVLCT L SKLER

lhiyetl .lan er.iyye Vekili.nin buyurduu gibi Islm'n diman tekil edecek ze-
vat bulup koymaldr. Onlar dini ve milliyeti yaatacaklardr."
"Etendler On da syleyeyim: Her milletin kendi hars, rt dahilinde yk-
lmesini, kodi rfan ve an'anesiyle ykselmesini stn tutarm, hi phesiz.
Faka dern bir haya.t, manev bir hayat vardr. Btn milletler 0 irazeye bal
plarak 0 nas altnda yrmeye mecburdur. Baka es s yoktur. Ve bUrada er'iy e
Vekili nin syledii esaslardan birisi de esasen budur. te gereke mazbaiasl"
Etendilerl Bir ok se^bten dolay btn tima hayatimizin bir ok noktalan
.Zilmi, malm, eksilmitir. Hatta alayarak, szlayarak bir tkrasnda diyor ki:
"Zamanmz medeniyetinin tima tayatmza at yaralar, halkn omuZlanna
ykledii tima glkler mthi aksUlameller meydana getirdi. Her taraha din,
siyas. tima ve ktisad danklklar. zdraplar y gsterd. Alem byk sarsn-
tlarla dengesini kaybederek itimai nizamlar yklma buhranlarna marz kalyor.
Ar cereyanlar zamanmzdaki insanl mehul ummanlara, belki de girdaplara
srklyor. Bu cereyanlardan memleketimizin de mtee'ssir olduunu sylemek
mecburiyetindeyiz. Son asrdaki cereyanlar, maaleset memleketimize do sirayet
etmi olduundan din esaslara kar bir takm tereddUd ve pheler uyandrm
ve bu suretle ahlak esaslar, aile hisleri yava yava gevemeye balamtr)."
"Evet. Etendilerl Boyle olmad m? (Evet sesleri) Bu deta milletimizin ezik
snesinden kan gonUl.yakan ve can-alan bir feryat halinde Meclis'inizin yce ta-
vannda size haykryor. Baka bir ey deildir. Evet Etendiler, ezilmitir. nk
biz memleketimizin din hayatini mill hayatmzdan ayr bir ey zannediyoruz. Ha.
yr Etendim, ayr deildir. ok rica ederim, ayr olmadn drt kelime ile size is.
bat edeyim. Bir millet kim olursa olsun, bedi hayatini kendi tat ve ibadetlerinden
alr. baka bir eyden almaz. nk milletlerin terakkisine memur olan, yksek
eref sahibi adamlar yet'tiren, ancak stn duygulan yeerten, dindir. nk
din, vecde sik olduu n vecd ile dolu olan velyet vecdin evkiyle dnyada
en kahraman saydmZ din ve vatan kahramanlan meydana getirmitir. te Is-
lm Tarihi! Bendeniz slm Tarihi.ni btn incelii ile tetkik etmiim. Atfedersiniz,
selahiyet sahibiyim bunu sylemeye. nk Efendiler, ben de icazet .alm bir ho.
caym^ te iiniZde ders arkadalarm var. 0 halde sz sylemen, bilmiyorsunuz,
demekte h ^ yoktur. Bilirim ve" manm vardr. Bir milletin btn an'anelern ka.
nunlar gibi seven bir Trk'm. Fakat btn ykseklii ile de, tam m.anasyla
m.minim. Binaenaleyh manm vardr ki memleketin siyasetinin dzelmesi ve
ona bir istikamet vererek doru gitmesi in ykselen, srayun ve bizi tutmak .iste-
yenlere kar biz do elimizi Uzatarak istifade ile slm Camias'n lehimize lek bir
hale getirmemiz zaruridir. (iddetli alklar.)"
1 4uret Efendi (Erzurum); - Efendim. er'yye Vekili Efendi Hazotleri
yeniliki bir bte ile yUce huzurunuza geldiinden dolay kendilerine kranlarm
ra Udori:. Vekil Efendi 0
ayrn^r. Birisi istift, kincisi tedrs. ncs kaz vdrdc s rad;

dort
(! te
^ nVe
in bu!::! ": hasIl
Uefhum : r ^ n r L . sonra
olduktan h ^ : artk
I :hkmet : yryecek
: : makinesi 00:
V. halka refah ve saade.! temin edilecektir."
 E R YE V E E V K A F vekaleti KALDIRILIY O R 259

.Esbab. mucibe mazbalasmda Vekii Elendi Hazrelleri kaza ve ifta hakkmda

akli ve nakil deliller ileri srmlerdir. Bu mevzuda lazla sz sylemeye ihliya
ycklur. Ancak mes'eleyi lamamiyle aydnlalmak in slm Tarihi'nden bir ka salr
sz sylemeye ihliya hissediycrum."
"Ma'lum.u liniz Cenab.j Peygamber (sas) Elendimiz Hazrelleri'nin irtihalin.
den scnra Ashab. Kiram Hazeral kendi itihadlar ile mil ve kendi iglihadlarna
hakim ve lbi' .larak hayallarn devam ettiriyorlard. Birinci asrin sonlarna kadar
hal byle devam etti. Ve 0 vakrt hadisat oald. MUslUmanlar adil. arkta
Garp'ta slmiyet geniledi. Hadiseler oaldka stih meseleleri de oald. te
bundan dolay idi ki gaye bir olmak artyla V m m e t im in ih tila f g e n i b ir ra h m e t-
I/'. hadS"l eriline imtislen mUteaddid merU' mezhep teessUs etti. Ve bu saha,
da Imam- A'zam Elendimiz Hazretleri Badat'ta yUce tihad te'ss ettii zaman,
lar etralna bir ok ulem topland. Hazreti Imam'n ulemas tedrise balad. Ve 0
vakit mitihat b il- m e z h e b " dediimiz ey zuhur etti. Ve yine biliyorsunuz ki: 0 za-
manlar Abbasi Haliteler, Hanefi Mezhebinden olduklarndan er Mahkemelerde
btUn hkmler Hanefi Mezhebi zerine cereyan ediyordu. Bu sUretle mezhepler
geniledi. Geniledike meseleler de ^ald. Bu, ikinci mezhebin ortaya kmas,
na sebeb oldu. Ki bu da fm c te h id fi1 m e z h e b ' \r. "M te h i b il- M e z h e b " lmam.
A'zam Hazretleridir. "M g te h id fH - M e z h e b 0'na tabi' olan Ebu Yusut ve lmam.
Muhammed'lerdir. Ve bunun tabi'leridir. UncU asrda erbab. tercih arasnda h.
sule gelen ihtilatlar hal ve tasi in mUtehidler zuhur etti. Sonunda delil ihtilalin,
dan veya asrin ihtilafiarndan ortaya km meseleleri bilirine tercih n bir ta.
kim lakihler zuhur etti. Hasl dokuzuncu asra kadar yedi tabaka stkren ve Ha.
nefi tabakas yedinci tabakada temerkz etti. Yedinci mertebede bulunan m^e.
hidler Hanelilerin szlerini tercih ediyor ve bu yolda tetva veriyor ve hUkUmeti de.
vam ettiriyorlard. Demek oluyor ki bizde mUtehidler Hanefi Mezhebinde yedi ta.
bakada karar klmtr. Maaleset dokuzuncu asrin sonlarna doru OsmanlIlar Hi.
lalet merkezleri olan stanbul'da bir takim rUtbeler, bir takm resmiyetler vcda
getirerek ulemy zata uratmlardr. te bu sebebe mebnldr ki IX. asrdan
sonra bizde mUtehid zuhUr etmemitir. UzUlerek rtirat ederim ki bugUnkO mUftU
ler mtehid deil, nakilci birer katidir. Etendiler, sizden ok rica ^erim. Memle.
ketimizde kUlliyeler vcuda getirelim. Medreseler vcuda getirelim Ve 0 medrese-
lerde byk limler yetitirelim. Ve hatta mU^ehidler yetitirelim. Yoksa din tehli.
kededir. Muhakkak bilesiniz!
"Kaz mes'eles hakknda bir ey demyeceim. nk bundan yedi sene
evvel (1916/1917) kaza tevhid edilerek Adliye' Vekaletinin idaresi altna verilmiti,
maaleset."
"Tedris ine gelince, tedris bizde bugn zaa Uramtr. Hakkyla tedris
olunamyor. Ve bugUnkU Dr'l.Hilateler bu emniyeyi te'mlne kfi d ^ iwr. Unku
"MedresetU'l.MtehassisIn" yoWur. Etendiler, meml^etimizde kUlltyeler ^Ilma.
mtehassisler medreseleri vcda getirilmeli ve bu ekilde Tetsir. H^.s. Kelm
ve sair slm ilimler neir ve tedris edilmelidir ki memlekette hakkyle ulamdan
IstHade edilebilsin. AksiHe, u andaki durumu ile h^ bir Istrfade mevcUd ve melh^
deildir..
260 C U M H U R fY E T D N E M I D lN - D E V L E T L K L E R

Islm Tarihinden bir iki satr daha arz edeyim. mam- Azam zamannda
" C ./m " adnda bir zat Imam.n huzruna gelerek, kaza ve kader hakknda kendi
leri ile mbahese ettiler. Kaza ve kader meselesini Hazreti mam kendilerine erh
ve izah ettikten sonra "Cehm" mamn huzurundan karak K a d e r iy e M e z h e b i
ad altnda bir mezheb vcuda getirdi. Ve ondan sonra arkla vakit vakit muhtelif
mezhepler ortaya kt. Zerdt Felsefesi'nden veya Brahman Felsefesi.nden isti
fade ederek ve trl sakat mezhepler meydana getirerek Mslmanlar zala u
rattlar. Hazreti mam, o zaman Badat'ta bunlara kar e l- A lim u v e 'l- M te a llim
adnda bir risle neretti. O vakit Badat, diyebilirim ki. iki buuk milyon nfusu ih
tiva ediyordu. te, o vakitten beri Mslmanlar, sahh tbiri ile Ehl-i Snnet, fsit
mezhebler, btl mezhebler ile kar karya gelmi ve mcdele halindedirler. Ve
tam 1300 seneden beri bu cidal devam ediyor. Vakit vakit Byk skender'in s
kenderiye'de brakm olduu felsefeden de dellet mezhebi sahipleri istifade ile,
slm'a kar geldiler. slmiyet bundan da mteessir olmad. Ve bunlara kar da
mdafaada bulundu. Kh lem kaddir. dediler, kh yle dediler, kh "bizi helk
eden zamandr" dediler. Hasl trl trl nazariyelere saparak slm' zayflatma
ya altlarsa da muvaffak olamadlar."
"Fakat bu inat ve fesat, bu dallet, zaman zaman trl trl kisveler altna
giriyor. Bugnk slmiyet'in karsna gelip slmiyet'i zala uratmak isteyen na-
zariyefer, maatteessf, Garb'a intikal etmitir. Garpta bugn de dinlerden bahse
diyorlar. Bu mbheselere slmiyet cevap vermekten asla ciz deildir. Yeter k
biz derli-toplu bulunalm. Ve ulem toplansn ve ileri srlen nazariyelere kar
mkemmel cevap versin. Doktor ".oz/Tin " Is l m T a r ih lin e mkemmel bir ekilde
cevap verildi. Fakat stanbul Hkmeti bu cevab, korkusundan tamamen tab' ve
ner edemedi, ettiremedi ve hal duruyor. smail Hakk Efendi merhum bu esen
ile doktor "Do2 /bin " Is l m T a rih iy d i yukardan aaya cerh etti. Ve o tarihe m
kemmel cevap verdi. Hatta 1300 (1884) tarihinde t Hindistan'da Kalkta ehrin
de. Britanya'dan gelen byk bir papaz da bulunduu halde, toplanan bir kongre-

j Rahmetullah Efendi gun mtemdiyen mdfaalarda bulundu ve Hristi-
yan rahiplerini orada susturdu. Ve bu hl. ngiliz siyasetine alel-acele geri ekil
meyi gerektirdi. Ondan sonra merhum, Mekke'ye gelerek orada z h a r u 1 - H a k
adnda bir kitap yazdlar ve Islm lemine hediye ettiler. Bugn ulemda bu mev.
Zdaki nazariyeleri mdafaadan bir an geri durmamaktadrlar. Fakat, maattees
sf bu hususta biz henz bu yolda bir tekilata malk deiliz. Bu tekilat vcuda
getirmeye, btn slm Alemi'nin ihtiyac vardr. Bu mevzuda Tetkka! ve Te'lfat-
Islmye Heyetini bu vech ile teklif buyurduklarndan dolay Vekil Efendi Hazretle
rine tekrar arz- teekkr ederim."
rad Heyetine gelince, bildiiniz gibidir ki. dinde rad iki yol ile olur. Biri
nasihat yolu, baka bir tabirle, sz ile irad, yani vicdan zerine ikna edici szler
sylemek buna hitabet derler. Bunu medreseden yetien ulem yapabilirler, kin
ci frad yolumuz, tekke ve zaviyelerimzdir. Ve milleti birinci irad
 E K YE V E E W A E V E K A L E 'fl K A L D I R I Y O R 261

.!unmu demektir. Binaenaleyh eriyy Vekaletinin bu btesinin. mUnakaay.

uzatmayarak, aynen kabulUnU yUce heyetinizden rica ederim."
"M m Etendi (Krehir): - Etendim, bendenizden ewel bu yUce kUrsUde
mtalaalarn a ^ eden arkadalarmdan Edirne Mebusu muhterem eret Bey
Etendi teberrUken bUtUn aml ve meksdmzn hayrl bir neticeye ulamasna
yegne delil .lan mur er.iyye ve Evkat Vekaleti Btesinin mzakeresine
besmele ile balayarak ve bu suretle sena erdirmesini hayrl bir sz sayarak
hisle sOze baladlar. Bendeniz de "ElhamdU lillah" diyeceim. nk btn arka-
dalarmz bu maksad hakknda emel ve tikirleri birlik clarak Umur.u er'iyye ve
Evkat Vekaleti hakkndaki hissiyatmz izhar ediycruz ki. bu gerekten kre a
yan bir meseledir. Umur.u er'iyye ve Evkat Vekaleti Btesi... Evkattan da bah.
sediycrum. Zira Tekilat.! Esasiye Kanunu mucibince Umur-u er'yye ve Evkat
Vekaleti Unvann da ilave ederek diy.rum ki Umur.i er'iyye ve Evkat Vekaleti
btesi geen senelerde tanzim edilen btelerden bir iki derece daha yksek . 1.
mak suretiyle yUce heyetinize a ^ ediliy.r ve yeni btenin dierlerinden bir k de-
rece yksek elmasnda da esbab. mucibe .tarak baz hususlar izah ediliyer."
"Bu iki dereceden birisi Eeh,hane i Al. Tekilt, ikicisi de Tetkkat ve
Te.litat adi ile meydana getirilecek bir heyet tekil ediyer. Eetvahane-i Al- ile,
er'iyye Vekilinin de buyurduklar gibi tkh meseleler zerinde bugne kadar vU.
cuda getirilmi .lan er eserleri tetkik ederek .radan btn mUsldmanlarn t
m. ahlk, meden muhta .Iduklar mhim mes.elelerin hl ve tasl ciheti umde
rttihaz edilmi clmas itibariyle Fetvahane yalnz tetva ile megul clacaktr, buyu-
ruycrlar. Bu husus hakknda bendeniz de bir iki nekta ilave etmek suretiyle Fetva*
hane.i Celle.nin hususi ehemmiyetini yce heyetinize arz etmek istiyorum. Ve
Fetvahane-i Alnn yalnz letva vermek suretiyle vazleli olmayp btn insanlk
alemi ve beeriyete kar slm Alemi.nin elinde mevcud bulunan her tUrlu ihtiya*
ar ve her trl camiay kati ve tekettul ettiini isbat etmekle de meydana kara*
cam."
"Etendiler, tetva. hadise zerine verilir. Ve tetva beerin ledii ler iensin*
de beeriyet arasnda muhta olduu insicam ve intizam ne suretle te'min eoM.
ni aklayan er meseleleri 0 suretle bulup meydana karmaktr Bnaen^-'n
fetvada yalnz Fkh esas deil. Bendeniz diyorum ki. Felseteden (hikmetten), R-
yaziyeden. Tarihten, coratyadan da stitade etmek suretiyle beerin muhta oldu*
meselelere de cevap vermek ister. unkU bugn teekkl ^ e n slm H . u.

betleri gerek biz Mslman TUrkler'in, kurduumuz hkmet, gerek sr muslu*

manlarn tekil ettii hUkUmet ve gerekse bizim hkmetimiz har.nde kalan
tn hkmetlerin hukuk-i tasarrutiye, rsiye ve kjtimaiyesi vardr. Bir de zaman
icab ettirdii bir ok eylerin er ert ile te.lt ve te^^ var Mesel rniras huku.
kundan Kur.an.1 Kerm'de yetle beyan buyurulan ahkm tatbk ^ebilmek in
hesap ilmini. Riyaziyeyi bilmek adet hocalarn zerine ta^ gb^ir. Blnassa Ry
z ] ilimleri ve hesabi bilmek mUttu olacak kimselerin zerine tarz gb. d ^ ^
tarzdr. Sonra Fe^hane*ye mteallik bu gibi mes'eleler halledildii zaman. Ben.
deniz ve bir ok arkadalarmz tesadut buyururlardr ki. miras hukuklar. b m
elimizde ve kOnulmur miras hukuku kanunlarna muvatk olmayan mtietlerde b '.
meydana gelen bir ok meselenin halli in onlar da Fethan^e mUre^atia bu
262 C U M H U R Y E T D N E M ! D N D E V L E T L K L E R

ahkm bizim elimizde mevcut esaslardan hl etmilerdir. Bu suretle kabul etmi

olduklar noktalar vardr. nk, Efendiler. Kur'an ahkam insanlktan hi birinin,
hi bir frkann, hi bir zmrenin kendi arzularna gre tertip edilmi bir kanun ve
kaideden ibaret olmayp Kur'an ahkm dorudan doruya beeriyetin refah ve
saadetini temin eden lh bir kanundur. Bunun iin, bunun umumi dstru vardr.
Bendeniz yle diyeceim ki. tekil edeceimiz Te'lifat ve Tetkik Heyeti bunu aleni
yet sahasna koyacaktr. Elimizde mevcud bulunan lh Kitab'n beerin saadetini
te.mnden baka bir gayeye matuf edilmediini isbat edecek ve btn insanlk
lemine gsterecektir."
"Maattessf, bizde ilmin gerilemesi ve adet inkraza yz tutmu bulunmas.
Islm hakikatler ve slm hikmetlerde mevcut olan bir ok hakikat ve vak'alarn
inkiaf ettirilememesi ve hi bir ferde Kuran- Kerm'in emrettii itimi, ahlk ve
sair hususlar ime alan ahvalin kendilerine tamamiyle anlatlamamas yznden
adet bir perde altnda kalm gitmilerdir. Ve nihayet bu perdeyi yrtmayacak
olursak ve uzennden bu perdeyi kaldrp Kur'an hakikatlerini insanln ykselme,
sine hizmet ettmi isbat edemeyecek olursak ite o zaman gittiimiz, ldmz
bir zamandr."
"Bunun iin Fetvanane-i Celle'ye er'iyye Vekaleti tarafndan tayin edilecek
c z ile bir Fetva Emni acaba bu kadar mes'eleyi mevcud kitaplardan istihra,
taharr ve tetkik ederek meydana karmak ve bu suretle beerin halli iin mra
caat edecei mes'eleleri asra tevfik ederek vcuda getirmek mmkn olabilir mi?
Elbette olamamak dolaysyla muhterem heyetten istirham ettim, bir takrr ile Fet-
vhne azasnn saysn on'a karmak ve bir de Fetv Emini bulundurmak
sretiyle asl Fetvhne'den asl ve maksad olan hususlar meydana karttrmay
teklif edeceim ve yce heyetinizden bunu rica edeceim."
"kincisi: Te'lifat ve Tetkkat Heyeti ile bir ilmi heyetin de meydana gelmesi
hakknda eriyye btesinde bir fasl konulmu. Onu da grdm. Bu Te'lifat ve
Tetkkat Heyeti'nin esas vazifesi acaba nedir?, diye kendi kendime dndm. Bu
heyetin elde mevcut bulunan slm kitaplarn ihtiva ettii meseleleri, maddeleri
slm Cmias'nn esas tekiltna tevfik ederek btn halka ve btn Islm te-
mine ne kadar faydalar te.mn edeceini kaf karinelerle isbat edebilecek lm bir
heyet olduuna bendeniz kani oldum. Hatt bu ciheti dnrken aklma bundan
drt sene evvel Anglikan Kilisesi tarafndan vuku'bulan drt soruya gayet snrl
kelimolerie cevap verilmesi Bab. Meihattan istenildii halde, zlerek syleye-
yim ki. bugne kadar hazrlanmamas, slm lemi.nin iftiharn mcibolan mese
lelerin hal onlarn fikrine, nazarna konulmamas hatrma geldi. Bundan dolay
da Te'lifat ve Tetkkat Heyetinin burada teekkl eden BMM Hkmeti'nce bir an
evvel vcda getirilip buradan bu cevabn verilmesini. BMM'nin insanlk lemine
ne ekilde hizmet ettiini gstermesini, bendeniz, yce heyetinize arz ederek bu
heyetin do baka bir ekilde baka bir heyet olarak kabuln rica edeceim. (Hay
hay sesleri).
"Efendim, bu Anglikan Kilisesi'nin bizim er'iyye Dairesi.ne vuku' bulan soru
larndan drdnc sorusu, asl gerek bir meseledir ki; bu hususla dnlerok.
ehat'n btn aplarn dikkat nazarna alarak cevap venlmes lzm geliyor. On-
 E R .IY E V E E V K A F V E K A L E 1 KALDIRILIY O R 263

lar diyorlar ki. .slmiyetin kurucusu olan Hz. Muhammed'in koyduu Islmn esa
s ne gibi bir esastr? Suallerinin en mhimi olan drdncs de "Beeriyeti bu
gnk zdraplan altnda inleten meseleleri. Islmn esaslar acaba nasl hailede
cek, nasl fasi edecek, nasl vcuda getirecek? O zdraplarn ortadan kaldrlma
sini nasl dnyor? Asl soru budur. Gerekten insanlk birbirinin hukukuna ta
arruz ve tecvzde devam etmi, menfaat noktasndan bir takm kk hkmet
leri yiyip bitirmek hususunda ittifak etmi bulunan Bat Milletleri ve Hkmetler
birbirlerine bu meseleden dolay dman olmu ve ortada Islm vahdeti nokta-
nazarndan muvahhid tbir olunan Islmlarn vcudu kalkmadka, mahv edilme
dike kendi emel ve fikirlerine hizmet etmeyeceklerini anlam olduklarndan dola
y daima muzdarip bir halde bulunan onlar, bizden bu zdrabn ortadan kaldrl
mas eklini soruyorlar. Bendeniz dnyorum ki; bizim elimizde mevcud olan
dstr, bir takm felsef ve kimyev kanunlardan daha kuvvetli olan bir dsturdur
Bu yce dstr ile bu kark ileri halletmemek, tatbk ekli hakknda brlep de
saa.sola vuku.bulan saldrmalardan ortaya kan bir takm birbirine aykr fikirler
de bulunmaktan bizi btn Hristiyan lemine kar hi hkmnde gsteriyor. Ve
bundan dolay yce heyetinizd'en istirham edeceim ki; bizim ve btn mnevver
fikirli arkadalarmzn gayesi bu Islmn ulviyetini, bu slmn yceliklerim Bat
Alemi'ne isbat ederek onlar utandralm. Bizim hakkmzda, daha dorusu aleyhi
mizde yabanclar tarafndan ortaya atlm bir takm hususlar vardr k; onlar ss
lenmi. tertib edilmi ve yine biz Mslmanlar birbirimizden ayrmak hususunda
tertib edilmi bir takm hile ve dalverelerden. dolablardan ibarettir. Halbuki bizde
yapmak istediimiz, sarlmak istediimiz bir ip. bir ba vardr ki; ite o ip bizi bir
lik noktasna, o ip bizi gayeye ulama noktasna birlik olarak sevk etmekte byk
bir delil, byk bir sebeptir. Bu ip, bu ipten maksadm Allahn h a b N m e tn tiU . Bu
Allahn salam ipi olan Kuran. Kerm bizim Tekilt- Essiyemizi {Anava<amz)
de, Tekilat. Islmiyemizi de vcda getirmi, hatt bir ka derecede ayniif.
Efendiler!
"Tekilt- Islmiye. teden beri bizim gzmzn nnde bulunduu halde
maatteessf, kendisinin yalnz bir ekilden, bir binadan ibaret olduuna b o .^ /.
km verebileceiz. Camilerimiz, cuma ve bayram meseleleri ve ir hususl.foak
tekiltmzda. Biz slm Tekiltnda btn mslmanlarn birliini temn edebil
mek iin, 'cm/./ /?ay/"tbir ettiimiz tekilt ile. haftalk vukuat her mslumana
anlatabilmek iin "m sc/d./ cum'a" dediimiz "c u m a c m V tekiltyla, ondan
sonra insanlar arasnda byk bir kongre meydana getirebilmek iin b a y ra m
mescAd/en." dediimiz ve byk cmiin etrafnda toplamakla mkellef olduumuz
halde, ne yazk, bunlar her birimiz ihmal ederek, buradaki gayeleri unutarak, bun
daki slm esaslar tebli etmeyerek, bugn oralar acnacak br ekle sokmaktan
baka bir ey yapmamzdr. Bu hususta bir ferdin dier bir ferde kar kusur atf
etmeye hakk yoktur. Hepimiz bu meselede, bu kusurda msviyiz. Yalnz bende
niz. bu hususta Evkaf Vekletinin nazarlarn ekmek iin m.ruzatta bulunaca
m. nk eriyye Vekleti ile ikisi bir olduu iin burada arz etmek istiyorum."
264 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E T L K L E R

Ma lm u lileridir ki, Efendiler, bizde her yer mesciddir. Gelip gemeye m

ni olmamak iin umm yolun gayr, herkesin gelip getii yerlerden baka dier
mahallerde namaz klmaz caizdir, sahihtir. Fakat u slm tekilt Kibaryle mey
dana getirdiimiz mahalle cmilerine, cuma ve bayram cmilerine, rica ederim,
bugn yle bir baknz. Namazgh denilen Ankara'nn Gureb Hastanesi civarn
da bir cmi minberinin talarnn paralar katm bir umum toplanma yeri vardr.
Rica ederim, oraya hi baklm ve dikkat edilmi mi? Bu gibi tekilt, bu gibi
esaslar ile ortaya koyan Islm Cmiasnn beksn temine maf olarak vcda
getirilen slm Vakflar senelerden beri bir takm kimselerin elinde kalm ve hatt
bugn diyebilirim ki. Hkmet, yani Mvzene.i Maliye, Evkafn parasn alarak
E /kafa milyonlarca lira borlanmtr."
"Burada arz edeceim bir nokta vardr. O da hocalarn vazifelerini hakkyla
if etmedikleri halde Evkaf. Islmiyeyi kendilerine yiyecek yapmak sretyle ara
larnda taksim etmi olduklar fikrinde bulunanlar varsa, onlarn bu fikirleri yanl
tr. Efendiler, cmilerde gerek mahalle cmiinde, gerek derecelerini arz ettiim di
er cmilerde. Islm cemaatine, slm ve din vazifelerini yaptrmak, Cenab-
Hak'kn kendilerine bah etmi olduu nimetin krn ed enirmek vazifesiyle
muvazzaf olan imamlara imamlk creti olarak verilen para, yllk olarak maden
para hesabiyle azam bin kuruu gemez. Ondan sonra cmiin temizlii iin kay
ym diye tyin olunan kimselere verilen cret ise otuz kurutan ibaret bir paradr."
"Efendiler, biz Islm tekilt ve cmiasna hi atf- nazar etmedik, bakmadk.
TBMM'ni toplayan bu direnin temizlii iin istihdam ettiimiz hademelere aylk
yirmier liradan aa para vermediimiz halde cmilerde mslmanlarn shhati
ni. hayatn muhafaza iin yaplacak temizlikleri if edenler hakknda niin cimrilik
gsteriyoruz. Evet, haklsnz, diyebilirsiniz ki, "Siz cmilerdeki imamlara. Islm'n
ulviyetini Cenab- Hakkn minarelerinden iln eden mezzinlere, cmilerde krs
lere kp halk va'z ve irad vazifesini if eden mderrislere bir baknz." Evet,
hakknz vardr, dorudur. yle mezzinlerimiz vardr ki; okuduu ezan ve ikamet
ile cemaat soutup, cmiden karr. Fakat bu gibi mezzinlerin tayn ve seimin
de. n ehline verilmesindeki kabahat acaba eriatn mdr, yoksa o vazifeyi if et
tirmek iin iin bana geenlerin mi?"
"Efendiler, hi birimiz, bilhassa bendeniz; Islmn esas tekiltnn emrettii
hi bir ii hakkyla if etmiyorum. Fakat ben hakkyle if etmediim, halde bile aca
ba dier if etmeyen arkadalarma sz sylemek salhiyetini hiz mym, deil
miyim? Orada ulanarak, onlarn karsnda mahcb ve hacl olarak onlara slm n
esLlarn aklamak, onlar arasnda btn Islm Aleminin. slm'n gayr millet ve
devletlere kar mdafaasn temin edecek samim bir kardelik vcda getirmek
.in benim kusurumu affedin sz sylememi, elimde bulunan Krtab bana omr
ediyor. Ve buna "emr-ib i ' l - M a r O f v e n e h y i a n i 1 M n k e r ' \ a b ^ r o l u n u r .
Efendiler, zan etmeyiniz ki; marfu emr ve mnkeri nehy meselesi banda
sark bulunanlara mahsustur. Hayr, btn mslmanlar. slmiyet'in samm^ kar.
deljmi 'kfi|i' ha ' r
 E R .tY E V E E V K A F VEKALETIl K ALDIRILIYOR 265

metten ibarettir. imdi dalarn, talarn arlna tahamml edemedii, titreyerek

kabul etmedii bir emnet bize tevdi' olundu. Bu. millet ve mmetin hukukudur.
Milletin bu hukukunu, mmetin bu hukukunu. slmiyet'in bu hukukunu pek zlim
ve chil olduundan dolay blemiyerek srlna alan, bu hukukun mdfaasn sini*
na yklenen Mslman Trklerin hkmet tekil ettikleri gnden bugne kadar s
lmiyet'e ettikleri hizmet kadar hi bir mslman millet hizmet etmemitir. Bu hu
sus tarih aratrmalarda bulunan arkadalarmzn hepsnce kabul edilmitir.
Trkler kurduklar hkmetin t bandan bu ana kadar hi bir zaman bo. hi bir
zaman rahat kalmayarak evldn bu slmiyet uruna, maln, cann bu slmiyet
uruna fed etmitir. Fakat, ne yazk ki; o Mslman Trkler.in fedkrlna kar
onun geride kalan slm abidesini, onun geride kalan slm ilesin mslman
olarak bizim hi bir mnevverimiz yetitirmemitir. Bizim bir ksmmz ecddm.
zn, eslfmzn, bize brakt slm bideleri, onun ocuk ve torunlarn Msl
man olarak tenvr etmek hususunda bir ok muhtelif yollar gstermeye balam
z."
"Efendiler, istirham ederim, bu yollarn ihtilf, bu yollarn ayrlmas eer ha
kik. cidd bir muhakeme, hakik, cidd bir mnkaa, bir mnazara kaps aman
iin ise onlarn ellerini pmek suretiyle onlar davet edelim. O mcadeleler, o m
nakaalar yapalm, ortaya koyalm. Fakat ne ilmin peinde gidenlerde, ne de lm
yolunda gidenlerin dnda bulunan arkadalarmzda ne yazk k; hi bir mnza-
ra kuvvet ve kudreti gremiyorum. Binenaleyh er'iyye Veklet.nn arz. ..n.g
Tetkkata ve Te'fat Hey'etini dikkat nazarna alp da yle ortaya koymak, Islm'a
en byk hizmeti if etmi olacaz."
"Efendiler, lim dediimiz, ba sarkl hocalar deil, lim dediimiz, Cenab-
Hakk.n yce ilimlerinden beere bir nokta olarak bahettii lm kudret sahipleri
dir. Vcda getirilen bu kadar tenler, bu kadar ilimler, bu kadar catlar, bu kadar
hikmeti tetkik ederek dnlrse hepsini, arz ettiim Allah'n salam ipi olan
Kuran- Kerm'in iinde bulacaklardr. Ve diyeceklerdir ki: "Biz imdiye kadar hata
ettik." Binaenaleyh bunun ehemmiyetin bendeniz cizne yce heyetinize arzdan
mustan grdm ve yce heyetin yrei slmiyet'in terakkisiyle titrediinden
dolay bunun yaplacana her halde kaniim. stirham ederim k; bu Tetkkat ve
Te'lift Heyeti'nin saysn oaltalm. Fakat yle oaltalm k: demin arz elliim
bahse dneceim, bu vazife ehline tevdi' olunamadmdan, lmiyenin mtehassis
ten buraya alnamadndan, Efendiler, milletin paras da heder olmasn, bekleni
len gayenin, beklenilen emelin bu Tetkkat Hey'eti tarafndan vcda gel.nimesr.e
Yce Mecls.iniz nezret etsin, bunu vcda getirsin. Efendiler. Yoksa biz bce
birbirimizi anlayamamak noktasndan, biz byle hi bir ferde murakabe hakkn
vermemek gibi bir takm mehul gayelere gittiimizden dolay bir takm !K.Her.
dyoruz. Allah korusun, bu fkr ihtilf bizi mahv ederi Bu ihtilfn ortadan k kj-
rlmas neye dayanyorsa, bunu Yce Meclisten rica ve istirham ediyorum "
"Yalnz er'iyye ve Evkaf Vekleti.nden istirhamm udur k. vazife ve r.Hjd
olmak zere boalacak olan yerlere ehlini koysun. Islm yavrularn. Islm Cema
atim slm mbedlerine doldurabilmek iin oralar bediiyat ile tezyin edls.n. bura
lar temiz tutulsun. Onu rica edeceim. Bu nedir. Efendiler? Ak soyiye m
Cum'a Gn hatb efendinin o battaki vukuat cemaata beyan etmek suretiyle ter.
266 C U M H U R T y E T D N E M D lN - DEVLETT LK LER

tb edecei hutbelere ok ehemmiyet vermek lzmdr. Halbuki bu hutbeler inkr

kabil deildir, bir takm adamlarn mteahhid defa okuduu hutbelerdir. Bu hitabet
vazifeleri ehil ve erbabna verilmek suretiyle okunsun, efendim. Ve sonra yine ec
dadmz tarafndan o camie cemaatin o hutbeyi anlamamas hesabiyle koymu
olduu bir krs vardr ki; onun meihat vardr. O krsnn eyhi o krsde o
gn okunan hutbenin mansn anlatsn, cemaat dinlesin, ite Efendiler, o vakit
arkadalarma diyeceim ki: te size va'z, ite size hatb ite size temiz ve nezif
bir cmil Yine dinlemezseniz, kabahati hepinize ykleyeceim..
"Binaenaleyh sizi byle bir takm bo szlerle yormaktansa slmiyetin, hat
t btn insanln muhta olduu esaslar, dindar olan btn milletlerin dnya ve
ahirette nail olaca mkafat ve mczat tyin eden Kuran. Kermle. o Kur.an.
Kerm.den istinbal eden mtehitlerin szlerinden asrn icabna gre mevcud
meseleler ile telkin ederek almak ve sonra btn slm ilimleri Bat (Garp) limle
rine en mkemmel ve en aal bir ekilde gsterebilmek ve onlar utandrabil-
mek iin Te.ifat ve Tetkkat Hey'etine de saysn on veya sekize ibl etmek l
zmdr. Bunu muhterem heyetinizden rica ederek szlerime nihyet veriyorum.
"Reis: Efendim, sz isteyen arkadalar. Tahsin Bey. Dursun Bey, Ham
dullah Suphi Bey. Ziya Hurid Bey, elebi Efendi, Hseyin Avn Bey. Mustafa
Bey. Abdlkadr Bey, eyh Servet Efendi. (Mzakere kfi sesleri)..
"Abdulkadlr Keml Bey (Kastamonu): Herkes grn sylesin.
Mzkere iki gn devam etsin, gn devam etsin, ne kar, efendim!"
"Reis: Msade buyurunuz, sz syleyen arkadalar dinleyiniz. Mz
kerenin yeterliliine dair alt arkadamz tarafndan takrir veriliyor. (Hayr, hayr
sedlar) Msade buyurunuz, efendim, imdi mecburum reye koymaya, dier fk
ralar mstesn... Efendim. e r.yy Btesi'nin ummi hey.eti hakkndaki mz
kerenin kifyetini kabul poenler, ltfen ellerini kaldrsn. (Anlalmad, nedir, sesle
ri). (Red sesleri).
"Mustafa Efendi (Ankara): - Msade buyurun, anlalmad, yanl ol
du, efendim."
-Reis: er'iyye Btesinin Heyet-i Ummiyesi.nin mzkeresini kfi g-
renler, ltfen ellenni kaldrsn. Ekseriyet vardr. Kabul Edilmitir. Efendim, elebi
Efendi, bir takrir veriyor. Diyor ki, er'iyye Vekleti Btesini mnkaasz kabul
edelim. (Hayr, hayr sesleri)
"Mehmet kr Bey (Karahisarsahip): Mill Mdafaa btesinde bir
defa byle leklif oldu, sonra piman olduk. Olmaz."
"Mustafa Sabrt Efendi (Siirt): yle olduu takdirde Meclis'in mevcud
hkmeti ne oluyor?" (geri alyor sesleri)
|l ; yle ise, mesele bitmitir. imdi elendim, btenin tm zerin
deki mzkere bitmitir. Maddelere geilmesi takarrr etti. Fakat vakit geti. Cu
martesi gn ayn saatte toplanmak zere celseyi tail ediyorum."
kinci celse 28 Auslos 1339/1922 Pazartesi gn almtr. Riyset maka
mnda Mus Kzm Efendi vard. er'iyye Vekleti btesi iin tahsisi islenen ve
 E R YE V E E V K A F V EK A LET K A ^ I W L I Y O R 267

teklif olunan mebln zikrinden sonra, maddelerin mzkeresine geilmitir, ilk

olarak er'Iyye Vekili Abdullah Azmi Efendi sz ald.)
"er'lyye Vekili AMullah Azmi Efendi: - Efendim, btenin ikinci
'.Mstearlk" maddesi hakknda mruzatta bulunmak isterim, ikinci maddfe
alelade mstearlk denmek lzm gelirken, .mr-u ?er'lyye ve Evkaf" diye bir
mGlerlze yaplmtr. Bu mUerize karkl mUcibtir. Yalnz ''Mstearlk'' den.
melidir. Zaten bte er'^re Vekleti btesidir. Binaenaleyh bu mu'terlzenln kal.
drlmas lzmdr."
"Reis: Fasl hakknda baka sOz isteyen var m
.er.lyye Vekili Abdullah Azmt Efendi: Fasl hakknda bir ok takrir
var, zannederim."
"MOfIt Efendi (Krehir): - Efendim, er'lyye Vekili Hazretleri.nin beyan
ettii vehile er'lyye Btesinin "Mstearlk., maddesinde bir mulerze kon.
mu, bendeniz", geende arz etmitim ki, Tekllt.1 Essiye Kanununda icra Vekil,
lerl Hey.etinI tekil eden kanunda, eriiyye ve Evkaf Vekaleti nvan zikredlldl ci
hetle er.iyye Vekaleti in ayr bir mstear. Evkaf Vekaleti in de ayr mstear
olmamas hasebiyle burada zannedersem, bu mu.terizeyi koymular. Halbuki
.rt ler ve Vakfa ait ler ayr ayr ler olmas mUnasebetyie er.^e Vekaleti"
ne ayr bir mstear nvan vermek lzumu vardr. Ve zaten bu nokta kanunun
akl ile anlalr. Binaenaleyh er'lyye Vekili Efendi HazretlerI'nin ^yanatna
bendeniz de itirak ederim. Bu suretle 0 mulerizenin kalkmasn muhterem heye.
tinizden rica ederim."
Mazhar Mdfld Bey (Hakkri): Efendim. Mliye Muvzene Encumn
bu mulerzenin iindeki mm r - i e r ' i y y e ve Evka^" cmlesini bilerekten kabul et-
milir. nk er'iyye Vekleti ayni zamanda Evkaf Btesinde de Evkaf MUste.
an olarak gstermitir. Halbuki MUfid Efendi Hazretleri'nin buyurduk.lar gibi
er)iyye ve Evkaf bir idare ediliyor. Hem oraya bir mstear, hem buraya bir mUs.
tear Tekilat*! Esasiye Kanununa (Arayasaya) muhalif olmakla traber bir mUs-
tearn bu vekaletin her ikisine de mil olmas iin her ikisini de r n U m O r ^ i e r y y e
ve E v k a f M u s t e a r r e m l l i r :
"Mustafa Tfikl Efendi (Sivas): - Efendimi Bu fasln nc maddesinde
Fetva Hey.eti mevcuttur."
"Soysall Ismall Suphi Bey (Burdur): Daha oraya gelmedik."
*.Reis: Efendimi Mzakere fasildir. 0 maddeler hakknda sOz sylenilir."
"Mustafa Tki Efendi (Sivas): - er'iyye Vekaleti'nin tekirfnde bu heyy.
tin says az gsterilmitir. nk hey'et yalnz bizim Turkiye Memleketle d^ll.
btn slm Alemi'nde vak, olacak hadise ve vak'alar eriat nokta. nazarndan
halledecek bir heyettir. Onun in pek mhim meselelere ve hatta asrin ilim ve
fenlerlne vakf ule.madan buraya drt d^il sekz- n zat aza olmal ki m.^sat
temin edilmi olsun. Biz Fetva Emaneti denire, imdiki eWe bulunan fva kitap,
larndan drtp de manay oraya hasretmiyelim. Her asrda bir ok h ^ is r
vaki, olur ki, sekiZ asr evvel, yazlm olan bir fetva krtab^an, oraya muvafk fet.
268 C U M H U R lY E n ^ D N E M D lN DEVLET' L K L E R

va alabilmek hemen muhaldir. Onun in u asrda din esaslarmzdan mes'ele

karabilecek ileri gelen ulem lazmdr. Ayn zamanda bunlar zamann ihtiyalarn
idrak etmi olmal. Zamann ihtiyalar ile tevafuk edebilecek ve slm ahkmm
za da uygun gelebilecek ahkm ve hadisat fetvalar ve yahut yeni yeni meseleler
srelinde leme gsterip isbat etmeli ve gstermelidir. Bunun iin bu meclisin
mevki gayet yksektir. Yani bendeniz aczimle bu heyetin ehemmiyetini takdir
edemem. nk heyetin mesaisi btn Islm lemi.ne aittir. Ve btn din ahk
mmza ittir. Btn asrn terakkiyatna aittir. Bu mevcuda bir takrir verdim. Bu tak.
rrden, bendenizin, maksad fetv heyetinin saysn hi olmazsa, reis ile beraber
dokuza ibla etmek iindir. Bendenizin teklifi budur."
..Sonra. T e t k k a t v e T e ' l f a t / I s l m i y e H e y ' e t i a r z ettiim vehile, bu madde
nin baka bir ehemmiyeti daha vardr. Ki o da dinimizin aleyhinde gy yeni hik
metler, yem nazahyeler, yeni yeni felsefelerle hcum etmek isteyenlere kar bun
lar ilzam edecek akl ve nakl burhan ve delilleri toplayacak bir heyetin bizim ii
mizde bulunmas lzmdr. Bu, yalnz bize deil, btn Islm lemi'ne, btn in
sanla ittir. Btn insanln terakkisini ve sadetini en stn derecesine kma
sn ve btn hakikatleri halka bildirmeye bizim dinimiz kfidir. Fakat biz, dinimi
zin. ne yazk, imdiye kadar olan bu yeterliliini, bilfiil, isbat edemedik, gstereme
dik. Bundan yalnz birinci ve ikinci asrlar istisn edebiliriz. Ondan sonra, bilfiil, is
bat edemedik. Bizim dinimiz her bir ulviyeti iine almaktadr. Nasl? Yani nazar ve
amel miu itibariyle deil, belki ayn meseleleri o kaidelerden istihra edebile
cek mhiyettedir. Fakat buna lim ister, zek ister, lm vukf ister, zamann icab-
lartna vukf ister. Bunun iin bizim bu heyete getireceimiz zevat ihtimal ki; Hin
distandan getireceiz, ihtimal ki; Londradan getireceiz, ihtimal ki; Amerikadan
getireceiz. nk bunun ehemmiyeti arz ettiim gibi lemumldr."
"Bey Efendileri Bendeniz de cizane sark sarmak itibariyle u meslee inti
sap etmiim. Aczimle beraber itiraf ederim ki; mutlaka bu asrda yeni bir fikir, yeni
bir itihad meydana gelmelidir. (Bravo sesleri). H! u szmden slm Fkh
noksandr, anlalmasn. H! yle bir dvay edemem. Fkh pek mkemmeldir.
Asl kaideleri pek mkemmeldir. Onun kaynaklar gayet mulldr. Fakat baz
feri meseleler vardr ki; Zeyd yle derse. Amr yle olursa gibi bir takm fetvalar
vardr. Bunlar ferden ferd (fert feri, tek tek) hadiselere gre vuku bulan fetva is
teklerine birer cevabtr. Bunlarn hepsi in din hkmlerimizden birer hkm
karlmas mmkndr. Ve bizim Kurantmz bunu tekeffl etmitir. nk bizim id
diamz ve herkesin de teslm ettiine gre Efendimiz (sav)den sonra bir peygam
ber gnderilmeyecektir. u halde Cenab- Hakkn murad ettii, kyamete kadar
... .. .. ^1____ ^ . Kl/m rr?Hir rAmpk b fid .

izne ben hi bir hadise grmedim ki; ona bizim dinimizde bir yol bulunmasn.
Meru kfidir. Ne yazk ki; yine arz ettiim gibi bu , bilfiil, isbat olunamad. Nazar-
 E R .IY E V E E V K A F VEKALETIl KALDIRILIY O R 269

lemez. Bunlara yolluk da vermek lzmdr Bunun iin ok masrafa, ok himmete

ihtiya vardr. Fakat bugn bu masraflar, bu himmetleri acaba masraf m addede*
rz? Bundan biz maddeden istifade etmez miyiz? phesiz edeceiz. Bz iddia
ediyoruz ki; Hilfet-i Islmiye.yi hiziz. Evet, biz btn mslmanlarn din mer.
cilyiz. diyoruz. Halbuki bugn mslmanlara rnek olacak olan bir kuruluumuz,
bir messesemiz yoktur. imdi harb zamandr. Belki mmkn olamyor. Inaallah
er'iyye Vekteti.nin gelecek sene btesinde daha mkemmel bir tekilt arz
edilmek zere bugnlk bu heyetin baz azalan tarafndan tekff olunan miktara
ulatrlmas ile kabuln teklif ederim..
"Abdullah Azmi Efendi (er.iyye Vekili): Efendim, ma.lm.u alleridir
ki; imdiye kadar er'iyye Vekletinde tekilt yoktu. Yan er'iyye Vekleti, ya-
hud herhangi bir veklet demek, tekilt demekti. Mesel, Nfia Vekleti denildii
zaman gz nne mdrler gelir, umum mdrler gelir, onlar birer makinadr. O
makinalar kurulmadka o dire ilemez. Ne yazk er'iyye Vekaletinde. er'iyye
Vekili ile bir ka ktbten baka kimse yoktur. Bir Tedrist Mdr var. bir de Me
murin Mdr. Ne lm bir mdriyeti, ne de ilmi bir heyet var. Matteessf er'iyye
Vekleti demek "Fetvhne" demek olduu halde bir Fetvahne'si yoktur."
Abdullah Fevzi Efendi (Karesi): Teklif olunup da kabul edilmedi deil
ki."
"Abdullah Azmi Efendi (er'iyye Vekili): "Ar kuruldu, sonra sslendi"
kaidesince. evvel bunlarn esaslarn kurmay dndm. Fetvahane'ye ve
er'iyye Vekleti nezdinde bir de lmi Meclis.e iddetle ihtiya vardr. nk bir ih
tisas meselesidir. Nasl ki. tp ilminin ayr ayr boaz, burun mtehassslar olduu
gibi eri ilimler denince bunlarn hepsi ayrdr, bir deildir. Fkh mtehasss, aka-
d mtehasss ayrdr, edebiyat mtehasss ayrdr. Akaid. kelm mtehassslar
ayr ayrdr.
Bir Fetvahane ile ayrca bir de lm Meclise lzum vardr. Fetvahane iin bir
Fetva Emini ile z, Meclis.i lm iin de bir reis ile dn zy. bteye Koyn
tuk. Bunu koymaktan maksadm ise tabiatyla kabul ettirmektir. nk bu^ bu
zumu behemehal vardr, er'iyye Vekleti'nin mevcud olabilmesi iin mutlaka bun
lara lzum vardr. Btenin msaadesizlii dikkate alnarak byle adetlerim az
koyduk. Tabii byle kalacak deildi. Esbab- mucibe mazbatasnda da goster.d.o
gibi her sene ikier, er aza ilve suretiyle bunu ikmal etmek istiyorum. Madem
ki Meclis bu hususta fevkalde mzheret gsteriyor ve saysnn yeterli dereceye
ulatrlmasna dair takrirler verilmitir, bendeniz de bunu iftiharla kabul edenm.
Bunu esasen bteye koymamak, bu kadar ktdr, demek deildir. Seneden se
neye noksann ikmal etmek zere biz bu miktar teklif etmitik. Ve Muvzene-i
Maliye Encmeni'ne de bu ekilde arz etmitim. imdi grlyor ki; bu musavver
tekiltn esas hakknda itiraz yok. Abdulgafur Efendi Hazretleri bu esas muvafk
grmekle beraber heyet azasnn saysn noksan grdler ve bendeniz de says
n noksan koyduumdan sebebini arz ediyorum. Bu mevzuda takrirler vardr. Tak
rirler kabul buyurulduu takdirde zaten maalar Encmence takarrr etmitir, s
terseniz er>cmene gider, nasl kabul ederseniz..."
"Reis: Yahya Galip Bey, buyurunl"
270 C U M H U R Y E T D N E M ! D lN D E V L E T L K L E R

Yahya Galip Bey (Krehir): Efendim, bendeniz er.yye Vekleti

Mstearlna Umr-u Evkafn da dahil olmasna Muvzene.! Maliye Encme
ninde taraftar deildim. imdi de taraftar olmadmn sebeplerini arz edeceim.
er'iyye Vekaleti devletin resm dairelerindendir. Btesi Umum Bteye dahildir.
Evkaf ise Devlet messeselerindendir. Ve btesi muvzenenin dndadr. Evkaf
dorudan doruya bir dairedir. Arzu edilirse er'iyyeVe balanr, arzu edilmezse
baka bir yere verilir. stanbul'da imdiye kadar bir Nezret idare etmiti. Burada
ise bir Umum Mdr idare ediyor. er'iyye Btesi mzkere edildii zaman yal
nz er'iyye Vekletine bir mstearlk ilve edilmitir. Evkaf Btesi mzkere
edild izaman buraya da Umum Mdrlk adn kaldralm da bir mstearlk ya
palm. denildi. Ve bu ekilde karar verilmiti. Sonra kinci mzkere de tabi zlar
deimiti. er'iyyeVe bir mstear yaparak buraya buna tam bir nvan verelim.
er'iyye'ye de baksn, denildi. Bunun iin buraya Evkaf da ithal edildi. Halbuki
er'iyye Vekleti hassaten bir resm dairedir. Bendenizin gr noktas budur. Di
er dairelerde nasl mstearlk dorudan doruya varsa buraya da bir mstear
olur. Evkaf muamelt- er'iyyeVe baland takdirde Vekil isterse msteara
emreder, ilere mstear bakar. stemezse emretmez, kendisi bakar. imdi bura
da bir de er'iyye Mstearh'nn yannda Evkaf Mstearl adn ilve etmek
doru deildir..
"Fetvahane Tekiltna gelince, bendenizin de en ziyade arzu ettiim, bir
ey varsa o da er mumeleleri en iyi bir ekilde yrtmek iin bir lm daire mey
dana getirilmeli. Ben buna taraftarm. Ve nitekim verilen takrirlere ben de imza
koydum."
Tetkkat ve Te'lfat- eriyye'ye gelince, bunu lzumu dairesinde kabul edi
yorum. Bugn bizim iimizde ei muamelelere taalluk eden o kadar hususlar var
dr ki; bunlar mslman ahaliye kapaldr. Bunu yalnz ulem ksm bilir. eriata
taalluk eden her hususu mnevverlere bile vermelidir, onlar da anlamaldr. eriat
nasl eydir? eriat denildii zaman yalnz tekliflerden baret deildir. Bunun uku-
bat da vardr. Muamelt da vardr. Buraya taallk eden hususlar nedir? Ne gibi
eylerdir.^ Bunlar millet anlamal ve bu suretle cehalet dolaysyla hasl olan bir
takm li./jmsuz eylere son verilmelidir. Binenaleyh bu tekiltn da yce heyeti
nizce kabul edilmesini teklif ediyorum. Bu konudaki mtalalarm da zetle arz
ediyorum."
"Emn Bey (Erzincan); Efendim, bendeniz mstearlk hakknda syle
yeceim. Halbuki Yahya Galip Bey sylediler. Bendeniz de fikirlerine itirak ediyo
rum."
-R.5 ; - elebi Efendi Hazretleri, buyurun!"
"Abdlh.r Efendi (Konya): Efendim. er'iyye ve Evkaf Vekili. Abdullah
Azmi Bey Efendi Hazretleri'nin Yce Meclisinize teklif ettii bte mnsebetiyle
fakir de baz eyleri ilve etmek isterim. Geri marOzatm Yce Meclislerine kar
bilineni sylemek kabilinden ise de (Ben kullarm sevenm...) hadisi mcbince

: r . 1 : s ::
ym.
 E R IYE V E E V K A F vekaleti K ALDIRILIYOR 271

Efendiler! Yce Hkmetimiz, bildiiniz gibi. Dn.i Mbn-i Ahmedi zere ku

rulmu bir Islm Hkmeti.dir. Ve o Islm Hkmeti'dir ki; btn insanln tima
hayatna uygun ve yeryz skinlerinin madd ve manev menfaatlerine en muva
fktr. Yalnz kusurlarmz, onu lyk ile tatbik edemediimiz, lyk ile riyet yapa-
madmzdandr. Cenab- Hak bol bol rahmet etsin. Sultan Mehmet Reat Han
Hazretleri cizi Topkap Saray.na misafir etmiti. Bir gn sabahleyin kurensn-
dan (yaknlarndan) ismi hatrmda kalabildiine gre brahim Bey olacak, brahim
Bey' gndeerek Padiah'n baz mhim meseleleri soracaklarn ve hemen Dol-
mabahe Saray.na azimet etmemizi selmlar ile tebli etti. Hazrlanan arabaya
binerek Saray'a gittim. Padiah'n beklemekte olduunu sylemeleri zerine he
men huzurlarna kabul olundum.
Aman elebi Efendi, beni bu gece sabaha kadar size soracam sual
rahatsz etti. Beni irat ediniz." buyurdular. "Onlarla ilerinizde mavere et." yeti
ile hepimiz memuruz, buyurmalar ile fakr de "Ve sakn bir ey isteyeni azarlama.
(Duh; 10) ayetini okuyarak suallerine muntazr bulunduumu arz ettiimde bu
yurdular ki:
" Kur'an ahkmndan istinbat edilmi olduu malm ise de geri tatbikin
de hata olmas muhtemel olan idam kararlarn irademe iktiran iin getirdiler Bu
mhim husus benim pek ziyade rahatm karyor. Bu mhim husus iin beni ikaz
ediniz." buyurduklarnda.
- vet. Padiahm, bir insan hataen dahi imh (Maddeye dair syleyi
niz. sesleri), geleceim efendim, imh gibi byk bir vebal ve elim bir mes.ulyet
mucip olan bir fiil yoktur. Ancak Allah'a hamd olsun, saltanatmz eriat- Ahmedi-
ye zerine messes bir slm Saltanattr. Bizde dvalar mahkeme tabakalarn
dan getikten sonra bir de Bab-t Fetvmz vardr. O gibi iradeleri oradan alnacaK
fetvlar zerine isnat buyuracak olursanz byk vebalden kurtulursunuz." demi
tim.
Beyanatm fevkalde gzel bulmalarndan dolay bunun zerine "slm
Saltanatlarnn yce ahkmna riyet ettike ve hakkyle eriata sarlarak ' .
nat ettike Saltanatlarnn kyamete kadar bak olacan. Allah korusun, onun K
si bizim perian ve malubiyetimizle neticeleneceini, arz ettiimde:
phesiz hakikatin t kendisidir." buyurdular. (itmiyoruz, sesleri).
Maksadm. Efendiler! Bizim iin refah, selmet ancak ve ancak Dinimizin b.z^ ."
rettii ekilde hareket etmektir. Ancak ve ancak Dinimizin bize emrettii ze.e na-
reket edersek Islm'n evket ve saltanatn muhafaza etmi oluruz. Bu da Buyuk
Millet Meclisi'nin btn meru azalarnn ve onun hkmetinin zerine terettb et
mi bir farzadr. ite Efendileri Biz bu mhim vazifeler karsnda bulunuyoruz.
Onun iin her ne lzm gelirse pek derin ve etrafl dnerek Islm'n saltanat ve
evketini idme etmek yol ve vastalarn aramal ve her ne fedkrl gereklin,
yorsa fazlasyle ta ve tahsis ederek Dn-i Mbnimizin kudsiyyetini yaymal yk
seltmeliyiz. Fakirin ma'rzat bundan ibarettir."
"Mnd Efendi (Krehir): Etendim. er'iyye Vekili Efendi Hazreilen bu
fasln muhteviyatnda bulunan Fatvhne ile Tetkikat ve Tolfa- Islmye'nin sa.
272 c u m h u r iy e t DNEM d in D E V L E T iL l K lL E R l

V. . .hakk.ifida faeyanatta bulundular. Ve YUce Meclisinizde de buteye bir zam

ahs s lalebinde bulunduu zaman dahiR nizmnmemiz mUcibince 50 zat tara,
.ndan bi takr veilmodii takdirde 0 zamm.n kabul .lunamayaca. apak bu-
lunduu.hasebiyle.bbyle bir takrir vUcuda getirerek Riysete takdl ttik Takrirde
dyoruz ki: hor ne kadar Veklet Fetvhne saysn U kadar gstermise de bu
heyetle islenen layday elde etmeye mkn yokt'ur. nk bu heyetin vaZtfesi d
rudan doruya elde mevcud bulunan meeber kitaplardan terce^e edilen telvalar.
0 a!.va vermek deildir. Ma'lm-U lileri Ikhn, mm.l-.kh (fkhn anast, esasi)
olan di.er esaslarn ihtiva etmi olduu meselelerde fetva verebilmek in er'iyye
Vekaleti, dier tabirle eyhlislmlar tara mftlerine verdikleri menUrda de'rler
ki: "Retvay u suretle yaza ve onu kaynan da beyan edesiniz." Ak kayna
beyan olunmayan fetvalar dorudan doruya mhUler tarafndan verilir.
Meihatn emri ile d e il- Meihatn emri mUcibince mftler bu suretle fetva ve-
remezler."
. imdi elde mevcud gerek Ankaravi. gerek Behe, gerek AWurrahm, gerek
Fetv-I Hayriye, gerek ibni Ni^eym gibi bir ok muteber fetva kitablar vardr. Bu
fetvalarda derg olunmu meselelerden birisine temas etmeyen bir mesele ortaya
gkarsa. bu meseleyi eski idare merkezimizde (stanbul'da) bir usUl vard ki: Ana.
dolu ve Rumeli kazaskerleri, Sadreyn Mstear ve stanbul Kads eyhUlislm'n
bakanl altnda yce bir meclis eklinde Fetvhne Emini ile beraber teekkl
ederek meydana gelen mes.eleleri halkn istimali noktasndan bir hccet olarak
kabul ettirebilmek in, fkh kitablarnn esaslarna mracaat ederek aratrrlar,
hangi mamn sOznde ise, 0 mamn sznn, asra uygun olduunu kabul ede.
rek 0 ekilde terceme ederek ..Memua-/ Cedzde.ad ile meydana getirdikleri bir ki-
taba derg ederlerdi.
Efendiler, er'iyyo Vekili Efendi Hazretleri. "Ben bu sene g zt ile. gelecek
sene tedricen iki ZHt hif ^ matlUb olan miktarna irca' ile bu mes'eleyi ya-
pacaktm. Maksaom oa bu tekilt tedricen vcuda getirmekten ibarettir." buyur,
malarna gOre bir gok mhim v^ife ve esasl noktalan kendilerine tahmil edecei-
miz bu heyet, ilk, orta ve yUksek derece gibi tahsil grerek ikmal edilecek. br he-
yetten mrekkep olmadn ve bu heyet teekkl edecekse bir. an ewel Islm.'n
esaslarm, bu asrin icablarndan bulunan medeniyeti, bu asrin icablarndan bulu-
nan terakkiyat ve bu asrin icablarndan bulunan bizim terakkimizi omuzlana
yklenen bir gok hususlar, eriatmzda mevcud olmas hasebiyl., zerindeki ni-
fak kaldrmak sUretiyle orta.ya koyarak dost ve dmana, yani Ms!m ve gay.r-1
mUslime kar bunu gstermek suretiyle halka kar dmanlar tarafndan syle-
nen szlere nihayet Gerilmesi ve bu tekiltn tamamyla meydana gelmesi in
bOyle bir takrir verdik."
"Tetifat Heyetine gelince: Efendileri .r'iyye Vekleti yine arz ed^e..im
tb e n d e n iz c e ' . t : : y?
irilenyuce z^b^ln er mes.eleler ile, btn meselelerin esaslar ileuraacak
v . onlar ^namiyleteikn ederek vcda getirecek bir vazyette olamaz.. nk
kendisinin bir do devlet siyseti^ ifesi vartr Odevlet siyaseti Ilem e^ r :
tekilatndaki memrlarn tekilat vesarey ve bunlar hakknda
h e y etara t e ^ l tnd T a h k ik :rm e k -i v^fe ile de kendisi mu"
 E R .fY E V E E V K A F V EK A LET K ALDIRILIYOR 273

vazzaf olduu mnasebetiyle btn er meselelerle uraamaz. Uraamad.

iin btn kendi idaresi altnda bulunan gerek medreselerin, tedrisatn yksek
bir dereceye ulamas iin idare, gerekse Tetkkat ve Te'lfat|.| Islmiye'de
Yahya Galip Bey Efendi'nin buyurduklar gibi terceme edilmeyerek Mslmanla
rn anlayamayaca bir halde kaldndan bunun anlayacak bir ekle getirecek bir
heyetin vcuda getirilmesini elbette kendisi dnecekti. Ve bunu da dnd
nden dolay Tetkkat ve Te.lfat Heyeti ad ile yine byle azal bir heyetin
kabuln yce meclisinize teklif ediyor."
"er'iyye Vekili Abdullah Azmi: Be azalt olacak."
"Mfd Efendi (devamla): Be mi idi efendim? Be azal bir heyetin ka
buln teklif ediyor. Bendeniz dnyorum. Te'lifat. tslmiye nokta. nazarndan
vcda getirilmesi tasavvur olunan bu yce hey'et. Efendiler! slm lemi nokta
sndan o kadar grecektir ki; Islm lemi'nin btn hususlarn, Islm lem'nn
btn ulv fikirlerini. slm lemi'nin terakki yollarnda atmak istedii btn admla
r, maatteessf, kimsenin gstermedii yollar ortaya koyacak yce bir heyet, bu
Te'lfat ve Tetkkat- Islmiye Hey'eti olaca mnsebetiyle bunu be zatn, on
zatn, hatt on-be zatn vcda getireceine kanaat etmem. Fakat, Efendi Haz
retlerinin dndkleri derde ben de mbtel olduum iin bir de btemizin u
andaki vaziyetini, ahvalimizin u andaki vaziyetini nazar- itibara alarak bu cihette
Efendi Hazretlerinin fikri ile kendi an fikrim arasnda muledii bir yolun bulunma
sn dndm.
Bendeniz, esbab- mcibe olarak unu arz etmek isterim ki bu Te.lfat Heyeti
ne yapacak? Ne grecek? Bu hey'et Efendiler; Baknz sbat edeceim: Benim a
zmda altndan di yaplm ve umumunuzun azna altn d kaplamalar gemi,
bu mesele stanbul'dan sorulduunda cevaz ve adem-i cevaz hakknda skt
edilmi, fakat bu mes'eie umum mesele srasna girerek btn Mslmanlarn
yapm olduu yani kadnl erkekli yapm olduu bir i srasna girmi. Aca
ba bunun cevazna, kabulne ve Mslmanlar, ayet burada dier bir imamn s
zn almak suretiyle kurtaracak cihet varsa, bunu alp, bu meseleyi vcuda geti
rip V i l a f e r Hukukunu hiz olan Yce Heyetinize arz ederek bununla amel otun
sun. emrini aldktan sonra amel ettirerek Mslmanlar kurtarmann aresin, bul
mak ciz deil midir?
Dndm Efendiler! Bu gibi bir ok mesele vardr. Halkn kulland bir ok
cihetler vardr ki; onunla amelin vcubunu yine bu Hey'et ortaya koyarak Fetvaha
ne Hey'etne gsterecek, ire edecek daha bir ok mesele vardr. Mesel deniyor
ki; RVet-i hilli, rasathaneler vastasyle grmek ve onun hesab ile amel imkn
var mdr, yok mudur? Ma'lm-u alleri Ramazan Orucu, r'yet-i hill ile Musiu
manlarn bu orucu tutmas dinin zarriyatndandr, din farzlardandr. Bu hususta
bir ok sz syleniyor. Bu sylenen szler acaba halledilebilecek mi? Elde mev.
cud bulunan fkh, vaktin bu noktalarna balamak imkn eriatmzda acaba yok
mudur? Bunlar da aratrarak, bularak bu gibi bize srlmek islenen cehalet leke
lerini ortadan kaldrmak iin bir heyetin almasna Yce Heyetinizin btn varl
ile mzaheret edeceine nandm iin bu heyet arasna bir ka znn daha il
vesini bendeniz btn arkadalarmla beraber talep ettim."
274 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E T LK LER

Bu hoyete girecsk kimlsr olacaktr, Efendiler! Eer bu heyet yine dost ve

akraba gzetilmek suretiyle meydana getirilecek ise veya getirilmek istenilecekse,
asla tarafnzdan kabul edilmemesini istirham ederim. Fazilet burada, ehliyet bura
da, kemal burada, iktidar burada aranmaldr. Hangi fazilet, hangi kemal, hangi k
tidar derseniz, bugnk mevcud olan lm terakkinin her noktasnda bir adam ihti
sas peyda edemedii iin ayr ayr mtehassisleri bu hey.etin iine sokarak btn
sayfalar iinde kapanm kalm olan ve daha dorusu arapa yazlm olduun-
^ arapa tahsilimizin de noksan olduundan dolay anlalmas zor olan
hususlar anlalmas mmkn olacak bir hale sokalm. Bizi kurtarmaya alacak
olan bu heyetin bu arz ettiim mtehassslar tarafndan tekilini istirham edece
im. Sonra eriyye Vekili Efendi Hazretlerinden yine rica edeceim ki; bu tahsisa
t Yce Meclisinizin kabuln mteakip bu heyete girecek zatlarn ne gibi vasflar
ile mevsf olmas lzm geldiini ve ne gibi artlar hiz ve hvi olmas icab ettii
ni. Temyiz Mahkemesi azalarna verdiimiz sfatlar gibi bu kann ile buraya gele
rek Mecis'e arz etmek suretiyle bu heyeti vcda getirmelidir."
"Mustafa Sabr Efendi (Siirt): Nizamname vardr, efendim!"
"Mfit Efendi (devamla): Binenaleyh bendeniz Yce Heyetinizin fikri
ni daha fazla yormamak iin aadaki "Medr.se/er"faslnda da syleyecek szle
rimiz vardr. Bu tekliflerimizin kabul ile saylarnn gsterdiimiz miktara ulamas
ile bu ekilde ilim saylarnn gsterdiimiz miktara ulamas ile bu ekilde ilim
nokta-i nazarndan hasl olan ayrl birletirmeye almanz ve zaten vahdet
ile. tevhld ile bu dvay bugnk ekle getirdiimizden dolay Cenab- Hakk'n da
bizimle beraber olacan ve bu fikir ve emel birlii ile ordumuzun da muzafferiyeti
tevali edeceini arz ile bu teklifimizin kabuln istirham ederiz, Efendim."
"Reis: Efendim, mzkerenin kifyetine dir takrir var."..
(Mzakere yeterli grldkten sonra Fetvhane'nin on ve Tetkik ve Te.lfat-
Islmiye Heyeti.nin sekiz azadan teekklne dir takrirler verilmitir. Bunlarn ka
bulnden sonra celse kapanm vs nyaset makamnda Musa Kzm Efendi oldu
u halde 20 Austos 1338/1922 Pazartesi gn ikinci celseye balanmtr. Bu
celsede lmiyeden olanlarn maalar hakkndaki maddeye geilmi ve u ekilde
mzkereye devam edilmitir:)
ER.YE VEKALET BTESNDE KNC BRLEM
"Selhaddin Bey (Mersin): Mstehikkn-i lmiye kimlerdir? Biraz izahat
versinlerl"
yy
V.kleti Medreseler Umum Mdr Aksekili Ahmet HamdI Efen
di. Efendim. er.iyye Vekaletinde iki eit maa vardr. Birisi merkez mder-

ile maa atanlar is. bulunduklar memleketten kendilerinin maaa ehil ve muste-

18 S e b /U k r e a !, c . 20, say . 517. sh . 267-274. 14 Eyll 1338/1922.

 E R .Y E V E E V K A F V EK A LET KALDIRILIY O R 275

hak olduklanna dir mazbata gelen ve kendileri de yaa yalanm veyahut Hm

bakmdan memleketine hayli hizmet ettii halde bugn yardma muhta bulunmu
olan zatlardr. Bunlarn aldklar maa yz kuru, yzelli kuru, azam iki-yz ku
rutur. Ve bunlarn tahsisat dier maalar gibi deildir. Dier tahsisatlarn yars
derecesindedir. Mesel iki-yz kuru maa olan bir zat (sekiz yz kuru) tahsisat
alyor. te Mstehikkin-i Rical-i lmiye maa denilen bunlardr. Ve bu, Muvzene-
i Mliye Encmeninde evvelce nasl kabul edilmi ve nasl veriliyorsa imdiye ka
dar da ylece verilmesi kabul edilmitir."
"Basr Bey (Karesi): Fakat bu verilen maalar acaba kifayet edebilir
mi?"
"Ahmet Hamd Efendi (devamla): Efendim, burada iki kiiye sekiz, bir
kiiye drt buuk lira, dier iki kiiye de er lira vardr."
"Neclb Bey (Mardin): Be lira da vardr."
"Ahmet Hamdi Efendi (devamla): A'zami iki liradr. Bir buuk lira da
vardr. Baknz daha orada bir lira var. Yz yetmi kuru var. yz elli kuru var.
Yani her halde liradan fazla, ok yoktur."
"Refik evket Bey (Saruhan): Hamdi Bey! Mstehikkn maa almak
iin ne gibi art ve vasflar hiz bulunmak lzmdr?"
"Ahmet Hamdi Efendi (devamla): Mstehikkn-i lmiyeden saylmak
iin medreseden mezun olmak ve memlekette ders okutabilecek veyahut okut
mu olup imdi ihtiyar ve ihtiya iinde bulunmak lzmdr. Memleketindeki idare
heyeti byleterinin zaruret ve ihtiya iinde olduu, Mstehikkn-i limiye'den bulun
duu hakknda mazbata gnderirse biz onlara bu maa verebiliriz. Byle bir maz
bata gelmedike yle bir ey veremiyoruz."
"Refik evket Bey (Saruhan): lmiyeden olan bir zata ilmi hizmet, ge
mi ve emei tasdik olunan bir zata yetmi be kuru, yz kuru, bilmem yz ook.
san kuru kadar bir maa vermek ne dereceye kadar muvafk olur? Bendeniz bu
miktar ilmiye snf ile kabil- te'llf grmyorum."
"Ahmet Hamdi Efendi (devamla): imdiye kadar bu miktar ve.-'e-
gelmi, biz de imdiki halde aynen muhafaza ettik. Ancak mderrisler var. ders
okutabilecek mderrisler. Biz az zam yapmak istedik. nk bunlara ders okut
mak art deildir. Bunda art olan ihtiya sahiplerinden ve yardma muhtalardan
olmak, ders okutacak dier ksm var ki. onlarn maalarnn tezyid edilmesini Ma
l Dengeden istedik."
"Bir Mebus: Bunlar geen sene verilmi m?"
"Ahmet Hamdi Efendi (devamla): ok zamandan beri verilmiti. stan
bul'dan devr alnmtr."
"Mustafa Sabri Efendi (Siirt): Efendim. Mstehikkni lmiye maa ule
mnn ileri gelenlerinden olan zevata mahsustur. Malm-u lniz, bazristanbul ho
calar hasta olur, nuzl isabet eder, bizzat tedrse ktidar olmazd. Mazjlyet maa
da bulunmazd. Bu ilmiye mesleini tebclen, han askerryenin ve dier mlki
memurlarn mzuliyet ve tekadiyesl meyannda bulunmak zere byle ileri gele-
276 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T LK L ER

ne ulemya verilegelmekte olan, yani kendilerine arz olan hastalk yahut baka
bir sebeple verilegelen. bir tahsisattr. Mesel bir kad bir livada bulunurken delirir
(o baka sesleri), ona buradan maa verilir. imdi Adliye Vekletine bal da yle.
Mesel Harputta tedrisat ile uraan ve mehur eserleri ile. kitap ve risaleleri ile
mehur ulem var. Ve bunlarn tahsisat vardr.
Tedrisat yle mekna mnhasr olmad in buralardan, kazalardan her
kes gelemedii in bu maalar onlarn ayana istihkakn gndermek mesabe
sindedir. Bunu imdi az gryorsunuz. Fakat vaktiyle bu ok para imi ve herkesi
mreffeh ve mesud edermi. Fakat imdi bu iletilmeye iletilmeye byle bir hal
de kalm ve bu tahsisat pek az bir hale gelmitir. Tabi bu mebla pek azdr.
Sonra Fetvahane'nin kaza bir sfat vardr. (O fasl geti, sesleri).
er.yye Vekilinden bir soru sormak isterim. Kadlar imdi Adliye Vekletine
balanmtr. Fakat dardan gelen, yabanc memleketlerdeki mftlerden gelen
i'tmlar tetkik etmek zere Fetvhne bir sfat hiz deil mi? Bu soruya cevap s
terim. kincisi Adliye Vekili Kapitlsyonlarn ilgsndan dolay bir komisyon tekil
etmi ve bu komisyon ihzari bir surette fiil bir teebbste bulunmaktadr. Acaba
sair Islm memleketlerindeki Evkaf Tekilt in ne gibi teebbste bulunmular
dr. Sonra Tetkkat ve Te.lfat Islmiye Heyeti Arapa haberleme olacak olursa
bunlar hakknda ne muamele yapabilir? Cevap isterim."
..Reis: Cevap verecek misiniz (Hacet yok seslen). Baka sz alan yok
tur. Yalnz iki takrir var. efendim."
"Yce R y s e t e .
M s t e h i k k n - i l m i y e m a a l a r n n e n a z l i r a o l m a s n t e k l i f e d e r i m . ( R e d ,

r e d s e s l e r i ) .

"Emin Bey (Erzincan): Efendim, eldeki mfredat kadrosu tetkik edile

cek olursa grlr ki; bunlarn ekserisinin maa otuz, elli kuru, azam yetmi-be
kurutur."
brahim Bey (Mardin): Oluz kuru yoktur."
"Emin Bey (Erzincan): Sayfay evirin, olduunu greceksiniz. Binaena
leyh Refik evket Bey'in de hakkyle syledii gibi Mstehikkn-i llmiye'den oluyor
da. yani ilmiye mesleinde bir ok zaman hizmet if ederek maaa hak kazanm
oluyor da sonra nasl olur da otuz kuru veriliyor?"
*Tahsin Bey (Aydn): Onlar kanaatkar adamlardr."
"Emin Bey (Erzincan): Tahsin Bey Efendiye sormak islemi, ki yelmi
be kurula bir adamn idare edebilmek imkn var mdr? Yoktur. Binaenaleyh
bunun tekrar encmene gitmesini teklif ediyorum."
(Hakkri Mobusu Mazhar Mfd Bey, bunun mmkn olmad

maalarna kJ fasla geilmitir.)

 E R .IY E V E E V K A F V EK A LET K ALDIRILIYOR 277

"Mazhar Mllt Bey (Hakkari): Efendim, malmunuz, bu fasl Dr.l.

Hilfe Medreseleri ve mlhakat medreseleri hakkndadr. Bendeniz affnza
marren bu fasl tenkit edeceim. Bu fasl Meclise byle gelmemeli idi. Bu fasl,
da ilme taalluk eden mekteblerin saysn daha fazla frmek isterdim. Arkadalar!
Msaade buyurursanz ve eer banz artmazsam Dr'l.Hilafe Medresesi ne
demektir, bundan maksad nedir? Bu babtaki kendi mtalaam, kendi ftknmi
belki noksandr, belki deildir arz edeceim. Ma.tm-u alileridir ki. OsmanlI Hu-
kmeti'nin kuruluundan beri, o zamana mahsus mterakk medreselerin yetitir,
dii byk limler vardr ki; bunlar yalnz idaremizde deil, mill ve fikr hayatmz
zerinde ilimleriyle, faziletleriyle ve siyasette gsterdikleri stn kabiliyetle mevki'
sahibi olmulardr. Ve mill ve fikr hayatmz hi bir zaman, bu mterakk medre*
selerin yetitirdii byklerin te'srnden uzak duramamtr. Bunu sbat iin tarih
meydandadr."
"Efendiler! Mesel Hdvendigr zamanndaki Kara Hall Efendi zamann
en byk limi olmakla beraber yine zamann siysetinde en byk bir dh idi.
Ve yine biraz daha aaya gelelim. Fatih Devrindeki Molla Granler. Molla Ms.
revler..."
"Cemil Bey (Ktahya): Biz tarihi biliyoruz. Mazhar Mfd Bey... zaman
kaybetmeyelim."
"Mazhar Mfit Bey (devamla): Belki tarihin tekrarndan istifadeniz ar
tar. Belki bilmediimiz bir kelime sylenir, istifade edersiniz. Sonra efendim, pek
al malmunuzdur ki; Yavuz Sultan Selim'e Ittihad- slm fikrini adet diyece
im zerk eden, ona o cevval fikri veren hi phesiz Ibni Kemal idi. Ve yine hi
phesiz devletin tehlike ve inhidat devrinde V. Sultan Mehmed'e sabr ve meta
net tavsiye eden Hoca Sadeddin idi. Yine Malm-u liniz Kprl Fazl Ahmet
kimdir efendiler? te o mterakk medreseden yetimi bir kazaskerdir. Bu mte
rakk medreseler nedir? Mterakk, mterakk... peki anladk, fakat bu nedir?
Efendiler!
Tarihin pek basit beyanatndandr k. Fatih'in t Trkistan'dan getird. Al.
Kuular, Molla Hsrevler, Molla Granler ve dier bykler b irle iyo n a r. oio-
niz gibi. Fatih civarnda Sahn denilen sekiz medreseyi yapyorlar.
Ondan sonra hepinizin bildii btida Dahil, Ibtida Hari. Musla. Tet.mme
Medreselerini yapyorlar. Efendiler, btida Hari denilen bugnk ilk mekteblerdr.
btida Dahil dediimiz, bugnk rtiye (orta-mekteb)lerimizdr. Musla ve Tetim.
me de bugnk i'dadi (lise)lerimlzdir. Franszlarn kolej dedikleri ite bunlardr.
Sahn dedikleri de bugnk dr'l-fnn (niversite)lar idi. Bir ocuk tahsil, nasl
gryor? lk nce ibtida Harlc'e giriyor, ondan kan btida Dahile giriyor, yani
rtiyeye giriyor. Ondan kan Musla Tetimmeye giriyor. Baknz bugnk teki
lta ne kadar uygundur. imdi fazla bir ey mi yaptk? Ibtidden kan rtiyeye,
oradan kan i'dadiye, i.dadiden knca, ona mlzm ad veriyorlard, ki ondan
sonra Sahn denilen sekiz medreseye ki onlar birer niversitedir giriyordu.
Oradan kanlara mderris diyorlard ki imdi ona Frenkler (Batllar). U s a n i y e "
diyorlar. Ve bugn Avrupada limler .Tez. imtihann verdikten sonra "Dokforn-
vann ald gibi o sahalardan kan mderris, ehdetnamesini alanlar da
278 c u m h u r iy e t D IM d in - D E ^ ^ r L K L E R

te.lfatta bulunacak, Iml bahlslarde, mnakaalarda bulunacak, IJm ve lazjlette

gayeye erecekllr. Yanj denilen Imllhan verdikten scnra, bugUn " D o k t o r G -
nllen "/</dv 7//77"nvanm akrd..
Tabii Pallh Sultan Mehmet zaman.nda medreseler nas.na gayret edilmi
ve ilk dersler kat edilmitir, ilk ders, Tbhne Medresesind.e ckunmutur. 0 gn
maiyetinde btn vkel, vzer bulunduu halde Sultan Fatih de ilk derste bu.
lunmu. ilim ve tazla hrmetini gstermitir. Acaba imdi neden derece byk
alimler yetimiyor? Ve neden medreselerimiz Inhldata uruyor? Etendim, bunun
sebebini ben yle gryorum. MaiUmunuz insanda sehp.1 hayat var. Doktor
Bey itiraz buyurmastn. Bunu hepimiz biliriz. Bizde byle olduu gibi zann.t ciz"
ne.r.e gr. milletlerin de bir se/rp-/hayati vardr. Bunu bendeniz kendim syl.
yorum. Eserlerini yeni okuduum ve pek sevdiim bir mellitin kitabndan sylyo-
rum. Milletlerin sehpai hayati vardr. Yani sehp.1 saadeti vardr, diyor. 0 da ahl
k nec^t. asl n^abet, ahlk taziletler, madd satvet ve tikr kudrettir, diyor. Bi.
rlnclsini ele alalm: Asl ve ahlk necbet bizim rk bir necbetmizjir.
Ma'lUmunuz khne Bizans'n zabt ile kl ve elencenin, keyt ve hevnn girme,
siyle bizde ahlk sukUt balyor ve ahlk necbet bozuluyor, sonra madd satvet
dedimiz..."
"Doktor Mustafa Bey (Kozan): - Rica ederim, Mustafa Bey, tiraznz
kar burada sylersiniz. Mutad zere Azmayalm, (devam sesleri) Madd satveti.
miz, yani askerliimiz., bunu da pekl bilirsiniz. Hatrmda kaldna gOre, zanne-
diyorum, h. 990 (m. 1582) tarihinde nc Sultan Murad.n bir snnet dn
vard. Surtanahmed Meydannda hokkabaz mi derler, canbaz m. bilmem ne der.
ler. onlar toplanm, oynantr. Sultan Murad'n houna gitmi ve onlara demi
kl:
- Di.eyin benden ne dllereeniz..
Onlarda:
- Yener!ie girmek dileriz, demi.
Zdr /enleri-bas Fsfhad Aa, bunun kab! .!madiin, gaye( gUze! iki
m.sal ile isbal etmitir:
Ecdadmzdan Yavuz Suhan SeRmin muharebeden avdednde bir (c-

rin eviadn askere alm ^ in vuku' bulan mUracaadnda verdii cevabi unu((unuz

::11 :: eyi yapt ve maddi satvetn de sukutu oradan balad.

 E R .Y E V E E V K A F vekaleti KALDIRILIY O R 279

mesine sebebiyet veren, s n derece kzdm zdegnk usidr. Bir zdegn.

ilk $ kmtr. Mderris .imak in arz ettiim terakkyat inde ta en st dere,
ceye kp ve tahsli grp de mderrisiik rtbesini aian ve sonra 4 ' k i d v 0 t 1 - u l e m m
oimak in bu kadar mertebeier atiayan. bu kadar emekler eken zatin yerine ata.
snn karnndan mderris doan ilim ve mriletten habersiz, yalnz babasnn as-
letinden, mevki.inden dolay mderris adn alanlarn ellerine bu mektepler, bu
medreseler geerse ne olur? Ne beklenir Tabiatyla bozulur. Yine msaadenizle
syleyeceim, ki bni Sinalarn, Farabllerin, Gazalllerin telsetesi yerine, onlara
nisbetle belki yirminci tabakada bulunan "S/rg/V/'ler telselesi okunmutur. Binae.
naleyl medreselerimizi yava yava bu haie geldii gibi en sonunda AbdUlhamid
zamannda iczete bir ay kald m, git hemen derse otur, hertt daha doru "nasa.
ra"y grmemi. nk czeti alrsa be kuru tayda var, imtihan da yoktur. Pe^
aia te medreseler de bu hale gelmitir. Medresenin bu hale gelmesinden dolay
ulemdan arkadalarmz memnun mudurlar? Hayr, ayni onlar da sizin gibi go-
nUlleri yaraldr. Ayni onlar da hepimiz gibi bu halden feryat ediyorlar. Onlar da di.
yorlar ki: Medreseler inhitata yz tutmutur. Bunu onlar da nkr edemezler, un-
ku bana Ebu's.SuUd gibi ZenbillI Ali Etendi gibi bir lm bugn gsterebilir misi-
nz? Tabii bu yledir. Efendileri imdi yapacamz nedir? Ne yapalm? Ne isti-
yoruz? unu da a^ edeyim ki, bilhassa muhterem arkadam doktor Mustafa Bey
Etendi'ye: EndUlUste bir slm Dr'l.pnn.unda okuyan ve sonra papa olan (Sil-
vister) 0 , arz etmi olduum terakkyat yok mu, onu Avrupa'ya gtrm ve orada
tatbik ettirmitir. Bu bOyle olmutur. Zt-I linizin f d o k t o r ' Unvan da yledir. 0
" k i d v e t ' 1 u l e m m d a { ] kalmtr."

"imdi Efendileri ilim ve fen istemeyen kimse yoktur. Ve bilhassa Hadls-i

Nebevi mUcibnce. hikmet mUslmanlarn kaytolmu mail olduuna gOre ve t
in'e kadar, dnynn br taratma kadar 0 hikmeti tanmakla memur olduumu,
za gOre ve yine slm Ahkm mUcibince, er Ahkmn mkellefiyeti aklllar Uze.
rine olduuna gre, !slmiyet aklin kabUl etmedii bir din deildir. Aklin kabul etti.
| bir dindir. Boyle olduuna gre slm eriatnn asrimiz ilim ve tenleri ile. asM
mzn mUsbet ve kafi olan delilleriyle uyuamayacak hi bir noktas yoKtuf pgkat
denilebilir ki: musbet ve ve kafi olan akli delillerle, nakli deliller arasno - V
fa tearuz vki, olabilir, !slmiyetteki ulviyete, bykle bakiniz Diyor k, t
ler arasnda baz defa tearuz vki' olabilir. Islmyetteki ulviyete, buyk.je 0
nz. Diyor ki, akn delillerle nakU deliller tearuz ^ ^ e k (atacak olursa .^ 7Ce!.
lor tercih olunur, nakli delillerin en gzel ekilde tevili Islm'n ahkmmdan
halde mUsbet ilim ve tenlerle uyuamayacak bir halimiz yoktur."
"Biz bugun ne istiyoruz? Efendiler? ahsm .n soyluyor ve Vallah' h^ b.r
kimse n soylemyor ve bunu yeminle te.mn diyorum. Eski yuks^ mWebe -
den mezun olmak dolaysyle bildiimi sylemek uzere koylulerden bfsjne dyo
rum k; Sitma budur, bulac hastalk budur. falan... Tam soztefim kanyor ben
zannediyorum, k herif inendi. Halbuki arkadan, ne yazk. koyun imifM ben soy.
lorken ban kaldryor, bunun fikrini eliyor. Bizim ^ z ^ r bo. 1 gidyor. E ^ bu
nedir? te gryor musunuz, medreselerin h k ^ mal okyoc? Bundan hep
mzn bir gidesi vardr. Halk okutmak V. mi., marifin nruftu vermek-
280 C U M H U R Y E T D N E M D lN - D E V L E T LK L ER

Millete asrn lim ve tenlerinin bahettii saadeti anlatmak istiyoruz. Pekala

buna vasta nedir? Mekteblerimiz fazla miktarda alamad. Binaenaleyh elimizde
vasta olarak baka ne var? Elimizde bir koy imamlar, mderris ve vaizler kalyor.
Pekala ky imamlar ile mderris ve vaizlerimizi asrn ilim ve tenlerinin de okutul
makta olduu Dr.l-Hilfe Medreselerinde yetitirir veyahut yeniden yaplmakta
olan yksek mekeblerde tahsil etririr ve asrn ilimlerini de erT Ahkm ile birlikte
retir, bu suretle bunlar yetitirir ve bundan sonra kylere gnderirsek ok m
essir olur. Sebebi, neden messir oluyor? nk o zavall imam, o kyden yeti
mitir. Kylye telknatta bulunurken kylnn ruhuna vakftr. Kylye munis ge-
.ecek cihetleri bilir. Onlar rktmyor. Ben ise. kylnn ruhunu ve ona mnis ge.
ecek cihetleri bilmediimden houna gitmem. Ben ona. bilmem ne mikrobu gelir
de stma olur, veya karpuz yersen kolera olursun dediim vakit bana inanmyor.
Fakat bu kylnn rhuna vkf olamadmdan byle oluyor. Belki hata enindir.
Belki de benimdir"
"Onun iin Efendiler, imam okutmaya mecburuz. O okuduktan sonra kyl
nn ruhunu, zihniyetini bdii iin yava yava marifin nrunu ve feyzini alar.
u halde bizim buun muhta olduumuz nedir? Efendileri At nce bahsetmi ol
duum Sultan Fatih devrindeki mterakk medreselerin bugn olmayacana ben
de kaniim nk ne o ilmi okutacak maalesef adam var, ne de okuyacak kim
se var. Bunlar kabul ediyorum. Biz o dereceye ulaamayacamz biliyoruz.
Onun iin bugn basit birey istiyoruz. Nedir? Mesel, viz yetitirmek ihtiyacnda
bulunduumuzu hepimiz tasdik ediyoruz. Bu en mhim bir meseledir. yle kalb
kefi ile, okumakla viz olmaz. Bunlarn viz olmadklarn hepimiz mdrikiz. De
min bir arkadamz ikaz buyurdular. Dr'l.Hilfe Medresesinde muhzerat (ce
vap ve mubahese) dersi varm. ok gzel. Hakikaten vizi yetitirecek derstir.
er.yye Vekletinden bunu ok istirham ederim. Bizim istihdaf ettiimiz gaye iin
bunun fevkalde ehemmiyeti vardr. Bu derse son derece ehemmiyet versinler?"
"Baknz arkadalar! Dinleme itfunuzu tekrar rahatsz ediyorum ama br e
yi daha musaden.zle arz edeceim. (stifade ediyoruz, sesleri) Geen gn Mill
Mdafaa Vekletinden geliyordum. urada hastanenin yanndaki kapdan geer
ken bir kadn kapnn birini alyor ve diyordu k;
Molla gelen falan ocuu stma tutuyor, stmasn bala." Buna kar
ben "Balamakta stma gemez. Bunun mikrobu vardr. lcn alrsan geer, de-
seydim. arkamda da mahalle imam bulunsayd benim bu szmn hilfnda bir
ey syleseydi imamn szne kanar ve bana inanmazd!
"Demek k, bu bir ok tecrbelerle sabit oluyor. Biz Dr.l-Hilfe Medresele
rine ok muhtacz nk orada okutacamz yalnz er ilimler deil. ola
rak a mzn ilim ve fenleri d . vardr. Zaten bizim istediimiz de bu deil m? Biz
ne istiyoruz'^ Zamanmzn ilim ve fenlerini mekteblerimiz. koyalm, zamanmzn

rum. (Halun rtaai> maVulladr.)"

..b d tg l r Ef dl (K r): - Et.ndim,
 E R .Y E V E E V K A F vekaleti K ALDIRILIYOR 281

vucCb ve ehemmiyetinden bahsedecek deilim. nk lzm, vcb ve ehemm^

yetten bahis Yce Meclsce izah ve arzdan mUstanklir. Ancak eriyye Vekleti
kadrosunda 15 Dr'l.Hilte Medresesi mevcuttur. Bunun zerine 6 tane daha il-
vesi in leklit vki, olmutur. Fakat Maliye Muvzene Encmenince bu lekflt kabul
edilmemitir. imdi muhterem elendiler, btn TUrkiye.de btn Anadolu'da meV"
cud slm ulemsnn -tekrar diyorum k ve kayna bulunan ancak ve an.
cak 15 Dr.l.Hilte Medresesidir. unu da lve olarak arz edeyim ki gal edil,
mi olan memleketlerde 4 benim memleketim de dahil olduu halde- m^muu
ile beraber 22'ye ulayor. BugUn slm hadiselerin ve insanlarn mUbrem ve m.
him ihtiyalarndan olan irfan gdasn, din gday tatmn ve te'mn ed^ek bu m.
esseseler k.i midir? Asla yeterli deildir. Geri bunlara lve olarak geen sene,
den beri baz lm medreselerin kurulmasna balanmtr. Fakat ne derece rabe.
te mazhar olmutur? Bendeniz bilmiyorum. Bugn yalnz unu arz etmek isterim
k alt medrese daha ilvesi ile yirmi bire ulaaca ve gal edilmi memleketlerin
de Allah.n inayetiyle yakn zamanda kurtarlmasn, mteakip elimize gemek ye-
d medresenin daha ilvesiyle 28 Dr.l-Hlte.den ibarettir.
Geri muhterem arkadalar tarafndan Gaziantep Melezi ile avat M e^"
zince de birer Dr.l-Hilte Medresesinin te'ss hakknda 50 kiilik bir takrr yUce
bakanla takdm edilmise de, bendeniz, buna kani deilim. er'iyye Vekletinin
teklttne gOre iki Sahn Medresesi ile alt Dr'l.HlIle Medresesinin kabulUnU yUce
heyetten byk bir samimiyetle rica ediyorum. Ondan bahsettikten sonra DarU'1.
Hiiate Medreselerinden de ksaca bahsetmek isterim. MalUmlar olduu Uzere D
r'l.Hlte Medreseleri 3' hzar, 3' btda hari ve 3' de btda dahil olmak uze.
re dokuz (9) snt ihtiva ediyor. btda Haric. isminden de anlalaca uzere Ibi.
da Dahile talebe yetitiriyor. Dier slm mekteblernden de rabet edenler tabii
alt seneyi ikmal ettii takdirde btda Hari ksmna girebiliyordu. Fakat medrese,
nn dorudan doruya kendi mail ve ilk mektebe mudil olmak uzere u snt ihti.
va eden hzar ksm vardr. hzar ksmnda talebe dima muallimler taralndan
dre, ta.lm ve terbiye ediliyorlar. Bunlardan muallimi ewele 4 mdrlk vazrte.
sini il eden z a ta - er'iyye Vekletince aylk 10 lira verilmesi, ikinci muallimimi
it eden zata 8 lira, nc muallimimi rf eden zata 8 lira verilmesi, tekitt kld
halde, ne yazk. bu tekitler Maliye MUvzene Encmenine kabul edilmemitir.
imdi Maliye Muvzene Encmenince birinci muallim in 7 ile 6, ikine. .Tiua m
iin 5, tJnc muallim in 5 lira kabUl edilmitir. BugUn tara ilk mektebler.f.-" bu
tn muallimlerinin maalar, tara umm milislerime, acaba bu miktardan nc^
san m kabul edilmitir? Yoksa tazla m kabul 6dim ir Her halde twia -
edilmitir 600 aa maa olan bir muallimi tasavvur etmiyorum. tH.-a o'dt"
aa, sesleri) Tara Umumi Meclislerince ilk mekteb muallmiennn maala. --
en aasn, bendeniz 600 kuru biliyorum. Binenaleyh daha once Se. vye
kletnce tekit edilmi olan ba Muallim iin 10. knc muallim in 8 Tr
uncu muallim iin de 8 lira k bunlar d.m muallimlerdir, sabahar 3
kadar vatan ocuklarnn la'lm ve tediyeleri ile dm megul bulunuyoriar. 33
n kabuln samimiyetle r^a ediyorum. Ma'ruzatm burrtan ibarette."
(Gaziantep, avat ve azs an Rize da ^ e r Drj1H f medreses
nn almas ile alkal takrirler ile personelin maatan hakkma cereyan eck?"
282 C U M H U R Y E T D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

mzakereler srasnda bir ka ksa konumadan sonra Krehir Mebusu Mfid

Bey. krsye gelir.)
"Mfit Bey (Krehir): Efendim. Fetvahane Hey.etine zamm hav olan
takririn mnderecatndan Fetvahane Heyetni bir ka ksma taksm etmek
suretiyle tekil edilmesi talep edildii anlalyor. Halbuki burada o takriri zah etti
imiz esnada Fetvhne Hey.etinin birbirine eit olmayan derecelere ayrlmasnn
mahzurunu Yce Hey.etinlze arz etmitim. Ve demitim ki. Fetvhne Hey.etl bir
hey'et ki heyet tbirini zdan alarak sylyorum balarnda Fetv Emni ol
duu halde heyetin reylerinin toplanmas ile bir fetv verebilmelidir. Yoksa bir Fet.
v Emni kendi kendine fetv verecek olursa, Osmanl Tarihine atf. nazar eder
sek grrz ki, bamza gelen birok hadse ve bellar bu gibi kendi reyi ile veril
mi fetvlardan neet etmitir. Bu hususu yce heyetinizin dikkat nazarna tekrar
arz ediyorum. Bunlar birleik bir heyeti ve bu heyetin hepsinin derecesi birdir.
Bunlarn muhtelif derecelerde bir heyet olmadn arz etmek isterim. nk bak
nz Efendiler! Bundan sene evvel bu muhterem heyetin aleyhinde neredilen
bir fetv iin vuku' bulan tekliflerin nasl red ve nasl kabl edildiini hatrlatmak is
terim. Haydar-zde brahim Efendi Meihatta iken Padiah tarafndan arlp
Anadolu'da itima, edenlerin hareketleri isyan hareketi olduundan, onlar Sultan'a
kar isyan hareketi yaptklarndan dolay bir fetv vermesi istendi. brahim Efendi
buyurdular ki:
" Ben byle fetv veremem. Ulemy toplarm. Onlarla beraber birlik ola
rak fetv verirsek, ben byle fetvay veririm. Olmazsa bu fetvy ben kendi reyim
le veremem... Bunun zerine Haydar zde'yi istifaya mecbur kldlar. Drrzdeyi
getirdiler. DOrrI-zde orada bulunan ulemnn reyini, fikrini almakszn re'sen fetva
verdi. Meru Anadolu Hareketini isyan eklinde gstererek bizi seneden beridir
uratrd. Biz stanbul'da mevcud bulunan bu tekiltn zaman zaman bamza
getirdii bely ykmak iin br Fetv Heyeti stiyoruz ki bu Fetv Heyeti birlik ola
rak lm bir ekilde karar verir ve imzalarn o fetvya koyar. Fetv Emni o kararn
zerine mza koyar. eyhlislm o fetvy te'yt eder ve bu suretle amel olunur.
Ve mutlaka bir adamn eline, bundan sonra erl meseleleri verip de milleti ura
trmak taraftar olmadmz iln edelim. (...)
"Hseyin Avnl Bey (Erzurum): Efendiler, maalarn eite olmas ve o
makamn kymeti hakknda bir sylenmez. Yalnz asl mesele burada nazar- dik
kate alnmas lzmdr."
"kr Efendi (Karahisar- ship): ite biz de onun iin msvi olsun
diyoruz."
"Hseyin Avn Bey (devamla); Biz daha fazla veririz. Fakat o zatlar
memlekette mahduttur."
"smail kr Efendi (Karahlsar- ship): Hriten gelsin."
"Heeyln Avn Bey (Erzurum): er*iyye Vekilinden istirham edeceim.
 E R .Y E V E E V K A F ^ K A L E ^ K A LD W LIY O R
283

ilim VQ faziletiyle temyUz etmi zevat vardr ve bunlar muayyendir. te bu zevat,

bulsunlar, getirsinler. Yoksa kadro dolduralm diye, geliigzel oteden beriden
adam bulup koyarsak 1 maksad k k dUrUlm olur. Bu tabJ bir haktir. Be.
er bir ha^r. Bunlar bulacaz. te er'iyye Vekili Efendi Hazretleri bulacaklar
zevtn ehliyetini tekeffl ederlerse bendeniz hesabma kabul ederim. 75 deil
1.5 veririz. Sonra en mUhim bir derdimiz var, memleketi ikilik uurumuna sUrUkle-
yen, aramza nifak ve tefrika sokan bir ey. Te.lf ve terceme heyetinden bahs olu.
nacaksa a^ ederim."
.er.lyye Vekifl Abdullah Azmf: - Mes.ele te.lf deil, fetvadr.
Hseyin Avn Bey (Erzurum): - Fetvada deil, zevat meselesidir. Bunu
tekettUl ederseniz bir diyeceim yoktur. Adam kayrmamak zere istenilen paray
veririz. 75 deil 1.5 lira veririz. Biz paray herkesin faziletine gOre veririz. 75 vere,
ceinize Hindden, n'den getiriniz. Ehlini getiriniz. 75 yerine 105. 205 lira veriniz.
Yoksa fazileti, ilmi olmayan kimseye ekline, hretine aldanarak on para veremi,
yeceiz ve vermeyeceiz."
"?er'lyye Vekili Abdullah Azmf Efendi (Eskiehir): - Efendim, bu teki.
lattan maksad, dtmz vaziyetten kurtulmadr. Bundaki niyetimizden phe
eden h bir ahs yoktur zannederim, imdiye kadar memur tayin etmediimize
gOre belki tecrbem olmamtr. Onun in bir ey sOylemiyeceim. Faka, maksad
budur. tabi maksada gOre hareket olunacaktr. Sonra cmertlik varlklau.r Tabi
mevcuttan getireceiz. Mezarlara girerek, llerden getirecek deiliz. Yan. hayat,
ta olanlardan getireceiz. Cmertlik varlktadr. Mevcuttan 5 eceiz. Meclisin bu.
tn lm heyetini toplayarak bunlarn tensbine arz ed^eim. Bunda bendenizin
ahs dncesi yoktur. imdiye kadar hi kimseyi ne vasta ile. ne de vasrasz
zam etmedim. 15 senelik mebusum. Hi kimse, hatt vekillerden hi birisi ^.p da
falan kimseyi tavsiye etti, diyemez. Buras mevzu'bahs olmaynca "mutlaka dun.
yada en birinci adam budur, ben bunu tekeftl ederim." Tabi kimse bunu diye,
mez. nk bu zatlar imtihana tabi' olmayacaktr. Bunlar eser ner etmi, hizmet-
ler if etmi, herkes nazarnda hrmet kazanm olan adamlardan seilecektir.
Bunlar imtihana tbi, olamaz. Bu gibi eyler kanUna, nizama smaz. Teryiz
Mahkemesi in bir esas kurulmutur. sti'nf mddei ummlerinden u olacak. 0
erlerinden u olacak. Fakat lim olan herhangi bir zat ders okutur. czet verir,
fetvahanede bulunur, eser ner eder. Fakat falan ve filn memuriyette bulunmu,
tur. diye bunun derecesini gsteremezsin. Meclisin btn lm heyeti arasca arz
edeceim. Herhangi bir ekilde, yani nizamname mi yaplmas lzm gelir, yoksa
kendileri mi ntihab etmeleri lzm gelir, tab bunu yce heyetinize arz ^eceim.
Bu hususta bir esas tensb ettireceim. nk bu ahs meselesi deildir.
yl bir esas te.ss edeceim ki ben deil, hi kimse buraya ehliyetsiz kim.
seyi getiremesin. Ne gibi bir esas yapmak lzm gelmeini yUce heyete arz eoe
ceSim. Yalnz Hseyin Avn Bey.in dedikleri gibi ben tekeffl ^emem. ki t^jraya
en yksek adam geleceWir. Fakat bunlar imtihana tbi' tutulmayacaktr. Eserlerin,
den anlayacaz. Bizde bulureak bizden, baka yerde, mesel Arabistan'da bulur,
sak oradan getireniz. Fakat Wzde fkh ve fetva meseleter hanten d.aha ziya-
dedir. Meseli bir ara Fe^hne.ye Arabistan.dan iki zat getirilmiti. Bunlar tHf ey
284 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E 1 LK LER

edemediler. Onlar en ziyade hikemiyatta. edebiyatta, hadste yksek adamlardr.

Binenaleyh bu hususta gayret edeceiz. Fakat imkn dairesinde. nk, c
mertlik varlktandr."
"AH Rza Efendi (Amasya): in.de olsa bile..."
Vehb Efendi (Konya): Efendim Meclis gayet esasl ve mhim bir me
seleden bahsediyor. Bu herkesin tasdik edecei bir husustur. Yalnz mftler, ve
yahud Fetva Emini kendi reyi ile fetva verir gibi eyler sylenmitir. Hi bir mft
kendi reyi ile fetva veremez. Vermez deil veremez. Refik evket Bey, ekseriyetle
fetva verirler mi, dedi. Evet, mezhep imamlarnn ihtilf etmi olduu yerde, zama
na en uygun geleni ekseriyetle tercih olunabilir. Fakat ekseriyetle yeniden bir me
sele ihdas edebilir mi? H. Bu olamaz, bu olamaz. Binenaleyh er'yye Vekili
Hoca Efendi'nin buyurduu vech ile. bu aranacak, tetkkattan geecek, memleke
timizde ve sair slm memleketlerinde m'rf olan zevattan intihab edilmesine
gayret edilecektir. Hakikat bundan ibrettir. Bunun iin mzkereyi uzatmakta,
man yok. maalarn tesbit edelim."
(...)

"Hseyin Avnl Bey (Erzurum); Efendim. Tetkkat ve Te'lifat- Islmiye

Hey'eti grlyor ki. on zattan teekkl edecektir. Demin sze balarken arz etti
im gibi memlekette iki ekil gsteriyoruz. ki evldmz oluyor, ayn derecede
iken birbirinden deiik terbiye veriyoruz. Bu iki terbiyenin ztrar ite bu iki mad
dedir. Bu da iddiamz zere, dnya ve hiret sadetimizi ihtiva eden slm Dini ve
bu meselede te'lif edilen krtablar bu Islm milletinin dnyevi ve uhrev ihtiyalarn
asrn anlayna susturacak ve bu ihtiyalarmz temin edecek kadar, ne yazk,
Trke bir kitaba sahip deiliz. Ben Trk olarak Garp felsefesinden kopan Garp
Felsefesine kar, akidesine kar mcdele edecek dilimde bir kitabn varlna
kani, deilim. Ve bir tek kitaba mlim deilim, ite cierlerimizi yakan, memleketi
tefrka^a sokan budur. Memleketi izmihle gtren budur. te yine burada bir ted
br P'.Ksandfr. Yine burada adam dnlmtr. Tetkkat ve telfat demek, arap
dilinde herhangi bir dilde bilhassa ngilizcede bugn slm eserler daha oktur.
Efendiler! Trk dilinden de oktur. Binenaleyh slm tetkik ve telfat biz Arap ki-
tablarndan aradmz gibi Ingiliz kitablarndan da alacaz."
"Ali Rza Efendi (Amasya): Nazar-, dikkate alnmtr."
"Hseyin Avni Bey (devamla): Onun iin efendiler! (Nazar- dikkate
alnmtr, sesleri) Msade buyurun, lzumlu tedbrler nazar- dikkate alnmam
tr. Hoca Efendi, emn olunuz ki; yine ihmal edilecektir. Yalnz beni souk kanllkl
lyt dinleyin. imdi kabl.i inkrdr ki, mmkn deildir ki; hi bir zaman bir tn
kendi lisan dier bir milletin lisanna dnsn. le 1300 seneden ben Msl
man olan Trkler Arap Dili.ne vukuf peyd edememitir. Essen dinimiz bizi icbar
etmemitir. Fakat, maalesef, diyeceim ihmal edilmi ve bundan be-alt asra ka
dar alm ulemnn kitablar olduu gibi kalm, biz bunlardan bir zerre ve bir
katre alarak tedrici sretie kendi ocuumuza lam bir felsefe, tam bir akide vere
cek eye mlik deiliz. Byle sendeleye sendeleye. ba-bo arkn medeniyetin-
 E R Y E V E E V K A F V EK A LE Tt K ALDIRILIYOR 285

Bunun cevabin, kim vere^llr Elendiler? mdkj er.iyye Vekili deil, bUlUn eyhU.
Ilslmlarn lakb ettikleri mUevve? yol fecaatiyle karmzdadr, ne yapmlardr?
Ancak lgn bir fikir brakm. Dier tarattan Garba akmak zdrabn, htiycn
duymuuz. te Efendileri Ben Oyle te.rfat ve tetkikat istiyorum k akide ve ir
muamelata beni Garptan mstan bulundursun.
te bugn Garbtan mstani kalamayan bizler oraya gittiimiz zaman a^a.
mzdan bir tokat vuruyorlar. Bu bolukta kalm millete Allah acsn ve insaf ede.
Ilm. Cehalet aiimlyZ. Bu milleti yrteceiz demek in u mevcut te'lifat ve tetkl.
kat ne ise bize onu karn. Bize serpin efendiler. Yoksa ba.to bir tazyikle "al.
mayacaksnz", ben irfan alrm. Efendileri Ne vakit almam? ?ark beni Garpsan
mstan bulundurduu zamani (Bravo sesleri).
Efendim, bize diyeceksiniz, alma. Sizin in bir vicdandr. Almayn diye
Garptan kskanacaksnz. 0 da sizin dini vazifeniz icabndandr. Beni Garptan ks.
kanmayan mslmana, ben mslUman diyemem. Evet, beni Garbtan kskanmal.
Eakat htiycm tatmin etmeli. te gryorsunuz ki bugn yine resm.i geit yap*
yorsunuz. Var m yok mu? BugUn iman etmemi bir adam "senin kitabnda ne
var, hner var mdr?" deyince "varm" diyorum. "Vardr" diyemiyorum. Unku bil.
miyorum kil Bir esere mlik deilim kil Hilafeti ihraz etmi, asrlardan beri dinin ha.
misiyim, diye ln etmi olan insan, kendi de Trk olduu halde bir kitaba mlik
deil. te Efendiler, tetkik ve te.llfat en mhim ve muazzam derdimzdir. DUnya
saadetini nasl tekeffl etmitir, maddi bakmdan gstermeli.
te Efendiler, bizde bir hayal kalmtr. Bir efsne diyorlar. Efendileri Efs-
ne diyorlar. Efendileri Efsne diyene kar ben hakikati, gOsterecek ikna' edecek
iktidar hiz deilim. Geri Ara^a'da varm. Ne fayda ki Trke'de yok. Onun
in bu ihtiya filim gibi nmzden geiyor. Tetkik ve te'lifat u matbua ve tek-
t, u felsefeyi gocuklarmza brakmak in eser ner edilecek olsayd. vprcfdm.
efendiler. Ben bugn 12 kiiye bu paray versem ne yapacaklar? Bu pd< O.dya
grmemek in mi konmu? Koyarken demek hi bir ey dnlmemi. Bura,
da arkadalarn fiimmetiyle kii on kiiye tebli edilmi, fakat ou ihtiyac tatmin
edebilecek mi? Ve bu on kii bu vazifeyi yapacak mdr? Cihann fei>H.fi
nun huzurunda diz OktUrebilecek miyiz? Ben mahdud bir fikirle hi bir d^ceye
bal kalamam. Herkes de 0 snrl felsefe nnde diz ksn. Aksi takdirde ntsa.
bm iddia edemem. rk zihniyetle yaayan insanlar kendini insan tasavvur et.
mesn. Din Oyle deil, efendileri Bunun ine .yuz milyon insan girmi. Bunda
fazilet olmasayd, acaba herkes deli mdr ki eri girsin? Bunlar cevabsz brak-
mak gnhtr. Biz Trk milletiyiz. Bunu bilmeliyiz. Bunu bilmek lzmdr. Efendiler.
Bu 10 kii bu ihtiyac tatmin edemez. Ya bUyuk bir tekilt kurunuz veyahut bii
olamaz. te nur vardr. Yok diyenlere kar onu isbat etmek lzmdr. Cihadn ma.
ns budur."
"Alf Rza Efendi (Amasya) - Biz para verelim.
"Hseyin Avnl Bey (devamla): - Efendim, verelim. Fakat bu ekil gr.
mek in dnlmemitir. Bu. rkl devam ettirmektir. Falan, falan lim
alyor. Bakin Efendiler, telif ve terceme heyetinde u kadar, lim meccnen ga.
!yor. Bakin Efendiler, teRf ve terceme heyetite u kadar lim meccnen al.
 286 c u m h u r iy e t d o n e m i d in il i k il e r i

yor. unu basmak in, para in galdik deselerdi, isledikleri kadar para verirdik.
E!endim. T^e^e u lerceme edilmi deselerdi, yine para verirdik. Bugn gO"
rlmemitir; 9 9
AH Rz Elendi (Amasya): Allah akna kim maasz grmtr.
Onun da nelsi vardr."
"Hseyin Avnl Bey (devamla): Tabii dnu istesinler. Elendi Hazretleri!
Eski zamanda hi bir hdcann bteden maa y.ktu. Ve halkmz yine dnlan
mstani brakmtr. Onlardan ka kii maa alyor? Hralar bte ile geginmi-
yor. Daha ac yaray arz ^eceim. Yalnz u madde zerinde arz ediy.rum. Mil-
leti bu halde brakmamak ^ynunuzun Ocudur. 0 da laila deil, hner ve mari.
letle, hikmet ve lelsele ile olur. Bunun dndaki szleri kimse dinlemez ve atar gi-
der Bunun vebali toynunuzda kalr. (Bravo, sesleri.)
"Mazhar Mfll Bey (Hakkri): - Hseyin Avni Bey. bu heyetin azln-
dan bahis buyurdular. Zannederim bu bahis mevzuu olamaz. Onu 0 gn syleme-
liydiler. Takrir geen celsede yce tasvibinize iktiran etmitir. Bunu ise 0 gn sOy-
leyeydiniz. Az azdr. says, tekilt daha byk olmal demeli idiler..
(...)
"HacI llyas Sami Elendi (Mu): - Dier bir arkadamz bu azdr, kyet
etmez diyor. Eer kilayet etmez denilirse bendeniz. Tetkik ve Te.lIat-1 Islmiye
Heyeti zerinde sz syleyeceim. Mzkere mevzu.u da budur. Bendeniz diye-
ceim ki: bir ok Isiami eseri, T^e'ye terceme edecek, neredecek olan bir he-
yetin kii, be kii diye says zerinde sylemekten ziyde bunun kemiyeti
zerinde sz sylemek daha uygundur. Bendeniz diyorum ki, bu tabir altnda ey
vardr. Bunun ifade ede^i man bu ise de kfidir. Bunlar slm akaidini terce-
me edecek, bizi hedefe sevk edecek hslarn artlan nedir? Bunlar sylenirse
hi bu gibi eylerin a^na mahal kalmaz. Neticede gayet iyi eyler olur ve yarin,
mesele bu delidir, denilebilir."
"Abdlgafur Efendi (Karesi): - Efendim. Veklet takd ettii bt^e.
esbab- mcibe lyihas vardr. Bu. maksad temin etmitir."
-Reis: - Efendim, szn kesmeyiniz, hliin szn kesiyorsunuz? De-
vam etsin, sylesinler, sonra da siz syleyin."
"Hoca Ilyas Sam. Bey (Mu devamla): - Efendi.m, bendeni d^oru^ k!
umm hey'eti^z pek mkemmel bir ekle sokacak, gz on.nde gzken bu lm
ve din teikiat k Hseyin Avnt Bey.'n ve onun gibi alabalarn ruhun tatm.in
edeCek^ olan bu tH-k)im yaplmas' in ihtisasn artlarna riayet ederek, r^ak-
E ^ !^r h ^ : r r i : : r r oa f : : :zarr1e^:lat^ik:|::

f
;f n ^ w
/ - i l;^ >:;7/l^m;U ! d?!s9e|ren
'- 5 7/ / . ..diye 6sonra
tekl edilen ve : brdaV
bir dire et^kilannda^f;
tekilatndan ba.

S e lm ^ a d . c. 20, 8. SIS. *h . 2721 ..2 Eyll 1338/1922 Matbuat istihbarat Mattoas

.A nk
 E R .Y E V E E V K A F V EK A LET KALDIRILIY O R 287

ka bir id yaramayan bir messase vardr biiir misiniz? 0 zaman bunun mans
gayal yUksek mUJhaza adlierek yaplimtr. s.nra oradan buradan, srf ie adli,
mak maksadyla, bir lakm adamlar getirilmi, oraya getirilen insanlar maksad te.
mn edememitir. Bu tekilt yarin bUyUk slm ve din kararlar arelesnde hakk
bir messir olacaksa, imdiki gibi ahslar hesabna mukaddesattan bahse mey.
dan vermeyerek ve hecesi metn kararlarna srkleyecektir. Binaenaleyh Eten,
diler, byle bir tekilt olacaksa, bu tekiltn, bendenizce, olmas lzmdr. Et"
kr- umumye din, rf tima muhtelit tikirlere. cereyanlara kapld zaman ki,
bu heyet btn kahramanl ile meydana Ikacak ve diy^ek ki dinin, mukaddes
tandmz eyin, vechesi budur. Halbuki terdin buna kar sz sylemeye hakki
yoktur. Bu tekilttan maksad bu mudur? (Budur, sesleri)."
"Abdlgatr Etendi (Karesi): - Millet bundan sonra yiyecek olmayacak,
tir, inaallahl"
"Hac ilyas Sami Etendi (Mu) - imdi bu maksada vusUl in "cmert-
lik, varlktandr." dstUru, maksad te.mne kt deildir.mum MUslmanlara -
mil olacak bir mUesseseye adamlar getireceim, demek deildir. ( yle demedi,
sesleri). Binenaleyh, maksadn bu olduuna gOre bu hslarn artlan, lierhalde
muhtelit tenlerde, muhtel.t mesleklerde ihtisas kazanm olmalardr. Bunlar, te.
nevvUr etmi insanlardan olmaldr. Yalnz arab ilimlerdeki dman ile deil, ayni
zamanda Garp ilimlerindeki ilm ve telseteyi de idrak etmi bulunmaldrlar.
Ennu idrak etmemi, lm aratrmalarda bulunmam zatlardan olmamasn rica
ederim. Bu, u ekilde kayda gesin. Benim en maksadm, bunun tahkkid.f. bu
sylenilen szlerin ve artlarn zabta gemesini ve yaplacak tekiltn bununla k.
yas edilmesini ve buna gre hareket edilmesini bendeniz, teklt ediyorum. Bunun
kabul zarur ve muvat^r."
"Reis Etendim, mzkerenin kityetine dair Konya Mebusu Musa K
Zim Etendi'nin takriri var. Reyinize koyuyorum."
(Reye konulup, kati grlm ve Tetkkat ve Te'ltat Heyetinin btn azalan,
nn maalarnn ayni olmas kabul edildikten sonra medreseler taslna geilmitir.)
"Mustafa SabrI Etendi (Siirt) - Sz istiyorum. Etendim. Medris-1 ilmiye
ile Dr'l.Hilte Medreselerinin gerek tedris usullerinde ve gerek idare usullerinde
ikilik var. Ma.lUmunuz zamann icabat olan baz derslerin Dr'I.Hiltet'1-Aliyye
Medresesine lve bilmiti. Halbuki MedriS'i llmiye.de yok. (Ne gibi sesleri).
Usl. in, mktebe.1 re.smiye, mUktebe.i arabye, Medris- llmiye'de var m.
dr? Tabiiyat var mdr? Tedris usl byle eskisi gibi IS sene devam edecek mi.
dr?"
"Ali Rza Etendi (Amasya) - Programlarna bakiniz, kalkmtr, onlar."
"Mustata SabrI Etendi (Siirt) Ya Medris- ilmiye olsun, veyahut D.
r.l.Hiltet Medresesi olsun hor halde bunun ikisinden biri iyidir. Bir taraha bir .
kil. dier taratta bir ekil. Bu tedris uslne son verilmelidir. Dr'l-Hltetn-
Alizede okunan iyi ise onu kabul ^elim. Bu ikilik n^ir? Buna dir er'iyye Vekili
H^retlori medreselerin gerek tedrs usl ve gerek dre usl hakkini ^ y a .
natta bulunsunlar."
288 c u m h u r iy e t D N E M D !N . D E V I E T L K L E R

"1a^h Mm Bey (Hakkri): - Reis Bey Usle dir sOyleyeceim. Bu

. ? r?lnda geen celsede uzun uzun sOylenmi ve cevaplan verilmitir.
Bu deta mzkere olunaMk ey encmene havie edileH zamdan 36 ' bunlar
geli."
Mustata SabrJ Etendi (Siirt): - Byle yalntz rakamlar kabul etmiycruz."
Mazhar Mft Bey (Hakkri): Geen deta baz arkadalar sordular,
cevabim da aldlar, sen de dinleyeydin. (Grltler)"
"Reis: ~ Byle mzkere olmaz ki etendim."
"Retik evket Bey (Saruhan): - Mazhar Mtt Bey.in syledii bu husus-
ta varit deildir. Mzakere edilip kanaat hasl olmal ki ondan sonra..."
"Mazhar Mft Bey (Hakkri): - Efendim, zamm meclis kabul etti. Al bu.
nu, kabul ettik, dedi. Biz de lve ettik getirdik. Neyi mz^ere edeceksiniz?"
"Mustafa Sabri Efendi (Siirt): - Efendim, bte esnasnda her eye iti.
raz edilir. Gerek tedrs ekli, gerek dre ekli hakknda elbette izahat isteriz."
"Hseyin Avnl Bey (Erzurum): - Mazhar Mfit Bey deil, bu itiraz
er'iyye Vekili Efendi Hazretleri yapsn."
"Mazhar Mft Bey (Hakkri): - Usle dir herkes itiraz edebilir."
edrs8t Mdr Hamdi Efendi: - Sabri Efendi Hazretleri iki medrese,
den bahsettiler. er.iyye Vekleti'nin iki medresesi vardr. Birisi DrU'I.Hilleti'1.
Aliyye, dieri Medris- ilmiye buyurdular. Dr'l.Hlfe Medreselerinde yeni ilim
ve fenler tahsl edildii haWe Medris- llmiye.de yoktur, buyurdular. Halbuki bu
asla ^y le deildir. Bir defa Dr.l-Hilfe, demek, Medris- llmye.nin tekml et-
m bir cinsidir. Ve bu 133. (I914)'da ner ilmi bir nizmnme ve yahud bir
kanun ile bunun btn idresi. btn tedrsat tyin ve tesbit edilmitir. Umum
harbte btn medrese talebesi de dier mektebler talebesi gibi asker olduklarn-
dan Anadolu'da bulunan medreseler tamamen kapanmtr. Fakat Dr.l-Hilfe
devam eden Anadolu'nun 15. yerinde Dr'l-Hilfe amlar, yani medreselerin is.
lh edilmi ekli 15 yerde tatbk edilmitir, imdiye kadar 0 ekil devam ediyordu.
Geen sene Yce Meclis Harb- Umum (Seferberlik) esnasnda kapagm
olan med.reselerin hy edilmesi in tezahratta bulunmu ve bunun nizmnme,
si tensb edilmi, yaklm, bugnk ilmiye medreselerinde tamamiyle deilse de
Dr.l-Hilfe'de okunan d'erslerin hemen' hepsi konmutur. Riyziyat vardr, tarih
vardr. tabiiyat vardr. Yalnz yabanc dil yoktur ki. 0 yabanc dil gen sene -
hangi sebebe istinat ettiini bilmiyorum- Dr'l-Hilfe Medreselerinden, aatte^
essUf. kaldrlmtr. Fakat bu ne iin kaldrlm? Kim kaldrm, niin kaldrm^
Kimse blmiyor. Bendeniz bu sene yabanc dili k>t^ye koydm Encmene teklif
ettik. MaaleSef encmen kabul etmedi. Halbuki bu yabanc dil mutlaka medresele:
7 e k0 nnalclr. nk stanbulda bulunan Dr l-Hfe Medreeleinde yabanc .il
tedrsat dovan^ ediyor. Nizmnmesi de vardr. Frans^ca ngilizce, Rusa. Al-
n; rnullaka bu drt dilden ni renmek : : f ; :
cmen kabul etmerntir ! ! yn s3 la :|c y . : : . 0\ :
yonim. Wutlaka'Dar-Hilf Medreselerine yabanc dil konulmaldr. Sonra Efen-
ER.fYE VE EVKAF VEKALET KALDIRILIYOR 289

dim, ilmiye medreselerine gelince bunlar mutlaka bu halde kalmayacaktr. Med.

ris-i llmiye'ler, Dr'l-HIlfeler ile birleeceklerdir. Fakat bunun mkemmel olan,
mkemmel olmayann mutlaka ortadan kaldracaktr. Eer Medris-i lmiyeler
mkemmel ise. Dr.l.Hlfeler kalkar. Medaris-i lmiye kalr. Eer Dr.t-Hilfe
Medreseleri mkemmel ise brlerini ortadan kaldrr ve ikisi birletirilir. Bir mes
sese haline getirilir. Ve bugn bunun esas konulmutur. Medris-i lmiye ve O-
r'l-Hilfe ayr ayr olmayacaktr. Her ikisi bir hale gelecektir. Medris- llmiye'ye
yeni ilimlerin konulmasna sebep de bundan ibarettir."
"Mustafa SabrI Efendi (Siirt): Bir talebenin tahsil mddeti ka sene
devam edecektir? Ibtida Oalil Medresesinden icazet alm bir talebe rus mud.
detine dahil oluncaya kadar ka sene devam edecektir?"
"Tedrisat Mdr Hamd Efendi: Efendim, Dr'l.Hilfelern drt ks
m vardr. Birisi "/hzar/" yani ilk mekteblen mezun olanlar oraya alnr. Yahud hi
olmazsa senelik bir ibtida mektebi ikmal etmi bir efendi oraya alnr. Orada
sene kalacaktr. Sonra " Ib tid a H ric "e geebilir. Ondan sonra "A//"ksmna geer.
sene de orada kalr. Bu sene " A l K s m " a n c a k iki yerde alabilecektir. Biri "e l-
A z z " a , dieri de " K o n y a " d a . Binenaleyh tahsili de "12" senedir. Bir de ihtisas
ksm vardr. O ihtisas ksm senedir. Orada bir talebe tahsilini ikmal ile ihtisas
ksmn ikmal eder. Ondan sonra kendisine rus verilir."
"Refik evket Bey (Saruhan): Hamd Efendi burada "21" tane yabanc
dil muallimi gryorum. Encmenin de kabul ettii grlyor."
"Hamd Efendi: Encmen, rakamlarn isabetli diye kabul etmi, Fakat
paras konurken koymamtr. O suretle gemitir."
"Refik evket Bey (Saruhan): Efendim, bunu kabul ederseniz Umm
Muvzeneye geirmek meselesi kolaydr. Madem ki encmen kabul etmitir."
"Hamdl Efendi: Biz de byle telkki ediyoruz. Meclis kabul ederse ok
teekkr ederiz."
"Hseyin Avnl Bey (Erzurum): Mazhar Mfd Bey msaade ederlerse
bir nokta-i nazar arz etmek isterim. Efendiler! Elimizde bir program var. Ki gste
rirseniz bu program bir ka asrlk programdr. Son zamanlarda da stanbul'da bir
program yapld. Farz ediniz ki. mektebler kapand. Bu slm mmetinin doktora,
san.atkra lzumu yok mudur? Demek programmz her an, her sene iin yenilen
mek ihtiyac karsndayz. Bu dinimizin ahkm icablarndandr. Bir kere demin
sz balarken bizde en mhim yara ocuklarmz ocukluundan itibren arala
rnda hi bir mesele olmad halde birbirine zt bir ekilde bulundurmaktr. Benim
bir kardeim var, hfz. Ben avukat. Srt srta veririz Birbirimizin yzne bakma
yz. (Glmeler). Sebebi nedir? kimiz de bir babann evld, ben de o ismi ta
yorum. Ve benim boynumu kesseler ismim deimez. Akidem de odur. Ne ise or
tada ne var? Allah tarafndan demiyeceim, h! bize nifak iin bir bel gel
mi. Bu bel nereden gelmi? Bu bela cehaletten geldi.
Efendileri Bu dnya ve ahret saadetinin mevcut olduuna kani, bulunduu
muz dinimizin ahkm dahilinde dnyev ve uhrev ihtiyalarmz lemn edecek
eserleri dilimizde bulamadk. Bugn lmiyeye intisab eden adam, maddiyatta ms.
290
CUMHURYET d n e m i DN DEVLE!' LKLER

tani grnmek ister. Cbbe giymez, yemek yemez. almalar yle bir hazrlk
ki; hi bir ihtiyac temine muktedir deil. Vazifeleri yalnz nasihat, br tarafla di
er bir ksm da kendini lkaydiye (umursamazla) brakyor. imdi rica ederim
iki tarafn beeriyete yaptklar, hizmet midir? Bir millet tptan anlamaz, san.attan
anlamaz, sonra felsefeye nasl geer? Bir ksm iin olsa kabul olunur. Fakat
umm dnce byle olursa ne dereceye kadar dorudur? Bir kere hayat iin
madd ihtiya, ondan sonra manev, ruh zevk. Bunu tatmn etmek iin bu prog
ramlar kati olarak kf ve doru deildir.
Demek ki, Efendiler! Bu ilk tahsil deil, bu yksek limleri tahsil iin ibtid ve
tal tahsilinden sonra bu devletin arzu ederim ki. on yerde leyl ilahiyat Mektebi ol
sun. Bana nasihat iin deil, efendiler. Allah'n Kitab, bunun stnde hi bir kuv
vetin olmadn isbat edecek, nurlu azlar btn insanla felsefesini huzurunda
diz ktrecek bir merci' olsun. Byle anlarm. Hatta bundan elli sene, yirmi sene
nce icazet alm hoca efendiye zor ders okuturum. O. lahiyat ubesinde her se
ne imtihan vermeye mecburdur, yle gelii.gzel latay giyip sar koyduktan
sonra artk lim byledir. demek deildir..
.Bir eye yaramazdan, bir eye yaramaz gibi deil, bu her sene imtihan ve
recek o yksek merci'deki, t kyamete kadar beksn iddia ettiimiz dini hayat
nz, mekteblerinizin noksanlarn ve beerin maddi ve manevi ihtiyalarn da
te'min ediniz. Mektebler yanltr. Efendi, Dr'l-Hilafeier noksandr. Yanl yola
gtrr bir mektebtir. Bizim Maarif Mektebleri de yledir. Mslman mektebleri de
noksandr. Ona gre ihtilafa sebeb yoktur. Mademki mslman ocuklarn kabul
etmisiniz, aarsnz bir mektep, din ihtiyalar nedir, dnyevi ihtiyalar nedir?
Orada kardee yetitiriniz.
htisas meselesi geldii zaman aarsnz dier bir leyli mektep. Gelii-gzel
hoca efendinin okutmas deil. mtihan verir. lm kudreti olan bir heyetin huzurun
da her sene ilmini, ehliyetini isbat etmedike ders okutmak, va'z etmek hakkn
vermeksiniz.
te E(- o .Hf' Hastalk nereden? Bir kere aramza nifak sokuyoruz. Birbirin
den byle mahrum iK zihniyetle yaplan mektebler byle his ve hkmdarlk entri
kas, rr iti oynatmak iin yaplan tuzaklardr. Bunlar mektep deildir, Efendileri
(Bravo, sesler i Hkmdar kendi nefsi bazlarna let etmek ve chil insanlar yeti
tirmek iin bir kaynaktr. Efendiler, buradan lim kmaz! Onun iin Byk Millet
Meclisi. Mslmanlnz da kJdia ediyorsanz, kitabnzn kudsiyetini iddia ediyor
sanz o kitabn kudsiyetini izhar edecek merci' gsterin. Byle nifak tohumu mahi
yetinde olan, cehalet menba olan yerlere Dar'l-Hilafe adn vermeyiniz, efendi
ler. Efendileri Bu programlar hangi ihtiyac te'mn edecektir. Mslmanlar melek
midirler? Hayr, Islm'n esaslarnda Peygamber diyor ki: "nce beden ilmi, sonra
din ilmi.. Bu noksanlar ikmal eden kimse cehaletten uzaklamtr.
.Mftt Efendi (Krehir): O hads-i erf deildir..
HOeeyln Avnl Bey (Erzurum ): Hads olmasn. Temenni edeceim u
dur: Biz kdsiyyetine kanz Bu feyzi birinden mahrum etmeye ne hakknz var?
Eer nursa btn millete niin samyorsunuz? Mektebi ayrmak, ihtilf sokmak,
ER.YE VE EVKAF VEKALET KALDIRILIYOR 291

bu mahiyetteki mektebe para vermek gnahtr. Dersiamlarn bile bilmezsiniz.

Orada gelii gzel bugn mektep aacaz. Muallim nerede, kim okutacak? Yirmi
senedir icazet veren o adamn ilmi bu asrn ilmini kfil deildir. nk kendisi bu
asrn mtihann vermedike onun huzuruna talebe vermem. Sonra Efendileri
Mektebte talebe noksan, o adama neden din, dnyev ve uhrev bilgisi nedir, hk.
m nedir, onu din malumat esirgiyorsunuz, aarsnz bir mekteb. ona bir kere tet
kik ve umm programn tesbt edersiniz. Bu nifak oca mhiyetinde olan eski
tekiltlar ykar, hepsini birletirirsiniz. Byk Millet Meclisi vahdet zerine yr
trse vazifesini yapar, ibtida ve tal ksmlarn ikmal ettikten sonra li ksmlarda
meslekler ayrlr. Herkes istiddna gre ilhiyat. tp, hukuk, riyaziye... ilh. ihtisas
ubelerine tefrk olunurlar. Eer byle vazifesini yapamaz, mzinin hatas iinde
yuvarlanrsa, ebedi izmihlldir. Efendileri Baka bir ey sylemem..
"er'iyye Vekili Abdullah Azm Efendi: Hseyin Avni Bey tam zddy-
le tesmiye ettiler. Bu mekteb esasen ikilii kaldrmak ve nifak ocan ykmak iin
dir."
"Hseyin Avni Bey (Erzurum): imdi ik vardr. Mektep, medrese.
DrTHilfe..."
"er'iyye Vekili Abdullah Azm Efendi: Ulm ve fnn ile din ilimleri
cem. etmek maksadyla bu mektebler almtr. Esasen ikilii thds eden biz de
il, Tanzimat'tr."
"Tanzimat'a gelinceye kadar tabb de, her ey de bir yerde yetiiyordu. Tan
zimat ile bunlar ayrlmtr. Meslekler tutulmutur. Bugn Hseyin Avni Bey.in b
yk bir dikkatle vki' olan beyanatlarn tahlil edecek olursak, acaba ihtisas mekte
binden baka hangi mektebte tp ilmi tahsil olunabilir? Yani herhangi bir maarif
mektebinde tp tahsil olunur da tabib olunur mu? Rica ederim? Binaenaleyh bura
da tp tahsili olmadndan dolay bunu nifak oca sayarak buraya nifak yuvas
demeleri, gayet insafszlktr. Ve hakszca bir ta'rizdir."
"Hseyin Avni Bey (Erzurum): Yanl anlamsnz. Ben umumi tahsil
hakknda konutum."
"er'iyye Vekili Abdullah Azmi Efendi: yi dinledim, Efendim
"Hseyin Avni Efendi: yle demedim."
"er'iyye Vekili Abdullah Azmi Efendi: yle ise fke ile ne sylediim
bilmiyor."
"Hseyin Avni Bey (Erzurum): Hayr, biliyorum efendim. Dr'l-H.id.e
iyi bir kanaatle yaplm mekteblerdir. nk Tanzimatlan sonra mektep, medre
se ad ile ikiye ayrlmtr."
"er'iyye Vekili Abdullah Azmi Efendi: Bu ara yerdeki mnaferetn
gittike derinlemekte olduunu gren nazar sahibleri bu ikilii birletirmek n or
taya Dr'l-Hilafe diye bir ey atmtr. Her ey tekaml kaidesine labi.dir. Bu da
henz ihtisas mektebi alacak derecede terakki etmemitir. nk bu mektebler
alal henz be-alt ve yahut sekiz senedir. (On sene, sesleri) Binenaleyh bu
maksatla alan bir mektebi I s s a t ocar.tabiri ile levsif etmek insafszlktr."
292 CUMHURtYET DNEM DN - DEVLET LKLER

-Hseyin Avnl Bey (Erzurum): O sz gen aln Efendi Hazretleri!

Bendeniz, yle demedim. kiliin fesat olduunu syledim. Fesat samak in h
kmdarlarn yapm olduu eylerdir. Yalnz medreseler deil, mektebler de o zih
niyetlerin mahsuldr, diyorum."
-eriyye Vekili Abdullah Azm Efendi: Bunlar hkmdarn hkmler-
ma olduu bir zamanda yaplmam. Bunu millet hakkn hkmdarn elirden ald
bir zamanda kendi arasnda dnm, tanm ve bu ekil mektebleri koy
mutur. Medreseler tekaml kaidesi icabnca tekamle tbidir. Liselerde tahsil
olunan butun tenleri ihtiva ediyor. Bunun neresinde bir mahzur var. Yani ortadan
bu ikilii kaldrmak iin ortada ne gibi engel grlyor? Binaenaleyh DarTHilafe
Medreselerini oaltmalyz. Eer Hseyin Avni Bey bu ikilii kaldrmak istiyorsa,
bu Dar'l-Hilafe Mekteblerinin oaltlmasn teklif etmelidir"
"Hseyin Avn Bey (Erzurum): Mektebleri birletirelim, diyorum.
Tevhd edelim, ihtilf kalksn, diyorum."
"er'lyye Vekili Abdullah Azm Efendi: Bu tevhd. sonradan tekml
yolu tutulduktan sonradr. Ya o onu ortadan kaldracak, ya o onu."
"Hseyin A vnl Bey (Erzurum): te bunu bekliyorsanz bu olmaz. hti
lfn devamn arzu etmektir. Maarif Vekili anlanz Efendi Hazretleri!...
"Mustafa Tak Efendi (Sivas): Hseyin Avni Bey biraderimiz iki muhte
lif terbiyenin memleketimize soktuu ztlktan bahsetti. Tezattan bahsetti. Gerek
ten bu bizim en byk derdimizdir. Evvelce mektep medrese fark yoktu. Gerek
mektep tbir et, gerek medrese tabir et, bir tarz ile yaplm ve bu lim-
yuvalarndan kan efendiler ilen idare ederlerdi. Hatt devleti de onlar idare
ederlerdi. Sonra naslsa bu nifak araya girdi. Hususiyle bu nifak Tanz/Tna-/Hayn.
ye.dediimiz me.m zamanda balamtr. Affnza maruren meum zaman di
yorum. Avrc.ann asl maksad bize Tanzimat kabul ettirmek deildi. Aksine bi
zim perian jimamza, mahvmza bir sebeb bulmakt.
"Ne se onlar Islhat ve Tanzimat diye sokuldular. Bizim hkmetimize bir
takm tehditlerde bulundular, O zaman, maalesef bizim dinimiz gy tanzimata.
slahata salih deliimi, gibi btn yabanc tekilt aldlar ve memleketimize sok
tular. te mektebler ve medreseleri de muattal bir halde braktlar. Medreseler te
rakki devirlerini oktan, asrlardan beri braktlar. Sonra mektep ad ile iimize bir
tefrika soktular. Onlarla yalnz Avrupa nazariyelernl. Avrupa felsefelerini, hatt
Avrupa detlerini bize anlatmak istediler. Bizim o zamanki din erbabmz, ulema
mz bile, ne yazk ki, bu cereyana mukavemet edemediler. Hatta bu cinayetin en
byk sahipleri, Allah rahmet etsin, Cenab- Hak onlar hakknda da afv.le mu-
mele etsin, o zamanki ulem idi. O zamanki ulem kp demedi ki; Yahl Bizden
ne istiyorsunuz? Tekammlt m. terakkyat m.? Bizden akli ilimler ve felsefe ile
milleti idare etmeyi isliyorsanz, bunlar bizde yok deildir. Bizim dinimiz bunlara
engel deil, ite yle yle deyip lzm olan tedvinleri, lzm olan tekilat ortaya
koymadlar. Her ne sebebe dayal ise, ihtimal ki; hayatlarndan korksalar yine ben
onlar mes ul tutarm. Baknz burada u ciz adamlar hayatlarndan korkmadlar,
byle bir zamartda burada toplandlar, itima, etliler. Millete yeni bir hayal verdiler.
ER.YE VE EVlUVF VEKALE1 KALDIRILIYOR 293

O zaman toplanabilirlerdi. Gizli gizli tekilatlarla bile cemiyet meydana getirip, bu

suretle meydana ksalard. Avrupa maarKini ayr bir ey gbsterselerdi. milletin ii*
ne bu tefrikay sokmasalard. Byk bir sevap ilemi olurlard. O zaman da o
merhumlar vazifelerini tam olarak yerine getiremediler. Sonra Tanzimat'a halef
olanlar da bunun izinde yryp kaldlar. Ta Merutiyet zamanna kadar bu byle
idi. Merutiyette ise millet kendim toplayamad. Merutiyet ilan edildi. Aman bunlar
uyanacak diye korkan yabanclarn her tarafndan vuku' bulan hcumlar ile. leca.
vzleri ile urald. imdikileri ma'zr grrz, eskileri ma'zr grmyoruz. Ama
ihtimal ki; onlar da bizi ma'zr grmezler. Belki baka eyler de vardr. te muhte
lif terbiyeler bu ekilde iimize girdi. Halbuki hi bir er ve lm unsur terakki et
meye mn deildir. Arkadalarmzdan bir ou da sylediler ki; "Hikmet bir
m.minn yitiidir, bulduu yerde alr." in'e kadar bile gider. n Peygamberimizin
zamannda uzak bir memleket saylmt. lim iin yabanc bir memlekete kadar gi
dilmesine Peygamberin teviki vard. Dnya ahretin tarlasdr. Dinimiz dnyevi te.
rakkiyat yasaklam deildir. nk dnyada insan refah bulmazsa ne Halk.i bu
labilir, ne dnyasn anlayabilir, ne de ahiretini tanr. Onun iin dnyamz, ahiretn
tarlas olmas itibariyle dnyann da imar Allahn isteidir. Hatta diyebilirim ki. in
sanlarn yaratl sebebi dnyann imandr, harab edilmesi deildir. Bu da kati
olan erl ayetlerle sabittir. Ayeti hatrmda yok ki; okuyaym, dnyann iman mat.
lub.i lahidir. Onun iin de Cenab. Hak insanlar yeryznde halife halk etmitir.
nsan yeryznde Cenab. Hakkn emri dairesinde kulluunu ifa edecek, fakat
tuyan etmeyecektir."
"Merutiyetten sonra baz himmet sahihlen bu tefrikay kaldrmak iin mk-
teblerde dini derslerin saatlerini oaltmak, medreselere fenlen sokmay arzu etti
ler k; mhim bir teebbst. imdi Sleymaniye Medresesi.nden yetimi talebe,
hoca efendiler gremediimizin sebebi nedir? nk oras btid (ilk) met-o g>.
bi ocukluktan balyor. Yani ihzari snflar vardr. Medrese ne yapsn ortada
okuyacak kimse yok. Alt yandaki ocuklar var ortada. 15.18 yanda efendi yok
ki; onlar okutsun. Ona hads, tefsir anlatsn. Onun iin ihzari (hazrlk) snf ad
ile snf tekil edilmitir. Oralara kk talebe konmutur Bunlarn hepsi ocuk,
adet ibtd mektebi gibi okuyorlar. Yalnz bir para fazla olarak Arapa var. Ha
sl btid bir mektebtir. Oralarda sene tenlerin ilk ksmlar gsterildikten sonra
ibtid Haric'e kyor. Ibtid Harile Arapa ilimleri ve tenleri biraz ilerletmi olu
yor. Sonra ibtid Dahil.i ikmal ediyor. Ibtid dahih bitirdikten sonra "Sahn. ola
caktr. Sahn.dan Sonra Sleymaniye olacaktr. Bunlar henz balamam lerd
nk balayacak kimsemiz yoktur. Yemden ocuk yetitiriyoruz. Hseyin Avn
Bey biraderimiz buyurdular ki; bu tefrika kalksa, mektep medrese ly olur Doru
dur. Bendeniz de yle diyorum. "Amann. bunun kabili varsa .. Sonra butun mek
teblerden, biz dinde mtehassis adam kartabilir miyiz? Biz bunu hep.mtz tra(
ederiz ki; her meslek bir ihtisas mes'elesdir..
"Mesel i.dad ve Sultan mekteblerinde biz din ilimleri, arab lmier, m
kemmel bir mlzm bir hoca kartmamz mmkn mdr Elben. mmkn de
ildir. Orada bizim gstereceimiz yalnz ilk bilgilerdir. Akaidini bilecek kadardr.
Yine biz tenleri medreseye alalm, tamamyla alalm, oradan bir tabb .kar mr^
294 CUMHURYErr DNEM! DlN DEVLET LKLER

Efendinin buyurduu gibi medreseden bir tabib, bir ulm.i tabiiye mtehassisi k.
mas imkn yoktur. Oradan tnn mtehassisi kamaz, bu olamam. mkn dn
dadr. Fakat arapa ilimlerinden o kadar bigne olamaz. Din ve arabl ilimlerde
mtehassis olur. Onun iin bunlarn ayrlmas pek zaruridir. Sonra Hseyin Avni
Bey evvelki knda biraz ar bir lisan kullanarak dediler ki. akidemizi tatmin
edecek Trke bir kitap yok. byle bir kitab grmedik. Bu kadar da insafszlk et.
miyelim. Biz noksanmz biliriz. Evet, noksanmz var... Bunu itiraf ederiz."
"Mehmet kr Bey (Karahisar. sahip); htiyaca kfi yok."
T a k Efendi (Sivas): htiyaca yeterince kfi deil. Fakat arayana kfi
dir. ..orla gzne sokulamaz. Akidemizi tatmin edecek eserler pekl vardr. n
a... arasa bulur. Onun gznn iine sokacak birisi bulunamaz. Bununla senin
akidelerin tamam olacak diye bir tekiltmz yoktur. nk dinde zorlama yoktur.
Kendi ararsa bulur Nasl ki; Franszca'y glklerine varncaya kadar aryorlarsa,
din ilimlerin de zorluklarn arayp bulmakla olur. (Trke'de arayacak eserler var
m? sesleri).
T k i Efendi (Sivas); Trke'de var. Mesel, misal arz edeyim. Hse
yin el-C.sr Efendi Hazret.er.nin yazd " R is a le t 'l H a m id iy e ' a \\ eser Manastrl
smail Hakk Efendi merhum tarafndan Trke'ye terceme edilmitir."
"Besm Atatay Bey (Ktahya): O Arapa'dan daha beterdir."
T a k I Efendi (devamla): Onun drdnc cildini de kendi yapmtr.
Orada ne bileyim, insann akln ikna edebilecek derecede deliller ileri srmtr.
htimal ki; o daha sonra zuhur eden felsef nazariyelere gre kf deildir. Daha
sonra gelen limler de onu ikmal edebilir. Fakat ulemamz ite byledir. yledir.
diyecek kimse yok Efendil Bugn biz dokuz zattan meydana gelecek bir Te'lfat
Heyeti ve Fetv Emneti Heyeti mkkemmel kimselerden ibret olsun diyoruz.
Fakat bu tekilt tehir edersek gelecek sene hi bulamayacaksnz. Bir iki tane
varsa onlar da lecek. Yoktur, yokl Bugn dnyada nerede varsa, masraf esirge
meyelim. adam celb edelim, u slm ilimleri muhafaza edelim. te Hkmetimiz
o aman buyjk bir muvaffakiyet gstermi olacak ve dnyada ad ebediyete kadar
devam edecektir."
.Vehb Efendi (K onya): Ortada bir mesele dolap duruyor. Herkesin
arzusu vehile k o n u u dCK bir mesele Efendiler! Pein syleyeyim, Hkmet ye
tieni takdir etsin. Hseyin Avnl B ey." Biz Diynet-i Islmiyyeyi Trke den aryo
ruz. bulamyoruz. Bundan dolay Avrupa'ya muhta oluyoruz, dedi. Sorarm H
seyin Avn Bey'e: Avrupa'ya gidinceye kadar islediini iinde bulunduu
memleketten arasayd. bulamaz myd? Acaba oraya kadar yorulmakta ne man
vard? Ve herhangi bir hoca efendiye er bir mesele sorup da cevap alamad
m? Avrupa'ya neden muhtam? Muhta isen neden buradan aramadn? Aram
yorsun ki!... Peki... Aramamak kabahati nereden geldi Efendiler? Aramamak ka
bahati hkmetindir.
Hoca Efendi'nin buyurduu gibi tanzmat- Hayriye'de hkmetin koymu
olduu ikilik milleti bu hale getirmitir. Yoksa Islm Milleti iinde, Islm diynetini,
erl ahkma dair bizi tatmin ettirecek Trke eserler yoktur, demekle Hseyin
ER.YE VE EVKAF v e k a l e t i KALDIRILIYOR 295

Avni Bey mes.uliyetlen kurtu!acak m? Hayrl Kurtuimayacaktr. Lakin hkmet

Avrupa'y takfide yekenmltr. 0 vakitten beri. Avrupa'y takttde yeftend. gnden
beri, bu kapiar kapatmak i m alan hkmettir. Kabahat hkmetindir. Etendi,
lerl s.nra Etendiler! s.rarm size! Trke, slm'm esaslarm yoluyla tanzim ede.
cek eser aryorsunuz. N er^en ve kimden? Hocalardan deil mi, rica ^e rim ? Be.
dava kalem batrannz var mdr? Meccanen uraya buraya ayak atan hanginiz-
dir? Kimdir, syleyiniz? (Doru, sesleri) Ve bugne kadar bu bahsi Meclis.
Mebsan.n, hatta tekilinden beri bile, u kUrsUdo kim azna alabildi? Sorarm
size Etendiler! Bu mesele hangi gnde bahismevzuu oldu. Allah'a hamd olsun,
bugn her ey meydana dklmtr. Te.fit ve terceme ile slm'n hakikatlerini
ortaya koymak in hangi hocaya be kuru verdiniz? imdiye kadar da ne bekli,
yorsunuz? Bununla beraber Etendiler, bakin bugn resmi dairelerde musewidle.
rin maa yz kurutur. derecede yz kunju kabul edeceksiniz, rica
ederim. Soruyorum Etendiler Hangi papucunuzun, hangi hademenizin maa
yz kurutur. derecede yz kuruu kabul edeceksiniz, rica ederim. Soruyo.
rum Etendiler! Hangi pabucunuzun, hangi hademenizin maa yz kurutur.
btede mUsevvidlerin maa 23. kurutur. (0 da livalarda, sesleri) Evet, 0
da livalarda.
Hseyin Avni Bey bir ey syledi. "Bu mefsedet ocan, bu ttne can ka.
patmaldr. Bu tekilt yine ondan ibarettir." demek istedi. Ha Etendiler! Hc bir
zaman medreseler metsedet oca olmamtr. Onlar daima salah ocadr. Yok.
layn tarihi Bey Etendiler! Medreseler h' bir zaman tftne ^ olmamtr. Frtneyi
yapanlar bakalardr. Medreden titne kmaz. nk medreseler slm'n esaslar
zerine kurulmu olduklarndan slm'n esaslarnda tesat yoWur ki medreselerde
detesat olsun!"
"Att Bey (Bayezld): - Hseyin Avni Bey byle sylemedi."
"Mehmet Vehbi Efendi (Konya)i - Boylece syledi. (Grltler) Sonra
rica ederim. Ben baka bir ey sylemiyorum. Msaade buyurun, medreseleroe
tesat yoktur, diyorum."
"Hamdullah Suphi Bey (Antalya): Onun dedii iki taratn arasndaki
ihtilaftr."
"Mehmet Vehbi Etendi (Konya): - Varsa syleyin. Medreselerde salah
vardr her zaman... Ve her ne zamanki hkmetin ba sklr koar medreselere..
Hatta Etendiler, u tekilt bu meclisi meydana getiren yine medreselerdir. Med.
reselere mracaatla bu tekilat meydana geldi. Her yerde medreselerde mracaat
olunmutur. Her yerde One den hocalardr. Bundan tesat mi oldu. Etendiler,
yoksa salah m? (Salah, sesleri) Sonra Huseyin Avni Bey'in bir dediini teslim ed.
orum: "Bizim bundan haberimiz yoktur. Yani slm hakikatleri bize gstermemi.
Siniz.. kn edememisiniz. Avrupa'dan bizi mUslani klaydnz. Binaenaleyh bizi
kn edinceye kadar biz Avrupa'ya gideriz." dedi, ilk Mebusan'da bizi Ayesl^anos
(Yeilky).e biri davet etti. smini sylemeye hacet yok. teklifsiz konuuyorduk.
"Derdiniz n ^ ir? " dedim.
"H jm bilmiyoruz." dedi. "arkn ilminden, ahkamndan. Diyn.l.i Islmi-
 296 CUMHURYET DNEM! DlN DEVLET LKLER

ye.den haberimiz yoktur. Biz gzmz amjz Avrupa'y grmz. Biz Garpl
lamaya alacaz ve almaktayz. Siz de Islm Dini dairesinde aln, milleti
yrtmeye abalayn, bakalm sz mi alet olursunuz, biz mi alet oluruz."
Peki, rica ederim. imdi bu adamn babas da bir paa!.. Bu paacatza
sorsak, oluna Franszca, riyaziye okutan muallime ka kuru verdin, din ilimleri
okutana ka kuru verdin, dersek ne cevap verecek? Mutlaka dini ilimleri okutana
50 kuru. Franszca okutana 10 lira vermitir. (Bravo, sesleri)
Bakn Efendiler! inizde baz bileniniz vardr. Rica ederim. Milasl Topal
Hnmza Bey vard. Allah ona emsalsiz bir kz vermi. Rum lisan okutmak iin be
l.a, Franszca okutmak zere be lira. Almanca okutmak zere be lira ki
cem.an 15 lira bir Ermeni kadna mrebbiye olmak zere lira, alg aldrmak
iin bir Rum kadna drt lira veriyor. Hesap ettim. (Nerede, sesleri) skdar'da!..
Hesap ettim. Ayda 2 0 u kadar Hra veriyor. ocua dedim: "Kzm bir ' S b h a n e k e
oku, "Bilmem" dedi. "Bir Fatiha oku", "Bilmem"."Kzm bir ihls oku.""Bilmem."
"Amcazademe dedim ki,"dyor. "Amcazade, ben senin neseb bakmndan kardei
nim, yani akrabaym . Ben 5 0 gn gelmeyeceim. Bu 5 0 gn nelmeyeceim . Bu
5 0 gn zarfnda u ocua bir din ilimler muallimi tutar, hls, Sbhneke. Fatiha
V Ament'y belletirsin, 5 0 gn sdonra her zaman gelip gideceim. 5 0 gn sonra
gelip ocuu bu halde grrsem bir daha ne selmn aleykm, ne aleykm*
selm, diyeceim" dedim. imdi 4 0 gn kadar oldu. 10 gn kadar daha durup gi
deceim ." Bakn Efeniler! Bu paralarn hepsi nereye gidiyor? O ocuun Islm
Dininden haberdr olmamasndan hocalar m mes'ukJr? Bunda su Trke med
reseler bulunmamas mdr? Medreselerin kabahati midir? Rica ederim! Bu kadar
thamn mans yoktur. imdi meseleyi uzatmyalm. te Meclis bugn buna mu
vaffak oluyor. Bu zlarn, er.iyye Vekili ehlinin arar bulur. Alt aynz kald. Bu al
t ay iinde meclis kurulur, aradan bir sene geer. Bir sene getikten sonra ben de
sizinle beraberim. Sizinle beraber olduumu sylediim u esas dairesinde bir iki
tane eser bulamazsak o zaman er*iyye Vekil.nin yakasna yapacak en evvel
benim (Bravo, sesleri). Fakat ortada fol yok, yumurta yokken "Bilmem bunu yiye
cek yapacaksnz, bunu bilmem ne yapacaksnz, buras mefsedet oca, bu bil
mem cadr" demek insafszlktr.
Efeno.ler, bir kere mesele bitsin. Paralar verelim. Efendileri Her zaman
kahr, ltuf karsnda otur. Rica ederim, ltufunuz nedir ki; kahr ediyorsunuz? Lt-
funuza gr- kahrediniz. (Doru, sesleri) Ha! imdi lutfunuz var. u bteye 3-5
bin lira ko> ;yorsunuz. Bunun mkafaatm islemeye hakknz vardr. Fakat bugn
deil Bir sene sonra isteyeceiniz vardr. ahsmdan bahsetmek fena bir eydir.
B ^ Allah'n inayetiyle Kur'an- Kerm.in bandan sonana kadar Trke tefsirim
yazmmdr. Buyurun ."
"Mehmet kr Bey (Karahlsar- ship): Bunun baslmasn isteriz.
"Vehbi Efendi (Devemle): Rica ederim, Allah'a hamd olsun, okur yazar
adamlarsnz. Alp birer cz. okursunuz. Beenirseniz bastrrsnz. Hi bir ey s-

20 S N<r rf. c 20. say 519 . s. 290.296. 20 Ey.. 1338/1.22

ER.fYE VE EVKAF VEKAI.ETl KALDIRILIYOR 297

temem. Hep benim yazmdr. (Basttrn. sesleri) Ml kudretim tahamml etmez,

efendim. "Yoktur, diyorlar da *Var" diye cevap veriyorum. Vardr, efendim vardr.
Fakat para yoktur."
"Reis: Efendim, mzkerenin kifyetine dair bir takrir vardr."
"Besim Atalay Bey (Ktahya): Kifyetin aleyhinde syleyeceim,
efendim. Mzkere kfi deildir. nk lykyle aydnlatlamad. Yce Heyetiniz
bendenizi dinlemek ltfunda bulunur mu? Bendeniz, tcir olmadan, ir olmadan
evvel medreseli dim. Feyzi oradan aldm. Binenaleyh ilmin hadimiyim. ki dakika
bendenizi dinleyin. (Devam, sesleri). Bendenizi memnun eden eylerden biri son
senelerde medreselerin slah hususunda atlan admlardr. Fakat arkadalar! Bu
admnz atlrken baz yanllklar yaplyor. lk nce ibtidai (ilk mektep) derecesin
den balanyor. Arkadalar! Her millete, her devlette terbiye, ta.lm yeknesaktr. lk
tahsilini ocuk umm messeselerden alacak, nasl ki; eskiden de ocuk "ilk din
bilgileri aldktan sonra nshalar ikmal ve ilim tahsili iin Buhara'ya gitti, Rey'e gitti,
uraya gitti, buraya giti" diyorlard.
lk bilgileri ocuk mektebte mi. medresede mi. nerede elde edecek? Milletin
itim iin, terbiye iin te'sis ettii messeselerinde alacaktr. Orada memleket nasl
terbiye verecekse, o terbiyeyi aldktan sonra, doktor olacaksa doktor mektebine
din, ruhan ihtisas kazanmak istiyorsa yksek lm medreselere, hlsa herkes ih
tisas derecesinde bir takm medreselere gidecektir. ubelere ayrlacaktr. Byle
daha ibtida derecesinde balayarak sonunu amamak, aamamak muvafk deil
dir. Bunda her halde Hseyin Avni Bey arkadamzn, ifrat m diyeyim. bir ar
kadamzdr. herkesin kendi kanaati muhteremdir hemen onun kanaatine do
ru varrz.
Arkadalar daha ibtida derecesinde ocua verilecek umum terbiye, mil
terbiye ve vatan terbiye tamamiyle verilmeden evvel baka muhitlerde baka yer
lerde terbiye uygun deildir. Ben candan, ruhtan arzu ediyorum ki; Islm Dmi ku
ru. mihaniki eklini kafi olarak kaybetsin. Ben lh cezbe. lh vecd istenm. Arka
dalar! Ben Yunus Emre.ler isterim. Ben Ahmed Yesev.ler isterim. Brgivler ist
yorum. Ben Gazaller istiyorum. Allah dediiniz zaman vecdle yrek trtremeli. Yok
sa bu tarz terbiye ile. bununla bir kmaz.
Vehb Efendi Hazretleri buyurdular ki "Hkmet adam yetitirmez Mukumet
yetien adamlar himaye eder." ok dorudur. Onun iindir ki; ben milletin bte
sini Darl.Hilafe Medresesi, Fetvahane Emaneti, Meihat btesi anlama",
lar devlet daireleri srasnda deildir. Din velayet, din meclis, m ve. - -
messeseler ayr olur. Bugnk meclis 100 kuru tahss eder, yarnki n'cis 50
kuru. Belki br seneki 150 kuru. Bugnk eryye Vekili yarn bak abr frka
nn, baka bir grubun emellerinin hadimi olur. Bunlar grmedik mi? Arkadalar!
er'iyye Vekaleti, ne derseniz deyin, o ok yksek, ok kuds ve lah br dairedir.
O, devlet daireleri srasndan kmaldr. Arkadalar!"
"Tevflk Ef.rtdl (ankr): Zaten teden beri istenen de odur."
"Baari Bey (Kartal): Syleyiniz, syleyiniz. Zaten maksadnz dm .e
devleti ayrmaktr. Fakat buna muvaffak olamayacaksnz."
298 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET LKLER

"Besim Atalay Bey.(devamla): Deil. Efendim! Eskiden byleydi. te

Islm Tarihi! Acaba Emevler zamannda byle miydi? Acaba Abbasler zamann
da da m byleydi? Yoksa Endlslo m byle? Yoksa Buhara'da m byle idi? O
zamanlar byle deildi, efendim. Ift Makam mukaddes idi. Ift Makam eriil
mez. bir mevki di, muall idi. Kaza ile ifty kartrmamak iin Hz. mam Azam
hayatn bile feda etti."

"Sonra ikilik mes'elesi... Arkadalar! Tanzmat- Hayriyeden beri deildir. Is

lm Tarihini anz. Halfe Me.mn.a, rasathane memuru mudur, Hafife midir, de
diler. Hccet'l-lslm mam Gazafi'nin eserleri Endls'e girmezdi, yaklrd, ite
" T a b a k a t l m e m " adl kitaba baknz. kilik bugn deil, dnden vardr. Evet,
TanzimaHan sonra iddet kazand. Bunun sebeblerini ben burada izah edecek
deilim. Sorarsanz bildiim kadar izah ederim. Sonra medreseden hem tabib,
hem lim, hem mderris, hem her meslee in adamlar yetiirdi, deniliyor. Ha
yr, byle de deildir. Burada da tegfl buyuruluyor.
Arkadalar! Bugn stanbul medreselerini tetkik ettiinizde Dar'l-Hads ay
rdr, Tp Mektebleri ayrdr. Tegfl istemem. Burada bilen sylemelidir. Sonra yi
ne deniyor ki, bu devleti idare eden adamlarn hepsi medreseden kmtr. Efen
diler. ben limin ayann trabyim. lme hrmet ederim. Arkadalar, ilmin hadimi
yim. Fakat evvela hakikati bilelim. Vaktiyle btn memleketi muhafaza eden efen
diler, paalar, idare adamlar, asker rical medreseden yetimiti. Bilhassa En-
dern'dan yetiti. Bana medreseden bir tane yetieni gsterin."
"Vehbi Efendi (Konya): andarl Halil Paay unutma! Medreseden
yetimitir. (Grltler).
"Basr Bey (Karesi): Endern medreseden baka bir ey midir?"
"Besim Atalay Bey (devamla): Pekiy, efendim, brakyorum. Medrese
lerin bugnk taradaki tekilat ok bozuktur. ok fena bir mecraya girmitir.
er.iyye Vekaleti sorsun, syleyeyim. Babas, olu, damad ayn medreseden ma
a alyor. Sebebi ne imi.? ayan- hrmet adamlar imi! Verin buna! Sonra rast
gele ayan. hrmettir diye (Dier daireler de yle deil mi? sesleri). Devr takdir
eden kimdir? (Glmeler). Neme lzm Allah onlar slh etsin!
Sonra ellerine fener alp talebe aryorlar. Hele bilhassa, askerlikten istisna
mes'elesi meydana ktktan sonra saati raklar, falan bilmem, falan ve filanlar
da balarna sark sarmaa baladlar. (Doru, sesleri) Bunlar arz ettiim gibi yi
ne her halde medreseleri ihtisas medresesi ekline koymaktan baka are yoktur.
ocuk ibtida mektebinde ilk tahsilini ve yksek mektebte ihtisas tahsilini al
sn. Ibtida mekteblerimiz de din terbiye hususunda noksan ise. Maarif Vekili bu
na ahittir. Maarif Vekili ile beraber encmende altk. Evet, maneviyat lazmdr.
Maneviyalsz olmaz. Halkn manev ihtiyac tatmin edilmeli. Arkadalar, edilmeli
ama arz ettiim gibi, bu ekilde deil. Anlayabilecei bir ekilde, sade bir slp ile
okutulmal. ocuk umm mektoblerde, din tahsilini mill terbiyesi aldktan sonra
Drl-Fnn'un llhyat ubesi gibi byk bir be olmal, ocuk orada mtehas
sslar tarafndan okutturulmaldr. Onlar tam Cizvit ruhu ile din terbiyesini aldktan
ERYE VE EVKAF VEKALEll KAIW ^ O R 299

sonra, nasl ki. Cizvi.r cihann her tarafna dafyorfar ve kendi eyierin nere
alyorlarsa, buradan yetiecek talebeler de ruhu almaldrlar. A.adalarI Biz
baz yerlerde tanassur edenleri (Hrstyanla dnenleri) grmyoruz da er tetk-
kat ve te'Rfat ile urayoruz..
(Reis mzkerenin kifayetine dair bir takriri reye koyuyor ve mzkere brti.
yor. ikinci celsede Medreselerin merkez ve mUlhakat masraflar kabul 6 ve
mtt. vaiz ve mderrislerin maalarna geilir.)
"?er.lyye Vekaleti Tedrisat Mdr Aksekllf Ahmed HamdI Efendi: -
Efendim, ilmiye Memurlar faslinin bu 217. faslnda mftler var, msevvioler var.
bir de mderris ve vaizler denilen bir ey var. Mftlerle mUsevvidlere aid bu fasl.
da bir fazlalk yoktur. Yalnz mderrislerle vaizlerde biraz fazlalk vardr. Bunu
izah edeceim. Geen sene Ml Denge Encmeninde mderris ve vaizler adna
verilen 1 .1 5 lira kaldrlm ve bu para 3 14 mderrise veriliyormu. Bunlar belki
bir hata ve anlalmamazlk sonucu olarak birdenbire kesilmi.
Halbuki mderrisler maa denilen bu maan bir ksm 2 seneden beri d.
er ksm 15 senden beri verile.gelmi bir maatr. Bunlarn bir ksm Istanbul.da
vaktiyle 150 kuru maala taralara gnderilmi olan vaizlere verilirdi. Bir ksm da
1325 (1 9 0 9 ) senesinde Merutiyetken sonra ..Msfe/t/kk/n" faslndan deil, .akat
yine mUstehikklne verilmek zere baz kaza, liva ve vilyetlere birer vaiz gOnder.
mitir. Onlara verilmi. Bunlarn hemen hepsi kier yz kuru maaldr.
Geen sene bu maalar arz ettiim vehile anlalamam. Bunlarn vazifesi
yoktur, denilerek hepsi kesilmitir. Sonra unu da arz edeceim ki hatta 0 Sirada
maalar kesilmi olan zevatn bir ou memleketi in kylerde, kasabalarda ge.
ziyor, va'z ediyor. Milli Hkmetin merUyeti hakknda va'z ve iradda bulunuyor-
ard. Tam 0 sralarda maalar kesilmi ve onlar baz yerlerde mtemadiyen vazi.
felerine devam etmi, kendilerine maa verilmiti. Bunlarn fedkrlna bakarak
orann mlkiye memurlar kendilerine takdirname yazyorlar. Ve buraya da diyor-
lar ki Bunlar Milli Hkmetin meruiyetini anlatmak in u kadar fedakr. ru
lunmulardr. 200 kuru maalar 400 kurua bla bilsin." Vekletten cevp ..r-
lir" Bunlarn maalar btn btn kesilmitir, ?imdiye kadar aldklarm da derhal
geri alin." deniyor. 0 zaman emrin karsnda adet onlarn maann tezyidini ta.
leb edenler aryor. Yani kendileri sebeb olmu gibi bir vaziyette kalyo'l.r
Sonradan tarada Medaris-I !Imiye ald cihetle bu parann bir ksm. la.
rada ilmi tedrisatta bulunan zevata verilmek zere Mali Denge 9015 lrann 2500
lirasn kabul ediyor. Bu 2500 liray kime vereceklerini tabii ey ediyorlar. Yani 314
kiiden ancak medresede ders okutanlarn bir ksmna. yani 97 mderrise veril.-
y.r, geri kalan maasiz kalyor. Tam bir seneden beri maa kesilen bu zatlar
5eriyy Vekletine, Yce M ^ is e istidalarla mracaatta bulunuyorlar ve diyorlar
ki" Maalarmz hangi kanun, hangi maddeye te^ikan kestiniz. Biz u kadar se-
ne tekaudiye verdik. Biz vazifede devam ediyoruz." Bu ekilde maalarnn yeni,
den btey. ilavesi teklifinde bulunuyorlar. Eakat gerekte bakyo^m ki eer
bunlarn maan kesersek, bunlarn zaten maalar. stanbul'da hususi fasWa
var. devam ed.iyor. Ve imdi oraya bal bulunanlar maa alyorlar.
300 CUMHURYET DNEM DN - DEVLET LKLER

Hi bir sebeb gstermeyerek bunlarn maalarnn kesilmesi bilhassa bu s

rada, onlardan stifade edeceimiz bir zamanda hal maalarnn verilmemesi
muvafk olmasa gerektir. Bunun iin bendeniz, kesilen maalarnn verilmesini ve
bununla beraber Medaris-i llmiye.de lm ve fenn tedrisatta bulunan mderrislere
de verilmek zere 17.000 lirann daha maddeye ilavesiyle yekn 26.000 liradr.
Geen sene kesilen 9.000 lira ile bu gsterilen 17,000 liray daha zam ediyoruz ki
toplam 26,000 lira ediyor. te Veklet, (bu) meblan bteye vaz. ve ilvesini
teklif ediyor. (Muvafk, sesleri)".
"Mfld Efendi (Krehir) Efendim, 217. fasln ihtiva ettii iki maddeden
birincisinde mlhakat mftlerle vilayet ve liva msevvidleri maalar, kincisinde
mderris ve vaizler maalar ad altnda iki kalemde 39.000 lira Maliye Encme
nince teklif olunuyor. 60.000 lira da hkmete teklif olunuyor. er'iyye Vekaleti
btesini mzakere ettiimiz esnada yce heyetinize bir ok hususat arz edildii
gibi ift'nm ehemmiyet derecesi ve bunun hkmet tekiltndaki mevkiini arka
dalarmz btn lm kudret ve lisan feshatleriyle yce heyetinize bildirdiler.
Bendeniz de buraya bir noktay ilve etmek isterim ki. Tekilat- Esasiye Kanunu
muzun birinci maddesi kaytsz ve artsz hakimiyeti millete vermekte ve onun
drdnc ve yahud da rakamm tayin edemiyorum, yedinci maddesi, kaytsz ve
artsz kendisinin idaresine hkim olan milletin ilerinin idaresi hususunda vcuda
getirecei kanun ve nizamlar, tekilat ve itimaiyata mteallik esasat, fkhn
esaslarndan alacan tasrh ve terih etmi olmasna binaen tekilatmzn hi
bir zaman dorudan doruya erl ve fkh esaslardan ayr bir ey olmadn ha
trlatmak isterim. Burada hi bir arkadamzn Tekilat- Esasiye Kanunu'nun o
maddesini ve hakimiyetin kaytsz ve artsz milletin olduunu unutmu olduunu
katiyyen tasavvur edemem. Hepsinin hatrndadr. Bizim Hkmetimiz Hkumet-i
Akliye deil. ak . ne yce hakikatleri tayn eden ERAT ile mecz olmu bir hk
mettir.
" S e ia h a d d ln Bey (Mersin): Asl hangisidir?
"Mfid Efendi (Devamla): Arz edeceim. Yce ERAT akt ile mecz
ederf- Vcuoa getirilecek bir hkmete takp edilecek esaslar, yine FIKH'n. E-
RlAVn esaslar olmakla beraber akl ite nakil tearuz ettii zaman akl, tercih, nakil
ve le'vil edilmek suretiyle insan vcudunda hakim olan akln nakilden ayrlmad
n isbat ederek bu slm Hkmeti idare etmekte buluyoruz. imdi bu suretle
memzuc bir slm Hkmet kuran biz Trkler. ayrca bir kudreti, ayrca bir kuvveti
haiziz ki o da SLAM HlLAFET.dir. Evet. Hlafet. Islamiyeyi uhdemizde cem.elm
bir hkmetiz. Saltanat-! Muhammediye.nin vcuda getirdii."
"Besim Atalay (Ktahya): Saltanat deil, Hz. Muhammedde saltanat
yoktu.
*Mffd Efendi (Kirehir): Merhamet buyurun! sbat edeceim... Salla-
nal- Muhammediye.nin vcda getirmi olduu bu toklat- Islmiyoyi...
"Besim Atalay (Ktahya): Saltanat deildir."
"Hacj TevflK Efendi (ankm): Tabir sakal ise de leVl mmkndr."
ERYE VE EVKAF VEKALE1 KALDIRILIYOR 301

"Mfid Efendi (Krehir): Besim Atalay Bey.e kar yine srar ederim
ki; ekl ve manev saltanatn, btn dnyada kendisini gsteren bu Islm Hk
meti'nin a'asm inkr edecek bir fert tasavvur edemem."
"Besim Atalay Bey (Ktahya): Efendi, ben inkar etmiyorum."
"Mfld Efendi (Krehir): Besim Atalay Bey'in beyanatn biz kemal.i
sktla dinledik. Ve beyanatna hrmetkr olduk. Beyanat arasnda zuhulen
vuku' bulan baz hatalarndan dolay muahezeye kalkmadk. Ve kalkmak da
hakkmz deildir. Kendisinden istirham ederim, beyanatmz vicdan ve derundir.
Btn arkadalarmz bu millet iin en byk musibet olan ve onun gerilemesine
sebeb olan cehaleti ykmak hususunda mtelaalarn sylyor, dertlerini dkyor.
Onu kranla dinlemeliyiz ve kabul etmeliyiz.
imdi Sadr. slm'da bu slamiyet'in dorudan doruya kurucusu olan Haz
ret! Fahr-i Alem'in zamannda vuku' bulan ihtilaflar halledecek mahkeme hangi
mahkeme idi? Sorarm. slm'n esaslarn, hadlerini ykmak isteyen dmanlara
kar harb eden, hudutlarda. Uhud Muharebesi'nde Bedir Gazasnda ve dier ga
zalarda cann, maln, hereyini ortaya koyup feda edip Islamiyeti kurtaran acaba
Sahanat i Muhammediye deil myd? Rica ederim. Efendiler! Saltanatn manas
n bendeniz zat- alinizden daha iyi bilirim. Eer saltanat kelimesinin lgat ve st
lah manas hakknda ders okuyacaksak, okumayalm. Madem ki Sadr. slam'da
mft olan Hz. Sddk, daha dorusu hakim olan Hz. Humammed, hkme raz ol
mayanlarn kendisine iman olmadn Cenab. Allah "Hayr. Rabbine and olsun
ki, aralarnda ekitikleri eylerde seni hakem tayin edip, sonra senin verdiin
hkm ilerinde bir sknt duymadan tamamen kabul etmedike inanm olmaz
lar." (Nisa: 65) yetinde kasem ederek beyan buyuruyor. O halde biz elbette kya
mete kadar onun hakimiyetini muhafazaya alacaz ve bu uurda leceiz
Bunda hi phemiz yoktur. (Hay hay. sesleri).
imdi bu suretle teesss eden, hakk batl tefrik eden Hak mabudu, bat)
mabudu deil hak ile batl tefrik eden bir kitabn slm cemiyeti iin bahettii,
vcda getirdii esaslar bulabilmek ancak belllarn azami olan cehaletin ykl-
masyle mmkndr. Bu cehletin yklmasnda deminki fas.ida Daru i.Hi e Med
reseleri dorudan doruya medrese-i aliye olmak zere telakki buyur>oj .
hakknda beyanatta bulunuldu. Ve halta bir ok muhterem arkadalarmz kanaat
lerimize muvafk olarak syledikleri halde, biraz da yanl ania.an noka.ar oldu
ki; onu da bendeniz arz ve izah etmek isterim. Mesel Hseyin Avn Bev t. -
miz buyurdular ki; (Bu mesele geti, sesleri). Rica ederim.Msaade buyufut uz
Hseyin Avn Bey biraderimiz buyurdular ki "Bizde mekteble medrese akasma at.
m nifak ve ikak tohumu vardr, mekteble medrese arasna atlm oia n'Tak .
ikak tohumunu izale etmek, ancak bu ikiye ayrdklar daireleri tevhd etrreMe
olabilir. Binaenaleyh nifak ve ikak Maarif mekteblerinde de olmas, medreselerde
de olmas kabul edilmez. Bunu ykn, tahrib edin." dediler.
Bu yanl anlald iin bendeniz, izah etmek istiyorum. Maariften maksao
dorudan doruya cehaletin izalesi iin irfan messesefen amaktr. Bunlar da ev
lerdir. mekleblerdir. Cehaletin izalesi hangi evede yap.Iacakt.r Medrese ne oe.
302 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET LKLER

mektir. mekteb ne denektlr? Bugn gazetelerde kranla gryoruz k, Darl.

Fnunlarda (niversitelerde) k muallimlere " m d e r r is " ad veriliyor. Mderrisler
bir araya gelerek aralarnda dersleri taksim ediyorlar. Mesele tedrisat mes'elesi ol
duundan dolay mekteb meselesi, mekteb zihniyeti latife olarak arz ediyo
rum uradan isbat ediyor, zannederim. Vaktiyle medreselerde mektup yazacak
kudreti olmayan hocalarmz vard. lim nokta-i nazarndan yed-i tlya mlik, fa
kat zavall bir mektup yazamaz. Mektup yazamadndan dolay demiler ki; bir
de mektup yazacak adam yetitirecek bir yer aalm. Oraya da mekteb diyelim.
(Glmeler) Mektebin manas arap dilinde y a z f h a n e " m e n a s m a r . Yazhane
manasnda olduundan mektep denilmitir. Yoksa bunlarn hepsi medresedir.
imdi Efendiler! Medreseye gelince: Medresede ne okunacak? Ne okutaca
z? Burada buyuruldu ki; medreselerdeki tahsili ikiye ayralm. Elbette ayrmak
lazmdr. Birisi ibtidai (ilk) tahsil, dieri yksek tahsil. Yksei de olacak tabii. De
receler itibariyle. (Bu faslda yok. sesleri). Nasl yok. efendim? Grmediniz mi?
200 kuru maa ile tedrisat yaptracaz. imdi taradaki medreseler. lm medre
seler olmakta beraber ibtidai eklinde bir medresedir. Halbuki bu medreselerin ib-
tida eklinde olmadn isbat edeceim. Tara medreselerinde hadis ilmi oku
nur. Fkh ilmi okunur. Tara medreselerinde hikmet ilmi okunur. Tefsir ilmi oku
nur. Tarih ilmi okunur. Bunlar okunduu halde Darl-Hilafe Medresesi bir ekle,
bir usule girdiinden dolay buralardaki mderrisler 1000 kuru. 800 kuru alyor
da. .
.Vehbi Efendi (Konya): Kabul olunacak efendim, kabul olunacak."
"Mfld Efendi (Krehir): Tara medreselerindeki mderrislere verilen
paray tetkik ediyorum. Bir tane mderrise 850. dierlerine 500-300 kuru gryo
rum. Rica ederim, tedrisat ayn tedrisat olduu halde bunlarn bir anesi 850 ku
ru alyor da dierleri neden 500-300 kuru alsn? Taradaki cehaleti bu ekilde
mi ortadan kaldracaz^
"Abdlkadr Kemali Bey (Kastamonu): oaltlmas iin takrir veri
niz."
"Mfld Efendi (Krehir): Hkmet 26.000 lira teklif etmitir (...)"
"Feyzi Efendi (Malatya): Medresede mderrislere verilen 26.000 lira
hibir vakrt ehemmiyeti haiz deildir, hi ehemmiyeti yoktur. Yalnz gelii gzel.
eriyye Vekilinden rica ederiz ki; hocalara 200 kuru. 150 kuru. 300 kuru verb
de paray heder etmesin. 500 kuru versin. 1000 kuru versin, vazife islesin. 150
kuru alrlar, vazife grmezler. Hangi hocaya gidersen "Ne yapaym, bu para lie
geimimizin temini p S gtr." der ki; dorudur. Ayakkabsna verse kafi gelmez.
Evet Efendi Hazretlerinden rica ederim ki; her memlekette bir medrese ihdas el
sin Bunlara versin. karsn. 150 kurula ne kar. Sonra gelelim mftlenn rn-
evvitfome. Bunlarn paras fazladr. Mftler ayda, yahut senede bir veya k de
fa veya be defa fetva verirler..
. f ^ v y u A li Bay (Yozgat): Kaldralm mi. lav edelim m?"

s r s .., :
 E R .Y E V E E V K A F vekaleti K A LD IRILIY O R 303

be yetitirsin. Bu suretie fazla para telef .masn ve bu 26.000 lira da heder olma-
sin."
"Vehbi Efendi (Konya): - Kifyet takriri vardr. Reis Bey Kifyet takririni
reye koyunuz. (Mzakere kfi deil, sesleri)..
"Reis: Takrir var. Msaade buyurun, efendim. Kabul buyurmazsanz
efendim."
"Refik evket Bey (Saruhan): - On kii sz alr. iki kii sz sylemekle
kifayeti reye mi konur. Efendim?"
"Reis: - Takriri reye koymaya mecburum."
"Ziya Hurld Bey ( azs an)^ Nizamnameyi Efendiye takdim buyuru.
nuzl"
"Reis: - Yce heyet kfi grmezse devam eder. Benim vazifem reye koy-
maktr. Kabul etmezseniz sabaha kadar devam ederiz. Mzakereyi kfi grenler
ltfen ellerini kaldrsnlar. (Saymalar) Mzakerenin keyfiyeti byk ekseriyetle ka-
buledilmitir.21
Bu mzakerelerle ?eryc Bakanl en gen ekliyle kurulu ve lekila-
lanma emas tamamlanyor ve byk bir akla hemen bakanlk almalara kO"
yuluyordu. Ancak ne var ki bakanlgn bu evki Nisan 1923 seimlerine kadar
srd ve yeni seimlerde yaklak birinci mecliste bulunan 181 kadar sankl ve
sakall mebustan, ancak ve ancak ikinci meclisle 10 kadan bulunabilmiti. Kad-
rosuzluktan ve ekipsizlikten dolay yapayalnz kalan er'iye Vekaleti. Cumhuri.
yet sonrasnda dogn drilst bir vazife yapamam/yapinimam ve banda-
kilerin art niyetleriyle de 3 Mart 1924 tarihinde 429 sayl yasayla kendi damn
kendisi hazrlayarak hayatiyetine son venniiir
Kendi damn kendisi hazrlayarak diyortiz Unk dnynn hi bir

-

lisinde bakanln yapt mUcssescnin kaldnimasn isteyen bakanlar buluna-

maz. Fakat bizim lkemizde Musa Kazm Efendi ve AMullah Azmi Efendi ^bi
sadece ulemadan olmak degil. ayni zamanda eriiye Vekili olan insanlar en ba-
la kendi bakanlklarnn kaldnln teklif ederek, kendi hayaiiyedcrine son ver-
milerdir.
Bu nasl olur diyoreanz hemen cevablandralm.
Buras T^iyc.... Ve buras devrimler lkesi...

21. S 0b M Q r r a d c. 20. say 520. 6 Ka.m 1922



-
'

\ .

' ' ' '

- ' ' . - . .

.
- '

: ?

- '.

..
>:
.
'' * -
.
' :
.
> ^
,
 :

? a in c iB b l m

1924 d e v r il e r i S .^ A S I
t Ur k ^

- ,>

 1924 D E V R IlE R SONRASI
t Ur k ^

Cumhuriyet ihtilalinin bu ana kanunundan sonra, meclisin havasm,

zellikle yesi bulunduu Halk Partisi'nin havasm ve dine kar olan tutumlan.
m beenmeyen Kurmay Albay. Dadayl Halid Akmansu, Halk Partisi Riyase.
ti'ne verdii bir dileke ile partiden istifa ettiini bildirir. Halid Bey. Halk Pani-
si'nden istifa eden ilk milletvekili olmutur.
Halid Bey'in istifa mektubunun metni yledir:

"Halk Frkas Grubu Riyasetine...

... Halk frkasnn seimleri iin ilan ettii 9 umdeye (lkeye) aykr olarak ta
kip ettii siyaset, kanaati vicdaniyeme aykrdr. Frkadan istifa ettiimi bildrinm. 3
Mart 1924.
"Kastamonu Mebusu Halid"

Halid Bey'in istifasna neden olan bu kanun iin dnemin yazar ve y-

mmculan. bir tek cmle ile zetlemek gerekirse yle diyorlard.
" Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiye Cumhuriyeti Devlen. Amk
bir din devleti olmaktan km. eriat basks ile balarn tamamen kpaniM
tr."3

1 Mete Tuncay T e k P a r t i Y n e tim i, s. 101. dipnot: 83den. Ulu, B O y O k p e v rim . s. 124-125.

2. Ziya 0.1 (0 ; ( s 272. Halk Bankas Yaynl^ 1954
1. cild.1956 II. Cild.lslanbul.
3. lu H afifeliin Sonu, . 175.
308 CUMJDKIYET DNKM DN DEVLET iLlKLEKl

Trkiye'de teokratik devlet dzeninden, modem dnceye ve laik

devlete geiin yolu bu kanunla almtr..^
"Modem Trkiyenin Douu" isimli kitabn yazan. Cumhuriyet Dnemi
Trkiye aratrmaclarndan Bernard Lewis de szkonusu kanunlarla ilgili ola
rak unlar sylyor:
"Hilafeti kaldrrken Mustafa Kemal. slm Orladoks'luun lahkimatl
kuvvetlerine ilk ak taarruzu yapyordu. Geleneksel slm devlet, teoride ve
pratikde. Tanr'mn, iktidar ve hukukun tek meru kayna olduu; halifenin de
yeryznde onun vekili bulunduu bir teokrasi devleti idi. Ayn kaynaktan ge
len eriat da. ibadet ve itikat kurallar yannda, meden, ceza ve anayasal kural
lar da kucaklyordu. Halife bu manada eriatn en yksek timsali idi. Halife e
riat. eriat da halifeyi idare ediyordu. Ulema ise eriatn ve de halifenin szc
leri idi.
Bu sebeple Ulemann elinde byk bir g e byk bir nfuz bulunuyor
du. (3 Mart 1924 Kanunlanna kadar) Kanunlar, hal Ulemann uygulad eria
tn egemenliinde idi. Saltanat kaldmim olmasna ramen. Trk toplumunda
yeni rejimin (Cumhuriyet'in) liderliine meydan okuyabilecek tek g olarak yi
ne bunlar (Ulema) vard.
Ulema, gemite bir ok kereler reformculann ilerini geciktirmi veya
bozmutu: Mustafa Kemal, hilafetin kaldnlmasyia birlikte. Ulemann kendi
dcvrmini engellememesi gerektiinde kararlyd. Hilafetin kaldrlmas onlarn
btn hiyerarik rglne ezici bir darbe oldu. Sonra eyhlislamlk makamnn
kaJdnh. er'iye Vekaletinin ilgas ve din okullarla her eit medresenin kapa
tlm olmas gibi tamamlayc darbeler bunu izledi..
Bernard Lewis, aka 3 Mart 1924 kararlarnn, "en bata eriata indiril
mi ezici bir darbe olduunu", daha sonra, medreselerin kapatlmasyla birlikte
de. *.eriatn szcleri olan Islm Ulemas na indirilen bir darbe olduu , gr
n ilen sryor.
Yine McGl) Un\ersiies (Monire.'il-Kaiiada). Mm Tetkikleri Enstuusu
Direktr Wilterd Canlwell Smll de. . Mart 1924 kanunlar ile. Turklerin l.-

S
...........
1924 DEVRJMLERI S O ^ A S ! TORKIYE 309

lm dininden vazgetikleri" ve "Trklerin slm Milletleri Camiasna mensup

olmamak kcranna vard" fikrini ileri sryor.
htilalin bu ana kanunu mzakere edilirken i ve d muhalefet de d
nldnden. ayaklanma, isyan kanklklar gibi eyler de dnldnden
ayn gnlerde zellikle ayaklanmann tahmin edildii blgelerde mahke
meler kurulmutu.^
Hilafetin kaldnimasyla birlikle baz yerlerde ferd tepkiler grldyse
de alnan nlemler (mahkemeler) vastasyla ok sert tedbirlere bavurularak
tepkiler susturuldu.^
Silifke'de gerekleen "Askeri Hoca syan" derhal bastmlm. kartlan
kanunlan tenkid eden ve bu kanunlara "dinsizlik kanunu" diyen asker kkenli
Abdurrahman Hoca lmle cezalandnimir. lm cezas, idamla hemen yeri
ne getirilmitir. Maksat, kendisinden sonra muhalefet yapacak ve isyanda b u lu
nacaklara "devletin ok sen olaca" imajnn verilmesidir. Silifke olaym. Re
adiye. Bursa. Adapazan ve Konya olaylan izlemitir.
Daha nce belirttiimiz gibi, bu tr hareketlere kar messir tedbirler
abnd iin ferdi bakaldranlara ok ar cezalar verilerek ayaklanmalara engel
olunulmutu.
1924 Martnda cercyan eden ve ihtilalin kanunuyla Ugili olarak syle
necek eylerden birisi dc. Devletin artk din olarak bir eyi grmek istemedii
dir. Nitekim 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen 429 sayl kanunla: "Tioye
devletinin dini yoktur!" szleri Meclise kabul edilmitir.
"Devletin dininin olmad", ve "Devletin dinden aynid" bu dnem
iin resmi dcgcrlcndinnclcrde de ok ilgin yaklamlar grrz. Devletin. Mat
buat Umum Mdrlnce bastrd ve bir gazeteci olan M.Zekcriya Scncle.
1924 yln nasl grdn anlattrd, bir nevi resmi "almamak.' olan "Resim-

6 W illlred Cantwell Smith. ..Modern T u .e y . Islamic Retormalioo. . - n TOfKiye Dtr. Br R f

lorma mt Gldyor adh risalesinde bu gbrUe y ^ verir {ilahiyat Fakltesi DergfSi. Say. y.
1953. s 72 Ayrca yazarn yine Modern TurKye ile Ilg ilf: .Is tfm m Modem W5KV>. 3\
esen vardtr. (PnfK.lon-1957)
7. Paul Gentizon. Mustafa Kemal V. Uyanan Dou, s s .
Secl AkgOn, Hitalebn kaldtrilmasn/e Sonutan (Doktora T e . ) 270^ 2 .
9 etin zek. Despot ve Din. s 476
*" Zekenya Senel. Resimli Yl. s 11.18. Matbuat U m Md rlQ i92S AnKar
Dr. Ali Puad Ba g l. Din u m Y m r yay
310 c u m h u r iy e t D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

1 Yl" adli yaynda bu konumun ve yaplan devrimlerin bir degcrlendimes

vardr. (5.11-28).
M. Zekeriya Sertel. Resimli Yl adli ya^na yazd. .'I924'de Trki-
ye'nin Siyasi Tarihi.' balkl makalesinde unlan sylyor:

"Geen 1924 senesi Trkyenn ykmak senesidir, !ki sene evvel Sakarya
zaleriyle balayan inklb rtmam in, geen sene eski devirden mUnlaklI mUesse.
selerin hedmiyle (ykmyla) vakit geirilmitir. Tekilt.1 Esasiyemiz hedm edilmi-
tir. Maarlt, Adliye. Aile tekiltmz yklm, hlsa cemiyetin messes nizam- -
tlmisl batan baa tarmar edilmitir. Yapmak in ykmak lzm geldiine naza,
ran geen bir sene, inklp Millet Meclisi hesabna byk bir taaliyet senesi ola.
rak kaydedilmek icap eder. Memleketi yeni bir hayata, yeni bir nizam- timaye
sl etmek isteyen Millet Meclisi,'geen bir sene zarfnda nklp yolunda tesadUt
ettii engelleri ykmak hususunda ok muvaffakiyetle ilerlemitir.
Millet Meclisi'nin geen sene zarfnda yapt en mhim Tekat-I Esasiye
Kanunu'muzu itmam etmi olmasdr. Bu kanun Devlet tekiltmz bsbtn yeni
asri esaslar Uzerne istinat ettirmektedir. Evvel bu yeni kanun ile Trk Devleti'nin
ekli in idaresi olmasna nazaran, yeni devlet ekli, imdiye kadar kabul edilen
devlet ekillerin.n en asrisi, en mkemmelidir. Bu kanunun kabul tarihinden itiba-
ren TUrk milleti kendi mukadderatna hkim olmu ve asrlardan beri banda tut-
tuu tuteyll hkmdarlarn istiMat ve ceberrutundan kurtulmutur. Tekat-I Esa.
siye Kanunu ln ettii bu yeni prensip cab olarak s^as hayat ve tekilatmzda
birok yeniliklerin ve mhim ini. a,^rn mili olmutur. Adliye. Maaril, Maliye.
Harbiye, hulsa btn tekilat.mz bu yeni ruhtan mlhem olarak yeni bir istikame-
te tev.cih edilmitir. Ma^m^fh (Cumhur.yet) eklinin kabul ilk evvel hilatetin lgas
(3 Mart) ve halitenin memleketten t^'o.n (4 Mart) nta (dourma) etmitir.. Millet
Weclisi slm leminde tevlit eimes muhtemel her trl itirazlara ramen hilaleti
lav etmi . ve din ile Oevieti ayrm olmas hasebiyle, memlekette ruhani bi h
kUmdarn mevcudiyetine ihtiya kalmadn ilan etmitir, hilatet messesesinin yi.
klmas ve halita ile beraber, alt asrdan beri Trk kylsnn srtndan geinen
tufeyli bir neslin memleketten tard ile bal bana bir nklptr. Avrupa ve Amei-
kallar bile bu inklbn bu kadar sratle ve bu derece muvaffakiyetle mevki-i tille
konabilmesine hayret etmilerdir.
Cumhuriyetin ilan ve hilafetin ilgasndan sonra devlet ve .dinin, lefriki nazari-
yesinn tam anen tatbiki lazm geliyordu. Meclis 3. bif ! !!
ediyordu. u halde laik bir hUkUmet inde din tekiltnn manas yoMU; ^

^esseseieri^izde bir nebzO din kokusu varrf.. : : :

1 9 2 4 D E V R M L E R S O N R A S I lO R K fY E 311

ve mevcudiyetidir. Bu messeselerin imhas. btrbu akide ve umdelerin imhas

demektir. Onun iindir ki inklplar daima tedrici tekmle taraftardrlar; ve yeni
sini ikame imknn temin etmedike eskisini ykmaa teebbs etmezler. Fakat
bizim iin sabr ve tereddt gstermek mmkn deildi. nklplar o kadar sratle
gidiyordu ki. bunun nne durmak mmkn deildi. Zaten Meclis ve Hkmet va
ziyetinden emin olmak iin bu ykma ameliyesinde tereddt etmedi. Binaenaleyh
Millet Meclisi hanedann memleketten ihracna karar verdii gn (3 Mart) er'iye
Vekletinin ilgasna, Mehakim-i eriyenin Mehakim-i Nizamiyeye rabtna. ve Er.
kn- Harbiye Riyaseti'nin kabineden ihracna da karar verdi. Bu karar devlet
tekilatmzda mhim inklp yapyordu. Millet halife ve hanedandan kurtuluyor,
devlet dinden ayrlyor ve hkmet askerlerin nfuzundan uzaklayordu, ismet
Paa Kabinesi (5 Mart) er'iye ve Evkaf Vekletlerini lavetti. Ve bu iki vekleti
mdiriyet haline kalbetti. Maarif Vekleti (6 Marl)ta btn medreseleri lavederek
talebeyi tl, ptida ve asker mekteplere tevzi etti.
Bir hafta zarfnda memleket mthi bir nklba ahit olmu bulunuyordu.
Din namna ne kadar messese varsa hepsi bir hafta zarfnda yklm bulunuyor
du. Ne er.iye ve Evkaf Vekaletleri kalyor, ne Mehakim-i er'iye ve medreseler
yaayabiliyor, ne de hilafet yerinde kalabiliyordu.
Bu ykma ameliyesi tima ve siyas hayatmzda bir sarsnt vcuda getir
mekten hal kalmad. Fakat bu byk bir ameliyattan kan ar bir hastann geir
mee mecbur kald hafif bir hummadan farkl deildi. Daha kk inklplar iin
dklen kanlar nazar- dikkate alnd zaman bu muazzam inklbn ne kadar
buhransz ve zararsz meydana geldii kolaylkla anlalabilir. Filvaki bu nklptan
Adliyemiz. Maarifimiz, Evkaf tekiltmz mteessir oldu. Fakat bu kadarck bir
sarsnt olmamas da mmkn deildi.

Grld gibi M. Zekeriya Scrtel, Devletin resmi lutanaklannda, "Din

namna ne kadar messese varsa hepsi bir hafta zarfnda ykm bulunuyor
du" diyerek bir hafta iinde gerekletirilen inklba daha ksa bir tarifle, "dini
ykm inklb" diyordu.
Bu yaklamlard:tn dolaydr ki. biz Trkiyc.de balayan bu yeni dneme:
devlei-din ilikileri asndan, "devlete bal din sistemi" devri adn verdik.
Dinin etkinliini yitirdii ve kendini devletin kullanmna devrettii bir
sistem.

12. Mete Tunay. Tek Parti Ynetimi, s. 121-122. Ara Ek 6dn.

13. Mete Tunay, a g.e., s. 122.
 f ;
 Sekizinci Blm

KAPATILAN MEDRESELERN
TEKKE ve ZAVYELERN
LM HAYATTAK YER VE
FONKSYONLARI NE D?

1*


:'..
CUMHURYET NCESNDE MEDRESELERN, FONKSYONLARI
VE LM HAYATTAK YER

3 Mart 1924 tarihindeki temel dcvrimlerden 430 sayl yasa ile ka

nunlaan Tevhid-i Tedrisat Kanunu" ile OsmanlI'nn kuruluundan bu
yana 600 yldr aralksz devam eden ilm ve dini messeseler de mrle
rini tamamlam oluyordu. zellikle Osmanl Devletinin temel dayanak-
lanndan biri olan medreseleri bu kanundan nasibini alarak, bir daha al
mamak zere kaplanna kilit vuruyorlard.
eyh-l slamla bal "Darl Hilafeti.l Aliyve" Medreseleri ile ta
mamen bir ihtisas alan, bugnk anlamyla tam bir doktora almalan.
nn yrtld enstitlerden olan. "Mcdreset'l Mtehassisn" 430 sayl
yasa ile yok edUen temel kurumlanmzdan biri olmutu.
Bir "Mcnba- er" ve bir "Mehaz- rtica" kabul edilerek kapalma-
lan arzulanan medreseler acaba gerekten tam bir ktlkler yuvas veva
ilticann kayna m idi. yoksa ilmin, ahlkn, edebiyann. kltr ve sana
tn; ksaca ilericiliin birka)Tiag m idi?
Bu sorumuzun cevabm bulmak iin nce bu kunmlann Cumhuri
yet ncesindeki ilev ve fonksiyonlanna bakmak yeteii olacaktr kanaa
tindeyim.
O s m a n lI m p a r a t o r l u g u .n u n s o n d e v i r l e r i n d e il im h a y a t b i r ta k m
d e i ik lik le re u ra m , e itim e k lin e y e r b ir y n v e rilm i tir. M e d re s e le r
y e n i d e n i s l h e d i l m i , y e r i h t i s a s m e d r e s e l e r i a lm t r . B u n l a n n y a n n
d a D r l - H i k m c t i l - l s l m i y c a d n d a a s n n i h y a l a n v e ilm i m ctC K lan g -
z n n c a l n a r a k b i r d e a k c d a m i k u r u l m u t u . H a r p d e n y o r g u n v e p e r i a n

Bkz. Sadk Afbayrak Son Devrin IslAm Akadems (0rUVHkm#tl l4nfy.) VarHAtra Yayo
iar, ubat 1973.
316 c u m h u r iy e t DNEMf DlN DEVLET LiKlLERi

kan Trk Milleti ilmi hayata dnerek eski yaralan am aya balam.
Yalnz ulemnn ou harplerde ehit olmu, medreseler yklm ve tale
beler maddi ve manevi skntlar iinde kalmlard. Zaten Kurtulu Sava-
'nn gerek kahramanlan da sankl mcahidlcr. ulema ve mderris efen
diler idi.^
Bu durum ierisinde lakib edilmesi gereken yolu izmek iin "Mei-
ht Makam bir takm raporlar hazrlamaya balamt. Aadaki belge
er Mahkemelcrin Adliyeye balanmasnn dourduu yanl yolu gs
termesi bakmndan enteresandr. 7 Terinisn 1336 (1920) tarihinde ha
zrlanm olan Meihat Tezkere'sine ilave rapor yledir:

..BB-I FETV
DARE.Yt MEHAT-! SLMYE. TAHRRAT KALEM
(6 Muharrem 1922 tarihli ve 50 numaral
Tezkere-i Meihat Melffudur.)

"OsmanlI Devlet'inin kuruluundan itibaren siyasi ve idari tarihi dikkatle tetkik

edilirse grlr ki ulema snfnn gr ve fikirlerin mracaat ve eriatten ml
hem olan hayrl vasiyetlerine tabi' olunduka felah ve salh asar vcuda gelmi,
hi olmazsa OsmanlI Milleli'nin ve slm mmetinin tekml esasl arzalardan
mahfuz kalmtr. Ulem'nn nfuz sahibi olduu bu zamanlarda, sonradan ortaya
kp milli tarihimizi lekeleyen facia ve cinayetlere meydan verilmemitir. andarl
Halil Efend' ile balayan bir mnevver ulem silsilesi, gerek devletin kuruluunda,
gerek hal .^e mevkinin hususiyeti dolaysyla maruz kald trl trl mklta
ramen gnmze kadar hayatn devam ettirmee ve baki kalmaa muvaffak ol
masnda ayan. kran mebrr hizmetleri grlm olan yce zevat arasnda
hakk le hrmete lyk mmtaz bir mevkii kazanmlardr. Bununla beraber hakik
ulemaya tevdi'i vecaibten olan er vazifelerin zaman zaman ehliyetsizliklerin za
lim ve gasbedici ellerine gemesi yznden baz mnasebetsizliklerin ortaya kt
, rtlp gizlenmesi kabil bulunmad gibi bilhassa son zamanlarda tekml
seyrimizde ma'ruz kaldmz satmelere ve milli hayatmza arz olan inhitat ve te-
denniyattan ulem snf da azade kalamyarak bugn dier btn devlet messe
seler! derecesinde itina ve islh nazarlarn dvet edici bir halde bulunmutur."
"Merutiyet'in bidayetinde islh vadisinde yaylan baz icraat ise mevcudu
da lahribten baka bir netice vermeyerek yolun izmihllini sr'atlendirmi ve islh
ihtiyacn iddetlendirmi olduu gibi bir zaman idaremizin bana musallat olan

^
CUMHURlYErr d n e m in d e m edreseler 317

rezillerin madur milletin temayllerini asla nazar- tibara almakszn Hark>-i Umu
miye itirak etmeleri e malubiyete duar olmalarndan nai zaruri olarak imzala
dmz sulh muahedesinin tatbik hkmleri de mhim slhat ve tensikatn icras
n emredici bir hale getirdiinden ve dar tekilatmzda devlet ilerinin en iyi ekil
de yrtlmesini ve kul haklarnn muhafaza ve syanetini tefekkl eden esaslar
dairesinde slhat icras takdirinde sulh muahedesi ile devlete tahmil olunan id
detli hkmlerin bir dereceye kadar hafifletilmesine muvaffakiyet hsl olaca
kuvvetli bir mit ve slhat iine en evvel ulem snf ile Fetva Dairesi'nin itizam
ve ykselme sebeblerinin temini ile balanmas iktiza ettiinden Meihat- slm-
yeye tevdi' edilmi vazifelerle bu vazifelerin icra ve ifs iin tekil olunan messe
seler tetkik ile aadaki mtalalarn arzna cesaret edilmitir.
"Vukuf sahihlerine ma'lum olduu zere bugnk hale gre Islm Meiha.
t'na drt vazife tevdi' edilmi olup bunlar da kaz, ift. tedris, tenvir ve iraddan
ibarettir."
"KAZA: slm bir heyetin asla mstani olamayaca bu drt vazifenin bi
rincisi kazadr ki Makam- Meihat- Islamiye bu vazifesini er'i mahkemeler vas-
tasyle icra ve if eder. Kaz'nn ifasna ve buna dair olan tekilat imdiye kadar
bir ok tekml safhalarndan gemi ve bugn stanbul ve Tara er'i Mahkeme
leri ve bu mahkemelerin Fetvahane ile beraber temyiz mercii olan Meclis-i Tetki-
kat- er'iye ile stanbul er'i mahkemelerinin istinaf mercii makamnda otan Ka
zaskerlik Mahkemesi'nden ibaret bulunmu olup, vilyet r'kezleri ile liva ve ka
zalarda bulunan er'i hakimlere "kad" tesmiye olunmakta umumen Hilafet Ma
kam tarafndan taklid-i kaza etmeleri ve eh selhiyetlere .lalikiyetleri esas mer'i
olmakta ve bu hal maslahata bulunmakla olduu gibi kadlara mahre ve mene'e
bulunan Medreset'l Kudatla okutulmakta olan muhtelif fkh ve hukuk dersler de
mdvimlerin kfi ma'imat iktisab etmelerini temin edecek mahiyette bulundu
undan bu cihete de islha muhta bir ey grlememekte ise de bizde maale
sef eslf dima ahlfa takaddm edegeldiinden mezkr medrese mezunlarnn
tahsillerini ikmali mteakip hangi durumda olursa olsun muayyen bir mddet er'i
Mahkeme'lerde kadlar ve mavirlerin nezdinde ve Fetvaname.de mmarese ikti.
sab etmeleri ve bilhare halkn haklarn yerine getirmee kadir ve dvalara bak
maya kefil, anlayl, emin, mstakim ve metin birer kad olmak zere yetitirilme
leri sebeblerinin temini mutlak gibi mlhaza edilmitir. Medreset'l-Kudat Nizam-
namesi'ne bu babta bir madde ilvesi dnlm ve idri tekilatn temeli mesa
besinde olan nahiyeler de ihmal olunmayarak baz nahiyelerde bulunan naiblikle-
rin temili ve naibler ile btn er' hkimlerin intihap ve tayin ilerine ve taltif, terf?
ve tecziye ekillerine mtedair lzumlu hkmlerin ait olduu kanuna der ve tez-
yli. mahkemelerin sr.at ve intizamn te'min kasdyla Usul-u Mehakime-i er'iyye
Kararnamesi hazrlanmakta ve l'lmat. eryyenin sr'atle tenfiz ve icras zm
nnda l'lmat- er'iyye cra Dairesi'nin de bal olduu Meihat Makam'na ba
lanmas ve Adliye Nezareti.nin de tasvib ve muvafakatiyle terekelerin yazlmas ve
verasetin isbat ileri ile itigal etmekte olan Muhallefat- Umumiye Kassaml
Mahkemesi ile yetimlerin mallarn muhafaza ve oaltmas ile megul Emval-
Eytam daresi muamelatnn da byle sratll ve salim bir surette cereyann temin
iin Meihat Makam'na balanmas muktezi ve mnasib grlmektedir."
318 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E T L K L E R

KdzaliK rnurakebeden azade kalan kuvvet ve selahiyetlerin bilinen hudutlar

tecavze temayl edegeldikleri nazar- itibara alnarak Abdlaziz Han'n saltanat
nn ilk yllarnda te.sis ve bilhare lav edilen tefti usulnn lmiye Dairesi'nin b
tn vazifelerine amil olmak zere iadeten ihyas ve akranlar arasnda temayz
etmi mtehasss mfettiler tayin etmek suretiyle kad ve mftlerin, medrese ve
tekkelerin ve sair er'i messeselern muayyen ve gayr- muayyen zamanlarda
tefti ve murakabeye tabi, tutulmas ve bu hususlarn bir kanun ile te'yit ve tevsiki
lazm grlmektedir.
FTA: Makam- Meihat- Islmiye ift vazifesini merkezde Fetvahane tara
fndan ihzar edilmek zere bizzat taralarda mftler vastasyla ifa etmekte oldu
undan eskiden beri stanbul'da iftaya mtedair vazifelerle megul tekilat bulun
duu gibi taraya da mftler tayin ve i'zam edilmekte ve iftaya mezun klnmakta
iseler de maalar pek az ve ifta ile beraber mahallin dini hususlarna nezaret ve
idare meclislerine itirak, evkaf komisyonlarna riyaset de uhdelerine tevdi' edilmi
olduundan vazifeleri cidden mhim ve yorucu bulunduu cihetle maalarnn o
altlmas. mahalli tesirlerden azade olabilmeleri iin mahalli ulemann tercihi art
ile mnhasran Meihat tarafr>dan tayin edilmelerinin te'mini maiyyetinde birer
msevvrt bulundurulmas, tayin ve terfi' suretinin ve ahsi durumlarnn husus bir
kanun ile tesbiti muvafk grlmtr.
TEDRS: slm memleketinde slm ilimlerin lyk olduu ehemmiyetle
eitim ve retimi. Umumi Harp dolaysyla din vazifelerde halka rehberlik ede
cek imam ve hatiplerin hissolunacak derecede azalmasna binaen bunlarn da ih
tiya nisbetinde yetitirilmesi ihmal olunamayaca gibi lazm olan ilimlerin mem
leketimizde intiar ve tamimi, medeni hatra ve izlerin en iyi bir ekilde takdir ve
telkkiye mazhar olmas da din ulemas ve din tedris messeseleri tarafndan ter
vi edilmekle kabil olabileceinden ulemaya riyaset ve din messeselere mraca
at makam olan Meihat- Islmiyenin mhim vazifelerinden birisi de tedris olup
imdiye Kadar bu vazife Ders Vekaleti vastasyla icra edilmekte ve bundan sonra
da oylec devam etmesi lzm bulunmakta ise de tedris tekilatnn ta.mim ve te
milinin t, minine ve ders proramlar ile tedris usulnn asrn icaplarna ve ta.lim
ve terbi, e ilmi kaideleri dairesinde mmkn olduu kadar slahna ihtiya hissedil
mekle bu hususla evvel taralarda husus btelerden tahsisatn temin ederek
hazrlK medreseleri amasna muvaffak olan mahallere Ibtidai Hari ve Ibtidai Da
hil (tali) derecesindeki medreselerin ta'mimi sebeblerinin tamamlanmasna, sani
yen medreselerde tedris olunan ilim ve tenlerin birbirleri ile mnasebetlerine gre

mal edilmemekle beraber medreselerin as muallimle idaresi imkannn hazrlan

masna salisen; her yerde asli derslerin ayniyeti muhafaza ederek ilve edilen
derslerde mahallin hususiyeti nazar- kibara alnmasna ve binaenaleyh baz ma
hallerde licaf derslere ehemmiyet verilmee mukabil dier yerlerde zirai ve sair
derslere itina edilmesine ve bilumum tedrisatn mmkn

teve e
e ibulunmutur.
RAD VE TENVR mam ehlini tenvir ve trad, mslmanlarn ahlk- fa.
zite .mae ile ssl, kendi mazi ve haline agh, cihann siyasi, dini. lm.
cumhuriyet dn em ind e m ed reseler 319

sna, bedi btn olaylarndan haberdar olmalarn te'min. ayn zamanda msi.
mantarn seciye ve faziletlerini, ilim ve sanayiini. hsn- nazarndan hibir zaman
mstani olamayacamz meden alemin gznn nne koymak da Meihat
Makam'nn asl vazifeleri cmlesinden bulunduu cihetle mezkr hususlarn ifas
n mtekeffil olmak zere Dr'l-Hikmeti'l-lslmiye nceden te'sis ve tekil edilmi
ve imdiye kadar vazifesini ifaya devam etmekte bulunmu ise de mezkr mes.
seseden azami derecede istifade edilebilmek iin maiyyetine kfi miktarda mter
cimler verilmesinin faydal olaca mlahaza olunmu ve bu babta lzumlu mad
delerin Dr'l-Hikme Kanun'una ilvesi derpi klnmtr.
Zikredilen hususlardan baka gerek merkez daire ve gerek taralarda Mei
hat Makam'na bal tekilatn dar cihetinde her makam ve memurun mezun ol
duu hudut ve selahiyeti gayet sarih talimatnamelerle tesbt ve tayin edilerek bil
dirmek ve sormakla vaktin yok olmasna ve ilerin fevt olmasna meydan verilme
mesi ve krtasiyecilikten mmkn olduu kadar kanlmas da ayrca dnlm
ve bu babta icabeden muamelt hemen hazrlanmtr.^

Grld gibi memleketin iinde bulunduu artlar gz nne alnarak

savatan kld ve yaralarn sanimaa alld bir dnemde bile ilim hayat
nn da yeni bir ekilde kurulmasna altbyordu.
Devrin en ileri gelen alimleri srf bu maksatla bir araya gelerek memleke
tin geri kalmasna sebeb olan cehaletin izalesi iin gayret sarfediyor ve ilmin \c.
niden asnn ihtiyalanna gre neri iin faaliyetlerde bulunuyordu. Meihat Ma-
kam'nn asrlar boyu sergiledii byk vazifelerin daha iyi bir ekilde yaplma
sna allrken gelecee ait planlar da dnlyordu. Bu sralarda vatann her
taraf igal edilmi bulunduu halde memlekette din birlii lzm gelirken ve
halta slm Dini'ne kar bulunanlann susmas gerekirken, maalesef tslm.j \
plan hcumlar btn iddetiyle devam ediyordu. slm'a ve dini uygulamalara
kar giriilen tazyik ve tahrike ileride de geni yer verilecei iin, biz mcdrc.se-
lerin kapatlmasndan nce, bu kurumlann ve balanndaki mderrislerin, naMil.
g ve nicelii zerine biraz olsun durmak isliyoruz.

'.M D E R R S L E R C E M Y E T .'^

Bu cemiyetin kurucular devrin cn byk alimlerinden olutuu iin takip

etlikleri gaye de o derece byk, faydal ve yaygn idi. Bu bakmdan bu ccmiyc-

3 Sadk Alb yrk. T r k iy e 'd e D m Kav as/. %. 139-144. am. Yaynlan. 4 Baakt I964.b anb i
Bab Fetva Dar -yi Mahat- Islmcya lahnral Kalem., 6 Muhartam 1922 lanh. S nou Ttk.
re- Matihai Raporu Balgati.
Mudemtin Cemyat. Evkaf- itlmya Matbaan. 1921
320 CUMHURtYEH^ DNEM DlN - DEVLET ILIKLERJ

lin fonksiyonlan zerinde biraz durmak gerek. Cemiyet Ana Tzg'nn ban
da son derece ibretli ve isabetli fikirler tayan ve devrin yaraland ve hastabkla-
nn en iyi tehis eden bir "Beyanname" mevcuttur. Bu "beyanname" yledir:

CEMYET BEYANNAMES

"Bir milletin vcudu ve siyas bekas, kendisini tekil eden bir veya birka
kavmin ihtiva ettii snflar tarafndan insanln ftratnda messes bulunan btn
ihtiya ve istidatlarn kitlece dzeltilip, gelitirilmesine dayanmaktadr. Bir kavmin
yalnz cengaverliini yahut yalnz zihn ve ticar mevcut kabiliyetini temine kfi de
ildir. Ulm ve fnnda. hars ve sanayide, ticarette, adalette, siyasette, diyanette,
askerlikte ve sair meden unsurlarda gsterilecek mevcudiyetlerdir ki mill varlk
pyldr olur."
"Bir milletin teallisi onu terkip eden snflarn ferdlerinin izhar edecekleri
mevcut zelliin tealisine baldr. Her snf, zerine ald vazifeyi ne kadar yk
sek mikyasta ifa ederse millet o nisbette terakk ve teal eder. Ve bunun aksine
her snf ne kadar aa derecede vazifesine bal kalrsa millet de o nisbette geri
ler."
"M ille tle rin ta rih in d e u ra s d a a y a n . m ta la a d r k i b ir m ille tin y k s e lm e s i
b t n s n fla rn n y k s e lm e s i ile, b ir m ille tin e v v e lc e u la t y k s e k m e d e n iy e t s e
v iy e s in d e n d d e d e n ile b ilir k i b t n s n fla rn n g e ri k a lm a s ile m e y d a n a g e
lir. M ille tin ih tiv a e q. s n fla rd a n b ir k a te ra k k i e ts in d e d i e rle ri k a ls n y a h u t b ir
k a g e ri k a ls n o a d i e rle ri k a lm a s n , b u o lm u y o r. H e p si b ird e n te ra k k h e p b ird e n
te d e n n i e d .y o r. B u n u p h e s iz fe rtle r v e s n fla r a ra s n d a k i k a r lk l te s irle re ham i
e tm e K ie iz a h edH D tr;z. te d u ru m b u ra d a n n e.et e d e r k i te ra k k i e tm i m ille tle r
d e n y e ti e n a " e r v e s a ir z m re le r ile te ra k k e tm e m i m ille tle rd e n y e ti e n a lim
le r v e ..i Z m re le r a ra s n d a a y n m e s le e m e n s u p o ld u k la r h a ld e b y k fa rk la r
g o ru u r."
"Hangi snftan olursa olsun insanlk fertlerinden her biri muhafaza ve ahs
beksnn icab ettirdii hayat mcadelesinde yaratl bakmndan ahs menfaati
ni derlernkine tercihe meyyaldir. Bu meyillerden mtevellit byk hazrlklara
beeriyet tecrbe ede ede, trl trl arelerle kar gelmek istemitir. Bu arele
rin zamanmza kadar gelen mkemmel ekillerinden biri hkmettir. Hkmet et
me mevkiinde bir milletin snflarnn menfaatlerini ku bak yksek bir noktadan
grecek ileri grl ricat bulunacak, hkmet, hkmet etmenin iktiza ettii ekl-
B her snfn, hef ferdin arzusunu tatmin ve bakalarnn emelleriyle msademe

.0 da muhia- ta-i Haktr."

6 8t- Mvh)-I mutlaktr."
CUM HURA d n e m in d e m e d r e s e l e r 321

terakki etmi milietierin hareket prensipieri! te milietierin miirebbi s.mliarma

dahii .lan medeni milletlerin esas terakkiyat.l Bu ekildedir w zamanm2 da bee,
r t.pluluklara tesir edici insaniyet ve laziletler medeniyeti yine hkmetin nezareti
altnda, lakat hkmetten intizar etmeyerek bizzat vcuda getirmiler, ^eri saa.
det bu ekilde muvattakiyete ulamtr."
.Yukarda geen hususlara binaen slm Milletinin tealisi sair cihetler ara-
Sinda diyanet cihetinin de kmil bir inkiala mazhariyetini lzumlu klm ve sair
kavimlerin misal ve tecrbelerine lve clunarak uzun seneler bizdeki tecrbeler-
den alman dersler ilmiye mesleinin tealisinin, bu meslein yakndan alkadar
clanlar taralndan ihtimama mazhar elmasna vabeste bulunduunu gOstermi !
duundan bu meslee hadim clmak zere Cemiyeti Mderrisin" kurulmutur.
"Cemiyetin ibraz edecei mesai tek gaye clarak millet lertlerinin dinen tenvi.
rine ve ahlken tehzibine, itimai balarnn kuwetlenmesine maul clacag.ndan
bu maksadn husul en byk art ittihaz edilmi ve halka yk olunmamas hak-
knda varid olan Hazret! Peygamber'in emirlerine imtisalen mUslmanlarn ahsi
alma nkial esasi da dikkat nazarlarndan uzak tutulmutur. Ancak bu maksa-
din husul vakitlerini ilmi ve lennl tetkiklere hasredecek mUderrislenn muvattaki.
yet dairelerinin genilemesine ve ilmiye talebelerinin, slm ilimler ve zamanmz-
daki lenlerle mcehhez bir halde yetitirilmesine vabeste ve bu halin en mUkem-
mel ekilde ortaya konmas, bunlarn haricinde diyanet ve lmiyeye muha*et ile
temayz eden zevatn mzaheretine dayandndan cemiyet artlan ve maksatla-
r ona gOre ortaya kmtr."
"Her hususta rat ve telridin muvaffakiyeti hll Geei ak bulunmasna
ve er'i errfle hareketlerinin hudutlar muayyen bir ekilde izilmi bulunan ule-
m.nn .iyasi maksatlar takip etmesi dava urunda zaruri olduu vehile siya,
si .ihyalardan nazar- dikkatle kanm olmakla beraber cemiyet ve lerdin hukuk
ve seiahiyeti yine kendilerine mahluz braklmtr."
"Yukardaki esaslar dairesinde cemiyet resmen teekkl etmi olmakla din
V. ilim erbabnn yardmsever eveccUhirinden gurur duyarak laydal laalyet.ne
balamtr. Tevfik Allahlandr.^

Kumlan bu cemiyetin gayesi de u maddelerle izah ediliyordu:

"Madde 2) a slm Milletinin yUco tedris meslei ve m^enl lemdek.
sair mesleklerle mtenasip yksek Irtan seviyesine karmak ^ n iktiza ^ e n te-
etoUslerde bulunmak.
tH slm ilimlere hakki ile vakl ve sair ilimlerden zamann ihtryacma k^^
malumat! ha ve ulemann evsal ile mtemayiz ilmiye lalek^si yetelirm^e gay-
ret sartelmek.

s. Mjterrin Cmyali. Evhaf-I l l m ^ Matbaul 921- : 8 T A i r f . Dr

K vgul. . 145-149. amil Yay. 4 Bakj ltanbul.19.4
 322 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

0 Muntazam bir usul dairesinde din hakikatlen. Islmn ycelik ve terbi

yesini mslmanlarn ruhlarna doldurmak, Islm adab ve eairin muhafaza, ms.
lmanlar arasnda kardelik balarnn takviyesi ite itimai mkellefiyetler ve ahsi
almalarn inkiafna byk bir azim ve metanetle almak,
d Mderrislerin hukuk ve menfaatlerini korumak, refahlarn temin hu
suslarna gayret sarfetmektir..
Krkyedi maddelik bir tz ihtiva eden bu cemiyetin kurucu ve idarecileri
u zevatH kirmdan teekkl etmitir:
Kurucular: Fatih dersiamlarndan Abdlfettah. Fatih dersiamlarndan Gey-
veli brahim Hakk. Fatih dersiamlarndan Muhammed Atf. Beyazid dersiamlarn
dan Ermenekti Mustafa Safvet.
dare Hey'eti: Birinci reis: Fatih dersiamlarndan Mustafa Sabri Efendi. kinci
reis: Drl.Hilfetil-Aiiyye Ibtidai Dahil Medreseleri Umum Mdr skilipli Mu
hammed Atf Efendi. Ktibi umumi: Dr'l-Hilfeti'l.Aliyye Ibtidai Dahil Medresele
ri OsmanlI Edebiyat mderrisi Ermenekli Safvet Efendi.
Azalar: Darul-Hikmetil-lslmiye azasndan Eref Efendi Zde evketi, D-
r'l-Hikmeti.l-lslmiye azasndan Sakl-i Nursi, Fatih dersiamlarndan Dzceli Za-
hid. Drl-H'fet.'l-Aliyye Sahn Medreseleri Fkh mderrislerinden Seydiehirli
Haan Fehmi. Dru.i-Hilfeti-Atiyye Ibtidai Dahil Medreseleri Mantk mderrisi
ManisalI Mustafa, Fatih dersiamlarndan stanbullu Hafz Abdullah, dersiamdan
Sinoplu Muhammed Emin Efendiler..

Grlyor ki Mderrisler Cemiyeti son derece byk zevat ihtiva etmek

le ve tamamen memleketin maddi ve manevi imanna ynelik yce gayeler ta
makta idi.

tSLM .A YAYIN YOLUYLA YAPILAN HCUMLAR

KARISINDA MDERRSLERN ROL

Kurxluunu ve gayelerini akladmz mderrisin cemiyetinin mensup

lan her frsatta slm'a saldtran ve hcum eden ahslara cevap vermekten ve Is-
lmiyeti mdafaa etmekten de geri kalmyorlard.
19211i yllarda edebiyat Cenab ahabeddin. "Peyam- Sabah" Gazete
sinde "Siyasi Hasbhaller" bal alnda neredilen "mkan- Kyam" adl ma
kalesinde yle diyordu: ^

6. Mdrriin Cemiy.b. Evkaf- lslmtyei^tb a. ^ ^^ yw2 Blm).

Ll
c u m h u r iy e t d n e m in d e m e d r e s e l e r 323

... Her eyden ziyade dini saadetimiz iin yan< temennidir ki ilk nce
itihat kaps artk alsn. Bir mstebitin keyfi iin bu kadar asrdan beri kapal
durduu kfidir. Esaret, taaddi.i zevcl. resim ve hcykcltralk memnuniyeti
gibi eyler var ki slmiyet'e garp alemini yan baktmyor. Ve bizi medeniyet ka
filesinden kanyor. Halbuki insafla araunlrsa bugn esaretin bilfiil mlg ol.
dugu. taaddt-i zcvct'n ameli kabiliyeti kalmad. Lt ve Menal hatralan taze
iken konulan resim ve heykel memnuniyetinin idamesine artk mahal grlemi.
ycccgi teslim edilsin... Bugn bir Dr'l.Hikmcmiz vardr ki eer yanlmyor
sam en nce gelen vazifesi. slm'n vazifelerini tantmak, sevdirmek, itimai
bir amil olmas itibariyle de kuvvetlendirmektedir. Bu gyeyc vasl olmak iin
kestirme yol mufassal ve mselscl kyaslarla cOcn uyuturmak veyahut din na
mna jandarmala kalkmak deil, mukaddes csaslanna dokunmayacak ta'dilt
ile slmiyet'i zamanmzdaki hayatn icaplanna uygun bir hale getirmektir.
Cenab- ehabeddin'in dini meselelere ait makalelerine uzun uzadya ce
vap vem Mustafa Sabri Efendi yle diyordu :
... Edib-i muhteremin slmiyet'te en ziyade zihnini igal eden 'Taad.
dt-i Zcvct meselesi iin "kymet-i lmiyesi kalmamtr demesi msellem
deildir. Eer ilmi kymeti kalmam ise yerini fuhu ve sefahata terk ederek i
timai sahadan ekildiini takdir etmeleri lazmdr. Mesele gyet basittir. Gapta
hayatn en muten hazlan (gzel kadn) sayesinde tatmin edilecei kanaati ink-
n kabil olmayan bir halde teesss etmi olduuna gre gzelden gzele doru
teselsl ve teceddtten bu arzu karsndaki kadnlan slm eriat hem tahdit ve
hem de tayin ve tesbit etmitir. te o kadar..."
"... Heykel-iralk gibi gzel san'alan slmiyet'in takdir etmemesi tarzn
daki yadrgamaya kar da szm udur ki: hayatta havaic-i asliyeyi ic.m .len
san'aar bir tarafta dururken insanlar ciddi ve maddi faydas olmayan ve ekseri
yetle mslmanlarca bilinmesi gsterilmesi yasak olan insan azalanru da tasvir
ve tehir ettii cihetle slmn adb ve edebine uymayan san'alan dinimi/ ih
male mahkm brakyor. Ve bedii vezki tatmin iin bunca bedyi-i hilkati kfi
grmeyip de tatan insan vc hayvan yapma slmiyet sefihlikle Ugal le.kki
ediyor."^

S. Alemdr G uetesi. say : ^27,7 7 15 l u n i s a n i 1337 (1921). M iaf s^)n Atom,

dara 19 KAnunisan 133r6e lkl tzah bir iKtah' V . 2 4 KnunMni I337.de "nc izah, adil
cMer iki makala ite Ce^ab ehabeddin'e cavap vermitir.
A^ca ! kilpl IvAjhammed Abf Efendi de c in a b ^ . - Atomdar'da 20 KAnurotani
l33 da IftlAmyet 20. Asr.Taa^Ol^ ZevcAt Hakkifxia adil m a k ^ la uzun bir oevap ym-
millr.
324 c u M H U R tY E n ^ D n e m i d in d e v l e t il i k il e r i

Bu lr neriyatn milleti huzursuz etmesi ve nnn alnmas gereken bir

zamanda icab eden zecri tedbirler alnmak isteniyor. Fakat bir netice de almam-
yordu. Zira basn serbcstiyeti istismara son derece msaitti. Bunun sebebi de
sallantda bulunan bir imparatorluk ve onun can daman olan milletin Anado
lu'da mstevlilerden vatam temizlemek iin yapt kavgadr. Basrin slm'
hedef alarak yapt neriyata Padiahlk genel sekreterliinin bu sralarda yapt
tamim yledir:

MABEYN.I HMAYN-I MLKNE

BA KTABET
(Say : 9)

"Matbuat hakkmdaki hususi msaadeler her yerde mevcut meru hudutlarla

snrlanm bulunduu halde bu msaade suistimal ve mezkr snrlar ihmal edile
rek Islm dab ve OsmanlI terbiyesi hilafnda gayet irkin hikye ve makalelere
matbuat sayfalarnda intiar mahalli buldurulmakta ve cr'etin maksad bir kat da
ha arttrlarak baz dini emir ve nehiylere ve itikada ait dsturlara uymayan maka
leler dere olunmakta bulunduu gibi Kurn- Azim-an'n yazl imlsnn teb
dil ve tayiri hakknda geende garip bir mtalaya da tesadf edilmi olup bilindi
i vech ile Furkn- Kerime mahsus olarak teden beri Mslmanlar arasnda ka
bul edilen yaz ve iml tarzndan bir harfin bile deitirilmesi nice nice mahzurlar
mstelzim ve byle eyler bid.at- seyyie deil, bid'at- enia demek olacandan
baka, bu sahadaki yalan szleri yazan ve neredenler apkn-merap bulunduk
a cr.et ve cesaretleri kat kat artarak ayt- celile'nin nsihm mensubundan
ayrmak ve Furkan- Kerim tilavetini Trkeye hasretmek ve saire gibi eitti ma
nasz szlerin peyder-pey intiar durumun geliinden anlalmakta ve o trl
menfur hye, makale ve mtalalar yazan ve neredenler ya yce slm ahlk
ve gzel Osmanl edebinden, dini ve itikadi esas ve meseleleri lednniyat ile id.
Vakten na.ibi olamayan halkn cahil ve sefillerinden yahut kastl bir hissi nada
uyularal. genlerin zihinlerini ve saf gnlleri idll ve iinde feyz, felah, minhac,
necat ve necah olan mezheblere ait balar ve prensibleri.Allah korusun dallete
drmek kt maksadna hadim fasitlerden bulunduklar ak bir i ise de. her ne
olursa olsun yle mstehen ve yalan makale ve hikyelirin her eyden nce Hil
fet Merkezi.ndeki Trke Matbuatn sayfa ve stunlarnda grlmesinin pek ok
ekillerle kskanlmasndan baka Islm lemi.nde hasl edecei kt tesirlerin ve
fevlit edecei elim akbetlerin dereceleri bilhassa teemmle ayan bulunduuna
ve Hazreti ehriyar evketmeab Efendimizin gerek halk olunmu olduklar sala-
bet ve gerek ha ve sahip olduklar Islm Hilfeti.nin sfat ve yce vazifesinden
aada yazl adi makale ve mnderecatn intiarna asla rza gsterilemeyecei
apak blunduuna mebni Zt. Meihat-Penahiye ifahen de emr ferman bu
yurulmu olduu vech ile bundan sonra bu trl yazlarn
CUMHURYET DNEMNDE MEDRESELER 325

ddn bulunmu olmakla, ol babta emr. ferman veliyyl emrindir.

20 Cumadelaher 1339<28 ubat 1337, (1921) Serktib- Hazret! ehriyari
Rf.at"^

Gazete yaynlannm halk son derece dalalete srklemek istedii ak bir

ekilde grld gibi bu tamimden alnacak pek ok ibretler de vardr. Zira bu
tarihlerde memleketin bulunmu olduu ahval pek elim ve karanlktr. Btn
bunlara ramen slmiyet'e kar olan dmanlk dinmiyor ve inanszlk vata
nn kurtulmas szkonusu olduu bir zamanda bile kendini gstermi oluyordu.

9. Sadk Albayrak, Trke'de Din Kavgas, s. 151.153. amil Yaynevi 4. Basm. 5anbul1964,
Mabeyn- Hmayun MlOkne Ba Kitabeti. 9 nolu tamiminden Belge :
"Padiahlk Genel Sekreteri.!. . .M abeyn-i HOmayun. MlOkne BaKltabetnn 9 noKi bu ta.
mimi ile. basnn Islm'a yayn yoluyla y a p t. saldrlara derhal oeza verece bildriliyordu...
-
>r

I -

: | |

j

: .
1
<

;
.!
..

I
7

I
^ .

.
; ::
 a M . ^ I

Dokuzuncu Blm

d in d e NKILAPLAR BALARKEN

W ... t

Lill
r .>i!^ L ^ V ::
 DNDE NKILPLAR

3 Mart 1924 tarih vc430 sayl kanunla. Trkiye dahilinde dini tedris ve
ren btn mektep ve medreselerin kapatlmas ile Trk toplumunun 600 yldr
dayand lm ve din messeseler tarihe kanm oluyor ve en nemlisi din
hayan zenginletirecek olan medrese eitim ve retiminin sona ermesiyle de.
bir yerde dine dayal hayat sona emi bulunuyordu.
OsmanlI mparatorluu zamannda gerek slm dnyasnda ve gerekse
bat dnyasnda hrete ulam insanlar hep bu medrese ve mekteplcnn tedri
sinden geerek ykselmi kiilerdi.
1924 Matnda kapatlmadan nceki durumlanna bakldnda hu . hr
trl aleyhte artlara ramen medreseler hem din eimin ve hem de toplumsal
hayann vazgeilmez unsurlan olmutu. Tanzimat harekeyle balayan yenile
tirme cereyaranndan o yllarda etkilenen kurum ve kurululardan biri de med
reseler olmutu.
En kt zamanlannda bile ne tr vazifeler if eylediini ve nelerle me
gul olduklarn gstermesi asndan medreselerin son durumu ile ilgili bilgiler
vermek istiyorum. Sadk Albayrak. "Trkiye'de Din Kavgas" adl konuyla ilgi
li olarak unlan dile getiriyor

n e. Medreseler:
Medreseler hakknda en esasl dnce ve fikirler kin. Mehyetin ban
da ortaya atlmtr. Bu devrede her eye hakim olmaya balayan ht.hat ve Terak.

. S d k Albayrak. M i y o 'd e D i n K a n . s. 171.172. am Yaym v .<4 ) . 1

 330 C U M H U R Y E T D N E M ! D lN - D E V L E T iL t K lL E R l

ki Cemiyeti daha nce de grld gibi medreselere de el atmtr. Medrese ile

alkas olmayan bir sr zevat medreselerin slh hakknda fikirler serdediyor ve
bu cemiyetin stanbul'daki kulplerinde medreselerin ve verdikleri tahsillerin fena
l ve gerilii anlatlyordu.
1908.de medreselerin Islh dnlm ve bu yolda eitli fikirler serdedile.
rek medreselerin tahsil mddeti on iki sene kabul edilmitir. Bu devrede yaplan
deiiklik ve proramlar gerekli grlmeyerek 1325 (1909)da ikinci defa medrese
lerin islhna doru gidilmitir. Nihayet 13 ubat 1325 (26 ubat 1909) tarihinde
Ders Vekleti ve Meclis.i Talebe tekiltlarnca tanzim olunan proram kanun yol
lardan geerek tatbik mevkiine konulmutur. Bylece "Medaris-i lmiye Nizamna
mesi" ortaya kmtr.
Fakat bu nizamname pek yararl olmamtr. Filhakika okutulan dersler yk
l ve oktu ama plnsz bir ekilde idi. On iki senelik tahsil mddeti iinde bir
medreseli ok ey renebiliyordu. Ama zaman buna msait deildi. Eitimde
metodsuzluk hakimdi. Nitekim yaplan bu deiiklik ok srmemi ve nihayet da
ha mkemmel bir ekilde medreselerin yen dan tanzimi iin 1914.de yeni bir ka
nun karlmtr. 18 Eyll 1330 (1914) tarih nda karlan 24 maddelik bir nizam-
name ile stanbul Medreseleri "Dar'l-Hilfet 'I Islmiye Medreseleri" ad altnda bir
tek medreseye evrilmilerdir.
Yeni teekkl eden Dr'l-Hilfeti'l-Aliyye Medreseleri yine on iki senelik bir
tahsil mddetini ihtiva ediyordu. Nizamname'de belirtildiine gre bu medrese;
(Tali ksm- evvel), (Tal ksm. sani) ve (Al) adlarnda olmak zere e ayrlmt.
Her ksmn tahsil mddeti drder sene idi. Ksmlar drder snf ve snflar da dr
der ubeyi ihtiva ediyordu. (Tal) ksmlara 2030 talebe alnmas mukarrer olduu
gibi sn.f.ar 260 ve ubeler ve 60ar talebe alyordu. (Al) ksmna ise 800 talebe
alnacak ve bu ksmda snflar ikier yz ve ubeler de ellier talebe alacaklard.
Bu medreselerden yetien ve son zamanmza kadar gelen pek byk zatlar
vardr. Hatt son devirde Trk irfanna ve ilmine byk hizmetler; dokunan alimler
buralardan yetimilerdir. Bu medreselerin tahsil mddeti sonunda ihtisas sahibi
alimler yetitirmek zere bunun stnde "Medreset'l-Mtehassisn. adnda husu
s bir ksm daha kurulmutur. Bunun mddeti iki sene idi.
1914de kurulan vs yeniden tekil olunan bu medreseler ayn yl iinde tedri
sata balamlard. Bu tarihte Osmanl mparatorluu harbe girdiinden istenen
neticeye vasl olunamyordu. Sadece bir yl sonra eyh'l-Islm Musa Kzm
Efendi.nin zamannda 15 Nisan 1915.de bu medreselerin adlar deiiyordu. Tali
Ksm- Evvel; (Ibtida Hari). Tal Ksm- San; (Ibtida Dahil) ve Al de (Sahn) ad
n almtr. Medresetl-Mtehassisn'e de "Medrese-i Sleymaniye" ad verilmi
tir.
Daha nce tahsil mddetleri drder sene iken bu sefer e indirilmitir.
Bu medreselerin dnda yeniden kurulmu veya islh edilmi ihtisas medre-

Z. Osman Ergm. T r k i y e M a a r i f T a r ih i, c. 1, f 102.

D N D E NKILPLAR 331

seleri de vardr. Burlar da phesiz byk faydalar salamlardr. Hatt o gnle.

rin n-msart artlar iinde kurulan bu din messeselere bugn bile kavuama
m ve laikliin ters ileyen arktan arasnda ezilip gitmiizdir.
Bu dini medreselerden biri .*Medreset'l-Kudt. idi. Bu medrese hususiyle
.kad, yani er'i hakim yetitiren bir yksek mekteb. bir faklte idi. lk olarak
1854.de kurulmu ve "Muallimhane-i Nvvab. ve 1910'da da "Mekteb.i Kuzt" ad
n almtr. 1914de yeniden slh olunan bu mekteb son eklini alm ve ad da
"Medreset'l-Kuzt.a evrilmitir. Bunun tahsil mddeti iki sene idi.
Medreset'l-Vaizn; Halka htab edecek ve halkla devaml temas halinde bu
lunan vaizlerin daha kltrl ve metodik bir tarzda yetimeleri iin kurulan bu
medrese 19 ubat 1913'de faaliyete balamtr. senelik bir tahsil mddeti var
d. Gaye bakmndan son derece derin vazifelerle ykml kfi. Aslnda bir Islm
misyoner mektebi havasnda idi.^
Medreset't'Eimme ve'l-Huteb: Bu medrese de 1913'de imam ve hatiplerin
gelii gzel yetimelerini nlemek iin kurulmutur. Ders proram itibariyle iki ks
ma ayrlmt: a) mamlar ve hatipler ksm, b) Ezan ve lhi ksm. Grld gibi
ulu camilere tayin olunacak bir mezzinin bile bu mektepten mutlak olarak mezun
olmas icab ediyordu. Bylece mektepten yetimi bir din grevlisi halka ve mes
leine daha ok fayda salam olacakt.
Medreset'l.irad: Medreset'l-Vaizn ve Medreset'l-Eimme ve'l.Huteb,
sonradan .Medreset'l-lrad" ad altnda birletirilmilerdir. Bu medrese iki ubeyi
ihtiva ediyordu: a) Vaizler ubesi, b) Hatip ve imamlar ubesi. Vaizler ubesine
kaydolan talebeler yksek tahsil talebelerinin haklarna haiz idi. Tahsil mddeti u
sene idi. mam ve hatipler ubesinin tahsil mddeti ise iki sene idi..
Yeni tekil olunan medreseler bir ihtisasa dayanmadndan slm ilimlerde
mtehasss din ulemas yetitirmek zere yeni bir medrese kurulmutur. Bunun
ad da .Medreset'l-Mtehassisn" idi.
Medreset.l-Mtehassisn: 2 Nisan 1917'de medreseleri yeni bir ekle sok
mak iin 37 kiilik bir komisyon kurulmutu. Bu komisyonun kabul ile .Medrese-
t'l-Mutehassisn. kurulmutur. Yukarda da bir nebze bahsedildii gibi medrese
tekilt deitirildii zaman bu medrese "Medrese- Sleymaniye. adn almt.
Bu medrese .er snftan ibaret ubeye ayrlmt:
a) Tefsir ve hadis ubesi.
b) Fkh ve Usl-u Fkh ubesi.
c) Kelm. Tasavvuf ve Felsefe ubesi.
Bu medrese, medreselerin yukarda zikrettiimiz kanundan sonra kaldrl
mas ite .llhiyat Fakltesi" adn almtr. Bilindii gibi bu faklte talebe olmad
gerekesi ile sonradan kapatlmtr.

3. C e r id e -i //m/y. c. 1. s. 572.
C e r i d e - i l m i y e , c. 5. s 1639.
 332 c u m h u r iy e t D N E M D lN . D E V L E T iL l K lL E R J

Darl-HilfetlAliyy0 Mddreseleri harp inde kurulmasna ramen Anado.

u.da pek k ei kurulmu ve meriezce "Tara DrU'1-Hille Medreseleri" ad. al.
lnda idare edilmilerdir.
Harbin balang, ile stanbul'da bulunan medreseler ekseriyeti rtibariyle ted-
rislerine s .n vermiler ve taleplerini memleketlerine gndermilerdir. Anadclu'da
Iduu gibi yoksul ve kimsesiz insanlarla askerler bu medreselere yerletirilmitir.
Bir bUhtan ve iftira olmak zere bu harpte ve Kurtulu Savanda, med.reselerde
kagak mollalarn bulunduu ve vatan mUdataasnda bulunmadklar ayialar hl
etrafta dolamakta ve m preseleri yukarda zikrettiimiz kanunla kapatanlar da bu
durumu gerekge olarak ileri atmlardr. Halbuki durum tamamen bunun aksine
cereyan etmiti.5
slm inancna gOre vatanin kurtuluu mevzu bahis olunca cihada komak
herkese tarz olmu oluyordu. Bunun iindir ki herkes cepheye komutu. Harbin
bitimi ile ilim hayati balam oluyordu. te biz bu yalanlan mevsUk bir ekilde
rirtmek in aadaki vesikay almay uygun bulduk.
Dr.l-Hilteti'l.Ayye Ibtidai Dahil Medresesi Umum Mdr (skilipli) Mu.
h a m m p Att Efendi'nin eyhlislmla gnderdii 414 sayl mzekkere yle,
dr:
"HuzUr.u Al-i Mehat.penah^re.
Ma'ruzdur.
"SUleymaniye, ehzade. Ankarav, smail Etendi, Cedit Hasan Paa Medre-
seleri harp esnasnda Harbiye Nezareti taratndan gal edilmiti. Harp nihayet
bulmakla ulUm ve tnn tahsili devri hulUl etti, ilim ve maritete gnl veren talebe.
i ulm, h a ^ e art olan v^rtelerini ikmal eyledikten sonra ilim tahsil etmek zere Is-
tanhul.a avdetle meskenlerini talep in mracaat ediyorlar. Halbuki esasen alka,
dar bulunduklar eski meskenleri askeriye taratndan gal edilmi olmakla bunca
senedir harp meydanlarnda setalete dar olan talebe.! ulUm.un meskensizlik y
zUnden setaletlerinin uzamas adalet ve etkatle kabil.i kyas olmad ve derslere
balanmak zaman, hulul syladii halde Mezkr gal dolaysyle !blida, Datlil tale.
beSini tedris in hibir dershan.emiz bulunmad.g, ve arz olunan se,bebl,ele ne.t-
leb. aras.nda zabt u rabtm tanzimi ve ne de derslere balanman.n te'mini kabi ol-
madii Cihetle mezkUr be medresenin hemen tahliye olunmas in biye Ne-
ZarOt^nce. lu'zumlu teebbslerin icra buyurulmas Zimnnda bu mzekkere tak.
dCn kCCd elendim. Ol babla ve her halde emr ferman Hazreti veliyyU'l:
eCr'ind'r. 3 ReCiulaher 1337/6 KnUnisanJ 1335 (1919) Mhr, imza (Muhammed
Atf,^
Btn bu zahmet ve skntlara ramen medreseler ve dini messeseler
^ - . ^ Halbuki bu messeseler memleket ilmine ve irfanna

5. bitaiyn-BrinaPtlnya ' mkly

6. O p ; 0 : vesikaya b^m.z.
DlNDE INK1L>LAR 333

byk hizmetler yapt gibi mensublar vatan mUdataasnba canlarm vermekten

ekinmemitir. Birinci Dnya Harbi'nde Alay ve labur imamlklar, ve askerlerimizi
ctrmulard. Hatt ^nlar inde cepheye atlp ehid .lan ile crdu taralndan
hizmetlerinden dolay da taltl ile madalya alanlar ^ k cktur. Bunu blmemezlik-
ten gelenler bir nklba yaranmak in olanca kin ve netretleri ile bu ilim yuvalan,
na ve mensuplarna saldrmlardr.?
Vatani kurtarmak in millete giritiimiz savan kaknlan arasnda say.
lan medreseler ve onlarn mensublar tarih nnde temize kmalar ok yakndr.
Bizzat yaptmz aratrmaya gOre imdi stanbul Mftl Meihat Arvi'nde
bulunan medreselere art kayt ve imtihan detterlerinde bu yalann ne kadar asilsiz
olduunu gOrm bulunuyoruz. Zira .Tali Ksm.1 Sani Ibtida Dahil" Medresesin,
de 1332 (1916) senesinde kaytl bulunan talebeler 372 olarak grlmektedir. Imti.
han sonu'nda yaplan dokUmde Oyle bir netice ortaya kmtr: imtihana giren ta-
!ebelerden 81 sndn gemi, 21'i ikmale ve 5 talebe de Sinlta kalmtr. Geriye
kalan 265 talebe ise asker olup harbe itirak ettiklerinden haklarnda bir muamele
yaplmamtr. Hatta 0 devirde harbe itirak eden talebeler imtihan haklan mahluz
kalmak art ile dndklerinde tahsile devam edebileceklerdi.
Hasl medreselerin slh edilmeyip, kmilen kapatlmas tanht bir hata ola.
rak tavst edilmesi en doru yoldur.
Medreseler kapatld sralarda, bu medreselerde okuyan talebeleri u e
kilde tesbit etmitir.
M art 1 337 (1921 )'de btda H a ri M e d re s e s in d e 1 . Sinrf 1. u be : 27,2 . u .
be: 3 4 2 . sn t 1. u be : 19, 2. u b e 3 2 3 . S intta 41 t a l e ^ o lm a k ze re 144 ta le .
be vard. Ib td a l D ah il M e d re s e s i'n d e is e 1 . S infta: 15. 2. S intta: 32 ve 3. Sinfta:
35 ta le b e o lm a k zere 82 ta le b e v a rd . S a h n M e d re se si'n d e 1337.de 88. N isan
I3 3 8 .d e 1 . 0 v e 19 T e m m u z 1339 (I9 2 3 )'d e ise 1. Sintta: 38, 2. S infta: 3 9 , 3. SI-
nfta : 26 ta le b e o lm a k zere 103 ta le b e va rd . S le ym a n iye M e d re se si'n d e 19
M art . 20 N isa n 1337 (19 21 ) ta rih in d e y a p la n im tih a n la rd a ta le b e itira ki yle idi:
F kh u b e s in d e 1 . Sinfta: 14, 2. s n fta : 17. 3. S infta: 8 ta le b e . K e lm u b e s in ,
d e l. s n f t a : 8. 2. S in fta 3 .3 . Sinfta: 5 ta le b e . T e ls ir.H a d s u b e s in d e 1 . Sinfta:
20, 2. Sinfta: 10, 3. S infta: 6 ta le b e o lm a k z e re 91 t a l e ^ im tih a n a g irm itir.

Bu medreseler yukardan beri sraladmz artlar ve skntlardan sonra ka-

panmlar ve mensuplarndan devrimin karekte.rine ve anatoimsine uyanlar terfi,
dierleri ise kaderleri ile babaa kalmlardr...

Nice vatan evlad lm tehsln brakp d rt p h e * savaarak ehid dtkten sonra arta ka-
lanlar yeni ilim messesetennn bana gemiler ve yelklen yuvalara vef-yansn eim r-
dir. Bunlardan biri do Islarbul UnvOrsteSintte Ord. Prol. olan Mehmet Ali Ayn yle diyordu
BOyleco ricali okuyup yazmaktan mahmm. hakim ve m O ^m ste n n ^ ou tamamen hl ve
memuryetlerini rvetle satn almaa mecbur, motebt bir idarene memleket n mOi0r?dT
ielketten mucib olmas zarun idi. Halka gelince onlar da bu cahrf ve gafil surl akmlenn f uzu

;
: 1 : ' D/n Kavgas, s, 177. (7n c i pn fu n j n t t t ^ - )
334 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T L K L E R

3 Mart 1924 tarih ve 430 sayl kanunla devrimin karakter ve yapsna

uyanlar da dahil, btn medreselerin kapatlmas karan alnnca ark Trkiye'de
mstakil olarak Fkh, Tefsir, Hadis gibi ana slm bilim dallannda eitim gren
insanlar kalmam, bir nevi ulema yetitiren kaynaklarda kesilmi olmutur. Ar
tk 1924'ten itibaren kendi imkanlanyla ve inklabn kanunlarna yakalanmadan
din eitim grenler ve gizlilikle bu ii yrtebilenler, ulema eksikliini biraz
olsun giderebilenler olmutur. Bugn Trkiye'mizde saylan elliyi bile zor bu
lan slm ulemas dediimiz zevat ite bu sakl eitim ve retim zamanlannda,
gerektiinde de lm gze alarak, kendilerini ilmen yetitirmi olan insanlar
dr.
slm ulemasnn yetitii mekteplerden ve zellikle batn/manev mek
teplerden sayan tekke ve Zaviyelerin 30 Kasm 1925/30 Terinisani 1341 tarih
ve 677 nolu karar ile kapanmasyla da. ulemann yetimesini salayan ve onlan
ilmen ve ahlaken yetitiren messeseler de btnyle sona erdirilmi oldu. 3
Mart 1924 tarihinde medreselerin kapatlmasyla din ilimlerin tahsil ve tedrisi
genellikle tekkeler etrafnda ve Tasavvuf dergahlanrun etrafnda gayr-i resmi
bir ekilde yrtlyordu. 677 sayl kanunla bunun da nne geildiinden.
1925 ylndan itibaren Trkiye'de ciddi bir oranda din eitimi ve kurakl ya
anmaya balad.
apka isyanlannda da grld gibi, en bata eyh Said syannda, is
yan blgesi stiklal Mahkemelerinin. "syanlann kmasnda tekke ve zaviyele
rin dini yaplan vc dini etkinlikleri byk ehemmiyet arzelmektedir" diyerek
Tekke ve Zaviyeleri birer, "mcnbu- er ve fesad yuvas^, addetmesi necesin-
dc Tekkeler ve Zaviyeler balang olarak 29 Haziran 1925'de syan Blgesi s
tiklal Mahkemesi mnukas dahilinde kapatlmlard.
Balangta bir kanuna dayanmadan ve sadece stiklal Mahkemesinin,
"menba- er ve fesad yuvas" mlahazasna dayanarak kapalan Tekke ve Za
viyeler, bu tarihten be ay sonra, 30 Kasm 1925 tarihinde karlan 677 sayl
kanunla ayn mlahazayla btn yurt sathnda, hkmete de kapatlm oldu
lar.^
Acaba gerekten TBMM grmelerinde de belirtildii gibi Tekke ve Za
viyeler birer fesad yuvas, her trl errin kayna ve gericilik hareketlerinin
merkezi yerlerinden biri miydi?

. zer O zankaya. M. s. 261-252.

l;
d in d e i i l Ap l a r 335

Bunun in nce Tekke ve Zaviyelerin fonksiyona^nn ne oJduguna kjsa

da .Isa deinmek gerekecektir.

TEKKE E ZAVYE ER N FONKS YN ARI NE D?

Tekk V zavy!r kaynak itibariyi slmn batniZmanevi taratn tarikatlar-

la yayan mssslrdir. Tarikatlar Is slmn zuhuru il Hazret-i Paygamber
(sas). dayanmakta v kaynak sas .Imak zr zamanmza kadar g.lmi din
t.lkn v eitim vastalardr. K.nunun derinliin girmeden I918'd Meclis.i Me.
ayhIn idare tarzna ait gkm olan rapordan bu konuyu agkga izah delim.3
Bu rafr blm zere tertip ilmi on yedi maddeyi ihtiva etmektedir.
Bu nizamnamenin tatbiki Igin de ^lm ve on dOrt maddelik bir talimatname
karlmtr. Ayrca tara meayih encmenleri in de on alt ve tekkelerde tatbik
olunacak hkmler hakknda da yirmi yedi maddelik talimatnameler karlmtr,
dier taraftan btn tekkelerin salk ve temizlikleri in de on maddelik bir talimat"
name karlmtr.
Burada tekkelerde tatbik olunacak hususlar hakknda kalem alman talimat"
namenin bir blmn almakla bu mUesseselerin esas gayeye hizmetlerini daha
iyi anlam oluruz. Aka grlecei zere tekkeler halka hizmet gayesini gden
manevi tbb messeseler hkmn ita etmekte idiler, zaten kaynak itibariyle Pey.
gamber Etendimiz'e dayanmas ve asrlar ^jyu slm'n ykselmesine byk ya.
rarlklar gstermesi tarilen sabit olduuna gre bunun aksini iddia etmek ilme ve
tarih akna set ekmecen baka bir gaye tamaz. Tekkelerin Tasavv hiz.
metleri yannda ruh tedavi messeseler! olarak asrlar boyu mslmaniara hz
met ettikleri artk ilmen Isbat edilmitir..^ Bunun birtakm ^litik sebeplerle her za-
man halka ten bir ekilde tantlmas hakikatin ortaya kmasn engellemez ve
nitekim engelleyememitir.
Bu talimatname nce baz Tasawut kavramlarla balamakta ve bunlarn
dellet ettii manalar izah etmektedir:
"Madde : 1 - Tarikat: Hak olan slm akaidi ile muekld ve sahih olan b-
yk eriatla amil olarak kmil bir eyhin Irad ve ruhan terbiyesi ilmanev merte.
be. menzil ve makamlarda terakki ve tekemmle sebep husus bir yoldur."
"Madde: 2 - eyh ve Halrte: Tarikat silsilesini, mUteselsilen Hatem.1"
Enbiya Elendlmiz Hazretlerine muttasl kmil bir isnat, mkemmel bir Irad ve ru.
hani tediyesi ile byk tarikatlerin seyr sUlUkunu itmam il zahiren ve batnen

13. Takvim- Vekayi, s a y : 3296 9 evval 1336-16 Temmuz 1334 (1918)

Bu nizamname ve talimatnameler toplu olarak Dar'l-HilfetiVAliye. Evkaf. Islmye Matbaa
snda 1337'de baslmlardr.
Prof. Dr. Ayhan Songar da bu konuda yle dem ektedir: .Anadoluda, daha ortaada. Sel.
ukler devrinde, akl hastalklarnn tedavisiyle uraan hastahane-kylenn varl bilinmekte
dir. Birer dini ve sosyal kurulu olarak ortaya kan tekkelerin de bu konuda byk h.zmetfeo
gemitir Akl hastalan n tedavi eden tekke eyhleri, hatta bu ii kenelerine nesHer boyunca
vazife edinmi leler mevcuttur." (Psikiyatri, s. 2 vd. Gl Matbaas. stanbul 1971).
336 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T L K L E R

yce ahlk ve kemalt. kazanarak nsanlarn iradna memur olan kmil ve m-

kemmil kimselerdir."
"Madde: 3 Dervi ve Mrid: Bir mrid-i kmile intisab ve seyr-i slk ile
itigal edenlerdir."
"Madde: A Tekke: Bir eyhin zahiren ve batnen daresi altnda olup in
de muhb ve dervilerin ikmet ve mlzametleri ile seyr slk, ahlk gzellii,
feyz ve kemalt kazandklar hayrl bir messesedir."
"Madde: 7 eyhlere ait olan vazifeler iki ksmdr: Biri dahili vazifeler, di
eri haric vazifelerdir. Dahil vazifeler tekkeleri iinde, haric vazifeler de tekkeleri
haricinde ifas ile muvazzaf olduklar vazife ve hizmetlerdir."
"Dahili Vazifeler"
"Madde: 8 Meayih-i krrn. tekkelerin mensup ve merut olduklar yce
tarikatn sanih olan asl usl, erkn ve adb ile tayin edilmi olan vakitlerinde vird
ve zikirlerim e vakfiyesinin muteber artlarm tamamiyle if etmekle mkelleftir."
"Madde 9 Tarikatn hak olan slm akaidi ve sahih olan eriat zerine
bina edilip kurulmu olduu daima nazar- dikkate alnarak dervi ve muhiblerin
rtkaden ve amelen din meselelerde kemale ermelerine medr olmak zere ke
lm. fkh, ahlk ve tasavvuf tedrisatna almak ve bilhassa asrn zan ve phe
lerinden kelma ait meselelerin ve din tikatlarn tenzh ve istihlsna ihtimam ey
lemek eyhlerin vazifeleri cmlesindendir."
"Madde: 10 Tekkelerde ikamet eden dervilerin itikaden ve amelen her
bir kadn ve erkek mslmann zerine bilinmesi vacib olan erl meselelerde g
rlecek cehaletlerinden dolay eyhler mesul olacaklardr."
"Madde: 11 Tekkelerde bulunan sair vazifelerin sahipleri tarafndan ta
yin edilmi zaman ve vakitlerinde ifasna tekke eyhleri nezaret edecekler, kusur
tembellii grlenleri derhal Meclis-i Meayh.e ve taralarda Encmen-i Meayih
Hey'etlerine bildireceklerdir."
"Madde: 12 Mevki'nin ehemmiyeti ile genilii mtenabis ve msaid olan
tekkelerde, mntkalar dahilinde bulunan komu ahali iin okuma ta'limi. din ve
meden bilgilere dair gece dersleri almasna ve bunlann devam ve rabetlerinin
te.mini hususunda messir teviklerin ifasna eyhler tarafndan gayret olunacak
tr."
"Madde. 13 Tekkelerde zikir, ibadet, tedrs. kraat talimi yahut ihvan

hrmet-i kmile ile dinlenecek ve susulacaktr.

"Harici vazifeler.
D N D E NKILPLAR 337

en gzel ahlknn muhafazasm son derece iltizam ve bu anl meslekte btn

dervi ve muhibler in birer nmune-i imtisal olmakta cidden ilina ve ihtimam
edeceklerdir."
"Madde: 15 Tekkelerin mntkalar dahilinde bulunan fakir ahaliye imkn
nisbetinde hizmet ve yardmlarda bulunmak, hastalar ziyaret etmekle salk ve
teselli bulmalarna almak ve tedvileri hususunda dellet etmek; dul ve yetim,
lerin. mslman mcahid ve gazilerin ailelerinin korunmas urunda din kardele
rine yol gsterici olmak meayih-i kirm'n manevi meslekleri iktizasndandr."
"Madde: 16 eyh ve derviler cenaze merasimlerinde ancak cenazelere
ittiba din vecibesinin sevabna nail olmak in umum srasnda bulunabilirler. Bu
gibi merasimde hkmete meayih namna husus bir hey'etin bulunmasna l
zum grlrse Meclis-i Meayh tarafndan tertib olunur."
"Madde: 17 Meayih-i klrm sofiye mesleine leke getirecek tezelllde
bulunmaktan ve erl bir zorunluk olmadka halkn sadakalarn almaktan saknr
lar."
"Madde: 18 Tekkelerin eyhleri Meclis-i Meayh'e malmat vermeyince
ve yerlerine mnasip bir zat tevkil eylemeyince tekkelerinden ayrlamazlar."
"Madde: 19 Meayh-i kirm. din meclis ve mahfellerde derecelerine
gre yaa byk olanlar kendilerine takdm ile hrmet ve sayg gsterirler."
"Dervi ve muhiblerin vazifeleri:"
"Madde: 20 Tekkelerde mukm derviler, tayin edilmi vakitlerde din va
zife ve vakfiye artlarnn ifasna ve Meclis-i Meayhe talimat ve kararlar ahk
m ile eyhleri tarafndan verilecek emirlerin infazna mecburdur."
"Madde: 21 Vazifeleri Ha, emir ve hkmlere uymayanlar eyhleri tara
fndan tekkelerde yatp kalkmaktan men olunurlar."
"Madde: 22 Bir tekkeden dier bir tekkeye yer deitiren derviler elle
rinde, evvelce iinde ikamet ettikleri tekke eyhinin vesikas bulunmadka kabul
olunmazlar."
"Madde: 23 Tekkelerde mukm derviler vazifelerini ifa eyledikten sonra
vakitlerini bo geirmeyerek akl ve beden kuvvetlerinin msaadesi nisbetinde
eyhlerinin tensibi vehile muayyen zamanlarda umum menfaatlere hadim birer
hayrl san.at ve meslee Intisab ile o san.at ve meslekte terakki ve ihtisas iin
gayret sarfetmekle mkelleftir."
"Madde: 24 Derviler, tekkeler haricinde thmet altnda kalmaktan ve ta-
rikatlerin mensuplarna yakmayacak uygunsuz ahval ve hareketlerden itinaba
mecburdurlar."
"Madde: 25 Muhibler. tekkelerde bulunduklar zaman tekkelere mahsus
olan adb ve erkna hrmet ve riayetle mkelleftirler."
"Madde: 26 Semahnelerde vird ve zikirlere itirak etmeyerek zikir hal
kasnn haricinde bulunanlarn, glmek ve konumak gibi terbiye bozucu ahval ve
hareketlerden itinab ve korunmalar mecburidir."
338 C U M H U R Y E T D N E M D N - D E V L E T LK L ER

"Madde: 27 Bu talimatname'nin tekkelerde en gzel bir ekilde tatbikine

merkez ve tekkelerin eyhleri ile Meclis-i Meayih mfettileri nezaret edecekler-
dir."^
Tekkelerin i ve d hizmetlerinin ne olduu ak bir ekilde yakardaki
maddelerden anlalmaktadr. Dikkatle incelendikleri takdirde halka ve millete ne
trl hizmetleri olduu aka anlalm olur.
OsmanlI Imparatorluu.nun tarih tekml iinde tarikatlerin ve bu tariktle-
re mensup olan eylerin devletin ykselmesinde ve harplerde savalarn kazanl
masnda byk hizmetleri olmutur. Hatt Birinci Cihan harbi'nde ve Kurtulu a-
van.da kadir. nak ve mevlev tabur ve alaylar tekil olunmu, vatann kurtulu
u iin savalmtr.

lmen yaplan hizmetlerin yannda, vatann kurtulu ve saadetinde de b

yk grevler stlenen Tekke ve Zaviyeler, maalesef varlklannn tamamen hila
fna bir gerekeyle: '.Menba- er ve fesad yuvas" telakkicileriyle kapatlmtr.
Gereke, tek tarafln yannda dine ve dini messeselere kar alan
cephenin boyutlarn da sergilemi olur.
Medreselerin kapatlmas, Tekke ve Zaviyelerin kaldnimas. Trbelerin
Sedd edilmesi gibi kararlann aslnda basil birer karar olmad ve tamamen din
dejenerasyona ynelik olduunu sylemekte fayda vardr. apka inklab iin de
bu byle olmutur. Olay sadece kafaya basit bir apka giyme olay deil, ap
kayla din dncede reformasyona giune olaydr. Nitekim uruna binlerce in
sann kan dklerek muhkemletirilen bu devrimler, zamanla toplumdaki di
ni dejenerasyon gerekletirildikten sonra yrrlkten kaldrlmlardr. Bu
.nn Trkiyesinde arlk apka giyen insanlar neredeyse mumla aranacak duru
ma gelmilerdir ve zeUikle artk apka. 1988 Trkiyesi.ndc. sanki bir kyll
n ve geri kalmln alame-i farikas olarak telakki edilmektedir. Trbelerde
yeniden alm ve trbelere devlet kendi bekisini, eski adyla hizmetisini
kendisi oturtmutur.
Peki neden byle olmutur?
nk baz devrimler tamamen "konjklrcl devrimlcr"di de onun iin.

Atec//s-/ Meayih Nizamnamesi ve Sekiz Taiimatname s 17-20. Dar l H)lfetil Alye. Evkaf.
15

16.
d in d e inkii A i ^la r 339

Bu tr devrimlerin daha 15 yl gemeden sona ereceini bizzat Mustafa Kemal

Atatrkn kendisi belirtmilerdir.
"Bal'dan Damlalar" adyla gazele sohbetleri yapan ve bir dier ad da
"Bal Mahmud" olan, Mahmut Bey de, Milliyet Gazetesinde yaynlanan bir ya
zsnda Atatrkle olan hatralann dile gelirmi ve szkonusu edilen devrimle
rin adeta bir konjklrel devrim olduunu ifade etmitir.*
Mahmut Baler'in 9 Kasm 1970 tarihli Milliyet Gazetesinde kan "Ata-
llc'ten Anlar" balkl sohbetinden alkal baz blmleri buraya almak isliyo
rum.
Mahmut Balcr yle diyor;

"Blrgn Kl Alinin evinde... Refik Koraltan "Paaml" dedi. "timat buyurun,

Anadolu'nun en cra bir kesinde bir obann kalbini atnz zaman orada
Mustafa Kemal yazar. Bu byledir Paam!" Atatrk: "Ya!" dedi. "Beyefendi, Ana
dolunun cra bir kesinde bir kylnn bir obann kalbini atnz zaman ora
da Mustafa Kemal yazdn ben de zt- liniz kadar biliyorum. Amma benim ka
dar sizin de bilmesini istediim bir ey var ki o da udur: Orada, o obann bulun
duu yerin on dakika ilerisindeki bir ky imam gelip o ismi oradan on dakikada si
ler. sterse istedii bir baka ismi yazar. Bunu da sizin benim kadar bilmenizi iste
rim."

"... Bir gn gene o kk kkte, yukarda, Hamdullah Suphi Bey: "Paam."

dedi. "Talebeler byk kumandan Fatih nerede medfundur, gidip ziyaret edemez
miyiz? Trbesi niin kapand? Yavuz gibi Kanun gibi byk kumandanlarn, b
yk padiahlarn yerlerini trbelerini bilmesin mi talebelerimiz? Sorduklar zaman
aciz kalyoruz. Hi olmazsa gtrp gsterebilsek ve onlara lzm gelen izahat
yerinde verebilsek," Atatrk: "Hamdullah Suphi Beyi.. Ne demek istediinizi anl
yorum" dedi.

"Baknz" dedi. "Ben medreseleri kapadm zaman medreselerden a ye

meyen adamlar mteessir olmadlar ve medreselerde ocuklar okumayanlar te
essr duymadlar. Kapanr m medreseler, ne oluyor, falan denildi... Ama unutul
du geti gitti. Tekkeleri kapattm. Tekkelerde oturup ikamet edenler ve orada mec-
canen yiyip ienlerin dndaki insanlara, tekke ile alkas olmayanlara tesir yap
mad. Ben on be milyonun taassuplarna hitab ..onceK u hareketi yaptm: apka
giydirdim. Anlasnlar ki nsan kisve ile din deitirmez. Ve dini herhangi bir kisve
ye alet etmez. Ksa bir zamanda bunu anlayacaklardr. Din ile kisvenin farknn ne
olduunu da idrak edeceklerdir. Ben bu hesaplar bir gardrop mevzuu zennde
duracak kadar basit grm veyahut zerinde durarak onu inklb kabul etmi bir

17. Mahmut Baler. A t a t O r k l o n A n la r . M illiy e t G a z e t e s i , 9 Kasm 1970. s. 7.

340 c u m h u r iy e t d n e m i DN - DEVLET LKLER

nsan deilim. apka giydikten bir mddet sonra bu i ayr o i ayr diyecekler. An
layacaklar ki apka giymekle kimse dinini deitirmez. Bu budur. Ben size on be
sene mddet veriyorum. On be sene bu byle devam edecek. Hamdullah Beyi
On be sene sonra gelin, hangi trbenin trbedarln istiyorsanz, ben onu size
vereceim. Orada entari giyin, oturun, trbedr olun." dedi.^

Grlyor ki bizzat Mustafa Kemal'in azndan devrimlerin bazlanna bi.

ilmi olan mr 15 yllktr, "Ondan sonra ister entari giyin, ister trbedr olun
vc isterseniz apkay kartm olun bir ey farketmez!.." denilerek asl amacn
bu 15 yllk zaman zarfnda gerekleeceine iaret edilmitir.
nk dcvrimlcrdcn hedeflenen dini dejenerasyon tamamlanm ve arlk
15 yl sonrasnda devrimler hedeflenene oklan ulamlardr.
le apka Devrimi, ile Tevhidi Tedrisat Kanunu ve ite Trbelerin ka
patlmas ile ilgili kanun.
Bu gn hangisi yrrlktedir acaba?..
Bugn ka milletvekilinin, ka bakann apkas vardr acaba?
En nemlisi uruna onbinlcrin feda edildii apka, gerekletirilen en
kanl devrim olmas cihetiyle, bugn neden bir Cumhurbakannn ve babaka-
run kafasnda hemen hemen hi olmamaktadr?
Yoktur, olamaz da: nk devrim vc devrimler belirtilen o 15 yllk za
man zarfnda toplumda beklenenden fazlasyla bir kltrel dejenerasyon meyda
na gclirmir.

R E JM N STE N E UYGUN DYANET LER BAKANLII

Trkiye. Salanatn ve sonra Hilafetin kaldnlmas ile laik devletin temel

lerini alarak "din dcvlei"ndcn uzaklam oluyordu. Bunun en belirgin rnekle
rinden birisi de aruk 7 M an 1924'en iibaan camilerde okunan hutbelerin "hal-
fe- mslimn" adna deil. "Cumhunyet hkmeti vc Islm millc'i" adna okun
mu olm asdr...
3 M an 1924 urihindc er'iye Vekaletinin kaldniraasyla kumimu olan
Diyanet leri Reislii nin ilk icraau da bylccc camilerdeki hutbelerde yapt
d in d e N KILAPLAR 341

deiiklik olmutur. Yeni Diyanet leri Reisi eski Ankara Mfts Rfat Brek
i,^ Diyanet leri ReisHgine, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan atanr atan
maz: Bundan byle cami grevlileri tarafndan hutbeler, halife-i mslimin'
adna deil, 'Cumhuriyet hkmeti' adna okunacaktr. Btn grevlilerin; mf.
ti, vaiz ve hayrat hademesi (imam-mezzin) efendilerin bu konuya dikkatlerini
rica ederim!^ diye bir tamim yaynlayarak bu uygulama iin mft, vaiz, imam
ve mezzinlerin gerekli hassasiyeti gstermelerini istemitit
Cuma hutbeleriyle ilgili Diyanet leri Reisii'nin tamimi, sadece Trki
ye Cumhuriyetin baladndan, ayn tarihlerde ve sonraki yllarda deiik s
lm lkelerindeki hutbeler halife-i mslimin" adna alnmaya devam etmitir.
Bir farkla baz Islm lkelerinde Halife Sultan II. Abdlhamid Han adna hutbe
ler okunuricen, baz slm lkelerinde de Halife Abdlmccid Han adna hutbeler
okunmaya devam etmitir.
Cami hutbelerinde yaplan deiiklikten hemen sonra lke iinde devam
etmekte olan "eriat mahkemelerinin tamamiyle kaldmlmas" ii gerekletiril
di. 8 Nisan 1924 tarihli 469 sayl kanun olan lke iindeki "eriat Mahkcmcic.
rinin Yrrlkten Kaldmlmas"^ ile, "eriatten tamamen aynba" bir engel
olarak gzken bir slm kurum da yrrlkten kaldnim oldu.
3 Man 1924'tcn itibaren her trl din eitimi veren okullara getiril ... ya
saklama ve medreselerin kapatlmas ile henz lkenin tam olarak "din bo>un-

20 . Rtat B o re k . (IS 6 ..1 9 4 1 ) Diyanet leri Tekilalt'mn ilk bakan .la n Rfai Breke '
ve dn eitimini Is ta n b u l'^ tamamladktan sn a. Ankara p ^ ly y e Medresesine m .-.'
mutur Merutiyetle birlikte Ankara MOtfOl'ne getirilen Rfat Boreki. Ankara Multusu iken
Mays 5 1 tarihli ve makam hilalet aleyhine verdii letvadan dolay hakfe taralndan gre 0
,rinden azl olunmutur Azl gerekesi Ankara Mfts Borektzade Rfat Etendi, .-.
al (Yuce eriat.n zddnaj fetva lasn etmesine (vermes.ne) bagl olarak, laen te la k i
.Halife Hazretlerinin emir ve kanaatier le mftlk g r e v in in azl olunmutur., (e aoar
N.san 1338/25 1338/1920 )
Halife tarafndan 25 Nisan 1920 ta n h n ^ mftlkten azt olunan Rfai Borek^. w r $ e ^ t
rafndan ^ m a mah. hilafna fetvalar cihetiyle. 6 H a z ir ^ 1920 tarihinde de, Divan. Harb
con)kum edilmiti Artik bu tarihte Ankara ve fstantwl olarak hukUmet ayrlkter zuhur eng
.dam yaplamamt
R.fat Boreka bu konumda iken 3 mart 1924 tarhntte er'.ye Vekaletinin 0 . kur
lan D y ^ e t len Bakanl 'Mustafa Kemal.n atamasyla ilk Diyanet len Rejsj na . mutur
zelli. n k la ^ l a yakn w oniann Bu makama SegilmeSndek en byk ( MK p rts
n K y rl programntn tasvip etmi olmasdr. Bu ozell^ ^la y s y la d .r w. ofm - t e ;
Diyanet Reisliine 1941 ylna kadar. --- ve d z e l .
ezTyet vreren VO 0 -manevi skntlara sokan turn kararlar, kerusinin mzas ifa n d a km

21 -Nisan 1.24 tanhH Diyanet len Raisi Rfal imza*, tamim 1

22 Gonahd Jasehke, Y m rurty^'e 22 .
23. Ja k . . . . . . . . 23
 342 c u m h u r iy e t D O l M l D N - D E V I E T L K L E R

duruundan*, kurtulduuna inanmayanlar ok seri bir ekilde din reform ve in

klaplara balamlard. eriat Mahkemeleri'nin kaldrlmasyla da "1500 yllk
din boyunduruundan tam olarak kurtulunduu"^.. iddia ediliyordu.
Devletin, dinin etkisinden kurtulmak iin yapt bu hukuksal dncelere
ramen, laiklie adm atm Trkiye Cumhuriyeti iin 1924 Anayasas, rejim ve
rejim yneticileri tarafndan hal din etkinliklerin tesirinde olan bir Anayasa
olarak grlmtr. 3 Mart 1924e yaplan kkl deiikliklere ramen hal
mevcut sistemde din unsurlar olduunu ileri srenler, 1924 Anayasasnn 2.
maddesiide yer alan "Trkiye Devletinin dini, din-i slmdr" cmlesine takl
mlar, bu ifadenin bile mevcut Anayasay "teokratik" bir anayasa yapmaya yet.
gini sylemilerdir.^
Hele hele Anayasa'nn 26. maddesinde belirtilen "ahkm- er'iyyenin ten-
fizi" cmlCM ile, "Anayasa tannsal grevler ykleniyor!^ denilerek, mevcut
durumun modem Tldye.nin laiklik anlayn yok edebileceini ve her iki
maddenin dc bu mlahazayla acilen kaldrlmas gerektiini vurgulamlardr.
Bu iki maddenin 1924 anayasasna niin alndn ve gdlen siyasetin
nc olduunu Mustafa Kemalin azndan dinleyelim:

"Efendiler, halifelik ve din sorunlaryla urald sralarda, kamuoyu ve

zellikle aydn kamuoyu iin. Anayasa'daki bir noktann aknlk konusu olduu
nu rendik. Cumhuriyet'in ilanndan sonra da yasada ayn anlalmaz konu ko
runduktan baka anlalmyan ikinci bir noktann daha anayasaya katldn g
renler aknlklarn gzlemlemilerdi...
Bu noktalar akiiyaytm:
20 Ocak 1921 gnl Anayasann yedinci maddesiyle 21 Nisan 1924 gnl
Anayasa'nn yirmiallnc maddesi Byk Millet Meclisi'nin grevlerinden sz eder.
Maddenin banda. Meclisin ilk grevi olarak. " eriat hkmlerinin uygu
lanmas" saptanmtr. te bunun nasl bir grev olduunu ve eriat hkmlerino-
den de ne amalandn anlamakta duraksayanlar vardr. nk sz geen
maddede Byk Millet Meclisi'nin: "Yasalar yapmak, deitirmek, yorumlamak,
kaldrmak vb. gibi" saylan grevleri o denli geni ve aktr ki, ayrca " eriat h
kmlerinin uygulanmas " diye bir deyimin bulunmas gereksiz grlmektedir.
nk "er. demek, yasa demektir. "eriat hkmleri" demek de yasa buyruklar

kavramn bsbtn baka bir ey olmas gerekir.

24. Paul Gentizon. M u s t a f a K e m a l ve U yanan . . 255.

2 5 . Prof. Dr. en zek, D e v l e t v e D in . s. 480.
26. 0 .6 ., s. 480.
d in d e NKILPLAR 343

Efendiler, ilk Anayasay hazrlayanlara ben Bakanlk ediyordum. Yapmakta

olduumuz yasa ile ..eriat kurallar" teriminin bir ilikisi olmadn anlatmaya ok
altk; ama bu terimden, kendi sanlarnca bambaka bir anlam karanlar inan
dramadk.
kinci nokta, efendiler, yeni Anayasa.nn ikinci maddesinin bandaki; Trki
ye Devleti.nin dini. slm dinidir, cmlesidir.
Bu cmle daha Anayasaya gemeden ok nce, IzmiHe. stanbul ve zmit
gazeteleriyle yaptmz uzun bir konuma ve sohbet srasnda bir gazetecinin u
sorusu ile karlatm: "Yeni hkmetin dini olacak m?"
Aka syleyelim ki, bu soruyla karlamay hi de istemiyordum. nk,
pek ksa olmas gereken yantn o gnk koullara gre azmdan kmasn da
ha istemiyordum. nk uyruklar arasnda eitli dinlerden topluluklar bulunan
ve her dinden olanlar iin adaletli ve eit ilemler yapmak ve mahkemelerinde
adaleti, kendi uyruuna ve yabanclara eit olarak uygulamakla ykml olan bir
hkmet, din ve dnce zgrlne sayg gstermek zorundadr. Hkmetin
bu doal niteliini, ikircikli anlam kmasna yol aacak niteliklerle snrlamak ku
kusuz doru deildir.
"Trkiye Devleti.nin resmi dili Trkedir" dediimiz zaman bunu herkes an
lar. Hkmetle yaplacak resmi yazmalarda. Trk dilinin kullanlmas gereim
herkes doal sayar. Ama. Trkiye Devetinin dini. Islm dinidir" dedim. Ama he
men: "Islm dininde dnce zgrl vardr" diye szlerimi aklamak ve yo
rumlamak gereini duydum.
Demek istedim ki hkmet, dnce ve inanlara sayg gstermekle bam
l ve ykmldr.
Gazeteci, verdiim karl kukusuz akla yatkn bulmad, sorusunu yle-
ce yineledi: "Yani hkmet bir dine bal olacak m?"
"Olacak m. olmayacak m bilemem!" dedim. i kapatmak stedim; ama ka
patamadm...
Gerek bu olmakla birlikte, o gn zmitte bu konuda gazetecilerle daha ok
konumay uygun bulmadm.
Cumhuryet.in kuruluundan sonra da, yeni Anayasa yaplrken, "laik hk
met" teriminden dinsizlik anlam karmaya eilimli olanlara ve bundan yararlan
mak isteyenlere frsat vermemek amacyla, yasann ikinci maddesini anlamsz k
lan bir terimin konulmasna gz yumulmutur.
Anayasann ikinci ve yirmialtnc maddelerinde gereksiz grnen ve yeni
Trkiye Devleti ile Cumhuriyet ynetiminin ilerici nitelii ile badamayan terimler,
devrim ve Cumhuriyet ynetimi bakmndan, o zaman iin saknca grlmeyen ta
vizlerdir.
Millet, Anayasa.mzdan bu gereksiz eyleri ilk elverili zamanda kaldrmal-
dr.

27. Prof. Dr. z e r Ozankaya. Atatrk ve Laiklik. "Anayasada znt Konusu Noktalar!., s 217.
222; Nutuk, c. 2. s. 714-715,
 344 C U M H U R Y E T D N E M ! D N D E V L E T LK L ER

Gereksiz grlen ve yeni rejimin yneticileri tarafndan .'zaid" addedilen

bu iki maddenin, 20.4.1924 gn kabul edilen 491 sayl Anayasa'ya yerlcril.
meinin bu konumalar nda da tamamen siyaseten ve din odaklann "din
siz" sulamalanna m uhaub olmak iin olduu aka ortaya kar.
Buna ramen Islmc evrelerin "din elden gidiyor" dncesiyle Mart.
Nisan aylarndan balayarak youn bir ekilde rejime kar muhalefete getikle
ri grlr.

PAALARIN MUSTAFA KEMAL.E MUHALEFET

Muhalefet gruplanndan bir ksm da Mustafa Kemal'in yakn silah arka

datan olur. zellikle Kazm Karabekir Paa^ Ali Fuat Paa. Rcfct Paa. Cevat
ve Cafer Tay\ ar Paa ile Hseyin Rauf Orbay beyler, yaplan ve yaplmas d
nlen dcvnrlcrc kar en bala "dini mlahazalarla" kar klarak ve muha
lefet oluiurmava balamlard. Paalann Kazm Karabekir vasta.sy1a Mustafa
Kemal'den istekleri, onun bir Cumhurbakan olarak meclisin ve partinin zerin
de kalmas ve tarafsz kalmas idi. Byle bir tarafszl temini ile Halk Parti.
si'ne ve smet nn'ye yklemek, "kt gidiata" dur demek isyorlard..
Mustafa Kemal tarafszl konusundaki isteklere: "Bunda phe yoktur
ama. i Cumhuriyet'in ilan ile bitmemitir. Medeniyet alemine katlmak iin da
ha baz inklaplar yaplmas gerekmektedir. Bunun iin de geici bir sre muha
lif bir cephe yaralmamas gerektir!, diyerek, aslnda bu tr muhalefete asla
gz yumamyacan da belirtmi oluyordu.
Aynca onlann paalann ordu iindeki lavrlan ve bilahare hepsinin
de birden Mcelis.e gelerek siyas faaliyetin iine girmek islemeleri Mustafa Ke
mal'i endielendiriyordu. Mustafa Kemal Atatrk, Kazm Karabekir ve Ali Fuat
Paalann askeri grevlerinden ayrlarak Meclise milletvekili olarak dnmeleri
zerine bizzat bu endielerini kendisi dile getirir. Atatrk'n "Paalar Komplo
su" diye iddia ettii bu endie: asker kkenli bu mebus paalann, halifeliin kal-
dnlmast ve din zerine cereyan eden gelimeleri halkn honutsuzluuna sebep

28 Tank Zafer Tunaya. Islamclk Cereyan, s. 167. Islanbul.1962.

: S o n r a s . Istanxjl1970; E^un Aybars. \sV M a l M a h k e m e h n

(1923.1927).. 73.
d in d e NKILPLAR 345

o ld u u n u ile r i s r e r e k , C u m h u r i y e t v e k e n d i s i a le y h in e m u h a le f e t h a r e k e tin in
b a la t lm a s o la y d r .

A ta t r k , s z k o n u s u p a a l a n n o r d u d a k i g r e v le r i n d e n a y r l a r a k B M M y c
m i ll e t v e k i l i s f a t y l a d n m e le r in i " u u r l u b i r h a r e k e t! " d iy e t a r i f e d e r e k y le
d e r:

"8ir sene evvelden, Rauf Bey'in Heyet.i Vekile Riyasetinden ekildiinden

beri, Rauf Bey, Kzm Karabekr Paa. Ali Fuat Paa, Refet Paa ve saire arasn
da bir tertip dnlmtr. Bunda muvaffak olabilmek iin orduyu ele almak lzu
mu grlmtr. Bu maksatla. Kzm Karabekr Paa Birinci Ordu Mfettiliine
tayin olunduktan sonra, sabk kumandanl mntkas olan. ark vilayetlerinde do
larken, Ali Fuat Paa da politikadan hazzetmediini ve hayatn askerlik mesle
ine hasreylemek istediini ileri srerek terfian kinci Ordu Mfettiliine gitti.
nc Ordu Mfettii olan Cevat Pa'nn ve bu mfettilik dahilindeki kolordunun
kumandan olan Cafer Tayyar Paa'nn da ayn tertibe dahil olabileceklerini kabul
ettiler. Bir sene, ordular zerinde, kendi nokta-i nazarlarna gre altlar ve ordu
lar kendi lehlerinde kazandklarna zhib oldular. stifalarndan evvel, baz ku
mandanlar kendileriyle beraber harekete imle in altlar. Bu bir sene zarfn
da. Cumhuriyet'in iln, Hilfetin lav gibi icraatmz, mterek tertip sahiplerini
daha ziyade birbirine takribederek mterek harekete slik oldu. Harekete, politi
ka yolundan geeceklerdi. Bunun iin, mnasip an ve frsata mterakkp idiler. Si
yasi sahada ve orduda hazrlklarn kafi addediyorlard. Filhakika Rau. H-y ve
emsali Frka iinde muhafazasna muvaffak olduklar vaziyetleri ile M&t.it>r- tatil
devrine tesadf eden aylarda, z zerinde ve yeni intihapta muvaffak olamay ~
kinci Grup mensuplar vastasiyle btn memlekette, milleti aleyhimize ifsat iin
almak frsatna malik oldular. Memleket dahilinde baz haf tekilat ve t^spbb-
sata da getiler. Istanburda. Vatan, Tanin. Tevhd- Efkr ve Son Telgraf ve Ao^
na'da Abdlkadir Kemali Bey tarafndan karlan Toksz gibi gazetelerle birleti
ler. Bu gazetelerle aleyhimize bir anonim taarruza getiler. Memlekette umum bir
teettut- efkr hsl ettiler."^

M u s t a f a K e m a l 'i n e n d i e e t li i g ib i 2 0 E k im 1 9 2 4 t a r i h in d e g e r e k t e n K a
z m K a r a b e k r P a a a s k e r g r e v i n d e n i s t i f a e t m i v e M e c lis e d n m t . R a u f
B e y , R e f e t P a a v e K a z m K a r a b e k r P a a y l a g l e n e n m u h a le f e t, 3 0 E k im 'd o
A li F u a t P a a v e C e v a t P a a n n d a a s k e r i g r e v l e r i n d e n is tif a e d i p m e c lis e d n
m e l e r i y l e . M u s t a f a K e m a l A ta t r k ' k o r k u l m u v e y u k a n d a b e l i r t t i i m i z g ib i.
" P a a l a r k o m p l o s u " o l a r a k y o r u m l a n a r a k . M u s t a f a K e m a l 'in o r d u z e r in d e k i d e
n e t i m v e h a k i m i y e t i n i a r t m a y a , b i r a r d a m d a s a i a r a l a r m a y a y n e ltm i ti.^ .'

31. N u tu k , s 854.855; Mete Tunay. T e k P a rti Y d n e th v i, ARA EK.3. .Paalar Komplosu... 110.
32. Mete Tunay. T e k P a r t. s. 101
346 c u m h u r iy e t d n e m i d in - DEVLET LKLER

lk nlem olarak da. Fevzi akmakla birlikte kendilerine gvendii askcr-

mebuslan, millelvekili grevinden istifa enirerek orduya dnmelerini ve szko-
nusu Paa'lann yerlerini kendisine bal bir asker.mebuslann doldurmalann is
temiti.
TBMM ierisindeki durumlar ve zellikle de dinle ilgili gelimeler nede
niyle. paa-mcbuslann dnda dier birtakm milletvekillerinde de bir hareketli
lik balamt, tik olarak. Cumhuriyet ve Hilafet tartmalannn renkli simas
Hseyin Rauf Orbay Bey. Halk Partisi.ndcn mevcut gelimeler zerine istifa et
tiini bildirerek partiden aynld..^ Rauf Orbayn istifasn takiben on milletve
kili daha Halk Partisi'nden istifa etti. Bu grubun istifa gerekesi de partinin en
bau kurulu ilkelerine aykr hareket etlii dncesi idi.^^ Ertesi gnk gaze
teler de bir kiinin daha Halk Panisinden istifa ettii yazlyd. stifa eden kii
dindarl)U .in i nrhe tannan Erzurum Mebusu Ziyacddin Efendi idi.^^

BR DNt PART DENEMES:

TERA K K PERV ER CUMHURYET FIRKASI

Paalann meclise iltihak ve meclisteki 11 mebusun Halk Partisinden isti

fas din-dcvlci ilikilerinde ok yeni gelimelerin de olacan haber veriyordu.
Nitekim istifalardan bir hafta sonra. Cumhuriyet tarihinin din misyonu ar ba
san ve din adna onaya kn ifade eden ilk Islmc parti^ denemesi gerek
letirilmi oldu. nk 17 Kasm 1924 tarihinde bakanln Kazm Karabekir
Paa'nm yrtecei Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TPCF) resmen kurulu
unu iln etmi oluyordu.
Halta, bu hareket, Vakit gazetesinde 18 Terinisani 1340 tarihli nshasn
da '.Bsbadclmevie Doru mu Gidiliyor^.'', denilerek ..Biz saltanat, hilafet,
medreseler. Seriye ve Evkaf gibi dine ait unsurlan ldrmken, imdi bu hare
ketle yeniden "ldkten soma dirilmeye mi gidiliyor?" gibi yommlara tab tutul
mutu.'

33
34

o ^ . t a n n 6z zmdn din. y... v . hnmtKAr ouan

35
36
({ K H C
37 Tm . t . Km 1.24
d in d e INKJLAI)LAK 347

T e r a k k i p e r v e r C u m h u r i y e t F r k a s n n k u r u l u u n d a n g n s o n r a s m e t
n n , s a lk b o z u k lu u b a h a n e s iy le b a v e k illik te n is tifa e d in c e , k a m u o y u b u
o l a y T p C F n i n b i r b a a n s o l a r a k d e e r l e n d i r m i t i . s m e t P a a 'n n b a v e k i l l i k
te n is tifa e tti i 21 K a s m 1 9 2 4 g n . M u s ta fa K e m a l o la y la r d c e rle n d in n e k
i in g iz li b i r to p la n t y a p m t.^ * M u s t a f a K e m a l b u g iz li t o p l a n t d a . 'T p C F n i n
k u ru lu u y la v e P a a la r h a r e k e tiy le b ir lik le d in s e l g e r ic ili in , b ir k a r d e v rim
te h lik e s i y a r a ti " n a i a r e t e d e r e k , p a rti y e le r in in o k u y a n k o lm a s n v e a c i
le n o la a n s t n le m le r a ln m a s g e r e k ti in i ifa d e e tm i ti. D iy a r b a k r m e b u s u
P i r i n i z a d c F e v z i B e y 'l e b i r k a a r k a d a , o l a a n s t n l e m l e r i g e r e k t i r e c e k
g e li m e le r in o lm a d n s y le y in c e . M u s ta f a K e m a l A ta t r k . " B e n im b u rn u m a
b a r u t v e k a n k o k u s u g e liy o r! D ile rim b e n y a n lm m d r!" d iy e r e k o n la r a m u k a
b e le d e b u lu n m u tu .^ .

M u s t a f a K e m a l 'i n " O l a a n s t n l e m " d e d i i e y i n , " k a n " o l d u u k e n d i

s z le r iy le ifa d e e d ilm i o lu y o rd u . B u ifa d e a s ln d a iltic a y a k a r e n b y k n
le m d iy e ta r if le n e n " T a k rir-i S k u n " k a n u n u n u i a re t e tm e k te n b a k a b ir e y d e

ild i.

M u s ta fa K e m a l, b u y e n i p a r t i y e k a r t a v r l a r n N u t u k 't a a k l a i f a d e

e d e r:

" ... M u h a lif le r a r tk m a s k e le r in i a tm la rd . M a lu m o ld u u z e r e " T e ra k

k ip e r v e r C u m h u riy e t F rk a s " d iy e b ir p a rti d e k u rd u la r. B u p a r tin in g iz li e lle r
t a r a f n d a n i z i l e n p r o g r a m n d a o r t a y a a t t l a r . '. .

36 Bu gizli toplanty. Avni Do^an. Kurlvlu ve Kurvlu Sonres adil kitabnda an.Htr. ...tadr
(Dnya Yaynlan. ! . * s t a n b u l. )
39. Mete Tuncay. Tek Parn, s. 105-106
40 Mustafa Kemal Atatrk'n. TpCFnin programna .gizil ellern bazriad. ^ r a m dem.
onun Islmla. dnte ve mukaddesatla Igl gorulen dolaysyla d ve bu gorlen ^ o la fik
de ertendrd n .gizil eller. fa ^ s n kullanmt Hatta TpC P.ye "moftealenn ua.
hi md- Istnad. . .genclenn sna ve dayana oldu, derken bu ifadeyi kas im;
yordu
TpCFnin oluumu. Cumhunyei dOnem din devlet rikiier baznda ok Oneml. bir ? san p
olduu in. Wustafa Kemal A la t .'u n m r t ^ w n snak ve dayana, diye '. e r 5
T p c nrParti Beyannamesinden brt^ag maddeyi bir belge olsun ^ n sayfalarmza ama
tyorum .
Madde - Trkiye Oevleh halkn hakmiyehne mslemd b r Cumhunyertr
Madde 2 HOmyelperverlk ve Demokrasi frkann m e s ^ . i esassdf
ktedde 3 KanUnlann y a p lm a n d a halkn h.yac, ^ n a h . tamayiAi ^ 1
bakim olacaktr
Umumi b^ OzgrlMre. paramz fid d e to
Madde 5-1 Teklal- Esasiye (Anayasa miSenen a tk izin Iknm adan
madan detnlemiyecekiv
348 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E T L K L E R

"(Cumhuriyet) kelimesini telafluzdan dahi itinap edenlerin. Cumhuryel.i

doduu gn. bomak isteyenlerin, tekil ettikleri frkaya (Cumhuriyet) ve hem de
(Terakkiperver Cumhuriyet) unvann vermeleri, nasl ciddi ve ne dereceye kadar
samimi telakki olunabilir?
Rauf Bey ve arkadalarnn tekil ettikleri frka, muhafazakr unvan altnda
meydana ksayd, belki manas olurdu. Fakat, bizden daha ziyade Cumhuriyet.i
ve bizden daha ziyade Terakkiperver olduklarn iddiaya kalkmalar, bittabi do
ru deildi.
"Frka efkr ve itikadat- diniyeye hrmetkardr" dsturunu bayrak olarak eli
ne alan zevattan, hsn-i niyete intizar olunabilir miydi? Bu bayrak, asrlardan beri,
cahil ve mutaassplar, huafeperestleri ifal ederek husus maksatlar teminine kal
km olanlarn tadklar bayrak deil miydi? Trk Milleti, asrlardan beri, niha
yetsiz felketlere, iinden kabilmek iin, byk fedakrlklar istilzam eden, m.
levves bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek sevkolunmam myd?
Cumhuriyeti ve Terakkiperver olduklarn zannettirmek isteyenlerin; ayn
bayrakla n^^ya atlmalar, din taassubu galeyana getirerek, milleti, Cumhuri-
yetin, tera^^ ^e tecedddn tamamen aleyhine tevik etmek deil miydi? Yeni fr
ka, efkr ve tKadat. diniyeye hrmetkrlk perdesi altnda; biz hilfeti tekrar iste
riz; biz y^' i kanunlar istemeyiz bizce mecelle kfidir; medreseler, tekkeler, cahil
softalar. eyh'r. mritler, biz sizi himaye edeceiz; bizimle beraber olunuz. n
k Mustafa Kemal'in frkas hilfeti lavetti. Islmiyeti rahnedar ediyor. Sizi gavur
yapacak, size apka giydirecekler diye barmyor muydu? Yeni frkann kulland
forml bu. irticakrane feryatlarla dolu deildir denilebilir mi?
Baknz Efendiler, bu forml taraftarlarndan birinin daha ok evvel (10 Mart
1923 tarihinde) maslup Cebranl Krt Halit Bey'e yazd mektuptaki u cmlelere:
"Alem.i slm'n ebediyen kalmas icabeden esasatna hcum" ediyorlar. "Bu hu
sustaki terihatnz arkadalara da okudum. Hepsinde tezyd-i gayreti mucip ol
du." "Garba temessl etmek, tarihimizi, medeniyetimizi kaybeylemek"i zaruri klar.
"... Hilafet messesesini ykmak, ldin bir hkmet tesisini dnmek, hep slk.
bal- slm' tehdit edecek milleri vcuda getirmekten baka bir netice veremez...
Efendiler, vakayi ve hadisat dahi izhar ve ispat etti ki. "Terakkiperver Cum
huriyet Frkas" program en hain dimalarn mahsuldr; bu frka, memlekette su-

E l 'I S S S S S S S tn V..nzinn,
d in d e in k i ^ la r 349

ikastilerin. mrtecldrin tahassungh. mid.i istinad oldu; haric dmanlarn,

yeni Trk Devleti'ni, taze Trk Cumhuriyeti'n mahvetmee matuf plnlarnn s.
hulet-i tatbikatna hizmete alt. Tarih; (mrettep. umum, irtica) olan ark sya
n esbabn, tetkik ve taharri ettii zaman, onun mhim ve bariz sebepleri meya-
nnda .Terakkiperver Cumhuriyet Frkasrnn din mevaidini ve arka gnderdikleri
ktib.i mes.ullerinin tekilt ve tahrikatn bulacaktr.
Hatrat defterini (nafile ve tehecct namazlarnn) sevabndan bahis hadis
lerle dolduran, bu ktib-i mes'ul, ark vilayetlerimizde tahrikt- diniyede bulunur
ken. frkasnn proramn tatbik etmiyor muydu? Masum halka, be vakit namaz
dan maada, geceleri de fazla namaz klma vaiz ve nasihat etmek, belki de m
rnde namaz klmam olan bir politikac tarafndan vaki olursa, bu hareketin he
defi anlalmaz olur mu?
Efendiler, yaptmz inklbn vs'at ve azameti karsnda, eski hurafat ve
messesatn birer birer skutunu gren mutaassp ve irtcakr anasr, "efkr ve iti-
kadat. diniyeye hrmetkar" olduunu iln eden bir frkaya ve bahusus bu frkann
iinde isimlen hret bulmu zevata drt el ile sarlmaz m? Yeni frka yapan ze
val bu hakikati mdrik deil midirler? O halde, ellerine aldklar, din bayra ile mil
let ve memleketi nereye gtrmek istiyorlard? Byle bir suale verilmesi lazmge-
len cevap da. hsn- niyet, gaflet, kaytszlk gibi szler; memleketi terakkiye isal
edeceim diye ortaya atlan bir frka resas iin mazeret tekil edemez
Efendiler, yem frka, unvan ittihaz ettii "Terakki" ve "Cumhuriyet" namlar
nn zdd- namlaryla inkiaf etmitir. Bu frkann ruesas, hakikaten mrteclere
mit ve kuvvet vermitir. Buna misal olarak arzedeyim; Ergani'de, usatn valiliim
kabul eden mastup Kadri. eyh Said'e yazd bir mektupta: "Millet Medsi'nde,
Kzm Karabekir Paa.nn frkas, ahkm- eriyeye riayetkr ve dindardr. Bize
muzaheret edeceklerine phe etmem. Hatta eyh Eyp'^* nezdinde bulunan k.
tib-i mes'ulleri, frkann nizamnamesini getirmitir.." diyor. eyh Eyp de, muhake
mesi srasnda: "Dini kurtaracak yegane frkann. Kzm Karabekir Paa'mn tekil
ettii, frka olup, ahkm- eriyeye riayet edileceinin frka nizamnamesinde iln
edildiini sylemitir."
Efendiler, "Terakkiperver" ve "Cumhuriyet" kelimelerini kullanarak, ve m-
neweran- millete kar din bayran gizlemek tedbirinde bulunanlar, memlekette
umum irtica ve isyan yapmak iin dahil ve harite, tertipler ve tevikler yapmakla
megul olanlarn mevcudiyetinden bihaber farzolunabilirler mi.^ Yeni frkaya dahil
olanlarn, tekmil azas mevzu.l bahs olmasa bile, din mevaidi, muvaffakiyet im.
messir mil kabul eden ve buna da forml nizamnamelerine ithal eden kmse-

41. Mustafa K e m ^ A turk, TpCF.den tm "onlar enat ahkamna nayet edBceklefi ip n pek ^ ^ m
le dost olabileceklenne ve anlaabileceklerine ihtimal v e riy o ru m " dedikten sonra TpCFde
Eyb gibi bir utemann varitn buna delil g stermilr. Nitekim u te m ^ a n ve tasavvuf
b^kJennden ^ y h Eyub. hibir 6UU yoldan irtjca kayna ayaWanmalara katkp. etebailK
yapiO gerekesiyle \ m edimbr. Hatta idam Kjin b zza tM u sia f Km alNWk; urTp

ctoserek "Ritesay-l U sten o lu ^ s t e r ^ idam edlm i r. . "rbca is y a n c n n . b a a n n d i

olup, aslarak idam edlm r d ^ .r e k bu hadiseyi kendi al yazyla dorutamtr.
350 c u m h u r iy e t D N E M D lN D
E ^ L K L E R

ler. memlekete mUteveajh hslarmza mteveccih suikastlerden bihaber kabul

edilemezleri
syann vukuurtdan aylarca mukaddem, memleketin rasnda burasnda,
yaplan hali ^timalardan ve "Cemiyet.l Ha.^e.i !slmiye" tekiltndan, !stanbul'da
Nakibendi meayihinin yapt timada, ihzar edilecek kyama muzaharet vaa-
dedildinden ve nihayet milli hudutlarmzn haricinde bulunup, ark syann tah-
rik tenlerin ^yannamelerinde Kzm Karabekir Paa.nn lrkasndan Umrt ile
bahs.lunduundan haberdar olmadklarm larzedelim. Fakat, Fethi Bey hkmeti
zamannda, bizzat Fethi Bey vastasiyle, kendilerine, hrkalarnn muzr ve isyan
V . irticaa mUeveik vaz'1 ve mahiyetinde olduu bildirildii zaman olsun, hakikati
mtalea ve mahede etmeleri lazm gelmez miydi? Hkmetin ve benim, pek
halisane olarak bu ihtaratmzdan sonra olsun hakikati anlamalar ve ona gOre ha.
reket eylemeleri icap ederdi. Onlar, bilakis, bu deta da "etkr ve itikadat. diniyeye
riayetkarz, kliesini, bsbtn aksi manada tetsire kalktlar. Gya, malum tor-
ml ile nazarlarnda, her dinin ve her din salikinin etkr ve rtikadatna riayetkar ol.
duunu itade etmek... Geni hUrriyetpenrer olduklarm anlatmak istiyorlarm..
Etendiler, bu ta^- harekete drst, samimi denemezi
Polrtika aleminde, birgok oyunlar gOrUlUr. Fakat mukaddes bir metkUrenin,
te llis i olan Cumhuriyet. idareye, asri harekete kar cehil ve taassup ve her ne.
vi husumet ayaa kalkt zaman bilhassa Terakkiperver ve Cumhuriyet' olanla,
rn yeri, hakik Terakki ve Cumhuriyet' olanlarn yanidir: yoksa mUrtwilerin Umrt
ve taalyet menba olan sat d^il...
Ne oldu Etendiler! Hkmet ve Meclis, tevkaiade tedbirler almaa lUzum
grd. Takrir. Skn Kanununu kard. istikll Mahkemelerini taalyete geirdi.
Ordunun sekiZ dokuz seterber trkasm. uzun mUddet tedbata hasretti, terakki,
perver Cumhuriyet Frkas demlen muzr teekkl. siyasiyi seddetti (kapatt).
Netice ^tttab cumhuriyetin muvaffakiyetiyle tecelli etti. Asiler imha ^iWi.
Fakat, cumhuriyet dmanlan, buyuk komplonun satahat hrtam faulunduunu ka.
bul em^ler^ Namerdane. son teSebbUse giritiler. Bu teebbs Izmir suikasti su-
noe tezahr etti. Cumhuriyet mahkemelerinin kahhar penesi, bu deta da.
cumhuriyeti, sukastglern elinden kurtarmaa muvatt^ oldu.

TpCFrun Parti P ro g rn d a n seerek aldmz bu maddelere vc madde-

icrin mutlcvalanna bakjnca. bin bu maddelerin bezirinin. Halk Partisi nin
sm d a hkUmcun takip cnigi u y g u la Ja n n her birine birer reddiye ? ! :
c oldugu aka grlecektir. Nitekim Mustafa Kemal.in Nutuktaki. TpCF ile
ilgili knaiJcri dc bunu dogruliakadr.43

mim 8 p h f i 2 I 1190
43 . . . . .
DlNDE NKILPLAR 351

Mustafa Kemal Atatrk'n TpCF ve Kazm Karabekir Paa ve arkadalar

iin kanaatleri bylesine ak sulamalarla dolu olunca ve neredeyse Karabekir
Paa ile arkadalarnn "vatan haini" olarak deerlendirmek isteyince, ister isle
mez TpCF. Kazm Karabekir ve arkadalannn kanaatleri de Mustafa Kemal ve
rejimi hakknda deimi oluyordu. Artk muhalefet ak seik yrtlyordu.
Parti programndaki; "Fka, efkar ve itikad- diniyeye hrmctkrdr"
maddesi zellikle Cumhuriyet rejimine aykn kabul ediliyor ve bu maddenin
"irtica kaynakl isyanlar" oaltacana, bakaldnya meru bir zemin olutura
cana inanlyordu...^
Parti programndaki maddeler iin yaplan yorumlarda, zellikle "kar
devrimci hareket'". yorumunda birleiliyordu: "Milletten yetki alrunadka ye
ni devrimlerin yaplmayaca", "Tekilat- Esasiye Anayasa" de hi bir de
iiklie gidilmeyecei" ifadeleri ile, 3 Mart 1924 kanunlannn millet yetkisin
den uzak olduu inanc vurguland ve bunlarla yaplacak devrimlerin de n
ne geilmek istendii iddialanna yer veriliyordu. zellikle programdaki, "halk
tan yetki almadka" cmlesi, devrimlerin "halka kar ve halka ramen" yapla
mayacan ikrar ellii ne srlyordu.^..
Programdaki bir dier nemli madde de. "Cumhurbakan seilen kimse
nin, mebusluk sfatnn kalmayaca" hkm idi.
Bu hkmle, daha nceleri Kazm Karabekir, Rauf Ortay ve Ali Fuat Pa-
alann. Mustafa Kemal'i partiler st politika izlemeye davet ettikleri ileri sr
lerek, Atatrk' ynelim dnda tutmak isliyorlar iddias onaya anlyordu.
Byle bir muhalefet onam iinde iken Mustafa Kemal, meclise dnen
TpCFli paalann yerine kendi gr ve dncelerini paylaan asker mebusla.
nn milletvekilliinden istifa ederek orduya dnmelerini isiemi. Bu anya
uyanlardan birisi dc, 2. Kolordu Komutan Ali Hikmet Paa (Ayerdem' idi. Ali
Hikmet Paa Bursa Livas mebusluundan istifa edince, kendisinden boalan
yer iin 1924 Aralnda ara seim yaplmt. Bursa miUeivekillii iin yaplan
ara seim iktidar asndan da halkn kendilerini kabul veya reddi olarak deer
Icndrilmiii. Mustafa Kemal dc Bursa seimi iin arln ko)mu. mutlaka

44 Tank Zatef Tunaya TfKye.d Sya Par) f s 616-622, Al. Fuai C b oy S iy .. .4Mn.lv

45 Eryun Aybar... Iskl.1 Mahk m tori 1923-1.27. 78

46 ag e . 7.
352 CUMHURYET DNEM! DlN DEVLET LKLER

Halk Partisi adaynn kazanmasn isliyordu. nk yine Kazm Karabekir paa

lar gibi kendisinin ve dncelerinin aleyhinde olan biri; bir asker paa bam
sz olarak Bursa.dan adayln koymutu. Bu kii daha sonra meclisle .'Sakall
Nurettin Paa" diye tannacak olan eski Merkez Ordusu ve 1. Kolordu Komutan
lklarnda bulunmu olan Korgeneral Nurettin Paa idi. Nurettin Paa Bursa ara
seiminde Halk Partisi aday Operatr Emin (Erkul) Beye kar 236 oy farkyla
milletvekili sclidi. Ancak bu kadar ak farkla milletvekili seilmesine ramen,
Askeri ura yeliinden istifa etmedii gibi, basit bir gerekeyle milletvekillii
nin TBMM'cc iptali istenmitir...^ Sonuta TBMM'dc, onun zellikle milletveki
li olarak meclise girmesini isiemiyenlcrin faaliyetleri ve tazyikleriyle mesele
uzun uzadya tanlarak. 156 oya kar 130 red oyu ile Nurettin Paa'nn miUe-
vekilligi iptal edilmitir.
Bunun zerine yeniden yenilenen Bursa milletvekillii iin Askeri ura
yeliinden istila ederek giren Nuretn Paa, Halk Parsi'nin destekledii Mu
hittin Baha (Pars)'a kar, eski ald oy orann da artrarak byk bir ekseriyet
le milletvekili seilmitir. Mazbatas da hereye ramen mecburen 10 Mart
1925'lc TBMM'dc tartmasz olarak onaylanmtr.^.
Nuretn Paa kylerde ald byk oy farkna ramen ehir merkezinde
de ezici bir ounlukla Halk Partisinin destekledii Muhiddin Baha'ya kar
39'a kar 364 o>la seimi kazanm..
Sakall Nurettin P.ann mebusluunun zerinde bunca durulmasnn tek
nedeni vardr. O da Nurettin Paa'mn Mustafa Kemal'in tabiriyle 'yobaz' oluu
idi. 'Yobazlk kavramm simgelemek iin de kendisine Halk Partisi tarafndan

Haberde, "Nuretn Paa'mn Davramlanna Dikkat!" denilerek unlar ya.

zlm:

47. Ibid. s. 95.

m ! Sele Tun(y r * P a r i. 117-119, Sakall Nuretn Paa'mn Mebusluu'
50 Cumhunyet, 6 ubai 1925
61 Y e n F tfo r G e z e te s i (Bursa) 25 ubat 1926.
D lN D E I I L A P L A R 353

'Geenlerde gezilerini srdren Nurettin Paa rastlad yolsuzluklar d<

zeltme giriiniine gemitir. Kemalpaa'da cami yaknnda renciler mzik dersi
vererek toplumun dini dnn zedeleyici hareketinden dolay retmenin g
revden uzaklatrlmasn Vilyet ve Eitim Mdrlne bildirmi, ayrca bir din
byne yakr biimde olmayan Mftlk binasnn da yeniden yaplmas iin
tahsisat istemitir.
Dinsizlere oy vermeyiniz! diyerek bugnk belediyelere bal iki yobaz ho
cann mahallelerde dolaarak propaganda yaptklarn reniyoruz. Hkmetin
dikkatini ekeriz."
Ayn gazetenin 16 Mart 1925 tarihli saysnda yaynlanan, eski Vilyet Daim
Encmeni yelerinden ve Orhaneli ikinci semenlerinden Ahmet Ziyaeddin tara
fndan yazlm bir okuyucu mektubunda da unlar eklenmektedir:
"Grevden uzaklatrlmas istenen retmenin Kemalpaa retmeni olma
yp Orhaneli retmeni olduu bildirildikten ve Nurettin Paa bal olduu tekke
nin camisinde mzik alndn bilmiyor mu? Toplumun din duygular mzikle de
il. belki de kendisinin milletvekili olmas iin zavall toplumun cehalet ve ne yapt
n bilmezliinden yararlanarak dinin let edilmesiyle incitilmitir. Ali Hikmet Pa-
a'nn abdest almad. Muhittin Baha'nn namaz klmad gibi irkin kk'kler-
le yaplan propagandalardan doan bu son milletvekillii Nurettin Paa iin her
halde vnlecek bir durum deildir' denildikten sonra" yle denilmektedir:
"Buradan yaplan srarl davet zerine Boyac Emin Efendi ile birlikte 8 u
bat 1925 Pazar gn leden nce otomobille Orahaneli'ne gelen Nurettin Pasa
Beyce'de kendisini bilmeyen cahil ve aklsz bir topluluk taralndan mehdi gibi kar
lanm ve kendini bilhmez bu topluluk karsnda o kadar kklkler yapmtr
ki. yarn iin bir uyar anlamna gelmesi bakmndan zellikle Tarih de yer verilme
lidir. Milli Savunma Bakan Recep (Peker) iln:'0 bir sre nce emir subaymd.
Kapm almadan, benden izin almadan ieriye, yanma giremezdi. Bir zamanlar
avucumun inde olan Recep Bey ve Recep Bey gibiler-el iaret ederek- dirsekle
rimize. imdi tepemize ktlar, demi ve u szleri de ilve etmitir.' Dumlupmar
Zaferi ok ucuz bir zaferdir. Asl zafer benim komutam altndaki ordu tarafndan
kazanlmtr."^^
Sakall Nurettin Paa zellikle meclis ii dinle lgili konularda yapt muhale
fetle tannacak ve adnn bana "Cumhuriyet" kavram ilave edilen "Cumhuriyet
Halk Partisi" mensuplarnn dmanlklarn kazanacaktr. Kendisinin apka nk
lab zamannda teklif aleyhine yapt ve apkann giyilmemesini isteyen konu
mas^^ en bata Mustafa Kemal'in ve tm Halk Partisi milletvekillerinin dikkatini
ekmitir. Kendisini ok ar szlerle knayan Mustafa Kemal, ona "irtica paa
s"^.. derken iktidar yanls basn da bu knamalardan gen kalmamtr. 12 Aralk

52. Mmtaz kr Eilmez, (Hatrat), M illi M O c a d e l e d e B u r s a , s .1 1 8 3 . , Ter^man Tarih Yayn-

lan. 198^lstanbul.
53. - . 19, s. 247-^2. 26 Kasm tanhl konumas.
54. N u t u k S d y l o v . i 991.997.
354 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E !' L K L E R

1925 tarihli Cumhuriyet Gazetesi: "rtica Paas.nn Millet Meclisi.nde i Ne?" diye
sormutur. Yine Cumhuriyet Gazetesi.nin 2 Kanunuevvel 1341/Aralk 1925 tarihli
nshasnda:.... aipkay deil fesi, teceddd deil, taassubu. nklab deil, irti
cai mdafa eden Sakall Nurettin Paa'nn Trk nklap Meclisinde yeri yoktur" de
nilmitir.
te zamanla bylesine kendisine cephe alnacak olan bir kiinin ve byle
olaca t batan bilinen birisinin Bursadan milletvekili olmasyla 1925 ylna ok
elektrikli bir havaya girilmitir. Bir tarafta Kazm Karabekir Paa ve Halk Partisi
zihniyetinin en byk muhalifi TpCF, dier tarafta da Sakall Nurettin Paa, Mec
listeki bu grntlere laveten stanbul basnndan zellikle Tanin ve Tevhid-i Ef-
kar'n muhalefeti de eklenince, herkes yurtta olaanst eylerin olacan rahat
lkla tahmin edebiliyor ve Mustafa Kemal'in deyiiyle "kan ve barut kokulan" ^et
rafta koklanlmaya balanyordu.
Tanin Gazetesi de; Bayazar Hseyin Cahit'le birlikte muhalefete devam
ediyordu. Kasm 1924'de yazd bir yaz ile Hseyin Cahit imekleri zerine ek
miti. Hseyin Cahit yazsnda; Haiti Devleti'nin de bir Cumhuriyet olduunu, fakat
bunun gereki bir demokrasi Cumhuriyet.i deil, diktatrlk olduunu vurgulaya
rak: "Soydan gelen bir devlet bakan yerine, zorla Cumhurbakanl'na km
bir zorba grrz!"^, diyerek aleni olarak Mustafa Kemal'e saldrda bulunuyordu.
Saldrlardan smet nn de nasibini alyor ve Halk Partisi hkmeti: "irkin hk-
met"^^ olarak kamuoyuna takdim ediliyordu.
Trkiye'deki genel gelimeler ve zellikle i.d muhalefetin geldii nokta bu
olunca, rejim tedirgin olmaya balad. te tam bu atmosfer yaanrken birden 13
ubat 1925 tarihinde "Dou syan ve eyh Said Ayaklanmas" denilen direni
bagsterince. devlet 'irticaya ynelik' addettii Takrir-i Skn" kanunuyla, genel
de tm muhalefet odaklarnn zerine gitmeye balad.
ubat 1925 tarihinde artk yeni Trkiye'de kan ve barut kokular vardr.
Artk idamlarn, kuruna dizilmelerin, zellikle Dou syanlar itibariyle kitle
teleflerinin ard arkasnn ta 1930 yllarna kadar kesilmeyecei bir dnem bala
maktadr.
Bu dnem Ankara stikll Mahkemesi, ile ark Blgesi (syan Mntkas) s
tikll Mahkemeleri'nin "kan ve barut kokusu.nun olduu Trkiyeye Jandarmayla
beraber mhrn vurduu bir dnemdir.
Bu dnemin balangc 13 ubat 1925 gn Gente balayan eyh Said Is-
yan. ve doudaki dn ayaklanmalardr.

55. 21 Kasm 1924 tarihli idare Heyetinde Mustafa Kemal'in yapt gizli konumadan.
A^/w^ So923-l927. s. 75.
 OnuncuBoliim

EYH SAID ISYAM VE

DOU.DAK D ^ AYAKLANMALAR

I

l
i
|
 EYH SATO SYANI VE
DOU.DAK DN A V A yT A ^A T A tt

Dou syan dediimiz eyh Said syan:

13 ubat 1925 gn, (bu tarih baz olaylarla kararak 2 yahut 11 ubat
olarak da anlr) imdiki Bingl ilinin bir ilesi olan Gen'te (o zaman il idi) vc
Gcn'in. Eil Bucann bir ky olan Piran'da balamt.
eyh Said ayaklanmas, imdiye kadar Dou Anadolu blgesinde kan
ayaklanmalara; hazrlan. uygulan ve sonulan bakmndan hi benzemiyor
du. O gne kadar kan ayaklanmalann kkeninde, derebeylik ve yama sebep
leri yataricen; bu isyanda, Cumhuriyetc ve Cumhuriyet.in getirdii temel ilkele
re kar koymak; eriat dzenini kurmak ve halifelik ile saltanatn yeniden ku.
rulmasm salamak gibi sebepler yatyordu.
Her ne kadar bazlan bu ayaklanmanm "Bamsz Krdisan". Devleti
iin yapldn iddia etse de. eyh Said ayaklanmasnda kullanlan dinsel tan
lar ve kar oldukJan kavramlar asndan bakldnda, olayn din bir kimlikle
ve "dinsel bir giysi alunda" ortaya kt aka grlr.
Metin Toker, eyh Said'in yle sylenildii gibi. "Bamsz Krdisan"
iin deil, Hilafeti geri getirmek iin harekete getiini, onun eriat ilkelerine
balln ne kartarak dile getirir,'. Aynca. "eyh Said bir krt lideri gibi

1. Ergun Aybars. ! s t k l a i M a h k e m e f e r i . 1923-1927. s. 91: evket SOreyya Ay^m^. T e k A d a m .

3s. 2ia
2. Behet Cemal. e y h S s d l s y a n . 5 113. yaynlan. lstanbM955: Metm Toker. o y h S a k i
s y a n , s. 131. Akis Yaymlar. Ankara-1^8.
3. Mete Tunay. T e k P a r t i , s. 129.
4. Metin Toker. a.g.e. s 93.
 358 c u m h u r iy e t D N E M D N - D E V I E T L K L E R

davranmaktan zyade. bir kar ihtilalin ilk darbecisi gibi hareket ediyofdu ve
at bayrak hilafet bayragyd. eriat bayragyd...''5 diyerek eyh Said hare-
ketinin lam bir kar-devrim hareketi .Idugunu vurgular.
Nitekim yakalandktan sonra. 6 Mays 1925 tarihinde yarglanmak zere
0 Mfttigi.nin !..5.1925 tarih ve 374 nolu yazyla, Elazg !.siiklal
M al^emesi'ne gnderilen eyh Said ve orezsekiz arkada verdikleri ifadelerle
''din in k y " ettiklerini ve "mstakil bir slm Hkmeti vcuda getirmek
istediklerini, ''put resllik dinini ihyaya ve ayini metrukelerini icraya alan bu
laik Trk HUkmeti'ni de ykmaya', altklann aka sylemile^ir.
eyh Said Elazg istiklal Mahkemesinde yaptg konumada: "Yce eri-
atin hkmlerini uygulamayan bir hkmete kar, ayaklanmak vaciptir. Bu bi-
zim fkh kitaplanmzda yazar. Biz de bunun in kyam ettik ve hkmete biraz
olsun eriat meselesini anlamak istedik. Hi olmazsa eriatn bir ksmn uy^-
lamalann teklif edecektik..' diyerek. Allah'n kaderi dorultusunda bu in geli-
tigini ve .'e^an vacip'' oldugu in bu kyama ''gayr-i ihtiyari., katildik!ann
sylcntir.7

Griiyorsunuzl vaktiyle eyhlislamlk binas olan dairede imdi Roman-

ya nivereitesi'nden gelen Hrisriyan renciler kz grencilerle ^ r a ^ r c e otu-
... ... A i r ) i% 8.

is ia m a m in e g o re aiiuii a u n y a y a an ^ uv u y r u U i i luuuvil - - -
l ^ g a g r e d c g i l d i r '. 9 d i y e r e k m e v c u t h k m e t u y g u l a m a l a n m d a t a m a m e n
d in b a z n a o m r ta r a k te n k id e d i t i r .

eyh Said ayaklanmasnn niteligi bu olmasna ragmen. ey Said

otuzsekiz arkadaki. "Ba msz Krdistan" olulum a abasyla ve dolaysyla

5
6.

I = F
7.
0 ! : ': : : : - ' - :
54-16. . 81.
EYH SAID SYANI VE DOU.DAKl DN AYAKLANMALAR 359

" T r k i y e y i b l p - p a r a l a m a " s u l a m a s y l a * , y a r g l a n m l a r v e y l e c e h a k l a r n
d a id a m k a r a n v e r ilm i tir .

O y s a s y a n n b a la d ! g n le rd e T rk iy e k o m n is tle rin in y a y n o rg a n

o la n v e h a fta d a b ir y a y m la n a n O ra k - c k i g a z e te s in d e b ile o la y n " B a m s z

K r d i s t a n " i i n d e i l , i r t i c a i i n ( ! ) k t y a z l y d . O r a k - e k i 'i n 2 6 u b a t v e 5

M a r t 1 9 2 5 ta rih li n s h a la n n d a e y h S a id a y a k la n m a s y la ilg ili o la r a k u f ik ir le r

ile ri s r l y o rd u :

" rtic a a n n b a n d a e y h S a id v a r . . . rtic a a k a r m c a d e le d e h a lk m z

h k m e tle b e ra b e rd ir!"

" K a h r o l s u n i r t i c a a . . A n k a r a B y k M i l l e t M c c l i s i n d e m f r i t s o l u n t r n a k
l a n , k a f a s n a k u r u n - u v u s t a 'y ( o r t a a z i h n i y e t i n i ) d o l a m o l a n y o b a z l a n n . g e

ric ile rin g r tla n a y a p t."

" M lte c ile r in , y o b a z la n n s a n k la n , k e n d ile rin e k e f e n o la c a k ! Y o b a z la n y .

la . e y h le r iy le , h a lif e le r iy le , s u l t a n l a n y l a . ir tic a v e d e r e b e y lik ! "

e y h S a i d i s y a n , n g i l i z 'l e r i n o y n a t t b i r i r t i c a k u k l a s d r . " * .

e y h S a id .e y a p la n s u l a m a l a r d a v e k e n d is in in s a v u n m a l a n n d a d a g r l
d g i b i . D o u d a i s y a n n b a l a m a s v e D o u 'n u n a t e l e r i i n d e k a l m a s n n n e

d e n i ta m a m e n d i n id i.

D in s e l b ir g r n m a l n d a b a la y a n D o u s y a n la n . d e v le t a s n d a n y e

n id e n s tik la l M a h k e m e le rin in v e b u t r is y a n la n n le y ic i n le m o la ra k d a

" T a k r i r - i S k u n K a n u n u '. n u n g n d e m e g e l m e s i n i s a l a m r .

C u m h u riy e t d n e m i s tik la l M a h k e m e le ri d e y in c e ilk a k la g e le n a rk i s

tik la l M a h k e m e le ri v e A n k a r a s tik la l M a h k e m e s i, b u n e d e n le g n d e m e g e le n

m a h k e m e le rd ir.

10. rnein eyh Said Davasnn sonunda ark stiklal Mahkemesi reisi Mazhar Mf. Bey. "Kimi
niz hasis ahsi menfaatlerinize bir zmreyi alet, kiminiz ecnebi kkrlmasm ve siyas hrslar
n rehber ederek, hepiniz bir noktaya, yani mstakil Krdistan tekiline doru yOrudunz. diye
rek davaya olan resmi bak asn dile getirmitir. 28 Haziran 1925 tarihinde karara bala
nan dava iin, devletin bu resmi bak asn sergilemek asndan bkz TBMM Ar.v. T-12.
Dosya 69 ve lV-12, b. 1. ark stiklal Mahkemesi Karar Defteri, s. 15. Dosya 4/32. Hakmiyet.
Milliye 28 Haziran 1925. S a v . A Sreyya (Orgeevren) (Hatralar). 22.24 Temmuz 1957.

3. Basm.
360 CUMHURTVET DNEM DlN DEVLET LKLER

Is J d a l M a h k e m e le r i z e r in e ( 1 9 2 1 - 1 9 2 3 ) . ( 1 9 2 3 .1 9 2 7 ) b u g n e lim iz d e
o k n e m l i b i r e s e r i b u l u n a n D o . D r . E r g u n A y b a r s d a ^ s z k o n u s u m a h k e m e
le r in k u r u lm a s n s a la y a n ik i n e m li s e b e p le n b a h s e d e r. A y b a r s . B irin c i S e b e p ,
" g r n m e y e n u z a k s e b e p d i y e " T r k n k l a b 'm n g e r e k l e m e s i i i n , o n a k a r
k a n t m u n s u r la r n y o k e d ilm e s i z o r u n lu lu u n u d ile g e tir ir . k in c i v e e n y a k n
s e b e p o la r a k d a . s a lt o la r a k d in a d n a k y a m a k a lk a n e y h S a id a y a k la n m a s n
i f a d e e d e r .* ^

K ila f e in k a l d n i m a s m d a n ta m b i r y l s o n ra , b y le c e h ila f e t v e e ria t is te

i z e rin e a y a k la n a n la r i in s tik la l M a h k e m e le ri y e n id e n k e n d in i g s te rm i
o lu r. T a m h ila fe tin k a ld n id gn o la n 3 M a r t 'a r a s t l a y a n gnde, hkm et
M e c lis e b u a y a k la n m a la r n a m a n s z b ir e k ild e b a s tn im a s i in " T a k rir-i S
k u n " k a n u n u te k lif in i v e r ir . T a k r ir - i S k u n K a n u n u d a 4 M a rt 1 9 2 5 ta rih in d e
5 7 8 s a y l k a n u n la g e r e k le m i o lu r. S z k o n u s u k a n u n u n b irin c i m a d d e s i y -

Ic d ir.

" M a d d e : 1 r tic a v e is y a n a v e m e m le k e tin i tim a i n iz a m n , h u z u r v e

s k u n u n u , e m n i y e t v e is y a u n v e a s a y i in i ih la le s e b e p b ilu m u m te k ila t v e ta h -
r ik t v e te v ik v e t e e b b s t v e n e r iy a t h k m e t v e R e is ic u m h u r u n ta s d ik i
i l e m e r 'i o l u n u r l a r . b u f i i l l e r e k a t l a n l a r I s k l l M a h k e m e s i n e v e r i l i r l e r . " * '.

H k m e tin ir tic a y a k a r o ld u u b u s iy a s a l n ite lik li n le m in y a n n d a e n

n e m li n le m d e ; " H y a n c i - i V a t a n i y y e K a n u n u '. n u n b i r i n c i m a d d e s i n i n , d i n i n
s iy a s e te a le t e d ilm e s in i e n g e lle y ic i b ir h k m le d e i tir ilm e s i o lm u tu r.

15 N is a n 1 9 2 3 y ln d a k a n u n la a n H y a n c i-i V a ta n iy y e K a n u n u n u n , h
k m e tin 2 5 u b a t 1 9 2 5 ta r ih in d e , s r f d in in s iy a s e te a le t o lm a s n e n g e lle m e k

a m a c y l a d e i t i r d i i 1. m a d d e s i y l e d i r

..1 5 N i s a n 1 3 3 9 t a r i h l i k a n u n a m z e y y c i ( i l a v e e d i l m i ) K a n u n :

2 5 u b a t 1 3 4 1 /1 9 2 5 -K a n u n N o : 5 5 6 .

M a d d e : 1 D ii v e y a d in c e m u k a d d e s s a y la n e y le r i, s iy a s i g a y e le r e
esas v e y a a le t iiu h a z e d e r e k c e m iy e tle r in te k ili y a s a k la n m tr . B u e it c e m i-

t?

1.
.4
EYH SAJD SYANl VE DOU DAK DN AYAKLANMAMAK 361

y e l v e d e m e ld e ri te k il e d e n le r v e y a b u c e m iy e t v e d e m e k le r e d a h il o la n la r " v a
ta n h a in i" a d d o lu n u r la r . D in i v e y a d in c e m u k a d d e s s a y la n e y le r i, s iy a s e te a le t
e d e r e k , d e v le tin te m e l n iz a m n te b d il v e ta y ir v e y a d e v le t e m n iy e tin i ih la l v e
y a d in i d in c e m u k a d d e s s a y la n e y le ri a le t ittih a z e d e re k h e r n e s u re tte o lu rs a
o ls u n , a h a li a r a s n a f e s a t v e n ifa k b r a k a n la r , g e r e k fe rd i, g e r e k to p lu c a s z l
v e y a y a z l v e y a h u t f i i l b i r e k ild e v e y a n u tu k ira d v e n e r iy a t ic ra s ile b u e
it h a r e k e tte b u lu n a n la r k e z a lik " v a ta n h a in i" s a y la c a k la r d r ." *

O r d u n u n D o g u 'y a s e f e r b e r e d i l e r e k i s y a n b a s u n n a s g r e v i g i b i a s k e r i
n le m le rin y a n n d a . S k y n e tim M a h k e m e le r i, s tik la l M a h k e m e le ri. T a k rir-i
S k u n K a n u n u v e H y a n c i- i V a a n iy y c K a n u n u g ib i s iy a s a l n le m le r d e a la n
T r k iy e C u m h u r iy e ti H k m e ti D a h iliy e V e k a le ti ile d c ( i le ri B a k a n l ),
B a k a n l a b a l b a z z e l n le m le ri d e a lm t. B u n la n n b a n d a c a m ile rd e k i
h u tb e v e z e llik le v a a z la n n e m n iy e t e ta k ib i v e v a iz le r in ir tic a k o n u m a la n n a
m e y d a n v e r m e m e k i in o n la n n s k k o n tr o l g ib i n le m le r g e lir. A rtk is y a n n
b a l a d u b a t 1 9 2 5 c n i t i b a r e n z e l l i k l e v a i z v e i m a m l a n n d e v l e t e s k k o n t
r o l d e b a la m o lu r. B u k o n tr o lle r d e d e v le te y a r d m c o la n v e m rte c i v a iz le ri
(!) d e v le te ih b a r e d e n k u ru lu d a . h ila fe tin k a ld m ld g n k u m la n D iy a n e t le

r i R c i s l i g i 'd i r .

B ir r n e k o ls u n i in C u m h u r iy e t G a z e tc s i.n in 2 7 u b a t 1 9 2 5 ta rih li n s
h a s n a b a k m a k y c ic r lid ir. G a z e te v e rd i i h a b e rd e : " M r te c i h o c a v e v a iz le r , c e -
v a m i-i e rife d e b t n c a m ile rd e v a a z d a n m e n e d ile c e k tir ." * . H a b e rin d e v a
m n d a d a D a h i l i y e V c k a l e i i 'n i n b u t a m i m i n i n u y g u l a n m a s n a D i y a n e t l e r i R c -
is lig in c c tc s b ii e d ile n o n v a iz in d c b u n d a n b y le c a m ile rd e v a a z v e re m e y e c e i

b e lirtilm i tir.

B e lk i b ir a z d a b u t r u y g u la m a la r s e b e b iy le o la c a k . 13 u b a t 1 9 2 5 ta r i
h i n d e . G e n i l i n i n . E r g a n i ! i l e s i n i n . E i l b u c a P i r a n k > l n d c b a l a y a n e y h
S a id is y a n , o k k s a z a m a n d a b t n b ir y r e y e d a lm v e a y a k la n m a n n b a -
g s ic r d i i h e r y e r d e : " H il a f c t s i/ , M s l m a n lk o lm a z ! .' " e r ia is z y a a n m a / ...
H k m e t d in s iz lik y a p m a k ta d r!" * ^ " K a d n la r p la k o la r a k d o la ln im a k is ic n -

5 TBMM ce a)ran 114 sayl H a ya ti U m u ^ y e K a rin tas ubat 1925) m M Z a b t c

H ya n .t .1 Vatanyye Kanunu nun ) tinten bu madc.e.1. zaman*. TurK K a o u n u 'r

im .h ur 163 madbden ok daha o ia n k uy ulnm -
nhl tenn aslarak idam .(*lm f bif ksm da kl f h ^ ^ !:.
; . h ttfH addolunarak lopyekun ya . v i y a - y "
(rmslardr. < H H .C
C ^ ^ r ^ .l 16. 27 ^ 1.26
M A rvvi T.12. Doaya .17 69. 92
 362 CUMHURtYET DNEM DN DEVLET LKLER

m e k te v e k a d n - e r k e k b ir lik le a y n s n f la o k u tiu m lm a k is le n m e k le d ir!" . " s ta n

b u l v e d i e r b y k e h irle r d e m ft v e v a iz le re b a s k y a p lm a k la , o n la n n d in
v a a z l a n m e n e d i l m e k t e d i r ! . . " g ib i p r o p a g a n d a l a r k e n d i n i g s t e r m i t i .

D o u n u n j e o p o l i t i k y a p s v e g e n e ld e in s a n la r n n d in e b a ll y z n
d e n b u p r o p a g a n d a la r h e m e n tu tm u v e a y a k la n m a o k k s a z a m a n d a D iy a rb a
k r. E la z . E r g a n i. P a lu . H n s v e B itlis b lg e le r in e u z a n m t. B u s e b e p le 21

u b a t 1 9 2 5 t a r i h i n d e M u s t a f a K e m a l i n b a k a n l n d a B a k a n l a r K u r u l u a c i l b i r
to p la n t y a p p , a y a k la n m a n n b t n b ir b lg e y i s a r m a m a s i in a a d a k i k a r a n
a ld :

Byk Millet Meclisi Bakanlna

Ankara, 21 ubat 1925
Ergani Vilayetinin bir ksmnda devletin silahl kuvvetlerine kar meyda
na gelen ayaklanma, ksa zamanda Diyarbakr, Elaz ve Gen vilayetlerine de
gemi ve genilemeye de msait grldnden, Mu, Ergani Dersim, Diyar
bakr, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Van, Hakkari vilayetleriyi, Erzurum vilayeti
ve K ve Hns kazalarnda skynetim iln edilmitir...
1 5 4 7 s a y l b u k a r a r a d ik k a tle b a k ld n d a , s k y n e tim il n e d ile n y e r le

rin z e l o la r a k s e ild i i v e d in y n a r b a s a n y e r le r o ld u u g r l r.

G e r e k te n b u b lg e le r d e s k y n e tim e r a m e n a y a k la n m a la r k e n d in i g s

te r m i v e e y h S a id k u v v e d e n d e n c e D iy a r b a k r , s o n r a E la z ilin i v e P a lu .

S ilv a n . H a n i. P ira n . e le g e i r m i l e r d i .^

A y a k l a n m a n n g e l i m e s i n i v e T r k i y e 'd e k i g e n e l d u r u m u y a k n d a n i z l e

y e n n g ilte r e , e l ili i a r a c l y la o la y la r d a n g n g n n e h a b e r d a r o lu y o rd u . 2 4
u b a t ta rih li r a p o r u n d a B y k e l i M r. L in d s a y : " e y h S a id k u v v c c ri y re d e k i

a s k e r i b ir lik le r d e n s t n d u r u m d a , b a z a s k e r le r v e ja n d a r m a b irlik le ri e y h S a .

i d s a H a n n a k a u l y o r . T B M M d e a y a k l a n m a n n a r k a s n d a n g i l t e r e 'n i n o l d u u i d

d ia e d i l i y o r . A m a g e r e k t e s e b e b in d in o ld u u n u v e e r ia u g e tir ip , h ila f e il n

e tm e k o ld u u n u b e lir tm e k is te r im . A y a k la n m a d i e r fe rd i o la y la ra h i b c n /c m e -

r o c k c '. l a i k l i e ' , v c . Y e n i T r k r e j i m i n e k a r b i r h a r e k e t " o l a r a k g / k m c k i c -

d ir.

10
10 g 65-7S
ao
EYH SAJD isy a n ! v e DOC .DAK DlN AYAKLANMALAR 363

T i i r k D i l e r i B a k a n l 'n a . b u a y a k l a n m a y l a I n g i l i c r c 'n i n h i b i r a l a k a s -
n n o l m a d n v e I n g i l i e r e 'n i n a y a k l a n m a y d e s e k l c m e d i g i n i b i l d i r d i m . ''2 d i -
y e r c k , d n e m in I n g ilie r e D i le r i B a k a m M r. C h a ^ r l a i n 'i e y h S a id o la y n d a n
h a ^ r t a r e lm i o lu y o rd u .

A y n i g n l e r d e T i m e s g a z e i c s i d e : '' e y h S a i d v e i a r a f t a r l a n . G e n . H a r -
p u l . D i y a r b a k r v e E l a z ' e l e g e i r d i l e r v e A b d U l b a m i i 'i n o u l l a r n d a n o l a n
A M r r a h i m 'i 2 2 d e g y a b e n h a l i f c i l a n e l l i l e r . A y a k l a n m a s y l e n i l d i i g i b i " K u r t
M i l l i H a r e k e l i '' d e i l , t a m a m e n ''f a n a t i k b i r d i n h a r e k e t ' . t i ^ d i y e o l a y I n g i l i c -
re k a m u o y u n a d u y u rtiy o rd u .

O la y la n n b y le s in c g e li m e s i z e rin e B a v e k il F e th i (O k y a r) B e y . h k .
m e t b a k a n l n d a n i s t i f a e l m i , i s l i f a s n R e i s i e u m h u r M u s i a f a K e m a l P a a 'y a
v e r m i i i . M u s t a f a K e m a l i s t i f a y h e m e n k a b u l l e n d i . Z i r a F e t h i O k y a r ' n l m l v e
s e r tlik y a n l o lm a y a n s iy a s e ti ile in k la p la n n y a p la m a y a c a m v e s e r t le d b ir-
le r e m r a c a a t e d e m e y e c e in i b i y o r d u .2 B u itib a r la s e r tlik y a n l v e in k la p
t a r a f t a n J s m e t P a a 'n n b i r a n n c e h k m e t i n b a n a g e m e s i n i i s l i y o r d u .

I n g i l t e r e 'n i n A n k a r a B y k e l i s i M r . L i n d s a y ' n L o n d r a 'y a y o l l a d r a .

a r l a r d a . F e th i B e y i n y e r in e is m e t P a a rn n B a b a k a n l a g e tir ile c e in i, b y lc c c
" G a z i" n in a rz u s u n u n y e rin e g e tirilip , b t n y u rtla b a s k litik a s n a g e ile c e i-
b i l d im e s i , a rtk b t n y u rtta u y g u la n a c a k e s in k e s ta h m in e d ile n b a s k v e

id d e t litik a s n n b a ly a c a m a re t e d iy o rd u .

N ite k im y le d e o ld u . 4 M a r t 1 9 2 5 ta rih in d e is m e t n n k e n d i k a b in e s in i
k u r a r a k h k m e t b a k a n l n a g e ld i.2 B a b a k a n l a g e ld i i g n i le r i
m i o la r a k s e r tlik y a n l ik i k a n u n te k lif in i m e c lis te n g c in li. B u ik i m a d d e o z e l-
lik lc ir tic a s u la r d iy e b ilin e n s u lu la r a m a h k e m e e d ilm e k s iz in id a m k aran m
o n a y l a m o l u y o r v e h k m e t a l e y h i n e y a y n y a p a c a k g a z e t e l e r e d e c r i .j .

p a t m a c c z a s g e tir iy o r d u .2 7

i s m e t n n 'n n b u a n s e n k a n u n m a d d e l e r i n e i l a v e t e n y i n e a > m g n .
y a n i h k m e t i k u r d u g u g n . C u m h u r i y e t t a r i h i n d e b y k ) . a n k l a r a y o l 3 ^ la -

21 Btlal imir, Inghz Beigelenyle KOn Sonjnv, s 19.21, Mr rKJsay.n Mr Chabefian e V^d
2 .23.24 Z ubal 1925 Urhl rapodan
22 .
Sultan Abdlhamfn olan Abdurrahim. T B M M d tkj Sultan AbchJrTc t. bafcfe yap n Ofia
mada da K. oy aimt.
23. The Times. 26 ubat 1925. . 12
24 Er un Aybar*. IsttklaH Mad - 1 92100 .(927
25 Bilal im .ff. Ingiliz - Trhye'e K rt Sofvnu. 8. 27.37.
26 15.. 136. .Takrir.. Sutam Kanunu.
27 TnW.4M^925
364 CUMHURYET DNEM DlN - DEVLET lUKLERl

iklige aykn hareketleri sind e d ^ a nce de izah m ede h^ik roller stlenen
ettiimiz ''Takrir.i Skun'' kanunu hkmete kabul etrildi.2
.Hkmetin kabul e tti^ Takrir.i Skun kanunu, zellikle irticai ve dini fa
-aliyetleri erdii in ve de Gen'te balayjp neredeyse btn bir doguyu sar
makta olan eyh Said isyam ve ^ n z e ri isyanlara kar .kanldg in, hkmet
-hem kanundan ve hem de d o d a k i din adamlanmn irtica isyanlanna kar uya
nlmalan in Diyanet leri Bakanhg'na bir tamim gnderdi. Tamim hkmet
adna Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan gnderilmi.25 Diyanet leri
. Bakam Rfat Breki de. Reisicumhur tarafndan gnderilen tamimi hi ^ k le t
Di- meden 8 Mart 1925 tarihinde ..acil., kaydyla btn mftlklere gndcrdi.3
-yanei leri Bakam Rfat Breki, gnderdi, tamim giriinde mftleri uyara
-rak. din adna kyama kalkan isyanclann mrteci olduklann ve bu hareketle
riyle de .'vatan hainligi'.nde bulunduklann telirttikten sonra Mustafa Kemal'in
-kendisine g n d erd i, beyannameyi aynen yaynlayarak tekilata bagl tm mf
tiilerden ordu b ile tle r in e yardmc olmasn istedi.3
Mustafa Kemal Atatiirk adna. Diyanet leri Bakam Rfat Brekinin
:Mftlklere gnderdii tezkere yle idi

Gen'te balayp Elaz ve Diyarbakr merkezleri hudutlarna kadar yaylan..

.hadise, kanunen sulu olan baz mentaatilerin din maskesi altnda gizil mahiyet
te alan .eebbUsIer mahsuldr. Asiler memleketin her tarafndan Devlet kv
-velinin zayflatrlmas in bir mddetten beri muhtelif ekillerle devam eden faa
Iyellerin sumuIIU tesirler vUcuda getireceine istinat etmiledi. -Hadise bUlun va
c< nefret ile telakki edilmi ve civar mntkalarn' tanda ha^si ani bi mukav-
^ et hissi .Cumhuriyetin mdafaasna kyam etmilerdir. Byk ^illet-M ecli
si.nn maddi ve manevi kuvvetleri ile mcehhez olan Cumhuriyet Hkmeti, C3P
OdOn slh vastalarm asiler aleyhine tevhit eylemi ve pek yaknda kati neticeler
husule getirecek messir tedbirler alnmtr. Bununla beraber c m* nyet Huku
:rnet. hutUh memlekette huzur ve skunu, emniyet ve asayii tehdrt edebilecek bu
Uh UnSuhlara kar hususi kanunla engelleyip 5 13 1^ 8

herhang bir seb^pl.0 istihkr ve istihfafa vasta addedecek olanlan en .iddetli ka

".nunl h^Um lerle takip ve tenkilleri mukarrerdir

Vatanin bir koesimje- : : ,-: * h

d ^ i vata n d ^la ri d ^ l. en uzak yerlerdeki vatandalarn rahatn, saadetini, al-

7: : ; : ;- 0 ^)0 0.
i 1925 . 962 0

EYH SAID SYANI VE DOU.DAK DN AYAKLANMALAR 365

ma hayatn, iktisat ve istihsalini mteessir ve mutazarrr ettii sabittir. Binaena

leyh her saadetin, her faaliyetin ve bilhassa ktisad ve ticari inkiaflarn ilk art,
huzur ve skn le emniyet ve asayiin ihlli kabil olmayan bir emniyet ve kuvvet
te bulunmas ile kaimdir. Bu sebeple de Cumhuriyet polisi jandarmann ve Cum
huriyet Ordusu'nun eref ve itibar her mlhazann fevkindedir. Bu eref ve itiba
ra riayet iin vatandalarnn teyakkuz ve intibahn talep ederim. Bu mnasebetle
ve byk bir iftiharla aklarm ki vatann her tarafndaki hissiyat ve tezahrat kah
raman milletimizin Cumhuriyet'i. skn ve asayii behemehal muhafaza iin kuv
vetli ve metin iradesini bir daha tecelli ettirmitir, idarecilerin ve mazisi an ve e
refle dolu olan Cumhuriyet Ordusu mensublarnn vatann dahili ve harici btnl
in fedakarlk hislerine ve yksek vazife duygularn intizar ederim."
"Mlk ve askeri devlet memurlar her eyden evvel yksek vazifelerini te
reddtsz byk bir azim ve iddetle ifya davet ederim. Trkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal."

smet Paa'nn Babakanla geldii gn gerekletirdii bu an sertlik

yanls hareketler, mecliste byk tartmalara yol amt.
Muhalefet kanadndan TpCF Bakan Kazm Karabekir Paa, "Memleke
tin her yerinde alnan sert tedbirlerle nice masum insann mazlum duruma d
rleceini, hatla btn hak ve hrriyetleri kstlayan ve basn susturan bu ka
nunlarla. Meclis krssnde sylenenlerin bile halka ilctilemeyecegir ve halk
egemcrii esasnn yklacan ve kanlan "Takrir-i Skun Kanunu'nun
Cumhuriyet iin asla eref saylamayacam syleyerek yeni kanunlara iddetle
muhalefet etmiti.
Kazm Karabekir Paa, stiklal Mahkemeleri iin de: "stiklal Harbimiz
zamannda yaplm ve yaplmas gereken mahkemelerdi. Binaenaleyh bunlann
imdi tarihe kantmlmas lazm gelir. Asl meclis iin bunu yapmiik bir ereftir.
Eer smet Paa. stiklal Mahkemelerini slahat iin kullanyorsa, yaknda pek
ziyade yanldn anlayacaktr." diyerek, mahkemelerin devam ettirilmesine vc
idama varan geni yetkilerle donaulmasna kar kmt.
Kazm Karabekir Paa.dan sonra sz alan Rauf (Orbay) Bey de: Skun
ve huzuru salayacaz diye, byle iddet kanunlanyla bsbtn huzuru bo/nu.
yalm!" diyerek, karulan kanunlara kar k.^.
Muhalefete ramen bu tr kanunlar, ilticaya kar kcsin_vc mutlak nlem
almak isteyenler tarafndan nceden programland iin .Meclis'cn de gemesi
kolay olmutu.^

32.
33 c. 15. 160-166. 0 5 r. c 6. 144, 4 M t l9 2 5
 366 c u m h u r iy e t d n e m i DN DEVLET LKLER

4 Mart 1925 tarihinde kabinesini kuran Bavekil smet nn, ayn gn

kartm olduu szkonusu kanunlara dayanarak. 6 Mart 1925.de. ta hilafet tar-
malanndan bu yana kapatmay dnd, devrimlerin engelleyicisi grd
Islmc gazete Sebil'r-Reat ile Velid Ebuzziya.nn kard Tevhid-i Efkar ,
z ^ r t ve ykc yaynda bulunuyorlar gerekesiyle kapam. Zararl ve ykc ya
yn diye tarif edilen yazlar, slm'la ilgili din gidiatla ilgili yaz ve yorumlar
d .^ Bir ay sonra da HSfiyjn_Cahil^in bayazarln yrttg. hilafet tarafls
diye bilinen Tanin gazetesi. Bakanlar Kurulu karanyla kapatlm oldu.^^ Tanin
iin kapatma gerekesi de ayn idi. lkenin gelecei iin zararl ve ykc faali
yetlerde bulunmak!"
smet Paa hkmetinin 1925 yl balangcnda lke mslmanlannda ve
hususen muhafazakar basn zerinde balatt iddet uygulamalan iin Metin
Toker. kurtla kuzu yks" gibi bir benzeunede bulunarak, u yorumda bulun
mutur:
"... Ankara'da Meclisin, hkmetin sert tedbirlerini kanunlaurm olma
s havay yumuatmamt. Bu ortamda ancak mezar sessizlii hakim olacaku.
Hi kimsenin yaplanlar tartmas istenmiyordu. Yaplanlar sadece vlebile-
cekti. 1925 Trkiyesi.nde Gazi nin, smet Paa'nn ve onlann yannda yer alm,
silahendaz mcbusiarn memlekete msaade cneyc niyetli bulunduklar hrri
yet ancak bundan ibaretti.^
Metin Toker.in. milli damat" oluunu da gznne alarak, onun 1925
Trkive'sine yorum ve yaklamru deerlendirecek olursanz, dneme tek keli
meyle. diktatrlk" dnemi demekten kendinizi alamazsmz.
Ondan da te zamann Milli Savunma Bakan Rcceb Bey'in (Ktahya).
Takrir-i Skun Kanununun mzakereleri sntsnda sarfeiii szlerden de anla
lyor ki, ktidar. stanbul basnnn sadece tenkidlerinden deil, kendisini yeterli
derecede vmemesinden de ikayeti olmuiur^^ ki bu durum 1925 Trkiye sini
ve iktidanru hangi adla adlandrmamz gerektiini gstermesi asndan ilgin
tir.
Gcrckrn de. devrim vc uygulamalan iibanyle. 1925'ien itibaren tam bir
"(SktmMOkr dfKmi kendini gstermeye balamtr. Sertlik vc iddet yanls

M. !5ie5?Y *w .Q dU W nm w G iegn**firn. c 3. s. 164

V M i i y a r .M A . ^

.f.
 E Y H SA D SYANI V E D O U DAK DN AYAKLANMALAR 367

uygulamalann balad bu yeni dnem iin Halide Edip Advar da ayn eyleri
syleyerek dnemin "diktatrle doru yol aldn" ifade eder.^
smet Paa Hkmeli'nin 4 Mart 1925 tarihinde Heyci-i Umumiye Kara
rnca (HUK). aldrd kararlardan biri de. "syan Blgesi stiklal Mahkemeleri"
ile. "Ankara stiklal Mahkemesi" kararlan idi. 7 Man 1925 tarihinde. Hkmet
hemen stiklal Mahkemesi yelikleri seimine gitmek istedi. Gereke mahke
melerin bir an nce vazifeye balamas diye gsterildi. Terakkiperver Cumhuri
yet Frkas'ndan Muhtar Bey. arkadatan adna sz alarak, kanunun en baia
Anayasa'ya aykn olduunu sylediyse de. hkmet hemen oylamaya gemek
isledi. Bunun zerine Muhtar Bey, TpCF mebuslannn kanunu protesto enikle
rini syleyerek byle bir oylamaya katlmayacaklann bildirdi. TpCFde 29 kii
lik milletvekili^, says ile stiklal Mahkemeleri oylamasndan ekilmi oldu.
Buna ramen. CHP'li milletvekillerinden 15 tanesi Isklal Mahkemeleri iin e
kimser oy kulland. Bir ksm CHPli milletvekili de oylamaya gelmemiti..
Yaplan seimde de her iki stiklal Mahkemesinin kuruluu u ekilde be
lirlenmi oldu:^
"syan Blgesi stiklal Mahkemesi:
Reis: Mazhar Mfit Bey (Kansu) (Denizli)
Mdde-i Umum (Savc); Ahmed Sreyya Bey (rgeevren). (Karasi)
Uye: Ali Saip (Ursava) (Urfa)
ye: Llfi Mfit (Krehir)
Yedek: Avni Doan Bey (Bozok)
Ankara stiklal Mahkemesi
Reis: Ali Bey (etinkaya) (Afyon)
Mdde-i Umum: Necip Ali Bey (Ka) (Denizli)
ye: Kl Ali (Gaziantep)
ye: Ali Bey (Zrh) (Rize)
Yedek: Rait Galb Bey
Bylece Skynetim Mahkemeleri, Hyanci-i Vaianiyyc Kanunu. Taknr-
i Sukun Kanunu vc stiklal Mahkemeleri gibi, eline geirdii dn nemli silahla

38 Halde Ed.b DictatorshpandRefOfms in Turka/. Yate Rwi v. 2 Gz ..y iM . s 27

39 Tank Zalr Tunaya. Styasi Panm . s 621; M . Tunay. Tek Pare 108
40 E ryu n A yb a rt /stMai fJahkBmetan 1923-1927... 109.110 Oylama y k S i bkz
T B m f Z a b it C e n d e a .c 15 216-253
T B A M Z a b it C eridaa. c 15 4 3 9 599.623
368 CUMHURYET DNEM! DN DEVLETlLlKlLERl

devrimci uygulamalara geen smet Paa hkmeti, tam iki sene srecek olan
en sert ve en iddetli cezalandrmalarla "devrim havas"n btn bir yurtta estir
meye balam olur...^
En sert ve en iddetli cezalandrmalann esmeye balad yurtta.
TBMM.de bulunan tek muhalefet partisinin de hissedar olaca belliydi. nk
yurt sathnda yrtlen genel sindirme eylemi "snr tanmaz"..^ bir tarzda de
vam ediyordu. Ortadan kaldnlacaklar listesinde TpCFnin de ad vard. Terak
kiperver Cumhuriyet Frkas'nn kapatlma karan da ylece sahnelendi:
"ark stiklal Mahkemesinde, ayaklanmay dini yaants ve din tavrlan
sebebiyle dolayl olarak destekleme sulamasyla yarglananlar arasnda TpCF
Urfa Katib.i mesul, emekli yarbay Fethi Bey de vard. Fethi Beyin duruma
snda TpCFn sulu gsterecek herhangi bir kant meydana kanimamasna
karn, kendisi dini yaants ve dini lavrianyla ayaklanmaclara "manevi
destek" veriyor dncesiyle 5 yl hapse mahkum..^ edildikten sonra; Mahkeme
25 Mays 1925te. grev blgesi iindeki btn TpCF ubelerini kapatma karan
verdi."*^
Fethi Bey yarglanmasnn devam ettii gnlerde Yakup Kadri (Karaos-
manoglu) Bey de. "Hakimiyet-i Milliyc"deki bayacsnda. "TpCFI Fethi
Bey in; "Halk Partisi dini batrd. Biz onu kurtaracak ve koruyacaz" szne
iaretle, "Bu sz. TpC Fnin nasl altm gsterir" diyerek TpCFnin tmden

kmelin bu frsat ok iyi kullanp Terakkiperver Cumhuriyet Frkas n kapata

ca haberini ilk veren de IngUere'nin mehur "The Times" gazetesi olmutu.
The Times TpC Fnin pek yaknda hkmete kapaulaca n bildiriyordu.
..ttekim Ankara siiUal Mahkemesinde. "dini siyasete alc etmek" iddia
syla yarganan. TpCF stanbul ubesi yesi Salih Bao ve arkadalannn hak-

42 C rm r * " 1Q23-1927. s H

.
7 1 .
*..^!2
T 71 M . i '
 E Y H S A lD i S Y i ^ D O C U DAKl D lN AYAKLANMALAR 369

kndaki dava dolaysyla Ankara stiklal Mahkemesi. TpCFnn stanbul ubesi

ni kapatma karan vermi ve Salih Bao ve arkadalarn da 5-15 yl aras dei
en krek cezalanyla, mebbet hapis cezasna arptrmtr. Mahkemede sank
lar dine ve mukaddesata hrmetkr olmak su mu? demelerine ramen, sank
lar dine ve mukaddesata duyduktan sayg ve sevgiden dolay mebbet cezasna
kadar uzanan (Salih Bao) cezalara arptnlmlardr..*
te bu frsatlar dolaysyla hkmet. Kazm Karabekir Paann partisi
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n. "dinsel dnce ve inanlara hrmetkr"
olma ilkesiyle, gericilii ve inica kkrtt gerekesiyle 3 Haziran 1925 gnl
toplantsyla, Takrir-i Skun Kanunu'na dayanardk[kapatm]pldu.'*^
Haziran 1925'ten sonra hkmet, siyasi-adl terrn amkTpCFn kapat
m olarak devam ettirir. Amerikal yazar ve Cumhuriyet Dnemi Trkiye ara
trmacs M. Phillips Pricc, yazm olduu, "A History of Turkey adl eserinde
bu terre yer vererek:"... Btn bu siyasi-adli terr hkmlerinin hakszl or
tadadr." der. M.Phillips Price: "Mustafa Kemal, Takrir-i Skun Kanunu ndan
sonra baka bir k yolu gremedii iin Tiranlat. Trkiyenin doru yola gir
mek iin bir sre bir diktatre ihtiyac olduu iddia edilebilirdi! Fakat tarihinin
bir dnemini kirleten bu gibi eylemlere gereksinimi yoktu. Mustafa Kemal bu
rada en kt sultanlardan bazlannn yntemlerine dnmt, (zmir Suikas
davasna iaret ederek) ^ diyerek. Trkiye'de yaananlarn .'ackl bir gld
r"^ niteliinde olduunu ifade eder.
Dnemle ilgili tesbitlerden Ali Fuat Cebcsoy.un yapt tcsbiticr dc dier
lerinden farkl deildir. Cebesoy. "Siyasi Hatralar'nda. Trkiye Cumhuriyeti
nin 1925'lerdc geldii idare ekli iin kard sonu: "Trkiye Cumhuriyci.nn
idare eklinin ank demokratik bir idam olmayp. talyada tatbik edilen totaliter
rejimin ayn olan bir idare" olduudur.^.

48 Cumhunyel. 18 Ns n 1925. "Mahalefeiter b c a "

49 ismat Pasa hkmetinin ses durumundaki Cumhunyel gazetesi olay. "Heyet. Vekiep.n oi
Y e n r^e Bir Karan, diyerek " . verd (4.5 Haz.ran 1925 tanh .1 ikdam
Terakkiperver Cumhunyel Frkasnn. kapanli ve Kazrn Karabekir Pa a uzenne o r r
oyunlar lan. Kazm krabekTm damad Pro Dr FaAik re n Islanborda yaplan t'
mlakat, bu "Tek Parti" uygulamalannn anlKtemokrahklgm gstermesi asndan , vo
^ m l 'A ^ e n ^ l yazar. Cumhunyel Donemi, Turtuy. ar^ ' $ M - Pnca nn A
History of Turkey" id il esennde^ l hsyl T ifin la .m be yoelm .n h k a y iirv ymaniarf)
(kimden vermek asrydan ARA.EK bO!umre alyoruz
50 W PhHpt P ric e . . Htiiofy of Turkyi. i 134
51 ktete Turgay. Tek P gv. I 166. dNJnol $3en
52 Ak F u aici^ esoy S tym siH ib n k c. 2. - H 8
370 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T L K L E R

Cumhuriyet Halk Partisinin smet Paa.dan nceki lml Bavekili Fethi

Okyarn dnemi tanmlamas da Cebesoy ve Phillips Price'den daha iyimser de
ildir.
"... TpCF. eyh Said hadisesini takip eden gnlerde Takrir.i Skun h
kmlerine gre kapatlnca. .Tek Parti" devri btn zellikleriyle ilemeye ba
lam ve politik hayat seimden seime, mndehib-i snilerin (semenlerin) san
dklara att, nceden ellerine verilmi isimlerin saylmasndan ibaret olmu
tu.
Gerekten tanmlamalarda da grld gibi sindirme politikalanrun
her tr muhalefete kar tam bir diktatrce uy^lanm aya lw ^^jj_925 yl
ortalan, artk, lkeyi elverili bir devrim ortamna evirmeye balamtr.^^
syan Blgesi stiklal Mahkemeleri ile. Ankara stiklal Mahkemelerinin
verdii idam kararlan ve milletin gz nnde aslan binlerce insan,^^ devrim
ortamnn oluturulmasn daha da hzlandrm olabilecekse de kar hareketle
rin daha dogmadan lmesine ve sessiz kalmasna neden olmutur.
Biz burada her iki mahkemenin sadece ve sadece, zel tanmyla, "irtica-
karane tesebbsat ve tahrikfdan idam etUj Idilein balcalanna deinerek
dnem hakkndaferrel b i ^ ^ m a t vermek istiyoruz. Sylediimiz gibi bizim
burada vereceimiz isimler tamamen devletin "din su" diye telakki ettii, e
riat ve hilafet isteklerinc ait sulara veya bu iddia ile ayaklanmalara kaulm
kiilere ait olacakr.

^ Fethi O kyar Devirde Bir Adam. s. 531 Tercman Tarih Yaynlar.. (Hazrlayan Cemal Ku-

m f 9 rk60 ana im i|tr.

 E Y H SA D SYANI V E D O U DAK D N AYAKLANMALAR 371

26 Nisan 1925: eyh Eyiib ve Dr. Fuat

eyh Said syam'n tevik ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n din
ynden takdik ettikleri ve destek verdikleri iin idam edilmilerdir. Halka kar:
'.Halk Partisi dini bastrmaktr. Bu gidie bir dur demeliyiz. Bunun iin TpCFn
desteklemeliyiz. Ve ancak byle olursa dini kurtaracaz ve onu muhafaza etmi
olacaz" dedikleri iin idam cezasna arptnimlar ve 17 Nisan 1925 tarihinde
yerel savclkta yaplan infaz Diyarbakr Ulu Camii nnde aslarak idamlan
gerekletirilmitir.^

23 Mays 1925: Seyyid Abdlkadir, Seyyid Mehmed, Kr Hafz Sadi,

Hoca Asker, Avukat Hac Ahd, Hac Kemal Fevci ve Nakip Bekir Stk.
14 Mays 1925 Perembe gn balayan duruma balannda beyaz sank
ve yeil takkelerle ^gelen Seyyid Abdlkadir ve arkadatan, din ve dince mu
kaddes saylan deerleri siyas hedeflerine alet etmekten ve bamsz Krdistan
devleti kurmaktan yarglanp. 23 Mays 1925 tarihinde idama mahkum edildiler.
Seyyid Abdlkadir "Bamsz Krdistan" diye bir devlet kurma iddiasn redde
derek. "amacmz, yklmakta olan eriat deerlerini, dini deerleri yeniden ya
atmakt. Bunun dnda devleti blmek diye bir dncemiz yoktu" dedi.
Seyyid Abdlkadir ve arkadalan 27 Mays 1925 tarihinde aramba sa
bah Diyarbakr Ulu Cami nnde kalabalk bir askeri topluluk karsnda idam
edildiler. dam edilenlerden Hoca Asker Efendi. stanbul'un tannm alimlerin
den ve Beikta'ta Harbiye Camii Krss eyhi idi. O da dierleri gibi. Dou
isyanlann ynlendiriyor diye stanbul'dan alnarak Diyarbakr'da idam edildi.

2-4 Haziran 1925: eyh Abdurrahman, eyh Muhyiddin ve 28 Arkada

:
"Trkiye Cumhuriyeti'ni ykmak ve inklplara kar gelmek amacyla din
ve dince kutsal saylan eyleri birer basamak olarak kullanarak ayaklanmaya ka-

56. HakimiyeU A/y . 6 Mays 1925. s. 3.

57. Eraun Aybars. stiklal Mahkamaten, s. 147. Kllr ve Turizm Bakanlt Yay.
56. Seyyid Abdlkadir ve arkadalarnn davas in 18 Mays 1925 lanhl .The T r>es. gazetesi u
yorumda bulunmulu . "Mahkemenin "B a.m sz KOrdsian. ddalv domlayc bgeere da
yanmamakladr. Inail.zlef.in teviki idd a si da aslszdr. Sanklar. by . fal gib hurafe# ma-

The T im e s 'i^ lS Mays 1925 tanh yorumu, alayc bir ifade ila de anlatm olsa. sanKlann a t
suiannn "dni, olduunu ortaya koymaktadr
372 c u m h u r iy e t DNEM d in D E V L E T L K L E R

tlmk suundan 2 Haziran 1925 tarihinde idam edildiler. Malkeme yine ayn
sulan 21 kiiyi de gyaben idama mahkum cui.^

28 Haziran 1925: eyh Said ve 49 Kii

stiklal Mahkemeleri tarihinde ok nemli bir yer tutan ve hakknda yerli
yabanc onlarca kitap yazlm olan eyh Said. 10 Mays 1925 tarihinde yarg
lanmak zere stiklal Maikemesi'ne gnderildi. 50 gn kadar sren soruturma
ve yarglama mzakereleri sonunda 28 Haziran 1925 tarihinde mahkeme "din
ve eriat ara ederek ayaklanmaya katldklan ve laik Cumhuriyeti' ykmak he
deflerini gllkleri"^ iddiasyla eyh Said ve 49 arkadan idama mahkum ei-
li dama mahkum edilenlerden apakur Kaymakam Hilmi Bey'in Kuvay-
Milliye dnemindeki '.vatana hizme"lcri dnlerek, cezas 15 yl krek ceza
sna evrildi! Salih Bey olu Haan da henz 11 yanda kk bir ocuk oldu
u iin idam edilmekten "oybirlii" ile vazgeilerek, cezas 10 yl hapse evril
d i
eyh Said'in savunmasnda dikkat eken baz cmleler unlard: Diyarba
kr ve Elaz gibi illeri kurlarabilscydim, kapatlan medreseleri ap, dierleri
nin almas iin de hkmete bask yapacaktm." "Bizim Fkh kitaplarmzda
vardr. mam ve Nakibi eriat uygulamazsa ayaklanma eran vacib olur. Biz
hkmete eriattan vazgememelerini harlatacakik. Allah'n kaderi byle ge
liti!.. Eer bir blgeyi (Diyarbakr ve evresi) elimde tutabilseydim. orada "k
sas. uygulayacak, yalancnn dilini, hrszn elini kestirecek, iki ve kuman ya
saklatp. kadnlan ak gczdirmeyecckiim. nk bmlar yce dinimizin birer
em ridir..'^
evh Said savunmasnda btnyle din ve lslm" istemitir: Trkiyeli
mslmanlann. Peygamber'in dnyada yaad gnlerdeki kadar, muu bir ha-

Davann bUin Iu b k r TBM M Arjv. T-12. Zart No 8, HahmiyeN MUyo. 24 28 Mays 59

1925
6 Er un Aybars. IsiMal Mahkemalen. 1923-1927 . * 154 -

n, M unm . 82 SaK v r karar va d kum ar l r b e ^ k?A bkz T B ^ A n .;.

160.161. Ha*w.
pmH I . . . 2 -2 N r . 1 0
 E Y H S A lD ISYANI ^ D O C U DAKJ D lN AYAKLANMALAR 373

yal srmelerini, yeni "Asr.j Saadetler oluturmay planlamtm. Kesinlikle

mstakil bir Krt devleti ve Krk krall degil. eriatn yaanmasn araulam-
Iim.''65 "Putj^;resilik dinini ihyaya ve ayan-i meirtikelerini icraya alan bu laik
T ^ Hkmeti'nicemiyyeti JslSmiycye tenk ederek bir IsISm Hkmeti v-
cuda getimek inancnda idim.'
Genelde btn sanklar bu ve ^nzeri savunmalarda bulunarak hakknda-
ki sulamalara cevap vermilerdi. 47 kiilik idam heyeti birbirlerine birer halatla
balanarak Diyarbakr hapishanesinin giri kaps nnde 28', 29 Haziran'a
baglayan gece sabaha kar gnp gnp idam edildiler..^ eyh Said son sz ola.
rak: .'Maher gnnde yann hepimiz muhakeme olacagz'' deyip, kclime-i efa-
det getirerek idam olundu. eyh Said 46 arkadann kendi gz nnde gnrp
gnp aslmasndan sonra nfaz yapanlarca. ..syleyecek bir szn var mi?" soru-
su zerine, cellattan bir kagi bir kalem isleyerek kendi el yazs ile ve ^izel bir
a ra^ a dize ile unlan yazd:
"Bu s e h p aslmama asla deer vermem
Yeter ki mcadele ve savacm Allah ve Din urunda olsun!
MuhammedSaidPalevel-Amedt
28 Haziran 1925, Saat:2."
Alim ve mcahid bir slleden gelen ve kendisini ilim asndan da ok
iyi yetitiren eyh Said'in dam ile 46 kiinin dam tamamlanr.
Diyarbakr istiklal Mahkemesi Adliye Savcs eyh Said'le birlikle idam
edilenlerin lam listesini isim ve zellikleriyle birlikte ylece zikreder.
1- Ayaklananlann Reisi eyh Said.
2 Varto ve Mu Cephesi Kumandam Meliknl eyh AMuli^.
3- Varto'ya Sildranlardan. airet reisi Tokliyanl Halil oglu Ku'
Bey.
4 - KSmilBcy'in kardei Baba Bey.
5 - Elaziz Cephesi Komutam Eski Milis Kaymakam eyh erit.
6 - ^ ra h in i inzibat Komutam ve Geri Hizmetler Amiri Fakih H Kin
Fehmi (Fkh otoritesi olarak bilininli.)
7 - Gen mntkasndaki isyan hareketlerime bulunan reislerden Vehr
l Hac Sadk Bey.

66 TBMM A f v2 . . O o y 6. ZdT; 1.6, E s i. 5 6 . 6 A y b n 60- 6

66 o l g M . l y a . 2S Temmuz 1.57 Hikjmijfli t . ? Temmuz
67 B ehet 0 . yh
Isymn. ,1 1 4 .1 1 7 ; A y t u . g 117
374 c u m h u r iy e t D I M I D!N - D E ^ ^ r L KLER

8 - Palo. Eiaziz. apakur cephelerinde aljan e isyanclar namna

apakurida idareyi ele alan r c i s l e . n anl eyh Ibrahim.
9- 10 H a ^ u t cephesinde savaan ve isyanclar zerinde etkisi .lan
eyhlerden eyh Ali ve eyh CelSl.
11 eyhHasan.
Diyari^akr ve Lice
D iyari^akrveLice - 12 atmalannda mfreze komutanlg yapan Ga-
ripli izzet Bey oglu Mehmet Bey .
13- - Hanili
Mustafa Bey,
Bey .
1 Salih Bey.
15 anl eyh Abdullah.
16 eyh mer.
17 Tekkesinde, ayaklanma hazrlklan iin toplantlar yapan Hanili
eyh Adem,
18 Maden ehri nzibat Komutan. Madenli Kadri Bey.
19 syanclarn temsilcisi olarak alan Piranl Molla Mahmut.
2 SilvanlI eyh emsettin.
21 syan propagandaclanndan TermiUi eyh smail.
22 TcrmiUi eyh Abdllatif.
23 Belikanl Molla Emin.
24 Hanili Salih Beyolu Haan.
25 Arab Abdi.
26 Varto'ya yz atls ile saldran Kargapazarl HaUl olu Mehmet.
n eyh erifin ktibi ve arkada inikli Haan olu Sleyman,
28 Ky retmeni Musyanl Molla Cemil,
2 9 Airetiyle ayaklanmaya katlan Az Airet Reisi Demirci Omero-
lu Sleyman.
3 9 erif olu Sleyman,
31 Fakih Hasan'n ktibi Tahir.
32 Hanili Mustafa Bey olu Mahmut Bey,
3 9 Varto'dan eyh Abdullah ile alan eyh Musa olu eyh Al.
3 4 Bolikanl Hac Halil.
3 9 Diyadinli Timur Aa,
3 9 Hmsl Kmil Bey olu Abdllatif.
37 Muiu Mehmet,
3 9 Sleyman Bey.
3 9 Bahri Bey.
4 9 Zorbdh eyh Cemil.
 E Y H SA JD S Y ^ DOU.DAJKl D N AYAKLANMALAR 375

41 apakurlu Sleyman olu Yusuf.

42 Yama aireti Ali Baban.
43 eyh Abdullah'n yannda savaan Kargapazarl Halit.
44 Mehmet olu Tahir.
45 Nahiye Mdr Tayyip Ali.
46 apaur Kaymakam Hseyin Hilmi.
47 eyh Sait'in hizmetisi Yusuf olu erke Jandarma Hamil.
48 Salih olu Hasan."

25 Temmuz: Hafz Vaiz, Hoca brahim Efendi

Beyazd Camiinin ateli vaizlerinden idi. nceki blmlerde de ifade etti
imiz gibi, yapt konuma ve vaazlan. "iticakrane teebbs" olarak deer
lendirildii iin 5 Temmuzda HaliFur-Rahman Camisi'ndeki vaaznda yakalana
rak idama mahkum edilmi ve 6 Temmuz 1925'e Halilur.Rahman Cami'isi
nnde infaz gerekletirilip, aslarak idam edilmitir...
18 Temmuz 1925: Madenli Hafz Osman Efend^
20 Temmuz 1925: Palulu Hac Mehmet, Kasap Sleyman Efendi ve
S elman Faris Efendi?^
23 Temma 1925: ElazU Abdullah ve Haan E fen d f-
27 Temmuz 1925: Mhendis Ali ve 4 ArkadaP
27 Temmuz 1925: Elaz ayaklanmasnda Seyflah ve m erE fendP
4 Eyll 1925: Osmaniye ayaklanmaclarndan Zlfikar Hoca ve Demir
EfendP^
12-24 Eyll: Elaz. isyan dolaysyla halk Cumhuriyet aleyhinde ayak
lanmaya ve "dini dcvlei" kurmaya sevkeden, zellikle blgede eyh ve seyyid
nvanlanyla umnan toplam 110 kii idama mahkum cdildi.12 gn ierisinde

68 . E Aybars a g e s 176*1 .
69 Cumhuhyet, 7 TemmiiZ 1925. Hakffjuyetii Mllye 6.7 Temmuz 1925. Aybere. 9 83 . -
184
70. HakjfDfyet- MHiye. I ^ T e m m u z 1925,
71. HakJmys^^ MUtye. 22 Temmuz 1925
72. gazete. 2^ 26 T w m z 1925
73 . . . gazele. 29 Temmuz
74 gazete. 30 T ^ m u z 1925.
75 a g . gazete. 6 Eylul 1925.
76 a g . gazete. 21.25 Eyll 1925.
376 c u m h u r i y e t d o n e m i d in D E ^ E r LK L ER

1855 kii mahkemeye Ikanld ve 1lO.u idam olup, dierleri dcgiik agr cezala-
raa^unldjlar.
19 Eyll 1925: Palulu Said ve Arkada
Bin bir P a lu ^ Elazg ayaklanmasna sevkeimek ve onlan din ynden
tahrik ederek Palululan isyana kkrtmaktan 19 EylUl.de idama mahkum olup.
20 EylUl I925te aslarak idam edildiler.^
22 Kasm 1925: E ski Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey ve Galib Beyler.
Eski m ille^ekili Hasan Hayri Bey ve Galib Bey. ^ r s im blgesinde dini
siyasete alet etmekten ve siyasi nfuzuna ^ivenerek halkn ayaklanmasna yar.
dmc olmaktan idama mahkum oldular. 23 Kasm'da asld!ar.78
28 Aralk 1925: Palulu Hasan olu brahim} Zaf olu Molla Yusuf)
Cundallah olu Feyzi
Hazo ayaklanmasna katldklan in yarglanan mahkumlardan ilk etapla
yakalanan 140 kii inde bunlar hemencecik idama mahkum edildiler.7.
I Ocak - IS abat 1926: Gerici hareketlere kartldtgt ve irticakdrane
faaliyefffte bulunduu gerekesiyle 909 kii hakknda karar verildi. 2)5 aylk
bir zaman zarfnda yarglamas bilenlerden 57 kii idam e d ild ik
2,5 ay gibi ksa bir zaman z a ^ n d a 57 kiiyi idam eden Jsyan Blgesi Is-
tiklal Mahkemesi yaplanlar in: " ^ g u illerinde feyizli bir devir balyor" diye
h a^r veriyordu.
I I M a n 1926 larilfnc kadar, apakurlu kr Efendi, Ali .glu Said.
Ali oglu Eaik, Ali oglu Ibrahim, Mehmet oglu Selim. mer oglu Ahmed. Safa
oglu Osman, MehmCd oglu Abddikerim. Ibrahim oglu Ali, Moa Hac Yusuf.
C^indioglu Feyzullah. Hasan oglu OOTan. Halil oglu Mustafa. Silu Atmcd: Ya-
oglU mer. Davud Efendi. Veysel ve Tiran airetinden 10 kii daha idam
cdildilcr.8

77.
24 Kastm 925TOrit InkIap Tarihi Ensts Arivi. 1 4 7 3 9 . s. 16-
78.
79
80
81.

-
sui r1a yargt8ndKJanr g.terrm . l u r (H.H.C.)
 E Y H SA D !SYANI V E D O U DAK D lN l AYAKLANMALAR 377

11 Mart - 25 Mart 1925 aras Hazo ayaklanmasyla ilgili olarak 21 kii

daha idam edildi. Bu arada yakalandktan sonra hemen idam edilmek zere de
56 kiiye gyabi idam cezas verilmiti.^
Mart. Nisan. Mays. Haziran (1926) aylan. Biis. Van. Hakkari. Mardin.
Agn blgelerinde yresel ayaklanmalarla geti ve Mahkemeye intikal etmeden
binlerce insan ayaklanmalarda ldrld. Bu aylarda idam etme olaynn azl,
nn bir nedeni de bu olsa gerektir! Bu aylarda meydana gelen ayakianmalann en
balca nedeni .her yerde isyanclann banda eyhler veya mollalar bulunuyor,
dncesiyle, blgedeki eyh ve mollalann tutuklanmas olmutur.^
Prof.Dr. Ergun Aybars, Isklal Mahkemeleri isimli (Doktora ve Doent
lik Tezi) kitabnda bu duruma yle bir yorum getirmekte: "Grlyor ki. eyh
lerin (hkmet kuvvetlerince) toplanmas yeni ayaklanmalara yol ayordu. Do
uda yzyldr kklemi olan bu "feodal yap.y bozmak. Gen Trkiye Cum
huriyeti iin olduka byk problemler yaratyordu."^
Feodal yap diye ifadelendirilen, eyh ve mollalara gre cereyan eden do
u hayal artlan, onlann tutuklanmalanyla isler istemez altst olmu ve hemen
her blgede devlete kar bir bakaldn balamt. Halk. "Efendilerimiz tutukla
nyor. eyhlerimiz, molla ve seyyidlerimiz aslyor, dini hayatmz sona erdiril
mek isteniyor" szleriyle ok rahat bir ekilde bakaldn hareketine katlabili-
yordu. Bir de buna susuz olanlann da cezalandnlmas ^ve hemen herkese is
yanc gzyle baklmas ilave edilince Dou ve syan blgeleri tam bir ate iin-

82 Hakimyet-i Mlliye. 11-25 Mart 1926.

83. Trk nklap Tarihi Enstits Arivi. 195/54739. s. 56.58. nc Ordu Mfettslenn
27.3.1926 tanhi. raporu
84. E. Aybars. a.g.e,. s. 206
85. Ssuzlann topluca cezalandrlmalarna rnek Ptrge Olay venlebilir Ayaklanma ki ve
ayaklanmaya katld ddias ile 290 Ptrgeli yakalanm ve yarglanmak zere mahkemeye
sevkedlmilerd 20 gn boyunca hem muhakeme edilen ve hem de ikence gore.^ .uiukiula.
20 ubat 1926da mahkemeleri sonulandnda hepsi birden beraat etmilerdi. Be. ;
esi. "Ptrgede kesinlikle ayaklanma kmad anlaldndan, ayaklanma kart'M
ayaklanmaya katlmaktan tutuklu bulunan 290 knn topyekun beraatlenne karar venimir
denmu.
Mehkeme bu kararnn hemen arkasndan, yalan tutanak hazrlamak ve grevim masum in
sanlar cezalandrmak adna ktye kullanmak suundan. Poturge CHF Nahiye M durj ve
er yetkilileri birer yl hapse (I) mahkum etmek mecburiyebndo kald
1926 yllarnda gerekten -isyan blgeleri iin, bir kaymakamn, bir jandarma komutannn ve
ya basil bir nahiye mdrnn. .te bu kaza da ayakland, demesi, kazann lopyekn ceza.
landnimas. in kifayet ediyordu. Ptrge olay bu manada istiklal Mahkemelerinin nasl ile
dii hakknda yeterli ipucu venr sannz. (H.H.C.)
Ptrge Olay iin bkz Aybars. a.g.e. s. 202.203.
378 C U M H U R Y E T D N E M D lN D E V L E . L K L E R

de kalm oluyordu. Bu ate ierisinde de mahkemeye sevkedilcn binlerce insa

nn yannda, binlerce insan da atmalarda hayalm kaybediyordu.
Kaldmz yerden isyan blgesi stiklal Mahkemelerinin verdii idam
kararlanna dnecek olursak karmza yine rktc idam kararlan km ola
caktr.
Unutmayalm bizim bu listelerde verdiimiz idam kararlan, tamamen "ir-
ticakrane teebbs" ve "din adna kyam" sulanndan dolaydr.
6 Temm uz 1926: Silvan ayaklanmasn gerekletiren, SilvanlI Naki
bendi eyhi, Seyyid Pr A hm ed ile 10 arkada idama mahkum oldu,^
10 Mays, 18 Tem m uz aras Diyarhakr^da kalan stiklal Mahkemesi,
bir aylk zaman zarfnda da 840 kiiyi yarglayp, 30 kiiyi idam etti. 420 kiiyi
deiik cezalara artnrLan sonra. 381 kiiye de beraat karan verdi.
dam rakamliinn oaltmak ve idam edilenlerin listelerine yenilerini ek
lemek mmkn. ancA buraya kadar anlaitklanmz. stiklal Mahkemeleri'nin
"vatan hainlii" suunu kimler iin kullandn ve bu maksatla kimleri cezaian-
dnn olduunu ortaya koyar sanmz.
Son bir isim olarak. Elaz isyamnda. vaazlan ve dini etkinliiyle btn
Elazllan etkileyen, Elaz M fts Kemaleddin Efendi ile ailesinden
idam edilen 5 kiiyi zikretmek yeterli olur kanaatindeyiz. Ki Kemaleddin Efen
di Milli Mcadele tarihinde vatamn kurtuluu iin halk galeyana getiren vaaz
laryla tannm hretli bir mft efendi idi. Fakat o da kendini ipten kurtara-
mamtr.
Verdiimiz listelere, Skjynem Mahkemeleri'nin, gerekli grd iin
__^yarglanmadan idam ellii binlerce insan bu listeye dahil edilmemitir.
Vann artk siz hesaplayp idam edilenlerin saysm!..

66
87.

86 ^
 ARA EKIII

FARKLI BR DEERLENDRME
EYH SAD SYANI DEL.
EYH SAD KIYAMI!
 I
- - . . . -
r

m
I

FARKLI BR D E E R L E N D R ^:
EYH SAD S Y A ^ DEL,
EYH SAD K IY A !

1985 ylnda radikal slm izgide yayn hayatna anlan .Giriim.' Dergi,
si 4. yayn ylnda 47. saysn kartrken (Austos 1989) hemen herkesin eyh
Said syan diye bildigi/bcUeildii olaya. "eyh Said Kyam' diyerek olay
farkl bir yaklamla incelemi ve kitabmzn .eyh Said ve Dou Ayaklanma.
lan isimli blmnde de belirttiimiz gibi kaynaklara ve yaayanlara inerek
geree uygun bir eyh Said Kyam ve eyh Said ponreti izebilme gayretini
gstenmitir.
Tarihin aydnlatlmasnda nemli bir yer tutacak olan bu inceleme ile in
sanmz belki. 65 yl nce cereyan eden ve kendisini ok fazla ilgilendirmesi ge
reken bir olaydan btn ynleriyle ancak haberdar olabilmitir.
Biz Giriim Dergisi sahibi ve Yaz leri Mdr Hseyin Oku'nun.
Austos 89 tarihli. 47. sayda onaya koyduu "eyh Said Kyam dosyasm ki
tabmzn bu son blmnde eyh Saidi hakkyla tanmak isteyenler asndan
bir belge olsun iin ara ek blmnde vermek isledik.

Kyamn Felsefesi
Mcdrcscler kapatld. Din ve Vakflar Bakanl kaldnid. Ve din
mektepleri Milli Egiim'e baland. Gazetelerde birtakm dinsiz yazarlar
dine hakaret etmeye. Peygamberimize dil uzatmaya cr'ct cdiyoriar. Ben

tzJ
!
G tn ftm :!5! yhnda yaym hayatna kim
! 7 alfTu 1985 Kendima hju .fDastatom.h! m
luttunrK 1990 y.I na kadar yayjn hayal.n. devam im r. Dfg ynda
add nedenler., kapanmak durumunda kalmr; ( . yen be d i )
382 C U M H U R Y E T D r ^ M I D lN D E V L E T L K L E R

bugn elimden gelse, bizzat dvmeye balar ve dini ykseltmeye gay

ret ederim.'.
Tarih: 13 ubat 1925
Yer: Ergani kazasnn Piran Ky Camii.
Cumhuriyet dnemi slm hareketi ierisinde mhim bir yeri bulu
nan eyh Said. kyllere yapt va'azda bu erevede bir konuma yap
yor vc bu konuma nl eyh Said kyamnn ana hedefini, temel felsefe
sini yanstyordu.
eyh Said kardei Abdurrahman' ziyareti esnasnda yap bu ko
numa ile hareketinin ilk admn atm oluyordu. Cumhuriyet Trki
ye'sinde oturtulmak istenen slam d ideolojik yaplanmaya kar kesin
lavnn bylece ortaya koyuyordu. Bu konumadan sonra olaylar seri bir
ekilde birbirini takip ediyor, kyam hareketi birok, il, ile ve kyde yay
gnlk kazamyor. hkmet kuvvetleri ile kyamclar arasnda iddetli ar
pmalar oluyor ve neticede eyh Said ve arkadaan yakalanarak idama
mahkm ediliyordu.

Olay Neden nemli?

Cumhuriyet Tridyesi'nin kar karya bulunduu en nemli prob
lemlerden biri, hi kukuuz eyh Said'in balatt kyam hareketidir. Bu
hareket nemli bir hedefi gzettii ve Cumhuriyet ideolojisinin bizatihi
kendisine kar k iin her trl tedbire bavurularak sndrlmeye
allmt.
syan balad, yayld, arpmalar oldu, kanlar akt ve neticede bi
lindii gibi ok kanl biimde basnid.
Ama hibir zaman isyann bastrlm olmas ve nde gelererin dar
aalarnda sallandnlmas, olayn tarihe kant anlamna gelmedi. Bu
hareketin kkleri olduu gibi dallan, yapraklan da vard. Hem gemii ve
hem de gelecei vard. Belli bir gemi birikimin rn olarak onaya k
ma ama gelecee ait tehlikeleri de bnyesinde barndrmyor deildi.
Bu yzden resmi ideoloji olay olabildiince tek yanl olarak kamuoyu
nun blucginc yerlctinneye ala. Askerf tedbirler ise uzun yUar btn

gnde gzda verildi, gvde gsterisi yapld.

 E Y H SA D SYANI D E L , E Y H SA D KIYAMI! 383

Genel Bir Tepkinin zel Bir Yansmas

Cumhuriyet ideolojisinin yerletirmeye alt zihniyet slm ev
relerin ve mslman kamuoyunun honutsuzluunu arttrmt srekli. s
lm evrelerin yerletirilmek istenen sisteme kar genel bir antipatisi ve
pasif bir muhalefeti vard. Ancak bu pasif muhalefet ierisinde yer yer ak
tif muhalefetlere de rastlanabiliyordu pekla. Bu dnemde sankl balan-
n daraacna uzatm alimlerin says hi de az deildi. Hapishanelerde
ve srgn yerlerinde uzun seneler ile ekmek zorunda braklanlar ise
cabas. eyh Said Kyam bu aktif muhalefetler ierisinde belki de en et
kili olandr. Ancak bu kyam genci muhalefellcn bamsz ele almak,
resmi ideolojinin i politikada yanstmaya alt gibi salt yresel ve
ulusal bir hareket saymak mmkn deildir. Bilakis genel slm direni
in en etkin ve en nemli tezahrlerinden biridir ancak. Nitekim stiklal
Mahkemeleri'nde yargland srada Mahkeme Heyeti Bakam Mazhar
Mfid (Kansu)'in niin ayaklandkan hususundaki somsuna eyh Said u
cevab vermiti
" Din hkmleri zayflamt. Gereini yapmak istiyor
dum..'
Ayn ekilde "Diyarbakr' aldktan sonra mstakil bir Krdistan
Krall istiyor mu idiniz?" sorusuna eyh'in cevab net ve akt:
" Krallk bilmiyoruz. Benim yegne maksadm din hkm
lerini tatbik ettirmekti. Krdistan istiklalini kat'iyyen dnme
dim ..."
eyh Said'in sorgulama srasnda syledikleri eyh Said'in slm
ahsiyetini ve dncesini yanstmaya yeterli bir kamtur. Aslnda eyh
Said'in sorgulama srasnda dile getirdii hususlan dnemin btn slm
ahsiyetleri de dile getinni ve bu yzden trl cezalarla cezalandnlm-
lardr. Hatta eyh Said'e memleketteki din kart gelimeler konusunda
fikir verdikleri. Dou.daki isyana yayn yolu ile zemin hazrladklar ba
hanesi ile aralannda Eref Edip. Ahmet Emin Yalman. Velid Ebuzziya.
smail Mtak ve Sabri Eem gibi nl gazetecilerin de bulunduu bir
sr gazete ve mecmua yetkilisi ark stiklal Mahkemesi'nde yarglan
mt.
384 CUMHURYET DNEM! DN DEVLET LKLER

Yanltlan Kamuoyu
u bir gerek ki. bir ok konuda olduu gibi eyh Said konusunda
da esrar perdeleri henz lam anlamyla zlebilmi deildir. Ancak esrar
perdesi lam anlamyla almam olsa bile olayn gerek karakterinin res
mi tarihiler ve resmi yelkililer tarafndan anlatld biimde olmad da
apak ortadadr. Gerek olayn grg tanklan, gerek stiklal Mahkemele.
rindeki tutanaklar ve gerekse eyh Said.in ocuklan ve lorunlan. eyh
Said Kyam'mn gerek ehresini gstermesi asndan nemli ipulan
vermektedir.
eyh Said Kyamnn resmi kaynaklarca sunulu biimi iki trldr;
a) erideki kam uoyu iin; ulusal bir hareket.
b) D dnya (Bat) iin; rticai bir hareket olarak lanse edil
m itir.
Bu lnse edilite gsterilen baan kyamn basnimas noktasnda
nemli avantajlar salamtr rejime. Trkiye snrlan dahilinde slm
kesimlerin, yerletirilmek islenen Batc rejime kar besledikleri allerji-
nin bilincinde olan devlet erkan tarafndan eyh Saidin slm istekleri
nin etkisiz kalmas, hatta muhalefetle karlamas iin kendisine "Krt
damgas vurulmaya alm ve bunda muvaffak olunduu iin eyh
Said kyam Anadolu sathnda herhangi bir slm destee sahip olama-
mur. Bat'ya sunulan isyan gerekesi de ayn neticeyi dourmutur. Bi
lindii gibi Bathlar ulusal hareketleri desteklemek konusunda son derece
hassas davranyorlard bu dnemde. nk ulusal harekeer slam dn
yasnda yaygrk kazand oranda slm mmetinin gc paralanacak
demekti. Bunu ok iyi bilen Bathlar Krerin ulusal bir hareket ierisine
girmeleri halinde ksa zamanda yardm elini uzatmaya hazrdlar. Ancak
hareken slm olmas Bahlar iin destek olma yerine kstek olma d
ncesini agnnyordu. Bu yzden Cumhuriyet Hkmeti'nin kyam ile
ilgili olarak yapt icraatlara Ba hep gz yumdu. Hatta bununla kalma
yarak Cumhuriyet Hkmetine destek salad. Nitekim kyam hareketi
nin paak verdii srada Ankara^Hkrrli ile Franszlarn ibirlii sonu
cu askeri birliklerin Suriye'nin kuzey smnndaki dcmiyollann kullana
rak eyh SaTd'e b a p savaln kuatmaya aiklan kayarda yazl
dr bugn. Kukusuz Trkiye Cumhuriycu eyh Said kyamn rca bir
hareket olarak sunduu iin Bathlar meseleye kaytsz kalm deillerdi.
 E Y H SA ID SYANI D E L . E Y H SA D KIYAMI! 385

B ila k is B a tlla r d a o k iy i b iliy o rla rd ki e y h S a id 'in k y a m u lu sa l b ir ^

h a re k e t o lm a k ta n le s l m l y a m d r v e bu y z d e n ^ b a s u n lm a s n d a y a ra r
v a rd r. B u n o k u d a re sm i a z ta ra fn d a n asl y a n lla n la n n e y h S a id 'c
" K rt ', d e m e g a fle tin i g s te re b ile n z a m a n n b ilin siz v e b ilg is iz m s l .
m a n ia n o ld u u n u s y le m e k y a n l o lm a s a g e re k tir.

H a k a r e t v e K a r a l a m a D o lu Y a y n l a r

T rk iy e C u m h u riy e ti k u ru ld u u g n d e n b e ri, re sm i id e o lo jiy e ters

d e n le r h e p ith a m a ltn d a b u lu n d u ru lm u , t rl k a ra la m a v e h a k a re tle re
m a ru z k a lm la rd r. B u d u ru m h e m e n h e m e n b t n m u h a le fe t y a p m k e
s im le r i in g e e rli o lm a k la b irlik te , m s m a n k e s im a s n d a n d a h a k a -
b a n k b ir d o s y a y i e rm e k te d ir. lk rn e k le rin i ise e y h S a id k y a m n d a
g rm e k m m k n d r. te rn e k le r:

" B u g n D iy a rb a k r h a p is h a n e s in in k o u u n d a e lin d e n b ra k m a d C j)
te b ih in i e k e rk e n g y a z ik re d iy o rm u g ib i d u d a k la n n o y n a ta n e y h S a .
id m c l'u n u P a lu d a N a k ib e n d i e y h le rin d e n A li ss p li s o y u n d a n b ir h a y
d u ttu r.

" S a id . s a v u n m a s n n o k u n m a s n b itirin e c " d o ru d e il m i? " d e r gibi

s a a s o la b a k t. D in le y e n le rd e n m e rh a m e t d iliy o rd u . F a k a t o n la n n n a z a -
n n d a n e f re t v e h a y e t g rd . B a n ne e d i, s a k a lru n k lla n n k o p a r a
ra k b ih irle riy le l m e k s u re tiy le a k b e tin i d n rn e y e b a la d . A ra d a b ir
p is p is y e re t k r y o rla rd . S a id 'd e n b a k a e y h le r o k u y u p s a a s o la ll .
y o ra rd ."

____
" S a id 'in k a y n p e d e ri (A li)y e g e lin c e , o b e rm u ta d u y u y o rd u .

H a a n F a k ih ise . h a in b a k la rla h e y e ti s z y o rd u . S a id 'in h iz m e t isi

ile o b a n ta v a n d a k i d ire k le ri s a y y o rla rd . M e s u liy e tte n h a b e rs iz , la k a y t
b ir te m a a a h a lin d e id ile r."^

" D i y a r b a k r s t i k l a l M a h k e m e s i irtic a v e is y a n n g iz li ta ra fla rm

a n la m a k z e re tr n a k la n ile v a z iy e tin s u ra tm b ira z k a z n c a a l n d a n s m -
tp k a n g e r e in n e o ld u u g r ld : D g r n te e ria t n a m n a b ir k-

1. Cumhuriyet Gazete nin ark illeri muhabirinden naklen. Behel Cemal. ayri Sait Isyam,
1 8 .1955'Ankara.
2. Son Saat, 29 Haziran 1925.
386 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T iL i K lL E R j

y a m v e is y a n , h a k ik a tle e r ia ite n d e il, h a lta d n y a v e i in d e k ile rd e n h a

b e r le ri o lm a y a n , h a n a im z a l a n n a ta c a k k a d a r o k u y u p y a z m a la n b ile b u
lu n m a y a n b ir ta k m c a h il v e a l a k k i ile r in y a ln z v e a h s i m e n fa a tle ri e n
d i e s i ile i in d e y z d k le r i h u d u ts u z b i r h e z e y a n !..".^

" G e re k d in i b a k a s n d a n v e g e r e k D in le r T a rih i n o k ta s n d a n bu
ilk e l in s a n la r a M s l m a n a d n v e r m e k im k n y o k tu r. B u n la r k e n d i k e n
d ile r in e n e is im v e r ir le r s e v e r s in le r , d in in e n v a h i v e ilk e l e k ille rin e
b a ld r la r "

" B u k y a m t u tu c u lu k v e g e r ic ilik y la n n n s o n k p rd a m a s d r. D o
u d a k i f r k l e r s a lta n a u a r tk e b e d iy y e n s o n b u lm u tu r. B t n iz le ri
ta s f iy e y e u r a y a c a k tr .
4

M s l m a n l a r n T u t u m u v e B e d i z z a m a n ' n M e k t u b u M e s e le s i

Y u k a n d a d a b e lir tti im iz g ib i C u m h u r iy e t.le b irlik te y e rle tirilm e y e

a l la n B a u c e s a s l a r a k a r c id d i b ir a n tip a ti d u y a n A n a d o lu 'd a k i m s -
l m a n k a m u o y u g n n a r t l a n g e r e i e y h S a id K y a m 'n n a s l v e h e s i
n i k a v r a y a m a d k l a n i in e y h S a id 'e v e k y a m n a s o u k b a k m a , C u m h u
r iy e t H k m e t i 'n in k o n u ile ilg ili tu tu m u n u is e d e s te k le m e y o lu n u b e n im
s e d ile r . B u tu tu m h a d is e n in z e r in d e n u z u n s e n e le r g e m e s in d e n s o n ra
b ile b a z m s l m a n y a z a r la r ia r a f m d a n u v e y a b u l d e s r d r le b ilir
d i. A n c a k s o n z a m a n la r d a m s l m a n a r a tr m a c la r n k o n u ile ilg ili a ra -
t r m a l a n m e s e le n i n s l m k im li in i v e a s l v e h e s in i o r ta y a k a rm a s
b a k m n d a n n e m li i p u l a n ta y o r .

B e d i z z a m a n S a id N u r s i n in k o n u ile ilg ili tu tu m u n o k ta s n d a d e i

ik v e b ir b ir iy le e l i e n r iv a y e tl e r v a r . A k a b e llid ir k i b u r iv a y e tle r in
b i r k s m d o r u d u r b i r k s m d a u y d u r m a . B a z a r a tr m a c la r a v e g z le m
c ile r e g r e B e d i z z a m a n ilk in o l u m s u z b i r tu tu m ta k n m a n c a k d a h a
s o n r a lk e d e g e r e k l e t i r il e n s l m d y a p la n m a la r v e k e n d is in e u y g u
l a n a n b a s k l a r z e r in e e y h S a id 'in h a r e k e tin e k a lm a d i in p i m a n o l
m u . k o n u ile U g ili f ik r in i d e i tir m i tir . B a z l a n B e d i z z a m a n 'n h a re k e -

3 Yunus Nd. C o m h u n y B t 28 Haziran 1925.

Ahmi Emn Y^man Vatan. 24 Haziran 1925.
 E Y H SA D SYANI D E IL . E Y H SA D KIYAMI( 387

tin z a m a n la m a s n a v e o lu u m b i im in e g v e n s iz lik d u y d u u i in a k tif b ir

k a tlm d a b u lu n m a d n a s ln d a k e n d is in in ta b a ta n be ri e y h S a id 'i d e s
te k le d i in i s y l y o rla r ( o k z a y f o la n b ir g r e g ^ ki b u g rii ile
B e d i z z a m a n ' b a d a trm a k m a n tk e n m m k n g z k m e m e k te d ir. / /
B e d i z z a m a n . e y h S a id 'in h a re k e tin i ta s v ip e tm e m i v e s o n ra d a n d a bu
g r n d e n c a y m a m tr. O n la n n d e lille ri is e B e d i z z a m a n 'a n is p e t e d i
le n b ir m e k tu p tu r. B e d i z z a m a n ta ra fn d a n e y h S a id 'e g n d e rild i i id d ia
e d ile n m e k tu p ta u n la r y a z ld r;

.'Y a p t n z m c a d e le , k a rd e i k a rd e e ld rtm e k tir v e n c c e s iz d ir.

n k ; T rk M ille ti b in s e n e sl m iy e t'e b a y ra k ta rlk e tm i , d in i u ru n d a
y z b in lc r. m ily o n la r ile e h id v e rm i v e m ily o n la rla v e l y e ti tirm i tir.
B in a e n a le y h k a h ra m a n v e fe d a k r sl m m d a filc rin in to r u n la n n a yani
T rk M illc ti'n c k ln e k ilm e z v e b e n d e e k m e m ." ^

B e d i z z a m a n ta ra fn d a n k a le m e a ln d id d ia e d ile n b u m e k tu b u n
B e d i z z a m a n 'a a it o lm a y a c a k o n u s u n d a y n la k a n t b u lu n m a s n a ra
m e n B e d i z z a m a n a a it o ld u u n a d a ir k e n d is in e n is p e t e d ile n m e k tu p d
n d a b ir k a n t b u lm a k m m k n d e il ad e ta . H e r e y d e n n c e m e k tu p ta k i
ifa d e le rle . B e d i z z a m a n n y a a m b o y u n c a v e rd i i m c a d e le e li k i a rz e -
d iy o r. B ir o k a ra trm a c , sl m h u k u k u n d a n a z b u u k h a b e r d a r o la n b i
rin in b ile b y le b ir m a n tk la h a re k e t e d e m e y e c e in i, B e d i z z a m a n g ib i
sl m H u k u k u 'n a d e rin le m e s in e v a k f b irin in ise h i b ir z a m a n b y le b ir
tu lu m ta k n m a y a c a n s y l y o rla r. B e d i z z a m a n 'n u a la r k ita b n d a
e y h S a id v e r fc k a s h a k ik i e h it rle r. ib a re s in i k a y d e tti i b ilin iy o r.
A n c a k y a s a l s a k n c a la rd a n d o la y m e v c u t b a s k la rd a b u ib a re y e y e r v e r il
m iy o r. H e le B e d i z z a m a n ' n s p a r t a 'd a g z e tim a l t n d a i k e n e y h S a .
i d 'i n t o r u n u A b d u lm e lik F r a t 'a " B e n b i r a d e r - i a 'z a m m e y h S a id
E f e n d i n i n h a y f n ( c n ) a la c a m , a ld m ! " d e m e s i, b y le b ir m e k tu
b u k a le m e a lm a s ile a k b ir e li k i g s te rm e k te d ir. M e k tu p k o n u s u ile
ilg ili d i e r b ir m a k u l g r d a h a v ar. D a h a C u m h u riy e t H k m e ti k u ru l
m a d a n n c e . O s m a n lI'n n so n z a m a r a n n d a V a n 'd a b u lu n a n b ir o la y B e
d i z z a m a n 'a d in e b a l b ir g ru p g e le re k b ir te k lifte b u lu n u y o rla r. B u te k
lif h a d is e s in i Dava DergisPudtn d in le y e lim : " V a n 'a g e ld ik le rin d e k o k u 0

m a y a b a la y a n ttih a t v e T e ra k k i H k m e ii'n d e k i e ria t a m u h a lif h a re -

5 Bedizzaman Sa d Nurs. HayaU, Meslei. Terceme- Hak. 1958AnkarAbdullah Yain. Ye

ni Lgat, Hizmet VaKf. Yaynlar 196^!stanbul. Said N u r . maddet r
d n
388 c u m h u r iy e t d n e m i d in D E V L E T LK L ER

k e lle r d e n d o la y b i r h e y e t B c d i z z a m a n H a z re tle ri.n i z iy a re le g e lirle r. u

a la r d a k e n d i if a d e s i ile m e a lc n y le d e n ilm e k te d ir : " B e n V a n 'd a ik e n
d in d a r v e m u tta k i b a z z a tla r y a m m a g e ld ile r v e d e d ile r k i; O s m a n l O r-
d u s u 'n d a b a z d i n s iz lik le r z u h u r e tm e y e b a la m u r . G e l b u n la ra v u ra lm .
B e n d e c e v a b e n d e d im k i: O d in s iz lik le r o g ib i a h s la r a m n h a s rd r. O r
d u ( O s m a n lI O r d u s u ) o n u n ile m e s u l o lm a z . B u O s m a n l O rd u s u 'n d a b in
le r c e d i n d a r la r v a r . G e lin b u n la n ir a d e d e lim . B e n i d in le m e d ile r, n e tic e
s iz B itlis H a d is e s i m e y d a n a g e ld i. (B u i b a r e le r v e h a d is e . O s m a n lI'd a n
s o n r a o la n b i r o la y la k a n t n l p ; ( e y h S a id K y a m k a s te d iliy o r!) m e k tu p
v a r id d ia s r u n , g e r e k le h i b ir a la k a s y o k t u r ..

B u a ln td a n d a a n la la c a z e r e B e d i z z a m a n 'n m c a d e le e tm e k
is te m e d i i o r d u d a h a n c e k i ta r ih le r e y a n i O s m a n lI la r d n e m in e ili k in
d ir . B u d n e m d e k i t a v n n C u m h u r iy e t'te n s o n ra k i e y h S a id o la y ile
b a d a t r m a k g e r e e a y k n d r .

K k .s z b i r d d i a : K r t l k

e y h S a i d in K rt b iri o ld u u k o n u s u n d a s a d e c e re s m i id c o lo g la -
n n g e li tir d ik le r i te o r ile r le y e tin m e k d o r u o lm a z . A y n id d ia y g n
m z d e k i o u K r t le r d e h a r a r e tle ile ri s r m e k te d ir le r . B ir id d ia y a g re
e y h S a id h a r e k e ti n c e le r i " d in s e l irtic a " s o n r a la n is e U lu s a l b ir h a r e k e t
o la r a k g e l i m i t i r (I). D r . K e m a l M a z h a r A h m e d 'n K rt ta rih in e ili k in
o la r a k v a l i l i i d o k to r a te z i. S o v y e t B ilim le r A k a d e m is in in e y h S a id is
y a n k o n u s u n d a k i " irtic a i h a r e k e ttir " y a r g s n s a r s m v e g r le rin i y e n i
d e n g z d e n g e ir m e le r in e n e d e n o lm u tu r . A y n e k ild e E r m e n is ta n S S C
B i l i m l e r A k a d e m is i.n in k o n u ile ilg ili b ir e s e r in d e d e a y a k la n m a n n u lu
s a l n ite lik li o ld u u id d ia s is p a tla n m a y a a l lm tr . B u k o n u d a o rta y a
a t l a n u lu s a lc te z in tu ttu r u lm a s i in y n la b ilim s e l( l) a l m a y a p l
m a k t a d r b u g n . A n c a k b ilim s e llik ism i a l u n d a s l m h a r e k e tin a m a c n
d a n s a p t n i m a y a a l ld d a g n g ib i a ik r d r . B a z la n n a g r e e y h
S a id n d e r li in d e k i k y a m d a b a z d in i m o tif le r in k u lla n lm o lm a s v e
h a r e k e t in b a n d a b i r g e n e r a l y e r in e b i r s l m b ilg e s in in b u lu n u y o r o lm a s
b a s it b i r y n d r , d o a l k a r la n m a ld r . O n l a r z a n n e d iy o r la r k e y h S a .
id 'in h a r e k e ti b a a n y a u la k ta n s o n r a te m e lle r i s l m 'a d a y a n m a y a n b i j
o lu u m a g id ilc c e k . K a m t o la r a k d a M u s ta f a K e m a l'i g s te n y o r la r .

6. . . . D ^ r g ts t.Yl. 1. Say. 1. sh: 5.

7. M fd y a G r m i . say: 7. s 28.
 E Y H SA D SYANI D E L . E Y H S A lD KIYAMI! 389

M u s ta fa K e m a l'in u lu s a l K u rtu lu S a v a s ra s n d a d in i m o tifle r k u lla n

m a s n a s l ki o n u n h a life li i geri g e tirm e k iste d i in i g s te rm iy o rs a . e y h
S a id 'in d e d in i m o tifle r k u lla n m a s , h a re k e tin s l m o ld u u n u g s te rm .
y o rm u (!). K e n d i m a n t i e ris in d e b ile tu ta rs z o la n bu g r e g re en
n e m li k a n t stik la l M a h k e m e le ri'd ir. S z k o n u su d e rg in in ay n s a y fa la -
n n d a u s p o t ile s z d e k a n t ileri s r y o r; " e y h S A T n d e rli in d e k i h a
re k e tin g e r e k k a ra k te ri n e y d i? B u k o n u d a sk y n e tim (is tik la l) m a h k e
m e le rin in tu ta n a k la n h i b ir k u k u y a y e r b ra k m y o r. B a m s z b ir K rt
D e v le ti k u rm a k " B u id d ia k a r s n d a k s a d a o ls a b az a ln tla r y a p m a k
la ve b az g e r e k le ri ia re tle m e d e fa y d a var.

s la m ; H a r e k e t i n Y e g n e K a r a k t e r i v e G a y e s i

e y h S a id k y a m n n b a la d d n e m d e M e c lis 'te k i m z a k e re le rd e
sm e t P a a . M a h m u l E s'ad (B o z k u rt). v e D r. R e it G a lip b u h a re k e tin b ir
an n c e b itirilm e s in i isliy o rla r. G e re k e le ri is e u d u r: "b u h a re k e t g e ric i
b ir is y a n h a re k e lid ir" . A d liy e v e k ili M a h m u l E s a t B o z k u rt'u n te k lifi ile
H iy a n e t-i V a ta n iy e K a n u n u 'n a o y b irli i ile k a b u l e d ile re k e k le n e n m a d
d e d e u k a y tla ra y e r v e rilm i tir: " ... D in i v e y a d in i m u k a d d e s a siy a si
g a y e le re e s a s a v e y a a le t ittih a z e tm e k m a k s a d y la c e m iy e tle r k u ra n la r v e
y a bu c e m iy e te g ire n le r v a ta n h a in i s a y lr ..."

e y h S a id 'in y a rg la m a s ra s n d a k e n d is in e y n e ltile n s o ru la ra v e rd i
i b a z c e v a p la r.

" -N i in a y a k la n d n z ? "

" -D in h k m le ri z a y fla m t. G e re in i y a p m a k is liy o rd u m "

" D iy a rb a k r' a lm a k la n e o la c a k t? "

" D iy a rb a k r' a ld k ta n s o n ra k s a s ta tb ik e d e c e k tik . Y a la n c n n d ili

n i. h rs z n e lin i k e s e c e k tik . D in b y le e m re d iy o r.. D n y a y P e y g a m b e rin
z a m a n n d a k i k a d a r o lm a z s a d a b ira z iy ile tire c e k tik .."

" -D iy a rb a k r' a ld k ta n s o n ra m s ta k il b ir K rd is la n K ra ll is tiy o r

m u id in iz ? "

0. M edya Gnei, say: 7. s. 28.

390 C U M H U R Y E T D N E M D N D E V L E T L K L E R

" -K r a llk b ilm iy o r u z . B e n im y e g n e m a k s a d m , d in h k m le rin i ta t

b ik e ttir m e k ti. K r d i s t a n is tik la lin i k a tiy y e n d n m e d im ."

B u if a d e le r d e n d e a k a a n la ly o r k i e y h S a id in k y a m n d a k i te
m e l d a y a n a k s la m 'd r . V e e y h S a id 'in h a r e k e ti k e lim e n in ta m a n la m y la
I s l m id ir . e y h S a i d 'in d a r a a c n d a a s lm a d a n h e m e n n c e y a z d iir
d e h a r e k e t in I s la m ili in i h i b i r k u k u y a y e r b r a k m a y a c a k e k ild e g z le r
n n e s e r m e k te d ir . " B e r m l m m A lla h v e d in i in s e l m d a r a a c n
d a a s l m a m a p e r v a m y o k t u r ." . A s ln d a e y h S a id 'in b iz a tih i k e n d is i b ile
n o e r l ik e ti i h a r e k e t in n ite li in i g s te rm e s i b a k m n d a n y e te rli b ir k a n t
tr. e y h S a id h e r e y d e n n c e s l m ' b ir d in v e d n y a g r o la r a k b e
n im s e m i , s l m H u k u k u n a . s l m D e v le t d z e n in e in a n m v e s l m
m m e t a n la y n a s a h ip o lm u b i r s l m b ilg in id ir. H a y a t b o y u n c a bu
k o n u d a r e n im g r m v e r e tm e n lik y a p m u r . a c a b a e y h S a id n
d e r li in d e k i k y a m h a r e k e ti b a a n y a u la m o ls a y d v e e y h S a id h a r e
k e t i n b a n d a b u lu n d u u v e d u r u m a h a k im o ld u u b ir h a ld e d z e n le m e y e
g i d i l s e y d i , k u r u la n d z e n h a n g i ilk e le r z e r in e in a e d ilm i o lu rd u ? L a i
s iz m . D e m o k r a s i. S o s y a liz m . F a iz m . N a s y o n a liz m v b . a d a id e o la ji-
l e r d e n h a n g is in i b e n im s e r d i a c a b a ? H a n g i a k l s a h ib i e y h S a id in s
l a m 'd a n b a k a b ir d z e n e r a z o la b ile c e in i id d ia e d e b ilir?

e y h S a i d 'i n S o r g u s u B a l y o r

2 6 M a y s 1 9 2 5 'd e S a l g n . D iy a r b a k r s in e m a s n d a k a la b a lk b ir
d i n l e y i c i k i e s i n n d e m u h a k e m e b a la d . M u h a k e m e h e y e ti y e rin i a ld
v e B a k a n M a z h a r M f d ( K a n s u ) s o r g u y a b a la d :

A d m z n e d ir ?

M c h m e S a id .

B a b a m z n a d .

eyh M ahm ud

^ N e re lisin iz ?
__ ^Aslcn P a lu lu y u m . F a k a t H n s 'ta o tu r u y o r u m .

M ... 25-26 May* 1925. TBMM Arvi, T-12, Dosya 69, Zarf 1
9
10
 E Y H SA JD SYANI D E L , E Y H SA D KIYAMI! 391

K a y a n d a s n z ?

A ltm g e id n im .

S o rg u b u e k ild e b ittik te n s o n ra h v iy e tle rin te sb iti ile s a v c S re y

y a z g e e v re n id d ia n e m c y i o k u d u . V e d u ru m u y le d e e rle n d ird i:

" T rk lk e s in in a rk v ila y e tle rin d e b e lirli b ir k s m n d a b t n d n y a

n n m u h te lif e k ille rd e re n d i i b ir isy a n h a d is e s i v a rd . s y a n h i p h e
y o k k i. s e n e le rc e i e rd e n v e is y a n s a h a s d n d a n v a k i o lm u te lk in le r v e
ta s a v v u rla rla e k iy a h a re k e tle rin in fiile n g z k m e s i ile m e y d a n a k m
tr. s y a n h a d is e s i, id d ia n a m e d e a n la tld z e re g y a P e y g a m b e r d in i
n in y k s e ltilm e s i p e rd e si a ltn d a m e y d a n a g e tirilm i tir. H a lb u k i a sl g a y e .
T r k v a ta n ru n m u a y y e n b ir k s m n a n a y u rtta n a y rm a k , v a ta n n b irlik
v e b e ra b e rli in i b o z u p d a tm a k ta n ib a re tti."

" H u z u ru n u z d a b u lu n a n s a n k H n s l e y h S a id . Y z le rc e b in le rc e
a s k e rin , h a lk n m s l m a n n m a ln c a n n y o k e d e n h a re k e tle ri fiile n id are
e tm i v e h e p s in e a m il o lm u in a t b ir v a ta n h a in id ir."

S a v c d a v a s n a k la d k ta n s o n ra . B a k a n M a z h a r M fd . e y h S a-
id 'in s o rg u s u n a g e ti:
" A y a a k a lk n z , n e re d e ta h s il e tlin iz ?

M e d re s e d e ta h s il e ttim ."
"- M e d re s e d e n e le r o k u d u n u z ? "
"- B e d i, s tia re . U su l-i fk h . S a r f v e N a h iv o k u d u m ."

N i in a y a k la n d n z ? "
Y u n a n o rd u s u s la m iy e t'in m e rk e z in i a y a k la r a l n d a i n e rk e n ,
c ih a d n f a z la n n n e d e n y e rin e g e tirm e d in iz ?
" O zaman perian ve muhacirdik."
O lu n u z A li R z a s ta n b u l'a g itti m i?"

"- Git!.'
"N e z a m a n g itti?
"s y a n d a n b ir ay e v v e l ..."
"s ta n b u l'd a k im d e n f ik ir a lm u r? "
"- K im s e d e n fik ir a lm a m r. K r c re m is a f ir o lm u tu r. S e y it A b-
d lk a d if i d e z iy a re t e tm itir."
392 C U M H U R Y E T D N E M D N - D E V L E T L K L E R

N e m a k s a tla s ta n b u l'a g itm i tir ? "

'-
T i c a r e t m a k s a d y la . B iz 3 0 s e n e d e n b e r i h a y v a n tic a re ti y a p a rz ."

" s ta n b u l'd a n d n d k te n s o n r a o lu n u z la n e n e d e g r t n z ? "

av ar
d a g r t k . G e n v ila y e tin in b i r k y d r."

" s y a n n p a tla k v e r m e s in e j a n d a r m a l a n n k a n m a s s e b e p o ld u , d i
y o r s u n u z . J a n d a r m a l a r g e lm e s e , v u r u lm a s a id i. is y a n o la c a k m y d ? "

G e r e in i y a z l o la r a k y a p a c a k tm ? "

"O h a ld e s iz e n e o l u y o r d a i e k a n tn z ? "

" K a til o ld u . N a s ih a t e ttim . R ic a g n d e r d im . S e k iz z a n l ta h liy e e t

tir d im . B e n k y d e n k m , g ittim . S o n r a i in i in e k y l le r k a n t . A y a k
l a n m a b a la d . B i r d a h a i in d e n k a m a d k "

"B u n u n e d e n ta b ii g r y o r s u n u z ? "

V a lla h i b ilm e m . A lla h b ilir."

" s y a r u n m a k s a d j a n d a r m a g e lm i a d a m y a k a la m g ib i e y le rd e n
o l m a z ."
J a n d a r m a m e s e le s i o lm a s a y d , g e r e in i y a z ile y a p a c a k u m . A ll
a y s o n r a , b i r s e n e s o n r a . . . T a n n k a d e r e lti d e o ld u ."

" n s a n ir a d e s in i i n k r m e d iy o r s u n u z ? "

"- n s a n ir a d e s i d e v a r d r e l b e t t e . . . "

" B u is y a m z a n n e tm iy o r u m k i y a ln z b a n z a y a p a s n z . in i in d e
e l b e t t e k i k k r t a n l a r d a v a r d r . "

"K im s e y o k tu r . e r d e n v e d a r d a n k im s e y o k tu r."

E >eraek k i b u a y a k la r u n a y y a l n z k e n d in iz d n d n z ."

"E v e L y a ln z b e n im f ik r im v a r d . B t n b ilg in le ri to p la y p a k k o -
n u m a y a p m a k i s y o r d u m . S o n r a h k m e t e b a v u r a c a k v e c k lin c r im iz i
k a b u l e t m e s e bU e b y k b i r k s m m k a b u l e d e c e in i m it e d iy o r d u k ."

Trkiye Cumhuriycti'rn eski hkmette olduu gibi ahslann

byle mracaat ve teliflerini dinleyeceine nasl ihtimal veriyordunuz?
Kimlerle mavere ettiniz?"
" Mavere etmedim.'
" Mnhasran Diyarbakr' almakla neyi kastediyordunuz?
EYH SAD SYANI DEL. EYH SAD KIYAMI! 393

R z k m z , n a s ib im iz b u ta ra fa d m t ."

" D iy a rb a k r' a lm a k la n e o la c a k t? "

" D iy a rb a k r' a ld k ta n s o n ra k s a s ta tb ik e d e c e k tik . Y a la n c n n d i

lin , h s z n e lin i k e s e c e k k . D in b y le e m re d iy o r? D n y a y P e y g a m b e rin
z a m a n n d a k i k a d a r o lm a s a d a b ira z iy ile tire c e k tik . s t m z e b u k a d a r
a s k e r g n d e rile c e in i ta h m in e tm iy o rd u k ."

"F e tih " ta b iri k u lla n y o rs u n u z . M e k tu b u n u z d a im z a n z n s t n d e "

E m ir .l m c a h id in " y a z y o rs u n u z . B u n u n la m a k s a d n z n e id i?"

"B u n v a n d a n s o n ra d a n is tik ra h e ttim .

N e d a m e t d u y d u m . " H a d im 'l M c a h id in " y a z d m ." H a d im " n v a n .

n a d n d m ."

"D iy a rb a k r' b y le k o la y lk la e le g e ire c e in iz e n e s u re tle k a n i o l

dunuz?"

" B e n D iy a rb a k r z e rin e y r m e k ta ra fta n d e ild im . B a z a a

l a r ..."

- K im le r d i? ..."

K a n ili M u s ta fa B e y . T r k n lla r ..."

B a k a k im le r v a rd ."

" M u s ta fa B e y v a rd . B a k a la n n h a trla m y o ru m . S a lih B e y i m u

h a k k a k b iliy o n m . K t y a z d . D iy a rb a k r z e rin e g itm e z s e k a h a li d a lr
d e d i. D iy a rb a k ra h c u m u ta v s iy e e d iy o rd u ."

"B a a n y n e ile ta h m in e d iy o rd u n u z ? "

A s k e rim in b a z e n k a z a n d b a a n la r d a n c e s a re t a ly o rd u k ."

D iy a rb a k r i in d e s iz e y a rd m e d e c e k v a r m y d ? "

- V a rd ."

K im le rd e n y a rd m u m u y o rd u n u z ? "

"- A h a lid e n ... N a k ib .in d in d a r b ir m s l m a n o ld u u n u . C e m a l P a a

z a d e le rin d in e b a l o ld u k la n n s y l y o rla rd . F a k a t k e n d ile rin i b ilm iy o r
d u m . ta m m y o rd u m ."

"B u n u s y le y e n k im le rd i."
394 c u m h u r iy e t DNEM D l N . D E ^ !KLER

'-
S a lih B e y . T r k n a g a l a n . . . . .

S iz e b y le m h im h a t ^ r v e r i l i r e e . a s ljm s n n a z m s m z ? "

'-
B u ^ b i h a ^ r l e r . t o r . B y le y a la n h a b e r le r o k o lu r.''

I s l a m i y e l y le o ld u . B y le o ld u , a y a k la n m a v a c ip li, d iy o re u n u z .
S o n r a a y a k la n y o r d u n u z . B u n c a m U slU m an k a n j d k lm e s in e s e b e p o lu .
y o r e u n u z . B u g n a h d n m e d in iz m i? B u ^ i n a h d e g il m id ir ? .'.

'
- G U n a h u r."

- T e t i b a n m j z y o k n r."

" - T e r tib a ts z , UURUZ W y le ^ y h u d e y e r e m s l m a n k a n . a k jim a k

c a i z m i? B u n u n i y e e v v e ld e n d n m e d in iz ? ''

... c r ia in a a lla h ^ z m a m . d e d i m ,( ...)

(...)
D iy a r b a k r 'a g i r d i n i z m a k s a d m z n e id i, n e y a p a c ^ n m z ? "

'.- D iy a r b a k r 'd a h e p a r k a d a la r g r ii p d in m e s e le s in i H k m c i'e

resm en y a z a c a k n m .

H U k m e l m r a c a a n m z k a b u l e im e s e id i, n e y a p a c a k tn z ? "

... H k m e t k a b u l e tm e s e id i. e
d m iz e g i d e r o tu n r d u k . 0 z ^ a n g
n a h b o y n u m u z d a n k a l k a r ^ , i z i n is te r d ik . H ic r e t e d e ^ i k .

D i y a r b a k r a ld k ta n s o m a m t a k b i r K U rd ista n K r g is tiy o r

m u id in iz ? .'

b ih n iy o r u z . B e n im y e g a n e m a k s a d m , d in h k m le rin i ta t-
b i k e t t i r m e k t i . K r d i s i n is tiJ r i^ ir e k a tiy y e n d n m e d im ."

B u r a d a b i r t e y ^ m ^ e v m . D e m in o k u d u d in le d in iz m i?

B e y a n n n a m e d e n h a b e r im y o k tm . K im in y ^ d g n b i l m i y o . ! .

... B e y a n n a m e d e M il l e t M c e lis i'n d e d i n d a r m e b u s l a v a r d in s iz m e -

b u s l a r d a v a r d i y o r s t m u z . O n la r a n e d e n d in s iz d iy o R u n u z

... A k a g r m e s e m d in s iz d e m c m " ." D in s iz lik le r i a k "

Mahkeme UyesiAliSaib(HRava) so ru y a mdahale etti

EYH SAID SYANI DEL. EYH SAD KIYAMI! 395

'
- K a r n z d a m s l m a n o lu m s l m a n T rle a s k e ri v a rd . O n la ra
n a s l k u r u n a ttn z ? B u k a d a r k a n d k ld k te n s o n ra p i m a n o lm a k , s o n
ra d a '.E m ir l-M c a h id in " im z a s n a tm a k n e d e m e k tir? "

M a z h a r M fid :

'
- L ic e m ft s n e y a z d n z m e k tu p ta in tik a m a k n d a n b a h s e d i
y o rsu n u z . B u . is y a n n e v v e lc e h a z rla n m o ld u u n u isb a tla m a z m ?"

- M e k tu b u b e n y a z m a d m . ?

'-
A ltn d a im z a n z v a r."

'
- F a rk n d a d e ilim ."

(...)

D in h k m le rin d e n k a s ln z n e d ir? "

"k i y a s a ..."

"- s la m a k l e k e n . sla m d e ild ir. H a d is in d e n h a b e rin iz v a r m ? "

"- I s la m la r d in h k m le rin i b ra k m t."

"H a m d o ls u n h e p im iz m s l m a n z . K u r.a n o k u y o n z , z e k t v e riy o -

t.
n z .

"- D in c e z a la rn d a n h a n g is i v a r ? "

"- S o rg u b u e k ild e d e v a m e ttik te n s o n ra e y h S a id v e a rk a d a la n n -

d a n 4 7 k ii . 2 9 H a z ira n 1 9 2 5 ta rih li g a z e te le rin v e rd i i h a b e re g re ; "
d n g e c e saat: 2 .0 0 'd a a rk s tik la l m a h k e m e s in in k a r a n ile id a m e d ilm i
le r ." ^
e y h S a id . 4 6 k i in in k e n d i g z n n d e a s d m a s n d a n s o n ra in fa z
y a p a n la rc a s y le y e c e k b ir s z n v a r m ? s o ru s u z e rin e , k t k a le m is te r
v e u n la n y azar.

D e e rs iz d a lla rd a a s lm a m a p e rv a m y o k tu r.

M u h a k k a k k i M c a d e le m A lla h v e d in i in d ir.

2 8 H a z ira n 1925 2 .5 M u h a m m e d S a id P a le v i E l. A m e d i

12 28 Karar D e fle ri, s. 15. Dosya no : 4/32, Aynca bkz ;

Ergun Aybars. s tik la l M a h k e m e le ri (1923-1927). s. 155.187. Kltr Bakanlt. Yaynlar..
Ankara
13. H a k im iy e t i M illiy e . 2 Temmuz 1925.
396 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

A lim v e M c a h i d b i r S l a l e

e y h S a id ; e y h M a h m u d F e v z i s o y u n d a n . M a h m u d ; e y h A li P a lo -
y i.n in (S e p ti is m iy le m e h u r d u r ) , s o y u n d a n . e y h A li P a lo y i; M o lla K a -
s m 'n s o y u n d a n . A y n c a M o lla H a y d a r . H a c H s e y n i v e H a c H s e y in
H s c y n T d c S e y y id H a im s o y u n d a n g e lir . e y h S a id 'in s o y u ile ilg ili e
c e r e n in b e lli b i r z a m a n d a n s o n r a b e lg e s iz k a ld n g s te riy o r. y le k i;
S e y y id H a im . D iy a r b a k r v e B is m il a r a s n d a b u lu n a n ls tu n (k rk s
tu n ) k y n d e y a a r v e ta le b e o k u tu r m u . s l m e s a s la r a g re re n im g
r e n b u ta l e b e l e r z a m a n n U le m a s o la r a k to p lu m d a k i m is y o n la n n y k le
n ir m i . B u s r a d a B a d a t s e f e r in d e n d n e n O s m a n l P a d i a h la n n d a n 4.
M u r a t D iy a r b a k r .a g e l i r v e o r a d a k o n a k la r . Z a m a n n n e m li u le m a v e e
ra f p a d i a h z iy a r e te g e lir. A n c a k S e y y id H a im p a d i a h z iy a re te g e l
m e z . B u n u n z e r in e o n u n B a d a t s e f e r in i te 'y id e tm e d i i i in b y le d a v
r a n d k o n u s u n d a is p iy o n la n r . P a d i a h b u n d a n ra h a ts z o lu r v e D iy a r b a
k r v a lis in e , k e n d is i a y n i d a k t a n s o n r a , z iy a r tin e g e lm e y e n S e y y id H a im .i
y o k e t m e s i n i e m r e d e r . P a d i a h n e m r i g e r e i l s t u n k y m u h a s a r a e d i
l i r v e c a n n z o r k u r ta r a n b i r k a o c u k v e k a d n d a n b a k a h e rk e s in c a n
n a k a s te d ilir . t e b u h a d is e d e n d o la y e y h S a id in d a h a n c e k i s o y u ta r i
h i n k a r a r k l a n n a g m l r . B u h a d is e s r a s n d a h e r y e r a te e v e rild i i
i in s o y k t ile ilg ili e c e r e l e r d e y a n a r , k l o lu r .B u n u n la b irlik le e y h
S a i d in n e s e p itib a r iy le H z . P e y g a m b e r ( S .A .V ) e d a y a n d k o n u s u n d a
s z l r iv a y e t v a r . e y h A li P a le y i ( S c p ii) b i r o k k e z k o n u m a s n d a " B iz
s e y y id iz .. R c s u l u l l a h n s o y u n a n z ." g ib i ib a r e le r k u lla n r. A n c a k e c e re
i m h a o ld u u i in e y h S a id s o y u d a h a s o n r a S c y y id lik id d ia s n d a b u lu n a
m a z . a m a y in e d e O s m a n lI la r z a m a n n d a e y h S a id in m e n s u p o ld u u a i
l e y e s r e k li o la r a k s e y y id le r e v e r ile n m a a v e r i li r ( e y h S a id 'in T o r u n la
r n d a n M u h a m m e d K a s m F r a t, e y h S a id 'in a ta la r n a O s m a n lIla r ta ra -
f m d a n s e y y id lik m a a v e r ilm e s in i d o r u b u lm a d n , b u n o ta d a b a z t e
r e d d t l e r b u lu n d u u n u s y l y o r .)

s l a m ' n R e n k V e r d i i B i r Y a a m iz g is i

e y h S a id , d a h a o c u k lu k d n e m in d e m e d r e s e ta h s ilin e b a la r. M e d
r e s e ta h s i l i n i n b e lli b i r a a m a s n d a n s o n r a z h d v e ta k v a d e v re s i g e lir. B u
n o k t a d a d a d o n a n m n d e r i n le m e s i n e a la n e y h s re k li o la r a k k e n d i a ile
s i n e s e v g i v e s a y g d u y a n la r a s la m 'n te m e l e s a s la n r u a n la tr , m e d r e s e le r
d e d e r s e v e r m e y e b a la r . H a lk ru ir a d e t m e k te n g e ri k a lm a z .
EYH SAID SYANI DEL. EYH SAD KIYAMIl 397

e y h S a id 'in b u a u n o s f e r i e ris in d e b y d s ra d a b irin c i d n y a

sa v a s o n a enm i. O s m a n l m lk p a r a la n m , bu p a r a la n m a s ra s n d a
R u s la r d a e y h S a id 'in y a a d b lg e o la n D o u b lg e sin i ig a l c im iti.
e y h S a id d i e r m s l m a n a lim v e a ire t reisleri gibi e v re s in d e k i in s a n ,
la rla b e ra b e r R u s la r'a k a r id d e tli b ir d ire n i e g e m i, s a d e c e k e n d i im .
k n la n n d a n istifa d e e u n e k s u re tiy le R u s la r
n bu b lg e d e k k s a lm a s n a
e n g e l o lm a y a a lm t.

B u d n e m d e K rd is ta n o la ra k isim le n d irile n y re n in a lim le rin in

e y h S a id 'le B irlik le ig a lc i g le re k a r so y lu b ir m c a d e le y e g irim e le ri
z e rin e in g iliz ic r v e R u s la r d a h a n c e h a z rla d k la n b ir d e s is e y le m sl -
m a n la n n A n a d o lu 'n u n d o u s u n d a k i d ire n i i k rm a k i in , o n la ra m sta k il
b ir d e v le t k u rm a te k lifin d e b u lu n u rla r. A n c a k e y ta n i d e s is e le rd e n h a b e r
d a r o la n alim v e a ire t re is le rin d e n h i b iri b u p a rla k te k lifi k a b u le y a n a
m a z . Z ira o d n e m d e m c a d e le n in te m e l e k s e n in i u lu sa l d e e rle r d e il.
Isla m i e s a s la r te k il e tm e k te y d i. K firle rin sla m m lk n la la n e n i i b ir
z a m a n d a ay n k firle re k a n a r a k b u m lk n d a h a d a k o la y c a la la n e d ilm e
sin e z e m in h a z rla y c te k lifle rin e y a n a m a k . A lla h 'n d in in e v e sla m m
m e tin e ih a n e t e tm e k a n la m n a g e liy o rd u . G e r i b u ih a n e ti b ir o k u lu s
g e r e k le tirm i ti a m a K rt a lim v e a ire t reisleri b y le b ir o y u n a g e lm e
m e n o k ta s n d a k a ra rly d la r. O n la r A n a d o lu 'n u n e n c ra k e le rin d e b ile
c a n ll n k o ru y a n m s l m a n h a lk n d ire n i in e o rta k o lm a y v e A lla h 'n
d in in i e m p e ry a liz m in ta h a k k m n e k a r s t n tu tm a y d a h a e re fli b ir
v a z ife b ild ik le ri i in n g iliz lc rin v e R u s la n n te k lifin i g e ri e v ird ile r. H a tta
b u te k life sc a k b a k m a te m a y l n d e b u lu n a n la ra b ile z o rla y c m e y y id e
le r u y g u la d la r. O n la r a ra s n d a d o la a n te k p a ro la " s l m to p ra k la n n k
firle rin ig a lin d e n k u rta rm a ly z " id i. B u d n c e y le m c a d e le v e re n
m s l m a n la r, b y le b ir d n e m d e K rd is ta n d e v le tin in k u ru lm a s n te k lif
e d e n le rin sa d e c e e y ta n a m e l v e e m e lle rin in u y g u la n m a s y o lu n d a e n g e l
g rd k le ri m m e tin g c n p a r a la m a k g a y e s iy le te k lifte b u lu n d u k la n n
iy i b iliy o rla rd .

H i p h e s iz e c n e b ile r b y le b ir d e v le tin k e n d i g d m le rin d e o lm a .

sim is te y e c e k v e b y le b ir d u ru m u n o lu m a s h a lin d e ta m a m e n s l m d an
v e m m e tin m e s e le le rin d e n u z a k b ir k u k la d e v le tin a y a k ta d u rm a s n s a
la y a c a k la rd . A n c a k m s l m a n a lim le rin u y a n k l bu te h lik e y i b e rta ra f

e tti.
398 CUMHURYET IDONEMI DN DEVLET LlKlLERJ

B o a k a n U m u tla r

B ir te h lik e b e r t a r a f e d ilm i ti e d ilm e s in e a m a ik in c i b ir te h lik e b a .

g s te r m i ti b u k e z . B ir lik te m c a d e le v e r e r e k k u r ta rm a k is te d ik le ri v e A l
la h 'n d in in e g r e te m e lle n m i . m m e t u u r u y la h a r e k e t e d e n b ir m e k a
n iz m a o tu r tm a k is te d ik le r i s l m to p r a k la r n n b a k a g a y e le rle e le g e ir il
m e y e v e k u r t a n l m a y a ( !) b a la n d n g r d le r. B a t e m p e r y a liz m in e k a r
s a v a a n m s l m a d a r . k u n a r d k l a n to p r a k la r d a m o d e m v e b a tl b ir
d e v le tin k u r u lm a k is te n d i in e a h id o ld u la r. H a lb u k i b u n u n i in s a v a l.
m a m t.

K u r tu lu S a v a s r a s n d a e m p e r y a lis t g a lc ile re k a r y r t le n
m c a d e le b a a n y a u l a tk ta n s o n r a T r k iy e C u m h u r iy e ti'n in re s m e n il n
e d i l m e s i . s l m 'a a y k n v e s l m 'a k a r b i r ta k m g e li m e le r g z le n m e s i
b e k le n e n v e z le n e n b ir m a n z a r a d e ild i h i k u k u s u z . G n g e tik e y en i
k a r a r l a r a ln y o r , k lk - k y a f e t. h a r f v e k lt r a la n n d a s l m m o tifle rin
k a l d n i m a s k o n u s u n d a u y g u la m a la r a g e iliy o rd u . K u rtu lu s a v a s r a
s n d a a k t i f b i r g r e v a la n s l m u le m a s m e s e le y i e n d i e y le iz liy o rd u .
B u n la r d a n b iri d e e y h S a id 'd i. e y h S a id d e d i e r b ir o k a lim g ib i h k
m e t e r k a n n a e itli m e k t u p l a r y a z y o r , d u r u m u n s l m 'm a le y h in e b ir e
k il a ld n , m s l m a n l a n n b u g id i e g z y u m m a y a c a n v u rg u lu y o rd u .
A n c a k b u m e k t u p l a r v e u y a n l a r g id i a tn d e i m e s i n o k ta s n d a b ir e tk i
v c u d a g e tir m iy o r d u . e y h S a id s a d e c e d e v le t e r k a n n a m e k tu p g n d e r -
in id d e Y C lin m iy o L d n e m i n b v k a lim le r in e , e y h l c r c y c a i r e t r c i s le rjn e
d e d u r u m u ta h lil e d e n , b i r l i k l e m c a d e le a n s i e r e n m e k tu p la r g n d e

r iy o r d u .

U zu n B ir Y r y
1 9 2 5 y ln n k a y l a n .. D o u n u n s e r t k m e v s i m i ... H e r ta r a f ta k a r
y a y o r . e y h S a id H n s 'ta e itli a a . e y h v e a lim le r e m e k tu p la r g n d e
r e r e k M u s t a f a K e m a l 'i n A n a d o l u 'd a g e r e k le tir m e y e a l t b a lla m a
f a a l iy e t l e r i n e k a r s u s u l m a m a s n , e t k i n te d b ir le r a ln m a s n is liy o r ., .
e y h S a i d 'i n y a k n H a lid B e g i C ib r i'd e a k t i f b i r b i im d e e y h S a id 'in a -
l m a l a n n a i tir a k e d iy o r . H a l i d B e y . e y h S a id ta ra fr td a n a s k e ri m e s e le
l e r l e ilg ile n m e k z e r e g r e v le n d ir ilm i , a s k e ri o k u ld a n m ir a la y d e r e c e s i
n e k a d a r y k s e lm e y i b a a r m , b ilg ili v e y e te n e k li b ir id ir . H a lid B e y 'in
e h ir d e b u lu n a n e itli a h s i y e t l e r l e g r m e s i h e r n c k a d a r e y h S a id 'in
EYH SAJD SYANI DEL. EYH SAD KJYAMI! 399

fn c sa jn n y a y g n la m a arac o ls a b ile k e n d isi i in (e b lik e liy d i. O n u n la

g r e n le r i b lg e le re d o ru g itm e si g e re k ti in i s y l y o rla rd . A m a o
y n e tim in b y le b ir e y e c e sa re t e d e c e in e ih tim a l v e rm iy o rd u . G e li m e
le r b y le d e v a m e d e rk e n m e rk e z i h k m e t ta ra fn d a n b lg e y e g n d e rile n
ja n d a r m a la r H a lid B ey 'i y a k a la y a ra k B itlis'e g t rd le r.

H a lid B e y 'in bu e k ild e y a k a la n m a s n d a n s o rv a K a ra k s e 'd e b u lu

n a n b ir k o lo rd u e y h S a id 'i y a k a la m a k z e re H n s'a d o ru y o la k o y u lu r,
m e s e le d e n h a b e rd e r o la n e y h S a id y a k n la n ile b irlik te H n s'ta n k a r,
k n e n id d e tli o ld u u b ir z a m a n d a K o lh is a r'd a n u a r d a n a d o ru h a
re k e te g e e r. G a y e si b a h a r m e v s im in e k a d a r h k m e t k u v v e tle rin in e lin e
d m e d e n te b li a lla n n a d e v a m c im e k tir.O bu s ra d a b a h a ra k a d a r b y k
b ir o rd u h a z rla m a y ta s a rla m a k ta d r.

e y h S a id d a h a s o n ra u a r
d a n K ani R c.e d o ru h a re k e t e d e r. K ani
R e 'd e s a y lr b ir a ire t o la n C ib ra n lla r a ire ti v e re isle ri K m il B e y ik a
m e t e tm e k te d ir. C ib ra n lla n n h a tn s a y lr o lm a la n d in le rin e b a llk ta k i
titiz lik le rin rd c n k a y n a k la n m a k ta d r d a h a o k . a n c a k e y h S a id k s a bri
s re s o n ra k a y n p e d e rin in b u lu n d u u B in g l'e d o ru h a re k e t e d e r. K a y n
p e d e ri M o lla e y h A h m e t a n i'n in o tu rd u u m n tk a d a n bu k e z k k
k a rd e i A b d u rra h im 'in b u lu n d u u P ira n 'a d o ru y o la k a r.

e y h S a id in P ira n 'a v a rd s ra d a d a m e v s im k m e v s im id ir. u b a t

a y n n id d e tli so u u v e g e it v e rm e z d a la n n a c m a s z e n g e lle ri e y h
S a id 'in iin i e p e y c e z o rla trm a k la d r. e y h S a id y a n n d a k a rd e i ocuk

lar v e e y h A li s o y u n d a n b a z y a r a n la n ile b ilik ic b u o lu m s u z a n la rn

s te s in d e n g e lm e y e a l m a k la d r. e y h S a id 'in H a re k e ti 1925 y ln n u
b a t a y n n 13. g n o la n C u m a g n y e n i b ir m e rh a le y e u la r. B u T a rih le
T rk iy e C u m h u riy e ii'n in re sm e n ila n n d a n z e r in d e n 16 a y g e m i tir. 13
u b a t C u m a g n g n e P ira n K y 'n n s e m a la rn a y d n la trk e n k a r
d a n k a la b a lk b ir all k a file s in in k y e d o ru g e ld i i g r l r. B u g e le n k a
file k y d e k i d n i in y a k la m a k ta d r k y e .K a flc n in n n d e b e y a z b ir
at z e rin d e . 6 0 y a n d a h e y b e tli, b e m b e y a z s a k a ll, g z le ri s rm e -
li.y a k tk l. a n g n n u c u s a ta ra fn a s a rk k n l e y h S a id b u lu n m a k ta
d r. T e k b ir s e s le ri s a ra s n d a k a r la n a n e y h S a id v c b e ra b e rin d e k ile r r>
y k b ir iz z e t v e ik ra m la k y e b u y u r e d ilir v e s o fa d a b a k e y e o tu rtu lu r
lar. e y h S a id sofracla o tu rm a k ta b u lu n a n y z k ii c iv a n n d a k i in sa r a ra
m e m le k e t i e ris in d e g e li e n o la y la r k o n u s u n d a b ilg i v e rir. M e d re s e le rin
k a p a u lm a s t, d in v c v a k f la r n a z rl n n k a ld n lm a s . d in i c d is in m a a rife
400 c u m h u r iy e t d n e m i d in - DEVLET LKLER

b a la n m a s , g a z e te le r d e b i r ta k m s la m d m a n m u h a r rir le r in in H z.
P e y g a m b e r ( S .A .V .) e d il u z a im a la n g ib i k o n u la r d a k im i ta h lille r y a p a r.
B u y z d e n il -y K e lim itu lla h n y k s e ltilm e s i i in s a m im i g a y r e tle r g s
te r ilm e s i g e r e k lili in e d ik k a tle r i e k e r.

le v a k tin e d o g m k y e o n b e e r v e ik i s u b a y d a n m te e k k il b ir a s
k e r i g m p g e lir . O la y e y h S a id .d e n d in le y e lim ; " le v a k ti is m in i b ilm e
d i im b i r te m e n o d a y a g e ld i v e M e h m e d o lu A h m c d a d n d a b ir
m a h k m u n e v in e o n k a d a r m a h k u m u n s n d n , b u n l a n n te s lim i i in
t e e b b s t e b u lu n m a m r ic a e tli. H e m e n m a h k m la r a h a b e r g n d e re re k
te s lim o l m a l a n n is te d im . F a k a t m a h k u m la r l b o a n m a z e rin e a k d e t
tik le r i i in te s lim o lm a d la r . S o n r a d a n d u y d u u m a g r e m a h k m la rd a n
s e k iz i i e r id e n v e ik is i d e d a r d a n ja n d a r m a la r a a te a a r a k k a m a y b a
a r d la r " . B ilin d i i g ib i K ltle r in g e le n e in d e b ir a ir e t r e is in in h im a y e s i
n e s m a m a ir e t r e is i n e s u r e tte o lu r s a o ls u n k a p d a n e tm e z , h im a y e
e tm e y i b i r n a m u s m e s e le s i s a y a r . B u y z d e n k y n a a s ja n d a r m a n n is
te in e y a n a m a z v e n e t i c e d e a r a l a n n d a a t m a k a r. G e li m e le r b u m in
v a l z e r e s e y re d c ic e n h a lk a r a s n d a , ja n d a r m a la r n e y h S a id i m u h a s a ra
a l n a a ld y o lu n d a h a b e r l e r y a y lr. B u n u n z e r in e k y le r d e n v e d a la r
d a n e lin e s ila h n a la n P ir a n 'a d o g m y o la k o y u lu r. B ir ta r a f ta n D iy a rb a k r
m u h a s a r a e d i l i r k e n d i e r ta r a f ta n B in g l.d e n e y h le ri a n i v e e y h e rifi
K ih lis i y a n l a r n a a l d k l a n s ila h l a d a m la r la E la z g k u a tr la r. K s a b ir s
r e s o n r a E l a z e le g e ir ilir . A n c a k h a r e k e t p la n s z v e p r o g r a m s z g e li ti i
i in n a h o h a d i s e l e r d e o lu r. H a d is e n in b u e k ild e g e li ti in i h a b e r a la n
e y h S a id . p l a n s z v e p r o g r a m s z h a r e k e tle r in h e d e f le r in e v a r a m a y a c a
n b ild i i i in o k r a h a ts z o l u r v e h a d is e n in k o n tr o l n n s a la n m a s n .
E l a z 'd a k i y a n l h a r e k e t le r e e n g e l o lu n m a s m is te r. A n c a k h a d is e is te d i
i e k il d e g e li m e z . s te lik D iy a r b a k r k u a tm a s d a b a a n s z lk la s o n u -

B e k le n m c y e n b i r h a n e t

K a s m B e y , H a r b iy e 'd e okumu, y z b a r i l t b c s ^ c
EYH SAD SYANI DEL. EYH SAlD KIYAMI! 401

U z u n z a m a n d a n b eri e y h 'in h iz m e tin d e o ld u u i in k im s e k e n d is in d e n

p h e le n m e z ; a n c a k o g iz lid e n g iz ile y e m e rk e z i h k m e tle irtib a t h a lin
d e d ir. B u irtib a t n e tic e s in d e e y h S a id 'in y a k a la ru n a s i in k e n d is in e k ilit
b ir g re v v e rilir. e y h S a id ? ra n 'd a n V a rto 'y a d o ru h a re k e t e tti in d e h e r
ta ra fta y o u n b ir k a r y a o ld u u i in a lla h a re k e t e tm e le ri o k z o rla r.
D e re le r v e n e h irle r g e it v e rm e z d u ru m d a d r. K a s m B ey b u a n la r a lu n -
d a h a re k e t e d ile m e y e c e i b a h a s e n iy le e y h i o y a la m a y a a l r. B lg e d e
e y h in b ir m d d e t o y a la n m a s n a m u v a ffa k o lu r. D i e r ta ra fta n T .C . a s
k e rle ri K a s m B e y 'lc irtib a tla n n s rd rm e k te v e o n la n la k ib e tm e k te d ir
ler. A s k e rle rin y a k la t b ir s ra d a K a s m , e v re d e h i k im s e n in b u lu n
m a m a s n d a n d a is tifa d e e d e re k sila h n ani b ir m a n e v ra y la e y h S a id 'c
d o ru ltu r v e k e n d is in i te slim e d e c e in i s y le r. e y h S a id k e n d i z h a n
m n n z k a rd e in d e n b y le b ir e y b e k le m e m e k te d ir a m a o la n o lm u tu r
b ir k e re . M u v e V a n o a ra sn d a k i a rb v r b lg e s in d e y a k a la n a n e y h
S a id D iy a rb a k r'a g t r l r. e y h S a id 'in tu tu k la n m a s n d a n s o n ra B itlis le
d a h a n c e le ri tu tu k lu b u lu n a n H a lil B e y ile B itlis m e b u s u Y u s u f Z iy a , z a
m a n g e irilm e d e n id a m e d ilirle r. e y h S a id 'lc b irlik te D iy a rb a k r'a g e tiri
le n le r a ra s n d a e y h S a id 'e b a l a ire t re is le ri, b e y le r v e b ir o k a lim d e
b u lu n m a k ta d r. B u n la r i in D iy a rb a k r'd a " s tik la l M a h k e m e le ri" k u ru lu r
v e o u id a m s e h p a s n a k a rlr.

r a n 'd a n G e le n K a t l i a m H a b e r i

e y h S a id in y a k a la n m a s n d a n s o n ra , h a re k e tin y e n id e n s rd r lm e
ye a l ld n a a h it o lu y o ru z . z e llik le e y d S a id in y a k n la n m n n d e r
li in i y a p b ir o k a lim v e a ire t r e is in in g a y e s i H a k k ri v e ra k s n n n -
d a h a re k e ti y e n id e n b a la tm a k tr. e y h S a id 'in a k r a b a la n n n y a n n d a Z k -
ti. H a s e n i v e H a lil H e y d e ra n g ib i a e re ile r in b a z a h s iy e tle ri ta ra fn d a n
te k il e d ile n b ir g ru p bu g a y e ile y o la k o y u ld u k la n n d a H a y d e ra n a ir e ti
n in b ir k s m a ile ja n d a r m a la r ta r a fn d a n la k ib e d ilirle r. A r a la n n d a b a la
y a n a u m a la r ra n s m n n a k a d a rd e v a m e d e r . ra n s r u n n d a n i e ri g ird ik
le rin d e a h R z a y a h a b e r g n d e rile re k g e le n le rin c e z a la n d n lm a s isle n ir.
ra n h u d u d u n a g e ld ik le rin d e k e n d ile rin e g e i iz n i v e r ilir v e H o y e h rin e
k a d a r g v e n le g e lirle r. O ra d a n a s k e ri b ir k la y a g id e rle r. K la d a b u lu
n a n k o m u ta n m a s la h a t g e re i s ila h la n n te s lim e tm e le rin i is te r v e b a z i
le m le r b ittik te n s o n ra d a s ila h la n n k e n d ile rin e g e ri v e rile c e in i b ilm e le ri
n i s y le r. n c e itira z e d e rle r a m a b a k a a re le ri o lm a d i in s y le n e n i
 402 CUMHURYET DNEM DN DEVLET LKLER

y a p a r la r . I ic o a n l m k u s a n m ilr a ly z I c r o n la r n z e rin e a le y a g d m r .
B ir a n d a k la in s a n m e z b a h a s n a d n e r. E n a z e lli k ii e h id d e r. K a tle
d ile n le r a r a s n d a e y h S a id 'in k a rd e i e y h Z iy a e d d in d e b u lu n m a k ta d r.
K a tlia m d a n k u r tu lm a k i in k a m a y a a l a n la r is e h e m e n tu tu k la n rla r v e
m a l l a n m lk le r i k s a s r e d e y a m a la n r , la la n e d ilir . T u lu k la n a n la r a ve
p la k b ir v a z iy e tte a lt a y T a h r a n z in d a n la n n d a b e k le tild ik te n s o n ra s e r .
b e s t b r a k lr la r .

K s a S r e n B ir s t n l k

e y h S a id e s i r d m e d e n n c e k s a s re n v e n e m li ile rle m e le re
s a h n e o la n b i r d ir e n i r n e i v e r d i. D a h a k y a m n d r d n c h a fta s n d a
D iy a r b a k r k u a tt. O g n e k a d a r s a v a s t n l n h e p e lin d e tu ttu . D a
h a n c e P a lu v e E la z ' e le g e ir m i , ik i s v a ri a la y n d a e s ir a lm t. 7
M a n s a l d m s . D iy a r b a k r 'n s a v u n m a s n y a p a n M rs e l P a a ta ra fn d a n
g e ri p s k r t ld . T o p u b ir lik le r i d e k a r s a ld n y b a la tn c a " E m ir- l
M c a h id in " s f a ty la a n la n e y h S a id , k o m u ta s a ltn d a k ile re g e ri e k il,
m c e m r in i v e r d i. G e r i e k ilm e d e n s o n r a d a d o k u z u n c u k o lo rd u k u v v c c r i
ta r a f n d a n e y h S a i d in k u v v e tle r i d a g ld .

h a n e tle r

e y h S a id 'in k y a m n d a ih a n e tle r in o k n e m li b i r y e ri v a rd r. e y h
S a id k y a m n n b u d e n li k s a s r e d e b a s im lm a s n m b e lk i d e e n n e m li
n e d e n i o la r a k ih a n e t h a d is e le r in i g s te r m e k g e r e k ir. H e r e y d e n n c e
e y h S a i d 'in y a k a la n m a s n n y e g n e n e d e n i s o n d e r e c e g v e n d u y d u u
^-
k e n d i k a y n b ir a d e r i o la n K a s m B e y 'in k e n d is in d e n g r n e r e k ^ y r ^
o y u n d u r . A n c a k e y h S a i d 'in u r a d ih a n e t s a d e c e b u d e i l . m e j ^ l a -
r 2
ra k u h a d is e y i z ik r e d e b il i r i z : G n m z -d e b ile d o u n u n n e m li a ir c e -
r in d e n b iri o la n v e e y h S a id 'in k y a m d n e m in d e d c b y k b i r n f u z u
b u lu n a n H a y d a r i a ir e t i n i n o z a m a n k i re is i H s e y in P a a y H a y d a ri'd ir.
( H s e y in P a a 'y a p a a l k r tb e s in i v e r e n II. A b d u lh a m ii H a n d r.) e y h
S a id k y a m n n e n n e m li a h s iy e tle r in d e n b iri o la n H a lid B e g i C ib ri 4 0 -
5 0 j a n d a r m a ta r a f n d a n t u tu k la n a r a k B itlis 'e g t r ld z a m a n . H a ld
B e y H s e y in P a a 'y a b i r m e k t u p g n d e r e r e k k e n d is in d e n 4 0 s a n a ltn is
te r . A s l n d a is te d i i a l u n d e il 4 0 s a v a d r . A n c a k H s e y in P a a . H t

i B e y in k a s n a n la m a s n a r a m e n s a d e c e k r k a l n g n d e n r . H a lb u k i 4 0
a l n y e r in e 4 0 a d a m g n d e r s e id i b e lk i d c h a r e k e lin s e y ri d e i e c e k v e
 ' I

EYH SAD SYANI DEL. EYH SAlD KIYAMII 403

b u g n in d e y a a d m z s ta t d e n d a h a b a k a b ir s ta t ile k a r la a b ile
c e k tik . A n c a k H s e y in B e y in bu tu tu m u e y h S a id K y u m 'n n a ld en
d e rin y a ra la rd a n b iri o la ra k k y a m n ta rih in d e y e rin i a lm a k ta d r. Y a p la n
a ra trm a la r g s te riy o r ki e y h S a id 'in k en d i y a k n la rn n v e y a k e n d i b l.
g e s in d e k i in s a n la n n ih a n e tle rin e u ra m a s n n d e i ik n e d e n le ri v ar. B a z .
la n k o r k u la n n d a n b y le b ir tu tu m ta k n rk e n b a z la n d a m a d d i m e n fa a t
y z n d e n b u y o la b a v u m u la rd r. A n c a k ay n a ra trm a la r g s te n y o r ki
m a d d i m e n fa a t i in ih a n e ti g z e a la n la r d a g a y e le rin e u la a m a m , h a tta
b ir k sm s rg n e b ile g n d e rilm i . Y e n i d e v le t ta ra fn d a n o n la rd a c e z a -
la n d n lm u r.

S r g n l e r v e C e z a la r (!)

e y h S a id 'in y a k a la n p , id am e d ilm e s in d e n s o n ra ask e ri b irlik le r b

y k o p e ra s y o n la r d z e n le rle r. e y h S a id 'le b irlik te a l a n la n n o u bu
o p e ra s y o n la rd a h a y a tla rn k a y b e d e rle r. B lg e d e o p e ra s y o n y a p a n a s k e r
le re g e n i y e tk ile r v e rild i i i in y re h a lk b y k b ir b a sk ile k a r k a r
ya k a lr v e a h id o lu n a n , y a a n a n h a d is e le r h a lk n ta m a n la m y lc " s in m e
sin e " n e d e n o lu r. H a le n y re h a lk n n y a l k u a b y k b ir k o rk u ile s-
z e u n e k te d ir a s k e rd e n v e ja n d a rm a d a n . e y h S a id 'in a k r a b a la n n d a n k a d n ,
o c u k v e y a lla r d n d a k ile r y a tu tu k la n m , y a d a d e i ik y e rle re d a l
m o ld u k la r i in k a la n la r, d a la rd a g iz le n m e k ih tiy a c d u y a rla r. B u s a
h ip s iz v e k im s e s iz le r g iz le n d ik le ri y e rle rd e n to p la n p tu tu k la n d k ta n s o n
ra b a ty a s rg n e d ilirle r. M ila s o n la n n s rg n y e ri o la ra k s e ilir. E g e
D e n iz i'n in k e n a n n d a g e ird ik le ri b e (5 ) y llk s rg n h a y a tn d a n so n ra
a ffe d ilirle r. B u s ra d a e y h S a id 'in B a d a t'ta k i o lu e y h A li R z a E fen d i
v e s rg n d e k ile r g e ri d n m le rd ir. A ra d a n b e s e n e g e tik te n s o n ra y e
n id e n s rg n e d ild ile r. 1 9 3 5 -3 6 y U a n n d a B u lg a r is ta n s n n n d a k i ss z b ir
k y . o n la n n ja n d a r m a la r n e z a re tin d e k i y e n i s rg n b lg e s i o la ra k se ild i.
B u ra d a 13 y l k a ld k ta n s o n ra 1947 y ln d a m e c b u ri is k n z o n m Iu lu u n a
d a ir k a n u n u n la v e d ilm e s iy le b irlik le g z le ri k o rk u tu lm u b ir v a z iy e tte
y e n id e n y u n la n n a d n m e le rin e iz in v e rild i. A n c a k e l k o n a n m a iv a rlk la -
n n d a n h e rh a n g i b ir k sm b ile ia d e e d ilm e d i k e n d ile rin e . H e r k s a d n e m
s o n u n d a T r k iy e 'n in g ird i i siy a si b u n a lm d a n e y h S a id a ile si m u tla k a
n a s ib in i a ld v e h a le n d e a lm a y a d e v a m e d iy o r. K im i a ra trm a c la r is y a n
d a n s o n ra y re d e g e r e k le tirile n ta ra m a la r s o n u c u 3 0 .0 0 0 (o u z b in ) in s a
n n c a n n a k a s te d ild i in i s y l y o ria r. e y h S a id 'in to ru n u M u h a ra m e d
^
 404 CUMHURYET DNEM DN DE:VLET LKLER

K a s m F ra t. e y h S a id 'in k a tib i o la n F e h m i B ila l'in b u s r e i e ris in d e

s e k s e n b in in s a n n ld r ld n s y le d i in i b e lirtiy o r . E s k i is m i D a ra -
^
h in i o la n G e n il e s in d e Z k ti a ir e tin in to p lu m c z a r la n n n h a le n d u r d u
u n u d a b e l i r t i y o r K a s m F r a t. G n m z d e y a a y a n c a n l a h itle r is e e v
le r e to p la n a r a k d ir i d ir i y a k la n g s z o c u k v e k a d n la rd a n , d in a m itle rle
p a r a la n a n s u s u z in s a n la r d a n , a a la r n a r a s n d a g iz le n m e y e a l r la r
k e n z e r le r in e b e n z in d k le r e k a te e v e r ile n k a d n la r d a n s z e d iy o rla r.
e y h S a id k y a m g e r e k b i r h a lk h a r e k e li o ld u u i in k y a m b a s tn ld k -
ta n s o n r a c e z a y e k e n d e m s l m a n h a lk o ld u .____________________________

e y h S a id v e a r k a d a l a n n y a r g la y a r a k id a m a m a h k u m e d e n D iy a r
b a k r s tik la l M a h k e m e s i 'n i n k a r a r l a n n n m e c lis e o n a y la n m a g e re i g
r lm e d e n i n f a z ile s o n u la n d n im a s b ile u y g u la n a n h u k u k u n e y h S a id
k y a m n a z g o l a r a k z e llik le a c m a s z v e a d a le ts iz o ld u u n u g s te r m e
si a s n d a n d i k k a t e k ic id ir . H a lb u k i b u d n e m d e A n k a r a s tik la l M a h k e
m e s i n i n id a m k a r a r l a n n n M e c lis ta r a f n d a n o n a y la n m a s m e c b u r iy e
v a r d . A m a a y m m e c b u r iy e t e y h S a id v e a r k a d a la n i in v e r ile n id a m
k a r a r l a n n d a k e y f i b i r b i i m d e k a l d n la b iliy o r d u p e k la i te b ir b a k a z u l
m n h i k a y e s i d i r b u a n la td a n la r . s te lik y a a n m b ir h i k a y e ...

I"
-
 ARA EK-IV

KAZIM KARABEKIR PAA

TERAKKPERVER CUMHURYET
FIRKASI VE STKLAL
MAHKEMELER'NN DURUMU

1 .
 KZIM KARABEKR PAA, TERAKKPERVER
CUMHURYET FRKASI VE STKLAL
m a h k e m e l e r in in d u r u m u

s tik la l h a rb in d e k i e s iz k a h ra m a n l n a ra m e n , z a m a n la d in d e v le t ili-
k ile rin d e k i g e li m e le r s e b e b iy le y n e tim c e s m rta n m a z h a k s z lk la ra u ra y a n
la rd a n b iris i d c K a z m K a ra b e k ir P a a o lm u tu .
K a z m K a ra b e k ir P a a .n n , g e r e k T e ra k k ip e rv e r C u m h u riy e t F rk a s 'n d a .
g e re k s e z m ir S u ik a s t v e a s k e riy e i e ris in d e u ra d h a k s z lk la ra u ra y a n
C u m h u riy e t d n e m i i e ris in d e b ir b a k a s t k a d e m e y n e tic is i o lm a m tr.

y le k i b a m a g e ti i T p C F 'n in a n a t z n d e , "dinsel drnce ve inan

lara hrmetkr" ifa d e s i b u lu n d u d iy e p a rtis i k a p a tla n K a z m K a ra b e k ir P a a ,
h i a la k a s v e ilg is i o lm a d h a ld e z m ir S u ik a s tn d a d a l m le y a rg la n m t.

Y n e tim le K a z m K a r a b e k ir a ra s n d a k i a n la m a z l n d in v e d in i d e e r
le n d irm e a s n d a n k a y n a k la n d n b u g n a rtk h e r k e s k a b u l e u n e k ie d ir. H a n a
A m e rik a b y a z a r M . P h illip s P ric e . "A History of Turkey " is im li e s e rin d e bu
fa rk llk ta n d o la y y n e tim in b a n d a k i in s a n n , s a d e c e K a z m K a ra b c k ir.e k ar
d e il, b t n d in d a r k e s im le re k a r tira n la t n a i a re t e tm e k te d ir, (s. 134)

B iz K a z m K a ra b e k ir P a a ru n h e m T p C F . h e m z m ir S u ik a s v e h e m de
s tik la l M a h k e m e le rin d e u ra d h a k s z lk la n g s te rm e s i a s n d a n v e h e m d c
M . P h illip s P ric c .n d e y im iy le d c "tiranlanm ynetim" in c u m h u riy e t d n e m i
u y g u la m a la n n a y d n la tm a s a s n d a n , s ta n b u l'd a y a y m la n a n h u k u k a rlk b
" T e k l i r d e rg is in in K a z m K a ra b e k ir P a a 'n n d a m a d P ro f. D r. F a r u k O z e re n g in
B c y 'lc y a p t o k n e m li b ir r p o rta j b u ra y a a y n e n a lm a k is te d ik .
Teklif dergisinin 6. saysnda (1987) yaynlanan szkonusu rportaj dne
min tm hakszklanna da k tutar mahiyettedir.
T a b i k o n u a n v e ta rih i d e e rle n d ir e n k i in in K a ra b e k ir P a a 'n n kaz E m e l
h a n m e fe n d i ile e v le n m i b iri o lm a s , y a n i K a z m K a ra b e k ir P a a .n n d a m a d o l
m a s . k o n u m a y " ta rih i" k la n h u s u s la rd a n b iri y a p m tr.
 408 CUMHURYET DNEM DlN DEVLET LKLER

te P r o f . D r. F a r u k z e r e n g in B e y k o n u u y o r:

Soru: Siz Kazm Karabekir Paa*nn damadsnz. Paa hakknda en geni

malumata, belgelere sahipsiniz. nklap tarihi kitaplarnda Kazm Karabekir ve
arkadalarnn kurmu olduu Terakkiperver Cumhuriyet Frkas iin dorudan
doruya inklaplara kar kurulmu bir parti olarak bahsediliyor. Bu partinin
kurulmasn ekemeyenler de vardr. Demokrasi yolunda ilerleyen yeni Trki-
yenin, Cunluriyet Halk FrkasTnn karsna Terakkiperver Cumhuriyet Frka
s'nn krulmasna gerek var myd, diye kitaplarda yazyor. Demokrasiyi tek
particilie oturtma dncesi ne ile aklanabilir; nk bu parti halkn tasvi
bini de ele almt. Bu konuda neler diyeceksiniz?
P r o f . D r , F a r u k Z E R E N G N : B u k o n u d a o k e y s y le y e b ilir im T r
k iy e s t i k l a l H a r b in i k a z a n d k d a n s o n r a M . K e m a l P a a 'n n e tr a f n d a b u h a rp ta
e m e i o l m a y a n b y k b i r d a lk a v u k k itle s i to p la n d . B u n la r A n k a r a d a b y k b ir
d a l k a v u k l u k l a M . K e m a l P a a 'y g k le r e k a n c b ir h a r e k e le g e tile r. A p a ik a r
g r l y o r k i v e g n n b ir in d e d e n e r iy a t k n c a g r le c e k k i. d e v le t b e lg e le ri
a lr s a , t a r i h i l e r b u n a e ilir s e g r le c e k ti r k i. M . K e m a l P a a , b t n ik tid a n
a v u c u n d a t o p la y a b ilm e k . P a d i a h l a tm a k , k e n d is i h e m B y k M ille t M e c lis i.
R e is i, h e m b a k a n , h e m n a l i f e o lm a k s u r e tiy le , b t n g c e lin d e to p la m a h a r e
k e lin e g i r i m i tir . B u n u n z e r in e s tik la l H a r b in i y a p m o la n b e lli b a l k i ile r,
b u k a d a r a m l g d o r u b u l m a d k l a n i in , b u n u f r e n le m e k i in M u s ta f a K e m a l'e
k a r d u r m a y a b a la d la r . K e z a m e c lis te d e ilk m u h a le f e tle r ik in c i g ru p a d y la
b u e k il d e k . D a h a s o n r a b ir d e n b ir e f ik i r l e r d e i ti. H ila f e t m e s e le s i o lm a
y n c a . K e m a l P a a b y k b i r y l d n m h z y la , b ir g e c e y a n s h a life y i b ir a ra b a y a
b in d ir ip g n d e r m e k s u r e tiy le o f ik ir d e n v a z g e ti.B u s e f e r d e la is iz m v e a n d in
d m a n l e k li n d e b i r c e r e y a n A n k a r a d a d o d u . B u b y k z ik z a k la r , i le n g e ri
g id i le r , k a r a r s z l k l a r , b i r g r u p in s a n : b i z k e n d i z k lt r m z m u h a f a z a e d e
re k g e l i e l i m f ik r iy le b u g r u p ta n u z a k l a m a y a b a la d . M e c lis d m u h a le f e t, ar-
k b i r n a z m - n iz a m k o y a n - ro l o y n a m a k i in b ir p a n i k u r m a f k n o r ta y a k .
V e o t a r ih t e d e T e r a k k i p e r v e r C u m h u r i y e t F r k a s k u m id u . B u n u n b ir m a d d e s i
ne de. ^Terakkiperver Cumhuriyet Frkas dine hrmetkrdF* d e r. T a r ih te de
T r k i y e A n a y a s a s n d a . 'T r k d c v l e n i n d in i s l m d r" y a z ld r . Y a n i d e v le tin
d in i s l m 'd r . A n a y a s a d a y a z l d r b u . B iz im k ile r in p a r tis i T e r a k k ip e r v e r C u m
h u r iy e t F r k a s , l e k i i c r i n i n p a r tis i H a lk F r k a s id i. B u n u n z e r in e o n l a r d a

C u n h u r i y c i H a lk F r k a s a d n a ld la r .
KZIM KARABEKR PAA VE STKLAL MAHKEMELER 409

T e ra k k ip e rv e r C u m h u riy e t F rk a s k u r u c u la n n d a n C a f e r T a y y a r P a a 'ru n
b iz z a t b a n a a n la tt g ib i. " B iz ik tid a r h rs d n e n in s a n la r d e ild ik . B iz b ir
d e n g e u n su ru o lm a k isliy o rd u k . V e A m e rik a n lib e ra liz m in i e s a s a lm k O n d a
d a d in e h rm e ik rd k . D e v le t k a p ita liz m in i d e il. A m e rik a n lib e ra liz m in i e sa s
a lm k . V e b u n u n i in bu p a rtiy i k u rd u k . F a k a t b u p a rti b ird e n b ire b y k ra
b e t g rd . B u n u h i s y le m iy o rla r v e s e im le ri k a z a n m a ih tim a li b y k a p ta
b e lird i. B u n u n z e rin e D o u d a b t n stik la l h a rb i s ra s n d a h i b ir is y a n k m a
m k e n . n a s l o ld u y s a o ld u . D o u d a is y a n a y n e lik k p rtla r b a la d . B u n u d a
h iliy e V e k le ti b ild i i h a ld e , g e re k li in d e te d b irle r a ln m a m a k s u re liy le is y a n a
( e y h S a it sy a n ) d n t . B u n u n z e rin h a lk p a rtis i d e "Takrir-i Skun'* kanu
n u k a rd , g a y e t s e n b ir k a n u n . V e o k a n u n k t g n . m e c lisi d e la ilc s o k tu .
O ta rih le b a v e k il o la n F e th i B c y H a lk P a rtis in in y a p t c e b e rru u u n a le y h i
n e idi v c istifa e lli. s m e t P a a B a v e k illi e g e lir g e lm e z , ilk i T a k rir-i S k u n
k a n u n u k a rd v c m e c lis te k i b t n g a y re tle re ra m e n , m e c lis i o g n tatil ila n
e tli. M e c lis z a b lla n n k a n r la r s a g r rle r. T a k rir-i S k u n k a ra rla rn a d a y a n a
ra k d a b u p a rtiy i fe s h e ttile r. B u n la n n d e m o k ra s iy le , u n la b u n la a la k a s y o k tu r.
B u a d a m la r ik iid a n c ic g e irm i le r v c d ile d ik le ri g ib i h e r e y i y a p m a s e v
d a s n d a o la n in s a n la rd . N e y a p a c a k la n n d a d o ru d r s t b ilm iy o rla rd . K im isi
k o m n is t o la lm p e in d e y d i, k im is i d in d a r o la lm p e in d e y d i, k im is i b ilm e m n e
y in p e in d e idi. S o n u n d a ta b ii bu g l g u ru p . L a ik lik n a m a lu n d a d in d m a n
l n a v e d ik ta t rl e y r d . s l m C u m h u riy e tti a m a . y n e tim ta m a n la m y la
d ik ta t rd . T a m d ik ta t rl k t . B ilin d i i g ib i, s o n ra d a d ik ta t rl n g e re i h e r
e y y a p tla r.
Bu Partiyi kurdurtan Atatrk myd?
H a y r p a rtiy i k u rd u rta n A ta t rk d e ild i. A ta t r k ' n k u rd u u S e rb e s t C u m
h u riy e t F k a s 'd r. O n u d a n k l d o la ra k k u rm u la rd r. Y a n i b ir d e n e m e
y a p m a k i in , k a r m z d a b ir m u h a le fe t v a r d a . d a n y a d e m o k ra s i v a r d iy e g s
te ri y a p m a k i in k u ru lm u tu r. F a k a t T p C F b y le d e ild ir. O n la r ta m a m e n , bu
g n p K a z m K a ra b e k ir P a a . A li F u a t P a a -g e e n g n C e m a l K u ta y 'n d ed i i
g ib i- b u n la r i in d e b ir te k A ta t rk bu ta ra fta . H e p s i, b t n p a a la r T e ra k k ip e rv e r
F rk a 'd a d r. B u a d a m la r b u k a d a r k t m y d . s tik la l h a rb in i y a p a n , A ta t rk '
b a a g e ire n , m e m le k e ti k u rta ra n b u a d a m la r b u k a d a r b e rb a t a d a m la r m y d ?
K a z m K a ra b c k irlc r, A li F u a la r. A li h s a n la r, u n la r, b u n la r.. H e p si v a ta n s e v e r,
h e p s i d r s t in s a n la r, a rl a k ar k a n in s a n la rd r. K a ra b e k ir P a a z a te n sy
le r ; " B iz te k a m l e s a s m k a b u l e tm i tik . B ir to p lu m a y o l g s te rirs in , a y d n la n r-
s m . o to p lu m k e n d ili in d e n te k m l e d e r. A m a to p lu m u z o rla , b a sk a lm d a b ir
y e re g t re m e z s in , te k ra r d ire n ir N ite k im , -b u b a s k la r y a v a y a v a . II. C ih a n
410 c u m h u r iy e t DNEM DlN " DEVIET LKLER

Harbi geldi. 46 seimleri, 50 seimleri, basklan Ortadan kalknca birden bire bir
kemeke ine dlk, kam akanjk olduk, ne yapacagmzj akrdk. le onun
in de eidi cereyanlar, akimlar kavgalar yllar yl sUriip gidiyor.
H ocam , ^ ^balantl bir soru sormak istiyorum. Terakkiperver Cum-
Kufiyei Frkas ine ajanlarn szdn resmi iarib kilaplar belirliyor. Bu do
ru m r , doruysa, bunlarn etkinlikleri nelerdir?
T e r a k k l ^ e r C u m h u r i y e t F ^ a s . n n ta r ih in i k e s in o la r a k b ilm iy o ru m .
K s a b i r sU re o ld u , o n d a n s o n r a d a d a g m ld . A m a b u g ib i h a lle rd e y z d e d o k s a n
d o k u z ih tim a lle , g e n e llik le p a r tiy e a ja n s o k u lu r . N ite k im z m ir s u ik a s ti b u n u n
g z e l b i r m is a lid ir .

Hocam, h m ir Suikasti ile T e r iip e r v e r Cumhuriyat Frkasnn kuruluu

ve kapatl a r a s herhangi bir ba var mdr, aklar msnz?
T a m a m e n b a g v a r . n k T e r a k k l rt e r F r k a y a , e s k i ittih a t la r d a g ir .
m e y e b a la d . H a tta im d i o ld u g u g ib i te k ila tn te s in d e k ile r . b u n a h a k im o la -
m a z h a le g e ld ile r . H a t i f l e r i o l m a d a n e s k id e n h o la n m a d k ta n , Itlih a d T e ra k k i
c l c m a n l a n n n 0 p a r tiy e g ir d ig i o ld u . F a k a t a s ln d a d e d ig e m g ib i, T e r i ^ c r
F r k a k a p a h i d , e y h S a id s y a n b a h a n e e d ild i v e J z m ir S u ik a s ti o y u n u o y n a n -
d . V e m i r S u ik a s ti o j ^ n u n d ^ r i e s a s n o k ta a rtjk m u h a lif le r e ta m a m e n s z h a k .
k n d a k a l d m a k , g e r e k i y o r e a y o k e f e k t i . B u n u n in T ^ r i r - S k u n ka.nunu
k o n d u , i s t i k l a l m a h k e m e le r i t e k il e d ild i. im d i s iz e b ild i im k a d a n y la z m ir
S u ik a s ti h ik a y e s in i a n la ta y m .
Z i y a H u r it is m in d e 0 ta r ih te L a z is ta n m e b u s u o la n b i r z a t v r. M . K e al
P a a 'y a M th i d m a n . H a tla o n u ld m e .k in frs a t a n y r. K a b d a y b ir
a d m s . V e b u n u n a k il f ik r i M . K e m a l P a a 'y b ir y e r d e .ie m iz le m e k . B u d u y u ^
lu y o r . M e c l is t e k a r a ta h r a y a b ile y a z lm . "Bir millet ki putunu kendi yapar
kendi tapar" d iy e ., t a h t a y a y a z m a d a m . D o la y s y la b u n u n ., u n la b u n la tema.S:
^ n f a l a ^ g . z a l t m a a ln n i a y a b a la n y o r , h a r e k e tle r i a d m a d m :: :
M i K C ^ a l . ^ a a 'y a Z i y a H u r it'in b i r s u ik a s t te r tip le y e c e i m e y d a n a k 'y o r :
_^ 1 ! ! : "' ! ' ; y .r .f r ' r s a n Efc"E d'' d '

:
n y O rla r. O n d a n s o n r a s u i k a s t I c jf ip lc r i b a ly o r .
Bclirli kiUcr. A rdcara^ayapr.yorlar. Aylar s r i i y o r . : n r a b : y . : ^ :
zmir'e g lc c k f i l ^ k E v ^ n o ra d a n g ee rk e n , o rd a n
KZIM K A J^E K R PAA VE STKLAL MAHKEMELER 411

filan yere gidecek diye program yaplm. Bunu byle haber alnca Ziya Hurii
ve hempalan, hemen suikast yapmak zere bombal silahl adamlan getirip bir
otele koyuyorlar. Hedefleri Mustafa Kemal'i motorlarla karacaklar. Aslnda bu
olayn hepsini hkmet biliyor. San Efe Edip vastasyla olay gn gnne ta
kip ediyorlar ve tertipten haberleri var. Ama Ziya Hurit'in yapt hakiki sui
kast. Bunu tevik ediyorlar yapsn diye. Szm ona motorcu ihbar etti diye vali
lik haberdar oluyor. Halbuki valilik oktan haberdar. Nitekim. M. Kemal
Paa'da; gelirken, ani olarak yolu deitiriyor, suikast yaplacak mahalden uzak
lap gidiyor. Dolaysyla bu ihbara dayanlarak -szm ona- baskn yaplyor.
Adamlar silahlanyla. bombalanyla yakalanyor. Suikast tamamen vaki. Bunun
zerine San Efe Edip verdii ifadelerde temizlenmesi gerekenlerin hepsini bu-
latmyor. Falan da vard, filan da vard. O onla konumutu... Ve yldmm h
zyla Kazm Karabekir Paa dahil. Ali Fuat Paa dahil, Rauf Orbay dahil. Ata
trk'n en yakn arkadalan dahil, bunlar muhalefete giritiler diye bunlann
hepsi suikast ile ilgilidir diye tevkif edilip zmirde hapse tklyor. Bu ileri ta
mamladktan sonra San Efe Edip -szm ona- sulu gibi kendisini gsteriyor.
Mahkeme heyeti bu ileri bitirdikten sonra karar veriyor. Karar: DAM. San
Efe Edip'i konuturmamak iin mahkemece idam ediyorlar. Adam ciyak ciyak
bagnyor, btn komplololan anlatyor. Onun bartlann niye yazmyorlar.
"Beni Mustafa Kemal'e gtrn, ne yapyorsunuz, beni bunun iin mi alurd-
nz?" diye. Bana bana adam gtrp asular ki. ilerde konumasn diye. z
mir suikasnin hikyesi budur. Sonra da bir grup silahlanm subay sayesinde
Paalan asamadlar. Onu da ok iyi biliyoruz. M. Kemal Paa eme'ye ekili
yor. Fahrelin Altay vastasyla mtemadiyen haberleiyor. Bir an evvel bunlan
da temizlemek istiyor. Fakat mahkeme bir trl karar veremiyor. Bunun zerine
silahl subaylar var ekin subaylan diyorlar, orduya emir veriyorlar, tatbikat ya
placaktr. eme'ye gelin. Ordu, askerler eme'ye ekiliyor. Fakat byk bir
grup subay ekilmiyor. Orduya isyan ediyorlar. una karar veriyorlar. Eer Pa
alara idam hkm karsa mahkeme hcycni icmizliyeccklcr. Mehur
Ali'yi ve ondan sonra da komuianlann dan karacaklar ve isyan balatacak
lar.
Rauf Orbay o srada yun dnda olduu iin 10 yla mahkum etiler. Ada
mn hibir suu yokken 10 yllk bir ceza. Bilmem anlatabiliyor muyum dikta
trl.
T e r a k k i p e r v e r f r k a y a h a l k g v e n m e y e b a l a y n c a . H a l k f r k a s r k t , s e
i m y o l u y l a i k t i d a n k a y b e d e c e k l e r i n i a n l a y n c a i i z o r t) a l a d k t l e r .
412 c u m h u r iy e t d n e m ! D N - D E ^ E T !L!KILERI

DaJa s.nda devir degiii. af kanunu kn. Kara^kir Paa.ya gel dediler
h a^ r dedi. Ben susuzum, l^ni yeni balan mahkum edin, bunu isliyomm. Bu.
nun zerine 0 devirdeki bavekil Refik Saydam imzasyla hkmet bir teblig
neretti burada da yaplan hakszl resmen itiraf ettiler. Ikanlan af kanunlan
muvacehesinde yeniden muhakemesi mmkn griilmekle ^ r a ^ r eger muha-

keme edilseydi, icraat edecekleri muhakkakt. Yani mahkemede haksiz karar
vemilerdi. Ben de onun in derim ki. tarihilerimiz bir tarih mahkemesi kura,
rarak Jzmir suikastini bu^in larihen yeniden mahkeme etmeliler. Bunu Avrepa-
llar yapyorlar. Demokrasi odur. u anda reisicumhur olan Kurt Yeldheim'e
vaktiyle. Nazi miydi dcgilmiydi diye, tarih mahkemesi kurarak aratnna yap-
yorlar. Adam reisicumhur, bizde olsa adam hemen alverirler. T e ra k k i^ ^ r
Frka'nn durttmu budur. Yaatmaya zaten mkn vememilerdir. Ondan sonra
asng astk k e sti, kestik devri balamtr. Tek Parti ve Tek eflik devri.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuranlar Kazm Karabekir P Ali
Fuat Pa daha sonra R auf Orbay Refet Bele. Adnan Advar.da kattidt. inktlap
Tarihi kitaplarnda bu partinin etkinliinin birbirini tutmuyor oldugu yazl, bu
ne derece dorudur?
Zaten bu partinin yaamasna mUsade e d i^ e d i ki e ^ n lig i anlalsn.
Ama son bir misal syliyeyim. Refik Koraltanln hanm ile TY de mlakat yap.
ular. Bir iki sene e w e l dikkatli ^leyicder farkna vamlardr. Orda diyor Ko.
cam Ankara da ok meguld. B ^ geceler hi gremezdim. nk 0 Sirada se^
imler yaklayordu. Ve Tcrakki ^ c r Frka'nn k a z ^ a ihtimali ok kuvvei
diyoriaTd. Kocam da urap durtiyordu sabahlara kadar''_ diye sz ti kadn.
sUndan da anlalyor ki. miUct T c ^ i ^ ^ c r Frkaya y e n m e y e balamt
ve Hidk ^ r tis i bundan rkt. Jktidan ele geim olanlar, seimler yoluyla
kaybedeceklerini anla^^ca. zorb^ga dktler. 0 Sirada. az miktarda o l ^
r a e ^ s adedinden f a y d ^ ^ t ^ ^ T a tir-iS k u n K anunum karttnlliar. Mecli-
M ia ilc tu n jiic r. T c r ^ k F e r Frkay kapatp ileri gelenlerini de pileri yetti-
gince i d i c ^ le r Bunun in de millete hi bir ey s o m a d l^
HiKom. Kazm K arabdir ve a r k l r tutuklanmt. T i r ; i Skun
konum ki istiklal k e m d e n k u r u l Bu tu t n m a la r ile ilgili bir kat;
olay veya hatradan bahseder misiniz?
KZIM K A R A B E K R PA A V E STK LA L M A H K E M E L E R 413

dam karan vermiler, vakit ge olmu, kalsn demiler, yann yapalm bu ii.
Son anda bir vesileyle adamn susuzluu meydana km. Hana mahkeme he
yetinden biri "Yahu demi az kalsn, yanl adam asveriyorduk." Bunlar olmu
vakalardr. Dnn artk, szler stiklal Mahkemelerinin ne zulm mahkemele
ri olduunu!..
Vicdanllar da varm demek ki!
Asacak da assa umrunda deil! O mehur Aliler. Ali'nin biri Kl
Ali'dir, biri Kel Ali. biri de Necip Ali. Necip Aliye Bakkal Ali de derlerdi. s
tiklal mahkemesi hukuktan, hibir ey anlamayan, hukuk nedir bilmeyen, sani
yede karar veren, iki iane ihtilalcinin elinde idi. Bir dakka size bircy gste
receim. (Doktor kr Tann tarih kolicksiyonundan. zmir stiklal
Mahkemesi durumasn ve idam edilen insanlann fooraflann inceliyomz...)
Fotoraflar kim tarafndan ekilmi?
Vaktiyle ekilmi, tabii hkmet tarafndan.
Bu yazlar ? damlklarn nnde asl olan tabelalar?
dam kararlan. dam kararlan byle bir levhaya yazlr. gsne aslr, y
le idam ederlerdi. Eskiden sokaklarda asarlard. Ben de bir iki idam grdm.
Halkn tepkisi ne olurdu?
Halkn tepkisi mi? Sinemaya gider gibi olurdu. nanlr ey deg. Gazoz
cular. simitiler toplanr, kahkaha atarlar. Adam orada asarlard. Kalabal
byle toplarlard. tane idam grdm. Hepsinde de bu kokun manzara var
d.
stiklal Mahkemelerinde konuulanlar zapta geiyor mu?
Zapta geiyor, ama bizde bir ksm var. te bunlan tarihilerin mc\dana
karmas lazm. Kim ne yapt, nc mdafa yapt, ne ifade verdi. San Efe Edip nc
syledi, kim kime iftira cni. sonra bir ksm ka kurtuldu, bulunamad. Anka
ra'da bulundu, orada idam edildi.
Bu Terakkiperver Frka kurucularnn hepsi mahkeme edildi, deil
ye olanlar da edildi mi?
Hepsi tabii.
nklaplar hakknda ne dersiniz?
nkaplar. kicIcrin hepsini deil, genellikle ok a/mn iMcmcsiylc alev.
414 C U M H U R fY E T D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

lenen, fakat belirti bir gl grubun vaziyete hakim olmasyla oturtulmaya al

lan ve tabii inklaplardan sonra uzun bir mcadele ve hazm devresi oluyor.
talya'da Faizmin gelmesi. Mussolini hareketi. Almanya'daki Hiticr hareketi...
Geldiler, ktler, gittiler. Trkiye'de Kemalizmin gelmesi -Karabekir Paa bu
tabirin ok aleyhindedir- ahsa balanmayn diye ok srar etmitir. ahslk
doru deildir diyor. Bizde de eski ismi Kemalizm, imdiki ismi Atatrklk
nam altnda bir sistem oturtulmaya allyor. Yalnz Atatrkln de dier
lerinden farkl bir zellii var. Dierlerinin bir doktrini var. kitab var. Lenin'in
kitab var. sosyalizmin kitab var. Hitlerin kitab var. Mussoli'nin kitab var. Fa
kat M. Kemal Paa nn bir doktrini, bir kitab yok. M.Kemal Paa, ne icabetliri-
yorsa. onu konumu, onu sylcmir. Baz demelerini aln, en koyu muhafa
zakrdr. Baz demelerini aln son derece ilericidir. Hoca kyafeti iinde,
hocalarn iinde fotoraf var. Aslnda "Mefkure Hatras" yazyor. Bu fotoraf
stiklal Harbi kazanlmadan ekilmitir. Mefkure demek, ideal demek. Yani ora
da diyor ki: Ben hoca kyafetliyim. Benim dncem ve zihniyetim budur de
mek isliyor. Ama her inklap devrinden sonra, bir alkant geiyor. Garp mem
leketlerinin zellii bu. alkantlar ksa sryor. ok eskiden uzun srm.
Ingiteredcki ihtUal. Fransa'daki 1789 ihtilali. Krala kar olan ihtilal falan...
Daha sonraki inklaplar daha ksa zamanda oldu. Nitekim II. Cihan Harbinden
sonra krallktan gitti. Ispanya'ya tekrar dnd. Bir tek ngiltere sembol olarak
devam ediyor. Eer toplumun alamyaca bir ey empoze etmiseniz ne kadar
bask olursa olsun toplum onu kolay kolay hazmedemiyor. Hatta hi hazmede
miyor. Bu hazm meselesinin en banda din geliyor. Dine dokunma geliyor.
imdi Rusya'y grdm. Bulgaristan grdm. Romanya'y grdm. Bir kere
Rusyann dini dinsizdir. Devlet dini reddetmitir. Kiliseler kapatlmur. dindar
lar mahvedilmir. Fakat din dncesini orada da yok edememilerdir. Yava
yava din serbest braklmur. imdi Rusya'da kk kiliseler mze halindedir.
Fakat normal olarak dierlerinde isteyen istedii ibadeti yapmaktadr. Rusya bir
harita olduu iin, mslman da yapyor ibadetini. Ermenisi de. Grcs de
hrisyan da. Romanyada imkan yok. Dini btnler kilisesine gidiyor, ibadeti
ni yakyor, mumunu adyor, gittik, grdk. Resim de ekrdik. Kilisede dn
yapmlar, kalabalk oradan klar tesadf bizim yemek yediimiz yere geldi
ler. Fakat bizde camilerde dn yapmak yasakr.
Karslikh. Yani oru tutan da oru tutmayan da birbirine kar hogrl
olsun diyorsunuz.
KAZIM KAKAEKIK )ASA ^ ly n K ^ A L M AH KEM ELKl 415

Olmas lazm. Bir <Jc (ahrikJcrc kap.Imamak lazm. Bir ksm aksine ne
yapabilir. Oni^Iunun kaknda rak k.yar er, ^ n sigara erim. Fakai bir lop.
ianida sigara imcycncr ckscriycie ise. sigara mem. Oru luaram. Iuimax.
sin. dunjmuna grc. vaziyeiine gftre. Tullugun da oiur. iuamadgnda. ogu za.
man luiamam. Fakal bu. hrisiiyan oidugumun delili dcgiIdir. ckii^rcsilikicn
uzaWamak. h0griid olmak. Ben laic^yc unu derdim: ocuklar! Bir i ya.
pacaksanz. evveJa bu i mcmiekeiime faydal mdr, degilmidir diye dnn.
Ondan sonra bana faydaJ mdr, aileme faydal mdr diye dnn, ogu za.
man mcmickclimc faydal bidnce ise. senin ailen senin aleyhinededir.
Hocam, hilafetin lgas meselesinde Kazm Karabekir Paa'nn tavr ne
olmutu? A(;klayahUir misiniz
Duran size Kazm K ara^kir Paa'nn lavnn okuyaym."lnklap harckei.
icri nasl oldu, neden oldu, nasl idarc olundu?'. Paa'nn hairasdr. aynen el ya.
Zisndan dakiilo edilmitir. Tabii uzun bir haira. ok uzun larihi hakikacnlir
bunlar hep bilgi ykldr. Size bir mnakaay gslcrcccgim.
Saltanatn lagv, hilafetin ./ Osman'da braklmas:
Teceddiid hareketlerinemiihtag olduumuzu ve bunu yksek mitahassSi
lar meclisine duyurarak ve hlk meclisi bntrolunde olarak, puanl bir surette
yapmak K u s is u ik i teklifimde ufaktan 0 ile Mustafa Kemal ile onlayoTu.
bunu, bu teklifimi beenmi grmyor, fakat itiraz da etmiyordu. Hursa'da
Fevzi ve ismet P 'la r n dafkrini aiacaktt. ben mtalm bu arkadalara da
syledim. Onlar da ayrca M. Kemal ile grtler. Ortaya bir farml k.
Mustafa K en^l Paa'yt en kk bir eyhadeyi hilafet ve saltanat nailii. ^ n
a n a n d a da diktatr yapmak. Naibligi ismet, diktatrl de bana Fevi Paa
syledi. Ben de bformulun ve d mahzurlarm uzun uzadya anlattm. Bir
ehzadeye naibligin. itilafet ve saltanat makamna kmak in bir basamak ola-
cagn. hrriyeti gaddar bir hkmdardan kurtaran ve istiklalini de btn cila-
na ggi gererek kendi kanyla katanan milletimizin, vasiye muhta olmadn
izahla bu gibi geri fikirlere ordukumandaniar sfatyla l i r olmamaklm -
zumunu ileri srdm."
Fevzi Paa mi onun diktatr olmasn teklif etmi?
Tabi, imdi aslnda Fevzi Paa hakknda bilgilerde ok az. Fevzi Paay
herkes ok muhterem bir ahs olarak bilir. Son derece driish dindar_ahsiye-
lir. Oras muhakkak y^nz ilk zamanlar grillcri baka istikamette. B c E on-
dan da s u l a n . ^ , nk dmanla 0 kadar vuraulmu. memleket istila ol.
416 c u m h u r iy e t d n e m i D N D E V L E T L K L E R

mu. stanbul'a Ingilizler gelmi, almlar. Bir avu adam kyor, bunlar en ba
ta Ali Fuat. Kazm Karabekir. Ali hsan ve Cafer Tayyarlar... Onlar IsiikJal
Harbi taraftan. Mustafa Kemal bile stiklal harbi taraftan deil. O stanbul'da
Harbiye nazn iken, anadolu harekatna Sergerdeler bunlara uymayn .'di
ye lelgraflan var. Daha sonra Sivas toplantsnda Mustafa Kemal Paa'y kand-
np. geriye gtrmek ve Sivas'taki kumandanlar toplantsnda bu hareketi nle
mek iin heyet.i nasihat olarak gelmesi var. Kazm Karebekir Paa'nn Mustafa
Kemal Paa aleyhine son derece ar raporlan var. stanbul'a dnmtr, gelme
mitir. Ve I920'dc TBMM toplandktan sonra 27 Nisan'da gelmitir. Yani Sa
karya Hapleri falan olmam. Yalnz Ankara'da TBMM topland. Mebuslar s
tanbul'dan katlar. Ankara'da topland, ondan sonra Fevzi Paa gelmitir. Hatta
Fevzi Paa zmit'e geldii zaman telgrafla bildirilmitir. Fevzi Paa Hazretleri
zmit'e geldiler, deyince M. Kemal Paa'nn ektii cevabi telgrafta. "Geldii gi
bi geri gnderin" der. Hi sevmez Fevzi Paay. Ondan sonra da Ali Fuat Paa
telgraf bana geip de srarla Harbiye Naznnn bize iltifat etmesi byk ka
zantr. Bunu ille alalm dedii iin, msaade edilip Ankara'ya gitmitir. Olay
lar budur. M. Kemal Paa yanna iki kiiyi ald: Biri Fev/i Paa, dieri smet
Paa. Birini Genelkurmay Bakan, dierini Harbiye Nazn, daha sonra cephe
kumandan yapt... nk ikisinin de M. Kemal Paa'ya kar boynu bkk.
Her emrine bastne diyecekler. Ama Ali Fuat, Kazm Karabekir 1er ii ilk ba
latanlar. Onlann bovnu bkk deil ki. Onlar direniyorlar, kar duruyorlar.
Ama onlann bo\mu bkk. Her dediine "peki" dediler. Sakarya harbinde M.
Kemal Paa, kaburgasndan yaraland diye. smet Paa ve Fev/i Paa mterek
takrir venr. M. Kemal Paa'y rtbe birden aap. mir-maraal yaptlar.
Gazi nvan verdiler. Marealliin hikayesi de budur.
Tarihimizde Mustafa Kemal'den baka rtbe birden adayan General
olmamtr.
Siikana harbi de ayn hikaye tabi 22 gn 22 gece vurutuktan sonra bitkin
hale dyorlar. M, Kemal Paa geri ekilmek emrini veriyor. Fevzi Paa diyor
....u. w.m : .i: ..oi.ir roV w.n :k d u m m u bir crclim ' diyorlar. "Sabah-
KZIM K A R A B E K R P A A V E STKLAL M A H K E M E L E R ] 417

lkl vurasya. krasya lm savadr. Ve bu savan hakiki galibi o zavall

Mehmedikle. o sular gibi kann aktan yedek subaylar ve gen subaylardr.
Hocam. Bir kitapta okumutum ve bir arkada da dedesinden nakletmiti.
nn Muharebelerinde komutan olan ismet Paa'y, bizzat tavuk kmesinden
karmlar.
Eskiehir bozgununu, bir aralk TVde Celal Bayar aznda geveledi ama
sylemedi. Eskiehir muharebesi. smet Paa'nn orduyu son derece yanl mev.
zilendirmesi yznden tam bir strateji hatas olarak ordu bozulmutur. Dediin
gibi, tavuk kmesine kamr. sinmitir. Ondan sonra M. Kemal onu adr
hapsine almtr. Ve adr hapsinde. nn.y kuruna dizdirmek iin Divan-
Harbe vermeye karar vermitir. Fevzi Paa byk srar ve rica ile M. Kemal'i
bundan vazgeilmitir. Bunu nerden biliyorum? Bunu bana Fethi Doganay an
lall. Fethi Doganay. Atatrk'n manevi kz lk'nn kocasyd, sonra aynld
Benim ok samimi arkadamd. Maraal tekat (emekli) olunca -smet Paa za
mannda tekat oldu* smet Paa.ya ok gcendi. Hatta stanbul'da avukat Ke
nan ner'in kurduu Millet Panisi'nde Fethi Doganay Genel Bakan oldu.
nklap zamararnda. ihtilal zamanlannda bir takm eyler olabilir. Fakat,
her i yaplp bittikten sonra, u yaplan zmir suikasti tertibi Trkiye Cumhuri.
yclinin yz karasdr. Ve -benim kanaatim- byk bir ahlakszlk nmunesidir.
Devrin en ileri gelen, en namuslu, en drst insanlanru hibir bahane bulama
dan uydurma eylerle idam etmek gibi korkun bir cinayet ilenmitir. Bu bir
yzkarasdr. Ve onun iin derim ki. tarihiler bu mahkemeyi yeniden mahkeme
etmelidirler. Ve bunlarn idam edilenlerin ahfad harekele geip ecdadlann te
mize karmaldrlar. Suikastlc ilgisi olmayanlarda tabii.
Bu istiklal mahkemesi zmir'de kurulmutu .
Evet. stiklal harbi srasnda stiklal Mahkemesi kanunu kartld ve bil
hassa Konya. Bolu. Dzce. Gerede gibi yerlerde burada isyan karanlar iin bu
mahkemeler gerekletirildi.
Nerede isyan olduysa mahkeme oraya tand galiba?
Nerede bir olay var. orada stiklal Mahkemesi. Bu stiklal Mahkemesino
esasnda, hukuku vc hakim deil, dorudan doruya meclisin mebu3'rJx
oluan bir grup gnderildi. Dolaysyla bu stiklal mahkemesi bir yere gider C
kiilik heyette oraya giderdi. Devlet yetkisine, sonsuz yetkiye sahiptiler Isic
digini tevkif eder, istediini alr. islcdigirc para der. Byleydi. Bunlar Bolu
Dzce isyanlarnn basinimasnda rol oynadlar. Yddnm hzivU giderler. u>-
418 c u m h u r iy e t D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

parlariard. Kimler ne yapm, getirir getirir. aserirledi. ok adam aariydi.

Zafer kazanld, bitti, istiklal Mahkemesi kanunu kaldnhnad durdu. T^trir-
Skun kanunu Ikanlarak sulhen sonra da istiklal M e m e le r in in faaliyet gr-
mesi yedisi verildi. Halbuki 1926 Cumhuriyet kunlmu, herey bitmi. Binae-
naleyh bu kanunun hkm kalmam, fakat kaldnimam. Bu kanunlardan ya.
rarianlarak muhalifleri kaldmiaya kalktlar. Nitekim daha sonra da Adnan
Menderes'i asmak in bu sebebi gsterdiler. Anayasaya aykn bir komisyon
kurdu diye. Halbuki ayni eyi bunlar yapt. ^ m o k ra tik Parti zamannda bir he-
yel kurtildu: Tahkik heyeti. Tahkik Heyeti'nin yetkilerinde tevkif etme yetkisi
de vard. yeleri mebuslard. Halk Partisi kyameti kopard, anayasaya aykndr
diye. Siz bir Tahkik Heyeti kurtip isicdi^nizin ifadesini alamazsnz, tevkifede-
mezsiniz. bu mahkemelerin yetkisi diye CHP kyameti kopard. Ayni ismet Pa-
a bo vekilken kartklan Takrir-i Skun Kanunu ile adam asil. Onunkisi
Anayasaya aykn sajnimad. Belgelerden okumaya devam edelim :
"Teklifimi ve aldm cevabi yukanda yazmtm. Hkmetin yeni eklin-
de ka karya gelmeden fikir ve ibir^ne imkan olamayaca da tabii idi. Ve
bunu da setepleriyle izah etmitim. Hkmet eklinde tetkik ve tetebbulanna
grg ve lecrii^lerim e dayanarak hilafet ve saltanat eklinin bir arada devamn
kalknmamz in oldugu kadar, d siyasetimiz in de zararl grtyo^um . He-
le hanedan degitim ek. hem milli birligi sarsac^. hem de medeni cihana kar
bir gerilik gsterecek idi. Kalknmamz in zararldr. nk her ^ m olursa ol-
sun. halk iinden uzun mddet ekilip saraylarda a n c ^ muhitinin gzleriyle ve
kulaklanyla vatan ve miUelin halini seyremek. artk bu asrda ileri millefler in
bile zararl griilrken. bizim medeniyet camiasnda gerilerde k^m bir millet
in, daha zararl olacak idi. Devlet reisinin e^afn bir ta^m dalkavuk im asna
ve bunlann devlet ve miUet arasnda sagr bir set tekil ennesine m ^ olabil,
mek in, h il^ e t din ile. p a d i ^ t ise dnya leri ile ilgili oldugund^.birbiri-
ne z ^ r. Bunun in iki ayn ^siy eie ihtiya v^dr. (Aynisin diyor. Tabii ken-
di grii.) D siyasetimiz in de zararldr. nk Papa.nn kral olmas ize
nc kadar garip g^inrse. halifenin P a d i^ rtimas da mUiera^i memlckedere
garip grnr. Bu h ^ in devam. yine aleyhimize trl neriyat ve
i b e p olacakur. u halde hilafeti z : : : : : : ; : :
kolayhkla anlatabiliyorduk. Esasen milli hkmet ile b a a rl !slik-
lal Harbi de biZe hak veriyordu. imdi mesele, a y n l^ saltanat! nc yapm ^tay-
dJ?Du eviriye yeni bir h d a n m geirecektik? Yoksa eski hanedandan bir
k o acak k.? Her iki k da milleti ikiye ayrabilirdi. Ve ^ n n bi-
KZIM K A R A B E K R PA A V E STK LA L M A H K E M E L E R 419

rinde kuvvetli ahsiyet kimse, teki hanedann elinden dier unvan da almaya
kalkabilir ve tarihimizin seyri bir daire zerinde ayrldmz noktaya gelebilir
di. slam aleminde Osmanl hanedannn mevkii daha ziyade hilafet makam ile
tannmt. u halde saltana lavederek en tekaml eden bir idare sistemi olan
Cumhuriyet ve hilafeti de olduu yerde ve ahsiyetlerde brakmak bize en uy
gun olan bir tarz olacaku. (Yani o tarihte Karabekir Paa'nn dnd padi
ahlk artk tkenmitir, bitmitir. Binaenaleyh Padiahl lavedelim, milleti
Padiahlkla idare etmeyelim. Cumhuriyet ilan edelim, fakat hilafet dini bir ma
kamdr ve btn mslmanlann stdr, hilafeti muhafaza edelim.) Onun gr
bu.
ark halknn ordumuzu bu ekil kabul edeceini ve halta memnuniyetle
karlayacan da yakinen biliyordum. Fakat M. Kemal Paa.nn hilafet ve sal
tanat almas halinde fikren ve fiilen aleyhe tezahrat phesiz gryordum. (
O srada balyor dedikodular. M. Kema Paa hem Hilafeti, hem saltanat alacak
diye.. Ona gre alametler var, ondan korkuyorlar.) Bunun iin Erkan- Harbiye
Umumiye reisi Fevzi Paa.nn stanbul ve boazlarn muahededeki vaziyeti hak
knda mtaalam sormasna karn, daha 1337 Terin-i Sani 12'de verdiim ce
vapta. stanbul'u makam- Hilafet kabul edin demi ve hkmet merkezinin ar
tk oraya gitmesinin lzumunu izah etmitim. Saltanatn lav ve Hilaldin Ali
Osman'da braklmas hakkndaki mtaalam Bursa'ya varmadan nce de apak
Mustafa Kemal Paa'ya syledik. Fevzi Paa.dan bir hatra geldi aklma.. Paa
prostat ameliya oldu. lk ile Fethi Doganay da gemi olsun ziyaretine git-
1er ve orada maraal ok zgn ve aynen bunu anlatm ve bunu da Doganay
anlatt, tamamen nakletmiiir. Yalan sylemesine de bir sebep yok. Maraal de
mi ki, "Ben bu tsmeti lmden kurtardm. M. Kemal bunu adr hapsine sokup
da, ben bu adam divan. harbe verip kuruna dizdireceim diye bas bas bagnr-
ken M. Kemal'e ben bin rica minnetle bu fikrini deitirdim, bu smet benim
izmelerimi pt, demi aynen bunlar olur askerlikte olur ne yapalm?
OsmanlI mparatorluu, otokrasi sistemiyle beraber, mnkariz olmutur.
Trkiye devleti namyla, gen, din, milli halk hkmet csaslan zerine mes-
sis BM Meclisi hkmeti teekkl etmitir. Yine Trkiye hkmeti, mnkariz
OsmanlI mparatorluu yerine kaim olup onun hudud-u milli dahilinde yegane
varisidir. Tekilai- esasiye Kanunu ile. hukuk-u hkmran milletin nefsine ve
rildiinden, stanbul'daki padiahlk madm ve tarihe mntakildr. stanbulda
meru bir hkmet mevcut olmayp stanbul ve civarnda BM Meclisine aittir.
Binaenaleyh, oralann umum idaresi BMM hkmeti memurlanna tevdi edil-
4 20 c u m h u r iy e t D N E M D lN - D E V L C T lL l K lL E R l

melidir. T ^ iy c hkmeti, hakki mem olan makam. hilafeti, esir bulundu^

ecnebiler elinden ^ ^ r a c a k ir . (Kanun Wyle. imdi bundan ka^klan mana
u: Trkiye hkmeti. Jsanbul'u kurtaracak, hilafeti kurtaracak, fakat. OsmanlI
Im paratoriu^ menddum oldugu. yok oldu^i in padiahlk ve hilafct B.M.
Meclisine ve onu temsil eden hkmete ve onun bandaki kiiye kalacakt. He.
def bu. Yani M. Kemal Paa'nn halife ve bir nevi padiah olmas hareketi... olu.
yor. Vaziyet ok nazikti. S ak aca zaferinden dolay rtbe bi^cn alarak mir
olmu olan ve en byk bir Unvan saylan Gazilii alm bulunan Atatrk, her.
hangi bir bakumandandan daha byk bir mevkide bu rolleri stleniyordu. Fa-
kat konumalan daha farkl oluyordu. M. Kemal Meclise rcsmcn yle vaadedi-
yordu : nce saltanatn ilgasylc hilafeti OsmanlI hanedannda brakmak
suretiyle, sulhumuzu akdetmek, bundan sonra Cumhuriyeti ilan eunek. "ilk
Cumhuriyet fikri nerden geliyor tekiler de daha henz yok) Cumhuriyet f i ^
yok .m h u rtc is li^ n c srf tarihi bir nam almak suretiyle mUkafatlandmak ve
maddi olarak lnceye kadar bu makamn... menfaatlerinden istifade eunek
iizerc M. Kemal Paa'y iniihab etmek ve millet kUresUnden verdi^ vail muci-
bhce de istifasndan sonra h^ka Serbest Cumhuriyeti iniihab ettimek. K are^ .
kir Paa'mn ^ k r i buymu. Yani Paa diyor ki. sal^at ^ k bimii. k^dr^m .
hilafeti gene OsmanlIlardan birine brakalm... M. Kemal Paay Cumhurteis
yapalm, ama Reisi Cumhur olarak da halka setirelim. Bu ekilde s a g l ^ yeri
ne oiursm. Karabekir in Fikri bu. Dogn veya yanh. (Bence dogn.. t^ g ru gd-
riiyortim.) .'Fakat bir lakm fraat kollayclar, bunu kendi yerine gemekliim
in bir crtip oldugu hakkma Gazi'ye ispiyon etmilerdi^ ( ^ te n M K m ^ de
K ^ m Karabelriden ok korkuyor. Yerime gelir diye...) "Gyabnda K a ra^ .
kirile ok ugr^acagm dedigini de iinigimden ok nazikleen vaziyetimi hs.
n id^Tdc. aym ^ ^ d a mlelimin menfaatlerine uygun grdm fikrimin
k^^lnc ugrayortum.
ilk herkesin iyi k^^.adg, e millilin selametine en uygun olan foml-

-
iG r;e k ^ j^ :r m iid T F T c M}: clnSaM^ : : r : a b y ; b ^ : .
dUn mechsln ckse ) linin ? s: : " :
KAZIM K A R A B EK IR P A A V E STK LA L M A H K E M E L E R 421

k. yazdnp imzalattmz takrir, herkesde hilafet ve saltanat sizin alacanz

endiesini dourmutur.Mebuslann ou bunun aleyhindedir, ve mesuliyetten
korkarak memleketlerine gitmek zere hazrlanyorlar. ark ve Garpla halkn
vukuu tabii olacak olan tezahrata kar ordulanmzn kar durmas imkan
yoktur. Bilakis sonunda bu tezahrata itirak mmkndr. Bunun iin, bu takri.
rin geri alnmas ve bunun yerine, saltanatn kaldnimas ve hilafetin Osmanl
hanedannda braklmas esasndan yeni bir takririn ortaya konulmas lazmdr.
Aksi halde hibir mesuliyet kabul etmiyoruz. smet Paa teklifimi muvafk bul
du. Fakat sz kendi idare edeceini bildirdi ve benim mmkn olduu kadar
skutu muhafaza ile Gazi'yi kzdnp ii inadna fena mecraya dkmek tehlikesi
ne maruz brakmamaklm teklif etli. Ben de bu maksad temin etmeleri any
la kabul elm. 31 Terin-i evvel sabah ankaya'ya Gazi'yi ziyarete gittik. Salo
na girince, "hayrola ark ve Garp cepheleri kumandanlan bir arada. Ne haber'.^"
dedi. smet Paa da ziyaretimizin maksadna teklif ettiimiz art apak syledi.
Gazi skunetle diredi. Fakat renkten renge giriyordu. Kzd zamanlaidaki
mutad uzun ekileriyle sigarasn da iiyordu. smet Paa'nn sz bittikten
sonra, eline bir kat kalem ald ve bana sert sert bakarak dedi: Peki Paam nc
tarzda istiyorsanz syleyin yazaym dedi. Dedim 'Paa hazretleri, umumun ar
zusu saltanat mlgadr Hilafet Ali Osman'a aittir" arzusundan ibarettir" dedim.
Rza Nur Bey takririn altnc maddesini tadil edici yeni bir teklif verir. Netice
esasl btn milletin sevinecei, kabul edecei bir kanun yaplmasna ve kabul
edilmesiyle mesele hallolur. Bunun zerine de takriri her mzn de sze ka-
nmasyla lesbit ettik. Bu smet, Dr. Rza ve benim gayretlerimle gerekleti.
Gazi Paa u teklifi yapt: Yann maclisi ekseriyeti temin iin, ikinci grup
azasyla da grerek, tadil teklifini anlatr. Herhalde yann ekseriyeti temine a.
lmalsruz. Tabii. M. Kemal'in hilafetin OsmanlI'da braklmasna tahamml
yok, bekliyor, sra hilafete geliyor, galiba bir sene sonra bir punduna genp hi
lafeti bir gece yans karar veriyor ve Trkiye'de hilafet kalkyor. yi rai oMu k
t m oldu, bunu tarih, sosyologlar anlatacaklar. Ama u var: Bugn stanbul la
Ortodoksluun hrisiiyanlgn en yk.sck makamlan, Ermcnilcrin cn yiikck ma-
kamlan stanbul'da otururken, bizimkisi basil bir devlet memuru olarak gorcN inj
yapyor.
Hocam, dmanlarn bizi fikri ynden, zaytfiasacagn, yok edeceim Aj
zm Karahebr Faa sylyor. Kadir Msroglu, Sankh Mucahidier isimli kita
bnda bunu belirtmiii. htiklai Harbinin Hem Osrnanh saraynda. Hem Andc>-
422 c u m h u r iy e t D N E M D N ,

lu.daki hareketin dv5g le inUgiU)Yneuigihx45usunda grleri var.Bu ko-

nuda bilgi rica elsek?
0 kadar ok Eyleyecek ey var k... Kadir Msroglu "Sebil" gazetesinde
yazd. tek 0 yazd. srti kapal ekilde. ismet Paa somyor. M. Kemal Paa'ya:
Paam diyor. Jn^lizler size "Dizbag w^rt'' verni( Dizbag nian Jngilizlerin
en b^ik niandr. Kimseye Yemezler) Bu nasl oldu, ^ n im baterim yok'' di.
yor. O da geitiriyor. M. Kemal Paa. Diyor ki. ''tngilizler beni sever de onun
in" diyor.
Ben bir de tarihilerden, mtareke zaman. 0 bir seneye yakn. ksa bir s
rc inde, Isianbul'da ilenle sz sahibi olacak kimsenin faaliyetlerini tam olarak
meydana ikamalann arzu ederim. Tam Eeleriyle... Bunda griilUr ki M.
Kemal Paa.y, ..Bern kim tutarsf onun tarctftaym eklinde almtr. Bir ta.
rafta sarayda zaten yaverdi, sarayda ykselme gayretleri iindeydi, bir taraftan
hkmeti devirip meclise girip kmr. Hana onun in Anadolu'ya gnderdi,
ler. h r m e ti devim e gayretleri iindeydi. Bir t a . n ngilizlerle sk ilikiler
iindeydi, bir taraftan talyanlarla sk temastayd, herkesle sk temaslayd.
Ama deniyor ki, dogn. memleketi kurtam ak in yol anyordu. herkesle sk te-
m aslayd ve yardim vaadediyordu. Kadir Msrloglu derki, ''Hilafetin kaldnl.
masn ingilizicr iddetle istiyorlanl ve bunu b a l in M. Kemal Paa.y
^ r i f eraier. nk h il^ e t i s l ^ birliinin ve dolaysyla Ingilizlerin Ortado-
gu'daki hakimiyetini nleyici bir faktr idi. Bunu d a g m ^ sreriyle Ortado.
gu'^m hakikaten paylanlar. Suriye'^ en arszlar ^d. mstemleke yapt. Irak
ingilizlerald. mstemleke yapt. Hindistan'a d ^ a nceden gim ilerfi. Binaena-
leyh Ortadogu.nun en byk zen^rdigire. ^ Uerini tngilizler ve Franszlar
paylau. II. Cihan H ^bi .de Mtcn onun in patlad. nk Almanla hereyi
kayt^lrigi in, b u n l . geri almak zere tekrar silahlandlar tekilatlandlar.
Hocam isterseniz biraz geriye dnelim. . istiklal Harbi nin haladig yh
lara... A n l u ) 'Q geileri nasil oldu. M. K e m a r in .A n lu y a gnderilii, bu
Z im d a Kazm Karabekir Paa'nn atmalar Sultan V d ettin in M. Kemale
yapug yardim..
Bunlar arok apak bilinen eyler... Faka ne ya^k ki yazl tarihimize
ymiyor. Fakat gelir geer helgeler ziy^n ^ r : : 'r r d a m Z u k :b :i:d :
: kUnulu r e i olacak bilemi.
y Z i f m . saray tngjlizlcrin elinde. Jngilizlerin avucuna dm...
KZIM K AK A BEK JR P A A V E STKLL M A H K E M E L E R 423

Gen kuvveili komutanlar var. Ingilizicr bunlan a rlar, toplamlar Istan-

bul'a. hepsini toplamlar, hepsi stanbul'da. Ve bunlan tayin eitirek ten ko ^u
yor, tayin emrini ! kanmaktan da korkuyor. 0 hengame ! inde M. Kemal Pa.
a'mn bir kurtulu hareketinde rol alabilece^ni ve stanbul'daki siyasi
meselelere de bulamasn istemedii in saraydan uzaklamak istiyor ve ilk
mcadele fikrini douranlar, ilk kumandanlar arasnda mcadele fikri in Paa,
lara teklif gtUriiyor.
Cafer Tayyar, Refet Paa bunlardand. Bu fikre kar olanlar bidayette M.
Kemal Paa, fakat reddetmiyor, dneceim diyor. Akll adam dogrti. Kl di-
ya karar v e riy o r. Malum olmu, ordu yok. hibirey yok. Bozguna ur^nsm
sen nasl silahl mcadele yaparsn? Kara^ki^in gUvendigi, D o ^ d ^ i ordu
Maglup olmam bir ordu. I. Cihan Harbinde yegane maglup olmayan, maglu.
biyel yz g d re y e n ordu. Kara^ki^in ordusu. Ta Erivan'a kadar g i r i , zafer
stne zafer, gal stne gal, bir galip ordunun kumandam ordusunu hyor.
"Bendiyor ayiada devlet esasini kuranm, stanbul yok olursa a^ta bir devlet
kuranz. bir daha saldirtrtz Ga^'a diyor. Kara^kir.
Vc onun in 0 19 Mays 19l9'da tarihlere dikkat edin. Samsun'a kyor.
16 Nisanda stanbuldan hareket ediyor. Yani Izmir igalinden nce... Kazm
Karabekir Ankara'ya gidiyor. Ali Fuat 5 Nisan civannda Konya zerinden An-
kara.ya gidiyor. Tabii ondan evvel yalvar yakar izzet Paa var. 0 Hartjiye azirt
olunca 0 tayin emrini kanyor. 0 tariliten nce korkuyorlar, karamyorlar. Ka-
Zim Karabekir i gzden kaybetmek in evvela Tekirda'a tayin ediyorlar. Tekir-
dag kolodu kumandanlna, gzden kayl^luyor, ondan sonra usulcack. ark'a
tayin ediyorlar, gelip gidiyor. M. Kemal Paa ise. 19 M a^sl919'da... Sam-
sun.da Halbuki 15 Mays'ta Izmir gal edilmi, zmir'in igalinden sonra hare-
ket ediyor... 0 19 Maysta Samsun'a kyor. Ve onu Padiah gnderiyor, para
da veriyor, srtn da svazlyor, ''oglum bizi siz kurtaracaksnz, burada artik
yok diyor. 0 vaat ile Pdih kurtaracam diye gidiyor. tekiler de devleti
kurtaraca.z diye gidiyorlar. Pdihn ,vaveri... ismet paa bir ara gelip gid-
yor. O zaman .Albay ismet Paa, silah tehdidiyle Anadolu'ya g^crilmir. si
lah tehdidiyle gnderen Yenibaheli kr Bey.i hastelkader landm. Bu
vak.ay bana oldugu gibi anlatt. I95fi'de ismet Paa ikiidartan dtkten sonu
Hr Adam isminde bir g ^ i e kyordu. Bu ola) 0 gazete yazd. Vc maalesef
ismet P ^ a ailesi de bunu Kazm Karabekir Paa ailesinin verdiini zannetmi,
ailece ar^lanndMi gvc^riik gibi bir dumm dogdu H a i l de^l. alakas bile
yok. ^ n a ismet Paann da Ankaraya dcvaml gelii bir sene S o ^ r. 5 mays
4 24 c u m h u r iy e t d n e m i d in D E V L E T L K L E R

1920 midir nedir yani.. Fevzi Paa ise burada bakanlk elmiiir. Demin syledi
im gibi o da meclis aldktan sonra gelmitir. Ankara'ya dolaysyla stiklal
harbi fikrini millete dayanarak, millete gvenerek yaplabilecei ve bunun
mmkn olduu fikrini, olmazsa da biz ordumuzla sonuna kadar harbedip ere
fimizle lrz diyenler Ali Fuat, Kazm Karabekir, Refet Paalardr.
Bir de Anadolu'daki hareket var, Af. Kemalin Samsun'a k, ordan
Anadolu ilerine Erzurum'a gidii Erzurum'da kongrenin toplan. Af. Kemalin
Erzurum Kongresine kabul edilmeyii. Kazm Karabekir Paa'nn ahsi hakla
rndan jeragat edii. .. Bunlardan da bahseder misiniz?
imdi bunlar ok uzun hikaye. Ama ksaca syliyeyim. stiklal harbi bu-
dur. Ve stiklal Harbi ncleri de bu zatlardr. tekiler daha sonra gelmitir. Fa
kat Kazm Karabekir Paa daha stanbul'da iken M. Kemal Paa'ya liderlii tek
lif etmitir. "Anadolu'ya gemekten baka are yok. gelin, ben sizi sonuna kadar
tutacam, istirahatgah mekanmz benim adamdr." demitir. nk M. Kemal
Paa'nn liderlik vasfn biliyor, tanyor, takdir ediyor, ama zaman zaman evre
si "Ahlkna gvenme, bu adam sana ktlk yapar" dedikleri zaman. "Olsun u
anda bize liderlik yapacak olan budur, ben bununla sonuna kadar giderim. Kt
lk yaparsa, direnirim" demitir. Nitekim grdnz gibi baz hareketlerinde
direnmitir. Fakat M Kemal Paa'nn ve evresinin gc fazla ar geldii iin,
bu direnmeye yoldan eviremedekleri iin Terakkiperver Frka y kurmular,
Frka yoluyla mcadele edelim demiler, fakat onda da baarl olamamlar.
Onda da idanara kadar gidilmitir... Daha sonra da srgn hayatna dm
tr. Haraannda bu hareketlerinde askeri faaliyetleri vardr, fakat asl zaferde
temel bu adamlardr. Bunu ben. sylemiyorum, tarih sylyor. Onu da inallah
greceksiniz. Yoksa Erzurum kongresinde Gmhane mebusu Zeki Bey, M.
Kemal Paa'y salondan kart, Tarih kitaplan diyor ki. M. Kemal Paa Erzu
rum'a gitti, Erzurum kongresini kurdu. Nesini kurdu. Erzurum kongresi hazrd,
delegeler seilmiti. Karabekir Paa Trabzon'a kt zaman Mdafaa- Hukuk
Heyetiyle grt, kongre hazrlklan yphyor o zaman ark ta merkezi bir yer
de btn ark vilayeerini kapsayan bir kongre yapn ve millet adna olsun.
Yoksa bir kiinin ahs olursa olmaz bir kumandann isyan gibi olur. O telkin
lerle himaye etti, yazlar yazld, izildi ve Erzurum kongresi toplanma havasna

O srada M. Kemal. Samsun'a kug iin M Kemal Paa'y E r z u ^ a

a .Evvda Eramm'a gel.

KAZIM K A R A B E K R PA A V E IS'IK L A L M A H K E M E L E R 425

yccek kimse de yok. Zayf kalrsn, yalnz kalrsn gelin ark hazr, evvela bir
orada toplanalm, ben de burada kuvvetliyim orduda kuvvetliyim, ordu kuvvetli.
Buraya dayann, arkasndan da Sivas kongresini yapanz. Ve srarla Paa dedi ki.
ben geleyim ama, benzin yok. araba yok, gven yok. yollarda Kazm karabekir
Paa benzin temin etli, otomobil temin etti, emniyet, asker temin etti ve M. Ke
mal'i yle Erzurum,a getirdi. Ve M. Kemal "Nutuk'.ta diyor ki. "Erzurum halk
beni byk bir gayretle barlanna bastlar". Ne banna... Btn o trenleri
yaptran Kazm Karabekir Paa... Ondan sonra srarla diyorlar ki. Karabekire,
Mustafa Kemal'i bamza getirme, nk ark muhiti mutaassptr. M. Kemal
Paa'nn irete dkn olduunu, ahlk baz zaaflannn olduunu herkes bili
yor. Fazla da tannan bir komutan deil orada. Niin bunu Erzurum'a getiriyor
sun?
Karabekirlc Erzurumlulann sabahlara kadar mnakaalar oluyor. Diyor
ki bu gl bir komutandr, hepimizi derleyip toplayacak adam budur. Gelin bu
nu reis yapn. Kabul etmiyorlar. Ne mnakaalar sabahlara kadar.. Ve ona ra
men M. Kemal Paa konumaya krsye knca, Gmhane mebusu Zeki Bey
diyor. "Paa diyor. Yaver kordonlannla gelmisin, bize tahakkm m yapmaya
kalkyorsun? Byle bir ey istemiyoruz" diyor. Salondan kanlyor. Son dere
ce mteessir oluyor adam, ondan sonra sivil elbise giydiriyorlar falan, yle geli
yor. Paa srarla onu bakan seriyor. Ondan sonra bu faaliyeeri duyulur du
yulmaz. saray Vahideddin de deil. Damat Ferit. Ingilizlerin basksyla. Paa ya
kalk gel diyor, gelmiyor, gelirsin, gelmezsin, azlediyorlar ve tevkif emrini veri
yorlar. M. Kemal Paa'y tevkif edin diye Kazm Karebekir Paann bir cevab
vardr, bir tarihi aheserdir. Vermiyorum tevkif emrini, faaliyeti devam edecek
diye. O kadar gzel bir yazdr ki.
Kazm Karabekir'in son yllarna gelmek istiyorum. Artk Cumhuriyet ilan
edildikten sonra, konakta yaamak mecburiyetinde kal, kendisine yaplan sui
kast teebbsnden bahsetmenizi istesek...
Bunlan aratmm. O kadar u/un bir hikaye ki... Bir mrn hikayesi..
Ksmet olursa yazlr, izilir. Madem srar ediyorsunuz arataym.
Besbelli .. Ondan sonra bir zmir suikasti hikayesi ile ikna edemediler
Fakat ondan sonra ayrld. Mebusluktan da aynid tabii. Eski kanuna ga. >ani
en dk maala tekat etliler. Srnsn diye... En dk maala tekat clcr
O da yeni evli . Fakat kans biraz varlkl. Aydnlardan, ifk ubuk sahibi
Herhalde biraz onun da yardmyla veyahut vaktiyle biriktirdii parayla neyse..
stanbul'a geliyorlar. Evvela Kanlca'da kalyorlar. Kanlca.da bizirrt hanmlar
426 C U M H U R Y E T D N E M D lN - D E V L E T L K L E R

douyor. kiz ocuklar... Sonra bu Erenky muhitini aratryorlar ve kk de

harap olmu, ykcya verilmi, yklp atlacak ereve falan kalmam, hudda
halinde ucuz bir fiyata bunu alyorlar. Ve hatta o sene ancak al katn camlann
tamamlyorlar. st katta ne cam ne ereve var. yle yayorlar, Kars Arda
han Trkiyeye hediye etmi olan insan burada bir soba banda iki ocukla bir
likte yayor. Ve epeevre etraf da polis evrili. Byle bir mevkuf hayat ya
yorlar. Ondan sonra 1933te o mehur hadise oluyor. Onda da Milliyet gazetesi
aleyhte neriyata balyor. Bir an geliyor ki Karabekir ve arkadalarn vatan ha
ini yapmaya kadar gidiyorlar. stiklal mcadelesine karyd bu adamlar diye..
Trkiye'nin gerek kuruculann, muhalefet yapyorlar: Atatrk muhalifi. stik
lal Harbine karyd diye yazyorlar. Atatrk zorla bunlan cephelerine yerine
geirdi deyince, artk tepesi atyor, gayet kibar gazeteye bir mektup yazyor.
Neriyairuzda hatalar vardr diyor, bunlann dzelmesi gerekir, bakn belge yol
luyorum diyor. Bir belge bir cevap bir belge bir cevap, bir belge i alevleniyor.
Kyametler kopuyor. Onun zerine neriyat durdurmaya mecbur oluyorlar. Vc
son belgeyi de neredemiyorlar. imdi oradan baz olaylar aa kmaya bal
yor fakat dleri kopuyor bu sefer. Demek ki Paa'nn elinde belgeler var demi
ler. Yldnm hzyla evi basyorlar. Vc bu belgeleri toplamaya alyorlar. te
o srada mnakaalar balam. stiklal Harbimizin Esaslar diye bir kitap yazl
m. Sinan matbaasnda... Onu da takip etmeye balyorlar. Finnalan basp son
ra onu da basyorlar, kitaplar alyorlar ve evde de 95 dosya hal ne olduklan
belli deil, topluyorlar, gtryorlar. Fakat Paa baz eyleri baka yerlere gizle
mi. Daha nceden tedbirlerini alm. Eline geiremediklcri de oluyor. Vc bu
ekilde bu i devam ediyor. Bakyorlar ki Paay susturmak zor. Gene gnn bi
rinde birey kar diye dleri kopuyor. Onun iin bu sefer Ankara'dan bir heyet,
bir suikast hazrlyorlar. Bir vesileyle Paay temizletecekler.
Ondan sonra da ite sokakla kavgada ld falan diye syleyip manen de
Paa.y bitirecekler. Ya Kazm Karabekir de ne adamm diye sokakla dv
m. bak baa falan diye... Rezil edecekler... Fakat gene ilerinden bin bu
kadar alakla gnl vicdan raz olmuyor vc ihbar ediyor. hbar ediyor. hbar
edince i gene alevleniyor. Ondan sonra bakyorlar bu i kank. brakyorlar.

.. . . . . . . . _____ ___ nna alffvhinc dn-

, . ir Py.. Birinde d . kk gyr. lsrlK ^bek.r diyor. cs

KZIM K A R A B E K R PA A V E STKLAL M A H K E M E L E R 427

k devir kapand artk, sen onu unut, biz yleyiz, byleyiz, karde saylrz, gel
diyor beraberce alalm. Olurdu, olmazd, ok srar ediyor. Aslnda bizim an
ladmz onu Ankaraya ekip el altnda tutmak, onun iin de ille srar ediyor,
ite anlalan canna tak demi. Belki de hizmetim dokunur dncesiyle 1946
seimlerinde stanbul'dan namzet gsteriliyor ve seiliyor. O da bir mnakaal
oluyor. Mnakaa alyor. Demokrat parti kazand. Halk Partisi kazand, kaza
namad. Kazm Karebekir Paa kazand, kazanamad, diye bir sr dedikodu
lar... Artk hangisi dom. o da mehul ve 46 seimlerinde mebus olarak mecli
se geiyor.
Ondan evvel 40 seimlerinde zaten ara seimde namzet gsteriliyor ve 39
da m ne mebus oluyor? Ara seimlerde... smet Paa kimi namzet gsterirse o
zaten seiliyor. Ondan sonra 46 seimlerine... Ama hep Ankara'da mebus ola
rak kalyor. Halk Partisinin vaziyeti zayflamaya balaynca, biraz da Karabe-
kirin eski hretinden de faydalanmak iin mi nedir, daha bir ona yaknlk gs
termeye balyorlar ve daha sonra da meclis onu bakan seiyor. Ve hakikaten
1946'dan sonra meclis bakan, hangi tarih bilemiyorum meclis bakan seil
dikten sonra, ok drst, ok tarafsz, ok iyi bir meclis bakanl yapyor.
1948'de ani bir kalp krizi ile Ankara'da vefat ediyor. Ondan sonra da bu hikaye
de burada kapanyor. Ailesi kalkp buraya yerleiyor. Hikaye kapanmad asln
da. Ondan sonra 1960 oldu. "stiklal Harbimiz" kitabn nerettik. Bu sefere bi
zim hakkmzda takibat balad. Kitap toplatld. Mahkemelere verildi. Seneler
ce mahkemeler srd, ama bizi aile olarak mahkemeye veremediler. O da ayn
bir hikaye... Evvela vereceklerdi, sonra vazgetiler. Tahsin Demiray' ve kita
bn nairini verdiler. O da mebus oldu, bilmem ne oldu, zaman geli 6 sene son
ra kitap beraat etli. 1967'lerdc tekrar kitap kt. Ama hal da tarihi hakikatler
olduu gibi konuulamyor. Hemen bir kyamet kopuyor. Herkes fikrini syle
sin. Herkes belgesini sylesin, kimse tek bana yzde yz hakl olamaz k.
Dnyada byle bir insan mevcut deil, tek bana her dedii doru k.sm. Her
insan yanlr. Reisicumhur da olsa yanlr mhendis de olsa yanlr, avukat, ha
kim de olsa yanlr, kimbilir ka hakim var ki yahu keke bu karan vermesey
dim demitir. Ama. mal meydana ksn. Hakikat meydana ksn. Bu hakikat
bir millen kendi devletine ve kendi kltrne inibaum artmr. Devlet eliyle ya
lan sylyorsan, millet devlete itimat etmez ki.
 iii

B I B L ^ O G R A F Y A

Afyonlu smail kr
(elikalay); Hilofet-i Islamiyye ve Byk Millet Meclisi, Er
zurum Atatr niversitesi. Tic nklap Tarihi
Ktphanesi. Seyfettin zee Koleksiyonu.
Ahmet Cevat Emre; ki Neslin Tarihi.
Ahmed Emin Yalman;^^>^) Yakn Tarihte Grdklerim, Geirdiklerim, Is.
tanbul-1970.
Ahmet Mumcu; Trk Devrimi'nin Temelleri ve Geliimi, Anka
ra-1974. nc Bask.
Ahmet Reit Bey; Grdklerim, Yaptklarm, stanbul-1945. ^^',^ ^

Atbay Hsamettin ErtUrk; ki Devrin Perde Arkas, stanbul. 1957.
Ah Birinci; Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergah Yaynlan. s.
tanbul.1990.
Din ve Laiklik, Yamur Yay., lstanbul-1982.
; :;. 5
Ali Fuat Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar, stanbul. 1953.
Ali Fuat Cebesoy; Siyasi Hatralar, (2 cilt) Vatan Neriyat. san-
bul-1957.
Ali Fuat Trkgeldi; Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yay..
Ankara-1951.
Ah Ihsan Sabis; Hatralarm FII. Nehir Yay.
A liR jz a K tr^ g a ; mam Hatip Okullar Davas. Milli Gazele
Yay.. stanbul-1975.
Anayasa Hukukunda Laiklik Kural. Ankara.
Arnold Toyn^ Bir Devletin Yeniden Douu. stanbul-1971.
Atatrk'n Kiilii, TDK Yay.. 1969.
Atatrk'n Sylev vc Demeleri; Ankara-1984.
Avni Doan; Kurtulu, Kurulu ve Sonras, lsianbul-1966.
Ayje Osmanoglu; Babam Abdlhamit Han, stanbul-1960.
Baskn Oran; Atatrk Milliyetilii : Resmi ideoloji D Bir
nceleme, Ankara - 1988.
Behet Cemal; eyh Said syan, Sel Yaynlan, lstanbul-1955.
Hatrat, (1913-1922 YUan). stanbul-1922.
Behet Kemal alar; "Tutsak Asya Burcunda lk Ba Kaldrma Bay
ra", Atatrk'e Sayg, TTK Yay.-1969.
Bernard Lewis; Modern Trkiye'nin Douu, TTK Yay.. Anka
ra-1988.
Bilal imir; D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, Ankara-
1981.
Ingiliz belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu.
C. Dursunolu: Milli Mcadele'de Erzurum, Ankara-1959.
Celal Arkan; Atatrklk ve Kemalizm, T. Bankas Yay.,
Ankara-1974.
Celal Bayar; Ben de Yazdm, lstanbul-1983.
Cemal Kutay; Milli Mcadele ncekiler ve Sonrakiler.
Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tari
hi, (20 cilt). stanbul-1957. Aliolu Yay.
Fevzi akmak Atatrk' Tevkif Edecekti! sian-
bul-1955.
rtl Tarihimiz, (2 cilt) Hilal Matbaas. stan-
bul-1975.
Tarih Sohbetleri, (9 cilt) stanbul-1966.
Charles Sherrill; Bir Eliden Gazi Mustafa Kemal, Tercman
1001 Temel Eser. stanbul-1976.
etin zek; Din ve Devlet, Ada Yaynlan, lstanbul-1984.
Trkiye'de Gerici Akmlar, Varlk Yay.. Istan-
bul-1964.
etin Yetkin; Tek Parti Ynetimi, Aln Yay.. Ankara 1983.
D. Mehmet Doan; Darbeler, Mdahaleler ve Siyasi Sistem. Rehber
Yay.. 2 Bask. Ankara-1990.
Tarih ve Toplum. Rehber Yay.. Ankara-1990.
Da>*ut Dursun; OsmanlI Devletinde Siyaset ve Din. aret Ya
ynlan. stanbul-1989.
Doan Avaolu; Kurtulu Sava (4 cilt). Tekin Yaynlan-1989.
Dr. Mehmet nder; Atatrk Bildirileri, Kltr Bak. Yay.. Ankara-
1990.
Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. 4 cilt Ankara-
Dr. Seahaddin Tansel:
1973.
E. Ulubelen; Ingiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul.
1967.
Edgar Pech; Les Allies et La Turguie, Paris.1925.
Enver Behnan apolya; Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, I s t a n .
bul-1958.
Ergun Aybars; stiklal Mahkemeleri, (1923-1927) Kltr Bak.
Ankara-1983.
stiklal mahkemeleri, (1920.1923), Bilgi Yay
nevi Ankara-1975.
Eref Edip; Kara Kitap, Iklar Yaynevi. stanbul-1969.
F. William Frey; Turkish Political Elite.
Fahir Armaoglu; Siyasi Tarih (20. Yzy). Bankas Yaynlan.
5. Bask. Ankara-1987.
Fahreddin Altay; On Yl Sava ve Sonras, stanbul-1970.
Fahri Belen; Atatrk Devrimi ve Din, Belgelerle, T.T.D.-
1968.
Feridun F. Tlbenti; Cumhuriyet Nasl Kuruldu? stanbul. 1955.
Feridun Kandemir; Mustafa Kemal, Arkadalar ve Karsndakiler,
stanbul-1964.
Rauf Orbay, stanbul-1965.
Fethi Okyar; Devirde Bir Adam, (Haz: Cemal Kutay).
Tercman Yay., lstanbul-1980.
Fethi Tevetoglu; Atatrk Samsunca kanlar, Ankara-1971.
G. Otmanbolk; smet Paa Dosyas, stanbul-1969.
Gail Minalt; The Khilafat Movement, Bonbay-1982.
Galip Sylemezoglu; Bamza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatrala
r, stanbul. 1939.
Gotthard Jaeschke Atatrk Anadolu'da, stanbul. 1981.2 Bask.
(T. Bykoglu); Kurtulu Sava ile lgili Ingiliz Belgeleri, An-
kara-1971. ev: C. Kprl.
Yeni Trkiye'de slamlk, Bilgi Yaynevi. Anka
ra- 1972.
Gotthard jaeseke; Dos Ende dos Osmanisehen Sultanats. 1951.
Mustafa Kemal et la proclamition dela Repub-
ligne en Turgie.
H. H im m e to g lu ; Kurtulu Savanda stanbul ve Yardunlan, 2
cilt. stanbul-1975.
Halide Edib Advar; Dictatorship and Turkey, Yale Re ew Gz.
1929.
Ingiliz Belgelerinde Trkiye, !51-1967.
Trk'n Atele imtihan, lsianbul-1962.
Hamza Eroglu; Trk nklp Tarihi, Ankara-1973.
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi.
Hasan Rza Soyak; Atatrk'ten Hatralar, (2 cili) Yapj Kredi Ban-
kas Yay.. Istanbul-1973.
Hilmi Uran; Hatralarm.
brahim Arvas; Tarihi H ikatler, Ankara-1954.
l 'n n Sylev ve Demeleri, Jslanbul-1946.
Ilyas Sami Kalkavanolu: Milli Mcadele Hauralanm \^V^\\A-\9S1.
skilipli Atf; Frenk Mukallitlii ve Islam, C Yay.. Islanbul-
1976 ( ev-Sadk Albayrak).
smail Arar; Atatrk'n Izmit Basn Toplants, sianbul.
1969.
smet nn; Hatralar (2 cilt). Bilgi Yaynevi. Ankara-1987.
Jean Deny; Yeni Trkiye, ( eviren: s . Kodolba). Ankafa-
1961).
John Edmons; Krds, Turkis and Arabs.
K. Atatrk N u t , 2 cill. sianbul-1951.
Kadir Misiroglu; Kurtulup Savacnda Sarkl M c ^ id e \\
Yaynlan, lsianbul.1977.
Lozan, Zafer mi. Hezimet mi?, (2 cilt) Sebil
Yay., lstanbul-1977.
Osmanogullarntn Dram, Sebil Yay.. Jstanbul-
1978.
KazmKarabekir; istiklal Harbimiz, lstanbul-1960.
istiklal Harbimizin Esaslar, Jslanbul-1972.
Drdnc Bask.
Kazim zalp; M illiM c le , Ankara-1985.
Atatrk'n TBM M 'dekiGizlive Ak Oturumlar
Kazim ztrk;
Yapng Konumalar, (2 cilt). Kltr B ^ .
Yay.A n k a r a - l^ .
Milli Mcadele ve inklaplarla ilgili Kanunlar
Kemal A ribu^u;
CMcclis Grlmeleri vc Gerekeli Kararianyla
Biriiirtc). 957 .
DogH Sorunu V MilU M U c le n in D Politif
K e M M ck k ;
5 5 61~1985.
KonyalI Mehmed Vehbi Hlasatl Beyan F Tefsiri'l-Kur'n.
(elik)
Lord Kinros; Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu (eviren:
N. Sander). 8. Bask. stanbul-1981.
Atatrk, 2 cilt, lsianbul-1966.
M. Baydar; Atatrk ve Devrimleri, lsianbul.1973.
M. kr Hanioglu; Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ittihat ve Te
rakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902). s
tanbul-1985.
OsmanlI ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn
Trklk I. letiim Yay., lstanbul-1987.
Mahmut Gologlu; Cumhuriyete Doru, Banur Matbaas. Ankara-
1971.
Erzurum Kongresi, Ankara-1968.
Erzurum Kongresinden lmne Kadar Atatrk
(10 cilt).
Halifelik Ne idi? Nasl Alnd? Niin Kaldrld?
Ankara. 1973.
M a/har Mfit Kansu; Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Bera
ber, (2 cilt). TTK Yay.. Ankara-1968.
Mehmed Emin Bozarslan; Hilafet ve mmetilik Sorunu, Ant Yay.. stan
bul-1969.
Mehmed nder; zmir Yollarnda Atatrk'n Bat Anadolu Gezi
si, Bankas Yay.. Ankara-1989.
Mete Tunay; Trkiye'de Sol Akmlar l, (1908-1925) A.U.
SBF Yay.. Ankara-1967.
Trkiye'de tek Parti Ynetiminin Kurulmas.
Yurt Yaynlan. A\kara-1981.
Metin Toker; eyh Said ve syan.
Mustafa Baydar; Hamdullah Suphi Tannver ve Hatralar.
Menle Yay., lsianbul-1968.
Mustafa Mfoglu; Cumhuriyet Tarihinde Mhim Olaylar, Seha
Neriyat; stanbul. 1989.
Yalan Syleyen Tarih Vtansn ( dil) ile Ya-
)incvi. stanbul" 1989.
Mustafa Nuri Paa; Netayic'l Vukut. T K Yay.. Ankn-1978.
Mnevver Ayah; Iinklenm. Grdklerim. BUdkierim. stanbul-
1973.
N. Nazif Tepedelenliogiu; Ordu ve Politika, lsianbuI-1967.
Nait Hakki Ulug; Halifeliin Sonu, Trkiye Bankas Yay.. An.
kara.1975.
Byk Devrim, Ak Yay.. Ankara - 1965.
Necip Fazl Ksakrek; Sultan Viddin.
Son Devrin Din Mazlumlan
Neet aatay; Atatrk O r in d e Saltanattan Cumhuriyete
Geen Trkiye, 50. Yl.
Nevres Paa; Elleylet Habld, 5am1340.
Niyazi Berkes; Trkiye'de adalama, Bilgi Yaynlan. An.
kara-1973.
Nuren Mazc; Atatrk Dneminde M alefet, Dilmen Yayne.
vi. lsi^ u l-1 9 8 4 .
Nutuk-Sylev,TTK. Basmevi. Ankara.1987.
O. Sami Coar; Milli M c l e Basn, lsianbl"1964.
Osman Nuri Ergin; M aarifTarihi, (5 cil). Eser Yaynlan. Istanbul-
1977.
mer Krkoglu; OsmanlI Devletine Kar Arap Bamszlk Ha-
reketleri, (1908-1918). Ankara-1982.
Trk-hgiliz ilikileri, (1919.1926) SBF Yay..
Ankara-1978.
OzerOzonkaya; Atatrk ve Laiklik, Tekin Yaynevi. Ankara-
1983.
Paul GentizOT; Mustafa Kemal ve Uyanan Do u ev. e\V\\
lk. Kltr Bak. Yay.. Ankara-1983.
Philips Graves; Brition and Turk, London-1949.
Prof. Dr. M. Kemal ke; Hilafet Hareketleri; TDN \ K v h u - \9 9 \
(Bu eser daha Once Kltr B a k t Y aylan
arasndan '.Gney Asya Mslmanlannn istik-
lal Davas ve Tt^ Milli Mcadelesi" adyla
1988 ylnda Ankara'da yaynlanmtr.)
Son Halife Abdlmecid ve Hanedan-i AI- Os-
Razi Yalkn:
m a n Is ta Id a n N a s l k a r t l d H Dnys
D eresi, (s. 1-5) lsanbul-1950.
B uG U rN elerG rdu?
Reni Cevd luny;
Dr. RzaNur; Hayat ve Hatratm (4 cilt).
S.A. Haggi; *'Atatrk Devrimi ve Hindistan", Trkiye
Bankas Yay.. Uluslararas Atatrk Sempozyu
mu: Bildiriler ve Tartmalar, Ankara-1983.
S.Q. Fatmi; Pakistan movement and Kemalist Revolution: A
Comprative Study, I s l a m a b a d .
Sabahattin Selek; Anadolu htilali, stanbul-1966.
nn'nn Hatralar (2 cilt). Burak Yaynlan.
stanbul. 1969.
Milli Mcadele, Ulusal Kurtulu Sava, I s t a n .
bul-1963.
Sadri Maksudi Arsel; Teokratik Devlet ve Laik Devlet, Tanzimat-, Is-
lanbulMEB1940.
Salih Nigar Keranet; Halife II. Abdlmecid, lsianbul-1964.
Sami N. zerdim ; Bilinmeyen Atatrk, Ankara-1974.
Seil Akgn; Hilafetin Kaldrlmas ve Sonular, (Doktora
Tezi).
Selahaddin Tansel; Mondros'dan Mudanya'ya Kadar, Ankara-1973.
Selahi R. Sonyel; Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Ankara-
1973.
Semih Nafiz Tansu; ki Devrin Perde Arkas, (Anlatan Hsamettin
Ertrk), lstanbul-1964.
^ n a Akn; stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stan
bul. 1976.
Stanford Shaw-Ezel Kurul; OsmanlI mparatorluu ve Modern Trkiye,
cv: Mehmet Harmanc.
. Turan; Cumhuriyetin 50. Yldnm Semineri, Ankara-
1975.
Atatrk'n Kiilii. TDK Yay. 1969.
evket Sreyya Aydemir; Suyu Arayan Adam, Ankara-1959.
Tek Adam (3 cilt). stanbul. 1969.
T.C. Genel Kurmay Bakanl; Trk Istitlal
Harbi. Ankara-1981.
Tahir Kucur;
Tark Mmtaz Gztepe;
Tank Zafer Tunaya;
Tayyib Gkbilgin;
Tekin Alp (Moiz Kohen);
Trk stiklal Harbi, (5 cilt);
Uur Mumcu;
Utkan Kocatrk;
Vehb Cem Akun;
Vehbi Vakkasoglu;
Willfred Cantwell Smith;
Yakn Tarih Ansiklopedisi;
Yunus Nadi;
Yu.suf Hikmet Bayur;
Ziya Ggmen;
Ziya Gkalp;
Konya Ayaklanma Raporu, T..T.E. Ar. 17/
2986.
Osmanoullarnn Son Padiah Vahididdun
Gurbet Cehenneminde, stanbul. 1969.
slamclk Cereyan, stanbul. 1962.
Trkiyede Siyasi Partiler, (3 cilt) Hrriyet
Vakf Yay.. stanbul-1984.
Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hare
ketleri, stanbul-1960.
Milli Mcadele Balarken, (2 cilt). Ankara-
1959.
Kemalizm, Cumhuriyet Gazetesi Matbaas. s
tanbul-1936.
Ayaklarunalar. Gn. Kur. Bak. Harb Tarihi Dai
resi Resmi Yay.. Ankara-1964.
Kazm Karabekir Anlatyor, stanbul-1963.
Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Krono
lojisi, Ankara-1983.
Sivas Kongresi, stanbul-1963.
Sz Bozgun (3 cilt), Tima Yaynlan. Istanbul-
1990.
Modern Turkey; Islamic Reformation, Mo
dern Trkiye Dini Bir Reforma m Gidiyor?,
A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, s. 1, 1953.
10. cilt. Yeni Asya Yay., l.stanbul-1990.
M. Kem alpaa Samsunda. stanbul-1955.
Trk Devletinin D Siyasas. TTK Yay.
Kurmay Albay Halid Bey (Akmans) Halk Ban
kas Yay.. 2 cilt, lstanbul-1956.
Trkln Esaslar. Ankara-1991.
Yeni Hayat / Doru Yol, Haz. Mjgan Cumhur.
Kltr Bak. Yay.. Ankara-1976.
 Lhrtj,
L

O f > R ? V l t INCi. E 'I vo^ J . ', / ^ . . i ., ? s 150

PJRTUIEN DEC , .CANI/ VURIULtN BR MESELE APKA M ESElBi ARTIK S I M

HALN ALMITI. O KADAR Ki STKLAL MAHKEMELERNN STANBUL'DA ALTMI G U N ERSNDE
.APKADAN DOLAYI DAM ETT K SAYISI 57 D
a A . f G W a N a m 4MI .26 / aWNXOU 'JVll .Sn6>NKAA?8