6 - 7 Eylül Olayları - Dilek Güven PDF

Dilek Gven
Cumhuriyet Dnemi Aznlk

Politikalar ve Stratejileri Balamnda
6-7 EYLL OLAYLARI

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 149

6-7 EYLL OLAYLARI
Dilek Gven
eviri
Bahar ahin
2005, Tarih Vakf Yurt Yaynlar
Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda.

yayncnn yazl izni olmakszn,
hibir yntemle oaltlamaz.
ISBN: 975-333-196-7
Birinci Basm:stanbul, Austos 2005 (2000 Adet)
Yayn Ynetmeni
Zafer Karaca
Redaksiyon
Akn Ylmaz
Son Okuma
Nihal Boztekin
Grafik Tasarm
3tasarm
www.3tasarim.com
Uygulama
Melek Yavuz
Basm
Sena Ofset Tel:
0212 6133846
Tarih Vakf
Barbaros Bulvar Yldz Saray Arabaclar Dairesi
Beikta 34349-stanbul
Tel: 0212 2273733
www.tarihvakfi.org.tr
Dilek Gven

6-7 EYLL OLAYLARI

Ksaltmalar
AESF Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Arivi

BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi
CADN Nant Diplomatik Ariv Merkezi
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
CO Kolonyal Ofis
DP Demokrat Parti
FO D likiler Ofisi
KTC Kbrs Trktr Cemiyeti
MAH Milli Emniyet Hizmetleri
M.T.T.B. Milli Trk Talebe Birlii
NARA Ulusal Arivler ve Kaytlar daresi
PA AA Dileri Bakanl Siyas Arivi
PREM Babakanlk Ofisi
PRO ngiliz Devlet Arivi
T.M.T.F. Trkiye Milli Talebe Federasyonu
T.M.G.T. Trkiye Milli Genlik Tekilat
nsz
6-7 Eyll 1955 Olaylarna tank olmam bir nesle mensup olmak, ku-
kusuz beni bu aratrmaya ynlendiren olgulardan biriydi. Ayaklanmalarla ilgili
bize aktarlan bilgi krntlar, yaanm trajediyi tarif etmek ve nedenlerini
anlamak iin yeterli gelmiyordu. Kemalist uluslama projesini daha iyi
deerlendirebilmek iin, Cumhuriyet dnemindeki tm aznlk kart politi-
kalarn analizinin gerekli olduu dncesi ise bu almaya balamamn baka
bir nedeniydi.
Elinizdeki kitap, 2004 ylnda Almanya'nn Bochum Ruhr niversitesi
Tarih Fakltesi tarafndan kabul edilen doktora tezimin -baz kk dzelt-
meler dnda- Almanca aslndan yaplan evirisidir.
Bu alma birok kiinin yol gstericilii ve teviki olmadan yaplamaz-
d. Bata hocam Fikret Adanr'a, okynl destei ve yapc eletirileri iin
minnetarm.
Sevgili arkadalarm ve meslektalarm Christoph Ramm ve Berna Peke-
sen zamanlarn cmerte ayrarak, taslak metni okuyup deerli ynlendir-
melerde bulundular; onlara kran borlarm belirtmek isterim.
Bu almann aratrma ve yazlma safhasnda eletiri ve dnceleriyle
katkda bulunan, moral destek salayan dostlarma, zellikle tm Alatl ai-
lesine, Ayegl oran'a, Salasa'ya, Yasemin ve Nesrin Takran ile Murat G-
ren'e mteekkirim. almamn Almanca'dan Trke'ye evirisini yetkinlikle
gerekletiren Bahar ahin'i de burada anmak isterim.
almann sonulanmasn sabrszlkla bekleyen aileme ise her daim
verdikleri destek iin ne kadar teekkr etsem azdr.
Dilek Gven Kurtulu,

Temmuz 2005
NDEKLER
GR................................................................................................................1
Aratrma Dzeyi .....................................................................................5
Yntem ....................................................................................................8
Orijinal Kaynaklarn Kullanm .............................................................12
I. Yeniden Kurgulamak.................................................................................. 13
Balang Aamas ....................................................................................14
Gvenlik Glerinin Pasiflii...................................................................20
Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi ....................................23
zmir'deki Saldrlar ..............................................................................26
Ankara'daki Saldrlar ............................................................................29
Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald lk nlemler..............................30
Hasar........................................................................................................34
Maddi Hasar ...................................................................................... 34
Hrszlk............................................................................................. 37
Yaralama Olaylar ve lmler ........................................................ 39
Devletin Tazminat demeleri ........................................................ 40
II. Ba Aktrler .............................................................................................. 51

Komnistlerin Sulanmas....................................................................... 55
Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin
ve Sendikalarn Rol................................................................................ 56
stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) ........... 71
Hkmet yeleri .................................................................................. 73
III. Perde Arkas ....................................................................................................... 79
Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi ........................................................84
Dilin Trkletirilmesi ......................................................................................88
Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi .............................................. 90
skn Politikalar ................................................................................................ 92
Trakya Olaylar (1934) .................................................................................... 97
Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) .......................................................103
Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)..................................106
Varlk Vergisi (1942) .......................................................................................108
okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu .......................118
Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk .........................................................127
6-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G ...................................... 138
50Ti Yllarn Politik ve Sosyoekonomik

Koullar erevesinde 6-7 Eyll Olaylar ...................................................... 152
Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay .............................................. 159
SONU .................................................................................................................. 173
EKLER.................................................................................................................... 178
KAYNAKA .......................................................................................................... 183
DZN .................................................................................................................. 197
NGLZCE ZET ................................................................................................. 201

Giri
E LNZDEK almann konusu, okuluslu Osmanl Im-

paratorluu'ndan Trk ulus-devletine gei sorunsalyla
ilintilidir. Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip
olan okuluslu Osmanl mparatorluu da, 19. yzyldaki ulus-
devlet kurma abalarndan nasibini almt. 18. yzyln yarsn-
dan 20. yzyln bana kadar geen sre, Yunanllarn, Srpla-
rn, Rumlarn ve Bulgarlarn bamsz devletlerinin kuruluuna
sahne olmutu. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da ayr-
lk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi, Tanzi-
mat'n btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk halk-
larnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem er-
evesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir.
Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olur-
sa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurt-
1
6-7 EYLL OLAYLARI
talar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu de-

neme, eski "millet sisteminin demokratik meruluu olan ve sekler bir devletle
deiimini ngryordu. Ancak, bylesi bir deneme Osmanl halklarnn ulusal
kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu hareketlerin elitleri, kendileri iin
daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her biri kendi ulusunun
yeniden douu iin alyorlard.
Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk kavramnn baarszlnn nemli bir
nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek
Mslman bir burjuva snfnn var olmamasnda grlmelidir. Birok etnik top-
lumu barndran imparatorluk nfusunun orta snf katmanlar, neredeyse tama-
men gayrimslim cemaatlerin mensuplarndan olumutu ve bunlar, siyasi ola-
rak halihazrda var olan ya da olumak zere olan kendi ulus-devlet meseleleri
zerinde younlamlard.
Ge dnem Osmanl mparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 1913-
14 yllar yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava
yenilgisi, arlkl olarak, halkn henz az gelimi olan ulusal bilincine dayand-
rld. Bu nedenle, "ulusal ruh"un yeni bir terbiyeye tbi tutulmas zorunluydu. Bu
adan bakldnda, 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal prog-
ram devreye sokmak iin bir ans olarak grld. Bu erevede atlan nemli bir
adm, Avrupallarn tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafi-
yeti, kendi postanelerine sahip olma, dk gmrk tarife oranlar) yasal zeminini
oluturan kapitlasyon sisteminin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekono-
mideki zorunlu iletiim dili olarak belirlenmesiyle, ounluu Hristiyanlarn te-
kil ettii memurlarn Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. By-
lece, sava koullar altnda, "ulusal burjuvazinin" yaratlmas iin gerekli artlarn
yerine getirilmesi salanyordu.
okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve
demografik olarak homojenletirilmesi ile ilgili kayg da bununla balantlyd.
Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda,
1915-16 yllar arasnda, yz binlerce -belki de bir milyondan fazla- insann ha-
yatna mal olan, Dou Anadolu'daki "sava blgesinde yaayan Ermeni nfusun
2
GR
tamamnn gneye -Suriye ve Mezopotamya'ya- srlmesi ya da Kk As-

ya'nn Rum-Ortodoks nfusuna kar uygulanan iskn politikas (1912-23), asl
olarak ulus-devlet ekseninde gerekletirilen homojenletirme abalarnn so-
nular olarak deerlendirilmelidir.
Gayrimslimlere ve Trk olmayan etnik gruplara kar uygulanan ayrmc-
lk, 1923'te Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan iddetlenerek srd. Her ne
kadar yeni kurulan devlet, Hristiyan aznlklarn (Rumlar ve Ermeniler) zerk-
lik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence altna alm olsa da,
1920'lerin ve 30larn hkmetleri zaman zaman aka asimilasyon politikalar
izlemilerdir. ekli olarak bakldnda yasalar karsnda tm vatandalarn hak
ve devleri birbirinin ayn grnse de, gndelik hayatta baskn Trk etnik kim-
liine aidiyet, devletin kimlik politikasnn temelini oluturuyordu. Bylelikle,
ulus inasnn, modernlemenin ve batllamann hzlandrlmas amalanyor-
du. zellikle hkmetin ekonomi politikalar, aka Trk etnisitesinin Cumhu-
riyetin temel tayc unsuru olarak tasarlandn ortaya koymaktayd. Aka
belirli mesleklerin Trkletirilmesini ieren ekonomik-milliyeti bir izgi izleni-
yordu: rnein 1930 ylnda, demiryollarnda alan gayrimslim personel i-
ten kartld. Yan sra, 1942 ylnda istisnai olarak karlan Varlk Vergisi ile
Ermeni, Rum ve Yahudilerin ekonomide teden beri stlendikleri nc role son
verilmesi hedeflenmiti.
19501er Trkiye'sindeki ulusal-siyasi durum, tamamyla 19301u ve 401
yllarn devam olarak grlebilir. Buradaki somut aratrma konusunu olutu-
ran, 1955 ylnda meydana gelen "6-7 Eyll Olaylar" da, ekonomik hayatn mil-
liletirilmesi ve etnik homojenletirme balamnda incelenecektir.
6-7 Eyll 1955'te, stanbul ve zmir'de, bu kentlerde yaayan gayrimslim-
lerin mlklerine saldrlmt. Dnemin babakan Adnan Menderes'in aklama-
sna gre bu olaylarn sebebi, milliyeti Trk basnnda da ayrntyla haberleti-
rilen iki gelimedir:
1) Szde, Kbrsl Rumlar, Kbrs'n Trk aznlna kar bir saldr hazrl iindeydi.
Bu duruma Hrriyet gazetesinin yaz kurulu misilleme tehdidiyle karlk verdi ve
hararetle "stanbul'da, saldrabileceimiz yeteri kadar Rumun yaadn" vurgulad.
3
6-7 EYLL OLAYLARI
2) stanbul Ekspres adl akam gazetesinin 6 Eyll 1955 tarihli bir haberine gre,
Mustafa Kemal Atatrk'n doduu Selanik'teki evde bir bomba patlamt.
Babakan Menderes, bu olayn Trk halkn fkelendirdiini ve spontane
bir biimde Rum aznla saldrldn iddia etti. Birka gn sonra, hkmet
aklamas tekrar gzden geirilerek deitirildi; buna gre, olaylar Trk kom-
nistleri tarafndan planlanm ve hayata geirilmiti. Olaylar, 9 Eyll 1955'te
2000'in zerinde insann "komnist'' grlerinden dolap tutuklanmas izledi.
Ancak, 1955'teki saldrlarn gerekte devletin yneticileri tarafndan planland-
n ve hayata geirildiini gsteren yeteri kadar dayanak mevcuttur.
1955 saldrlar, stanbul'da zellikle Rum-Ortodoks bir cemaatn varlnn
sona eriine iaret eder. 1955'ten sonra giderek artan sayda, Rumlar Yunanistan,
Avustralya ya da Kanada'ya g etmek zere stanbul'u terk etmilerdir.
Ancak, bunun tesinde, sz konusu 6-7 Eyll Olaylar, 1950' yllarn siyasi
ve sosyoekonomik koullar erevesinde ele alnmaldr. Demokrat Parti'nin
1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartili sisteme geii deil, ayn zamanda
Kemalist eilimli brokrasi eltinin yerini, arlkl olarak Anadolu'dan gelen ve
o zamana kadar Ankara'dak hkmet kurumlaryla neredeyse hi temas olma-
m olan kadrolarn almas anlamnda da gelir. Bu siyasi "evre"nin elit "mer-
kez"e kar oluturduu muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve toprak
sahibi gruplardan, eletirel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu
oluturan eitli gruplara kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler ta-
rafndan destekleniyordu. evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykseli-
i, nceleri ekonomideki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, ta-
rmdaki rekolte ykselii, kentlerdeki yksek istihdam oranlan ve GSMH'daki
art, yeni hkmetin dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir.
Erken 50'l yllarn konjonktrel canlanma koullar altnda, gayrimslim azn-
lklarla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin nceleri gerginliini yitirdi-
i gzlemlenebilir. Ancak, uzun vadede, Trkiye'deki liberallemenin baka bir bo-
yutu olan, geleneksel slama ayrcalk tannmas, arlkl bir unsur olarak kendini
ortaya koyar. 50'li yllarn sonlarna yaklarken, hkmet giderek zorlaan bir eko-
nomik durumla yz yze kalm ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle yaam
4
GR
standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. Hkmetin kukulu

yntemler kullanarak muhalefeti susturmas, toplumun "zinde gleri" olarak ta-
nmlanan basn, entelektelleri ve rencileri de yabanclatrmt. ktidar partisini
zorlayan bu durum srasnda Kbrs sorunu da uluslararas dzeyde dikkat eken bir
anlamazla dnm ve Trkiye'nin o dnemdeki i politikasn belirlemeye
balayan baskn bir unsur haline gelmiti. Bu kez siyasi ve ekonomik bir krizin iin-
de bulunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa y-
neltmeye alt. 6-7 Eyll Olaylar, aka hkmetin rfi idare ilan etmesi in bir
bahane de oluturuyordu; zira bylelikle, siyasi olaylarn daha kolay kontrol edile-
bilmesi olanakl hale gelmiti.
1955 Eyll'nde gerekletirilen saldrlar, Trk tarih aratrmalarnda bug-
ne dek sorunsallatrlmamtr. Bu nedenle, burada sunulan alma erevesin-
de, ncelikle olaylarn yeniden kurgulanmas hedeflenmektedir. Her halkrda,
imdiye dek yaplan -zellikle de yaymlanm olan- almalarda, pek ok nokta
akla kavuturulmamtr. Buradan hareketle, 6-7 Eyll Olaylarnn istisnai, bir
defaya mahsus bir olgu olarak anlalamayaca gsterilmek istenmektedir. stan-
bul'un gayrimslim sakinlerinin kentten g edilerine ya da kovulmalarna iaret
eden, 1955 ylnn pogrom benzeri olaylar, yapsal ve nedensel olarak srmekte
olan homojenletirme abalaryla yakndan balantldr ve "1908 Jn Trk devri-
mi" milliyetiliinin sreklilii ierisinde ele alnmaldr.
Aratrma Dzeyi
stanbul'da yaayan gayrimslimlere kar 6-7 Eyll 1955'te gerekletirilen

saldrlar, imdiye dek tarih aratrmalarnn konusu olmamtr. Bu konuda var
olan yaynlar daha ok tasvir dzeyindedir. rnein, Hulusi Dosdoru'nun a-
lmas, konuyu balna tayan tek kitaptr; ancak, ierik itibaryla olaylarn
dnemin gazete haberleri temelinde anlatlmasndan teye gitmez.1 Ayrca yazar
bu almasn, ayaklanmann i politikadaki sonular -ve zellikle de halk tah-
1 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar,stanbul, 1993
5
6-7 EYLL OLAYLARI
rik etme ya da "komnizm" gibi blc niyetler gtme gerekeleriyle sulanan

muhalif siyasetilerin ve yazarlarn tutuklanmas- ile snrlandrmtr.
Popler tarih dergisi Tarih ve Toplumun 1986 ylnda kan iki saysnda, 1955
olaylaryla ilgili bir dosya yer almsa da, bu dosya stanbul'daki iddet olaylarn tek
ynl bir biimde, "Kbrs sorununun sonucu" olarak deerlendirmitir.2 Burada, Yu-
nanistan'n Kbrs'la ilgili "Enosis" talebi3 ve Kbrsl Rumlarn adadaki Trk aznla
ynelik saldrlar, stanbul'un Rum sakinlerine kar giriilen mdahalenin tetikisi
olarak gsterilmektedir. Sunulan belgelerde, baz grg tanklarnn ifadeleri hk-
metin olaylarn hazrlanmasndaki katksna iaret etse de, genel olarak, d politika-
daki gelimeler nedeniyle kkrtlm olan halkn olaylarn sorumlusu olduu tezi sa-
vunulmakta ve bylelikle Adnan Menderes'in resmi gr onaylanmaktadr.
Tarih ve Top!um'da yer alan olduka dar kapsaml bir baka yazda, 6-7 Ey-
ll Olaylarnn tasviri iin, stanbul'da kan Rumca gazeteler kaynak olarak kul-
lanlmtr.4 Yazar, iki Rum gazetesinden Trke'ye evirdii ksa makaleleri de-
erlendirerek, Rumlarn stanbul'dan ayrllarnn ardndaki nedenin 1955 sal-
drlar olmad tezini ileri srmektedir. Her ne kadar yazarn kulland kay-
nakann tr, sorunun irdelenmesi iin bir malzeme sunuyor olsa da, olaylarn
madurlarn gznden incelendiini sylemek mmkn deildir.
Elbette halihazrda, Trk devleti ve gayrimslim aznlklarn arasndaki iliki-
yi genel olarak konu edinen almalar vardr. Bunlardan biri, Alexis Alexandris'in
stanbul'daki Rum aznln 1918-1974 yllar arasndaki siyasi, ekonomik ve kl-
trel yaantsn tasvir eden incelemesidir. Yazara gre, Trk devleti Hristiyan
aznln devletler aras hukuka uygun olarak gvence altna alnm zerkliini gz
ard ederek, stanbul'daki Rumlar asimile etmek amacndayd. Yazarn vurgulad-
bir dier nokta, Trk-Yunan ilikilerinde atmalara gebe gelimelerin, Hristi-
yan aznln sadakati konusunda tereddde dlmesindeki temel unsur olarak
ortaya ktdr. Kitapta, 1955 ylnda meydana gelen olaylar da bu ereve ieri-
sinde ayr bir blm olarak ele alnmtr.5
2 Ed: nan zyldz, "6/7 Eyll Olaylar", Tarih ve Toplum, 33 (1986), s.140-146 ve 34 (1986), s. 178-181.
3 Kbrs'taki Yunan-Ortodoks ounluun giderek artan, "Yunan anavatanyla birleme lks.
4 Orhan Trker, "6/7 Eyll 1955 Olaylarnn istanbul Rum Basnndaki Yanklar", Tarih ve Toplum 177 (1998), s. 13-15
5 Alexis Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Atina, 1983, s. 256-266
6
GR
Faik kte'in, 2. Dnya Sava srasnda orta snf gayrimslim aznlklar-

dan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir facia olarak yer eden Varlk Ver-
gisi hakknda kaleme ald alma da, bu balamda anlabilir.6 Kendisi de yk-
sek dzeyli bir maliye memuru olarak bu zel verginin tasarlanmasna katkda
bulunan yazar, sz konusu verginin, gayri milli olarak alglanan "komprador
burjuvazi"nin milli bir orta snf adna ihrac iin gelitirilmi etkili bir nlem ol-
duunu kantlar.
Ancak, 6-7 Eyll Olaylar, Trkiye'nin 50'li yllardaki sosyal, siyasal ve eko-
nomik dnm sreleri balamnda da incelenmelidir. Bu alandaki almala-
rn nispeten daha gelimi olduunu sylemek mmkndr. rnein, Feroz Ah-
mad ve Kemal H. Karpat gibi yazarlar, muhalefetteki Demokrat Parti'nin (DP)
1950'deki seim zaferini, lkedeki toplumsal yaplarn deiim srecine bala-
maya almlardr. Baka yazarlar ise bu balamda, elit oluumu ve siyasi kat-
lm konularna odaklanmlardr.
Genel olarak DP'nin sansasyonel ykselii, toplumsal "evre"nin o zama-
na dek hkim olan devlet snf karsndaki zaferi olarak ele alnmtr.8 Yeni
hkmetin balangtaki ekonomik baarlar Zvi Yehuda Hershlag ve Ergun
zbudun tarafndan, temelde tarmdaki makineleme ve tarm rnleri ihra-
catndaki gelimeye dayandrlr.9 Her ikisi de, 50'li yllardaki siyasi krizlerin
ardnda yatan nedeni, lkenin ekonomik koullarnn giderek ktlemesi
olarak grrler.
6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli siyasetin nesnesi ola-
rak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d politikasnn paramet-
relerini, aratrmann merkezine tar. Buna gre, Kemal H. Karpat, Menderes
dneminin karakteristik zellii olarak, keskin antikomnizmi ve ABD ile
6 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1951. (ngilizce basm: The Tragedy of the Capital Tax, Kent, 1987)
7 Friedrich F. Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965; Leslie L. Roos ve Noralou P Roos, Managers of Modernization
Organizations and Elites inTurkey (1950-1969), Cambridge, 1971; Kemal H. Karpat, Social Change and Politics in Turkey. A
Structural-Historical Analysis, Leiden, 1973; Ergun zbudun, Social Change and Political Participation in Turkey, Prnceton,
1976.
8 Osmanl- Trk tarihindeki merkez-evre ilikilerinin genel deerlendirmesi iin bkz. erif Mardin, "Center-Periphery Relations: A
Key to Turkish Politics?", Daedalus 102 (1973), no. 1, s 169-90
9 Zvi Yehuda Hershlag, The Challenge of Growth, Leiden 1968; Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra, 1988;
Ergun zbudun, The Political Economy of Income Distribution in Turkey, Princeton, 1980.
7
6-7 EYLL OLAYLARI
mmkn mertebe sk ibirlii iinde olma arzusunu vurgular.10 Kbrs'taki

Yunan-Ortodoks ounluun, Enosis'i anavatan Yunanistan zerinden ger-
ekletirme niyeti, 50'li yllarda Kbrs meselesini Trkiye'de hkim bir konu
haline getirdi. Hseyin Bac'nm almas, siyasi ve ekonomik bir kriz iinde
bulunan Menderes hkmetinin Trk kamuoyunun dikkatini bir d politika
sorunu olan Kbns'a ynlendirmeye altna dair ipular ierir.11
zetle u sylenebilir ki, 1955 olaylarn Trkiye'deki i politika gelimeleri
balamnda ele alan almalarn varlna karn, olaylarn kendisi, imdiye dek da-
ha dar kapsaml bir tarih yazm aratrmasna konu edilmemitir. Benzer biimde,
konuyu Trk ulusal tarihinin sreklilii balamna yerletirmeye de giriilmemitr.
Yntem
almann genelinde, olaya dayal tarih temelinde gerekletirilen yeniden-

kurgu geni yer tutmaktadr. Ancak ikinci ve nc blmlerde, olaylarn arka-
sndaki nedenler aydnlatlmaktadr. Bilinli olarak bu yolun tercih edilmesinin ne-
deni, imdiye dek 6-7 Eyll Olaylarnn tarih biliminde aratrma konusu edilme-
mi olmasdr. Saldrlan yorumlayabilmek iin, her eyden nce olaylarn seyrinin
ve genel durumun detayl bir sunumuna ihtiya vard. Ancak bu ekilde, rnein
devlet mercilerinin saldrlarn hazrlanma ve uygulama aamalarndaki katlmna
dair kantlar, anlalr biimde tasvir edilebilirdi.
ncelikle unu ortaya koymak gerekir ki, aznlklar sorununun Trkiye'de
neredeyse hi aratrma konusu edilmemi olmas, ariv konusunda zorlayc bir
unsur olarak kendini ortaya koymutur. Bu nedenle, kullanma hazr ikincil kay-
naklar snrldr. Bunun yan sra, 1955 olaylarnn arka plann aydnlatmaya ya-
rayacak bilgiler, muhtemelen Menderes dneminde yok edilmi olmaldr.
Kaynaklarn toplanmas aamasnda, ncelikle Trkiye'deki nemli ariv ve
ktphanelere bavuruldu ve ilk mlakatlar yapld (K 200 l/lkbahar 2002).
10 Kemal H. Karpat, "Turkish Soviet Relatonshps", Turkey's Foreign Policy in Transition 1950-1974, (Der.) Kemal H. Karpat,
Leiden, 1975, s. 73-105.
11 Hseyin Bac, De trkische AuBenpolitik whrend der Regierungszeit Menderes von 1950 bis 1960, Bonn, 1988.
8
GR
Beklendii zere, Ankara'daki Cumhuriyet Arivi'nde ayaklanmalarla ilgili bir belgeye

rastlamak mmkn olmad. Ancak, Ankara'daki Milli Meclis Ktphanesi'n-de,
Yassada'daki': mahkeme tutanaklarna ve (1950-60 aras) konuyla ilgili parlamento
tutanaklarna ulaabildim. 1950-60 aras dnemde kan gnlk ve haftalk Trke
gazeteleri stanbul'daki Atatrk Ktphanes'nde, stanbul'daki Rum basnn da
stanbul Rum-Ortodoks Patrkhanesi'nin arivinde inceledim. stanbul Ticaret Odas'nn
ve "Osmanl Bankas, Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma ve Belgeleme
Merkezimin arivleri, zellikle Trkiye'deki gayrimslimlerin ekonomik faaliyetlerine
dair eitli kaynaklar bulundurmaktadr.
Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'nn arivinde bir "Fahri ker
Dosyas" bulunmas, srpriz bir gelime olarak deerlendirilebilir. Yarg Fahri
oker'in vakfa balad, stanbul'daki davalarla'' ilgili pek ok belge, olaylara katlan
dernekler, rgtler ve devlet mercileriyle ilgili nemli bilgiler ieriyordu.
2002'nin sonbaharnda ariv almas ve mlakatlar Yunanistan'da (Selanik ve
Atina) srdrld. Yunan Dileri Bakanl'nm arivindeki belgeler. 50 yllk bir sre
iin incelemeye kapatldndan, buradaki kaynaklar bu alma iin kullanlamad.
Yunan gazeteleri, Selanik'teki Center for Macedoni-an History and Documentation'da
incelendi. "6-7 Eyll olaylar" ile ilgili eitli kaynaklara ve saldrlarla ilgili
grmelerin belgelerine u arivlerde ulatm: Selanik'teki Historical Archive of
Hellenic Refugees; yine Selanik'teki Ins-titute for Balkan Studes; Atina'daki Centre for
Asia Minr Studies ve yine Ati-na'daki Historical Archive of Hellenic Refugees from
stanbul. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde saldrlarla ilgili belge bulunmamas,
eitli lkelerin diplomatlarnn olaylarla ilgili raporlarnn n plana kmasna neden
oldu. Gerekten de Bonn/Berlin (lkbahar 2000), Londra, Nant ve Washington'daki
(Yaz 2002) dileri bakanlklarnn arivleri, 6-7 Eyll Olaylarnn hem yeniden
kurgulanmasna, hem de yorumlanmasna byk katk sundu. Bu balamda, aadaki
arivlerin ieriklerine bakld:
12 Bkz. Blm 2: Hkmet yeleri.

13 Bkz. Blm 2: istanbul'daki zel Mahkemeler.
9
6-7 EYLL OLAYLARI
Berlin'deki Dileri Bakanl Siyasi Arivi

- Almanya'nn Ankara Bykelilii belgeleri
- Almanya'nn Atina Bykelilii belgeleri
- Almanya'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Londra'daki ingiliz Devlet Arivi
- ingiltere'nin Ankara Bykelilii belgeleri
- ngiltere'nin Atina Bykelilii belgeleri
- ngiltere'nin stanbul Konsolosluu belgeleri
Washington'dak Arivler ve Kaytlar idaresi
- Amerika'nn Ankara Bykelilii belgeleri
- Amerika'nn Atina Bykelilii belgeleri
- Amerika'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Nant'daki Diplomatik Arivler Merkezi
- Fransa'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Fakat, olaylarn yeterli bir "yeniden ina"sn sadece bu kaynaklara dayanarak

gerekletirmek mmkn olmadndan, dneme tanklk edenlerle grmek artt.
Yazl kaynaklara ulama zorluu nedeniyle, szl tarih yntemi, ngrlen ampirik
alan aratrmas iin olduka byk nem kazand. Bu yntemle, grlen kiilerin
dn, davran ve deneyimlerini n plana karmak ve znelliklerini yeniden
yaplandrmak mmkn oldu.15 Dier yandan, szl tarih ynteminin ounlukla
pheyle karland ve tesadfi, tek tarafl ve nesnel olarak deerlendirildii
bilinmektedir.16
Byle bir itiraza u nedenle kar durmak gerekir: Szl tarih grmeleri, itiraza
neden olan tm bu zellikleri, "normal'' tarihsel kaynaklarn byk bir ksmyla
paylar. Yanl hatrlama, ideolojik koullanmalarla yorumlama ve olumlama,
geleneksel kaynaklarda da mevcuttur.'" Bundan dolay, szl tarih
14 Paul Thompson, The Voce of the Past, Oral History, Oxford 1988, s. 26; Gerhard Botz, "Oral History Wert, Probleme,
Mglichketen der mndlichen GeschchLe", Josef Wedenholzer (yay. haz.), Mndliche Geschichte und Arbeiterbevvegung.
Eine Einfhrung in Arbeitswelsen und Themenbereiche der Geschichte "geschchtsloser Sozalgruppen", Viyana 1984, s. 23-51
15* Ronald J. Grele, Movement wthout Aim: "Methodologcai and Theoretcal Problems in Oral History", Robert Pers ve Alistar
Thomson (der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s. 38-53; Waltraud Hoii, "GeschichtsbevvuBtsein und Oral History."
Geschchtsdidaktsche Uberiegungen", Herwart Vorlander, Oral History Mndltch erfragte Geschichte, Gttngen 1990, s. 63-83
16 Alice Hoffman, "Reliability and Validty in Oral History", David K. Dunaway ve Wlla K. Baum, Oral History. An Interdisciplinary
Anthology, Londra 1996, s. 87-94; Lutz Niethammer (yay. haz.), "Einleitung", Lebenserfahrung und kolleklives Gedachtns. Die
Praxis der "Oral History", Frankfurt/Main 1 985, s. 1 0
10
GR
yntemi ile ulalan malzemeler de ayn ekilde biimsel, dilsel, ierksel ve ide-
olojik anlamda eletirel bir yaklama tab tutularak deerlendirilmitir.
Grlen kiiler, 6-7 Eyll Olaylarn bizzat yaayan, dolaysyla gr-
len dnemde 60 ya ve zerinde olan kimselerdi. Toplam 40 kiiyle mlakat
yapld. Dneme tanklk eden bu kiiler arasnda saldrlarn bizzat madurlar
(Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler), saldrlarn hazrlanmas ve uygulanmasnda
sorumluluu bulunan kiiler ve sadece olaylar izleyenler mevcuttu. Yukarda
belirtilen ya faktr dnda, mlakat yaplan kiilerin seiminde cinsiyet ve
meslek deikeni dikkate alnmad. Ayrca, blgesel ylmalarn olumamasna
dikkat edildi. Dolaysyla, madurlar zellikle stanbul'un farkl semtlerinden
seildi. Anketler, standardize edilmemi grmeler eklinde uyguland. Bu tip
grmelerin avantaj, anket uygulamasnn sadece kabaca biimlendirilmi bir
ema (Leitfaden) araclyla gerekletiriliyor olmasdr. Mlakat yapan,
grlen kiiyi daha yakndan inceleyebilir; bylece, sorular formle etmek,
dzenlemek ve sonradan baka sorular sormak iin kendi hareket alann
geniletir.17
stanbul, Selanik ve Atina'dak aratrmalarn hazrlk srecinde, pek ok
Trk ve Yunan bilim adam ve resmi kurumla iletiime geildi. Bu kiilerin her bi-
ri, alan aratrmasnn ncesinde, yaplacak grmeler iin dnemin tanklaryla
balant kurmaya hazrd. Genellikle bu kiiler, balayacak alan aratrmas iin
baka grmeciler de buluyorlard. Mlakatlar ounlukla tek kiilik grmeler
eklinde yapld. Ancak, seyrek de olsa baz durumlarda, rnein "aile ziyaretlerin-
de" ayn anda drt kii ile grld de oldu. Mlakatlar grlen kiilerin ev-
lerinde, brolarda ya da kafelerde olmak zere, eitli yerlerde -ve olanaklar elver-
diince, iki konuma turundan oluacak ekilde- gerekletirildi. Birinci tur, g-
vene dayal bir atmosferin oluturulmas ve verilerin aydnlatlmasna yararken,
ikinci tur, 6-7 Eyll Olaylarna adanmt. Mlakatlarn snrlar kesin olarak tespit
edilmemiti. Yine de, aada rnei sunulan bir klavuzdan yararlanld ve mla-
katlarn birounda, burada yer alan sorular soruldu:
17 Kathryn Anderson ve Dana C. Jack, "Learning to listen: lnterview Techmpues and Analyses"; Robert Pers ve Alistair Thomson
(Der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s, 157-172
11
6-7 EYLL OLAYLARI
- iddet olaylarnn kndan nceki renci gsterilerinin seyri nasld?

- Saldrlar kim gerekletirdi?
- Hangi aletler kullanld?
- Saldrlanlar kimlerdi?
- Saldrlacak yerler / objeler nasl belirleniyordu?
- Evlerde, dkknlarda ve mezarlklarda nelere, nasl zarar verildi?
- Saldrlar esnasnda polisin ve itfaiyenin tutumu neydi?
- Saldrlar esnasnda Mslman komu / tandk / izleyicilerin tutumu neydi?
- Devlet tarafndan tazminat dendi mi / zararlar karland m?
- Saldrlar "spontane" ve plansz saldrlar myd?
- Saldrlardan sonra hrszlk olaylar meydana geldi m?
- Gayrimslimlere bedensel olarak zarar verildi m? Tecavz vakalar oldu mu?
- Yaklaan iddet olaylar ile ilgili uyarlar ya da talimatlar var myd?
- Saldrlar neden dzenlenmiti?
Mlakatlar ses kayt cihaz ile kaydedildi. Grlen kiinin ekingen
davrand durumlarda, alan aratrmasnn geri kalan ksmnda baka kaytlar
yaplmasndan vazgeildi; bunun yerme yazl notlar alnd ve grmelerden sonra
protokoller hazrland. Grmeler bir ila saat srd ve tamamen "kaynan"
verimliliine gre ynlendirildi. Adlarnn aklanmasn istemeyen tanklarn ifadeleri,
adlarnn ba harfleri kullanlarak alntland.
Orijinal Kaynaklarn Kullanm
Bu almada, byk oranda orijinal ifadelere -ksmen ok detayl biimde- yer

verilmitir. Bunun k nedeni var: Birincisi, okuyucuyla baka trl buluma ans
olmayan bu ifadeler, yazarn yorumlar dorultusunda de getirilmemeliydi. Dier
yandan, bu alma pek ok yeni -ya da imdiye dek dikkate alnmam- kaynak
ieriyor ve bu kaynaklarn, bu ekilde eriilir hale getirilmesi amaland. Ne var ki,
alntlarn "btnden kopuk kalmamasna" dikkat edilmi, tersine bunlarn almada
sunulan argmann btnne yedirilmesine zen gsterilmitir.
12
6-7 EYLL OLAYLARI
Yeniden
Kurgulamak
6 EYLL 1955 gn saat 13.00'te, devlet radyosu, Selanik'te

Atatrk'n doduu eve yaplan bombal bir saldr haberini
duyurdu ve bu haber leden sonra stanbul Ekspres ga-
zetesinin iki ayr basksyla yayld.l8Ayn gnn leden sonras-
nn ge saatlerinde, eitli renci birliklerinin ve "Kbrs Trktr
Cemiyetinin (KTC) ars dorultusunda, Taksim Meydan'nda
bir protesto mitingi dzenlendi. Bu mitingin ardndan, baz grup-
lar stiklal Caddes'nde bulunan gayrimslimlere ait iyerlerinin
camlarn talamaya baladlar.19 Ksa srede Taksim civarndaki -
gayrimslimlerin geleneksel ikamet ve i evresi olarak bilinen-
Beyolu, Kurtulu, ili, Nianta gibi blgeler, eitli ara gere-
lerle donanm olarak gelen ve iyerlerini, evleri, okullar,
18 AA PA 264 Trkiye 2! 1-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13,09,1955

19 NARA 782,00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14,09,1955
13
6-7 EYLL OLAYLARI
kiliseleri ve mezarlklar tahrip eden insan ynlarnn aknna urad.20 Ayn bi-
imde, stanbul'un Eminn, Fatih, Eyp, Bakrky, Yeilky, Ortaky, Arnavut-
ky, Bebek gibi daha uzak semtlerinde, kentin Asya ktasnda yer alan Moda, Ka-
dky, Kuzguncuk, engelky gibi semtlerde ve hatta Adalar'da iddet olaylar
meydana geldi.21 Bu saldrlara aa yukar 100 bin kiinin katld dnlmek-
tedir.22 Mihalis Vassladis, olaylarn balangcn yle anlatr:
"O zaman 15 yandaydm ve Tahtakale'de Rzapaa 19 numarada bir tand-

mzn yannda alyordum. O dnem dkknlarn yzde ellisi gayrimslimlere
ait idi. Saat ikiye doru daha Selanik'teki bomba haberi duyulmadan evvel orta-
lk yava yava karmaya balamt. Trk dkkn sahipleri yanmza gelip bi-
ze yle diyorlard: 'Dkknlarnz hemen kapatp eve gitseniz iyi olur.' Saat
bee doru gayrimslimlere ait tm dkknlar kapanmt. Tahtakale'de inanl-
maz bir kalabalk birikmiti. Ne araba, ne otobs, ne de tramvay geebiliyordu.
Eminn'nde kk gruplar halinde adamlar bekliyordu. Bankalar Caddesinde
durum ayn idi. Karaky ve Kuledibi'nde yine grup grup bekleen adamlara rast-
ladm. Taksim Meydan ise artk ine atsan yere dmeyecek hale gelmiti. O s-
ra stanbul Ekspres gazetesi kt. Beklenen haber gelmiti. Birden ortalk kar-
t, sesler ykseldi. Saldrlar artk balayabilirdi."23
Balang Aamas
Saldrlar 20 ila 30 kiiden oluan organize olmu birlikler tarafndan ger-

ekletirildi; bu birlikler kendi aralarnda kkrtclar, nderler, tahripiler ola-
rak snflandrlabilir.24 Kkrtclar, ounlukla Trk bayraklar ile Atatrk ve
Celal Bayar'n bst ve fotoraflarndan oluan donatlara sahipti. KTC'nn rozet-
lerini datyor ve halk kendi dkknlarna, evlerine ve arabalarna Trk bayra-
ile iaret koymaya aryorlard.
20 Eleuphtheria, 09.09.1955; Vrna 08.09.1955.

21 Mskedona, 09.09.1955, Eleuphtheria, 10.9.1955
22 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09 1955
23 Mihalis Vassiladis ile mlakat, 22.09.2002.
24 AA, PA 264, 205-00/92.42,tanbul Bakonsolosluu Raporu, stanbul, 06.09.1955
14
YENDEN KURGULAMAK
Gstericiler, halk tahrik etmek iin ya Kbns sorununu" kullanyor ya da halk

arasnda mevcut olan gayrimslim antipatisini krklyordu.26 Bunun yannda, kah-
vehanelerde oturan erkeklerin dorudan saldrlara katlmas talep ediliyordu:
"Beyolu'nda sabaha kadar ak olan bir kahve vard. Oraya genelde belediye
otobslerinin ofrleri ve biletileri giderdi. Orada vardiya zamanlarn bekler-
lerdi. O akam birisi ieri dald ve onlara bard: 'Siz ne biim Trksnz! Tm
halk ayakland siz daha hl oturmu burada kart oynuyorsunuz.' Hemen birok
kii kalkt ve saldrganlarn arasna kart." 27
Hatta, yayalar ve izleyiciler, dorudan hitap edilerek harekete geirilmeye

allyordu:
"Ben 14 yandaydm ve Beyolu'nda bir orap dkknnda alyordum. Kalaba-

lk artnca, konumaclar dinlemek iin Taksim Meydanndaki gstericilerin aras-
na kartm. Fakat orada birka kii beni dirsekleyip bana srekli yle diyordu: Bu-
rada daha ne duruyoruz, hadi gidip dkknlarn camlarn aa indirelim." 28
Grup nderlerinin grevi, her eyden nce, tahrip edilecek nesneleri kefetmekti.
Bunu yapmak iin eitli yntemlerden yararlanyorlard. Bir ksmnda, gay-
rimslimlerin ev ve iyerlerinin adreslerinin yazl olduu listeler bulunuyordu:
"Bir Rum arkadamn dkknnn nnde elimde bir Trk bayra ile nbet tutu-
yordum. Ellerinde bir listeyle geldiler. Onlara bu dkknn bir Trke ait olduunu
syledim. O bunun imknsz olduunu, nk ismin listede olduunu belirti. Ben de
'O zaman listede bir hata olmutur' dedim. Ellerindeki listelerde tm cadde isimleri
ve ev numaralar vard. Kendi aralarnda srekli birbirlerine talimat veriyorlard.
'Bu ev bir Rumun, u Etmeninin, bu dkkn yamalayn, u eve girin' vs." 29
25 " ... 'Makarios'a lm!', 'Kbrs Trk'tr!', 'Emret, lelim!'..." Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri,
Ankara, 1962, s 73
26 "... 'Allahszlar gebertin!', 'On binlerce lira kazanyorlar ve ucuz eyleri pahalya satyorlar!' "Ta Gegonota Tis Konstantionopols.
6-7 Septembriou 1955" [istanbul'daki 6-7 Eyll 1955 Olaylar], Syllogo Konstantinoupoliton, Atna, 1995, s. 12.
27 Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002
28 slam B. ile mlakat, 08.05.2002.
29 Suphi B. ile mlakat, 09 05.2002
15
6-7 EYLL OLAYLAR
Daha uzak semtlerde yaayan gayrimslimlerin ev ve iyerleri bile, adresler

sayesinde kolayca bulunabiliyordu. Tarihi Yarmada'da (zellikle Eminn'nde)
bu yntemle, kapsnda isim ya da numara olmayan byk binalarn drdnc,
beinci katlarndaki Rumlara ait eya depolarna dahi zarar verilebldi.30
Olaylarn balamasndan birka hafta nce ilgili mahallelerin muhtarlarn-
dan ev ve iyerlerinin adreslen istenmiti.31 Fransz Konsolosluu'nun bir rapo-
runa gre, daha 2. Dnya Sava srasnda, zel bir birlik tarafndan, herhangi bir
atma durumunda daha kolay "ntralze" edilmelerini salamak amacyla, gay-
rimslim aznlklarn adresleri kaydedilmiti.32 Raporda, ayaklanmalar srasnda
bu bilgilerin kullanlm olmas olaslna da yer veriliyordu. Ayaklanmalardan
ksa bir sre nce, gece bekileri baz sakinlerden duvarlardaki ev ve iyeri nu-
maralarn belirginletirmelerini istedi.33 Yine gayrimslimlere ait baz ev ve i-
34
yerleri ise, bir ha figr, GMR (Gayrimslim Rum) gibi ksaltmalar ya da
35
"Trk deil", "Trk" gibi tanmlamalarla iaretlendi:
"Ben o zaman Yedikule'de otunyordum. Olaylardan iki hafta evvel genelde Rum,
ama Ermeni evleri de, yaldz soba borusu boyas ile iaretlendi. Biz bu iaretleri
siliyorduk, ama ertesi gn evler yine boyanvordu."36
Bu nc birlikleri semt sakinleri de ynlendiriyordu. Kendi oturduklar ev-

reyi ok iyi tandklarndan, gayrimslim komularn ihbar ediyor, saldrganlara
Ermenilerin, Rumlarn ve Yahudilerin evlerini gsteriyorlard.37 Gruplarn nder-
leri de ayn biimde, isimleri Trke olmayan dkknlara ynetiyorlard:
"Yksekkaldrm'da bir Yahudi, o kargaada kendi levhasn bir Trk dkknnn

tabelasyla deitirdi. Yahudinin dkknna hibir ey olmad ama Trknki ya-
malanmt. Sonra komusuna dedi ki 'Ne vapalm, senin insanlarn bunu yapt-
30 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09.1955.

31 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13.01 1956; Anastatsos reni ile mlakat, 20.10.2001
32 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 8.09.1955
33 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13 01.1956
34 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Elhnismou Ts Polis, s. 136.
35 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955
36 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001
37 Rober Haddeciyan ile mlakat, 20.03.2002
16
YENDEN KURGULAMAK
lar.' Ama garip hatalar da oluyordu. Benim bir profesr arkadam vard Mu-
ayenehanesinin zerinde Doent Dr. diye bir levha yazlmt. Doent kelimesini
gayrimslim bir isim zannedip muayenehanesini tahrip etmiler."38
Mslman halk, ev ve dkknlarna Trk bayraklar asarak ve tm klarn

yakarak, kendi mlklerim korumaya alyordu.39Yalnzca baz istisnai durumlarda
hedef oluyorlar. Trk bayran ya da haftalardr datlmakta olan "Kbrs'n Trk
olduunu gsteren haritay" zamannda gsterebildiklerinde veya duvara "Kbrs
Trktr" yazdklarnda, kendilerini kurtarabiliyorlard.40Bazen de trajikomik
yntemlere bavurulablyordu:
"Tnelde Cevat Bey'e ait bir kuma dkkn vard. Adam Trkt, ama onun da
iyerini yamalamaya baladlar. Adam hemen pantolonunu aa indirdi ve
snnetli olduunu gsterdi. O da bu ekilde adamlar durdurmaya alt.'"1
Grubun nc ksm ise talar, kaldralar, latalar, krekler, testereler, kaynak

makineleriyle donanm olarak, belirlenen nesneleri paralyordu.42 Gerekli aletler,
saldrlarn balamasndan nce kamyonlarla kent iindeki merkezi noktalarda ya da
otobs duraklarnda hazr tutuluyordu:43
"Sekiz buua doru dardan sesler gelmeye balad. ki kamyon evimizin nn-
de durdu, ilk kamyondan kyafetlerinden fakir olduklar anlalan adamlar indi.
kinci kamyon ise sopa ve kaln demirlerle doluydu. Kilisenin n avlusundaki
aileyi papazn ailesi zannetmilerdi. ki buuk metrelik duvarlara trmandlar ve
aniden bahenin iindevdiler. Evimize girmek istiyorlard. Kap ve camlar par-
alamaya baladlar." 44
38 Yorgo Adosolu ile mlakat, 1 5 03.2002

39 Makedonia, 10.09.1955; Christoforou, Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Smyrni 1955 [istanbul ve zmir'de Eyll
Olaylar], Atna 2000, s. 163; Vazo reni ile mlakat, 20.10.2001
40 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955
41 kr ile mlakat, 04.12.2001
42 A!exandrou Phiopou, Nykta Tis Ektis Septembnou Eis Tin Konstantinoupoli Kai Tn Smyrni [stanbul ve izmir'de Uzun Eyll
Gecesi], Atna, 1955, s. 16; AA, PA 264 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.
43 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvit Yetkin, s. 164; Chrstidi, Ta Septembriana,
Konstantinoupoli kai Smyrni 1955., s. 162.
44 Pineiop, Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis [1955 Eyll Olaylar;
istanbul'daki Rumlarn Kristal Gecesi], s. 89.
17
6-7 EYLL OLAYLARI
Hatta, zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur ve hat-
ta askeri aralardan oluan bir ulam ann oluturulmas sayesinde, faillerin ve
aletlerinin kent iindeki ulam garanti altna alnmt."45 Bu ekilde kolaylkla
hedeflerini buluyor ve tm kentte saldrlarn baarl bir biimde
gerekletiriyorlard:46
"Bana yakn olan en byk caddeye gittim. Bu, Gazi Bulvar'yd. Oradaki genle-
ri izledim. Bahem iin biraz toprak tayabilmek iin tam alt gn bir kamyon iin
beklemitim. imdi ise tam 21 kamyon, ileri adam dolu ve yeni olduklar
belli olan bayraklarla nmden geiyorlard. Bu konvoyu ise 13 araba izliyordu." 47
Kentin her yerinde yamalar ayn yntemle gerekletirilmiti. Dkknlar

sz konusu olduunda saldrganlar nce vitrinleri talayarak paralyor ya da vit-
rinlerin nndeki demir parmaklklar kaynak makineleri veya tel makaslar yar-
dmyla ayordu. Sonrasnda, dkknn iindekiler saldrlan yer kk bir ima-
lathaneyse alet ve makineler ya ieride ya da dar kartlarak sokan ortasn-
da parampara ediliyordu.48 Saldrlarn balamasndan ksa bir sre sonra, stan-
bul'un caddeleri dkknlardan karlan eitli eyalarla dolmutu:
"zellikle Galatasaray'la Tnel arasndaki caddeler tamamen kuma artklar

ve krk paralaryla doluydu. Caddelerde buzdolaplar, elektrikli sprgeler,
pastalar, ekerler, kuma toplan, gmlekler, kravatlar ve bir manavn artklar
vard. Tramvay, araba ve otobslerin arkasna taklm halatlarla buzdolaplar,
diki makineleri ve daktilolar sokaklar arasndan geirtiyordu. Dkknlardaki
tm eyalar, tek tek paralanyordu."49
zellikle apartmanlara ve evlere ynelik saldrlar, gayrimslimler arasnda

byk korku ve panie yol amt:
45 Vima, 09.09,1955.
46 Milliyet, 07.09 1955
47 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955.
48 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1409 1955, CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu,
09.09.1955.
49 Milliyet, 07.09 1955.
18
YENDEN KURGULAMAK
"Dkknlarn yamalanmasndan daha kt olan, evlere girilmeziydi. vey an-

nem ve kzkardem evin ikinci katna kp kapy kilitlemilerdi. Adamlar aa-
da kapy zorlamaya baladklar zaman, onlar pencereden atlamay
dnyorlard."50
Evlerin nce camlarna ta atlyor, sonra giri kaplar baltalar ve demir u-

buklarla krlyor, sonrasnda ise evin iinde ne varsa gerekli aletlerle paralan-
yor ya da camdan darya atlyordu:
"Her zamanki gibi o gn de kahveye gittim. Kahvenin sahibi yanma geldi ve dedi
ki: 'Anton'cuum bugn sen eve gitsen daha iyi olur.' 'Niye ne oldu?' dedim. O
sadece acele etmemi ve doru eve gitmemi syledi. Birka cadde daha ilerledik-
ten sonra ne olduunu anladm. Baltalarla dkknlarn kepenklerini ve evlerin
kaplarn kryorlard. Camlardan piyanolar ve dolaplar aa atlyordu ve ba-
ryorlard: 'Bugn malnz ve mlknz, yarn hayatnz'... "5l
"Yayann evindeyken orada grdklerime inanamadm. Kaplar ve pencereler

artk yoktu. Buzdolaplar, dolaplar, aynalar paralanm ve evinin nne yl-
mt. Yataklar, yorganlar kesilmi, ynler her tarafa datlmt. Elbiseler,
ayakkablar, rtler, hallar lime lime edilmi, ynlar halinde tabak anak bin-
lerce paraya blnmt. Somya paralanm, avizeler, vitrinler, masalar, san-
dalyeler ve koltuklar baltayla kesilmiti. Yerde odun, kmr ve gaz, tuz ve eker,
ya ve yumurtalardan bir birikinti olumutu. Soba da tahrip edilmi, baz valiz-
lerin iindekiler dahi makasla kesilerek kullanlamaz hale getirilmiti.'52
Kiliseler de saldrlardan payn almt. Kiliselerin iindeki kutsal resimler,

halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii ve yakld gibi, bazen ki-
lisenin tamam atee verilmiti:33
50 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26.09.2001.

51 Antonis Augustionis ile mlakat, 20.10.2001.
52 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar stanbul 1993, s 29.
53 Irakles Mllas, "To Katastrophiko Ergo Stis Ekklisies Kai Ta lera Skinomata Tis Polis" [stanbul'daki Kilisenin ve Dier Kutsal
Meknlarn Tahribat], Epta imeres 10.09 1995, s. 10-13; Christidi, Ta Septembriana, Konstantlnoupoli kai Smyrni 1955, s 111.
19
6-7 EYLL OLAYLAR!
"Kumkap'da bir binann st ksmnda bir blm vard; orada Rumlar ibadet edi-
yordu. Yukar ktmda u manzara ile karlatm: konalar, amdanlar, re-
simler, hepsi odann ortasna toplanmt ve birileri zerine smt.'"54
zellikle ili ve Balkl'dak Rum-Ortodoks mezarlklarna da zarar veril-

miti. 55 Buralarda mezar talarnn paralanmasyla yetinilmemi, karlan iske-
letler de krlm ya da yaklmt."56 Hatta bir olayda, henz lm bir kiinin be-
deni mezarlktan karlarak baklanmt."57
Gvenlik Glerinin Pasiflii
Polis memurlar, sadece Taksim'deki milliyeti gsteri esnasnda harekete

duyduklar sempatiyi gstermekle kalmam, sonrasnda kamu dzeni bozuldu-
unda ve iddet olaylar meydana geldiinde de pasif bir tutum taknmlardr.
Bu tutumu yalnzca kalabalk halk kitleleri karsnda deil, sayca kk ancak
kararl gruplarla kar karya kaldklarnda da gstermilerdir :58
"Neler olduunu merak ettiimiz iin hepimiz darya ktk. Grup halinde
adamlar ellerinde sopalar ve ekilerle bize doru yaklayorlard. Biz lokantaya
geri dndk ve perdeleri geriye kadar atk. zerimizdeki askeri niformalarn
onlar rkteceini dndk. Sonra oturduumuz lokantaya sra gelmiti. Bizi
grdkleri halde bahalarla n camlar aa indirmeye baladlar. Bu grubun
arkasnda polis memurlar vard. Ama sanki polisler, saldrganlarn ilerini
rahata yapabilmeleri iin balarnda bekliyor gibiydiler. "59
Vasiliads'in grme srasnda anlattna gre, baka zamanlarda kendile-

riyle gayet arkadaa ilikilerin kurulabildii mahalli polis memurlar bile, iddet
olaylar srasnda herhangi bir mdahalede bulunmamlard:
54 Jaklin, elik, "6/7 Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s, 42-44.
55 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.
56 -NARA 882.413/9-2755, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 27.09.1955
57 "ili mezarlnda, Yunanistan Merkez Bankas mdrnn bir ay nce len amcas Nicolas Elasco'nun tabutu alm ve
ceset baklanmtr." NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955.
58 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955; PRO FO 371/11772, stanbul Bakonsolosluu Raporu,
07.09.1955; NARA 782 00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955.
59 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri , s 250.
20
YENDEN KURGULAMAK
"Beyolunda evimizin kesinde bir frn vard. Sahibi aslnda Arnavuttu ama
Rumca konutuu iin ve Ortodoks olduu iin herkes onu Rum zannederdi. Bizim
karmzda ise bir karakol vard. Bu adam pasta veya reklerini hibir zaman er-
tesi gne brakmazd. Her akam frn kapattktan sonra arta kalanlar karakol-
daki polislere verirdi. O gn, iki kii frnn camlarn aa indirince hemen komi-
sere gitti. Komiser ona yle bir cevap verir: 'Hibir ey yapamam, ben bugn po-
lis deil Trkm.' Bu garip, ama bu cevap o gnler polislerden ska duyuldu."60
stanbul'un baz semtlerinde, gvenlik gleri, iddet olaylarna tanklk et-

mi olmalarna ramen karakollar terk etmemiler. rnein, Samatya Kara-
kolu'nun komiseri ve polis memurlar kendilerini karakola kilitleyerek, ancak
ertesi gnn erken saatlerinde tekrar dar kmlar.61 Baz durumlarda polis
memurlar olaylar srasnda alk bile tutmu62 ve saldrganlarn devam etmesi
iin onlar cesaretlendirmilerdir.63 Polis memurlar, silahlarn talar skmek
iin kullanarak, ykmlar srasnda saldrganlara yardm etmilerdir.64 Yine baz-
lar, bizzat kendileri de, yamalanan dkknlarn mallarn paralamlardr:
"Aacamii'nin nnde saldrganlar ellerindeki krk mantolar yrtmaya al-

yorlard. Baaramayacaklarn anlaynca polisten bak istediler. Polis ban
vermedi ama mantoyu daha rahat yrtabilmeleri iin biraz kesti."65
Saldrganlarn saysnn ok olmas nedeniyle polisin aresiz kaldn d-

nmek mmkn deildir. Zira, stanbul Emniyeti'nin yaklak 1.500 kiilik per-
soneli austos ayndan beri alarmdayd; yle ki, memurlar Emniyet binalarn
terk etmiyor, hatta alma masalarnda uyuyorlard.66 Nfusu arlkl olarak
Rumlardan oluan Bykada'nn polisi, takviye glerle kuvvetlendirilmiti; bu
gler, iskeleye demirlenmi gemilerde geceliyorlard. Patrikhane ve Yunan Kon-
60 Mhals Vassliads ile grme, 22 09.2002.

61 Dokdakis Donos ile grme, 12.10.2001.
62 CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1955
63 Milliyet 07.09.1955.
64 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi Ulengin, Emniyet Bamfetti
Muavini, s. 1 59.
65 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Hicri Tan, s. 273
21
6-7 EYLL OLAYLARI
solosluu iki haftadr sk bir gzetim altnda tutuluyordu.67 Hilton Oteli gibi
uluslararas prestije sahip yerlerde, ayaklanmalardan nce polis tarafndan eitli
gvenlik nlemleri alnmt.68 Ancak, yabanc dkknlarn da korunmas gereki-
yordu. rnein, Tnel'deki Bolero adl Fransz dkkn nnde bir polis memu-
ru nbet tutuyordu. Ellerinde demir ubuklar bulunan- 15-20 kiilik bir grup
dkkna yaklamaya altnda, bu polis memuru, onlar "Bu dkkn bir Fran-
szn, buraya saldramazsnz" diyerek engellemitir.69 3 Eyll 1955'ten itibaren,
Eskiehir ve evresindeki polis memurlar dahi stanbul'a sevk edilmiti.70 Asln-
da saldrlarn, zamannda yaplacak mdahalelerle nlenebilecek nitelikte oldu-
u, muhtemelen mdahale etmemeleri ynnde aka bir talimat almam olan
polislerin bazen tek balarna byk insan kitlelerinin saldrlarn engellemele-
rinden anlalabilir. Bu ekilde, bir polis memuru, Bykada'da bir Rum okuluna
saldrmaya alan 30-40 kiilik bir insan topluluunu, iki el ate ederek dur-
durmutur.71 Alman Bakonsolosluunun raporlarnda yer alan bir gr, polis
glerinin pasifliini "emir biiminde verilmeyen, ancak hadiselere gz yumul-
masn bir prensip olarak ngren genel bir talimat'n72 varlna dayandrr; bu
dnce daha sonra polis memurlarnn ifadeleriyle dorulanmtr:
"Askeri mahkemedeki durumalarda, tutanaklara zel bir tank ifadesi koydur-

maya alyordum. Hkim de bunu kabul etmiti. Polis memuru Hikmet olak,
6 Eyll 1955 gn, Saryer Karakolu'nun telefon santralnda grevliydi. Emniyet
Mdrlnden karakollara ve karakollardan Emniyet Mdrlne yaplan
telefon grmelerini balyordu. Savcnn 'ne bildii' ile ilgili soruya, 'Sizin de
pek iyi bildiiniz gibi, o gn, hrszlk ve yangn olaylar dndakilere gz
yummak iin emir almtk' eklinde yant vermiti."73
67 Hrriyet 07,09.1955; Patrikhane 250 kiiyle korunuyordu, akam saat 20.00'de bu say 350'ye ykseltildi
68 Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli kai Smyrni 1955, s 3 1 5
69 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi lengin, Emniyet Bamfetti
Muavini, s 160
70 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Halim Sait Kayl, s. 387.
71 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Ahmet Hamd Canolu, Polis memuru, s. 119.
72 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955
73 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Orhan Birgt, KTC yesi, s. 1 15
22
YENDEN KURGULAMAK
Polis karakollarnda grevli memurlarn, iddet olaylarnn patlak vermesi-

nin ardndan karakollar terk etmeleri yasaklanmt:
"Olaylardan saat evvel, yani saat drtte, bize Emniyet Mdrl merkezin-
den bir emir geldi. Saat beten sonra hibir polis memuru karakollar terk etme-
yecekti. Bu haber zerine biz 5. ube olarak hepimiz binada kaldk. Saat altya
doru her taraftan, zellikle Beyolu'ndan saldrlarla ilgili haberler geliyordu.
Dkknlar yamalanp kiliseler yaklyormu. Polis efimiz Celal Kosova o za-
man Avrupa'dayd. Onun vekili olan Necati Ein'e sorduk. Kendisi ikinci bir
emre kadar hibir mdahalede bulunmamamz syledi. Kaplar kilitleyip ierde
bekledik. Burnumuzun dibinde adamlar dkknlar ve evleri yerle bir ederken
gryorduk ama hibir ey yapamyorduk." 74
Dikkat ekici bir baka nokta, itfaiyenin yangn yerlerine ok ge gelmesi,

ya da yangn sndrme tehizatnn yetersiz olduunun iddia edilmesiydi. Bir
grg tan, kiliselerdeki pek ok deerli ikona ve tablonun, itfaiyenin ge
gelmesi veya yangn isteksizce sndrmesi nedeniyle kaybedildiini
aktaryor."
Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi
Rum, Yahudi ve Ermenilere ynelik saldrlar srasnda ou durumda Ms-

lman komular, gayrimslimleri korumaya almlardr. Saldrganlar bedensel
zarar vermemeleri iin talimat aldklarndan, kk apl direnmeler bile iddet
olaylarn engelleyebilmiti. rnein Heybeliada'da (CHP yesi) bir kadnn saldr-
gan grubun karsna dikilip, bulunduklar caddede hibir eve dokunulmamasn
istemesi yeterli olmutu. Saldrganlar ekinmi ve adann baka blmlerine
ynelmilerdi.76 Donias'n da mlakatta vurgulad gibi, cesurca gsterilen
bireysel tepkiler, bazen tm bir caddeyi saldrganlardan koruyabiliyordu:
74 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Berkan Tmerkan, Polis memuru, s. 260
75 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis. s. 92
76 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26 09 2001.
23
6-7 EYLL OLAYLARI
"Bizim sokamzda ofr Nusret yaard. O gn 40 kiilik bir grup bizim evlere
doru gelmeye balad. Nusret bunlarn nn kesti ve ne istediklerini sordu. On-
lar Rumlarn evlerine saldracaklarn sylediler. Nusret, burada Rumlarn otur-
madn syledi. Gruptan birka kii yine de yrmeye devam edince Nusret ba-
rd ve ancak onun cesedinin zerinden yollarna devam edebileceini syledi. Ve
grup hemen geri dnd. Nusret, 50 metrelik bir soka kurtarmt. Yan sokakta ise
arkadam Zajer'n teyzesi Rum komusunun kapsna dikildi ve adamlara yle de-
di: 'Pavli Ejendi'nin evine girmek iin ilk nce bana saldrmanz gerekir.' Adamlar
hemen geri dndler. Bu sokaktaki 60 Rum evinden sadece ikisi tahrip edilmiti."
77
Yine dier Trk komular, saldr yaplacana dair dedikodular ktn-

da ve saldr srasnda, gayrimslimleri kendi evlerinde saklamlard. Topha-
ne'den kr I., 6 Eyll gn, alt katlarda oturan iki Rum komusunu kendi
evine saklam ve st katlara kan saldrganlar da ancak havaya ate aarak
kovalayabilmiti.78 Baz Mslmanlar ellerindeki Trk bayrayla madurlarn
ev ve iyerlerinin nnde durmu, buralar, sahiplerinin Trk olduunu iddia
ederek koruyabilmilerdi.79 Ayaklanmalardan sonra gayrimslimler gazetelere
ilan vererek, yardmlar iin Mslmanlara teekkr ediyordu.80 Baz Msl-
manlar madurlara parasal yardmda da bulunmutu. Bununla ilgili, misyoner-
lerin ngiliz Dileri Bakanl'na yazd bir raporda, "bir Trk subayn, Rum
kiracsna, kiray demek iin saldrlardan doan maddi zararn telafi edinceye
kadar bekleyebileceini nerdiinden" bahsedilmektedir.81
Fakat baz durumlarda, komu veya tandklarn gayrimslimlerin otur-
duklar yerleri gstererek saldrganlarn iini kolaylatrd da olmutu.82 Bir
77 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001.

78 kr . ile mlakat, 04.12.2001
79 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton
Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s 81.
80 "Yedkule'de olum Viros Ermai (fabrika mdr) silahl adamlarn saldrsna uramtr. Subay Celal Siren'in mdahalesiyle
kurtarlmtr. Kendisine bunun iin teekkr ederim. TEKTA Tekstil Sanayii", Yeni Sabah, 12.09.1955; "Makbule Hanm,
ayaklanmalar srasnda gstericilerin iddet kullanmasn engellemitir. Ermeni Patrii kendisini davet etti ve angajman iin
teekkr etti.", Akam, 10.09.1955
81 PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1.1955
82 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 58, s.167; Hikmet Dikmen ile mlakat,
09.05.2002.
24
YENDEN KURGULAMAK
Rumun mlakat srasnda vurgulad gibi, "iyi ve kt komular" vard.83 Bir Er-
meni, Elmada'daki apartmanlarnn kapcsnn bir Trk bayran binann cep-
hesine takarak evi koruduunu, ancak bir komunun, 100 kiinin zerindeki bir
gruba apartmanda Ermenilerin oturduunu ihbar ettiini anlatmtr. Apartman
bu ekilde tespit edilmi ve yamalanmt.84
Yaptm mlakatta Vassiliadis, Trklerin, komuluk ya da i arkadal gibi
kiisel ilikiler iinde olduklar gayrimslimlere ayaklanma srasnda yardm
ettiini anlatt. Ancak, Vassiliadis'in oturduu apartmann kapcs rneinde g-
rlecei gibi, ayn kii bir yandan bizzat tand gayrimslimleri korurken, tan-
mad gayrimslimlere saldrabiliyordu:
"Bizim evimiz, Beyolu'ndaki Kalyoncu Sokak'tayd. iddet olaylar patlak ver-

diinde, kapc Mehmet, anneme 'Korkmayn Madam, bizim evde saklanabilirsi-
niz dedi. Eline bir Trk bayra ald, d kapy kilitledi ve binann nnde dur-
du, ilk saldrganlar geldiinde, onlara burada Rum oturmadn syledi ve
adamlar gerekten de evimizi yamalamadan gittiler. 2. kattaki Madam Kati-
na'y, 3. kattaki Maria'y ve 4. kattaki Anton'u korumu olan Mehmet, binadan
kt, Trk bayran brakt, eline bir odun paras ald ve caddenin karsndaki
gayrimslimlere ait dkkn ve evlere saldrmaya balad. Ben onu evimizin
penceresinden izleyebiliyordum. "85
83 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis. s. 169.
84 Vahram T. ile mlakat 13.05.2002
85 Mihalis Vassiliadis ile mlakat, 22.09.2002
25
6-7 EYLL OLAYLARI
zmir'deki Saldrlar
Atatrk'n doduu eve saldrda bulunulduu haberi, zmir'de de yerel bir

gazete tarafndan yayld. Gece Postas 06.09.1955 gnk basksnda u manet-
le kt: "Madem Yunanllar Trk Konsolosluu'nu bombalad, yleyse onlarn
bayra da artk Konak Meydan'nda dalgalanmamal." Gerekten de ayn akam,
uluslararas fuar nedeniyle Konak Meydan'na ekilmi olan Yunan bayra, bir
saldrnn hedefi oldu. Genlerden oluan bir grup, bayra "Kbrs Trktr! G-
vurlara lm!" nidalaryla indirip yakt.86 stiklal Mar eliinde, Yunan bayra-
nn yerine Trk bayra ekildikten sonra, grup fuar alanna doru hareket etti.
Burada da fuarn "Lozan" ve "Dokuz Eyll" girilerindeki Yunan bayraklar aa-
ya indirilip yakld.87 Kalabalk, ayrca Yunan pavyonunu talayp i
donanmn paraladktan sonra, binay atee verdi.88
Ayn anda, Alsancak'ta bulunan Yunan Konsolosluu nnde baka bir
grup protesto iin toplanmt. Konsolosluk mensuplarndan Trk bayra ek-
meleri istenip bu talep yantsz kalnca, saat 21.00'e doru konsolosluk binasna
hcum edildi, mobilyalar paraland ve atee verildi: bylece tm bina yanp kl
oldu. Konsolosluk alanlar arka kapdan kaablmilerd.89 Bu esnada zmir'in
eitli semtlerinde 20-30 kiilik gruplar ortaya kmt. Bu gruplar iki ya da
kii tarafndan ynlendirilerek belirli hedeflere saldryordu. Eylemcilerin top-
lam says 400' gemiyordu.90 Yunanl 6 NATO subaynn da evleri ayn
gruplarca baslm ve yamalanmt. Memurlar ve aileleri saldrlar srasnda ha-
karete uram, hatta bir memur ve kars dvlmt.91 Yunan NATO subaylar
ve bakonsolos, o geceyi Amerikan Konsolosluu'nun korumas altna geir-
dikten sonra, ertesi gn uakla Yunanistan'a gittiler.92
Tpk stanbul'da olduu gibi zmir'in Alsancak, Bornova ve Buca semtle-
rinde Rumlara ait ev ve iyerleri de saldr ve yamalamann hedefi olmutu.93
86 PRO PREM 1 1834/ 479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09,1955

87 Demokrat zmir, 07.09.1955, Eleuphtheria, 08,09.1955.
88 Yeni Asr, 07 09 1955,
89 Vima, 08,09,1955
90 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 0 1 , 1 2 . 1 9 5 5
91 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13,09.1955
92 AA PA 231 Kbrs 21 1-00/92.09, Atna Bykelilii Raporu, 08.09.1955
93 PRO FO 371/1 17721, RG 59/78200 9/655, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955
26
YENDEN KURGULAMAK
Ancak, zmir'deki toplam on kilise ve sinagogdan yalnzca Alsancak'taki Or-

todoks kilisesi yamalanm ve atee verilmiti.94 Alsancak'taki ngiliz Kltr
Enstits'ne yaplan saldry, ingiliz Konsolos bir "yanllk" olarak deerlendir-
di, nk enstitnn bulunduu binann mal sahibi bir Rumdu.95
Limanda bulunan Rum bayrakl teknelerin Trk bayra takmalar talep

edildi. Bu teknelere ynelik saldrlar, ancak limanda bulunan Trk sava gemi-
lerinin subaylarnn mdahalesi ile engellenebildi.96 Brescia ve Livorno adl iki
ngiliz gemisinin mrettebatna "ate toplar" -yani, mazota bulanp tututurul-
mu talar veya kuma sarlm teneke kutular- ile saldrld:97
"Saat 23.00'te sahilde, kalabalk bir erkek grubu baryor, ta ve ieler savuru-
yordu. Sahilde polis de vard, ancak isyanclar durdurma gayreti iinde deiller-
di. Gece saat 03.00'te bir grup asker gelene kadar bu byle devam etti, askerle-
rin geliiyle isyan snmeye balad. Kalabahktakiler, mrettebatmzda Yunan
olduunu syledi, jakat mrettebat sadece ngilizlerden oluuyordu."98
zmir'deki tahribat eylemleri de aslnda gvenlik glerinin mdahalesi ile

nlenebilecekken, onlar burada da tepkisiz kalmlardr.99
"Evime gece l'de saldrmaya baladlar. O zaman zmir'de Gazikadnlar

Caddesinde oturuyorduk. Gece yarsndan sonra yamalamalar balad.
Camlara Trk bayran, Menderes ve Bayar'n fotoraflarn astm. Evdeki
tm eyalar krp dktler. Kz kardeimi komuda sakladm. Saldrlar s-
rasnda polisi aradm ama bana valinin emri olduu ve silah kullanmayacak-
larn sylediler."100
Saldrganlara kar sert davranmamalar kendilerine emredilen polis me-

murlar, fuar alanndaki saldrlar esnasnda pasif bir tutum taknmlardr:
94 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 0 1 .1 2 .1 95 5 .

95 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09.1955.
96 Makedona, 09.09 1955
97 PRO FO 371/117714, RG 1034/4123, zmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955
98 PRO FO 371/1 17714, RG 1034/4123, izmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955
99 NARA 782.00/10-455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955.
100 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 358
27
6-7 EYLL OLAYLARI
"Olaylarn gittike daha fazla bydn fark ettim. Kordondan sesler

geliyordu, o tarafa doru yrdm. Orada grup grup adamlar vard ve limandaki
gemilere saldrmak istiyorlard. renebildiim kadar Basmahane'de de olaylar
kmt. O tarafa doru gittim. Orada kalabaln iinde vali de vard. Orada
beni tanyan birka polis memuruna rastladm, onlara burada neler olduunu
sordum. Bana, Yunan pavyonuna saldrldn, konsolosluun yakldn sy-
lediler. Neden mdahale etmediklerini sordum, nk etrafta dank bir ekilde
duruyorlard. Aldm cevap ise, yle bir emir almadklarna dair idi. Hatta po-
lislere, saldrganlara agresf davranmamalar emri verilmiti." 101
tfaiye ise, yangndan ok daha nce fuar alanna varmtr. 6 Eyll akamnn
erken saatlerinde, itfaiyeciler zmir Fuar alanna gelmi ve fuar pavyonlarndan birinin
nnde beklemeye balamtr. Neden geldikleri sorulduunda, itfaiye erlerinden birisi
"Birazdan yangn kacak, biz de sndreceiz" eklinde yant vermitir.102
tfaiyecilerin Yunan pavyonunda ve konsoloslukta kan yangn sndrmek
konusundaki beceriksizlii, yangn karanlarn sndrme abalarna mdahale etmesi
ile de aklanabilir. Saldrganlar, su hortumlarn kesmi ya da itfaiye erlerinin srtlarna
karak, ilerini yapmalarna engel olmulardr.103
Toplam olarak zmir'de 14 ev, 6 iyeri, bir pansiyon, bir kilise, Yunan fuar
pavyonu, Yunan Konsolosluu binas ve ngiliz Kltr Enstits'n barndran bina
saldrya uramtr.104 7 kii ar, 50 k ise hafif ekilde yaralanmtr.105
zmir'deki toplam hasar 475.500 TL tutarndadr. Yunan Konsolosluu bi-
nasndaki zarar 90.000 TL, Yunan pavyonundaki zarar ise 57.000 TL olarak bil-
dirilmitir. Kabul edilen zarar tutarlar. Yunan Konsolosluu iin 52.000 TL, Yunan
NATO subaylar iin 42.000 TL ve zmir'de yaayan dier Yunanistan vatandalar iin
235.500 TL'dr.106
101 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Akn, s. 363
102 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 8, '5. nikat, 1 6. 1 2, 1 95 5 .
103 Eski tfaiye Mdr Ahmet Yetiner ile mlakat, 28 03,1998, Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih. 8
(19981, s. 34-41.
104 Son Saat, 08 03.1955, Hrriyet, 08.09,1955
105 Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s. 34-41.
106 Christidi, Ta Septembrlana, Konstantnoupoli ka Smyrni 1955, s. 256.
28
YENDEN KURGULAMAK
Ankara'daki Saldrlar
Ankara'da arlkl olarak yalnzca renci protestolar gereklemi,, ancak

iddet olaylar meydana gelmemitir.107 Bunun en nemli nedenlerinden biri,
Ankara'daki gayrimslim nfus orannn ok dk olmasdr. Ayrca, Ankara Valisi
Kemal Aygn'n, Ankara genelindeki tm toplantlar yasaklayan acil tedbiri de etkili
olmutur.108 Aygn, 6 Eyll 1955 gn stanbul'da bulunmu ve ayaklanmalara tanklk
etmiti.
rencilerin ifadelerine gre, 6 Eyll gece yarsna doru, Trkiye Milli Talebe
Federasyonu (TMTF) yeleri stanbul'dan, Ankara'daki tm renci yurtlarn telefonla
arayarak ''Genliin Deklarasyonu"nu duyurmulard. Deklarasyonda stanbul'daki
ayaklanmalardan bahsediliyor ve Ulus'ta dzenlenecek bir protesto gsterisine katlma
ars yaplyordu.109 Bu deklarasyon zerine Siyasal Bilimler ve Hukuk Fakltesi
nnde toplanan renciler, askeri glerin de takviyesyle polis tarafndan gz
yaartc gazla datlm, renci yurtlar ise gzetim altna alnmt.110
Gstericilerden oluan dier gruplar Cebeci ve Ulus ile Yunan Bykeliliinin nnde
toplanmt."' Gstericilerin toplam saysna dair verilen rakamlar, 1.000 ile 4.000
arasnda deimektedir.112 Bu gruplar da polis tarafndan etkili bir biimde datlm,
479 k tutuklanmtr.113
Bursa ve Samsun'daki yetkililer, Rum yerleimleri ve evler iin gvenlik
tedbirleri almlardr. Bu kapsamda. Bursa'da 97 Rum, bir otele yerletirilmitir.114
Adana'da 6 Eyll 1955 akam, genlik rgtlerinin ve esnaf birliklerinin yaklak
3.000 yesi protesto iin toplanmtr. Toplant, polisin iddet kullanmasyla
datlmtr.115 Eskiehir'de genlerin katld kk apl bir gsteri, olaysz sona
ermitir.116
7 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955.

8 Yassada, Yksek Adalet Divani Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Kemal Aygn, Ankara Valisi, s, 90.
9 Ulus, 08 09.1955
10 Hrriyet, 08 09 1955
11 Cumhuriyet, 08.09.1955, Milliyet 08 09 1955
12 Yeni Sabah, 08 09,1955, Akam, 08 09,1955
13 Vatan, 08 09.1955
14 Milliyet, 08.09,1955
15 Milliyet, 08.09 1955, Vatan. 08,09 1955, Yeni stanbul 08 09,1 955.
16 Milliyet, 08 09,1955
29
6-7 EYLL OLAYLAR!
Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald lk nlemler
6 Eyll akam trenle Ankara'ya doru hareket etmek zere stanbul'dan ay-
rlan cumhurbakan ve hkmet yelerinin birou, yolda ayaklanmalarn boyutu
konusunda bilgilendirilmilerdi. Derhal geriye dndler, "rfi idare" ilan ettiler ve
birlik komutanlarna, silah kullanarak sknet ve dzeni salamalarn emret-
tiler.117 1. Ordu Komutan Vedat Garan Paa, "ikinci bir Mustafa Mulal olmak is-
temedii iin" bu ate emrini reddetti.118 6 Eyll akamnn son saatlerinde devreye
sokulan birlikler iddet olaylarn kontrol altna alabildiler; ancak, huzursuzluklar
sonraki gn ve haftalarda, blgesel dzeyde yeniden alevlendi119 7 Eyll gn
leden sonra, Beyolu'ndak Belediye Meclisi binasnn nnde toplanan ve
milliyeti sloganlar atan bir grup, polis tarafndan datld.120 8 Eyll 1955 gecesi,
skenderun'daki bir Rum-Ortodoks kilisesine dinamitle saldrld. Patlama ne-
deniyle kilisenin yan duvarlar zarar grd. Failler yakalanamad.121 9 Eyll 1955
gn Alsancak'ta, tren garnn karsndaki Aya Vuklin kilisesi atee verildi; yangn
itfaiyenin zamannda mdahalesi ile sndrlebildi.122 10 Eyll 1955'te, Balkldaki
Rum hastanesini atee vermek isteyen kadn tutukland. Ayrca, polis ayn gn,
Emrgn'dak bir kahvede bir gayrimslimin fabrikasna saldrmak zere
hazrlklar yapan 70 kiilik bir grubu datt.123 25 Eyll 1955'te Kadky'de bulunan
bir kilise yaklmaya alld.124 Saldrlarn hemen akabinde, gayrimslimler ska
szl olarak da taciz edildiler.125 anakkale'deki antisemitist bildiriler, Istan-
1 17 AA PA 264 Trkiye 205-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.

118 Dnemin 3. Dou Anadolu Ordusu Komutan Albay Mustafa Mulal, Ankara'nn emriyle, 1945'te Ar blgesinde snr geen
33 pheliyi yargsz infaz ettirmitir. Demokrat Parti 1950'de iktidara gelince, sonradan kendisini bu olay iin sorumlu tutmu ve
Askeri Mahkemede yarglamtr: AA PA 264 Trkiye 205-0092.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; 1960'da
Yassada'da yaplan durumalarda tank olarak dinlenen General Vedat Garan bu ifadeyi yalanlam ve cephane
bulundurulmas emrini vermekle birlikte, kullanlmas ynnde bir emir vermediini belirtmitir: Yassada, Yksek Adalet Divan
Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 3 2 5
119 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.
120 Son Posta, 07.09.1955
121 skenderun, 10.09 1955; Vatan, 10.09.1955.
122 Eski itfaiyeci Ali Ulvi Gltekin ile mlakat, 13.03.1998, Arzu Kldere: "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s
34-41.
123 Hrriyet, 11.09.1955
124 PRO 371/117717, RG 1016/20, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.10.1955.
125 "Bireylere ve din adamlarna ynelik yeni tehditler yar. Bir adam, bir papaza' 'Sen hl burada msn? Bir dahaki sefere seni
ezeceiz' dedi." : PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955.
30
YENDEN KURGULAMAK
bul'daki Yahudilerin evlerine "gamal halarn izilmesi ve 1955 ylnn Kasm aynda
yeni antsemitist yaynlarn126 kmas, Hahamba Rafael aban'n stanbul valisini
resmi dzeyde protesto etmesine dahi neden oldu.127 Hkmetin ilan ettii rfi idare,
lkenin byk kentiyle -stanbul, zmir ve Ankara'yla- snrlyd. rfi idare
Kumandanlna artk yrtme gcn elinde bulunduran 3. Dou Anadolu Ordusu
Komutan General Nurettin Aknoz getirildi.128 Geceleri saat 24.00-05.00 aras
uygulanan "sokaa kma yasa", devriyelerin kontrolleri ve stanbul, Ankara,
zmir'de yaplan tutuklamalarla, her kentteki iddet olaylarna son verilebldi.
stanbul'da 5.104119 kii tutukland. Ankara'da tutuklananlar iin verilen rakamlar 300
ila 469;130 zmir'dekiler iin verilen rakamlarsa 50 ila 170131 arasnda deimektedir.
ileri Bakan Namk Gedik, emniyetin baarszl nedeniyle istifa etti ve
yerine, geici olarak Savunma Bakan Ethem Menderes atand. Bakan Fuat Kprl,
vekleten Savunma Bakanl grevini stlendi.132 Ayn nedenlere dayanarak, Milli
Emniyet Hizmetleri efi (MAH Reisi), zmir valisi, zmir'de bulunan birliklerin
komutan, stanbul emniyet mdr ve general, iktidar tarafndan grevden alnd.
Milli Emniyet efliine Kemal Aygn atand.133 Bunlarn dnda, yerel dzeyde bir
dizi memurun, kan huzursuzluk ve bunlarla yeterince mcadele edilmemesinden
sorumlu olduklar gerekesiyle grev yerleri deitirildi.134 Anayasaya gre rfi idare
durumunun meclis tarafndan en ksa srede onaylanma zorunluluu bulunduundan,
12 Eyll 1955 gn meclis toplantya arld. Toplantda nce iktidar ve muhalefet
szcleri, ayaklanmalarla ilgili grlerini bildirdi. Babakan Vekili Fuat Kprl,
hkmetin gsterilerin yaplacandan haberdar olduunu, ancak zamannn kesin
olarak bilinmediini aklad:
126 Burada zellikle sz konusu olan, antsemtist olarak tannan yazar Cevat Rfat Atilhan'n "Sionizm- Mslman Dnyasna Bir Tehdit" kitabdr. Bu
kitap, ayaklanmalarn ardndan stanbul'da cretsiz olarak datlmtr.
127 NARA 882 411/11-1 55, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 5 . 1 1 . 1 9 5 5
129 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi, s. 67
130 Akam, 08.09 1955, Vatan, 08.09.1955, Yeni istanbul, 08.09 1955
131 PRO CO 926 184/172, Istanbui Bakonsolosluu Raporu, 09.09.1955
134 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, i,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.
31
6-7 EYLL OLAYLARI
"Arkadalar polis glerinin saldrlardan daha nceden haberleri olmadndan

bahsetti. Ben sadece u kadarn syleyebilirim: Hkmet nceden bilgilendiril-
miti. Buna gre tedbirler de alnmt. Fakat, olaylarn hangi gn ve saatte ka-
ca bilinmiyordu. Tm abalara ramen, baskn gibi gelien olaylar engellene-
medi. Hatrlarsanz, tarihte buna benzer ok olay olmutur. En yakn rnek Pe-
arl Harbour Amerikan Silahl Kuvvetlerine yaplan baskndr."135
Fuat Kprl, aklamalarnn geri kalan ksmnda, saldrlarn hazrlanma-

s ve uygulanmasndan komnistleri sorumlu tutuyordu:
"izninizle imdi saldrlarn kendisi hakknda konuacam. Kbrs meselesi nede-

niyle tahrik edilmi olan genler ve vatanseverler, olaylarn kndan sorumlu-
dur. zellikle genlik, ok hrn tepki vermitir. Dier taraftan basn provoke et-
mitir. Selanik'te patlayan bombann da haberi gelince, nihayet bir frsat do-
mutur. Komnistler hareketin arasna karp genlerin vatansever gsterisini
kullanarak, ykp yamalamlar dr. nk komnistler, ayaklanmalar nceden
planlam ve imdi de komutay ellerine almlardr. Bu olaylar aylar ncesinden
planlanm olmasayd, bylesi bir saldr mmkn olmazd. [...] Saldrlarn ekli
ve hedefleri doru incelenirse, burada sz konusu olann yalnzca komnist bir
komplo olduu grlecektir."136
Babakan Adnan Menderes, btn Trk halknn, komnist kkrtclarn

ii olarak grlmesi gereken olaylar nedeniyle akn olduunu aklad. Hk-
met, ayaklanmalarn iyzn ortaya karmak iin her eyi yapacakt. Olaylarn
kayna, Kbrs sorununun gerek Yunanistan'da gerekse Trkiye'de yol at ar
kkrtlm vatanseverlikte aranmalyd. Kbrsl Trklere kar bir kymn
gerekletirileceine dair dedikodular ortamn gerilmesine katkda bulunmu,
neticede "caniyane" unsurlarn etkisiyle gerek bir psikoza dnm ve buna
bal olarak zellikle genler arasnda duygu patlamalarna yol amt. 6 Ey-
ll'deki gerek huzursuzluklar, aslen bir renci grubunun eylemiyle
135 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09.1955.

136 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8.nikat, 12.09.1955.
32
YENDEN KURGULAMAK
balam, bu gruba ksa srede dierleri de katlmt. Bu ateli vatanseverliin

patlak vermesi, sorumlu emniyet mdrlerin neredeyse felce uratarak, ateli si-
lah kullanma emri vermek konusunda kararsz kalmalarna sebep olmutu. kti-
dar da, gsterilerin dzenleneceinden haberdar olmakla beraber, bu denli geni
apl psikozlara dneceklerini kestirememiti. ktidar, aclar sarmay ve
zararlar tazmin etmeyi olduu kadar, bylesi olaylarn tekrarn nlemeyi de
kendine vazife edinmiti. Balatlan adl inceleme olaylarn gerek niteliini or-
taya koyacak ve tm dnyaya olanlarn Trklerin ii olmadn gsterecekti...
Meclis Genel Kurulu toplantsnda tm konumaclar, olaylar, Trkiye'nin bir
hukuk devleti olarak itibarn zedeleyecek ulusal bir facia olarak deerlendir-
diler.137 Bir konumacnn, suu Rumlara atmay denemesi Meclis Kurulu'nu
hiddetlendirirken, kurulun bu tutumu, olaylarda ailesi madur olmu bir Rum
milletvekiline duyduklar yaknl sergiliyordu. Muhalefet partisi CHP'nin lideri
smet nn, daha nce de pek ok basn aklamasnda, olaylar nedeniyle
duyduu znty beyan etmi ve hkmetin ald nlemleri desteklemiti:
"Demokrat Parti grubunun, olaylar ciddi ekilde tarttn tespit ettik. Hk-
metin anavatann byk bir tehlikede olduunu idraki, partiler aras rekabete
stn gelmitir."138
nn, Meclis Genel Kurulu'nda yapt konumasn, devlet erkinin iflas-

na iaret etmek ve acil bir aklama talep etmekle snrl tuttu. Genel Kurul ise
byk bir ounlukla, muhalefetin rfi idareyi iki ayla snrlandrma ya da An-
kara'y bunun dnda tutma talebini reddetti.l 3 9
137 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955

138 Ulus, 19,09 1955,
139 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955
33
6-7 EYLL OLAYLARI
Hasar
Maddi Hasar
Hangi kaynan esas alndna bal olarak, ayaklanmalar srasnda
meydana gelen zararla ilgili farkl rakamlara ulalmaktadr. Resmi bir Trk
kaynana gre 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul
ile aralarnda fabrika, otel, bar vb. yerlerin bulunduu 5.317 tesis saldrya
uramtr.140
Nfusun yzde 15'inden fazlasn Rumlarn oluturduu Beyolu'nda,
2.293 obje ile en yksek ykm oranna ulalmtr. Geleneksel olarak gayrims-
limlerin iyerlerinin ve atlyelerinin bulunduu Eminn ise, tahrip edilen
1.134 obje ile ikinci srada yer almtr. Fatih'te 652, ili'de 525, Beikta'ta
273, Saryer'de 227, Kadky'de 222, Adalar'da 152, skdar'da 123, Bakr-
ky'de 71, Beykoz'da 9 ve Eyp'te 1 obje tahrip edilmitir.141
Bir Yunan kayna, tahrip edilen nesnelerin saysn doruluyor. nemsiz
saylabilecek bir sapma, sadece tahrip edilen iyerlerinin saysnda ortaya k-
yor; burada say 4.228 olarak veriliyor.142 Alman Dileri Bakanl Arivi'ndeki
belgeler ise sadece tahrip edilen iyerleri ile ilgili bilgi veriyor. Buna gre, stan-
bul'daki 36.000 iyerinden 3.900' yklm ya da yamalanmtr. Bunlarn din-
sel ya da etnik gruplara gre bir snflandrmas yapldnda, ortaya yle bir
tablo kmaktadr:
143
TABLO 1: TAHRP EDLEN YERLERNN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI
iyerleri
Rumlar 2.200
Ermeniler 900
Museviler 400
Mslmanlar 400
140 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.
141 AESF, ker Dosyas: 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.
142 Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Srnyrni 1955, s. 260.
143 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955
34
YENDEN KURGULAMAK
Amerikan Dileri arivlerinde, tahrip edilen yerler kendi ilerinde ayrlm

ve farkl etnik gruplara gre snflandrlmtr:
144
TABLO 2: TAHRP EDLEN YERLER VE EVLERN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI
iyerleri yerleri Evler Evler

(%) (Say) (%) (Say)
Rumlar 59 2.500 80 670
Ermeniler 17 1.000 9 150
Museviler 12 500 3 25
Mslmanlar 10 400 5 40
Bu kaynaa gre, saldrya urayan iyerlerinin yzde 59'u, evlerin ise yz-
de 80'i Rumlara aittir. Saldrya urayan iyeri says 2.500'e, ev says ise 670'e
tekabl etmektedir.
Ermenilere ait evlerin says 150, iyerlerinin says ise 1.000 olarak belirtil-
mitir. Yzde olarak ifade edildiinde, saldrya urayan tm iyerlerinin yzde
17'sinin ve tm evlerin yzde 9'unun sahiplerinin Ermeni olduu ortaya k-
maktadr. Ayrca toplam 33 Ermeni kilisesinden 3' ve toplam 22 Ermeni oku-
lundan 4' saldrya maruz kalmtr.
Bu kaynaa gre, tahrip edilen iyerlerinin yzde 12'si ve evlerin yzde 3' Ya-
hudilere aittir. Rakamlarla ifade edilecek olursa, bu yzdeler 500 iyeri ve 25 eve te-
kabl etmektedir. Zarara uratlan iyerlerinin yzde 75'i Pera'da, yzde 25'i ise Ta-
rihi Yarmada'dadr. stanbul'da 38 sinagog ve 8 Musevi okuluna saldrlmamtr.
Amerikan verilerine gre, zarara urayan iyerlerinin arasnda Trklere ait
olanlarn oran yzde 10, Trklere ait evlerin oran ise yzde 5'tir. Bu oranlarn
saysal karl, iyerleri iin 400, evler iinse 40'tr.
stanbul Bapiskoposluk Arivinde kaytl olan 95 Rum-Ortodoks kilisesi-
nin, yine bu kaynaa gre 61'i ya ksmen ya da tamamen tahrip edilmi,
bunlarn 8'i bir kundaklamaya maruz kalmtr145 Bir Rum-Katolk kilisesi ve
baka kilise daha ar zarara uratlmtr.
144 NARA 782.0O/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955

145 Zarar verilen kiliselerin listesi iin bkz. Ekler.
35
6-7 EYLL OLAYLARI
Ayrca St. Sinai Manastr'na bal olan ve Bizans dneminden kalma pek ok
kutsal eseri barndran manastr da tahrip edilmi ve yamalanmtr.146 Verilere
gre, Rum cemaatine ait 48 okuldan 36's tamamen ya da ksmen zarara uratlmtr.
Ar zarar grenler arasnda Zapyon Kz Okulu, Heybeliada'da-ki Megali Okulu ve
Hasky, Edirnekap, Bakrky, Galata, Taksim ve Arnavut-ky'deki liseler
147
bulunmaktadr.
stanbul'da Rumca yaymlanan Apoycumatini (10.000 bask), Tachydromos (5000
bask), Embros (7.000 bask) gazeteleri ve haftalk Chronos (5.000 bask) gazetesinin
yaynevleri de saldrlarn hedefi olmutur.148 Sz konusu gazetelerin ilk ikisinin
redaksiyon brolar talan edilmi ve matbaalar tahrip edilmitir. Embros ve Chronos
gazetelerinin ise kendilerine ait matbaalar bulunmad iin sadece brolar
yamalanmtr.149 Apoycumatini gazetesi, ald ar hasar nedeniyle ancak
saldrlardan k hafta sonra yemden yaymlanabilmitir. Sadece bu gazetenin kaybnn
yaklak yarm milyon TL'y bulduu tahmin edilmitir.150
Ayaklanmalarda gayrimslim aznlklar dnda, yabanc uyruklu kiiler de zarar
grmtr.151 sve Bykelilii binas yamalanm, Franszlara, talyanlara,
Avusturyallara ve Almanlara ait baz iyerleri de tahrip edilmitir.152 Alman
Bakonsolosluu'nun verilerine gre, bildirilen hasarn yeknu yaklak 150 milyon
TL'yi bulmaktadr -bu rakam, o dnemin 54 milyon Amerikan Dolarna edeerdir-.
Bunun 28 milyon TL'lik ksm Yunan vatandalarnn, 68 milyon TL'lik ksm Trk
vatanda olan Rumlarn, 35 milyon TL'lik ksm kiliselerin, 18 milyon TL'lik ksm ise
yabanclarn ve dier aznlklarn (Ermeniler, Yahudiler) hasarlardr.153 ngilizler (48
gerek ve tzel kii), stanbul'daki bykelilie
146 Sz konusu manastrlar, Heybeliada'daki Ayios Yeonyos Manastr, Fener'deki Ayos Yeonyos Manastr ve
Yeniky'deki Ayios Yeonyios Manastrndr
147 Zarar verilen okullarn listesi iin bkz. Ekler.
148 PRO PREM 11834/479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22,09,1955; AA PA 270 Trkiye 211-00/92,42, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 20,09.1955, Akam, 07,09,1955.
149 Stephanou Papadopoulou, Anamniseis Apo Tin Poli [ stanbul'dan Hatralar], Atna, 1978, s, 210 212.
150 NARA 782,00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,12,1955.
151 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/20, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955,
152 CADN B Sen C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955; PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu,
22 09.1955
153 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11,01,1956.
36
YENDEN KURGULAMAK
toplam 2 milyon 154 hasar bildiriminde bulunmulardr. ngiliz Konsolosluu

binas da olaylar srasnda hafif hasar grmtr. Kundaklar, Rumelihisarnda
yaayan bir ngiliz ailenin evini atee vermi, bir ingiliz kadm bakla ya-
ralamlardr. Bir dier ngiliz erkek, yamaclar tarafndan evinde tehdit edilmi-
tir. ngiliz vatandalarnn mezarlar tahrip edilmi, tabutlar alm ve iskeletler et-
rafa salmtr.113 Fransz vatandalarnn hasar bildirimi 4,6 milyon TL, Alman va-
tandalarnmki 632.319 TL, italyan vatandalarnn bildirdii hasar ise 3,3 milyon
TL'ye ulamtr.156 Saldrlarn sonucunda oluan ve byk bir ksm bildirilmeyen
gerek hasarn, yaklak 1 milyar TL tutarnda olduu tahmin edilmektedir.157
Hrszlk
Olaylarn ilk evresinde dikkat ekici biimde az sayda hrszlk vakasnn
grlmesi, muhtemelen, isyanclarn elebalarnn bu ynde talimat almalaryla
ilgilidir:158
"Gruplarn liderleri hrszla izin vermiyordu. Hatta hrszlk yapmak isteyen

baz kiiler dvlyordu. Ancak, pek ok kii kargaadan istifade ediyordu. Da-
ha sonralar liderler de duruma kar koyamyor, hatta kendileri de alyordu.
1960 Mays'ndaki askeri darbe esnasnda, askerdeydim. Sulukule'de bir adr
kurmamz gerekiyordu. O zamanlar orada daha elektrik yoktu. Ama bu blge-
deki evler buzdolaplar, amar makinalar, radyolar ve dier elektrikli aletler-
le doluydu. Bunlar 6-7 Eyll 1955'in ganimetleriydi."159
Saldrlar srasnda nemli kavaklara dikilen nbetiler, yayalarn zerleri-

ni arayarak beraberlerinde alnt mal tayp tamadklarn kontrol ediyorlar-
d. rnein, o esnada Beyolundaki bir iyerinde alan slam B., Tnel'de
renciler tarafndan durdurulmu ve hrszlk yapp yapmadnn belirlenmesi
154 AA PA 9 Trkiye ,205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 26.03.1956

155 PRO FO 371/117714, RG 103/44123, ;stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955
156 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26.03.1956
158 NARA 782.00/9-1355,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955; CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu,
10.09 1955
159 Mihalis Vassliads ile mlakat, 22.9.2002.
37
6-7 EYLL OLAYLARI
iin sistemli olarak aranmtr.160 Bu gzleyicilerin de yardmyla, tahribata ve

"vandalizm"e ncelik verilmi oluyordu. Ancak, 6 Eyll gecesinin ilerleyen saat-
lerinde hrszlk vakalar oalmtr:
"Dkkn yedi-sekiz metrelik bir mesafeden izliyordum. antalarn nasl par-

fm, kozmetik malzemeleri ve dier eylerle doldurduklarn grdm. Balk Pa-
zarnda bir adam srtnda bir kasaptan ard koca bir kuzuyla kaarken, bir
yandan da elinde byke bir para peynir tayan birini grdm [...] Fndklda
Trkler btn gece boyunca, iki bakkal dkknndan uvallarla pirin, eker, sa-
bun, fasulye, zeytinya ve baka eyleri evlerine tadlar. Sabah olduunda kar-
mzdaki dkknlar tamamen botu." 161
Saldrlarn ardndan, 11 Eyll 1955'e kadar says 1.500' bulan ihbarlar ze-
rine, polis evlerde arama yapmtr.162 Yalnzca bir gn iinde, Beyolu'nda 225, Emi-
nn'nde 307, Beikta'ta 67, skdar'da 52, Fatih'te 29, ili'de 10 ve Bykada'da
1 evde arama yaplmtr.l63 Bu aramalarda polis 6.032 farkl eya, 637 para mcev-
her, 45.915 TL tutarnda para ve 8 elik kasa ele geirmitir.164 Hali, Beyolu, Fener
ve Edirnekap'da, aramalar nedeniyle korkmu olan yamaclarn alnan eyalar
gizlemek iin yaptklar depolar bulunmutur.165 Hatta Kasmpaa, ehremini, Be-
yolu, Yedikule ve Mecidiyeky'de, alnt eyalar evlerin nne, sokaklara ya da bo
arsalara konulmutur.166 13 Eyll 1955'e kadar 899 ev aranm ve 18.655 farkl eya,
91.699 TL tutarnda para, 8 elik kasa, 612 para mcevher, 300 altn lira ve 74 saat
bulunmutur.l67Yamalanan eyalar stanbul'dan karlmaya alld iin, polis
ayrca araba, kamyon ve trenlerde de alnt eya aramas yapmtr.168
160 slam B, ile mlakat, 08,05,2002.

161 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nchta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 86 ve s. 70
162 Milliyet, 13.09.1955; "Galata Tersane Caddesi 39'da dkkn olan demir tccar Yan Kapszolu, hamal Emrullah ve Timur'u
dkkanndan 20,000 TL aldklar gerekesiyle ihbar etti. ki sulu yakaland. zerlerinde 9.656 TL bulundu. Her ikisi de
tutukland." Hrriyet, 11.09 1955.
163 Milliyet, 13.09.1955
164 Milliyet, 13 09 1955.
165 Akam, 10 09 1955
166 Cumhuriyet, 12.09.1955; Zafer, 12.09.1955; Hrriyet, 12 09 1955.
167 Cumhuriyet, 13.09.1955.
168 "Trenle Erzurum istikametine giden Hseyin adl kiinin bagajnda, istanbul'daki yamalarda edinilen ayakkablar ve orka
metre perdelik kuma bulundu. Hseyin ihbar edildi. Ayn trende bulunan bir baka kiinin bagajndaki tabanca ve 23 kuruna el
konuldu." Hrriyet, 11.09.1955.
38
YENDEN KURGULAMAK
Yaralama Olaylar ve lmler

Yarallarla ilgili verilen rakamlar, 300 ile 600 arasnda deimektedir ve bu
rakamlar yalnzca madurlar deil, yaralanan sulular da kapsamaktadr.169
Tahrip aamasnda, saldrganlarn bir ksm yanlarnda ilkyardm malzemeleri
bulundurmutur. Ellerinde tentrdiyot ieleri ile halkn arasna karan kiiler,
yaral olup olmadn sormu, arabalar sadece yaral gstericileri hastaneye g-
trmtr.170 Yaral ve l saysnn genel tahribatn byklyle karlatrl-
dnda grece dk olmas, bedensel saldrlardan kanlmas ynnde bir ta-
limatn var olmasna dayandrlabilir.171 Saldrlar esnasnda baz failler yalnzca
maddi zarar vereceklerini beyan etmiler, sadece tahrip etmek zere emir aldk-
larn syleyerek madurlar sakinletirmeye almlardr.172 zellikle ekiplerin
liderleri, olaylar srasnda saldrganlar, bedensel zarar vermemeleri ynnde sk-
a uyarmtr.173 Yarallarn arasnda aada sralanan kilise yneticileri de bulu-
nuyordu: skdar metropoliti, Boyacky metropoliti, Tarabya metropoliti, Ka-
dky metropoliti, Balkl piskoposu, Arnavutky piskoposu, ve Yeniky'deki
Patrikhane'nin bapiskoposu.174
Evlerde, zellikle Rum kadnlara tecavz edilmitir.10 Balkl Hastanesi ba-
hekiminin ifadesine gre, hastanede 60 kadn tecavz nedeniyle tedavi grm-
tr.176 ok sayda kadnn bu durumu gizlemi ve hastanede tedavi olmaktan ka-
nm olabilecei de dnlrse, tecavz kurbanlarnn saysnn gerekte da-
ha yksek olduu sylenebilir:177
169 Gece Postas, 07.09.1955; Hrriyet, 07.09.1955; Cumhur/yet, 07 09 1955; Son Saat, 07.09.1955
170 Milliyet, 07 09.1955.
171 "l ve ar yaral saysnn dkl dikkat ekicidir. Bir katliam planlanmamt. Azgn kalabalk, direnen bir tek kii bile olsa,
kararl bir direnile karlatnda geri ekilmiti." AA PA 265 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10
1955
172 Tsoukatou, Septembriana 1955: / Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis, s. 125
173 "Galatasaray'a geldiimde, zerinde Kbrs Trktr Cemyeti'nin pankart bulunan bir araba grdm Bu arabadan baz kiiler inip
'camlar krn, her eyi paralayn, ama bir ey almayn ve kimseyi yaralamayn' diye bardlar." Yassada, Yksek Adalet
Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Arif Onat, s 173.
174 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01 12 1955.
175 Makruhi B. Hogopyan ile mlakat, 20 03.2002; Eti S. ile mlakat, 12 03.2002
176 PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22 9 1955. Amerikan kaynaklarna gre, tecavze urayan
kadnlarn says 40 ile 50 arasnda deimektedir. NARA 782.00/12-155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955.
177 brahim E ile mlakat, 22.03.2002
39
6-7 EYLL OLAYLARI
"Ahlaka aykr davranlar da vard. Mesela, evlerde kadnlara tecavz ediliyor-

du. O gn, ok tecavz oldu. Kadnlar sonradan Yunan Konsolosluunu haber-
dar ettiler. O zaman polisler sivil olarak bana geldiler, doktor olduum iin. Has-
taneye gittik, ama kadnlar orada susuyordu. Bunun zerine polise sordum: 'Evli
misin?' 'Evet' dedi. 'Bir gecede 500 kii senin karn ya da kzn taciz etse, sen ne
anlatrdn?' Susacan syledi. Kadnlarn suu yok. Failleri resmi makamlara
ihbar ediyor, ama olayn herkese bilinmesini istemiyorlard. Bu gen kzlarn pek
ou sonradan evlendiler. Delikanllar, bundan sorumlu olmadklarn syle-
yerek, buna ramen onlarla evlendiler." l 7 8
Can kayplarnn says tartmaldr. Trk basnnda l says l179 olarak ve-
rilmi, Abraham Anavas,180 Olga Kimiades181 ve Takki Bakkal182 ismen zikredilmilerdir.
Helsinki Watch rgtnn bir raporuna gre l says 15'tir. Rapora gre,
lenlerin 5'i, ruhani rtbesi olan kiilerdir. Bunlar, Balkl'da Papaz Chrysanthos
Mantas ve Piskopos Gerasimos, Yeniky'de Piskopos Gennadios Arabacolu ve ad-
lar bilinmeyen iki papazdr.183 Adlar bilinmeyen bir dier k kiinin yan sra, Er-
papazolu, Abraham Anavas, Olga Kimiades, Thanasss Msrolu, Hebe Giolma,
Isaak Uluda, Theopoula Papadopoulu ve Yannis Balkis l olarak bildirilmitir.
Devletin Tazminat demeleri

iddet olaylarnn kontrol altna alnmasnn ardndan, 9 Eyll 1955 gn
Maliye Bakanl'nm yapt bir aklamayla, zarara urayanlar lehine uygulana-
cak nlemler belirtildi: vergi kolayl, ucuz inaat malzemesine eriim olana,
cam ithalat, banka borcu olan madurlara geri deme kolayl salanmas, ban-
ka kredisi almada kolaylk, brokratik olmayan bir zarar tespit ve telafi sreci.184
1 78 Yorgos Adosolu ile mlakat, 1 5.03.2002.

179 Yeni Sabah, 08 09 1955; Hrriyet, 08.09.1955; Son Saat, 08.09.1955; Gece Postas, 07.09.1955; Cumhuriyet, 08.09
1955.
180 Hrriyet, 08.09.1955.
181 Hrriyet, 09.09.1955.
182 Ulus, 07.09.1955.
183 "Denying human rights and ethnc Identity: The Greeks of Turkey." Helsinki Watch Report, Washington 1992, s. 50
184 Akam, 10.09.1955; Ulus, 11.09.1955.
40
YENDEN KURGULAMAK
Kzlay, acil nlem olarak Beyolu'ndak ihtiya sahiplerine kii bana 20 TL tu-
tarnda nakit yardm, ta kmr ve yiyecek datt. Gerekli tamiratn yaplabil-
mesi iin madurlara belediye araclyla ivi, boya ve pencere cam verildi.185
Denizcilik Bankas uygun koullarda kredi vereceini, irketlerin kendi atlye ve
imalathanelerinin yeniden inasna katkda bulunacan ve eitli ekipmann
kullanmlarna sunacan aklad.'3'1 Ne var ki, parlamentonun grnrdeki te-
lafi abalarn yasalatraca beklentisi nce karlksz kald. Tazminat, daha
ok bir ba kampanyas niteliine brnd.187 10 Eyll 1955'te Cumhurbakan
Celal Bayar himayesinde, Kzlay Bakan Rza erel, Borsa ve Sanayi ve Ticaret
Odalar Bakan zeyr Avunduk, Yap Kredi Bankas Ynetim Kurulu Bakan
Kzm Takent ve Sanayi Odas Bakan brahim Esi'den oluan bir komite
kuruldu. zeyir Avunduk, komitenin bakan seildi.188 Kuruluun grevi, bir
yandan gnlllk esasna dayanarak para kaynaklarnn salanmasn hzlan-
drmak, dier yandan da hasarn adliye tine gre, madurlara, zellikle dk
gelirlilere hemen deme yapmakt.189
Komite, acil nlem olarak aadaki kurumlardan bata bulunmalarn
istedi: Bankas (200.000 TL), Yap ve Kredi Bankas (100.000 TL), istanbul
Ticaret Odas (200.000 TL) ve stanbul Sanayi Odas (100.000 TL).190
Ardndan kamuoyu, youn bir basn kampanyas araclyla, 6-7 Eyll
Olaylarnda zarara urayanlar iin bata bulunmaya davet edildi. 5.000 TL ve
zerinde bata bulunabilecek gte olan kurum ve kiiler, zel grme iin
komiteye davet edildiler. Sanayi ve Ticaret Odas'nm yeleri de birok meslek
komitesi kurarak ba talebinde bulundular.191 15 Eyll 1955'ten sonra
balar, komitenin kullanmna sunuldu. Ayn gn, komi-
185 Ulus, 16.09.1955

186 Zafer, 16.09 1955; Cumhuriyet, 11.09.1955.
188 13 Eyll 1955'te Komite, aadaki yelerin katlmyla geniledi: Vehbi Ko, izzet Akosman, Refik Bezmen, Hilmi Grkan,
brahim Dilber, Afif Tekta, Hasan Derman, Aren Gesar, Papadopulo Aremidis, Kazm Yurdakul, Sadk Bgat, Eli Burla, Remzi
Peker, Onnik Balkyan, Yomtov Kohen, J. Naum, Yekta Teksel, Kryako Pamukolu, Osman Germen, Yorgi Erman, Asgasar
Boncuk: Yeni Sabah, 14.09.1955
189 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06 10 1955.
190 Ulus, 1 1 09.1955
191 Son Saat, 16.9.1955. Uygur Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt",
Toplumsal Tarih, 81 (2000), s. 45-49
41
6-7 EYLL OLAYLAR!
teye Ziraat Bankas tarafndan 500.000 TL, Smerbank tarafndan 500.000 TL,
Etibank tarafndan 200.000 TL ve Emlak Kredi Bankas tarafndan 200.000 TL
aktarld. lerleyen gnlerde, meclis 500.000 TL, stanbul Ticaret Odas
100.000 TL ve T.C. Merkez Bankas 500.000 TL balad. 100.000 lira
zerinde bata bulunan banka ve firmalar arasnda Nazm Bezmen ve
Yedikule plik Fabrikalar (150.000), Dilber Kardeler Messe-sat Tuhafiye
T.A. (150.000), Mhael kvasvli ve orta (150.000), Vehbi Ko Tesisleri
(150.000), Squpp la Fabrikas (100.000), Sokoni Vakum Petrol A.O.
(100.000), Osmanl Bankas (100.000), ve Milli Reasrans Trk Sigorta irketi
(100.000) bulunuyordu.192 Bylece, 31 Aralk 1957'de toplam 8.7 milyon TL'ye
ulaan ba tutarnn yars, zel bankalar ve bir dzine byk firma tarafndan
salanmt.193 Gnlk gazetelerde dzenli olarak, yaplan balarla ilgili
bilanolar yaymlanyordu.104 Burada dikkat ekici olan, Trkiye'deki yabanc
firmalar kadar, aznlklara ait olanlarn da listelenmi olmasdr. 9 Ekim 1955'e
kadar yaplan balar listesi incelendiinde, 94 gerek ve tzel kiiden 42'sinin
Trkiye'deki yabanc firmalar ya da Rum, Yahudi ve Ermenilere ait firmalar
olduu grlr.193 stanbul'daki Alman Bakonsolosluu raporlarna gre, bu
kaynaklarn salanmasnda gnllk esasndan ziyade, komitenin basksnn
etkili olduuna dair kuku yoktu. Bu balamda, sz konusu evrelerde bir eit
"Varlk Vergisi"nden de sz ediliyordu.196
Komitenin kamuoyuna yapt ba arsna, Trkiye genelinde Rize ay
Dernei, iler Sendikas, Tekirda ekerciler ve Muhallebiciler Dernei ile Ma-
latya Kahvehaneciler Dernei gibi pek ok kk dernek ve birlikten olduu ka-
dar, daha milliyeti bir izgide rgtlenen Tarsus Kuvay Milliye ve Mcahit Ga-
192 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s,
45-49
193 25,000 TL ve 80.000 TL arasnda bata bulunan firma, kurum ve kiilerin arasnda, u isimler de yer almaktadr. Anadolu
Anonim Trk Sigorta irketi (80,000), Trk Philips Limited irketi (75.000), nlever i Trk Limited irketi (75.000), Burla
Biraderler ve reks (60.000), Gslaved Kauuk Sanayi ve Ticaret TA. (60.000), Antalya Umum Nakliyat Bank A.. (50.000),
Trk Ticaret Bankas (50.000), Denizcilik Bankas (50.000), ller Bankas (50.000), Nak Erenyol (50.000), peki Kardeler
(50.000), Baveklet (50 000), Vakflar Bankas (35.000), Sanayi Kalknma Bankas (30.000), Nejat Eczacba (25.000)
Kocabaoiu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s.
45-49.
194 Hrriyet, 16.09.1955; Son Saat, 20.09.1955; Akam, 22.09.1955
1 95 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.11.1955
196 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10 1955.
42
YENDEN KURGULAMAK
zileri Dernei gibi kurululardan da yant gelmiti.197 Yardm komitesine akan

meblalar, bata bulunanlar tarafndan aznlk gruplaryla dayanmaktan ok,
devletin gcne duyulan balln ve vatanseverliin bir gstergesi olarak alg-
lanyordu. Babakan da, kendisine duyduklar sempatiyi dile getiren ve gleri
elverdiince telafi abalarna katlmaya hazr olduklarn bildirenlerin telgraflar-
na boulmutu. Trklerin bylesi ''alaklklarla" hibir ilgisi olmad kantlan-
mak isteniyordu.198 Ayaklanmalara etkin biimde karm olan renci dernek-
lerinin Babakan Adnan Menderes'e gnderdikleri bir telgrafta "gnll olarak
yeniden ina almalarna katlma emrini beklediklerini" beyan etmeleri, bu an-
lamda ilgi ekicidir.199
Bu esnada komite, zarar grenlerin tazminat taleplerinin geerli olabilmesi
iin hasarlarn 26 Eyll-15 Ekim 1955 arasnda Ticaret Odas binasna (4. Vakf
Han) bildirebileceklerim duyurmutu.200 Komite bu amala, madurlarn sz ko-
nusu hasar ncesinde sahip olduklar servetin (nakit ve eya olarak) miktar ile,
hasar nedeniyle tamamen ya da ksmen yok olan eya ve hasardan sonra ellerin-
de kalan servetin deeri ve sigorta durumlaryla ilgili bilgileri vermeleri iin an-
ket formlar hazrlayp datmt.201 Ancak, sz konusu kiilerin pek ou kendi-
liklerinden, bilirkiiler tarafndan hasar tespiti yaplmasn talep etmi, bylelikle
kendilerini, yanl beyan yapld ile ilgili ithamlardan korumay amalamlard.
Bu yolla kendi karlarn korumaya almalar, tahribat nedeniyle zarara urayan
pek ok kiinin, ticaret hukukuna gre resmi olarak denetlenen belgelerinin yok
olmasyla da aklanabilir. yerleri ve evlerdeki hasar, komite yeleri ve bir
Kzlay temsilcisi tarafndan rapor ediliyordu. Sonrasnda, zarara urayanlar
komite toplantlarna arlyor ve tazminat bedeli belirleniyordu. Tazminat tale-
binde bulunan kii, "tm zararnn tazmin edildiini, bakaca talebi kalmadn
ve dier resmi kurumlara bu ynde bir bavuru yapmayacan"202 bildiren bir
aklamay imzalyordu. 30 Eyll 1955'te, hasara urayanlardan 7 kiinin
talepleri kabul edildi ve 10.525 TL tutarnda tazminat dendi. 18 kiinin tazmi-
197 Yeni stanbul, 21.09.1955

198 AA PA 265 Trkiye 205-00/ 92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 20,09.1955.
199 Vatan, 1 1 09 1955.
200 Akam, 23.09 1955.
201 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955
202 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.01,1956.
43
6-7 EYLL OLAYLARI
nat talepleri ise reddedildi. Komite, bu tarihten 31 Aralk'a kadar geen srede,
3.113 kiinin taleplerini inceledi ve 5.633.761 TL tutarnda deme yapt.
Komitenin raporuna gre, 4.433 kiinin, toplam 69.578.744 milyon TL'lik

hasar tazmini iin yaptklar bavuru kabul edilmiti.203 Aklanan hasarn ve ki-
ilerin dalm yledir:
204
TABLO 3: KOMTEYE BLDRLEN HASAR TUTARI VE ZARARA URAYAN K SAYISI
Hasar (TL) Topli 3m Hasar (TL)

Kii Says
1-5000 17.798.198
2.30
5.000-10.000 730 4.966.500
10.000-20.000 599 8.193.574
20.000-30.000 313 7.654.382
30.000-50.000 247 9.451.715
50.000 zeri 283 31.514.875
1957 ylnn sonunda 3.247 gerek ve tzel kiiye, toplam 6.533.856 TL

tutarnda deme yaplmt.
205
TABLO 4: HASARIN BYKLNE GRE KLERN DAILIMI
Hasar (TL olarak) Kii Says

1-5000 2.877
5.000-10.000 225
10.000-20.000 107
20.000-30.000 6
30.000 2
30.000 zeri 0
Hasar beyan esnasnda madurlarn ekimser bir tavr taknd sylen-

mektedir. Bunda belirleyici olan nedenler eitlidir. 6 Eyll 1955'ten nce, s-
nrl olarak bulunan baz ticari eya eitleri iin depo ieriinin bildirilmesi zo-
203 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956.

204 Kocabaou, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49
205 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49.
44
YENDEN KURGULAMAK
runluluu getirilmiti. Dolaysyla tccarlar, tazminat taleplerinin bu zorunluluk

gerei bildirmi olduklar veriler ve vergi beyanlaryla denk dmesi iin gayret
sarf ediyorlard. Yan sra baz ithalatlar vard ki, onlar da kullandklar baz
ithalat yntemlerinin ortaya kmasn, ticaret mevzuatndaki yaptrmlar
nedeniyle istemiyorlard.206 Baz kiileri ve firmalar tazminat talebinde bulun-
maktan alkoyan ise, bu nedenle bir "kara listeye" konulmaktan duyduklar kor-
kuydu. Basn, srekli olarak, gnll olarak tazminat talebinden vazgetiini
aklayan kii ve firmalarn Babakan Adnan Menderes'e yollad telgraflar ya-
ynlyordu.207 Bylece komitenin, denmesi gereken tutar mmkn mertebe as-
gari dzeyde tutmaya alt anlalmt. rnein, shak ve Rafael Karako'a,
talep ettikleri tutar 81.000 TL olduu halde 20.000 TL tazminat denmiti.208
Mcevher ya da nakit para gibi belirli kalemler batan silinmiti.209 Komite "taz-
minat taleplerinin abartl olduunu ya da kendilerinin yapt kontroller sra-
snda dorulanamadn" ilen srerek kendini savunuyordu.210 Tanklarn ifa-
delerine gre, komite bilirkiisinin zarara urayanlardan hasarn tespiti iin pa-
ra istedii durumlar da olmutu:
"ou tazminat alamad. Komiteden bir bilirkii gelip 'u kadar tazminat talep
edeceiz. demenin bir yansn sen, dier yarsn ben alacam' dedi. Bazlar,
bu bilirkiilerin para almasn istemiyordu, o nedenle haklarndan feragat edi-
yorlard. Bu tazminat, daha ok Trkiye'nin batl mttefiklerini sakinletirmek
iin tasarlanmt." 211
885.425 TL'lik bir mebla da komite tarafndan okullara, kiliselere ve ha-

yrsever kurululara havale edilmiti. Bunlar arasnda ili'deki Rum-Ortodoks
Mezarl (193.125 TL), Beyolu'ndaki Rum Poliklinii (88.950 TL) ve eitli
Ermeni ve Rum okullar (309.640 TL) bulunuyordu. Komitece desteklenen
okullarn toplam says 40't. 36 Rum okuluna, 100-15.000 TL aras, Ermeni
206 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01.1956.

207 NARA 782 00/12-255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 02.12.1955.
208 PRO FO 371/136509, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25.02 1958
209 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1101 1956
2 10 Kocabaolu, "6/7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49
2 11 Mihalis Vassliadis ile mlakat, 22.09.2002.
45
6-7 EYLL OLAYLAR]
okuluna 150-500 TL aras ve bir Ermeni Biki Diki Yurdu'na 2.000 TL

tutarnda deme yaplmt.212
simlerden yola klarak yaplacak bir snflandrmada, komisyon tarafn-
dan tazminat bavurusu kabul edilen 3.247 kiiden 187'smin (yzde 5,7) Ms-
lman, dierlerinin ise Rum, Ermeni ve Yahudi olduu grlmektedir.213
214
TABLO 5: YERLEM BLGELERNE GRE TAZMNAT TALEBNDE BULUNAN K SAYISI
Yerleim Blgeleri Kii Says Yzde ola -ak (%)

ili-Taksim-Galata 1.150 35
Eminn-Aksaray-Kumkap-Yer likap S natya-
Yedikule-Topkap-Edirnekap ar 821 25
Boazii 418 13
Hali 311 10
Dier Yerleim Blgeieri 547 17
Bu kiilerin semtlere gre dalmna bakldnda, zarara urayanlarn yz-

de 35'inin (1.150) ili-Taksim-Galata ekseninde yaadklar grlr. Buradaki
hasarn byk blm, zellikle stiklal Caddesi (550), Galata (227) ve Kurtu-
lu'ta (99) meydana gelmiti. Taksim (88), Pangalt (48) ve ili de byk hasar
meydana gelen semtlerdi. Zarar grenlerin yzde 25'i (821) Eminn-Aksaray-
Kumkap-Yenikap-Samatya-Yedikule-Topkap-Edirnekap ekseninde yayor-
du. Yedikule (130), Kumkap (132) ve Edirnekap (135) en ok hasara urayan
yerlerdi; buralar Samatya (115), Eminn (78) ve Aksaray (68) izliyordu.
Zarara urayanlarn says asndan bakldnda nc srada kalan yer-
ler, Saryer'den Beikta'a ve Kandlli'den skdar'a kadar olan Boaz
kysndaki semtlerdi. Bu blgede 418 kiiye (yzde 13) tazminat dendi. En
yksek tutarlar Arnavutky (65), Ortaky (63) ve skdar'da (64) yaayan
kiilere dendi. Beikta (48), engelky (35) ve Yeniky (29) de, zarara
urayanlarn
212 Tazminat denen tzel kiilerin arasnda, u isimler de bulunmaktadr. Bakrky Kltr Dernei, Galata Kadnlar Hayrseverler
Dernei, Heybeliada Kltr Dernei, Kadnlar Fukaraperver Cemiyeti, Kumkap Fukaraperver Cemiyeti, Kumkap Kltr ve Spor
Dernei, Sahakyan Okulundan Yetienler Dernei, skdar Kltr Dernei ve Rum gazetesi Chronos. Kocabaolu, "6-7 Eyll
Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49.
46
YENDEN KURGULAMAK
orannn yksek olduu semtlerdir. Hali blgesindeki on semtte yaayan 311

(yzde 10) kiinin talepleri kabul edilmitir. Bunlarn arasnda Balat (129), Fener
(79) ve Hasky (43) zarara urayan kiilerin saysnn yksek olduu yerlerdir.
Tazminat demelerinin geri kalan yzde 19'u yukarda sralanan 70 semtin
dnda kalan blgelere yaplmtr. Bunlarn arasnda Kadky (103), Fatih (46),
Bykada (44), Bakrky (40), Gedikpaa (21) ve Mahmutpaa (19) yer almak-
tadr. Babli, Balarba, Cibali, ubuklu, Davutpaa, Fenerbahe, Kabata, Ku-
ledbi, Maka, Suadye ve kentin geri kalan blgelerinden, yalnzca birer ya da
ikier kiinin talepleri komitede kabul edilmitir.215
izmir'de de kurbanlarn zararlarnn karlanmas iin Selahattin Sanver
ynetiminde bir komisyon kurulmutur.216 Komisyon nce bir ba kampan-
yas balatm, bu kampanyaya 5 Ekim 1955'e kadar gerek ve tzel kiiler ta-
rafndan 500.000 TL aktarlmtr.2 1 7 150 TL ve 75.080 TL arasnda deien tu-
tarlardaki demeler, 24 gerek ve tzel kiiye yaplm, toplam deme 418.527
TL tutarnda olmutur.218 En yksek demenin yapld Andreas Kapinis'i
(75.080 TL), kundaklama ve yamalama nedeniyle kiisel serveti zarar gren
Yunan Bakonsolosu Marios Zafiriou (52.450 TL), Dr. Eustathios Halkiopou-
los (43.222 TL), Nejat ebe (37.700 TL), Yunan NATO subaylar Nikos Ko-
niaris ve Ilas Papaliou (30.742 TL), Stavros Tsalikis (26.150 TL) ve Yunan Ba-
konsolosluu memuru Dimitrios Bastas (25.000 TL) izlemitir.219 Ayrca, bina-
snda meydana gelen hasar nedeniyle Yunan Konsolosluu'na da 70.000 TL'lik
bir deme yaplmtr. Mimar Niyazi Mesta'ya, zmir Fuarndaki Yunan pavyo-
nunu yenilemesi iin 20.000 TL havale edilmitir. Aralarnda 5 Mslman va-
tandan da bulunduu 15 kiiye, 150 TL ila 6.000 TL arasnda deien
215 Kocabaolu, "6-7 Eyll Olaylarndan Sonra Hasar Tespit almalar zerine Birka Ayrnt", s. 45-49
216 Komisyon yeleri unlardr: Enver Ksemen, Mehmet Karaolu, Bedri Bkmaz, M. Werheck, Leon Amado, evket Filibel,
Osman Kibar, Haydar Dndar, Burhan Maner, Rfat Yemii, Cemil Atalay, Adnan Uysal, Mcahit Bkta, Alp Trksoy, M. Al
Tuzcuodlu, Nevzat Ortaba, William Graud, Reat Leblebcoiu ve Rar Gomeln: Yukarda belirtilen kaynak
217 Burada sz konusu olan gerek ve tzel kiiler: zmir Pamuk Mensucat (200.000), ark Sanayi (75.000), zmir Sanayi Odas
(50.000), K. Mensucat (50.000), zmir Manifaturaclar (30.000), Firma B. zmir (25.000), zmir Ticaret Odas (25.000), R. A.
Gomel (20.000), Lafort et Fls (10.000), Joseph Beumeyer (10.000), Etal Aziz ve Ethem Demir (5.000) ve Durmu Yaar
(5.000). CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.11.1955
219 AA PA 265, 205-00/92.42, zmir Bakonsolosluu Raporu, 27.10.1955; NARA 782.00/10-3155, istanbul Bakonsolosluu
Raporu, 31.10.1955
47
6-7 EYLL OLAYLARI
tutarlarda deme yaplmtr.220 Izmr"deki bir Rum kilisesine, binann eitli

tamirat ilemleri iin 5.000 TL, paralanan ya da alnan dini objeler ye k-
landrma gerelerinin yeniden temimi iin 15.000 TL denmitir.221
Komisyonlarn zmir ye stanbul'daki 6-7 Eyll madurlar iin yapt a-
lma, 10 Temmuz 1956'dan sonra Galata Maliye Dairesi tarafndan stlenildi.
28 ubat 1956'da, 6 Eyll 1955'in hasarlarn telafi etmeye ynelik tazminat ya-
sas ve alnacak tazminat tutarlarna yergi muafiyeti getiren bir dier yasa Mec-
listen geti. Tazminatlar birer yllk Hazine senedi biiminde ngrlmt ve
1957 yl devlet btesinden karlanacakt. Muhalefetin, yasa tasarsnda ne za-
rara urayan kiilerle ilgili bir tanmn, ne de ngrlen tazminat miktar topla-
mnn yer almamas nedeniyle getirdii eletiri zerine, maliye bakan kk za-
rarlarn yardm komitesince yaplan demelerle karlanm sayldn ve azami
60 milyon TL'y bulan daha yksek tazminat tutarlarnn ise maliye mfettileri
tarafndan hesaplanp kesinletrldiin syledi. Yasaya gre, zellikle yabanc-
lar olmakla birlikte, ok byk oranda kayba urayanlar dikkate alnacakt. Ba-
z konumaclarn, metnin deitirilerek ''telafi" yerine "destek" szc kullanl-
mas yolundaki talebini, Dileri Bakan Kprl, yurtdnda yeterince etkili ol-
mayaca gerekesiyle reddetti.222 Fakat, hkmet hasar yasasyla ilgili kararna-
meyi ancak Eyll 1956 banda yrrle koyduu iin, yeni kurulan Takdir
Komisyonu, almalarna eyll sonunda balayabildi.223 Meclis tarafndan tahsis
edilen mebla sadece 60 milyon TL tutarndayd, dolaysyla zarara urayanlarn
taleplerine sadece ksmen yant verilebild. Bununla ilgili birka rnek aadaki
tabloda gsterilmitir:
220 NARA 782.00/10-3155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 31.10 1955.

221 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, zmir Konsolosluu Raporu, 27.10.1955
223 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1956.
48
YENDEN KURGULAMAK
224
TABLO 6: BE YERLEMDEK HASAR TOPLAMI VE TAZMNAT DEMELER
Hasar (TL) Tazminat (TL)
Ayia Paraskevi 43.510,42 3.263,28

Panayia 39.758,15 2.981,86
Panayia Vlaherna 39.350,70 2.951,30
Ayios Yeoryios 33.241,91 2.493,14
Zapyon Lisesi 7.167,59 537,60
Kiliselerdeki hasarn tazmini iin talep edilen 39 milyon TL'ye karlk

12.739.705 TL dendi.225 Kalan 60 milyon TL ise hak sahipleri arasnda datld
(bkz. Blm 1: Maddi Hasar). Maddi hasarn karlanmasnn yannda, Yunan h-
kmeti, Yunan bayrann ve subaylarnn hakarete urad gerekesiyle manevi
bir telafi de talep etti. Trkiye ile NATO ve Balkan Pakt iinde askeri ibirlii ya-
plmas, bu talebin karlanmasndan bamsz tutuldu. Buna istinaden, ekim ba-
nda Trakya'da yaplan NATO manevralarna Yunan Silahl Kuvvetleri ve gzlem-
cileri katlmad.226 22 Ekim 1955'te Trk Dileri Bakanl, telafi gstergesi olarak,
24 Ekim gn zmir'de yeni Yunan Konsolosluu binasnn devri srasnda bir
bayrak treninin de yaplacan aklad. Ayrca, Yunan niformasna reva gr-
len aybn balanmas iin zel bir kutlamann da yaplaca duyuruldu.227 Tre-
ne, zmir milletvekili olan ulatrma bakan, Trk hkmetini temsilen katld. Di-
er katlmclar arasnda, zmir'deki asken birliklerin komutan, zmir valisi ve z-
mir Fuar mdr bulunuyordu. Yunanllar, Ankara'daki Yunan bykelisi, z-
mir'deki Yunan bakonsolosu ve NATO Kumandanlnda grevli iki Yunan ge-
neral temsil ediyordu. Ayrca, Hava Kuvvetleri ve alay komutanlar, neredeyse tm
kurmay subaylar ve konsolosluk mensuplar orada bulunuyordu:
"tik nce Yunan ve Trk milli marlar okundu; ardndan Trk Ulatrma Baka-
n konutu ve akabinde Yunan milli mar eliinde Yunan Bayran
gndere ekti. Onu Yunanistan Bykelisinin hitabesi izledi. Yeni hizmet
224 NARA 882.413/865, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.11.1956.

225 Christidi, Ta Septembriana. Konstantinoupol kai Smyrni 1955, s 269
226 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.10.1955.
227 AA PA 265 205-00/92.42, zmir Konsolosluu Raporu, 27.10.1955.220 NARA 782 00/10-3155, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 3 1. 1 0 .1 95 5
49
6-7 EYLL OLAYLARI
binasnn anahtarnn Yunan bakonsolosuna teslim edilmesiyle, resmi tren bit-

ti. 24 Ekim leden sonrasnda, hakarete urayan Yunan subaylarn onuruna,
garnizon gazinosunda zel bir kutlama yapld. Kutlamaya, her iki ulusun ora-
da konulandrlan subaylaryla, NATO subaylar katld. Yunan subaylarn ifa-
delerine gre, kutlama adeta olaanst bir atmosferde geti."228
zmir'deki tren Yunan hkmeti tarafndan "uygun bir telafi" olarak deer-
lendirildi; Yunan bykelisi, zmir'de katlan tm kadrolarn, yol alan hakszl
telafi etmek iin gsterdikleri iyi niyet ve drstlkten" etkilendiini aklad.
Buna karlk Yunan bakonsolosu, maddi hasarlarn tazmin edilmesini "tatminkr"
deil, ancak "katlanlabilir" olarak tanmlad; zira madurlar hasarlarnn yalnzca
kk bir blmn geerli saydrabilmi, bunun da ancak bir ksm tazmin edil-
miti.229 Babakan Menderes'in "hasar her ynyle telafi etmek iin her eyi yapa-
ca'na230 dair verdii sze ramen, tazminatlar yabanc gzlemciler tarafndan "az,
brokratik ve gecikmi" olarak deerlendirildi. Tahrip edilen kurulularn grece
hzl bir srede toparlanmas daha ok, aznlklarn alkanlna ve uyum sala-
ma becerisine dayandrld.231 Madurlar da, devletin tazminat demelerinin gerek
bir telafiden ok, d lkeler iin yaplm bir jest olduunu dnmekteydiler:
"Tazminat demeleri ya da benzeri eylere itimadmz yok. Vakflarn mlkleri

haczedilip satlyor ve bizim, kendi paramz zerinde hkmmz yok. Tazminat
demeleri hakknda kesin bir ey bilmiyorum. Biz hasar beyannda bulunmam-
tk. Ama tandk evrem ierisinde, ald tazminattan memnun olan kimseye
rastlamadm. Bu demelerin gerek gayesi uluslararas yank idi. Demek isteni-
yordu ki: Buraya bakn, hakszl telafi ettik. Fakat yine de memnun olmak ge-
rekir; zira devlet, samimi olmasa da teessflerini dile getirmitir. Halk byle bir
eyi bekler, insan kendini daha iyi hisseder, bu aznlklarn tipik bir reaksiyon
eklidir. Resmi bir zr halen eksiktir, ama her ac da zamanla geer."232
228 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25 10.1955.

230 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.10.1955
231 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08 09.1956
232 Rober Haddecyan ile mlakat, 20.03.2002.
50
KMETN saldrlarn acilen aydnlatlmasna katkda
bulunacan duyurduu zel mahkemeler, 10 Eyll l955'te ilk
sorgulamalar yapmlard.233 stanbul, rfi idare ilan zerine
tugeneraller Kmil Akman, Namk Arg ve Danyal
Yurdatapan'n emrine verilen ayr askeri blgeye (Beyazt,
Beyolu ve Kadky) ayrld.234 Bu blgede ayr zel
mahkeme oluturuldu: Aksaray'daki Pertevniyal Lisesi binasnda
kurulan Beyazt zel Mahkemesi'nde Hali, Marmara Denizi
kylar ve kentin d kesimlerinde ilenmi olan fiiller
yarglanyordu.235 Beyolu zel Mahkemesi, Topkap'daki 66.
Tmen klasnda kurulmutu ve Beyolu ile Boaz'n Avrupa
yakasndaki blgeler iin yetkiliydi.236 Kadky zel Mahkemesi,
233 AA PA 265 Trkiye 205-00/ 92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 15.09.1955

234 Hrriyet, 11.09.1955.
235 Hrriyet, 11 09.1955.
236 Hrriyet, 11.09.1955
51
6-7 EYLL OLAYLARI
Selimiye Klas'nda bulunuyordu ve Kadky'n yan sra, skdar ve Anadolu

yakasnn geri kalan blgeleri iin de yetkiliydi.237 Ankara ve zmir'de de, oradaki
tutuklular iin birer zel mahkeme kuruldu. Mahkeme bakanlklar generaller
tarafndan yrtlyordu; hkim ve savclar daha dk askeri rtbelere sahipti.
rnein, Kadky zel Mahkemesi Heyeti, Bakan General Macit Tokcan, askeri
hkim Yarbay smail Dou ve savc Yarbay Ali Cerar ile Nevzat Uluta'tan mte-
ekkildi.238 Durumalar kapal yaplyordu. Yabanc gzlemcilerin grlerine gre,
hkmet "Trk devleti iin utandrc olabilecek eylerin aa kmasndan"
endie ediyordu.239
Ayaklanmalarn hemen akabinde Beyolu zel Mahkemesi, stanbul'daki

tutuklularn saysn 5.104 olarak aklad ve su mahalli ile suun niteliine
gre bir snflandrma yapt:
240
TABLO 7: SU MAHALL VE SUUN NTELNE GRE TUTUKLU SAYISI
Adalar Tahrip edenler Yar naclar Kundaklar 9 Toplam

14 75 98
Bakrky 58 25 12 95
Beyolu 906 82 43 1.031
Beykoz 22 19 2 43
Beikta 82 61 19 162
Eminn 352 71 9 432
Eyp 283 47 2 332
Fatih 31 268 90 520
Kadky 38 66 11 108
Saryer 218 37 29 95
ili 36 124 119 461
skdar 16 14 15 45
Ayrca, Ankara'da 171 ve izmir'de 424 kii daha tutukland.241 Yalnzca 19

Eyll-17 Ekim 1955 tarihleri arasnda, Selimiye Klas'nda 1.956 kii, Davut
237 Hrriyet, 11.09.1955.

238 Hrriyet, 11.09.1955.
239 PRO FO 371/124003, RG 1011/04, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.02.1956
240 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi.
241 Hrriyet, 21.01.1956.
52
BA AKTRLER
Paa Klas'nda 1.200 kii ve Harbiye'dek askeri tesiste 1.100 kii sorguya e-
kildi.242 Beyolu zel Mahkemesi'nde grevli bir hkim, 40 gnde 620 kiiyi sor-
gulam, ayrca 600 kiinin daha tank sorgulamasn gerekletirmiti. Tutukla-
nanlarn saysnn ykseklii bir kenara, askeri personelin "kendilerine yabanc
bir kuruma"243 atanmalar ve kalifiye olmayan yardmclar araclyla ilerini
yapma zorunluluklar nedeniyle de, mahkemelerin ii ard. zel mahkeme
savclarnn sorgulamalara dayanarak hazrladklar iddianamelerde 1.886 kii
tahrip, 1.622 kii hrszlk, 595 kii yama, 333 kii tahrik, 21 kii kundaklama,
ve 3 kii dini kurumlara saldryla suland. Sulamalara neden olan dier konular
olarak, yabanc devletlere kar gsteri, ulusal karlar zedelemek, komnist
propaganda, adam ldrme, sabotaj, baskn, tecavz, hkmete hakaret, orduya
hakaret ve devlet erkine mukavemet sralanmtr.244 Ancak, hkimler Ekim 1955
ncesinde, baz phelilerle ilgili iddialarn drlmesi gerektiini d-
nyorlard; zira tutuklamalar gerekletiren emniyet gleri, gerekli delilleri
toplamamlard. Ayrca hkimler, Beyolu dare Blgesi komutanna gnderdik-
leri bir raporda, tutuklular arasndaki azmsanmayacak sayda kiinin olaylara
kesinlikle karmadndan yaknyorlard:243
"Davutpaa Klas, sokaktan rasgele toplanan susuz adamlarla doluydu. Her

gn yzlerce insan buraya getiriliyor, savclk tarafndan sorgulanyor ve tekrar
serbest braklyordu. Ve ertesi gn yine yeni tutuklamalar yaplyordu. Darya
kar, faillerin yakalanmas iin ciddiyetle urald izlenimi verilmek isteniyor-
du. [...] Conga Ali adnda birini tutuklamlard. Tahtakale'de kullanlm ayak-
kab satyordu. Evinde yedi ift kullanlm ayakkab bulunduu iin klaya ge-
tirilmiti. Kendisinin kullanlm ayakkab satcs olduuna defalarca yemin etse
de, pek ie yaramad. Eninde sonunda bu ayakkablarn 6 Eyll 1955'teki ya-
madan kaldklarn itiraf etmesi isteniyordu." 246
242 AESF, Fahri ker Dosyas. rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955
243 AESF, Fahri ker Dosyas, Hkim Hidayet zcan'n Raporu, 21.10.1955.
245 AESF, Fahri ker Dosyas, Hkim Hidayet zcan'n Raporu, 21 10.1955
246 Hasan zzettin Dinamo, 6-7 Eyll Kasrgas, stanbul, 1971, s. 39-41
53
6-7 EYLL OLAYLARI
Kadky Karakolu'ndan Beyolu zel Mahkemesi'ne yazdklar bir

mektupta, polis memurlar, iki buuk saat ierisinde iki binin zerinde kiinin
tutuklandn belirtmiler ve bu kiilerin yalnzca gsterici m olduklarnn, i-
yerlerinin tahrip edilmesine katlp katlmadklarnn veya emniyet glerine
mukavemet edip etmediklerinin belirlenmesinin imknsz olduunu ifade etmi-
lerdi. Ancak kesin olan, bu kiilerin olaylara u veya bu ekilde katld idi; do-
laysyla, tutuklananlar arasnda susuz olanlarn kk bir aznl oluturduu
sylenebilirdi.247 1956 Aralk'nn sonunda stanbul'da 3.525, zmir'de 251 ve
Ankara'da 288, yani toplam 3.933 kii serbest brakld. Ocak 1956 sonunda,
228 kii mahkm edildi, 61 kii beraat etti, 208 vakada ise dava dt.248
Binlerce tutuklunun aniden salverilmesi ncelikle, muhalefet lideri smet n-
n'nn Meclis'te yapt ve Babakan Menderes'in ise "Paa, vatan bu konuman af-
fetmeyecek" diyerek sitem ettii, eletirel bir konumaya dayandrlmaldr.249 nn,
her eyden evvel, ayaklanmalardan ay sonra dahi hl rfi idare organlarnn ince-
leme sonularnn aklanmam olmasn eletirmiti. Ayrca, binlerce yoksul vatan-
daa hapishanelerde eziyet edilmesinin yanllna deinip, onun yerme 6-7 Eyll
1955'in gerek sorumlularnn bulunmas gerektiine dikkat ekmiti. Tutuklulardan,
drt aydr herhangi bir yarglama olmakszn hapishanede tutulduklarna dair telgraf-
lar alyorlard.250 Moralleri ylesine bozuktu ki, aralarnda intihar giriiminde bulu-
nanlar oluyordu.251 Bu balamda, stanbul ve zmir valilerinin hl grevlerinin ban-
da olmalar anlalr gibi deildi.252 nn'nn konumasn takip eden gnlerde Men-
deres, zmir ve Ankara'daki rfi idare uygulamasn kaldrd ve 6 Eyll 1955'ten son-
ra tutuklanm olan ok saydaki kiinin serbest braklmasn salad.253 Beyolu 2.
zel Mahkemesi'nce tutuklananlar dndaki tutuklular, 28-30 Aralk 1955 tarihleri
arasnda klalardan alnp, koullar daha iyi olan Tuzla'daki bir kampa gtrld.254
247 AESF, Fahri ker Dosyas, Kadky Emniyet Amirlii, Say 263, 06.12.1955.
248 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 13.03.1956
253 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01 1956.
254 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi dare Kumandanl Kurmay, 1. ube 3. Ksm, Say 2598/15358, Aralk 1955; AA PA
9 Trkiye 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 03.01 1956
54
BA AKTRLER
Buras sekiz blme ayrlmt ve 700 yataklk bir kapasitesi vard. Beyazt, Kadky
ve Beyolu zel Mahkemeleri de ayn biimde Tuzla'ya alndlar ve mahkeme perso-
neli iin bir servis arac tahsis edildi. rfi dare nedeniyle 6 Eyll ile balantl her tr-
l soruyu aydnlatma yasa konan basn da, bu vesileyle rahatlamt.2"
Komnistlerin Sulanmas
Hkmet olaylar nedeniyle duyduu derin znty ifade eden keskin bir
aklamada, ayaklanmalarn sorumlular olarak nce "komnistleri" ve "hain
provokatrleri" gsterdi. Yabanc gzlemciler bu aklamay pheyle karlad-
lar; zira istenmeyen sosyopolitik eylemler ya da giriimler, hkmet tarafndan
derhal, "kamufle edilmi komnizm" olarak tanmlanyordu, oysa Trkiye'deki
komnistlerin says olduka dkt.256 Ayrca, komnistlerin ve sol gruplarn
faaliyetlerinin gizli polis tarafndan dikkatle takip edildii de biliniyordu; dola-
ysyla, saldrlarn komnistler tarafndan rgtlenmi olmas olanaksz grn-
yordu.257 7 Eyll 1955'te Emniyet amirliklerince komnist olarak bilinen 48 ki-
i218 tahrik ve tahrip sulamasyla tutuklanp Harbiye'ye getirildi. Tutuklananlar
arasnda, dierlerinin yan sra Aziz Nesin, Kemal Tahir, Ratip Tahir, smet Seli-
molu, Emin Sekun, Zya Tzmen, Muzaffer Kolak, Hadi Malko, Recep Yel-
kenda, Tahsin Gzel, Fehmi Kurucu, Hasan Kaarc, Dr. Hulusi Dosdoru, Dr.
Meyyet Boratav, Dr. Can Boratav, Dr. Nihat Sargn, smet Selimolu, Faik Mu-
zaffer Ama, Aslan Kaynarda, Asm Bezirci, Ali Ertekin, Hasan zettin Dinamo,
Mustafa Brklce, lhan Berktay, Suni Byk ve Ali Aka da bulunuyordu.259 Bu
kiilerin tutuklanmasnn nedeni, sol eilimli siyasi faaliyet ierisinde bulunduk-
lar gerekesiyle polis tarafndan takip ediliyor olmalaryd. Hibir biimde ayak-
lanmalara katlmamlard. Dahas, Emniyet Mdrl tarafndan keyfi olarak
hazrlanan bir pheliler listesi sz konusuydu. Bu listede, yllar nce lm

256 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92,42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09,1955,
257 CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10,09 1955
258 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12,1955
259 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 35; Son Saat, 11,09,1955.
55
6-7 EYLL OLAYLARI
ya da o srada askerde olan kiilerin dahi ismi yer alyordu.260 rfi idare Kuman-
dan Nurettin Aknoz, 10 Eyll 1955 gn Trk basnna verdii talimatla, 6 Ey-
ll olaylarnn yaratclar ile ilgili tartmalarda komnistlere iaret edilmesini is-
tedi.261 Kumandan evki Mutlugil'in hazrlad bir raporda, 48 "komnist"in ih-
tiyaten tutukland itiraf edilmektedir.262 Bunlar, saldrlarn gerekletii yer-
lerde bulunmu olan 19 "komnistin" daha tutuklanmas izlemitir.263 Ancak "s-
rarl"264 sorgulamalara ramen, bu kiilerin olaylarn faili olduklar kantlanama-
mtr. Nitekim, sorgulamalar gerekletiren polis memurlar da, tutuklularn
susuz olduunu bildiklerini ifade etmekteydiler:
"Olaylarla alakalar olmadklarn biliyoruz, ama ne yapalm, emir ta yukardan

geliyor. Biz sadece grevimizi yapyoruz. "265
Olaylar izleyen haftalarda Trk hkmeti, saldrlarn sorumlusunun ko-

mnistler olduu tezini giderek daha seyrek savunur oldu.266 Bylece, pheli
"komnistler" de dier birok tutukluyla birlikte Aralk 1955 sonuna doru, her-
hangi bir gereke gsterilmeden ve aklama yaplmadan serbest brakldlar.267
Bir ksmnn davalar srm olsa da, bunlar davallar lehine sonulanmtr.268
Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve

Sendikalarn Rol
Olaylarn hemen ardndan, Kbrs Trktr Cemiyeti'nin (KTC) ynetim ku-

rulu yeleri, saldrlar planlam olduklar gerekesiyle tutuklandlar. KTC,
260 Aziz Nesin, Salkm Salkm Aslacak Adamlar, istanbul, 1996, s 58,
261 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilimi Raporu, 03,01 1956,
262 AESF, Fahri ker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22 11 1955.
263 Sz konusu 19 "Komnist" u kiilerdir: Kerami Parldar, Hasan Tural, sak Berkante, Hseyin Kerpi, Hasan Uysal, Cemal
Cokran, Ali Grr, Muammer Tamkan, Haydar Tamkan, Hamdi Alev, Alaattin Sargl, izzet Deliorman, kr Rodoplu, Veysel
Akta, Sermet Trkan, Remzi zsenel, smail Argn, Ziya elikbilek, Hilmi ipekiolu. AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare
Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955
264 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955;
265 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 30.
266 AA PA 270 Trkiye 211-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955
267 Nesin, Salkm Salkm Aslacak Adamlar, s. 102.
268 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 85
56
BA AKTRLER
grece yeni bir rgtt. Resmi aklamalara gre. Austos 1954'te Milli Trk Talebe
Birlii (MTTB) ve Trkiye Milli Talebe Federasyonu'nun (TMTF) tevikiyle, basnn
ve Trkiye Milli Genlik Tekilat'nm da katlmyla bir ulusal komite biiminde,
Kbrs'taki Trk aznl Birlemi Milletler269 ve dier rgtler karsnda savunmak ve
tm lkede protesto eylemleri dzenlemek amacyla kurulmutu.270
Komite, Hikmet Bil (avukat, Hrriyet gazetesi editr), Hsamettin Canz-trk
(TMTF Bakan), Orhan Birgt (gazeteci, avukat), Ahmet Emin Yalman (gazeteci),
Ziya Somer (renci), Hasan Nevzat Karagil (Kbrs Trk Kltr Dernei Bakan,
avukat) ve Kmil nal'dan (gazeteci) oluturulmutu. 28 Austos'ta, Babakan Adnan
Menderes, Dileri Bakan Fuat Kprl ve bakan Dr. Mker-rem Sarol, komiteyi
stanbul'da Vilayet binasna davet ettiler. Menderes, komitenin kurulmasn
memnuniyetle karlad. Trk devleti, Kbrs'taki Trk aznl korumak iin gerekli
olan tm tedbirleri almt: ancak artk Trk kamuoyunun da Kbrs'taki Trk aznl
desteklemesinin zaman gelmiti.271 Ayn gn, babakann bu beyan komitenin,
partilerin, basnn, sendikalarn, TMTF'nin, TMGT'nin ve dier rgtlerin
temsilcilerinin katlmyla yaplan bir toplantda ilan edildi. Menderes'in inisiyatifiyle
komite, 2 Ekim 1954'te, ad "Kbrs Trk-tr Cemiyeti" olan tescilli bir dernee
dntrld. Dernein faaliyetleri in TMTF binasn kullanmasna karar verildi.272
Yeni kurulan dernein ynetim kurulu yelerinin ounluu kadar, sade yeleri
de, hkmet yeleri, devlete idare edilen rgtler ya da dier devlet organlaryla
ibirlii yapyordu. Dernek Bakan Hikmet Bil ve Hrriyet gazetesi sahibi Sedat
Simavi, yazdklar makalelerle, Kbrs sorununun Trk kamuoyunda "milli bir
meseleye" dnmesine byk bir katk yapmlard. Bu nedenle, Temmuz 1952'de
Hikmet Bil, Adnan Menderes'in kat arzusu zerine ona ve Dileri Bakan Fuat
Kprlye Atina'ya yaptklar resmi bir gezide elik etti. Hikmet Bil, Menderes'in
gvenini ylesine kazanmt ki. Dileri Bakan Fuat Kprl 1953 Eyll'nde,
kendisine ynelik yazd bir makale nedeniyle Sedat
269 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu

270 AA PA 235 Trkiye 21 1-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, O1.10.1954
271 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01.2002
272 Bil, Kbrs Olay ve yz, s 95
57
6-7 EYLL OLAYLAR
Simavi'ye dava atnda, Menderes, Smavi'nin avukat olan Bil'e, Kprl aley-
hinde elinde bulunan tm delilleri ekinmeden kullanmas ve ona aka saldr-
mas iin haber gnderdi.273
zellikle Trk kamuoyunun Kbrs sorununa olan ilgisini yanstmas
beklenen Kbrs Trktr Cemiyeti'nin faaliyetlerine, byk oranda hkmet
tarafndan finans destei veriliyordu; 2 7 4 ancak Bil'e gre, dernein harcamalar
ubelerin balarndan karlanyor, hatta bu balarn bir ksm, Kbrs'taki
Trk aznln desteklenmesi iin Maliye Bakanl'na iletiliyordu.275 Sadece
kurulu aamasnda dernek kasasna hkmet tarafndan bir kereye mahsus
yaplan 5.000 TL ve 30.000TL'lk yllk demelerin dnda, 200.000 TL tuta-
rnda bir deme daha yaplmt.276 Ynetim Kurulu yelerinden gazeteci Kmil
nal, ayn zamanda Milli Emniyet Hizmetleri'nin (MAH) de yesiydi. O
dnemde henz Fransz mandas altnda olan Antakya'da domutu. Doduu
kentin Trkiye'ye katlmasndan sonra, gazeteci olarak Hrriyet (Antakya
basks), Yeni Mersin ve Halkn Ses'nde alt.277 Gazetecilii srasnda MAH'n
gvenini kazanarak, Suriye ve Lbnan'daki Ermeni ve Krtlerin siyasi hare-
ketlerini gzlemlemekle grevlendirildi.278 nal, resmi olarak yapt akla-
mada, KTC'de almaya duyduu ilgiyi, Kbrs'taki durumun, memleketi olan
Antakya'nn eski koullarn andrmasna ve imdi de Kbrs'n Trkiye'ye ka-
tlmas iin mcadele etmek istemesine dayandrmtr.279 Kmil nal, Ynetim
Kurulu tarafndan rgtn Anadolu, Kbrs ve Londra'daki ubelerini kurmakla
grevlendirilmiti.280 1954 ylnn sonuna kadar, dernein Konya, Tarsus,
Mersin, skenderun, Antakya, Gaziantep, zmir, Balkesir, Mudanya ve
Adana'nn yan sra, stanbul'daki Paabahe, Fatih ve Karagmrk ubeleri de
almt.281
273 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01.2002.

275 Hikmet Bil ile mlakat, 15.01 2002.
276 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi dare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02 12,1955; AESF, Fahri ker Dosyas, Rapor, K
ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22,1 1 1955
277 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,02,1956.
278 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02,1956
279 Orhan Brgt ile mlakat, 12.01.2002.
281 Zafer, 16,02.1956,
58
BA AKTRLER
KTC, renci ve genlik rgtleriyle de youn bir ibirlii iindeydi. Resmi

olarak dernein kurulu inisiyatifi renci rgtlenmelerine dayandndan, kurucu
yelerin byk bir ksm, TMGT ve TMTF yelerinden oluturuldu; TMTF bakan
Hsamettin Canztrk de ynetim kuruluna seildi.
Cumhuriyetin kuruluundan beri, renci ve genlik hareketleri devlet elitleri
tarafndan, rgtler araclyla denetleniyor, devlet politikas dorultusunda
ynlendiriliyor ve kullanlyordu. rnein 1947 ylnda, 2. Dnya Sava sonras
dnemde Trkiye'nin d politikasnn ngiltere ve ABD'ye yneleceinin ortaya
kmasyla, byk katlmla gerekleen bir renci mitinginin ardndan, aralarnda Tan
Matbaas da bulunmak zere, sol grl kitaplar ve gazete matbaalar, lise ve
niversite rencileri tarafndan basld.282 okpartil sisteme geiten sonra da,
zellikle DP ve CHP, genlik rgtlerini ve bunlarn ynetici kademelerini ele
geirerek baaryla etkilemeye devam etmilerdir.283 renci rgtlerine ye olanlar
arasnda MAH yesi olan kiilerin says ok yksektir:284
"Hkmetler her zaman genlik rgtlerinin ilerine katrlar, Trkiye'de bu her

zaman byleydi. Hkmetle belirli ilikiler vard, zira onun tarafndan destekleni-
yorduk. Hkmet, rgtleri kendi siyasi duruuna gre ynlendirmek istiyordu."285
Yabanc diplomatlar, KTCnin kuruluunda renci derneklerinin inisiyatif

kullanmasnn ardnda da yine devlet etkisi olduunu dnmlerdir.286
KTC, "milliyeti izgideki" sendikalarla da birlikte hareket ediyordu. O zamanki
sendikalar, "devlet sendikas" olarak tanmlanmaktayd. Sendikalar, tpk renci
rgtlerinde olduu gibi, hkmet partileri tarafndan mali ve ideolojik ynlerden
destekleniyordu. Devlet, nderlerini belirlvor ve onlar dorudan ynlendiriyordu.287
Trkiye Cumhuryeti'nin kuruluundan itibaren, ii snf ve sendikalar, Trk
milliyetiliini toplumda hkim klmak iin kullanlan aralar
282 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 30.06.1951.

283 Tevfik avdar, "Cumhuriyet Dneminde Genlik", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 3, istanbul, 1983, s. 801-812
285 Hsamettin Canztrk ile mlakat, 24.01.2002.
286 NARA 782.00/5-1453, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.05.1953; AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, Ankara
Bykelilii Raporu, 25.07.1955
287 ehmus Gzel, Yldrm Dayel, I. Halil zak (Der.), De Trkei im Umbrucb Frankfurt 1989, s. 65.
59
6-7 EYLL OLAYLARI
olmutu. Sendikalar, hkmet tarafndan, gerekli grldnde kendilerini "milli

mesele" iin aka ortaya koymak zorunda olan "milli oluumlar" olarak
grlmtr.288 KTC ve sendikalar arasndaki ibirlii yle bir noktaya varmtr ki, her
iki kurumun ynetici kadrosu ayn kiilerden oluturulmutur. rnein, Tekstil rme
Sanayii ileri sendikasnn ynetim kurulu bakan olan Bahir Er-soy, ayn zamanda
TMGT ynetim kurulunun da yesiydi ve KTC'nin kurulmas iin giriimde bulunan
kiiler arasndayd. KTC'nin Paabahe ubesi, Paabah-e ie ve Cam Sanayii ileri
Sendkas'nn ynetim kurulu tarafndan kurulmutu; bu ayn zamanda KTC'nin de
Paabahe ynetim kuruluydu. Motorlu Tat ileri Sendikas ynetim kurulu yesi
Fethi elik, ayn zamanda KTC Kara-gmrk ubesinin de ynetim kurulundayd. Su
ileri Sendikas yesi Kemal Nadi, KTC Fatih ubesi ynetim kurulu
289
yesiydi. stanbul'daki ii sendikalarnn at kuruluu, KTC ile ibirlii yaparak,
dzenli bir biimde Kbrs'a ii komiteleri gnderiyordu; amalar, "morali bozulan
Trk aznl motive etmek'Ti.290
KTC'nin 27 Nisan 1955 tarihinde yaplan ynetim kurulu toplantsnda. Kmil
nal genel sekreterlie. Hsamettin Canztrk bakan vekilliine, Sedat Bayur (DP
yesi) saymanla, Nedim sdken (TMTF eski bakan) ise dernein mali iler
sorumluluuna seildi. Hikmet Bil'in bakanl, Ahmet Emin Yalman ve Orhan
Birgt'in de ynetim kurulu yelikleri onayland.291
Austos 1955'ten olaylarn balad gne kadar, demein faaliyetleri artc ekil-
de artt. Austos banda Bil, nal ile birlikte Kbns ve Londra'ya utu. Kbns'ta, oradaki
Trk aznln temsilcilen olan Mft Dana Efendi, Faiz Kaymak ve Dr. Fazl Kk ile
halihazrdaki durumu grtler. Bu bilgiler, KTC'nin Londra'da dzenledii basn
aklamasnda kamuoyuyla paylald.292 Austos ortasna kadar dernein stanbul'daki
ube says iken, 6 Eyll 1955'teki saldrlara kadar stanbul'un eitli semtlerinde (B-
ykekmece, Kkekmece, Bakrky, Kadky, Beykoz, Mecidiyeky, Fener, Florya,
Topkap, Rami, Saryer, Pendik ve Yenkap) en az on ube daha almt.213
288 Yksel Akkaya, "Korporatizmden Sendikal ideolojiye, Milliyetilik ve ii Snf", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Milliyetilik,
stanbul, 2002, s. 829-840
289 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956.
290 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956
291 Zafer, 16.2.1956.
292 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956
293 Ulus, 15.01.1956.
60
BA AKTRLER
Dikkat ekici olan, stanbul'daki ve Anadolu'daki bu ubelerin, DP ile te-

kilatlarnn ve sendikalarn yneticileri tarafndan kurulmu olmasdr.'"" rnein, DP
Zhtpaa le Tekilat Bakan Serafm Salamel, KTC'nin Kadky ubesinin de
bakanyd. DP Zhtpaa ile tekilatnn ynetim kurulu yeleri, KTC Kadky
ubesinin de ynetim kurulunu oluturuyordu.295 Bykekmece, Kkekmece,
Paabahe ve Beykoz ubelerinin yeleri, ayn zamanda Demokrat Parti'nin de
yesiydi. DP Beykoz ile tekilatnn bakan (Seyfi Lobut) ve ynetim kurulu yeleri
ile KTC'nin Beykoz ube ynetim kurulu ayn kiilerden oluuyordu.296 Beyolu'ndak
Tekstil Sendikas'nn ynetim kurulu yeleri, KTC'nin Mecidiyeky'dek yeni ubesini
kurmulard. Deri, Kundura ve Saraci-ye len ileri Sendikas'nn yesi, KTC
Beykoz ubesinin kurucu yeleriydi. Fener'deki KTC ubesi, Mskirat ve Ttn
Sendikalar Federasyonu'nun yedi ynetim kurulu yesi tarafndan almt. Motorlu
Tat ileri Sendikas yesi olan Abdllatif kmez ve Gemi Sanayi ileri
Sendikas yesi Nuri Sargn, KTC'nin Topkap ubesinin kurucu yeleriydiler.297
Kbrs Trklerinin nder olan Dr. Fazl Kk'n yazd ve adadaki Yunanlla-
rn Trk aznla kar bir katliam hazrl iinde olduunu anlatt mektup zerine,
Bil, 16 Austos 1955te dernein tm ubelerine bir mektup gndererek, Trk anava-
tanndan gelecek bir "erkeke sesten" Londra ve Atna korkaca iin, "uygun biimde"
tepki verilmesi talimatn iletti.2298 4 Eyll 1955te Hikmet Bil, Kmil nal'a, KTC
Londra ubesinin orada gerekletirdii bir gsteriyi desteklemek amacyla, rencile-
rin Taksim meydannda baz Rumca gazeteleri yakmalar talimatn verdi.299 Gerekten
de, niversite rencileri Gndz Gln ve Hurit ahsuvar, ok sayda gazetecinin
nnde Rumca gazeteleri yaktlar.300 Austosun son haftasnda, nal bir matbaaya acil
bir sipari vererek, zerlerinde "Kbrs Trktr" yazan 20.000 afi baslmasn301
294 TBMM ZC, Devre 10,tima 2, cilt 9, 23. nikat, 13.01.1956.

295 Ulus, 15.01.1956.
297 AESF, Fahri ker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956
299 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02.1956.
300 AESF, Fahri ker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955
301 Zafer, 16.02.1956
61
6-7 EYLL OLAYLARI
istemi ve aralarnda Aydn Konuralp, Hurt ahsuvar, Erol etinda ve Ekrem Yan-
gnn da bulunduu niversite rencilerini, saldrlardan k gn nce tm afileri ana
caddelere ve dkknlara datmalar in grevlendirmiti.302
Dernein zmir ubesi, 3 Temmuz 1955te, Kbrs iin dnlebilecek her trl
katky sunmaya hazr olduklarn gstermek zere, 2.000 kiinin katld bir gsteri
dzenledi.
26 Austos 1955'te zmir'de ikinci bir gsteri daha dzenlenmi, bu gsteriye,
Atatrk'n doduu eve bombal saldr yapld haberini zmir'de sahibi olduu Gece
Postas gazetesiyle duyuran Nuri Erdl de katlmt. Erdl, ayn zamanda KTC zmir
ubesinin ynetim kurulu yelerinden biriydi.303
Saldrlardan bir gn nce, 5 Eyll 1955'te Hikmet Bil ile akam yemei yiyen
Adnan Menderes, Bil'e, Londra'daki Kbrs Konferansna katlan Dileri Bakam Fatin
Rt Zorlu'dan ifreli bir telgraf aldn syler.304 Dileri bakan, grmelerde zor
durumda kaldn, mzakere koullarnn zor olduunu ve orada "artk
dizginlenemeyen" bir Trk kamuoyundan sz etmeyi arzuladn belirtmitir.305 Bu
nedenle Zorlu, Trkiye'den, daha fazla faaliyet talep etmektedir. 306
Bu bilgiler ayn gn Bil tarafndan olaanst toplantya arlan KTC ynetim
kuruluna iletilir.306 6 Eyll gnnn leden sonrasnda, Atatrk'n doduu evde
patlama olduu duyulunca, nal, Istanbul-Ekspres gazetesinin ikinci basks iin u
aklamay yapar: "Sonunda kutsal deerlerimize el srmeye cesaret edenlerden hesap
soracamz aka itiraf edebiliriz.''307 Bir yandan nal, TMTF binalar nnde
toplanan kalabalklara afi ve stanbul Ekspres gazetesi nshalarn datrken, ynetim
kurulu yesi Orhan Birgt de cemiyet adna bir deklarasyon kaleme alyordu.
Deklarasyonda, Atatrk'n doduu eve yaplan saldr knanyor, halk, dayanma
ierinde davranmaya ve "Kbrs Trk'tr, Trk kalacaktr"309 milli andna sadk kalmaya
arlyordu.
302 NARA 782.00/2-2056, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956

303 NARA 782,00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02,1956; bkz. Blm 1: zmir'deki Saldrlar.
304 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu; AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956.
305 Hikmet Bil ile mlakat, 15,01,2002,
306 Bil, Kbrs Olay ve iyz, s. 110
307 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955.
308 NARA 782,00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,02,1956
309 Zafer, 1602 1956
62
BA AKTRLER
7 Eyll 1955'te KTC istanbul ubelerinin idare heyetlerinden 87 ye ve bu ki-

ilerle sk ibirlii iinde olan -aralarnda Kmil nal, Hikmet Bil, Hsamettin Ca-
nztrk, Nedim sdiken, Orhan Brgit, Hurit ahsuvar, Aydn Konuralp ve Oztrk
Canztrk'n de bulunduu- kiiler tutukland. KTC'nin ubelerinin birlemesi ya-
sakland ve tm malvarlklarna el konuldu.310 zmir'de, dierlerinin yan sra, yne-
tim kurulu yeleri Fikret Florat, Ali Tark Halulu, Burhanettn Asutay, Nuri Erdl,
Doan Falay ve Abbas etin tutuklandlar.311 Bu nlemlerin alnmasna gereke ola-
rak, dernek yelerinin faaliyetlerinin saldrlarn balamasna yol amas ve dernein
kurulu amacndan uzaklalm olmas gsterildi.312 Gerekten de, tutuklanan
3.000ln zerindeki kii arasnda KTC yesi olanlarn says grece yksekti.
yle ki, rnein KTC'nin Saryer ubesi bakan Osman Tan (Kmil nal'n
yakn arkada), dier yneticiler Erol Demrciolu ve Mustafa Erolu ile birlikte,
6 Eyll 1955 gn motosikletlerle Yenimahalle ve Yeniky arasnda gidip gele-
rek, oralardaki eylemcileri iddet eylemlerine davet ediyordu. Bu esnada defalar-
ca, eylemler srasnda kimsenin can gvenliinin tehlikeye atlmayaca vurgula-
nyordu.313 Ancak, dorudan KTC'nin yeleri olmasalar da ayaklanmalara dorudan
katldklar gerekesiyle tutuklanan kiilerin ou, sendikalara, genlik r-
gtlerine ya da Demokrat Parti'nin blge tekilatlarna ye olan kimselerdi ve sz
konusu rgtlerin liderlii de dorudan KTC ynetimince stlenilmiti.314 Dola-
ysyla, saldrlara dorudan katlanlar, eitli dallardaki sendikalara mensup ii-
ler otobs, tramvay ve taksi ofrleri, renciler ve Demokrat Parti yeleriydi.315
Selimiye Klas'ndaki tutuklular mesleklerine gre snflandrldnda,
ortaya yle bir tablo kmaktadr: 977 tutukludan 607'si ii, 86's seyyar sa-
tc, 71'i hamal, 33' boyac, 29'u isiz, 22's rak, 14' p, 13' ofr, 12'si
tayfa, 54' niversite rencisi, 9'u memur, 20'si tccar, 4' astsubay ve 3' de
emeklidir.316 Tutuklular arasnda sendikalarda rgtlenmi iilerin sa-

311 Zafer, 16.02.1956.
314 AA PA 265 Trkiye 205-00/92, Ankara Bykelilii Raporu, 01 10.1954
315 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955
63
6-7 EYLL OLAYLARI
ysnn ok yksek oluu nedeniyle, 34 sendika, rfi dare Kumandanl tarafndan,

olaylarn hemen sonrasnda kapatlmtr.317 ilerin katlmndak bu grece yksek
oran, bir ksm KTC yesi de olan sendika nderlerinin, saldrlarn balamasndan
hemen nce ii gruplarn harekete geirmi olmasyla aklanabilir.318 Bir Rum,
kendisiyle yaplan bir mlakatta, Paabahe ie Cam Fabrikas'nda alan ve i
arkadalarnn byk bir ksm saldrlara katlm olan bir tandndan yle bahseder:
"O gece Paabahe firmasnda gece vardyasndaym. e geldiinde, i arka-

dalarnn orada olmadn fark etmi. Kar kyda yer alan Yeniky, Tarab-ya,
Byktepe ve Yenimahalle gibi semtlere saldrmak iin Avrupa yakasna
getiklerim duymu. Gece yarsndan sonra iiler ve ustalar teker teker fabri-
kaya dnmler. Hepsi ok kirli grnyorlarm ve ok 'agresifler'mi."319
Ancak, stanbul dndan da ii getirildii anlalyordu.320 Selimiye K-

las'ndak toplam 977 tutukludan yalnzca 273' stanbul'dand; dierlerinin ikameti
Sivas (145), Trabzon (117), Kastamonu (116), Erzincan (111) ve dier kentlerdeydi.321
Hatta Eskiehir'den, daha 5 Eyll 1955 gn, trenlerle polis nezaretinde stanbul'a
getirilen iiler vard.322
Sendika rgtlerinin yardmyla, talar ve balta, manivela gibi bir ksm aletler de
ykm eylemleri iin hazr hale getirilmiti. rnein, saldrgan gruplara datlan
ynla bayrak, Tekstil Sanayii Sendikas tarafndan salanmt323 Tramvay, kamyon
ve taksi ofrlerinin, ykm eylemlerini sonulandrmak iin kent iinde taman
saldrganlarla yapt sra d ibirlii, ofrler Cemiyeti324 ve Motorlu Tat ileri
Sendikas'nn desteine dayandrlablr:
317 AESF, Fahri oker Dosyas, Kapatlan sendikalar hakknda K arivinde mevcut bilgi, (tarihsiz).
318 NARA 782.00/1-2155,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01 12,1955.
319 Tsoukatou, Septembriana 7955. / Nichta Ton Kristallon Tou Ellinlsmou Tis Polis, s. 90
320 Christid, Ta Septembriana, Konstantnoupoii kai Smyrni 1955, s. 352, s. 163
321 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 2 2 .1 1 .1 95 5
322 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Halim Sait Kayal, s. 385
64
BA AKTRLER
"Saldrlardan yaklak bir hafta nce, tramvayda bir konumaya kulak misafiri
oldum. O zamanlar daha bilet kontrol yapan grevliler vard ve ounlukla
yolcularla sohbet ederlerdi. O gn, grevlinin sessizce, birine 'O zaman oraya gi-
dip, her eyi parampara edeceiz' dediini duydum. 'Nereye gideceiz?' diye sor-
dum. Cevap vermedi. Bunun bizimle ilgili olacan tahmin etmemitim."325
Dorudan fail olarak tutuklanan bir dier kalabalk grupta ise, DP'nin ocak
rgtlerinin yeleri yer alyordu.326 rnein, DP Kzltoprak rgt bakan Se-
rafim Salamel, 6 Eyll 1955 gecesi Kzltoprak ve Fenerbahe'deki birliklerin
tahrikisi ve eleba olduu gerekesiyle tutukland.327 Tutuklandnda zerin-
de, tahrip edilecek ev ve iyerlerinin adreslerinin yer ald bir liste bulunuyor-
du.328 Serafim Salamel, Kmil nal'n yakn arkadayd ve nal'n inisiyatifiyle
KTC'nin Kadky ubesini kurmutu.329 DP'nin stanbul'daki eitli ocak r-
gtlerinin yeleri, muhtemelen parti merkezi tarafndan gnderilen bir genel-
geyle, 6 Eyll 1955'te eyleme arlmlard:
"DP ocak rgtlerinden birinin bakan, arkadalarma unlar anlatm: Mer-

kezden bir talimat aldk. Yazda, Kbrs'ta bir gsteri olaca yazlyd. O yzden
Taksim Meydannda toplanlacakt. renciler, Kbrs sorunuyla ilgili konumalar
yapacaklard. Konumalardan sonra bizler stiklal Caddesinden geip, 'Kah-
rolsun Yunanistan, Kbrs Trktr" diye baracaktk. Ondan sonra da yolumu-
zun zerindeki Rum dkknlarn talayp, tahrip edecektik. Ama hibir ekilde
yama olmayacakt. Bize verilen talimat buydu. Ancak gsteri, bizim tahmin et-
mediimiz boyutlara ulat. Bunu biz de anlayamadk. "330
Tutuklanan DP yeleri, hapishanelerde de parti merkezi tarafndan destek-

lenmeye devam ettiler:
325 Sark B. ile mlakat, 29 03.2002

326 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955; Jaklin elik, "6/7
Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s. 42-44.
327 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956
328 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank gazeteci Aziz Ozan, s. 140
329 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdrlnce hazrlanan fezleke, Ocak 1956.
330 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank gazeteci Aziz Ozan, s. 140.
65
6-7 EYLL OLAYLARI
"Davutpaa Klasnda -Komutanlnda- alyordum. Oraya yaklak 1.000

tutuklu getirdiler. Onlarla sohbet ettim. Partiden talimat aldklarn sylyorlard.
Baz elebalan 50 TL, bazlar 10 TL almlard. DP'nin Fatih ve Aksaray ocak
rgtlerinin liderleri, dardan ok iyi baklyordu. Onlara her zaman bir sr
hediye geliyordu. "331
zmir'de de, KTC yelerinin yan sra, DP yeleri saldrlara dorudan ka-
tlmlard. Tank ifadelerine gre, baz kiiler oradaki DP ube sekreteri nder-
liinde, Yunan Konsolosluu'nu atee vermiti.332
renci ve genlik rgtleri, iddet olaylar henz balamadan -zellikle 6
Eyll akam Taksim Meydan'nda yaplacak gsteri iin- yelerini konumac
ve katlmc olarak harekete geirmilerdi. Bu nedenle, niversite rencileri
zellikle halk tahrik ettikleri iin tutuklandlar.333 Burada zellikle, hem DP ile
ve hem de "gizli polis"le ibirlii iinde olan niversite rencisi Mrit Yolge-
en, nemli bir rol oynamt.334 Saldrlardan ksa bir sre nce, dier iki byk
renci rgtnn335 yan sra, stanbul niversiteliler Talebe Cemiyeti adnda,
sadece be yesi olan bir dernek kurmutu. 6 Eyll akamnn ilk saatlerinde,
henz saldrlar balamadan, kendini TMTF bakan olarak tantp Be-
yolu'ndaki merkezi noktalarda (Galatasaray, Tokatlyan Hotel, Taksim Meydan,
Sraselviler, Rum kilisesi Aya Triada n) defalarca tekrarlad ksa konumalar
yaparak, dinleyicilerin dikkatini, Selanik'te Atatrk'n doduu evdeki
patlamaya ekmeye almt:336
"Mrit Yolgeen, saldrlarda kilit bir rol oynad. Gen bir renciydi ve o ak-
am, konuma yapt her yerde omuzlarda tand. Sonra avukat oldu, garip i-
lere bulat ve ldrld. Olaylar nedeniyle birlikte yarglanrken, biz hapse git-
tik, o ise askere alnd. Daha sonra mahkeme tarafndan susuz bulundu."'337
331 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Necip Bozkr, s. 266
332 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ismail oker, s 315.
333 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955.
334 Orhan Birgit ile mlakat, 12 01.2002; Demrer, 6 Eyll 1955. Yassada 6/7 Eyll Davas, s. 361
335 Bkz. Blm 2. Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol.
336 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02 1956.
337 Orhan Birgit ile mlakat, 12.01.2002.
66
BA AKTRLER
Tutukluluk sreleri boyunca, KTC ve TMTF liderlerinden bazlar,

gerekten de, saldrlarn planlanmas ve saldrlara katlmalar konusunda resmi
devlet mercilernden talimat aldklarn belirtmilerdir. Emniyet Bamfettilii
tarafndan KTC yeleri arasna tutuklu gibi sokulan bir ajan, Bil'in tutukluluu
sresince, "saldrlarn organizasyonu iin bizzat babakan Adnan Menderes'ten
para ve talimat aldklarndan" aka bahsettiini anlatmtr:338
"KTC yeleri tutuklandktan sonra, adamlarmzdan birini gizlice Harbiye'deki ha-

pishaneye soktuk. Drt ya da be gn sonra, muhbirimizin raporu elimize geti; bu-
na gre, Orhan Birgt ve Hikmet Bil, talimat zerine saldrlara katldklarn ve asl
sorumlu evrelerin kendilerini u anda desteklemediini sylyorlard. Ayrca, iin
mahkemeye intikal etmesi durumunda, talimatlar kimden aldklarn aklayacakla-
r tehdidinde bulunuyorlard."339
Tutuklu renci Aydn Konuralp'n ifadelerine gre; KTC, Londra'dak Trk

Bykelilii'nin teviki neticesinde, Ankara'daki hkmet evreleri tarafndan orga-
nize edilmi ve resmi olarak da bu faaliyet, renci derneklerinin bir inisiyatifi olarak
gsterilmitir. Konuralp, tutukluluk koullarnn iyiletirilmemesi durumunda, "yk-
sek makamlardan baz ahsiyetlerin 6 Eyll olaylarnn organizasyonuna karm ol-
duklarn" aklayacan vurgulamtr.340 KTC yelerinin sorgular esnasnda verdik-
leri ifadelerle de, Kmil nal'n MAH emrinde alt ve KTC'nin faaliyetlerini de-
netlemekle grevli olduu ortaya kmtr. Tutuklanmasnn ardndan Kmil nal,
lise rencisi Hurit ahsuvar' MAH'a ait nemli belgeleri imha etmekle grevlendir-
miti; zira bunlar gizli belgelerdi ve ele geirilmeleri durumunda MAH kendisinin g-
revine annda son verebilirdi.341 Gerekten de ahsuvar, yannda iki niversite ren-
cisiyle birlikte, polisin mhrlemi olduu renci federasyonu binasna girip sz ko-
nusu belgeleri kazan dairesinde yakmay baarmtr.342 KTC yeleri, tutukluluklar
srasnda, dier tutuklulara kyasla daha iyi muamele grmekteydiler; yle ki, bazlar
sadece gndzleri hapishanelerde kalp, akamlar evlerine gidebiliyorlard:343
338 AESF, Fahri oker Dosyas, rfi idare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 02.12.1955
340 AESF, Fahri oker Dosyas, Rapor, K ubesi Mdr Tugeneral (Hkim) evket Mutlugil, 22.11.1955
341 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1 ube Mdrlnce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956.
342 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.02.1956
343 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s 57.
67
6-7 EYLL OLAYLARI
"Beni, nal'n evinde bir jotorafm bulduklar iin tutuklamlard. Tutukluy-

duk geri, ama ama hapishaneleri doldurmakt. O yzden tutukluluk koullar
ok sk deildi. Bir ktphane vard, btn gn okudum. Polis mdr, futbol
oynamaya gitmemize bile izin veriyordu, giri iin para bile demiyorduk. Ma-
lara polislerin de bizimle gelmesi gerekiyordu, sadece bu isim listesine admz ya-
zlyordu. Canmz isterse meyhaneye gidip rak iivor, kt oynuyorduk. Bir po-
lis memuru da bizimle geliyordu geri, ama ge olunca 'Hapishanenin nerede ol-
duunu biliyorsunuz nasl olsa' deyip, evine gidiyordu. "344
1955 Aralk sonuna kadar, KTC'nin saldrlar tevik ettikleri gerekesiyle

tutuklanm olan 87 yneticisi tahliye edilirken, 17 k hakknda 12 ubat
1956'da dava ald.345
Sanklar arasnda, yabanc bir lkeye kar dmanca beyanat, tahrik, id-
det olaylarna destek vermek ve delilleri yok etmekle sulanan Kmil nal; ya-
banc bir lkeye kar dmanca beyanatla sulanan Hikmet Bil, Orhan Birgit ve
Hsamettin Canztrk; yabanc bir lkeye kar dmanca faaliyet, mhr sk-
mek ve delilleri imha etmekle sulanan renciler Aydn Konuralp, Hurit ah-
suvar, ztrk Canztrk ve Gndz Gln ile yabanc bir lkeye kar d-
manca beyanat ve saldrlar tevik etmek ve destek vermekle sulanan Mrit
Yolgeen, Serafim Salamer, Osman Tan ve Mustafa Erolu da bulunuyordu.346
Bu iddianamede ayrt edici olan husus, KTC Ynetim Kurulu yeleri Bil,
Birgit ve Canztrk'n yalnzca, ubelere gnderilen mektup ve Taksim Meyda-
n'nda Rum gazetelerinin yaklmas gerekesiyle sulanm olmalardr; tahrik ya
da iddet eylemlerinin desteklenmesi nedeniyle bir sulama sz konusu deildir.
KTC yelerinin ya da renci rgtlerinin, hkmet yelerinin talimatlar do-
rultusunda saldrlara katldklarn akladklar ifadelerin yer ald polis rapor-
lar mahkemeye sunulmu olmasna ramen, bu ifadeler iddianamelerde yer al-
mamtr. DP ocak rgtlerinin idarecileri ve sradan yelerinin katlm da,
344 Gndz G, ile mlakat, 12.05.2002.

345 AESF, Fahri oker Dosyas, Tevkif ve Tahliye Durumu, ubat 1956; AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelil
Raporu, 28.01.1957.
346 NARA 782.00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02.1956
68
BA AKTRLER
iddianamenin hazrlanmasnda mahkeme tarafndan dikkate alnmamtr. Ayrca

Kmil nal'n MAH iin alyor olmas da iddianamede yer almamtr.
Ocak 1955le mahkemeye, Emniyet 1. ube'nin hazrlad bir fezleke ula-
mtr; burada MAH'n saldrlarn organizasyonuna karmas ve nal ile ibirlii
yapmasnn yan sra, DP yelerinin saldrlara katlm ile ilgili bilgiler de sunul-
mutur. Fakat, Emniyet Umum Mdr Kemal Aygn, bu fezlekeyi, Komin-
form'un347 Kbrs sorunu ile ilgili faaliyetlerinin dikkate alnmad gerekesiyle
reddetmi ve MAH'a bal General evki Mutlugil'den yeni bir fezleke hazrlanma-
sn talep etmitir.348 Bu fezlekede ncelikle, genel olarak Kominform'un ortaya
kma koullar ile alma yntemleri tanmlanm ve Trkiye Komnist Partisi
(TKP) ile ibirliklerinin kant olarak da rgtlerin siyas brorlerinden yaplan
alntlar gsterilmitir.349 6 Eyll 1955 olaylarnn incelenmesi, aka burada Ko-
mintern'm yntem ve alma biiminin350 kullanlm olduunu ortaya koyacakt:
"Osmanl mparatorluunda din zgrl vard. Gayrimslimlerin dini mevki-

leri ve mezarlklar zel koruma altndayd; ancak bu ekilde aznlklar dinlerini
ve dillerini bugne kadar koruyabildiler. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra da
bu ilkeler srdrld. Sadece Kominform ve Komintern'in belli amalar nede-
niyle Rum vatandalarmza saldrlabildi (...] Milli bir isyan bahanesiyle Trk-
Yunan dostluu, Balkan Pakt ve NATO birlii sabote edilmek istendi."351
Komintern'in saldrlara karmasna kant olarak, Sovyetler Birlii'ne firar

eden air Nazm Hkmet'in Kbrs'taki Trk iilere hitaben yazd ve Trk ii-
leri, adann emperyalist diktatrlerine kar Yunan iilerle birlikte hareket etme-
ye ard iki mektup gsterilmitir.352 Sadece MAH'n bu son fezlekesi, iddi-
anameye resmi dayanak oluturmutur. Olaylarda komnistlerin parma
347 Kominform, Komnist Enformasyon Brosu iin kullanlan bir ksaltmadr. Kominform, 30 Eyil 1947'de, SSCB'nin, ABD'nin
Marshail Plan'na kar tepki olarak kurulmutur. rgtn grevi, dnyadaki komnist ve ii partilerin arasnda ibirliini
salamakt.
348 AESF, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1, ube Mdrlnce hazrlanan fezlekeye not, Ocak 1956
349 AESF, Fahri oker Dosyas, Milli Emniyete hazrlanan Kominform taktikleri ve Kbrs olaylar mevzuunda muhtra, Ocak 1956.
350 Komintern (Komnist Enternasyonal), uluslararas, ar sol eilimli bir birliktir. rgt, spanya i Sava srasnda, uluslararas
tugaylar safnda yer almtr.
69
6-7 EYLL OLAYLARI
olduunun bir baka kant olarak, ba daval Kmil nal'n MAH iin Lb-
nan'da bulunduu srada Komintern'le ibirlii yapt iddia edilmitir. Buna g-
re, nal burada komnist ve "sol grl" kiilerle iliki kurmu ve saldrlarn
organizasyonu srasnda bunlardan yararlanmtr.353 nal'n MAH'la yapt i-
birliinin KTC yesi olduu srece de devam ettiine dair bilgiler tank ifadele-
rinde dile getirilmi olsa da, mahkeme bu gerei grmezlikten gelmitir.
nal'n MAH'taki grevinin KTC ile olan ilikisinden nce bittii, dolaysyla
nal'n rencilere yaktrd delilin de MAH'a ait belgeler olamayaca gr-
nden hareket edilmitir.354 Mahkemenin bu varsaymyla, MAH'n saldrlarn
organizasyonuna katlm olma olasl dlanmtr.
rfi idarenin sona ermesinin ardndan, 12 ubat 1956'da askeri mahkeme ta-
rafndan balatlan 17 sankl yarglamaya, yine kamuoyuna kapal olan sivil bir mah-
keme tarafndan devam edildi. 14 Ocak 1957 tarihli iddianame, sanklar u grupla-
ra ayrmaktayd: d glere kar dmanca beyanat vermekten yarglanan KTC ye-
leri; saldr arsnda bulunan sanklar, halk basn yoluyla tahrik eden gazeteciler;
ve renci federasyonu binasndaki polis mhrne zarar vermekle sulananlar.355
24 Ocak 1957'deki durumada, stanbul 1. Ceza Mahkemesi hkimleri, sa-
nklarn beraatna karar verdi. Savc, bu durumada sanklar iin u gerekelerle
beraat talep etmiti: Kbrs, tarihsel olarak bir Trk adasdr ve anavatandan sa-
dece birka deniz mili uzaklktadr. Yunanistan ve Kbrs'taki Trk aleyhtar k-
krtma faaliyetleri, zc olaylarn kmasna vesile olmutur. Savcnn beraat ta-
lebine mahkeme, u gerekeyle katlmaktayd: Ne polis incelemelerinden, ne rfi
dare Mahkemesi ve sivil mahkemedeki yarglamadan, ne de sanklarn birbiriyle
tutarl ifadelerinden, mahkemenin adl bir takdire dayanarak mahkmiyet
kararn gerekelendireblecei deliller ortaya kmtr. Sanklar, su ileme kas-
tyla hareket etmemilerdir. Bu nedenle hkimler oybirlii ile, sanklarn hakla-
rnda alan tm davalardan beraat etmelerine karar vermitir.356
353 NARA 782 00/2-2056, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 02,1956

354 Yukarda belirtilen kaynak.
355 AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28,01.1957
356 AA PA 9 Trkiye 205-01/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.01,1957
70
BA AKTRLER
stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH)
Saldrlarn planlanmasnda MAH'n katks, ne srlen delillere ramen, si-

vil mahkeme tarafndan da dikkate alnmad. Oysa, MAH alanlar hem Sela-
nik'teki bombalama eylemine, hem de bu olayn sansasyonel biimde 6 Eyll
1955 gn leden sonra stanbul Ekspres gazetesinde duyurulmasna katlmlar-
d. 5 Eyll 1955 gecesi Selanik'teki Trk Konsolosluu'nun bahesinde bir bom-
ba patlamt. Amerikan Bykellgi'nn bir alanna yksek dzeyli bir brok-
rat tarafndan gizli olarak iletilen bir bilgiye gre, bu olay bir "ajan-provokatr" ta-
rafndan, stanbul'daki saldrlar hakl gstermek amacyla gerekletirilmiti.357
Gerekten de, Emniyet'in yapt aratrmalarda ortaya kt zere, sadece
camlarn krlmasna yol aan bombalama eyleminde, bomba konsolosluun bahe-
sine dardan atlmam; tersine, patlamaya konsolosluk binasnn iinde bulunan
bir kii yol am olmalyd.358 Sz konusu "ajan-provokatr", renci Oktay En-
gin'di.359 Engin, Yunanistan'daki Trk aznln bir yesi olarak Selanik'te yayor ve
grd hukuk eitimi, Trk devletinin verdii bir bursla karlanyordu.360 Olay ye-
rine yakn bir yerde bulunan Oktay Engin ve konsolosluun bekisi olan Hasan
Uar, Yunan makamlarnca tutuklandlar ve haklarnda dava ald.361 Patlama sra-
snda Ankara'da bulunan Bakonsolos Mehmet Ali Balin, Yunan savcl tarafndan
"Konsolosluk grevlisi Mehmet Al Tekinalp' diplomat bagajnda bombay Sela-
nik'e gtrmeye tevik etmek ve 5 Eyll 19552'te patlama talimatn veren ifreli bir
telgraf yollamakla" suland.362 17 Temmuz 1956'da, Atina'daki Trk bykelisinin,
Selanik'teki Trk Konsolosluu ile stanbul'daki Yunan Konsolosluunun kapatlaca
tehdidinde bulunmas zerine, bakonsolos ve vekiline kar alan dava drld;
Uar ve Engin de geici olarak serbest brakldlar.363 MAH yesi olan Oktay En-
357 PRO FO 371/123858, RG 10344/6, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22.12.1955

358 AA PA 235 Trkiye 211-00/94.08, Atna Bykelilii Raporu, 19.09.1955.
359 Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s. 374; Arif Demirer'n kendisiyle yapt bir mlakatta, Engin, kendisinin ya da
Hasan Uar'n konsolosluk binasndaki patlamada sorumluluu olduunu reddetmektedir. Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7
Eyll Davas, s. 357
361 AA PA 235 Trkiye 21 1-00/94.08, Atina Bykelilii Raporu, 19.09.1955
362 PRO FO 371/123858, RG 10344/6, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22.12.1955.
363 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, Selanik Bakonsolosluu Raporu, 23.06 1956
71
6-7 EYLL OLAYLARI
gin'e, eylemi karlnda mal yardm ve mevki sz verilmiti.364 Gmlcine'deki

Trk konsolosunun yardmyla, Engin, 22 Eyll 1956 gn Trkiye'ye getirildi.365
Babakan Adnan Menderes ve stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay'n ahsi talimat-
laryla Engin, 1956 yl sonunda belediyede bir ie yerletirildi.366 MAH iin eitli g-
revler stlendikten sonra ise, Nevehir'e nce kaymakam, sonra da vali oldu.367
Grnrde 6 Eyll'dek olaylarn kmasna vesile olan, Selanik'te Atatrk'n
doduu eve yaplan saldryla ilgili haber, 6 Eyll gn ciddi basn organlarnda
deil, sadece bir bulvar gazetesi olan ve o gn olaand ekilde yksek bir sayda
baslan stanbul Ekspreste, eylemlerin balamasndan sadece birka saat nce,
olduka abartl bir biimde verilmiti.368 Gazetenin ayn gnn leden sonrasn-
da kan ikinci basksnda, Kmil nal'n u szlerine yer veriliyordu: "Bu,
barda taran son damla oldu."369 stanbul Ekspres'in Demokrat Parti'ye yaknl ile
bilinen editr Mithat Perin, ayaklanmalardan sonra yakaland; ancak,
tutuklandk-tan iki saat sonra Menderes'in talimatyla serbest brakld.370 Perin'in
MAH ile ibirlii yapt, kendisinin 1960 ylnda MAH'a yazd bir mektupta
ortaya kmtr. Perin bu mektupta, rgt iin stlendii grevlen sralyor ve
karlnda da gazetesi stanbul Ekspres iin mal yardm talep ediyordu.371
istanbul Ekspresin o gnk editr Gkin Sipahiolu, kendisiyle yaplan
bir rportajda, 6 Eyll 1955'teki saldrlarn MAH tarafndan organize edilmi ol-
duunu anlatmtr. Bir tugeneral, zel Harekt Dairesi'nin yaps ve alma
yntemleri konusunda bir gazetecinin 1991 ylnda kendisiyle yapt rportaj-
da, Sipaholu'nun bu aklamasn onaylamtr:
"Elbette 6-7 Eyll saldrlan zel Harp Dairesi tarafndan planlanmt. Olaa-
nst planl bir operasyondu ve amacna da ulat. Sorarm size; bu, sra d ba-
arl bir eylem deil miydi?" 372
364 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ibrahim Ouz, s. 136
365 NARA 781 00/9-2656, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26 09 1956
366 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank ismail Tamelk, s. 379
367 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s. 384.
368 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955
370 TBMM ZC, Devre 10, itima 2, cilt 9, 23. inikat, 13.01.1956.
371 Soner Yaln, Doan Yurdakul (Der.), Bay Pipo -Bir MT Grevlisinin Yasad Yaam, Hram Abbas-, stanbul, 2002, s. 49 372
Milliyet, 01.06.1991
72
BA AKTRLER
Hkmet yeleri
stanbul'daki Alman ve ngiliz Bakonsolosluklarnn raporlarna gre, hkmet

tarafndan en azndan Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, ileri
Bakan Namk Gedik, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve stanbul Valisi Fahrettin
Kerim Gkay, saldrlarn hazrlanmasna katlmlard; her eyden nce ama, Londra
Konferans zerinde bask oluturmak373 ve dikkatleri i politikadaki sorunlardan
uzaklatrmakt.374 Ancak, yabanc gzlemcilerin hemfikir olduklar bir baka nokta,
olaylarn vard boyutun hkmet yelerinin kendileri iin de byk bir srpriz
olduudur.375
Amerikal diplomatlarn, Trk hkmetinin 6-7 Eyll Olaylarnda sorumluluu
olup olmad konusunda balangta tereddt etmeleri, "Washington'a yollanan ilk
raporlarda komnistlerin olas katlmndan ve Emniyet tekilatnn sivil kargaalar
denetim altna almaktaki yetersizliinden sz edilmesine neden olmutur.376 Ancak,
Amerikan Konsolosluu'nun daha sonraki raporlarnda, hkmetin saldr hazrlklarna
katksna deiniliyor ve gvenlik glerinin pasiflii yetersiz donanmlarna ya da
beceriksizliklerine deil, hkmetin olaylara mdahale edilmemesi konusundaki
talimatna dayandrlyor.377 Raporlardan birinde, saldrlarn balangcnda Bayndrlk
Bakanl'na ait "0026" plakal resmi bir aracn iinde bulunan kiilerin talimatlar
vererek, ykm iin gerekli aletleri arabadan karp paylatrdklarndan sz ediliyor.378
Diplomatlarn, hkmetin bu boyutlarda bir saldry planlam olamayacan tahmin
etmelerinin nedeni her eyden nce, ykm eylemlerinin tm lke iin byk ekonomik
zararlara yol am olmas ve saldrlar nedeniyle Yunanistan gibi siyas mttefiklerle
ciddi atmalar kmasnn arzu edilmi olamayacadr.379 Bunlarn dnda,
373 Bkz. Blm 3: Kbrs Sorunu.

374 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955; PRO PREM 11834/479, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 0 3. 1 0 .1 95 5
375 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10 09.1955; PRO FO 371/117717, RG 1016/22, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 15.10.1955
379 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955; PRO FO 371/117712, 10344/98, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 04.11.1955.
73
6-7 EYLL OLAYLARI
saldrlarn olduu gnlerde stanbul'da pek ok uluslararas kongre,380 zellikle

de Dnya Bankas balantl kongreler dzenlenmi bulunuyordu ve dolaysyla
olas bir prestij kayb kadar, lkenin kredi derecesini olumsuz ynde etkileyebi-
lecek gelimelerden de korkulmu olmalyd.381 Gerekten, stanbul'daki Emniyet
Bamfettilii'nin de rendii zere, hkmet snrl bir saldr planlam,
ancak bu plan daha sonra kontrolden kmt:
"Hkmetin Yunanistan'a bask yapmak amacyla dn Beyolu'nda kk sald-

rlar planlad, ok gizli ekilde renilmitir; saldrlar ngrlenin dnda bir
boyut kazannca, iddet eylemlerinin komnistlerin ii olarak gsterilmesine
karar verilmitir."381
Sadece stanbul Valisi Gkay, sonradan yaplan bir toplantda, "snrl" sal-
drnn mmkn olmayacan, bu nedenle de stanbul Rumlarnn 6 Eyll 1955
gn evlerinden kmamalarnn tavsiye edildii haberini Rum patriine
ulatrdn aklamtr.383 Emniyet bamfettii, Baveklet Kalem-i Mahsus
Mdrl ajannn bu raporu zerine, babakan "saldrlarn hazrlanmas hu-
susunda pheli durumda brakacak" herhangi bir aratrma yapmama talimat
ald.384 Dileri Eski Bakan Fuat Kprl, Nisan 1960'da, stanbul Valisi Gkay
vastasyla zellikle Bayar, Menderes, Zorlu ve Gedik'in saldrlarn organizasyo-
nunda sorumluluu olduunu rendiini aklad.385 Fakat, saldrlarn plan-
lanmasnda katks olan baz hkmet yeleri de, siyasi olarak g durumda
kaldklarnda ya da gvendikleri kiilerle yaptklar konumalarda, zellikle
Babakan Adnan Menderes'in olaylarn planlanmasnda sorumluluu bulundu-
unu telaffuz ediyorlard.
stanbul Valisi Gkay alma arkadalarna, zellikle Menderes ve Gedik'in
hadiselerin asl dzenleyicisi olduklarn, ska tekrarlamtr:
380 Uluslararas Karlatrmal Hukuk Bilimleri Kongresi, Bizans Tarihileri Kongresi, Uluslararas niversite Dernekleri
Kdngres, Uluslararas Kriminologlar ve Polisler Kongresi; Dosdoru, 6/7 Eyll Olaylar, s. 28.
382 AE5F, Fahri oker Dosyas, Emniyet 1. ube Mdri'nce hazrlanan Fezleke, Ocak 1956.
383 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Emrealp, s. 122
384 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Emrealp, s. 122.
385 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvt Yetkin, s 161
74
BA AKTRLER
"Onlar [Menderes ve Gedik (y.n.)] dzenlediler, her eyi yerle bir ettiler, imdi
de bir kurban aryorlar. 'Gestapo efi' iileri bakan, dn akam bana, halk ra-
hat brakmamz syledi. Milli bir halk ayaklanmasym. imdi grsn bakalm,
milli halk ayaklanmas neymi. "386
Vali Gkay, saldrlarn ardndan, nce istifa dilekesi verdi. Ancak, istifa
ederse Menderes'in onu rfi idare mahkemeleri nnde olaylardan sorumlu tu-
tabileceini dnerek, istifasn geri ekti. Zira, dnya kamuoyunu sakinletir-
mek iin bir gnah keisi aranyordu.387 Ayaklanmalarn bitiinden sonra Anka-
ra'da dzenlenen DP grup toplantsnda, Menderes'in isteiyle, "bu tarz akla-
malar soruturmay tehlikeye atablecei'nden, olaylarn k nedenleri zerin-
de tartlmadan, sadece rfi idare ilannn oylamas yaplmtr.388 Ancak oturum
srasnda, olaylarn sorumluluunu grevinden ekilmi bulunan ileri Bakan
Namk Gedik'e ykleyen baz konumalar olunca, Gedik u tehditte bulundu:
"Babakan burada ifade vermemi istemiyorsa, benim hadiselerle ilgili bir sorum-
luluumun olmadn burada sylemelidir. Eer ben sorumlu olarak grlyor-
sam da, konumama izin verin." 389
Bunun zerine Menderes, Gedik'in hibir ekilde 6 Eyll'deki olaylarla il-

gili sorumluluu bulunmadn, aksi olsayd Gedik'i kendisinin istifaya davet
edeceini aklad.390 Hkmet liderlerinin byk oranda saldrlarn hazrlan-
masnda pay olduuna dair yrtlen tahminler, zellikle bu kiilerin saldrla-
rn banda vermi olduklar tepkiye de dayandrlmaktadr. 6 Eyll 1955 aka-
m Adnan Menderes ve Celal Bayar, Ankara'ya gitmek zere stanbul'dan ayrl-
dlar. 6-7 Eyll'deki olaylar daha akam 19.00'da, ykc niteliini ortaya koy-
mutu; hatta Menderes, eylemleri Taksim Meydan'nda arabasnn iinden izle-
miti.391 Yine de iki devlet adam, herhangi bir mdahalede bulunmadan,
6-7 EYLL OLAYLARI
Ankara yolculuklarna devam ettiler.392 ileri Bakan Namk Gedik ise stan-
bul'da, Vilayet'te kalp, artan iddet olaylar nedeniyle Vali Gkay'a ulamaya a-
lan emniyet glerine "sz konusu olaylarn milli bir halk ayaklanmas olduu-
nu" syleyerek, mdahale etmemeleri ynnde oradan talimat vermiti.393
Hatta, zmir Valisi Kemal Hadml, zmir'deki ayaklanmalar srasnda izle-
yiciler arasnda bulunuyordu.394 Hadml, gstericilerin gerekletirdikleri ykm
eylemlerini "zmir'in yzn aarttnz, teekkr ederim" diyerek vm, yine
ayn gstericiler tarafndan omuzlarda tanmt.395 Baz polis memurlar, Yunan
pavyonunun tahrip edilmesi esnasnda, gstericilere saldrganca muamele etme-
meleri iin, Vali Hadml tarafndan uyarlmlard.396
Babakan Adnan Menderes'in saldrlarn hemen ardndan baz kiileri g-
revlerinden almas,397 daha ok dnya kamuoyunu etkilemeye ynelik kararlar-
d; bylelikle "felaketi" engellemeyenler cezalandrlm oluyordu. Nitekim, Ara-
lk 1956'da, sulamalarn aydnlatlmas iin mahkeme ve Meclis tarafndan y-
rtlen soruturmalar henz neticelenmemiken, ileri Bakan Namk Gedik,
general, Milli Emniyet efi, zmir valisi ve zmir'de bulunan askeri birliklerin
kumandan ile stanbul Emniyet mdr yeniden grevlerine dndler.398
1960 Mays'ndaki askeri darbeden sonra, Cumhurbakan Bayar, Babakan
Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Bakan Kprl, dier sulamalarn yan sra, 6
Eyll 1955'tek olaylar nedeniyle de, Yassada'dak askeri mahkemede yarglandlar.
6 Eyll 1955 ile ilgili davada, yukarda ad geen siyasetiler, Rumlarn Trk vatan-
da olarak Anayasa tarafndan gvence altna alnm olan temel haklarn inemek
ve Trk yurttalarn gsteri ve iddet olaylarna tevik etmekle sulandlar.399 zmir
Valisi Hadml, stanbul Valisi Gkay ve Emniyet Mdr Alaaddin Eri, iddet olay-
larnn engellenmesi iin gerekli nlemlerin alnmad gerekesiyle sulandlar.400
392 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 17.12.1955

393 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Seluk Emre, s. 269
394 PRO PREM 1 1 834 479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13 09.1955.
395 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 303.
396 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 277
397 Bkz. Blm 1: Olaylarn Ardndan Hkmetin Ald ilk nlemler.
398 AA PA 9 Trkiye 010-02/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.12 1956
399 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s 470
400 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 480.
76
BA AKTRLER
Selanik Bakonsolosu Mehmet Ali Balin ve vekili Mehmet Ali Tekinalp, niversite
rencisi Oktay Engin ve konsolosluun bekisi Hasan Uar, bomba temin etmek ve
Selanik'teki bakonsolosluun bahesinde patlamaya neden olmakla sulandlar.401
Mahkeme Bayar, Menderes ve Zorlu'nun sulu olduuna hkmederken, Kprl,
Balin, Tekinalp ve Engin'i susuz buldu. Gkay ve Eri'in sular ise zaman amna
uramt.402
Her iki davada da (stanbul ve Yassada) mahkemelere, saldrlarn hkmet
nclnde, gizli servis ve DP Parti tekilat ile ibirlii halinde ve devlete
ynlendirilen eitli derneklerle (renci ve genlik rgtlen, sendikalar ve KTC)
birlikte hareket edilerek gerekletirildiine dair kantlar sunulmu olsa da, hkmler
verilirken bu ortaklk dikkate alnmad. stanbul durumalarnda (1955-1957) DP
yelerinin, hkmet liderlerinin ve MAH'n saldrlardaki rol, Trk devletinin
olaylardan mesul olduu gereini gizleyebilmek adna grmezlikten gelindi. KTC her
ne kadar sulanm olsa da, ynetici kadrolar, muhtemelen bir mahkmiyet karar
kmas durumunda "hkmet yelerinin sorumluluklarn ifa edecekleri" tehdidinde
bulunduklarndan, beraat ettiler. Yass-ada'daki askeri mahkemenin durumalarnda ise,
bu kez, iddet olaylarnn sorumlusunun yalnzca hkmet yeleri olduu ispatlanmaya
alld. Bu davalarla, 1960 Mays'ndak askeri darbe merulatrlmak isteniyordu.
Mahkeme bakannn 6 Eyll 1955 Olaylar davasnda yapt bir aklamada,
durumalarn asl niyeti meydana karlyordu:
"Sizin iin olduu gibi [Zorlunun avukat kastediliyor (y.n.)J, vatanda iin de bu
davann anlam byk. Burada, on yl boyunca iktidarda olan bir rejim
yarglanyor." 403
Dolaysyla mahkeme, sanklar sulayabilmek iin, ksmen doru olmayan tank

ifadelerini kullanyordu.404 KTCnin, MAH'n, sendikalarn ve renci rgtlerinin
saldrlara karm olmas, mahkemenin hkm verme srecinde
401 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s 481

402 Demrer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s 341
404 Demrer, 6 Eyll 1955 Yassada 6-7 Eyll Davas, s. 417.
77
6-7 EYLL OLAYLARI
dikkate alnmamt. KTC yelerinin susuzluu, rf dare Mahkemesi'nin

1957 ylnda verdii karara dayanarak, "kantlanm" olarak kabul edildi.405
MAH, 1960 ylnda halen askeri tekilatn bir parasyd. MAH alanlarndan
phelenilmesi, askeri rejimin subaylarnn da sulanmasn beraberinde
getirebilirdi. Muhtemelen bu nedenle, sank avukatlar, MAH'n ynetici ya da
yelerinin dinlenmesi ynndeki taleplerini406 defalarca dile getirdilerse de,
mahkeme bu talebi "MAH'n saldrlardaki yerinin 1956 ylndaki fezlekeyle407
zaten aydnlatlm olduu" gerekesiyle aka reddetmiti.408 Bylece Yas-
sada'daki durumalarda Demokrat Parti yeleri, saldrlarn organize edilmesi ve
uygulanmasnn tek sorumlular olarak gsterildiler. Sonu olarak, stanbul ve
Yassada'daki durumalar 6-7 Eyll Olaylarn aydnlatmaya deil, 1955 ve 1960
yllarndaki siyasi rejimleri merulatrmaya ve hakl karmaya hizmet etti.
405 Bkz. Blm 2: Kbrs Trktur Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol.
406 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 206, 437, 448.
407 Bkz, Blm 2, istanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH).
408 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, s. 446.
78
6-7 EYLL OLAYLARI
Perde Arkas
A VRUPA'YA 19. ve 20. yzyllarda, kitlesel gler, iskn-

lar ve srgnler damgasn vurmutur. Sadece Dnya Sa-
valar dneminde yerlerinden edilen insan says, 40 ila
80 milyon arasndadr. Halklarn bu ekilde yer deitirmesi, an-
cak modern ulus-devletin geliimiyle balantl olarak anlalabi-
lir. Ulus-devletlerin nclleri, genelde farkl etnik topluluklar-
dan olumu imparatorluklard. Ulus-ncesi grup aidiyetlerini
belirleyen unsur, bir etnsiteye mensubiyet deil, airet, dere-
beylik ya da din gibi, toplumsal otoritenin brnd eitli bi-
imlerdi. Ancak modern devletin kurulmasyla etnik ve kltrel
birlik olarak tanmlanan ulus kavram, yeni bir meruiyet kayna-
olarak ortaya kt. okuluslu imparatorluklarn dalmasn,
etnik olarak homojen devletlerin kurulmas abas izledi. 1919-
1920 Paris Bar Antlamalar ve 1923 Lozan Antlamasyla be-
lirlenen yeni devlet snrlar, ayn zamanda "kendi devlet"ini
79
6-7 EYLL OLAYLARI
talep edenlerin de beklentilerini gerekletirecekti. Fakat bu antlamalarn sonucunda

homojen ulus-devletler deil, ilerindeki etnik gruplardan birinin, ulusun kaderini tayn
hakkn kendinde grd ve kendini yeni devletin taycs olarak tanmlarken dier
etnik gruplara aznlk statsn atfettii devletler olutu. Eski imparatorluklarn dilsel,
kltrel ve dini anlamdaki karmakl, devlet snrlaryla tek bir etnsitenin
rtmesn olanaksz kld. Yeni devletlerin snrlar ierisinde aznlklarn olumas
kanlmazd. Ancak, bu yeni devletlerin aznlklar, genellikle, ulus-devletin
homojenletirilmes nnde bir engel ve hatta tehdit olarak algland. Devletin yeni
meruiyet zeminini meydana getiren unsur, etnik-kltrel birlikti. Bu nedenle, dier
etnik gruplarn varl, ancak yeni devletin bir zaaf olarak grlebilirdi. "Devlet
by" sekinlerin gznde, aznlklar sadk vatandalar deildi; devletlerin istikrarn
ve hayatta kalma anslarn tehlikeye atan, gen ulus-devletin "gelecekteki hanleri" idi.
Byk imparatorluklarn sona ermesiyle, etnik olarak homojen bir ulus-devlet
paradigmas, iskn, srgn, g, tahliye ve soykrm biiminde ileyen "etnik temizlik"
srecini tm Avrupa'da devreye soktu. zellikle etnik ve kltrel karmn ok karma-
k olduu ve yerleim dzenlerinin hibir ekilde homojen ulus-devletlerin
beklentilerini karlamad Balkanlar'da, yeni devlet snrlar, ilgili etnik gruplarn
zaman zaman tehcir, yerinden etme, katliam ve karlkl "hesaplamalarn i ie getii
g etme srelerine maruz kalmasna yol at.
Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip olan Osmanl mparatorluu da, 19.
yzyldaki ulus-devlet kurma abalarndan payn ald. 18. yzyln son yarsndan 20.
yzyln balangcna kadar geen srede Yunanllar, Srplar, Romenler ve Bulgarlar
kendi bamsz devletlerini kurmulard. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da
ayrlk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi Tanzimat'n btnletirici
ideolojisi olan Osmanlclk, imparatorluk halklarnn birbirinden farkl karlarn
parlamenter bir sistem erevesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele
alnabilir. Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve
tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurttalar olacaklard. 1908'den sonra Jn
Trkler tarafndan da srdrlen bu deneme, "eski" millet sisteminin sekler ve
demokratik'
80
PERDE ARKASI
meruluu olan bir teritoryal devletle deitirilmesini ngryordu. Ancak, bylesi bir
deneme, Osmanl halklarnn ulusal kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu
hareketlerin elitleri, kendileri iin daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her
biri kendi uluslarnn yeniden doular iin alyorlard.
Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk tasarsnn baarsz olmasnn nemli bir
nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek
Mslman bir burjuva snfnn var olmaynda grlmelidir.
Ge Osmanl mparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 1913-14 yllar
yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava yenilgisi,
arlkl olarak, halkn ulusal bilincinin henz az gelimi olmasna dayandrld. Bu
nedenle, "ulusal ruh'un yeni bir "terbiyeye" tabi tutulmas zorunluydu. Bu adan
bakldnda. 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal program devreye
sokmak iin bir ans olarak grld. Bu erevede atlan nemli bir adm, Avrupallarn
tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafiyeti, kendi postanelerine
sahip olma, dk gmrk tarif oranlan) yasal zeminini oluturan "kapitlasyon
sistemi"nin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekonomik faaliyetlerde zorunlu
iletiim dili olarak belirlenmesiyle, arlkl olarak Hristiyan olan memurlarn
Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. Bylece, sava koullar altnda,
"ulusal burjuvazi"nin yaratlmas iin gerekli artlarn yerine getirilmesi salanyordu.
okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve
demografik bakmdan homojenletrilmesiyle ilgili kayg da, bununla balantlyd.
Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda 1915-16
yllar arasnda, yz binlerce (belki de 1 milyondan fazla) insann hayatna mal olan,
Dou Anadolu'daki "sava blgesi"nde yaayan Ermeni nfusun tamamnn gneye
(Suriye ve Mezopotamya) srlmesi ya da Kk Asya'nn Rum-Ortodoks nfusuna
kar uygulanan iskn politikas (1912-23), esas itibariyle, ulus-devlet ekseninde
gerekletirilen homojenletirme abalarnn sonular olarak deerlendirilmelidir.
Trkiye'nin ulusal bamszl iin srdrlen direni hareketinin siyas
nderleri, nceleri Trklk ya da Trk milliyetilii gibi kavramlar kullan-
81
6-7 EYLL OLAYLARI
maktan kandlar. Yeni ekillenen ulus, slam zerinden tanmlanyordu. Islami

kimliin vurgulanmasndak ama, muhafazakr Mslman gruplarn olduu
kadar, Anadolu'nun etnik kimlii birbirinden farkl Mslmanlarnn da Kema-
list harekete sadakatini kazanmakt. Bizzat Mustafa Kemal, rnein Krtlerle ya-
plan ibirliini "ortak din Islam"a ve "Ermeni tehlikesine dayandrmtr.409
1920 ylnn ilkbaharnda Mecls'te yapt bir konumada, vekillere ne sadece
Trk, ne sadece erkez ya da Krt olmadklarn, dayanma ierisindeki Ms-
lman halk topluluklarnn temsilcileri olduklarn hatrlatmtr. Oluturmaya
kararl olunan birlik, yalnzca Trk, erkez ya da Krt bir birlik deil, tm et-
nik unsurlar kapsayan, Mslman bir birlik olacaktr.410
Fakat Trkiye Cumhuryeti'nin salamlamasyla giderek uzaklalan bu
oulcu toplum grnn yerini, Trk milliyetilii ald. Ulusal direni hare-
ketinin baarya ulamasnn ardndan, siyas nderlik, gerekte bir Trk ulus-
devletin kurmay planladn aklayabilecekti. Bu balamda, 1924 ylnda Va-
tandalk Kanunu ile ilgili yaplan anayasa tartmalarnda, Trk olmayan Ms-
lmanlarn adnn gememesi dikkat ekicidir.
Aka, yeni Trk kimlii, etnik olarak Trk olmayan Mslmanlar da
kapsayacakt. Vatandalk Kanunu Komisyonu'nun "Trkiye ahalisine, din ve rk
fark olmakszn Trk tlak olunur" eklindeki nerisi, milletvekili Hamdullah
Suphi Bey tarafndan, lkedeki gayrimslimlere atfta bulunularak eletirilmitir:
"nce Trk kltrn kabul edin [gayrimslimlere sesleniyor (y.n.)]. Biz de o
zaman size Trk diyebiliriz. Ama siz srekli dil ve dindeki fark vurgulayp, ay-
rlk eilimler sergiliyorsunuz. Ondan sonra da bize gelip, 'Bizi Trk olarak g-
rn' diyorsunuz. Siz byle muhalefet ederseniz, ben de sizin iin bir ey yapa-
mam. Zira, itenliinize inanmyorum."411
Milletvekili Celal Nuri Bey'in, kendilerine Trk vatandal verilmezse Yahu-

di, Ermeni ve Rumlarn durumunun ne olacayla ilgili itiraz zerine,
409 Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii: Resmi deoloji Dnda Bir inceleme, Ankara 1988, s. 98. 410
Fikret Adanr, Geschichte der Republik Trke, Mannheim 1995, s. 27.
411 Ergun zbudun, "Milli Mcadele ve Cumhuriyetin Resmi" Belgelerinde Yurttalk ve Kimlik Sorunu", Nuri Bilgin (Der.),
Cumhuriyet Demokrasi ve Kimlik, Ankara 1997, s. 64
82
PERDE ARKAS
milletvekili Hamdullah Suphi Bey'in nerisiyle 88. madde u ekilde deitirildi:

"Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlak olu-
nur." Bu dzeltinin anlam, gayrimslimlerin yasalar nnde ayn vatandalk hak
ve devlerine sahip olmakla beraber, toplumda Trk olarak alglanmadklardr.
Yeni siyasi elit, Islam Trkln nemli bir unsuru olarak tanmlad. An-
kara, Kk Asya'daki Rumlarla Yunanistan Makedonya'sndaki Trk aznln
karlkl olarak yerlerinin deitirildii nfus mbadelesi iin kimlerin seilecei-
nin, din kriteri esas alnarak belirlenmesinde srar etti.412 Trkiye ile Yunanistan
arasnda 30 Ocak 1923'te imzalanan nfus mbadelesi anlamas, Lozan Bar
Antlamasnn bir parasyd ve birinci maddesinde u hkm ieriyordu: "1 Ma-
ys 1923'ten itibaren, Trkiye'deki Rum-Ortodoks dinine mensup Trk vatanda-
lar ile Yunanistan'daki slam dinine mensup Yunan vatandalar mbadele edile-
cektir."413 Bylece, anadili Trke olan ve Yunanca bilmeyen Pontus ve Kara-
man'daki Ortodoks gruplar, ateli itirazlarna ramen Yunanistan'a yerletirildiler.
Hkmet, Girit ve Makedonya'dak Mslmanlar etnik kkenlerine bakmak-
szn "Trk" olarak kabul etti. Burada sz konusu olan, Yunanlar ve Trkler arasn-
da bir dei toku deil, Rum-Ortodoks Hristiyanlar ve Osmanl uyruklu Msl-
manlar arasnda bir nfus mbadelesidir.414 Nfus mbadelesi iin din kriterinin
temel alnmasyla, yeniden iskn srecinin brokratik ileyiinin hzlandrlmas ve
gen Trk devletinde yeni gayrimslim topluluklarn olumasnn engellenmesi
amalanmtr. Ulus, Mustafa Kemal tarafndan 1923te kurulan Cumhuriyet Halk
Partsi'nin program ve tzklerinde416 dil, kltr ve lk birlii olan sosyal ve siyasal
bir topluluk olarak tanmlanmtr. Trk milliyetiliinin dier uluslara "zarar
vermeyecei", onlarn "deerlerine sayg duyaca ve onlar destekleyecei" belirtil-
mitir. Bu resmi belgelerde temsil edilen ulus ve milliyetilik anlay, d ilikiler-
de ovenizmden ve yaylmac politikalardan kanrken, ieride etnik kimlik ya da
rk fark gzetmeden, ortak bir kltr ve kimlik temeline dayanr.
412 Stephen P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey. New York 1932, s. 377
413 Stephen P. Ladas, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey, s 787
414 Bernard Lewis, Emergence of Modern Turkey, Londra 1961, s. 348
415 CHP Parti Programlar! ve Tzkleri iin bkz Taha Parla, Trkiye'de Siyasi Kltrn Resmi Kaynaklar, Kemalist Tek-Parti
deolojisi ve CHP'nin Alt Oku,stanbul 1995, s. 17-154
83
6-7 EYLL OLAYLARI
Fakat Kemalist milliyetiliin, ulusun bu sbjektif tanmnn yan sra, Trk

etnik kimliinin basknln, merkeziyetilii ve gayrimslimlerin bastrlmasn
ieren bir de "ikinci yz" vardr.416 Gerekten de gayrimslimlerin ve Trk ol-
mayan etnik gruplarn dlanmas, Cumhuriyetin kurulduu 1923 ylndan sonra
artarak devam etmitir. Her ne kadar yeni kurulan devlet Hristiyan aznlklarn
(Rumlar ve Ermeniler) zerklik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence
altna alm olsa da, 1920'lerin ve 30'larn hkmetleri, zaman zaman aka
asimilasyon politikalar izlemilerdir. Teorik olarak bakldnda yasalar
karsnda tm vatandalarn hak ve devleri birbirinin ayn grnse de, gnde-
lik hayatta baskn Trk etnik kimliine aidiyet, devletin kimlik politikasnn te-
melini oluturmutur. Bylelikle ulus inas, modernleme ve batllama sre-
lerine hz kazandrlmak istenmitir.
Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi
Hkmetin zellikle ekonomiye ynelik ald siyasi nlemler, Trk etnik

kimliinin Cumhuriyetin tayc unsuru olarak dnldn belirgin biimde
ortaya koyar. Aka izlenen ekonomik milliyeti izgi, ekonomi, sanayi ve
brokrasinin Trkletirilmesini ngryordu. Bu amala nce 1923'te, tm
yeleri ayn zamanda milletvekili de olan Milli Trk Ticaret Birlii kuruldu.417
Cumhuriyetin kuruluunun balarnda milletvekilleri, lkenin ekonomisinin
ekillendirilmesinde nemli rol oynamt. rnein, 50 milletvekili ve yksek
mevkili brokrat tarafndan kurulan "Milli Trk thalat ve hracat Topluluu"
gibi baz oluumlarn kurulmasna nclk edip, bunlar finanse ediyorlard.418
Trk hkmetinin destei ve yeni kurulan Ticaret Birli'nin yardmyla,
ncelikle Trk iadamlarnn lkenin finans ve bankaclk sektrnde salam
bir yer edinmeleri bekleniyordu. Birlik ayn zamanda gayrimslimlere, zellikle
de stanbul'dan ayrlan Rumlara ait iletmelerin satn alnmasnda
416 Parla, Trkiye'de Siyasi Kltrn Resmi Kaynaktan, Kemalist Tek-Parti ideolojisi ve CHP' nn Alt Oku, s 312 417 PRO
FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11.12.1922. 418 PPO FO 371/91 14/E3460,stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 28 03 1923.
84
PERDE ARKASI
nemli rol oynamt.419 Hatta baz durumlarda Rumlar, g etmelerini sala-

mak iin, kastl eylemlerle korkutuluyordu. Bylelikle, mallar Birlik tarafn-
dan ok ucuza satn alnabiliyordu.420 Sadece Kasm 1922 ile Mart 1923 arasnda,
stanbul'un ekonomisinde nemli yeri olan 110 Rum ve 21 Ermeni firmas
kapanmtr. Bunlara, sahipleri kentten kaan yzlerce kk iletme eklen-
mitir.421 ngiliz konsolosunun ayn raporda belirttiine gre, 1922-23'te
188.681 Rum (stanbul evresindeki 61.094 Rum dahil) ve 150.076 dier gay-
rimslim aznlk, stanbul'u terk etmitir.
Resmi yaptrmlar, zellikle stanbul'un igali srasnda ya da genel olarak
1918-23 yllar arasnda ittifak devletleriyle i balants kurmu olan
gayrimslim firmalara ynelikti. Bu firmalar, rekabet yetilerini kaybetmemek
ve resmi makamlarn mdahalelerini engellemek amacyla, yabanclar ya da
Mslmanlarla ortaklklar kurmutu.422 Bu gelime sonucunda, 1923-30 yllar
arasnda Trkiye'de yatrm sahibi olan yabanclarn says hatr saylr bir
bykle ulat. Genelde firmasn kapatan, hatta ou zaman lkeyi terk eden
gayrimslimlerin krl firmalarnn hisseleri satn alnmaya allyordu.
Ancak, ekonominin Trkletirlmesi sadece ticaret sektr ile snrl
tutulmamt. Yabanc firmalardaki gayrimslim alanlarn yerine Trk
alanlar yerletirilecekti. 1923'e kadar bu firmalardaki idare ve memuriyet
kadrolarnn yzde 90' gayrimslimler tarafndan doldurulmutu. Ksa sre
iinde stanbul'daki yabanc firmalar, iletmelerdeki tm pozisyonlar
Mslmanlara devretmeleri iin Trk hkmeti tarafndan sktrlmaya
balad.425 Yabanc firmalar, Ankara'y honutsuz klmamak iin hkmetin bu
arzularn yerine getirdiler. rnein, Konstantinopeler Telephone Company
1923'ten sonra bir tek Hristiyan ya da Yahudy ie almad. Buradaki i iin
Franszca bilme art olmasna karn, Franszca bilmeyen Mslman santral
memureleri, Franszca konuan gayrimslim memurele-
419 PRO FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1 1.12.1922.

420 PRO FO 371/9113/ E280, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11 . 11, 1 9 22
421 PRO FO 371/91 14/E3460, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 28,03,1923
422 PRO FO 371/9159/E5809, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 3 , 1 2 . 1 9 2 3
423 PRO FO 371/9114/E4314, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 24,04.1923.
85
6-7 EYLL OLAYLARI
re tercih edildiler.424 ou durumda, hkmet mercileri yabanc firmalara bir

alternatif de sunuyor; ya tm gayrimslim personelin Mslmanlarla de-
itirilmesini istiyor ya da gayrimslim personelin yan sra, kararlatrlan
sayda Mslmann da ie alnmasn talep ediyordu. Halihazrda var olan
personele ek olarak Mslmanlarn istihdam edilmesi uzun vadede krl ol-
mayaca iin, bu talimat zamanla gayrimslim alanlarn iten kartlmasna
yol at. ngiliz Dileri Bakanl'nn 1929 ylna ait raporlarna gre,
Hristiyanlarn byk bir ksmnn yerini Mslmanlar almt. Sadece s-
tanbul'da, 1926 ylna kadar iten kartlan Rumlarn says 5.000'dir.425
zellikle ticari yazmalarn sadece Trke yaplmasn dzenleyen y-
netmelik, idari kadrolarda alan ve Trke yaz diline hkim olmayan gay-
rimslimlerin iten kartlaca anlamna geliyordu.426 Yabanc banka ve fir-
malarda alan Trklerin orann yzde 75 olarak belirlemek zere gelitirilen
yasa tasars Meclis'te henz tartlmadan, idari makamlar ve emniyet ma-
kamlar firma, banka ve dkknlarda yzde 75 kotasna uyulmas gerektiine
dair szl talimatlar vermiti. Genel olarak idari makamlar, iyerlerinde sadece
Mslmanlarn istihdam edilmesini salamaya gayret ediyordu. rnein,
yabanclarn ve gayrimslimlerin trafik ehliyetlerinin sresi artk uzatlmyor,
bylece ofr olarak i bulmalar mmkn olamyordu.427 Devlet Demir Yollar
letmesi'nin tm gayrimslim personeli iten kartlmt.428 "Avukatlk
Kanunu" olarak anlan yasa uyarnca, 1924 ylnda 960 avukatn "iyi ahlakl"
olup olmad deerlendirildi ve 460 avukatn alma izni iptal edildi. Bu say,
Yahudi avukatlarn yzde 57'sine, Rum avukatlarn -ise te birine tekabl
etmektedir. Trk vatanda olan Rum, Yahudi ve Ermenilerden oluan bir
memur grubu, Milletler Cemiyeti'ne gayrimslimlerin iten karlmasnn
Lozan Antlamasyla gvence altna alnan eit muamele prensibine aykr
olduunun ifade edildii bir protesto mektubu yazm, ancak yant ala-
424 PRO FO 371/11540/E10203, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18 11.1924 425 PRO FO 371/13811/E2514, istanbul
Bakonsolosluu Raporu, 21,05,1929. 426 William Hale, "Ideology and Economic Development in Turkey 1930-1945", British
Society for Middle Eastern Studies
Bulletin, 7/1980, s 52-64. 427 PRO FO 3711/E 1072/373/44, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 08.02.1926 428 PRO FO 371/E 1470/373/44, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 02.03.1926.
PERDE ARKASI
mamtr;429 zira Milletler Cemyeti'nin mdahalesinin, gen Trk devletinin

iilerine karma olarak alglanabileceinden endie duyulmutur.
26 ubat 1925'te, stanbul'da yaayan gayrimslimlerin Anadolu'ya gitmesi
yasakland. Trk vatanda olan gayrimslimlerin yapaca her seyahat zel bir
izne tabi tutulmutu. Ancak, seyahat izinlerinin verilmesinde brokratik ilem-
ler nedeniyle oluan gecikmeler, kent dnda ii ve mlk olan gayrimslimleri
byk oranda maddi kayba uratyordu.4'0 Aralk 1934'te yrrle giren "Trk
Vatandalarna Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakknda Kanun'la, yabancla-
rn baz meslekleri icra etmesi yasaklanyordu.431 Bu durum zellikle serbest
meslek erbab ile kk esnaf ve sokak satclarn etkilemiti. Yasa nedeniyle,
Mays 1934'te zellikle Yunanistan, talya, spanya ya da Bulgaristan vatanda
olan Yahudi aileler lkeyi terk ettiler. zmir'den Selank'e g eden Yunan vatan-
da yz Yahudi ailenin evlerine devlet el koydu.432 Sadece 1934 ylnn yaz ay-
larnda 2.000 Rum stanbul'dan g etmi, bir yl ierisinde g eden Yunan pa-
saportlu Rumlarn says 9.000'i bulmutur.433
Trk mallarnn tketilmesine ynelik kampanyalarn da, ekonominin
Trkletirilmesine katkda bulunaca dnlmtr. Aralk 1925'te istisnasz
tm firmalarda alan memurlara yerli mal kyafet giyme zorunluluu getiril-
mitir. Yerli mallarnn alnmas iin yaplan devlet propagandas, gazete ilanla-
ryla ynlendiriliyordu: "Her ite ve her yerde Trk mal kullan! Trk maazala-
rndan alveri et! Trke konumayana cevap verme! Trkiye'de herkesten faz-
la hakkn olduunu unutma!"434
19. yzyln ortalarndan itibaren, Osmanl brokrasisinde alan me-
murlarn etnik ve dinsel kkeni deiiklie uramtr. Modern Osmanl okul-
larnda eitim grm olan giderek daha ok sayda gayrimslim, devlet b-
rokrasisinin merkezden evreye pek ok mevkiinde alma imkn bulmutur.
1850-1908 yllar arasnda Osmanl tmparatorluu'nun Hariciye Nezareti'nde
429 Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, stanbul 1999, s. 321
430 PRO FO 371/10866 E1 1388, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 29.03.1924.
431 PRO FO 371/18396/R4179, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.07.1934.
432 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s. 229.
433 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul 2000, s. 126
87
6-7 EYLL OLAYLARI
alan memurlarn yzde 29'unu gayrimslimler oluturmutur.435 Kemalist

rejimin ilk dneminde ise, gayrimslimler fiilen devlet grevlerine alnmadlar.
Gayrimslimlerin devlet brokrasisinden dlanmalar, 1924 ylnda yasal hale
getirildi. Memurin Kanununun 4. maddesine gre, memur olabilmenin koulu,
bavuru sahibinin "Trk" olmasyd. Ancak, 1924 Anayasasna gre gayri-
mslimler Trk vatanda saylmakla beraber, Memurin Kanununun ierdii
anlamda "Trk" deillerdi. Bu durum, ancak 1965'tek Devlet Memurlar Ka-
nunu ile deitirildi. Bu kanunun 48. maddesi, devlet memuriyeti iin sadece
Trk vatanda olma koulunu getiriyordu.436
Kamu hizmeti iin verilen i ilanlar da, resmi devlet politikasnn temelini
oluturan unsurun etnsizm olduunu kantlar niteliktedir. Bu ilanlarda (1936-
38) byk oranda, Trk etnisitesine aidiyet talep edilmekte, sadece Trk vatan-
da olmak yeterli grlmemektedir. Askeri okullara bavuranlar iin, Emniyet
Mdrl'nde bu kiilerin "saf Trk rkna mensup" olup olmadklarn denet-
leyen bir merkez oluturulmutur. Bylece, Trk etnisitesine mensup olmak,
devlet grevlerinde yer alabilmenin balca koulu haline getirilmitir.
Dilin Turkletirilmesi
Toplumsal hayatn Turkletirilmesi srecinde, Trk dili ok nemli bir yere

sahiptir. "Kemalist tarih" kurgusuna paralel olarak gelitirilen yeni dil teorisine
(Gne Dil Teorisi) gre Trke, "tm dnya halklarnn dillerinin tred bir
kk-dil" idi. Bu tezi bir temele dayandrmak iin, 1932 ylnda Trk Dil Kurumu
kurulmutur.437 Ayn zamanda, yeni ulusal dilin yabanc unsurlardan arn-
drlmas almalarna da balanmt. Arap alfabesi Latin alfabesiyle deitiril-
mi, tm Arapa ve Farsa kelimeler dilden karlm, ezan dahil tm ibadet
435 Calter V. Findley, "The Acd Test of Ottomansm: The Acceptance of Non-Muslms in the Late Ottoman Bureaucracy", Benjamin
Braude ve Bernard Lewis (Ed.), Christians and Jewish n the Otoman Empire, cilt 1, New York, 1982, s. 343
436 Ahmet Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), stanbul, 2001, s. 282.
437 Bra Ersanl-Behar, ktidar ve Tarih Trkiye'de Resm Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), stanbul, 1992, s. 52
88
PERDE ARKASI
metinleri ve dualar Trke okunmaya balamt.438 Trke olmayan aznlk isimlerinin

Trkeletirilmesi, Trke'nin anadil olarak belirlenmesi ve kamusal alanda Trke
konuma zorunluluu getirilmesi, Trk dilinin basknl salamlatrmak iin alnan
dier nlemlerdir. Kemalist basnn da yardmyla 1928 ylnda balatlan "Vatanda,
Trke Konu!" kampanyasnn hedefi, hem gayrimslimlerin hem de Trk olmayan
Mslmanlarn dillerini dlamakt.439 Trk Oca'nn 1927 ylnda dzenlenen
kongresindeki ana konulardan birini, aznlklar nedeniyle Trk dilinin ihmal edilmesi
oluturuyordu. Aznlklarn da Trke konumasn salayacak olan bir kampanyann
balatlmasna, Hukuk Fakltesi rencilerinin 1928 Ocak'nda toplanan yllk
kongresinde karar verildi.440 Araplar, erkezler, Bonaklar, Ermeniler, Rumlar ve
Yahudiler, halka ak yerlerde kendi dillerini konuamayacaklard. Lokanta, sinema,
tiyatro ve otellere, Trk dilinin konuulmasnn "tavsiye" edildiini belirten tabelalar
aslyordu.441 Balangta var olan, Trke'nin kullanlmasn yasal dzenlemelerle zo-
runlu hale getirme ve bu zorunlulua uyulmamas durumunda "cezai yaptrm"
uygulama planndan daha sonra vazgeilmi dilin tekletirlmesimn "idari gzetim"
yoluyla gerekletirilmesinde karar klnmtr. Bu amala iletilen gizli bir talimat
vastasyla, valilere "Trke'ye sahip karak, yabanc bir lehe konuan Trklerin Trk
toplumuna dahil edilmesi" grevi verilmitir. Buna gre, valilerden beklenenler
unlardr:
- Yerleimcileri yabanc bir dil konuan kylerin isimlerinin ve yerleimci saysnn

tespit edilmesi;
- Yabanc bir dil konuan kiilerin ky ya da ile oluturmasnn engellenmesi;
- Trk dilinin kullanlmasnn ekonomik anlamda getirecei avantajlarn anlatlmas;
- Trk kzlar ile Trke konumayan erkeklerin evliliklerinin tevik edilmesi;
438 Geoffrey L. Lewis, "Atatrk's Language Reform as an Aspect of Modernization in the Republic of Turkey",
Jacob M. Landau (Der.), Atatrk and the Modernization of Turkey Bouider, 1984, s. 274.
439 PRO FO 371/23301/E2114, Ankara Bykelilii, Trkiye Yllk Raporu 1938.
440 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, Trk Ocaklar (1912-1931), istanbul 1997, s. 240
89
6-7 EYLL OLAYLAR!
- Trke dnda diller konuanlarn kyafet, trk, dans, dn gibi geleneksel

rf ve detlerinin knanmas.442
Yabanc dilleri konuanlara hibir ekilde Bonak, Tatar, erkez, Laz,
Krt, Pomak, Grc, Trkmen ya da Abaza denmeyecekti. Trke olmayan ky
isimleri deitirilecek, buralardaki Trke konumayan ahali, kendi aralarnda
ve evlerinde Trke konumaya zorlanacakt. Her Trkn ulusal ve en nemli
grevi, "kendi dilini, kltrn ve lksn Trkletirerek, bunlar Trklerin
tarih ve kaderine balamak" idi.443
1934 ylnda karlan Soyad Kanunu, baka rklar ya da uluslar ile balan-
tl olan soy isimlerinin alnmasn yasaklamtr. Bylece Arnavutolu, Krtolu
gibi, belli bir ulusa iaret eden isimler ya da "-yan, -of, -ef, -vc, -c, -is, -ds, -
pulos, -aki, -zade ve -bin" gibi soneklerin soyad olarak kullanlmas men edil-
mitir. Yasa yoluyla, ulusal birliin glenmesi adna, isimlerdeki farkllklar or-
tadan kaldrlmak istenmitir. Milletvekillerinden birinin, farkl etnistelere men-
sup kiilerin de zgrce isimlerini seebilme hakk olduunu ifade etmesi zeri-
ne, ileri Bakan kr Kaya bu nlemlerin asimilasyona ynelik olduunu, do-
layyla ulusun birlii iin vazgeilmez olduunu syleyerek karlk vermitir.444
Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi
Cumhuriyet toplumunun seklerlemes ve tek-tipletirilmesinde okul ei-

timinin, zellikle Tarih dersinin byk nemi vardr. 1930 ylnda, tarihilerden
oluan bir komisyon Trk Tarihinin Esaslar balkl ders kitabn yazd. Ama,
"yzyllardr hakszla urayan ve tarihin ilk uygarlklarna yapt byk katk-
s inkr edilen byk Trk ulusuna, anl gemiini hatrlatmak" idi.445 Birinci
Trk Tarih Kongres'nde tartlan "Trk Tarih Tezi" ne gre, Anadolu'nun ilk sa-
kinleri olan Trkler, yksek Orta Asya uygarln tm ktalara yaymlard.
442 skna tabi tutulanlarn Trkletirilmes uygulamasna ilikin gizli genelge. No. 1/28 (Ankara 1930), Mehmet Bayrak, Krtler ve
Ulusal Demokratik mcadeleleri Ankara 1993, s. 48
443 skna tabi tutulanlarn Trkletirilmes uygulamasna ilikin gizli genelge. No 1/28 (Ankara 1930), Mehmet Bayrak, Krtler ve
Ulusal Demokratik mcadeleleri, Ankara 1993, s. 48.
444 Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s 236
445 Ersanl-Behar, ktidar ve Tarih. Trkiye'de Resm Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), s, 110.
90
PERDE ARKASI
Bu tezlerin etkili biimde yaygnlatrlmas iin, aznlk okullarnn etki

alannn da snrlandrlmas gerekiyordu. Bu okullarn saysndaki ar d ve
derslerin ounda eitim dili olarak Trke'nin kullanlmas zorunluluu kadar;
okullarn Milli Eitim Bakanlnca zaman zaman keyfi biimde denetlenmesi
de, gayrimslim cemaate ait eitim kurumlarnn Trkletirilmesi srecindeki
balca duraklar oluturuyordu. 3 Mart 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat Ka-
nunu ile, nce tm yabanclarn ve aznlklarn okullar Milli Eitim Bakanl
denetimine alnd.446
Bakanlk, 20 Mays 1923te, aznlk okullarndaki tarih, corafya ve trke
derslerine Trk kkenli retmenlerin girmesine karar verdi.447 Trk hkmeti
bylece sadece aznlk okullarnda alacak Trk retmenleri atamakla kalm-
yor, bunlarn sz konusu okullar tarafndan denmesi gereken ve olduka yk-
sek dzeydeki maalarn da belirtiyordu. Trk devleti, bu okullara Lozan Antla-
mas gerei vermesi gereken finans desteini salamaktan kand iin, okulla-
rn aznlk cemaatleri zerinde yaratt maddi yk ok ard.448 1926 ylnda sa-
dece Trk retmenlere denen cret. Rum cemaatinin toplam okul btesinin
yzde 40'ma eitti. Gayrimslim okullarnn kaynaklarnn snrl olmas nedeniy-
le, harcamalar zellikle balar araclyla karlanmaya allyordu. Ancak, ba-
tutarlar genellikle yetersiz kald iin, aznlk okullar kapatlmak zorunda
kalyordu. 1927 ylnda getirilen yeni bir dzenlemeyle, yabanc ve aznlk okul-
larndaki retmenlerin anadilinin Trke olmas talep ediliyor, ilgili dil snavn-
da baarl olamayan retmenlerin iine son veriliyordu. 1935'te Trke'nin tek
eitim dili olmasna karar verildi. ocuklarnn dili yeterince bilmemeleri nede-
niyle ileride niteliksiz bir meslek eitimi almak zorunda kalacandan korkan ai-
leler, aznlk okullar yerine Galatasaray Lisesi gibi saygn Trk okullarn tercih
etmeye baladlar. Snrlandrmalar yznden, aznlk okullarndaki renci says
giderek dmeye devam etti. Bu duruma en iyi rnei Rum okullar oluturur.
1922-23 yllarnda 166 Rum okulundaki toplam renci says 24.296 iken, bu
say 1923-24 yllarnda 15.766'ya, 925'te 8.515'e, yl sonra ise 5.923'e d-
446 smail Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, stanbul 1999, s. 54.
447 Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, s. 60.
448 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 187
91
6-7 EYLL OLAYLARI
mutur.449 stanbul'un Trkletirilmesi kapsamnda, okullar dnda da, gayri-

mslimlere ait dier kltrel kurum ve kurulularn faaliyetleri snrlandrlm-
tr. rnein, 1925 ylnda Rum Edebiyat Dernei Ellimkos Flologkos Sillogos
Konstantinoupoleos'in binas ve demirbalar, Lozan Antlamasna gre stan-
bul'daki Rum mlklerine el konulamayacak olmasna ramen, devlet tarafndan
haczedilmitir. Kurumun arivi ve kitaplar, Ankara'da yeni kurulan kltr ku-
rum ve dernekleri ile stanbul'daki ktphanelere datlmtr.450 zellikle
"Trkle Hakaret" Yasasna sklkla bavurulmak suretiyle, gayrimslim basn
organlar bask altna alnm, bu durum zaman zaman gazetelerin kapanmasna
da sebep olmutur. rnein, 1939 ylnda Rumca Chronika gazetesi, Trkle ha-
karet edildii gerekesiyle kapatlmtr. Hkmetin bu uygulamasyla cesaretle-
nen bir renci grubu, 10 Temmuz 1929'da Chronikan'n matbaasn yamala-
mtr.451 Okullarn kapatlmas ve resmi makamlarn 1920'li ve 30'lu yllarda
aznlklarn kltr ve eitim kurumlarna ynelik getirdii snrlamalar, ayn za-
manda gayrimslimlerin Trkiye'den g etmesine de yol aan unsurlardr.
skn Politikalar
Yukarda sralanan uygulamalarn yan sra, yeni Cumhuriyetin iskn poli-

tikas da, aznlklarn asimilasyonu iin gelitirilen aralardan biri olmutur. "Ke-
malist elit"m, yeni devlet snrlar ierisinde, modern ulusun meruiyet kayna-
n oluturacak etnik-kltrel bir birlii gerekletirmek konusundaki baarlar
snrlyd. lkenin dousundaki Krte konuulan blgeler, homojen bir niter
devlet oluturma teebbs dorultusunda, yeni ulusa entegre edilemiyordu.
Merkezi devlete kar oluan Krt isyanlar srasnda iddet kullanlmas, Krtlerin
ulusal bilincini glendirmiti.452 1920 ile 1930 yllar arasndaki 18 isyandan
17'si doudaki illerde kmt ve bunlarn 16's Krt isyanyd.'" eyh Said'in
nderlik ettii ilk byk isyan 13 ubat 1925'te kt ve ancak nderlerinin ay-
449 A!exandrs, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relatons (1918-1974), s. 134.
450 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations (1918-1974), s, 132.
451 PRO FO 371/13818 E3656, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18,07.1929
452 Oran, Atatrk Milliyetilii: Resmi deoloji Dnda Bir inceleme, s. 172
453 Kemal Kirii, Gareth M, Wnrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, stanbul, 1997, s. 105,
92
PERDE ARKASI
n yln 15 Nisan'nda tutuklanmasyla bastrlabildi. syanlarn bastrlmas esnasnda

harcanan para ve meydana gelen can kayb, Cumhuriyetin ulusal bamszlk sava
srasndaki kayplarndan fazla olmutur.454
Bu isyann Trk milliyetilii zerindeki etkisi byktr. Mustafa Kemal ve
ynetici kadrosu, isyanlar "kardevrimc" ve yeni kurulmakta olan ulusa kar bir
"tehdit" olarak deerlendirmitir.455 Ynetici kadrolarn, toplumun geliebileceine dair
duyduklar gven kayb, etkisini, 201i ve 301u yllarn sonunda kartlan ve Trk
etnistesinin ve dilinin basknln gvence altna almay hedefleyen yasalarla gsterdi.
Krtlerle kyaslandnda erkezler, Lazlar, Abazalar, Arnavutlar, Araplar,
Azerbaycanllar ve Bonaklar gibi dier Mslman gruplar, ulusla daha kolay
btnleeblirlerd. Krtlerin Osmanl mparatorluu'nda, Krt kimliini korumalarn
olanakl klan yar zerk bir statleri vard.456 Mustafa Kemal tarafndan oluturulan
Mslmanlarn etnik koalisyonu erevesinde, Krtler "ortak tehlike" olan Ermenilere
kar savamt. Ulusal Kurtulu Sava belgeleri, rnein Sivas Kongresi Bildirgesi,
Mslman aznlklarn etnik haklarnn kabul edildiini sergiler.457 Ancak, Trk
devletinin Lozan'daki delegasyonu, Trkleri ve Krtleri ortak olarak temsil edeceini
ve Mslman olduklar iin Krtlerin aznlk saylmayacan bildirmiti.458
Osmanl mparatorluu'nun dalmasnn ardndan, Kemalist nderlik, modern ve
homojen bir ulus-devlet kurmay amalamt. Yksek dzeyli devlet elitlerinin
gznde, ulusal gvenlik ve siyas birlik sadece Mslmanlar arasndaki farkl etnik
kimliklerin bastrlmasyla salanabilirdi. Devlet yaplarnn iindeki seklerlemenin
nemli bir adm olarak, 1923 ylnda hilafet kaldrld. Ancak, bu yasakla birlikte Krt
airetleri ve dini liderleri, geleneksel olarak halifelik kurumu zerinden sahip olduklar
meruiyet zeminini yitirdiler. Hilafet, eyhlik, tekke ve zaviyeler, Krt kim-
454 Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas Ankara 1981, s. 136; M. M. van Bruinessen, Agha,
Scheich, und der Staat, Politik und Cesellschaft Kurdstans, Berlin 1989, s 379-435.
455 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, stanbul 1981, s 161
456 Robert Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion (1880-1925) University of Texas Press,
Austin, 1989, s 4-25
457 Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Sad Rebelllon (1880-1925) University of Texas Press, Austin
1989, s 26
458 Ali Othman, "The Kurds and Lausanne Peace Negotiations", Middle Eastern Studes, 33/1997, s, 521-534
93
6-7 EYLL OLAYLARI
liginin oluumuna byk katkda bulunuyordu. slamclk kart devlet politikas,

airet yaplarnn zlmesi, vergi artrmlar ve zorunlu askerlik hizmeti, aslnda h-
kmetin Krt kimliini zayflatmak iin ald temel tedbirlerdi.459 Resmi Kemalist
syleme gre, bir "Krt sorunu" yoktu; sadece, gvenlii ve dzeni tehdit eden ey-
lemler vard. Krt sorunu yerine, "Dou illerinin slah"ndan bahsediliyordu. Devlet
elitinin resmi belgelerinde, Krt blgelerindeki huzursuzluun sebebi olarak, dou-
nun "geri kalml" ve eskimi dini airet yaplar gsteriliyordu.460
1925 ylndaki eyh Sait isyanndan sonra, hkmet "Dou sorunu"na y-
nelik esasl bir zm gelitirmeye karar verdi. Bunun iin eitli resmi bilirkii
raporlar hazrland. Meclis Bakan Abdlhalik Renda'nn hazrlad bilirkii ra-
poru u bal tayordu: "Huzursuzluklar dini grntdeki ulusal isyanlardr.
14 Eyll 1925"461 Rapor, dou blgelerinin demografik ve etnik durumunu tasvir
etmekte ve belirli bir slahat programn uygulamak zere bir olaanst hal ida-
resinin devreye sokulmasn nermektedir. ileri Bakan Cemi Uyaydn'n "Kr-
distan Umumi Valilikle ve Bir Smrge Gibi dare Edilmelidir" balkl raporu,
Trkletirmenin hzlandrlmas iin bir umumi vali araclyla uygulanacak bir
smrge idaresini ve iskn ngrr. Bu rapor zerine Bakanlar Kurulu'nun gizli
olarak ald bir kararla, "ark Islahat Plan'n gelitirmek iin alacak bir ko-
misyon kuruldu. Krt blgelerinde zellikle u tedbirler alnmalyd:
- rfi dare: Dou illerinde skynetim, slahat planlar uygulanana kadar
srdrlecek.
- Umumi Mfettilik: Trkiye be blgeye ayrlacak. Beinci blge Hakkari, Van,
Mu, Bitlis, Siirt, Gen, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Siverek, Elazz, Dersim, Malat-
ya ehirleriyle Ergani, Bayezit, Plmr ve Ki'y iine alacak. Umumi mfettiin
grevi, slahat plann uygulamak olacak. Umumi mfettie her bakanlktan bir
mfetti ve bir askeri mavir elik edecek. Jandarma onun emri altnda olacak.
- Mahkemelerin Trkletirilmes: Sivil ve askeri mahkemelerde yerli haktan as-
keri ya da sivil hkimler altrlmayacak.
459 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, stanbul 1999, s 62

460 Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, s. 62
461 Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik Mcadeleleri, s 452-466.
94
PERDE ARKASI
- Gmenlerin skn: Ermenilerin terk ettii, Van ve Midyat arasndaki izginin

batsnda kalan blgelere Trk gmenler yerletirilecek. Rize, Trabzon ve Erzu-
rum'un kuzeydousunda bulunan blgelerdeki Grc ve Lazlar, gnll olarak
Hns Nehri, Murat Vadisi ve Van Gl'nn kuzeyine yerleebilecek.
- Yerli Halkn Zorla G Ettirilmesi: Eski Ermeni blgelerinde yerlemi olan
Krtler, eski yerleim yerlerine geri gnderilecek. Krtler, gnll olarak, hk-
metin kendileri iin uygun grd bat blgelerine de yerleebilecek.
- Kamu daresinin Krt Unsurlardan Arndrlmas: Blgedeki devlet erkini g-
lendirmek iin bilumum resmi makamlar, batdan gelen "idealist" ve alkan
memurlarla doldurulacak. Krtler, dk pozisyonlara dahi getirilmeyecek.
- Trke Dndaki Dillerin Yasaklanmas: Aadaki beldeler Krtleme tehlike-
siyle kar karyadr: Malatya, Elazz, Dyarbekir, Bitlis, Van, Mu, Urfa, Ergani,
Hozat, Erci, Adilcevaz, Ahlat, Palu, Garsancak, emikezek, Ovack, Hsn
Mansur, Behisni, Arga, Hekimhan, Birecik ve ermik. Buralarda hkmet ve ka-
mu binalarnda, okullarda ve pazarlarda Trke dnda bir dil konuulmas ya-
saklanacak, bu yasaa uymayanlar hkmet emirlerini ve kamu dzenini hie
saydklar gerekesiyle cezalandrlacaklardr.
- Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi: Aslen Trk ehri olan, ama Krt klt-
rne asmile olma tehdidi bulunan yerlerde ya da Siirt, Mardin ve Savur gibi hal-
kn ounluunun Arapa konutuu blgelerde Trk Oca ubeleri ve Trk
okullar, zellikle de kz okullar alacaktr.
- Krte'nin Bat Blgelerinde Yasaklanmas: Frat'n batsnda kalan ve Krtle-
rin dank olarak yaad ehirlerde, Krte hibir ekilde kullanlmayacak,
buralarda kz okullar alarak zellikle kadnlarn Trke konumasna dikkat
edilecektir.462
ark Islahat Plan erevesinde ngrlen tm bu tedbirler, Krt blge-
lerinde gerekten de uygulamaya konmutur. skn politikasnn gerek hedefi,
Krt blgelerine Kafkasya ve Bulgaristan'dan gelen gmenleri yerletir-
mekti.463 Bu hedefin yasal zeminini, 1934 ylnda karlan skn Kanunu sa-
462 Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik Mcadeleleri, s 481-489

463 Kirii, Gareth M. Winrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, s 103
95
6-7 EYLL OLAYLARI
lamt.464 Yasa metni, Kemalistlerin etnisist kimlik politikasn aa karr;

balangta Kemalist ulus kavramnn ierdii dil, kltr ve lk birlii anlay, burada
dil, kltr ve kan birlii olarak deitirilmitir. Trk kltrne sadakat ve anadilin
yerini Trke'nin almas, yasa metnindeki temel konulardr. Trk olmayan
Mslmanlarn, zellikle de belirli blgelerdeki Krt ve Araplarn homojen yapsnn
datlmasyla, aznlklarn asimilasyonu salanmak istenmitir. Yasa, nfusu e
ayrmtr:
1. Trke konuan ve Trk etnstesine mensup vatandalar;
2. Trke konuan, ama Trk kltrne mensup olmayan vatandalar;
3. Trke konumayan ve Trk kltrne mensup olmayan vatandalar.
Birinci grupta tanmlanan kiiler, Trkiye'nin istedikleri herhangi bir blgesinde
yerleebilirlerdi; dierleri ise hkmetin iskn politikasna tabiydiler. Yasa, ayn
zamanda lkeyi de farkl blgeye ayryordu:
1. Gneydou ve Dou Anadolu: Bu blgelerde, kendini Trk kltrne ait his
seden kiilerin says artrlmaldr;
2. ve Bat Anadolu: Trk kltrne asmle edilecek kiiler buraya
yerletirilmelidir;
3. Corafi, ekonomik ve askeri nedenlerle yerleime kapal tutulacak blgeler.
Yasa ayrca, lke dndan gelecek gmenlerin Trkiye'ye kabul edilme artlarn
da dzenliyordu. zellikle, Trk soyundan gelen gmenler ile Trk kltrne bal
gmenler arasnda bir ayrm yaplyordu. Trk soyundan olanlar, eer Trk
devletinden herhangi bir mal destek talep etmezlerse, bulunduklar lkelerdeki Trk
konsolosluklarndan, ileri Bakanl'nn iznine gerek kalmadan vize alabiliyorlard.
Trk soyundan olmayan, ancak Trk kltrne bal olan gmenler ise ileri
Bakanl'nn izni olmadan ve yerleecekleri yer kesinlemeden Trkiye'ye giri
yapamyorlard. Bu durum, devlete yaplacak fi-nans desteinin talep edilmemesi
halinde de deimiyordu .465
skn Kanununun 7. maddesi, Trk soyundan gelen gmenlere Trk vatandal
verilmesi hususunda da byk avantajlar salyordu. Kanunun amac,
464 skn Kanunu, Resmi Gazete, No: 2633, 21.06.1934

465 Kemal Kirii, "Disaggregating Turksh Citzenship and Immigration Practices", Middle Eastern Studies, 36/2000,
s 1-22.
96
PERDE ARKASI
her eyden nce, Trk olmayan unsurlar, iskn politikas araclyla Trk top-
lumuna asimile etmekti. Gmen almyla "Trk rk"nn glendirilmesi, yasa
metninde aka vurgulanmt.466
syanlar sebebiyle, Trkiye'nin dou blgeleri, askeri ve idari olarak yeni-
den dzenlendi. syanlara karm olan ya da kartndan phe duyulan kii
ya da topluluklar, lkenin bat blgelerine g etmek zorunda brakldlar. Krt-
lerin boaltt blgelere, yurtdndan gelen Trk gmenler yerletirildi. Zo-
runlu g uygulamas ve Krtlerin asimilasyona kar gsterdikleri diren devlet
btesi iin byk bir klfet oluturduundan, hem zorunlu gten, hem de is-
kn politikasndan vazgeildi.467
Ancak hkmetin zorunlu g politikas sadece Mslman aznlklar de-
il, Ermeni ve Yahudi aznl da kapsyordu. Henz skn Kanunu karlmadan
nce, Anadolu'daki Ermeniler stanbul'a srld. Trakya Yahudilerinin stan-
bul'a srlmesi de aznlklarn zorunlu iskna tabi tutulmasnn en arpc r-
neklerindendir. Trakya olaylar olarak bilinen gelimelerin ilev, unsur ve aktr-
leri incelendiinde, bunlarn 6-7 Eyll 1955 olaylaryla dikkat ekici biimde
benzerlikler sergiledii grlecektir.
Trakya Olaylar (1934)
Trakya'daki Yahudilerin srlmesinin yasal meruiyetini skn Kanunu

hazrlamt. Kanunun 2. maddesi uyarnca, kendilerini Trk kltrne bal
hissetmeyen aznlklar, asimilasyonun salanabilmesi iin iskna tabi tutu-
lacaklard. 11. madde ile, ileri Bakanlma, anadili Trke olmayan azn-
lklar kltrel, askeri, siyasi ya da toplumsal nedenlerle iskna tabi tutma
yetkisi veriliyordu.468 Hkmeti Trakya Yahudilerini iskna tabi tutmaya sevk
eden unsurlar, devletin Trkletirme politikalarnn yan sra, o dnemde
Trkiye ile talya arasnda yaanan gerginliklerdi. talyan lider Benito
Mussolini, 18 Mart 1934'te yapt bir konumada, faist talyan devletinin
466 skn Kanunu, Resmi Gazete, No: 2633, 21 06.1934.

467 Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s. 249
468 skn Kanunu, Resm Gazete. No: 2633, 21 06.1934
97
6-7 EYLL OLAYLARI
Asya ve Afrika ynnde genileme arzusunda olduunu aklyordu; zira l-

kenin kuzey ya da batya doru genileme olana kalmamt. Mussolini,
"mare nostrum" (bizim deniz) dncesine dayandrd bu konumasyla
italya'nn tarihi hedeflerini sze dkmekteydi.469 Trk hkmeti uzun zamandr
italya'nn Anadolu'ya, zellikle Antalya blgesine duyduu ilgiden tedirgin
oluyordu. Cumhuriyetin son on ylda izledii d politika, talyan tehlikesine
gre ekillenmiti. Ege adalarnn talya tarafndan askeri birliklerle
doldurulmas ve faist liderin saldrgan sluplu konumalar, Anka-
ra'da,talya'nn bir tehdit olduuna dair algy glendiriyordu. ileri Bakan
kr Kaya, 1935 ylnda yapt bir basn aklamasnda, Bulgar hkmetinin
de Ankara'ya dostane hisler beslemediini sylemi ve Trakya blgesinin yeni
bir iskn politikas vastasyla glendirilmesi gerektiini dile getirmitir.470 Bu
nedenle Trakya ve stanbul Boaz'nda askeri gvenlik tedbirleri uygulanmaya
balanm; silahl atmalarn kmas durumunda aznlklarn Trk devletine
sadk davranacandan phe edildii iin de, Trakya'daki Yahudilerin
srlmesine karar verilmitir. Bu ekilde, Yahudilerin Trakya'daki ekonomik
stnlne son verilmesi de amalanmtr.4"
skn Kanununun kartld 21 Haziran 1934'ten iki hafta sonra, Edirne,
anakkale, Uzunkpr, Krklareli ve Babaeski'deki Yahudi yerleimlerine sald-
rld. Evler ve iyerleri yamaland, Yahudilere ynelik bedensel saldrlar ger-
ekletirildi, kadnlara tecavz edildi. anakkale'deki Yahudi cemaatinin nde
gelen ahslar, Yahudilerin kenti terk etmemesi durumunda ldrleceklerini
bildiren tehdit mektuplar alyordu. Yahudi esnaf ve tccarlar boykot ediliyordu.
Bu olaylar nedeniyle, Trakya blgesindeki Yahudiler stanbul'a doru kamaya
baladlar. ou, evlerini ve dier mlklerini ya karlksz olarak brakt ya da
yok pahasna yerli halka satt. 472
469 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s, 85,

471 Rfat Bali, "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar-I", Tarih ve Toplum, 186 (1999), s. 47-55; Rfat Bali, "Yeni Bilgiler ve 1934
Trakya Olaylar-II", Tarih ve Toplum, 187 (1999), s 42-48; Cemil Koak, Umumi Mfettilikler (1927-1952), stanbul, 2003, s.
141,
472 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s, 251.
98
PERDE ARKASI
Yahudileri Trakya'dan g etmeye zorlamak zere hkmet, yerel ynetici-

lere gizli bir szl talimat ulatrmt. Buna gre, Trk ehirlerinde snrl d-
zeyde olmak kaydyla yaplacak tehdit ve boykotlar yoluyla Yahudi aznlk gide-
rek korkutulacak, bylece yerleim yerlerini kendi inisiyatifleriyle terk etmeleri
salanacakt.473 Fakat partinin yerel yneticileri, bu talimattan, blgenin -spor
kulb gibi- resmi olmayan rgtlerini de haberdar ederek, onlar saldrlar iin
harekete geirmitir. Krklareli'ndek bir spor kulbne ye olan bir Yahudiyi,
ayn kulpten bir arkada, ksa sre iinde ehirde bir ayaklanma kaca ko-
nusunda uyarm ve ehri terk etmesinin kendisi iin daha iyi olacan "tembih"
etmitir.474 Yahudi aznla ynelik saldrlar, blgedeki parti yneticileri ile par-
tinin ve spor kulplerinin yeleri tarafndan uygulanmtr. Ancak, Trakya'daki
olaylarn boyutu, hkmetin aznlklarn tedricen korkutulmas ynndeki tali-
matn hayli amtr. Yerel makamlar muhtemelen, hzla gerekletirilecek id-
detli saldrlarn iyi konumdaki aznlklarn aceleyle kana sebep olmasn ve
bylece maddi kazanmlar elde etmeyi umuyorlard.475 Olaylarn ncesinde Ya-
hudiler, yaknda memleketlerini terk etmek zorunda kalacaklar ve mallarn sat-
maya frsat bulamayacaklar konusunda uyarlyordu. Bu nedenle, para edecek
eyalarn bir an nce ve dikkat ekmeden satmalar tavsiye ediliyordu. Buna is-
tinaden pek ok Yahudiye, mlklerini satn almak isteyenler tarafndan ok d-
k fiyatlar teklif ediliyordu.476 Trakya olaylarnn ekonomik boyutu, Amerikan
Konsolosluu grevlisi Charles E. Allen'in 1938 ylnda Trkiye'deki aznlklarn
durumu ile ilgili hazrlad bir raporda yle yorumlanmtr:
"Tarihi boyunca Trk, bor skntlarndan kurtulmak ve deerli mallarn mlki-

yetini ele geirmek iin, tehcirden daha iyi bir yol olmadn renmitir.477
Olaylar Trk basnnda nceleri yer almad. Hkmet, olaylardan ancak bir
hafta sonra, stanbul'a kaanlarn says grmezlikten gelinemeyecek hale
473 Ayhan Aktar, "Trakya Yahudi Olaylarn 'Doru' Yorumlamak", Tarih ve Toplum 156 (1999), s. 45-56.
474 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s 246.
475 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 76.
476 NARA 867.4016 Yahudiler/10, Ankara Bykelilii Raporu, 06.07.1934
477 NARA 867.4016 Yahudiler/12, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.08.1938
99
6-7 EYLL OLAYLARI
ulanca duruma mdahale etti. Ankara, olaylarn sorumluluunu stlenmeyi

reddetti. Cumhurbakan smet nn, 5 Temmuz 1934'te yapt bir konuma-
da, iddet olaylarnn toplumdaki "antisemitizm'e dayandrlmas gerektiim
syleyip, sulularn cezalandrlacana sz verdi:
"Esef verici yeni bir olay tartmak zorundaym. rendiime gre, baz Yahudi
vatandalar, alnan blgesel tedbirler sonucunda evlerini terk etmek zorunda
kalm ve pek ou da stanbul'a g etmitir. Trkiye'de her birey, Cumhuriye-
tin yasalarnn korumas altndadr. Antisemitizm bir Trk rn deildir ve bi-
zim anlaymzda yeri yoktur. Baz dnemlerde bu rn, bize yabanc unsurlar-
dan gelebilir, ancak biz onu hemen reddederiz. Bu tr akmlarn Trkiye'de olu-
masna hibir zaman msaade etmemeliyiz. Ankara'ya dnmde sratle ver-
diim emirler zerine u bilgiyi edindim, bu antisemitist hareket tamamen
durdurulmutur. "478
Gerekten de Trkiye'deki antisemitist yaynlarn says, Adolf Htler'in 30

Ocak 1933'te Almanya'da iktidara gemesinden sonra artmt. Milli inklap ya da
Orhun gibi dergiler, Yahudilerin yeterince Trke bilmiyor oluunu ve szde
ekonomik "hegemonyalarn" sorunsallatrdklar rk ve antisemitist makaleler
yaymlyordu.479 Ancak bu dergilerin tirajnn dkl gz nne alndnda,
burada yer alan dncelerin Trakya'daki Trk nfusunu etkilediim sylemek
mmkn olmayacaktr.480 Yine de hkmet, Milli inklap dergisinin 16 Temmuz
1934 tarihli saysn, devlet iinde ve dnda tehlikeli fikirleri yayd ve ulusal
birlii tehdit ettii gerekesiyle yasaklad.481
CHP Genel Sekreteri Recep Peker'in olaylarn incelenmesi iin partinin ye-
rel yneticisine yapt yazl bavuru, esasen hkmetin olaylar planladn,
478 NARA 867.4016 Yahudiler/10, Ankara Bykelilii Raporu, 06.07,1934.

479 Rfat Bali, "Yaam yks, Yaynlar ve Dnce Dnyas ile Cevat Rfat Atilhan-I", Tarih ve Toplum 175 (1998), s. 15-27; Rfat
Bali, "Yaam yks, Yaynlar ve Dnce Dnyas ile Cevat Rfat Atilhan-ll", Tarih ve Toplum 176 (1998), s. 21-29.
480 Ayhan Aktar, "Trakya Yahudi Olaylarn 'Doru' Yorumlamak", Tarih ve Toplum 156 (1999), s. 45-56.
481 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 74.
100
PERDE ARKASI
ancak eylemlerin kontrolden ktn kantlar.482 Peker bu bavuruda, Yahudile-

rin baka blgelere srlmesine neden olan eylemlerin gerekletii olaylarn
merkeze neden bildirlmediini ve olaylara karan parti yetkililerine, merkezden
yazl ya da szl herhangi bir talimatn ulap ulamadn sorar. Ayrca yerel
makamlardan, hangi parti yneticilerinin eylemlerden kiisel olarak maddi ka-
zan elde ettii konusunda bilgi verilmesini ister.
ileri Bakan kr Kaya'nn, olaylarn aydnlatlmas iin 6 Temmuz
1934'te gerekletirdii ziyaretin adndan, Krklareli belediye bakan, Emniyet
mdr ve blgenin Ticaret Odas bakan tutuklandlar.483 ileri bakan yapt
bir aklamada, sorumlularn cezalandrlmas iin gereken tm yasal ve idari
tedbirlerin alnm olduuna ve ehirden kaanlarn geri dn iin hibir
engel bulunmadna dair teminat verdi. Sadece Krklareli'nde, alnan mallarn
yzde 75'i sahiplerine iade edilmiti.484
Trk devleti, Yahudi aznln urad hasar tazmin etmedi. Aslnda, hkmet
Yahudilerin Trakya'ya geri dnmesiyle ilgilenmiyordu ve geri dnlmesine de ancak
failler ihbar edilirse izin veriyordu, ki bu da kaanlarn ounu rktyordu.463
stanbul'a kaanlarn burada ikamet etmelerinin bir dier nedeni de, Trak-
ya'da kalan Yahudilere ynelik ayrmcln hazirandaki olaylardan sonra da sr-
mesiyd. Edirne'deki Yahudi esnaf ve tccarlar boykot ediliyor, Yahudi renci-
ler okullara alnmyordu.
Trk Genlii Birlii adnda bir dernek, anakkale halkna, zerlerinde
"Trk olu. Paran bizim iktisad dmanlarmza verdiinde kalbin szlamyor
mu?" yazan ktlar datt.486
Sivil rgtlerin bu eylemleri grnrde resmi makamlarca desteklenmemi
olsa da, bunlar Trakya'da yeni bir g dalgasna yol atlar. 18 Temmuz 1934'e
kadar, Trakya'dak toplam 13.000487 Yahudiden 7.000 ila 8. 000'i488 stanbul'a git-
482 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 250.
483 Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyene" Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938), s. 255
484 NARA 8674016 Yahudiler/11, Ankara Bykelilii Raporu, 16.07.1934.
485 NARA 867.4016 Yahudiler/1 2, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.08.1938
486 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 251.
488 NARA 867.4016 Yahudler/12 ABD Bakonsolosluu, istanbul'dan Devlet Departmanna, 01.08.1938.
101
6-7 EYLL OLAYLARI
mek zere, yaad yeri terk etti. Yalnzca 5 Temmuz'a kadar geen srede, is-
tanbul'daki okul ve yetimhanelere 3.000 Yahudi yerletirilmiti.489
Trakya olaylarnn ardndan, Trk devletinin de g tevik iin destek ver-
dii Siyonist faaliyetler artmt. 1934 ylnn sonunda 521 kii, 1935 ylnda ise
764 kii Filistin'e g etti.490
Yahudi aznln iddet kullanlarak veya kendi "rza"laryla memleketlerini
terk etmelerini salamak zere rktlmesi yntemi, zmir'de de uyguland. z-
mir'deki Amerikan Bykelilii, Trakya olaylarnn balangcndan bir ay nce,
yerel makamlarn belirli bir gnde zmir'deki Yahudilere saldrmay planladn
renmiti. Bykelinin edindii bilgiye gre, zmir'deki parti yneticileri za-
mann henz uygun olmadn dndklerinden, eylem son anda durdurul-
mutu. Tpk Trakya'da olduu gibi, burada da yelerinin ounluunu genle-
rin oluturduu sivil rgtler, Yahudilere kar giriilen eylemlere katlacaklard;
ancak, muhtemelen eylemler kontrolden kmt. Zira, yerel makamlarn kart
talimatna ramen zmir'de baz iddet olaylar meydana geldi. rnein, baz ev-
lerin camlar krlm, ok sayda kii dvlm ve birka kii de ldrlmt.
Polis saldrlara seyirci kalmt. Failler, iddet eylemlerine gereke olarak, Trk-
e konuulmamasn gsterdiler. 491
Ancak, eylemler sadece gayrimslim Trk vatandalarna ynelik olanlarla
snrl deildi. zmir'de yaayan yabanclara ynelik saldrlar iki ila hafta bo-
yunca younlamken, temmuz sonunda birdenbire kesilmiti. zmir'deki b-
ykelinin anlattna gre, bu iki- haftann tipik olaylar arasnda ikisi yle-
dir: ehir merkezi Basmahane'de, Haziran 1934'te bir ngiliz, bir talyan ve bir
Yunan, aralarnda italyanca veya Yunanca konutuklar iin, ok sayda Trk
genci tarafndan dvlerek ar yaralanmtr. Bir grup Trk genci, 16 Tem-
muz'da Karyaka'daki bir kahvehanede, bir talyan ve bir Fransz Trke ko-
numadklar gerekesiyle tehdit etmitir. Olas bir atmay engellemesi iin a-
rlan bir polis memuru, genlere bir ey yapamayacan, zira Trk topranda
489 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 74

490 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri -Bir Trkletirme Serveni- 1923-1945, s. 262.
491 NARA 867.4016 Yahudiler/13 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.07 1934
102
PERDE ARKASI
yabanc bir dil konuulduunu ve ortada iddet ieren herhangi bir fiil bulun-
madn sylemitir. ki yabanc derhal kahveyi terk etmi, ancak ertesi gn
genler tarafndan talanm ve ar yaralanmlardr.
zmir'deki Yahudilere ve yabanclara ynelik saldr, yabanc temsilciler
tarafndan, Trk devletinin Trkletirme giriimlerinden biri olarak deer-
lendirilmitir:
"Anadolu'nun bu ksmnda Trklerin balca niyetinin u ya da bu ekilde tm

Yahudilerden ve yabanclardan kurtulmak olduu bir sr deildir ve bu, cumhur-
bakannn yllar nce sadece Trklerin katld resmi bir ziyafette onlara hita-
ben yapt bir konumasndaki aklamasn artrr; buna gre, on yl ieri-
sinde izmir'de bir tek yabanc kalmayacakt. Bu arpc aklama byk bir cid-
diyetle kabul edildi ve unutulmad; ve u anda bu blgede, hkmeti onaylayan
yksek mevkilerdeki kiiler, gerekli grrlerse, nderlerine kendilerine verdii s-
z hatrlatacak kadar cesur olabilirler.492
Bilimsel yaynlarda yer alan,493 Trakya ve zmir'deki olaylar Trk halknn

ya da Kemalist ynetici elitin antisemitizmine indirgemeye alan tezler, sadece
u nedenle bile baarsz olmaya mahkmdu: Sz konusu aznlk gruplarnn -ve
1929-34 yllar arasnda Anadolu'daki Ermeniler gibi Hristiyan gruplarn- "g-
nll" g, aslnda planl bir dlamann sonucuydu.494
Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934)
1929 ile 1930 yllar arasndaki 18 ay ierisinde 6.373495 Ermeni, Anado-

lu'dan Suriye'ye gemitir. Bu gn bykl, 1930 ylnda toplam 70.000
Ermeni'den 10.000'inin Anadolu'da, 60.000'inin de stanbul'da yaad
492 NARA 867.4016 Yahudler/1 3 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 24.07.1934.
493 Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF' nn Sorumluluu", Toplumsal Tarih, 34 (1996), s. 34-40; Haluk
Karabatak, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum 146 (1996), s 43-47; Avner Levi, "1934 Trakya Olaylar ve
Trk Milliyetilii", Tarih ve Toplum 151 (1996).
494 NARA 867.4016 Yahudiler/13 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 24.07.1934
495 Bu say Ermeni Patrii tarafndan verilmitir Beyrut'taki Amerikan Konsolosluu gmenlerin saysn 4 000 olarak verir; dier
gzlemcilere gre ise Suriye'ye g eden kiilerin says 2.500'dr: NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu,
istanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02 1930.
103
6-7 EYLL OLAYLARI
dnldnde, aka grlebilmektedir.4* Memleketlerini terk eden Ermeni-

ler, Suriye'deki makamlara, Trk yetkilileri tarafndan ge zorlandklarn, de-
erli eyalarn brakmak mecburiyetinde kaldklarn ve zor durumda oldukla-
rn anlatmlardr.497 Amerikan Konsolosluu'nun yapt detayl aratrma, Trk
hkmetinin Ermenilerin Anadolu'dan srlmesi iin zel bir talimat vermedi-
ini ortaya koymaktadr. Gerek Anadolu'daki Ermenilerle yakn ilikileri olan s-
tanbul'daki resmi Ermeni temsilcileri, gerekse Amerikan misyonerleri, Ermenile-
rin srlmesinde resmi bir talimatn etkili olduunu yalanlamlardr. Gregoryen
ve Katolik patrikleri, Ermenilerin Suriye yolunda ska hrsz etelerinin saldr-
lar gibi zorluklara maruz kaldn, fakat Trk makamlarnn herhangi bir uy-
gunsuz muamelesinin sz konusu olmadn ifade etmilerdir.498
Geri, henz 1929-30 yllarnda da Anadolu'nun Trkletirilmesi iin plan-
lar vard; ancak Kemalist hkmet, yabanc lkelerin dikkatini zerine toplama-
mak iin, dorudan ve dikkat ekici eylemlerden kamyordu. Ermenilerin de,
tpk 1934 ylnda Trakya Yahudilerinin yapt gibi, "kendi rzalaryla" memle-
ketlerini terk ettikleri dnlmeliydi. Ermenileri yabanc lkelere g etmeye
zorlamak iin, Hristiyan aznlk eitli yntemler kullanlarak bask altna aln-
mt. Trk hkmetinin gizli ajanlar, Anadolu'daki -zellikle de Diyarbakr ve
Harput'taki- Ermenilere, Trkiye'yi terk etmelerinin "kendi karlarna" uygun
olacan telkin ediyordu. G etmeleri durumunda mlklerinin kurallara uygun
ekilde satlaca ve lkeden sorunsuz biimde ayrlabilecekleri gvencesi veril-
miti. 1928-29 yllarnda, Sivas Ermenilerinin ehir snrlar dna kmalar ya-
sakland. Ayn zamanda Sivas'taki alma olanaklar da ellerinden alnnca, or-
taya kan ekonomik skntlar birounun lkeden ayrlmak iin resmi makam-
lardan bizzat izin talep etmesine yol at.
zellikle yerel ynetimler dzeyinde, Ermeni aznln mlklerini ellerin-
den ucuz fiyatlara satn alarak Trk etnistesinin varlna katmak konusunda
496 Bu saylar Ankara'dak Amerikan Konsolosluuna Ermeni Patrii tarafndan verilmitlr. Amerikan misyonerleri ise Trkiye'de
80.000 Ermeni yaadn dnmektedir; buna gre bu kiilerin 20.000' Anadolu'da, 60.000'se istanbul'dadr : NARA
867.404/208, Nr. 946 ABD Bykelilii, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930.
497 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930
498 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930.
104
PERDE ARKASI
byk bir ilgi vard.499 Fransz Konsolosluu grevlilerinden Pere Ludovic'in ak-
tardna gre, 1929 yl ortalarnda Sivas'taki hali vakti yerinde Ermenilerin ne-
redeyse tm Sivas' terk etmi, geri kalan Ermenilerin varl da ekonomik an-
lamda ehrin sakinleri iin olduka snrl olmutur.
Bir yandan da, krsal blgelerde yaayan Ermeni iftiler byk ehirlere ya
da lkenin orta ve dou yrelerine yerlemeye zorlanyorlard. Gnll olarak
gerekletirilmeyen bu i gn, Trk hkmeti iin pek ok "avantaj" vard:
Birok durumda, krsal alkanlklar olan Ermeniler yerletikleri ehirlerde ge-
imlerini salayamadklarndan, Suriye'ye g ediyorlard; Ermeniler zerindeki
denetim -belirli blgelerde younlatklar iin- kolaylkla salanyordu ve Er-
menilerin boaltt topraklar, zellikle Balkanlar'dan gelen yeni Trk yerleim-
cilerin hizmetine sunulabliyordu.500
skn Kanununun yrrle girmesinden alt ay kadar nce, Anadolu Erme-
nileri yeni bir g dalgasna daha maruz kaldlar. 1934 yl balarnda, iki ay ie-
risinde eitli kent ve kylerden stanbul'a srlen toplam 600 Ermeni, buradaki
Ermeni kiliselerine, okullara ve Ortaky, Yeniky gibi semtlerdek terk edilmi ev-
lere yerletirildi.501 Ermeniler, stanbul'a getirildikleri trenlere binmek iin, kyle-
rinden tren garlarnda kadar yrmek zorunda braklmlard. Srlmelerinden
nceki yllar boyunca, Anadolu'dan gnderililerinin devlete ynlendirildiini
gizlemek zere, nce yerel makamlar tarafndan bask altna alndlar. Trk poli-
si, yerel Mslmanlar Ermenilere kar tahrik etmeye alt; bylece "gvurlar
kovanlar, yerli halk olacakt.502 Hkmetin bu denemesi tamamen baarsz oldu.
Amerikan Bykelilii'ne gre, bu baarszln nedeni, yerli Trk halkyla Er-
meniler arasndaki ilikinin iyi olmasyd. Yahudiler ile Trkler arasndaki ilikiy-
le kyaslandnda. Ermenilerle Trklerin yaam biimleri birbirine daha ok ben-
ziyor, neredeyse tm Ermeniler Trke konuabiliyor ve Trklerle Ermenilerin
evlenme oranlar dikkat ekici biimde yksek olabiliyordu.503
499 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24,02.1930
500 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24 02.1930
501 NARA 867.4016 Ermeniler/l, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02.03 1934.
502 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02 1930.
503 NARA 867.404/208, Nr. 946, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.02.1930
105
6-7 EYLL OLAYLARI
Bir sonraki aamada hkmet, Balkanlar'dan gelen gmenlerin Ermenilerin

evlerine yerletirilecei ve Ermeni mlklerinin bu gmenlere verilebilecei tehdidinde
bulundu. Fakat Balkan gmenleri ile Ermeniler arasnda da barl bir iliki geliince,
Ermenilere "hemen stanbul'a g etmeleri gerektii" sylendi.504 Devletin mlkiyetlere
el koyduuna ilikin ithamlarn engellenmesi iin, mallarn satmalarna izin verildi.
Ancak, Ermenilerin mallar in teklif edilen rakamlar o kadar dkt ki, neredeyse
satmakla el konulma arasnda bir fark kalmyordu. rnein, yzlerce lira deerindeki
bir sr, be liraya satlabilyordu.505
lerleyen yllarda da, iskn politikasnn yannda, kltr ve ekonomi alanndaki
Trkletirme tedbirleri srdrld. Gayrimslimlerin 1941 ylnda askere alnmas ve
ardndan 1942 ylnda ykseltilen Varlk Vergisi, hkmet elitlerinin gayrimslim
vatandalara kar gelitirdii en etkili nlemler olduklar iin, burada daha yakndan
incelenmeleri gerekecektir.
Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)
Henz 2. Dnya Sava balamadan nce, Kasm 1939'da, hkmet yeni bir
dzenlemeyle Hristiyan ve Yahudi aznlklarn askerlik hizmetleri srasnda silah
eitimi almalarn yasaklamt. Bu dzenlemeye gre, bu aznlk gruplarnn
mensuplar askere alndklarnda sadece Trk subaylarna yardmc olacaklar ileri
yerme getireceklerdi. Belirli bir bedel karlnda, askerlik sresi 18 aydan 6 aya
drlebilecekti. Gayrimslimler, askerlik hizmetleri srasnda eitli inaat ilerinde -
yol yapm, hava alanlarnn geniletilmesi, vb.- ve ordu ii hizmetlerde altrldlar.
Uzak mesafeden bakldnda Trk askerlerden ayrt edilebilmeleri in, bir sre zel
niformalar dahi giydiler. 1941 yl Mays aynn ilk k haftasnda, stanbul ve
Trakya'dak 25-45 ya aras gayrimslim erkeklerin tm, nceden haber verilmeksizin
ve yeni bir askeri hizmet gereke gsterilerek caddelerde, iyerlerinde ve okullarda
yaplan kimlik kontrollerinin ardndan, toplanarak Davutpaa Klas'na sevk edildi.506
504 NARA 867.4016 Ermeniler/1, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02,03.1934
505 NARA 867 4016 Ermeniler/ 1, ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 02.03.1934
506 Rfat Bali, "II, Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-I: ,Yirmi Kur'a ihtiyatlar Olay", Tarih ve Toplum 179 (1998),
s. 11-17
106
PERDE ARKASI
Anadolu'daki gayrimslim erkekler, 1941 yaznda, kamplarda toplandlar.

Almanya'nn Balkanlar'a saldrmas -1941 Nisan sonunda Bulgaristan, Yugoslav-
ya ve Yunanistan'n igal edilmi olmas- Trkiye'nin 2. Dnya Savana girmesi
olasln dourmutu. Adolf Htler'in Trkiye'ye saldrlmayacana dair verdii
gvence, Trk hkmetini Almanya ile olas bir sava iin hazrlk yapmaktan
alkoymad. Trakya'dak askeri birlikler Anadolu'ya transfer edilirken, Trakya ve
stanbul'daki sivil nfusun yerleri deitirildi.
Trkiye'nin savaa girme olasl, "Kemalist elifin gayrimslimlere duydu-
u byk gvensizlii ortaya karmt. stanbul'un igal edilmesi durumunda
sivil halkla ilgili dzenlemelerin tartld, 30 Kasm 1940 tarihli CHP grup
toplantsnda, milletvekili Kzm Karabekir'in yapt aklama, siyasi nderliin
bu konudaki tarihi kukusunu gz nne serer:
"Olas bir stanbul igalim hesaba katmak ve ona gre dzenlemeler yapmak zo-
rundayz. Byle bir durumda, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler ne yapacak? [...}
Ayn zamanda kendi saflarmzdan gelebilecek tehlikeleri de dnmeliyiz. D-
nnz ki, igal srasnda Yahudiler Marmara Denizi kylarna kaacaklar.
Ondan sonra Ermeniler gelecek. Bunlar ok tehlikeli bir organizasyon olutur-
mu olabilir. ehirdeki Trk unsurunun snrl olup, dier unsurlarn silahlanmas
durumunda kacak felaketi dnn. [...] Bir sava durumunu hesaba katarak,
tehlikeli unsurlar Anadolu'ya transfer etmeliyiz. Bu unsurlarn terk ettii evleri,
zellikle Beyolu'ndakileri, Trklere vermeliyiz. Mektuplardan ve kiisel
gzlemlerimizden biliyoruz ki, Trklerin kann emen bu unsurlar en gzel ev-
lerde otururken, Sultan Selim'deki Trkler inaatlarda ve depolarda be-alt o-
cukla birlikte oturmak zorunda kalyorlar." 507
Klalardan alnan erkekler Haydarpaa Gar'na getirilip, buradan trenlerle

Anadolu'nun eitli illerindeki alma kamplarna gtrldler. Salk
sorunlarn gereke gstererek ya da memurlara rvet vererek bu ykmllk-
ten kurtulma olana da yoktu. Toplanan gayrimslimler ounlukla yol, bina ve
havaalan yapm gibi ilerde altrldlar. Yaplan ilerin zorluu, kamplardaki
507 Rfat Bal, "II. Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-!: ,Yirmi Kur'a ihtiyatlar Olay", Tarih ve Toplum 179 (1998), s. 11-17.
107
6-7 EYLL OLAYLARI
altyap eksiklii ve subaylarn "stanbul'u ve ailelerinizi hayatta bir daha greme-

yeceksiniz" gibi ifadelerle uygulad psikolojik bask, bu insanlarn salk durum-
larn, zaman zaman bazlarnn lmesine dahi neden olacak ekilde zayflatt.508
Aznlklarn alma kamplarnda toplanmasnn zamanlama olarak Avru-
pa'dak Yahudilerin soykrma uramasyla ve Alman ordusunun Trkiye'nin bat
snrlarna yaklamasyla rtmes, zellikle Yahudilerin, Trk devletinin de
kitlesel bir kym planlam olabileceinden korkmalarna sebep olmutu.509 27
Temmuz 1942'de, btn kamplar datld ve kamp sakinlerinin memleketlerine
dnmelerine izin verildi.
Gayrimslimleri alma kamplarnda toplama kararnda, siyas elitin ula-
mak istedii iki hedef vard: Birincisi, savaa girilmesi durumunda gayrimslim-
lerin olas "devlet kart" faaliyetlerini kontrol altna almak, ikincisi ise, zanaat
ve ticaret alanndaki iyerlerine Trk etnisitesini yerletirmek suretiyle, Jn
Trkler dneminden bu yana srdrlen 'Mslman burjuvazi' oluturma hede-
fini gerekletirmekti.
Varlk Vergisi (1942)
Meclis, 11 Kasm 1942'de, 2. Dnya Sava dneminde zellikle gayrims-

lim orta snftan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir "facia" olarak iz b-
rakan Varlk Vergisi ile ilgili dzenlemeleri ieren bir yasay kabul etti. Resmi h-
kmet aklamasna gre, verginin amac, sava koullarndan faydalanarak elde
edilen haksz kazanc vergilendirmek ve "toplumda sava koullarnn yaratt
ekonomik dezavantajlar eit biimde bltrmek"ti.510 Bu yeni finans kayna
ile zellikle, bir savunma durumu iin yaplan yksek harcamalar dengelenecek-
ti. Bylece, devlet btesinde enflasyonu trmandrabilecek bir an kmasna
kar nlem alnm oluyordu. Ayrca, servetin vergilendrlmesiyle, dolamdaki
para miktar azaltlarak dk enflasyon oranlarna ulalabilecei dnlyor-
509 Rfat Bali, " II Dnya Sava Yllarnda Trkiye'de Aznlklar-ll. 'Balat Frnlar' Sylentisi", Tarih ve Toplum 180
(1998), s 11-17.
510 kte. The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s 15
108
PERDE ARKAS
du. Son olarak, sava speklatrlerinin sz konusu vergileri dengelemek iin

mallarn elden karacaklar, dolaysyla piyasada belirli mallarn ktlnn son
bulaca hesaplanyordu
Fakat, Varlk Vergisinin ncelikli hedefi Ermeni, Rum ve Yahudilerin eko-
nomide sahip olduklar nc role son vermekti. CHP'nin kamuoyuna kapal
grup toplantsnda, Meclis Bakan kr Saraolu, sz konusu verginin gayri
milli olarak alglanan "komprador burjuvazinin" milli bir orta snf adna ihrac
iin tasarlanm etkili bir nlem olduunu, aka beyan eder:
"Bu yasa ayn zamanda devrimci bir yasadr. ktisadi bamszlmz kazan-
mak iin bir frsattr. Piyasaya hkim olan yabanclar eleyip, Trk piyasasn
Trklerin eline vereceiz." 512
Varlk Vergisi yasa tasarsnn hazrland 1942 ylnn yaz aylar boyun-
ca, gazetelerde gayrimslimleri "hrszlk, karaborsaclk, soygunculuk, vur-
gunculuk ve ihtikr fiil ve faaliyetleri" ile iliklendiren haberler n plana -
karld.513 Bu dnem iin karakteristik saylabilecek bir makale, 24 Kasm
1942'de Ulus gazetesinde kan, "Yorg, artk tm isteklerini gerekletireme-
yeceksin" balkl yazdr; burada Yorgi'ler, Salamon'lar, Kyriako'lar, Artin'ler,
yani tm gayrimslimler, olumsuz ekonomik koullarn sorumlusu olarak
gsterilmitir. Kt ekonomik koullarn da tahrik etmesiyle, gayrimslimlere
dair eski nyarg ve gvensizlikler basn yoluyla yeniden canlandrlmtr. Bu
dnemde kan mizah dergilerindeki gayrimslim kart karikatrlerde "Ya-
hudi prototipi" kullanlyordu. Bu dergilerden biri olan Karikatr Dergisi'nin
incelenmesi sonucunda, derginin Nisan-Eyll 1942 arasndaki saylarnda yer
alan Yahudi kart karikatrlerin, derginin yaymland tm seneler iinde
(1938-1948) en yksek sayya ulat ortaya kmtr.514
511 Cemil Koak, Trkiye 'de Milli ef Donemi, stanbul 1986, s 476
512 Barutu, F A,, Siyas Anlar 1939-1954 '939-1954, stanbul, 1977, s, 263, (alnt Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme
Politikalar)
513 Aktar, Varlk Vergsi ve Trkletirme Politikalar, s 143
514 Laurent Mallet, "Karikatr Dergisinde Yahudilerle ilgili Karikatrler" (1936-1948) Toplumsal Tarih, 34 (1996), s. 26-33,
109
6-7 EYLL OLAYLARI
Yrtlen gayrimslim kart kamusal propagandayla birlikte, vergi d-

zenlemesiyle ilgili teknik hazrlklar da yaplyordu. Maliye memurlar, hk-
metten "sava srasndaki sknt durumu sonucunda elde edilmi servetin vergi-
lendirileceine ve bu durumdan en ok gayrimslimlerin istifade etmi olduu-
na" dair talimatlar alyordu. Bu yzden, Maliye memurlarnn, zellikle yksek
kazanlar elde etmi olanlarn kimliklerini belirlemesi ve hazrlanacak listelerde
aznlklarn ayr bir yer almas isteniyordu. Vergi Kanununun etkileyecei Trk
nfus, drt blme ayrlmt:
a) 1939'dan bu yana ticaret yapan firma ve kiiler
b) Komisyoncular ve araclar
c) Gayrimenkul sahipleri
d) Devlet kurumlar dnda alan memurlar
Maliye dairelerindeki mfettiler, vergi mkelleflerinin servetini birka hafta
ierisinde tahmin etmekle grevlendirilmiti. Bu amala, Maliye dairelerinin
istihbarat birimleriyle, bankalarla, Gizli stihbarat Servisi ve parti yneticileriyle
birlikte allyordu; ancak, bu yeterince etkili bir yntem deildi.515 Bu yzden
baz mfettilerden, dikkat ekmeden iyerlerinin nnden geerek firmalarn
kazancn "tahmin etmeleri" istenmiti. Servet belirlemesinin temelsiz biimde
yaplmas, vergi miktarlarnn da keyfi olarak saptanmasna yol amt; Maliye
memurlarnn tek bilgi kayna, kendi fantezileriydi. Varlk Vergisinin tasarlan-
masnda kendisinin de dorudan katks bulunan, dnemin yksek Maliye me-
murlarndan kte'ye gre, aadakine benzer diyaloglar kesinlikle bir istisna
oluturmuyordu:
"Sence hangi kategoriye giriyordur? '500.000 TL kategorisine.' Hayr, bence da-

ha ok 1 milyona girer. 'Nereden biliyorsun?' Sen 500.000 TL kategorisine
girdiini nereden biliyorsun? 'yi, o zaman, orta bir kategoride anlaalm.'..."516
Maliye mfettilerinin hazrlad raporlar komisyonlara iletiliyor, komis-

yonlar, ise vergi miktarnn ne olacana kesin olarak karar veriyordu. Yasann
515 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, Londra 1987, s. 32
516 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s 33.
110
PERDE ARKASI
11. maddesi uyarnca, komisyonlarn belirledii vergi tutarlarna itiraz edilemiyordu.

Bu komisyonlar tm il ve ilelerde kuruluyor ve Maliye Bakanl'nn yksek dzeyli
bir memuruyla, Ticaret Odas ve belediye yelerinden oluturuluyordu. Dikkat ekici
olan, stanbul'daki komisyon yelerinin byk bir ounluunun, Jn Trk
devriminden bu yana ekonomik hayatn Trkletirilmesi srecinde aktif olarak yer
almalaryd. Komisyon yesi Mithat Nemli, 1923 ylnda stanbul'daki Ticaret Odas'nn
Trkletirilmesi iin baarl bir kampanya yrtm, sonrasnda, 1926-1930 yllar
arasnda Ticaret Odas bakanl yapmt. Dier yeler Bican Bacolu, Tevfik
Amca ve Feitt Hamal, Jn Trk dneminde Mslman ticaret birliklerinin
kurulmasnda byk rol oynamlard.517 Bu kiiler, Jn Trk dneminden beri aznlk
kart tedbirlerin gelitirilmesine katlm, komisyonun Varlk Vergisini koyma
almalarnda da bu politikay srdrmlerdir. Maliye memuru Faik kte, anlarnda
somut bir rnee deinir:
"Kadky'den Asador'un verecei vergi, Ermeni milliyeti Tanak Partisinin ba

olduu gerekesiyle, ittihat ve Terakki Partisinin eski yeleri tarafndan drt
518
katna karld. Bezmenler "dnme" grubuna mensup olduundan, neredeyse
1 milyon TL'den fazla vergi demeleri gerekiyordu."519
Komisyon yeleri, Maliye mfettilerinin hazrlad raporlar bir ay ierisinde

(Kasm-Aralk 1942) inceleyip, ou durumda, zaten keyfi olarak belirlenmi olan
vergi miktarlarn daha da ykseltmiti. Vergi mkellefleri, Mslman ve gayrimslim
olarak ayrlmaktayd. Gayrimslim kategorisine iki alt grup daha eklenmiti: "dnmeler
ve yabanclar". "Dnme'lerin, Mslmanlarn dediinin iki katn demesi
gerekiyordu. Gayrimslimler ise Mslmanlarn dedii miktarn on katn
deyeceklerdi. "Dnme'lerin vergilendirilmesi, basndaki "dnme" kart
kampanyasyla i ieyd. Din deitirip Mslman olan Yahudiler, "Trk olduklar
aldatmacasyla her iki dnyann nimetlerinden yararlandklar iin Yahudilerden beter
olduklar" gerekesiyle, basnn iddetli sald -
517 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 166

51 8 Sabetay Hareketi mensuplar. 1 7. yzylda Islam kabul eden ve Trklemi olarak kabul edilen Yahudiler. Hem Osmanl,
hem de Cumhuriyet dneminin entelektel ve siyas hayatna byk katkda bulunmulardr. 519 kte,
The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 47
111
6-7 EYLL OLAYLARI
rlarna maruz kalyordu.520 kte'nin raporlarna gre, aile arivleri inceleniyor,

bylece hangi Yahudi ailelerin slama getii belirleniyor ve vergi mkellefleri-
nin listesi ona gre hazrlanyordu.
En yksek vergi miktarlar " byk il"e yklenmiti: Maliye Bakanl s-
tanbul'dan toplanacak vergi miktarn 344.000.000 TL olarak belirlerken, zmir
iin belirlenen rakam 27.000.000 TL, Ankara iin belirlenen rakam ise
16.000.000 TL idi. stanbul'da, 349.483.419 TL vergi demesi beklenen 62.575
vergi mkellefi tespit edilmiti. Bu mkelleflerin yzde 87'si gayrimslim ve sa-
dece yzde 7'si Mslmandr. Geri kalan yzde 6lk oran, arlkl olarak iinde
gayrimslim ve yabanclarn bulunduu kark bir gruba aittir. Servetlerinin ok
byk olduu kabul edildii iin "fevkalade mkellefler" olarak adlandrlan ve
tm mkelleflerin yzde 4'n oluturan gayrimslimler, zel bir vergi dili-
minde yer almtr. Bu gruba, stanbul'da toplanan vergi gelirlerinin yzde
54'n karlama zorunluluu getirilmitir.521
Komisyonlar, 18 Aralk 1942'de nihai vergileri listeler halinde Maliye da-
irelerinde yaynladlar. Varlk Vergisi, Vergi Kanununun 12. maddesi gerei,
on be gn ierisinde Hazine'ye denmek zorundayd. Vergi miktarlarna, bir
haftalk gecikmelerde yzde 1, iki haftalk gecikmelerde vaizde 2 orannda faiz
ekleniyordu.522 Vergi toplama sreci youn bir basn kampanyasyla desteklen-
mekteydi. Yasa tasarsnn kabulnden nce, stanbul'daki gazetelerin yaz ku-
rulu bakanlar Ankara'ya davet edilmi, burada Meclis Bakan Saraolu, ken-
dilerine Varlk Vergisi ile ilgili bilgi vermi ve desteklerini istemiti. Bunun ze-
rine gazeteciler, bu vergiden, sava speklatrlerine ve karaborsaclara ynelik
bir ceza olarak bahsettiler; ancak, dini ya da etnik konulara deinmediler. Fakat
daha sonra, verginin toplanma evresinde, aznlklarla ilgili ayrmc haberlerin
says bir hayli artt.523
Gayrimslimlerin demesi gereken vergi, hibir ekilde, aklanan kazan
miktarlar ya da vergi mkelleflerinin deme gleriyle orantl deildi. Firmala-
520 PRO FO 371/3376/R8573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12 12.1942.

521 Okte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 48.
522 Rdvan Akar, Varlk Vergisi, Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, stanbul 1992
523 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s. 187
112
PERDE ARKASI
rn demesi gereken vergi miktar, nominal sermayelerinin 4 ya da 7 katn buluyordu.

Gayrimenkul sahiplerinin deyecekleri vergi, tapu sicilinde kaytl olan toplam deeri
ayordu. stanbul'daki bir ngiliz yatrmcnn ngiliz Dileri Ba-kanl'na yazd bir
rapor, gayrimslimlere yklenen bor yknn devasa boyutunu bir kez daha gz
nne serer: Raporda 100 byk irket analiz edilmi ve Ermeni firmalarn
sermayelerinin yzde 232'sini, Yahudilerin yzde 184'n, Rumlarn yzde 159'unu,
Mslman Trklerin ise yzde 4.9'unu vergi tutar olarak demesi gerektii
belirlenmitir.524
Fakat bu olaanst byk vergi tutarlar yalnzca byk gayrimslim firmalar
deil, kk iletme sahibi gayrimslimleri de etkilemiti; esnaflar da ayn biimde
yksek vergilerin maduruydu. stanbul'daki ngiliz Kadnlar Derne'nden 23 Aralk
1942'de ngiliz Dileri Bakanl'na gnderilen bir mektup, zellikle vergilerin me-
murlar arasndaki eitsiz paylamn n plana karr. Mektubun ierii, dk gelirli
kiilerden alnan haksz vergilere younlamtr. Buna gre, "His Master's Voice" fir-
masnn alanlar 500 TL tutarnda vergi demek zorundayken, Mslman alan-
larn gelirleri hi vergilendirilmemiti. skdar'daki Amerikan Kz Lisesi'nde alan
be kadndan, Ermeni olana, maa 100 TL olmasna ramen 750 TL; Rum olana ise
maa 28 TL iken 500 TL tutarnda vergi ykmll getirilmiti. Okulun Mslman
olan ve ayn ekilde 28 TL maa alan dier alanlar, vergiden muaf tutulmutu. Gay-
rimslim alanlardan asgari 500 TL vergi alnmas yaygn bir uygulamayd.
Gayrimslim aznlklara yklenen vergi, pek ok durumda o denli yksekti ki,
ilgili kiilerin tm servetlerini elden karmalar halinde dahi bu vergileri
deyebilmeleri mmkn deildi:
"Varlk Vergisi konulduunda 31 yandaydm ve odun ticareti yapyordum.

denecek vergi 150.000 lira idi. Dnn, o zamanlar bir kamyon dolusu odun
25 lira. Btn malm da satm olsam, bu mebla deyemezdim; bu arada as-
lnda denmesi gereken rakam bunun iki katym, ancak komisyondaki arkada-
lar yarya drtmler.'525
524 PRO FO 371/ 37402 R 2809, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03 03.1943.

525 Parseh Gevrekyan ile mlakat, Akar, Varlk Vergisi, Tek Parti Rejiminde Aznlk Kart Politika rnei, s. 106
113
6-7 EYLL OLAYLAR
iki haftalk mhlet aldnda, deme yapamayacak durumda olan kiile-

rin iyeri ve evlerinde bulunan eyalar haczediliyor ve ak artrmayla satlyor-
du. Ak artrmaya karlacak eyalarn says o kadar oktu ki, stanbul'da
yeni mzayede salonu almak zorunda kalnmt. Basn, hacizlerden ve eyala-
rn satla karlmasndan btn "aalayc" detaylaryla bahsediyordu; ama,
vergi mkellefi olup payna den vergiyi henz demeyenler zerinde bask
oluturmakt. Varlk Vergisi Kanununa gre, devletin, ayn binada oturmalar
durumunda vergi mkellefinin yakn akrabalarnn mallarn dahi haczetme
yetkisi vard.
1943 ubatndan itibaren zellikle gayrimslimler ev, bina, bro, atlye ve
arsalarn elden karmaya baladlar. Sattan elde edilen gelirin geciktirilmeden
vergi borlarna saylmas iin, satlar Maliye memurlarnn gzetiminde yapl-
yordu. Baz durumlarda alc, nce satcnn vergi borcunu dyor, ardndan sz
konusu mlk kendi zerine geiriliyordu. Sadece 1943 ylnn ilk 6 aynda, s-
tanbul'un alt semtinde toplam 2.742 gayrimenkuln sat gerekletirilmiti.526
Geri bu satlarn sadece yzde 16's dorudan Varlk Vergisi ile balantldr,
ama sata karlan dier mallara kyasla, kesinlikle daha deerli olan ksmn
oluturur. Vergi borlar nedeniyle satlan mlklerin ortalama deeri 25.177 TL
iken, satlan dier mallarn ortalamas sadece 5.001 TL'dir.527
Satlar etnisiteye gre snflandrldnda, ortaya yle bir tablo kmakta-
dr: Satlan gayrimenkullerin yzde 39'u Yahudiler, yzde 29'u Ermeniler, yzde
12'si Rumlar, yzde 10'u sahibi gayrimslim olan firmalar, yzde 5'i
yabanclar, yzde 2,3' dier aznlklar, yzde 0,9'u ise Mslmanlar tarafndan
elden karlmtr. Gzden karlmamas gereken bir nokta, Mslman grubun
ierisinde "dnme"lerin de yer alyor olmasdr. Sata karlan ve byk oran-
da stanbul'daki en deerli binalardan olan bu gayrimenkuller, yzde 67,7 ora-
nnda Mslman Trkler ve yzde 30 orannda da devlet ya da devlet kontro-
lnde olan Smerbank, Toprak Mahsulleri Ofisi gibi KT'ler, milli bankalar (
526 Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, s 202. Burada sz konusu olan semtler, Beyolu-ili, Eminn, Fatih,
Kadky ve Adalar'dr.
114
PERDE ARKASI
Bankas), milli sigorta irketleri ve stanbul Belediyesi tarafndan satn alnm-

tr.528 Bylelikle, ynetici elitin vergi uygulamasyla hedefledii, Mslman nfu-
sun lehine gerekleecek bir servet transferi, bu sat biimlerinin de katksyla
baarlmtr. zellikle basn, bu sat ilemlerini baarl milliletirme projeleri
olarak kutluyordu. Iinde ''His Master's Voce" plak irketnink bata olmak
zere eitli ofislerin bulunduu Vahram Geseryan'a ait binann satnn habe-
ri, Cumhuriyet gazetesinde yle verilmitir:
"Beyolu'ndaki Sahibinin Sesi binasnn Smerbank tarafndan satn alnarak,

Yerli Mallar Pazarlar Beyolu ubesine tahsis olunduunu memnuniyetle yaz-
mtk. Bu suretle gzel bir bina daha 'milliletirilmi' [Aktar'n vurgusu (y.n.)]
olmaktadr." 529
Yasa, vergisini bir ay geciktiren kiilerin, vergi ykmllklerinin karl-

n fiziki almayla demeleri iin bir alma kampna gtrlmelerini ngr-
mt. Bu kiilere gnde 2 lira verilecek, bunun 1 lirasyla vergilerini deyecek-
lerdi. Vergi borlarnn yksek oluu, "mebbet tutukluluk hali" anlamna gele-
biliyordu; baz mkelleflerin, borlarn slebilmek iin kampta 250 yl geirme-
leri gerekecei hesaplanmt.530Ancak, alma kamplar daha ziyade vergi m-
kelleflerinin "korkutulmasna" yaryordu.
27 Ocak f 943'te, 32 kiiden oluan ilk grup, Erzurum yaknlarndaki A-
kale'ye gnderildi. ubat-eyll arasndaki aylar boyunca 1.869 kii, ikamet ettik-
leri yerlerden polis tarafndan alnarak nce Sirkeci'deki bir kampa yerletirilip,
ardndan lkenin dousuna gnderildiler. ngiliz Bakonsolosluu'nun bir
mensubu, konsolosluun avukatn gtrld Sirkeci'deki kampta ziyaret
ettikten sonra, gzlemlerini yle anlatr:
"Kapda polis vard. Oda yaklak 13,5 metre boyunda ve 7,5 metre enindeydi.
insanlar kendi getirdikleri battaniye ve rtler zerinde uyuyordu. Yatak yoktu.

530 kte, The Tragedy of the Turksh Capital Tax, s. 68f.
115
6-7 EYLL OLAYLARI
Odada soba dnda, tek bir mobilya paras dahi yoktu. Kadnlar ve ocuklar yi-
yecek paketi getirmeye gelmilerdi. Vedalatar ve aladlar. Avukatmz Bay Es-
kinazi ile konutum. 55 yanda. Bana, gzaltna alndnda cebinde 11 lira ol-
duunu, ama polisin 10 lirasna el koyduunu ve cebinde sadece 1 lira
kaldn anlatt."531
Henz Dou Anadolu'ya nakledilmeden nce, kt yaam koullarnn h-
km srd bir kampta kalmann gayrimslimleri korkutaca ve her vergi
mkellefini "olayn ciddiyeti" ile yz yze getirecei dnlyordu. Buna uy-
gun olarak, basn da srekli Akale'ye sevk edilenlerin isimlerinin, vergi borla-
rnn ve halihazrda denmi vergi miktarlarnn yer ald listeler yaynlyordu.
Gerekten de, 1.869 kiiden 636's, ya Srkeci'dek kampta ya da daha sonra a-
lma kamplarnda "vergi borlarn" demitir. Toplam 1.229 kii Akale'deki
alma kamplarna nakledilmitir. Vergi kanunu, 55 ya zerindeki kiilerin fi-
ilen almalar konusunda istisnalar yaplmasna olanak tanm olsa da, kamp-
larda 75-80 yandaki kiiler de bulunmutur. Beslenme ve hijyen koullarnn
kt olmas kadar, gerekli tbbi malzeme ve ilalarn bulunmay da, toplam 21
kiinin lmne sebebiyet vermitir.532 Srkeci'de ve alma kamplarnda tutu-
lanlar yalnzca gayrimslimlerden oluuyordu; tevkif cezas Mslmanlara uygu-
lanmamt. 8 Austos 1943'te, Dou Anadolu'daki alma kamplarnda bulu-
nan 900 kii yk katarlaryla Eskiehr-Sivrhisar'daki yeni bir kampa nakledil-
di. Kamplara sevk edilenler, genellikle yol yapmnda altrldlar.
Gayrimslim aznlklar, sadece Varlk Vergisi nedeniyle Trk hkmetine
deil, Ankara'y gcendirmekten ekinerek Vergi Kanununun uygulanmasna
kar kmayan byk d glerin ilgisizliine de krgndlar. Ayrca, sava ko-
ullar Bat'nn etkin bir mdahalede bulunmasn engellemiti. rnein, Yunan
hkmeti Alman igali nedeniyle srgndeydi; bu da stanbul'daki Rumlar
adna nfuzunu kullanmasn gletirmiti. Varlk Vergisinin konmas Lozan
Antlamasnda kararlatrlm olan aznlk haklarnn ihlal edilmesi anlamna
gelse" de, antlamann taraf olan tek bir batl lke dahi Trk hkmetinin ay-

532 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri. Bir Trkletirme Serveni 1923-1945, s 455
116
PERDE ARKASI
rmc uygulamalarn protesto etmemitir. ngilizlere gre "Lozan Antlamasyla

dorudan bir iliki kurmak, sadece Trkleri yaralar ve daha da inat hale geti-
rirdi."11'' Ayn raporda, batl glerin gayrimslim aznlk adna taraf olmak ko-
nusundaki isteksizlikleri u ekilde gerekelendriliyordu:
"Vergi, muhtemelen Lozan Antlamas imzalandndan bu yana aznlklarla il-

gili hkmleri ineyen en ciddi uygulamadr; ancak her halkrda 1930'lardan
beri bu hkmlerin geerliliini yitirmi olduunu kabul ettiimiz, bir gerektir.
Gl bir mttefik hareket, kukusuz Trklerin gznde kapitlasyonlara ede-
er bir egemenlik yitimi anlamna gelecektir. " 531
Eyll 1943'de, yaz aylarn Trkiye'de geirmi olan New York Times'in ya-
ymcs Cyprus L. Sulzberger, Varlk Vergisi hakknda bir dizi eletirel makale
yaymlad. Yazlarnda zellikle, Varlk Vergisi yardmyla aznlklarn Trk eko-
nomisindeki yerlerinin zayflatlmaya alldna dikkat ekiyordu. "Mtte-
fik"lerin basnnda Varlk Vergisi ile ilgili ayrntl bir haber ilk defa yer almak-
tayd.535 Amerikan basnnn eletirel tutumundan huzursuz olan Trk Dileri
Bakan Numan Menemenciolu, Ankara'daki Amerikan bykelisine protesto-
sunu iletti. Gazeteci Sulzberger'in haberlerinin Trk hkmeti zerinde byk
etkisi olduu dnlmektedir.
Meclis, 17 Eyll 1943 gn, yani makalelerin New York Times'ta yaymlan-
ndan drt gn sonra, zel kurulularda alanlarn ve seyyar satclarn vergi
borlarn silme karar ald. Sz konusu grupta yer alan kiilerden sadece stan-
bul'da olanlarn says 26.404't. Aralk 1943'te alma kamplarnda tutulan
herkes serbest brakld. 15 Mart 1944'te karlan bir yasayla, Varlk Vergisi aln-
masna son verildi. Bu tarihe dek denmemi olan vergi borlar da, bu tarihten
sonra devlet tarafndan tahsil edilmeye allmad. Verginin kaldrlmasna
kadar geen srede 315.000.000 TL tahsil edilmi, bu tutarn 280.000.000 TL's
gayrimslimler tarafndan denmiti. 536
533 PRO FO 371/37401/R1552, Ankara Bykelilii Raporu, 27.02.1943

534 PRO FO 371/37401/R1552, Ankara Bykelilii Raporu, 27,02,1943
536 kte, The Tragedy of the Turkish Capital Tax, s. 88
117
6-7 EYLL OLAYLARI
Devletin dier ayrmc dzenlemeleriyle kyaslandnda Varlk Vergisi,

aznlklarn Trk devletine ynelik gvenini byk oranda sarsmt. Bylece
Cumhuriyetin kurulmasyla gayrimslimlerin eit muamele gren vatandalar
olarak kabul edilebilecei umudu, byk lde azalm oluyordu.
Bu uygulamay, aznlklarn byk g dalgas izleyecekti. zellikle srail
devletinin kurulmasn izleyen iki yl boyunca (1948-49) yaklak 30.000 Yahudi,
537
israil'e g etti. Ancak, yurtdna g sadece srail'e gidenlerle snrl kal-
mad. Dinlerine gre snflandrlm Trk vatandalarnn 1927-55 yllar ara-
sndaki saysal dalmn gsteren tablo, Hristiyan ve Yahudi nfusundaki cid-
di d gstermektedir:
538
TABLO 8: TRKYE'DE NFUSUN DN GRUPLARA GRE DAILIMI 1927-1955
1927 1935_ 1945 1955

Mslmanlar 13.269.936 15.838.763 18.497.801 23.804.048
Katolikler 39.511 21.950 21.950 21.784
Ortodokslar 109.905 125.046 103.839 86.655
Protestanlar 6.658 8.486 5123 8.952
Gregoryenler - 44.526 60.260 60.071
Yahudiler 6.658 78.730 76.965 45.995
Dier 6.658 0.402 24.146 37.258
Gayrimslimlerin 378.664 309.140 292.373 260.715

toplam
Gayrimslimlerin 2.78 1.98 1.56 1.08
nfusa oran (yzde)
okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu
2. Dnya Savann sonu, siyas ve toplumsal anlamda bir dnm noktas

oldu. 23 ubat 1945'te, tilaf Devletlerinin sava kaybedeceinin kesinlemesiy-
le, Trk hkmeti Almanya ve Japonya'ya sava ilan etti. Trkiye bu kararla,
537 Rfat Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks, (1946-1949), istanbul, 2003, s. 528.
538 Devlet statistik Enstits istatistik Yll, 1959.
118
PERDE ARKASI
Mttefiklerin 25 Nisan 1945'te San Francisco'da yapaca konferansa Birlemi

Milletler Cemiyeti'nin kurucu yelerinden biri olarak katlabilecekti ve oluacak
yeni dnya dzeninde bundan byle batl demokrasilerin yannda yer almay
tercih ediyordu.
18 Temmuz 1945'te Demokrat Parti'nin kurulmasyla, yllardr sren tek
parti ynetimi yerini okpartili sisteme brakt. Trkiye'nin demokratiklemesiy-
le, Trk hkmetinin aznlk politikalarnn da liberalleecei bekleniyordu.
Gerekten de bu yeni siyasi dnemde, aznlklara ynelik belirli ayrmc uygula-
malar nemli lde azaltld. rnein, 1946'dan itibaren, niversite mezunu
olan gayrimslimler askerlik hizmetlerini yedek subay olarak da yapabilecekler-
di. Geri, hava savunmas ve radar kontrol gibi alanlara girmeleri hl yasakt,
ama 1949'dan sonra buna da izin verildi. Hahambalk, ileri Bakanl tara-
fndan resmi bir kurum olarak tannd. Bu yasal zemin, Hahambalk'n mlk
edinmesine olanak tanyordu.
Aznlk okullarnda da baz snrlayc dzenlemelere son verildi. 1948'te,
Yahudi okullarnda Yahudi din ve tarihi eitimi verilebilyordu. 1937'den beri
sregelen, aznlk okullarnn ileri Bakanl'ndan bir memur tarafndan de-
netlenmesini art koan dzenlemeye 1949 ylnda son verildi. Basn, aznlkla-
rn Trkletirilmesinin "baarszla" uramasyla belirgin biimde daha az
ilgileniyordu.538
okpartili rejimin ilk yllarnda, CHP yelerinin resmi nutuklarnda da
aznlklara kar artk demokratik bir tavr vurgulanmaktayd. CHP'nin gayri res-
mi yayn organ Ulus'ta, Falih Rfk Atay, parti ynetiminin yeni tutumunu
yle aklad:
"Sadece tm aznlklar Trk vatanda olarak tanmakla kalmyor, onlara, bi-

lin ve kltrde bir ayrm yapmakszn, tpk bizim gibi Trk olma hakkn da ta-
nyoruz. Kendi dil ve kltrlerini korumalarna ve 'aznlk-vatandalar' saylma-
larna bir itirazmz yok." 540
539 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 51
540 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s, 46
119
6-7 EYLL OLAYLARI
stanbul niversitesi konferans salonu'nun 28 Mart 1947'de yaplan a-

lnda konuan Babakan Recep Peker de, baka bir dine ya da rka mensup
vatandalar, sadece yasalar ve resmi brokratik sreler erevesinde Trk
olarak kabul etmenin yetersizliine dikkat ekti. zel yaamda da itenlikle bir
arada olmak gerekliydi. Resmi CHP politikasnda aznlklara ynelik bu tutum
deiiklii, ncelikle Trk hkmetinin komnizm-kapitalzm kutuplamasna
dayal yeni dnya dzeninde batl demokratik lkelerin yannda yer alma
arzusuyla aklanabilir. Bu yeni dnemde CHP liderlii, faist rejimlerin rk
politikalarn eletiriyor ve Trk kimlik politikasn bu ideolojilerden farkl tut-
maya zen gsteriyordu. CHP'nin politika deiikliinin ardnda yatan bir baka
sebep de, DP ile yapt oy mcadelesinde aranabilir. okpartli sisteme geile
birlikte, aznlklar da sempatisi kazanlmas gereken potansiyel semenler haline
gelmiti. stanbul'daki semenlerin neredeyse te birini gayrimslimler'
oluturuyordu.541 21 Temmuz 1946'dak genel seimlerden nce CHP stanbul
Tekilat bakan, aznlk basnnn gazetecilerini arlam ve onlara CHP'nin
milliyetilik anlaynn dine ya da rka dayal bir ayrtrmaya izin vermediine
dair gvence vermiti. Cumhuriyet tarihinde ilk kez, zmir valisi kentin Yahudi
cemaatini ziyaret etmi, sorunlarn ve isteklerini dile getirmelerini rica etmiti.
Ankara valisi ise "Pessah Kutlamalar" erevesinde, bir sinagogu ziyaret
etmiti.542
Hatta Yunan Patrii, Rum cemaatinin etkinliklerine dorudan katlabl-
miti. Halbuki daha ncesinde, Lozan Antlamas gerei, Rum cemaatnn y-
netimi kesin biimde Patrikhane'den ayrlm bulunmaktayd. Cemaatlerin y-
netimini tamamen, dini sfat olmayan temsilciler stlenmiti; Patrikhane'nin
cemaatlerin iilerine mdahale etmesi, hkmet tarafndan kesinlikle onay-
lanmamaktayd. Bu kez ise, Rum cemaati ilk defa ruhani bir temsilciyi seebi-
liyordu.543 Rum Patrigi'ne ayrca, bir basn brosu kurma ve ikinci bir dini ga-
zete karma izni verilmiti.544 Yunan vatanda olan iki bapiskopos, Trk va-
541 PRO FO 371/101893, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03.06,1952

542 Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s, 46
543 A:exandrs, The Greek Mmorlty of stanbul and Greek-Turklsh Relatons (1918-1974), s, 248.
544 Apostolos Andreas gazetesine Orthodoksia eklendi.
120
PERDE R<AS
545
tandalna geerek Patrkhane'deki grevlerine balayabileceklerdi" Ayrca, Rum
cemaatinin karmak mlkiyet sorunlar da zlmt. Balkl Vakf'nn serveti, Nisan
1949'da Patrikhane'nin mlk olarak kabul edildi. Bir ay sonra karlan bir yasayla,
aznlk cemaatlerinin mlklerinin idaresi, yine seilmi temsilcilere verildi. Aznlk
kurumlarnn demekle ykml olduu "Mukataa Vergisi" 546 kaldrld.547
CHP ynetimi, aznlk cemaatlerine, partinin meclis seimlerinde gayri-
mslimlerin de aday olmasn arzuladn aklad ve cemaatlerden isim nermelerini
istedi. CHP, 1935'te Rum cemaatinden iki, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinden de birer
kiiyi, bamsz milletvekili olarak Mecls'e tamt.548 1946 ylnda Ermeni
cemaatinden Ber Trker, Yahudi cemaatinden Avram Galanti ve Rum cemaatinden
Kaludi Laskari ile Dr. Kukulis, CHP listesinden stanbul aday oldular. Ne var ki,
gayrimslimlerin oylarna talip olmak iin giriilen tm abalara karn, 1946
seimlerinde neredeyse tm gayrimslim semenler oylarn Demokrat Part'ye
verdiler. Ancak, DP'nin ynetici sekinleri de gayrimslimlerin oylarn almak iin
aba sarf etmilerdi. Sonu olarak, Yahudi cemaatinden Salamon Adato ve Rum
cemaatinden Vasl Konos, DP'nin stanbul milletvekilleri olarak Mecls'e girdiler.549
DP, seim kampanyas srasnda zellikle Varlk Vergisini eletirmi; hatta
iktidara gelmesi durumunda, denen vergi tutarlarnn iade edilecei szn vermiti.
Ancak bu teebbs ne siyasi arenada ne de kamuoyunda kabul grd. DP milletvekili
Salamon Adato'nun Varlk Vergisine ilikin olarak Mecls'te yapt konumalar, CHP
ve basn tarafndan keskin biimde eletirildi.550 Aslnda, Demokrat Parti yelerinin.
Varlk Vergisi madurlarnn zararlarn telafi etmek iin ciddi bir abas da yoktu.
Yabanc gzlemcilerin bu konudaki yorumu, geree daha yakn grnmektedir:
545 Jacob Tsanavaris, 1949 ve Amilianos Zaharaopoulos, 1951

546 Belediyenin, inaat alan ya da baheye dntrlen toprak iin ald vergi.
547 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turksh Relations (1918.1974), s. 248
548 Rum milletvekilleri Nikolas Taptas ve Eftiminte istamat Zihni Ozdamar, Ermeni milletvekili Bankier Kerestecyan ve Yahudi
milletvekili Dr. Abraham Marmaral
549 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Alya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 55.
550 Rfat Bali, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar", Tarih ve Toplum, 165 (1997),
s 47-59.
121
6-7 EYLL OLAYLARI
"DP'nin Varlk Vergisini geri deyeceine ya da aznlklara ynelik gizli ayrm-

cl ortadan kaldracana inanmak, saflk olur. DP de milliyeti bir parti." 551
DP'nin 1950 ylndaki seim zaferine kadar, zellikle -sonra cumhurbakan

olacak olan- Celal Bayar, Varlk Vergisiyle ilgili eletirilerini ve verginin geri den-
mesiyle ilgili tartmalar, gayrimslimlerin oylarn garantilemek iin srdrm-
tr. Neticede, Vakit gazetesi yazarlarndan birinin de syledii gibi; DP'nin kurucu
yeleri olan Adnan Menderes, Emin Sazak, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Yusuf
Kemal Tengirenk, 1942 ylnda Varlk Vergisinin Mecls'te tartld sralarda
CHP mlletvekliydler ve verginin konmas ynnde olumlu oy kullanmlard.552
Fakat CHP'nin 1946'dan beri izledii, grnrde liberal aznlk politikas
da, aslnda sadece d politika ve parti taktikleri gzetilerek belirlenmiti.
Nitekim, 1946 ylnda CHP'nin ynetici elitlerinin gayrimslimleri Trk va-
tanda olarak kabul etmediklerini aka gsteren ve devletin, nfusun bu b-
lmn nihai olarak kovma stratejilerini ieren gizli bir bilirkii raporu bulun-
maktadr. Raporda Trk milliyetilii dil, kltr ve lk birlii olarak tanm-
lanm, ayn zamanda, gayrimslimlerin kendilerini bu ilkelerden hibirine
bal hissetmedikleri, bu nedenle de cemaat yaamlarn Trk kltryle b-
tnleme amac tamadan srdrdkleri vurgulanmtr. Gayrimslimlerin bu
davran biimi, Osmanl mparatorluumun ne kuruluuna, ne gelimesine, ne
de savunulmasna katkda bulunduklarndan, Trklerle tarihsel bir balarnn
olmayna dayandrlmtr. Rumlar gibi kendi devletlerini ortaya koymak
durumunda olan aznlklar, Trk devletine sadakat gstermek yerine, kendi
ulus-devletleriyle iliki kurmay tercih etmilerdi. Hkmetin btnlemeye
dnk tm tedbirleri baarsz olmutu. Gayrimslim aznlklar, Trklere hibir
yaknlama gstermiyorlard ve ksmen de olsa halen ihanet edebilirlerdi. Bu
gruplarn Trklerle birlikte, parti ilkesi olan dil, kltr ve lk birliini
gerekletireceklerini beklemek, bu rapora gre "imknsz istemek" ti.1"
551 American Jewish Chronc raporu, (alnt) Bal, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-
1949), s. 74.
552 Bal, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar", Tarih ve Toplum, 165 (1997), s. 47-59.
553 CHP 9. Bro nun Aznlk Raporu, Ankara, 1946 (yaklak tarih), Rdvan Akar "Bir Brokratn Kehaneti. Ya da Bir Resmf
Metinden Planl Trkletirme Dnemi", Birikim 1 10/1998, s. 68-75
122
PERDE ARKASI
Dolaysyla, "problem" ancak gayrimslimlerin yurtdna g etmesiyle z-

lebilirdi. Rapora gre, gayrimslimlerin yzde 90' stanbul'da yaamakta ve
"acil bir sorun" oluturmaktaydlar. Ancak, bu sorunun zmne geilmeden
nce, Anadolu'nun geri kalan ksm gayrimslimlerden arndrlmalyd. Nfus
mbadelesi sonucu, Anadolu'da yaayan Rum kalmamt. Anadolu'daki
Ermeni sorunu da 1915'teki tehcir sayesinde halledilmi grnyordu. Ancak,
geride kalan Anadolu Ermenilerinin says artma eiliminde olduundan, bun-
larn ncelikle stanbul'a tanmas gerekiyordu. stanbul'da ise gayrimslim-
lerin yurtdna kmalar iin her trl kolaylk salanmal, buradaki ekonomik
ve finansal kaynaklara eriimleri engellenmeli, rnein devlet iletmelerinde
istihdam edilmelerinden kanlmalyd. Rapora gre, asl sorunu stanbul'daki
Rum aznlk oluturmaktayd:
"istanbul'da, zellikle Rumlara kar ciddi tedbirler almalyz- Bu anlamda, an-

lnda sylenecek tek bir cmle var: istanbul'un fethinin 500. yldnmne kadar,
bu ehirde bir tek Rum bile kalmamaldr." 554
Aslnda Ermeni, Rum ve Yahudiler toplam nfus ierisinde kk bir oran

tekil ediyorlard; ancak, ekonomideki stnlkleri grmezlikten gelinemezdi.
zellikle ithalat-ihracat irketleri ve sanayi tesislerinin byk bir ksm,
dorudan ya da dolayl olarak gayrimslimlerin elindeydi. Bu nedenle devlet,
Anayasa'da yer alan "devletilik ilkesi"ne dayanarak, ithalat ve ihracat ilerini
devralmak, gayrimslimlerin sanayi ortaklklarnda yer almalar
snrlandrlmalyd.
Bu bilirkii raporuna dayanarak darya kar aznlk politikasnda daha li-
beral bir tutum izlenmekle beraber, bu gruplara ynelik ayrmclklar resmi ol-
mayan talimatlar zerinden srdrld. Bylece, Marshall Plan (1948-1949)
erevesinde byk oranda yabanc sermaye ile iletilen otoyol, liman ve hava-
alan inaat firmalaryla ilgili bakanlklara ve devlet iletmelerine gizli bir mek-
tup yazlarak, Trk personel almnda gayrimslimlerin ve Trkiye'de ikamet et-
554 CHP 9. Bro'nun Aznlk Raporu, Ankara, 1946 (yaklak tarih), Rdvan Akar "Bir Brokratn Kehaneti -Ya da Bir Resmi Metinden
Planl Trkletirme Dnemi", Birikim 1 10/1998, s, 68-75
123
6-7 EYLL OLAYLAR]
meyen yabanclarn tercih edilmemesi "rica" edildi. Trk Hava Yollar'nn teknik
personel iin verdii bir i ilannda, bavuru iin gerekli koullardan biri de
Mslman olmakt.555
Aralk 1945'te, Sovyetler Birlii, Trkiye'deki Ermenileri de Sovyet Erme-
nistan'na kabul etmeye hazr olduunu aklad. Hem Ermeni cemaati ierisin-
de 1946 ylnn sonuna kadar sren, Ermenilerin Sovyetler Birlii'ne olas g
ile ilgili tartmalar, hem de hkmetin tutumu, aznlklar eit deerde vatan-
dalar olarak kabul etmeyen devlet politikasnn devamllna iaret eder.
ABD'de, kendisini Ermeni Ulusal Komitesi olarak tanmlayan bir grup, he-
nz 14 Mays 1945'te, Birlemi Milletler Cemiyeti'nin San Francisco Konferans
iin bir muhtra hazrlamt. Muhtrada, Trkiye'deki Ermenilerin Sovyet Er-
menistan'na transferi talep ediliyordu; bylece Ermenilerin "Trkler tarafndan
kklerinin kaznmas" engellenecekti.556 Trkiye'deki Ermeni basn ile Patrikhane
gibi resmi temsilciler muhtray knadlar. Ermeni gazetesi sz konusu talebi
yle deerlendirdi:
"Amerika'daki Ermeni Ulusal Komitesinin San Francisco Konjerans'na sundu-

u aptalca muhtradan byk bir aknlkla haberdar olduk. Biz Trkiye'de ya-
ayan Ermeniler, Cumhuriyet Trkiye'sinin insani yasalarndan dini ya da ulu-
sal farklar gzetilmeksizin faydalanyoruz. Adil bir sava sonras dnya olutur-
maya alan San Francisco Konferansnn bu aptal muhtraya hak ettii yant
vereceinden phemiz yok. 557
Rejimden duyulan memnuniyeti sergileyen ve olas basklarn engellenme-

sine hizmet eden bu resmi aklamann yan sra, Amerikan Konsolosluu'nun
Ermeni cemaati hakknda kaleme ald 3 Aralk 1946 tarihli rapor, cemaatin
Trk devletiyle olan ilikileri hakkndaki gerek deerlendirmelerini ortaya ko-
yar. Ermeniler bu raporda, her ne kadar o sralar kendilerini Trkiye'de rahat
hssetseler de, gemite yaplan ayrmclklar nedeniyle, yeni basklarn korku-
555 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya. Bir Toplu Gn yks (1946-1949), 5 59
556 NARA 867.4016/ 5-1445 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 14,05.1945,
557 NARA 867.4016/ 5-1445 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 14.05,1945
124
PERDE ARKASI
suyla yaadklarn, bu yzden de hi deilse ocuklarnn yurtdna g etmelerini

onayladklarn belirtmilerdir. Fakat ortalama bir Ermeni, "Trkler eit muamele
yaparlarsa" Trkiye'de yaamaya devam etmeyi tercih edecektir.558 G edilecek
lkeler arasnda bata, -her ne kadar kotalar nedeniyle giri yapmak zorlam olsa da-
Amerika ve Brezilya'nn ad verilmitir. Ayn raporda, Trk devletinin Ermeni aznln
sadakati konusundaki phesine neden olarak ise her eyden nce Ermenilerin 1.
Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorlu-u'nun toprak btnlne kar
verdikleri silahl mcadele ve Trk kltrne asimile olmak konusundaki
baarszlklar gsterilmitir.
Sovyetler Birli'nin 2. Dnya Savann ardndan Trkiye'den toprak talebinde
bulunmas, Trk makamlarnn Ermenilerin faaliyetlerini daha sk denetlemelerine
neden oldu.559 Trk gizli semsinin ok sayda polisi Ermeni cemaatinin arasna
kart.560 Trkler, Sovyetlerin Ermeniler arasndan gizli ajanlar seeceinden emindi;
bu nedenle istihbarat servisi iin her Ermeni Sovyetler Birliinin potansiyel gizli
ajanyd.
Sovyetler Birli'nin Aralk 1945'te lke dna kacak Ermenilerin Sovyetlere
gitmesine izin vereceini aklamas, resmi ifadenin aksine, Ermeniler arasnda byk
bir sevince neden oldu. Balangtaki yksek bavuru says, Trk istihbarat polisinin
Sovyet Konsoloslugu'nda kayt yaptran Ermenilerin isimlerini toplad ve onlar asker
561
kaa olarak belirledii aa ktktan sonra, dmeye balad. Bir hkmet
temsilcisi, Amerikan bykelisine, Ermenilerin Sovyetler Birlii'ne ya da baka bir
lkeye g etmelerinin nnde herhangi bir engel bulunmadna dair gvence vermi
olsa da, pek ok Ermeni, kendileri gidip kayt yaptrmaktansa, kayt olacak kiilerin
isimlerinin yer ald bir listeyi tandklar biriyle Sovyet Bykelilii'ne gndermeyi
tercih ediyordu. Daha sonra da elilik mensuplar bu kiileri evlerinde ziyaret ederek
kayt ilemlerini yapyorlard. Sovyet Bykellii'ndeki listelerin almasn takip
eden iki gn ierisinde, 190562 Ermeni yurtdna kmak iin bavurmutu bile; bu say
iki
558 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03,12,1946
559 NARA 867 4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03,12.1946
560 PRO FO 195/2597, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25 06,1946
561 NARA 867,4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03 12.1946
562 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18 12,1945.
125
6-7 EYLL OLAYLARI
hafta sonra 500'e,563 bir yl sonra -Aralk 1946'da- ise 10.000'e kmt.564 O dnemde
Trkiye'deki toplam Ermeni nfusu yaklak 65.000 kiiydi.565 Geri Ermeniler Sovyet
yanls deildiler ve orada da kovuturmalara uramaktan eki-niyorlard; ancak,
Sovyet Ermenistan'na gitme kararn u metaforla aklyorlard: "Bir ocuk,
dvlecekse, herhalde yabanc birinden dayak yemek yerine, kendi babasndan dayak
yemeyi tercih eder."566 ki Ermeni gazetesi, Jamanak ve Marmara, Aralk 1945'te,
Sovyetler Birli'nin davetini knad ve Ermeni aznln, tpk lkedeki 19 milyon
Trkn yapt gibi, Trkiye'ye kar sorumluluklarn yerine getirdiini ve Trk
devletine sadk olduunu vurgulad.567
Daha kk bir Ermeni gazetesi, Nor Lur, daha cesur davranarak, gazeteci Toros
Azatyan'n Ermenileri Sovyetler Birlii'ne g etmeye aran "Artk Yeter" balkl
makalesini yaymlad.568 Yazar, makalesinde, Ermenilerin Trkiye'de alma
zgrlkleri olsa, tam vatandalar olarak kabul edilmi olsalar ve Trklerle ayn haklara
sahip bulunsalar, Sovyet Bykeliligi'nde kayt yaptrmayacak olduklarn belirtmiti.
Trk yetkilileri makaleye tepki vermekte gecikmediler; Azatyan tutukland ve ar
ikence grd; Ermenilerin Sovyetler'e g listesine kaydettirilmesi iin kurulmu bir
rgtn lideri olmakla suland.569 Yaz aylarnda birok Sovyet gemisi Boazlar
geerek, Yunanistan'dan ve Levantenlerin yaad dier lkelerden gelen Ermenileri
Sovyetler Brl'ne tad. Trkiye'deki Ermenilerin hizmetine, 1946 yl sonuna kadar
herhangi bir gemi sunulmam-t. Amerikan Konsolosluu'nun aklamalarna gre,
yaplan kaytlar, sadece Sovyetler Birlii'ne Trkiye'deki "mutsuz" Ermenilerin saysn
bildirmi oluyor ve Trkiye'nin Ermenilerin sadakatinden phe duymas iin bir sebep
daha oluturuyordu.570
563 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 19.12.1945.

564 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946
567 PRO FO 195/2488/573, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 26.12.1945.
568 PRO FO 195/2488/573, stanbul BaKonsolosluu Raporu, 24.12.1945; BCA Dosser F11, Code 30.1.00, Platz:
101.623.4, 01.02.1946
569 PRO FO 195/2597, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 04 07.1945
570 NARA 867.4016/ 5-1449 ABD Bykelilii, Ankara'dan Devlet Departmanna, 03.12.1946.
126
PERDE ARKASI
Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk
Demokrat Part'nin 1950 ilkbaharndaki seim zaferinin ardndan, balan-

gta gayrimslim aznlkla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin ger-
ginliini yitirdii grlmektedir. Yeni hkmetin programnda, partinin milli-
yetilik anlay, tpk nceki hkmetlerde olduu gibi, vatandalk esasna
gre tanmlanmtr. Buna gre, vatandalk iin n koul, ortak bir tarihin ge-
litirdii ortak bir kltr ve lkdr. Her vatanda, dini ya da rk ne olursa ol-
sun Trk saylmaktadr.571 DP hkmetinin ilk zamanlarnda, gayrimslim
gruplar yeni iktidarn liberal politikasnn lkedeki aznlklara kar taknlan
tutumu da olumlu ynde etkileyeceini ummulard. DP brokratlarnn, ilgili
gayrimslim cemaatlerin dini lider seimleri esnasnda saladklar kolaylklar,
bu beklentileri dorular gibi grnyordu.572 DP'nin dier uygulamalar da
devlet elitlerinin ilgili aznlk gruplarna kar daha hogrl bir yaklam
iinde olduunu gsteriyordu.
1950'li yllarn banda Trkiye ile Yunanistan arasnda gelien dostane iliki
ve iki lkenin NATO ve Balkan Pakt'ndaki ibirlii, Trk hkmetinin zellikle
Rum aznla verdii tavizlerin nedenleri olarak grlebilir.
Aznlk okullaryla ilgili akademik ve idari dzeydeki snrlandrmalar orta-
dan kaldrlyordu. rnein, Heybeliada'daki Ruhban Okulu, yine Yunanis-
tan'dan ya da dier Hristiyan lkelerden renci kabul etmeye balayabilmiti.
Aznlk okullarnn eitli ihtiyalarn karlamak zere zel organizasyonlar
kuruluyordu.
Belirli sayda retmenin Yunanistan'dan gelip, stanbul'daki Rum renci-
lere ders vermesine izin verilmiti; ayn ekilde Trk hkmeti de Bat Trak-
ya'daki Trk aznln okullarnn desteklenmesi iin Trk retmenler gnde-
rebilecekti. Ayn zamanda, okullara gerekli ders malzemesinin salanmas da il-
gili hkmetler tarafndan kabul edilmi. Milli Eitim Bakanl'nn onayyla,
Rum aznlk okullarna Yunanistan'dan dergi ve kitaplar gnderilmiti.
571 Demokrat Parti Tzk ve Program, Ankara 1953.

572 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12 05.1953
127
6-7 EYLL OLAYLARI
Dahas, her iki hkmet, sz konusu aznlklar maddi olarak da destekle-

me karar ald.573 Rum Patrii Athenagoras ile Trk liderleri arasndaki iliki,
DP'nin iktidara gelmesinin ardndan olumlu ynde gelimiti. Patrik, 27 Tem-
muz 1950'de, Ankara'da Celal Bayar ve Adnan Menderes ile bulutu ve bu ziya-
reti bir yl sonra da yineledi. 10 Kasm 1953'te, Atatrk'n naann Antkabir'e
nakledilmesi trenine davet edildi. Bir yl sonra. Cumhuriyet tarihinde ilk kez
bir babakan, Fener'deki Patrkhane'ye resmi bir ziyarette bulundu.574 Yunanis-
tan ve dier bat lkelerinden gelen siyas ve dini temsilciler, Trkiye seyahatle-
ri srasnda herhangi bir kstlamayla karlamadan Patrikhane'yi ziyaret edebi-
liyordu. En nemli ziyaretiler arasnda, 13 Haziran 1952'de Patrikle bir araya
gelen Yunanistan kraliyet ifti, Paul ve Frederika da bulunmaktayd.575
ngiliz Konsolosluu'nun bir mensubu, Dler'ne yazd bir raporda
Rum Patrii Athenagoras'n Trk hkmetiyle ilgili olumlu yorumlar karsnda
duyduu aknl gizleyemiyordu:
"yle hissettim ki, kendisi [Patrik (y.n.)} adeta dnya zerindeki cenneti tasvir
ediyordu. Tam sivil haklardan, tmyle eit muameleden, harika Trk adaletin-
den bahsediyor ve halknn Trkiye'de tamamen zgr yaama imknna sahip
olmasnn ne byk bir ans olduunu anlatyordu. Cumhurbakan bu lkenin
gerek babasyd ve Babakan da gerek bir centilmendi... ve bu minvalde sarf
edilmi pek ok sz daha... inann bana, burada kullandm kelimeler, aynen
Patrik Hazretlerinin kulland kelimelerdir." 576
Gayrimslimlerin DP hkmetine duyduu gven, kendini semen dav-

ranlarnda da gsteriyordu. 1950 ve 1954 seimlerinde, semen hviyeti olan
neredeyse tm gayrimslimler DP'ye oy vermiti.577 Genelde aznlklarn all-
m ekingen tutumlarndan fakl olarak, bu kez dini ve sivil nderler, aka
573 Alexis Alexandris vd.: Oi Ellinotourkikes Scheses 1923-1987, Atina 1988, s, 121
574 Vasilis Moutsoglou, Tourkia sto Metavallomeno Diethnes Peri va llon ka Oi Ellinotourkikes Scheseis, Atna 2000, s, 40. 575
Kosta M, Stamatopoulou, / Teleutaia Analampi. I Konstantinoupolitiki Romosyn sta Chronia 1948-1955,
Atina 1996, s. 39. 576 PRO FO 371/101890,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 15.04 1952 577 NARA
782 00/11-2157 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 24.1 1.1957.
128
PERDE ARKASI
Demokrat Parti lehinde konuuyordu; bu durum gayrimslimler arasndaki oy

kullanma orannn da yksek olmasna yol at. Buna karlk CHP'nin politi-
kas aznlklarn gznde Jn Trklerin ar milliyeti izgisinin bir devamyd.
Zorla askerlik hizmetine alnma, Varlk Vergisi, asimilasyon denemeleri ve
Kilise ile cemaat almalarnn saldrgan bir tutumla engellenmeye allmas,
aznlklarn bir nceki hkmete yabanclamasna neden olmutu. zellikle de
devlet tarafndan sk denetim altnda tutulan ekonomi politikas, ekonomide
kendi inisiyatifleriyle hareket etmeyi tercih eden gayrimslimlerin honut-
suzluuna yol amt. 578
1950 seimlerinde drt gayrimslim, DPnin stanbul milletvekili olarak
Meclis'e girdi: Salamon Adato, Vasl Konos, Ahlya Moshos ve Andre Vahram.
1954'te, Meclis'te yine drt gayrimslim DP milletvekili yer alyordu: Aleksan-
der Hatzopulos, Ahlya Moshos, Andre Vahram ve Henri Soryano. Gayrimslim
milletvekilleri, Meclis komisyonlarnn siyas almalarna da dahil ediliyordu.
rnein, Rum kkenli milletvekili Ahlya Moshos, ykselen "ant-Kemalizm"i
incelemek zere oluturulmu Meclis Aratrma Komisyonu'nun yesiydi. Alek-
sander Hatzopulos 1955 ylnda, Trk-Iran ekonomik ibirliini gelitirmek zere
Tahran'a gnderilen bir Meclis komisyonunda yer almt. Ayn milletvekili,
1959 ylnda -Kbrs Antlamas sonrasndaki ilk dnemde- Yunanistan Cum-
hurbakan Konstantmos Karamanls ve Dileri Bakan Averof-Tositzas Anka-
ra'y ziyaret ettiinde, arabuluculuk grevini stlenmiti.579
30'lu ve 401 yllarla kyaslandnda, DP iktidarnn balang evrelerinde
basnda gayrimslimlere ynelik neredeyse hibir saldr yer almyordu. Ga-
zeteler, 1955 ylna kadar daha ok gayrimslim cemaatlerin ilerindeki
atmalar,580 cemaatlerdeki seim sreleri581 ve dini bayramlar582 ile ilgili ha-
berlere yer veriyordu. Milliyeti izgideki Hrriyet gazetesinde, 1950-1954 yl-
578 NARA 782 00/1 1-2157 ABD Bakonsolosluu,istanbul'dan Devlet Departmanna, 24,1 1.1957,
579 Aiexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turklsh Relatons (1918-1974), s, 250.
580 Hrriyet, 22,07,1950; Yeni Sabah, 12 08 1950, Hrriyet, 12,05,1954: Yeni Sabah, 20,05,1954,
581 Yeni Sabah, 21 05,1950; Hrriyet, 26 11,1950; Yeni Sabah, 12,01.1951, Yeni Sabah, 12,03.1951, Yeni Sabah, 17
03 1951
582 Hrriyet, 07.01.1952; Yeni Sabah, 1 1 , 0 1 , 1 9 5 2 ,
129
6-7 EYLL OLAYLARI
lar arasnda, aznlklara saldr olarak nitelendirilebilecek yalnzca 15 haber

baslmtr. Bu tarz haberlerden birinde, bir Rumca gazete, yaymlad bir ha-
berde stanbul kelimesi yanl yazld ve stanbul'daki baz semt isimleri hl
Yunan isimleriyle zikredldii gerekesiyle knanmtr.583 Bir baka haberde,
aln Rumca brorlerle Beyolu'nda duyuran Demirbank, gazete tarafndan,
lkenin resmi dilinin Trke olduu hatrlatlarak uyarlmtr.584 stanbul'da
kan Rumca gazetelerin Yunanistan'dan g eden Trk aznln durumunu hi
konu edinmemesi de Trk basnnca eletirilmi bir husustur. Bu balamda
Hrriyet gazetesi, Rum basnn, Trk aznln Yunanistan'da maruz kald
ayrmcln artmas durumunda "Trk genliinin sabrnn taabilece-i"
konusunda uyarmtr.583
Ancak, balangta gayrimslim gruplarla DP yetkilileri arasndaki ilikinin
iyiye gitmesinin yaratt mutluluk havasna ramen, ksa srede DP'nin zellik-
le gayrimslim cemaatlerin faaliyetlerine ynelik tutumunun Cumhuriyet Halk
Partisi izgisinden pek de farkllamad ortaya kmtr.586
Dini kurum, okul ve hayr derneklerinin kurulmas, idaresi ve denetimi gibi
aznlk haklar 1923 Lozan Antlamasyla gvenceye alnm olsa da, uygulan-
malar aamasnda CHP hkmeti srekli engeller karmt. Aznlk cemaatle-
rinin baz kurumlarnn ileyii, CHP brokratlarnn yeni seilen bakanlar
onaylamamas ile ska engelleniyordu. Neticede Trk hkmetinin amac, An-
kara'daki merkezi hkmetin dnda var olan "yar-yasama kurumlarn" devre
d brakmakt. Aznlklarn bamsz kurulular, ynetici elitler tarafndan
"devlet iinde devlet" 587 olarak deerlendiriliyordu ki, onlarn gznde bu sadece
lke iinde bir blnmeye yol aabilirdi. Bu nedenle, CHP hkmeti tarafndan
1949 ylnda kartlan bir yasayla (No. 5404) cemaatlerin dini ve -okullar gibi-
sosyal kurumlaryla, cemaatlerin merkezi danma kurullar deil, yerel cemaat
temsilcileri ilgilenecekti.
583 Hrriyet, 14,04.1954.

584 Hrriyet, 05 19.1954
585 Hrriyet. 24.11 1953.
586 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, "2 05.1953
587 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953
130
PERDE ARKASI
DP liderliinin Ermeni ve Yahudi cemaatine 1950 ve 1953 yllarnda mer-

kezi cemaat meclislerini seme ve birletirme iznini vermesi, gayrimslimleri, ce-
maat kurumlarnn faaliyetlerini daha geni bir alanda gerekletirebilecekleri
ynnde umutlandrd. Fakat 1953 yazndan itibaren DP yneticileri, gayrims-
lim cemaatlerle ibirliine son verdiler. Grev sreleri dolan cemaat danma
meclislerinde yeniden seim yaplmasna izin verilmedi. Grev sresi Aralk
1952'de dolan Ermeni merkez danma meclisinin toplanmas iin Mays 1953'te
hl Trk yetkililerden izin karlmaya allyordu. Ermeni cemaatinin ileri
bu nedenle daha ok hayrseverlik erevesinde, yasal anlamda bir meruiyet ol-
makszn srdrlyordu.588
Rum cemaati de benzer sorunlarla kar karyayd. Okullar ve dini ku-
rumlar yneten Rum cemaatinin merkezi danma kurulunun da grev sresi
1952 yl sonunda dolmu ve 1953 Maysna kadar, yeni bir seim yaplmasna
onay verilmemiti. DP'nin ynetici elitleri, tpk daha nce CHP'nin de yapt
gibi, aznlk cemaatlerinin, sosyal ve dini kurumlarn ynetmek iin merkezi bir
kurula sahip olmalar gerekmediini beyan ediyordu. Bu kurumlarn her biri, ye-
rel temsilcilerin gzetimine braklabilirdi.589
Trk otoritelerinin gayrimslim cemaatlerin faaliyetlerini zorlatrmasyla,
gayrimslimler gemite olduu gibi, ikinci snf vatanda muamelesi grmeye
baladlar. Piyade Okulu'na girmek zere bavuranlarn ya da gnll olarak
Trk ordusuna katlmak isteyenlerin Trk rkna mensup olmas gerektii, gaze-
te ilanlar araclyla duyuruluyordu. Anneleri gayrimslim aznla mensup ya
da slam dinine sonradan gemi olan bavuru sahipleri geri evriliyordu. Geri,
askerlik grevini yedek subay olarak yapan gayrimslimlerin says, gemi yl-
lara kyasla bir hayli artmt. ngiliz Konsolosluu'nun raporlarna gre, bu ted-
birler sadece Bat'nn "yattrlmasna" yaryordu. Nitekim, gayrimslim yedek
subaylar sadece doktor, tercman ve mhendis olarak kullanlyor, stratejik ne-
me sahip pozisyonlardan ise uzak tutuluyorlard. Subaylarn sadece yabanclarla
deil, gayrimslimlerle de evlenmesi yasaklanmt. Yasalarda, gayrimslimle-
588 NARA 782.00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953

589 NARA 782 00/5-753 ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.05.1953
131
6-7 EYLL OLAYLARI
rin bakanlklarda ya da dier hkmet dairelerinde istihdamn engelleyen her-

hangi bir hkm yer almamasna karn, uygulamada Menderes dneminde de
deien bir ey olmamt.590 Almanya'dan g eden baz Yahudi bilim adamlar
dnda, gayrimslimlerin niversitelerde retim yelii yapmas mmkn de-
ildi. ngiliz Konsolosluu mensuplarndan birinin, aznlklarn statsn ta-
nmlamak zere 1944 ylnda yazd bir raporda dile getirilenler, Trkiye'nin
szde "yeni" siyasi dneminde de geerliliini korumaktayd:
"Yasalarn gznde, aznlk ile Trk eit. Ancak bu eitlik, daha ilkel bir demokrasi
anlayna ait: "kimiz de insanz, ama yine de ben senden daha stnm'... "591
Demokrat Parti, gayrimslim aznlklara "iktidara geince Varlk Vergisini

geri deyeceine" dair verdii sz de tutamad. Mecliste milletvekillerinin bu
konuyla ilgili sorular zerine Maliye bakan, lkenin o esnadaki ekonomik ko-
ullarnn tazminat denmesini mmkn klmadn aklad.592 Varlk Vergisinin
ekillendirilmesme kendisi de katkda bulunmu olan Maliye memuru Faik
kte'nn 1951 Mays'nda yaymlad eletirel bir aratrma,593 Trk kamuoyun-
da sert tartmalara neden oldu. Trk basn, kte'yi "Mslmanlar ve gayrims-
limler arasna dmanlk tohumlar ekiyor" olmakla, dahas, d glere Trkiye
aleyhine propaganda iin kullanabilecekleri malzeme salamakla itham etti.594
Demokrat Parti milletvekilleri de kte'yi eletirdiler. Varlk Vergisi siyasi bir ha-
ta olmu olsa bile, "devlet srlarnn aklanmas, alaklkt"595 1953 yl sonunda
DP milletvekili Ahmet Grkan, Varlk Vergisini, gayrimslimlere ynelik bir
ayrmclk olarak yeniden gndeme getirdi. 1954 seimlerinde DP'nn yeniden
seileceini dnerek, Varlk Vergisinin sorumlularnn siyasi haklarnn elle-
rinden alnmas yolunda bir yasa tasars hazrlamak istiyordu.1"6 Gayrimslim
Avram Leyon, alom gazetesinde yaymlanan mektubunda Grkan'a, bu giriim
iin neden bir sonraki seimlere kadar beklediini sordu. Gerekten de DP ye-
590 PRO PO 371/101893, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 03,06 1952

591 PRO FO 195/2486/855, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 19,10 1944,
592 Rfat Bali, "ok Partili Demokrasi Dneminde Varlk Vergisi zerine Tartmalar, Tarih ve Toplum, 165 (1997), s. 47-59
593 kte, The Tragedy of the Turksh Capital Tax, s, 67
594 Akam, 18 05 1951; Son Posta, 20 05,1951
595 Cumhuriyet, 28 06 1951
596 Cumhuriyet, 16 12 1953,
132
PERDE ARKASI
leri, 1957 Meclis seimlerinden nce Varlk Vergisinden kaynaklanan zararlarn

tazmin edileceine dair verilen bu sz, sadece gayrimslimlerin oylarn kazan-
mak iin kullanmlard. Genel ya da mahalli seimlerden nce bu mevzu, ge-
nellikle bir DP milletvekilinin soru nergesiyle Meclis tartmalarna sokuluyor
ve ardndan, bir sonraki seim tarihine kadar unutuluyordu. 1957 seimlerinden
sonra gayrimslimlerin tazminatla ilgili beklentileri nihayet son buldu; DP'nin
Varlk Vergisi ile ilgili tartmalar gndeme getirmesinin gerek nedeninin mu-
halefetteki CHP'yi bask altna almak olduunu anlamlard.
1954 ylnda Kbrs'la ilgili tartmalarn iddetlenmesi, DP'nin gayrimslim
aznlklara kar balangta gsterdii tolerans tamamen yok etti. 1955 ylnda,
6-7 Eyll Olaylarndan nceki yaz aylarnda, aznlk kart dier olaylarn da ev-
velinde olduu gibi,597 Trk basnnda, zellikle de Hrriyet gazetesinde, aznlk-
lara ynelik bir kkrtma kampanyas balatld. Saldrlar ounlukla Rum azn-
la ynelikti; ancak, Trk devletine sadakatsizlik sulamalar "Rumlarn" ahsn-
da tm gayrimslimlere ynelikti. Bu olgu, Varlk Vergisinin uygulanmas srasn-
da da kullanlmt. Benzer ekilde, Yahudiler, dier gayrimslimleri temsilen
Trk halkn "smrenler" olarak tasvir edilmiti. Basnn bu kampanyas zellikle
stanbul'daki Rum aznlk, Patrikhane ve Rum basn zerinde younlayordu.598
Kbrs'la birleme (Enoss) talebi, Yunanistan tarafndan, adada nfus o-
unluunun Yunan olmasyla gerekelendirliyordu.Yunanistan ile Kbrs arasn-
daki olas bir birlemenin adadaki Trk nfusu aznlk statsne sokaca ger-
ei, Trk basnnda Yunanistan ve Trkiye arasndaki aznlk sorunlar zerine
genel bir tartmann yrtlmesine yol at. 1953'ten itibaren, Bat Trakya'dak
Trk aznla ynelik ayrmclklarla ilgili haberler Trk gazetelerinde giderek
daha ok yaymlanr olmutu.599 Bu haberlerde her eyden nce, Yunanistan idaresi
altnda Kbrsl Trklerin de ayn biimde baskya maruz kalabileceine dikkat
ekiliyordu.600
597 Bkz. Blm 3. Trakya Olaylar (1934), Varlk Vergisi (1934)

598 Fot Benlisoy, "6/7 Eyll Olaylar ncesinde Basnda Rumlar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 28-38.
599 "Trk aznlk camiye gidemiyor". Hrriyet, 26.09.1953; "Yunanistan Trklerin mallarna el koyuyor": Hrriyet, 30.09.1953;
"Yunanistan'daki Trk retmenler iten kartlyor": Hrriyet, 07.10.1953; "Bat Trakya Trklerine i verilmiyor": Hrriyet,
01.11.1953; "Bat Trakya'da bir kyn tamam Trkiye'ye g edecek": Hrriyet, 29.02.1954; "Bugn Bat Trakya'dan 22 Trk
Trkiye'ye g etti": Hrriyet, 22.03.1954.
600 Hrriyet, 19.07.1955
133
6-7 EYLL OLAYLARI
1955 yaznda, stanbul'daki Rum aznlkla Bat Trakya'dak Trk aznlk

dorudan karlatrlmaya baland. Gazeteciler, Yunanistan'daki Trk aznlk
ayrmclk nedeniyle ge zorlanrken, stanbul'daki Rum aznln "srlme en-
diesi olmadan rahat bir yaam srmesini" eletiriyordu.601 Hatta, 6 Eyll'den bir-
ka gn nce, Kbrs'ta statkonun deitirilmesi durumunda 1923 ylnda imza-
lanan Lozan Antlamasnn tamamen tartmaya alaca tehdidinde bulunulu-
yordu. Bylece, Dodekanes adalar ve Bat Trakya ile ilgili sorunlarn yannda, s-
tanbul'daki Rum aznlnn statsnn de yeniden ele alnmas gerekecekti.602
Kbrs ve aznlklar sorunu erevesinde, Patrik de basnn hedef tahtas haline
getirilmiti. Beklenti, Patrik'in Kbrsl Rum Bapiskopos Makarios ve Yunan kilisele-
rinin Kbrs politikasn knamas ynndeydi. Daha 1954'te, Kbrs'ta Trk haklar-
nn korunmas iin kurulan bir komisyon, Patrik'e bir mektup yazarak himayesi al-
tnda bulunan piskoposlar, siyasi meselelere karmamalar ynnde disipline etme-
sini istemiti. Basn, Haziran 1955'ten itibaren, ban Hrriyet, Yeni Sabah ve Terc-
man gazetelerinin ektii bir kampanya balatt; ama, Patrik' Kbrs sorununa dahil
etmekti. 2 Temmuz 1955'te Tercman, Patrik'in Piskopos Makarios'un "dalavereleri-
ne" dorudan mdahalede bulunmasn istedi. Ancak, Patrik Athenagoras'n verece-
i siyasi bir deme, Lozan Antlamasnn Patrik'i siyasi olamayan ve sadece aznlk-
larn dini faaliyetlerini dzenleyen bir kurum olarak tanmlayan dzenlemesine ay-
kr olabilirdi. Trk kamuoyu, Patrik'in yetkilerinin yalnzca dini meselelerle snrl
kalmasna zel bir deer vermi olmasna ramen, imdi Patrik'ten tartmal bir si-
yas soruna mdahale etmesi bekleniyordu. Buna ilaveten, Bapiskopos Makarios
Kbrsl Rumlar tarafndan seilmiti ve bamz bir kilisenin ba olarak, Patrikha-
neyle herhangi bir idari balants yoktu. Patrik'in tarafsz tutumu, gazete editrlerini
daha da ok kzdryordu. Patrik, Bapiskopos Makaros'a kar gsterdii "vur-
dumduymazlk" yznden ar eletirilere urad.603 ok sayda gazeteci, Patrik'in s-
tanbul'dan kovulmasn dahi talep etti.604 Athenagoras'n Megali dea605 taraftar oldu-
601 Cumhuriyet, 01.07.1955.

602 Vakit, 04.09.1955.
603 Hrriyet, 14.07.1955; Yeni Sabah, 18 07 1955.
604 Yeni Sabah, 10 08 1955.
605 Yunanistan'n Bizans mparatorluunu yeniden kurmak iin Kk Asya'nn byk bir blmn Trkiye'den alma lks.
134
PERDE ARKASI
u, bu yzden de Kbrs'la ilgili konularda komplolar dzenleyip, Trk kart faali-

yetleri ve entrikalar destekledii iddia ediliyordu.606 Sulamalar yle bir boyuta vard
ki, stanbul'daki baz piskoposlarn, Kbrs'taki EOKA (Ethniki Organoss Kyprion
Agonston)607 faaliyetlerini desteklemek iin milyonlarca lira ba topladklar dahi
iddia edildi.608
Gazeteler bu iddialar destekleyecek kantlar gsteremeseler de haberlerin
Trk kamuoyu zerindeki etkisi bykt. 6-7 Eyll saldrlarnn ksa bir sre
ncesinde, basnn da yardmyla, Trklerin "aznlklarn sadakati" ile ilgili p-
heleri ve gayrimslimlere kar duyduklar antipati canlandrlm durumdayd.
Patrikhane'ye kar yrtlen basn kampanyas srasnda ska, Trk
Ortodoks Kilises'nin ba olan Papa Eftim'in grlerine bavuruluyordu;
gazetecilere gre Eftim, dini bir merci olarak "Patrik'in entrikalarn" deer-
lendirebilirdi. Papa Eftim, tam da Trk basnnn anlayna uygun olarak,
Patrikhane'nin Yunanistan tarafndan maddi olarak desteklendiini, dolaysyla
da Yunan hkmetinin siyasi grlerini paylatn aklad.609 Eftim, 18
Temmuz 1955'te Hrriyet'te yaymlanan ak mektubunda, Rum Patriinin
Kbrs sorunu karsnda taknd pasif tutumu, "Trk kan dken EOKA
savalarnn knanmasnn, dini bir vecibeyi yerine getirmekten baka bir ey
olmad" gerekesiyle eletirdi. Eftim ayrca, Athenagoras'n dini kurallara
dayanarak Bapiskopos Makarios'u politik faaliyetlerden men edebilecei
iddiasn da gndeme getirdi.610 6-7 Eyll saldrlarnn hazrlanmasnda nemli
bir rol stlenen MTTB gibi genlik rgtleri de,611 Rum Patriine kar
srdrlen kampanyaya katlmaktaydlar. rgtn basn aklamasnda "Kilise
bakanlar Rumlar kan dkmeye tevik ettii" halde Patrik'in "suskun" kalmas
knand.612
606 Cumhuriyet, 28.08 1955

607 Kbrsl Savalar Ulusal rgt
608 Hrriyet, 08 07 1955; Yeni Sabah, 27.08 1955, Yeni Sabah, 03 09 1955
609 Yeni Sabah, 09 09 1955
610 Hrriyet, 30.07 1955
611 Bkz Blm 2: Kbrs Turktr Cemyeti'nin, renci Birliklerinin ve Sendikalarn Rol
612 Yeni Sabah, 21.07.1955.
135
6-7 EYLL OLAYLARI
Trk gazetelerinin hedef tahtalarndan bir dieri de stanbul'daki Rum bas-

nyd. Cumhuriyet, "Yunanistan basnnda ve stanbul'daki Rum basnnda Kbrs
sorunu" balkl bir dizi ke yazs yaymlyordu.613 Rum basn, Trkiye'nin Kb-
rs konusundaki tutumunu yeterince desteklemedikleri, onun yerine Yunanis-
tan'da kan haberleri bastklar gerekesiyle eletiriliyordu.614 Patrikhane rneinde
olduu gibi, Rum gazetelerinden, Kbrs sorunuyla ilgili aka Trkiye lehine
yorumlar yaparak vatanseverliklerini kantlamalar bekleniyordu. stanbul'daki
Rum basnnn tarafszl, Trk gazetecileri tarafndan giderek artan bir biimde
"hyanet" olarak yorumlanyordu.615 Basndaki polemii sona erdirmek iin, Ele-
uphtheri Foni gazetesinin editr, Patrik ve Rum basnyla ilgili iddialarn tamamen
speklasyondan ibaret olduunu aklayarak, Trk meslektalarndan somut de-
liller gstermelerini istedi. Ancak, bu yaz da Cumhuriyet tarafndan eletirildi ve
yazar, vatansever olmad, tersine blc olduu gerekesiyle knand.616
6-7 Eyll saldrlarnn balamasndan bir hafta nce, Trk basn zellikle
stanbul'daki Rumlara ynelik olarak gerekleen saldrlar tartyordu. rne-
in Tevikiye'de bir Rum genci, duvardaki "Kbrs Trktr" yazsnn zerini bo-
yamak isterken tutuklanmt.617 Eskiehir'de bir Rum kadn, Trkleri aalad
iin halktan dayak yemiti.618 Bir otobste Rumca konuan iki Rum, bir subay
tarafndan dvlmt.619
Trk basn, 6-7 Eyll Olaylaryla ilgili tasvir ve deerlendirmelerinde de,
aznlklarn sadakatsiz, "hain vatandalar" olduuyla ilgili ithamlara bal kalmt.
Saldrlarn hemen ertesinde, basn henz zgrce haber yapabiliyorken ve rfi
idarenin sansr uygulamas balamamken620 gazetelerde yer alan haberlerde,
iddet olaylarnn kmasndan bizzat aznlklar sorumlu tutuluyordu. stanbul
basn, 6 Eyll gn, "Trkl" aaladklar ya da kkrtc davrandklar iin
613 Foti Benlisoy, "6/7 Eyll Olaylar ncesinde Basnda Rumlar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 28-38
614 Cumhuriyet, 27.08.1955.
615 Hrriyet, 02.09.1955
616 Cumhuriyet, 30.08.1955
617 Vatan, 04.09.1955.
618 Vatan, 04 09 1955.
619 Vatan, 06.09.1955
620 Bkz. Blm 3: 50'li Yllarn Politik ve Sosyoekonomik Koullar erevesinde 6/7 Eyll Olaylar
136
PERDE ARKAS
saldrya uram olan gayrimslimlerle ilgili, ynla rnek yaymlyordu.621 iddet

eylemlerinin kmasna gereke olarak gsterilen bir baka olay da, gayri-
mslimlerin, iyerlerine veya evlerine Trk bayra asmay reddetmi olmalary-
d.622 Gazeteler, vatanseverlikten deil de kendilerini yamaclara kar korumak
iin, son dakikada bayrak asmaya alanlarn "foyalarn" ortaya karyordu:
"Villi, bayrak asarak iyerini kurtarmak istiyor, ama bu dalavereye kim inanr?"623
Gazeteciler, ii "kilise ve okullar yakanlarn Rumlarn kendileri" olduunu
sylemeye kadar vardrmt.624 Neredeyse 4.000'in zerindeki yama olayna
ramen, gazeteler sevin iinde, iddet olaylar esnasnda haneye tecavz ve ya-
malama olaylarnn meydana gelmediini haber veriyordu.625 Tek tk de olsa
yamalar sz konusu olduunda ise, bunlar, aznlklarn saldrlarna kar yapl-
m "intikam" eylemleri626 olarak gsteriliyordu. Hatta baz gazeteler, Rumlarn,
Trklerin ev ve iyerlerine saldrdn dahi iddia etmiti.627 Olaylar srasnda ba-
z aznlk mensuplarnn lmesi, basn tarafndan ksmen yalanlanmt.628
rfi dare Kumandanlnn Trk basnna mdahale etmesinin ardndan,
aznlklar aleyhine gndeme getirilen sulamalar son buldu. Artk, 6-7 Eyll
Olaylaryla ilgili olarak hkmetin resmi sylemi stlenilmi, olaylar Trkiye
aleyhine dzenlenmi bir komplonun paras olarak gsterilmeye balanmt:
Neredeyse tm gazetelerin az birlii etmiesine bildirdiine gre, Trk
renci genlii. Yunanistan'n Kbrs politikasna dayanan siyasi ent-
621 "Trkle hakaret ettikleri iin Beikta'ta Ananoras'n, Kurtulu'ta da Tirasfilos'un iyerleri yamaland." Yeni Sabah,
10.09.1955; "7 Eyli'de bir Rum kadnn 'Yunan ordusu size gnnz gsterecek' demesi zerine bir grup, kadnn
evine girdi ve mobilyalar paralad." Hrriyet, 08.09.1955; "Kurtuiu'ta Yervant, Trkle hakaret etmekle suland."
Gece Postas, 07 09.1955, "Rumlarn Terbiyesizlii ki Rum bir Trk grubuna yle diyor; 'Sz Kbrs'a giderseniz, stan
bul bize kalr ' ki Rum halktan dayak yiyor, polis Rumlar kurtaryor." Miiliyet, 07.09.1955
622 "Kumkap'da Trk bayra asmak istemeyen iki Rum ailenin moblyalar tahrip edildi Ardndan bu caddede 100-150
Rum ailenin daha evine saldrld, fakat evler yamalanmad." Milliyet, 07.09.1955
623 Milliyet, 07.09.1955.
624 "Gstericiler, bir papazn Balkl'daki bir kiliseyi nasl atee verdiini grdler." Zafer, 08.09.1955; "Kasmpaa'da bir Rum kadn,
kendi evini atee verdi, bu esnada baka evler de yand." Yeni Sabah, 08.09.1955.
625 "Olaylarda takdire ayan olan, gstericilerin meskene tecavz etmemi olmalardr." Gece Postas, 07.09.1955; "Gururla
duyurabiliriz ki, yama olmamtr." Milliyet, 07.09 1955.
626 "Karlk olarak Arnavutky'de 500'den fazla Rum, Trklerin evlerine saldrmak istedi Polis bunu engelledi. Ancak tahrik edilen
genlik Arnavutky'e gelerek Rumlarn evlerini yamalad." Milliyet, 07.09.1955.
627 "Baz Rum vatandalar, 6 Eyll gecesi Trklerin ev ve iyerlerine saldrarak atee vermitir. Jani T. ve kardei Kostas, Ali Sait
mer'in meskenine tecavz etmi, dairesine zarar verip, eitli eyalar almlardr." Yeni Sabah, 08.09.1 955.
628 "7-8 lnn olduu iddia ediliyor, bu ifadeler yalandan baka bir ey deildir", Milliyet, 08.09.1955
137
6-7 EYLL OLAYLARI
rikalarna tamamen "saf duygularla, gsteri yaparak karlk vermiti. Ne var ki,
kendi iinde hakl bir ulusal meseleye "kt niyetli rgtler el atnca"629 aslnda
Kbrs'taki olaylarla zerrece ilgisi olmayan, saldr ve yamalar meydana
gelmiti.630 Saldrlara katlanlar komnistlerdi, zira Trk ulusunun dengeli ve
drst karakteriyle bu olaylar badatrmak mmkn deildi.631 "Kzl provo-
katrler", Selanik'teki olay protesto etmek iin dzenlenen gsteriyi bir tahri-
bat dalgasna dntrmeyi becermilerdi; byk bir organizasyon, bir gecede,
stanbul gibi byk bir kenti ayn anda ve ayn yntemle atee verip her eyi
yerle bir etmiti.632
Geri, askeri yetkililerin sansr uygulamasna ramen basnda zaman za-
man saldrlarn suunu Yunanistan'n kkrtc tutumuna yklemeye alan
sesler de kablyordu. Ancak, Cumhuriyet gazetesinin temsil ettii, "olaylar ile
Kbrs meselesini birbirinden ayr tutma" eilimi hzla kabul grecekti.633
6-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G
6-7 Eyll 1955'teki olaylar, devletle i ie gemi sivil kurumlarn, Jn

Trklerce balatlan "Kk Asya'nn etnik ve demografik homojenletirilme
projesi"n tamamlamak zere aldklar tedbirlerden biridir. Devletin yeni meru-
iyet zeminini oluturan etnik-kltrel birlik, farkl dini ve etnik kimliklerin var-
lna izm vermiyordu. Bilhassa gayrimslimler, "sadakatsiz vatandalar ve gen
ulus-devletm gelecekteki hainleri'' olarak grlyordu. Hristiyan ve Yahudi
nfus, "Vatanda, Trke konu!" gibi kampanyalarla ya da Trk olmayan kl-
tr ve eitim kurumlarna snrlandrmalar getirilmesi634 suretiyle asimile edil-
mek isteniyordu. Ayn zamanda, eitli misillemeler yardmyla -rnein, 1934
Trakya olaylar.635 ya da ekonomik varolu koullarnn ortadan kaldrlmasyla
629 Cumhuriyet, 19.09.1955.

630 Cumhuriyet, 10 09.1955, Yeni Sabah, 11.09.1955
631 Trk Sesi, 08.09.1955.
632 Cumhuriyet, 10.09.1955; Yeni Sabah, 09.09.1 955.
633 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu,01.10 1955
634 Bkz. Blm 3: Dilin Trkletirilmesi; Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmes
635 Bkz. Blm 3: Trakya Olaylar (1934)
138
PERDE ARKASI
-rnein, Varlk Vergisi.636 aznlklarn lkeden "gnll" olarak g etmesi sa-

lanmaya allyordu. Yukarda da gsterildii gibi, DP iktidarnn balangtaki
"liberalliine ramen, Hristiyan ve Yahudilerin maruz kald ayrmclk, 501i
yllarda da srdrld.
zellikle saldrlarla ilgili Meclis tartmalar, DP'nin siyasi elitinin de gay-
rimslimleri hibir ekilde eit haklara sahip vatandalar olarak grmediini, ter-
sine, onlar aznlk ve "misafir" olarak kabul ettiini gzler nne serer. 6 Eyll
1955 ile ilgili tartmalarda milletvekilleri, "Trkiye'yi oluturan btn nfus
elerinin Trk olduu ve yasalar karsnda eit muamele grd"n637, vurgu-
lam olsalar da, halkn temsilcileri, tm konumalarnda, bu gvencenin asln-
da resmi bir "'ifade" olarak anlalmas gerektiini ortaya koymulardr. rnein,
Milletvekili Muammer Alakant iddet olaylar balamnda gayrimslimlerden
sz ederken, onlar "yaamlarn, mallarn ve onurlarn Trk devletinin koru-
masna emanet eden aznlklar" olarak tanmlamtr.638 Meclis salonundan, Tr-
kiye'de aznlk bulunmadn syleyen seslerin ykselmesi zerine, Alakant ifa-
desini u ekilde deitirir: "Trk ulusunun tarihi boyunca, ulusun korumas al-
tnda bulunan Ortodoks, Gregoryen ve Yahudi vatandalar..." Ancak, gayrims-
limlere bu ekilde hitap edilmesi de Meclis'te eletirilere neden olur. Hatta Meclis
bakan, bu milletvekilini, "kendisinin de Trkiye'de sadece Trk vatandalar
bulunduunu, aznlk diye bir eyin olmadn mutlaka bildiini umduunu"
syleyerek uyarr. Alakant, konumasna nc kez balarken sarf ettii u sz-
lerle nihayet alk ve onay alr:
"Trklerin tm tarihi boyunca Trk ulusuyla birlikte yaam ve mallaryla

onurlan ulusumuzun korumas altnda olan Ortodoks Trkleri, Gregoryen Trk-
leri ve Yahudi Trkleri kastediyorum." 639
Meclis oturumlarnda, gerekte milletvekillerinin Hristiyan ve Yahudileri,

Trk ulusu kavramnn altna yerletirmediklerine dair bir dizi rnee daha rast-
636 Bkz. Blm 3: Varlk Vergisi (1942)

637 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09 1955.
638 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09,1955.
639 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09,1955
139
6-7 EYLL OLAYLAR!
lanmtr. Onlar, daha ok devletin zel korumasna ihtiya duyan yabanclardr.

Alakant, konumasnda gayrimslimleri Trk ulusunun vesayeti altna yerleti-
rerek, aslnda onlar ulusu oluturan unsurlardan biri olmaktan karr. Hatta ayn
Meclis oturumunda milletvekili Osman Alirolu, "Aznlklara misafir mu-
amelesi yapan ve onlara kar olaanst saygl ve adil davranan ulusun misa-
firperverliinden" bahseder.640 Burada da Meclis bakannn, milletvekiline "Trk
yurdunda aznlk olmadn" hatrlatmas gerekmitir.0641 Bu rnekler, siyasi elit-
lerin gznde, gayrimslimlerin geici olarak Trkiye'de bulunan ve "gerek"
Trk ulusunun onlara Cumhuriyetin misafirleri olduklar iin sabr gsterdii,
ikinci snf vatandalar olduunu gsterir. Konumalar srasnda yalnzca Meclis
bakan mdahale ettiinde, aznlk gibi kavramlar kullanlmasndan kanlyor-
du. Gayrimslimlerin Trk vatanda olarak kabul grmeyii yle noktalara va-
rabiliyordu ki, Milletvekili Sinan Tekeliolu, 13 ubat 1956 gn yaplan Mec-
lis oturumunda, stanbul'daki Rumlarla Bat Trakva'daki Trklerin dei toku
edilmesini nerebilyordu.642
Literatrde 6-7 Eyll Olaylarnn dzenlenme nedenini asl olarak Kbrs
sorununa balamaya alan denemeleri "yetersiz" olarak deerlendirmek
gerekir. Kbrs sorununun siyasi zamanlamas, daha ok, 201 yllardan bu yana
gayrimslimleri kovmak zere giriilen abalarn srdrlmesi iin bir frsat
oluturmutur. Trakya Yahudileri olaynda olduu gibi, bir d politika
gelimesi, gayrimslimlerin tanabilir ve tanmaz mallarna zarar verilmesi
suretiyle lkeyi terk etmeye zorlanmalar amacyla deerlendirilmitir. Ame-
rikan Konsolosluu'nun bir raporuna gre, 6-7 Eyll Olaylarnn balca
hedefi vard: Gayrimslim aznlklarn ekonomik temellerinin ve dini cemaat
yaamlarnn yok edilmesinin yan sra, bu gruplarn psikolojik olarak da tahrip
edilmesi.643
Trk hkmetinin Anadolu'yu, iskn politikalar yoluyla Hristiyan ve Yahu-
dilerden "arndrma" ve eer oktan yurtdna g etmemilerse onlar stanbul'da
640 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955.

641 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955
642 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 1, 36. nikat, 13.02.1956.
643 NARA 782.00/9-1255, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 12.09.1955
140
PERDE ARKASI
younlatrma hedefi, 50li yllarda gereklemiti bile.644 1955 ylnda Cumhuriye-

tin neredeyse tm gayrimslimleri stanbul'da yayordu. Amerikan Konsoloslu-
umun verdii saylara gre, aralarndaki dalm u ekildeydi: 103.809 Rum-Or-
todoks; 60.260 Ermeni-Gregoryen; 76.965 Yahudi ve 21.950 Roman-Katolk.645
CHP'nin aznlklarla ilgili raporunda belirtildii gibi, Anadolu'dan sonra
imdi sra stanbul'daki gayrimslimlerin ekonomik varolu koullan ortadan
kaldrlarak kentin Hrstyanlardan ve Yahudilerden arndrlmasna gelmiti.646
Sadece tahrip edilen iletmelerin yzde 59'unun Rumlara, geri kalan yzde
17'sinin Ermenilere ve yzde 12'sinin de Yahudilere ait olduu gerei bile, id-
det eylemlerinin, Yunanistan'n Kbrs politikasna karlk Rum aznln devlet
elitleri tarafndan "cezalandrlmas" olarak aklanamayacan gsterir.647 zel-
likle Rum aznln saldrlarn hedefi olmas, her eyden nce Rumlarn saysal
olarak en byk grubu oluturmalar ve CHP'nin aznlk raporunda belirtildii
zere,648 siyasi elitlerin gznde ulus-devlet iin Ermeni ve Yahudilerden daha
byk bir "tehlike" arz etmeleriyle aklanabilir.
Bilhassa Yunanistan'la aralarndaki balant nedeniyle, stanbul'daki Rum
aznlk, Trkler tarafndan Trkiye Cumhuriyeti'nin sadakatsiz vatandalar ola-
rak grlyordu. 6 Eyll 1955 saldrlaryla, aslnda 40larda provas yaplan he-
defe -"stanbul'un 500. yl kutlamalarna kadar stanbul'da tek bir Rum brak-
mama" hedefine- bir adm daha yaklalm oluyordu. Ancak 6 Eyll 1955'te
meydana gelen iddet eylemlerinin Rumlarn yan sra nemli sayda Ermeni ve
Yahudiyi de zarara uratm olduu gerei dikkate alndnda saldrlar doru
ekilde yorumlanabilir. Madurlarn kendileri de (Ermeni ve Yahudiler) saldr-
larn Trk toplumunda tek tarafl biimde, sadece Rum kart bir ayaklanma
olarak alglanmasndan yaknmaktadr:
"Ermeniler de madur olmutu. Zaten bizim iin 6 Eyll Olaylarnn en sancl

taraf budur. Ermeniler ve Yahudiler de tpk Rumlar gibi saldrya uramtr.
644 Bkz. Blm 3: ok-partl Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu.

645 NARA 782 00/10-855, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955
646 Bkz. s. 123.
647 Bkz. Blm 3. Kbrs Sorunu
648 Bkz. Blm 3: ok-partili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu.
141
6-7 EYLL OLAYLARI
Burada bir yanllktan sz edilemez. Saldrlar hazrlayanlar pekl aznlkla-

r Rum, Yahudi ve Ermeni olarak ayrabilirlerdi. Ama yapmadlar. Ermeniler de
hedej tahtas oldu. Ermenilerin Kbrs sorunu ile alakas yoktu. Ancak onlar da
saldrlarda servetlerini yitirdiler, Ermenilerin iyerleri ve evleri saldrya ura-
d, yamaland. Genellikle 6 Eyll Olaylarnda Ermenilerin ve Yahudilerin ma-
duriyeti hep arka plana itilir. Ama bunun yaplmamas gerekir, nk bu, gere-
i gizler. Hatta iddia edebilirim ki, Selanik'ten gelen dnmeler dahi saldrya u-
ramtr. Belirli bir grup, aznlklardan intikam almtr, baka bir deyile onlara
haddini bildirmitir. 649
Gerekten de, saldrlan objelerin seiminde, genelde dnld gibi,

Rum olan ve olmayan arasnda deil, Mslman olan ve olmayan arasnda bir
ayrm yaplmtr:
"Tophane'de, Maliye Dairesinin karsnda bir sr ikembeci vard. Ben ancak

saldrlardan sonra ikembecilerden hangisinin Mslman Arnavut, hangisinin
Hristiyan Arnavut olduunu renmitim. nk Mslman Arnavutlara bir
ey yapmamlard. Onun yerine Hristiyan Arnavutlarn orba kazanlar deni-
ze atlm, dkknlar talan edilmiti. 650
Varlk Vergisinin toplanmasnda da yaand gibi, sonradan Mslman ol-

mu kiiler de devlet tarafndan halen gayrimslim olarak kabul ediliyordu. Fa-
kat 1955 saldrlarnda sadece Selanik'ten gelen "dnme"lere saldrmakla yetinil-
memiti. rnein, Varlk Vergisinin konulmasndan sonra Islam kabul eden bir
Alman Yahudinin berber dkkn paralanm,651 1919'da stanbul'a gelip
Mslman olan Beyaz Rusyal bir kadnn da iyeri saldrya uramt.652
6-7 Eyll Olaylar Rum, Ermeni ve Yahudilerin dalgalar halinde g etme-
lerine sebep oldu. Bakan Fuat Kprl, Meclis'te yapt bir konumada, de-
vam eden glerin her eyden evvel, gayrimslimlerin 'Trkiye'de halihazrda
649 Rober Haddecyan ile mlakat, 20.03.2002.

650 Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002.
651 Mehmet B. ile mlakat 15.05.2002
652 NARA 782.00/9-1455, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955.
142
PERDE ARKASI
sahip olduklar yksek yaam standardn baka lkelerde daha da gelitirmek ve

yurtdnda daha byk ticari baarlar ve servetler edinmek istemeleri" ile ilgili
olduunu aklad.653
Ancak, glerin gerek nedeni, gayrimslimlerin Trk devletine duyduu byk
gven kaybyd.654 iddet eylemlerinin boyutu ve gvenlik glerinin pasiflii,
Hristiyan ve Yahudileri oke etmiti655 Aznlklarn giderek byyen honutsuzluunu
hkmetin tazminat vaatleri de yattramyordu.656 Gayrimslim vatandalarn byk
bir ksm, bir ikilemle kar karya idiler ve karar vermeye alyorlard: "Kalalm m,
gidelim mi?657 Trkiye'de kalma karar iin en nemli sebep, saldrlar srasnda ok
byk zarara uram olsa da, sahip olunan ekonomik varlk ve mlkiyetti. Rum
aznln kalmak iin bir baka nedeni de, stanbul'un Bizansl sakinlerinin geleneini
srdrmek ve Patrikha-ne'nin g kaybetmesini nlemek isteiydi. Ayrca, Rumlar
ticaretle uramak iin Trkiye'deki ekonomik koullarn Yunanistan'dan daha uygun
olduunu da dnyorlard ki, bu da imdiye kadar yurtlar olan yerde kalmalar iin
bir baka nemli sebepti.658 Buna karlk, g etme kararnn verilmesini tetikleyen
sebep ise, Trkiye'de ikinci snf vatandalar olarak gvensiz ve belirsiz bir yaam
srdrlecek olmasyd.659
Saldrlardan hemen sonra gerekleen gn snrl kalmasnn nedeni, sadece
karar vermek konusunda yaanan ikilem deildi. Gayrimslimlerin nemli bir ksm,
iddet eylemleri nedeniyle byk ekonomik zararlara uramt; g etmeden nce
kendilerini mali olarak gvenceye almak istiyorlard; zellikle tccarlar, baz ilerini
sonulandrmak arzusundayd.660 Rum aznln g etmemeye karar vermesinde,
Rumlarn kalmasn savunan Patrik'in de nemli bir pay vard:661
653 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 1, 36. nikat, 13.02,1956
654 PRO FO 371/1 17721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1,1955.
655 PRO FO 371/1 17712, RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05 10,1955.
656 NARA 782.00/9-1455, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14,09.1955
657 PRO FO 371/1 17721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11 1955
658 Yorgos Adosolu ile mlakat, 15 03,2002,
559 PRO FO 371/117721, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955
660 NARA 782.00/8.656, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.10.1956
5- PRO FO 371/117712, RG 1034498, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 04.11.1955,
143
6-7 EYLL OLAYLARI
"Patrik bize: 'Srf ykntlardan kalan malzemeyle her eyi yeniden kuracaz.
Bunlarn hepsi sadece politika, kimse bir yere gitmemeli. Hatta burada kalmak
zorundayz- Sizin yurdunuz buras' dedi. Fakat baz gazeteler Patrik'in izgisini
izlemiyor ve g destekliyordu, ilgin olan, bu gazetelerin Trk hkmeti tara-
fndan destekleniyor olmasyd, hatta resmi ilan bile alyorlard.662
Rum Patrikhane ve Konsolosluu, Rum aznln stanbul'da kalmas iin

propaganda yaparak Rumlarn Yunanistan'a g etmesini engellemeye alyor-
du. Bu nedenle, saldrlarn hemen ertesinde Yunanistan'a g etmi olan, ama geri
dnmeyi tasarlayan gmenlere destek oluyorlard. Geri dnen bu gmenler,
gitmeyi dnen stanbul'daki Rum cemaat mensuplarn engelleyecekti.663 Yu-
nan hkmeti de, stanbul'dan gelen Rum gmenlerin uzun sreli ikamet talep-
leri karsnda pek ok brokratik zorluk karyordu.664 Yunan hkmetinin bu
politikas, Patrkhane'nin ve stanbul'daki Yunan Konsolosluu'nun Rum aznl
stanbul'da kalmaya ikna etmek iin izledii stratejiyi tamamlar nitelikteydi.
Trk hkmeti de gayrimslimlerin g etmesini engelleyecek bir uygula-
ma balatt: Resmi makamlar, g etmek isteyenlere pasaport vermeyi reddedi-
yordu. Bu durumun gerekesi olarak da, lkeyi terk edecek her bir aile iin, nce
yurtdndan edeerde bir Trk kkenli ailenin gelmesi iin eitli anlamalarn
yaplmas gereklilii gsteriliyordu. lke dna k izm verilmeyen dier
kiiler ise, askerlik hizmetine alnabilecek durumda olanlard.661
Balangta Trk hkmetinin g dalgalarn frenlemek konusundaki a-
bas, ncelikle gayrimslimlerin Trk pazarndaki sermayelerini alelacele ek-
melerini engellemekti. Saldrlarn hemen sonrasnda, gayrimslimlerin servetle-
rini yurtdna transfer etmeleri idari olarak yasaklanmt.666 Sadece stanbul'da,
drt ila be gn ierisinde gayrimslimler banka hesaplarndan 93 milyon TL
ekmilerdi.667 Trk hkmetinin sermayenin ihracna meydan vermemek iin
662 Mihals Vassladis ile mlakat, 22.09.2002

663 NARA 882.413/2-2956, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 29.02.1956
664 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08.09.1956
665 PRO FO 371/ 123 858, RG 10344/30, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 31.07.1956.
666 NARA 782.00/10-555, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Deoartmanna, 05.10.1955
667 Uygur Kocabaolu, Trkiye i Bankas Tarihi, stanbul 2002
144
PERDE ARKASI
ald nlemler, gayrimslimlerin saldrlardan hemen sonra kitleler halinde g

etmesini engellemiti. Gmenler, servetlerini yasad yollardan yanlarnda gtrmek
zorunda kalmlard.668 Amerikan Konsolosluu'nun bir raporuna gre, zellikle
Rumlarn, mlklerini sata karmalar imknszd. Bu konu hakknda haber yapan
gazeteciler, polis takibine almyordu.669 Sermayenin yurtdna karlmasn
engellemek in alnan bu tedbirle, gayrimslimlerin, mallarn ellerinden karmadan
g etmeye zorlanmas amalanyordu.670 Varlk Vergisinde olduu gibi; 6-7 Eyll
Olaylarnn yardmyla Ermeni, Rum ve Yahudilerin Trkiye'nin ekonomik
yaamndaki rollerinin zayflatlmas ve gayrimslimlerin servetinin Mslman halkn
eline gemesi srecinin hzlandrlmas planlanyordu. Saldrlarn zerinden bir ay
gemeden, stanbul'un byk alveri merkezlerinde gayrimslimlere ait nemli
iyerlerinin, artk Mslman sahipleri vard.671 stanbul'daki ngiliz Konsolosluu'nun
bir raporuna gre, saldrlarda byk zarara urayarak kapanan birok iyeri, bir daha
almamt.671
Gayrimslimlerin byk bir ksm, bu tarihten sonra Trkiye'de yatrm yapmaya
ekinir oldu.672 Trk Ticaret Odas Konseyi'ndeki gayrimslim yelerin oran 1955'te
yzde 10 iken, 1960'a kadar yzde 6'ya dmt; 1963'te ise toplam ye saysnn
sadece yzde 4'n oluturuyordu. Bu tarihte konseyin Ermeni ve Rum yesi
kalmamt, gayrimslim yeler yalnzca Yahudilerdi.674
Devletin g nlemek iin koyduu engellere ramen, ngiliz Konsolosluu,
saldrlarn ertesinde Hristiyanlarn Byk Britanya ve ngiliz Milletler Topluluu
lkelerine yapt vize bavurularnn saysnda bir art olduunu belgelemitir.675
Bilhassa iddet olaylarnn kndan sonraki alt ayda, muhtemelen aznlk gruplarnn
gerekli hazrlklar tamamlamalar ile, g etmek isteyenlerin says hzla artmt. 1956
ubat'na ait bir belgede, Is-
668 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92 42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08.09 1956
669 NARA 782,00/5-677, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 10,05,1957,
670 NARA 782,00/5-677, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 10 05.1957.
671 PRO FO 37 1 /1 1 77 12 , RG 10344/79 stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.10,1955
672 PRO FO 371/117 661, RG 10811 1/41, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955.
673 PRO FO 371/117712, RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05,10.1955
674 stanbul Ticaret Odas Mecmuas, 1955-1963, istanbul
675 PRO FO 37 1 /1 1 77 12 , RG 10344/79, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 05.10.1955, PRO FO 371/117714, PRO FO
371/117714, RG 103441/23, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12 10.1955
145
6-7 EYLL OLAYLARI
tanbul'daki Amerikan Konsolosluu, Amerika'ya g etmek isteyenlerden ve

zellikle de Trk gizli polisi tarafndan dikkatlice izlenen Ermeni aznln
"kitlesel bavurusu"ndan sz eder.676 Ayn zaman dilimi ierisinde Ermenilerin
dier bir ksm da Sovyet Ermenistan'na gitmek in Sovyetler Birlii
Konsolosluu'na bavuruda bulunmutur. Amerikan Konsolosluu'nun tah-
minlerine gre, bu dnemde Sovyetler Birlii Konsolosluu'na yaplan ba-
vurularn says, 1945-46 yllarndaki kadar yksek deildir; ne var ki, gnde
15-20 kiilik gruplarn konsolosluun nnde bekledii de gzlenmitir. 1956
ylnn ilkbaharnda g etmeye hazr Ermenilerin saysnn hzla artmas,
stanbul basn tarafndan, aznlklarn Trk devletine duyduu "geleneksel
sadakatsizliin" ve "yabanc glerle olan tarihsel balarnn" bir baka kant
olarak yorumlanr.677
Yunan Konsolosu'nun ve Patrik'in Rumlarn g etmesini engelleme aba-
larna ramen, saldrlarn zerinden bir yl getiinde, aralarnda arlkl olarak
st snf Rumlarn oullarnn bulunduu 5.000 kii g etmiti.678 Bu kiiler o-
unlukla Yunan pasaportu sahibiydiler; zira, yukarda da deinildii gibi Trk
makamlar, Trk vatanda olan aznlklarn g etmesini engellemek amacyla
sz konusu kiilere pasaport vermeyi reddediyordu:
"Pasaport Trklerinden [Trk vatanda olan Rum aznlk (y.n.)] gidebilmeyi

kim baarmsa, zel balantlar ve aralar vardr ve duruma gre, servetini de
gayet tabii ki illegal yollardan yannda gtrr." 679
1961 ylnda stanbul'daki Yunan Konsolosluu, g nedeniyle, gen Rum-

lar arasndaki evlenme orannn 1955'ten beri yllk yzde 10 orannda azaldn
bildirmitir.680 1955 ylnda Trk hkmetinin resmi verilerine gre, Trkiye'de
79.691 Rumca konuan kii yaarken; bu rakam 1960'ta 65.139'a, 1965'te ise
48.096ya dmtr.681
676 NARA 782 00/2-2856, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 28.02 1956
677 Yukarda belirtilen kaynak
678 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92 42, Federal Almanya Bakonsolosluu, stanbul'dan AA'ya, 08 09.1956
680 NARA 782.00/12-192, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 20.06 1961.
681 Alexandris, The Greek Minonty of stanbul and Greek-Turklsh Relations (1918-1974), s. 291
146
PERDE ARKAS
srail devletinin kurulmasyla, Cumhuriyetin kuruluundan ben sren Trk

Yahudilerinin g rekor dzeylere ulamtr. 1945'te Trkiye'de yaayan 76.945
Yahudinin yaklak yzde 40', 1948-49 arasnda g etmitir. 1951-52 dneminde
gerekleen gler de eklendiinde, bu oran yzde 45'e kmaktadr. 1955 ylndaki 6-7
Eyll Olaylarndan sonra ise Yahudilerin srail'e g ivme kazanm, 1955'te 339,
1956'da 1.710 ve 1957'de 1.911 kii Trkiye 'yi terk etmitir. 1960 ylna gelindiinde,
Trkiye'den g eden Yahudilerin says 10.000'i bulmutur.682
1955 ylnn resmi istatistiklerinde, Trkiye'de Ladino dilini (Yahudi Ispan-
yolcas) konuan nfusun says 33.000 olarak verilmitir.683 1960'ta bu say 23.000'e
der.684 Ermenice konuan nfusun says 1955'te yaklak 70.000 685
kii olarak
verilirken, 1965'e gelindiinde bu say 56.376 686 olmutur. Amerikan Konsolosluu'na
687
gre, Trkiye'de bulunan Hristiyanlarn says 1955'te 270.000 olup, bu rakam
688 689
1960'da yaklak 230.000'e, 1965'te ise 206.000'e dmtr.
Gayrimslimlerin ou iin, 6-7 Eyll Olaylar, Trk vatanda olarak kabul
grmediklerinin kesin deliliydi. ktidardaki partinin kim olduundan bamsz olarak
gelecekte de ayrmcla maruz kalacaklarna inanmalar, yurtdna g etmeyi
arzulamalarnda etkili olmutur. 6 Eyllden sonra gerekleen g, ayn zamanda
stanbul'daki kozmopolit yaamn da sona erdiine iaret eder:
"Saldrlarn en korkun yan, aznlklarn artk devlete duyduklar gveni yitir-

meleri ve g etmeleriydi. Arkadalarmn ou g etti ve mutlu olamad. Sald-
rlardan sonra glerin olmad doru deildir. 6-7 Eyll Olaylar, zellikle Er-
meni cemaati ierisinde, 8-10 sene sren ve pek ok ailede huzursuzluk yaratan
ciddi bir g dalgas meydana getirmitir. Bilhassa ekonomik olarak iyi durumda
olanlar g etmitir. Kendilerine Varlk Vergisi hatrlatlyordu. Bize Varlk Ver-
682 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s 370
683 Devlet statistik Enstits, 1955 Genel Nfus Saym No 339, stanbul 1961.
684 Devlet statistik Enstits, 1960 Genel Nfus Saym No:452, stanbul 1960
685 Devlet statistik Enstits, 1955 Genel Nfus Saym No:339, stanbul 1961.
686 Devlet statistik Enstits, 1965 Genel Nfus Saym, stanbul 1965.
687 NARA 782.00/10-855, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 14.09.1955.
688 Devlet statistik Enstits, 1960 Genel Nfus Saym No:452, stanbul 1960.
689 Devlet statistik Enstits, 1965 Genel Nfus Saym, stanbul 1965.
147
PERDE ARKASI
ll'deki iddet eylemleri aznlklar bir o kadar sarsmt. En azndan, DP iktidar altnda
Trk vatandal statsnden tam olarak yararlanacaklar inancnn bir illzyon olduu
ortaya kmt. Bir gece iinde, iktidar partisinin ad ne olursa olsun, Cumhuriyet
ierisinde her zaman yabanc ve madur kalacaklarna ikna olmulard. Bu derin hayal
krkl sadece DP'den vazgemelerine deil, lkenin karlar konusunda belirgin bir
ilgisizlie dmelerine de yolamt.694 Bu tutum, ancak 1957 Ekim'indek seimlerden
ksa bir sre nce deiecekti.
Balangta, aznlk evreleri seimleri boykot etmek konusunda kararlyd. DP
yneticileri ise, stanbul'daki belirli blgelerde seimi kazanabilmek iin 90.000 aznlk
oyama ihtiya duyduklarndan, gayrimslimlerin oylarn almaya alyordu. Seim
tarihinin yaklamasyla aznlk cemaatlerindeki havann farkllat gzlemlenebili-
yordu. Seimlere katlmamak konusundaki niyetleri, giderek "gelecek iin bir tehlike"
olarak deerlendirilmeye balamt. Yemden seilmesi durumunda DP'nin, stanbul'da
verdii kayplarn acsn aznlklardan karabileceinden endie ediliyordu; zira
semen listeleri incelenerek, kimlerin seimlere katlmadnn belirlenmesi mm-
knd. Aznlklarn bylesi bir protesto eylemini gze almamalar gerektii dncesi,
giderek daha ok taraftar bulmaktayd.605 nceleri, aznlklarn bilhassa aday listeleri
yznden Hrriyet Partisi'ne ynelecei beyan edildi. zellikle Rum cemaatinin
nderlerinin, hatta Patrik'in dahi Hrriyet Partisi iin oy kullanaca iddia ediliyordu.
okpartili sisteme geilmesinden sonraki tm seimlerde olduu gibi, CHP
aznlk haklar lehine propaganda yapyordu. Partinin genel sekreteri Kasm G-lek,
seimlerden on bir gn nce aadaki aklamay yapt:
"Bizim anlaymza gre, 'aznlk' kavram tamamen yanl bir tanmlamadr.

Kimin hangi rka, dine mensup olduu ya da hangi dili konutuundan bamsz
olarak, Trk vatanda olan herkes eit haklara sahiptir. Anayasamzda ve
yasalarmzda belirlenmi olan tm haklardan, her vatanda yararlanmaldr.
CHP'nin iktidara gelmesi durumunda bu uygulamalar geree dntreceimiz
konusunda kararlyz." 696
694 NARA 782.00/1 1-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21.1 1.1957
695 NARA 782.00/1 1-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21.11.1957.
696 Ulus, 06.10.1957.
149
6-7 EYLL OLAYLARI
Cumhuriyet Halk Partisi yneticileri, aznlk gruplarnn desteini alma anslar

olmadn biliyorlard. CHP'nn beklentisi daha ok, gayrimslimlerin oylarn
Hrriyet Partisi'ne vermeleri, bylece DP'nin zayflatlmasyd.697
Ayn ekilde Demokrat Parti de aznlklar lehine bir seim kampanyas ba-
latmt. O zamana kadar seim listelerinde byk gayrimslim cemaatten birer aday
yer alrken, bu kez ikier kii aday gsterilmiti. zellikle stanbul valisi, cemaatlerin
iinde youn bir seim kampanyas yrtyordu. Birden, stanbul basnnda valinin
gayrimslimlerin dini liderleriyle ekilmi fotoraflar yer almaya balamt. Bu
kampanyalarn etkisiz olduunu syleyemesek de, gayrimslimlerin 1957 seimlerinde
ezici ekilde DP'yi desteklemi olmalar, daha ziyade, seimleri CHP'nin
kazanmasndan duyduklar korkuyla alakalyd.
Bylece gayrimslimlerin oylar, stanbul seim blgesinden DP'nin 39 millet-
vekili karmasnda belirleyici etken oldu. Neticede oylarn DP lehine kullanm ol-
malarn, gayrimslim cemaatler u ekilde gerekelendrdiler: 6-7 Eyll Olaylar,
korkun ve en az CHP iktidarnn koyduu Varlk Vergisinin etkileri kadar "alaka"
hadiselerdi. Ancak CHP iktidar sresince, DP iktidar boyunca benzeri grlmeyen
daha keskin bir ayrmclk olmutu. DP lehine oy kullanlmasnn ardnda yatan bir
baka neden de, DP'lilerin, aznlk cemaatlerinin zor bir durumda onlara yardm eli
uzattn unutmayacaklarna duyulan inant; bu durumun yeni hkmet dneminde
aznlklar zerinde olumlu yansmalar olaca dnlyordu. Ancak, DP'nin
aznlklarn kitlesel desteini almasnn ardndaki en temel faktr, aznlklarn CHP'nin
iktidara gelmesinden duyduklar korku ve CHP liderlerine, zellikle de smet nn'ye
kar besledikleri antpatyd. stanbul'daki Amerikan Kon-soloslugu'nun bildirdiine
gre, aznlklar CHP'nin stanbul'da ald yenilginin ardndaki temel neden olmaktan
ok byk bir memnuniyet duymulardr.698
Trk devlet elitlerinin zellikle stanbul'u Rum aznlklardan "arndrma" hedefi,
6-7 Eyll Olaylar vastasyla baarya ulaamamt. Rum aznln byk ve uzun
sreli bir g dalgas halinde lkeyi terk etmesine yol aan asl olay, hkmetin, 1930
ylnda Yunanistan'la imzalanm olan skn. Ticaret ve Gemi
697 NARA 782.00/11-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21,11,1957

698 NARA 782 00/11-2157, ABD Bakonsolosluu, stanbul'dan Devlet Departmanna, 21,11 1957
150
PERDE ARKASI
Ulam Anlamasn 16 Mart 1964'te tek tarafl feshetme karardr. Bu ikili an-
lama, Yunan vatandalarnn oturma ve alma izinlerini dzenlemekteydi.699
Anlamann feshedilmesiyle, Yunanistan pasaportu olan stanbullu Rumlarn -
te biri, lkeyi terk etmek zorunda kald. Fakat, Trk pasaportu olan Rumlar da
stanbul'dan g ettiler, zira Yunanistan vatanda olanlarla akrabaydlar. Ekim
1964'e kadar, yaklak 30.000 Trk pasaportlu Rum lkeden g etti. 1960 y-
lnda says yaklak 100.000 olan Rum-Ortodoks nfus, 1978'de yaklak 7.000
kiiye kadar decekti.700
Devlet hazinesinin ald eitli tedbirlerle, Yunan vatandalarnn servetine el
konuldu. Bankalar, sahipleri tmyle ya da ksmen Yunan vatanda olan iletme-
lere kredi vermemeleri ynnde talimatlar alyordu. Yunanlarn mallar, olas ver-
gi borlar iin nlem alnd gerekesiyle haczediliyordu. Bu amala banka hesap-
lar bloke ediliyor, hatta mobilya ve ahs eyalara dahi el konuluyordu.70I Mlkle-
rini satma imknlar, Tapu Daresi'nin "Helen servetinin transferini kaydetmeyi
reddetmesi" yznden ellerinden alnyordu.702 Yurtdna karken yanlarna sade-
ce 22 dolar ve kyafetlerini koyduklar bir bavul alabiliyorlard. Gmenler, lke-
den ayrlmadan nce, ieriini bilmedikleri bir aklamay imzalamaya zorlanyor-
du. Sz konusu belgeyi imzalayarak, izinsiz dviz ticaretini yaptklarn; Trkiye
aleyhine dmanca siyaset yapan "stanbul Helen Birlii" adl dernein yesi ol-
duklarn; Kbrs'taki "Yunan terristlere" para yolladklarn; ve son olarak lkeyi
kendi arzularyla terk ettiklerini kabul etmi oluyorlard.703
Yunan vatandalarnn g etmeye zorlanmas, nceleri, szde Trkiye'nin
i ve d gvenliini "tehdit" eden kiilere ynelik bireysel tedbirlerin alnyor
olmasyla merulatrld. Trk hkmetinin sulamalar, dviz kaaklndan
"Kbrs'taki terristlerin" maddi olarak desteklenmesine kadar, eitli faaliyetleri
kapsyordu. 704 Daha sonralar, kovulmalarn kitlesel nitelii ortaya knca.
699 Rdvan Akar ve Hlya Demir: stanbul'un Son Srgnleri, stanbul, 1992, s 20.
700 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relatons (1918-1974), s 294.
701 Rdvan Akar ve Hlya Demir, stanbul'un Son Srgnleri, s 33
702 Alexandri5 vd,: Oi Ellnotourkikes scheses 1923-1987, s. 51 1
703 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turksh Relations (1918-1974), s. 284,
704 Rdvan Akar ve Hlya Demir: istanbul'un Son Srgnleri, s. 45,
151
6-7 EYLL OLAYLARI
durumu aklamak iin, 1955 ylnda olduu gibi yine "Kbrs sorunu"na ba-
vuruldu. Buna gre, Kbrs sorunu ve Yunan-Trk ilikileri bir btn olarak ele
alnmalyd; Yunanistan, Makarios'un Kbrs politikasna destek vererek Trki-
ye'ye dmanca davranrken, Trkiye, stanbul'daki Yunan vatandalarna zel
haklar veremezdi. 705
50'li Yllarn Politik ve Sosyoekonomik Koullar erevesinde

6-7 Eyll Olaylar
Demokrat Part'nin 1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartil sisteme

geilmesi deil, Kemalist eilimli "brokratik elifin yerini, arlkl olarak Ana-
dolu'dan gelen ve o tarihe kadar devlet hizmetinde bulunmam kadrolarn al-
mas anlamna da gelir.706 Bu siyas "evre"nin, elit "merkez'e kar oluturduu
muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve toprak sahibi gruplardan, eleti-
rel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu oluturan eitli grupla-
ra kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler tarafndan destekleniyor-
du.707 evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykselii, nceleri ekonomi-
deki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, tarmdaki rekolte reko-
ru, kentlerdeki yksek istihdam oranlar ve GSMH'daki art, yeni hkmetin
dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir. 708
Ancak, 50li yllarn sonlarna doru, hkmet giderek zorlaan bir
ekonomik durumla yz yze gelmiti ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle
yaam standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. 709
ithalatn snrlandrlmas ve denetim altna alnmasnn yan sra dviz kont-
rolnn sklatrlmas liberal d ticareti sona erdirirken, hkmetin zelletirme
705 Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations (1918-1974), s 282,
706 Kemal H. Karpat, Turkey's Politics The Transiton to a Multl-Party System Princeton, 1959, s i 63; Lesle L, Roos Jr ve Noralou
P Roos, Managers of Modernization Organzations and Ehtes in Turkey (1950- 1969), Cambridge, MA, 1971, s, 31
707 Ahmad Feroz, The Turksh Experlment in Democracy, 1950-1975, Londra 1977, s 36-38; Fredenc W. Frey, The Turkish Politlcal
Elite, Cambridge, 1965, s. 349; Frank Tachau, Turkey The Politcs of Authorty,Democracy, and Development, New York, 1984,
s 65.
708 Zvi Yehuda Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra 1988, s, 138.
709 Rchard D. Robnson, The First Turkish Republic, Cambridge, MA, 1963, s. 241
152
PERDE ARKASI
planlar, zel sektrn devlet iletmelerine rabet etmemesi nedeniyle baarszla

uram, i ve d bor nemli lde artmt. 1953 ylna kadar, makineleme ve
iyi iklim koullar sebebiyle yksek verimlilie ulaan tarm sektrnde de, bu ta-
rihten itibaren duraklama balamt. 1954 yl sonunda ABD'den buday ithal et-
mek zorunda kalnmt. zellikle artan fiyatlar, yksek enflasyon ve karaborsac-
lk, Menderes hkmetinin halk nezdindek poplaritesini giderek azaltyordu.710
Hkmet, ekonomik koullarn vehametinin muhalefet ve basn tarafndan
tehir edilmesini nlemek iin, bunlar kukulu yntemlerle susturuyor; bylece
niversite rencileri ve entelekteller gibi toplumsal gleri de hayrete d-
ryordu. Mays 1954 seimlerinin ardndan, CHP lehine oy kullanan ya da se-
im kampanyalar srasnda yaptklar konumalarda hkmeti ve uzman bakan-
larn eletiren hkimler ve Tarm Bakanl'nn yksek dzeyli memurlar, s-
rld.711 Birinci yasama ylnn sona ermesinden ay sonra, muhalefetin faali-
yetlerini ciddi biimde kstlayan bir dizi yasa kabul edildi. Seim yasas deiti-
rilerek, son seimde muhalefet partilerinin snrl da olsa kullanabildikleri dev-
let radyosunun gelecekte yalnzca hkmetin hizmetine sunulmas kararlatrl-
d.712 Cumhuriyet Halk Partisfnin memurlar arasnda byk sayda taraftan bu-
lunmas gerektiinden, bilhassa devlet memurlarnn siyasi faaliyetlerini snrlan-
drmay hedefleyen yasalar karld. Memurlar, ancak seimlerden alt ay nce
aktif grevlerinden ayrlmlarsa milletvekili adayl iin bavurabiliyorlard.
Bylece, memurlarn pratikte muhalefet partileri iin aday olmalar imknsz hale
getirilmekteydi. nk, muhalefet kanadndan aday olacak bir memur, bir
seim yenilgisi durumunda nndeki seenein isizlik olduunu biliyordu.713
Adalet bakan yasal olarak hkimleri erken emeklilie ayrma yetkisine sa-
hipti. Memurin Kanununda yaplan bir deiikle, ilgili bakanlara her memuru i-
ten karabilme yetkisi verildi; ayrca memurlar, grev srelerine gre o anki
maalarnn te biri ile yars arasnda deien tazminatlarn dendii alt ayn
bitiminde, ya o zamana kadar altklar gelir ve grev kademesinde ya da daha
710 Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, s 137

711 M. Serhan Ycel, Demokrat Parti. stanbul, 2001, s 137,
712 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24,09 1954.
713 AA PA 265 610-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 01.09.1954
153
6-7 EYLL OLAYLAR
dk bir kademede kullanmaya devam edebilecek veya tamamen emekli ede-

bileceklerdi.714 Bu hkmler niversite retim yeleri iin de geerliydi; Milli Eitim
bakan, niversite senatosunun grn dinledikten sonra yukarda sralanan
tedbirlerin uygulanmasna karar vermekle yetkilendirilmiti.715 Tasar, memurlarn
arasnda halen otoriter devlet alkanlklarndan vazgememi olan unsurlarn varlna,
bunlarn ilerinin ehli olmamasna ve halka tepeden bakmalarna dayandrlmt. 716
Muhalefetle i politikaya dair trmanan ekimenin tepe noktasn, CHP Genel
Sekreteri Kasm Glek'm hkmete ynelik eletirilerde bulunduu iin Samsun'da
tutuklanmas ve polis gzetiminde stanbul'a getirilmesi oluturmutu.717 Ayrca,
karlan Basn Kanunuyla, hkmetin ve yeleri ile siyasi ve ekonomik tedbirlerinin
aalanmasna ya da iftiraya uramasna kar daha sk tedbirler alnm, bu da,
zellikle eletirel gazeteciler zerinde bask yaratmt. 23 Eyll 1954'te bu yasaya
dayanlarak tannm gazeteci tutukland. Hseyin Cahit Yaln 26 ay. Cemal
Salam ise 65 ay hapis cezasna arptrld; Ulus gazetesi sahibi Nihat Erm'e 35.222
TL'lk para cezas verildi. Erim, 17 Kasm 1954'te, sekiz aylk hapis cezasn ekmek
zere tutukland.718
Bilhassa 6-7 Eyll Olaylar, hkmetin basn, muhalefet ve renci hareketine
ynelik yukarda sralanan snrlandrmalar uygulayabilmesi ve lkedeki siyas
gelimeleri kontrol altnda tutabilmesi iin bir bahane olmutu. Saldrlarn hemen
akabinde, 7 Eyll 1955'te stanbul, Ankara ve zmir'de alt aylk rfi idare ilan edilmi,
Meclis geici olarak kapatlmt. Fakat, Alman Konsolosluu'nun bir raporuna gre,
daha 24 Austos 1955'te, yani saldrlar balamadan 15 gn nce, 1 yllk skynetim
ilanna karar verilmiti; hedef ise, muhalefetin herhangi bir engellemeyle karlamayan
hareket zgrlyd.719 Muhalefetin rfi idareyi sadece stanbul'la snrl tutma talebi
reddedildi.720 Bu
714 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24,09,1954,

715 Cem Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojis, Ankara 1990, s, 165
716 AA PA 9 Trkiye 205-00/75, Ankara Bykelilii Raporu, 24 09,1954
717 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 15. 08.1954
718 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, s. 165
719 AA PA 264 Trkiye 205-00/92,42,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20,09,1955
720 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, s, 175.
154
tedbirle, her eyden nce hem muhalefetin hem de basnn 6-7 Eyll Olaylaryla,
zellikle de olaylarn ardndaki kiilerle ilgili sorulan tartma gndemine ge-
tirmesi engellenmiti. Muhalefetin, saldrlar nedeniyle Menderes hkmetinin
yelerine ynelik bir Meclis soruturmas balatlmas iin yapt bavuru, sk-
ynetim gereke gsterilerek reddedildi. 721
10 Eyll 1955'te. kentteki tm gazetelerin editrleri rfi dare Kumandan
Nurettin Aknoz tarafndan kabul edilmi ve kendilerine szl olarak unlar bil-
dirilmiti: 6 Eyll olaylarnn sorumlular ile ilgili tm tartmalarda komnistlere
iaret edilecekti. Saldrlarn aydnlatlmasna ynelik baka bir tezin ileri s-
rlmesi, gazetenin kapanmas iin neden tekil edecekti. 722 Hkmete gre, ga-
zetecilerin kkrtc yazlar aznlklara kar "halkn ani hiddetini" tetikledii
iin, aadaki haberlerin yaymlanmas, gazetelerin eitli ekillerde cezaland-
rlmasna, hatta kumandanlk tarafndan kapatlmasna yol aacakt:
- Genel olarak ierideki skuneti bozacak yazlar, ya da maksatl olarak Yunanis-
tan'daki Trk kart saldrlarla ilgili haberler;
- NATO yesi lkelerle ilikileri ya da NATO'nun karlarn tartan yazlar;
- Halkn kkrtlmasna sebep olacak Meclis tartmalarnn haberletirilmesi;
- Halk panie sevk edebilecek, ekonomik skntlarla -rnein baz mallarn
yokluu ile- ilgili haberler;
- Hkmet faaliyetleri ile ilgili eletirel yazlar ve rfi idare ile ilgili tm haberler.723
Kumandanln yasaklama kararnn ilk kurban, oktandr hkmetin g-
zne batan Ulus oldu. Gazetenin kapatlma nedeni, muhalefet lideri smet
nn'nn bayazsvd; nn yazsnda, tarafsz bir yaklamla, saldrlardan
sonra Meclis'in baka oturumlar yapmasn talep etmiti. Ancak, satr aralarnda,
hkmetin bir kereye mahsus yaplan zel oturumda gven oyu talebinde bu-
lunmu olmas gerektii, fakat buna cesaret edemedii okunabiliyordu. Ayn ya-
zya sayfalarnda yer veren stanbul'daki gazete, Milliyet, Tercman ve Her-
gn'n yaynlar 14 gnlne durduruldu. Ankara'da kan akam gazetesi Me-
721 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 13,03,1956

722 AA PA 9 Trkiye 205-00/9242, Ankara Bykelilii Raporu, 03 01.1956
723 Hfz Topuz, "6/7 Eyll Olaylar ve Aknoz Paa'nn Yasaklar", Toplumsal Tarih 81 (2000), s. 39-42
155
6 7 EYLL OLAYLARI
denyet'in yaymlanmas da, Trakya'dak Trk kart gsterileri haberletirdii

iin, "bir sonraki emre kadar" durdurulmutu. Benzer nedenlerle, zmir'de kan
Sabah Postas da yasakland.724 zellikle stanbul'daki Ermeni ve Rum gazeteleri
de sk bir sansre maruz kaldlar.725
Yabanc muhabirler dahi telgraflarnn sansre uramasna gz yummak zo-
rundaydlar. Ik ingiliz gazeteci, Londra'da yaymlanan bulvar gazeteleri iin san-
sasyonel haberler getikleri gerekesiyle snr d edildi; ayn nedenlerle, bir Fran-
726
sz gazeteci ifadesi alnarak gzetim altnda tutuldu. Ancak, basna uygulanan
sansr yalnzca saldrlardan hemen sonraki dnemle snrl kalmad. rfi dare
Kumandan Aknoz, Cumhuriyet Bayram ncesinde, 28.10.1955'te, bakentin en
byk k gazetesi Ulus ve Zafer' "bir sonraki emre kadar" yasaklad; gereke, ga-
zetelerin orduyu i politika tartmalarna alet etmi olmalaryd. zmir'deki Sabah
Postas da, kusurlu bulunan makalelerden birini yaymlad iin yasakland.727 H-
kmetin basna ynelik kulland bask aralarndan bin de, kdn vesikaya ba-
lanm olmasyd. stanbul'da gnde 220.000, pazar gnleri ise 270.000 adet bas-
lan Hrriyet, kt ktl yznden tirajn 120.000'e drmek zorunda kaldn-
dan, piyasada bulunamaz oldu. Milliyet ve Zafer gibi dier byk gazeteler de mat-
baa mrekkebi ve inko ktlndan mustaripti.728 Baz haftalk dergiler, uygun k-
t bulunmad iin yaynn durdurmak zorunda kald. 6 Eyll olaylar, ordu 27
Mays 1960'ta Menderes iktidarna son verene kadar, basna ve muhalefete ynelik
srekli daha sert yasalarn karlmas iin kullanlacakt.
stanbul'daki skynetim, askeri mahkemelerde 6-7 Eyll Olaylarnn
sorumlularna kar alan davalarn yine ayn merci tarafndan srdrlmesi ge-
rektii gerekesiyle ay daha uzatld.729 7 Haziran 1956'da Byk Millet Mec-
lisi, istisnasz tm hkmete kar eletirel bir tavr iinde olan stanbul ve An-
kara basnn susturmak iin hkmetin sunduu iki ayr yasa tasarsn kabul
etti. ktidar partisi, yasa tasarlarna gereke olarak, basnn, Selanik'te Ata-
724 AA PA 265 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 12,10 1956,

725 AESF, Fahri oker Dosyas, rfi dare Beyolu Blgesi 2 No'lu Mahkemesi, 0 2, 1 2, 1 95 5
726 AA PA 265 610-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 12. 10.1956.
727 AA PA 265 601-03/92.42, Ankara Bykeliliinin AA'ya raporu, 11.1 1.1955
728 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 12.06.1956
729 AA PA 9 Trkiye 205-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 13,03,1956.
156
PERDE ARKASI
trk'n doduu eve yaplan bombal saldr rneinde olduu gibi, fazlasyla
abartlm haberlerle "lkenin moralini bozabilecei ve sua tevik edebilecei-
ni" gsterdi. Ayrca, geici ekonomik darboazlar da "demagoji yapmak amacy-
la" istismar ediliyordu.730 Buna karlk muhalefet cephesi ise, bu yasalarn ifade
zgrln kstladn, bu durumda yasal bir muhalefetin dahi hkmet ze-
rinde bir denetimi olamayacan dnmekteydi.
Yeni basn yasas, 1950 tarihli Basn Kanununda deiiklik yapan, iki par-
al yeni bir yasadan ve 1954 tarihli Trk Radyo ve Yayn Yasasna deiiklik ge-
tiren yeni bir yasadan oluuyordu. 1950 tarihli Basn Kanunu, Demokrat Par-
ti'nin ilk seim zaferinden hemen sonraki aylardan kalmayd. Verilen seim sz-
lerinin karl olarak, grece liberal bir yasayd. Yasadaki yeni dzenlemeler
ise, basn zgrln ciddi ekilde kstlayan, antidemokratik deiikliklerdi.
Buna gre, imtiyaz sahiplerinin, editrlerin ve muhabirlerin mesleklerini icra et-
me artlar arlatrld. Bu kiilerin mutlaka lise veya yksekokul mezuniyet de-
recesinde olmalar gerekiyordu ki Trk gazetecilerinin byk bir ksm bu dere-
ceye sahip deildi. Ayrca alt aydan uzun sreli hapis cezasna arptrlmam ol-
malar da gerekiyordu. Fakat, Menderes hkmetinin ikinci yasama ylndan iti-
baren gazeteciler kolaylkla hapis cezasna arptrlabildklerinden, bu dzenle-
meyle, eletirel gazeteciler zahmetsizce devre d braklyordu. "Gerek ya da
uydurma hadiselerin, kamuoyunu kkrtacak ekilde ok ayrntl ya da provo-
katif bir dille yaymlanmas" durumunda ise, 10.000 TL'ye kadar kabilen para
cezalar uygulanaca tehdidi yaplyordu.731
Basn ve Radyo Kanunu, o dnemin hkmeti tarafndan 1954 yl seim-
lerinden hemen nce, muhalefetin seim mcadelesine ket vurmak ve zellikle
radyoya eriimlerini zorlatrmak iin karlmt. Yeni yasa deiiklii, berabe-
rinde yoruma ak, netletirilmemi maddeler ieren, arlatrlm ceza hkm-
leri getirdi. zellikle, devletin ya da hkmetin ierideki veya dardaki siyasi
ve ekonomik itibarn zedeleyecek nitelikteki yanl haberlerin ve gerekd be-
yanlarn sahipleri ve bunlar yayanlar iin yla kadar hapis ve para cezas n-
730 AA PA 265 600-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.08 1956

731 AA PA 265 600-00/92,42, Ankara Bykelilii Raporu, 28,08,1956
157
6-7 EYLL OLAYLAR
grlyordu. Alman Konsolosluunun raporlarna gre, basn, gelecekte oku-

yucularna pahallk, d bor ve mallardaki ktlkla ilgili haberleri veremeyecek
ya da yalnzca, kabul edilebilir bir dozda snrl tutacakt.732
Bu yasalarn kmasyla ou eletirel ve bamsz gazete, i politikayla il-
gili ba makaleleri yaymlamaktan tamamen vazgeip, bunun iin ayrlan s-
tunlar d politika konularna ayrd, iktidar partisinin gazetesi Zafer ise, mu-
halefete ve onun liderine kar keskin saldrlarn herhangi bir kstlama ol-
makszn srdryordu. Yeni basn yasasnn yrrle girmesiyle, Cumhuriyet
Savcl hemen baz davalar aarak, dergi ve gazete saylarn toplatmaya
balad. Bu durumdan bilhassa, hakknda drt ayr davann ald haftalk
Akis dergisi mustaripti. Bu davalarn birincisinde, bayazar, sekiz ay hapis ve
para cezasna arptrld. 733
Yeni basn yasasnn yrrle girdii gn yaplan hkmet aklamasnda,
6-7 Eyll Olaylarndan sonra kzaa ekilen Genelkurmay Bakan Baransel'm
Yksek Askeri Sra yeliine seildii, vekili Orgeneral Tunaboylu'nun rtbesi-
nin ise genelkurmay bakanlna ykseltildii duyuruldu. 6 Eyll'n hemen ar-
dndan, soruturma gerekesiyle komuta yetkileri ellerinden alnan general,
Ocak 1956'dan beri yine grevlerinin bandayd.734 Oysa, savunma bakan, ge-
nerallerin grevlerine dnn halka aklamamt. Kamuoyu, drt bakana
kar alan Meclis soruturmas sonucunda, Menderes'in en yakn alma arka-
da olan Devlet Bakan Dr. Mkerrem Sarol'un, hakkndaki iddialarn hepsin-
den beraat etmi olduunu da sonradan rendi.735 Bu haberler, basn
hukukundaki ar hkmler nedeniyle, hkmetin de arzu ettii dorultuda,
gazetelerde yer almyordu.
Muhalefetin faaliyet alann daraltan ve Haziran 1956 ylnda yrrle gi-
ren bir baka yasal dzenleme, benzer biimde, yine 6 Eyll 1955 saldrlarna
atfta bulunularak merulatrld; hkmete gre, 6 Eyll gn meydana gelen
iddet olaylarna yol aan ey de, sivil rgtlerin dzenledii bir gsterinin -

733 AA PA 265 600-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 28.08.1956.
734 AA PA 9 205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 13 03.1956.
158
PERDE ARKASI
rndan km olmasyd. Bu yasa, toplant ve gsteri haklarn dzenlemekteydi. Yeni

dzenlemeye gre zellikle siyasi partiler, seim hazrl dndaki zamanlarda artk
sadece zel izinle ve kapal meknlarda toplant yapabilecekti.736
Fakat, 1955 olaylar sadece Trkiye'deki i politika gelimeleri balamnda
deerlendirilmemelidr. zellikle 6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli
siyasetin nesnesi olarak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d
politikasnn parametrelerini n plana karr.
Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay
Kbrs'taki Rum-Ortodoks ounluun, 2. Dnya Savandan sonra artan,

Yunanistan ile birleme (Enoss) abalar, o zamanki CHP hkmeti tarafndan nceleri
grmezlikten gelindi. ' Ancak, Trk basnnda, zellikle Hrriyet gazetesinde, Kbrs
sorunu ve Trk hkmetinin pasiflii giderek daha sk tartlr olmutu. Ankara ve
stanbul'daki renci gsterileri, Kbrs'taki aznln durumuna dikkat ekiyordu.738
Meclis'te de, hkmet, Kbrs'n Yunan egemenliine girme tehlikesine ramen Kbrsl
Trklerin "hayati problemlerini" grmezlikten gelmekle sulannca;739 Dileri Bakan
Necmettin Sadak aadaki aklamay yapt:
"Baylar, ortada 'Kbrs sorunu diye bir ey yoktur. Bunu bir sre nce muhabir-
lerin sorularna karlk verirken de sylemitim. 'Kbrs sorunu' diye bir ey yok,
nk ada Byk Britanya'nn egemenlii ve ynetimi altnda. Biliyoruz ki,
ngiltere'nin bu ada zerindeki haklarm baka bir gce devretmek gibi bir d-
ncesi zerrece yoktur ve hibir zaman da bu ynde bir eilim gstermemitir."140
"Kbrs sorunu"na kar taknlan bu tutum, 14 Mays 1950'de iktidar devralan

yeni hkmet tarafndan da srdrlmtr. Kbrs'taki olaylar yznden, 30'lu
yllardan bu yana Yunanistan'la gelitirilmi olan dostane ilikiler bozulma-malyd. Bu
anlayla, yeni Dileri Bakan Fuat Kprl, Yunan gazetecilerin
736 Eroul, Demokrat Parti, Tarihi ve ideolojisi, s 295.

737 Fahir Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959: Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, Ankara 1963, s. 19.
738 Franois Crouzet, le confiit de Chypre 1946-1959, cilt MI, Brksel, 1973, s. 301
739 Melih Esenbel, Ayaa Kalkan Adam Kbrs, Ankara 1993, s. 13.
740 Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959 Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, s 17.
159
6-7 EYLL OLAYLARI
Kbrs'la ilgili sorduu sorulara, Trkiye ile Yunanistan arasnda bir "Kbrs sorunu"
bulunmadn syleyerek yant vermitir. Dileri bakannn bu aklamas, Trk
basnnda sert eletiriler almtr. 741
Kbrs sorunuyla ilgili resmi suskunluk, 1951 ilkbaharnda, Yunan Babakan
Venizelos'un Yunanistan'n Kbrs zerindeki talebini kamuoyuna aklamasyla
bozuldu. Bunun zerine Trk Dileri Bakan Kprl, bir basn aklamasnda,
Kbrs'taki statkonun deimesi durumunda Trk hkmetinin, kendi haklarnn ihlal
edilmesine izin vermeyeceim aklad. 742
Trkiye ve Yunanistan'n Aralk 1951'de NATO'ya alnmas ve 1952'de Balkan
Pakt'nn oluturulmas, iki lke arasndaki askeri ibirliini younlatrm, bylece
Kbrs'a ilikin anlamazlklar nceleri geri plana atlmt.743 Fakat, Pa-pagos'un
bakanlndaki yeni Yunan hkmeti 1953'te Enosis talebini yineledi. Hatta Yunan
Babakan Papagos, Mays 1954'te Byk Britanya'y, 22 Ekim 1954'e kadar Kbrs'
Yunanistan'a devretmeye ard. Aks takdirde, Yunan hkmeti meseleyi Birlemi
Milletler Cemiyeti'ne gtrecekti.744 Resmi olmayan bir grmede Kprl, Yunan
Dileri bakanndan, Yunan-Trk dostluunu bir Kbrs sorunu yznden tehlikeye
atmamasn rica etti; zira "Yunanistan, Kbrs'taki emellerine zaten ulaamayacakt,
nk Trk devleti buna izin vermeyecekti."745 Bu uyarya ramen Yunan hkmeti
Kbrs iin kendi kaderini tayin talebiyle, sorunu Birlemi Milletler Cemiyeti'ne tad.
Bu talebin gerekesi, Kbrs'n ok eski bir Helen yerleim blgesi olarak Yunanistan'n
kltrel etki alanna dahil olmas ve Dou Akdeniz'in siyas istikrarnn Byk
Britanya'nn tutumu nedeniyle tehdit altnda bulunmas eklinde gsterilmitir. 24 Eyll
1954'te BM, Kbrs sorununu tam katlml bir genel kurul toplantsnn gndemine
almaya karar verdi; bylece Kbrs sorununa uluslararas boyut kazandrma hedefine
ulalmt. Ancak, BM'nin 17 Aralk 1954'tek genel kurul toplantsnda, byk
ounlukla, Kbrs sorunuyla ilgili tartmann ertelenmesine ka-
741 Hikmet Bil ile mlakat, 27 12.2003

742 oanns D. Stefandis, sle of Discord: Natonalism, Impenalisn and the Making of the Cyprus Problem, New York, 1999, s. 211
743 Stefandis, sle of Discord: Natonalism, Imperalism and the Making of the Cyprus Problem, s 213.
744 Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt An Account of the Struggle for Union with Greece, Londra, 1978, s. 76
745 Hikmet Bil, Kbrs Olay ve iyz, s. 65.
160
PERDE ARKASI
rar verildi.746 Papagos hkmeti Kbrs sorununu Birlemi Milletler Cemyeti'ne

tarken, bunun Yunan-Trk ilikisi zerindeki olas etkilerini gz nnde bu-
lundurmam ve Trkiye'nin Kbrs'taki karlarnn derecesini hafife almt. 747
Yunan hkmetinin Trk tepkisini yanl hesaplamasna yol aan balca nedenler
unlard: Atatrk ve Venizelos tarafndan balatlan Yunan-Trk dostluu, 50'li yllarn
banda, her iki lkenin NATO'ya ve Balkan Pakt'na ye olmasyla zirveye ulamt.
Trk hkmeti, Yunanistan'n artan Enoss taleplerine kar pasif bir tutum taknyor, 2.
Dnya Sava srasnda talyanlarn igal ettii Dodeka-nese adalarnn Yunanistan'a
geri verilmesini destekliyordu. Kbrs'n ounluunu Rum sakinler oluturduu iin,
Yunan hkmeti Trkiye'nin bu tutumunun Kbrs konusunda da tekrarlanacan
umuyordu; Menderes hkmetinin, 16. ve 20. maddeleri dorultusunda Trkiye'nin
Kbrs zerindeki haklarndan feragat etmi olduu 1923 Lozan Antlamasna bal
kalaca bekleniyordu.748
Yunanistan'n Birlemi Milletler Cemiyeti'ne bavurmasna tepki olarak, daha
sonra dileri bakan olacak olan Fatn Rt Zorlu, Menderes tarafndan Trk
Dileri Bakanl'nda bir "Kbrs Komisyonu" kurmakla grevlendirildi. Bylelikle,
hem Trk hkmetinin Kbrs meselesiyle ilgili resmi tutumu belirlenecek, hem de
Kbrs sorunuyla ilgili stratejiler gelitirilecekti.
Kbrs stratejinin hazrlanmasnda, Zorlu'nun tespit ettii iki ynerge hkim
olacakt: Bir yandan, dnya kamuoyuna Trk hkmetinin de Kbrs zerinde yasal
talepleri olduunu gsteren belgeler derlenecekti. Ayn zamanda, Kbrs sorununun
nihai zmne kadar Kbrsl Trklere destek olunacakt.749
30 Haziran 1955'te, yani EOKA'nn Kbrs'taki ngiliz kurumlarna ynelik
saldrlar balatmasndan ay sonra. Anthony Eden hkmeti Londra'da "Dou
Akdeniz'de gvenlik sorunlar" zerine bir konferans dzenleyerek, Trk ve Yunan
hkmetlerini davet etti.
ngiliz Dileri Bakan Harold Macmllan bakanlnda 29 Austos'tan 7
Eyll'e kadar sren konferans boyunca yalnzca Kbrs meselesi tartld. ngiliz
746 AA PA 266 Trkiye 610-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 17.01.1954

747 Stefanidis, /s/e of Discord: Natonalism, Imperialsm and the Makng of the Cyprus Problem, s 269
748 AA PA 266 Trkiye 610-00/92 42, Ankara Bykelilii Raporu, 25 09,1954.
749 Armaolu, Kbrs Meselesi 1954-1959 Trk Hkmeti ve Kamuoyunun Davranlar, s 27
161
6-7 EYLL OLAYLARI
hkmeti iin, Kbrs sorununa ynelik l bir konferansn dzenlenmesinde

u hususlar etkili olmutu: Yunanistan'n Kbrs sorununu yeniden Birlemi
Milletler'e getirmesi engellenmeliydi; ada halklar arasnda trmanan gerginliin
azaltlmas ve zellikle ngiltere'ye ynelik smrgecilik sulamalarn zayflat-
mak iin Trkiye'nin pozisyonunun glendirilmesi gerekiyordu.750 Konferansa
Trkiye'nin katlm, Kbrsl Rumlarn itirazlarna neden oldu. Gerekten de,
Londra Konferansnn balamasyla birlikte Trkiye, dnya kamuoyunun gzn-
de, adann gelecei ile ilgili tartmalarda Byk Britanya ve Yunanistan'n yann-
da eit sz hakk olan bir ortak olarak kabul edilmeye balad. 751
ngilizler, konferansta ya da daha sonraki olas BM mzakerelerinde kendi
pozisyonlarnn, ancak Trkler "kendi pasifliklerinden uyandrlabildiklerinde"
salamlaacan biliyorlard.752 Konferans ncesinde ngilizler, Yunanistan'la
Trkiye arasndaki bir gr alveriinden haberdar olmular ve bunun zerine
Trklere, bilhassa konferansn banda sert bir tutum sergilemeleri iin bask
yapmlard. Yunan Dileri bakannn Londra'daki Trk bykelisine,
Trkiye'nin Kbrs'taki baz haklarnn kabul edilemez olmasna karn yine de
Yunan hkmetinin Kbrs'taki Trk aznln haklarn gvenceye almak
niyetinde olduunu bildirmesi, Macmillan'n Yunanlarla Trklerin bir
uzlamaya varabileceinden endie duymasna yol at. Bunun zerine Mac
Millan, ngiliz Dileri Bakanl'na, Trk delegasyonuyla konferanstan nce
grmek istediini iletti ve "Trkler grlerini mzakerelerin banda ne
kadar sert ortaya koyarsa, kendileri iin de bizim iin de o kadar iyi olur"
eklindeki grn de bildirdi. "'
Bu esnada artk uluslararas bir boyut kazanm olan Kbrs sorunu, Trki-
ye'nin i politikasna da hkim olmutu. Siyasi ve ekonomik bir krizin iinde bu-
lunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa yn-
lendirmeye gayret ediyordu.754 stanbul ve Ankara'da srekli olarak renci gs-
750 Robert Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, Oxford University Press, s. 65-67
751 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 25.07,1955.
752 Claude Nicoiet, United States Policy towards Cyprus, 1954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contention, Mannhem
und Mhnesee 2001, s. 59.
753 Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s. 69.
162
PERDE ARKASI
755
terileri dzenlenmekteydi. Devlete ynlendirilip desteklenen KTC tm Trkiye'de
Enosis kart kampanyalar yrtyordu. zellikle basn, Kbrs sorununu Trkiye'nin
milli davas haline getirmiti. 756
Zorlu'nun Londra Konferansndaki konumunu glendirmenin yan sra,
muhtemelen ngiliz hkmetinin Trkiye'nin Kbrs sorununa daha gl ekilde dahil
olmas ynndeki arzusunu da yerine getirmek zere. Babakan Adnan Menderes, 24
Austos 1955'te bir konuma yapt. l konferansn bir gn ncesinde yapt bu
konumada Menderes, Trk hkmetinin Kbrs meselesine ynelik temkinli tutumuna
da son vermi oluyordu:
"28 Austos'ta Kbns' taki kardelerimize kar bir kym gerekleeceini rendik. Evet,
oradaki halkmz sessiz ve silahszdr. Ama bu, savunmasz olduklar anlamna gelmez.
Orada korku ve endie iinde bulunan kardelerimizi sakinletirmek istiyorum [...] Ta-
rihe bakarak, Yunanllara unu hatrlatmak icap eder: Zamannda Ankara'ya burada
daha fazla sayda Rum yaad iin mi gelmilerdi? zmir, Aydn, Denizli ve Eskie-
hir'de ne ilen vard? O zamanki misyonlar kendi kaderini tayin hakkn uygulamak
myd? [...] Kbrs, Anadolu'nun bir parasdr. Rhsn hukuki statsnde bir deiiklik
olacaksa, o zaman Kbrs sadece Trklere gen verilebilir. Atatrk ve Venizelos tarafn-
dan balatlan bar ve dostluu srdrmeyi ok isteriz. Ancak bugnk durum bize ta-
vizlerle ve korkularla dolu gemii hatrlatmaktadr. Yunanistan'n emperyalist yayl-
mac bir politika izlemi olduunu unutmamalyz. Hepimiz Girit rneini biliyoruz [...]
Trkiye hibir zaman Kbrs'taki statkonun deitirilmesine izin vermeyecektir."757
Dileri Bakan Macmllan, konferansn alnda yapt konumada, Yuna-

nistan'daki komnist tehlikenin dnldnden daha byk olduunu ve Enosis
hareketinin komnistlerce istismar edilebileceini vurgulad. Trk ve Yunan
hkmetlerinin adada gttkleri kar ve amalar ne olursa olsun, adadaki ngiliz kara,
hava ve deniz slerinin tehlikeye atlmamas gerekiyordu; zira ada, ngiliz hkmeti
iin Dou Akdeniz ve Ortadou'da byk bir stratejik neme sahipti.758
755 Bkz. Blm 2 Hkmet yeleri

756 Bkz. Blm 2 Hkmet yeleri
757 Demirer, 6 Eyll 1955 Yassada 6/7 Eyll Davas, s. 395
758 Crouzet, Le conflt de Chypre 1946-1959, s 692.
163
6-7 EYLL OLAYLARI
Macmllan'n al konumasnn ardndan, Dileri Bakan Stephanopou-

los, Yunan hkmetinin duruunu ortaya koydu. Kbrs, bir referandumu takiben,
bamsz bir devlet olmalyd; nk Kbrs'n ya da Akdeniz blgesinin stratejik
savunmas Kbrs halknn destei olmakszn yaplamazd. ngilizler adada s bu-
lundurmaya devam edebilirlerdi, hatta adada ngiliz askerlerinin varl dahi ka-
bul edilebilirdi. Stephanopoulos bu konumasnda Yunan taraf olarak Kbrs so-
runu ile ilgili tavizler vermeden, ancak olduka lml bir slup kullanmt.759
Buna karlk, ngilizlerin cesaretlendirdii Trk Dileri Bakan Fatin
Rt Zorlu, kendi hkmetinin grn alk olunmayan bir sertlikle ortaya
koydu. Trkiye'nin Kbrs'a duyduu ilginin tarihi, corafi, etnik ve stratejik
nedenleri vard. Her ne kadar Trkiye Lozan Antlamasnda Kbrs zerindeki
haklarndan vazgemi olsa da, antlamann 30. ve 31. maddeleri adann zel
statsn tanmaktayd. Trkiye 30. madde ile, egemenlik haklarn Byk
Britanya'ya devretmiti. 31. madde ise Kbrs'ta yaayan halklara, antlamann
imzalanmasn takp eden iki yllk sre ierisinde Trk ya da ngiliz va-
tandalklarndan birini seme hakk tanyordu. Antlamann Kbrs'la ilgili
olarak deimesi durumunda, maddelerinin tm tartmaya alrd. Zorlu'ya
gre, geri statko korunmalyd; ancak Byk Britanya egemenlik haklarn
devredecek olursa, ada "asl" sahiplerine, yani Trkiye'ye geri verilmeliydi.
nk ada 400 yldr Osmanl hkimiyeti altnda kalm, fakat bir Yunan ege-
menlii adada hibir zaman var olmamt. Ayrca, Kbrsl Trkler aznlk ola-
rak tanmlanmamalyd, zira, Kbrs da Anadolu'nun bir parasyd. Bu nedenle
adadaki 100.000 Kbrsl Trkn yannda, Anadolu'daki 24 milyon Trk hesaba
katlmalyd. 760
Yunan delegasyonu, Kbrs sorunundaki "Trk unsuru"ndan duyduu a-
knl gizlemedi ve Zorlu'nun sert slubu konusunda, her eyden evvel ngiliz
hkmetini sorumlu tuttu. Delegeleri Londra'y terk etmekten alkoyan tek ge-
lime, Macmllan'm konferans nce ikili grmeler dzeyinde srdrme yo-
lundaki nerisi oldu.761
759 Holland, Brtan and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s. 73.

760 AA PA 266 Trkiye 610-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 14.09 1955
761 AA PA 235 Kbrs 211-00/92,09, Londra Bykelilii Raporu, 02 09,1955
164
PERDE ARKASI
Bu kez, her iki tarafa, ngilizlerin Kbrs'n kendini ynetmesi iin geli-
tirdii bir taslak sunuldu. Seilmi bir ounluktan oluan ve belirli bir kota
orannda Trk yelerin de bulunaca bir meclis olacakt. Bakanlklar -sa-
vunma, d gvenlik ve i gvenlik alanlar dnda- Kbrsllara verilecekti.
Meclis, Kbrs genel valisinin de onaylad bir bakan seecekti. Ayrca olu-
turulacak bir Tripartite Commitee, anayasa nerilen ve gcn gelecekteki
ilikileri konusunda danmanlk yapacakt. ngilizlerin nerilerini kararl bir
ekilde geri eviren Zorlu'dan farkl olarak, Stefanopoulos bu nerileri
Atina'ya, Yunan hkmetine gtrmeyi kabul etti.762 ngilizlerin Kbrs'ta olas
bir "kendi kendine ynetim'e iaret etmesi, Trk delegasyonu tarafndan
tehlikeli bulundu. Bu, Londra'nn Trklerden konferansta "sert bir izgi" iz-
lemelerini istedikten sonra Yunanllara dn vermeye de hazr olduunun
gstergesi olabilirdi. Zorlu, Kbrs'taki her yeni durumu Enosis'e giden bir adm
olarak deerlendirdi.763
Londra'dak konferans, 6 Eyll 1955 gn stanbul, zmir ve Ankara'da
gerekleen saldrlar nedeniyle kesildi. Trklerin komplosundan habersiz olan
Yunan Dileri bakan Selanik'teki bombal saldrdan dolay zr dilerken, Zor-
lu, kkrtc Kbrs politikalarnn saldrlara neden olduu gerekesiyle Yunanl-
lar sulad. Menderes'in geri ard Trk delegasyonu, 8 Eyll 1955'te Lond-
ra'dan ayrld.
Trk hkmetince planlanan bu saldrlarn, Trkiye'nin Kbrs zerinde
belli haklan olduunu hem Yunanllara hem de ngilizlere, yanl anlamaya yer
brakmayacak ekilde gsterecei ve dolaysyla Zorlu'nun mzakeredeki konu-
munu rahatlataca beklenmiti.764
Daha nce de bahsedildii zere, Dileri Bakan Zorlu, Londra'da ngiliz
Dileri bakan ile yapt ilk grmelerin ardndan, 28 Austos 1955'te Men-
deres'e ifreli bir telgraf ekerek destek istemiti:765
762 Holland, Britain and the Revolt in Cyprus 1954-1959, s 74.

765 Bkz. s 62
165
6-7 EYLL OLAYLARI
"eitli ngiliz gazetecileri ve dileri bakan ile konutuk. Bizim intihamza gre,
ngilizler Kbrs'taki anlamazl zmek iin, son are olarak Yunanistan'a dn
verip, Kbrs'ta kendi kendine ynetime izin verebilirler. [...} Bizim tahminimize g-
re, burada haklarmz ne lde savunabileceimiz konusunda tereddtler vardr.
Geri bu sabahki grmeler nazik geti, ama insafszd. Onlar [ngilizler (y.ri)]
haklarmz savunmak konusunda midimizi kracak aklamalar yapmad. Yine de
srarmz [Kbrs'la ilgili talepler hakknda (v.n.)J konusunda onlar ikna edebildi-
imize inanrsak, hata etmi olunz. Bu hususta nmzde yaplacak ok i olduu-
nu gryoruz. Biz ve gazetecilerimiz gayret gstermeyi srdreceiz. Bu konuda ilgili
yerlere sizin vereceiniz emirlerin ok ie yarayacana inanyoruz."'^
Bu telgraf, boyutlar itibariyle hkmetin amaladndan ok daha byk

sonulara varacak olan 6 Eyll 1955 olaylarnn balama iareti olarak deerlen-
dirilebilir. Zorlu, DP grubunun olaanst toplantsnda saldrlar milli bir re-
zalet olarak deerlendiren baz partilileri yle eletirmiti: "Abartyorlar. Sald-
rlar srasnda Londra'daydm. Olaylar benim iin byk bir destek oldu." 767
ngilizlerin saldrlara tepkisi eitliydi. ngiliz Bakonsolosu Mihalis Ste-
wart, eylemleri "barbarln zirvesi" olarak tanmlarken, Dileri Bakanl'nn
dier mensuplar Trklerin "gze gz, die d"768 metodundan honuttu. Yine
bir dier grup, eski bir Rum kilisesinin yaklmasna, "rahatsz edici bir bak" yok
edildii iin sevindi.769 Dikkat ekici olan, Dileri Bakan Macmillan'n tepkisiy-
di; alma arkadalar ve Ankara'daki ngiliz bykelisi Ankara'ya etkili bir
uyarda bulunmasn tlemelerine ramen, o ok daha yumuak bir
protestoyu tercih etmiti.770 Geri meydana gelen iddet olaylar, zellikle Kbrs
sorununa ynelik gelecekte BM nezdinde yaplacak mzakereler dnldn-
de Ingilizlerde bir sknt yaratmt. Ama Macmillan, bu olaylarn ngiltere'nin
Kbrs politikas iin salayaca yararn da farkndayd.
766 Zorlu'nun Menderes'e Londra'daki Trk Bykeliliinden yollad telgraf, 28.08.1955, Demrer, 6 Eyll 1955
Yassada 6-7 Eyll Davas, s 404
767 Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar, s, 202.
768 PRO FO 371/11771 1, RG 10344/50, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 22,09.1955.
769 PRO FO 371/1 171 1 1/50, 08.10 1955
770 PRO FO 371/117/657, RG 1081/1019, 11.09.1955
166
PERDE ARKASI
Bu balamda, Yunanlarn, ngilizleri kendi pozisyonlarn glendirmek

iin stanbul'daki saldrlarn hazrlanmasna katlmakla sulamalarn da ele al-
!
mak gerekir. Saldrlarn hemen ertesinde Rum basn, ngiliz hkmetini 6
Eyll 1955 olaylarnn sorumlusu olarak gsterdi:
"stanbul ve zmir'deki olaylar, Londra Konferansnn sonulardr. [...] Bir yo-

ruma gre, medeniyet ncesi dnemde Hristiyanlarn urad korkun kovu-
turmalar andran ve Yunan-Trk dostluunu zedeleyen stanbul ve zmir'deki
olaylar, dndmz gibi, ngiliz diplomasisinin planlarnn ani biimde pat-
lak vermesinin rn deildir, bizzat ingiliz diplomasisinin planlad ve baar-
maya alt bir eydir.'' 772
Resmi Rum makamlar dahi, Atina'daki bombalama eylemini ngiliz gizli

ajanlarnn yaptn dnmtr.773 Yunan tarafnn ithamlar ilk bakta d
rn gibi grnse de, ngilizlerin olaylara kartna dair baz ipular mevcut-
tur. rnein 1954 Austos'unda Atina'daki ngiliz bykelisi, Selanik'te Ata-
trk'n doduu evde gerekleecek bir olay nedeniyle Yunan-Trk ilikilerinin
ktleecein ngrmt:
"Zannediyorum ki Trkler durumdan endie duymaya baladlar. Ayn zamanda ya-

kn bir arkadam da olan Trk meslektam dn akam grdmde, olaylarn gi-
diatndan kayg duyduunu aklad. Mesajmda da belirttiim gibi, ilikiler u anda
pek de iyi deil ve grnrdeki Yunan-Trk dostluunun krlgan olduu ok ak, ok
kk bir ok bile vetebilir. Atatrk'n Selanik'te doduu evin duvarna tebeirle slo-
gan yazmak gibi nemsiz bir olay bile bir kargaann kmasna yeter."""
Mays 1955'te i Partisi'nden John Strachy, parlamentoda yapt konu-

mada, Kbrs'n Yunanllara verilmesi durumunda, Trkiye'de byk bir Rum
aznln bulunmasnn Kbrs'taki Trk aznln gvencesi olacan
syledi.775
771 PRO FO 371/1 176547, RG 1081951, Atina Bykelilii Raporu, 10.09.1955

772 Atna Radyosu FO 371/117657, RG 1081/1024, 10.09.1955.
773 PRO FO 371/1176547, RG 1081949, Bykelilik Raporu, 08 09 1955.
774 PRO FO 371/1 17642, RG 1081, Atna Bykelilii Raporu, 19.08.1954.
775 PRO FO 371/117642, RG 1081, 19.08.1954.
167
6-7 EYLL OLAYLARI
Trk hkmeti bu aklamay "uygar bir adam" iin fazlasyla irkin buldu ve Tr-
kiye'nin hibir koulda "kendi aznlklarna misilleme'' yapmayacan aklad. 776
Babakan Anthony Eden, daha sonra yaymlanan anlarnda, Londra Konferans
srasnda ngiliz hkmeti iin gerekten nemli olan tek eyin, kendilerinin bildii
Trk ve Yunan grleri arasndaki uzlamazl dnya kamuoyunun da renmesini
salamak olduu itiraf etmitir.777 Hatta bu balamda, ngiliz Dileri Bakanl'nn bir
memuru yle bir dilekte bulunmutur: "Ankara'da birka ayaklanma ksa, bizim
iimize gelir.778
Trkiye'deki saldrlarn hemen sonrasnda ngiliz Dileri Bakanl, haber
dairesine u talimat verdi: Kamuoyunda, zellikle basnda, stanbul'daki 6 Eyll
olaylarnda ngiliz mallarnn tahrip edilmesi ve ngilizlerin yaralanmasyla ilgili
haberler vurgulanmalyd. Bu talimatn varl, ngiliz hkmetinin saldrlarn
hazrlanmas konusunda Trkleri kkrtt tezini glendirir.779
Olaylar srasnda ngiliz vatandalarnn ve mallarnn urad zararn tazmin
edilmesi talebi, ngiliz Dileri Bakanl'nn siyas hesaplar nedeniyle ertelendi:
"u anda Trk hkmetine resmi bir protestoda bulunmak ya da tazminat istemek
faydal olmayacaktr. Hele de Trklerin, Kbrs Konferansnn ertelenmesinin
ardndan gidiatn ne olacandan duyduklar endie dnlnce." 760
Trkiye'deki gayrimslimlerin urad ayrmcl anlatan ve saldrlar knayan

anonim bir mektup zerine, ngiliz Dileri Bakanl, Anglo-Trk dostluunun srekli
dikkate ihtiya duyduunu ve sadece bu ilikiye odaklanmak gerektiini aklad. Geri
kalan tm hesaplar ikincil nemdeydi.781 Saldrlarn sonucunda Trkiye aka, nc
g olarak Kbrs atmasna dahil edildi. Bylece net bir ekilde statkonun
korunmas, yan adadaki ngiliz egemenli-

777 Anthony Eden, Ful! Circle, Memoirs. Londra, 1960, s 397
778 Robert Holland, "Greek-Turksh Relatons, stanbul and Bntsh Rule in Cyprus, 1954-59. Some excerpts from the Brltish
Public Archve", Bulletin of the Centre for Asia Mtnor Studies, Atina 10 (1993/94), s. 327-365
779 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/22, 13.09 1955
780 PRO FO 371/1 17721, 09.09 1955
781 PRO PREM 11/834/479,21.11.1955
168
PERDE ARKASI
nin srmesi daha muhtemel hale gelmiti. 6-7 Eyll Olaylarnn ngiliz hkme-
ti iin salad bir baka yarar da, ABD'nin saldrlarn hemen ardndan deien
Kbrs politikasyd.
Yunanistan 1955 ilkbaharnda, Kbrs sorununu yeniden Birlemi Millet-
ler'e tayacan akladnda, ABD hkmeti Yunan tasarsn destekleme eili-
mindeydi. Amerikan Bykelisi Lodge'un BM'deki antikolonyal grleri, ngi-
liz hkmetince biliniyordu. Devlet Bakan Dulles ile yapt bir telefon grme-
sinde Lodge, "ngilizlere kar ok ileri gitmeyecekleri" gvencesini verdi.782 Yu-
nanllar Temmuz sonunda BM'den resmi bir toplant talep ettikten sonra, ngiliz
Bykelisi Makins, ABD'nin BM'de Atina'ya verdii destei ekmesi ynnde
Dulles' ikna etmeye alt. Dulles, Atina'ya bir telgraf ekeceine sz vermi ol-
masna ramen, ABD'nin Kbrs'taki ciddi atma nedeniyle Yunanistan' sorumlu
tuttuunu Yunanllara bildirmekle yetindi. Londra Konferans yaklatka,
ABD'nin Kbrs sorunu karsnda taknd tutum da lmllayordu. l kon-
feransn bir hafta ncesinde Amerikallar, g arasnda varlacak bir uzlama
sonucunda, Yunanllarn Birlemi Milletler'e bavuru yapmasna gerek kalmaya-
can umuyorlard. nk ABD, Yunanistan'n bavurusuna ret oyu verirse, si-
yasi ilkelerinden bir tanesi olan, stratejik mttefiklerden birinin BM'de tartlmak
zere gndeme getirdii konuyu onaylama prensibinden vazgemi olacakt.
23 Eyll 1955'te ABD, BM Genel Kurulu'nun tavsiyesine uyarak, Kbrs me-
selesinin BM'de gndeme getirilmesine kar oy kulland. ABD, talebin geri ev-
rilmesini, zgr dnya dzeninin ve NATO birliine ynelik tehlikelerin Kbrs
sorunundan daha nemli olmasna dayandrd. Bylece ABD, tarihinde ilk kez
hukuki bir konunun BM gndemine getirilmesine kar oy kullanm oldu.783 Bu
bavurunun ABD tarafndan reddedilmesi, resmi beyanlarda yapld gibi,
sadece Kbrs sorununun Londra'daki l konferans nedeniyle uluslararas bo-
yut kazanmasyla aklanamaz. Bylesi bir yaklam, ABD'nin Yunanistan' belki
daha az zecek bir seenei, yani oylamaya katlmamay, neden tercih etmediini
anlatamaz. Ayn ekilde ABD'nin, ngilizlerin baarsna katkda bulunacak
782 Nicolet, United States Polcy towards Cyprus, 1 954-1974: Removng the Greek-Turkish Bone of Contention. s.65
783 Nicolet, United States Policy towards Cyprus, 1 954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contention, s 66f.
169
6-7 EYLL OLAYLAR
olan Yunan bavurusuna kar oluturduu kararl lobi faaliyetleri de bu biimde

anlalamaz. Amerikallarn oy tercihleri, daha ok. Trkiye'deki saldrlara
dayandrlablir; Amerika bu saldrlar nedeniyle NATO'nun gneydou kanadnda
tamiri mmkn olmayan bir tahribatn olumasndan korkuyordu.784 Amerikan
bykelisi, saldrlarn hemen ardndan Menderes'e "Amerikan hkmetinin, bilhassa
etkili bir polis gcnn devrede olmamas karsnda oke olduunu, bunun da ancak
tertip edilmi bir plann sonucu olabileceini dndklerim" bildirdi.785 Yunanllarn
Amerikallardan bekledii resmi protesto ise gelmedi. Atina'daki Amerikan
bykelisi, Amerikan Dileri Bakanlna, Amerikan hkmeti "Trklerin iren
sularn" resmi olarak knamad iin Yunanllarn kendilerini "Amerika tarafndan
ihmal edilmi hissettiklerini" yazd.786 NATO manevralarna katlmayacan ve
gerekirse /\nkara'yla diplomatik ilikilerini sona erdireceini aklayan Atina'nn bu
tavr ABD'y endielendirdi. ABD, atan iki taraf arasnda uygun bir resmi tavr
taknmaya alt. Amerikan Dileri Bakanl'nn her iki lkeye gnderdii mesaj
uydu: Kbrs sorunu ve iki lke arasndaki dier ikili sorunlar, daha byk bir tehlike
olan komnizm ve komnistlerin Gneydou Avrupa'daki gszl smrmesine
kyasla, ikincil derecede neme sahipti.787 Ayrca ABD'deki resmi evreler, iki lkenin
de ABD'ye kar nankrlk ettiinden bahsediyordu:
"ABD hkmeti iin, kendilerini dorudan Sovyetler Birlii tarafndan tehdit al-
tnda hisseden, srarla NATO yeliinin korumasn talep eden ve ABD'den byk
miktarlarda askeri ve ekonomik vardm alan bu iki devletin ikili sorunlarn
kontrolden kmasna izin vermesi anlalr gibi deildir." 788
18 Eyll'de, yani saldrlardan yaklak k hafta sonra ABD'nn tavr belli olunca,
Yunan kamuoyu oke oldu. Amerikan Dileri bakan, Atina ve Ankara'ya birbirinin
ayn iki mektup yollam, k lke arasndaki mnakaann esef verici olarak kabul
edildiini belirterek, kendilerine hkim olmalarn istemi-
784 PRO FO 371/1 1 7657, RG 1081/1005, Ankara Bykelilii Raporu, 13,09.1955.

785 PRO FO 371/117657, RG 1081/1005, Ankara Bykelilii Raporu, 13.09.1955.
786 PRO FO 371/ 17712, RG 10344/95, Ankara Bykelilii Raporu, 26,10.1955.
787 Nicolet, United States Policy towards Cyprus, 1954-1974: Removing the Greek-Turkish Bone of Contenton, s. 68.
788 Stearns Monteagle, Entaged Allies, US-Policy Towards Greece, Turkey and Cyprus. New York, 1992, s. 9.
170
PERDE ARKASI
ti.789 Yunan basnnn ABD'nin mektubuna verdii iddetli tepkinin nedeni, sadece
"sulularla kurbanlarn" ayn kefeye konulmu olmas deil, ayn zamanda Ankara ve
Atina'ya ABD'den mali yardm aldklarnn hatrlatlmasyd. Bu yardmn ABD
tarafndan arzulanan tavrlarn taknlmas iin bask arac olarak kullanlmas sz
konusuydu.790 Yunan Kral Paul, Dulles'e yollad bir mesajda, Trklerin "korkun
sular'nn ve dostlarnn ihmalinin, kendilerini Amerikallarn hayal edebileceinden
ok daha fazla incittiini belirtiyordu.791 Kraln setii slup, ayn zamanda, BM'deki
Yunan tasars lehine oy kullanmalar iin Amerikallara bir uyar niteliindeydi. Fakat
bu tarihte, Amerikallar nasl oy kullanacaklarna karar vermilerdi bile. Yunanistan,
Amerika iin stratejik olarak Trkiye'den daha az nemliydi. Trkiye, NATO'nun yan
sra Badat Pakt'nn da yesi olduu iin, Ortadou'da eitli siyasi balantlar vard.
Yunanistan, saldrlardan sonra zmir'deki NATO subaylarn gen ekince ve
dzenlenmek zere olan NATO manevralarna katlmay reddedince,792 "komnist
tehlike"den duyulan korku, BM kurulundaki dier tm tartmalarn nne geti. ABD,
sadece Yunanistan'n Kbrs sorununu BM'de tartmak zere yapt bavurunun geri
evrilmesiyle, Yunanistan, Trkiye ve Byk Britanya arasndaki pazarlklarn
srdrlebileceine inanyordu.793 ngiliz hkmeti, Kbrs sorununun BM'de
tartlmasn nleme arzusuna bylece ulam oldu. Dileri Bakanlndaki
memurlar, "Yunanistan'n BM'deki hrsl tutumuyla baa kmann sadece ABD'nin
aktif destei" ile mmkn olacan biliyorlard ve saldrlar neticesinde bu destei
almlard.794
789 AA PA 274 Trkiye 211- 00/94.08, Atna Bykelilii Raporu, 19.09.1955.

790 PREM 11/834/479, 20.09.1955.
791 AA PA 274 Trkiye 21 1-00/94.08, Atna Bykelilie Raporu, 19.09.1955
792 Bkz. Blm 1. zmir'deki Saldrlar
/93 Ncolet, United States Policy towards Cyprus 1954-1974, s. 64
794 PRO FO 371/1 17657, RG 1081/1004, 03.O9.1955.
171
Sonu
O SMANLI Imparatorluu'nun dalmasnn ardndan,

Kk Asya'nn etnik homojenletirilmesi, yeni
Kemalist nderlik tarafndan baarl bir ulus-devlet
kurma srecinin olmazsa olmaz art olarak grlmtr.
Gayrimslim aznlklarn -Rum, Ermeni ve Yahudiler-ve
rnein Krtler gibi Trk olmayan gruplarn zorunlu asi-
milasyonu, asl olarak ulus-devletin bu homojenletirme a-
balarnn sonucu olarak deerlendirilmelidir. Ayn zamanda bu
gruplara ynelik g, iskn ve tehcir politikalar da, devletin
Trk etnisitesinin basknln gvenceye almak iin fay-
daland aralar olmutur. Yeni Trk devleti her ne kadar
uluslararas anlamalarla Rumlara, Yahudilere ve Ermenilere
aznlk statsn tanm olsa da, Cumhuriyet hkmetleri
aka asimilasyon politikalar izlemilerdir. Teorik olarak
yasalar nnde tm vatandalar ayn hak ve devlere sahip
173
6-7 EYLL OLAYLAR
olsa da, gndelik hayatta, Trk etnistesine mensup olmak, devletin kimlik politikasnn
temelini oluturmutur.
Bu politika kendisini ncelikle milli eitim alannda gstermitir. Aznlk
okullarnn saysnn belirgin ekilde dmesi, Trke'nin eitim dili olarak
kullanlmas zorunluluu ve bu okullarn zaman zaman Milli Eitim Bakanl
tarafndan keyfi denetimlere tabi tutulmas, gayrimslim cemaatlere ait eitim
kurumlarnn Trkletirilmesindeki ana duraklardr.
Eitim alanndaki Trkletirme, devletin "ulusal burjuvazi'yi yaratma srecini
hzlandrmak iin ekonomide ald tedbirlerle nemli lde desteklenmitir.
Aznlklarn asimilasyonunun yan sra, g ve iskn politikas da, yeni devlet
snrlar ierisinde etnik-kltrel birliin salanmas iin kullanlm olan baka bir
aratr. rnein 1929-1934 yllar arasnda yerel makamlar, halen Kk Asya'nn
krsal blgelerinde yaayan Ermenilere, kent merkezlerine g etmeleri iin bask
yapmtr. Ancak kyl Ermeniler yeni kentsel evreye uyum salayamam, sonuta
arlkl olarak Suriye'ye g etmilerdir. Bu erevede, 1930'larda dorudan devlet
mercilerinin katlm ile gerekleen, Yahudilere ynelik pogrom benzeri saldrlar da
sralamak gerekir. Trakya blgesindeki kentlerde yaayan baz Yahudiler, tehditler ve
ekonomik boykotlarla korkutulmu, 1934 yaznda ise iyerleri ve evleri kalabalk
kitleler tarafndan saldrya uramtr.
Bu almann nemli bir sav, aratrmann konusunu oluturan 1955 Eyll'nde
stanbul ve zmir'in gayrimslim sakinlerine kar balatlan saldrlarn da, Trk
devletinin yukarda izilen politikasyla sk bir iliki ierisinde ele alnmas
gerektiyidi. Aratrmann sonular, bu varsaymlar byk oranda dorular. 6-7 Eyll
Olaylar, dnemin DP hkmeti tarafndan planlanm, gizli servis ve partinin yerel
tekilatlaryla ibirlii ierisinde, renci ve genlik dernekleri, sendikalar ve "Kbrs
Trktr Cemiyeti" gibi devlete ynlendirilen rgtlerin katksyla uygulanmtr.
Olaylar, gayrimslimlerin Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili byk bir hayal krkl
yaamasna yol amtr. Demokrat Parti'nn 1945 ylnda kurul-
174
SONU
masyla, Cumhuriyet Halk Partisi'nin uzun yllar sren tek parti iktidar sona
ermi ve okpartili sisteme geilmi, lkenin demokratiklemesine paralel
olarak, o zamana kadar srdrlen aznlk politikasnn da liberalleecei
dnlmt. Gerekten de bu yeni siyasi dnemde, aznlklara ynelik baz
ayrmc uygulamalar ortadan kalkmtr. Bir dier nemli neden ise, eski iktidar
partisi CHP'nin semen oylar iin verdii mcadeledir. okpartili sisteme
geile birlikte, zellikle stanbul'daki semenlerin neredeyse te birini
gayrimslimler oluturduundan, aznlklar da potansiyel oylar kazanlmas
gereken semenler haline gelmitir.
Demokrat Partinin 1950 ilkbaharndaki seim zaferi zerine gayrimslim
aznlklar, yeni iktidarn liberal politikasnn lkenin aznlklarna kar
demokratik bir tutumu da beraberinde getireceini ummulardr. DP'nin ald
bir dizi nlem daha, devlet elitlerinin sz konusu aznlk gruplarna olduka
toleransl yaklatnn gstergesidir. Ancak, gayrimslim aznlklar ile DP
ynetimi arasnda balarda dzelmi grnen ilikilerin yaratt mutluluk
havas, bir sre sonra yerini, DP'nin gayrimslimlere baknn CHP'den ok da
farkl olmadnn anlalmasna brakmtr. Trk makamlarnn gayrimslim
cemaatlerin faaliyetlerini zorlatrmasyla, gayrimslimler tpk gemite
olduu gibi, ikinci snf vatanda muamelesi grmeye balamtr. Ancak,
DP'nin 1950'den beri izledii liberal aznlk politikasnn da aslnda d politika
ve parti taktikleri hesaplanarak oluturulmu bir grntden ibaret olduu
meydana kmtr. Kbrs ile ilgili tartmalarn 1954 ylnda iddetlenmesi, DP
hkmetinin gayrimslim aznlklara gsterdii iyi niyeti tamamen bitirmitir.
Bilimsel literatrde yaygn olarak var olan, "6-7 Eyll Olaylarn sadece
Kbrs sorunuyla balantl grme" eilimi, yanltc olarak deerlendirilmeli-
dir. Kbrs'ta yaanan kriz, daha ok, 20'li yllardan beri srdrlen aznlklarn
g ettirilmesi srecine katkda bulunan "olumlu" bir gelimeydi. Tpk 1934
ylnda Trakya Yahudileri rneinde olduu gibi, gayrimslimler tanabilir ve
tanamaz mlklerinin tahrip edilmesi sonucunda lkeyi terk etmek durumunda
braklmtr. CHP hkmetlerinin Anadolu kasabalarn Hristi-
175
6-7 EYLL OLAYLARI
yan ve Yahudilerden "arndrma" ve aznlklar lkenin az saydaki metropo-

lnde -bata stanbul'da- younlatrma arzusu, 1950'li yllardan nce ger-
eklemiti. Bundan sonra, aznlklarn duruma dair 1946 ylnda hazrlanan bir
raporda belirtildii zere, stanbul'un "Hristiyanlardan ve Yahudilerden
arndrlmas sreci" tamamlanmalyd. Tahrip edilen iletmelerin sadece yar-
sndan biraz fazlasnn Rumlara ait olduu gz nnde bulundurulursa, iddet
olaylarnn Yunanistan'n Kbrs politikasna kar yaplan bir misilleme olarak
aklanamayaca ortaya kacaktr.
6-7 Eyll Olaylar, Rum, Ermeni ve Yahudilerin byk g dalgalaryla
lkeden ayrlmasna neden olmutur. Gayrimslimlerin byk bir ksm iin, 6-
7 Eyll Olaylar, Trk vatanda olarak kabul grmediklerinin kant olmutur.
Hangi parti iktidar olursa olsun, gelecekte de ayrmclklara maruz kalacaklar
dncesi, yurtdna g etme isteini glendirmitir. 1955 yln izleyen bu
gelime, ayn zamanda stanbul'daki dini oulculuun da sona erdiini haber
verir.
1955 ylndaki saldrlar, Menderes hkmetinin iinde bulunduu politik
ve ekonomik zorluklar erevesinde de ele alnmaldr. Olumsuz koullarn
muhalefet ve basn eliyle tehir edilmesini nlemek amacyla pheli
yntemlere bavurulmu, bylece zellikle toplumun eitimli kesimlerinin
yabanclamasna yol almtr. Dolaysyla hkmet, olaylar bahane ederek
halihazrda basna, muhalefete ve rencilere ynelik var olan kstlamalar
daha da geniletmitir.
Aratrmann srpriz bulgularndan biri, kukusuz, ngiliz hkmetinin 6-7
Eyll Olaylarnn hazrlanmasndaki katksdr. Kbrs'taki Rum-Orto-doks
ounluun Yunan anavatanna balanma talebini Enosis giderek daha
yksek sesle dile getirmesi zerine, ngiliz smrge iktidar Londra'da 29
Austos'tan 7 Eyll'e kadar srecek bir konferans dzenlemeye karar vermitir.
Londra'nn amac her eyden evvel Yunanllara, Trklerin de Kbrs zerinde
haklar olduunu gstermekti.
Hatta bu balamda ngiliz Dileri Bakanl'nn bir memuru, Ankara'da
birka ayaklanma kmasnn kendileri iin olumlu olacan belirtmitir.
176
SONU
Londra'daki konferans 6 Eyll gn stanbul, zmir ve Ankara'da

gerekleen saldrlar nedeniyle kesilir. ngilizlerin amalad gibi Trk ve
Yunan anlamazl dnya kamu oyuna bir kez daha sergilenmitir.
Saldrlarn sonucunda Trkiye, nc g olarak Kbrs atmasna
dahil edilmi olmaktadr. Bylece statkonun korunmas -yani adadaki ngiliz
egemenliinin srmesi- daha olas hale gelmitir. 6-7 Eyll Olaylarnn ngiliz
hkmeti iin salad bir baka yarar da saldrlarn hemen ardndan
Amerikallarn ngilizler lehine deien Kbrs politikasdr.
6-7 Eyll 1955 Olaylarnn doru bir analizi ancak, Kemalist elit tara-
fndan baarl bir ulus-devlet kurmak iin gerekletirilen etnik-dini
homojenletirme, 50'li yllarn zel demokratik-ekonomik koullar ve Kbrs
sorunu erevesinde ele alndnda mmkndr.
177
Summary
This study is regarding the problem of transition from multi-ethnic Ottoman Empire into Tur-
kish nation state. Ottoman Empire, which had a religiously and linguistically heterogeneous multi-
ethnic population, had also endeavoured the nation-formation process in the nineteenth century.
The period between the second half of eighteenth and early twentieth centuries had witnessed the
establishment of Greek, Serbian and Bulgarian independent states. Parallel to these, separatist ten-
dencies were also coming into view among Armenians. Kurds and Arabs of the empire. The reform
movement, the universalising ideology of Tanzimat ( Reorganisation), and Ottomanism, can be taken
as the indicators of an experimentation which attempted to reconcile the diverse interests of diffe-
rent groups in the empire within the frame of a parliamentarian system. With respect to this, all
subjects of the Sultan would be equal citizens of Ottoman state before the law irrespective of their
religious and ethnic affiliations. This trial, which was also maintained by Young Turks after 1908,
anticipated the renovation of old "millet system" by a secular state which would have a legitimacy
based on democratic criterion. However, such a try-out would not prevent the national liberation
movements of Ottoman peoples; the elite of these movements were exerting their selves for the re-
birth of their own nations in the frame of this favourable old system.
However, one of the basic reasons for the failure of the Young Turk- notion of "Ottomanism''
was the non-existence of a Muslim bourgeois class which would serve as the forebear of a new cons-
titutional regime. The middle strata of the multi-ethnic imperial population were almost constitu-
ted by the members of non-Muslim communities, and those middle strata were concerned by the is-
sue of nation state which was either in its onset or aleady in existence politically.
The years 1913 and 1914 are significant in terms of revealing the commencement of a new
period for the emergence national question in the last phases of Ottoman Empire. The defeat in the
Balkan War of 1912 was chiefly attributed to the infantile, or not fully formed national conscious-
ness. For this reason, it was a requirement to reproach the "national spirit". From this perspective,
the outbreak of the First World War was seen as an opportunity to put the new national program in
practice in a way. One of the most important steps taken in this context was the eradication of the
system of capitulations, which was the legal ground for entire privileges bestowed upon Europeans
such as diplomatic immunity, tax exemption, lower rate of custom duties and the right of establis-
hing their own postal services. In addition to this, the recognition of Turkish language as compul-
201
6-7 EYLL OLAYLARI
sory for the economic transactions paved the way for replacing employees in the public sector who
were predominantly Christian bv their Muslim counterparts. In this way, in other words, the condi-
tions upon which the creation of a "national bourgeoisie" were assured.
The concern towards homogenising Minor Asia, which was the nucleus of multi-ethnic empi-
re, ethnically and demographicallv was also interrelated to the aforementioned claim. It was seen as
a necessary precondition to set up a triumphant nation state. In this context, the deportation of whole
Armenian population living in Eastern Anatolia, which was the contemporary "battle ground", into
the south-up to Syria and Mesopotamia- causing the demise of hundreds of thousands, or more
than a million lives, and the settlement policy of 1912-1923 for the Greek-Orthodox population of
Minor Asia should primarily be considered as the outcomes of the homogenising attempts that we-
re accomplished in the axis of nation-state.
The discrimination applied against non-Muslim and non-Turkish ethnic groups had persisted
in an intensifying manner alter the formation of the Republic in 1923. No matter the recently estab-
lished state guaranteed the autonomy of minorities in the framework of international law, the go-
vernments of 1920s and 1930s explicitly pursued policies of assimilation from time to time. Tho-
ugh the rights and obligations of all citizens before the laws seem identical formally, in the everyday
life, the belongingness to the dominant Turkish ethnic identity formed the basis of the state's iden-
tity policy. By this way, the acceleration of the processes of nation state formation, modernisation
and westernisation were intended.
The state's identity policy primarily demonstrated itself in the domain of national education.
The significant decrease in the number of minority schools, the requirement of Turkish as the lan-
guage of instruction and those schools' subjection to Ministry of National Education's arbitrary mo-
nitoring were the keystones in the Turkification process of the educational institutions that were be-
long to non-Muslim communities.
The Turkification in the educational domain was supported considerably by the economic
measures by which the state attempted to create a "national bourgeoisie". To meet this end, firstly in
1923, the Turkish National Commercial Union, whose members were also deputies in the Turkish
Grand National Assembly, was established. With the help of both Turkish Government and newly
established commercial union, it was expected that Turkish businessmen would achieve a secure po-
sition in the country's financial and banking sectors in the first hand. The union was also influen-
tial in the process of acquiring the enterprises which used to belong to the Greek-Orthodox who left
Istanbul, Moreover, under certain circumstances. Greek-Orthodox people were intimidated by pur-
poseful activities so that they would emigrate. Consequently, those people's property could be purc-
hased at very low prices. However, the Turkification of the economy was not limited to the com-
mercial sector. For example, employees in foreign firms were to be replaced by Turkish employees.
Until the year 1923, the ninety percent of the administrative and office posts in the foreign firms were
filled by non-Muslims. In a short while Turkish government started to press on foreign enterprises in
Istanbul to transfer all the posts to the Muslims. Especially the political measures that government
had taken with respect to economy reveal that Turkish ethnic identity was thought as the basic
component ol demonstration lor republic.
202
SUMMARY
In addition to the assimilation of minorities, migration and settlement policies were also ot-
her means to bring in ethno-cultural unity within the borders of the newly established state. For ins-
tance, between the years 1929 and 1934. the local administrations compelled Armenians, who we-
re living in the rural areas in Minor Asia, to migrate into urban centres. The secret agents of the Tur-
kish Government were inculcating Armenians in Anatolia: especially the ones in Diyarbakir and Har-
put that leaving Turkey would be for "their well-being". In case of emigration, those Armenians were
assured that their properties would be bought in accordance with the regulations, and they would
leave the country without any difficulty. In between the years 1928-1929. Armenians of Sivas were
prohibited to leave the provincial borders. At the same time, since the opportunities for employment
were also taken away, the arising economic problems caused majority of those Armenian inhabitants
themselves to claim permission from government to leave the country. Particularly at the level of
local administrations, there was a noteworthy concern to buy the properties of Armenian minority at
very low prices so that the wealth of Turkish ethnicity would be contributed. According to the
account of the officials of French Consulate, nearly the majority of well-to do Armenians in Sivas
left the city, and the economic activities of the remaining ones were of quite limited by the mid-
1929.
On the other hand, Armenian peasants living in countryside were forced to move into big ci-
ties or middle or eastern districts of the country. This involuntary internal migration had many
"advantages" for the Turkish government: In many cases. Armenians with certain rural habits co-
uld not make their living in the cities and thereupon they were emigrating to Syria; The control and
monitoring over Armenians was easily practiced since they were living in certain areas in a concent-
rated manner, and the regions cleared off Armenians were offered to the new Turkish settlers espe-
cially from Balkans.
Nearly six months prior to the implementation of Settlement Law, Anatolian Armenians were
subject to a new migration wave. In the onset of the year 1934, 600 Armenians, deported from
various cities and rural areas to Istanbul in two months time, were settled in Armenian churches and
schools, and deserted houses in Yenikoy and Ortakoy in Istanbul. In order to take the trains to be
transferred to Istanbul, those Armenians were obliged to walk from their villages to train stations.
During the years prior to their deportation, Armenians were first suppressed by local admi-
nistrations so that it could be concealed that their exile from Anatolia was the decision of state. Tur-
kish police firstly tried to provoke local Muslims against Armenians: in this way. the ones who ex-
pelled the "infidels" would be the local inhabitants. This attempt of government, however, was of no
success. Following this, the government settled the emigres from Balkans to the Armenian settle-
ments and forewarned the Armenians that their properties could be handed over to those migrants.
However, when a peaceful relationship arose in between Armenians and Balkanian emigres, Arme-
nians were told to move into Istanbul immediately. In order to prevent the indictments that the sta-
te was confiscating the properties of Armenians, they were allowed to sell their possessions. Nevert-
heless, the prices offered for these possessions were so low that there was practically no difference
between confiscation and selling. The rural Armenian groups, yet, mostly migrated to Syria as a re-
sult of not being able to adapt themselves to the urban areas they moved in.
203
6-7 EYLL OLAYLARI
In this context, the pogrom like attacks which were organised against Jews with the partici-
pation of state authorities in 1930s should also be considered. Some of the Jews living in the cities
in Thrace were intimidated through certain threats and economic boycotts. In the summer 1934, the
shops, workplaces and residences of those Jews were attacked.
The extra-ordinary law called Wealth (Capital) Tax. which was executed by the National As-
sembly in 1942. was aiming to eradicate the pioneering role that Armenians. Greek Orthodox and
Jews had had in the economy. This tax was sometimes so excessive in many cases that it was even
impossible for these people to pay it even if they had sold out their whole possessions.
It is surely possible to analyse the national-political circumstances in Turkey in the 1950s in
continuum from 1930s and 1940s. Therefore, the "Events of 6-7 September"'in 1955 should also be
evaluated in the context of nationalisation and homogenisation of the economic life.
On 6 September 1955 at 13.00, the state radio announced a bomb attack to the home in Thes-
salomca where Atatrk was born, and this news spreaded out with two different afternoon copies of
the newspaper called Istanbul Ekspres. Tate in the afternoon on the same day, in the direction of the
calls made by various student associations, unions and the "Association of Turkish Cyprus" (KTC/
ATC), a public demonstration was organised in Taksim Square. Following this demonstration, cer-
tain groups started to stone the windows of the shops and enterprises belonging to non-Muslims. In
a short while, clusters of people who were equipped with tools to destroy the houses, shops, churc-
hes and schools rushed into the neighbourhoods around Taksim, which were traditionally known
as non-Muslim residential and business districts such as Beyolu, Kurtulu, ili, Niantai. In a si-
milar manner, acts ol violence took place in remoter districts of Istanbul such as Eminn, Fatih,
Eyp, Bakrkoy, Yeilk y, Ortaky. Arnavutky, and Bebek. and furthermore, in Asian quarters li-
ke Moda, Kadky, Kuzguncuk. engelky. and on Prince Islands. It is estimated that approxima-
tely one hundred thousand people took part in these attacks. Those assaults were carried out by or-
ganised units including twenty to thirdly people whom can be classified in to provocators, leaders,
and destroyers among themselves. The provocating ones in many cases had means like Turkish flags,
the busts and photos of Atatrk and Celal Bayar. They were distributing badges/ rosettes of KTC and
appealing people to identify their homes, shops and cars with Turkish flags.
The duty of group leaders, first of all. was to find out the objects to be damaged. They were
using certain methods to accomplish this end. Some of these group leaders had lists that included
the home and work addresses of non-Muslims. A week before these events took place, the head-
men of the related neighbourhoods were asked to provide home and work addresses of non-Mus-
lim minorities. According to the account of a report prepared by the French Consulate, the add-
resses of non-Muslim minorities were determined by a special unit as early as the Second World
War so that in case of an encounter, their "neutralisation" would be easier. This report also reve-
aled that it was possible for these uprisings to utilise the already registered addresses and informa-
tion. Just before the uprisings, the nightwatchmen requested some residents to clarify the door
numbers of their homes and shops. Yet again, some non-Muslim homes and shops were distingu-
ished with crosses, abbreviations like NMG (Non-Muslim Greek), or descriptions such as "non-
Turkish". "Turkish".
204
SUMMARY
The third party, destroyers, were obliterating the pre-determined objects with stones, cranks,
wooden boards, shovels, handsaws and welding machines. Those necessary tools were kept ready at
central points inside the city or at bus stops prior to the attacks.
Furthermore, owing to the transportation network composed of private cars, commercial ta-
xis and trucks, ferries and even military vehicles, mobilisation of the perpetrators and their equip-
ment inside the city was guaranteed. In this way, they were easily determining their targets and ac-
complishing their attacks successfully all around the city.
Plunders were realised with the same method all over the city. In the case of shops, assailants we-
re initially destroying the shop windows with stones, or opening the iron banisters with the help of wel-
ding machines or wire scisssors. Then, goods and possessions inside the shop, or the equipments and
machinery if the place was a workshop were tore down either inside, or just outside on the street.
The churches were also affected from these assaults. The holy depictions, crosses, icons and ot-
her sacred possessions inside the churches were either destroyed or burnt, or the whole chuch was set
on fire.Greek-Orthodox cemeteries in ili and Balkl were particularly damaged. The assailants not
only tore down the epitaphs, but also took out the skeletons, and these were either burnt or broken.
The police officers not only confirmed their sympathy to the movement during the demonst-
ration in Taksim, but also tended to remain passive when public order was broken and incidences
of violence occurred. In certain districts of Istanbul, security forces did not leave their premises even
when they had witnessed violence. Depending on the idea revealed in the reports prepared by Ger-
man Consulate- General, the passivity of police forces was "the result of not an official order, but an
instruction which principally made room for disregarding the events". Another crucial point was
that the fire brigades were so late to attend the places set on fire, or they claimed that their equip-
ment was not adequate to get involved accordingly.
Depending on the source that is taken as a chief reference, it is possible to reach different
conclusions about the harm caused by the uprisings. According to an official Turkish source, 4.214
houses, 1.004 workplaces. 73 churches, 1 sinagog. 2 monasteries, 26 schools, and other 5,317 es-
tablishments such as factories,hotels, pubs, etc.. were attacked.
Again according to an amereican source, 59 percent of the attacked workplaces, and 80 per-
cent of damaged houses belonged to Greek-Orthodox people. The 17 percent of all assaulted workp-
laces and 9 percent of all damaged houses were of Armenians. In addition to these, 3 out of 33 Ar-
menian churches and 4 out of 22 Armenian schools were subject to the attacks. 12 percent of all at-
tacked workplaces and 3 percent of all destroyed houses were the possession of Jewish residents
with respect to the information provided by this source.
It is probable that the leaders of those mob incidents were instructed previously to not to enga-
ge in theft since there was crucially not much theft cases in the first episode of the events.The sentries
located at important crossroads were checking pedestrians whether they were carrying any stolen item.
The records about injuries fluctuate between 300 and 600, and those numbers not only inc-
lude the victims, but also injured perpetrators. It can also be argued depending on the small num-
ber of injuries and death as compared to the general destruction came out of these attacks that an
instruction prohibiting corporal attack was given. During the attacks, some perpetrators informed
205
6-7 EYLL OLAYLARI
the inhabitants in a calming manner that they would only instigate material damage, and they were
given orders only to destroy.
In household attacks, Greek-Orthodox women were raped in particular. The Chief Physician
of Balkl Hospital reported that 60 Greek-Orthodox women were cared accordingly. If it is suppo-
sed that many of those rape victims concealed what had happened, and they also avoided medical
care, it can also be claimed that the actual number of rape victims were higher. The number of de-
ceased was uncertain: in the Turkish press it was reported that 11 to 15 people died.
According to the records revealed by the German Consulate General, the reported economic harm
approximately amounted 150 million Turkish Liras (TD-and this amount was equal to the value of 54
million American Dollars in that period-. 28 million TL of this financial damage belong to Greek citi-
zens, 68 million TL was of Greek-Orthodox citizens of Turkish Republic, 35 million TL was of churc-
hes, and 18 million TL was of foreigners and other minorities (Armenians and Jews) respectively.
After acts of violence were suppressed, on 9 September 1955. Ministry of Finance announced
the provisions which were to be taken in favour of the ones suffered from the attacks: i.e., modera-
tion for tax-paying, opportunity for cheap construction materials, importing glass products, mode-
rate rates for the damaged ones who had to pay back bank loans, easing-up the process for the ones
appliying for the bank loans, unbureaucratic, or speeded-up process of determining and compensa-
ting the material losses. At first, however, the expectations that Parliament would materialise these
promises were not met. The compensation issue gained a charity outlook, it turnt into a donation
campaign. At the end of the year 1957. 3.247 real individuals and corporate bodies were donated
6.533.856 TL in totall with respect to this campaign.
On 28 February 1956, the indemnity law which aimed to reimburse the losses created by the
Events of 6 September 1955 was passed in the National Assembly. However, the amount assigned
for compensation was only 60 million TL, and consequently the losses of the harmed parties were
partially answered. Despite the promise made by Prime Minister Menderes that "he would do his
best to compensate the losses in any means", foreign observers evaluated indemnities as "insuffici-
ent, bureaucratic and late." The implicit quick recover}' of the enterprises that suffered damage in
the course of events was chiefly attributed to the industriousness and adaptation capability of the
minorities. The victims evaluated the payments of reimbursement not as real compensation, but of
a gesture to please the international public opinion and foreign countries.
Through a sharp explanation regarding its deep concern due to the events, the government
initially blamed "communists" and "treachereous provocators" as liable for the up-risings. Foreign
observers found these explanations doubtful; since undesirable socio-political activities or endeavo-
urs were easily labelled as 'inconspicuous communism" by the government, yet, the amount of com-
munists were quite limited in Turkey. Besides, it was obvious that the secret police was rigidly mo-
nitoring the activities of communist and leftist groups; therefore, it seemed quite unlikely that tho-
se attacks were organised by the communists. On 7 September 1955, 48 persons considered as com-
munists by the Police departments were arrasted and brought in to Harbiye.
The specific tribunals which were proclaimed to contribute to the rapid investigation about
attacks had already made their first interrogations on 10 September 1955. Immediately after upn-
206
SUMMARY
sings, Beyoglu Special Tribunal announced that the total amount of people under arrest was 5.104,
and it made a classification about locations and the categories of crime accordingly. The indictments
prepared through the interrogations accomplished by prosecutors in those special tribunals ac-
cused 1.886 persons for destruction. 1.622 persons for theft. 595 persons for plunder, 333 persons
for provocation, 21 persons for arsonship / incendiary, and 3 persons for attacking religious premi-
ses. Other matters for allegation were as follows; demonstrations against foreign countries, damaging
national interests, communist propaganda, man-slaughter, sabotage, raiding, rape, insult towards
government and the army, and resistance against state authority.
However, the judges thought that allegations towards certain suspects should be declined; on
account that the police forces performed arrestments could not provide necessary evidences. In ad-
dition to this, in a report submitted to the Commandership of Beyolu Administrative District, those
magistrates were also complaining that considerable number of people among the arrested was
absolutely not involved in the events.
Later in the weeks following the events. Turkish government started to defend persistently the
claim that communists were of responsible for the attacks. In this way. suspected "communists" we-
re released without any basis and explanation together with other many detainees at the end of De-
cember 1955. The court cases against those (communists or other prisoners) persevered; however,
they resulted in favour of the defendants.
The Events of 6-7 September were planned by the DP (Democratic Party) government of the
period; and together with the cooperation of secret service and the Democratic Party's local admi-
nistrations, organisations guided by state such as student unions and youth associations, syndicates
and KTC "Association of Turkish Cyprus" helped out the events to be accomplished.
KTC was relatively a new organization. With regard to the official explanations, KTC was
established as a national committee in August 1954 to defend the Turkish minority in Cyprus
against United Nations and other organisations, and arranging protests all over the country with
the encouragement of National Union of Turkish Students (MTTB) and Turkish National Fede-
ration of Students (TMTF). and also with the participation of press and Organisation of Turkish
National Youth. Not only the majority of the executive board, but also ordinary members in this
newly established organisation were cooperating with the members of the government, organisa-
tions guided by state or other state institutions. The activities of KTC. which was particularly ex-
pected to reflect the Turkish public opinion over Cyprus issue, were supported financially by the
government; Hikmet Bil, the president of KTC, and Sedat Simavi, the owner of the newspaper
Hrriyet (Independence) contributed a great deal to the process by which Cyprus issue became a
"national matter" for Turkish public opinion through the articles they penned. Kamil nal, a
journalist and one of the members of executive board, was simultaneously a member of National
Security Service (MAH). He was assigned to set up the Anatolian, London and Cyprus branches
of this association by the executive board. Until the end of the year 1954, the local branches of
the association in Konya. Tarsus. Mersin. Iskenderun, Antakya, Gaziantep, zmir, Balkesir, Mu-
danya and Adana together with stanbul district branches of Fatih and Karagmrk had already
been established.
207
6-7 EYLL OLAYLARI
KTC had close collaborative relationships with student and youth associations. Since the ini-
tiative tor constituting this association belonged to student organisations, the majority of founding
members were comprised of TMGT and TMTF members.
KTC was acting together with the trade unions which were clearly in the "nationalistic line"; the
collaboration between KTC and those unions had reached to such a point that the executive staffs of
both institutions were overlapping. For instance, Bahir Ersoy, who was the top executive of Union of
Textile and Weaving Industry Workers, was also enlisted as an executive member of TMGT, and he
previously participated to the initiative which resulted in the foundation of KTC. Beginning from Au-
gust 1955 up until the time the events broke out. the activities of KTC astoundingly increased.
While the number of local branches of this association in Istanbul was only three until mid-
August, at least ten branches were set up in different regions, i.e.. in Bykekmece, Kkekme-
ce, Bakirkoy. Kadikoy. Beykoz, Mecidiyekoy, Fener, Florya. Topkapi. Rami. Saryer. Pendik and Ye-
nikapi in Istanbul up to the time that the attacks started on 6th of September 1955.
The crucial thing about this setting was that Istanbul and Anatolian branches of the associati-
on were founded by the members of DP local organisations and trade-union executives. For examp-
le, Serafim Salamel, who was the head of DP Zhtpaa district division, was also the head of KTC
Kadikoy branch. The executive committee members of DP Zhtpaa district division were also the
top executives of KTC Kadikoy branch. The members of Buyukekmece, Kuukgekmece. Pasabah-
ge ve Beykoz branches of KTC were also DP members. Seyfi Lobut. who was the head of DP Bey-
koz district division, and other executives of this local division were also KTC Beykoz branch's exe-
cutive members. The executive board of Union of Textile Workers Beyoglu Division founded the
new KTC branch in Mecidiyekoy. Three members of the Union of Leather. Shoemaking and Sadd-
lery Workers w'ere founding members ot KTC Beykoz Branch. KTC branch of Fener was set-up by
the seven executive members of the Federation of the Unions of Alcoholic Drinks and Tobacco In-
dustry. Abdullah! kmez, who was one of the members of the Union of Motor Vehicle Industry
Workers, and Nuri Sargn, who was again the member of the Union of Ship Industry Workers, we-
re also founding members of KTC Topkapi Branch.
With respect to the letter which was written by Fazl Kk, who was the leader of Turkish
Cypriots, on account that Greeks on the island were preparing a massacre towards Turkish mino-
rity, Bil sent a letter to the whole branches of the association on 16th August 1955 that he stated the
necessity of a "proper reaction" through which a "manly reaction" from the Turkish motherland
would intimidate London and Athens. On 4 September 1955. Hikmet Bil ordered Kamil nal that
students should burn down some Greek newspapers at Taksim Square so that they would support
the demonstration organised by KTC local branch in London in this way. Indeed, university stu-
dents called Gundz Gln and Hurit ahsuvar. incinerated Greek newspapers in front of many
members of the press. In the last week of August. nal gave an urgent order to a printing house that
20.000 placards including the expression "Cyprus is Turkish" to be prepared, and he commanded
the university students among whom Aydn Konuralp, Hurit ahsuvar. Erol etinda and Ekrem
Yangn were present, and charged them to distribute aforementioned posters to main streets and de-
partment stores two days before the attacks. A day before the attacks, on 5 September 1955. Prime
208
SUMMARY
Minister Adnan Menderes had dinner with Bil. and he told him there upon that he had received a
ciphered telegram from Foreign Affairs Minister Fatin Rt Zorlu, who had been visiting London
for the Cyprus Conference. The aforesaid foreign minister reported in that telegram that he had fa-
ced difficulties during the negotiations, the terms of negotiation were hard and during negatiations,
he would like to utter "now and then unbridled" Turkish public opinion to be formed. In other
words, the Foreign Minister was demanding more action from the mainland.
Bil reported this information to the executive board of KTC. which was called for an urgent
meeting on the same day. On 6th of September, in the afternoon, after the news conveying the bomb
attack to Atatrk's home were heard, nal made the following explanation to the evening copy of
Istanbul-Ekspres : "Eventually, we can obviously confess that we will call the ones, who were dare
to lay hands on our sacred values, to account.'' While Onal was allocating the posters and copies
of tstanbul-Ekspres to the crowd clustered in front of TMTF premises, Orhan Birgit. a member of
executive board, was writing out a declaration in the name of KTC. In the declaration, the attack
against Atatrk's home was condemned, and the people were asked to behave in solidarity and de-
votedly in accordance with the national oath "Cyprus is Turkish, and it will stay Turkish."
On 7 September 1955. 87 members of the administrative committees of KTC Istanbul
branches, and persons who were in close cooperation with those such as Kamil nal. Hikmet Bil,
Hsamettin Canoztrk, Nedim Usdiken, Orhan Birgit. Hurit ahsuvar, Aydin Konuralp and Oztrk
Canozturk were arrested . The unification of KTC branches was banned, and the possessions and es-
tates of these local branches were confiscated. The alleged reason for such precautions was that the
activities ran by the members of this association gave way to the attacks, and the association moved
away from its founding principle. Actually, among the arrested 3.000 or more, the amount of as-
sociation members was relatively high. During their period of detention, some of the leaders of KTC
and MTTF mentioned that they were given instructions b} state and official authorities to plan, and
participate into the attacks. A spy admitted by the Chief Inspectorship of Security among the arres-
ted KTC members reported that Bil had explicitly mentioned during his detention that "Adnan Men-
deres himself had given instructions and financial help for the organisation of the attacks." Until
the end of December 1955, the previously arrested 87 executive members of KTC were released, and
a file charged against 17 persons on 12 February 1956.
Though the police reports, which included the testimony of KTC and student union members
stating that they had participated to the attacks with respect to the instructions given by the mem-
bers of government, were submitted to the court, those testimonies were not incorporated into the
indictments. The court did not take the participation of administrators and ordinary members of DP
local headquarters into consideration in a similar manner during the preparation of the indictment.
Moreover, the fact that Kamil nal had been working for MAH was not involved in the indictment.
A memorandum prepared by the First Division of Police arrived at the court in January 1955;
and it conveyed the fact that MAH was in cooperation with nal and involved in the organisation
of the attacks together with the information that DP members also partook in the attacks. However,
Kemal Aygn, the General Director of Police, rejected this memorandum on account that it did not
take the activities of Kominform over Cyprus issue into consideration, and he wanted evki Mutlu-
209
6-7 EY1U1 OLAYLAR!
gil, another member of MAH, to prepare another memorandum. In the second memorandum, first
of all, the study methods and the circumstances for Kominform to emerge were desccrbed, and then
quotations from political brochures of the organisations were made to confirm the collaboration with
Communist Party of Turkey (TKP). The investigation over 6 September 1955 would apparently disc-
lose that the methods and working mechanisms of Komintern were utilised.
As an evidence for the Komintern's intermingling with the attacks, two letters written by Na-
zim Hikmet, who previously fled to Sowiet Union, addressing the Turkish workers in Cyprus to col-
laborate with Greek workers to fight against imperialist dictators on the island, were illustrated. Only
this new memorandum, which was prepared by MAH constituted the formal basis for the indictment.
Another evidence suggesting communists had meddled into the events was that primary de-
fendant Kamil Onal had collaborated with Komintern while he was in Lebenon for MAH. With res-
pect to this, Onal made contacts with communists and persons who had "leftist view", and he utili-
sed these contacts during the attacks. Although testimonies of witnesses revealed the fact that Onal's
collaboration with MAH lasted during his membership in KTC , the court undervalued this point.
It was taken as a reference that Onal's mission in MAH had ended before he was involved with KTC.
and consequently the evidence which was burnt down by students through Onal's order could not
be pertaining to MAH's documentation. With this assumption, the court excluded the probability
that MAH participated to the organisation of the attacks.
After Martial Law came to an end. the trial of 17 defendants, which was initiated by the mili-
tary court on 12 February' 1956, was carried out in a civilian court, though closed to public partici-
pation. The civilian court did not take the evidences that proved MAH's contribution to the setting
up of the attacks into consideration. On the other hand, MAH employees participated both to the
bombing attack in Thessalomca, and the extraordinary announcement of this attack in newspaper
Istanbul- Ekspres on 6 September 1955 afternoon. On the night of 5 September 1955, a bomb exp-
loded in the garden of Turkish Consulate in Thessaloicca. According to an account, which was gi-
ven to a US Embassy staff by a higher order bureaucrat confidentially, this bombing was realised to
justify the attacks in Istanbul by an "agent-provocateur".
In deed, with respect to the investigations performed by the Police, in the bomb attack which
resulted in only the collapse of the Consulate's windows, the bomb was actually not thrown to the
garden; in contrast, it must have been caused by someone among the Consulate staff. The so-cal-
led "agent provocateur" was a student named Oktay Engin. Engin was living in Thessalonica as part
of Turkish minority in Greece and his education at Faculty of Law was covered by a scholarship
granted by Turkish government. Also a MAH member, Oktay Engin was assured that he would be
given financial assistance, and a position in return for the action asked for. With the assistance of
Turkish Consular in Komotimni / Gmcine, Engin was brought in to Turkey on 22 September 1956.
Through the personal orders given by Prime Minister Adnan Menderes, and the governor of Istan-
bul, Fahrettm Kerim Gokay, Engin was placed to a position in the Municipality at the end of the ye-
ar 1956. After performing certain tasks in MAH, he initially became a provincial governor, then a
governor in Nevehir. At surface, the newsflash caused the Events of 6 September, in other words,
the news related to the bomb attack to the house Atatrk was born, did not have a representation
210
SUMMARY
in serious newspapers but only in a boulevard newspaper called Istanbul-Ekspres, which was prin-
ted extra-ordinarily much on that specific day. The editor of this newspaper, Mithat Perin, also
known to have close connections with DP, was captured after the up-risings; however, he was rele-
ased two hours afterwards with the personal order given by Prime Minister Menderes. The fact that
Perin had collaborated with MAH became obvious after he addressed a letter to that organisation in
1960. In this letter, Perm enlisted the missions he had performed for the organisation, and he was
requesting financial support for his newspaper Istanbul Ekspres.
In an interview conducted with him, Gkin Sipahiolu, the redactor of Istanbul Ekspres at
that time, explained that attacks on 6 September 1955 were organised by MAH. A brigadier gene-
ral, in his interview with a journalist over the structure and working principles of Special Operati-
ons Unit in 1991 approved the account provided by Sipahioglu:
"The attacks of 6-7 September were certainly planned by the Special Operations Unit. It was an ext-
remely premeditated operation and it accomplished its objective. Let me ask you; wasn't it an extra-
ordinarily successful action?"
In the hearing on 24 January 1957, the judges of the Criminal Court No.l decided the rele-
ase of the accused. The prosecutor demanded the release of defendants on these grounds: Cyprus is
a Turkish island historically and it is only a couple of sea miles from the motherland. The provoca-
tive events against Turks in Greece and Cyprus caused up-setting events to break out. The prosecu-
tor's demand towards acquittal was approved by the court through following corollary: It was im-
possible for the court to produce a fair verdict based on evidences provided by neither through po-
lice investigations, nor the trials at the Court of Martial Law and the Civilian Court, and nor thro-
ugh the consistent testimonies of the witnesses that would imprison the accused. The alleged per-
sons did not have criminal intentions. And thereupon, the judges decided the acquittal of the accu-
sed from entire cases with a unanimous vote.
According to the reports prepared by German and British Consulate-Generals in Istanbul,
from the government's side , at least President Celal Bayar, Prime Minister Adnan Menderes, Mi-
nister of Interior Namik Gedik. Minister of Foreign Affairs Fatin Rt Zorlu and governor of Istan-
bul Fahrettin Kerim Gkay partook in the preparation process of attacks; the aim was, first of all,
to create a pressure over London Conference, and then to take the attention away from the domes-
tic political problems. Yet. another consensus arose among the foreign observers was that the point
where the events arrived at was also a great surprise for the members of the government themselves.
After the coup-detat / military invention in May 1960, President Bayar, Prime Minister Men-
deres, Minister of Foreign Affairs Zorlu and Minister Kprl were trialed at Military Court on Yas-
siada Island due to the events on 6 September 1955 together with other accusations. During the case
about 6 September 1955, the aforesaid politicians were accused of firstly violating constitutionally
ensured Turkish citizenship rights of Greek-Orthodox, and secondly of promoting Turkish citizens
into demonstration and violence. Both cases at Istanbul and Yassada Courts were provided eviden-
ces that the attacks had been prepared under the initiation of government, with the collaboration
between secret service and DP administration, and through the mobilisation of various state-spon-
211
6-7 EYLL OLAYLARI
sored associations such as student and youth organisations, trade unions and KTC, yet. this part-
nership in the onset and course of events was not taken into consideration during the preparation
of the verdicts. During the hearings in Istanbul between 1956 and 1957, the role of DP members,
the leaders of government, and MAH were overlooked in order to conceal the fact that Turkish State
was accountable for the attacks. Though KTC was accused thereupon, its executive boards acquitted
from all accusations probably because of the fact that they had threatened "to divulge in the
responsibility of the members of government" just in case of a sentence. On the other hand, during
the hearings at military court on Yassiada. it was tried to be proved that only the government mem-
bers were of responsible for the act s of violence. With these cases, the military invention in 1960
was tried to be legitimised. KTC's, MAH's, trade unions', and student associations' intermingling
with the events were ignored during the preparation of the verdict. The innocence of KTC members
were accepted as "verified" with respect to the verdict produced by the Court of Martial Law in 1957.
MAH had still been the part of military structure in the year 1960. Pressing charges against MAH
staff might also have brought accusations against the officers of the military regime. Probably for this
reason, the court openly rejected the number of requests made by the defendant attorneys to arran-
ge hearings for MAH administrators or executives on account that "MAH's responsibility was alre-
ady clarified with the memorandum prepared in 1956." In this way. members of Democratic Party
were presented as exclusive accountables of organising and operating the attacks. As a result , the
hearings in Istanbul, and on Yassiada actually served to legitimise and admit the political rules in
1955 and 1960 instead of clarifying the Events of 6-7 September.
The Events of 6-7 September 1955 had caused non-Muslims to have extensive disappoint-
ment about Turkish Republic. With the establishment of Democratic Party in 1945, the single
party regime of Republican Folk Party (CHP) that ruled for several years had came to an end, and
the transition into a multi-party regime was accomplished; it was also thought that the minority
policies carried on up to that time would also become liberalised parallel to the democratisation
of country. Indeed, certain discriminatory treatments against minorities were abolished in this new
political era. Another important reason was the struggle that CHP, party in opposition, waged for
the voters. Together with the transition into multi-party regime, minorities who nearly constituted
the one third of all voters in Istanbul became the voters whose potential votes were required to be
secured.
As a consequence of Democratic Party's election victory in spring 1950. the non-Muslim mino-
rities hoped that the liberal policies of the new government would also bring in a democratic approach
towards minorities of the country. A couple of precautions taken by DP also revealed the fact that state
elite approached the aforesaid minority groups with a considerable degree of tolerance. However, the
happy athmosphere created by seemingly recovered relationships between non-Muslim minorities
and the government was replaced by the fact that DP's view over minorities was not really different than
CHP's. The non-Muslim minorities started to be treated as secondary citizens as in the case of Ottoman
past through the difficulties created by Turkish authorities for their activities. Nevertheless. DP's liberal
minority policy since 1950 was indeed proved to be an impression constituted out of the estimates of
foreign policy and party tactics. Intensification of disputes over Cyprus in 1954 brought
212
SUMMARY
a complete end to the goodwill that DP government displayed for non-Muslim minorities.
The widespread approach observed in the scholarly literature over the Events of 6-7 Septem-
ber that "those events are exclusively related to Cyprus issue" should be evaluated as a misleading
one. The crisis in Cyprus was more of a "positive" development that contributed to the deportation
process of minorities since 1920s. Quite identical with the experience of Thracian Jews in 1934, non-
Muslim minorities were forced to leave the country as a result of the destruction given to their
movable and immovable possessions. The aspiration that CHP had for purifying Anatolian towns
from Christians and Jews, and tor amassing minorities in few metropoles of the country-primanly in
Istanbul- was accomplished before 1950s. Following this, as it was mentioned in a report prepa-
red in 1946 over the case, the process that would strip Istanbul off Jews and Christians should be
completed. If it is kept in mind that only the more than half of all ruined enterprises were Greek-
Orthodox possessions, it will be obviously improbable to explain the acts of violence as retaliation
towards Cyprus policy of Greece.
The Events of 6-7 September caused the mass migration of Greek-Orthodox, Armenians and
Jews from the country. For majority of the minorities, the Events of 6-7 September was the evidence
that they were not recognized as Turkish citizens. The belief that they would be subject to disc-
rimination in future regardless of the political party in power strengthened the motive to emigra-
te.This development following the year 1955 also reports the end of religious pluralism in Istanbul.
The attacks in 1955 should be considered in the frame of political and financial hardships that
Menderes government had been experiencing. In order to prevent the demonstration of negative cir-
cumstances by opposition and the press, mistrustful methods were adopted, and in turn, this paved
the way for the alienation among educated segments of society. The Events of 6-7 September be-
came an excuse for the government to set a limit over the press, the opposition and student move-
ment, and keeping the domestic political developments under control. Immediately after the at-
tacks, on 7 September 1955, Martial Law was promulgated in Istanbul, Ankara and Izmir for six
months, and the National Assembly was temporarily closed down. However, according to an acco-
unt revealed in a report prepared by German Consulate General, even on 24 August 1955, which
means 15 days prior to the outbreak of attacks, martial law for a year was decided upon; and the
target was the unrestrained activity freedom of the opposition. On 7 June 1956, two distinct drafts
of law code suggested by government to silence Ankara and Istanbul press that pertained to criti-
cism against itself became law in the Grand National Assembly. The party in power justified the mo-
tive behind those bills of law by claiming that such exaggerated representation of news as in the ca-
se of bomb attack against Atatrk's home "could depress the country, and promote crime."
Undoubtedly, one of the surprising findings of this study is the contribution made to the pre-
paration of the Events of 6-7 September by British government. After Greek -Orthodox majority in
Cyprus asserted aloud Enosis. which was the claim pertaining the annexation to the Greek main-
land, British imperial rule decided to organise a conference in London from 29 August to 7 Septem-
ber 1955. The causes for British government to arrange a three-party-conference were as follows: It
should be obstructed that Greece would bring Cyprus issue into the agenda of United Nations; the
increasing tension between ethnic groups on the island should be lessened and position of Turkey
213
6-7 EYLL OLAYLARI
should be strengthened so that charges against Britain which pointed out its colonial claims should
be defied accordingly. First of all, London endeavoured to convince Greeks that Turkey also had
rights over Cyprus.
British knew well that their position at the conference, or later during the probable negoti-
ations in United Nations would relatively be reinforced ''as long as Turks were awaken from their
own passivity."
After that, Macmillan informed Turkish Foreign Ministry that he would like meet with them
prior to the conference, and he also stated the following opinion "if Turks put their claims as sharply
as they can at the beginning of negotiations, that would be beneficial both for them and us." In re-
turn for this, Turkish Foreign Minister, Fatin Rt Zorlu, who was encouraged by the British, put
forth his government's view into consideration in an unusual manner. The Greek delegation did not
disguise their bewilderment about "Turkish element" in Cyprus issue, and they held British govern-
ment accountable for Zorlu's severe approach. Only development which prevented delegates from
leaving London was the suggestion made by Macmillan that conference should be carried on at the
level of bilateral meetings.
The conference in London was dismembered due to the attacks in Istanbul, Izmir and Anka-
ra on 6 September 1955. Being unaware of the conspiracy plotted by Turks, Greek Foreign Minis-
ter apologised for the bomb attack in Thessalonica, however. Zorlu blamed Greeks on account that
their provocative Cyprus policies gave way to the attacks. Turkish delegation called back by Men-
deres, and they left London on 8 September 1955. The responses given by British over attacks we-
re diverse. While British Consulate General Mihalis Stewart called the attacks as the "apex of barba-
rism", other affiliates in British Foreign Ministry were contented with the Turkish approach of "an
eye for an eye, a tooth for a tooth." Yet, another group among Bntish was glad about the burning
up of a Greek-Orthodox church in terms of eliminating "an unpleasant view." The most remarkab-
le response was of British Foreign Minister Macmillan's; though his collegues and British Ambassa-
dor in Ankara recommended him to warn Ankara effectively, he preferred a milder protest.
In this context, the charges pressed by Greeks against British that they had participated to the
setting-up of the attacks in Istanbul should also be considered. Immediately after the attacks, Greek
press demonstrated British government accountable for the Events of 6 September 1955.
Even official Greek authorities considered the bomb attack in Thessalonica was set-up by Bri-
tish intelligence agents. Though the imputations laid by Greek side seem figments of imagination,
there are clues revealing that British were involved in the events. For instance, British Ambassador
in Athens has already foreseen a possibility of an event at Atatrk's parental home through which
Turco-Greek relations would consequently be deteriorated, in August 1954:
"I think Turks started to be concerned about the situation. When 1 saw my Turkish collegia', who is
also a close friend of mine, he explained that he was worried about the way things are going. As I
mentioned in my message, the relations are not favourable and it is obvious that seemingly friendly
Turco-Greek relations are indeed fragile, even a slightest shock can be enough. It would be sufficient
to incite a turmoil through an unimportant event such as inscribing a slogan with a piece chalk on the
wall of the house where Ataturk was born."
214
SUMMARY
In his memoirs published later. Prime Minister Anthony Eden confessed that the only crucial
matter for British government during London Conference was to make known disagreement betwe-
en Turkey and Greece that they already acknowledged in international arena. Moreover, in this con-
text, a functionary of British Foreign Ministry wished as follows: "If some revolts take place in An-
kara that will suit our interest."
Shortly after the attacks in Turkey, British Foreign Ministry gave this order to the News Office:
It should be avoided that the news related the destruction of British commodities and injuries caused
to British nationals be emphasised for public opinion, especially in the press. The existence of such
an instruction strengthens the view which argues that British government provoked Turks for the
setting-up of the attacks. The demand to reimburse the losses caused to British nationals and their
possessions was withdrawn with respect to the political estimates made by British Foreign Ministry.
As a result, the movement against minorities in Istanbul reinforced the position of Britain.
As consequence of events, Turkey was clearly contained in to the Cyprus conflict as a third
power. Therefore, quite neatly, the continuity of the status quo, that is, the permanence of British
dominion over the island became probable. Another advantage that Events of 6-7 September provi-
ded for Britain was that USA changed its Cyprus policy in the aftermath of the attacks.
In the spring of the year 1955 Greece announced that they would bring Cyprus conflict into
United Nations again, the US government was tended to support Greek claims. The US Ambassador
Lodge's anti-colonial opinions in United Nations were well acknowledged by British government.
While London Conference was coming up , US manner against Cyprus issue was becoming mode-
rate. A week before this three-party-conference, Americans were still anticipating that an agreement
among those three powers would defy the Greek claim to bring the issue into United Nations. If USA
refused the Greek recourse in UN. it would be giving up from one of its political principles, and in
turn that would mean the rejection of a claim an ally would like to carry into UN to be negotiated.
On 23rd of September 1955, USA voted against the inclusion of Cyprus issue in UN agenda
with respect to the recommendation provided by UN General Assembly. USA based its claim to re-
ject this demand on the comparative significance of threats over liberal world order and NATO uni-
on. British government eventually achieved its goal that Cyprus issue was prevented to be debated
in UN. The functionaries in Foreign Ministry were aware that "ambitious approach of Greece in
UN" would be easily handled with "the active support of USA" and they received that support as a
result of the attacks.
A proper analysis of the Events of 6-7 September 1955 is possible as long as it is considered
with respect to the ethnic and religious homogenisation practiced by Kemalist elite for the building
of a successful nation-state, the exceptional circumstances of democratic and financial matters of
1950s, and in the frame of Cyprus conflict.
215

6 - 7 Eylül Olayları - Dilek Güven PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6 - 7 Eylül Olayları - Dilek Güven PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dilek Gven

Cumhuriyet Dnemi Aznlk

6-7 EYLL OLAYLARI

Cumhuriyet Dnemi Aznlk

2005, Tarih Vakf Yurt Yaynlar

Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda.

Birinci Basm:stanbul, Austos 2005 (2000 Adet)

Cumhuriyet Dnemi Aznlk

6-7 EYLL OLAYLARI

AESF Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Arivi

Dilek Gven Kurtulu,

II. Ba Aktrler .............................................................................................. 51

Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi ........................................................84

Dilin Trkletirilmesi ......................................................................................88

Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi .............................................. 90

skn Politikalar ................................................................................................ 92

Trakya Olaylar (1934) .................................................................................... 97

Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) .......................................................103

Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)..................................106

Varlk Vergisi (1942) .......................................................................................108

okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu .......................118

Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk .........................................................127

6-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G ...................................... 138

50Ti Yllarn Politik ve Sosyoekonomik

Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay .............................................. 159

SONU .................................................................................................................. 173

KAYNAKA .......................................................................................................... 183

DZN .................................................................................................................. 197

NGLZCE ZET ................................................................................................. 201

E LNZDEK almann konusu, okuluslu Osmanl Im-

talar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu de-

tamamnn gneye -Suriye ve Mezopotamya'ya- srlmesi ya da Kk As-

standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. Hkmetin kukulu

stanbul'da yaayan gayrimslimlere kar 6-7 Eyll 1955'te gerekletirilen

1 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar,stanbul, 1993

rik etme ya da "komnizm" gibi blc niyetler gtme gerekeleriyle sulanan

Faik kte'in, 2. Dnya Sava srasnda orta snf gayrimslim aznlklar-

mmkn mertebe sk ibirlii iinde olma arzusunu vurgular.10 Kbrs'taki

almann genelinde, olaya dayal tarih temelinde gerekletirilen yeniden-

Beklendii zere, Ankara'daki Cumhuriyet Arivi'nde ayaklanmalarla ilgili bir belgeye

12 Bkz. Blm 2: Hkmet yeleri.

Berlin'deki Dileri Bakanl Siyasi Arivi

Fakat, olaylarn yeterli bir "yeniden ina"sn sadece bu kaynaklara dayanarak

- iddet olaylarnn kndan nceki renci gsterilerinin seyri nasld?

Orijinal Kaynaklarn Kullanm

Bu almada, byk oranda orijinal ifadelere -ksmen ok detayl biimde- yer

6 EYLL 1955 gn saat 13.00'te, devlet radyosu, Selanik'te

18 AA PA 264 Trkiye 2! 1-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13,09,1955

"O zaman 15 yandaydm ve Tahtakale'de Rzapaa 19 numarada bir tand-

Saldrlar 20 ila 30 kiiden oluan organize olmu birlikler tarafndan ger-

20 Eleuphtheria, 09.09.1955; Vrna 08.09.1955.

Gstericiler, halk tahrik etmek iin ya Kbns sorununu" kullanyor ya da halk

Hatta, yayalar ve izleyiciler, dorudan hitap edilerek harekete geirilmeye

"Ben 14 yandaydm ve Beyolu'nda bir orap dkknnda alyordum. Kalaba-

Daha uzak semtlerde yaayan gayrimslimlerin ev ve iyerleri bile, adresler

Bu nc birlikleri semt sakinleri de ynlendiriyordu. Kendi oturduklar ev-

"Yksekkaldrm'da bir Yahudi, o kargaada kendi levhasn bir Trk dkknnn

30 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09.1955.

Mslman halk, ev ve dkknlarna Trk bayraklar asarak ve tm klarn

Grubun nc ksm ise talar, kaldralar, latalar, krekler, testereler, kaynak

38 Yorgo Adosolu ile mlakat, 1 5 03.2002

Kentin her yerinde yamalar ayn yntemle gerekletirilmiti. Dkknlar

"zellikle Galatasaray'la Tnel arasndaki caddeler tamamen kuma artklar