1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

3. KTAP

M.. 560 M.. 270

mparatorluklar

Yazarlar
Evin Esmen Ksakrek
Arda Ksakrek

2
BZMKLER ............................................................................................................................. 2
3. KTAP .................................................................................................................................... 2
Medlerin Genilemesi ............................................................................................................ 5
Krezs..................................................................................................................................... 6
Adonai .................................................................................................................................... 8
Tanry Grmek ................................................................................................................... 10
talya ..................................................................................................................................... 13
Patriciler ve Plebler .............................................................................................................. 18
Bilgelik, Milet ...................................................................................................................... 20
Ztlarn birlii ve Logos ....................................................................................................... 23
Matematik............................................................................................................................. 26
Trkler .................................................................................................................................. 28
Kemik ................................................................................................................................... 31
Asabiyyet .............................................................................................................................. 33
Trklerde snflar .................................................................................................................. 36
Trk Kadn .......................................................................................................................... 40
Trk genleri .......................................................................................................................... 42
Anadolu genleri .................................................................................................................... 45
Para ....................................................................................................................................... 48
Brahman ............................................................................................................................... 52
Buda ..................................................................................................................................... 58
mparatorluk ......................................................................................................................... 61
Darann Trakya seferi ......................................................................................................... 64
inde Baharlar ve Gzlerin sonuna doru .......................................................................... 66
Baharlar ve Gzler bir vahet dnemidir ............................................................................. 69
inde Byk Toprak Sahipleri ........................................................................................... 72
Konfyus ............................................................................................................................ 74
Tao ........................................................................................................................................ 78
in muskas .......................................................................................................................... 82
Roma Cumhuriyeti ............................................................................................................... 86
on syan .............................................................................................................................. 90
Maraton ................................................................................................................................ 92
Atina Deniz mparatorluu................................................................................................... 95
Halkn Denetimi ................................................................................................................... 97
Perikles ............................................................................................................................... 100
Siyasi Haklar ...................................................................................................................... 103
Peloponnesos ...................................................................................................................... 107
Felsefe Geliiyor ................................................................................................................ 109
Socrates .............................................................................................................................. 115
Zerdt ................................................................................................................................ 118
Mithra ................................................................................................................................. 122
Savaan Devletler ............................................................................................................... 124
On Binlerin Yry ........................................................................................................ 127
Pers mparatorluu ............................................................................................................. 129
Airetler .............................................................................................................................. 133
Kriz ..................................................................................................................................... 137
Yunan Ana karas Kent devletlerinin sonu......................................................................... 141
Yunan sanat ....................................................................................................................... 143
nsan Akl ........................................................................................................................... 145
Roma vatanda .................................................................................................................. 149

3
Makedonya ......................................................................................................................... 151
Municipia ........................................................................................................................... 154
Aristo .................................................................................................................................. 156
Yunanistanda ecinsellik ................................................................................................... 160
Ecinsellik felsefesi ............................................................................................................ 163
Fahielik ............................................................................................................................. 166
skender Geliyor ................................................................................................................. 168
Granikos sava .................................................................................................................. 171
Anadoluda Makedonya Hakimiyeti .................................................................................. 173
skender mparatorluu ...................................................................................................... 177
Byk skenderin lm ................................................................................................... 184
Bitlis Efsanesi ..................................................................................................................... 186
Stoaclar, Epikr ................................................................................................................. 188
Epikr ................................................................................................................................. 190
Yahudiler Yunan etkisinde ................................................................................................. 192
skenderin Generalleri ....................................................................................................... 193
Trkler Geliyor ................................................................................................................... 198
inde Savaan Devletler devrinin sonu yaklayor .......................................................... 199
Diadokhlar......................................................................................................................... 201
Krallar................................................................................................................................. 205
Generaller bir bir ekiliyor ................................................................................................. 209
Son hesaplama .................................................................................................................. 211
Delfi Soygunu .................................................................................................................... 213
Morya ................................................................................................................................. 216
skenderiyeler ..................................................................................................................... 218
Seleukoslar ......................................................................................................................... 221
Pyrrhus Zaferi ..................................................................................................................... 222
Romann talya Hakimiyeti ............................................................................................... 224
Roma Manevi Dnyas ....................................................................................................... 226
3. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ........................................................................... 230

4
Medlerin Genilemesi

Medler

Siyasi olaylara tekrar geri dnersek, Medler Urartuyu ve Kapadokyay hallettikten sonra,
nlerinde Lidya duruyordu. M.. 585 ylnda yaplan sava, bir gne tutulmasyla yarda
kald (Thalesin bu gne tutulmasn nceden haber verdii sylenir). Kiyaksar ile Lidya
kral Alyat (Alyattes), Halys (Kzlrmak) rman snr kabul eden bir antlama yaptlar.

Kiyaksar'n lmnden sonra yerine geen olu Astiyat (M.. 585 550) zamannda,
Medlerin genilemesi devam etti ve Medler, maksimum snrlarna vardlar. ran yaylasnn
ortas, Halys nehri, Suriye ve ran krfezi Med snrlar iine alnd. Medlerin bu ilerleyiini
Persler durdurdu.

Bu geen srede, Msrda, Sais dneminden balayarak, ticaretin, paral askerlerin ve

kolonilerin sayesinde Msr Yunan ilikileri ili dl olmutu. Bu da, Msrda, zenginler ve
soylular arasnda Yunan-severlik akmn dourmutu. Ancak, Yunanllara tannan byk
haklar ve cretli ordunun giderleri, Msr halknda yaygn bir honutsuzluk yaratt ve onlar
ayaklanmaya itti. Bakaldranlarn kumandasn ele alan bir general, cretli askerleri yendi ve
II. Ahmes adyla tahta kt (M.. 569525). Ama II. Ahmesin de politikas Sais
hanedanndan farkl olmad. Yunanllarla balar daha da sklatrlarak, Yunan koloni
yerlemeleri tevik edildi. Sais devrinde, her ne kadar Msr Yunanllardan ok etkilenmise
bile bu etki karlkldr. Yunanllar da Msrdan ciddi olarak etkilenmilerdir. Bu konulara
ilerde tekrar deinilecektir

5
Krezs

imdi tekrar Anadolunun batsna dnelim. Batda, Alyattes dneminde, daha nce
anlattmz gibi, Lidya genilemi ve Medlere komu olmutu. Genilemek isteyen Medlerle,
Lidya arasnda savalar balad. 5 yl sren savalar sonunda, M.. 585 ylnda, Halys rma,
Lidya ve Medler arasnda snr olarak kabul edildi. Babil ve baka mttefiklerin destekledii
Medler karsnda Lidyann, byle kararl bir biimde direnmesi, alacak bir olaydr.
Medlerle Lidyallar arasnda yaplan anlama, Alyattes'in kznn, Med kral Kiyaksarn olu
Astyages ile evlenmesi ile mhrlendi. Med sorununu zen Alyattes, daha sonraki vaktini,
Gordiondaki Midas mezar gibi, anna uygun, grkemli bir mezar ve tmls yaptrmaya
ayrd.

Heredot, Alyattesin 57 yl bata kaldn yazar. Heredot, Alyattesin mezar antn grmtr
ve onu yle anlatr.

" Lidia topra, dierlerinde olduu gibi, ad yle pek anlacak olaanst eylere sahip
deildir, yalnz Tmolostan akp gelen altn kumu vardr. Ancak, Msr ve Babildekiler bir
yana, yle bir ant vardr ki, bilinen tm tekilerini aar. Bu, Kroisosun babas Alyattesin
mezardr; krepisi byk talarla rtlm, bir toprak yndr. Tccarlar, zanaatkrlar ve
fahieler tarafndan ina edilmitir. Her bir zanaat erbabnn yapma ne denli katkda
bulunduunun yazl olduu 5 stel, benim zamanma dein, antn zerinde durmaktayd.
lldkten sonra grld ki, en byk blm fahieler yaptrmlard. Lidyal halk
kzlarnn hepsi de, kocaya varncaya kadar kendilerini satarlar, eyizlerini bu zanaatle
yaparlar, zaten kocalar bile bu kzlar, ancak kzn kendi istei ile yanlarnda tutabilirler. "

Mezar antnn yannda, Lidyallarn hi kurumadn syledikleri, Gygai gl vard.

Anlalan o ki, Lidya halk, kendilerine refah ve sakin bir hayat getiren krallarn ok
seviyorlard. Ve onun mezarnn finansman iin neredeyse yarmlard.

Alyattes, Lidya halk ile onyallar arasndaki ilikiye ok nem verdi. Miletosta iki tapnak
ina ettirdi. Delfiye hediyeler yollad. Korint tiran Periandros ile dostluk ilikileri kurdu.
Alyattesin de birden fazla kars vard. Karial olan karsndan, byk olu Kress (Kroisos)
dodu.

M.. 560 ylnda Alyattes lnce yerine olu Krezs (Kroisos) geti. Tahta getiinde ya 35
olmutu, bile. Krezs zamannda Lidya ok zenginleti ve mamurlat. Krezs Yunanllarla da

6
yakn ilikiler kurdu. Neredeyse Klikya'ya kadar tm Anadoluyu ele geirdi. Krezs,
kendinden evvelki Lidya krallarnn yapt gibi, kydaki on ve Aiol kentlerinin, Lidya'ya
ballklarn gvence altna almaya alt. Ky kentleri, bu bamll, neredeyse gnll,
hi problem kartmadan kabul ettiler. Bunda, hem Krezsn, kendinden nceki krallarn
aksine, lml ve gaddar olmayan yaklamlar ve hem de, o esnada ky kentleri arasndaki i
elikiler rol oynam olmaldr. Ancak Krezsn (Kroisos), ky kentleri zerinde fiili
egemenlik kurma istei gerekleemedi, onlar ayn vergiye tabi klmakla ve ticari ayrcalklar
elde etmekle yetindi. ol ve Aiol kentleri, bu duruma pek zlm grnmyorlard. Yunan
tarihileri, genelde Krezs'den yana iyi konuurlar. Krezs, hem ky kentleri ile yapt
ticaret antlamalar ile hem de bakent Sardeisin ticari merkez olma konumu ile zenginleti.
Ancak Krezs'n esas zenginlii altndan geliyordu. Paktolos rma (Sart ay) kysnda
altn artma tesisi bulunmutur. Altn hem Paktolosun tad bol miktarda altndan ve hem
de yakndaki dalarda bulunan altn madeninden geliyordu.

Bu dnemde Lidya huzurlu bir lkeydi. Yunanllar ve Lidya arasnda problemler yoktu,
nerdeyse birbirine benzer bir hayat tarz srdrlyordu. Yunan kentleri ile Lidya arasndaki
ilikiler ticaret boyutunu am, kltrel boyut kazanmt. rnein, Atinal yasa koyucu
Solon, Sardeiste Krezs ziyaret ediyordu. Krezs Delfi tapnana altn kleler
balyordu. Krezs hem cmertti ve hem de ok zengindi. Bugn kullanlan Karun gibi
zengin deyimi ondan gelmitir. Lidyann zenginlii, bu dnemde herkesin hayranln
ekmitir. Lidya parfm ve kremleri, tm dnyada aranan rnler haline gelmilerdir.

Yunan kentleri kurulurken, bir takm zel

yerlerde, zel tapnaklar da kuruluyordu.
Bu tapnaklardan biri Delphoi'de ki (Delfi)
tapnakt. Defli (Delphoi) tapna kehanet
Tanrs Apollonundu. Ve Grekler,
kaderlerini Delfi tapnandaki khin
aracl ile renebileceklerine
inanyorlard. Burada, Apollon, insanlarla,
kadn rahibe Pithia aracl ile
konuuyordu. Pithia toprakta alm bir
deliin banda otururdu. Bu delikten
insan kendinden geiren gazlar kard.
Delfi Apollon tapna Bu durumda trans haline gelen Pithia
Apollonun azndan konuurdu.

Delfiye gelen insanlar nce sorularn, rahiplere iletiyorlard. Rahipler de sorular Pithiaya
iletiyorlard. Pithia sorulara anlalmaz yantlar verirdi ve bu yantlar rahiplerce soru sahibine
aklanrd. Bylece herkes, gemi ve gelecei bilen Apollonun bilgeliinden yararlanrd.
Herkes gibi devlet yneticileri de Delfiye sormadan, karar vermezlerdi. Neredeyse sava
kararlar bile Delfiden kyordu. Delfi rahipleri, halkn ve lkesini ok iyi tanyan diplomasi
danmanlar olmulard.

Delfi tapnanda Kendini bil yazyordu. Hibir insan kaderinden kaamazd. Bu kadere
yakalanma fikri, daha sonralar Trajedilerin kna ilham verdi. Kader sadece yaam
belirlemiyordu. Tarihin gidii de kadere balyd. Savaa Tanrlar karar verirlerdi.

7
Adonai

imdi, epeydir bahsedemediimiz, srailde, bu dnemde olup bitenlere bakalm. M.. 622
ylnda, Yuda (Yahudi) kral Yoiya dneminde, putlarla sembolize edilen ok Tanrl din
ak bir tehlike haline gelmiti. Yoiyadan nceki selefleri Manasse (687 642) ve Amon
(642 640) dnemlerinde, Kenan Tanrlarna tapnma tevik edilmi ve halk arasnda tekrar
yaygnlamt.

Yoiya, Sleymann tapnan tamir ettirirken, ba khin Hilkiya, Musann sraillilere son
hutbesi olduu sylenen eski bir kitap buldu. Hilkiyann bulduu kanun kitab, bizim bu gn
Tesniye olarak bildiimiz metnin temelidir. Tesniye'nin esasn oluturan tema, daha sonra
Yahudi inancnn temeli olacaktr.

Dinle (ema) Ey srail! Yahova bizim Elohimimizdir, Yahova tektir (ebad) ! Yahovay
btn kalbinle, btn ruhunla, btn gcnle seveceksin.

Bu sylem sraillilerle, srailli olmayanlar (goyim) birbirinden ayryordu. Musa, vadedilen

topraklara varldnda yaplacaklar, sylyordu. Vadedilmi topraklara varan srailliler "
Yerli halkla hibir anlama yapmayacak, onlara en ufak bir merhamet gstermeyecekler " di.
Asla kz alp, verme, toplumsal karma olmayacakt. En nemlisi, Filistin dininin kkne
kibrit suyu dkeceklerdi. Musa sraillilere, " onlarn sunaklarn yerle bir edin, ayakta bir tek
ta brakmayn, kutsal ttsleri indirip, putlar atee verin" diye emrediyordu. " Siz ki
Yahovay kendinize Elohim setiniz, O, sizi, dnyann btn kavimlerinden ayrp, kendi
kavmi seti. "

Kral Yoiya ve Halk, maziden gelen bu sesleri dinlerken, siyasi bir tehlike de gelip kapya
dayanmt. Babil kral Nebupolassar, Asurlar yenip, yeniden Babil imparatorluunu
kuruyordu (M.. 606). Son iki Yuda kral, Yahovann emirlerinden ok uzak hareket
etmilerdi. te, bu, bile bile felakete davetiye karmakt. Yoiya hemen harekete giriti.
Tapnakta bulunan btn heykeller, idoller ve bereket simgesi yakld. Aera (Astarte)
heykeli yok edildi. Aeraya giyecek dokuyan, tapnan kutsal fahieleri kovulup, meskenleri
yerle bir edildi. Bu top yekn ykm, endie ve korkunun yaratt bir nefretten
kaynaklanyordu. Yoiyaclar, srail tarihini yeniden yazdlar. Yeu, Hkimler, Samuel ve
Krallara ait kitaplar deitirdi. Yahova imdi, kutsal imha savann ba aktr olmutu. ok
kan akt. Bu kann dinsel bir gerekesi vard. Yoiyann din adna yapt bu din sava, tek
Tanrl dinlerin kanayan yaras haline gelecektir. Burada, Tanr, bencil nefretimizi
merulatrmann ve mutlaklatrmann bir arac olarak kullanlmaktadr. Bu, Tanrnn da tpk
bizler gibi, sanki insanm gibi davranmasna yol amaktadr. Bu ilk din sava, daha ilerde
Hal Seferleri gibi, 100 Yl Savalar gibi, pek ok din savann meru gerekesini vermitir.

8
Bu dnemde, M.. 600 yllarnda, peygamber Yeremya, peygamber ayann gr asn
tekrar canlandrd. Tanr sraili cezalandrmak iin Babili bir ara olarak kullanyordu. imdi
yok olma sras srailindi ve 70 yl srgn kalacaklard. Tanr, Musadan beri, etkinliini
hissettirmek iin, sraillilere her kuakta bir peygamber yollayacan sylemiti ve yle de
yapyordu. M.. 600 ylnda, henz, Yahova klt iinde, her yerde hazr ve nazr olan
isellemi bir Tanrsal ilke yoktu. Yahova dsal bir gerek olarak alglanyordu. Artk,
sraile Yahovann ceza uygulayaca gnler gelmiti.

Dini alkantlar, ekonomik nedenlerle halk kitlelerinin ba kaldrmas, tm bunlar, Yuday

iyice zayflatt ve direncini krd. Sonunda, zayf Yuda, Msr firavunu Nekhaonun eline
geti. Bundan az sonra, bu sefer Babil, M.. 586 ylnda, Kuds alarak Yuda devletinin
bamszlna tam olarak son verdi. Bu srada Babilin banda kral Nabukadnezar vard.
Babil, Kuds kentini ve Yahova tapnan yakt, yoksullar dnda tm halk Babile srgne
yollad. Srgne gnderilenler, M.. 722 ylnda kuzeyin on kabilesinin bana geldii gibi,
asimilasyona zorlanmadlar. ki topluluk halinde yaadlar. Biri Babile, dieri Frat kysnda
Nippur ve Ur ehirleri civarndaki Tel Aviv'e (Bahar tepesinde) yerletirildiler. Baz kiiler
de Msra katlar. Srgndekiler, eski lkelerine olan ballklarn korudular, nk eninde
sonunda oraya dnmeyi umut ediyorlard. Ayn zamanda ulusal kimliklerine de sk skya
sarldlar.

Babil rmaklar kysnda oturup

Siyon'u andka aladk;
evredeki kavaklara
Lirlerimizi astk.
nk orada bizi tutsak edenler bizden ezgiler,
Bize zulmedenler bizden enlik istiyor,
'Siyon ezgilerinden birini okuyun bize!' diyorlard.
Nasl okuyabiliriz RAB'n ezgisini
El topranda?
Ey Yeralim, seni unutursam,
Sa elim kurusun.
Seni anmaz, Yeralim'i en byk sevincimden stn tutmazsam,
Dilim damama yapsn!
Yeralim'in dt gn,
Ykn onu, ykn temellerine kadar!'
Diyen Edomlular'n tavrn anmsa, ya RAB.
Ey sen, yklas Babil kz,
Bize yaptklarn
Sana detecek olana ne mutlu!
Ne mutlu senin yavrularn tutup
Kayalarda paralayacak insana!

Tevrat, 137. Mezmur

Yeremyann az ile gelen kehanetler, Kuds dtkten sonra biraz daha i ac olmaya
balad. Yahova, artk dersini alm halkn kurtarma ve yurtlarna geri getirme sz
vermekteydi. Babil yneticileri Yeremyann Judada kalmasna izin verdiler. Tanr ne zaman
yeryznde bir ey yapmak istese insana ihtiya duymaktayd. Bu dnce Yahudilerin Tanr

9
anlaynda ok nemli bir yer tutmaya balad. Acaba Yahova insanlk durumunun bir
paras m idi.

Tanry Grmek

Hezekiel 1

M.. 597 ylnda, Babildeki gurupta, Hezekiel adnda bir din adam vard. Be yl evinden
kmam, kimse ile konumamt. Bir gn Yahova Hezekiele grnd. Hezekiel, iinde
imekler akan bir k bulutu iinde, drt gl hayvan tarafndan ekilen bir araba grr
gibi oldu. Her hayvann biri insan, biri aslan, biri kz ve biri de kartal olmak zere drder
ba vard. Arabann zerinde taht andran bir ey, onun zerinde de insana benzeyen bir
yaratk vard. Yahova, Hezekiel Tanr kelamn iyice hazmedip, kendinden bir para olsun
diye, bal lezzetli bir tomar Hezekiele yedirtti. Hezekiel, lkeyi dolayor, Yahova da ona sk
sk normal d iler yaptryordu. Bir gn, soydalarnn ala kar aresiz rpnlarnn bir

10
gstergesi olarak dk bile yemiti. Hezekiel dnemi, Tanrsal lemin insanla ne kadar
yabanclatnn gstergesidir.

Srgndeki baz Yahudiler, tekrar ok Tanrl dine dnmlerdi. Ama bir ksm da,
vadedilmi topraklara dnecekleri zaman iple ekiyor ve gn getike Babillilere
fkeleniyorlard. lerinden, Babilli bebekleri talara vura vura, balarn datmak geliyordu.
Ama yeni bir peygamber, srekli sknet tavsiye ediyordu. Bu peygamber hakknda fazla bir
ey bilmiyoruz. Onun szleri, sonradan, eann szlerine eklenmi ve kendine de II. ea
denmitir.

II. ea, srail Tanrsnn insanln Tanrs olmas gerektiini ilan etmektedir. Kavimlerin,
artk bir tek Tanrya sahip olmalar gerekir, onun tapna kinat olacak ve ona adaletin icras
ile sayg gsterilecektir. Peygamber bir kavim olan srailin rol, teki uluslara tek Tanry
gstermektir.

Bundan byle, artk Yahudi tek Tanrcl kurulmu bulunmaktadr. Yahova ad fazlaca
ulusal bir anlam tadndan, onun yerine sk sk Adonai (hazret, efendi) sz kullanlacaktr.
Batan korkulan sava ve intikamc Tanr da ar, ar sevilen, sevgi dolu bir Tanrya doru
deimektedir. Bununla beraber, vicdanlarda yine de bir phe oluabilir. Tanr, nasl olup ta,
imdiki zamanda bir takm felaketlerin olmasn istiyor ve bunlara izin veriyor. Yahudi
dncesi buna, Tanrnn kudretli iradesi diyordu. Bu irade hi anlalamad zaman bile ona
boyun emek gerekirdi. Bilhassa, gelecei dnmek iin, insan imdiki zamandan yz
evirmeliydi.

Yahudi dininin belirgin vasf umuttur. Herkes Yahova gnn, srail Tanrsnn kavmine
byklk ve mutluluk verecei a gvenle bekler. Bundan Mesih umudu, Mesihin
beklenii doar. Yeremiya peygamber zdraplarla dolu bir mr yaamtr. II. ea, bu
peygamberin hatrasndan ilham alarak, Yahovann hizmetkrn tanmlamaktadr. Hor
grlen, aalanan, ezilen, kendini ileke bir kurban gibi ortaya atan zdrabn nsan bu
tanmlamadadr:

" Aclarmz o tad ve hastalklarmz o yklendi... Kendini lme kendi teslim etti ve
kendini gnahkrlar arasnda saydrtt, oysaki aslnda ounun suunu o tad ve gnahkrlar
iin efaat etti."

Bu metinden daha sonra Hristiyanlk ta faydalanacaktr. Bilindii gibi, sa da insanlarn

yerine ac ekmi, onlarn kurtulmalar iin kendini feda etmi, Tanr nezdinde efaatte
bulunmutur.

Yahova sonunda rakiplerini srailin dinsel muhayyilesinde eritmiti. Srgnde, ok Tanrclk

cazibesini kaybetmi ve Yahudi dini domutu. Yahova klt, yok olacana, insanlarn umut
bulmalarn salayan bir vastaya dnmt. Yahova artk tek ve biricik tanryd. Bu felsefi
olarak deil, umut alamadaki gsterdii etkinlik sayesinde baarlabilmiti. II. eaya gre,
Tanr gerei, szcklerin ve kavramlarn ulaamayaca bir yerde durmaktayd. Ve Tanr her
zaman halknn istediini yapmamaktayd. Ama onun hikmetinden sual olunmazd. Yahova
artk sadece srailin Tanrs deildi.

Hatta Yahova diyordu ki: " Msr kavmim, Asuru ellerim ve sraili mirasm olarak takdis
ediyorum."

11
M.. 539 ylnda, Pers kral Kyros (Keyhsrev), Babili zaptetti. Ve Yahudilerin lkelerine
dnp, tapnaklarn yeniden ina etmelerine izin verdi. Kyros (Kiros), tam bir hogrl
kiiydi. ok Tanrl din anlayndaki ho grnn bir simgesi oldu.

Yahudilerin pek ou, yerlerinde kalmay tercih ettiler. O andan itibaren, Vadedilmi
Topraklarda yalnzca kk bir aznlk yaad. Ne Babilliler ve ne de Persler, Yahudilerin i
ileri ile dinlerine karmamlard. Bu dneme gelindiinde, Yahudi ulusal dncesi artk
toprak ile bal deildi. Kuds, Tanrnn ayrcalkl evi idi. Ama artk Tanr buyruu tm
dnyaya yaylmt.

Srgnden sonra, peygamberlik dneminin sona erdiine dair genel bir gr birlii olutu.
Bundan sonra Tanr ile artk, hibir ekilde dorudan iliki kurulmayacakt. Peygamberler
dnemi sona erdikten 200 yl sonra, Yahudiler, Yunan aklcl ve felsefesi ile
karlaacaklard.

Antik alarda Msrllarn, Samirilerin ve Yahudilerin gizli bilgilerle donatldna yksek

by bilgisine sahip olduklarna inanlmtr.

Yahudiler tarih boyunca by sanatnn stad kabul edildiler. nceleri bir ayrcalk gibi
grnen bu durum, sonralar balarn tarihin birok zamannda derde sokmutur. Arap
geleneine gre Yahudiler byk sihirbazlard. Ortaa Avrupasnda onlarn by ile
uratklarna aka ve gizliden inanlrd. Ayn ekilde Samiriler de byk sihirbazlard.
Herkes Samirilerin btn bylerini Ademin Cennetten uzaklatrlmas (veya kovulmas)
esnasnda kendisine verilen bir kitaptan aldklarna inanrlard.

Samiriyelilere gre yeryzndeki btn bylerin kayna Ademin aretler Kitab idi.
Adem cennetten uzaklatrlrken kendisine karlaaca tm zorluklarla ba edebilmesi iin
bir kitap verilmiti. Grnen ve grlemeyen eyler zerinde etkin olabilmenin gizli bilgileri
ile dolu olan bu kitap aretler Kitabyd.

Yahudi byclnn bir kaynak kitab olan Razielin kitabnn Ademin aretler kitabnn
bir kopyesi olmu olmas gerekiyordu. Yahudi mistizmine kaynaklk eden Sefer Raziel
HaMalach btn gizli bilgileri ihtiva ediyordu ve bu yzden by kitab olarak kabul edildi.
Melek Raziel Srlarn Koruyucusuydu. Tek tanrl dinlerin mitolojilerinde By kitab ile
ilgili iki anlatm vardr. lkinde, Ademe verilen bu kitab Melek Raziel gizlice almtr ve
okyanusun derinliklerine saklamtr. Tanr bundan dolay Razieli cezalandrm ve Kitab
Ademle Havvaya geri vermitir. Dierinde ise Kitap Raziel araya sokulmakszn Ademin
soyuna gemitir. Bu inanta Ademin soyundan gelen baz isimler ne kar. Enu, Enok
(Enoch veya Hanock) Adem ile Havvann oullarndan isin soyundandr. Hz. Ademe
indirilmi veya verilmi Hkmdarlarn Srlar kitabna sahiptir. Bu kaynak kitap veya
ondan treyen kaynak kitaplar Ademin soyunda daima bir koruyucu ve insanlk hayrna
alan Peygambere gemitir: Nuh, Nuhun oullar ve nihayet Hz. Sleymana.

12
talya

M.
.
120
0
110
0
yl
nc
e,
ilk
gel
enl
ere
uza
kta
n
akr
aba
ola
n
yen
i
bir
g
dal
gas
,
tal
ya
ya
gel
di.
Ku
zey
den
gel
dile
r ve Apeninlerin dalk blgelerine yerletiler. Her yeni g, yer yer, bir taraftan yerli halkla
ve daha nce g edenlerle kaynayor, yer yer ise, daha nceki halklar iterek, kendine yer
ayordu. Bylece, talyada da bir kaynama, bir karma olup duruyordu. Apeninlerin
kuzeyine Ligrler yerleti, Sicilyaya Siculeler geldiler.

13
Sirakza anfitiyatro

Daha sonra, talyaya gler durmad. liryal halklar geldiler. Etrskler gelip, yerletiler.
Daha sonra da Keltler veya Golualar gelip, kendilerine yer buldular, neredeyse tm kuzeyi
ellerine geirdiler.

Btn bu glerin sonunda, talya karmak bir etnik yapya sahip olmutu. En az on iki dil
konuuluyordu. Bu konuulan diller, birbirinden farkl dillerdi, farkl leheleri de sayarsak,
konuulan dil says daha epey artar. Bylece talyada birbirinden farkl blgeler ortaya
ktlar: Bruttium, Lucanie, Apulie, Samnium, Campani, Picenum, Ombria, Etruria ve Gaule
Cisalpine. Bu etnik mozaik, kuvvetli bir olaslkla, o dnemde yaayanlar bile artyordu.

Yunanllarn kolonileme dnemlerinde, talya yarmadasnn kylar, Yunan kolonileri ile

doldular. Yunan kolonileri, Sicilya adasnda daha youndu ve en nemlisi Sirakza idi.
Yunan kolonileri, yerli halka, tekniklerini, grlerini, adetlerini yaydlar. Greklerin maddi ve
manevi yksek kltr, tm talyay derinden etkilemitir.

talyada ilk sivrilen topluluk Etrskler oldu. Etrsklerin kim, ne ve nasl bir uygarlk olduu,
halen zlebilmi deildir. Adlar bile kesin olarak akla kamamtr. Yunanllar,
Tyrhennes derlerdi; Msrllar Tursch ; Romallar Tusci ; Etrskler kendilerini
Raseni diye adlandrrlard. Pek ok Etrsk yazt bulunmu olmasna ramen, dilleri daha
zlemediinden, tarihin bu kesiti daha net bilinememektedir. Ama Etrskler talyotlardan
deildirler. Heredot, Anadoludan geldiklerini sylemektedir. Bazlar, onlar, Troyann
dnden sonra, orta talyaya g etmi Troyallar olarak grmektedir. Etrsk uygarl
iinde, Anadoludan, Giritten pek ok e vardr.

Etrsklerin genetik kkeni hakknda nc milenyum bandan (eriebildiimiz son alma

2004) ok sayda aratrma yaplmtr. M. 700300 arasnda yaam 80 adet Etrskl
iskeletinin kemiklerinden alnan DNA rnekleri tarihi Heredot ve antik Yunan efsanelerini
dorular niteliktedir. Hatrlanaca zere Heredot Etrsklerin atalarnn Anadoludan g
ettiini anlatyordu. Genetik almalar da Etrsklerin DNA larnn bgnk Avrupal
milletlerden ok Anadoluda yaayan insanlara daha yakn olduunu ortaya koymaktadr.
Kltrel akrabalklar balamnda ise alfebesi bilinmekle birlikte Etrsk dili tam olarak
zmlenmi deildir. Gnmze ulaan mezar yaztlar ad vs gibi ok ksa szcklerden
oluan ve baz Latin yazarlarn birka szcklk alntlarndan ibarettir. Bu gne kadar
bulunan en uzun metin ilgin bir ekilde Msrda bir mumyada bulunmutur. Bu metin

14
Zagrep mumyas veya Liber Linteus olarak anlr ve Zagrep ulusal mzesindedir. Metin aa
yukar 1300 szck iermektedir. Bu kutsal szcklere ilaveten bir de rituel takvim vardr.

Etrsk freski

Ezoterik bir metin olduundan dil zmlemesi asndan beklenen fayday salayamamtr.
nk gerek anlamnn dnda manalar ieren ezoterik metinlerin sakl anlamn zmek
neredeyse imkanszdr. Bu tip metinler, bir dilin zmlenmesinde kaynak metin olma
konusunda zorluk karrlar. Ayn zmszle Duruit rahiplerinin okunan ama
anlalamayan ogam yazlarnda da rastlamtk. Ancak, yine de Etrsk dilinin birok
zelliini bilmekteyiz.

zetle Etrsk dili batl aratrmaclarn alk olduu bir Hint-Avrupa dili deildir.
Agglutiant yani eklemlemeli bir dildir. rnein Trke, Moolca, Fince, Macarca, birok
Kafkas (Abazca vs.) ve Ural dilleri, Hatti dili, Pelasg dili, Lidya dili, Maya dili, Kzlderili
dilleri, Smerce, Bask dili, Eskimo dili eklemli dillerdir. Etrsk yazs, temelde, 22 hafli bir
alfabe ile ve sadan sola yazlmaktayd. Etimolojik almalar da Etrsk dilindeki birok
kelimenin Fin, Macar, Smer ve Trk dillerinde de olduunu gstermektedir

Etrsk dilinin antik talyada etkin nc dil olmasna karn gnmze ulaamamtr.
rnein mparator Cladiusun yazdn kesinlikle bildiimiz 20 kitaplk Etrsk tarihi de
kayptr. Elimizde 10 000 den fazla yazl ufak tefek dokman vardr ve her yl yeni bir eyler
gn na karlmaktadr.

Etrsk sanat ve yaamnla ilgili pek ok eser aadaki sitelerden baklabilinir,

http://www.mysteriousetruscans.com/lifestyle.html
http://www.mariamilani.com/ancient_civilisation_civilization/etruscan%20frescoes.htm
http://www.britannica.com/EBchecked/topic-art/194586/1429/Funeral-dance-Etruscan-fresco-
from-a-tomb-cover-5th-century
http://www.tiscali.co.uk/reference/encyclopaedia/hutchinson/m0023712.html

15
M.. 600 700 yl nce, Etrskler byk bir gelime gsterdiler. Byk kentler kurdular.
Toplumlar snflara blnd. Aristokrat snf, Lukumonlar dodu. Bunlarn kleleri,
topraklar, silahl adamlar vard. Dalarn zerlerine kurduklar atolarda yaarlard.
Servetlerini, yama ve talandan elde ediyorlard.

Etrsk fresk

Etrskler, hkimiyet kurduklar halklar zerinde, deiik bamllklar tesis etmilerdi. Her
blgenin veya kentin kendi kral (lars) vard. Bir de tm krallarn bal olduu Byk kral
(zilat) en tepedeki ynetici idi. Byk krala, on iki federasyon balyd. Bu on iki
federasyonun temsilcilerinden oluan bir meclise, byk kral bakanlk ederdi. Bir demet
ubuun iinde balta tayan koruyucular ve celltlar olan, on iki Liktrle beraber dolard.

Etrsk dininde, en tepede bir tanrlar ls vard. Tinia (Jpiter), Uni (Junon), Mnerfa
(Minerva) bakedeydiler. Bu byk tanrlarn yannda, ikinci derecedeki tanrlara da
taplrd. Ayrca ruhlara da inanlr ve taplrd. Zaman, zaman tanrlar ve ruhlar memnun
etmek iin, insan kurban edilirdi. By bir tapnma ekliydi. Kularn uuuna, hayvanlarn
barsaklarna, imee, gk grltsne baklarak kehanette bulunulurdu. Soylularla, din
adaml i ie girmiti. Halk, tanrlar ile kurulacak iletiimin, bal olduklar din adamlar
aracl ile kurulabilineceine inanyordu. Bu da soylularn iktidarn kuvvetlendiriyordu.

lk g dalgas ile gelenlerin bir ksmnn, Latiuma yerletiini sylemitik. Latium,

talyann batsnda, orta bir yerde, bataklk ve engebeli bir ovadr. Burann yerli halk,
bataklklar kurutmaya balam, tarmda ve hayvanclkta hzla ilerliyordu. Latinler, buraya
gnce, tm bu almalar durdu. Tekrar ilkel tarma geri dnld. Latinler, ilkel koullarda,
sarp yerlere kurduklar evlerinde yayorlard. Daha ortada deil kent, kasaba bile yoktu.

16
evre ile etkileerek yz yllar geti. Bundan 3000 yl nce, Tiber nehri zerinde ve
kaynana 20 Km uzaklktaki tepelik bir blgede, oban kyleri kuruldu. oban kylerinin
says yedi taneydi. Kendi aralarnda bir birlik oluturmaya karar verdiler, Palatino tepesine
drt ke bir kale kurup, yedi tepe konfederasyonunu oluturdular. Kendilerine en yakn
tepeye, Velia tepesine, ortak atalar iin daire eklinde bir tapnak yaptlar. Vesta tapna. Bu
tapnakta, bakireler srekli yanan bir atei korurlard. Daha sonra, bu yedi oban kynn
birlemesinden Roma ehri ortaya kacaktr. Komular Etrskler ve Sabinlerdi.

Latinler, gebelikten gelip, Roma evresine yerlemilerdi. Yani, daha, gebe

alkanlklarn, gr alarn, deitirmeye zaman bulamamlard. Toplumun temelinde aile
vard. Akraba yani ayn atadan gelen aileler bir araya gelerek Klanlar (gentes) oluturuyordu.
Hayvanlar ve otlaklar ortak mlkiyette idi. Buna yurt (patria) derlerdi. Ekonomik faaliyetlerin
en nemlisi (ganimet, yama, talan) savat ve buna, tm gens yeleri katlrd. Bir gens
yesine verilen zararn tm kabileye verilmi saylmas veya bir kiinin yanlndan tm
kabilenin sorumlu tutulmas gibi klan gelenekleri devam ediyordu. Kardelikleri, ortak bir
atadan inmi olmalarna balyd. Bu ortak atann, mitos niteliindeki mezar, yeralt
mezarlnn ve atalar kltnn merkeziydi. Kkenlerini gstermek iin, atalarndan gelen
ortak bir ad tayorlard: Juleden gelenler Julii, Claususdan gelenler Claudii gibi. Gensi
oluturan aileler arasnda, en etken aile gensin nderliini de yrtyordu.

Latin ailesinde en byk olannn (pater familias), yaamak ve lmek dhil, tm aile yeleri
zerinde mutlak bir yetkisi vard. Yeni doanlar aileye kabul eder veya etmezdi. Doan
ocuk erkek olsun kz olsun, babasnn ayaklarnn dibine braklrd. Baba onu kucana
alrsa kabul etmi, almazsa etmemi saylrd. Evlilik yana gelen kzlar satabilir, erkek
ocuklar kle olarak verebilir, rfleri ineyenleri cezalandrr, ortak mlkiyet zerinde
istedikleri gibi tasarrufta bulunabilirlerdi. Yani, ata erkil bir gebe kabilenin by gibi
davranrlard. Klan dndan yaplan evliliklerde, kadnlar gense yabanc kabul edilir,
geldikleri gensin adn tamaya devam ederlerdi. Babann (peter familias) oullar, oluk
ocuk sahibi yetikin bireyler bile olsalar, bamsz bir yasal durumlar ya da mlkiyet haklar
yoktu. lnceye kadar babann yetkisinden kamazlard. Ancak babann lmnden sonra,
kendi adlarna patres familiarum olabilirlerdi.

17
Patriciler ve Plebler

Latinler, ne kadar gebe adetlerine devam etseler de, bir kere yerlemilerdi. Yerleimle
birlikte zel mlkiyet ve servet farkllamas balad. Gensler, birbirinden farkllamaya
baladlar. Baz gensler nemli, bazlar nemsiz olmaya balad. Gens iinde de efler
(patres), onlarn oullar ve kardeleri, yava yava, doutan soylular oluturmaya
baladlar. Bunlara patres oullar anlamnda patrisyenler denmeye baland. Patrisyenler,
gens iindeki ayrcalkl durumlarndan faydalanarak, ortak mlkiyete konu olan yerleri,
topraklar, mallar vs, ele geirmeye baladlar. Kuvvetlendike de, dier gens yelerini
kendilerine baml (Kliens) hale getirdiler.

Kliensler, artk, patrisyenleri patronlar olarak kabul ediyorlard. Onlarn topraklarn iliyor,
onlarn evlerinde hizmet ediyor, onlarn komutasnda savaa gidiyorlard. Patrisyenler de,
kliensleri korumak, yani onlara babalk yapmakla ykml idiler. Patrisyenler, esir denlerin
fidyesini veriyor, evlenen kzlarn eyizini hazrlyorlard.

Zamanla, yabanclar ve azat edilenler, kliens olarak kabul edilmeye balandlar. Servet
farkllamas devam ettike ve toplum snflara blnme ihtiyac gsterdike, ortaya plebler
kmaya baladlar. Plebler, kuvvetli bir olaslkla, Latinler gelmeden nce, bu topraklarda
yaayan yerli halk d. Latinler gelmi, topraklarn ellerinden alm ve onlara hkmetmeye
balamlard. Uzun zamandr, yerleik dzende yaadklarndan, artk gebe adetlerinden,
geleneklerinden ve kltrnden tamamen kopmulard. Pleb ailesi iinde kadn, Latinlerle
mukayese edildiinde ok daha zgr bir konumdayd. Latinler, Plebleri, Klienslerden daha
aa bir durumda kabul ettiler. Patrisiyenler ve plebler aras evlilikler yasakland. Plebler,
patrisiyenlere iyice baml hale getirildi.

Plebler arasnda zanaat ve ticaretle uraanlar olsa bile byk ounluk ifti idi, Ama
topraklar yoktu. Patrisyenler, onlara toprak kiralyor, hayvan ve tohumluk veriyorlard. ster
sava, ister iklim, ister bir baka felaket nedeni ile olsun, kt bir hasadn peinden, borcunu
deyemeyen plebler, eski hukuk gereince, kle durumuna dyorlard. Alacakllarnn
says ok ise, on iki levha kanununa gre, alacakllar, borlunun bedenini paylayorlard.
Plebler, ne kadar aa seviyede kabul edilirlerse edilsinler, sonuta uyruktular ve bu nedenle,
bir de vergi derlerdi. Savaa katlr, ama ganimet paylamna katlamazlard. Yani, pleblerin
klelerden farkn anlamak olduka zordu.

Romann ilk zamanlarnda, ynetimde l bir yap gryoruz. Kral (rex), senato, halk
meclisi (comice). Tabii, bu da gebe toplumun l yapsdr. Kabile efi, ihtiyarlar heyeti,

18
halk meclisi. Kral, klanlarn ortak karlarn temsil eden bir kabile efidir. Kabilelerin bir
araya gelmi milislerine kumanda eder, kan davalarn zmeye alr, byk rahiplik
grevini yerine getirir. Roma'da krallk kaltm yoluyla gemiyordu. Kral lnce, uygun bir
namzet bulunana kadar, ynetim " interex " (ara kral) unvanyla, her biri beer gnlk
srelerle grevde kalan senatrler tarafndan yrtlyordu. Namzedin uygun olup olmad
dinsel olarak snanrd. Tanr uygun iaret yollayarak, onayn belirtir ve bylece aday,
kutsanrd. Daha sonra, halk meclisinde oylanarak kral olunurdu. Bilindii gibi, bu da klasik
bir avc - gebe yapsdr.

Senato, bir yallar kuruluydu (senex, yal). Senatrlere, babalar (patres) denirdi. Halk,
klanlardan daha byk olan (klan topluluu) belirli guruplara ayrlmt. Balangta bu
guruplar Ramnes, Tites ve Luceres denilen ana guruptu. Bunlar da kendi ilerinde " curia "
denen daha kk 30 birime ayrlyordu. Halk meclisi ise curialardan olumutu (comices
curiates). Patriciler ve onlarn kliensleri toplantlara katlrd, pleblerin oy hakk yoktu. Sava
ve bar, kanunlar, yeni genslerin Romaya kabul gibi kararlar halk meclisi verirdi.

Bu ilk Romallar, Latinler, ok ilkel artlarda, kerpiten ve sazlardan yaplm, yuvarlak

kulbelerde yayorlard. mlek yapmasn bilmediklerinden, tahta kaplarda yemeklerini
yiyorlard. Hayvan derisine brnrlerdi, zamanla ynden rlm gmlek ve " togeler "
giymeye baladlar. Geimlerini ilkel tarmla salyorlard. Balca ekinleri dk kalitede bir
cins buday, arpa, bezelye ve fasulyayd. Hayvan olarak da kei ve domuz besliyorlard.

M.. 600 700 ylnda, Etrskler, iine Latium ve Campaniay da alan byk bir devlet
kurdular. Yedi tepenin kyleri, Etrsk tipi kentlere dnt. Kulbelerin yerini, ta temelli,
ahap ve damlar kiremitli daha dayankl evler ald. Roma, bir sanat ve ticaret merkezi haline
dnmeye balad. Etraf surlarla evrildi, kanalizasyon yapld. Romann balca tapna
olan Kapitoldeki Jpiter tapna bu dnemde yapld. Latinler, Etrskllerden, gelimi
sapan, yeni bir ev tipini, kle emeinden yararlanma tarzn, paray ve alfabeyi aldlar.

Etrsk ynetimi, esas deiiklii sosyal yapda yapt. retim ve retim ilikileri
kuvvetlenmiti. Bu da, sosyal snflarn gelirlerine gre dzenlenmesi demekti. Doutan
asiller, patriciler kuvvetlerini kaybettiler. Klan toplumu zld. Her be ylda bir yaplan
nfus ve mal saymna gre, yurttalar be snfa ayrlyordu. Artk genslerin serveti veya mal
deil, zel mlkiyet gndemdeydi. Hi topra olmayanlar ki bunlarn iinde zanaatkr ve
tacirler de vard, gerekten yoksul olanlar, proleterler, ba olarak hesaba geiyorlard. Servete
gre yaplan bu yeni snflama askerlik hizmetinin belirlenmesinde (militia), vergilendirmede
(tribut) esas alnyordu. Kent ve evresi drt blgeye ayrlmt (tribus). Patrici, kliens, pleb,
herkes, askerlik hizmeti ile ykmlyd. Ve servetine gre, kendi hesabna silahlanrd.

Bu deiikliklere, Servius Tullius reformlar dendi. Servius Tullius, mite gre, Romada
hkm srm bir Etrsk kralyd. Plebler, imdi, fazladan, bir de askerlik hizmeti ile
ykml tutulmulard. Ama onlar, Patriciler ile ayn kefeye konmaktan memnundular.
Ayrca askerlik demek, yama ve talan imkn demekti. Bu da, o dnemin zenginlik
kaynaklarndan biriydi.

19
Bilgelik, Milet

Kent devletlerinin en byk baars, belki de soyut dnce alannda atlan admlardr. nsan
varlnn kkenine inen, var oluun amacna ilikin konularda geleneksel kavramlarn
etkisinden kurtulabilmi filozoflar, ortaya kmaya balamt.

M.. 600 yllarnda, imdi adna felsefe dediimiz bir dnme ekli Yunan kent
devletlerinde dodu. Felsefe var olmadan nce, insanlarn sorunlar dinlerin iinde
yantlanyordu. Dinlerin nasl gelitiklerini, daha nce anlatmtk. Dini aklamalar, mitler
yoluyla kuaktan kuaa aktarldlar. Mitler, yaam aklayan tanrsal anlatmlard. Felsefe,
felsefe olarak ortaya kmadan nce, filozofik sorulara dinsel aklamalar verilmiti ve bu
insann ortaya kndan beri hep byle olmutu.

Bilimsel dncedeki ilk admlar Milet kentinde atld. Milete gelen ilk onlarn Anadolunun
yerli halk ile evlenmesi sonucu ortaya kan melez toplumun ve Anadolu kltrnn bunda
nemli bir yeri vardr. Miletliler hibir siyasal etki altnda kalmakszn, pratik bir fayda
nedeniyle deil, sadece doruya ulamak iin dnmeye baladlar.

M.. 700 yllarnda, Yunanllarn kendilerine ait olan veya daha nceki medeniyetlerden
aktarlan mitlerin ou Homeros ve Hesiodos tarafndan yazya geirildi. Dnyann meydana
geliinin, tanrlarn olumas ile bir olduu fikri, bu ozanlar tarafndan pekitirildi. Hesiodosa
gre, nce bir uurum gibi alan Khaos (boluk) olumu, ondan analarn anas toprak " Ge "
ile yaratc tanr Eros meydana gelmi, sonra dier tanrlar var olmutu. Homerosun tanrlar,
insanlara ok benziyordu, bencil ve gvenilmezdiler. Baz Yunanl dnrler ve en bata
Miletliler, Homeros tanrlarna kar ktlar ve belki de ilk kez, mitlerin, insanlarn hayal
gcnden trediini sylediler.

Mitlerin eletrisini yapan filozoflardan biri, M.. 570 ylnda yaam olan, Ksenofanestir.
Ksenofanes derki: " nsanlar kendilerine bakarak tanrlar yaratmlardr ". Ve devam eder: "
Tanrlar biz insanlar gibi doduklarna, bizim gibi vcutleri olup, bizim gibi giyindiklerine ve
konutuklarna inanlmtr. Siyah derililere gre tanrlar siyah derili ve bask burunludur;
Trakyallara gre ise mavi gzl ve sarndr. Ve evet, eer kzler, atlar ve arslanlar resim
yapabilselerdi, Tanrlar kz, at ve arslan gibi izerlerdi kukusuz! "

Ortaya kan ilk filozoflar doa ve doal olaylarla ilgilendiler. O dnemde, bilinen her eyin
hep var olduundan phe edilmiyordu. Dolays ile eylerin yoktan var olmas kimseyi
ilgilendirmiyordu. Onlar ilgilendiren, meydana gelen deiikliklerdi. Suda balk nasl

20
oluyordu, topraktan aa nasl kyordu, anne karnnda ocuk nasl meydana geliyordu.
Deiimin mekanizmas, bir maddeden dierine gei, ilk filozoflar megul eden konulard.
O dnemin btn filozoflar, deiimin arkasnda bir zn olduunda hemfikirdiler. Her ey
bu zden gelip, bu ze dnyordu. Bu ilk filozoflar, mitlere bakmakszn, doada olup
bitenleri anlamak istediler. Geerli doa yasalarn bulmaya altlar. Bunun iin de,
ncelikle doann kendisini inceleyerek, sreci anlamaya altlar. Artk doal olaylar Tanr
ii olmaktan karmlard. Bylece felsefe, kendini dinden bamsz kld. Bu bilimsel
dnce dorultusundaki ilk admlard.

Bu ilk filozoflarn yazp, sylediklerini orijinal belgelerde bulamyoruz. Bu belgeler zaman

iinde yok olmulardr. Bu filozoflarn sylemleri hakkndaki bilgilerimiz, onlardan yz yllar
sonra yaam olan Aristonun (Aristoteles) yazdklarna dayanmaktadr.

Adn bildiimiz ilk filozof, Miletli Thalestir.

Aristodan rendiimize gre Doa Felsefe Akm
Thalesle balamtr. Thales iyi bir gezgindi, ok
gezip dolam ve uzun sre Msrda bulunmutu.
Thales her eyin znn su olduunu ne srmt.
Suyun iinde, mknatsn ekme gc benzeri, hayat
gcnn olduunu sylemitir. Bununla tam ne demek
istedii belli deildir. Belki yaamn suda olduunu ve
sonunda, hereyin suya dneceini sylemek
istiyordu. Msr ve Nilin etkisinde mi kalmt. Nilin
yaratt bolluu ve yaam grmt de, zn su
olduunu sylerken bunun mu etkisinde kalmt.
Thales " herey tanrlarla (daimon) doludur " da
demitir. Bununla da tam ne demek istediini
bilmiyoruz. Thales Msrda geometriyi incelemi,
apn daireyi iki eit paraya bldn, ikizkenar
Thales genin taban alarnn eit olduunu, kesien iki
dorunun karlkl alarnn eit olduunu belirten
teoremleri bulmutur. Ayrca, denizde gemiler arsndaki mesafeyi hesaplamtr. Daire iine
dik al gen izmitir. Msr piramidlerinin yksekliini, insan boyunun glgesine olan
oranndan hareketle hesaplamtr. M.. 585 yl 28 Maysta gerekleen gne tutulmasn
nceden hesaplamtr. Gne tutulma bilgisini ve Thales Teoremi bilgisini, Babillilerden
alm olmas ok muhtemeldir.

Thalesin yaad dnemde, Milet kenti sosyal alkantlar iindeydi. Yoksul halk kesimleri
isyan edip, aristokratlar ldryor. Aristokratlar, kuvvetlenince halk ldryordu. Hatta
canl canl yakarak idam etmeler bile ska grlyordu. Felsefe, yoksul insanlarn ura
olarak, aristokratlarca kmseniyordu. Thales, astronomi bilgisi ile bol rn alnabilecek yl
nceden tespit ederek, zeytinleri ucuza kapatp, zengin olmutu. Bu halkn gznde
filozofinin, deer kazanmasna sebep oldu.

Thalesden sonra bildiimiz bir dier filozof, Anaksimandrostur. O da Miletlidir. Ve

Thalesin okulunda yetimitir. Anaksimandros, dnyamzn belirsizlikten ortaya ktn ve
var olan pek ok dnyadan biri olduunu ne srer. Bu belirsizlikten ne kastettii tam olarak
belli deildir. Belki, zn belirsiz olduunu sylemek istemitir. Ayrca, Anaksimandros, bir
plaket zerine ilk dnya haritas yapan bilgindir. Milet (Miletos) tiran Aristagoras, bu harita
zerinden Atinallara Persleri tantp, anlatmaya almtr. Anaksimandros, gne eksen

21
eiklii, evrenin sonsuzluu ve gn kutup yldz etrafnda dn gibi konular zerinde de
almtr. Thales, dnyay su zerinde yzen bir disk olarak dnrken, o, yer kreyi
silindir eklinde dnmtr. st daire bizim yaam alanmzdr. Ayrca insann balktan
geldiini de sylemitir. Bu adan evrim kuramclarnn ncleri arasndadr.

Miletli bir nc filozof ta

Anaksimenesdir. M.. 570
ve 526 yllar arasnda
yaamtr. Anaksimenese
gre, hereyin z hava dr.
Suyun skm hava
olduunu ileri sryor ve
diyordu ki: suyu biraz daha
sksak toprak olur. Ona gre
ate te incelmi havayd.
Hocas Thalesin kuramlarn
toplayp, kitap haline
getirmitir. akl yldz
kavramn ilk o kullanmtr.
Ay tutulmasnn ilk doru
aklamasn o yapmtr.
Ayn n gneten aldn
sylemitir. Depremin,
dnyann kendi iinden gelen
bir hareket olduu fikrini
mdafaa etmitir.
Anaksimandrosun tasarm ile dnya Anaksimenes, dnyay bir
dikdrtgen eklinde dnr,
ktalarn iinde akdeniz, evresinde ise okyonus vardr. Tm sistem hava zerinde durur.

Miletli, bu filozof ta maddenin z zerinde dururken, talyann gneyindeki Yunan kenti

Elea'daki filozoflar, ayn tarihlerde, dnm zerine kafa yoruyorlard. Parmenides (M..
580 540), var olan herey, ezelden beri var olmutur diyordu. Hibir ey yoktan var olmaz,
var olan da yok olmazd. Parmenidese gre, deiim mmkn deildi, hibir ey kendinden
baka bir ey olamazd. Parmenides, duyularna gvenmiyordu. Duyularmzn bizi aldattn
dnyordu. Asl olan mantmzdr diyordu. O na gre bilginin kayna mantmzd.

22
Ztlarn birlii ve Logos

Efesli Herakleitosa gre ise, doann en belirgin zellii deiimdi. M.. 540 ile 480
tarihleri arasnda, "her ey akar " diyordu. Her ey hareket etmektedir ve hibir ey kalc
deildir. Bu yzden " ayn dereye iki kez girmek mmkn deildir ". Ona gre dnyada hep
ztlklar vard. Hi hasta olmamsak, salkl olmann anlamn kavrayamayz. Hi a
kalmamsak, tok olmann nasl bir mutluluk verdiini bilemezdik. Hi sava olmam olsa,
barn deerini kavrayamazdk. Hem iyi ve hem de kt, btn iinde gerekliydi.

Herakleitosa gre, evrende olup biten hereyi denetleyen evrensel bir mantk (Logos)
olmalyd. Bu evrensel mantk veya doa yasas herkesin uymas gereken bir eydi. Yani,
Herakleitos, doadaki tm deiim ve ztlklarla bir btnlk iinde birlikte gryordu. Ona
gre deien bir ey, "ak halinde" yani sre iinde kart nitelik alr. yleyse ak
ncesinde kart nitelikler birliktedir. "Souk eyler snr ve scak eyler sour; slak olan
kurur ve kuru olan slanr. Hastalk, saln deerini bilmemizi salar.

Yukarda ok ksaca zetlenmeye allan Efesli Herakleitos Anadolulu bir dnr ve

deiimi ilk alglyan felsefecidir. Dnceleri, zamann yle amt ki, adalar ona
karanlk lakabn takmlard. Sokrates bile Herakleitosun derinliine inebilmek iin Deloslu
bir dalg gerekir diyordu.

Herakleitosun etkileri yaygndr. Stoa okulunun balang noktasn belirlemitir. Logos

retisi, Stoa aracl ile Hristiyanla aktarlmtr. Tarihte ok ileriye gittiimizde, 20 ci
yzyla yaklatmzda, Herakleitos retisinin Goethe, Hlderlin, Bergson gibi dnrlere
katksnn byk olduunu gryoruz. Hegel ve Nietzsche, Herakleitosu ba tac
yapacaklardr.

Efesosta, soylu bir ailenin byk oluydu. Byk oullara kalan kral rahipliini, istemenmi
ve ufak kardeine brakmtr. Efesosta ok gl idi. Tiran Melankomas, tiranl brakp,
demokrasiye gemeye ikna etmitir. Sonra demokrasiden holanmam ve inzivaya
ekilmitir. Efesliler, kendisinden yasalar yapmasn istemiler, Ama o oral olmamtr.

Herakleitos, oklukla birlik arasndaki ilikiyi sezip, btnden bire ve birden btne diyen ilk
dnrdr. Btnle btn olmayan, birlik olanla ikilik olan, anlama ve anlamazlk, btn
eylerden bir ey ve bir eyden btn eyler, Logosta birleirler diyordu.

23
Btn cisimleri yalnz bir ve ayn unsurun deimeleri sayyordu. Gndz gece, k yaz, sava
bar, tokluk alk, yaayanla lm, uyankla uyuyan, genle yal, bakalam ayn eydir.
nk bunlar deiince tekilerdir, tekiler deiince bunlardr. lmszler lmller,
lmller lmszlerdir, nk bunlarn hayat onlarn lm, onlarn hayat da bunlarn
lmdr. Souk snr, scak sour, ya kurur, kuru nemlenir. Her eyde bir harmoni vardr.
Grnmez olan harmoni, grnenden daha gldr. Kendinde ikilik olan bir ey Logosta
uyuur, hayatn iinde lm vardr. lm hayatn iinden kar (tez ve antitez'i
tanmlamaktadr). Ama mcadelenin ortaklaa ve herkes iin olduunu ve her eyin mcadele
sonucuna ve zorunlulua gre olduunu da bilmek gerekir. Mcadele (eliki) btn eylerin
babasdr.

Hetakleitosa gre, her ey deiirken, deimeden kalan bir ey vardr ki, bu Logostur.
Logos, her eyin nedeni olan, Tanrca, bir evren yasasdr. Logos kelimesi tam tercme
edilemiyor, sz, anlam, dnce, akl, tm bunlar kapsayan bir szcktr. Logos, sonsuzdan
gelip, sonsuza giderken, kendini kartlklarla ve elikilerle ortaya karmaktadr. Logos, bu
kartlk ve elikilerle srekli olarak geliir ve byr. Geliir, byr ama teklii ve btnl
deimez. Logos evrenin en byk gcdr.

Bundan sonra, Logos karmza sk sk kacaktr. O zaman Logos yerine, konuya en uyan
kelime seilerek, anlamn anlalabilmesi iin kullanlacaktr. Yani Logos bir yerde karmza
sz olarak kacak, baka bir yerde ise akl olacaktr.

Dnce insanlarn hepsinde ortaklaadr. Ortaklaa olan eye uyulmaldr. Ama Logos
ortaklaa olduu halde, okluk kendine zg dnceleri varm gibi yaar. Nasl atee
yaklatrlan kmrler bakalaarak atelenirler ve uzaklatrlanlar kmrleirse, ruhumuz da,
ortaklaa olann ardndan gitmekle, Logostan pay alr, ardndan gitmezse Logossuz kalr.

Herakleitosun, her ey ancak kartlarn kavgasndan (elikisinden) doar sz tam bir

diyalektik kavraytr. Varlk yokluu, yokluk varl dourur. Varlk ve yokluk, olmak ve
olmamak, yaamak ve lmek bir ve ayn eydir. Bunlar ayn ey olmasa idiler, deierek
birbiri olamazlard.

Daha sonra anlatlaca gibi, Bat Anadolu mutlak Pers hkimiyetine girince, bir takm halkla
birlikte, filozoflar da Ege kentlerini terk edip, gtler. Yunanistana kaan dnrler, Milet
okullarnn fikirlerini Yunanistanda yaymaya ve mdafaa etmeye baladlar. Milet Okulu,
baard dnce devrimine ilaveten, Smer, Msr ve Anadolu dncesini onyaya
tamas bakmndan da ok nemlidir. Daha sonra, filozoflar bu dncelerden
etkileneceklerdir.

Bat Anadolu kent devletleri sadece filozofide ba ekmekle kalmam, edebi eser konusunda
da ilk olmulardr. Erken dnem edebiyatlar arasnda, gnmze sadece Homerosun
eserleri kalabilmitir. Aslen Symirnal (zmir'li) olan Homerosun liada ve Odysseias ok
nemlidirler. liada Troia savalarn anlatr. On yl sren savalarn sadece 50 gn kaleme
alnmtr ve 24 kitaptan oluur. Odysseia da liada gibi bir kahramanlk destandr. Bu eser,
Troia savalarna katlan thaka kral Odysseusun, eve dnerken bandan geenleri hikye
eder. Bu eser de liada gibi 24 kitaptr. Homerosun bu eserleri, yazl tarih ncesi iin bize
bilgi veren kaynaklar halindedirler. Bu eserlerin Yunanllar zerinde etkisi ok byk
olmutur. Daha sonralar, okullarda ders olarak okutulmaya balandktan sonra, bu etki daha
da artmtr. Okumay seven tm halklar arasnda, hibir eser bu destanlar kadar okunur
olamamtr.

24
Kuvvetli bir olaslkla eserler yalnz Homerosun deil ama ona ait bir okulun rndr.
Yunan felsefesinin ilk temalar, Homerosun eserlerinde olduundan, onu ilk felsefecilerden
biri saymak bile mmkndr. Homeros, Tanrlarn anas ve babas okyanustur demitir. Bu
Thales felsefesinin zdr. Homerosda insan Tanrlarn karsnda ycelir. ou zaman
insan iradesi, Tanr iradesinden stndr. Zeusu koyduu konum itibar ile Zeusu bir nevi
tek Tanr veya Tanrlarn Tanrs gibi Kabul etmek mmkndr.

Mitoloji ile balayan yol, doa bilimlerine, oradan da felsefeye ve matematie uzanmt.
Anadolunun Ege kylarnda doan dalga, imdi tm Yunanistana yaylyordu.

25
Matematik

M.. 580 ile 504 yllar arasnda, Gney talyada, Kroton kentinde byk usta Pythagoras
(Pitagor) yaad. Gizli bir din okulu kurmutu ve evrenin, bir say uyumu olduunu
retiyordu. rencilerine ahlak, siyaset ve din retiyordu. Bu bilimlerin tmne
mathematalar adn veriyordu. Kullandmz matematik sz buradan tremitir.

Pisagorun Msr ve Babil rahiplerinden ald eitim 34 yl srmt. Pisagor yeniden

talya'ya dndnde elinde Orfeik retilerin yeniden canlanmasna yardmc olacak bir
mistik reti vard. Msr'da Osiris dinine bal eitim almt. Daha sonra Msr'n Babil
tarafndan igali ile gittii Babilde ald eitimle matematiin kutsallna inand. te
Pisagor dncesindeki saylarn nemi buradan gelir. Eski Msr'da ve Babilde ayinler
mzikle gerekletiriyor ve mzik format matematiksel ilemlerle dokman ediliyordu.
Bylece mzik Pisagor felsefesinde nemli bir yer edindi.

Her ey belli bir saydr diyordu. Akl belirli bir saydr, ruh, adalet, her ey belirli bir saydr,
evren de saylarn uyumudur diyordu.

Her say ya tek, ya ifttir. Hlbuki tm saylar oluturan 1 ne tek, ne de ifttir, hem tek, hem
ifttir. Yani mutlak bir de teklik ve iftlik beraberdir. lk varlk bir noktadr. Noktalardan
izgi, izgilerden yzey, yzeylerden isim olumutur. Demek ki, her farkl isim, farkl bir
say karldr.

Pythagorasn gizli din okuluna (tarikatna) kabul edilmek ok zordu. stekli erdemli, akll,
arbal ve sr saklayan biri olmalyd. Aday, nce iyi bir soruturmadan geirilir, sonra, da
banda, korkutucu sahnelerle dolu bir snava tabi tutulurdu. Korkmadan dayanan aday,
bundan sonra bilgi ve mantk imtihanlarna tabi tutulurdu. Sorulan sorular bilemeyen
adaylarla alay edilerek, hor grlerek iradesi llrd. Bunlar, daha nce grdmz,
Hermetizm snavlarnn basitletirilmi halleriydi. Sonunda tm snavlar baar ile geen
aday, ilk kademeye kabul edilirdi.

lk kademede, rencilere yeni bir ey retilmez, nce, sezgi gleri gelitirilirdi. Sonra aile
sevgisinden balayp, Tanr sevgisinde biten bir ekilde, sevgi alanrd. Bu eitim srasnda
mzikten faydalanlrd. renciye dinletilen arklarda onlara eitli Tanrlarn aslnda tek bir
Tanr olduu, Asln tek olduunu bilmelerini ama btn Tanrlar da ayr ayr sevmeleri
gerektii anlatlrd. Gizlilik leminde tm dinler birleirlerdi. Bu eitim iinde renci yava
yava pimektedir.

26
Sr daha sylenmemitir. Beyinler, Tanry kendi ilerinde bulacak ekilde
hazrlanmaktadrlar. alnan yedi telli sazdan yedi ses kmaktadr. Yedi ses, n yedi
rengi, yedi gezegen, varln yedi biimi, yedi telli sazdan kan mzikle anlatlr. retilir ki,
insan ruhu bu yedi sese akort edilirse, iinde gerein arks alnacaktr.

Bir snf ykselen renci, saylar bilimi ile karlar. Artk dersi veren Pythagoras dr. Kutsal
ve gizli saylar biliminde say, soyut deil, kutluluk verici kutsal bir anahtardr. Bu kutsal
saylar, aynen kutsal szlerde olduu gibi, eski Msr ve Smer tapnaklarndan alnmaktadr.

Her ie 1 ile balanr, 1 ile saymaya balayp, 1 ile dnrz. Her iin temelinde 1 olduuna
gre, insanla Tanrnn ortak ilkesi de 1 dir. Ruh, can ve beden olur. Bu lemenin ortak
ilkesi tekliktir. leme, teklikle birleince drt olur. Btn dier saylar bu drt saynn birbiri
ile arplp, toplanmasndan oluur. Tanrnn birliini belirten kutsal yedi says, le drdn
toplamdr. Yedi kat gkyz de budur.

Pythagoras, dnyann ve gezegenlerin gnein etrafnda dndn ve mekaniklerini

biliyordu. Zaten bu bilgi Msrllarca da uzun bir sredir biliniyordu. Pythagorasn
evrendeki, dnce sistemindeki ve mzik notalarnda ki matematii anlam olmas
nedeniyle, felsefesini matematik zerine kurduu dnlmelidir. Btn bunlar yaygn
bilgilere aykr idi ve normal halka anlatlamazd. Bu nedenle, Msr rahipleri ve Pythagoras
bu bilgileri sr olarak titizlikle saklam ve ancak bu bilgileri almay hak eden ve
hazmedebilecek olan ufak bir aznla iletmilerdir.

Pythagoras okulu sayesinde Yunan tbbnn dini nitelii yava yava ortadan kalkmaya ve
Yunan tbb bilimsel bir zemin kazanmaya balamtr. Burada insan organizmas uyum
yasalar benzeri teorilerle aklanmaya baland. Bayin ve sinir sisteminin nemi belirlendi.
Algnn olumas iin bir uyarann sinirler aracl ile beyne aktarlmas gerektiini de
Pythagoras okulunda kefedildi.

27
Trkler

Tarihimize devam edebilmek iin, Trklerin ne olduuna bakmann sras geldi. Daha nce
Orta Asyadan, Gebelerden ve aman dininden bahsetmitik. Orta Asya ve gebelerden
bahsederken, doal olarak Trklere de dier gebeler gibi deinmitik. imdi, tarih
sahnesine klar ok yaklaan Trkleri izleyebilmek ve daha iyi anlayabilmek iin, tekrar
Orta Asyaya dnyoruz. Trkler anlatlrken, daha iyi anlalabilsin diye, tarihte bir ileri, bir
geri gidip, genellikle kavramlar ve bu kavramlar hazrlayan olaylar zerinde duracaz. Daha
sonralar, sras geldike, ayn olaylar tekrar grlecektir.

Trk kelimesi, bir etnik guruba, bizim setiimiz bir addr. Gerilere gitsek, bundan 5000,
4000, 3000 yl nce, bugn bizim, Trk adyla tanmlamaya altmz topluluklara, siz
Trksnz desek, birbirlerine bakar ve ne dediimizi anlamazlard. Onlar kendilerini,
Kpak, Ouz, Karluk, Onok, Uygur, Ogur, vs... gibi kendi soy (kabile) adlar ile
tanmlarlard. Ve Trkn ne olduunu da bilmezlerdi. Biz imdi, geriye bakarken, ayn
ekonomiyi paylaan, ayn kltre sahip ve benzer bir dili, yani Trkeyi konuan topluluklar
Trk ad altnda snflandryor ve onlar dier benzer topluluklardan farkllatryoruz. Bizim
Trk dediimiz topluluklar, bir kere tanmlannca, artk Moollardan, Slavlardan, Gotlardan
ve dierlerinden ayr bir kimlik kazanyorlar. Yani biz, bir anlamda, bugn kiinin zgr
iradesi ile kabullendii etnik kimlii, tarihe dayatmac bir ekilde yaptryoruz. Sen busun
diyoruz. Sanrm, bunu yapmaya hakkmz var. nk bizler aslnda kendi atalarmz,
kendimizi tanmlamak iin, tanmlamak zorundayz. Bu sadece, Trkler iin byle deildir.
Btn uluslar ve btn etnik kimlikler iin ayndr. Helen ad, balangta, baka Grek boylar
gibi, Boetiens, Phociens, Locridiens, Abantes, Cephallenes, Eoliens vs... gibi bir boy addr.
Ancak belli bir rgtlenme aamasndan sonra, tm bu boylar Helen genel ad altnda
tanmlanmlardr. Sloven, belli bir Slav kabilesinin addr, giderek Slavca konuanlarn genel
ad haline gelir. Mool bir Orta Asya boy, kabile addr. Cengiz handan sonra genel bir kimlik
ad zellii kazanmtr. Cengiz han ncesi baka bir Mool boyu olan Tatarlarn ad daha
nl idi. Tatarlarn byklk ve saygnl o denli ileri idi ki, bozkrdaki Trk ve Mool
kabilelerini (boylarn), yabanclar Tatar adyla tanr ve yle arrlard. Genel olarak
herkese Tatar demek, uzun sre yrrlkte kalm ve hatta gnmze kadar gelmitir.

Tarihte, kimin ne olduuna bakmadan, gelii gzel verilen adlar, o kadar karktr ki, bugn
bile zihinleri bulandrmaktadr. Yabanc, kendi gr asndan, karlat topluluklar,
sadece kendi iin nemli zelliklerine bakarak ve kendinin kolayca anlayabilmesi iin
genelleyerek, tanmlar. Sonra bunu yazlarnda kullanr. Bugne gelinip, o yazlar
okunduunda ise, daha nce doru tanmlar konmamsa, kavramlar karma kark olur.
Avrupallar, Trk ve Moollara Tatar derler, Cengiz imparatorluuna Tatar imparatorluu
adn verirler. Moollar ise, Dou Roma dndaki tm Avrupallara Frenk adn takarlar.

28
Franszlar, Germen deildir, fakat Germen boyu Franklarn adn tarlar. Rus ad bir Viking
boyundan gelir, fakat Ruslar ran (skit, Sarmat, Alan) ve Slav boylarnn bir karmdr.
Bulgarlar, Bulgar devletini kuran Trk boyu Bulgarlarn adn tasa da, daha ok Slav
arlkldr. Finliler kendilerine Suomi derler, ama svelilerin takt Fin ad yerleir. Dou
Romallar, aralarnda birka Trk boyu da olduu iin, Macarlara Trk derler. Ruslar, her
yerde karlatklar Trk boylarna Tatar adn verirler. slam kaynaklar da Trk ve Moollar
iin Tatar genel adn kullanrlar. Memluklar, Timurlulara da Tatar derler. Grcler,
Akkoyunlu ve Karakoyunlu Ouzlara bile Tatar derler. Orhun antlarnda ad geen 9 Tatarlar
ve 30 Tatarlar tanmlamasnda, 9 Tatarlar Trk, 30 Tatarlar ise Mool kabul edilirler.

te, yukarda anlatmaya altmz gibi, Trk ad da, belli bir kimlie, sonradan tarih
srecinden geerken szlerek, verilmi bir addr. Bununla birlikte, tarihte, ad Trk olan bir
kabile veya kabile topluluu (boy ve boy topluluu Budun) yaamtr. Kavram karkln
nlemek iin, bundan sonra anlatmda, sz konusu olan tarih srecinde Trk ad altnda
yaam olan boylar ise bunlara Trk Budun veya inlilerin verdii adla Tu-kiu denecektir.
inlilerin verdii Tu-kiu (Tu-ke) ad aslnda Trk den fazla Trk szn artrr. Bu
nedenle Trk buduna Trk de denecektir. Sz konusu olan, Ouzlar, Onoklar, Uygurlar
gibi, bizim bugn Trk dediimiz boylara ise, sadece Trk denecektir.

lk defa Tu-kiu (Trk Budun) diye Gktrklerde szkonusu olur. Trk kelimesinin, kkeni ve
nerden geldiine ilikin ok eitli grler vardr. Bahattin ele gre Trk ad Gktrk
konfederasyonunun kurucusu, Aina soyunun atas, Natu-liu'nun, Alp gibi, Bilge gibi, bir
nvandr. Fakat bu nvan sonradan, Gktrk kaanlarnn (kagan) rgtledii ve dorudan
ynettii boylar topluluunun ad olur.

Dou Gktrk devleti zayflaynca, Trk Budun, Basml, Uygur ve Karluk saldrs ile dalr
ve son kaan Ozmn ba kesilerek in sarayna yollanr. Trk Budunun geri kalanlarndan
bir ksm ine g eder, bir ksm bozkra dalr. Uygur Kaan, ine-Usu yaztnda,
tulu Trk Buduna saldrn ve Trk Budunu yok ediini anlatr.

" Tuttum hatununu orada aldm

Trk Budun orada btn yok oldu "

Trk Budun lr. Bozkrda bir daha Trk adl bir siyasi topluluktan sz edilmez.
Trk Budun lr. Ama Trk ad bir daha unutulmaz. nk Gktrkler geni bir devlet
kurunca, evrelerinde kuvvetli devletlere, ine, Dou Romaya gelir dayanrlar. Onlarla
ittifaklar, savalar yaparlar. Bylece Trk ad tannr. Dou Romada Trk deyimini,
Trklerin genel ad olarak kullanr.

Romallar, Trk adl bir siyasi kurulu olmadan nce de Trk boylar ile temastayd. Ancak, o
zaman, bu boylar, genellikle kendi soy / kabile ad ile anarlard: Hun, Utigur, Kutigur, Sabar,
Bulgar gibi. Bazen de genel bir deyim olarak skit adn kullandklarn grrz. skitlerin bir
tek etnik gurup olduu dnlmyor. Dou Romallar, Karadenizin kuzeyinden gelen,
gebe ve saldrgan kabilelere skit der, geerlerdi. Bunun gibi, Trk kelimesi genel bir etnik
anlam kazanmadan nce, Hun kelimesinin Romada genel anlamda kullanld olmutur.
Ancak, Gktrk (Tu-kiu) devletinden sonradr ki, Roma iin Trk kelimesi, artk genel bir
etnik kimlik zellii kazanmtr.

slam yazarlar, gebe ve aman, Trke konuan topluluklara Trk demeye balarlar.
Mslman olan Ouzlar ise, dierlerinden ayrmak iin, Trkmen derler. Dou Roma

29
kaynaklarnda, ilk defa M.S. 1083 ylnda, Trkmen adn kullanrlar. Trkmenler Anadoluya
ilk geldiklerinde, ran zerinden geldiklerinden, Dou Romallar onlara Acem derler. Daha
sonralar, fark anlayp, Trkmen demeye balarlar. Orta Asyada yerleik dzene geen
Trkler ise, kendilerini Buharal, Semerkantl gibi, oturduklar yer adlar ile veya Rumi genel
adyla tanmlarlar. slam yazarlar ve yerleik Trkler, Trk iin Trk ve Trkmen deyimini
hakaret edici, aalayc anlamda kullanmaya balarlar. Hlbuki Trk szc, Bilge gibi, Alp
gibi iyi bir anlam tadndan Aina soyunun nvan olmutur. Daha sonra, grlecei gibi,
Aina ailesi, Trk Budunun hkmran ailesidir. Aina ailesi, Gk Tanr ile ilikilidir ve Trk
Budunun onlardan tredii varsaylr. in kaynaklarnda ve efsanelerde, Aina soyu Juan-
Juan lara snp, onlar iin Altay dalarnda demircilik yaparken, dan zirvelerinden biri
mifere benzediinden, onlara mifer anlamna gelen Trk denmitir. Ama Trkn kelime
anlam iin, genel olarak, Mllerin gr benimsenmitir. Uygur metinlerini inceleyen
Mller, Trkn kuvvet demek olduu, sonucuna varmtr.

Trk, Mool, Tunguz, Alan, Slav, Fin, Macar ve Germen boylar inden Avrupa ilerine
kadar uzanan geni bozkrlarda ve ormanlarda hayli dank olarak yaarlar. Su ve otlak
yetersizlii, boylarn birarada olmasna izin vermez. Akraba boylar bile birbirlerine yakn
konumda bulunmalarna ramen, mmkn olduu kadar, kolay otlak bulacak ekilde
paralanrlar. Topluluk kldke, besin bulmak kolaylar. Ama vahi hayvan ve dman
saldrlarna kar da kalabalk olmak gerekir. te bu ikilem iinde yaayan Trk boylar da,
ancak sava, savunma ve srek av gibi nedenlerle bir araya gelerek kendilerine bir ef
(Babu) seerler. Bu efin, savatan veya avdan sonra hi bir yetkisi kalmaz. Barta her boy
ve oba kendi blgesine ekilir. Bu dank yaam, srekli bir efin ortaya kmasn engeller.
Btn erkekler almak ve gn boyu sr ve av peinde komak zorundadr. Bu durumda,
almadan yaayabilecek soylu bir snf ortaya kamaz. Bamsz boylarn, gleri
dzenleyecek ve kacak anlamazlklar zecek bir bakanlar vardr. Ancak bu bakann
topluluk zerinde maddi bir yaptrm gc yoktur. Olsa olsa manevi bir gten bahis
edilebilinir. Kararlarn alnmasna herkes katlr. Yarglamalar topluluk nnde yaplr. lkel
ve kendiliinden bir demokrasi sz konusudur.

lk Trk boylarn avc ve oban olarak grrz. Bu boylar ilkel demokrasi ve dayanma
durumundadrlar. Altayllar yakn zamana kadar avc kalmlardr. Sibirya Trklerinden
orlarda, bundan 100 yl nce bile halkn yzde 90 avclkla geiniyordu. Boylar, genelde
avc iseler, daha sonra, zamanla snflama pek grlmez. obanlk yani gebelik
aamasndan sonra, snflama kendini gsterir. Avclk dneminde doal lm yoktur. Ya
savata veya avda lnr. Boylar doal lmle, kadnn ava katlmayp, evde oturmas ile
tanmlardr. Hastalktan lm, kt ruhun nedeni saylr. Yatakta lm ayp ve
utandrcdr. Yallarn yatakta lm kt ruh tamalaryla aklanr. Kt ruhun boy
yelerine hastalk ve felaket getirdiine inanlr. Bu inan nedeniyle, yallar, kt ruh olmay
reddettiklerinden, lm kendileri ister ve bu istek dorultusunda hareket ederler. Ancak, avc
toplumdan oban (gebe) topluma geildiinde ve boy iinde i blm ilerledike, tecrbeli
yallarn nemi artar. Yallarn deneyiminden faydalanmak gerei ortaya kar. obanla
gemi boylarda avclk devam eder. obanlkla birlikte, zamanla srler zel mlkiyete konu
olurlar. Otlaklar hala ortaktr ve herkesin maldr. Ancak srlerin getirdii zenginlikte
farkllamalar grlr. Akraba aileler arasnda zengin ve fakir aileler belirmeye balar.
Bundan bir asr nce Yakut Trklerinde gzlenmi olan ve genelde tm Trk topluluklar iin
geerli olacak topluluk yaplanmasna bakarsak, soylar, ayn atadan geldiine inanlan
ailelerden oluurlar. Her soyun, yal yeler arasndan seilen bir bakan vardr. Dier yal
yeler bakann danmanlardr. Btn soya ait konular grmek zere tm soy yeleri
toplanrlar. Bu toplantlarda her yenin sz hakk vardr.

30
Kemik

Soy, Trk boylarnda kemik deyimiyle belirlenir. Ayn kemikten inenler soydatr. Soylar
bydke, yeni otlak ve av alanlar bulmak iin blnrler. Ana soy alt soylara ayrlr. Basit
olarak, gebe Trk topluluklar yle snflandrlabilinir: Urug (soy veya gens), oymak
(fratri veya boy), ok (tribu). Ancak bu kavramlar tam net deildir. Oymaklara boy dendii ve
boy federasyonlarna yine boy dendii ok grlmektedir. Kakarl Mahmut bile kabile
anlamndaki Ouzca boy deyimini, hem kabile ve hem de en geni kabileler birlii olarak
kullanr. Yani ksacas, bu terimler zerinde, yazarlar arasnda tam bir uyuma yoktur. Biz de
bundan sonra duruma gre, bize uygun geleni kullanacaz. Ulus da byle bir kavramdr. Ulus
bazen soy gibi ufak bir akraba birimini belirtmek iin, bazen de en byk siyasi rgtlenme
biimi olarak kullanlr. Kimi tarihilere gre, Uzun Hasan Ouz ili, Bayndr boyu,
Akkoyunlu obasndandr; Uzun Hasan ise kendini, Ouz ili, Bayndr ulusundan diye tantr.

Her soyun bir damgas, bir sava l ve bir ad vardr. Soylar arasnda kadn, hayvan gibi
nedenlerle srekli kavga kar. Bu kavgalar silahl atmalara kadar varabilirler. Soyun bir
yesine verilen zarar, btn yelere verilmi saylr ve almakla btn yeler ykml
tutulur. Soyun eli silah tutan tm erkekleri askerdir. Bir gen silah kullanabilecek yaa
geldiinde, ona bir er ad, at ve silah verilir. Nfus artnca soy ikiye blnr. Bir ksm eski
yerinde kalr, dieri yeni bir otlaa yerleip, yeni bir soy oluturur. ki karde soy arasnda
kardelik ilikileri srdrlr. ki karde soy bir oymak veya boy oluturur. Oymaklarn soy
bakanlarndan kurulu bir kurultay vardr. Oyman tm soylarn ilgilendiren konular, bu
kurultayda grlr. Boylar da birleerek daha yksek siyasi birlikler olutururlar. Bunlara
ok denir. Ok bakan, ok zel durumlar hari, hkmdar konumuna gelemez ve soylarla,
boylar zerinde tam bir hkimiyet kuramaz. Bir asr nce Yakutlarda olan, daha nceden beri
tm Trk topluluklarnda yaanan rgtlenme ekli, Yunan, Roma ve Germen
rgtlenmesinden farkl deildir.

Trkler de soy iinde zenginlemeye msaade edilmez. Zenginleen bir aileden, hayvan alnp
fakir ailelere verilir. yi ve kt kaderi herkes paylar. Hibir aile yoksullua dmez. Her
hangi bir ailenin bykleri lse, ocuklara baklr. ocuklar byyene kadar, onlar adna
hayvanlar ayrlp, beslenir. Ve ocuklar bydnde, onlara yetitirilmi srleri teslim
edilir. Bu ve benzeri organizasyonlar, getiimiz asrda, aratrmaclarca yerinde fiilen
incelenmitir: Baykal gl kysndaki Trk topluluklar, Basra krfezi ve Zagros dalar
arasnda yaayan Kagay Trkleri gibi...

31
Trklerde baba, amcalar ve dede tek bir birim sayldndan oul, baba, dede ve amca
mallarna isterse zorla el koyabilir. Buna Kazak Trklerinde Baranta denir. Yakn akrabalar
dnda, balk deme, yabancya bor deme, hrsz veya haydut kovalama, ktlk gibi zel ve
belirli koullarda uzak akrabalarn mallarna da el konulabilinir. Ancak uzak akrabalardan el
konan mallar, ilk frsatta geri demek zorunluluu vardr. Yakn akrabalar iin bu bir
mecburiyet deildir. Anaerkil ailenin bir kalnts olan day, yakn akraba muamelesi grr
ve barantaya konu olabilir. Baranta adi bir yama deildir. Kurallar vardr. Bir hakszln
tamiri iin yaplr, gndz yaplr, baranta olduu ilan edilir.

Trk beyleri len (toy) vermek ve belli srelerle maln yamalatmak durumundadr. Osman
Gazi, her gelen geene sofrasn ak tutar. Hanlar, bayram ve dnlerde, byk sofralar
kurup, yamalatr. Yunus Emre maln yamalatlmasn tanr aknn gerei sayar. Trklerde
zel birikimi engellemeyi ve toplumsal eitlik ve dayanmay amalayan yama gelenei, o
kadar gldr ki, gerei kalmad halde yzyllar boyu srer. Tketimde eitlik, toprakta
zel mlkiyeti gereksiz klar. Toprak, toplulua aittir. ayrlar ve hayvanlar ncelikle
toplulua aittir. Ortak allr, ortak tketilir. Yeterli art rn olumamasndan, yani
fakirlikten ileri gelen bir toplumsal eitlik vardr. Byle bir toplumda snflar da yoktur.
Ekonomik ura, gelenee gre, topluluka planlanr ve elde edilen rn, katksna
baklmakszn tm topluluk yelerine paylatrlr.

32
Asabiyyet

Krgzistan balbal

Yabanc bir boyun yesi, boy yelerine zarar verirse, boy, sadece su ileyeni deil, suu
ileyenin tm boyunu sorumlu tutar ve o boyun herhangi bir yesinin maln yama edebilir.
Topluluun bir yesi cezaya aptrldnda, cezay sadece sulu deil, tm akrabalar der.
Cezaya katlmak, cezann bykl ile veya zenginlikle orantl deildir, sua itirak etmi
sayldndan cezann tm akrabalarca denmesi sorumluluu vardr. Bir nevi mteselsilen
kefalet vardr. Ceza, maddi olarak denemeyecek kadar bykse ve hem yakn ve hem de
uzak akrabalarn mal varlklar bu demeyi karlayamyorsa, o zaman nianl olmayan bir kz
verilerek, ceza karlanr.

Aile iinde cezann paylam gibi balk paras da paylatrlr. te bu aile ii dayanma
nedeniyle, bir aile ne kadar ok akrabas varsa kendini o kadar gvenli ve gl hisseder. Bu
nedenle, ok sayda erkek ocuk olmasna nem verilir. Ve ocuun babasnn kim olduu
konusuna da pek nem verilmez. Dl alma ve cinsel konukseverlik bu nedenle de bir kurum
olarak toplumdaki yerini korur. Trk boylarnda cinsel zgrlk ve tutucu olmayan

33
yaklamlar, hep bu byk ve kalabalk aile dncesinin bir rn olsa gerektir. Yine, bu
byk aile olgusunun nda, vey annelerle, len amca ve yeen karlaryla evlenme
gelenei vardr. ok karllk da, aslnda byk aile kavramnn bir sonucudur. Erkek ocuk
olmaynca soy bitmi, lm olur. Bir soyun kurutulmas da meydana gelecek en byk
felaketlerden biridir. Soyun kurutulmas, lm cezasyla e anlamldr. lm cezas verilmi
biri kaarsa ve yakalanamazsa erkek ocuklar o ailenin elinden alnr. bn-i Haldun, bu aile
kabile dayanmasna Asabiyyet der. Kabile hakl veya haksz olduuna bakmakszn
herhangi bir kabile yesini korumak iin hemen birleir. Birey, ancak boyun bir yesi olarak
vardr. Boyun dnda birey bir hitir. Bozkrda karlaan iki kii birbirine boy adlarn
syleyerek tanrlar. Boy dnda kendi adlar geerli deildir. Kolektif sorumluluk anlay o
kadar gldr ki, bir boyun bireyler gibi lecei dnlr. Bir kiinin yanlgsnn, btn
boya zarar vereceine inanlr. Bilge kaan der ki: " in bir kiiyi aldatsa, onun btn soyu,
budunu (boylar birlii, aileler birlii) lmden kurtulamayacaktr. "

Boyun kurban trenlerine katlmak birey iin bir haktr. Kurban trenlerinin en nemli dini
ritel (belli aralklarla tekrarlanan ayin) olduunu unutmayalm. Kurban trenlerine sadece
boy yeleri katlabilir. Trene alnmamak, boydan kovulmak anlamna gelir ki, bu,
verilebilecek en byk cezalardan biridir. Boydan kovulan biri, artk boyun adn kullanamaz,
kendi adnn da boy dnda nemi olmadndan, adsz kalr. Cengiz Han, daha ocukken,
babas ldkten sonra, annesi tm ailesini babasnn mezarn ziyarete gtrdnden, aile
yaplmakta olan boyun kurban trenine yetiemez, ge kalr. Geldiklerinde tren bitmitir. Bu
nedenle aile boydan kovulur. Cengiz Handa, daha ocuk yanda, tek bana, annesini ve
kardelerini doyurmaya, yaatmaya alr.

Boya olan gbek ba ile ballk, Asya bozkrlarnda, ok uzun sre devam eder. Akrabalk
ilikileri, toplumsal yaamn egemen yaps gibi grlr. Bundan 8 asr nceki Orta Asya
Trkmenlerinde, ekonomik mantn st yap kurumlarnda iledii, en kk ekonomik birim
olan soy da ise, akrabalk ilikilerinin dzenleyici olduu izlenmitir.

Boylar ve soylar arasndaki ilikiler, zaman zaman ballk ilikilerinden bamllk ilikileri
haline dnr. Savataki yenilgiler, yenilen boyun, yenen boyun ynetimine girmesine yol
aar. Bazen de aknlar, savalar, yamalar, ktlk nedeniyle yoksul ve zayf den boylar,
bamsz yaama olanan yitirerek, kendi istekleri ile baka bir boyun koruyuculuuna
snrlar. Bylece sadece yabanc boylar deil, akraba boylar bile baml duruma
debilirler. Buna Unagan-bogol denir. Bu kiiler aras bir kurum deil, kabileler aras bir
kurumdur. Unagan- bogol kurumu ile boylar aras eitsizlik ve boylar aras hiyerari ortaya
kar. Hkim boy ve unagan-bogol ilikileri, efendi kle ilikisine benzemez. Yani unagan-
bogol kle bir boy deildir. Unagan-bogollar kendi aralarnda kabile balarn yitirmezler,
kabile yaamn srdrrler ve mlklerini muhafaza ederler. Tm emeklerini efendi boy iin
harcamazlar. Kiisel zgrlkleri olduka korunur. Unagan-bogol boylarn esas grevi efendi
boya hizmet etmektir. Unagan-bogol, ister yabanc, ister akraba olsun, efendi boya
akrabasym gibi davranmak zorundadr. Unagan-bogol, efendi boyla birlikte g eder.
Efendi boyun srlerine bakar. Srek avlarnda, av hayvanlarnn evrilmesini gerekletirir.

Zamanla unagan-bogol ve efendi boy arasndaki ilikiler normalleir. Akraba ve dost iki boya
dnr. Birbirlerinden kz alp, verirler. Zaten gebe boylar arasnda kltr fark olmamas,
gebe yaamn sadelii, efendi kle ilikisinin gndeme gelmesini nler.

Unagan-bogolun kendi istei ile bamllktan kmas ok ender grlr. Genelde

bamllktan kmak silah zoruyla gerekleir. rnein Gktrklerin kurucusu olan boy,

34
Juan-Juanlarn unagan-bogoludur. Sonra ayaklanp, Juan-Juanlara boyun edirir. Unagan-
bogollarn kendi unagan-bogollar da olabilir. Bylece, ortaya, bazen, zincirleme bir
bamllk kar. Unagan-bogol, efendi boy farkllamas, her ne kadar kle efendi
farkllamas deilse de, yine de bir ekonomik farkllama ve smrdr.

Boylar aras eitlik bozulmutur. Baz aileler gittike zenginleirler, baz aileler de
fakirleirler. Eski in kaytlar, Arap kaytlar ve arkeolojik bulgular Orta Asyada ok zengin
ailelerin varln gsterir. Zengin aileler nfuz ve g kazanrlar. Fakir aileler ise
nemsizleirler.

Aile zenginlemesinin kayna hayvanlardr. Ancak, kleler de bu zenginlie katkda bulunur.

Zengin aileler, tm boyun hizmetinde olan unagan-bogol kullanmak yerine, kiisel kle
kullanmay tercih ederler. Unagan-bogol boylar iinde de baz aileler zenginleir. Zenginleen
aile efendi boyun aileleri ile eit statye kavuur. Ve hatta efendi boyun fakir aileleri, unagan-
bogolun zengin ailelerinden aa saylr. Bylece, stat asndan yle bir durum ortaya
kar: Zengin efendi boy aileleri, normal mlk sahibi (orta halli) efendi boy aileleri, zengin
unagan-bogol aileleri, fakir efendi boy aileleri, dier unagan-bogol aileleri ve kleler.

Zenginlemenin artmas, belli bir snrdan sonra, boyun i dinamii ile olamaz. evre
zenginliklere el koymak gerekir. Bu da sava ve yama demektir. Savata ise yetenekli bir
askeri efin varl nemli hale gelir. efin iki ilevi vardr: biri sava (saldr ve korunma),
dieri ekonomiktir (yama ve birikim). Bu iki ama bir btndr. Askeri efin ilevi, yakp
ykp ldrmek deildir, doyumluk (ganimet) salamaktr. Baar, elde edilen hayvan ve kle
says ile llr. Bylece, avclk dneminde retim arac olan ok, yay ve kl bu
zelliklerini gebe toplumda ve ileri ki aamalarda devam ettirir. Sava, toplumun korunmas
ve mlk edinilebilmesi iin ba dev olur.

lkin yetenekli bir askeri ef seilir. Yeteneklilik koulu, askeri efliin babadan oula geen
bir aile tekeline girmesini nler. Ancak, baarl bir askeri efin yerine, yetenekli ise olunun
gemesi yelenir. Zaman iinde, baarl askeri efler, grevlerinin kendi ailelerinde kalmasn
salayarak, boy zerinde aile tekeli kurabilirler. Bylece boy beyleri ve bey aileleri ortaya
kar.

Krgzlara ait Yenisey de bulunan yazl talara dayanarak o adaki Trklerin ortalama
yalar sylenebilinir. Bu talar genellikle cenaze trenleri ile ilgilidir ve lenin evlenme ve
lm yalar kaydedilmitir. Bu talardaki bilgilere dayanlarak evlenme akitlerinin 15 16
yalarnda yapld ve lm ya ortalamasnn 45 olduu anlalmaktadr.

35
Trklerde snflar

Bey ailelerinin ortaya k ve zenginlemeyle birlikte, ayn atadan indii kabul edilen boylar,
genileme ve byme istidad gsterirler. Akraba olmayan boy ve obalar, boya katlr. Boyun
soy kt (eceresi) yeniden dzenlenir ve yabanclar da ayn atadan iniyor varsaylr. Bu
fiktif akrabalk da gerek akrabalk kadar geerlidir. Gl bir boy, yabanc zayf bir boya
ittifak nerir ve ittifak olursa, zayf boy, glnn yaa ufak akrabas olur. Soy kt yeni
duruma gre ayarlanr. Kleler de zamanla veya bir sonraki kuakta zgr olurlar. Srekli
klelik yoktur. Soy kt, kleleri de boy yesi saymak iin geniletilir. Bylece boy,
giderek salt bir akraba topluluu olmaktan uzaklaarak ayn totemi kabullenmi, ayn soy
ktne bal, bir topluluk haline dnr.

Bazen gl ve zengin bir aile savata yenilip dalm, birbirinden ok ayr yabanc boy
kalntlarn, oba ve daha ufak blmleri bir araya getirerek boy tekil eder. rnein: lteri
Kaann kurduu Trk Budun (Tu-kiu, Trk), Bumin kaann dayand Trk Budun ile
tpatp ayn deildir. Trk Budun, Tonyukukun deyimiyle lm, yok olmutur. Trk
Budunun yerinde boy kalmamtr. lteri Kaan, 17 erle ie balar; sadan, soldan insan
toplar, 70 olur; Byk aba harcayarak 700 e kar. Karakurum'a ekilir, oalmak iin
bekler. Sonunda 2000 asker karacak bir nfusa erer. Balarnda kurttan trediine inanlan
ve Trk (Trk) denilen, Aina soyundan bir aile vardr. Bu Trk Budun, dank oba, aile ve
boylarn yeniden rgtlenmesine dayanr. Mutlaka bu yeni Trk Budunun iinde, eski Trk
Budun kalntlar da vardr. Ancak, bu budun artk eski Trk Budun deildir. Ayn soydan
inen bir akrabalar topluluu deildir. Hatta balangta dil birlii bile yoktur. Ama ksa srede
Trk Budunda dil birlii salanr. 2000 askerli Trk Budun, 3000 askerli Ouz budunu
yenerek glenir ve tkene yerleir.

tken orman, gebe Trk topluluklarn birlemesinde ve il tutmasnda kutsal bir yerdir.
Trk Budunun Ouzlar yenip, tkende il tuttuu duyulunca, drt bir taraftan gebe
topluluklar gelerek onlara katlrlar. Bu birlemelerle kurulacak olan konfederasyonun
temelini, Trk Budun ile savata dize getirilen Ouz budun tekil eder. Konfederasyonun
bana da, seimle, Trk Budun Aina ailesinden lteri Kaan getirilir.

Beyler, boy ve budunun birlii ve bekas iin artk, ok nemlidir. Beylerin manevi gc,
budunu bir arada tutar. Eskiden ailenin verdii gven duygusu, imdi beylerde cisimlenmitir.
Kii boysuz bir hi olduunun bilincindedir. Bu duygu, onun genlerine ilemitir. Boyu ise bir
arada tutan beylerdir, bey aileleridir. Gerek soylardaki ballk, kan ba ile ok gl
gelenekle ve dinsel kurumlarla pekitirilmi, somut ve vaz geilemez bir ballktr. Fiktif

36
soylar da ise, bu ba en az hakiki soylar kadar kuvvetlidir. Gnll bir birliktelik olumutur.
Seilen yeni kimlik, hakiki soyun tm kurumlarn kapsar. Kan ba ve ayn atadan inme
varsaylr ve buna iman edilir. ok gl gelenek ve dinsel kurumlar zaten vardr ve genlerine
bakmadan herkesi kucaklar. Hakiki aileden, fiktif aileye geilirken deien ve ne kan esas
unsur beyler ve bey ailelerinin durumudur.

Daha nce beylerin, yararllk esasna gre, btn boyca seildiini, ama zaman iinde ayn
aileden ska bey seilmesi sonucu, bey ailelerinin olutuundan bahsetmitik. Yine de bu bey
aileleri, yeni beyin seilmesi iin bir olmazsa olmaz koul oluturmuyordu. Boy veya soy,
yararl grd herhangi birini kendine ef seebilirdi. Tabii, bu yeni efin, bey ailesinden
olmas, denenmilik, zenginlik, aile gc asndan tercih edilirdi. Ama yine de art deildi.
imdi ise, artk bey sadece bir bey ailesinden seilebilir hale geliyordu. Bylece bey aileleri
daha da nem ve vazgeilmezsizlik kazandlar. Bylece, tabiri yerinde ise, bir gebe toplum
aristokrasisi olutu. Budun, gebe kaldka, bu yeni durum, herhangi bir deiiklie yol
amyordu. Ancak, yerleik dzenle temas salandnda ve hele yerleik dzen kuran
devletlerle bir araya gelindiinde, bey aileleri ok daha ibirliine yatkn oluyorlard. Ve
aristokrasinin genel karakteri icab, daha zengin, daha kltrel, daha konforlu bir yaam
tercih ediyorlard. Bu ise budunun basz kalmas, dalmas demekti. Bylece budun
menfaatleri ile bey ailelerinin menfaatleri elimeye balad. rnein: in igalinin yaand
topraklarda ve zamanda: in lks tketimine ve yaam biimine alan beyler, soyluluk
ayrcalklarn korumak koulu ile in'in hizmetine girerler. Trk adlarn brakp, in adlar
alrlar. Aristokrasi, yabanc bir lkenin tutsaklna kolayca alm ve kendi adet ve
geleneklerinden kopmutur. Budunun geni halk kitlesi ise tutsakla alamam ve
geleneklerine bal kalmtr. Budun perian olur. Budun bu durumdan kurtulmak istese de,
rgtsz olduundan baarya ulaamaz. Bilge Kaan, bunu, beylerin ihaneti olarak tanmlar.
Budun, in imparator veya prenslerine ve kendi beylerine dman olur.

Orhun yaztlar, beyler ve kara budun ayrm

yaparak, bu duruma, gl bir kant getirir.
Yaztlarda, Karluk beyleri inden kanca,
Kara budun denilen Karluk topluluu,
Kaanm geldi diye sevinip, alklad
yazlr. Yaztlarda tutsak Trk Buduna, Trk
Kara Kamag Budun denir. Kara, soylu
olmayan boy kitlesi anlamndadr. ine Usu
yazt da ak beyler, kara kitle ayrm yaparak,
ayrm iyice somutlatrr. lk Trk
yaztlarnda grdmz, bu ak ve kara
farkllamas, Orta Asya Trk ve Mool
topluluklarnn nemli bir ksmnda
gnmze kadar gelir. Boylar da ak ve kara
kemik ayrm yaplr. Bylece ayn kemikten
inmi akrabalar arasnda soylu, soysuz (kt
bir anlamda deil) ayrmna gidilir. Ak
kemikten olan soylu beyler yneticilie
ykselir, kara kemikten olanlara ise beylik
yolu kapaldr. Kara kemik, ak kemik
evlenmeleri de yasaklanr. Bu ayrm,
Trklerde deil, Ama baz Hint-Avrupa dili
Orhun yaztlar

37
konuan topluluklarda kast dzeninin balangc olmu olabilir.

Ak kemik, kara kemik ayrm devlet kuruluuna yaklaan Kalmuk, Kazan, zbek, Gktrk
gibi topluluklarda mevcutken, devlet kuruluuna yaklaamayan Altay Trkleri, Krgzlar,
Buryatlar, Kansu ve Trkmenler arasnda yoktur. Altay Trkleri, ok dar bir alanda gebelik
yapan, az sayda ve dank topluluklardr. Snf farkllamas ve siyasi kurumlar pek az
gelimitir. Bu nedenle, Altay Trklerinde akrabalar eitleyici ve birletirici kemik kavram
vardr. Akrabalar ayrc ak ve kara kemik kavram yoktur. Trkmenlerin Anadoluya
gelenleri, Seluklu ve Osmanl gibi byk devletler kurmay baarr. Ama esas Trkmen
kitlesi Orta Asyada kalr ve orada gl bir siyasi yap oluturmay baaramaz. Ak kemik,
kara kemik ayrm gereklemez. Uygurlar, Gktrkleri ykp devlet kurduklarnda ak kara
kemik ayrm vardr. Ancak Uygurlar dalp, yerleik dzene geince, sadece ak kara kemik
kavram deil, kemik kavram bile unutulur. Uygurlar, yerleik dzenin normal snfsal
ayrmna geerler. Sonunda yle diyebiliriz, akrabalk temeline dayal gebe topluluklarda
iktidar tekelini ele geiren beyler, ak ve kara kemik ayrmn kararak ve bunu ileyerek tekel
durumlarn kuvvetlendirmilerdir.

Ak kemikli soylar, Trk ve Moollarda boy, budun ve il dzeyinde grlr. Cengiz soyu
(Altan soyu) gibi nl soylar, btn bozkrda etkindir. Gktrklerin Aina soyu da byledir.
Altan soyu, Aina soyu gibi soylar, imparatorluk dzeyinde ak soylardr. Hiyerarinin daha alt
katmanlarna inildiinde, boy ve budun seviyesinde, ak kemikli bey soylar vardr. Ak kemikli
bey soylar, budunun kuvvetlenmesi ile daha st hiyerarik katlara karlar. Bir anlamda ak
kemikli bey soyunun durumunu, budunun durumu belirler. Ama bunu tersi de dorudur.
Boyun daha alt blmlerine, soylara gelindiinde, artk soy iinde ak kemik, kara kemik
ayrm grlmez. Bir soy ya aktr veya kara.

Niin Trkler ak kemik karsna kara kemik kavramn koymulardr. nsanln ksa ama
kendine gre uzun tarihinde, anonim olan her ey, uzun sren deneyimlerin ve gzlemlerin
sonucudur. Nasl doa, her yenilii zamanla ve artlara uyumunla imtihan ederse, insan
topluluklar da geleneklerini, kavramlarn, alkanlklarn ayn metotla yaatr veya
ldrrler. Trklerde de kara kavram, akn karsnda yer alr ve onunla uyumaz bir biimde
ayrlr. Aradaki snrlar ok kesin ve keskindir. Ama kara da ak kadar var oluun bir
parasdr. Ve biri olmadan dieri olmaz. Gnmzde eskiden gelen baz deyimler, rnein
kara gn (olmasn istemememize ramen olan, zor ama dayanlmas gereken gnler),
karabasan ( bize mutluluk vermeyen, psikolojik bozukluklarmz), kara k (zorlu, hznl,
sert geen mevsim), kara sevda (vazgeilemez, kavuulmazsa insan mezara gtrecek
sevda), hala kullanlmaktadr. Kara da bir kuvvet, kudret ve iddet vardr. Kara, ad olarak ta
kullanlmtr: Karatay, Karaboa, Karalain, Karahanllar gibi. Ad olarak kullanlmasna
bakarak, Kara da aalatc bir unsur bulunmamal diyebiliriz. Altay kavimlerinde Kara
kuzeyi belirten yn olarak kullanlmtr. Osmanlda, fakirlerden alnan 6 ake vergiye Kara
resim denir. Koyun says 24 n altna den Yrklerden alnan 12 ake vergi Kara salgn
diye adlandrlr. Yasta, ak giysiler karlr, kara giysiler giyilir. Dede Korkutta Bayndr
han, ocuksuz beylerini kara adrda oturtur. Trklerin dini olan amanizmde, iyi ruhlar (ak
nemeler), kt ruhlar (kara nemeler) vardr. Altayda amanlar ak kam, kara kam diye ikiye
ayrlr. Ak kamlar, yalnz ge, aydnlk evrenin egemeni lgene ve oradaki iyi ruhlara
amanlk ederler. Kara kamlar ise, yeraltn temsil eden Erlik ile ona bal kt ruhlara (kara
tz) e amanlk ederler. Kiinin lm kararn, Tanr lgen ve Tanr Erlik, kara ktkten
(kara tng) alrlar. Yeraltnda kt ruhlara giden amann klavuzu karabataktr. Yeralt
dnyasnn egemeni Erlik, kara amur veya kara demirden yaplm bir sarayda, kara bir taht
zerinde oturur. Tanr Erlikin babasnn ad Kara Kan dr. Hayattaki olumsuzluklarn, salgn

38
hastalk gibi afetlerin, felaketlerin Erlikten geldiine inanlr. Erlikin her eyi karadr: sa,
sakal, yz, elbisesi, kams vs... Erlikin kzlar da karadr ve ehvet dkndrler. Buna
karlk lgenin kzlar ak kzlardr. Ak kzlar, trenlerde amana coku ve esin verirler.
aman, belinde ak kzlarn ufak maketlerini tar.

aman inanlarna gre, insanlar ve hayvanlar sadece grnte farkldrlar. Ama bu grn
bile deimez deildir. nsanlar hayvan ekline, hayvanlar insan ekline girebilir. nsanlarla,
hayvanlarn yaamlar benzer ekildedir. Her ikisi de boylar halinde rgtlenmitir.
Hayvanlarn da efleri, kaanlar, yasalar, hak ve devleri vardr. Hayvan ve insan boylar
birbirine gre, bamllk, tarafszlk, dostluk ve dmanlk durumlarnda bulunurlar. rnein,
koyun srs Yrk boyuna kar bamllk (unagan-bogol) ilikisi iindedir. 300 hayvanlk
bir srde 6 sr ba vardr. Sr 300 den fazla ise, 12 sr ba olur. Sr efleri erkektir.
efler srnn banda yrr ve sry ynetirler. Bir saygnlk belirtisi olan sslerle
sslendiklerinden, hemen dier hayvanlardan ayrlrlar. Sr eflerine zel dikkat ve sayg
gsterilir. Onlarn ynleri krplmaz ve kasaba satlmazlar. ldklerinde, bir kumaa sarlp,
trenle gmlrler. Gmldkleri yere talar koyularak, onlara mezar yaplr.

Marco Polo, u ilgin bilgiyi verir. " Kar gibi beyaz ksrak ve atlardan bir hara vardr. Orada
baka renk at bulunmaz. Saylar belki de on bini aar. Ayrca byk sayda ok beyaz inek
vardr. Bu beyaz ksraklarn stn kimse imeye cesaret edemez. Yalnzca byk Han ve
onun soyundan gelenler iebilir... Bu beyaz hayvanlar, ayr ve ormanlardan geerken byk
sayg grr. Sade halk gibi, byk bir senyr ve baron da srnn iinden gemeyi aklndan
bile geiremez. Srnn hepsinin gemesini ve uzaklamasn bekler. Herkes srye yol verir
ve srnn houna gitmek iin elinden geleni yapar. Onlara sanki kendi efendileri imi gibi
sayg gsterirler. " Ak hayvanlar, bu kadar stn tutulurken, gk tanrlara onlar kurban
edilirler. Ama yeralt tanrlarnn kurbanlar kara hayvanlardr.

Bunca rnek, Kara budun ve Karann ne anlama geldiini gstermek iin yeterlidir. Karada
horlayc ve kltc bir taraf yoktur. Ama iyilik ve efkat te yoktur. Karaya kar sayg
duyulan bir ekingenlik vardr. Kara hakir grlmez, ama yceltilmez de. Ak aktr. Kara da
kara. Kara budun, ak budun olamaz. Snrlar iyice net ekilmitir. Ve toplum ynetenler ve
ynetilenler olarak, en azndan ikiye blnmtr.

39
Trk Kadn

Atina'nn efsanevi kral Theseus'un Amazonlar'n saldrsna urayn gsteren bir

kabartma.

Trk topluluklarnn Ana erkil dnemi hakknda bilgi yoktur. Byle bir dnem olmumudur,
olmammdr bilinmemektedir. Tandmz ilk Trk topluluklar Ata erkil zellikler
gsterirler. Ancak, Ana erkil kalntlar, Trklerin tarih sahnesine knda hala vardr.
rnein: Efsanelerde Trkler dii kurttan trerler; To-ba Trkleri (Tabgalar) bir Hun kadnla
ile bir inli babadan trerler. Doan ocuklar inli deil Hun saylrlar; Uygurlarn atas
saylan Tles Trk boylarnda, ilk ocuk doana kadar erkek, kadnn ailesi ile birlikte oturur.
Trk boylarnda, erkek ocuk sahibi kadna tannan stn mevki, hatta oul adna
hkmdarlk yapabilme ayrcal vardr; Dayya verilen zel nem ana erkil bir kalntdr.

Orta Asya Trk topluluklarnda ortaklaa ailelere rastlyoruz. Ancak, tm Trk

topluluklarnda kardeler arasnda cinsi iliki yasaktr. Belli sayda kadn ve erkek arasnda
ortak evlilik vardr. Ortak kocalar ve ortak karlar, fakat ortak kocalar, hi bir kadnn erkek
kardei deildir. Hazarlarda, Akhunlarda kardelerin ortak kars vardr. Kadnlar, ortak koca
olan karde says kadar balarnda boynuz tarlar. Hi kardei olmayan tek kocal kadn 1
boynuz tar. Bu topluca evliliklerde bir ocuun babasnn kim olduu bilinmez, fakat ana
kesinlikle bilinir. Bu nedenle soy aac, ana tarafndan yrtlr. Kadn soy zinciri tannr.
Sr, soya dnr. Bylece, bir ata anadan inen, kadn tarafndan kanda ve aralarnda
evlenme yasa olan bir akraba gurubu doar. Kar ve koca ayr soydandr. Koca dl
salamakla ykml yabancdr. Soy, kadn egemenliindedir. Dl alma gelenei ana erkil
dnemden bir kalntdr. Dl alma, konuklara aile iinden bir kadn sunma eklinde grlr.
Karluklarda ve Uygurlarda bu gelenek uzunca bir sre yaar. Atilla ya giden Bizans elisi,
len Bledann kars tarafndan ynetilen bir kadn topluluunca arlanr. Bizans elisine
kadnlar sunulur. Bundan 400 yl nce, Anadoluda hala Taptuklu Trkmen topluluu iinde
cinsel konukseverlik vardr. ato Trklerinden inen Mongurlar da konua yakn zamana kadar
evin bekr kzn sunarlard. Ana erkil dnemin meru dl alma usul, Ata erkil dzene

40
geildikten sonra da meruluunu korumutur. Trk boylar, daha sonra evlat edinme
kurumuna doal bir gei yapmlardr. Trk boylarnda gayri meru ve meru ocuk ayrm
pek grlmemektedir, ikisi de eit haklara sahiptirler.

Balangta Kadnlarn len kocalar ile birlikte gmld bilinmektedir. Bu zorla yaplan
bir ilem deildi. aman dini inancnn gerei olarak kadnlar bunu isteyerek yaparlard. Daha
sonralar bu adetten vazgeilerek, len kadnn bakmnn salanmas iin, len kocann yakn
bir akrabas ile evlenmesi gelenei geldi. Bu gelinen sonu itibar ile bakldnda, aslnda
kadn kocayla deil, soyla nikhlyd. Erkek lnce, vey anne, vey olu ile nikhlanabilirdi.
Genelde, ok karllk Trk boylarnda uygulanan aile biimidir. Bununla birlikte ilk kar aile
iinde dierlerinden daha zel bir konumda tutulur. ok kadnla evli erkeklerden oluan Trk
ailelerine rastland gibi, ok kocayla (hepsi birbirinin kardei) evlenmi kadnlardan oluan
Trk ailelerine de rastlanr.

Hangi adan baklrsa baklsn, Trk kabileleri iinde kadnlar byk bir serbestlie sahiptiler
ve erkeklerin yapt her ii yaparlard. Ata biner, avlanr, dvr, aman ayinleri
dzenlerlerdi. Trk kadnlarnn savalarda, at zerinde, ok atarak erkeklerle birlikte
dvt hep anlatlr. Hatta baz kabilelerde, rahat ok atabilmek iin kadnlarn sol
gslerini daladklarndan bahsedilir. Kadnlarn klanlar zerinde ok etkili olduklar
bellidir. Devlet iinde yksek grevlere geldikleri dnemler de olmutur. Trk gebe
toplumunda her iki cins de bir birine tamamen eitti, cinsiyet ayrm gzetilmezdi.

slamn yayld dnemde ortak bir dil konuan; ortak bir kltre sahip bulunan ve bunun
tam olmasa bile bilincinde olduunu kabul edebileceimiz; boy, budun aamasn geride
brakmaya balam bir topluluk, bir etnik grup vard. Konuulan ortak dilin de tpatp ayn
olmadn, birbiri ile anlamada zorluklar yaayacak kadar deiik varyasyonlar ierdiini
biliyoruz. Bu bugn de byledir, Trkenin eitli kollarn konuan eitli Trk topluluklar
vardr. Yukarda sz edilen sosyolojik aamaya, o tarihte, tm Trk topluluklarnn geldiini
sylemek mmkn deildir. Zaten geen asrn banda bile Altay dalarndaki baz
topluluklar ve Sibiryadaki Yakutlar, bamsz klan ve boylar eklinde yayorlard. Bu boylar
deiik hayvan atadan indiklerini kabul ederek, ayn hayvan atadan gelmeyenlerden zenle
kendilerini ayrrlard. Tavan atal boy bu hayvan kutsar, onu ldrmez ve yiyemez, fakat
geyikleri ldrr ve yerdi. Geyik atal boy da geyie dokunmaz ama tavan yerdi. te Yakut
boylar birbirine bu denli yabanc idiler. Birbirini yabanc kabul eden boylar arasnda
ekimelerin ve hatta savalarn olmas normaldir.

Yalnz genelde, boylarn bu denli birbirinden kopuk olmadn da ilerde greceiz. Zaman
iinde boylar guruplar, birleip tek bir boy olurlar. Bu byk boylar da birleip Budun tekil
ederler. Bu tip oluumlarda Budun, genellikle, birlemeye n ayak olan boyun, egemen boyun
hayvan atasn ve totemini kabullenir. Ortak bir dmana kar verilen savalar ve srek avlar
gibi nedenlerle, boylar da kendi aralarnda gevek konfederatif bir yap ile birleerek, daha
byk gebe yaplarn ortaya kmasna sebep olurlar.

Bozkrda en gl gebe imparatorluklarn yaps bile gevek konfederatif yapdr. Boy ve

Budunlar, birbirinden ok uzaktaki otlaklarda, kendi kendine yeten zerk ekonomi ve sava
birimleri olarak yaarlar. Kendilerinden ok byk veya yerleik topluluklarla savamak
gerektiinde, geici bir bakan seerler, ama sava bitince eski bamsz yaamlarna
dnerler. Gebe fetihleri sonunda, igal edilen yerlerde feodal veya kleci bir kurulu
meydana gelmez, vergiye bal bir oluum gerekleir. Gebenin toplumsal yaps, merkezi
bir devlet yaratmaya en az elverili olan yapdr.

41
Trk genleri

li vadisi

Orta Asya sadece Mool ve Trklerin barnd bir yer deildir. Hint-Avrupa kkenli saylan
gebe topluluklar, in snrna kadar yaylrlar. Hint-Avrupal Ye-iler, in yaknlarnda
yaarlar. Ye-iler yeil gzl, kzl saldr. Gebe bir topluluktur, adrlar, keeleri,
kmzlar vardr. At beslerler. M..200 civarnda, Hun basks ile li vadisine, bugnk
Krgzistana, ssuk gl evresine gelirler. Ye-iler geldiinde Krgz blgesi kalabalktr. O
srada, o blgede, yine Hint-Avrupal olan Wu-sunlar vardr. Wu-sunlar, Ye-ileri
Afganistana doru iterler. Krgz blgesinde eskiden beri kkenleri farkl gurup vardr.
Germen boylar: in kaynaklarnca da belirtildii zere, bunlar krmz sal, mavi
gzldrler; Mool kkenli boylar ve Trkler. Batya doru gidildike Hint-Avrupal veya
ranl topluluklar ar basar. Aral gl ile Siri Deryann kuzeyi arasnda Sakalar (skitler)
vardr. Seyhun nehrinin gneyinde Toharlar bulunur. Karpatlar ile Siri Derya arasndaki
dzlklerde Sarmatlar, Kafkasya ve Aral gl evresinde Alanlar vardr. Yani, Orta Asya da,
inden Volga nehrine kadar olan blgede, Hint-Avrupal, Mongoloid ve Trk kabileleri,
gebe bir yaam srmektedirler. Ancak, Gney Sibiryann dousunda Moollar ar
basarken, batya gidildike Hint-Avrupal kavimler arlk kazanrlar. Aslnda, skit, Sarmat
ve Mesaget adl topluluklar, etnik olmaktan ok siyasi bir yaplamann rnleridir. Mesaget,

42
ran orijinli boylarn, Ye-ilerin ve Trk boylarnn oluturduu bir kabileler
konfederasyonudur.

Trk boylar, ok eski tarihlerden beri, Batya g ettike, yukarda szn ettiimiz, Hint-
Avrupa kkenli kavimlerle karrlar. Karmalar ve katlmalar olur. Trk boylar, Hint-
Avrupa boylar iine girip, erirken; Hint-Avrupa veya ran kkenli boylar da Trk boylar
iine girip erirler. Burada, tm gebe kabilelerin ayn kltr, filozofik tavr (din) ve ayn
ekonomiyi paylatn unutmayalm. Kimin ne olduunu belirleyen, bu durumda, sadece
dildir. Kim kimin dilini kabul ederse, o kimlie brnm olur. Bylece, Trkleen Hint-
Avrupa kabileleri, eski adlarn genellikle korumaya devam ederler. Ancak, eski adlar, yeni
dillerinin etkisinde biraz deiir.

rnein: Macar (Magyar) budunu Ugor, Trk, Alan ve Slav boylarndan kurulmutur. nl
Dou Roma yapt " De Administrando ya " gre: Macarlara Trk Kabar boyu katlr. Bu
Kabar boyu, Macarlardan daha sava ve yetenekli olduundan, dier boylar ok
etkilerler. Maygarlar bu yeni gelenlerin dilini kabul ederler. " De Administranda " yazld
esnada, Macarlar Trk Kabar dilini konuuyorlarm. Bu nedenle, yaptta Macarlara daima
Trk denir. Verilen rneklerdeki gibi, Bozkrda daima kimlikler deiir, yeni kimlikler
edinilip, eski kimlikler unutulur; Kim neydi, kim kimdire baklmaz, bugn kim bizimle ye
baklr.

Trkler tarih boyunca rastladklar her kavimle karmlardr. Yine Trk erkekleri genellikle
elerini dardan, Trk olmayanlardan semek eiliminde olmulardr. Ayrca Trke dil
olarak byk bir ekim gcne sahiptir. Pek ok topluluk Trk dilini hemen benimsemitir.
Bu nedenlerle Trklerde karakteristik fiziksel zellikler belirlemek imkn kalmamtr. Yani
lafn ksas Trkler karma bir rktr. Zaten saf bir rk yoktur ama Trkler kadar karm bir
baka rk az bulunur. Bylece, Asyann Dousu ve Bats arasnda, fizik bakmdan farkl iki
ayr Trk tipi ortaya kar. Batda Avrupal Trk, Douda Mongoloid Trk tipi ortaya kar.
Bat ile Dou arasnda ise, gei tipleri bulunur. Bugn, Orta Asyada ne tam Avrupal, ne de
tam Mool tip vardr, bunlarn derece derece deien karmlar vardr. Tacik ve
Trkmenlerde, Avrupal tipi egemendir. zbekler, neredeyse yar yarya eit bir karmdr.
Burada enteresan olan, kabile rgtlenmesini koruyan gebe zbeklerin Mool tipine, kabile
rgtlenmesini unutmu zbeklerin ise Avrupal tipine daha yakn olmalardr. Da
Krgzlar, ova Krgzlarndan daha Mool tiplidir vs...

Yukarda ok genellenerek verilen bu benzetmeler bile aslnda tam deildir. Moollara daha
fazla benzediini sylediimiz Da Krgzlar arasndan birdenbire sarn mavi gzl kuzey
Avrupallara benzeyen tipler veya kumral Akdeniz tipleri ortaya kar. En dorusu belirli bir
Trk tipinin bulunmad sylemektir. Belki en en bata bir Trk tipinden bahsedilebilinirdi.
Ama imdi Trklerin DNAsnda elmack kemiklerini kk ve gzlerini ekik yapacak
genlerden fazla, Mool, inli, ranl, Sodlu, Kafkas, Rus, Yunan, Afrika, vs genleri vardr.

Trkler tek bir etnik grup deillerdir. ok eitli elerden olumulardr. Ancak bu karmn
zaman iinde kendine zg yasalar, dier toplumlardan onlar ayrt edici zellikleri ortaya
kmtr. Trkler kesinlikle bir btn oluturarak, btn etnik gruplardan farkl bir kimlik
kazanmlardr. Bu kimlik Trk kimliidir.

Yukarda anlatlanlardan anlalaca zere, Trklere verilebilecek tek tanm ayn dili
konuuyor olmalardr. Trke konuanlara Trk denir. Ancak unutulmamaldr ki zihniyet
dile yansr. Yani ayn veya benzer dili konuanlarn benzer karakter yaplanmalar vardr.

43
Tarihte ilerleyip, Trkleri izledike bu karakter yaps da ortaya kmaya balayacaktr. ok
sonralar belki tarih servenimizin sonlarna doru koullar nedeni ile olumu olan bu
karakter yaps belirlenmeye allacaktr.

Tarih iinde ilerlerken, Trk dilini kabul ederek Trkleen pek ok toplum olacaktr. Ama
ayn ekilde Trk dilini kaybederek, Trklklerini de kaybeden pek ok toplum da olacaktr.

Trkiyeye adn veren atalarmzn gemiine yle bir gz attk. Trklere gz atarken,
gebeleri de biraz daha anlatm olduk. imdi bizim Trk dediimiz topluluklar, Hunlar,
Peenekler, Ouzlar, Tatarlar, Krgzlar, Bulgarlar, Kumanlar, Yakutlar, Uygurlar, Karluklar,
Karataylar, Karahanlar, Akkoyunlar, Karakoyunlar, Kpaklar ve daha yzlercesi, kendilerinin
Trk olduundan habersiz, Orta Asyada dolarken, Orta Dou ve Anadoluda
mparatorluklar ana giriyordu.

44
Anadolu genleri

Hatti dini sembol

Anadolunun ilk yerlilerinin zerine Hattiler gelmiti veya Hattiler Anadolunun bilinen ilk
yerleikleriydi. Bu halka akraba halklar Ege adalarnda, Yunanistanda ve byk bir olaslk
ile tm Avrupada yayorlard. Bunlarn zerine Batdan Hititler geldiler. Hititlerle beraber,
akraba kabileler de, Yunan ana karasna giri yaptlar. Hititler Batdan gelirken, Doudan
Hurriler gneydou Anadolu ve Suriyeye giri yaptlar. Hatti, Hitit ve Hurriler kartlar. Bu
dnemde, Orta Douda, braniler aracl ile Tek tanrl bir din domaya balamt. Sebebini
tam bilmediimiz bir nedenle, Ege ve Orta Douda byk bir kargaa oldu, Deniz adamlar
blgeyi allak bullak etti. Anadoluda Hitit ncesinde kk, kk, pek ok, bamsz
yerleim, kk kralcklar vard. Hititler, bunlar birbirine konfederatif olarak balamt. Ama
daha Hititler zamannda bile merkezi otoriteye tam bal olmayan veya ok gevek bala bal
pek ok kasaba devleti, zellikle Bat Anadoluda yayordu. Hititlerden sonra yine Anadolu
pek ok ufak ehir veya kasaba devletleri ile doldu. Bu srada, yine Batdan Frigler
Anadoluya girdiler. Frigler Anadoluya girerken, Dorlar da Yunan ana karasna giriyordu.
Dorlar nlerine onlar, Akalar ve dierlerini kattlar. Onlar da Ege adalarna ve Ege kylarna
gelip yerletiler. Yerletikleri blgelerde, Hitit dneminden ve hatta Hattilerden kalma kentler
vard. Bu kentler onlatlar ve Yunan gmenlerinin kurduu yeni ehirler ortaya ktlar. Bat
Anadoluda bunlar olurken, Douda Hurri, Hitit karm halk Kafkas kkenli topluluklarla
karyor ve bunlar da Urartu devletini kuruyorlard. Asurlar, Sami kkenli bir halk, ta Hatti
dneminden beri zellikle Dou ve gneydou Anadolu ile ilgileniyordu. Asur gel gitleri
srasnda bu halklar defalarca kartlar. lk byk Anadolu devleti Hititlerden sonra, ikinci
byk Anadolu devletleri Frigler ve Urartular d. Frig ve Urartular dneminde, gneyde bir
Hitit kalnts, Arzava devlet olarak yaamaya devam ediyordu. Friglerin son gnlerine yakn,

45
Batda Likya, Lidya, Karya ortaya kt ve bu esnada on kent devletleri Karadeniz kysnda
koloniler kurmaya baladlar. Dou Karadenizde ve zellikle dalk blgelerde, Hitit
dneminde Kakalar yayorlard. on kolonilemesinden nce ve sonra, Dou Karadenize,
imdiki Grclerle ve Abazalarla akraba topluluklar gelip yerletiler. Tarihin bu dneminde,
Anadolu sk sk gebelerin yani skitlerin talan aknlarna sahne oldu. skitler harc bir daha,
bir daha kardlar. Bu arada, srailde, tek tanr fikri gn getike, peygamberler aracl ile
geliiyor ve Musevi dini ar, ar ortaya kyordu. Tek tanrl din geliirken, Bat
Anadoluda, Yunan kentlerinde, aklc dnce, filozofi gelimeye balamt. Bir takm
insanlar varlk nedenlerini sorguluyorlard. Medler ortaya ktnda, Anadolu ekillenmeye
balamt. Medler Urartular yktlar. Arkadan Kimmerler geldi ve Anadoluyu bir halla
pamuu gibi att. Anadolu, mparatorluklar dnemine girerken, burada yaayan halklar da
defalarca karlm, birbiri iine gemiti.

Batda, Ege ve Marmarada, Hatti veya benzeri bir yerli halk, Hititler veya akrabalar, Friglere
akraba bir halk, onlar, Akalar, Dorlar ve bunlara akraba dier halklar, biraz Kimmerlerle
kararak, biraz Msrllarla kararak, bundan 2425 asr nce, Bat Anadolu yerleik halkn
oluturdular. Bu Halk bundan sonra Yunan kltrn benimseyerek, Yunan dilini konuma
dili olarak tercih edecektir.

Karadeniz kylarnda, Kafkas halklar, Kakallarla, Bat Anadolu halklar ile karacak, bu
karma skitler de katlarak, Karadeniz blgesi halknn atalarn oluturacaktr. Dilleri
Yunan diline veya Bat Anadolu diline benzeyecektir. Daha sonra greceimiz gibi, buraya
Lazlar geleceklerdir. Lazlar, Grc benzeri bir halktr. Lazlar, tabii ki yukardaki halk ile
kararak, Anadolulaacaktr.

Anadolu da, Hattiler, Hititler, Hurriler, Frigler, Lidyallar, Asurlar, Kimmerler kararak,
Anadolu halkn oluturacaktr. Bu halka biraz Kafkas halklarndan ve biraz da skit ve Bat
Anadolu halkndan kartn dnebiliriz. Anadolu halk, bir sre Grek etkisini ve dilini
kabul edecek ama ksa srede kltr ve dil asndan yeni araylara gireceklerdir. Anadolu
halk Hatti, Hitit ve Frig arlkldr.

Gney Anadoluda, Akdenizde, Hattiler, Hititler (Luvidler), Hurriler, Samiler kararak

Gney Anadolu halkn meydana getirmitir. Bu halkn Hurri ve Hitit arlkl olduunu
dnebiliriz.

Dou Anadoluda, Hattiler, Hititler, Hurriler, Kafkas halklar, Asurlar ve biraz da Medler
kararak nce Urartular ve daha sonra Dou Anadolu kimliklerinin (Ermeniler ve
dierlerinin) atalarn oluturacaklardr. Bu karma skitlerin ve Kimmerlerin de etkisini
unutmamak gerekir. Sz konusu zaman diliminde, dil asndan bakldnda, yukarda ki
karmda Hurri arl hissedilir.

Ermeniler kendilerine Hayk , lkelerine Hayastan derler. Ama corafyalarnda bu ismi

deil Ermenistan adn kullanrlar. Ermenilerin, Urartu topraklarna gelmi olan bir Frig veya
Thrak soyuna dayand gr imdilik tarihilerin en fazla benimsedii grtr.
Ermenilerin dillerinin Hint-Avrupa dil kkeninden gelmi olmas bu gr
kuvvetlendirmektedir.

Gneydouda, Hattiler, Hititler, Hurriler, Asurlar, dier Sami halklar, Aramiler ve Medler
kararak, Gney dou halklarnn (Krtlerin gibi, Sryaniler gibi) ilk atalarn
oluturmulardr. Gney dou halk iinde Medler de vardr.

46
Daha nce defalarca belirttiimiz gibi, Trkiye corafyas, geit vermez ve yerleim blgeleri
arasnda ilikilerin ve ulamn ok zor olduu bir corafyadr. Bu nedenle, Trkiyede
yerellik ar basmaktadr. Birbirine ok yakn iki yerleim bile birbirinden az ok farkl etnik
yapya sahip olabilir. Yukarda genel hatlar ile verilen karm, detaya girildike farkllamaya
balar. Yan yana olan blgelerin birinde Hititler ar basarken, dierinde Frigler veya Medler
veya onlar ar basabilir. Bu nedenle, bundan 2425 asr nceki Trkiye yerleimini ayn
kklerden gelen ama yerel olarak arlklar farkl olan bir gen havuzu olarak dnebiliriz.

Trklere geri dnersek, yukarda Trk dediimiz insanlarn ne denli kark bir gen trlsne
sahip olduunu grdk. Baz Trklerin, DNA olarak, skitler veya Kimmerlerle gelip, Anadolu
gen havuzuna katldn dnmemek iin sebep yoktur. Zaten, rk nedir ki. Hepimiz Homo
Sapiensten geldiimize gre rk nedir ki. Yukarda anlattmz karmlara baknca, kim hangi
rk dierinden farkl bir yere koyabilir.

Kazanlan kimlikler bizim kiisel tercihlerimizdir. Veya dedelerimizin veya onlarn

dedelerinin kiisel tercih veya kararlardr. Atalarmzn karar, tersine karar vermedike, bizim
doum aidiyetimizdir. Kimlik, rki gemiimize bal deildir. Eer biz, kendi zgr
irademizle, yeni bir kimlik sememi ve doum kimliimizi kabul etmisek, o zaman rki bir
kimliimiz varm gibi grlebilinir. Bu aldatc kimlik, maalesef, tm dnyada insanlarn
birbirinin boazn skmasna sebep olmutur ve olmaya devam etmektedir. Kimlik aslnda,
konutuumuz dilin ve ait olduumuz kltrn etkisi altnda kalr. Irksal kimliimize en fazla
etki eden yap dildir. Bunu din takip eder. Ama her zaman ve herkes iin kendi kimliini
seme hakk vardr ve bu kiisel bir karardr.

Trkler amand. Anadolu da ise, Smer dininin etkisi ile aman dininden treyen ok tanrl
bir din etkindi. Bu ok tanrl din yer, yer farkllk gstermesine ve tanr isimleri deimesine
ramen, genel hatlar ile birbirine ok benzer bir dindi. Burada ok tanrl dinin, ho grsn
ve tanr okluunun farkllk deil, eitlilik getirdiini bir daha vurgulayalm. Bu arada
Kenan lkesinde, Tek tanrl din olduka mesafe alm ve ok tanrl dinlere oktan sava
amt. Tek tanrl dinin ho grszl, ok tanrl dinlerin aleyhine alan bir sreci
ortaya koyuyordu. Musevilik, iinde yeerdii ve bymeye devam ettii ortam yok edici
unsurlar toplumun iine ekiyordu.

te, bu durumda, Orta Dou veya o gnk Bat dnyasnn merkezi, mparatorluklar
dnemine girdi.

47
Para

Lidya da yaanan, mutlu ve sakin hayat, yeni bir askeri serven ykacaktr. II. Keyhsrev
(Akamenid hanedannn atas Kyros) Medleri ykarak, douda Pers devletini kurmutu.
Kyros'un yerinden ettii Med kral aslnda Lidya kral Krezsn enitesi oluyordu.
Kapadokyann gzel topraklar da Krezsn nnde duruyordu. Enitesinin tahtan
indirilmesini sava nedeni sayan Krezs sonunda, Halis'in (Halys, Kzlrmak) tesine
gemeye karar verdi. Karar verdikten sonra, Delfi (Delphoi) ve dier tapnaklarn fikri alnd,
baml kent ve devletlerden asker topland ve bir sene geti. M.. 547 de Halis (Halys)
geildi. Kuvvetli bir olaslkla, Kzlrmak yaknlarndaki Pteria kenti (Hititlerin Hattua'
olabilir) yaknnda Krezs ve Kyros ordular savatlar. Bu savaa gemeden nce, biraz da
Perslerden bahsedelim.

Persler, Medlerin hsm olan kabilelerdir. Medlere nazaran daha douda yayorlard. M..
588 ylnda, II. Keyhsrev (Kyros), Pers klanlarn birletirdi ve yeni bir krallk kurdu. Med
kral Astyages kzn Anan kral (Persler Elam prenslii halinde iken Pers kral Anan kral
unvann tayordu) I. Kambysesle evlendirmi ve bu evlilikten Kyros domutur. Yani
Kyros bir anlamda, Med kral ailesinden saylrd ve Med tahtnda hak iddia edebilecek
konumdayd. Keyhsrev, M.. 550 ylnda, Medlere isyan ederek, Med kralln yok etti. Bu
dnemde, Persler hzla etraflarndaki lkeleri ele geirdiler. M.. 547 ylnda Lidya devleti ile
snrda oldular.

Perslerle Lidyallar arasnda, Pteriada yaplan sava kesin bir sonuca ulaamad. Ancak
Krezs kn yaklamas nedeniyle toplanp, Sardeise geri dnd. Toplam olduu orduyu,
parasn deyerek terhis etti. Niyeti k boyunca Yunan kentlerinden, Msr ve belki Babil den
yardm alarak, yeni bir ordu kurmakt. Kyros, ise kural tanmyordu. O Krezs gibi
davranmad, geri ekilmedi. nce ordusuna bir eki dzen verdi. Ve sonra, Krezsn
kulland yolun aynn kullanarak ilerlemeye balad. Pers ordusu Hermos (Gediz) vadisinde
tamamen boy gsterene kadar Krezsn hi bir eyden haberi olmad. Sonunda, Lidyann
nl atl savalar alel acele savaa hazrlandlar. Ancak, Persler bir kere daha gnn sava
kurallarn iniyorlard. Kyros, Lidyal atllarn nne Pers yk develerini srd. Yk
develerinin kokusuna alk olmayan Lidya atlar karmakark oldular. Persler de kolay bir
zafer kazandlar. Bakent Sard (Sardeis ) ele geirdiler ve Lidya krallna son verdiler.

Krezsn ne olduunu tam bilmiyoruz. Krezs'n sonu konusunda deiik efsaneler

anlatlmaktadr. Persler Lidyada tamamen egemen olunca, birer birer ky kentleri de Pers
ynetimine boyun ediler. Kyros, Lidya savandan nce, Ege kent devletlerine haber
yollayarak, onlar Lidyaya kar isyana arm ama hibir kent devleti buna kulak

48
asmamt. imdi, Persler Lidyay yenince, on kentleri anlama istiyordu. Ama bu sefer de
Kyros kulak asmad. Sadece Milet'e dokunmad.

Likya sikke

Lidyallarn, insanlk gelimesine yaptklar en nemli katk, devletin sorumluluunda madeni

para basp, tedavle sokmu olmalardr. Bu yenilik, dnya ekonomisinin geliimini hemen
hzlandrm ve tarihin akn da etkilemitir. Sikkenin icadnn doal sonucu olarak, dnya
ticaretinde dei-toku usulnn yerini para ekonomisi ald. Madeni parann bulunuu
diyebileceimiz bu bulutan nce de, daha nce grdmz gibi, madeni deer birimleri
vard. Devletler, bu deer birimlerinin tam arla sahip olmasn kontrol ediyorlard. En
nemli deer birimi ise Babilin kulland gm arla dayal olanyd. Fakat ilkel bir
temele dayanyordu. Madeni klenin maden deeri ile para olarak tedavldeki deeri ayn
idi. Deerlerin nakledilmesi ve tanmas byk sorun oluyordu. Yoksul kesim iin ise,
onlarn ellerinde bulundurabilecekleri byklkte madeni deerler yoktu. Lidyallar, zerine
devletin resmi armasn basarak sikkeyi gvence altna aldlar. Ayrca birimi de tanabilir
llere indirdiler. lk sikkeler bakla biiminde elektron (altn, gm karm) parasyd.
ok hafiftiler. Sikkeler ksa bir sre iinde kusursuz hale getirildiler. Sikkelerin tedavle
girmesiyle, kesin deme biimleri var oldu. Bunun sonucunda fiyat strktrleri dzenlenmeye
baland. Kroisos dneminde ise, artk altn ve gm sikkeler, elektron (beyaz altn) a ilave
olarak baslyordu. Lidyann paray kullanmasndan ok ksa bir sre sonra on ky kentleri
de kendi sikkelerini basmaya baladlar.

Lidyallarn parada yaptklar gibi, ilk serbest pazarlar da akl edip, kullandklar dnlr.
Sardeis halk, kk dkknlar aar, halka ak gazinolar organize eder, genelevler iletirlerdi.
Agoralarnda, tek odal ve iinde satlan mallarn olduu dkknlar bulunmutur. Sardeisin
yollarn kesime noktasnda olmas bir tesadf deildir. Lidya halknn ticarete olan
yatknlnn bir gstergesidir. Ticarete olan bu yatknlk sonucu, Lidyallar dnya apnda
ticari faaliyetlerde bulunmulardr. Lidya hem ihracat ve hem de ithalat olarak, o dnemin
tm mallarn portfy iine almt.

49
Agora (Kuds)

Paktolos ayndan elde edilen altnn, temelde, tm bu gelimelere yol atn belirtmitik.
Lidya atlyelerinde, altnn iindeki yabanc alamlar, kal ilemi denen kurunla eritme
yntemiyle artlmakta, sonra da altn gmten ayrlmaktayd. Saf altn iin ise kk frnlar
kullanlyordu. Kuyumcu dkknlar, altn retim merkezine yakn bir konumdayd. Hem altn
retimi ve hem de altn sat, kraln dorudan denetimi altndayd. Lidyada ok zenginlemi
bir snfn varl, kaz ve yazlardan anlalmaktadr. Bu asil ve zenginler, kraln dorudan
egemenlii altnda deillerdi. rnein, sava zamannda lazm olan para, bor olarak, bir nevi
bankerlik de yapan bu zenginlerden alnabiliniyordu. Ama kral istedi diye, zenginin para
vermesi her zaman gereklemiyordu. Bazen bir zengin para vermeyi reddediyordu. Bu
mutlak monariye uymayan, liberal bir durumdu.

ok zengin olan kraln ve fert fert zengin olan kraliyet ailesinin, Kelainaiyi (Dinar) ok
sevdii bellidir. Buralarda lks villalar veya saraycklar yaparak, sayfiye yaants
yaamlardr. Aslnda bir Frigya kenti olan Kelainai, Lidyallardan sonra Pers krallar
tarafndan da ok sevilecek ve Pers krallar tarafndan dinlenme yeri olarak kullanlacaktr.

Lidcenin Hitite ve Luvidceye yakn bir Hint Avrupa dili olduundan bahsetmitik. Pers
igalinden sonra Anadoluda uluslararas bir dil olarak Aramca uzun bir sre konuulmutur.

Aramice ya da Aramca, Sami (Semitik) dil ailesinden bir dildir. Suriye lkesinin eski ad olan
Aram szcne izafeten bu ad almtr. En eski Aramice yazlar M.. 2000 balarnda
Suriye'de bulunmutur. M.. 1000 balarnda Babil ve Asur lkelerinin hkim olduu
Mezopotamya'da Akkadca yerine egemen dil olarak benimsenmi, M.. 600 civarnda ise
Pers (ran) mparatorluunun resmi yazma dili olmutur. Ayn dnemde Yahudiler
tarafndan branice yerine gnlk konuma ve yaz dili olarak kullanlmaya balanmtr. M.S.
VII. yzylda slamiyet'in yaylmas ile de yerini Arapaya brakmtr. Gnmzde yaklak

50
200.000 kullancs vardr. Aramicenin Urfa lehesinden treyen ve M.S. II. yzyldan
itibaren Sryani Alfabesi (Estrangelo) ile yazlan lehesine Sryanice ad verilir.

Bu nedenle Lidce ve Aramca yazlm yaztlar bulunmutur. Lidya da yaayan insanlarn

byk bir ksmnn adlar da Hitit isimlerine benzemektedir. Lidya dini de Hitit dininin bir
devamdr. rnein tanr Arma, Hitit Ay tanrs Armadr. En batan beri, Anadolunun
neredeyse tmnde tapnlmakta olunan Ana tanra: nce Kubaba, Lidce metinlerde Kufav
ve Yunanca metinlerde ise Kybebe dir. Kubabann ei Santa ki bu Babil tanrs Marduk dur,
Lidce metinlerde Santa ad ile anlmaktadr.

Lidya evleri, temelleri dere veya tarla tandan, demelerde sert sktrlm kil kullanlarak
duvarlar kerpi bloklardan yaplm, damlar sazlarla rtlen ok mtevaz evlerdi. Krezs
dneminden sonra, duvarlar dtan pimi tula levhalarla kaplanmaya balad. Evler kent
iinde bitiik dzendeydi. Mezar odalarndan, tapnak kalntlarndan ve eski tarihilerin
naklettiklerinden, Lidyallarn ok iyi ta iileri olduklarn da biliyoruz. Paralar olduunu
da biliyoruz. Krezsn bile yaad sarayn kerpi olduundan bahsedilir. te bu eliki
zlememitir. Akla en uygun gelen, Lidyallarn mtevaz bir hayat sevip, atafattan
kanmalar olmaktadr.

Lidyallar, kahraman ve iyi dven bir halk olarak bilinirken, Pers igalinden sonra tamamen
deimi gibi grlmektedirler. Pers igalinden sonraki yllarda Lidyallardan, zevk ve sefa
peinde koan, gnn gn eden bir halk olarak bahsedilir. Hatta onlarla temas eden dier
halklarn da karakterini deitirip, sava ve sert yanlarn trpleyip, onlar kendilerine
benzeteceklerinden korkulur. Kadnlar effaf, i gcklayc elbiseler giyerlerdi. Lidya halk
oyuna da ok dknd. Kumar oynar, zar atar ve ak kemii ile eitli oyunlar oynarlard.
Heredota gre, byk bir alktan sonra, al unutabilmek iin Lidya halk bu oyunlar
kefetmiti. Lir, flt, harpa benzer bir alg aleti, alnarak mzik yaplrd. Bu mziin ritmi
konusunda eski yazarlar arasnda bir uzlama yoktur. Kimi vahi, kimi uyutucu, kimi de ok
harmonik olduundan bahseder.

M.. 1000 yllarnda, gneybat Anadoluda Lidya ile Likya arasnda Karyallar yayordu.
Karyallar iyi asker ve iyi denizci olarak tannyorlard. Dolays ile halkn ana geim kayna
denizcilik ve paral askerlikti. Karya paral askerlerinin, lkelerine yazdklar mektuplar
sayesinde Karya dili hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Karya diline ait metinler, byk
ounlukla Anadolu dnda Msr ve Nubyada bulunmutur. Bunlar, Msr kral I.
Psammetih (M.. 663 609) ve II. Psammetih (M.. 593 588) zamannda, Karyal paral
Msr askerlerinin ailelerine yazdklar mektuplardr. Hititler Karyallarn yaad blgeye
Karkia, bazen Karkiya derlerdi. Persler ise Karka adn kullanrlard. Xanthos (Letoon) da
bulunan Aramca, Yunanca ve Like olarak dilde birden yazlm olan yaztta Karya ad
krk olarak gemektedir. Sonu itibari ile bizim Karya dediimiz lkedeki insanlarn
kendilerine ne ad verdiklerini bilmiyoruz. Karya dilinin kendisi Lidce ve Like gibi Hitite ve
Luvidceye yakn bir Anadolu dilidir. Karya, Pers kral Kyrosun Lidyallar yenmesinden
sonra Pers hkimiyetine gemitir. Bundan sonra Karyallar Pers donanmasnda denizci olarak
almaya balamlardr. Likya da, Karya gibi Pers hkimiyetine girmitir.

51
Brahman

eitli dinlerden bahsedince, gelecekte karmza oka kacak olan Hindistan meneli
dinlerden bahsetmemek olmayacaktr. Hindistan dinleri anlatlrken, Orta Dou dinleri kadar
zerlerinde durulmayp, sadece genel tema ve geliimleri zetlenmeye allacaktr.

Hindistana girmi olan Hint-Avrupa dili konuan kavimler ki bunlara Ariler (Aryenler) de
denir, ndus vadisini ele geirerek, M.. 700 yllar varnda, buradaki yerli halka boyun
edirmilerdi. Yerli halk aman dinindendi. Hindistanda hala, bu aman dnemden kalan
kalntlar, Hint kkenli dinlerin iinde yaamaktadr. nek, maymun, ylan gibi kutsal saylan
hayvanlar, kutsal otlar, Ganj nehri gibi kutsal nehirler, dalar ve yerler, kalkk durumdaki
erkeklik uzvu linga , aman dininden artta kalan kalntlardr.

Gelen Hint-Avrupallar da aman

dininden tremi bir dini inan
iindeydiler. Baz ruhlar,
tanrlatrlmt. ndra, Mithra ve
Varuna gibi daha nce Mitannilerde
grdmz tanrlar vard. Ruhlara ve
Doann iinde her eyin bir ruhu
olduuna inanyorlard. Byleri,
bycleri ve kurban trenleri vard.
Kurban trenlerine ok nem veriyor ve
bunu ruhlarla ve tanrlarla iletiimin en
etkin yolu olarak gryorlard. Tanrlar
doa glerini temsil eden, kiilikli,
yaayan ve iktidar mcadelesi yapan
tanrlard. ndra, Doa tanrs ve sava
tanrsyd. ndrann karsnda akln
tanrs Varuna vard. Varuna, zamanla,
evrenin dzgn ilemesini salayan bir
dzen ve insanla yol gsteren bir ahlak
tanrsna dnt. Mithra, n ve
hakkn, adaletin tanrsyd. Btn
tanrlar, Aditi adl bir Ana tanradan
ndra tremilerdi. Ayrca, Prithivi Matar yani
toprak ana, onun oullarndan biri olan

52
gne tanrs Surya, rzgr tanrs Vata, kanun koyucu tanr Manu ve dier pek ok tanr
vard.

Vedalar

Tanrlar ve insanlar vard, ama bunlarn, yaradl ncesi ilk Kaosdan nasl olup ta ktklar
net deildi. lk Kaosdan evrimlemenin gizemi, Tanrlarn bile anlayamayaca kadar
tasavvur styd. Dini manzumelerinde, Vedalarnda, yaamn balangcn aklamaya
almadlar. Felsefi sorulara yant vermeye de uramadlar. Bunun yerine, nsanlarn
varolularnn sorunlar ile uratlar, onlara yardmc olmann yollarn aradlar. Vedalar,
yanttan fazla soru ieriyordu. nsanda merak uyandracak ve saygl bir tutum gelitirecek
sorular soruyorlard. Bilgi anlamna gelen Veda bu dnem dininin ad oldu. Veda
metinlerinin en eski paras olan ve iinde 1.028 kaside, ilahi bulunan Rig-Veda ,
dendiine gre, M.. 1000 ylndan eskidir. indeki en eski kasideler M.. 2000 ylndan
bile eski olabilir. Bu bilinen en eski kutsal kitaptr. Ariler gelirken kitaplarn da beraber
getirmilerdi ama bu yazlarda yeniden doma fikri yoktur.

Zamanla, kurban tanrlar, dier tanrlardan ne kmaya baladlar. Ocak ve ate tanrs Agni
ve sv tanrs Soma, en nde gelen tanrlar oldular. Vedalar, kurban trenlerine ok nem
veriyordu. Kurban ve ona ilikin trenleri, tanrlarn var olabilmesi ve varlklarn devam
ettirebilmesi iin olmazsa olmaz sayyorlard. Kurbanlar Tanry yaratyordu yani tanrlar bir
insan eylemi nedeniyle var olabiliyorlard. nsanst bir gerek, insann eyleminin sonucu
oluyordu. Kurban tanrlar yarattktan sonra, onlar besleyerek varlklarnn devamn
salyordu. Ayrca tanrlar, kendilerine sunulan kurbanlar sayesinde, insanlarn ihtiyalarna
cevap veriyor, isteklerini yerine getiriyorlard.

Veda dneminde, insann selamete erimesi, ancak, kurban yoluyla elde edilebilinen bir
kurtulutu.

53
 Veda dininde, kurban ritelleri
yaplrken, karda tanrsal bir
g olduuna inanlrd. Bu
kutsal gce Brahman denirdi.
Veda din adamlarna da
Brahmanalar denildi.
Brahmana ait kurban
formllerini bilenler, sadece,
Brahmanalard.

Bu arada toplum drt irsi kasta

blnmt. En stte
Brahmanalar kast vard. Bunun
altnda, Arilere ait iki kast
bulunuyordu. Birincisi prensler
ve savalara ait olan Kartiya
idi. Dieri, hayvan
yetitiricilerine ve tarmclara ait
olan Vaikya kastyd.
Drdncs, yerli halk (renkli
derilileri) kapsayan,
zanaatkrlarn, iilerin ve klelerin kast udra idi. Kastlarn dnda, insanln en aa
tabakas olan Parya lar veya andala lar gelirdi ki, bunlar kast bile saylmazlard.

Kastlarn meydana gelii, bir deneme olarak, yle dnlebilinir. Trkler bahsinde
grld gibi, gebe toplum, gebe bey aileleri glenip, hkmranln alternatifsiz
yneticisi konumuna geldikten sonra, ynetenler ve ynetilenler olarak ikiye blnmt.
Trklerde, bu kavram, akkemik karakemik veya ak budun kara budun ile ifade ediliyordu.
Ynetici snfn yannda aman din adamlarn, bu snfn hem iinde ve hem dnda olarak
veya baz durumlarda beraber, baz durumlarda ayr olarak grmek mmkndr. Zaten,
toplumda din ilk ortaya karken, din adamlar, snfsz toplumda, ilk snflamay meydana
getirmilerdi. Btn gebe toplumlar, yerleik dzene gemeden nce, en az iki snfa
ayrlm durumdayd. Yerleik dzene geildike, toplumdaki snf says, servet
farkllamasna ve i blmne bal olarak oalyordu. Gebe istilaclar, gelip yerli halk
hkimiyetleri altna aldklarnda, bazen onlara, Spartallarn lotlar gibi, ayr bir stat verdiler,
bazen kle yaptlar. Hindistanda ise yerli halk, ayr bir kast olarak rgtlenmiti.

Aslnda, kast sistemi snflamann u noktasdr. Snfl toplumlarda, halkn byk bir ksm
hangi snfta domu ise, o snf iinde yaayp, lr. Ancak, toplumun ok kk blm,
servet durumunu deitirerek, snfn deitirebilir. Az bile olsa snf atlama ans
olduundan, insanlara snflar Kast imi gibi gelmez. Ama bu grnt, yle olduu gereini
de yok etmez. Trklerde, kara budun ak budun ayrm bir kast deilmidir. Doutan asil
doulmadysa, nasl asil olunur. Sonunda, Hindistandaki kastlar da, snflarn, snrlar daha
sert izilmi, birbirine geii yasaklanm bir eklidir.

Hindistanda, Hint-Avrupal dil konuan istilaclar, birka yzyl, yerli halk bask altnda
tuttular. Ama bask biraz hafifleyince, yerli halkn dnce ve inanlar ortaya karak yeni bir
araya yneldi. Bu yneli ve arayta Brahmanalar en nemli rol oynadlar. lgi, Kiinin
yazgsn kendi eylemleri ile belirledii grnde odakland. Bu Karma idi. nsanlar

54
sorumsuz davranlarnn sonular iin, Tanrlar sulamamal idiler. Bu da, giderek,
Tanrlarn Gerein simgeleri olarak grlmesine yol at.

Yoga, ok eski zamandan beri, zihin glerini kontrol altna alabilmek iin Hintlilerce
kullanlan bir disiplindi. Karma ile birlikte, Yogada ilgi odana tekrar kt. Sonu, Gerein
dsal bir varlk olan Tanrlarda aramak yerine, isel olarak kavramaya ynelindi.

Bu aamadan sonra, Tanrlarn Hindistanda pek nemi kalmad. Brahmanalar dini

gelitirerek, risaleler yazarak ve din zerine vaazlar vererek, halkn gznde ykselip,
ulalmas ok zor bir mertebeye ktlar. Bylece, Hindistanda insana verilen deer ve
insann yazgs zerinde sz sahibi olma istei en n plana kt. lk Vedalardan hareketle
gelinen bu noktada, yeni dinler geliti. Bunlar Hindu dini ve Buda dinidir. Hindu dini ve
Budaclk, ne Tanrlar inkr ettiler ve ne de insanlarn Tanrlara tapmasn nlediler. Ama
unu yaptlar. Tanrlar amann ve en ileri gitmenin yollarn aradlar. M.. VIII ci yzyldan
itibaren, Bilge Kiiler, risaleler yaynlamaya girimitiler. Bu risalelere Aranyaka ve
Upaniadlar (gizli bildiriler) denir, genel adlar da Vedanta dr. Upaniadlar, M.. V ci
yzyla kadar gittike yaygnlaarak, saylar 200 varna ulat. Hindu dini hibir konuda
kesin bir yorum yapmamaktayd. Bu din, herhangi bir konuda tek bir yorumun yeterli
olmayacan syler. Ancak, Hindular, Upaniadlarda, her eyde mevcut olan bir tanrsallk
gelitirdiler. Bu kavram, dnle bilinen Tanr kavramna smyor ve onu ayordu.

Hindistann kast sistemi iinde, Brahmanalar yksek bir konuma sahiptiler. Brahmanalar da
Brahmann gc vard. Brahmann karsnda, Brahmanalarca ynetilen kurban trenleri,
evrenin kk bir modeliydi. Buradan hareketle ve zamanla, Brahman, her eyi ayakta tutan
bir g anlamna gelmeye balad. Neden varolduumuzu ararken, bunu Brahmann tanrsal
etkinliinde aramak gerekiyordu. Upaniadlar, varlklarn gizli kaynan ifa ediyor ve
insann yaklamn ynlendirmeye alyorlard Upaniadlar arasnda, Brahmann nasl bir
olgu olduu konusunda, tam bir birlik yoktu. Kimileri, Brahmann kiisel bir g olduunu
sylyor, dierleri, o kesinlikle kiisel deildir diyorlard. Ama meydana gelen her ey
Brahmann bir tezahr idi. Bu bir Vahdet anlayyd.

Brahman cinsiyetsizdir. Mutlak bir Tanr iradesi de deildir. nsanlarla konumaz, onlara
grnmez, tm etkinliklerin zerinde dir. nsanlara kiisel bir tepki vermez. Ne sevgi ve
ne nefret duyar, hibir gnah onu incitemez. Upaniadlar, insanlarn her eye yaklamn
Brahman gibi olmas gerektiini retmeye alrlar. Brahmana, Dnyay yaratt iin
kredilmez, ona vgler dzenlenmez, nk Brahman btn bunlarn zerindedir. Ona
kretmek ve vmek yerine, onun gibi olmak gerekir. Olmaya allan ey yabanc bir ey
deildir. O bizleri kapsar, o bizleri ayakta tutar, bizim ilham kaynamzdr. O bizim hayal
gcmzdr.

Yoga, insanlarn i dnyasn kefetmeleri iin gelitirilmi tekniklerdir. Bu keif, bir

disiplinden geer. Durularla, nefes al yntemleri ile beslenme biimiyle, zihinsel
konsantrasyonla, insan, i dnyasna dndrlmtr. dnyadan yola karak
aydnlanmann iine girilir. Upaniadlar der ki: Kiinin, kendi boyutlarndan birini tecrbe
edii Brahmann ta kendisidir. Her bir bireyin iindeki ebedi ilkeye Atman denir. Biz
gremesek bile Brahman, Atman olarak dnyay sarar ve her birimizde isel olarak bulunur.

Atman olmasayd, yani, Brahman bizi sarmasayd, bir idol olurdu, dsal bir gereklik olurdu.
Dsal gereklik kayg ve endie yaratrd. Hindu dininde Tanr, bildiimiz dnyaya eklenmi
bir varlk deildir. O, szcklerle ve kavramlarla anlatlamaz tarzda, insanlara yaant yoluyla

55
kendini belli eder. Brahman, szcklerle dile getirilemeyen, ancak orada szcklerin dile
geldii... zihinle dnlemeyen, ancak orada zihnin dnebildii dir. Her yerde her zaman
hazr ve nazr olan Brahman ile konuulamaz, o dnlemez, o dnlerek akln somut
gerei haline getirilemez. O, ancak vecd haline gelinip, kiisel kayglardan uzakta alglana
bilinir. Mantn ve akln tesine geilmelidir.

Balangta yalnz Brahman vard: Tanrlar o yaratt.

Gerekte, lmsz olan Brahman her yerde, nde arkada, sada solda, yerde gkte hazr ve
nazrdr. ... Yerin, gn, atmosferin, sonra ruhun ve btn duygularn benliinde o vardr.

... Kinatla Brahman arasnda hibir fark yoktur.

Gerekte, her ey Brahmandr.

Atman, gnlmn derinliindeki ruhumdur, bir arpa tanesinden daha ufak, bir hardal
tohumundan daha kk, bir pirin tanesinden daha miniktir. Ve Atman, gnlmn
derinliklerindeki ruhumdur, dnyadan daha genitir, atmosferden daha genitir, gklerden ve
bu sonsuz lemden daha genitir.

Gerekten seyredilmesi, dinlenilmesi, anlalmas zerinde dnlmesi gereken,

Atmandr; nk Atman gerekten dinlemi, anlam, seyretmi, onun zerinde dnm
olan kimse, bu kinatn tmn tanyor demektir.

Brahmanla Atman zlemitir. Artk gerek, Atman-Brahman dr. Varlmzn derinliini

daldmzda, Varlk buluruz. Btn insanlarda, hayvan ve bitkilerde, btn gereklerin
derinliinde bulunan, bu ayn Varlktr.

Veda dini, aman dininden lmden sonra yaam fikrini alm olmasna ramen, ayn
varln, birbirini sonsuz ekilde takip eden hayatlar yaayacan katiyen kabul etmiyordu.
aman dininin daha yakn takipisi olarak kalan yerli halk ise, ruh g (transmigration)
samsara inancna oktan sahipti. imdi ise, kiinin kendi kaderini belirledii Karma dan
yola klarak, her bir hayatn, daha nce yaanm hayatlarn iinde yaplm olan
eylemlerden kaynakland gr dodu ve tabulap, mecburiyet kazand.

Bir nce yaanan hayattaki eylemlere bal olarak, yeni bir bedene giriliyordu. Yaplanlarn
iyi veya kt oluunun mkfat veya mcazat, sonradan daha iyi veya kt bir bedene giri
olarak ekilleniyordu. Ama ayn zamanda, yeniden domak, yeniden dnyann izdirabna
ortak olmakt. Hayat, bir bedenden dierine atlayarak srdke, izdiraplar da hi bitmiyordu.
Kurtulu karmadan syrlmaktan, her trl yeniden doutan syrlmaktan geiyordu. Bunun
yolu da Atman bilmekten ve bylece Brahmana kavumaktan geiyordu.

Gren kii, parlak varl, kudret dolu yaratan, Brahmann kendisine zde olan Ruhu
seyretti mi, o zaman iyilik ve ktln zerine ykselerek, her ihtirastan temizlenerek, yce
zdelii kavrayabilir. ... O zaman gren kiiler Atman, hem uzak, hem yakn olduu halde,
gnllerine sinmi olarak bulurlar. ... Bylece kemale erien, derin bir huzura kavuan bilge
insan, Btnle birleir ve her nesnenin iine ilemi olan Atmana eriir. ... Nasl ki, rmaklar
Okyanusun iinde eriyip giderler, adlar ile biimlerini kaybedip Okyanusun kendisi olurlarsa;
tpk onun gibi, addan ve biimden syrlan bilge insan, br Dnyann da tesinde, Ruhun

56
ldayan z iinde kaybolup gider. ... Brahman ki yce varlktr, onu tanyann kendisi de
Brahman olur.

Brahman olmak iin almaya karar veren kii, aile devlerini yerine getirdikten sonra,
oluna topluluun idaresi ile maln mlkn teslim eder, inzivaya ekilerek, derin
dncelere dalar veya dilenci kei olur. Hindu keilii byle balar, fakir ler ortaya
karlar. Buraya kadar anlatlanlar, Veda dini ve ondan sonra ortaya kan Jainizm, Budizm ve
Hindu dinine kadar olan evrimdir. Bu dneme Brahman dnemi de denir.

57
Buda

M.. 538 ylnda, Siddharta Gautama adl bir Yogi, evini, ailesini ve gzel yaantsn terk
ederek, dilenci keilie balad. Bakt her yerde ac gryordu. Varoluun kendi izdirap
doluydu. Kap kap, Hindu Gurularn dolat, bilgelerden renmeye alt. Kendine
yapmad ikence kalmad. Ama bir yere varamad. O da, tm yntemleri terk edip, vecd
haline gemeye alt. Kendi i dnyasna dnd. Bir gece, vecd halindeyken, birden
aydnland.

Birden btn evren enlendi, yeryz sallanmaya balad, gkten iekler yad, hava tatl
esintilerle doldu, Tanrlar, kendi lemlerinde, sevin iinde kaldlar. Tanrlar, doa ve
insanolu sevgiyle kenetlendi. Artk izdiraptan kurtulmak, Nirvanaya yani acnn sonuna
ulamak iin yeni bir umut belirmiti. O zaman, Siddharta Gautama Buda oldu, aydnlanm
kii oldu.

eytan Mara, ona, eritii bu saadetin keyfini karmasn syledi. Yerinde kal, dedi, sz
yaymaya alma, sana kimse inanmaz. Ama iki tanr, Maha Brahma ve Sekra, Budaya
gelerek, yntemini dnyaya yaymasn istediler ve ona yalvardlar. Buda, krk be yl,
Hindistan dolap, her yerde vaaz vererek, yntemini aklad. Anlatlan, bu izdiraplarn
dnyasnda, insanlar tek tek acdan kurtaracak olan doru yaam, yani Dharma idi.

Buda, Tanrlar ret etmiyordu. Onlar da ac ve izdirap leminde rpnyorlard. Onlar da

btn varlklar gibi, yeniden dou dngs iindeydiler. Eninde, sonunda yok olacaklard.
Buda, gerek Nirvana'nn tanrlardan daha yksekte olduuna inanyordu. Bunun sonucu
olarak, Buda, mritlerinden, bir tanrya dayanmak yerine, kendilerini kurtarmalarn istedi.

Yaam izdirap doluydu, yaam arpkt, btn varolu dukkha dan ibaretti. Her ey,
anlamsz bir ekilde oradan oraya savruluyordu. Hibir ey, daima nemli olamyordu.

Buda, yumuak, nazik ve uygun davranan ve davrand gibi konuan bir kiiydi. Akln
kartracak her tr uyuturucu, zehir ve fiilden uzak duruyordu. Btn canllarn merhametli
bir yaam srerek dukkha dan kurtulacan anlatyordu. Bu dnceyi kendi icat
etmemiti ve byle bir iddias da yoktu. Gittii yol, eski bir yoldu. O sadece bu yolu
grmt.

Karma, insanlar, sonsuz bir dng ile izdirap dolu yaamlar dizgesinde, yeniden domaya
mahkm eder. nsanlar, kendi yazglarn sadece merhametli bir yaamla deitirebilirler.
Buda, yeniden doma srecini (rekarnasyonu), lambay tututuran bir aleve benzetir. Bir
lambann alevinden bir sonraki lamba tutuur, bu, ta alev snene kadar byle srer gider.
Yanl davran iindeki kii, lr, ama yeni bir lamba yakar. Ancak, ate snmse, izdirap

58
dngs durur ve Nirvanaya ulalr. Nirvana, sknete erimek, snmek demektir.
Nirvanaya ermek, yani snp sknete erimek, Buda dncesinde, Tanrnnkine benzer
bir rol oynamaktr.

Budann takipileri Nirvana zerinde speklasyon yapmazlar. Buda, onlara, daha uzak
kyya geebilecekleri bir sandal vermitir.

Budizm yeniden dou grn Brahmanizmden alm ve muhafaza etmitir. Budizmim

Ana kanunu Karma dr. nsan kendi yazgsn kendi belirler. Buda, yeniden doua ve
karmaya, hayatn bir izdirap olduunu derin ve kuvvetli olarak sokmutur.

Ey keiler, ite izdrabn kk hakkndaki kutsal hakikat: (Hayata) Susamlktr ki, insan
yeniden douun birinden tekine gtrr. Bunun yan sra da zevkle, zevkini urada burada
bulan hrs vardr: Zevke susamlk, yaamaya susamlk, devaml olmaya susamlk gibi.

Veda dininde, kurbann tanrlar ve eylemlerin de varl yarattn grmtk. Bu dnceyi

anlamak ok kolay deildi. imdi de, Budada, karmza, yine anlamas zor olan bir fikirle
kyor: varl yaratan arzudur . Hayata olan susamlmz bizi lmden sonra bile bir
baka bedene sokarak yaatr. Ama yeni yaam yaamak, yeniden izdirap ekmek demektir.

te ey keiler, ite izdirabn yok edilmesi zerine olan hakikat: Arzunun tamamen yok
edilmesi, (yaamaya olan) susamln sndrlmesi ancak bu arzuyu uzaklatrarak, bundan
vazgeip syrlarak, buna yer brakmayarak mmkn olur.

Bylece, insann ynelmesi gereken ama, arzunun yok olmasdr. Hibir menfaat gtmeyen
insan, kendini doum ve lm dnyasndan da syrr. Bencillii ve bireysellii kaybolur. Bu
durum Nirvanaya girmektir. Nirvana, arzunun yok olmas, hncn yok olmas, doru yoldan
kn yok olmasdr.

Budizm, Kiisel izdiraba tevekkl ile katlanlmasn, dier canllarn izdiraplarnn

dnlmesini, zihnen de olsa btn canllarn sevinlerine ve kederlerine ortak olmaya
abalanmasn, iyi olunmasn, merhametli olunmasn, yaplan hakaretlerin balanmasn,
bakalar iin fedakrlk yaplmasn ister. nsan, bakalarna yalnz varn younu deil,
zamann, cann ve benliini de vermelidir. Byle davranan kimse, ne olursa olsun, gerek bir
Brahmandr.

Yoksul olan, her eyden syrlm olan, korku nedir bilmeyen kimseye Brahman derim ben.
Ne acizlere, ne kuvvetlilere kar iddet kullanmayan, adam ldrmeyen ve ldrtmeyen
kimseye Brahman derim ben. Msamahaszlara msamaha gsteren, sertlere yumuak
davranan, tamahkrlar arasnda tamahsz davranan kimseye Brahman derim ben. Tpk bir
inenin ucuna yerletirilen hardal taneciklerinin silkelenip, dkl gibi, benliinden gpta
etmeyi, hnc, gururu, ikiyzll silkeleyip atan kimseye Brahman derim ben. Doru sz
sertlie sapmadan dinleten, bakasn incitmeyen kimseye Brahman derim ben.

Budizmde, sosyal seviyesi, kast ne olursa olsun, her insan kurtulua varabilir. Budizm kast
ve snf ayrlklarna olduu kadar, rk ve milliyet farklarn da umursamaz. Zaten, sonunda,
btn dnyalardaki btn varlklar, en ufak toz zerresi dahi Nirvanaya ulaacaktr.

59
Budizm, Budann kendi hayat tecrbesinin iinden ekip, karlmtr. Kiinin her konuyu
serbeste incelemesi, serbeste denemesi esasna dayanr ki bu, dier hibir dinde grlmez.

Hindistanda Budizm ortaya karken, benzer tarihlerde, Jainizm de bir din olarak,
Brahmanizmden yani Hindu dininin eski halinden tremitir. Jainizm ve Budizm arasnda
ok fazla benzerlik vardr. Her ikisi de kastlara ayrlm insanlar arasnda, insanlar birletirici
olmaya alrlar. Dncelerinin kabul edilmesini, insanlarn hr iradesine brakrlar. Ama
ikna ve kiisel zveri yollar ile dinlerini yaymaya alrlar. Tanrlara yok demezler, ama
onlara da aldrmazlar. Dinin kurucusu ortaya bir Tanr olarak kmaz veya dinin kurucusu
Tanr deildir. Her ikisinde de kurtulu Tanrda deildir, dinin kendisindedir.

Jainizmin kurucusu olan ve kendine Mahavara (Byk Kahraman) ve Jina (Muzaffer)

denen kii de, Buda gibi katriya kastndan kmtr. mrn, zerine elbise giymeden,
plak olarak, perhiz yaparak ve nefsiyle mcadele ederek geirmitir. Jainizm, en fazla
Mahavarann ait olduu savalar ve prensler kasnda yaylmtr.

Jainizm, yaradl ret eder. Dnya ebedidir. Herhangi bir eyin yoktan yaratlmas fikri, akln
alaca bir ey deildir. Yaradan yoktur. Varlklarn kkeninde herhangi bir mkemmel varlk
da yoktur. Mkemmellik, olsa olsa, insan gayretlerinin ideal amac olabilir.

Jainizm de Budizm gibi, ok yksek ahlak kurallarn ortaya koyar. lk kural, hibir canl
varla ktlk yapmamaktr.

Ancak, Jainizm ok sk perhiz tavsiye ederek, Budizmden ayrlr. Nefisle mcadeleyi ve

perhizi gittike gelitiren Jainizm, sonunda intihar eylemlerini de vmeye balamtr. nsann
a durarak kendini ldrmesini tavsiye etmeye balamtr.

Budann M.. VI yzyl sonlarnda lmnden sonra, Budizm Hindistana yayld. M.. III
yzyla gelindiinde, Budizmin etkisi ile savan, lm cezasnn, bask ve ikencenin, byk
av partilerinin ortadan kalkmaya balad grlr. Hatta hayvan hastanelerinin yapmna
giriildi. Bu gelimede, Asoka adl bir kral ok nemli rol oynamtr ( ilerde Morya Hint
mparatorluu anlatlacaktr). Ancak, imtiyazlar kaybolan Brahmanlar, Budizm ile
mcadeleye baladlar. Bu mcadele ve kast sisteminin bu mcadeleye katks, Budizmi
Hindistanda geriletmeye balad. Ama bu srada, Budizm Hindistan snrlarn am, Asya
ktasna yaylmaya balamt.

Budann yaad asrda, bugn Hindistann byk bir ounluunca kullanlan yaznn
temelleri atld. Panini adl bir gramerci lingistik yaznn temellerini salamlatrd. Ardllar
onun izinden giderek Hint yazsn iyice gelitirdiler.

60
mparatorluk

M.. 588 ylnda II. Keyhsrevin (Kyros) Pers klanlarn birletirip, Pers devletini
kurduunu grmtk. M.. 546 ylnda, Lidya devleti yok edilmi ve bakent Sard (Sardeis)
ele geirilmiti. Sonra da, Pers ordular Harpagos ve Mazares adl komutanlarn ynetiminde
Ege kysndaki tm yon kentlerini bir bir ele geirmeye baladlar. Sadece, Milet, Perslerle
bar yapabildi. Dierleri ise kaytsz, artsz Pers egemenliini kabul ettiler. Foa (Fokai) ve
Teos kent halklarnn byk blm ise, Pers egemenlii altna girmek yerine, gemilerine
binip g ettiler. Persler, ky kentlerini iki satrapla baladlar. Bunlardan biri Sardeis, dieri
Dasky-leion idi. Merkezi hkmete ok uzak olan bu u vilayetler, artk tamamen satraplarn
kontrolunda idiler. Satraplar, Ege kent devletlerinin balarna kendi yanlarn tutan tiranlarn
gemesini saladlar.

Artk Anadolu Pers imparatorluunun bir paras idi. M.. 538 ylnda Persler Babili ald.
Babil devletinin Perslerce ykl, Msr biraz rahatlatr gibi oldu. Msr tekrar Filistine
girdi. Persler iin sra Msra gelmiti. Ama Keyhsrev, Msr seferine balamadan srtn
gvence altna almak istedi ve Orta Asyadaki gebe klanlarla savalara giriti (Sas,
Massajet, vs...) . M.. 529 ylnda, Orta Asya savalarnn birinde Keyhsrev ld. Yerine,
Olu Kambyses (Kambis) kt ve Msr' ald. M.. 525 ylnda Persler, Msr ordusunu
Pelusda darmadan ederek, Msr igal ettiler. Msrn bamszlna son verdiler.

Ksa srede, byk bir imparatorluk ortaya kmt. Ama bu topraklarda yaayan ok deiik
topluluklar vard, ortak bir dil ve ortak bir iktisadi dzen daha kurulamamt. Deiik
topluluklar, kl gc bir arada tutuyordu. Ynetimi merkeziletirme abas ise, iktisadi
birimler olan tapnaklarn iine gelmiyordu. Kambyses Msr'da iken Mecus rahipleri (Med
rahipleri), onlar takiben ran'daki kabileler, fethedilen yerlerdeki topluluklar ba kaldrd.
Ama, iktidar Medlere verip, Pers etkisini azaltmakt. Kambyses (Kambis), ba kaldry
durdurmak iin, dnerken, yolda ld (M.. 523). Yerine I. Dara geti (M.. 521 486).
Tahta getiinde 37 yandayd. Dara, Akamani hanedanndan Hystaspn oludur. Mecus
isyann bastrd. Ba kaldran lkeleri tekrar Perslere balad ve reformlara giriti.

Dara (Dareios, Darius) imparatorluunu satraplk ad verilen eyaletlere bld. Satraplk, ayn
tarihi sreci yaam ve iinde belli bir etnik gurubun yaad blgelerdi. Ailolia, Likya,
Pamfilya, Lidya ve Misya, Bat ve gneybat Anadolu devletlerinin hepsi, birletirilip bir
satrapla verilmiti. Sardeis bu satrapln merkezi idi. Sardeis satrapl ylda 500 talen
gm vergi dyordu. Frigya (Phrygia) satrapl Propontis (Marmara) dan Paflagonya'ya
(Paphlagonia, Kastomonu, ankr) oradan da Kzlrmak nehrine kadar uzanyordu. Bakenti

61
Bandrma Erelisindeki Dasky-leion idi. Frigler, Anadolu Traklar, Paflagonlar, Mariandinler
(Mariandynler), ve Kapadokyallar bu satraplk iindeydiler. Vergisi 360 talen gmt.
Bakenti, muhtemelen Adana olan Kilikya satrapl vard. Kilikya satrapl ylda 360 beyaz
at ve 500 talen gm vergi veriyordu. Sonra bakenti Mazaka (Kayseri) olan Kapadokya
satrapl geliyordu. Mazakada, daha nce Tabal krallar otururdu. Son olarak ta, eskiden
Urartu olan topraklarda Armenia satrapl geliyordu. Armenia satrapl da 400 talen gm
vergi veriyordu.

Satrapln banda, satrap ad verilen ve hkmdarn setii bir ynetici vard. Satraplar
genelde, Pers asillerinden seilirdi. dari ve adli yetkiler satrapnd. Yerel yneticilerin olduu
topluluklarda ise, yerel yneticiler Satrapa ballklar srd srece, i ilerinde idari
yetkiye sahiptiler. Bu dzen, yerel halklarn tepkisini ekmemek iin, idari, adli ve dini
konularda mevcut yerel biimleri srdrmeyi amalyordu. Sardeis satraplnn bana, Dara
kardei Ardavan (Artafrenes) geirdi. Bu kol M.S. VI. Yzyla kadar Sard evresinde bir
ekilde egemen olmaya devam etmitir.

Satraplklarda, Satraptan baka, dorudan merkeze bal bir komutan da bulunuyordu.

Bylece Satraplk, dari-Adli ve Askeri olarak ikili bir ynetime tabidi. Dara, ayrca Satraplk
ve satrap komutanlklarn denetlemek iin geni bir casus ve denetleme a kurmutu. Kraln
kuklalar denilen bu denetilerin, gereinde kullanmak zere kendi askeri gleri olurdu.
Kraln kuklalar btn imparatorluu dolar, nceden bildirmeksizin yneticileri grmeye
gider, ilerin nasl yrtldn incelerlerdi. Satraplk, iktisadi faaliyetlerinin sonucunda
elde ettii gelirin bir blmn, merkeze vergi olarak derdi.

Ticareti gelitirmek,
Satraplklar arasndaki
ilikileri kuvvetlendirmek
ve merkezi ynetimin
imparatorluun her
noktasna eriebilmesini
salayabilmek iin byk
yollarn yapmna
giriildi. Yol yapmnn
en nemli nedeni
iletiimdi. Byk bir
imparatorluu bir arada
tutabilmek iin
haberleme (ki bu o
dnemde posta demekti)
artt. Bu stratejik
yollarn, belki de en nemlisi, Efesi Susa balayan (veya Sardeisi Susa balayan) Kral
yoludur. Bu yolla Anadolu rahat alabilir bir hale geliyordu. Ayrca Kral yolu ticaretin,
kltrn dou ile bat arasnda, kolayca yaylmasn da salyordu. Kral yolu 2700 Km idi ve
111 posta dura vard. Her durakta ulaklar iin menzil atlar hazr bekletilirdi. Kervanlarn 90
gnde gittikleri bu yolu, ulaklar bir haftada kat edebiliyorlard. Haber ulam bayrak yar
gibiydi, her durakta ulak haberi yeni srcye devreder, bylece haber elden ele, durmadan
ilerlerdi. Kral yolu, Sardeisten sonra, bugnk zmir Ankara karayolu izgisini izleyerek
Sangarion (Sakarya) zerindeki eski Frigya bakenti Gordion'a varrd. Burada Sakaryay
aan yol, douya ynelip Halys (Kzlrmak) nehrini iki kez geerek Mazakaya (Kayseri'ye)
gelirdi. Oradan kuvvetli bir olaslk ile Malatyaya, Dicleden aa Diyarbakra gidiyordu.

62
Oradan Tur el Abdin dalarn geerek Mardine varyordu. Musul zerindeki geitlerin
birinden Dicleyi aarak, Mezopotamya dzln ayor ve Erbilden geiyordu. Erbilden
sonra gneye dnp, Susa ulayordu. Persler, alan tm yollarn, bakm ve emniyetine de
byk nem veriyorlard. Kral yolu dnda Babili Hindistana balayan nemli bir yol da
Babil yoluydu. Dara ayrca Akdenizi, Kzldenize balayacak bir kanal yapmn da
planlyordu.

Dara (Darius) ticareti gelitirmek, imparatorluk birliini salamak iin ve merkezi

kuvvetlendirmek iin para reformu da yapt. Darik ad verilen tek bir altn para kabul etti. Bu
paray sadece Kraln basma hakk vard. Satraplklar, ancak gm veya bakrdan ufaklk
paralar basabilirdi.

Merkezileme eilimi askeri yapda da grlyordu. Her satraplk ve her askeri garnizonun
silah mevcudunu merkez belirlerdi. Ordularn ekirdei Persler di. Ama asl askeri kitle yerel
halktan oluuyordu. Persler, kabileler olarak ayrcalkl idiler: vergi vermez ve angaryaya tabi
olmazlard.

Bu zaman diliminde, tekrar batya dnp, Atinada olup bitenlere bakalm. Tiran Peisistratos,
M.. 527 ylnda, epey yalanm olarak ld. Yerine olu, Hippias, Hipparkos ve
Thessalos geti. de iyi ynetici deildiler. Babalarnn yerini dolduramadlar. Halka
yukardan bakyor, kendi refahlarn arttrabilmek iin vergi zerine vergi koyuyorlard. Persler
kaplarna dayanm, boazlar ele geirmilerdi. Atina deniz gc, kara desteinden
soyutlanmt. Pek ok Atinal soylu, srgnde, tiranla kar mcadele ediyordu. Spartada
tiranla kar mcadelede, soylularn yann tutuyordu. nce, Hipparkos ldrld, sonra,
M.. 510 ylnda, Spartann askeri mdahalesi ile Hippias, Atinadan kovuldu. Sparta,
Atinay igal etmi, kente birliklerini yerletirmiti. Sparta, Atinada iktidar soylulara verdi.
Atinada terr kol geziyordu.

Diakrienlerle Paraliyenler birletiler. Balarna, Alemeonideslerden Klistenes geti. Byk bir

halk ihtilali ile Spartallar, Atinadan kovuldular. Soylularn topraklar alnp, klanlar arasnda
paylatrld. Klistenes, M.. 506 ylnda, 1. Arhont seildi.

Bu arada, Egedeki Yunan kentlerinin yaam biimleri ve refahlar Pers ynetimi altnda fazla
deiiklie uramad. Kentlerde artk halkn dorudan ynetimi sz konusu deildi ve
ynetim, o kentli despotlara (tiran) braklmt. Despotlarn, Pers yneticilerine kar ana
sorumluluu, dzenli vergi demek, gerektiinde askeri birliklerin yiyecek iecek gibi
gereksinmelerini karlamakt. Kentler Pers ynetimine uyum salamt.

63
Darann Trakya seferi

M.. 511 ylnda, Dara stanbul boaznn

tesinde oturan lkelere kar ilk byk
seferini dzenledi. Ephesos (Efes),
Miletos (Milet) despotlar nemli sayda
asker ve gemi ile Perslere yardm ettiler.
Kentlerdeki yurttalar oktan beri siyasi
bir zgrlk iinde yayorlard ve kendi
kaderlerini tayin etme hakkna
almlard. Bu nedenle despotik
ynetimleri, Tiranlar bir trl
benimseyemiyorlard. Yurttalar gittike
daha fazla, despotlara ve dolays ile Pers
ynetimine tepki duymaya baladlar.

Dara, Trakyaya yapt bu ilk seferde,

stanbul boazn, kayklar zerine ina
edilmi bir kpr ile geti. Kpry
Samoslu mimar Mandrokles kurmutu.
Kpr zerinden byk bir ordu, stanbul
boazn kardan karya gemiti ve
Dara bundan ok memnun kalmt. Pers
ordusunda ve genel olarak Pers
imparatorluunda oktan beri, Ege ky
Kentlerinden pek ok kii hizmet
ediyordu. Persler bir ok konuda
Yunanllarn kabiliyetlerini kefetmilerdi
ve onlar kullanyorlard. Yunanl ta
ustalar ve inaat ustalar, mimarlar,
heykeltralar, ressamlar ve uzmanlar
mparatorluun hizmetinde idiler ve
I. Darius
bundan da memnundular. Ayrca Pers
ordusuna Yunanl askerler ve onlarn
sava taktikleri de girmiti. Yunanllarn hoplitleri (ar silahl asker) Pers ordusunda vurucu
g olarak hizmet yapyordu.

Pers ordusu Trakyaya geti, ilerledi ve Tunann (stros) denize dkld yere geldi.
Buraya da bir kpr gerekliydi. Perslerin planlamasna gre, kpr kurulacak, ordu karya
geecek, Egeden yola kan bir gemi filosu, Pers ordusunun geri dnn beklemek zere
Tuna aznda bekleyecek, Pers ordusu karya getikten sonra kpr yklacakt. Ordu nehri
geerken, Daray kpry ykma fikrinden vaz geirdiler, kpry korumak iin bir birlik

64
brakld. Karar yleydi: Saptand gnde Pers ordusu geri dnmez ise, kpr sklecek ve
birlik, gemilere binerek, lkelerine geri dnecekti. Pers ordusu, Tunay geip, gitti ve
skitlerin (Sakalar) zerine yrd.

Sonra, zaman doldu, ordu geri gelmedi. Milet despotu Histiaios, kpry ykma ve geri
ekilme emrine uymayarak, beklemeye balad. Epey sonra, Dara perian bir halde, kprye
geri dnd. Kprnn, yklmam ve gemilerin beklemi olmas, Daray yok olmaktan
kurtarmt. Bundan sonra Dara, komutan Megabazosu Trakyadaki seferleri srdrsn diye
brakp, Hellespontosa (anakkale boaz) ekildi.

Megabazos baarl olmu, Makedonyaya kadar, pek ok lkeyi Perslere balamtr. Dara,
M.. 512 yl kn Sardeiste geirdi. Bu arada, on ve Sardeis satraplna kardei
Artafernesi, Ege kylarna Otanesi komutan olarak atad. Otanes'in babas, kral Kambis
tarafndan ldrlmt, Bu olay daha sonra anlatlacaktr. Megabazosun yerine ordunun
bana Otanes geti. Ksa srede Bizans (Byzantion), Kalhedon (Khalkhedon, Kadky),
Antandros (Altnoluk), Lemnos (Limni), mbrosu (mroz) Perslere katt.

Bu srada, Atinada, Klistenes arhonttu. Klistenes, M.. 506 ylnda, Atina rejimini
demokratlatrmaya balad. Attikay, ky ve kasabadan oluan, zerk birimlere (demos)
ayrd. Bunlar yz adetti. Atinann her mahallesine de bir deme dendi. Her demenin ayr
bir meclisi, grevlileri, topraklar ve hatta bayraklar vard. Demos bakanlar 1 yllna
seiliyor ve yerel ilere bakyorlard. 18 yana basan genler, kendilerini listelere yazdrarak,
yurttalk haklarn elde ediyorlard. Bu, ciddi ve etken bir yerel ynetim uygulamasyd.

Klistenes, anayasay yeniden dzenledi. Halk meclisini en yksek otorite haline getirdi.
Solonun Drt Yzler Kurulunu be yz yeye kartt. Bu yeler yeni seim blgeleriden
seilecekti. Arhontlarla, areopaglarn yetkilerini kst.

Seim blgelerini yeniden dzenledi. Ve bunu yle yapt ki, artk asil aileler, herhangi bir
seim blgesinde hegemonya kuramyorlard. Sonuta, doutan soyluluun gc yok edilmi
oldu.

Klistenes, yeniden tiranlk kurmay nlemek iin de dzenlemeler yapt. Buna ostrasizm
denir. Rejimi ykma niyeti tadndan kukulanan yurttalar, tehlikeli saylp, on yllna
srgne yollanla biliniyordu. Srgn bitince, haklar iade ediliyordu.

Bylece, Atina, toplumun alt kesimlerinden gelen itici gcn etkisi ile yurttalar iin
demokratik bir yapya kavuuyordu. nce Solon, sonra Peisistratos ve daha sonra da
Klistenes, halkn itici gcne dayanarak, bu deiimi salamlard.

Ancak, yurttalar iin demokratik bir devlet olan Atina, aslnda kleci bir devletti. Tm
retimi ve art deerini salayan, kle i gc idi. Demokrasi kurulurken, bir taraftan da bu
kleci toplumun kurumlar kurulmutu. Yurttalar zgrleirken, klelerde daha kleleip,
demokrasi kurbanlar haline geldiler.

65
inde Baharlar ve Gzlerin sonuna
doru

in Baharlar ve Gzler M.. 771 - 473

M.. 6 c yzyln balarnda, Jin devleti tekrar egemenlik iddiasnn peine dt. Prens
Jing, Qi devletine kar zafer kazand. leri srd mtareke koullar kabul edilir gibi
deildi. Qi tarlalarnn tm dou-bat ynnde srlecekti. Muhtemelen, Jing bunu sava
arabalar kolay yol alabilsin diye istemiti. Qi beyinin annesi, Jin sarayna rehin verilecekti.
Bu istekler karsnda, Jing'in akl salndan phe edildi. Bir evladn annesini rehin
vermesinin erdem dl vurguland. " Eski hkmdarlardan farkl hareket etmek doru
deildir " dendi. Sonuta, Jing " ttifak Andnn " ba olamad. Daha sonra, Jing'in
haleflerinden Diao, Lordlar arasnda birinci lord olmakta baarl oldu.

Diao'ya veziri Wei Jiang ok yardm etti. Devlete olan borlar lavedildi, vergiler hafifletildi,
sululara daha anlayl davranld, skntda olanlara yardm edildi, devlet harcamalarnda
ksntlar yapld, halkn angarya yk hafifletildi. Stokla mcadele edildi, herkes elindeki
stoklar elden kartt. lkede genel bir bolluk grld, skntlar ortadan kalkt.

66
Jin ile Chu (u) devletleri arasndaki, bitmek bilmez, ypratc kuzey, gney savalar srd
gitti. Bu savalar, halk iin byk aclara sebep oldu. M.. 6 c yzyln ortalarna
gelindiinde artk kimsenin i sava kazanamayaca belli olmutu ve herkes ok
ypranmt. Bu srada, Jin devletinin ve Chu devletinin i sorunlar nem kazanmaya balad.
Jin, kendi iinde byk ailelerin iktidar savalar nedeniyle paralanmt. Chu'ya ise yeniden
glenen Wu devleti saldrmaya balad. Bu durumu deerlendiren Song devleti bar
giriimlerini balatt. Jin ve Chu'nun bara evet demekten baka areleri kalmamt.

Jin ve Chu devletleri aralarnda, dier devletler zerinde kuracaklar bir tr ikili egemenlik
konusunda anlatlar. Olan ufak devletlere olmutu. imdi, onlar, iki tarafl hara veya vergi
veriyor ve gittike yoksullayorlard. O dnem in'inde, genel kan, korkunun ve savan
uyum ve dzen iin gerekli olduu yolundayd.

" Korku olmaynca kstahlk olur. Kstahlktan dzensizlik doar.

Devletlerin bekas ve yok olular, nlenmek veya tannmamak, bunlarn hepsi sava
silahlarna baldr ".

Her eye ramen, Jin ile Chu (u) devletleri arasndaki gergin bar, epey srd.

6 c yzyln sonunda, stn bir devlet adam olan Zheng'in ba veziri Zi Chan sahnedeydi. Zi
Chan efkatli, ince ruhlu ve ayn zamanda pheci bir kiilie sahipti. Dini ritellere de pek
olumlu bakt sylenemezdi. " Gn hikmeti bilinmez " diyerek, bir takm felaketlerin
tekrarn nlemek iin kurban kesilmesine kar kyordu. Ona gre halk yumuaklkla itaat
altna almak, zordu. Bunu ancak, zel kiilii olan yneticiler yapabilirdi. zel olmayanlarn,
halk sertlikle ynetmesi daha doru ve kanlmaz bir yoldu.

Zi Chan yneticilik konusunda yaratc fikirlere sahipti. Yneticilii sistematik bir hale
getirmeye alyordu. nce tarlalarn kadastrosunu karttrd. ifti aileleri gruplar halinde
rgtleyerek hem vergi koydu ve hem de vergiyi denetim altna ald. Deiik sosyal statdeki
insanlar farkl giysiler giymeye mecbur etti. Halk, Zi Chan'n politikalarna tepki
gsteriyordu. Ama Zi Chan'n politik grne gre, devlet yararna olan gerekler, ne
pahasna olursa olsun, yerine getirilmeliydi. Halk iin " halk martarak memnun etmek
mmkn deildir " diyordu. iftilerin toplanarak konuabilecekleri, devlet politikalarn
eletirebilecekleri zel toplant yerleri organize etti. Zi Chan'a gre, halk su gibiydi. nn
kapatmamak, onun ar ar ve kontroll bir ekilde akn salamak gerekliydi. Bu nedenle,
ifti toplantlarn eletirerek, toplantlarn yasaklanmasn isteyenlere kar durdu ve
toplantlarn devamn salad. O, bu toplantlardaki eletirilerden ve fikirlerden istifade
ediyor, onlar sayesinde devleti daha iyi ynetiyordu. " Onlar bizim retmenlerimizdir "
diyerek, alttan gelen fikirlerin nemini vurguluyordu.

Zheng devleti ceza yasalarn, bronz kazanlar zerine yazdrtarak, bir anlamda herkesin
grecei bir ekilde onlar belirlemi ve yaynlam oldu. Bu uygulama yasalarn yazl olup,
olmamas gerektii konusunda bir tartma balatt. Eski hkmdarlar, ceza yasalarn byle
yrrle koymazlard, hkmleri genel ilkeler dorultusunda verirlerdi. Ayrca, halk yasalar
ve cezalar bilirse, devlet byklerine kar saygs azalr diye de korkuluyordu. Zi Chan,
zellikle Jin devleti dnrlerinden gelen eletirilere kar kmad. Sadece, " Ben yetenekli
deilim ve gelecek nesiller zerinde etkim olmayacak. Benim tek endiem yaadmz a
korumak " diyerek, eletirileri yantlad.

67
Bir sre sonra, Jin devleti de kendi yasalarn demir kazanlarn zerine yazdrarak, Zi Chan'n
yolundan gitti. Ancak bu tarz Konfyus tarafndan iddetle knand. O gnk, yazl yasa,
szl yasa tartmalar, hala nemini muhafaza etmektedir. Szl gelenek, yallar tarafndan
srekli yeniden yorumlanarak, gnn koullarna uydurulmakta ve belli bir esneklik
salanmaktadr. Yazl olan yasada, esneklik yok denecek kadar azdr. Yazl yasalarn, gnn
koullarna adaptasyonu zor olduundan, aslnda bugn gemie gre deerlendirilmektedir.
Bu da adaletsizlik kayna olabilir. Dier taraftan yazl olmayan yasalarda keyfilik ilkesi ar
basar. Tm toplumlarda adalet datmann zorluu buradadr. Ancak antik Mezopotamya
yasalarnda, Romada da On ki Tablet yasalarndan balayarak yazl yasalarn bu
keyfilii azaltmas ve giderek yok ermesi arzulanmtr.

Zi Chang dneminde, Zheng devleti gl bir devlet deildi. Jin devletinin dayatmalarna
kar, zgrln ve onurunu korumas gerekiyordu. Ama bunu yapacak askeri gten
mahrumdu. Zi Chang, byk bir diplomatik ustalk gstererek, ne Jin'in dmen suyuna girdi
ve ne de saygszlk yapt. Zi Chang sayesinde, Zheng devleti Jin devletine ihanet etmeden,
kar koymasn becerdi.

" Baharlar ve Gzler " dneminin sonuna doru, denizlerde gl olan iki devlet ykselie
geti. Bu devletlerden biri Yangsi'deki Wu, dieri kuzey Zhejiang'daki Yue devletleri idi. Bu
iki devlet arasnda, sel basknlarnn silah olarak kullanld, gerilla sava taktiklerinin
denendii, yine ok kanl ve acl savalar oldu. Bir sre Wu devleti ar bast. Hatta
dmann yok etme noktasna geldi. Ama sonunda, M.. 473 ylnda Yue kral Gou Chian.
Wu kraln yenerek, Wu krallna son verdi.

68
Baharlar ve Gzler bir vahet dnemidir

M.. 771 den M.. 473'e kadar sren dnem, aslnda bir vahet dnemiydi. Sava
kazananlar dmanlarnn kulaklarn kesip, tapnaklara sunarlard. Tutsaklar keserek,
kanlarn tren davullarna srerlerdi. nsan hayatnn ve insan uzuvlarnn hi bir deeri
yoktu. Krallar masum insanlar zerinde silahlarn denerler, sadakatlerini ispatlamak iin
vezirler kendi ayaklarn, kollarn keserlerdi. Hkmdarlarn lmnde, onlarn siyasi
yaknlar ve daha pek ok insan ldrlerek, br dnyada hkmdar takip etmeleri istenirdi.
Bu insanlarn bir ksm kendi istei ile bir ksm da zorla hkmdarn lmne elik ederdi.
nsanlar kendi grtlaklarn verilen bir emirle kendileri keserlerdi. Bu dnem, ite byle,
anlatlamayacak kadar vahi bir dnemdi.

Bu vahi dnemde, toplumsal uyum,

dini ayinler ve karizmatik kiilik sahibi
yneticilerin abalar ile salanyordu.
Trensel davranlar, devleti
dzenleyen hiyerari ile uygun
davran ilkeleri olarak grlyorlard.
Bu tresel davranlar bilerek ihlal
eden kii, soylu bile olsa idam edilirdi.
Mzik, nesneler arasnda uyumu
yaygnlatran kozmik bir byyd. Bu
ortamda felsefi dnce gittike
berraklat ve ahlak zerinde
younlat. Erdem ve erdemli olmak
zerine ok tartld. Ancak tm bu
tartmalarn iinde devletin zel bir
yeri vard. Devletin, gk ve yere (yani
doaya) eit bir ortak olduu anlay
dncenin merkezine oturmutu. Bu
durumu anlatabilmek iin birka
rnee bakalm. Jin devletinin ba
veziri Zhao Wensi'den bahsedilirken, "
Gkyznden byk bir felaket
gelmeme nedeni Zhao Wensi'nin
abalarnn rndr " diye
vlyordu. M.. 6 c yzyln sonuna
doru, in'de ejderhalarn azaldna
Ejderha (in) dair genel bir kan olumutu. Bunun

69
nedeni, devletin ejderhalardan sorumlu memur bulundurmamas idi. Bu makam lvedildii
iin, ejderhalar saklanyor, remekten vazgeiyor, ocuk yapmyor, sonuta yok oluyorlard.
Yani, ejderhalarn azalmasnn nedeni, ejderha obanlar soyunun yok olmasyd. Ancak,
herkes byle inanyor demek deildi. Bunlar doal olaylardr, insan davranlar ile bir ilikisi
yoktur, diyenler de vard.

Ejderhalar imparator ile ilikilendirilen ve genellikle iyi gleri temsil eden bilge (hikmet
sahibi) yaratklardr. lk olarak yamur tanrlar olarak ortaya kmlardr. Su ile ilgili
rituellerde yer alrlar ve in mitolojisinin temel unsurlardr. rnein in ylbas olarak
yaplan kutlamalardaki ejderha dans bir yamur duas rituelidir. Gl nehir ve akarsularda su
kaynaklarnda yaadklarna inanlan ejderhalar, indeki bitmez tkenmez kuraklklar
nedeniyle daha da nemli olmulardr. Onlarn yokolmas insanla alk ve aresizlik getirir.
in mitolojisinde baz ejderhalar bireysel olarak ne kar. Sar mparatora savalarnda
yardmc olan, saanaklar yaratabilen, Ying Long bunlardan biridir. Yamuru ve rzgr
ynetebilen Shen Long, boynuzlu ejderha Jiao Long da nemli ejderhalardr. Gksel
ejderhalar rzgr ve yamuru kontrol ederken, gizli hazineleri koruyan, deniz ve nehirlerde
yaayan dnyevi ejderhalar da vardr.

Bu dnemde hyanet, verilen szn nemi, uzun uzun tartlmtr. Bir blm dnr
(bunlar ayn zamanda devlet memuru da olabilirler), verilen sz tutmann nemini bir gven
meselesi olarak gryorlard. Gven ortadan kalkarsa, devlet mekanizmas ileyemez
diyorlard. Gven, halkn koruyucusu idi. Bir blm ise, bu sava kar kyor, " nemli olan
istediini elde etmektir " diyordu. Btn bunlarn sonucu olarak, in'de, gvenin yani ihanet
etmemenin ve verilen sz tutmann peinden ne pahasna olursa olsun giden mritler olduu
gibi; Devletin li menfaatleri neyi gerektiriyorsa onu yapan, yani ihaneti ve verilen szleri
tutmamay bir erdem meselesi haline getirmeyenler de vard. Politika, bu grlerin hangisi
ar basarsa ona gre dzenleniyordu.

Bu dnemde, in'de Tanr veya tanrlar deil, insan ne karlyordu. Konfyus'un ki gibi
rehber yazlar vard ve bunlar otorite olarak deerlendiriliyorlard. Bu yazlar, kutsal bir g
tarafndan yollanm, vahiy yoluyla indirilmi talimatlar deildiler. Kimse, bu yazlar byle
alglamyordu. Bu yazlar, doruluk hazineleri idiler. Halk nemliydi. nk halk ruhlarn ev
sahipleri idi. Kolektif ruh gc halkta vard. Gk ise kendi bana, tanrlar leminin gcn
tayordu. Daha nce de ifade edildii gibi, Gk ile Kolektif g arasnda devlet yer alyor ve
dzenin almasn etkiliyordu. Gk ve ruhlar, honut kalmadklar bir devleti
mahvedebilirlerdi, Ancak Gn, her zaman, halkn isteinin takipisi olduuna inanlrd.
Yani halkn dncesi ve yargs ok nemliydi. Bu ruhsal anlatm, pratikte, " Halkn destei
olmayan bir hkmet, kendi isteklerini yerine getiremez " demek oluyordu. Bu, ayn zamanda
bir eyi istemenin, ayn zamanda o isteneni gerekletirmek olduu fikrine de gidiyordu.
Halkn isteine kar gelmek demek, felaket demekti. Trenler, zellikle mzik, insanlarn
kalplerine huzur getirerek, erdem hissini aa kararak, halkn psikolojik dirginliini salar
ve bylece ynetime katkda bulunurdu. in yaamnda bu kadar nemli olan mzikte akort,
rezonans vb. gibi konularda yeterli bilgi birikimi olumutu. Artk inliler her trl mzik
aletini dzgn ve akort tutacak bir biimde retebiliyorlard. Uyumu ve huzuru simgeleyen
mzikte hataya yer yoktu.

Baharlar ve Gzler dneminde, brokrasi artk iyice yerlemi ve ortaya, tabiri caiz ise, bir
memurlar snf kmt. Daha, Chou dneminde, brokrasinin teekkl etmeye balad
anlatlmt. lk memurlar, isiz kalan Shang ailesinden devirilmi olmaldr. Chou'larn,
lkeyi iyi ynetebilmek iin, isiz kalm iyi eitimli Shanglarn bir ksmn devlet memuru

70
olarak grevlendirdikleri bilinmektedir. Zamanla, memurlar glenerek, memur aileleri
oluturmaya balamlardr. Bir inlinin ailesine kar ykmllklerinin gerei olarak, bir

memurun, akrabalarn ie alarak memur yapmas kanlmaz bir sonutur. Daha sonralar,
tara ynetimlerine tayin edilen memurlar, kazandklar paralar topraa yatrarak, byk
toprak sahipleri haline geleceklerdir. Memurlar bir kere toprak almaya balaynca, artk, siyasi
glerini de kullanarak, topraklar kyllerden yok pahasna alyorlard. Bylece ortaya "
memur kkenli toprak lordlar " dediimiz gl bir snf kacaktr. Buna benzer ve paralel
bir gelime de, tccarlar iin yaanmtr.

71
inde Byk Toprak Sahipleri

Garnizonlarn evrelerinde oluan yerleimler ehirlere dntke becerikli zanaatkrlar da

tccar oldular. Mal satndan kazanlan paray biriktirmek inde ok zordu. Para olarak
kullanlan genelde bakr veya tun idi ve ok yer tutan bu paray saklamak iin depolar
yapmak gerekiyordu. Parann byle saklanmas ise ok tehlikeli idi. Etrafta kolayca borca
giren ve borcunu deyemedii iin topran kolayca kaybedebilecek ok sayda kyl
varken, kymetli metalleri yani bir anlamda paray tehlikeli bir biimde biriktirmek istemeyen
bu tccarlar, yok pahasna elde edebildikleri topraklar toplamaya baladlar. Zaten feodallerin
saysnn binlerden onlu saylara inmesi sonucu, pek ok toprak inde boalmt. Ticaretle
zenginleen tccarlar, paralarn topraa yatrmaya baladlar. Bylece ilk kez inde para
karl arazi alm balad. Fakirleen soylularn ile kyllerin topraklar, alp deyemedii
borlar karlnda el deitirmeye urad.

Topran kaybeden kylleri de bu topraklarda kendileri iin acmasz koullarda

altrmaya devam ettiler. Zamanla topraklarn asl sahibi durumundaki prenslerin karsna
yeni ve bamsz bir toprak aalar snf kt, bu da feodalite dzenini temelinden sarst. ok
gemeden bu tccarlara bir i kaps daha ald. Genileyen gl prenslikler, vergileri efektif
toplayamamaktaydlar. Tccarlar ise, bu toplanamayan vergiyi pein verebilecek gteydiler.
Pein vergi feodalin de iine geliyordu. Hkmeden snf vergi toplamak iin tccarlar
kullanmaya baladlar ve byk tccarlar vergi mtelzimi oldular. Ksa zamanda da
vilayetlerdeki en byk idari amir olup ktlar. Bu geliim, ayn zamanda, kk asillerin
tasfiyesini kolaylatrarak, " Bahar ve Gzler " dneminin bitiine yardm etti.

Bylece ister tccar kkenli, ister memur kkenli olsun ortaya byk toprak sahipleri
kmt. Bunlar ayn zamanda vergi topluyor ve idari grevlerde bulunuyorlard. Aileler aras
evliliklerle, birletiler, glendiler. Bu toprak sahibi ailelerle, feodal (asil) ailelerin
menfaatleri de elimeye balamt. Memur kkenli byk toprak lordlarnn iine, merkezi
yaps kuvvetli devletler geliyordu. Hatta btn in'i birletirecek tek bir devlet veya birka
devlet en iyi zm olabilirdi. " Baharlar ve Gzler " dneminin bitmesini ve " Savaan
Devletler " dneminin balamasn salayan, en nemli etkenlerden biri de, ite bu memur
ailelerinin bilinli abasdr. Bir ka yzyl iinde, in tekrar birlemi bir devlete
kavuacaktr. Bu gelimelerle birlikte, i (Ch'in) prenslii de gittike glenmekteydi. i'nin
(Ch'in) merkezlemesi ile birlikte, memurlara dayal merkezi yap da geliti.

" Baharlar ve Gzler " dnemindeki savalar srasnda, feodal prensliklerin gebelerle
uraacak vakit ve imknlar olmadndan, inin bu dnemi gebe boylar iin bir refah ve

72
dinginlik dnemi oldu. Ama zamanla baz prenslikler ve zellikle i (Ch'in) prenslii
glenmeye balamas durumu tekrar deitirdi. Glenen prenslikler, gebeler aleyhine
kuvvetlenmeye baladlar. Glenen, blgelerindeki gebe boylar kovmaya ve denetimleri
altna almaya alt. Gebelerin geimi yine zorlamt.

Birok katliamn yaand

Baharlar ve Gzler ve
Savaan Devletler
zamanlarna ait bir hikye in
homoseksel tarihinde bir
klasiktir ve eftaliyi
Paylamak veya Isrlm
eftali diye adlandrlan in
homosekselliine ait bir tabir
brakmtr. Baharlar ve Gzler
zamanna ait Weinin Byk
Kral (Prensi) Ling ile dk Mizi
Xia arasndaki ak hikyesidir.

Mizi Xia, Weinin Efendisi

Lingin erkek sevgilisidir.
Mizi Xia Tutkulu bir ak yaanmaktadr.
Bir gece yars Mizinin
annesinin hasta olduu haberi
gelir. Mizi byk bir riske girerek, Byk Efendinin arabasn izinsiz alarak annesine gider.
Bu suun cezas bacaklarnn kesilmesidir. Byk efendi deil ceza vermek annesi iin
bacaklarnn kesilmesi riskini bile zerine alabilen bu fedakr evladn davrann ver. Bir
baka gn Hkmdarlk bahesinde iki sevgili gezerken Mizi alak bir daldaki olgun ve ok
gzel grnen bir eftaliyi gzne kestirir ve koparr. Bu kadar ok arzulamasna ramen
birka srktan sonra kalann Byk Efendiye verir. Byk efendi onun bu fedakrln da
kendisinin ne kadar fazla sevildiinin gstergesi kabul ederek vg dolu szlerle Miziyi
yceltir. Zamanla Mizinin gzellii solar ve Efendinin tutkulu ak biter. Ling, Miziyi
arabasn izinsiz kullanmakla ve bu da yetmiyormu gibi kendisine byk bir kstahlkla bir
ksm yenmi eftaliyi yemesi iin verebildiini syleyerek sular. Bunlar cezas ar
sulamalardr ve Mizi aresizdir. Tutkulu ak ykc bir nefrete dnmtr. Tpk mevsimler
gibi der yazar. Homoseksel ilikiler iin eftali tabiri bizce hem ilikiyi yceltmek hem de
kalc olmadn geici bir tutku olduunu vurgulamak iin kullanlmakta. eftaliyi
paylama tutkusu veya srlm eftali?

73
Konfyus

Baharlar ve Gzler dnemindeki

uzun sren paralanm yap, in iin
uzun soluklu sonular dourdu.
Bunlarn en nemlilerinden biri, yeni
bir snfn, bilgeler (Ju, shi) snfnn
ykselmesidir. Bunlar, bilge
brokratlar olarak, bundan sonraki
in tarihinin en etken unsuru
olacaklardr. ster Baharlar ve Gzler
dneminde olsun, ister Savaan
Devler dneminde olsun okuyan,
eitim gren insan says fazla
deildi (in leinde az olmak, Bat
leinde az olmak demek deildir).
Bilgeler, devlet, devlet dolaarak
kendilerine srekli i ararlard.
Bunlar feodal prenslerin ocuklarn
eitir ve devlet brokrasisine
danmanlk yaparlard. Bilgelerin
iinde ise en mehuru
Konfyusdur.
Konfyus
Shanglardan gelen rahiplerin,
zamanla bilgeler grubunu
oluturduunu sylemitik. M.. 771 de Chou imparatoru, siyasi iktidar kaybedip, elinde
sadece dini iktidar kalnca, bilgelerin (shi, ju) etkileri de artt. Bunlar, adetler, kurbanlar ve
btn merasimlerin uzmanlar kabul ediliyorlard. Bildikleri ve rettikleri olmazsa olmaz
sanatlarn, tre, tarih, yaz ve konuma sanat, hesap, ok atma, sava arabas kullanma olduu
da anlatlmt.

Tarih, daha dorusu soy bilgisi, dini trenleri, ataya kurban sunmaya dayanan bir lkede ok
nemliydi. Ayrca, Feodallerin iktidar mcadelelerinde kutsal atalara dayandrlan soy
aalarnn oluturulmas, iktidarn yasalln tayin eden nemli bir unsurdu ve Jular genelde
bu iin uzman idiler. nk geleneklere gre imparator tahta sadece kuvvet kullanarak deil,
ancak Tanrsal bir meneinden geldii iin geebilirdi. Bu nedenle feodal hkmdarlardan biri
imparator olmay aklna koyarsa, ncelikle kendi soyunun da iktidardaki imparator kadar
soylu kkten geldiini yani tanrsal kkenini ispatlamak, hi deilse soyunun imparatordan
daha eskiye dayandn gstermek zorunda idi. ktidar mcadelesine girmeyen soylularn ve
zenginlerin de soy kt oluturmalar adettendi. nk byle bir ktk oluturmadan

74
insanlarn dini grevlerinin nemli bir paras olan, dedelere ibadet ve kurban sunma iini
doru yapmak mmkn olmuyordu. Nitekim Konfyusuluk da stat Kungun
tasarmladna gre; insanlarn dinsel devlerini, " dedelere ibadet ve trelere uygun drst
bir hayatta ve etrafnda saysz yardmclar bulunan Gk memnun etmek " olarak
tanmlyordu. Bu nedenle Gk gibi dedelere de doru ve dzgn ibadet yaplmal idi. Soy
ktnn nemi tartlamazd.

Tre bilgisi ok kapsaml idi. Musiki ve dans, nezaket, her trl davran bilgisi, protokol
kurallar, kutsal ritellerin ve her trl trenin doru ve eksiksiz yaplmas, zetle inli
asilzade veya ynetici olmann incelikleri, bu bilgilerin renilip zmsenmesinde yatyordu.

Yaz, sz syleme, hesap bilgisi de gen kiizadelerin kazanmalar gereken doal becerileri
arasndayd.

Zamanla Jular (Bilgeler) ok glendiler. Bilgi ve becerilerini dirhem dirhem satmaya

baladlar. Klklar ile hem halktan hem de soylulardan kolayca ayrlrlard. Geni kollu
kaftanlar, bellerindeki ipek kuaklar, yeim plakalardan yaplm ssleri, tyl yksek
apkalar, drt ke ayakkablar ile ssl ve abartl giyinileri vard. Ar ar yrrler, ok
eilerek selam verirler, resmiyetten ve terifattan asla ayrlmazlard. in toplumunda ok zel
bir yerleri vard. Yazl veya szl geleneklerin szcleriydiler. Toplumun hafzas ve
hafzlarydlar. Trenlerin, ayinlerin, sungularn ve kurbanlarn, bayramlarn uzmanlar,
karmak saray ayin ve terifatnn yneticileri vb Velhasl inin olmazsa olmazlarydlar.

Chou (eu) hanedanlnn son devirleri, imparatorun artk sembolden baka bir ey olmad
gnleri, in aydnlar arasnda en ok filozofun yetitii zaman olmutur. inlilerin birinci
stat saydklar stat Kung veya Kung Fu Dsi yahut Cizvit misyonerlerinin verdii ve bizim
tandmz adla Konfyus imdiki antung ilinin bulunduu blgenin gney batsndaki Lu
prensliinde M.. 551 ylnn 27 Austos gn domutu. Bu tarih aa yukar Hindistanda
Buda (Buddha), Yunanistanda Pythagoras ve Mezopotamyada Nebukadnezarn yaad,
Yahudilerin Babilde esir olduklar zamandr.

Konfyus Shang (ang) ailesindendir. stat Kung btn hayatn, sosyal ilikilerde uyuma
ve adalete dayanan felsefesini gelitirmeye ve yaymaya adamtr. Konfyusuluk, sosyal
yapda uyum doktrini olarak tanmlanabilir. stat Kung evrende bir ahlaki dzenin
bulunduuna; insann grevinin bunu renmek ve uygulamak olduuna inand.
Konfyusular olduka aklc fikirlere sahiptiler ama doa yerine insann kendisini
incelemeyi, sosyal problemler zerinde younlamay tercih etmilerdir.

Asillerin ocuklarna dersler vermi, eitli devlet memurluklarnda bulunmutu. Ancak,

verilen grevleri yapmakta pek baarl olamyordu. Bunun sonucu olarak, srekli bir ii
olamyor, feodal beylikten feodal beylie dolap duruyordu. Sonunda, i peinde komaktan
yorulup, doduu kente, Lu'ya dnp, ocuklara dersler vererek yaamn idame ettirdi.
in'de kent, kent dolat dnemde, adil ve kendi retisine uygun bir kral arad ve bunu
bulamad iin, baba evine dnd de sylenir. Bir baka iddia da, kendinin mparator
olmak istedii ve bunun alt yapsn oluturmaya altna dairdir.

Konfyus'un retisi, saf kendi retisi deildir. Kendinden nce, pek ok bilge tarafndan
dnlm, incelenmi ve olgunlatrlmtr. Daha sonra kayt altna alnan retiler, in
asilleri iin ahlak kurallar haline dnmlerdir. Zaten, hatrlanaca gibi, Shang
imparatorluunun bandan beri, iliki ve ynetimde, ahlaka, byk nem verilmekteydi.

75
Konfyusun retisinin temelinde Gk dini yani amanizm vardr. Gk, keyfi bir ynetim
gsteren ilahi bir despot deildir, kanunlarn ve kurallarn var oluudur. Gkteki varlklar, Tao
denilen kanuna uygun hareket ederler. Nasl, gne, ay ve yldzlar kanunlara uygun hareket
ediyorsa, yeryzndeki insanlarn da dnya kanunlarna uygun hareket etmesi gerekir.
Hkmdar, Gn olu olarak, Gk gibi davranmal yani gndelik olaylara karmamaldr.
Hkmdar G rnek alan davranlarda bulunmal ve halkn bu davranlarla eitmelidir.
Bunun yolu merasimlerden, hatasz ritellerden geer. Merasimler hatasz olursa, dnya
zerinde de iler yolunda gider. Fertler de yaantlarn merasimlere uydurduka, dnya
zerindeki iler dzelir. Bu dnce tarz in halkn daima derinden etkilemitir. Bu etkiye
rnek vermek iin, anghay'da yaplan ilk demir yolunu gsterebiliriz. Halk demiryolu
inaatn, topraa zorla mdahale olarak kabul etmi ve bunu kanunlarn doal akna yani
Tao'ya kar bir davran olarak alglamtr. Tao'ya kar davranmak, kuraklk, sel, dier
doal afetler gibi sonular vereceinden, halk yeni denen demir yollarn skmtr.

Konfyus siyasi karklk iindeki bir lkede dzeni ve adaleti arad. nsan hayatnn ok
ucuz olduu bir dnemde insana saygy tledi. Eitimin yaygnlatrlmasn istedi.
Ynetici ve brokratik mevkilere soy aacna bakarak yaplan atamalar yerine, bu mevkilere
bilgili ve yetenekli kiilerin sosyal snflarna baklmakszn atanmas fikrini savundu. Btn
bunlar o devirler iin devrim niteliinde fikirlerdi. Nitekim stat okulunun kaplarn
kendisinden ders almak isteyen herkese at. Bylece, o zamana kadar, toplumun yalnz st
kesiminin yararland eitimden, yetenekli ve istekli olmak koulu ile fakirler de
yararlanabildi. Bu inde gerek bir yenilikti. rencilerin temel erdeme erimesi
istenirdi. Bunlar feodalite ruhuna uygundu ve nem srasyla yle idi: Hkmdara ballk,
retmene ballk, babaya ballk. Evliya elebi okunduunda ayn lnn orada da
olduu grlmektedir.

Konfyus inin olmazsa olmaz alt sanatndan ok atma ve araba kullanmay, kendisi bu
konularda ok yetkin olmasna karn retmemitir. stat Kung musikiye zel bir nem
verirdi. Btn inliler gibi musikide byk bir kuvvet olduuna inanrd. nk musiki bir
ruha dierini aklar, tedavi eder, toplumda ve dnyada dzeni, bar salard.

renimin sonunda " Erkek apkas giydirme " treni yaplrd. Gen (soylu) salarn
uzatrd. obanpskl otu ile baklan falla tren gn tespit edilir ve anne, baba, dostlar
huzurunda gence erkeklik alameti olan apka giydirilirdi.

" Bu tren gnnde erkek oldun. ocukluk duygularn stnden at ve gerek bir erkek gibi
davran... htiyarln mutlu gesin, talihin parlak olsun ..."

Trenin sonraki blmnde delikanlya yetikinlik yani resmi ad verilirdi

" Ayinler ve trenler yapld... Bu uurlu tren gnnde senin adn bildiriyorum. Bu ad
mkemmel olandr ve sana uur getirecektir... Sa topuzu olan bir soyluya yakr bir addr
Onu al ve daima muhafaza et. ..."

Konfyus'a gre, aile cemiyetin bir hcresidir. Ailenin reisi ise en yal erkektir. Devlet ise,
ailenin geniletilmi halidir. Bu da, bilindii gibi, kabile yaamnn, bozkr yaamnn yerleik
dzene bir uyarlamasdr. Oul babaya, kadn kocasna kaytsz artsz itaat edecektir. Aabey
ile kardeler arasndaki ilikiler ve arkadalar arasndaki ilikiler tanmlanmtr. Aileyi
devlete balayan ba da, baba oul ilikisi gibi bir badr. Konfyus retisi, bununla, Gk
dinini, aile sistemini ve devlet sistemini birletirerek, btnletirmektedir.

76
Buraya kadar anlatlan btn devirlerde, in'in temel toplumsal birimi nesli bir arada tutan
ailedir. Erkek, yetikin oullar ve torunlar ile lene kadar ayn at altnda yaard. Bu aile
yaps, toprakta zel mlkiyetin tam olarak ortaya kmasn nlyordu. Ama dier taraftan
topran blnp, ufalmasn da nlyordu. Burada evladn sadakati ve boyun emesi, bu
kurumun varlnn gerek artyd. Birlikte yaamak, gemite genel bir tarz olarak, son
zamanda azalmasna ramen hala devam ederek, daha byk aileler tarznda da olabiliyordu.
Halk nesilli bir aile biriminde yaarken, asiller ve hanedanlar tam anlamyla byk aile
tarz yaam tercih etmi ve hatta gelenek bu tarzda olumutur. Hanedanlar ise, asillerin
byk aile tarz yaamlarn dllendirmilerdir. Nesiller boyu birlikte oturan, mlklerini tek
elde tutup blmeyen ve birlikte davranan soylarn says az deildir.

Konfyus retisinin e cinsellie bak pek net deildir. Konfys retisine ait el
yazmalar erkeklerin ve kadnlarn geleneksel rollerine uygun davranmalar gerektiini syler.
Tersine davranlar doa kanunlarna uygun olmaz der. Ama Konfyizmin el yazmalarndaki
sular veya utan verici haller listesinde homoseksellik yer almaz. Bir erkek grevlerini
yapyorsa erkek sevgilisinin de olmas onun kiisel meselesidir. ocuklarnn olmas in
geleneinde bir erkek iin ok nemlidir. Bu yzden bir erkein yalnzca erkek a olmas
grev duygusu ile badamaz ve ho grlemezdi. rnein baz mparatorlarn kadn giysileri
ile dolamas ktye delalet olarak alglanrd.

Burada, Trklerde de rastladmz baz adetlere deinmek gerekecektir: l gmme ve yas

tutma. in'de ve Trklerde len kii hemen topraa verilmez. Bunun iin bir sre beklenir ve
gmme gn geldiinde, ceset veya klleri topraa verilir. Bu sre kimi zamanlar,
geleneklerle belirlenir, bazen de fal yntemi ile bulunur. Konunun akla kavumas iin
Konfyusun ebeveynlerinden rnek verelim. Konfyusun babas lnce, geici olarak
gmlr. Birka yl sonra, falla baklarak renilen yere, yani asl mezar yerine kemikleri
tanr. Konfyusun annesi ldnde, stat 27 ay yas tutar. in gelenekleri evladn
anasnn yasn, kendisini karnnda tad srenin kat kadar olmasn ngrmektedir. Yas
srasnda hibir i yaplmaz.

in kaynaklarna gre Trkler (Trkler, Gktrkler) nceleri llerini yakyorlard, sonralar

gmmeye baladlar. Ancak l yakma, gmme veya bir aata sergileme ekillerinin
hepsinin ayn zaman diliminde kullanlm olabileceini sanyoruz. nk bunlar ayn amaca
ynelik farkl yntemlerdir. Esas ama lnn kemiklerini sonbaharda yani yaprak dkm
zaman veya ilkbaharda yani yapraklar yeni karken yaplacak olan cenaze merasimlerine
kadar saklamakt. Cenaze merasimlerinde byk gsteriler yaplrd. l gmme trenlerine,
o yrede bulunan herkesin katlmas gerekirdi. Mezara, lye br dnyada lazm olacak ve
ok sevdii eyalar da konurdu. Bunlarn arasnda atlar, cariyeler, lnn kars ve yakn
adamlar da olurdu. Ancak, daha sonraki tarihlerde lnn karsnn ldrlerek beraber
gmlmesi detinden vazgeilmi, bunun yerini lnn karsnn aile iinde tekrar
evlendirilmesi deti gelmitir. Geride kalan kadn, l kocasnn en yakn ile kendisi yakn
akraba olmama koulu ile evlenirdi. Bylece, kaynbiraderi veya vey olu ile evlenen
kadnlar grlmeye baland. Bu adet sadece Trklere mahsus deildi. inde de benzer
uygulamalar grlyordu. Bu konuda kimin kimi etkiledii de ak deildir.

Trklerde lnn gmlmesinden 40 gn sonra ly anmak iin tren dzenlenirdi. Bu adet

bugn hala Trkler tarafndan uygulanmaktadr.

77
Tao

Tao ayini

Konfyus ad altnda zetlenen felsefe in'de geliirken, buna paralel Taoculuk da bir din
hviyetine benzeyen bir kimlik kazanmaya balamtr. Taoculuk din ile felsefenin, by ile
ilkel bilimin karmdr. Tao peinden koulan hedef anlamnda tercme edilebilinir.
Peinden koulan bu hedef ise " gidilen yol " dur. Bu yol Evrenin asli gc anlamnda "
doann dzeni " olarak ta anlalabilecek felsefi ve ruhani bir ierik ifade eder. Burada her
eye kadir bir g kastedilmemektedir. nsan da iine alan, evreni de kapsayan, byk bir
varln her yerde mevcut olan gcdr bu.

Taoizm, inin M.. VIII. ve V. yy arasndaki bitmez tkenmez savalar esnasnda feodal
prenslere balanmak yerine sosyal hayattan tamamen ekilerek, dnceye ve doay
incelemeye dalan filozoflar arasnda gelimitir. Bu filozoflar hem byclere ve hem de
amanlara ok ey borludurlar. Doada egemen olan ok saydaki ruhlar, irili ufakl
tanrcklar, kutsal ve tapnlan birok ey, Taoculuu etkilemi ve doann dzenini esas alan
bu inanc oluturmutur. Bu dzen yle bir dzendi ki bir emir, bir dayatma gcyle deil
kendi doasnda bulunan dorulukla her eyi yaratmakta ve ynetmektedir. Bu inan oluunca
nesnelerin varolu nedenlerini renme ve doay gzlemleme ve deney yapma istei
kanlmaz oldu. Taocu, doay, elde edecei bilginin yarataca i huzuru iin inceler. Bat
tarz dncedeki gibi, onda doaya hkmetme istei yoktur.

Doaya kar g kullanmak, doaya hkmetme arzusu bir Taocuda yoktur. Bu tr " ters "
anlalabilecek hareketlerden Taocular hep kanmlardr. Konfyusularn aksine, Taocular
sosyal olaylar ve fikirlerle, insann sosyal ynleri ile hi ilgilenmediler. Deneyler yapan,
doay iyi gzlemleyen filozoflar olmay becerdiler. Bireycilii savundular, bireyin

78
lmszlne inandlar. Bedenin lmsz olabilmesi iin zel beden hareketleri ve benzeri
yntemler gelitirmeye, ilalar yapmaya altlar. Taoculukta minerallerin ve zellikle de
altnn zel bir yeri vardr. in'de simyagerlerin ana hedefi lmszlk iksirini bulmak
olmutur. Taoculuk biyoloji ve kimya alannda byk bilgi birikimine sebep olmutur.
Taoculuk ta zamanla bir din haline geldi.

Skntlarla dolu in tarihinde halkn ok ezildii bellidir. Doann, her kademedeki

grevlinin, yerel ve merkezi otoritelerin basks ve halkn aresizlii inanlmazdr. Bunalm
ve mutsuz in halkn ahlaki ve ruhsal adan doyuran ve kaybolmuluk hissinden kurtaran
phesiz ki Konfys ve ada Lao Tzedir. Konfyus retisi daha zel ve ahlaki eleri
ar basan bir felsefe idi. Bir nevi sosyal yapda uyum doktrini de denilebilir. Konfyus
halkn moral birikimlerinin ve mistik deerlerinin gz ard edilemeyeceini ve bunlardan da
yararlanlmas gerektiini farknda idi. retisinde bunlara da yer vermitir. Ama Lao Tze,
in felsefesine gizemli bir boyut ekleyerek, geleneklerle kaynatrarak neredeyse onun
imdadna yetimitir. nsan ve toplumu sosyolojik adan inceleyen Konfyscln
aksine Taoizm sosyal fikir ve olgularla hi ilgilenmediler.

Tao tapna Quingxu

Taoizm din ile felsefenin, by ile ilkel bilimin bir karmdr. Taoculuun temel iki kayna
vardr. Birincisi amanizmdir. Dieri Baharlar ve Gzler dnemindeki savalarda, Feodal
beylerin yannda yer almak yerine, sosyal hayattan ekilerek, doa lemini incelemeyi tutkulu
bir yaam tarz kabul eden, inli dnr ve rahiplerdir. Chou Hanedan zamanndan beri,
gebe aman sihirlerinin uyarlanmas ile by oktan beri kurumsallamt. Lao Tzenin
sistemi, bir lde aman inancndan kaynaklanarak, by kltlerinin gelitirilmesinde
yararlanlmtr.

Lao Tze mparatorluk Ktphanesinde ktphaneci idi ve ok sayda eski felsefe eserlerini
okuma frsat buldu. Eski eserlerden ok etkilendii sylenir. Lao Tzenin efsanelemi bu
okuma tutkusunu onun rencileri de benimsemilerdir. Onlar da, eski felsefi eserleri
okumann yannda into retiminin by sistemlerini incelemeye zel bir nem vermilerdir.
Lao Tze, Tao (Yol) adl Yaama Sanat Kitabnda Taonun gcnden ve tad srlardan
sz eder.

79
Konfyus ile Lao Tzenin karlap karlamadklar kesin deilse de, inde karlatklar
inanc yaygndr. Hatta birbirlerinden holandklar bile sylenir. Ancak bu iki okul her zaman
bir birlerine rakip, zaman zaman da dman olmulardr. Konfyusular Taoculuk gibi tm
ezoterik retilerin ve oklt ritellerin karsndadrlar.

Konfyusular, hem Taocu rahiplerin mistik bak alarna, hem de uygulama ve zanaata
dair tm ilere aalayc bir ekilde yaklamlardr. Mistizmle, okltizmle ve pratie de
geirilebilen doa kaynakl ilerle uraan Taocular akl d ilerle zaman harcayanlar
olarak nitelerlerdi. Taocu byc hekimlerin, bugn simya dediimiz sanatta ok
ilerlemelerinin altnda, hemen sonu alnabilecek ilerden olmas ve bu yolla Konfyusulara
stnlk salama isteinin bir paras olduu da sylenebilir. Taocu byc-rahiplerin
ncelikleri, ilerde Batl meslektalarnn yapacaklarnn tersine, altnn peinde olmak deildi.
Onlar lmszln peinde idiler. Vcudun kontrol altna alnmasna, bitkisel ve mineral
ierikli maddeler kullanarak lmsz bedenler yaratmaya altlar. Son zamanlarda bulunan
Taili Hanm mumyas ve benzerleri, bu konularda ne denli ileri gittiklerini gsterir.

Taili hanm

Laboratuarda bir eyleri starak kartrmak, kartrlanlardan farkl eyler elde etmek, baz
maddelerin yok olduunu ve bambaka eylerin ortaya ktn grmek korkutucu ve
yaratcdr. Bu hal kiiyi hem korkutur hem de cesaretlendirir. Taocu byc rahipler kimyay
ok ama ok sevdiler. mbik gibi birok alet edevat yaptlar. Barut gibi keiflerde bulundular.
Taocu rahip-byclerin nemli dier bir marifeti de yldrm aktrabilmeleri idi.

Kayna M.. III. yzyla dayanan Deimeler Kitab sembolik anlatml birok enin
yan yana yer ald nemli bir by ve felsefe kitabdr. Burada dnyay ve doal lemi
yneten temel eler, gizem dolu lemin verdii ipular ile aklanm ve dzen
modellenmeye allmtr. Dorudan doaya ait gzlemlerin yannda, halkn kt ruhlardan
kaynaklanan musibetleri kovarken syledikleri kutsal szckler dhil, kehanetlere ait
birikimler ve dier kltk birikimler bir arada ve ustalkla kullanlmtr. Bu kitap bu
anlamda ok uzun bir zaman diliminin doast konulardaki birikiminin zeti ve felsefi
ifadesidir.

Cin veya kt ruhlar bedenden veya yaanlan yerlerden kovmak, saaltmak, yamur
yadrma ayin ve byleri ise yaygn gndelik by ilerinden idi.

80
inde Wu denen resmi bycler ve bir de halk iinden yetimi olanlar vard. Wu eitimi
ciddi, zorlu ve uzundu. Taocu olmak isteyen adaylar, Tao mabetlerinde yetitiriliyordu.
Adaylar kabiliyetlerine gre falc, cin kovucu, mucize ustas, adak gibi snflara ayrlrd.
Kadnlar da erkekler gibi byclk sanatnda eitilebilir ve alabilirlerdi. Eitim ve
inisiyasyon adayn uzmanlna gre idi. Ortak olan ey inisiyasyonun yaplaca mabetteki
kabul noktasna kadar adayn hi yere bastrlmadan tanmasyd. Byle yaplarak, gnlerce
sren ibadet, oru vs. ile arndrp biriktirilmi enerjinin inisiyasyon ncesinde topraa
kamas nlenirdi.

in oklt sisteminde Ruhlar Panteonu veya ruhlar merdiveni fikri vardr. Sonradan
bu sistem Japonlarca da benimsenecektir. Bu Panteonda veya merdivende ruhlar hiyerarik
olarak yer alrlar. En tepede Tek Yce Varlk vardr. Onun altnda Gksel (melek) Ruhlar yer
alr. Onlarn altnda Gezegenlerin Ruhlar bulunur. Daha alt srada ise llerin ruhlar vardr.
Tm bu ruhlara en alttakiler de dhil olmak zere taplabilinir. Zaten by ritellerinde tm
ruhlara dua edilmelidir. nk herhangi bir seviyedeki ruh, Tek Yce Varlkla iliki iinde
olabilir.

81
in muskas

inde tlsm ve muska kullanm ok yaygnd. Birok aratrmac in kadar ok muska ve

tlsm kullanan bir halk daha bulmak zordur demitir. Yolculuklarda korunmak iin, ruhlar ve
hayaletlerden, hayvanlardan, kt insanlardan, hastalklardan korunmak iin, akla gelebilecek
her trl kt etkiden kurtulmak iin muskalar vardr. Zenginlik ve mutluluk getirmesi iin de
tlsmlar, muskalar kullanlr. Muskalar byl eftali aacndan yaplm bir kamla
yazlrd. Kalem usulnce yaplm olmalyd. Kalemin yeni olmas bynn etkisini arttrrd.
Mrekkep olarak krmz slenden yaplm zel bir boya kullanlrd.

Muskalar Kasrga Yazs ya da Gksel Yaz denilen bir yaz karakteri ile yazlmal idi. in
kaligrafisini andran bu yaz geleneksel yaz gibi okunamaz. Yazmas da okumas da uzmanlk
gerektirir. Muskalar genellikle krmz veya sar katlara yazlr stne bir idol resmi
yaplrd. Korunma salamak iin evlerde kap eiine, yatak odas perdesinin st gibi zel
bir yere aslrd. stte tanacaksa salarn arasna sokuturulur veya krmz kk bir torba
iinde dme deliklerinden elbise ilerine sarktlrd. Bazen de yaklarak aya katlr ve bu
ay iilerek etkisinin bedeni tmyle sarmas salanrd. Korunma isteine gre her evde
bazen ok sayda muskann asl olduu keler bulunabilirdi. inli kadnlar ularndan minik
baklar sallanan gen eklinde altn ve gm taklar ok severlerdi. Bu tlsml olduu
dnlen taklar zenginlik ve mutluluk getirirdi.

Tlsm ve muska ile ne amalanyorsa stnde mutlaka ona ait bir idogram bulunmalyd.
Taocu retide bu idogramlar ayn zamanda bir tanrya da karlk gelirdi Kutsal glere yol
gstermek ve bir yanlln olmamas iin bu artt.

Gne ve ay simgeleri muska ve tlsmlarn etkisini arttrrd. Ik ve ate btn byleri alt
eden gleri sembolize ettiinden ok kullanlrlard. Bu sembollere bir de dou sembol
eklenirse doudan ykselen gnein klar, arnmay arttrc bir etki salard. Taoist
sistemde kullanlan birok simge hem bir fikre hem de bir tanrya karlk gelmektedir. Bu
inan sisteminde, Chang Tao Ling en byk usta kabul edildiinden, onun muskalar gl
byler kabul edilerek her ama iin kullanlmlardr. Medyumlar onun mhrn takarlard.
Chang muskalar o kadar gl idiler ki takann niyetini anlar ona gre etki ve i grrlerdi.
Ayn muskay tayan biri bolluk, dieri iyilemek bir dieri de zenginlik isteyebilirdi.
Bir iin olmasn salayan, bir azl okluk haline getiren tlsm ve muskalar da vard.
zellikle savalarla ilgili dileklerin yazld birok rnek mevcuttur. Rakip savalarn
Oklar krlsn gibi bir istek olabilirdi.

82
Azl oaltan tlsmlar olduka ilgintir. Her eyden nce, ok sayda insann ayn dilek
etrafnda birlemesinin yarataca yksek g alannn, dilei olumlu ynde etkileyeceine
inanlrd. Herhangi bir sebeple okluk salanamazsa, ayn etkinin defalarca yazlarak veya
ok olduu belirtilerek salayabileceklerine inanrlard. ok azla baran anlamnda
hsiao ve wao karakterleri kullanlarak tsmlar muskalar yaplrd. Mutluluk szcnn
100 ayr biimde yazld muskalar vard.

inde halkn her kesimine kadar yaylan ruh arma ayinleri vard. Gnler ncesinden
balanlarak dikkatli davranlr ve saygda hi kusur ilenmezdi. Bu ayinleri ynetenler de
katlanlar da ruha sayg ve ricada kusur etmezlerdi. Ruh hi zorlanmaz, yardm iin olsa olsa
ricac olunurdu. Tabii bu ruh ile temas anlamn tayan seanslarda, kt ruhun, kalemi eline
geirip, insanlar yanltmasna engel olunacak yol ve yntemler vard.

eytan veya kt ruhlarn kovulmas, byclkte nemli bir yer tutuyordu. Byl
muskalar, tlsmlar, ttsler, ziller, davullar, anlar vs eytan ve kt ruhlarn kovalanmas
iin kullanlrd. Her trl byclkte ve hemen her devirde yaplan ayinlerde, kl nemli
ve zel bir yere sahip olmutu. Kllar yapmna balanmasndan itibaren kutsanan, tayann
ruhundan bir para kattna inanlan, stnde gl byl imgeler tayan eylerdi. Cin
kovma ayinlerinde mutlaka kullanlrlard. Efsanelemi baz kllarn, kutsanm st
aacndan veya ondan da kutsal olarak yldrm arpm aalarn odunlarndan kutsanm
modelleri yaplrd. St aalar gnein dnyaya en yakn olduu zamanda kesilirdi.
Bylece ok nl kahramanlarn kulland kutsal ve byl glere sahip klcn gc
kopyalanm olurdu ve bunlar ayinlerin nemli aralarndand. Hatta kk kl modellerinin
tlsm olarak kullanld da olurdu. Kl, in folklorunda ve gizem dnyasnda, daima,
mistik gc ile ne kan bir semboldr. in mitolojisinde ve hikyelerinde byl birok
kl yks vardr. Byl kllarn yks, inle de snrl kalmam ve tm dnyaya
yaylmtr. leride grlecek olan rneklerin bir ksm burada saylabilinir: Atillann klc,
ngilizlerin Exclaburu, Muhammet peygamberin damad Alinin klc vs

in byclnde dier nemli malzeme de aynadr. Eer ok byk bir ktlkle

savayorsanz bu aynasz yaplamazd. Tabi ki hem bycnn yetenekli hem de aynann
byl olmas gerekiyordu. Bu paha biilmez aynalara sahip olanlar Gksel Mutlulukla
dllendirilirdi. Byl aynalarla bu ilem yle yaplr. Ktlklerden sorumlu ruhun zel
ayin ve ilemlerle aynada gerek yzn grmesi salanrd. Kendi gerek yzn gren ruh
ayna sahibine artk hibir ktlk yapamazd. Aynalar rast gele eyalar deildi ve onlara zen
gsterilmesi gerekirdi. Eski in de, kullanlmad zaman, aynalar rtlrd (ben ocukken
bizim evlerde de aynalar rtlrd). Kl ykleri gibi saysz Sihirli Ayna yks de vardr.

Son olarak, yaygn ama bir o kadar da tuhaf olan lm bysnden sz edeceiz. Bu st
seviyede bilgi ve beceri isteyen byden kurtulan olmazd. Yapl yle idi; inde evlerde
kylerde ve birok yerde yerel ruhlara adanm koruyucu birok kutsal tablet bulunurdu. Bu
tabletlerin stne lmesini istediiniz kiinin adn uygun bir slup ve tarzda yeterince
yazarsanz br dnyadaki ruhlar o kiinin lm olduunu dnerek onu karlamak iin
hazrlk yaparlard. br dnyadaki ruhlar byle dnrse o kiinin ruhu da bu dnyay
brakmak zorunda kalrd.

lm bysnden sz edince bir de sonsuz yaam bysne ait tarif olduunu sylemek
gerekir. Lepisma saccharina adl gm renkli bir bcek (bir cins kat zararls) yakalanr ve
stnde lmsz ruh yazl kt yedirilirdi. Bu byy yapabilen olmu mudur belli

83
deildir. Ama yaplmak istendiinde hem bu bcek kolay bulunmaz, bulunursa da kd
yemez, yese yemesi aylar srer.

Lepisma saccharina

Taoizm Yin ve Yang arasnda bir denge olduunda dzenin korunabileceine inanr. Erkek-
erkek ilikisi Yang-yang iliki olacandan denge bozucudur. Ama her erkek yang olmasna
karn her erkein iinde biraz yin (dii) bulunur. Baz erkeklerin yini biraz fazladr!
Dolaysyla bu erkeklerin kadns davranlar anormal kabul edilmez. Bu bak asyla
homoseksellik anormal deildir. Yin Yang dengesi bozulmadka mesele yoktur. Zaten
Taoist Tanr ve Tanralarn ou yalnz yaarlar veya ayn cinsten olanlar ilikide bulunurlar.

in mitolojisi tm mitolojiler gibi efsane tarih ve mitin karmdr. Batda alk olmadmz
foklorik geler zerafetle bir araya gelir. Halk sylenceleri ve inanlar renkli in sanatn ve
gsteri dnyasn sunar (Bu geleri 2008 olimpiyat trenlerinde zevkle seyrettik).

Tarihiler Yazl mitolojik kaynaklarn M.. XII. yy la kadar uzandn varsayarlar. Birok
kltrde olduu gibi, in mitolojisinde de Yaratl Mitleri, Byk Tufan, Efsanevi Ata
mparatorlar, Tanrlar, Tanralar, onlara elik eden kahramanlar ve nihayet efsanevi
yaratklar vardr.

in kltrnde, birden fazla yaratl miti vardr. Ama tmnn ortak noktas balangtaki
kaostan dzene gei ve evrende kurulan dzenle birlikte ortaya kan yin ve yang ilkesidir.
Bu ilkeye gre doa ve evrende her eyin kartlk iinde (yani diyalektik kutupluluk)
yrd dnlr. Diil-erkek, su-ate, souk-scak, ay-gne, durgun-hareketli, gece-
gndz, iyi-kt v.b her eyin sebebi birbirinden ayrlmaz iki kart kutbu olan yin kutbu ve
yang kutbudur.

Pangu yaratl miti, Kaosun dev bir yumurtann iinde karanlk ve nem eklinde var olduu
bir kadim zamanla balar. Bu efsanevi dev yumurtann iinde yaratln tm unsurlar vardr.
Kaosun kosmik yumurta haline gelmesi 18.000 yl srer. Bu zaman iinde Yaratc Pan Gu
byr byr ve yumurtay krarak kar. Yumurtadaki yaratc geler her tarafa yaylr. Pan
Gu kk boynuzlar uzun salar ile bir dev olarak tasvir edilir. Balangtaki grevi Yin ve
yang niteliklerini birbirinden ayrarak dzeni kurmaktr. Pan Gu yin ve yangn birbirine
karmamas iin aralarna geerek yeri ve g ayrr. nana gre yeri ve g birbirinden
ayran Pan Gu ittike her gn gk 10 ft geniler dnya 10 ft kalnlar ve Pan Gu da 10 ft

84
uzar yeri g birbirnden ayrr. Bu sayede karmay yani kaosu nleyerek dzeni
kuracaktr... in mitolojisinde Pan Gunun bu grevinin de 18.000 yl srd sylenir.

Aradan binlerce yl gemi Yin nitelikli (youn, karanlk) geler arz, (aydnlk) yang zellikli
geler ise g oluturmulardr. Nihayet yerin ve gn dzeni salanmtr. ok yorulan
Pan Gu dinlenmek iin yere uzanr. Sonsuz dinlenmeye ekilen (muhtemelen lme
kastediliyor olabilir) Pan Gu nun el ve ayaklarndan kare eklinde olduuna inanlan dnya
oluur. Pan Gunun terindeni yamurlar, nefesinden rzgrlar, sesinden gk grlts, sol
gznden gne, sa gznden ay, vcundan dalar, kanndan nehirler, kaslarndan mmbit
topraklar, salarndan yldzlar ve samanyolu ve nihayet bedenindeki pirelerden de insanlar
oluur Bir baka yaratl mitinde Pan Gunun drt yardmcs vardr. Turtle, the Qilin, the
Phoenix, and the Dragon.

nsann ortaya knda ise birka anlatm vardr. Bir anlata gre Pan Gunun can sklr
amurdan zenerek insan suretleri yapar kurumaya brakr ama yamur yaar. Yamurdan
karabildikleri normal karamadklar ise sakat insanlarn atalar olurlar zene bezene
insan sureti yapmaktan da sklnca bir deynei amura batrp sallar. amur damlacklar
insanlara dnr. zenerek yapt suretlerden bilgeler, yneticiler gibi zeki insanlar olur.
Zerreciklerden de halk oluur. Pan Gu efsanesine ait ilk kaytlar mparator dnemine aittir.

Yin

85
Roma Cumhuriyeti

M.. 500 ylnda, Romada Latinler, Etrskleri kovdular. Bunda, Yunanllarn parma vard.
Patriciler zaten, servete gre yeniden snflandrlmalar ve bylece glerini kaybetme
tehlikesi ile kar karya kalmalar nedeniyle, Etrsk ynetiminden memnun deillerdi.
Kliens ve plebler ise, son Etrsk kralnn koyduu yeni vergi ve angaryalar nedeniyle hem kan
kusuyorlard ve hem de kaybedecek bir eyleri yoktu. syan, Yunanllarn destekledii
patriciler kardlar, tm halk ta onlar destekledi. Etrsklerle beraber, Romann krallklar
dnemi de sona erdi. Ananevi olarak, Etrsk krallarnn kovularak, cumhuriyetin kurulmas
Lucius Junius Brutusa atfedilinir.

Romada bamszln ilk yllar, komularla srekli mcadeleler yapld, askeri reformlara
gidildii, Cumhuriyetin ilk kurumlarnn ekillendii, snfsal yap temellerinin atld
yllardr.

Latiumu yitirmi olmay ilerine sindiremeyen Etrskler ile 100 yla yakn bir sre mcadele
edildi. Bu esnada, Kuzeyde Sabinler, sk sk saldrarak Latinleri taciz ettiler. Ama bir sre
sonra, Latium kentleri kuvvetlendiler: Latin kentleri, Hernikler, genel olarak orta talya
kentleri, kendi aralarnda, ban Romann ektii bir birlik kurdular. Bu birlik, orta talyaya
istikrar getirdi. Yalnz, bu esnada Kelt veya Galya istilas balamt. Keltler, Atlantikten
Tunaya kadar tm bat ve orta Avrupay kaplad. Keltlerin bir ksm, Alp dalarn aarak Po
ovasna girdiler, oradan da orta talyaya sarktlar. Keltler, bir bir, Etrsk kentlerini ele
geirmeye balad. Roma da Keltler tarafndan igal edildi, yaklp, ykld. Keltler
(Galyallar), byk bir kurtulu akesi alarak Romadan ekilmeyi kabul ettiler. Ama
Romann kurtulu akesi vermesinden sonra, 40 yl daha, Keltler Latiumda kaldlar.
Sonunda, Roma, Keltlerle baa kabilecek kadar kuvvetlendi ve bylece tarihlerinin en
byk tehlikesini atlatt.

Roma, Etrskler, Sabinler ve Keltler ile mcadele ederken, Roma ordusu da ekillenmeye
balad. Her biri 4200 kiiden oluan 4 tmenden oluuyordu. Svariler, bando ve dier
yardmc eler bu saylara dhil deildi. Dalk, engebeli arazilerde, hareket kabiliyeti
kazanabilmesi iin, ordu, manipule ad verilen ve bamsz ve abuk hareket edebilen kk
birliklere ayrld. Her manipule, yzer kiilik (centurie) ikier blkten oluuyordu. Bir tmen
30 manipuleden oluuyordu. Bylece, bir tmen, ayr ayr hareket edebilen ama gerekince
birlikte olabilen karmak bir yapyd.

86
Savaa, Yunan falanj gibi yekpare katnlmazd. Manipuleler, aralarnda belli bir mesafe
brakarak, dama ta gibi dizilirlerdi. lk hatta mzrakl hastatilerden oluan on manipule vard.
Birinci srann belli bir mesafe arkasndaki ikinci on manipule yer alyordu. Burada savaa
alkn askerler (principes) lar bulunurdu. Daha arkada ise, savaa alk ve seme askerlerden
oluan manipuleler geliyordu. Bunlara triaires denirdi. Btn hatlar birbiri arkasndan savaa
girerdi. lk iki hattn yorup, hrpalad dmana esas darbeyi triairesler vururlard.

Bu devirde silahlarda da deimeler oldu. Savunma silahlar, maden yerine deri arlkl hale
geldi. Bylece, hem silah iin daha az maden kullanlyor ve silah ucuzluyordu ve hem de
hafiflediinden hareket kabiliyeti ve dayankllk artyordu. Ayrca, saldr silah olarak, hem
ok ve hem de mzrak grevi yapan pilum ortaya kt. Ucu sivri, ift azl ksa kl da, bu
dnemde gelitirildi.

Roma ordu kamp modeli

Roma ordusu, organizasyonu ve silahlarnn yan sra, kamp kurma tarz ile de devrim yapt.
Drt ke bir yerleimde, etraf ukur kazarak koruyorlard. Kamp kuatan ukuru, zerine
kazklar dikilmi, toprak bir barikat saklyordu. Askerlerin dzgn adrlar, kampn iyi
ynetilen ve planlanm ileyii vard. Kamplarda srekli eitim yaplr ve disiplin daima, en
n planda tutulurdu. Yiitlikler, btn birliklerin gz nnde mkfatlandrlr, disiplinsizlik
ve askeri grevlere ihanet iddetle cezalandrlrd.

Krallarn ortadan kalkmas ile iktidar halka gemiti, yani cumhuriyet rejimi vard.
Cumhuriyet vard demek, iki kiinin en yksek yetkiyi paylat, kendine zg bir sistem
vard demekti. Bunlara Praetor (Pretr) deniyordu ve halk meclisi tarafndan bir yllna
seiliyorlard. Daha sonra bu Praetorlara Konsl (Consul) denecektir. Kimsenin, birbirini
izleyen iki dnem iin Praetor (Pretr) seilmesine izin verilmiyordu. Praetor'un yetkisini
(zgrln) kstlayan kurum, ortak ynetim ve yllk ynetimdi. " Birlikte ynetme " ve "
yllk olma " ilkeleri, Roma anayasa uygulamasnn temel ta oldu.

87
 Roma ordusu

Ancak, srekli savalar dneminde, halk denince, silahl birlikler anlalmaya baland. Halk,
Roma ordusu olmutu. Centurielerden oluan meclis, ynetimin en st organ oldu. Askeri
sorunlar zmek, bar veya savaa karar vermek, generalleri semek, bu meclisin ii haline
geldi. ef, bir sylevden sonra, soruyu askeri birliklere yneltirdi. Tartma yaplmaz, tm
birlikler sraya girip, geerken oyunu kullanrd. nce, 18 svari birlii oyunu kullanrd.
Sonra, ar silahl piyadelerden oluan 1. Snfn 80 birlii oy verirdi. Bu 98 birlik paralel oy
kullanmsa, oylama kesilir, karar verilmi olurdu. Geriye kalan 95 birliin oyu nasl olsa
oylamay artk deitiremezdi. lk 98 birlik, karar iin anlaamamsa, oylama srerdi. lk oy
kullananlar, en iyi silahlanm olanlard. Yani, en zenginlerdi. Bylece, karar bir anlamda
zenginlerin karar oluyordu.

Birlikler, servet esasna dayanarak silahlanmlard. Bu, ordu meclisi, gens'lerin eski
meclislerinin yerini ald. Comices curiates artk sadece Comices centruatesin setii efleri
onaylyor ve onlara ynetim yce yetkisini (imperium) veriyordu.

O dnem Roma'snda, pek ok kent devletinde olduu gibi, askerlik hizmeti bir yk deil, bir
ayrcalk, bir stat belirtisi idi. O dnemde, insann siyasi haklar ile devlete katksnn
dengede olmas gerektiine inanlyordu. Hi mal varl olmayan ve bu nedenle vergi yk
bulunmayan proletarya, askerlik ykmllnden de muaf tutulmutu. O dnemde, kiinin
siyasi durumu ne kadar yksek ise, askeri ykmllkleri o kadar byk olurdu.

Her yl, yalnz patriciler arasndan seilen, majistralar, Roma cumhuriyetinin ikinci nemli
organyd. Bunlara pretr yani bakan dendiini grmtk. Pretrler, ordu komutanyd ama

88
ayn zamanda sivil yaamda da nemli grevleri oluyordu. Greve balarken, pretr bildirgesi
denilen bir bildirge yaynlarlard. Bu bildirgeyi ihlal edenler iddetle cezalandrlrd.
Zamanla, askeri gerilim azalp, kanunlarn gc arttka, pretrlerin, daha nce despota olan,
yetkileri snrlanmaya baland.

Pretrlerin her birine, dierlerinin ald karara mdahale hakk tannd (intercessio). Bu ise,
karar almadan nce, pretrlerin, birbiri ile istiare etme gereini ortaya kard. Bylece
pretrler sk sk bir araya gelmeye baladlar, buradan concilium ortaya kt. Pretrlere konsl
denmeye baland ve tm dier unvanlarn nne geti. Pretr arasnda bir uyumazlk sz
konusu olduunda, olumsuz gr geerli saylyordu. Grevi biten Pretrler (konsller)
senatoya geri dnerek, orada senatr olarak grev yapyorlard.

Balangta, senato konsllere t vermenin dnda bir ey yapmyordu. Ancak, yelerinin

byk bir ksm konsllk yapm kiilerden olutuundan, senatonun d ok etkendi ve
grevdeki kiileri balyordu. Senato tleri yazl ve resmi deildi, sadece maneviydi.
Ancak bu ptler ok etkendi. Senato, Roma geleneklerinin somutlamas, siyasi bilgelik ve
deneyim hazinesiydi.

Roma Senatosu, XIX yy freski

89
on syan

M.. 500

Pers imparatoru Darann, Milet despotu Histiaiosa minnet borcu vardr. Onun, kendisi ile
birlikte, Susa dnmesini istedi. Despotun uzun sre yokluu, Milette, Pers kart bir hava
yaratm olmaldr. Bu hava, ksa srede, despota kar tavrdan, bir nevi kent milliyetilii
diyebileceimiz bir davrana dnt. Ve ksa srede dier on Kent devletlerine de yayld.
Pers igali ile birlikte, Ege ky kentleri sadece bamszlklarn kaybetmemilerdi, ayn
zamanda ekonomik durumlar da gittike bozuluyordu. on kent devletleri topraklarn geriye
doru bytmek ve deniz ar koloniler kurmaktan yoksun kalmlard.

Histiaios, yokluunda tiranlk yetkisini Aristagoras adl bir yaknna brakmt. Bu kii,
Satrapla kavga ederek, grevini brakmt. Ama bu olaydan sonra, tarihe on isyan diye
geecek olan ayaklanmann ban ekti. Aristagorasa gre, Persleri, Ege kylarndan ve
hatta tm Anadoludan atmak mmknd. Aristagoras, ilkin Spartadan yardm istedi. Sparta
yardma yanamad. Atinadan yardm istedi ve baarl da oldu. Asker ve gemilerle geri
dnd. Dnd ama Persler Miletosu (Milet) oktan kuatmlard. Bunun zerine Perslerin
dikkatini Milet zerinden kaldrabilmek iin, dier Kent devletleri askerleri ve Atinal
askerlerle birlikte Sardeis zerine yrd. Sardeisi alamad, onun yerine kenti atee verdi.
Sardeisin yerli Lidyal halk, Aristagorasa kar koyup, ehrin igalini nlemiti.

Bu olay Darann dikkatini ekmitir. Dara Atina diye bir devletin varln renmi ve
Atinay Sardeisi yakmaktan sorumlu tutmaya balamtr. Bunlar olurken, on isyan da
yaylmt. Hellespontos'dan (anakkale boaz), gneyde Karyaya kadar, btn kent
devletleri ayaklanmaya katlmt. Ancak, kent devletlerini e gdmde tutabilecek ne bir
ortak lider, ne de ortak bir strateji vard. Bu rgtlenememi bir isyand.

90
Perslerin isyana tolerans gstermesi dnlemezdi. Bat Anadoludaki Pers ordusu harekete
geti. Nehir vadilerinden ilerleyen Pers ordusu, nce kentleri birbirinden ayrd, sonra tek tek
tekrar ele geirdi. Persler karada isyan eziyorlard.

Denizde ise Fenike donanmas, mparatorluk donanmas olarak, ie kart. Ege adalarn ele
geirmeye alt ve denizden Mileti kuatt. Lade adas aklarnda, Atina donanmas
yenilgiye uratld. Mileti kuatan donanma 600 tekneden oluuyordu. Milet ele geirildi.
Didyma (Didim) deki Apollon tapna yaklp, ykld (M.. 494). Dara, Miletin bu meydan
okuyuunu affetmedi. Milet'te len ld, sa kalanlar Basra krfezinde Ampe denilen yere
srldler. Milet'e ar ceza verilirken, dier on kentlerine ho grl yaklald.

Miletin d Atinay fena sarst. nsanlar Milet iin gzyalar dkyorlard. Milet iin
iirler yazlyor, konumalar yaplyor, nmayiler dzenleniyordu. Atina halk hibir zaman
Miletin bana gelenleri unutmad. Aslnda on isyan Atinann iine yaramt. Atina
Lemnos (Limni), ve mbros (mroz) adalarn almt.

Persler, Bat Anadoluyu halla pamuu gibi attlar. G kullanm yeterli etkiyi gsterdikten
sonra, sra barn tekrar inasna gelmiti. Dara, damad Mardoniosu, bar salamakla
grevlendirdi. Mardonios ilk olarak, ok tepki ektii belli olan ynetim sistemini
deitirmekle ie balad. Despotlarn grevlerine son verdi. Daha demokratik bir ynetim
sistemi benimsedi. Ve sorunlar tartmalarla zmek zere, halkn setii temsilcileri bir
araya toplad. Artk mparatorluk, demokrasi silahn kullanmaya balamt.

Dara bir taraftan reformlar yapp, merkezi ynetimi glendirirken, bir yandan da
genilemeye devam ediyordu. Yollar ve reformlar, hem ticareti glendirmi, hem de
kentlerin gelimesine yol amt. Ayrca, ticaret ve para tefeci kurulularn da ortaya
kmasna neden olmutu. Bylece Dara i ve d siyasetinde tccarlarn, kentlinin ve
tefecilerin desteini tamamen yanna almt. Genileme devam etti. Batda, Afrikada
Kireanik ve Bartka; douda ndus; kuzeyde Orta Asya (Harizm, Sodian, Baktrian...), Pers
hkimiyetine geti. mparatorluk, yerleiklerin zerinden silindir gibi geiyordu, ama sra
gebelere gelince baarl olamyordu. Gebelerin sava taktikleri ve savama biimleri,
dzenli ordular perian ediyordu. Dara, skitler ve Kafkasyaya yapt seferlerde baarl
olamad. mparatorluun dikkati tekrar Batya dnd. Daha nce grdmz gibi, Trakya,
Makedonya ele geirilmi ve on isyan bastrlmt. Sra Yunan ana karasna gelmiti.

Dara, Sardeisin yaklmasn hi affetmemiti. Ve sorumlu Atina idi. Kral, Yunan ana
karasna yapaca seferin planlarna oktan balamt. Bundan sonra geecek olan 20 yl,
Pers imparatorluunun, Atina ve mttefiklerine, bitmek bilmeyen saldrlar ile geecektir. Bu
saldrlar hem denizden ve hem de karadandr ve sreklidir. Pers imparatorluu ile Yunan ana
karas arasndaki sava, Yunanllar ile Yunanl olmayanlar arasndaki bir sava olarak
grmek yanltr. on isyan srasndaki atmalarda bile her iki tarafta da Yunanllar vard.
Ve btn savalarda Pers ordusunda Yunanllar bulunacakt. Bir Pan-Helen dayanmas,
Yunan ana karas tehdit altndayken bile gereklememitir. Kent devletleri arasnda blc
bir rekabet, blgecilik ekimeleri bir Pan-Helen dayanmasn, hep engellemitir. Spartallar
Maratonda yoklardr; Salamis deniz savanda ortak strateji gelitirilememitir; Plataiai'de
egdm salanamamtr.

91
Maraton

M.. 492 ylnda, Dara, Mardonios ynetiminde ilk seferini yapt. anakkale boaz
gemilerle geildi, Trakya kydan dolalarak, Makedonyaya varld. Ancak donanma Selanik
yarmadasn (Khalkidikia) dolanrken, frtnaya yakalanp, neredeyse tm yok oldu.
Kaybolan asker says 20 binden oktu.

M.. 490 da, ilk seferden 2 yl sonra, Pers ordusu yeniden denizden yola kt. Ordu, Datis ve
Artafernes (Artapharnes) komutasnda, Kilikyada toplanp, gemilere bindi. ok byk bir
donanmayd.

Zaten, btn kuzey Yunanistan Perslerin elindeydi. Dara, bu defa, Yunanistann fethini
tamamlamak istiyordu. nce, Kiklad adalarna saldrld. Naxos ve Eretria kentleri ele
geirildi. Donanma, Attikann dousuna geldi. Ordu, Maraton ovasnda karaya kt.
Perslerin aniden ortaya k, Atinallar hazrlksz yakalamt. Sparta, Klistenes rejimine
kar olduundan, yardma gelmedi. Atinada oligarinin partisi, kenti dmana vermek
istiyordu. Atinann yardmna sadece Platia kenti geldi. Atina, kleler dhil tm erkeklerini
orduya ard. Balarna Mitiades geti. Maraton ovasnda, Atina demokrasisinin kk
ordusu, byk Pers ordusunu krp, geirdi. Persler, Maratonda, Atinay yenemeyince,
gemilerine binip, geri dndler.

Dara nc seferi gerekletiremeden ld. Olu Kserkses, bat seferine kmadan ok

dnd. Uzun bir planlama ve hazrlk dnemi geirildi. Kartaca ile anlama yapt.
Yunanistanda, Persleri isteyip, destekleyen ortaklar buldu.

Bu srada Atina da hazrlanyordu. ktidarda Denizciler partisi vard. Bu partinin ba olan

Temistokles bir i adam ve uza grebilen bir politikac idi. Atinay, kuvvetli bir deniz gc
yapabilmek iin kapsaml bir plan hazrland. ifti partisinin lideri Aristidesi srgne
yollayarak, muhalefeti susturdu. Attikadaki gm madenlerine dayanarak, etkili bir
donanma kurdu ve limanlar onartp, glendirdi. Atina, ksa srede, birinci snf bir deniz
gc olmutu.

Bir taraftan deniz gc oluturulurken, dier taraftan, Perslere kar Yunan siteleri
birletirilmeye allyordu. Sparta, denizden gelecek bir Pers saldrsndan korktuundan, bu
sefer birlemeden yanayd. M.. 481 ylnda, Atina, Sparta, Egine, Eubaios ve dier kentler
bir araya gelerek, savunma amal Helen birliini kurdular. Deniz ve kara glerinin
kumandas Spartaya verildi.

Bu srada, siyasi hazrlklarn bitiren Persler, teknik hazrlklara girimilerdi. Selanik

yarmadasnda Athos dan, ana karadan ayran kstakta iki buuk kilometre uzunluunda bir

92
kanal ald. anakkale boaznda, Abidos (Abydos, anakkale) yaknlarnda bir kpr
yapld. Kprnn planlarn onya dan Harpalos adl bir mimar yapmt. Heredot bu
kprnn kuruluunu ve toplanan byk kara ordusunun getii yerleri ok teferruatl
anlatmtr. Bu anlatmdan, inanlmaz bir mhendislik ve lojistik faaliyeti olduunu
reniyoruz.

nce iki sra halat, iki ky arasnda ekildi. " sra krekli gemilerle, elli krekli gemileri
bir araya getirdiler. 360 tanesi Karadeniz yannda, 314 tanesi de teki yanda kprye alttan
destek oluyordu. Gemiler dik al, anakkalenin aknts ynnde yerletirilmiti, bylece
kydaki halatlara binen yk ok fazla olmuyordu. Gemileri bir araya getirdikten sonra,
olaanst apalarla demirlediler, yle ki, kprnn Karadenize bakan yanndaki gemiler
boazda esen rzgra, daha batda Egeye bakan yandakiler de gney ve gneydoudan esen
rzgrlara kar durabileceklerdi. Elli krekli gemilerin arasnda Karadenize gidip, gelen
kk gemilerin gemesi iin en az yerde aralk braklmt. Btn bunlar yapldktan
sonra, halatlar kydan aa bocurgatlarla gerdiler. Bu i de bitince, her kprye alt halat
verdiler. Halatlarn ikisi beyaz ketenden, drd papirstendi Kardan karya boazda
kpr kurma ii tamamlandktan sonra, ktkler doranp kalas yapld; bunlar kprnn
enine gre biilmiti. Sonra kalaslar yan yana gergin halatlarn zerine dizildi, birbirine
baland. Bu da bitince, al getirilip kalaslarn zerine yerletirildi, bunun da zerine toprak
dklp katlancaya kadar inendi. Son olarak bu demenin iki yanna, yk hayvanlar ve
atlar suyu grp rkmesin diye, ykseke korkuluklar koydular; "

Dev ordu Kapadokyada toplanp, k Sardeiste geirdi. Burada, orduya on kentlerinden

gelen destek birlikleri katldlar. M.. 480 ylnda, ordu, donanmayla bulumak zere
anakkaleye vard.

J.B. Bury, Yunan tarihi adl yaptnda, Pers ordusunu gzmzde canlandryor:

" Atanesin komutasndaki Perslilerin srtnda zrh, ayanda pantolon vard, kalkanlar da
hasrdand; yaylar byk, karglar ksayd. Sonra tun balklar, stlerinde kolsuz keten
zrhlar, omaklar, mzraklar ve ksa kllaryla Asurlular; kam yaylar ile Baktriallar;
sivri klahlar, ellerinde baltalaryla Sakalar; pamuklu giysileri ile Hintliler; kei postlar ile
Hazarllar; renkli giysileri ve uzun izmeleriyle Sarangiallar; aslan ya da leopar derisinden
giysileri, temreni akmaktandan oklaryla Habeler; kamalar ve kementleri ile Sarangiallar;
tilki postundan kalpaklar ile Trakyallar; sr derisi kalkanlar ile Kolkhisliler; Fenikeliler,
Msrllar, Kbrsllar, Kilikyallar, Pamfilyallar, Likyallar, Karyallar, Perslere baml
Yunanllardan oluuyordu. Sylendiine gre donanmada 1207 sava gemisi, irili ufakl 3000
de tekne varm.

Bury aslnda Heredotun yazdklarnn bir zetini vermitir. Ama burada imparatorluun gc
grlyor. Bu ordu iinde Anadolunun ve on kent devleti askerlerinin de nemli bir rol
oynadn unutmayalm. Ve hatta ordu iinde, Orta Asyann batsndan da askerler vardr.
Yani drt bir lem toplanmtr. Kara ordusunda Anadoludan, Paflagonyallar,
Kapadokyallar, Mariandinler ( Karadeniz Erelisi), Frigler, Lidyallar, Mysiallar,
Bitinyallar, Milsayllar, Lasonyallar, Mukiler, Taballar, Makronlar ve Mossynoikler (Rize
cvar) bulunuyordu. Deniz ordusunda ise Anadoludan, Kilikya, Pamfilya, Likya, Karya,
onya, Aiolya ve Pontos askerleri vard. Ancak zellikle on kentlerinden gelenlere, ok fazla
gven duyulmamas gerektii de bir gerekti.

93
Yk hayvanlar ve ordu, anakkale boazn kpr zerinden, srekli ve hi durmakszn 7
gn, 7 gecede geti. Dev ordu anakkale boazn geerken, 31 Yunan devleti de Korintte
Sparta nderliinde topland. Bu tip Pan-Helen davranlara, o dnemde pek
rastlanmadndan, toplant ve onu takip eden dayanma hayret vericidir.

Pers ordusu, anakkaleden sonra, Ainos (Enez) zerinden Hebros (Meri) geip, Doriskos
ovasnda kamp kurdu. Dorikosdaki toparlanmadan sonra, Pers kara ordusu, Thessaliaya,
oradan da Temofili (Thermophylai) geidine, hibir direnme ile karlamadan vard. Kara
ordusuna, denizden donanma elik ediyordu. Bu srada birleik Yunan donanmas, Euboia
adasnn kuzeyinde Pers donanmasna saldrd ve yendi. Perslerin bu yenilgisinde,
donanmann ve gemicilerin pek ounun on kentlerinden veya adalardan olmasnn ok
nemli rol vardr. yonlar savamaya pek istekli deildiler.

Pers donanmas yenilirken, Pers kara ordusu, Thermophylaideki Yunan mukavemetini krp,
geitten gemiti. Pers kara ordusu geitten geince, Yunan donanmas Attika blgesini
koruyabilmek iin gneye ekildi. Persler Atinay kuatp, ksa srede kente girdiler.
Atinay, Sardeise karlk, yakp, yktlar. Atina yaklrken, 28 Eyll 480 sabah Yunan
birleik donanmas, Salamis krfezinde Pers donanmasn bozguna uratt. Bu arada bir frtna
da anakkale boazndaki kpry ykt, Pers ordusunun Lojistik destei kesilmiti.

Pers mparatorluunun taktii darbe yemiti. Byk ordu riske girmiti. Kserkses (Xerxes),
ordusunun bir blm ile hemen Asyaya dnd. Bununla birlikte ordusunun en iyi
birliklerini Mardonios komutasnda Trakyada brakt. Trakyada kalan ordu, bir yl sonra,
Thebainin gneyinde, Plataiaide, Yunanllar tarafndan kesin bir yenilgiye uratldlar.

Yunanllar kendi aralarnda tam bir birlik bile meydana getirmeden, Pers ordusunu yenmi ve
Pers ilerlemesini durdurmulard. Sparta kral Pausanias, Plataiai'deki byk zaferin ansna
Delfi tapnana, ayakl bir altn kazan armaan etti. Kazan, birbirine sarlm ylandan
oluan tun bir stun destekliyordu. Kazann kaidesinde savaa katlan kentlerin adlar
yazlyd. Sonradan, Dou Roma imparatoru Konstantinos kazann kaidesini stanbula
getirtti. Bugn, bu kaide Burmal Stn olarak Sultanahmet meydannda durmaktadr.

Salamanis deniz zaferinden sonra, Helen donanmas kendine eki dzen verdi. Gemiler elden
geirildi, bakmlar yapld, yeni gemiler donanmaya ilave edildiler.

Plataiaide Trakyadaki Pers kara ordusu yenilmiti, ama Anadoluda hala yedek olarak byk
bir Pers ordusu bekliyordu. Helen donanmas Samos zerinden gelip, Mykalede karaya kt.
Pers yedek ordusundaki yonlar taraf deitirdi. Bu durumda Pers ordusunun geri kalan
glerini datmak Helenler iin zor olmad. Bat Anadoluda Pers hkimiyeti bitmiti.

94
Atina Deniz mparatorluu

Atina

Atina, Perslerin Avrupa ve Egeden karlmasn izleyen 50 sene iinde byklk ve gcnn
doruuna ulat. Perslere kar Atina bakanlnda kurulan birlik, Delos konfederasyonu
adn almt (M.. 478 477). Ege dhil, btn Yunan devletleri, Delos birliini
destekliyordu. Bu birliin amac, Perslerle srekli savaarak, hem Adalardaki ve
Anadoludaki ky kentlerini zgrlklerine kavuturmak ve hem de yklan kentlerin cn
almakt. Birlii Atinal devlet adam Aristeides rgtledi. Ynetim Atinada idi, kentler ya
ordu ve donanma ile birlie katlyorlard veya vergi eklinde para katks salyorlard.
Kentlerin deyecei vergiyi ok hassas bir ekilde hazrlayan Aristeidese, bu davranndan
dolay Adil unvan verildi. Yllk vergi tutar toplam 460 altn talen tutuyordu. Bu para Delos
adasndaki Apollon ve Artemis tapnaklarnda saklanyordu.

Birleik gler, nce Trakya ve Ege kylarn Perslerden temizlediler. Karya ve Likyadaki
kent devletleri zgrlklerine kavutu. Birleik glerin banda Miltiades olu Kimon vard.
Kimon Pamfilya (Pamphylia, Antalya yresi) zerine yrd. Pers donanmas, Aspendostan
geerek aa denize doru akan Eurymedon (Kpr ay) nehrine snmt, yannda gl
bir kara ordusu vard. Kimon ani bir basknla, Pers birliklerini datt, 200 e yakn gemiden
oluan donanmay kullanlamaz hale getirdi. Bylece kylarda Pers gc ve ynetimi
kalmad. Artk konfederasyon korkulacak gerek bir g olmutu. Atina en gl ortakt.
Zaman iinde Patronie olup, kt.

Balangta, kentler giderlerde kendilerine den paylar nakit olarak demilerdi, ama imdi
dediklerini hara gibi alglyorlard. Baz kentler birlikten ayrlmaya kalksa,
cezalandrlyorlard. Kentler uyruk mu olmutu. Biraz daha sonra, Atina on kentlerinin i
ilerine de karmaya balad. Kendi modeline uygun demokrasiler kurmaya giriti. on
kentlerine temsilciler atad. Konfederasyon, yava, yava Atina imparatorluuna
dnyordu. Atina, bu yllarda Perikles ile demokrasisinin en gelitii dneme gelmiti

95
(M.. 461). Atina ve dolays ile Yunan uygarl doruk noktasna varmt. Uygarlk
geliiyor, kltrel gelime byyp, yaylyordu. Ancak kent devletlerinin kendi i elikileri
de byyordu.

Perslere kar kazanlan zaferler, halk kitlelerinde byk cokunlua neden olmutu. Yklan
Atina surlar gen, yal tm Atinallarn katlmas ile bir ayda ve eskisinden ok daha gl
olarak ina edildi. Sava, bir taraftan da eitli snflar arasndaki elikileri arttrmt.
Boetiada, iktidara, doutan soylular yerine, zengin toprak ve hayvan sahipleri geti.
Perslerle ibirlii yapan, tm soylulara kar cezalandrma hareketi yrtlmeye baland. Bu
cezalandrma hareketinde ba Spartal Pausanias ekiyordu. Pausanias, Thebaiyi kuatt.
Perslerle ibirlii yapan soylular ldrtt.

Pausanias, Spartada, Eforlarn temsil ettii tutucu partiye kar, muhalefetin bana geti.
Muhalefet, Eforlarn siyasi stnlne son vermek istiyordu. Bunun iin planladklar yol,
Yunan dnyasn hegemonyalar altna almakt. Bunun iin de Spartal saysnn artmas
gerekiyordu. Muhalefet, baz Periyek ve lotlar, Sparta vatanda yaparak, oalmaktan
yanayd. Pausanias, muhalefet planlarn gerekletirebilmek iin Perslerle i birlii yapmaya
alt. Eforlar ise, bu tip faaliyetlere son verdirtip, Pausanias lme mahkm ettiler. M..
460 ylnda, Spartada byk bir lot isyan balad.

Atinada ise demokratik hareket gittike ykseliyordu. Atinada iki etken siyasi parti
olumutu. Biri tutucu ifti partisiydi. Dieri, Denizci Demokrat partiydi. ifti partisinin
yneticileri, soylu kkenden gelen byk toprak sahipleriydi. Kyller, kk mlk sahipleri
de bu partiyi tutuyorlard. Pers savalar tarm kesimini alt st etmiti. ifti partisi, budayn
zenginlik ls sayld Solon dnemine dnlmesini istiyordu. Dolays ile Sparta rejimine
daha scak bakyorlard.

Demokrat partiyi ise tacirler, ihracatlar, armatrler, tersane sahipleri, iletmeciler

ynetiyorlard. Parti taban ise, zanaatlar, yoksul kentliler, denizciler, krekiler, hamallar,
gemi ustalar, liman memurlar, yani hasmlarnn deniz haytas dedikleri insanlardan
oluuyordu. Demokrat partinin iki slogan vard: sonomia ve segoria. sonomia, mallarn
ynetimi, miras gibi medeni haklarda eitlii savunuyordu. segoria, eit oy hakk gibi siyasi
haklarda eitlii savunuyordu. Demokrat partinin, d politikas ise, ticaretin ve sanayinin
geliebilmesi iin saldrgand. Tabii ki Demokrat parti her ynyle, Sparta ile eliiyordu.
Soylular Sparta evresinde rgtlenirken, Demokratlar da, demokrasi etrafnda kent
devletlerini rgtlemeye alyorlard.

490 ile 470 arasnda, Atinada iktidar Demokratlarnd. M.. 470 tarihine doru, ifti partisi
ar basmaya balad. ifti partisinin banda Kimon vard. Kimon, Atina soylularndand.
Maraton galibi Miltiadesin olu, Trakya kral Olorosun torunuydu. Tam bir demokrasi
dman ve Sparta hayranyd. Bu dnem Atinasnda ok byk siyasi deiiklikler olmad.
Areopage meclisinin nemi artt. Areopage, imdi, Halk meclisinin ald kararlar, kanunlara
aykr gryorsa veto ediyor, yurttalk haklarn gzetiyor ve grevlilerin, hizmet kusuru
yapmalar halinde onlar yarglyordu.

M.. 464 ylnda, Kimon, lot isyann bastrabilmesi iin, Spartaya yardm teklif etti.
Yardma yollad birlii, Atinallara gvenmedikleri iin, Spartallar geri yolladlar. Bu
Kimonun sonu oldu, grevden alnp, srgne yolland.

96
Halkn Denetimi

Kimondan sonra, Atinada iktidara en kktenci demokratlar geldiler. Balarnda Efialtes

vard. Efialtes, varln yitirmi asil bir aileden geliyordu. Atinaya bal ve her konuda ok
drst bir kiiydi. Yoksullarn dostu idi. Ona gre, kentin esas sahipleri, en yoksul kesimlerdi.
Yolsuzluk, rvet, irtikp gibi sularla sonuna kadar mcadele etti. Ve hatta Areopage yeleri
bile soruturmalardan kaamadlar. Areopagenin elinden, Halk meclisi kararlarn veto etme
hakkn, rvet suu ileyenleri yarglama hakkn geri ald. Areopagede, sadece adam
ldrme ve dinsel sular yarglama yetkisi kald. Bu yeni durumda, tm devlet grevlileri,
dorudan halkn denetimine giriyordu. Helieyi, yani mahkemeyi, Anayasay korumakla
grevlendirdi. Bu kanuna Grafe paranomos denir.

Halk meclisine sunulan bir nerinin, kanuna aykr olduunu, herkes yemin ederek ileri
srebilirdi. Mahkeme, bu davay grr ve karara balard. Kararn durumuna bal olarak,
devlet grevlilerine veya iddiada bulunana, ceza verilirdi. Bu kanunla, anayasa kararll
salanm ve anayasa dmanlarnn anayasay ihlalleri, nlenmitir. M.. 461 ylnda,
Efialtes, bir gece, faili mehul kiilerce ldrld. Sa kalp, devam edebilse idi, pek ok
sosyal ve siyasi ilerici kanunlar gndeme getireceinden phe yoktu.

Atinann demokratik kurumlar yle iliyordu. Halk meclisi on stratej seiyordu.

Seimlerde oy kullanma el kaldrarak yaplrd. Hoplitlerin komutan, Atina surlarnn
savunmasndan sorumlu ve yetkili olan kii, gemi yapm sorumlusu, Pirenin yneticisi hep
bu tarzda, stratej olarak seilerek grevlendirilirdi. Halk meclisi, ayrca, ordu efleri, askeri
eiticiler, maliye memurlar, suyolu mfettileri gibi zel grevlileri de seerdi. Halk meclisi,
setii grevlileri srekli takip eder ve denetlerdi. Grevliler genellikle zenginlerin arasndan
seilirdi. Bunun temel nedeni, devleti zarara uratan olursa, bu zarar karlayabilecek maddi
gce sahip olabilmesiydi.

Halk meclisi seme, denetleme ve yarglama grevleri yannda, yasama grevi de yapyordu.
Her ye kanun teklifinde bulunabilirdi. Tm meclis, bu tasarlarn tartmasna katlrd.
Kabul edilen kanun teklifleri, Be Yzler Kuruluna sunulurdu. Halk meclisi, Be Yzler
Kurulunun dncelerini rendikten sonra, teklifi bir daha grrd. kinci grmelerden
sonra, oylanarak kabul edilen tasarlar kanunlard. Kanunlarn yrrle girmesi, Helienin
zel bir komisyonu olan nomosun tasdikine balyd.

nemli kurumlardan biri olan Be Yzler Kurulu yeleri kura ile seilirdi. Attika on phyleye
blnmt. Her phyle elli temsilci seerdi. Be Yzler Kurulunun tm ender olarak

97
toplanrd. Kurul, on guruba blnr ve her gurup, bir sre toplanrd. Bu sre 3639 gn
civarndayd. Yani, sonu olarak, Be Yzler Kurulunun bir gurubu daima toplant halinde
olurdu. Gurup, her gn kendine yeni bir bakan seerdi. Hazine ve ariv anahtarlar ile devlet
mhr bakanda bulunurdu.

Be Yzler Kurulu, d ilikilerde devleti temsil ederdi. Ar sulular tutuklama ve

mahkemeye veya Halk meclisine sevk etme yetkisi vard. Yurttalk haklar ile kendinin ve
arhont yelerinin ahlaki olarak aratrlmas hakk ondayd. Halk meclisi kararlarnn yerine
getirilip getirilmediini denetlerdi. Devleti ekonomik olarak ynetirdi. Asayi, kamu
alanlarnn teftii onun yetki alanndayd. Be Yzler Kurulu, bir yrtme organ
niteliindeydi ve Halk meclisi iin de bro hizmeti verirdi.

Grafe paranomostan sonra mahkeme yani Helie, Atinada byk nem kazand. Mahkeme
yeleri, yani jri, 30 yan gemi yurttalar arasndan kura ile seiliyordu. Her phyleden 600
kii seilirdi. Bylece toplam Attikada 6000 mahkeme yesi bulunurdu. Durumada,
sulayan ve sulanan sz alp, konuurdu. Sonra jri yeleri, ufak talar kullanarak duruma
sonucunu belirlerlerdi. Ta deliksiz ise beraat, delikli ise sulu demekti.

Bu dnemde arhontlar ve areopage grevlerini srdryorlard. Ancak, stnlklerini

yitirmilerdi. Arhontlarn grevi, dini iler yannda, adli ilere bakarak, bunlar mahkemelere
sevk etmekle snrlanmt.

Atina ve buna paralel dier kent devletleri rejimleri, yurttalar iin demokrasiydi. Tabii ki
dnemlerinin en ilerici rejimleriydiler. Daha sonra, ok sonra, kurulacak olan demokrasilere
esin kayna olacandan tr de ok nemliydiler. Ancak bu demokrasi ve insan haklar,
sadece yurttalar, yani ok snrl bir kesimi kapsyordu. Esas byk kitle, pek ok haktan
yoksun, demokrasinin nimetlerinden istifade edemeden yayordu. Saylar, en az, yurttalara
eit olan kleler; nfusu erkek nfusuna eit olan kadnlar; metekler, demokrasinin kapsam
dnda kalyorlard. Sonu olarak Attikada ve dier kent devletlerinde halkn altda birinden
az siyasi haklara sahipti.

Atina modeli demokrasinin bir dier arpk yan da, kentin, krsal kesimin zararna, korunuyor
olmasyd. Halk meclisinde kentli yurttalarn nerede ise tm temsil edilirken, kyller ya
temsil edilmiyor veya ok az delege ile temsil ediliyorlard. Krsal kesimin halk meclisine
katlmn nleyen kanunlar olmasa bile pratikte, mesafenin uzakl, byle bir sonu
douruyordu. Bir baka arpklk da, devlet grevlerine seilmede kendini gsteriyordu. Pek
ok makam iin, grev cretsizdi. Bylece, bu grevlere sadece zenginler talip oluyor ve
dolays ile sadece zenginler seiliyorlard.

Yunan dnyasnn bir deniz imparatorluu haline gelmesi ile d ilikileri younlamt.
Balangta ticari olan bu ilikilere kltrel motifler de katlmaya balad. Kltrel adan
zellikle Msr, herkes gibi Yunanllar da ok etkiliyordu.

Daha nce Msrda grdmz ilk basamakl piramitlerin yapmcs mimar mhotep,
hatrlanaca gibi saray ba ifacs olmu, ldkten bir sre sonra da Msr halk tarafndan
bir tanr olarak kabul edilmiti. mhoteple, simgesel olarak, ifaclk kadndan erkee doru
geiyordu. Kadn avc toplumdan bugnlere gelene kadar adm adm btn stn olduu
alanlar erkek hkimiyetine brakarak geri ekiliyordu. ifaclk ise, kadnn en stn olduu
aland ama ite bu alanda da, hi olmazsa, resmi yerlerde artk erkekler vard. Daha nce
grdmz gibi tapnaklar bu konuda bata geliyorlard.

98
Yunanllar Msrdan mhotepi alp, onu kendi ifa tanrlar Esklap yaptlar. Bylece,
Esklapn iki kz Hygea ve Panacea tpta kullanlan tabirlerin atalar oldular. Bir sre sonra,
Hijyen koruyucu hekimlik ve panzehir her derde deva anlamnda kullanlacakt. Herodot
Bergamadaki Esklapyadan yani bir salk beldesinden sz eder. Her yerden hastalar tedavi
iin buraya gelirlerdi. Fakirler yollara yatrlrd. Onlara para ve ila yardmnda bulunanlar da
olurdu. Yollarda yatan fakir hastalara yardm edenlerin banda, artk tapnaklarda i bulamaz
olup, halkn arasnda alan ifac kadnlar geliyordu.

Tapnak dna atlan kadnlara ebelik ve ocuk hastalklarnn tedavisinden baka bir tp alan
braklmamt. Ama Tapnaklarda tedavi olamayacak kadar fakirlere de yardm ediyorlard.
Bu dpedz Tapnak Rahiplerine kar gelmek idi. Geleneksel reete ve bitkilerle tedavi
yapmaya alan bu kadn ebeler veya ifaclar zamanla aalanmaya ve byclkle itham
edilmeye balandlar.

M.. 450 yllarnda Guatemaladaki Maya topraklarnda Maya antsal kentleri artmaya devam
ediyordu. imdi de Cival kurulmutu.

99
Perikles

Perikles 1

100
Biz imdi, Atinann en parlak dnemini grmek iin olaylara geri dnelim. Efialtes lmt
ama Demokrat parti iktidardayd. Partinin bana, Efialtesin yakn alma arkada Perikles
geti. Perikles dneminde, demokrasinin temel direi yine orta snf olmutur. Bu dnem,
Atina deniz imparatorluu dnemidir. Yine, bu dnem, Atinann bir taraftan Peloponez
(Peloponnesos) birliine dhil sitelere, dier taraftan Perslere kar aralksz srdrd
savalar dnemidir.

Perikles, zengin ve soylu bir aileden geliyordu. Bilginler, airler, armatrler daima ona yakn
olmulardr. Perikles, salam karakterli bir kiiydi. Derin ve uzak grlere sahipti. Hibir
zaman kar gzetmezdi. Kltrl idi ve iyi bir hatipti. Atinada halk kitleleri, onu ok sevip,
sayyorlard. O da, kitleleri zgrce ynetiyordu.

Perikles, Demokrat partinin sol ucunda deil, ortasnda yer alyordu. Toplumun orta
katmanlarnn karn savunuyordu. Hali vakti yerinde tccarlarn, dkknlar olanlarn,
zanaatlarn, orta lekli toprak sahiplerinin, sanatlarn menfaatlerini gzetiyordu.
Herhangi bir grev veya ie seilenlerin gndelik cret almas usuln Perikles koydu.
Bylece, varl olmayan kesimin de, seilebilme olanan salad. Yine, ayn ekilde,
askerler, tayfalar, subaylar iin cret kondu. rnek olarak, bir kreki gnde 1 drahmi,
subaylar 2 veya 3 drahmi alyorlard. Yurttalara, tiyatroya gidebilmeleri iin koltuk creti
deniyordu. Zaman zaman, halka bedava ekmek datlyordu. Topraksz yurttalara, deniz
ar yerlerden, kolonilerden, geni topraklar datld. Perikles, bayndrlk ilerini de
arttrarak, yurttalarna i imknlar salad.

Perikles dnemi, Atina demokrasisinin en etkili olduu dnemdir. Ancak, bu demokrasinin

ykn klelerin ektii unutulmamaldr. Bu dnemde tm yetki Halk meclisindedir.

Atina, imdi, dnyann kltr merkezi haline gelmiti. Tm, dier kentlerdeki bilginler,
airler, filozoflar, sanatlar Atinaya gelerek, rnlerini orada vermekteydiler.

Atina devleti, gmrklerden, limanlardan, pazarlardan, adli ilerden, ticaretten, kle

ticaretinden, vergi alyordu. Kentin baz ihtiyalar ise zenginlerin katks ile salanyordu.
Bunlar iinde, tapnak veya resmi bina yapmlarnn bir ksmn finanse etme, gemi donatma,
tiyatro iin koro tutma gibi iler vard. Zorunlu durumlarda, varl 2.000 drahmiyi aan
yurttalara zel vergi de uygulanrd. Tm bu gelirler, ylda 4.000 drahmiyi bulmasna
ramen, yine de devletin giderlerini karlayamyordu. Sonunda bte dengesinin salanmas
iin, Federal hazine ile Atina hazinesi birletirildi. Bu birletirme, yeni gelimelere yol at.

Perikles, Atinann egemenliini, Yunan dnyas zerinde hkim veya toparlayc bir unsur
yapmaya alt. Yunan kentlerini bir kongrede birletirmeye alt. Spartann kar kmas
nedeniyle kongre toplanamad. Atinann tanrlar Demeter ve Koray, tm kentlere kabul
ettirmeye alt, ama hibir kent bunu tanmad. Bylece, Perikles, Yunan kent devletleri
zerinde, Atinann dinsel hegemonyasn kuramam oldu.

Perikles dnemi, Atinann byk bir deniz imparatorluu olduu, ekonomisinin doruk
noktasna vard ve Atinann, Yunan kentlerinin ticaret merkezi olduu dnemdir.

M.. 460 ylnda, Delos birlii donanmas, Msrn Perslere ba kaldrmasn desteklemek
iin Msra gitti. Dou Akdenize egemen olabilme sava, denizlerde, 10 yl srd. Sonunda,
Atinal devlet adam Perikles, Kbrs Salamis aklarnda, Pers donanmasn (Pers donanmas
veya Fenike donanmas) neredeyse yok etti. En nemli devlet adamlarndan biri olan Perikles,

101
bu parlak baarya ramen, Kallias adl bir diplomat, Pers baehri Susaya yollayarak bar
grmelerini balatt.

M.. 449 ylnda, Perslerle Kallias bar yapld. Bu antlamaya gre: Atina Kbrs ve
Msrdan kesin olarak vazgeiyordu. Persler, toprak yitirmiyor, Ama on kentleri zerindeki
egemenlik haklarndan vazgeiyorlard. Pers donanmas, stanbul boaz, Kelidonya
(Khelidonia) adalar (Be adalar), Gney Likya izgisinden ileri kmayacakt. Pers kara
ordusu ise, Bat Anadolu kylarndan en az gnlk mesafede olacakt. Bu antlama ile
Persler hem Delos birliini ve hem de Ege ky kentlerinin bamszln resmen tanm
oluyorlard. Savan bitmesi ile masraflar azalm ve Atinann ekonomik geliimine ok
nemli bir katk salanmtr. Bu gelime, Atinay bir deniz imparatorluu haline getirecek
olan koullarn hazrlanmasdr.

Kallias barndan balayarak, Anadolu satraplar birbiri peinden Pers merkezi ynetimine
isyan etmeye baladlar. Ama mparatorluk, g de olsa kolay da olsa sonunda bunlar
bastrmaya muvaffak oldu. Ancak her isyan, Anadolu halk iin bir sefalet, eziyet, yer
deitirme ve karma demekti. mparatorluk isyanlar bastryordu ama Anadoluda huzur
salanamyordu. Bu dnem, Yunan ana karasn da iki cepheye ayran ve birbirleri ile uzun
zaman boumalarna neden olan dnemdi.

Delos birlii, sonunda Atinann vard refah seviyesi ve kurduu deniz imparatorluu,
Atina ile Spartann arasn at. Gn be gn, Atina ile Sparta ekimesi, ideolojik uyumazlk,
bydke byd. Sonunda savaa dnt. Thukydidesn deyimiyle Atina Helasta
tiranlanca, Spartann honutsuzluu had safhaya kt ve 27 yl sren Peloponnesos
savalar (M.. 431 404) balad. Uzun ve ykc bir savat bu, taraflar eritip, tketiyordu.

102
Siyasi Haklar

Romann egemen tabakas, patriciler, ayrclklarn koruma peindeydiler. Krallk bitmiti,

iktidar bir avu patrici ailesinin elindeydi. Bu arada, kentlerde, zenginleen pleblerden yeni
bir snf domaya balamt. Zengin pleb aileleri, particilerle siyasi eitlii ve patricilerle
karlkl evlenebilme hakkn inatla istemeye baladlar. Kalabalk pleb topluluu ise ok
fakirdi. Bir ksm, borcunu deyemediinden, kle durumuna dmt, geri kalanlar da, kle
olacaklar zaman bekliyorlard. Plebler kurtulularnn, bo topraklarn onlara da particiler
gibi datlmasndan getiini dnyorlar ve bu hakk istiyorlard. Ynetim patricilerde idi,
demek ki tm ktlkler onlardan geliyordu. Kalabalk pleb topluluklar da, zengin pleblerin
siyasi haklarn ve dier isteklerini desteklemeye baladlar.

M..494 ile 342 yllar arasnda, Roma tarihi, pleb, patrici ekimesine ve pleblerin adm
adm haklarn geniletmelerine tanklk etti. Orduda pleb kkenli askerler ounluktayd ve
ayr birlikler oluturuyorlard. Ordu, kritik anlarda sava iin dar kmay reddediyordu.
Veya kentlere geri ekiliyorlard. Kentte resmigeit yapp, tanralar Demeter adna yaplm
tapnan olduu yere geri ekiliyorlard. Bu srete hem kentlerin ekonomik yaam fel
oluyordu ve hem de, karsnda ordu bulmayan dman Romaya kadar ilerliyordu. Patriciler,
pleblerle uzlamaktan baka are bulamaynca, plebler de yeni dnler kazanm oluyorlard.

Birinci bakaldrta pleb meclisi (concilia plebis) dodu. Pazar gnleri, pazar alannda,
forum, tm pleblerin katlm ile toplanyordu. Verilen kararlar (plebisit), tm plebleri
balyordu. Ordunun ikinci ekilii, pleb meclisini tm halkn meclisi haline soktu. Adna
tribute meclisi (Comitia Tributa) (kabile meclisi) dendi.

M.. 494 ylnda, yine bir bakaldr sonunda, ilk pleb temsilcileri (tribun) seildi. Tribute
meclislerince 1 yllna seilen tribunler, dokunulmaz ve kutsald. Patrici kurumlarnca,
pleblerin leh veya aleyhinde verilen kararlar onaylar veya veto ederlerdi. Adli davalar
durdurup, kendi yarglama alanlarna alma yetkileri vard. Ama askeri komuta yetkisi
(imperium) yoktu. Yetkileri kent surlar iinde geerliydi. Bir yllk grevleri esnasnda kenti
terk edemez, geceleri ancak evlerinde yatabilirlerdi. Tributlerin yetkileri diktatr seiminde ve
skynetim zamanlarnda askya alnrd. Saylar iki taneydi. Sonra saylar drde kt. Daha
da sonra saylar ona kt. Zamanla senato kararlarn da denetler oldular. Senato
toplantlarn kapnn nnden izler, plebler aleyhine bir karar ktnda, bir temsilci ayaa
kalkarak veto ederdi.

103
Zamanla, ikinci bir gurup majistralk ortaya kt (M.. 447). Buna kestrlk (quaestor)
dendi. Kestrlklerin bamszlk ve yetkileri arttka, pretrlerin iktidar snrlanyordu.
Kestrlerin saylar bata 2 idi, sonra 4e kt. Bunlar, pretrlerin yardmclar idiler. Yine
balangta, pretrler kendi yardmclarn kendileri seerlerdi. Sonra, kestrler seimle
seilmeye balandlar. Bunlar ceza ve disiplin soruturmalarna bakarlar, mali nitelikli idari
ileri ynetirlerdi. Kestrlerin onay olmakszn hi bir deme yaplamazd. Kestrlerin
yetkileri gn getike artt. Vergilerin alnmas, para cezalarnn alnmas, ganimetlerin
satlmas, sava esirlerinin satlmas, para basm yetki ve sorumluluklar kestrlere geti.
Kestrlerin, pretrlerin yardmcl grevi de devam edip gitti. Kestrler, konsllerin
yaralanma ve hastalanma halinde onlara veklet de ediyorlard.

Balangta, pretrlerde cisimlenen, daha sonra kestrlerin de katld, genel olarak,

majistralarn iktidar, snrszd. Derken yurttalarn, halk meclisine bavurma hakk
(provocatio ad populum) kt. Bu majistralarn iktidarna nemli bir snrlamayd. Normal
koullarda, halkn ferdi haklar artyordu. Ama halkn haklarnn donduu bir snr vard. Bu
snr, Romann maruz kalabilecei askeri bir tehditti. te ve dta oluan olaanst hallerde,
zel bir majistra seiliyordu. Bu diktatrd. Diktatr, sadece alt ay iin seilen, mutlak
yetkiliydi. Normal duruma, alt aydan nce dnlrse, diktatr, yetkilerini kendiliinden terk
ederdi. Bu, geleneklemi, yazl olmayan bir adetti.

Ynetimin askerilemesi, senatoyu da etkiledi. Eski askeri majistralar, grevlerinin sonunda,

kendiliklerinden gelerek sralara oturdular. Senato artk, eski majistralardan (konsller,
pretrler, kestrler.) oluan senatrlerle, eski metotlarla seilerek, seimle gelen senatrlerden
olumutu. Bylece senato askerileti ve g kazand. Sonunda, senatonun tm kararlar eski
majistralarca alnr oldu. Ve senato kararlarn tartabilecek bir merci kalmad. Konsller ve
kestrler, artk sadece birer uygulamac haline dnmlerdi. Senato karar veriyor, onlar da
bu kararlar uyguluyorlard.

Roma'nn uygulad bu bir dizi ok ince siyasi kurumdan oluan ynetim biimi, ok
zgnd ve daha nce hi benzerine rastlanmamt. Konslln ise baka hi bir yerde ei
grlmemiti. Tarihiler, bu zgn sistemin nasl olup ta gelitiine dair pek ok faraziye ileri
srmlerdir. Bizce bunun temelinde, avc ve / veya gebe toplum kurumlarnn, Roma'da,
yerleik toplumun durumuna ve zamana uygun olarak kullanlmas bulunmaktadr. Her
eyden nce, atalarn ruhlarna inanma en nemli faktrdr. aman dininin bu nemli kurumu
Roma'y Roma yapmtr. Romal kendini atalarna kar sorumlu hisseder ve onlardan
aada kalmamaya alr. lp, Ruhu atalarnn ruhu ile karlanca, boynu eik
olmamaldr. Onlarn yannda, ailesine yapt katklarla gsn gere gere dolaabilmeli ve
hatta takdir grmelidir. Romal gemiinin bilincindedir, gelecekte kendine saygn bir yer
edinmeye almaktadr. Saygn atalar hep onu gzlemekte ve kollamaktadrlar. Sknt ve
zorluklar, kendi gc yetmediinde, atalarnn yardm ile atlatlabilinir. Romal bir sr
psikolojisi iinde yaar, etrafndaki byk ailesi ve gemiten gelen, ailesinin byk ve
kalabalk ruhlarndan oluan, kocaman ailesi. Bu ata ruhlar, onu bir sis gibi sarar ve her
davrannda mihenk ta olurlar.

Romal, gebe toplumun kabile birlii (boy birlii, budun) yerine " Roma'y " koymutur.
Yani Roma, gemii, imdiki zaman ve gelecei ile yakn ve uzak akrabalardan oluan,
byk ailesidir. Sanki Roma'nn da bir ruhu vardr. Daha dorusu, atalarnn ruhlarnn
toplamndan olumu bir Roma ruhu vardr. Ve bu Ruh onlar hep izler, kendine lyk
olunmasn bekler. Roma soyut bir kavram deildir, bir aile babas kadar somut, elle tutulur
bir gerektir. Ailenin zenginlemesi ve g kazanmas, Roma ruhu ile elimez. Ne kadar

104
zenginleip, glenilmise, Roma iin o kadar ok ey yapma imkn belirir. Bu karlkl bir
dayanmadr. " Roma iin alnz, Roma size imknlarnn kaplarn asn ".

Kabile ihtiyarlar meclisinin versiyonu olan senato, genel kabile meclisi yerine halk meclisi,
kraln bile ynetime seimle gelmesi, bunlarn hepsi, gebe toplum kurumlarnn deiik
uygulamalardr. Bunun temelinde, daha balangta hi bir ailenin toplam ynetimi ele alacak
kadar gl olamamas ve krallarn dardan (Etrsk) gelerek, toplumu ynetmesinde yatar.
ayet Roma birlii, ieriden bir aile tarafndan gereklemi olsa idi, kuvvetli bir olaslkla,
mutlakyeti bir krallk rejimine gidilirdi. Babalar (aileler), glerini muhafaza edebilmek
iin, senatoyu ve halk meclisini yaatmlar, ilevlerinin bitmemesi iin ellerinden geleni
yapmlardr. Her Romal, atalar iin, ailesi iin ve kendi iin, senato ve halk meclisini
gznden bile kskanmtr. Bu meclislerde, uzun zaman dilimlerinde ve kuaklar boyu,
birlikte oturup, ortak menfaatleri tartmak ve mdafaa etmek, birbiri ile dayanmay
arttrm, bir demokrasi kltrnn olumasna zemin hazrlamtr. Bu kurumlar karlkl
ho gry gelitirmi, saygl bir tartma ortam yaratmtr. Tabii, Roma'dan nceki Yunan
site rnekleri ve zellikle Atina kentindeki uygulamalarn bilinmesi de cumhuriyet
kurumlarnn korunmasna ve gelimesine nemli katklar salamtr. talyadaki Yunan
kolonileri, Romallar iin kendi kurumlarn mukayese edebilecekleri, canl deney alanlaryd.
Tccarlar ki bunlar nemli ailelerdi, Yunan demokrasisini tanyor ve bundan kendilerine,
Roma iin dersler karyorlard. Daha sonralar, Roma zenginleri, Yunan kltr ile
yetitirilmeye balannca, bu etki daha da baskn hale gelmitir.

Avc ve gebe toplumda grdmz gibi, konfederasyon efi seimle i bana gelirdi.
Kabile efinin veya konfederasyon efinin, srek av ve sava dnda, sadece manevi bir
ilevi vard ve en nemlisi dini liderliiydi. Roma da krallarn seimle seti. Ve onlara en
nemli grev olarak dini liderlii ykledi. Daha sonralar, son krallarn zalimce ynetimi ve
Yunan sitelerinde yaanm olan tiran uygulamalar, Romallar, ynetimi tek bir kiiye
vermekten korkutmu olmaldr. Buradan ikili ynetim kt. ki kii, daha nce grdmz
gibi, birbirini denetleyip, frenleyerek pretrlk (konsllk) yapyorlard ama mr boyu
seilmi olsalar ne olurdu. Bu yine krallk olurdu. Konslln verdii gle ve zamanla bir
aile glenir, iktidara tamamen hkim olurdu. Roma'da olduu gibi, konsller, sonlu bir
zaman iin seilince, hem her aileye eit ans dyor, hem konsll en iyi yapabilecek
olanlar, Roma'ya en fazla hizmet edebilecek olanlar ortaya kyor, hem deiik kiilikler
deiik sorunlar zyor ve hem de bu yetkiyi ve sorumluluu paylam ok sayda kaliteli
insan el altnda oluyordu.

Krallar Roma'dan kovulduunda, Cumhuriyetin kurucu babalar, siyasal adan bilgiliydiler

ve ne yaptklarn biliyorlard. Yaptklar en gz pek yenilik, eski kraln dinsel
sorumluluklar ile uraacak bir grevlinin atanmasyd. Bu grevliye " rex sacrorum
(kurbanlar kral) " deniyordu. Grevleri salt dinseldi, baka bir grev slenemiyorlard.
Bylece, kral makamnn, yasal erg ile olan balantsn koparmlard. Bu gelime, ok daha
sonralar " laik devlet " iin de bir n uygulama fikir babal olacakt. Babalar (Senato),
krallarn kutsal erkini yaltm, bunun iin " rex sacrorum'u " kurmu olan bir siyasi olgunlua
varmlard. Bu siyasi olgunluktan, sradan bir ynetim biimi olmayan, ifte konsllk
kmtr.

Cumhuriyetin ilk yllarnda, senato kanalyla, tetikte ve amansz bir soylular snf i
bandayd. Ancak, tm inceliklerine ramen, yeni sistem, dengeli bir ynetimi i banda
tutmak iin yeterli deildi. Cumhuriyetin ilk yarm yz ylnda, Roma'nn siyasi ve askeri
tarihi kark ve dzensizdir. Kralln merkezilemi yetkisi yok olunca, gl aileler

105
arasnda dzensiz bir yarma ortaya kmt. Bunlar, devlet denetiminden uzak ve bamsz
olarak etkinlikler yapyorlard. Bu ailelerin veya kiilerin, kendilerine baml insanlardan ve
" cliens'lerden " oluan zel ordular vard ve bu sayede etkindiler. Bu zel ordu ve alkant
rnekleri oktur. M.. 504'de, kendine bal 5.000 kiilik ordu ile Sabini lideri Attius Clausus
Roma'ya gmt. Appius Claudius adyla senatoya kabul edildi ve " Claudius " gens'inin
atas oldu. M.. 460 da 4.000 cliens'ten oluan ordusu ile Appius Herdonius kapitolu ele
geirmiti.

M.. 449 ylnda, Comices centuriates, plesibitlerin, tm Roma halk iin yasa gc tadn
kabul etti. Patriciler ile plebler arasnda evlilie msaade eden Kanuleia kanunu yrrle
girdi.

rf ve adetler hukuku, yazl olmadndan, konsl kararlarnda keyfilie neden oluyordu.

Halk temsilcileri direndiler, sonunda senato kanunlarn yazl olmasna karar verdi. M.. 452
ylnda, on iki yeli bir komisyon seildi. Komisyon iki yl alt. Balangta, yelerin hepsi
patrici idi. Sonra bei patrici, bei pleb oldu. almalarn sonucu, tuntan on iki levhaya
kazlarak ilan edildi ve adna On ki Levha kanunu dendi. Bylece, eskiden beri uygulanan ve
yazl olmayan kanun, yazl hale getirilmiti. Uzlamazlk halinde hakeme bavurma yetkisi;
davacnn davaly yarg nne getirme hakk; ksas ilkesi; zel mlkiyetin kabul ve
korunmas; borlar hakkndaki kurallar, bu kanunla yazl hale getirilmiti. Yangn karana,
geceleyin bakasnn tarlasna zarar verene, hasada by yapana, uursuz arklar syleyene
lm cezas veriliyordu. Borcunu zamannda demeyene otuz gn mhlet veriliyordu. Borlu
hapse atlabilir ama alk ektirilemezdi. Borlunun boynuna geirilecek demir halkann
arl 15 Kg fazla olamazd. Borcunu dememi borlu, foruma gtrlp, sata karla
bilinirdi.

Romann On ki Levha (Tablet) yasalarnn yazl hali gnmze ulamamtr. Romadaki

12 levha yasalarnn yazl metinlerinin elde olmamasna karn, yaplan atflar nedeniyle,
varlklar tartlmamaktadr.

Patrici, pleb mcadelesi devam etti gitti. Ama her seferinde, plebler bir adm ileri gittiler.
M.. 444 balayarak, konsl yetkisi ile donanm halk temsilcileri seilmeye baland. Plebler
majistra olarak seilmeye baladlar. Bylece, Plebler, Patricilerin majistra seilebilme
ayrcalklarn da ortadan kaldryorlard.

106
Peloponnesos

Savan ilk on ylnda, Perikles plann, denizdeki stnlne gvenerek yapmt. Atina
karada savamayacak, dman denizlerde yenilecekti. Yani tarm kesimi gzden karlmt.
Atina, kylleri kentin iine ald, hayvanlar adalara yollad. Denizlere egemen donanmas,
Peloponez kylarn yakp, ykt, Korint ticareti felce urad, Potide kenti kuatld. stnlk
Atinadayd.

Ama aslnda, Atinada iler yolunda gitmiyordu. Kentte insanlar st, ste yayordu. Gda
sknts ekiliyordu. Kyller, ekinlerinin yakln, ellerinden hi bir ey gelmeden, uzaktan
seyrediyorlard. Halkta, sava karanlara kar, genel bir honutsuzluk balad. Perikles,
plann deitirmiyor, halka soukkanllk neriyordu. Tam o sra Msrdan veba geldi.
Halkn honutsuzluu had safhaya ulat. Herkes durumdan, Periklesi sorumlu tutuyordu.
Kyller, atmalarn durdurulmasndan yanaydlar. On be yldr srdrd stratejilik
grevi iin 430 ylnda yaplan seimleri kazanamad. Bir yl sonra, tekrar seildi ise de, o yl
(M.. 429) vebadan ld.

Periklesin lmnden iki yl sonra iktidara Kleon geti. Kleonun nderliindeki, radikal
parti, denizin yan sra karada da giriimlere balad. Mali kaynaklar yetmiyordu. Delos
birliine dhil devletlerin vergileri arttrld. Birlikte honutsuzluk balad. Ana karadaki kent
devletleri, Birlikten ayrlmaya baladlar. Sparta, Birlikten ayrlmay destekliyor,
cesaretlendiriyordu.

Son olarak, M.. 422 ylnda, Atina Amfipolis savanda ar bir yenilgi ald ve Kleon, o
savata ld. Atinada iktidara lmllar ve bakanlar Nikias geldi. M.. 421 ylnda yaplan
savatan sonra imzalanan bara Nikias bar denir.

Bar yaplmt ama kimse bara uymuyordu. Atinann mali durumu da ok ktyd.
Tccar ve zanaatilere gre, ekonomiyi dzeltmenin tek yolu, sava ganimetleri olabilirdi.
Atina zafer istiyordu. Baa, Periklesin bir yakn, saldr politikasn benimsemi, Alkibiades
geldi. Alkibiades, zengin, ince, cmert, ekici bir kiiydi. Halkn iinde nlyd. Duruma
gre yn deitiren kiilii nedeniyle, ona bukalemun adn takmlard.

Atina iin budayn nemi bykt. Alkibiades, Bat Akdenizin budayca zengin blgelerini,
Sicilya ve Kartacay ele geirmek istedi. Bir bahane bulunup, M.. 415 ylnda Sicilya
seferine kld. Atinann Alkibiades, Nikias ve Lamakos komutasnda, byk bir donanmas
ve byk bir ordusu vard. Ancak, Alkibiadesin siyasi hasmlar ve zellikle asiller bo

107
durmuyor, her frsatta onu karalyorlard. Alkibiades, tanrsz filozofun rencisi idi. Atinada
daha ordu sefere kmadan, Hermesin heykelleri, gece, bilinmeyen kiilerce krld.
Muhalifler, bunu yapan veya yaptrann Alkibiades olduunu sylyorlar ve
cezalandrlmasn istiyorlard. te ordu, bu havada ve bu moralle sefere kt.

Alkibiades, Sicilyada Sirakzaya kar harekete gemiti ki, yarglanmak iin Atinaya
dnmesi emri geldi. Gereke, Demokrasiye kar komplo kurmakt. Emre uymad ve
Spartaya snd. Nikias, Sirakza kuatmasn devam ettirdi. Ama Sirakzann yardmna
Sparta ve yandalar geldiler. Atina ordusu ne yaptysa olmad. Dnmek istedi, geri dnemedi.
Sonunda tm ordu esir oldu ve kle olarak ta ocaklarna almaya yolland.

Bu sonu gelmez sava on kentlerine yarad. on kentleri, epey nce, Pers igalinden
kurtulmulard ama Pers imparatorluu hemen yanlar bandayd. Atinada, on kentlerinden
durmadan bir eyler istiyordu. Bylece kentler ikili bir iliki srdrr olmulard. Hem
Atinaya ve hem de Perslere yaranmaya alyorlard. Kydan uzak on kentleri, Anadolu
iindeki ufak devletlerin saldrlarndan korunmak iin Pers kralna muhtatlar. Atina da artk
tm on kentlerini ekonomik anlamda smryordu.

M.. 413 ylnda Atinann Sicilyaya yapt sefer baarsz hatta bozgun olunca, Pers kral
II. Dara (Darius) bar koullarn bir yana brakarak, Anadolu kent devletlerinden vergi
almaya kalkt. Atina buna kar kt. Sparta bu durumu deerlendirip, Ege kent devletlerini
Delos konfederasyonundan yani Deniz birliinden karmaya alt. Sicilya bozgunundan
sonra Spartaya snan Alkibiades, bir donanma ile gelip, nce Khios, Erythrai ve
Klazomenai yi Birlikten kard. Bunlar Teos, Milet ve Lebedos izledi. Milet'in birlikten
ayrlmasndan sonra, Sparta, Persler ve bir ksm on kentleri, aralarnda bir sr antlama
yaptlar. Bu durum Atinann houna gitmese bile bir ey yapamad. M.. 411 ylnda, artk,
Knidostan Bizans'a (Byzantion) kadar ky kentleri Atinaya ba kaldrmt. Bu
ayaklanmalar, Delos Deniz birliine kesinlikle son verdi. Bundan sonra Atinann abalar bir
sonu getirmedi. Persler ve Spartallar Egenin kuzeyini ele geirdiler. Atinann Marmara ve
Karadenizle ilikisi kesildi. Tahl ak kesilen Atinada alk balad. Atina daha fazla
dayanamayarak, M.. 404 ylnda bar istedi. on kentleri, Atina hegemonyasndan
kurtulmulard ama Pers tehdidi devam ediyordu. Sparta da Atinadan iyi deildi.

Avrupada bunlar olurken, Amerika ktasnda ise Mayalar San Bartolo antsal kentini
kuruyorlard (M.. 400). Bugn iin San Bartolo kentinde Maya blgesinin en zarif ve en
eski freskleri bulunmaktadr.

108
Felsefe Geliiyor

Ayn dnemde, Yunan dnyasnda filozofi gelimeye devam ediyordu. Daha nceden
hatrlayacamz gibi, Parmenides ve Herakleitos birbirinin tam tersini sylyorlard. Biri
hibir ey deimez derken, dieri her ey deiir diyordu. Duygularn alglamasna biri
gvenme, dieri gven diyordu. Felsefeyi dt bu kmazdan, Sicilyal Empedokles (M..
494 434) kurtard.

Empedokles, eylerin znde tek bir ana madde

olduuna inandklar iin, bu fikir fark ortaya
kyor diyordu. Ona gre doada tek z deil,
drt ana madde veya kk vard. Bunlar toprak,
hava, ate ve su idi. Doadaki tm deiimler bu
drt maddenin karmlarndan ve sonra da
zlmelerinden ileri geliyordu. Bu drt madde
deiik oranlarda kararak iek, at veya kaya
oluyordu. Ama bunlar oluturduklar maddelerin
iinde deimeden veya dokunulmadan
duruyorlard. Yani her eyin deitii grnts
doru deildi, aslnda hibir ey deimiyordu.
Peki, ama eylerin bir araya gelip yeni bir hayat
oluturmasnn nedeni ne idi. Veya bir bitki var
olduktan sonra neden tekrar ayryordu.
Empedoklese gre bunlarn sebebi doada iki
farkl g olmasndayd. eyleri birbirine
balayan g yani sevgi ve onlar birbirinden
ayran g yani atma, doann iki farkl gc
idi.

M.. 500 ile 428 yllar aras, Empedoklesle ayn yllarda yaayan, Anaksagoras ise diyordu
ki: Doa, gzle grlemeyecek kadar kk maddelerden oluur. Her ey daha kk, daha
kk paracklara blnebilinir. Ancak en kk parada bile her eyden bir ey vard. Bunu
bu gnk dnyamzda yorumlarsak: bir hcre ekirdeindeki bilginin tm organlara ait bilgiyi
barndrmasn rnekleyebiliriz. Bu her eyden bir ey barndran bu en kk paralara,
Anaksagoras tohum veya z diyordu. Bu elerden ne bir ey yok olabilir, ne de bu elere
bir ey katlabilinirdi. Onlar iin ne doum ve ne de bozulma vard. Dou ve l dnceleri
yanlt. Hibir ey yoktan gelmez, hibir ey yok olmazd. Yer deitirmeden veya
birlemeden veya d grnn deimesinden baka bir deime yoktu.

109
Anaksagoras

Anaksagoras, eyalar ekillendiren ve insan, hayvan ve bitkileri yaratan bir gce inanyor ve
buna ruh veya akl (nous) diyordu. Madde canszd, kendi bana hareket edemezdi. Maddeyi
hareket ettiren bir eler esi vardr ki bu ruhtu. Ruh, madde deildi. Ruh daima maddeden
ayr bir ey olarak kalacakt. Balangta, madde karmakark bir ekilde bulunuyordu. Nous
(ruh) ona ekil verdi, dzenledi.

Anaksagoras, kendinden nce felsefeye egemen olan unsur kavramn bir tarafa braklm,
yerine Empedoklesin madde retisini gelitirmitir. Ayn zamanda da nous (akl, ruh) ile
de ruhuluk kavramn bir daha insan dncesinden kmayacak ekilde felsefeye sokmutur.
Aslnda o nousu maddeden pek ayrmyor, nous iin btn nesnelerin en incesi, en temizidir
diyordu. Ama Platon, nousu alp, maddeden tamamen koparacaktr. Anaksagorasda nous
yaratan, madde yaratlandr.

lk bakta Anaksagorasn Nousu, Heraklitos'un Logos'una benzetilebilir. Evreni harekete

geiren ve var olmasn salayan ana ilke durumundadr. Ancak Nous, Logos'tan farkl olarak
ortadan kaybolmaz, her zaman teki nesnelerin karsnda onlardan ayr bir varlk olarak
mevcut olur.

O, astronomi ile de ilgileniyor ve gzlemler yapyordu. Bir meteoru inceleyerek, dnyann ve

br gk cisimlerinin ayn maddelerden olutuunu sylyordu. Ve devam ediyordu, dier
gk cisimlerinde hayat olabilir. Ayn n dnyadan aldn syleyip, bylece ay
tutulmasn da aklyordu. nsan bir hayvandr, ama ellerini kulland iin hayvanlarn en
zekisidir diyordu.

110
Anaksagoras, bir sre Atinada da bulundu. Ancak Atinada gnein ateten bir kre
olduunu iddia ettii iin kovuldu. Gnein tanrsall bitiyor muydu?

lk Grek filozoflarnn
sonuncusu, o da bir doa filozofu
olan, Demokritostur.
Demokritos, M.. 460 ve 370
yllar arasnda Ege'nin kuzey
kylarndaki bir kentte,
Abderada yayordu.
Deimezlik asndan
kendinden nceki filozoflarla
ayn grteydi. Doadaki her
ey gzle grlemez kadar kk
ve mutlak, hibir zaman
deimeyen yap talarndan
oluuyordu. Demokritos, bu en
ufak paralara atom dedi. Atom
paralanamaz en ufak yap
talaryd. Ve atomlar, hibir ey
yoktan var edilemeyecei iin
mutlaktlar. Ve bu atomlardan
deiik canl ve canszlar
olutuundan, atomlarn hepsi
ayn olamazd. ok eitli
atomlar vard. lnce atomlar
yeni eyalar retmek zere
Demokritos birbirlerinden ayrlrlard.
Demokritos ruh veya akl gibi bir
takm doast varlklarn, doal
ileyie karmadn sylyordu. O varolan tek ey atomlar ve iinde dolatklar boluktur
diyordu. Atomlarn hareketlerinde hibir bilinli ama yoktu. Doa tamamen mekanik bir
eydi. Ama bu her eyin rastlantsal olduu anlamna gelmezdi, nk her ey doa
kanunlarna sk sk balyd. Olup biten her eyin nedeni, kendi iinde vard. Bilin bile
atomlardan oluuyordu. Kaygan ruh atomlar da ruhu meydana getiriyordu. lnce bunlar
etrafa dalyor, sonra baka ruh atomlarna katlyorlard.

Demokritos hastalklar ve onun semptomlar (hastalk belirtileri) olan arlar zerinde de

durmutu. Gney talyada Kroton adl Yunan kentindeki tp okulunda Alkmaion adl bir
dnr, beynin duyularn merkezi olduunu ne sryordu. Bu srada sinir sistemine ait ilk
saptamalarda da bulunuyordu. Duyu organlarndan vcuda giren duygusal paracklar, salg
kanallar ve damarlar aracl ile beyindeki alglayclara ulayorlard. Alkmaiona gre
beden lyor, ama ruh yaamaya devam ediyordu. Salk demek, vcutta dengede olmas
gereken eitli ztlklarn (kuru nemli, scak souk, tatl eki gibi) denge halinin devam
demekti. Herhangi bir etken veya aksama sonucu bu denge bozulunca, hastalk balyordu.
Denge, bireyin fiziksel yapsna, beslenmeye, iklime ve d etkenlere balyd. Alkmaiona
gre uyku, beyindeki kann damarlara ekilmesi ile oluuyordu. Damarlara ekilen kan beyne
geri dnmezse lm gereklemi olurdu.

111
Demokritos

Demokritos, atom kuramn duygulara ve arya da uyarlamtr. Ruh atomlar sakin sakin
dururken, engel eklinde atomlar gelip, onlarn huzurunu karyorlard. Bilincin ve akln ev
sahibi beyindi. Duygular kalpte, ehvet ise karacierde younlard.

Bu arada baz ilk tarihiler, tarihin gidiini doal

olaylarla aklamaya alyorlard. Bu ilk
tarihiler, Heredot (Herodotos) (M.. 484 424)
ve Thukydides (M.. 460 400) idi. Tarihiler
ortaya karken, hastalk ve sala da doal
yorumlar getiren bir bilim, tp ekilleniyordu. Kos
adasnda, M.. 460 ylnda yaayan Hippokrates,
Grek tp biliminin ban ekiyordu.
Hippokratesci tp geleneine gre, hastalklara
kar koymann en nemli yolu arya kamayan,
salkl bir hayat srmekti. nsan iin doal olan
salkl olmakt, hastalk dengeler bozulunca
ortaya kyordu. Bu gnk dnyamzda, tp etii
Hippokratesten dayanak alr. O, rencilerine u
yemini ettirirdi:

" Yeteneklerim ve deerlendirmelerim

dorultusunda tedavimi hastalara yardm etmek ve
onlara asla zarar ve ac vermemek kaygsyla
Heredot kullanacam. Ne isteyene zehirli ila vereceim,
ne de kimseyi buna tevik edeceim. Ne de bir
kadna dourmasn nlemek iin diyafram vereceim. Hayatm ve sanatm temiz ve kutsal
tutacam.
Bak kullanmayacam, en derin aclar iinde kvrananlara bile. Ama bu alanda uzman
olanlara alan aacam.
Hangi ev olursa olsun gittiim her eve hastalara yardm etmek iin gideceim. Bilerek
hakszlk etmeyeceim ve bilerek zarar vermeyeceim. zellikle, kle olsun zgr olsun, ne
bir erkek ne bir kadn vcuduna zarar vermeyeceim. nsanlarla girdiim ilikilerde grp
duyduklarm bakalarna anlatlamayacak bir eylerse, bunu asla aklamayacam. nk bu
benim iin kutsal bir srdr.

112
Bu yemini tutar ve bozmazsam, insanlar hayatma ve sanatma sayg duysunlar. Yok, eer
yemini bozarsam, bama bunun tam tersi gelsin."

Hippokratese gre tbbn esas gayelerinden biri acy yok etmek veya en azndan
hafifletmektir. Arnn nedeni de bedendeki doal dengenin bozulmasayd. Hippokrates,
rencileri ile birlikte, afyon ve adamotu gibi bitkileri ac dindirici zelliklerini inceliyordu.

Felsefenin ortaya knn ilk kademesi, doa felsefesiydi ve bu yeni felsefe mitsel dnya
grn reddedip, ykmaya alyordu. Bu dnemde, Yunan ana karas dndaki kentler ve
zellikle Bat Anadolu ne kyordu. Ancak, bundan sonra felsefenin devinden, Sokrates,
Platon ve Aristotelesten bahsederken, Atina da kent olarak ne kacaktr. Yukarda
zetlediimiz Doa filozoflarna, Sokratesten nce yaadklar iin, Sokrates ncesi filozoflar
da denir.

Atina, M.. 450 ylndan itibaren,

meclisi ve mahkemeleri ile
demokratik bir zellik kazanmaya
balad. Ama demokrasi tabann
tekil eden halkn eitimi,
demokrasinin uygulama ve
devamnn olmazsa olmaz
kouluydu. Atinallar eitime
nem verdiler ve konuma sanat
gittike geliti. Atinaya, dier
kentlerden eitim uzmanlar yani
sofistler akn akn geliyordu.
Sofistler geimlerini verdikleri
derslerden salyorlard. Sofistler
hem mitlere ve hem de felsefi baz
tartmalara kar kyorlard.
Felsefe ne derse desin, evrenin
gizleri kesinlikle zlemezdi.
Bylece, Sofistler konu olarak
insan ve insan ilikilerini setiler.

Sofist Protagoras (M.. 487420),

" insan her eyin lsdr "
diyordu. Yani iyi, kt, doru,
yanl hep insan ihtiyalarnn
sonucu idi. Protagoras, tarihsel
srete, pheyi method haline
Hippokrates
getiren ilk dnrdr. Her ey,
bana nasl grnrse benim iin
byledir, sana nasl grnrse senin iin yledir. yen iin rzgr souktur, meyen iin
deildir. Herkesin hemfikir olaca kesin bir bilgi edinmek olanakszdr.

Sofistler, ok gezmi, birok kent devletini grm kiilerdi. ok eitli toplumlar

grmlerdi. Atinada, toplumun neyi belirlendiine dair tartma balattlar. Bu da toplum
eletirisinin temelini oluturdu. Onlar ayn zamanda, utanmak doal m gibi, neyin doal
olduunu da tartyorlard. Sofistler Atina sokaklarnda dolayor, doru ve yanl konusunda

113
mutlak normlar olamayacan sylyor, hararetli tartmalar yapyorlard. Tartma ortam
dncenin gelimesine yol at, yeni tez ve antitezler tredi.

yiyi ktden kesinlikle ayrabilmek iin genel bir tre bulunmas gerekirdi. Hlbuki ne genel
iyi, ne de genel kt bulunmaktayd. Bilgiler duyularn bir sonucu idi. Duyular da kiiden
kiiye deiirdi. Bu nedenle, iyi ya da ktnn says, yaayan kiinin says kadard. Tre
konusunda herkesin birletii ortak bir tre yoktu ve olamazd. Sadece insan, her eyin ls
olabilirdi.

Atinada, Sokratesten nce Sofist dnce arlktayd. Derken, ortaya Sokrates kt. O,
Sofistler gibi dnmyordu. Sokrates, baz normlarn mutlak ve her zaman geerli olduunu
mdafaa ediyor ve gstermeye alyordu. Sokratesle birlikte hem Grek kltrel hayat
Atinay merkez ald ve hem de filozofi yeni bir dneme balad.

114
Socrates

Socrates

Socrates (Sokrates) M..470 ile 399 yllar arasnda yaamtr. Tek bir kelime yazmamtr.
Zamannn ounu, Atina sokaklarnda, insanlarla konuarak geirmitir. Kr hayatndan hi
holanmaz ve hep insanlarla birlikte olmak isterdi. irkindi, ama iinin ok gzel olduu
sylenirdi. Sokrates hakknda bilgimizi, onun talebesi olan Platona borluyuz. Platon,
Soktarese konumac olarak yer verdii pek ok diyalog yaynlamtr. Ancak Platonun,
Sokratesi konuturduu fikirler kime aittir; Sokratesin mi yoksa Platonun mu, bundan ok
emin olamyoruz. Ne kadar Sokratesin retisidir, ne kadar Platonun kendi fikirleridir, tam
bilemiyoruz.

Diotimay tarih Socrates'in hocas olan bilge bir rahibe olarak yazar. Socrates, Diotima'nn
bilgeliini ve kendisinin onu ardn da duyunca yanna gitmi ve Diotima'nn retisi ile
akn, Eros'un felsefi boyutunu kavramtr.

115
Platonun Symposion adl eserinde Sokrates hocasndan rendii Eros'u anlatarak Diotima'y
antlatrmtr.

Socrates yle anlatr:

"... Eros hakknda, bir keresinde Diotima adnda Mantineal bir kadndan duyduum bir
konumay aktarmak istiyorum. O, ok bilge bir kadnd. Bir kez vebaya kar dzenledii bir
kurban treni ile onu (vebay) 10 yl geriye itmiti ve bana ak konusunda ders vermiti; ite
size onun Eros hakknda yapt konumay anlatmaya alacam...

Diotima Socrates'e ak retmitir. Bu retide ak Poros ve Penia'nn ocuu, onlarn

arasndaki ruhtur. Ak dnyay bir btn olarak tutan ruh, Tanrlarla insanlar arasndaki
mesajlar ve dualar birletiren gtr. Akln sevgisi Eros'un sevgisidir.

Diotima ak retisine yle devam eder; " bizler hayatta, akn algs iinde byr yalanrz.
lk nce gen vcutlarn gzelliinden etkileniriz, daha sonra gzellii btn vcutlarda
grrz. te bu noktada ve sonrasnda, ilk kez ruhun gzelliini de grmeye balarz. Bir
insan btn ruhlardaki gzellii grmeye balad m, yaratlan her eydeki gzellikleri de
farkna varacak ve takdir edecektir. Daha sonra da (en son), dncelerdeki gzellie ularz
ve bu gzellii fark ederiz te bu Ak (Eros) bizleri yaadmz srece, hayat yolunda
ilerleten ve bu yolda devam edebilmemizi salayan gtr. O (ilahi) gzellik hep vardr.
Deimez olarak oradadr. Bu g bu yzden balangcndan itibaren ok nemlidir. "

Zamanla bizlerdeki gzellik anlay deise bile, deien sadece bizim alglamamzdr,
yoksa onda var olan gzellik deimez.

Diotima konumasna Eros'u lmller (insanlar) ve lmszler (tanrlar) arasndaki bir arac
olarak tanmlar. Eros, tanrlarn insanlar gzele, iyiye, hakikate ulatrmada kulland bir
gtr. Eros ile burada kastedilen " gzellik sevgisidir ". Hakikat " en gzel " olduundan, bu
ifade Eros'un felsefi zn en iyi ekilde aklamaktadr.

Diotima hangi Eros kavramnn gelitirilmesi gerektiini de aklamtr. Geri kadn ve

erkein oalmas iin iftlemesi gereklidir ama bu sre " akn dnyevi bir biimidir "
yceltilmesi gerekmez. Bu ak bilgelii seven erkeklerin kendisine ulamaya abaladklar "
gksel ak " deildir. Atinal erkekler, " cesaret, yreklilik ve erkeke kendi benzerlerini
severler " . Bu gr yceltilen pedarastrinin felsefi temelidir.

Sokrates kimseye bir ey retmek peinde deildir. Hatta konutuu insanlardan, bir eyler
renmek istediini, hep sylemitir. Genellikle, konumann banda soru sorup, bir ey
bilmez gibi yapard. Konuurken, karsndaki kiinin kendi dnsel zayflklarn kendi
kendine grmesini salard. Sokratese den ey, insanlarn ilerindeki doruyu bulmalarna
yardm etmekti. nk ona gre, gerek kavray insann iinden gelir ve dardan
retilemezdi. Sokrates insann iindeki bilgiyi kavramas iin hep cahil rol yapt. Atina
sokaklarnda dolaarak, Atinallar dnceye itiyor, onlarn dnce biimlerindeki
boluklar ortaya karyordu. " Atina uyuuk bir at. Ben de onu uyandrp canlandrmaya
alan bir at sineiyim " diyordu. Tarz, ynetimi elinde bulunduranlar rahatsz etti.

116
M.. 399 ylnda, devletin tanrlarn tanmad ve genlerin dncelerini bozduu iin
lme mahkm edildi. 500 kiilik jrinin, yardan biraz fazlas onu sulu buldu. Af dilemedi,
Atinadan kamad, yaptnn doruluunu sonuna kadar mdafaa etti. Devletin karlarn
koruyorum diyordu. Sonra, en yakn arkadalarnn yannda baldran zehri ierek hayatna son
verdi. Sokrat dncelerinden vazgemedii iin ldrlen, ne ilk ve ne de son kiiydi. Ama
tarihte bilinen ve bir sembol olan ilk kiiydi. Arkasnda yazl bir ey brakmad.
Bildiklerimiz, rencilerinin onun hakknda yazdklarna dayanr. lme onurla gitmi ve
lmnden sonra binlerce yanda edinmitir.

Sokrates Sofistlerle ayn dnemde yaad. Yzyllar sonra Romal filozof iero Sokrates iin
yle diyordu: " O felsefeyi gkyznden dnyaya indirip ehirlerde barndrd. Felsefeyi
evlere sokup insanlar hayat ve treler, iyilik ve ktlk zerine dnmeye zorlad ".

Sokrates, Sofistler gibi yaptklarnn karlnda para almyordu. Kendine Filozof, bilgelie
ulamaya alan kii diyordu. Diyordu ki: " Tek bildiim, hibir ey bilmediimdir ".

Sokrates, doruyu bilen doru davranr diyordu. Doru bilgiden doru eylem gerekleir.
Doruyu bilen doru adamdr. Ktler, bilgisiz olduklar iin ktdrler, bilseler kt
olmazlard. Bilgi olmadan, akl iyiye almaz. Bu nedenle bilgimizi arttrmamz gerekir.
Doru ile yanl ayrma yetenei, Sokratese gre, insann mantndadr. Hlbuki Sofistler
bunu toplumda aryorlard.

Sokrates, Protagorasa kar kyor, ller kiilere gre deiirse, toplumun stne oturaca
deerler nasl bulunur, diye soruyordu. Devlet ve sosyal dzen gerekliydi. Bu kurulularn
salaml ve sreklilii iin ise genel bir tre gerekliydi. Protagoras insana bakyordu,
hlbuki baklmas gereken insanlard. nsanlar arasndaki ayrlklar, bakalklar grnteydi.
yiye olan eilim, her kiide aynyd. Kiilerin iindeki bu ortak eilim ortaya eitimle
kard. Kii renir ve erdemli olurdu. Kiilerin kt olmasnn sebebi de bilmemeleriydi.
Erdem birdi, blnmez ve ayrlmaz bir btnd.

Erdem insann yapsnda vardr. nsan kendini bilmeli, tanmal ve erdemi ortaya karmaldr.
Erdem, insann elde edebilecei tek bilgidir. retim ile insana yabanc bir ey verilemez.
renim, insan zihnindeki tohumlar uyandrr, bytr, gelitirir.

Kiilerin nemi toplumu meydana getirmelerinden gelir. Kiiler nasl ise devlet ve toplumda
yle olur. Erdemli bir devlet ve toplum iin kiilerin erdemli olmas gerekir. Bunun iin de
kiilerin kendini bilmesi, tanmas gerekir. Bilgiye kucak atka, erdeme doru gidilir.

nsan her eyin lsdr ama kendini bilmeden hibir eyin ls olunamaz. nsan
yapsndaki gcn, gerek bir g olabilmesi iin, uyandrlmas, bytlmesi, gelitirilmesi
gerekir.

Sokratesin eitli dncelerinden eitli okullar tremitir. Bu retilerin belli ballar

Platonculuk, Megara okulu, Kirene okulu ve Elis okuludur. Sokratesden yola kan btn
retiler, mutlaka onun fikirlerinin dorultusunda olmamtr. Kinizmin kurucusu
Antisthenes, Sokrates treciliinden yola karak, treyi umursamaz bir noktaya varmtr.
nk tre, insan gevetir, rahata kavuturur, oysa insan hazzn her trlsne srt evirerek
yaamal, bunun iin de dayankl olmaldr.

117
Zerdt

Ahuramazda

Pers imparatorluunun egemenlii altndaki her topluluk ve kii kendi dinini semekte ve
uygulamakta serbestti. Gsterilen bu ho grye ramen, Perslerin kendilerine ait bir dinleri
olduu da bilinmektedir. Perslerin kendi dinlerini I. Daradan (Darius) itibaren biliyoruz.
Persler, dini adan, Zaradutra ya da Zerdt adn tayan bir dnrn etkisinde kalmtr.
Bu dine Zerdt dini diyoruz. Zerdt dinine Mazdeizm de denir.

Pers ve Metler rana gelmeden nce doal olarak ran, aman topluluklarn yaad bir
yerdi. Pers imparatorluunda nemli bir yeri olan Elamlar ise, defalarca Smerler, Akadlar ve
Babillilerle karlam ve bir sre gney Mezopotamyada bile yaamlard. Dolays ile
Elamllarn Smerin ok tanrl dininden etkilenmeleri kanlmazd. Pers ve Metler ise
gebe kavimler olarak, aman dininden tremi ve zellemi bir gebe dinine sahiptiler.
yle bir yapda rana yerletiler. Perslerin ve Metlerin, gebe kavimler olarak, Hindistan
igal eden Hint-Avrupa kavimlerine akraba olduundan ve gebelik dnemlerinde ayn
corafyay paylatklarndan daha nce bahsedilmiti. Bunun bir belirtisi de Hindu tanrlar
ndra, Mithra ve Varunann randa da tanr olmasdr.

118
rana geldikten bir sre sonra, gebe Persler ve Metler hem Elam ve hem de Asur etkisiyle
ok tanrl bir dine getiler. Hindu dininin Varunas, ranllarn en byk tanrs Ahura oldu.
Gne tanrs Mithra, gne tanrs ve saygn bir tanr olarak devam etti. Kurban ve Ate
kutsald. Bu ilk ok tanrl dini idare eden rahiplere Ate Rahipleri deniyordu ve
Hindistandaki Brahmanlar gibi bir kast oluturuyorlard. Bu din baz alardan Hindu dinine
benzese de, baz bakmlardan ondan ayrlyordu. Hindularda iyi tanrlar olan Devalar
(Divler, devler), randa kt iblislerdi. Veda Devrinden nce Hindularca iblis olan
Asuralar, Perslerde iyilik ruhlaryd. Hindu tanrs ndra, Perslerde Andra adn ald ve zararl
bir iblis olarak grld. Bylece daha balangtaki bu ok tanrl din, Hindu dinine hem
benzer ve hem de epey ayrlr.

Bu dinin en byk tanrsnn Ahura Mazda olmas nedeniyle, bu dine Mazdeizm denir. Ahura
Mazda isminin manas bilgelerin mkemmeli tanr demektir. Tanr Ahura Mazdann
yannda Mithra ve Anahita (ana tanra) vardr. Mazdeizm dininde tanrlara kurban verilir ve
ller gmlr. Her ne kadar bu tanr isimleri Hindu isimleri idi ise de, ilevleri Smer
tanrlarna benzemektedirler. Ahura Mazda, Smer tanrs Enki gibi bilgelik tanrsdr. Mithra
gne tanrsdr, Babilin Mardukuna benzer. Anahita ise, Smer tanras nannaya ok
benzemektedir. Bilindii gibi nanna, Babilde tar, Yunanistanda Afrodit, Romada Venus
isimlerini almtr. Anahita bazen bakiredir, bazen de tanrsal ak yapan bir ak tanrasdr.
Zaten, bilindii gibi, tanrlar adna yaplan cinsi mnasebet, bakirelii bozmaz.

nannann sembol Venstr. Aslan ve kaplan da nanna yani Afroditin sembolleridir.

nanna gibi ok uzun sre yaam olan tanr veya tanralarn, zaman ve ihtiyalar nedeni ile
pek ok grevi olmutur. Dolays ile de pek ok farkl sembole sahip olmulardr.

Bu ilk din Zerdt dinine bir temel oluturmutur. Yce tanr Ahura Mazda tarafndan bu
dinin ayetleri, peygamber Zerdte vahiy edilmitir. Zerdt de bunlar yurttalarna
vaazlarda bulunarak nakletmitir. Zerdt peygamberin kalabalk olan ailesi de, tanr
kelamlarnn naklinde ve Zerdt dininin yaylmasnda ona yardm etmilerdir. Kesin
olmamakla beraber, Zerdt peygamberin M.. 700 800 yllarnda yaad dnlr.

Zerdtn kutsal kitab Avesta yahut Zend Avesta, tanr Ahura Mazda (Hrmz) tarafndan
indirilen vahiyleri ihtiva eden bir kutsal kitaptr. Zend yorum, Avesta metin demektir. Kutsal
metinler ancak M.S. 200 yllarnda toplanabilmi ve 100 yl iinde kitap haline getirilmitir.
Avestann iindeki yazlarn bir ksm ve Gatha denilen be trk, ok eski tarihlerde
yazlm ksmlardr. Gathann, bizzat Zerdtn fikirleri olduuna inanlr. Zerdte
Yunanllar Zoroastres, Romallar Zoroaster derlerdi. Zerdte, Zarahustra da denilir.

Zerdt peygamber, nceki dini artm ve ayklamtr. Zerdt dini sayesinde, ran ok
tanrcl, tektanrcla doru ynelmitir ve dine ok yksek ahlak kurallar konmutur.

Yce tanr Ahura Mazdadr. " Ahura Mazda parlak, ihtiaml, ok byk, ok iyi, ok gzel
Yaradandr; ... ok bilge bir ruhtur, ta uzaklara sevinler saar... " Ahura Mazda n,
safln, gerein tanrsdr. Btn deerler ondan gelir. Yaam, lmezlik ondan gelir. Yahudi
tanrs dnda, dneminde, tek tanrcla en yaklaan tanrdr. Ahura Mazdann lmez
azizler denilen (Ameas Spendas), kendinden nceki dinlerin ikincil tanrlarna benzeyen,
yar tanr, yardmclar vardr.

Zerdt dini iyilik karsna ktl koymutur. Ktle Angra Mainyu (Vuran Ruh) veya
Ehrimen denir. Asl glk dnyada neyin kt olduunu anlatabilmektir. yilii ruhta,

119
ktl cisimde aramak yanltr. yilik ve ktlk hem ruhlarda ve hem de maddelerde
vardr.

nceleri Ahura Mazdann iki yn vard: Biri hayat yaratan iyi dnce, dieri lm
douran pheydi. Ahura Mazda'nn ikinci yn, kendinden ayrlarak, Angra Mainyu haline
geldi. Angra Mainyu, ktlk eytanlarn, karanlklar ve lm yaratr. O, aada bir
yerlerde bulunur. Temiz olmayan her eye hkmeder. Kadir-i mutlak bir tanr deildir. Bir
eytandr. Sonunda yok olacak olan bir gtr. Angra Mainyunun da, iyi tanr Ahura Mazda
gibi kendine yardm eden yar tanr yardmclar vardr.

Ktlk sadece maddi dnyaya has bir ey deildir. Maddi dnyada, ruhlar dnyasnda, ayn
zamanda, iyilik glerince ve ktlk gleriyle paylalr. Her yerde, iyilikle ktlk
arasnda yeri ele geirme mcadelesi vardr. Angra Mainyu, gkleri ele geirmek iin,
saldrmtr. Ahura Mazday ele geirmek ister. Her yerde tanr yardmclar birbiri ile
savamaktadrlar. Yce tanrnn her yaratna, byk eytan, bir yaratla karlk verir.

lk yaratldnda dnyada sadece iyilik vard. Dnya bir zevk ve sefa yeri idi. Sonra Angra
Mainyu k, afetleri, yrtc hayvanlar, zararl bcekleri, orakl, lm getirdi. nsanlarn
iine, ruhlara inanmazl, pheyi, tm kt dnceleri soktu.

Zerdtn peygamber olarak gelii, Angra Mainyuya ldrc bir darbe oldu. Zerdtn
geliinden nceki 3.000 yl boyunca, her 1.000 ylda bir, Zerdtn tohumuyla dllenen bir
bakireden, bir kurtarc dodu. nc 1.000 ylda ise son kurtarc Zerdt geldi. Onun
geliiyle, ller dirildi, bir gk ta dalardaki madenleri eritti. Eriyen madenler, mminler
iin lk bir st, dinsizler iin azap oldu. Kt birka insanla, iblisler yok oldular. Zerdt
ktlklerden temizlenmi dnyada bir ayin dzenledi ve dnya ebedi mutlulua eriti.

Zerdt dininde dnyann bir tarihi vardr. Dnya gelimektedir. Geliim kanunlar vaz
edilmi ve planlanmtr. Dnya bu plana uymakta ve tarihsel sreini yaamaktadr. Ayn
zamanda dnya, birbirine zt glerin, birbiri ile mcadele ettii bir sava alandr. Sonunda
varlacak olan mkemmel hale, bylece ok zorlu bir sreten geilerek gidilmektedir.
nsanlar dnyada yaptklar iyi ve kt ilerden sorumludurlar, yani kendi kaderlerine
kendileri sahiptirler. Ahura Mazdaya inanp, bedeni ile ruhunu temiz tutanlar ve ktlklerle
savaanlar, sonsuzluk dnyasna geeceklerdir. Gnahkrlar ise cehennemde her trl eziyete
katlanacaklardr. Kyamet gnnde ller tekrar dirilecektir. Faziletli insanlar, varlacak
mkemmel hale yani son zafere yardmc olmaldrlar. Bu onlar da mutlulua
kavuturacaktr.

Dnya, g, cehennemdeki iblislere kar koruyacak set olmaldr. Her insan, sonucu,
kinatta iyiliin zaferi olacak olan, bu savaa katlmaldr. Bylece, insanlar yaadklar
hayata ilave bir mana daha kazanrlar. Bu onlara sonsuz bir deer getirir.

te bu sylemde, ortaya ahlak kar. Ahura Mazdaya davasnda hizmet eden her ey iyidir.
Ahura Mazdann zafer kazanmasn geciktiren her ey ktdr. Ahura Mazdaya hizmet
edecek insanlara devler yklenmitir. Grevlerin birincisi, dindar olmaktr. Herkesin Hak
dinine girmesi, Zerdtn buyruklarna uymas ve dine yeni mminler kazandrmas gerekir.

Dier bir grev samimi olmaktr. inle, dnn bir olmas istenir. Ahura Mazda davasna
hizmet etmek dnlecek ve buna uygun davranlacaktr.

120
Bir dier grev de yalandan nefret etmektir. Burada, iftira, dedikodu da yasaklanmaktadr.
Gizli hrszlk, bor almak, yine bu manada mahkm edilmektedir. Bor mahkm edilmitir,
nk bor alan kii, borcunu dememek iin yalana bavurabilir. Herkes verdii sz
tutmaldr. Hatta hainler bile szlerini tutmak zorundadrlar. yilik etmek, yardm etmek tabii
ki istenen bir durumdur. Ama adalet ve doruluk olmadan hibir ey olmaz. Bir Zerdt iin,
eytann mezhebine girmi olanlara merhamet gsterilmesi yasaklanmtr. Ktle
merhamet etmek, bir zaaftr. Zaafa da, bu dinde yer yoktur.

almak ta bir devdir. almak demek, dnyamz bereketli ve mutlu bir yer haline
getirmektir ki bu da Angra Mainyu ile savamak demektir. Zerdt dini bir ekonomik ve
sosyal reform yapmtr. Hayvanlar bilgiye dayanan bir usul ile yetitirilmelidir. Otlaklara
zenle baklmaldr. Dzgn bir konutta, huzur ve sknetle oturulmaldr. kze daha iyi
muamele etmek ve kanl kurbanlar ortadan kaldrmak gerekir. Gerek mmin, gayretli kyl,
iini bilen hayvan yetitiricisi, doru ve adil ev sahibi ve ky aasdr.

Zerdt peygamber bir tarm program hazrlad. Bu tarm program dine de nemli katk
yapt. Daha sonra, tarm ve hayvanclkta meydana gelen gelime, dinde iftiye zel bir
nem verilmesine sebep oldu. Uyank ve alkan ifti daima Ahura Mazdann iyi bir
hizmetkr olarak algland.

Kurban trenlerinde, kurbann kansz ldrlmesi gerekir. Kurban treni Maguslar olmadan
yaplamaz. Kurban, kafasna ar bir tokmak vurularak ldrlr. Kurban yapan, tanrsal
yardm sadece kendi iin isteyemez. Tm mminler, Pers kral ve Pers halk iin dua edilir.
Kurbann eti, rahiplerce paralanr ve trene katlanlara tamam datlr. Tanr iin kurban eti
pay braklmaz. lnn sadece ruhu tanrya aittir. Trenleri yapan Zerdt rahipleri
Medlerden oluurdu. Bu nedenle Mecus dendii de olmutur.

nsann yapmakta olduu i ard. Demek ki, bu yk kaldrmak iin insan beslenmesine,
vcudunun bakmna zen gstermeliydi. yi beslenmek iin et yenmeliydi. Ahura Mazdann
yardmclarnn artabilmesi iin insan remeliydi. Bunun iin erkek, iyi soydan, dini btn bir
kadnla evlenip, ocuk sahibi olmalyd. ocuklar dinlerini bilen, inanl kiiler olarak
yetitirilmeliydiler. Asl nemli olan perhiz ve dini ayinler deil, tarm almalar ve ailenin
birlii idi. Ahura Mazday, dnyaya bakarken en sevindiren ey, nce tapna, sonra doru
insann evini kurduu yerdi. Bu evde, aile ocuklar ve hayvanlar ile birlikte yaard ve evin
bacas tterdi.

Zerdt dinine gre, atei, topra ve suyu bir cesedin temasyla kirletmemek gerekir. Onun
iin cesedin vahi hayvanlara verilmesi gerekir. Vcut lmden sonra da ie yaramaldr. Ruh
ise br dnyaya ger. Orada dnyada yaptklar ile yarglanr. Ya ceza veya mkfat grr.
Ya cehenneme, yerin yedi kat dibine iner veya gklere, Ahura Mazdann yanna kar. Ahura
Mazdann yanna kan ruh, orada, son zafere kadar, tanrsna yardm etmeye devam eder.

Ate, k tanrs olan yce varl sembolletirir. Her tapnakta bir ate odas vardr. Bunun
iinde ebedi bir ate yanar. Hi kimse bu atee dokunamaz. Hatta soluk bile bunu
kirletmemelidir. Tapnan iine yalnzca magdus denen rahipler girebilir. Zerdt rahipleri,
ellerine eldiven giyerek, az ve burunlarn pee ile kapatarak dolarlard.

Zerdt dinin dier dinler zerinde nemli bir etkisi olmutur. Budizmi etkilemitir. Yahudi
dininin iine Tanr ve eytan ikilemini sokmu, meleklere inanmay ve llerin lmezliini
getirmitir. Ayrca ahlaki adan da dier dinlere ok ey katmtr.

121
Mithra

Mithra

Ayn dnemde, ran da, Zerdtluun yannda, baka bir din daha gryoruz. Bu Mithra
dinidir. Gne tanrs olan Mitra (Mithra), bir k ve hak tanrsdr. O, her eyi aydnlk
iinde grdnden, daha hakkaniyetle yarglayabilir. Mithray Zerdt ncesi dinde de
grmtk. Sonra, Zerdt dininde Mitradan sz edilmez olmutu. imdi bahsettiimiz,
Mithra dini, bir din olabilecei gibi, Zerdt dininin gizli bir tarikat da olabilir. Bu dinde,
tanr Mithrann yanna bir aman alkanl konmutur. Mithra ve ona elik eden boa.

yk yledir. Mithra bir boay ram etmi ve sonra da kurban etmitir. Tm canllar, ite bu
boann kanndan olmulardr. Yaratc Mithra da, yce tanr ile insanlar arasnda bir arac,
ruhlarn kurtarcs olarak kalmtr. Mithra bir gn dayanlmaz bir ate klna brnp,

122
dnyadan karanl silecek, lleri diriltip, insanl kurtaracaktr. Bylece Mithra dini,
evrensel kurtuluu vadeden bir din olmutur. Mithra kltnde kadnn yeri yoktur. Bu din
sadece erkeklerin dini seremonilere katlabildii bir dindir. Mistik bir dindir. Dine zel
trenlerle girilir. Takdis trenleri gibi zel dini ayinleri de vard. Vaftiz etmek; balla
arndrmak; okunmu ekmek, su ve arap ile kurban eti yemek, zel dini ayinlerin belli
ballardr. Ergin yaa gelmi Mithra mminleri birbirini karde diye aryordu. Yneticiye
baba, dinin banda bulunan kiiye de babalarn babas denirdi.

M.S. 100 ylnda, Mithra dinini kabul eden Romal askerler sayesinde, Mithra dini tm Roma
imparatorluuna yayld. mparator Commodus (Komods) de Mithra dinine girdi. Mithra
dini uzun sre, Hristiyanlkla ekiti. Uzun sre hangi dinin halkn ounluunca kabul
grecei belli olmad. Hristiyan kilisesi, Mithra dini ile enerjik bir ekilde mcadele etti ve
onu yendi. M.S. 400 ylna geldiimizde, dinler aras sava Hristiyanlk kazanmt.

Anadoluda Zerdt dini etkisini en fazla ate klt ile gstermitir. Ate klt Anadolunun
byk bir blmn etkisi altna ald. Ate, temizliin sembol olarak, tapnaklarda srekli
yaklrd. randan gelen Persler, Anadoluda, kendi ana topraklarna en fazla benzeyen yer
olarak Kapadokyay grmlerdir. Ve buraya yerlemilerdir. Bu nedenle, Kapadokya
blgesi, Zerdt dininden ve ate kltnden en fazla etkilenen blgedir. Ate klt ile ilgili
grlen tanra Anahita, Anadolu ana tanras ile akraba saylm ve hemen kitleleri
etkilemitir. Anahita Anadoluda eitli adlar almtr. Anaitis, Persike Thea, Artemis Persike,
Anadoluda Anahitann ald eitli adlardr.

Ate kltnden, Atein kutsal olmasndan, Mabetlerde srekli ate yaklmasndan,

Zerdtlerin atee tapt sanlmamaldr. Ate, sevgi, incelik ve scaklk semboldr. Ate
yoksa Zerdtler n geldii yne dnerek dua ederler. Bu dinin ana kural udur:
Yaptklarnn, sylediklerinin, dndklerinin iyi olmas.

123
Savaan Devletler

Savaan Devletler

inde, M.. 480 ve 221 tarihleri aras, aslnda, " Baharlar ve Gzler " dneminin bir
devamdr ve pek ok konuda byk bir benzerlik gsterir. Ancak, bu 200 ylda, en gl yedi
lke, birbiri ile amansz bir iktidar mcadelesine girmilerdir. Bu nedenle, bu dneme "
Savaan Devletler " (Chan-kuo) dnemi denir. Bu savaan yedi lke arasnda, kuzey douda
Qi, gneyde Chu (u), kuzey douda Ch'in (i,Ts, Ch, Qin) ve Jin vurgulanmaldr. Bu
devletlerden Jin, ksa sre iinde devlete blnerek, savaan devletlerin saysnn yediye
kmasna neden olmutur. Jinin paralanmas ile ortaya kan devletler, Zhao, Wei ve Han
devletleridir.

Bu dnemde, artk ehirler ok bymtr, yz binlerce insann yaad kentler vardr.

Qi'nin bakenti Linsi de byle bir kenttir. " Linsi zengindir, ihtiyalar iyi karlanmtr.
Btn sakinleri flt, arp, kanun veya lir alar. Horoz dvtrlr, kpek yartrlr, kumar
oynanr, top oynanr. Sokaklar ok kalabalktr. Yolda giderken arabalar dirsek dirsee,
insanlar omuz omuza arprlar ". Bu nfus artnn nedeni tarmdaki baardr. Bir kar
toprak bile ilenirdi. Ekilmemi bo bir alan, mera iin, imenlik iin braklm bir toprak
paras bulunamazd. Nfus artnca, halktan oluan ordular da bymt. Saylar yz binleri
aan ordulardan bahsedilirdi. Savata kaybedilen askerlerin yerleri hemen doldurulurdu. O
dnem in ordular muazzam glerdi.

Yeni bir sava teknii de gelitirilmiti. Buna gre ordularn kalabalk olmas ok nemli idi.
Sava halinde olan taraflar kendi ordularnn asker saysn arttrmaya alrken kar tarafn
asker saysn arttrmasn nlemeye alrd. Bu nedenle basknlarla kar tarafn halk
kymdan geirilir, halk mmkn olduunca yok edilirdi. Savalarda da taktik mmkn
olduunca ok adam ldrmeye dayanyordu. Bu taktik dnemin savalarn ok korkun bir
hale soktu. Ayrca feodaller kendilerine ok sayda asker salayabilmek iin gereken paray,

124
vergileri srekli olarak arttrarak halktan temin ediyorlard. Halk vergi veriyor, asker oluyor,
basknlarda telef oluyordu, hayat ok zordu. Bir taraftan da, Feodaller kendi topraklarna g
ekmek yani insan saysn arttrmak iin her trl ura veriyorlard.

Savalar, top yekn savalard. Sava balaynca, kiisel zenginliklerin bir ksm ordu
ihtiyalarna ayrlrd. Yiyecek ve su ordu ihtiyalarna ayrlr, sivillerin ihtiyac karneye
balanrd. Tm lke halk, ordularnn zaferi iin hep beraber dua ederlerdi. Hkmetler
zafer iin adaklar adarlard. Savataki lleri gmmek, yarallara bakmak ve onlar
iyiletirmek, savatan sa kanlarn isteklerini yerine getirmek tm ailenin iiydi. Yakn veya
uzak akraba olmasna baklmakszn, gerekenler yerine getirilirdi. Aileler, bu yolda varlarn
yoklarn harcar, ellerinden geleni yaparlard. Siperler, duvarlar, hendekler, surlar byle top
yekn bir katlm ile baarlrd. Bu ortak alma bir adan angarya idi, Ama bir inli iin
bu, ortak ruhun bir gerei, top yekn savan bir gerei, devletin yannda olmann bir gerei
idi. Yani angarya Batdaki anlamndan deiik bir angaryayd. Bunun nemli bir rnei,
yzlerce kilometre uzunluundaki, dvlm topran sktrlmas ile yaplan, bugnk in
settinin ilk halidir.

Bu dnemde demir sahneye kmtr. Demir sapan, tarm retimini daha da arttrm ve
kolaylatrmtr. Demir silah kullanmnn yannda, piyadelerin demir zhlar giymesi de
balamtr. Arabal birliklerin yan sra, gebe ordularnn ve kltrnn etkisiyle, atl
birlikler de kurulmaya balanmtr. Yine gebelerin etkisi ile yay kullanm yaygnlamtr.

Bir kuzey devleti olan Zhou. Trklerin giysisi olan pantolonu, svariler iin zorunlu giysi
olarak kabul etti. Balangta, Zhou'nun bu tutumu eletirildi ise de, az sonra, bu svari kl
tm in'de kabul edildi. Yine, bozkrn bir becerisi olan at zerinde ok atma, renildi ve
zamanla, in soylularnn yapmaktan zevk aldklar bir spor ve beceri haline geldi. Yine bu
dnemde, kuatma kuleleri ve lam kazcl gelitirilerek, muhasara sreleri iyice azaltld.
Artk savamak bir sanat haline gelmiti. Harp sanat zerine incelemeler yazlmaya baland.

Demir aletler, kzn sapanda kullanlmas, sulama sistemleri ve bataklklar iin kurutma
kanallar tarm retimini iyice arttrmt. Kentlerdeki ihtiyala, krsal kesimdeki rn fazlas,
byk apta rn naklini zorunlu hale getiriyordu. Ordularn hareketliliinin artmas da bu
ihtiyac kuvvetle destekliyordu. Yukarda bahsedildii gibi, top yekn bir anlayla, in'i
aprazlama kesen yollarn yapmna hz verildi.

M.. 5 ci yzyl boyunca, nce, Jin devleti paraya blnd: Zhao, Wei ve Han. Bu devlet
isimleri balarndaki ailelerin adlarn tayorlard. M.. 454 ylnda, tm Jin'de birlii
kurmak dncesi ile Zhi ailesine mensup bir asil (Zhi kontu), Wei ve Han ordularnn bana
geerek, Zhao'ya saldrd. Zhao'nun mstahkem yeri Jin yang (bugnk Taiyuan) kuatld.
Kuatma uzun srnce, Zhi kontu, kenti sel altnda brakmak iin bir nehrin akn deitirdi.
Jin yang'n etrafndaki sular ykseldiler. Su seviyesi duvarlarn stne 2 metre kalana kadar
yaklat. Kent alktan krlyordu. Alk karsnda kent halk, bir lokma gda iin, pek ok
normal d davranta bulundu. Bu srada, Wei ve Han devletlerinin yneticileri, Zhao'nun
direnci biterse, srann kendilerine geleceini anladlar. Zhi kontu ldrlerek, bar yeniden
saland. Zhao ailesinin ba, Zhi kontunun kafatasn cilalatarak kendine iki kupas yapt.

Bu devletlerarasnda bir ara, M.. 424 387, Wei devleti ykseldi. Wei saray, dnrlerin
topland yer oldu. Konfyus'un talebeleri yerleti. Bu dnemde, ilerde Han hanedanna
rnek olacak olan Wei yasalar yazld. Devlet bolluk dneminde tahl satn alp, alk
dnemlerinde bunu satmaya balad.

125
Dier in devletlerince fakir, dalk, fasulye ve lapa yer diye kk grlen Han devleti M..
375 de, bir sre parlayp, Zheng devletini fethetti.

M.. 4 c yzyln ortalarnda Ch'in (i, Ts, Ch) devleti yeni bir ynetim anlay benimsedi.
Wei devletinde doup, byyen Lord Shang, Ch'in (i) devletinin birinci veziri olarak, bu
yeni ynetim biiminin babas durumundayd. Eski soyluluklar ortadan kaldrld, yerine
savalarda kesilen dman bann saysna dayanan rtbeler ve buna bal soyluluk unvanlar
kondu. Toprakta zel mlkiyet kabul edildi. Tarlalarn alnp satlmasna izin verildi. Vergi
malla deniyordu. Belli bir miktarn zerinde rn alan kyller, angaryadan vareste
tutuldular. Aileler mteselsil kefalet hukuku iinde yeniden rgtlendirildiler. M.. 350
ylnda " tsing tien " sistemi tmyle terk edildi. Ch'in (i, Ts, Ch, Qin) devleti, yukardaki
yaplanma iinde yeni ynetim birimlerine ayrld. lke iinde seyahat genel olarak
yasakland, sadece zel izni olanlar seyahat edebilir hale geldiler. Serseriler, katiller ve
toplumu rahatsz edenler toplanarak, dorudan devlet klesi haline getirildiler. dl ve ceza
uygulamasnda, yoruma yer brakmayan kalp uygulamalara gidildi. l birimleri
standartlatrld. Eskiden Ch'in'de (i'de) ve dier devletlerde, eitimin esasn, kutsal
metinler tekil ediyordu. Lord Shang, kutsal metinleri eitimden karp att.

Lord Shang'n elinde ekillenen yeni Ch'in (i, Qin), dier devletleri hem korkutuyor ve hem
de hayranlklarna mucip oluyordu. Ch'in (i) zenginlemiti, her yerde yemyeil tarlalar
uzanyordu. Halkn refah iyice artmt. Kiilerin kendilerine ve devlete olan inanlar
arttndan, cesaretleri ve savama gdleri artmt. Ch'in (i) ordusu artk tam bir sava
makinasyd. Ordunun askerleri, gencecik insanlar, n saflarda olmak ve lme koarak
gitmek iin birbirlerini eziyorlard. Bu gen insanlarn, bu zverisi, Ch'in (Qin, i) ordusu ile
dier devlet ordular arasndaki fark oluturuyordu. Ancak bu dnemde Ch'in (i) iin sadece
olumlu izlenimler yoktur. Kurulan dzeni, Ch'in'in (i'nin) iinde ve dnda iddetle
eletirenler vard. " Ch'in (i) lkesi ahlak brakt Subaylarn kaba gle ve halkn
vahetle ynetmektedir ". " Ch'in (i), barbarlarla ayn adetleri paylayor. Bu devlet, bir
kaplann veya bir kurdun ahlakna sahiptir. Zulmden zevk alr, kazan peinde koar, iyi
niyetten, edepli drstlkten veya erdemli hareketten hi nasibini almamtr ". Dier
devletler, Ch'in'in (i'nin) yaklamndan ziyadea, elde ettii sonularla ilgileniyorlard.

Lord Shangn Chin devletinde yapt reformlar, ksa bir sre de semeresini verecek ve ok
kuvvetlenen Chin, in birliini tekrar kuracaktr.

Bu dnemin bir dier zellii de, siyasi grevlerin insanlar kirletici yznn ak, seik
ortaya kmasdr. Siyaseti tercih eden, kirlenmeyi de tercih etmi oluyordu. Bunu istersiniz
veya istemezsiniz, ama grev almsanz, kiisel kirlenme de kanlmaz olurdu. Bu ayrca
gizli sakl yaplan bir i de deildi. nsanlar hedef olarak ilerlemeyi ve karlarn dnmeyi
seebilirlerdi. Rvet almamay aptallk olarak grebilirlerdi. Tabii bu grn tersini
dnenler de vard, ama onlar devlet grevi kabul etmeyerek, kiisel kirlenmelerinin nne
gemek istiyorlard.

Savaan devletler dneminde ticaret iyice gelimiti. Tccarlar hem vergi verir ve hem de
yollarda gei creti derlerdi. Pek ok yerde para baslrd, bronz, altn, deniz kabuu paralar
blgesel olarak kullanlrd.

126
On Binlerin Yry

M.. 407 ylnda, Keyhsrev (Kyros), Bat Anadoluya vali olarak tayin oldu. Aabeyi II.
Artakserkses Pers tahtndayd. Kyros, kardeini tahtan indirmek iin Babile sefer yapmay
dnyordu. Yanna alaca insanlar da hazrd. on ehirlerindeki mutsuzluk, paral askerlik
yapma fikrini tevik ediyordu. Belki de artk, on kent devleti sakinleri, mparatorluk
nimetlerini, tercih eder olmulard. Kyros nvesini Yunanllarn oluturduu bir ordu kurdu.
M.. 401 ylnda Kyros Sardeisten yola kt. Ordusunda, Dou ve Anadoludan 100.000
asker ve on kentlerinden gelen 13.000 kii vard. Yunanllarn 10.600 hoplitti (mzrak ve
kalkanl ar piyade). Kyros, 80 yl nce Kserkses in izledii rotay ters ynde izliyordu.
Laodikya'y (Laodikeia, Denizli) geip, Kalenya (Kelainai, Dinar) geldi.

Yunan seferi srasnda, ordusu ile buradan geen Kserkses, kayalarn arasndan rl rl akan
sular ve ormanlarn grnce buraya baylmt. Sefer dnnde, buraya, yaban hayvanlar
ile dolu bir korusu olan yazlk bir saray yaptrmt. Sk, sk bu saraya gelir, dinlenir ve
avlanrd. Yazlk sarayn yapm gnlerine geri dnersek, Yunanllarn Perslere kar
kazandklar zaferlerin, Pers imparatorluunu ok etkilemediini dnebiliriz.

Kyros, Kilikya satrap Syennesisin kars Kralie Epyaksa ile bulutuktan sonra (ki kuvvetli
bir olaslkla paral askerler iin, Epyaksadan para almt), konion (Konya) geldi. Tyana
(Bor) yolundan Glek boazna, oradan da Kilikyaya ilerledi. Kyrosun ordusu Tarsustan
kp, Myriandrosa (skenderun yaknlar) vard, sonra Beylan (Belen) geidini ap kuzey
Suriyeye girdi.

Ordu, Babil yaknlarnda Kunaksada, II. Artakserkses'in imparatorluk gleri ile kar
karya geldi. Savata Kyros ld (M.. 401). Dou askerleri dald. onlular askeri
nderlerinden yoksun, Mezopotamya ilerinde kendi kendilerine kalmlard. Bir onlu olan
Ksenefon (Ksenophon) komutay ele ald ve onlular Karadenize ulamak zere kuzeye
doru yrmeye baladlar. Bu yry tarihe on binlerin yry olarak geecektir. Bu
yryn zetini, o zamanki Anadoluyu anlamak asndan vereceiz.

On binler, Badat yaknlarnda Dicle nehrini aarak, nehrin dou yakasndan, kuzeye doru
nehri takip ettiler. ok zor bir yolculuktan sonra Anadoluya varld. Biz btn yky
Ksenophonun kaytlarndan biliyoruz. Ancak, komutanlk sorumluluu ile urarken, yazar
olarak baz hatalar yapm olabilir.

127
On binler, Asur topraklarndan karken Zahodan geip, Karduklarn lkesine girerler.
Ksenophon, Karduklar iin dalarda yayorlard, savaydlar ve Pers kralna itaat
etmiyorlard demitir. Daha nce grdmz gibi burada Hititler, Hurriler vard, onlarn
zerine Medler geldiler. Kimmer, skit, Asur istilalar yaand. Ksenophonun Karduklar
dedii halkn, yukarda saydmz halklarn bir karm ve bugnk Krtlerin atalar olma
olasl ok fazladr. On binler, kuzeye karken, Karduklar, durmadan onlara saldrdlar;
tepelerden koca koca talar yuvarladlar, zor geitlerde engeller oluturdular. Yunanllara
rahat, huzur vermediler.

On binler, Botan ayna zerinden, Armenia blgesine vardlar. Armenia ordusu, Karduklar
gibi apulcu deildi. yi silahlanm, iyi rgtlenmi, disiplinli bir Pers imparatorluk ordusu
idi. Armenia ordusu, on binlerin Botan ayn gemesini nledi. Ksenophon, kitabnda, bu zor
koullarda askeri manevra ve hileler ile kar kyya nasl geildiini, meydan sava ve byk
kayplar verilmeksizin, nasl zafere ulaldn anlatr. Ksenophon Ermeni devletinin, bu
dnemdeki toplumsal dzenini anlatrken, Ermeniler hakknda en eski bilgileri vermektedir.
Ermeni toplumunun temel kurumu kabiledir. Duvar ve hendeklerle evrili krsal yerlemeleri
efler ynetir. Kabilenin yallar ( komarkhoslar) yerel ynetimle ykmldr. Satrap ise
btn lkede yetkili ve sorumludur.

On binler Van gln grmeden kuzeye doru yola devam ettiler. Bingl dalarn, 2500 m
yksekte, karlara bata, ka, buzdan adamlar olarak getiler. Vadiye vardklarnda,
konakladklar kyler iin yle yazdlar: " Yeraltndaki evlerine, yukardan kuyu az gibi bir
delikten giriliyordu, ancak aada geni bir alan vard. Bu evlere hayvanlarn girip kmas
iin yollar kazlmt, ama insanlar merdivenden iniyorlard. Evlerde keiler, koyunlar,
inekler, kmes hayvanlar ve yavrular vard. Evlerde bu hayvanlar yemle besleniyordu.
Burada buday, arpa, bakliyat ve arpa biras vard... Kyn reisi... iyi niyet belirtisi olarak
arap sakl olan yerleri gsterdi. Bylece askerler geceyi byk bolluk iinde, yerletikleri
yerlerde geirdiler ". Ksenophona burada taylar hediye edildi. Bu atlar randakilerden daha
ufak ama daha canlydlar.

Bin bir meakkatten sonra, on binler, Trabzonun az dousunda Karadenize vardlar.

Trabzonda yiyip, iip, yan gelip yatp, iyice dinlendikten sonra; kadn, ocuk, hasta ve
yallar gemilerle yolladlar. Geri kalanlar ise, kydan, Sinope (Sinop), Herakleya
(Herakleia, Ereli), Boazlar zerinden, yama yapa yapa, lkelerine vardlar.

Bu macera sadece yiitlik ve dayankllk destan deildir. Byk kraln topraklarna girilmi,
onun topraklarnda savalm, sonra neredeyse hi zayiat verilmeden geri dnlmtr. Bu
tabularn ykmdr. Bu geit vermez Anadolu imajnn ykmdr. Dou sihrinin bitiidir. On
binlerin yolculuu, arkadan gelecek olan Makedonyallarn fethine yol amtr.

ok ksa bir zetle, Pers ordularna kar, anakaradaki Yunan ehir devletleri umulmadk bir
direnite bulundular. Daraya ve sonra da olu Kserksese yenilmediler ve onlar korkun
hrpalayarak bamszlklarn korudular. Artk Pers ordular yenilmez deildi, Anadolu
almaz deildi.

128
Pers mparatorluu

Gen Kyrosun ld, Kunaksa savandan sonra, II. Artakserkses onya ve gney Aiolya'y
(Aioliay) cezalandrmaya karar verdi. Sardeis satrap ve ordu komutanlna Tissafernesi
atad. Tissafernes ilk i olarak, tm on kentlerinden dorudan kendine balanmalarn istedi.
alnacandan korkan kentler, neriyi geri evirip, Spartadan yardm istediler. Aslnda
Spartallar, Kyros ayaklanmas srasnda Persleri desteklemilerdi. Ama imdi, kent
devletlerinin talebi zerine, Perslere sava atlar.

Sparta, Peloponnesos (Peloponez) savalarndan zaferle kmt. Ama Sparta kyordu.

Siyasi rejimi, yaamn gereklerine uymuyordu. Gn getike, daha fazla Spartal aile
yoksullap, topraklarn kaybediyordu. Sava bu d hzlandrmt, ama nedeni deildi.
Topran ve maddi varln kaybeden Spartallar, daha aa snflara dp, sava
sfatlarn kaybediyorlard. Yaama ters olan bu rejime kar kanlar oalmt. Ciddi
bakaldrmalar oldu, ama hepsi kanla bastrld.

M.. 400 ylnda, Ege ky kentlerindeki sava Persliler lehine geliiyordu. M.. 396 ylnda,
Bat Anadoludaki, Sparta ordusunun bana Sparta kral Agesilaos geti. Ve sava alevlendi.
Agesilaos, k Efeste geirip, ordusunu dzenledikten sonra, Tissafernesin zerine yrd.
Sava, Sparta ynetimindeki birlik kuvvetleri kazand. Pers kral, malup olan Tissafernesi
idam ettirip yerine Tithraustesi atad. Sparta ve Persler arasnda, nce, alt aylk bir atekes
imzaland. Kral Agesilaos, bir i sava nedeniyle Yunanistana dnmek zorunda kald. M..
394 ylnda, Pers donanmas, Sparta deniz filosunu, Knidos nlerinde byk bir bozguna
uratt. Pers donanmasna Atinal Konon kumanda ediyordu.

Uzun zamandr, Ege kentlerinin ekmedii kalmamt. nce, Perslerden ve onlarn

tiranlarndan ekmilerdi. Delos birlii srasnda Atina tarafndan da smrlmlerdi. Delos
birlii zayflaynca, hem Atina ve hem de Persler kent devletlerini, ifte kavrulmu haraca
balamlard. Sonra, Spartallar gelince, hem smr bitmedi ve hem de zgrlkleri elden
gitti. imdi, Atina zayft, Persler zayft, Sparta donanmas yok edilmiti. Can burnunda
onlar, Aioller, isyan ettiler. Kos, Teos, Efes, Mitilen (Mytilene) ve ard arda dierleri,
lkelerindeki Sparta garnizonlarn kovup, demokratik hkmetler kurdular.

Artakserkses (M.. 465 425) ve II. Dara (M.. 424 405) zamannda, ar vergiler ve
angaryalar nedeniyle, Pers aristokrasisi ve Satraplk halklar arasndaki elikiler gittike
byd. Dier taraftan devirme Pers ordusu da hzla zayflyordu. Merkezi gelirler dmeye
balad. Aristokrasinin ve brokrasinin gelir paylar dt. Rvetler, yolsuzluklar ve grevi

129
ktye kullanmalar hzla artt. Satraplklarda ayrlk bakaldrmalar balad. Msr
bamszln ilan etti. Akamanlar ailesi iindeki iktidar ekimeleri artt. Persler iyice
zayflamt. Sonunda Makedonyal skender gelip, bu imparatorlua son verecekti.

Pers imparatorluu, insanolunun tant ilk imparatorluktur. Fazla uzun srmeyen

imparatorluk, kendinden sonra geleceklere rnek oluturmu. Ve daha da nemlisi, asillerin,
brokratlarn, tccarlarn, zanaatkrlarn, kentlilerin beyninde imparatorluun nimetlerinin
belirmesine yol amtr. Bundan sonra yeni imparatorluklar kurmak ve bunun iin gerekli
olan ibirlikileri bulmak daha kolay olacaktr.

Pers kral lkesini hkim-i mutlak olarak ynetiyordu. Ona, Byk kral, Krallar kral ve
lkeler kral denirdi. Kral, tanr Ahura Mazdann yeryzndeki temsilcisi idi. Sz, buyruk,
kanundu. Kraln gc tanrdan geliyordu. Snrsz yetkileri olan kraln bir danma kurulu
vard. Bu kurul 7 byk Pers boyunun bakanlarndan oluuyordu. Para basmak yalnz kraln
hakk idi. O en byk yargt. Kral ayrca, kendi adna yargda bulunmaya yetkili yarglar
seerdi. Byk Krallarn, bu yarglarn hak ve adaletten ayrlmamalar iin, ok zen
gsterdiini biliyoruz. I. Dara (Darius) zamannda, Sardeis satraplnn ordu komutanlna
getirilen Otanes, bu grevinden nce yarglk yapyordu. Otanesin babas da yargt.
Babasnn rvet ald tespit edilmi ve derisi yzlerek lme mahkm edilmiti. Sonra
yarg koltuu, ibret olsun diye, bu deri ile kaplanmt. te, Otanes, yargl, babasnn
derisi ile kapl koltukta yapyordu. I. Dara'nn mezarndaki yaztnda yle yazar: " Adaleti
sevdim. Yalan sevmedim. stek ve buyruum, yetime ve dula kar hibir zaman adaletsizlik
yaplmamasdr. Yalancy iddetle cezalandrdm. Fakat tarlasn sreni dllendirdim ". Bu
yaznn dini anlam, Zerdt dinin zne uygundur.

Kralln koruyucusu anlamna gelen Satraplk, eyalet ynetiminden daha bamsz olan bir
ynetim biimiydi. Trl rktan halk ve topluluklar, kendi geleneklerini, greneklerini,
yasalarn ve dier zelliklerini korurlard. Satraplk ancak siyasi bir zorunluluk varsa ilere
karrd. Satrapln bata gelen grevi vergileri zamannda toplamakt. Ekyalkla
mcadele, kervan yollarnn korunmas, i dzenin korunmas, tarmn korunmas ve
gelitirilmesi Satrapln nde gelen grevleriydi. Satraplar, topraklarndaki mevcut habitat
da korur ve gelitirirlerdi. Darius, Satrap Gadatas, Anadoluda aa diktirdii iin
kutlamtr. Satraplarn da, Byk kral gibi, yazlklar ve av veya doa koruma alanlar vard.
Daskileon (Daskyleion) ve evresi av parklar ile mehurdu.

Gl Pers ordusunun ekirdeini, Pers ve Medlerden oluturulmu bir muhafz ordusu

oluturuyordu. Bu ordu, tm soylu olan 2.000 svari ve 2.000 piyadeden ve ayrca 10.000
sekin askerden oluuyordu. Bunlara lmezler denirdi. 20 ila 50 yalar arasnda askerlik
yapan bu lmezler ordusunun askerlerinin ticaretle uramas yasakt. Bu merkezi orduya,
garnizonlarn askerleri ve Satraplk ordularnn katlm ile byk Pers ordusu tekil edilirdi.
Satraplk ordular 5 byk kolorduya ayrlmt. Deniz kuvvetleri ise, esas olarak, Msr ve
Fenike donanmalarndan oluuyordu. Donanmann merkez ss Pamfilya (Pamfylia)
kylaryd.

Pers devlet rgt, defalarca deiik alardan anlatld gibi, ok gl ve ilevsel bir
rgtt. Daha sonralar, Satraplk isyanlarna, brokrasideki bozumaya, kraliyet ailesinin
halktan kopuuna, paral askerlerin orduya alnarak orduyu zayflatmasna ramen, devlet
rgt, yine de, Pers imparatorluunu ayakta tutabiliyordu. ayet skender gibi, ok zel bir
d g ykmasayd, Pers imparatorluu kendi i dinamikleri ile yklmazd. Ve daha ok uzun
seneler eski dnyann tek imparatorluu olarak hkm srebilirdi. Pers devlet rgtnn

130
etkenlii, o dnemde de fark edilmi, nemli bir blm nce skender tarafndan, sonra
Anadolu devletleri tarafndan ve sonra da Roma imparatorluu tarafndan benimsenip,
kullanlmtr.

Dareikos

Lidyada para tedavle girince, bunun ticarete olan olumlu etkisi hemen fark edilmiti. nce
onlarca " Dareikos " denen altn ve " Siglos Medikos " denilen gm sikkeler bastrld.
Sikkelerin n yzlerinde Pers Byk kralnn resmi vard. " Dareikos " 8.42 gr arlndayd.
O dnemin en gzde deiim aralar olan " Foa Stater'inin " yars ve " Babil Minasnn "
1/20 si deerindeydi. Yaklak 20 " Gm ekele " eit kabul edile bilinirdi.

Tarihin bu ilk imparatorluu, snrlar iindeki toplumlara davran biimi asndan,

kendinden sonra gelen imparatorluklara benzemez. Persler fethettikleri lke halklarn, kltr
ve ekonomi bakmndan kendilerine benzetmeye almamlardr. Hlbuki Roma bunun tam
tersini yapmtr. Perslerin, bu davran, ok ksa sre ierisinde gebelikten yerleik
imparatorluk ynetimine gemelerine balanmaldr. Gebelerin bildiimiz ho grs daha
bozulamadan; aman dininin geleneksel etkileri daha zayflamadan, Persler kendilerini koca
bir imparatorlua sahip bulmulardr.

Persler, ran, Mezopotamya, Suriye, Msr, Anadolu, Yunanistann tmn ve Hindistann

bir ksmn egemenlikleri altna aldlar. Bu topraklar iindeki halk, olduka zgr bir ortamda,
kltr alveriinde bulunarak, eski uygarlklarn sentezini oluturmaya balad. Yerli ve
blgesel kltrler, kendi i dinamiklerinin etkisinde gelimeye devam ettiler. Persler bu
gelimeleri, halklar ranllatrma adna, hibir zaman engellemediler. Yerli dinlere ve
tanrlara kar gsterilen hogr, yabanc topluluklarn, Perslere snmasna yol at.
Perslerin, Ege ky kentlerinde, kendi taraflarn tutan tiranlar kent ynetimine getirmeleri,
atamalar eklinde olmad. Ancak, kent ii parti kavgalarnda, belli kiileri destekleyerek
dolayl etken oldular. Daha nce anlatld gibi, bu dolayl mdahalenin bile ne derece tepki
ektiini ve siyasi gelimelere yol atn grm bulunuyoruz.

131
Tm bu koullar altnda Pers egemenlii yabanc toplumlar iin ezici deildi. bar ve onun
dourduu huzur, lml bir vergi sistemi, yeknesak bir para, seyahat kolayl ve gveni,
ulam yollarnn getirdii ulam kolayl, tm bunlar, kiilerin rahat etmesini salyordu.
Zenginleme Pers veya Metlere mahsus deildi. Her halk, her kii olanaklardan
faydalanabiliyor ve zenginleebiliyordu. Ulam kolayl tarm, hayvanclk ve ekonomiye
yeni bir atlm getirmiti. zellikle Anadolu, daha nce, uzun zamandr yaamad kadar,
malndan, canndan ve rzndan emin yaad. Bu hogr ve anlay ortam, ileride ulusal
veya rksal bilince yol aacak olan kent bilincinin de rahata yeermesine yol at. Kent
bilincine varan, Ege ky kentlerinin isyanlarn, bu grle anlamak gerekir.

Persler, kendi dillerini yani eski Persceyi kullanmlardr. Kendilerine yaz olarak da ivi
yazsn semilerdir. Persler, orta douda, ivi yazsn kullanan son halktr. Pers ivi yazs
Babil, Asur ve Elam yazlarndan alnm 41 hece iaretinden oluur. Soldan saa doru
yazlrd ve dier ivi yazlarna gre olduka sadeydi. Yalnz Persce ve ivi yazs sadece
egemen snfa kullanlm ve geni halk kitlelerine mal olmamtr. Zaman iinde, Arami dili,
bu blgede yaygn bir biimde kullanlr hale gelmitir. zetle, Pers dneminde,
imparatorluun her yerinde, Arami dil ve yazsnn, ticaret dili ve konuma dili olarak egemen
dil olduu bellidir. Bu dnemde, Aramice Msrdan, Hindistana ve Bat Anadoluya kadar
konuulan uluslararas bir dil zellii kazanmtr. Halkn bu tercihi, egemen snf da
etkileyerek, geni bir corafyada, Aramice, devlet ilerinde kullanlmaya balanmtr. Hatta
Pers imparatorluunun sonlarna doru, kral hanedan bile Aramice kullanmaya balam ve
yazl Persce yaztlar Aramice etkisiyle bozuk bir Persce ile yazlmaya balanmtr.

132
Airetler

Kzl rmak nehrinin dousunda kalan topraklarda asrlar srecek bir mcadele, artk
belirginleiyordu. Dou Anadolu Hattiler dneminde ufak kasaba beylikleriydi. Bu ufak
beylikler, Hitit devleti esnasnda, Anadolu merkezli devlete baml yaadlar. Hititlere her
ne kadar bal iseler de, kasabalarn ve kylerin kendi i dzenleri devam ediyordu. Ayrca
Hurri arlkl halk, kendini zellikle kltrel adan Hititlerden ok farkl grmyordu. Sonra
Urartular yeni ve daha merkeziyeti bir birlik saladlar. Urartu merkezi hkmeti din ve
dilde birlie nem verdi. Bylece kltrel adan Dou Anadolu, Gney Kafkasya ve Hazer
glne kadar olan topraklarda yaayan halklar birbirlerine yaknlatlar. Friglerin etkisi ise,
Kzl rmak nehrinin dousunda ok az hissedildi. Ama Urartularn, yeniden yerletirme
siyaseti, Anadoludan ve Gney Dou Anadoludan, pek ok deiik kltrn, Dou
Anadoluda yerlemesini salad. Asurlar ise, douyu karmakark ettiler. On binlerce insan
ld; kasabalar, kentler yerle bir edildi; Asurlar ok gaddardlar, Dou Anadoluda
yapmadklarn brakmadlar. Sonra dier gebeler girdi. skitler, Kimmerler, Dou
Anadoluyu halla pamuu gibi attlar. Bu kadar gel-gitten, yer deitirmeden, lmden,
tecavzden sonra, artk, Dou Anadolu halknn orijin sorunu kalmamt. Herkes birbirine
karmt. Derken Metler geldiler, onlar da Dou ve Gneydou topraklarnda kendilerine yer
buldular. Pers hkimiyeti bir ila gibi geldi. Uzun zamandr, Dou Anadolu ilk defa gven ve
huzur iinde yayordu. Bundan ilk kan sonu, Dou Anadolu halknn, tarihin gelecek
safhalarnda tabii olduu devletin muti halklarndan biri olaca idi.

Daha Urartular dneminde, Dou Anadolu, imdi ran Azerbaycan dediimiz blge ile ve
imdiki Azerbaycan blgesi halk ile ayn yapya gelmiti. Medler ise zaten Perslerle akraba
idiler. Pers hkimiyeti, Dou Anadolu halkn iyice rana yaklatrd. Dou Anadolu bundan
sonra, srekli olarak, Bat meneili imparatorluklar ile ran meneili imparatorluklar arasnda
paylalamayan ve sk sk el deitiren bir blge olacaktr.

Daha ilk bandan itibaren, kk ky ve kasabalar eklinde yerleen Dou Anadolu halk, bu
kadar hercmerten sonra, bu zelliini daha da bilinli bir tarzda srdrd. Zaten, defalarca
anlattmz gibi, Anadolunun corafi yaps, bu tip yerlemelere imkn veriyordu. Hatta
imkndan teye mecbur ediyordu. Bylece kendi iine kapanm ekonomik birimler kt. Bu
birimler sadece ekonomik olarak deil, ayn zamanda sosyal olarak ta, olabildiince iine
kapank yaamay tercih edeceklerdir. Zaten daha nce grdmz gibi, Hititler dneminden
beri, Dou Anadoluda, aile ii yakn akrabalar aras cinsi mnasebeti normal karlayan
topluluklar vard. Bu gelenek, baz yerlerde yaamaya devam etti. Buna paralel, aile ii
evlenmeler ve kendi dar evresi dnda kz alp, vermeme adetleri gelierek devam etti.

Hatti dneminde, Dou Anadolu halk, kabileler eklinde yayordu ve efleri vard. Hititler
dneminde, kabileler kendi aralarnda birlikler kuruldular ve hatta krallklar eklinde

133
rgtlenmeler olutu. Urartularn ilk dnemlerinde, ne kadar ok ufak kralck olduunu
anlatmtk. Urartu siyaseti, merkezden vali tayin ederek, zaman iinde, sivrilmi beyliklerin
ynetimini ykt. Yeniden yerletirme politikas da buna yardm etti. Ama Urartu devleti
kabile rgtlenmesine iliemedi. Ayrca, gaddar Asurlarn nnden kap, saklanmak ta ufak
ama planl ve otoriter bir rgtlenme gerektiriyordu. Kabilelerin efler veya beyler dzeyinde
rgtlenmesi, ihtiyaca cevap veren en iyi rgtlenmeydi. Buradan, ileri ki tarihlerde airetler
ve airet ii balar kacaktr. Airet balar tarihin o kadar derinliklerine kk salmtr ki,
modern dnya bile bu ilikilerin zlebilmesi iin gerekli etkiyi yapamayacaktr. Bundan
sonra, Dou Anadoluda airet balar, bu balar zayflamsa hemehrilik balar daima n
planda olacaktr.

Dou Anadoluda airet veya hemehrilik ilikileri ok etkindir de, dank yerleimlerin,
eitli kabilelerin, kendi arasndaki birlii hi geliememitir. Dolays ile siyasi birlik
oluturmak neredeyse imknsz hale gelmitir. Dou Anadolunun i dinamikleri, siyasi bir
birlie imkn vermez. Kk yerleimler veya kabileler aras elikiler, zaman aktka, tm
d elikilerden daha kuvvetli hale gelecektir. Bunu da normal karlamak gerekir. nk
aslnda, yerleimler aras eliki, beyler arasndaki elikinin bir yansmasdr. Zaman iinde,
beylerin veya airet aalarnn kiisel menfaatleri, yerleimler aras uzlamaz elikilere
dnmtr. Pers hkimiyeti ve Perslerin ynetimsel tutumu, Dou Anadoludaki bu
gelimeyi perinlemitir.

Bu ufak yerleimler, beylikler, airetler, gebe toplumun rgtlenmesine ne kadar benzerler?

Gebelerin yaad Bozkr tarma elverili deildir. Hlbuki Dou Anadolu hem tarma ve
hem de hayvancla ok elverilidir. nsan nfusu dengelenmitir. Zaten bin yldr devam
eden savalar, yeni yerleimlere ramen nfusu azaltmtr. evlilikler, dardan topluluklar
(kabileler, airetler, klanlar) iine yabanc kabul edilmemesi, ocuk ve gen anne lmlerinin
fazlal, insanlarn yaam srelerinin ksal, nfusu dengede tutmaktadr. Teknolojinin
geldii gelimilik aamas, klima koullar, mevcut nfusu beslemektedir. Nfus ve imknlar
asndan bir denge haline kavuulmutur. Ufak yerleimlerin, birbiri ile olan elikilerine
ramen, yeni topraklar ve yeni otlaklar ele geirme ihtiyac yoktur. Zaman, zaman ufak apta
atmalar olsa da, birbirini yok edici, yerlerinden srp atc apta atmalar grlmez.
Yerleimlerin nfuslar buna imkn vermez. Ciddi bir atma her iki tarafn da ypranmas,
yenenin yenilen kadar zayflayp, baka bir tehdidi karlayamamas demektir. Herhangi bir
nedenle kuvvetlenen bir yerleimin (airet, klan, kabile) etrafndaki dier yerleimler hemen
ona muti bir tavr alarak ciddi atmalar nlerler. Bu bir tam ballk deildir. Bu sadece bir
beyin dier bir beyi, kendinden daha saygn grmesidir. Bu nedenle, Dou Anadoluda,
Bozkrn tersine boylarn, klanlarn birbirinin otlak veya topraklarn ele geirme savalar
grlmez.

Dou Anadolu yerleimlerinde, hayvanclk, tarmclk, zanaatlk ve dokumaclk bir arada

grlr. Topluluk iinde iblm gelimitir. Ayrca yerleimler birbirinden ok uzak
olmadndan, kurulan pazarlar yardm ile ve parann da tedavle girmesiyle, ihtiya duyulan
gda, eya, her ey satn alnabilinir. Giysi, pabu (ark) hem satn alna bilinen bir eyadr ve
hem de yerleimlerin kendileri tarafndan ve hatta aile iinde retile bilinen bir eyadr.
Ticaret asrlardr yapldndan ve uzak lkelerden artk her tip malzeme gelebildiinden,
paras olan iin istenen her ey bulunur. Bu ticaretin oda olan baz yerleimler sivrilmitir.

Yerleim bir bey ve bey ailesinin hkimiyetindedir. Aalk, Airet reislii babadan oula
geer. Bey yaad srece tek hkimdir. Beyin eleri arasnda, birinci e, aile iinde Beyden
sonra en yetkili olandr. Bey ailesi iindeki elikiler, aile iinde, darya pek yanstlmadan

134
halledilir. Zaten, yerleim kendi kanun ve dzenini kendi koyar. Neredeyse her ey, beyin iki
duda arasndadr. Zaman iinde yerleim iinde gelenek ve grenekler olumutur. Bu
gelenek ve greneklerin kk, yukarda anlattmz tarihi srece dayandndan, yerleimler
aras gelenek ve grenekler hemen, hemen ayndr. Farklar ufak ayrntlardan ibarettir. Ancak,
yerleimler, airetler bunu byle kabul etmezler. Onlara gre, kendi gelenekleri dierlerinden
farkldr. Beyler, genelde bu gelenek ve greneklerin iinde kalsalar bile aslnda buna mecbur
deildirler. stedikleri anda, kendi kararlarn en baa geirirler. Beyler, eftir, kanun
koyucudur, ba yargtr. Yani, Dou Anadolu yerleimlerinde tam bir mutlakyet hkm
srer. Beyler, topran, hayvanlarn, her eyin sahibidir. Beyler bunu tanrsal bir hak sayarlar.
Yerleim, klan, kabile airet de bunu byle kabul eder. Dou Anadolu yerleimlerinde her
ey, yaplan her faaliyet bey ve onun ailesinindir. Sonuta durumun, gelecekte oluacak olan
batnn feodal dzeninden bir fark yoktur. Halk toprakszdr, evsizdir, isizdir. Halka ne
verilecek ise, bey ailesinin msaade ettii veya istedii kadar verilir. Herkes, bey iin alr.
alp kazandklarnn byk bir ksm Beye gider. Bu insanlar, topraksz ama topraa bal
kyllerdir. Bir nevi kyl ile kle aras durum vardr. Zaman, zaman durumundan memnun
olmayanlar kar. Beyle airetle atnca, artk oturacak, snacak yer yoktur. Bunlar,
dalara kar ve ekya olurlar.

Beyler de zaman, zaman ekyalk yaparlar. Yol kesmek, geenden hara almak, kervan
soymak veya kervanlar soyguna kar korumaya almak, hep, ek gelir kaynaklardr. Ama
yakn yerleimler, komu airetler, birbirinin ayana basmaktan mmkn olduunca
kanrlar. Dou Anadolu yerleimleri, imparatorluklara, evredeki merkezi devletlere hemen
tabi olurlar. Merkezi devletler, Beylere dokunmadka sorun yoktur. Merkezi devletler ne
dese desin, Beylerin dd alnr. Bu devletlerin de iine gelir. Beylerle anlamak demek o
blgeyi topraklarna katmak demektir. Dou Anadolu yerleimleri istilalar karsnda,
kendilerine, yreye uygun taktikler gelitirmilerdir. Bu taktikler, Asurlar zamannda
bulunmu, skitler ve Kimmerlerle defalarca denenmitir. Saldr karsnda, sarp dalara
trmanlr. Bu dalar geit vermezler, bu dalarda ancak yreyi ok iyi bilenler, yol
bulabilirler. Ufak guruplarn saklanabilecei sonsuz yer vardr. Bu dalar savunmak ta
kolaydr. Dalardan aaya kayalar yuvarlanr, oklar atlr. Saldrganlar, trmanabilseler bile
ufak guruplara blnrler. Bu da, mcadelede, Dou Anadolulara, avantaj salar. Zaman
zaman dadan inerek, komando usul, ypratma savalar verilir. Yani doasyla zaten ok zor
geilen Dou Anadolu, bir de bu sosyal yaps ile byk ordular iin hi kolay bir lokma
deildir. Bulamamak en iyi zmdr.

Bu yaam koullar, halk kaderci ve hayata ks yapar. Bey iin yaar, bey iin dourur, bey
iin lrsnz. Hayat duraandr, her ey ayn tarzda, hi deimeden devam eder gider.
Kader izilmitir. Bu nedenle kadere inanlr. Aln yazsna inanlr. Gelecekten bir ey
beklenmez, zaten gelecek yeni bir ey de vermez. Bu duraanlk hem yaama sevincini ve
hem de yaama ball alr gtrr. lmden korkulmaz. ou zaman lm arzulanan,
istenen bir ey haline gelir. Bu, onlar metin yapar. Vurdumduymaz ve kaygsz yapar.
Biteviye akan hayat ve iine kapanklk, i elikileri arttrr. Komular, akrabalar birbirini
ekemezler. Dedi kodu ban alr gider. ncir ekirdei doldurmayacak sorunlar mesele
yaplr. Bir hi uruna insanlar lr. Bu topluluklar hem birbirinden ayr yapamazlar ve hem
de birbiri ile geinemezler. Yok yere yaanan bir hayat, insanlar srkler gtrr. Bol ocuk
sahibi olmak yaplacak tek itir. Zaten doan ocuklarn ok az genliklerini grebilirler. Bol
ocuk, nfus azalmasnn tek ilacdr.

Yabanc bir airet (kabile) yesi, airet yelerine zarar verirse, airet, sadece su ileyeni
deil, tm yabanc aireti sorumlu tutar. Topluluun bir yesi cezaya aptrldnda, cezay

135
sadece sulu deil, tm akrabalar der. Cezaya katlmak, cezann bykl ile veya
zenginlikle orantl deildir, sua itirak etmi sayldndan cezann tm akrabalarca
denmesi sorumluluu vardr. Bir nevi mteselsil kefalet vardr. te bu aile ii dayanma
nedeniyle, bir aile ne kadar ok akrabas varsa kendini o kadar gvenli ve gl hisseder. Bu
nedenle, ok sayda erkek ocuk olmasna nem verilir. Yine, bu byk aile olgusunun
nda, len karde, amca ve yeen karlaryla evlenme gelenei vardr. ok karllk da,
aslnda byk aile kavramnn bir sonucudur. Erkek ocuk olmaynca soy bitmi, lm olur.
Airet, hakl veya haksz olduuna bakmakszn herhangi bir airet yesini korumak iin
hemen birleir. Birey, ancak airetin bir yesi olarak vardr. Beyler ve bey ailesi, kabilenin
(airetin) birlii ve bekas iin, ok nemlidir. Beylerin manevi gc, aireti bir arada tutar.
Ailenin verdii ve verecei gven duygusu, imdi beyler de cisimlenmitir. Kii aireti
dnda bir hi olduunun bilincindedir. Bu duygu, onun genlerine ilemitir. Aireti ise bir
arada tutan beylerdir, bey aileleridir. Bu ballk, kan ba ve ok gl gelenek ve dinsel
kurumlarla, somut ve vazgeilemez bir ballktr. Balangta, gnll bir birliktelik vard,
Persler dnemine gelindiinde, bu birliktelik mecburi ama vazgeilemez idi. Artk kimlik
seme hakk kalmamt. Olsa olsa beyler, tm yerleim adna kimlik seiyor olabilirlerdi.

Dou Anadolu merkezi bir devlet ynetimi altna, yukarda sz ettiimiz gibi otonomisini
muhafaza ederek, girmek zorunda kalnca, katld devlete ne verecekti. Herhalde asker ve
vergi verecek olmaldr. Asker vermek, tabi olduu devletin savalarna katlmak, beraberinde
ganimet getirdiinden, beyler iin ok isteksiz olunmayacak bir katkdr. Kuvvetli bir devlete
tabi olmak, bu adan, beylerin daha da zenginlemesi demektir. Ama vergi, beylerin
zenginliklerinin azalmas, gelirlerine ortak olunmas demektir. Dou Anadolu yerleikleri,
vergi vermekten mmkn olduunca kanrlar. Bunun da en kolay yolu, tabi olunacak
devletle, batan anlaarak, vergiyi azaltmaktr. Dou Anadolu airet beyleri, etraflarndaki g
dengelerini srekli takip ederler. Mmkn olduunca, taraflarla iyi geinmeye bakarlar. Ve en
uygun zaman seerek, kuvvetli olann yanna geerler. Beyler ve tebaalar, gnl olarak
kendilerini rana yakn hissederler ama beylerin menfaatleri hislerden nde gelir. Hatta
gerekirse, Dou Anadoluda, ajitasyonlar yaparak, taraflar birbiri ile kaptrmaya alrlar.
Bu nedenle, Dou Anadolu, bundan sonra srekli, hasm devletlerin g gsterilerine tank
olacaktr. Ve sk sk el deitirecektir. Ancak, burada dikkat edilecek husus, savaanlarn
Dou Anadolu beyleri olmayp, byk devletlerin olduudur. Bu savalar srasnda, doru
taraf tutan beyler de, frsattan istifade, muhtemel dmanlarn yok etme frsatn bulurlar.

Anadoluda, o tarihlerde dnyann her yannda olduu gibi, byk bir inan hrriyeti ve din
eitlilii olduunu grmtk. Sadece, srailde olumaya balayan tek tanrl din, ar ar,
glendike, inan hrriyetine kar kp, sadece benim dediim dorudur demeye
balamt. Bu arada, inancn toplumu perinleyici gcn fark eden Urartular, devlet dini
yaklamn uygulamlard. Dou Anadoluda, Urartularn devlet dini yaklam, her ne kadar
bundan nceki dini eitlilie glge drmse de, yine de topluluklar zerinde ok etkili
olmamtr. ok tanrl din, geni bir tolerans iinde hkmn icra etmeye devam etmitir. Bu
anlay, aslnda, daha sonra etkin bir ekilde gelecek dinlere uygun bir zemin demektir. Yani
konutuumuz tarihlerde, daha, Dou Anadoluda kemiklemi bir dini gr yoktur.
skitlerin, Kimmerlerin yani genel anlamda gebelerin, kendi aman dinleri ile gelip,
dolamas ise, bu dini hrriyet ve eitlilii beslemeye devam ediyordu. Persler ise, dini
konularda tam bir hrriyet havas getirmilerdi. Ancak, Dou Anadoluya gelen ve yerleen
Metler Mecus idiler. Bunun etkisini ileride greceiz.

136
Kriz

M.. 400

Pers imparatorluunun son demlerine doru, Yunan kent devletlerine bir gz atnca, u
saptamalar yaplr. Yunan anakarasndaki ekonomi hi bir zaman btnlk gstermemitir.
Birbirinden bamsz ve birbiri ile srekli mcadele eden, kent devletleri ve blgeler vardr.
Hepsinin ekonomik ve siyasi gelimilik dzeyi, birbirinden farkldr. Anakarann byk bir
blmnde, geri kalm, byk kentlere nazaran daha ilkel bir hayat biimi hkimdir.
Vatandalar iin, gelimi bir hayat biimi veren Atina ve ona benzer birka kent, aslnda,
ufak bir aznlktr. Yunanistann kimi blgelerinde obanlkla, kimi blgelerde de tarmla,
insanlar ancak geinebiliyorlard ve buralarda her ey ilkeldi. Elde silah, soygunlar yaplyor,
kadnlar karlyordu. Yunanistann byk kentleri, kleci toplumlar olarak yaarken,
buralarn halk kle kullanmay bilmiyordu.

Daha nceden de bildiimiz gibi, topran ilenmesi iin, kle dnda retim arac
alternatifleri de tremiti. Spartada topraklar lotlar iliyordu. lotlara benzer ekilde,
Teselyada Penostesler, Giritte Mnoitesler ve dierleri vard. Topraa bal kyllerin
yaad tarm blgelerinin tersine, Atina, Korent ve Bat Anadolu on kentleri byk ticaret
ve sanayi merkezleri haline gelmilerdi.

Gelimi kentlerde, ok eitli zanaat ve meslekler tremiti. Her meslein kendi ars ve
mahallesi vard. Baz kentler de belli konularda uzmanlamt. rnein Atina ve Korent,
maden iilii, silah yapm, mobilyaclk, mlekilik ve gemi yapmnda ilerideydiler.

Kentlerde, aile iletmecilii tarznda organize olmu pek ok ufak iletme vard. Bunlar ya
kle altrmazlar veya en fazla bir iki kle altrrlard. Zanaatlarn gnlk kazanc bir

137
drahmi civarndayd. Kentlerin ihtiaml yaplar karsnda, yoksullarn evleri inanlmaz kt
koullardayd. cretli almak onur verici bir i olarak grlmezdi. Zanaatkrlk ise ktnn
iyisi saylrd. malat sanayiinde, zgr ii ve kle, kark olarak, kullanlrd.

Her kentin agora ad verilen pazaryeri vard. Agoralar, genelde kentin merkezinde bulunurdu.
Etraflarnda, byk brokrasi binalar ve tapnaklar olurdu. Agoralarda yerel ticaretin yan
sra, para alverii yani tefecilik te yaplrd. Bu ayakst bankerleri her tip mevduat ilerini
yapyorlard. Mevduat kabul edip, istenen adrese yolluyorlard. demelerde bulunuyorlard.
Faiz, ortalama yllk % 36 varndayd. Agoralarda, genelde, kle ticareti yaplmazd. Kle
ticareti iin ayr pazaryerleri vard.

Kent devletleri arasnda ticaret gelimemiti. Buna karlk, deniz ar, d ticaret ok
gelimiti. Bunun temel nedeni, byk deniz filolar, koloniler ve suyollarnn Atinann
elinde bulunmasyd. D ticaret, ayn zamanda ok da karlyd. Zamanla baz kentler, transit
merkezler haline de geldiler. rnein Atinann liman Pire, Buday gibi baz mallar iin
transit merkez haline gelmiti. Korent, Efes, Delos ve Sirakzada bu tip ticaret
merkezleriydiler.

Siyasi olarak gl olmak, tabii ki kent devletlerinin halknn refah dzeyini ykseltiyordu.
Mali olarak devlet glendike, tacirlerin de ticari itibar artyordu. Fethedilen yeni lke
demek, bir taraftan tacirler iin yeni pazarlar demekti, dier taraftan, halkn alt katmanlar iin
toprak demekti ve herkes iin ucuz kleler demekti. Ayrca yamadan gelen gelir, hem devleti
ve hem de kiileri zenginletiriyordu. Bylece imar faaliyetleri yaplabiliyor, bu da dk
gelirliler iin i imkn oluyordu. Ayrca, zengin devletler ve kiiler, sanat eserleri yaptrarak,
sanat ve dnrlerin alabilmesini salyorlard.

Daha nce de defalarca tekrarladmz gibi, kent devletlerinde esas i gc ve esas zenginlik
klelerdi. Bu kentlerdeki kle says, tm zgr insanlarn saysna eit veya ondan fazla idi.
O dnem iin kle, bir insan deildi, sadece bir bedendi, bir retim aletiydi. Kent
devletlerinin kleleri, Anadoludan, Suriyeden, Trakyadan, dnyann drt bir yanndan
geliyordu. Samosda, Efeste byk kle pazarlar vard. Trakyada tuz karl kle verilirdi.
Kle ocuklar kle olurdu. Borcunu deyemeyenler kle olurdu. Mahkemeler, bir ceza tr
olarak klelie hkmederlerdi. Sava esirleri, karlanlar, kle olarak kullanlr veya satlrd.
Yani zet olarak, kle kaynaklar boldu. Kle emei, tarmda, maden ve ta ocaklarnda
kullanlrd. Kle, efendisinin i yerlerinde, alr ve bazen de ii ynetirdi. Kle, efendisi
hesabna cretli olarak, baka i yerlerinde alarak, efendisine gelir getirirdi. Kle, ev
hizmetlerinde de kullanlyordu.

Devlet kleleri, apayr bir kesimdi. Attikada, skit kleleri, devlet tarafndan polis birlii
olarak organize edilmiti. Devlet kleleri, ktip, muhasebeci, haberci olarak kullanyordu.
Hukuk karsnda kle yoktu, yani kle tanmlanmamt. Klelerin bir iki ufak hak dnda
hi bir hakk bulunmuyordu.

imdi, Perslerle, Yunanllar arasndaki hesaplamaya geri dnelim. Persler, II. Artakserkses
(Artahatra) (M.. 405- 359) dneminde, Yunan kentleri ile Kral Barn imzalamlard. Bu
antlama Antialkidas antlamas diye de bilinir. M.. 386 ylnda imzalanan bu antlamaya
gre, Anadolu kentleri, Klazomenai adalar ve Kbrs, Pers krallnn egemenliinde
kalyordu. Lemnos, mbros ve Skyros dndaki btn Yunan kentleri bamsz oluyordu.
Eer herhangi bir kent bu bar kabul etmez ise, Perslerle birlikte bar kabul eden kentler
de, etmeyenlere kar savaacakt. Bylece Persler Atinay siyasi bir bask altna alyor,

138
kentlerin birlemesini nleyerek, kendilerine kar kuvvetli bir gcn olumasn
engelliyorlard. Bylece 150 yllk mcadele Perslerce kazanlmt.

M.. 386 ylnda imzalanan, Kral Barndan sonra, Sparta, Yunanistann birinci kent devleti
haline gelmi ve Persler adna, Yunanistan da, bu barn koullarnn koruyuculuunu
stlenmiti. Sparta, genelde sert tutum taknan bir devletti. Bu yeni durumda da sertliini
devam ettirdi. Bata Atina olmak zere dier kentler bu sertlikten hi holanmyorlard.
Sparta, anlamadan hemen sonra, Peloponesde ( Peloponnesos), kendine kar duran
kentleri denetimine ald. Ancak, esas hedefi, rakipleri olan Atina ve Thebai idi. M..382
ylnda, Thebaiyi ele geirdi. Sparta, Thebaide tam bir terr uygulad. Tm aydnlar,
demokratlar Atinaya sndlar. M.. 379 ylnda, bir grup Thebaili, verilen bir lende,
Sparta subaylarn, dansz klna girip ldrd. Thebai ba kaldrd ve Sparta birliklerini
kentlerinden kovdu. Bu olaydan hemen sonra da, Thebai ve Atina aralarnda ibirlii
anlamas imzaladlar. Hemen dier kentler de bu birlie girdiler. imdi, Sparta karsnda bir
cephe vard. Hemen o yl, birincisinden 100 yl sonra, II. Atina-Delos deniz birlii kuruldu
(M.. 378).

Kurulan deniz konfederasyonu, bu sefer eitliki ilkelere dayanyordu. Birlie girenler,

bamszlklarn korumaya devam ediyorlard. Her kentin temsilcilerinden oluan, merkezi
Atina olan, srekli bir konsey olacakt. Konsey hem en yksek adli merciiydi ve hem de
konfederasyon yelerinin birlie deyecekleri katky belirliyordu. Eskiden olduu gibi,
sadece Atinann iine yarayan ve hatta zaman zaman Atina btesine katkda bulunan
vergiler, artk yoktu. lk deniz birliinin 200 den fazla yesi varken, imdi ise ye says
ancak 70 civarndayd.

Ama bu birlik, Pers basks nedeniyle ok ksa mrl olacakt.

Daha nceden, bu zafere ramen Perslerin iyi durumda olmadklarn biliyoruz. kargaa,
Persleri olduka zayflatmt. Msr imparatorluktan ayrld. Kbrsda isyan kt. Msr
firavunu Akoris (29. Slale, M.. 393380), Kbrsa her trl yardm yapmaya balad.
Karya satrap Hegatomnos da isyan etmek iin frsat kolluyordu, o da Kbrs isyann
desteklemeye balad. Kapadokyada, Aspis, Pers kralna kar ba kaldrd ve bu bakaldr
Pisidyallar desteklemeye balad.

II. Artakserkses, Kbrsdaki isyan bastrmak iin kara ve deniz ordu komutanlarn, byk
ordularla yollad. Hem Kbrs isyan bastrlacak ve hem de gvde gsterisi yaplacakt. Pers
ordular Foa'ya (Fokaiaya) ve Kymeye girdiler. Kilikya zerinden Kbrsa geerek,
Kbrs tekrar ele geirdiler.

Yunanistanda, Atina yeniden rgtlenmeye alrken, Pers imparatorluunda, kargaa

durulacak gibi deildi. Anadolu satraplar, imdiye kadar, dorudan isyan yerine, isyan
edenleri desteklemeyi tercih etmilerdi. syanlarn kendi bamszlklarn kuvvetlendireceini
dnyorlard. M..371 ylnda Kapadokya satrap Datames resmen isyan etti. Datames,
bamsz bir Kapadokya devleti kurmak istiyordu ve bu amala Pontosu snrlarna katt.

Kuzey Anadolunun Karadeniz kylarna, bir sre Kapadokya (buradaki Kapadokya szn
bildiimiz Kapadokya ile kartrmamak gerekir. Belki, eskiden buraya Kapadokya diyenler,
Kapadokyann devam anlamnda kullanyorlard.), daha sonra Pontos kysndaki
Kapadokya, en son olarak ta Pontos denmitir. Pontos krall kurulduktan sonra, Pontos
krall snrlarna dhil topraklara Pontos denmeye balanmtr. Bu anlamda Pontos iine

139
Kk Armenia ve Paflagonya'da (Paflagonia) dhil edilmi olmaktadr. Bu son haliyle
corafi snrlar yledir. Akampsis (oruh) nehrinin Karadenize dkld yerden,
Parthenios (Bartn) ayna kadar uzanan Karadeniz kylarn ve Anadolu yaylalarnn kuzey
blmlerini iine almaktadr. Pontos, Kapadokyann kuzeyidir.

Ksa sre iinde, Kapadokya satrap Datamesin isyanna, Frigya satrap Ariobarzanes de
katld. Paflagonya alnd. Karya, Misya, Lidya, Likya, Pisidya, Pamfilya, Kilikya, Suriyeliler,
Fenikeliler isyana katldlar. syan yerel olmaktan kp, genel bir hal ald. Msr ve Sparta
isyan destekliyordu. Pers imparatorluu zor durumdayd.

140
Yunan Ana karas Kent devletlerinin
sonu

Pers imparatorluu kaynarken, Yunanistanda kaynyordu. Atina, yeni deniz birliindeki

ortaklarn zaman zaman zorluyordu. Bu ise, birlik iinde, iddetli siyasi gerginliklere yol
ayordu. Sparta ise hegemonyasnn elinden gitmesini, bir trl hazmedemiyordu. Deniz
birliine kar, denizden ve karadan harekete geti. Ama her yerde malup oldu. Sonunda,
Sparta, snrlar dndaki birliklerini geri ekecek kadar zayflamt. Spartann artk,
Yunanistann tm zerinde, stnlk iddialar bitmiti.

Bu srada Thebainin yldz parlamaktayd. Thebai Boetia blgesinde yer alan ehir
devletlerinin lideri idi. Thebai Boetia blgesinin ortasnda ve olduka verimli topraklar
zerinde kurulmutu. ehir gl surlarla evriliydi ve iyi korunuyordu. Efsanelerine gre
Thebai kentinin kurucusu Fenikeli Kadmostur. Zeus boa klna girerek, Kadmosun kz
kardei Europay karmt. Kz kardeini aramak iin yollara den Kadmos, Delfideki
khinlere dant. Khinler yolda karsna bir inek kacan ve onu takip etmesini inein
oturup kald yerde ehir kurmasn sylediler. Kehanete uyan Kadmos sonunda Boetiaya
vard ve orada Thebai ehrinin ilk ekirdei olan Thebai Kalesi Kadmeiay ina etti.

Thebai zamanla ekonomik ve askeri adan glenmiti. Bu glenme komusu Atinay

rahatsz etmi ve ilikilerini bozulmutu. Daha nce de anlatld gibi Thebaililer, Peloponnes
Savalarnda Atinallarn dman olan Spartallarla mttefiktirler. Atina yenilince, Sparta
Yunan karasnn yeni hkimi oldu. Bir sre sonra Tebaililer Spartallarla stnlk
mcadelesine girdiler.

Thebai, Boetiada glenmiti, stnlnn tannmasn istiyordu. Sparta, bu stnl

kabullenmeyerek, tekrar, Thebai zerine yrd. Ama Thebai hem sayca stnd ve hem de
yandan saldrma taktiini gelitirmiti. Thebaililer, komutan Epameinondas kumandasnda
Spartay M.. 371 ylnda Levktrada bozguna urattlar. Sparta ordusunun yarsndan fazlas
kltan geirildi. Yunanistan'daki g dengeleri bozuldu. G Thebai'nin eline geti. Sonra,
Epameinondas Lakonyay istila etti. Messenia zgrlne kavutu, Periyekler, lotlar,
Spartal efendilerinden korkmaz oldular. Peloponez birlii dald. Epameinondas, Yunan
birliini salamaya alt ama baaramad. Ve M.. 362 ylnda, Mantinaede, sava
alannda, zafer kazanmasna ramen ld.

141
Thebainin stnl ok srmemiti. Epameinondas'un savata lmesiyle birlikte Thebai
zayflamaya balad, artk Yunan siteleri tek bayrak altnda toplanmay reddediyordu.
Yunanistan, bir d istilaya ak hale gelmiti.

Bu srada, Msrda byk bir i isyan kt. Artk, Msr ba kaldran Pers satraplarn
destekleyemiyordu. Satraplar d yardmdan yoksun kaldlar. syan ordusuna, aslnda Pers
kara ordusu komutan olan Orontes bakumandanlk ediyordu. Bu bir i savat ve saflar ok
net belli deildi. Nitekim M.. 361 ylnda Orontes, Pers kral II. Artakserksesin tarafna
geti. G dengesi, Pers kral lehine deimiti. Herkes birer, ikier mparatora boyun edi.
Kapadokya satrap Datames ise, bir sre daha mcadele edip, sonunda yenildi.

imdi sra Atina, Thebai ekimesindeydi. Ama herkes oktan zayflamt. Sonunda,
mcadele ede ede Atinada bitti, Thebai de. Deniz birlii dald, Yunan dnyasn ar bir
siyasi kriz sard. Bu krizden, ortaya yeni bir g kacakt. Bu g Makedonyayd.

Pers kral II. Artakserkses (Artaxerxes), yarm yz yl iktidarda kalmt. mr, isyanlar
bastrmak, snrlarn korumakla gemiti. M.. 360 ylnda Persler, Datamesin isyan ederek
bamsz devlet kurmak istedii Kapadokyay, kuzey ve gney diye iki satrapla bldler.
Pontos, kuzey Kapadokya satrapl snrlar iinde kalmt.

II. Artakserkses lmnden sonra tahta geen III. Artakserkses Okhos (M.. 359338) yine
satraplk isyanlar ile urat. Bu isyanlar kanl bir biimde bastrd.

onya satrap isyan etti, ama Bat Anadoluda, dier blgelerden yeteri kadar destek
salayamad. nce Thebaiye, sonrada Makedonya kral II. Filipe snd. III. Artakserkses
baarl oldu. M.. 345 ylnda Msr tekrar Pers imparatorluuna katt. Satraplarn tmne
boyun edirerek, satrap isyanlarna son verdi.

142
Yunan sanat

Afrodit ve pan

Makedonyann tarih sahnesinde oynad role dnmeden, Yunan ve Ege kent devletlerinin
sanatsal yanna deinelim. Sanat, daha nce grdmz tm uygarlklarda olduu gibi, dinin
evresinde ekillenmitir. Tapnaklar antsal bir tarzda imal edilmilerdir. Heykeller, tanrlarn
heykelleridir. Sanat gelenekler iinde geliir, uygulanan yaratma yntemleri de gelenekseldir.
Sanat, uzun zaman iinde, ar, ar oluup, biimlenmitir. Perikles yzyl, Fidyasn eserleri

143
ile Atinann ve tm kent devletlerinin doruudur. Eserlerin tmnde ahenk, yalnlk, denge
vardr. Btn hi bir zaman unutulmadan, detay tasarlanmtr.

Tapnaklar, ta veya mermer bloklardan, yontularak yaplrd. Bloklar, yle ustaca yontulurdu
ki, arada har kullanmakszn, sistem kendini tard. Genel olarak tapnaklarda benzer bir
plan veya benzer planlar uygulanrd. Bir hole girilir, oradan da Tanrnn salonuna geilirdi.
Son ksm ise hazineye aitti. Yer kotundan ykseltilmi zemine, drt bir taraftan
merdivenlerle klrd. Tapnak stunlarla evrili olurdu. Bu stunlar dam da tarlard.
Damlarn nnde, gen eklinde, ii heykelle bezenmi alnlklar bulunurdu. Stun balklar
Dor veya on tarznda yaplrd. Dor tarz daha sert grnl, stunlar ksa ve balklar
sslemesiz olurdu. Olimpiadaki Zeus tapna Dor tarzndayd. Anadolu tapnaklar genelde
on tarznda yaplrd.

Bu dnem de, kent devletlerinin refah ve demokrasisi, byk mimarlar ve heykeltralar

yetitirdi. Heykelde hareket izlenimi veren, disk atcs heykelinin yaratcs, Myron; nsan
bedeninin ideal llerini bulan Poliklet; Dven Athena heykelini, Panteonun
sslemelerini, Panteonun tanr salonundaki fildiinden muazzam Athena heykelini,
Olimpiadaki aheser Zeus heykelini yapan Fidyas, bu byk heykeltralarn birkadr.
Resimleri zamanmza kadar ulaamayan Polynyot gibi nl ressamlar vardr.

Yunan mzii hakknda fazla bilgimiz yok. O gnlerden, bugne birka tam eser ve yine
birka ufak para ulaabilmitir. Eldekiler, tek sesli mzik izlenimini vermektedir. Kullanlan
alglar Anadolu ve Ortadou kkenlidir.

144
nsan Akl

Atinada filozofi gelimeye,

yeni rnler vermeye devam
ediyordu. M..427 ile 347
yllar arasnda yaam olan
Platon, Sokrates baldran
zehri iip kendini ldrmek
zorunda kaldnda, 29
yandayd. Uzun sredir
Sokratesin rencisi idi.
Atinann Sokratesi lme
mahkm etmesini hibir
zaman kabullenemedi ve bu
olay tm felsefesini belirledi.
Toplumda geerli olan
deerler ile ideal deerler
veya doru deerler arasnda
byk elikiler olabiliyordu.
Platon Atina yaknlarnda
kendi okulunu kurdu. lk
eseri olarak ta Sokratesin
byk jri nnde yapt
mdafaasn yaynlad. Platon
okulunun bulunduu yerdeki
koruluun ad, bir Yunan
mitoloji kahraman
Akademosdan geliyordu.
Platon okulunun adn da
Platon
Akademia koydu. O gnden
sonra akademi, akademist
gibi kavramlar hayatmza girdiler. Akademiada felsefe, matematik ve beden eitimi dersleri
veriliyordu.

Platonu megul eden esas konu, mutlak yani deimez olanla, deien arasndaki ilikiydi.
Sofistler ve Sokrates, doal bilimden ok, insana ve topluma ynelik dnmlerdi. Onlar da
mutlak ile deien arasndaki ilikiyle ilgilenmiler, ama insan ahlak ile toplumun idealleri
veya deerleri arasndaki ilikiye odaklanmlard. Sofistler, neyin doru, neyin yanl
olduunun kentten kente ve toplumdan topluma deitiini sylemilerdi. Yani, doru ve
yanl kavramlar deiiyordu. Sokrates ise bunu kabul etmemiti. Sokratese gre doru ve
yanl belirleyen, mutlak ve zamandan bamsz kurallar vard. Mantmz kullanarak bu
normlara eriebiliriz demiti. Mutlak ve deimez olarak Tanrda mantmzdr. Platon,

145
mutlakla, deien arasndaki ilikiye bakarken, hem doaya, hem insana ve hem de topluma
bakyordu.

Platon, doada grp dokunabildiimiz her eyin deiken olduunu sylyordu. Deimeyen
ana maddeler yoktu. Duyup, hissettiimiz her ey zamanla yok olacak maddelerden
olumutu. Ama yine her ey mutlak ve deimez bir biimden (form) doard. Bu u
demekti: tabii ki her insan, her mee veya her kpek birbirinden farkldr, ancak hepsi insan,
mee veya kpek olarak doarlar. Yani insan insan, meeyi mee yapan, fiziksel olmayan,
ancak mutlak ve deimez olan bir ey, bir biim(form) vard. Platon bu biimlere idea'lar
diyordu. nsann arkasnda insan idea's, meenin arkasnda mee idea's vard. Platon,
yaadmz dnyann arkasnda bir baka gereklik olduunu, yani idealler dnyas olduunu
sylyordu. Bu dnyada ve doada grdmz olaylarn arkasnda, mutlak ve deimez
rnek biimler bulunuyordu. te bu, Platonun idea retisiydi.

Platon, etrafmzda hislerimizle algladmz her eyin geici olduunu ve deitiini

sylyordu. nsanlar, hayvanlar ve tm canllar lrler, mermer gibi canszlar da eskiyip,
deiirler. Platona gre her ey byle srekli deiirken, onlar hakknda kesin bir bilgiye
sahip olamayz. Bunlar hakknda olsa olsa bir takm dncelerimiz ve ipularmz olabilir.
Peki, kesin bilgiye nasl ulaabiliriz. Buna ancak aklmzn yoluyla varabiliriz. Aklmzla
bildiimiz konularda kesin bilgiye sahip olabiliriz. Aklmzla bildiimiz konulardan biri de
matematiktir. Matematik ilikileri deimez, kesindir.

Platon, yukarda grdmz gibi, her eyi ikiye ayrr. Biri, duyular dnyasdr. Bu dnya
hakknda bilgilerimizi, be duyu organmz kullanarak elde ederiz. Ama bu bilgiler
mkemmel deildir. Bu dnya hem kiiden kiiye ve hem de kendi iinde deiir. Hibir ey
sonsuza kadar varolmaz. Duyular dnyasnda hibir ey var deildir, bir eyler ortaya kar ve
sonra kaybolup gider.

kincisi idealar dnyasdr. Bu dnya hakknda kesin bilgilere, aklmzla ulaabiliriz.

Aklmzn kavrad idealar mutlak ve deimezdir.

Platona gre insanlar ikili bir yapya sahiptirler. Deien bir vcudumuz vardr. Duyular da
vcudumuzun paralardr. Ancak insann lmsz bir ruhu da vardr ki, bu ruh akln
yuvasdr. Ruh maddesel olmad iin idealar dnyasna girebilir. Ruh nce idealar
dnyasnda vardr. Sonra bir vcuda girip yerleir. Ruh vcuda girer girmez mkemmel
idealar unutur. Bylece bir sre balar. Ruh idealleri unutmutur. Duyu organlarmzla,
doadaki biimleri algladka, ruhumuzda ufak kprdanmalar balar. Bu kprdanmalarla, ruh
geldii gerek yuvaya zlem duyar. Platon buna Eros der. Eros, sevgidir. Yani ruh, gerek
yuvasna sevgi dolu bir zlem duyar. Bu andan itibaren, alglanan her ey nemsizleir. Ruh,
vcut hapishanesinden kurtularak, idealar dnyasna dner. Platonun ideal yaam, ite byle
bir yaamdr. Doadaki her ey, mutlak biimlerin (formlarn) ya da idealarn birer glgesidir.
Ancak, insanlar glgelerde yaamaktan honutturlar. Bu glgelerin birer sahibi olduunu
dnmezler. Glgeleri asl sanrlar. Bylece ruhlarnn lmszln de unuturlar.

Platon felsefesini olutururken, yeryzndeki toplumlarn byk bir ksm, aman dininden
miras kalan bir inan olarak, yaanan olaylarn, gksel dnyada yer alan olaylarn bir tekrar
olduuna inanyorlard. Bunun en arpc uygulamalarndan biri, daha nce bahsedildii gibi
in'deki uygulamayd. Platon'un, formlar ve idealler retisi, bu ok eski felsefi grn bir
ifadesidir.

146
dealar, gerek sanlan varlklardan ok daha gerektir. Bu idealar gittike genellenerek
tepeye doru karlar. En tepede sonuncu dea vardr ki bu iyiliktir. yilik deas Tanrnn
kendidir. Bu nedenle, erdemli olmaya almak, Tanrya benzemeye almaktr. Ktlk,
iyiliin kartdr ve bu nedenle yok edilemez. Ktlk var olduundan, erdemli olmann yolu
ondan kamaktan geer. Bu da adil olmak demektir. Adalet Tanrya ait bir itir. nsan adaleti
gerekletirdike, ktlkten uzaklar, erdemli olur ve Tanrya yaklar. Adalet erdemin
lsdr. Bilgelik akln adaletidir, cesaret kalbin adaletidir, lllk duygularn adaletidir.

Platonda k dnceyi temsil eder. Aydnlandka renilir, renildike erdemlileilir.

In kayna yilik ideas olan Tanrdr.

Gerei aramayan iki varlk vardr: Tanr ve bilgisiz insan. Tanr tam iinde, bilgisiz ise tam
dnda olduundan, her ikisi de gerein farknda deildir. Yukardan gelen kla
aydnlanm olan insan, gerein tek aratrmacs yani filozoftur. dealar bize dardan
gelmezler. Onlar, zaten, beynimizdedir.

Platon Devlet adl kitabnda, ideal devleti anlatr. Platon devletin filozoflarca ynetilmesi
gerektiini syler. Bu devlet insan vcudu dnlerek modellenmitir. Ba, devletteki
yneticilerdir. Gs, devletin askerleridir. Karn ise tccarlar, zanaatkrlar ve kyllerdir.
Salkl bir insan nasl dengeli ve uyumlu ise, adil bir devlet de uyumlu olmaldr. Yani
herkesin kendi yerini bilmesi gerekir. Bir devlet ne kadar mantkl ynetilirse, o kadar iyi bir
devlet ortaya kar. Platon devlet ynetimi asndan kadn ve erkek arasnda bir fark
gzetmiyordu. Bir kadn da alr eitirsen ve onu ev ilerinden uzak tutarsan, kadn da erkekle
ayn manta sahip olur diyordu. Devlet veya kent ise ancak aklla ynetilebilirdi. Platon
aileyi ve zel mlkiyeti de ret ediyordu. ocuklarn eitimini, kiilerin eline braklamayacak
kadar nemli buluyordu. ocuklar yetitirmek devletin grevi olmaldr diyordu.

Platon daha sonralar, ideal devletten bir kademe aada olan, yasalar devletini tanmlad.
Yasa devletinde zel mlkiyeti ve aileyi bireye brakt. Bu devlette kadn yine geri itilmiti.
Ama Platon durmadan kadnn da eitilip, yetitirilmesini vurguluyordu.

M.. V ci asrda, nasl dnldn, nelerin tartldn daha iyi anlamak iin, herkesin
iinde yaad ve ok iyi bildii devlet gibi bir kurumun ideal yapsn Platondan dinleyelim.
Bunun anlatlmasnda ama, Platonun devletini anlatrken, insan dncesinin geldii
aamay anlamaktr.

Daha nce de sylediimiz gibi Platonun devleti snftan oluuyordu. Filozoflar (Yarglar)
devleti yneteceklerdi. Askerler devleti koruyacaklard. Halk (zanaatkr, kyl, tccar, ...)
devleti besleyeceklerdi. Filozoflarla, askerlerin mlkiyet hakk yoktu. Mal olan kiinin akl
malnda olacandan, ne askerlik yapabilirdi, ne de yneticilik. Mlkiyet hakk, devleti
besleyebilsinler diye sadece halka tannmt. Halkn ise mal olmalyd, akl malnda olan
daha iyi retim yapard. Ama kimsenin zengin olma hakk yoktu. Zengin olan iini brakr ve
devlet zayflard.

Yarglarla, askerlere evlenip aile kurmak yasaklanmt. nk ailesi olan kiinin akl
ailesinde olacandan gerei gibi yneticilik ve askerlik yapamazd. retici ise aile
kurmalyd, bylece el birlii ile daha fazla retim yapard. Ak da devlet dzenleyecekti. lk
iki snfta isteyenin isteyenle sevimesi yasaklanmt. Devlet, lp biecek, gelecek
kuaklarn sal asndan uygun grrse iftler seviebilecekti. ocuklar ilk iki snfta

147
devletindi. Devlet onlar bytp, okutacak, eitecekti. Her snf kendi iini yapacak, kimse
dier bir snfn iini yapmaya almayacakt.

Kent devleti on iki blgeye ayrlacakt. Her blgeye, eit topra olan nc snftan 5040
aile yerletirilecekti (bu say Pythagorasn 1x2x3x4x5x6x7 = 5040 kutsal saysdr). Aileleri
verilen topraklarn mlkiyeti devletindi. Ailelere sadece topran zilyetlii verilmiti, yani
aileler kullanma hakkna sahiptiler. 5040 says korunmas gereken bir sayyd. Yneticiler
ocuk doumlarn kontrol ederek bu sayy tutturmaya alacaklard. Her eye ramen nfus
artarsa, bu nfus kolonilere yollanarak, nfus dengelenecekti. Mal sahibi olabilen halk da,
miras babadan byk oula kalyordu. Dier ocuklarn baba mallar zerinde herhangi bir
hakk yoktu.

Herkes birbirini gzetlemekle grevliydi. Topluma aykr davran sezenler, hemen

yneticilere haber vermek zorundaydlar. Bu, en nemli yurttalk greviydi.

Dinsizlik en byk sutu. Tanrlara, atalara, cinlere inanlacakt. Tanrlar, atalar ve cinler
ktlklere gz yummazlard, rvet ile kandrlamazlard.

Bundan 25 asr nce, insan toplumu konuuyor, tartyor, dorular bulmaya alyordu.
Deiik konular zerinde gelinen seviyeye k tutmas iin, yine Platonun kitaplarndan,
kiiler arasnda yaplan tartmalara bakalm.

Erdem glnn iine gelendir. Toplumu da gllerin ynetmesi doa kurallarna uygundur.
Hak, zor kullanmaktan domutur. Haklyla haksz kanunlar ayrr. Kanunlar gller
yaptndan, hak ve hakszl da onlar belirler. nk glnn ls sadece kendi
kardr. Glnn kar uygar olmayan toplumlarda kaba kuvvetle, uygar toplumlarda
kanun gcyle salanr. Aslnda bu iki g de ayn eydir. Her dzen glnn iine geldii
gibi kurulur. Tek gerek gl olmaktr.

Hakszlk yaplacak ise bu ya byk lde, ya da gizli yaplmaldr. Ayplanan hakszlklar

kk veya hemen srtan hakszlklardr. Toplumlar baarya bakarlar. Hakszlk sonucu
baar ve kazan gelmise toplum bunlar alklar.

Doru adam, her ite, doru olmayann karsnda zararl kar. Doru adam ok, eri adam
az vergi verir. Almaya gelince de i tersine dner. Doru adam az, eri adam ok alr. Bir
eriyle, bir doru devlet ynetimine gelse, doru kendini iine vereceinden evine bile
bakmaz olur. Doruluk onun devlet malndan faydalanmasna engeldir. Doruluu nedeniyle,
hsmlarn gcendirir.

Eriliin son merhalesi zorbalktr. Zorba, bakalarnn mallarn azar azar deil, toptan alr.
Devletin maln da alr, Tanrnn maln da alr. Zorbann yaptnn azn yapan kk adam
ceza grp, rezil olur. Ona hrsz, soyguncu, yamac denir. Ama yurttann mallarna sadece
el koymayp, ayn zamanda onu klelie srkleyen adama bu adlar verilmez. Ona, muradna
ermi, mutlu adam denir. nsanlar erilii, kendileri erilie uramaktan korktuklar iin
yaparlar.

148
Roma vatanda

Roma kentinde, M.. 367 ylnda, senato, Licinia ve Sextia kanununu kabul etti. Bu kanuna
gre, tm yurttalar kamu topraklarndan yararlanabileceklerdi, bylece patricilerin tekeli
sona eriyordu. Borlular iin ise, daha nce denmi faizlerin bordan dlmesi usul
getirildi. Siyasi olarak ta, konsl yetkisindeki askeri halk temsilcilii kaldrlp, yerine biri
pleb olan, yllk iki konsl seimi getirildi.

M.. 357 ylnda, faiz tavan % 10 ile snrland. Son olarak ta, M.. 326 ylnda, bor iin
klelik kaldrld ve eski bor kleleri azat edildi.

Bylece, uzun mcadeleler sonunda, Romada patrici, kliens, pleb olmak ortadan kalkp, tek
bir snf ortaya kt: Romal zgr yurttalar snf (cives Romani). Yurttalar artk
kkenlerine deil, servetlerine gre birbirinden ayrlyorlard. O tarihten sonra pleb deyince,
kentin yoksul halk anlalmaya baland. Patrici ve pleblerin st tabakalarndan doan yeni
aristokrasiye ise soylular (nobilitas) dendi.

Romal zgr yurttalar snfnn yannda, zgrlkleri zorla alnm kiilerden oluan kle
snf vard. Bunlar, sava esirleri, haydut veya korsanlarn kard insanlard. Bunlarn
mlkiyetine sahip olanlar, onlar, dei toku edebilir, satabilir ve hatta ortadan kaldrabilirdi.
Kleler iin Roma hukukunun kulland deyim Kle veya baka bir hayvan idi.

Biz de, Romallar gibi, kleleri hesaba katmadan, Roma vatandalarn halk kabul edersek,
Roma cumhuriyeti halkn iktidardr diyebiliriz. Ama bu da tam doru deildir. Roma
yurttalar da kendi ilerinde snflara blnmlerdi ve iktidar halkn iktidar gibi grnse de
aslnda zenginlerin iktidar idi. Majistralarn nerisi olmadan halk meclisi karar alamazd.
Comices tributes toplantlarna, kyller mesafe ve i nedeniyle kolayca gelemediinden,
toplantlar, orta ve byk toprak sahiplerinin denetiminde gerekleiyordu. Dier bir meclis
olan, comices centuriates ise, ilke olarak servete baklyordu. meclisin varl da Comices
Tributes, Comices Centuriates, Comices Curiates, halkn iradesini saptrmak iin yeterli idi.
Ayrca, yksek majistralar fala baktklarndan, dinsel olarak, alnan kararlar durdurabiliyor,
karar alnmasn nleyebiliyor ve hatta meclisleri bile databiliyorlard.

Ynetim gc, majistralardayd. Majistralar ise ancak kk bir aristokrat snfn arasndan
kabiliyordu. Majistralk tekelini elinde tutanlara dardan kimse gelip karmasn diye bir
dizi nlem alnmt. Kamu grevleri karlkszd. Sadece bu bile kamu grevlilerinin
zenginlerin yapabilecekleri bir grev olduunu gstermektedir. Konulan bir baka nlem de,

149
bir nceki grev yaplmadan, bir st grevin yaplamamas idi. Ayrca eitli grevlere ilikin
ya snrlamalar vard, rnein, ancak 43 yandan sonra konsl oluna bilinirdi.

Dier taraftan, Hazine senatonun elindeydi. Yani, senatonun emri olmadan ordu iin en ufak
bir harcama yaplamazd. Bu da komutanlar, dorudan, senatoya bal hale getiriyordu.
Majistralar arasnda grev dalm yapan, raporlar inceleyip onaylayan da senatoydu.
Yabanc elileri senato kabul ediyor, d grevleri senato veriyor, antlamalar senato
onaylyor veya reddediyordu. Senato n onay olmadan, hi bir majistra, halk meclisine yasa
nerisi gtremiyordu. Bylece, yukardaki yetkilerle donanm senato, Roma
cumhuriyetinde tm kurumlardan daha ar basyordu. Aslnda Roma demek, Roma senatosu
demekti.

Roma, askeri bir devletti. Roma ordusu da kyl bir orduydu. Toprak sahibi olmayan, geliri
ne olursa olsun, orduya sava olarak alnmazd. Bylece, ordu ancak topra olanlar yani
kyller ve byk toprak sahiplerinden oluuyordu. Svariler de toprak sahiplerinden
seilirdi, ancak svarilerin topraklar daha bykt ve saygnlklar nedeniyle valye lakabn
tarlard.

Roma, talyadaki kentlerin en nemlisi, en fazla topraa sahip olan, en kalabalk olan,
sosyal ve siyasi rgtlenii en ileri olan idi. Ordusunun nitelii asndan ve zengin pleblerin
yneltii ile saldrgan bir politikay benimsedi. Orta talyadan balayarak, tm talyay
fethetti.

150
Makedonya

Bugnk Makedonyada kurulan Makedonya krallnn banda Argeadlar bulunuyordu. Bu

kralln, M.. 600 700 yllarnda, kurulduu tahmin edilir. Yunan kent devletleri,
balangta, bu devleti yabanc kabul etmiler ve kendi aralarna sokmamaya almlardr.
Onu ancak, Pers istilasna kar, ddaki bir savunma gc olarak grmlerdir. Ama zamanla
bu krallk da, Greklerce benimsenmi ve Olimpiyat oyunlarna arlmaya balanmtr.

Makedonya ve Trakya, I. Darusun (Dara) skit seferi srasnda Pers imparatorluuna

balanmt. M.. 479 ylnda bamszln kazand. Baa geen ilk krallar, Atina Isparta
ekimesinden de faydalanarak, snrlarn geniletip, Makedonyay glendirdiler. Kral
Arkhelaos zamannda, bakent Aigaiden Pellaya tanm, bayndrlk hizmetleri younluk
kazanm, kltrel faaliyetlere nem verilmitir. Kltrel faaliyetlerin artmas ile de Grek dili
lke iinde yaylmaya balamtr. Arkhelaos, M.. 386 ylnda lnce, lke kargaa iine
dm ve bu i ekimeler 40 yl srmtr. Makedonya tekrar huzura, M.. 359 ylnda, II.
Filipin tahta kmas ile kavumutur.

Makedonya kral II. Filip, iyi bir devlet adamyd. 23 yanda olmasna ramen, doru
ngrlerde bulunuyordu. M.. 365 ylnda, 18 yandayken, yldr esir tutulduu Thebai
kentinden, Makedonyaya dnmt. Thebaiden, askerlik sanat hakknda ok ey
renmiti. Ama her Makedonyal gibi, artlanmt, Thebaiyi hakir gryor, sadece Atinay
uygar ve hatta uygarlk kurucusu sayyordu. Devaml bir ordu kurdu. Orduyu devrin en ileri
silahlar ile tehiz etti. Disiplini n plana ald. Kuzeydeki Amfipolisi ve onun yanndaki altn
madeni yataklarn ele geirdi. Ksa bir srede kuzey Egeye sahip oldu. Bu baar, II. Filipin,
Thesalia birlii bakan olmasn salad. Bu ise, Makedonyaya, Yunanistanda sre gelen
mcadeleye dorudan katlabilme imkn verdi.

II. Filipin olu skender M.. 356 ylnda Makedonya'nn bakenti Pella'da dodu.

Bu sralarda, talyada, Roma askeri adan da kendini toparlamt. Ta Etrskler zamannda

balayan Kelt istilasndan, daha nce anlatld gibi, hara vererek ve bir sre ikl altnda
kaldktan sonra kurtulan Roma, uzun bir sre iine kapank yaad. Bu sreyi siyasi
yaplanmasn zgn bir kesite getirerek deerlendirmiti. Patrici Pleb mcadelesinden
zgr Roma Vatandalar kmt. M.. 354 ylna gelindiinde, Roma, gney Apeninler
blgesinde Osca dili konuan Samnislerle anlaarak, bir birlik oluturdu. Bylece d dnyaya
adm atm oldu.

151
skenderin annesi Tanrlarla, dinle, br dnyayla, gizemli uygulamalarla (oklt) ve
doast glerle ok ilgilenirdi. Olunu, Yunan efsaneleri, kahramanlk destanlar ve
Tanrlara ait mitlerle dolu yklerle bytt. Onu, eski an efsane kahramanlar Akhilleus
(Ail) ve Herakles'in soyundan geldiine inandrd. Sonuta skenderin eski a Yunan
efsanelerine byk bir ilgisi olutu. Euripides'in oyunlarndan blmleri ezberden okumay
sever oldu. Homeros'un liada'sn ve hanerini yastnn altndan hi ayrmad sylenir.
skenderin ileriki yllarda kendini Tanr sanmasnn ardnda, gerek yaad an
gelenekleri, gerekse annesinin pay olduu aktr.

Babas II. Filip (Philip), skender'in silahl ve silahsz sava eitimini 13 yandayken balatt.
Ayn zamanda Yunanl byk filozof Aristo'dan dersler alyordu. Gen Aristo ona bilim, tp,
edebiyat ve felsefe retirken, devlet ynetimiyle ilgili de bilgiler veriyordu.

Bu esnada, II. Filip, Boazlara kadar yaylm ve Boazlara el atmt. Tabii bu gelime
Atinann iine gelmiyordu. Boazlar evresinde ve Geliboluda Atinaya yanda glerle,
Makedonyaya yanda gler atmaya baladlar. Bu gelimeler zerine, M.. 340 ylnda
II. Filip, Perinthos (Marmara Erelisi) ve Byzantionu kuatt. Pers mparatoru III.
Artakserkses, Atina ile anlaarak, II. Filipe kar bir ordu yollad. II. Filip, Perinthos
kuatmasn kaldrarak, geri ekildi. Bylece, Makedonyann Anadoluya sarkmas nlenmi
oluyordu. Babas uzaklardayken Trakyallar da ayaklandlar. Aristotle (Aristo) skender'e bu
ayaklanmay bastrmasn tledi. skender ordusuyla gidip bu ayaklanmay baaryla
bastrdnda 16 yandayd.

skenderin gzel kadnlara ve gzel erkek ocuklara tutku derecesinde dknl vard.
ocukluk arkada Hephaestion ile birliktelii Hephaestionnun 324 deki lmne kadar
srd. Onun kayb skenderi ok sarsacakt.

Tarihin efsanevi ecinsel figrleri olan Akhilleus (Achilles) ve Patroklos arasndaki

ballktan skenderin ok etkilendii sylenir. Achilles (Akhilleus), mitolojik bir
kahramandr. Homerosa gre Achillesin annesi bir tanrayd. Achillesde yenilmez bir
kahramand. Akalar Troya savana giderken, Achilles (Akhilleus) annesine savaa gidip,
gitmemesi konusundaki kehanetini sordu. Annesi gitmezsen ok gzel bir hayatn olacak,
gidersen orada leceksin ama adn daima hatrlanacak dedi. Adnn yaamasn tercih eden
Achillesde adamlar ile birlikte savaa katld. Yannda kuzeni ve sevgilisi olan Patroklosda
vard. Troyada, Troya prensi Hektor, Patroklosi, Achilles ile dello ettiini sanarak, ldrd.
Bunu duyunca deliye dnen Achilles Hektoru delloya ard ve yaplan delloda Hektor
ld. Hektorun kardei, Heleni kararak Troya savana neden olan Paris de ok ile
Achillesi topuundan vurarak ldrd. Achillesin tek zayf yeri topuuydu.

skender, kendi ve Hephaestionun arasndaki iliki ile Achilles ve Patroklos (Patroclus)

arasndaki iliki arasnda paralellikler kurmutu. skender ve Hephaestion bu efsanevi figrleri
benimsemilerdi. skenderin Hephaestiona olan ball gibi bir ball da at
Bucephalusa duyduu ballkt.

skenderin at Bucephalusa duyduu ballk da mr boyunca srmtr. ykye gre, bu

at Tesalya'l Philonikos, skenderin babasna hediye olarak getirmiti ve tam 338 kilo altn
deerindeydi. Bu lekesiz siyah atn alnnda beyaz yldz eklinde bir aktmas vard. skender
ata hayran olmutu ve babasndan onu istedi. Babas atn tehlikeli derecede huysuz olduunu,
kendisine baka bir at semesini syledi. skender at sevmiti uyarlara aldrmad. Onunla
arasnda bir ba olduuna inanyordu, onu okad, sevdi ve atla konutu. Sonra onun zerine

152
bindi ve at binicisini zerinden atmad. skender ata Boa kafal anlamna gelen Bucephalus
ismini verdi (Bu = Boa, Cephalas = Kafa). Arnavutada Buce pela= Dii At demek olsa da
bu atn erkek at olduu sylenir. Bundan byle skender gittii her yere bu at da gtrecekti.

III. Artakserkses, M.. 338 ylnda harem aas Bagoas tarafndan ldrld. Pers
imparatorluu, tam dzen ve dirlii salamken yeniden kargaann ve i ekimelerin iine
dmt.

Makedonya kral II. Filip M.. 338 ylndan itibaren Yunan sitelerini tek tek ele geirmeye
balad. Atina, btn Grek dnyasndan ve Pers imparatorluundan, Makedonyaya kar
yardm istemiti. Durum, II. Filip iin ok tehlikeli bir hal alyordu. Ani bir kararla, ordusunu
Boiotiaya indirdi ve M.. 338 ylnda, Haironeia (Khaironeia) yaknlarnda Atina ve Thebai
nderliindeki birleik Grek ordularn yok ederek, tm yarm adaya sahip oldu. Bu savata ve
sonraki harektta, olu 18 yandaki Alexandros (skender), svari kuvvetlerine kumanda
ediyordu ve ok baarl idi. Bu savatan sonra da Makedonyadaki Atina hayranln
gzlyoruz. Filip, Thebaiyi allm ekilde cezalandrd ve kente Makedon askeri
garnizonunu yerletirdi. Hlbuki Atinal esirler, serbest braklp, kentlerine yollanm, Atinal
l askerler sayg ile topraa defnedilmilerdi.

153
Municipia

M.. 338 ylna gelene kadar, Roma, pek ok Latin isyanna gs gerdi. 338 ylnda da,
Samnislerin yardm ile son Latin sava kazanld. Yenilgiye urayan Latin kentlerinden
bazlar Roma devletine katldlar, kent sakinleri Roma yurtta stats aldlar. Baz Latin
kentleri bamsz olarak durumlarn korudular. Ancak bu kentlerin topraklarnn bir ksm
ellerinden alnarak, Roma topra sayldlar. Bu kentler, Roma'ya baml kabul ediliyorlard.
Sava srasnda, Roma'ya askeri yardm yapmakla ykmlydler. Yurttalar, Roma
yurttalar ile conubium (baka bir devlete mensup ele yasal bir evlilik akdetme hakk) ve
commercium (tam anlam ile yasal koruma altnda ticari faaliyette bulunma hakk) haklarna
sahip oluyorlard. Ama bu haklar eitli kentlerin kendi aralarnda geerli deildi, sadece
Roma'ya kar geerli idi. Ayn ekilde, kentlerin birbiri ile siyasi ilikiler kurmalar da
yasaklanmt. Bu model, Roma tarafndan, ilk Latinler zerinde denenmi, sonra, baarl
bulunduundan, tm talya'ya temil edilmitir.

Roma'ya kar giriilmi olan savalara katlan, Latin kkenli olmayan halklar (Volsci,
Campania ve dierleri) da Roma devletine katlmak zorunda kaldlar. Ama bu halklara tam
deil, snrl yurttalk hakk verildi. Bunlar tm askeri ve mali ykmllkleri yerine
getireceklerdi. Ancak oy haklar yoktu. Roma'da grev alamazlard. Bu kstl Romallk hakk
(civitas sine suffragio), Roma'nn ok houna gitti. Bu sayede, insan gleri artyor ve
Roma'nn bir kent devleti olarak temel nitelikleri ve geleneksel kurumlarnn btnl
koruna biliniyordu. Roma, bu yar yurttal, btn topluluklar kapsayacak ekilde
geniletmenin yollarn aramaya balad. Bu arada, Roma devletine katlm olan topluluklar
da kendi kimliklerini koruyorlar ve z ynetimlerini srdryorlard. Roma, kendi kendini
yneten bu topluluklara " municipia " diyordu. Bu bir yenilikti.

Yunanistan ele geirmi olan II. Filip, Yunanistan kent devletlerine kar lml bir siyaset
izledi. M.. 337 ylnda, Korinthosta, Sparta hari, tm kent devletlerinin temsilcileri
topland ve genel bir bar antlamas imzaland. Genel Birlik Meclisi (Synedrion) kuruldu.
Bar antlamasn imza eden devletler, i ilerinde bamsz olacaklar ve toprak
btnlklerini koruyacaklard. Makedonyaya kar hibir harekette bulunmayacaklard.
Bylece, Makedonya ile Yunan kent devletleri arasnda bir savunma ve saldrmazlk pakt
imzalanm oldu. Yine bu kongrede zel mlkiyet kutsal ilan edildi. Topraklarn yeniden
datlmas, borlarn silinmesi, bir hkmet darbesi yapmak amacyla klelerin azat edilmesi
yasakland.

154
Synedrionun ilk birleiminde, II. Filipin etkisi ile Perslerden, gemite yaplan savalarn
cnn alnmas karar verildi. Perslere kar yaplacak seferin bakomutanlna, olaanst
yetkilerle, II. Filip getirildi. Bu sayede, Makedonya, hem kendine kar olas bir Pers ve baz
Grek kentleri i birliini engelliyor ve hem de Satrap isyanlar ile zayflam Bat Anadoluyu
ele geirmei dnyordu. Sava hazrlklarna balad. M.. 336 ylnda, ilkbaharda 10.000
kiilik bir ordu, komutanlar Parmenion ve Attalos komutasnda, Hellespontosu (anakkale)
geti. Ordu Milet'e kadar inmiken, II. Filipin kznn dn treninde ld haberi geldi.
Ordu da, Hellespontosa geri ekildi.

Bu srada, Pers tarafnda, mparator Arsesde ldrld. Pers tahtna Darius geti. Darius,
Makedonya tarafndan gelmekte olan tehlikeyi fark etmiti ve Pers imparatorluu kendini
korumak iin hazrlklara balad.

155
Aristo

Aristoteles

156
Platondan sonra, Yunan dnyasnn nc byk filozofu Aristo (Aristoteles) gelir. M..
384 ile 322 yllar arasnda yaamtr. Aristo kendinden nceki tm felsefeyi toplayp,
sistematikletirmi, sonra, onlar doru dnme yntemi ile eletirmi ve kendi sistemini de
bu eletirisel gr altnda gelitirmitir. Mantk biliminin kurucusudur. Hala kullanlmakta
olan pek ok terimin yaratcsdr. lerde grlecei gibi, kendine temel arayan Hristiyanlk,
aradn Aristoda bulmutur. Bat dnyasnda, Aristodan gnmze kadar ki iki bin yln
byk bir ksm, onun egemenlii ile gemitir. Bir dnem, Aristonun herhangi bir szn
inkr edenler, bunu hayatlar ile demilerdir. Herhangi bir iddia, Aristonun yaptlarn tank
gsterirse, kantlanm saylmtr. Uzun bir tarih srecinde, gerek demek, Aristonun
yazd ve syledii demek olmutur.

Selanik cvarndaki Stageira kasabasnda domutu. Babas Nikomakhos, Makedonya kralnn

zel hekimliini yapmt. On yanda Atinaya, Platonun Akademiasna renci olarak
yolland. Aristoteles, Platonun okulunda, Platon lene kadar, 20 yl rencilik yapmtr.
Aristoteles Akademiaya baladnda, Platon 61 yandayd. Platonun lmnden sonra,
Makedonya kral Filip, olu skendere ders vermesi iin, onu Makedonyaya getirtti.
skender kral olduktan sonra, Aristo, Atinaya geri dnerek kendi okulunu at (M.. 334).
Yeni bilim dallar kurmutu. Mantk, gramer, jeoloji, botanik, anatomi, psikoloji, politika
bilim dnyasna giriyordu.

Kendinden nceki btn bilgileri toplad, ayklad, snflandrd, eletirdi ve btnletirdi.

Prote Filosofia (ilk felsefe) adl eserinde, Thalesden kendine kadar gelen felsefe tarihini ok
baarl ve gvenilir bir tarzda zetlemitir. Bu eserine sonradan Metafizik ad verildi.

Aristoteles, ou ders notu eklinde, 170 civarnda eser yazm, ama ancak bunlardan 47 si
gnmze gelebilmitir. Aristoteles, kavramlara, bilimde kullanlan dile ve bir bilim olarak
manta, eki dzen vermi ve bu gnk bilimsel tarz ortaya karmtr.

Aristotelesin, Platondan ayrld yeri bir rnekle aklayalm. Tek atn deitii ve hibir
atn ilelebet varolmad konusunda, Aristo, Platon gibi dnyordu. At biiminin kendisinin
ise mutlak ve deimez olduu konusunda da dnceleri aynyd. Ancak, bu noktadan sonra
ayrm balyordu. Aristoya gre at fikri, insanlarn pek ok at grdkten sonra oluturduklar
bir kavramd. Yani at fikri kendiliinden varolamazd. Aristoda at fikri veya biimi, at
trnn zelliklerinin toplamdr. Platonda, fikir (biim, idea) at veya tavuktan nce vardr.
Aristoda ise, fikir, at veya tavukla birlikte vardr. Atn kendisi ile atn biimi, ruhla beden
gibi birbirinden ayrlamaz eylerdir.

Platon iin gereklik aklmzla dndmz eydi. Aristo iin, gereklik duyularmzla
algladmz eydir. Platon, etrafmzda grdklerimiz, idealler dnyasnda veya ruhumuzda
varolan eylerin yansmas derken; Aristo, insan ruhunda varolan eyler, doadaki eylerin bir
yansmasdr diyordu. Platon fikirler dnyasnda varolmayan hibir ey doada varolmaz der.
Aristo, duyularda var olmayan bir ey bilinte de var olmaz der.

Aristoteles, insanlarn doutan akl sahibi olduunu reddetmiyordu. nsanlarn ayrt edici en
nemli zellii akldr diyordu. Ancak, duyularmz olmadan akl bo kalrd. Yani insanlarn
doutan gelme fikirleri yoktu.

157
Aristo, neden sorusunu irdelerken, nedenlere amasal bir neden de ekler. rnein, imdiki
dnce tarzmzla, bitkiler yamur yad iin byrler. Ama Aristoya gre, yamur
bitkiler bysn diye yaar. Aristo, yamura bir grev, bir ama yklemitir. Bu ama, bugn
bile kullanlmaktadr. rnein, Tanr dnyay insanlar yaasn diye yaratt demek, Aristoca
bir yaklamdr.

Aristoya gre bir eyleri tanmak, onlar birtakm gurup veya snflara ayrmakla olur. Bir at
grrz, sonra bir tane daha, sonra bir tane daha... Atlar da ortak olan bir ey vardr. Bu
biimdir. Aristo, doada rastladmz her eyi snflandrmaya alt. Varlklarn
yapabildikleri ve yapamadklarndan yola karak, nce doadaki her eyi canl, cansz diye
ikiye ayrd. Sonra canllar bitkiler ve yaayan varlklar olarak ikiye ayrd. Son olarak ta
yaayan varlklar hayvanlar ve insanlar diye tekrar ikiye ayrd. Tm canllarda gda
zmleme, byme ve reme yetenei vard. Yaayan varlklara, hissedebilme ve hareket
edebilme yetenei de ilave oluyordu. nsanlarda fazladan dnebilme yetenei vard.
Dnebilmek, izlenimleri gruplayp, snflandrmakt. Canllar, bir merdivenin basamaklarna
dizilmi gibiydiler ve en st basamakta insan yer alyordu. nsan da tr ruh vard: bitki
ruhu, hayvan ruhu ve insan ruhu.

Aristoteles, doadaki hareketi balatacak bir tanr olmal diyordu. Bu tanr, doa merdiveninin
mutlak tepesidir. Merdiven basamaklarnn en stnde yer alan insan da, bylece, tanrsal
zekdan bir nebze tar. Tanr, yani hareketi balatcnn kendi, hareketsizdir. Ama o hari,
doadaki her ey, onun verdii ilk hareketten sonra srekli hareket ederler.

Tertip ve dzen insanlar rahatlatyordu. nsan akl da snflandrlm bilgiyi daha rahat alrd.
nsan akl doadan rendiklerini, kavramlar, belli bir dzene sokmak ve raflara yerletirmek
isterdi. Aristoteles, insanlarn kavramlarna dzen getirmek isteyen, titiz ve dzenli biriydi.
Bu tarz ile mant bir bilim olarak kurdu. Hangi sonularn veya kantlarn mantksal olarak
geerli olduuna dair kesin kurallar ne srd.

nsanlarn mutlu olmas tm yeteneklerini kullanmasna baldr. Aristo mutluluu da e

ayrr. Birincisi arzu ve isteklerin oluturduu hayatn mutluluudur. kincisi, zgr ve
sorumlu bir vatanda olarak yaanan hayatn verdii mutluluktur. ncs ise, aratrmac
ve filozof olmann getirdii mutluluktur. Daima bu mutluluk birlikte olmaldr. Aristo tek
ynll reddeder, arlklara da kardr. Aristo iin yaanan hayat dengeli olmaldr,
bunun iin de her davrann dengeli olmas gerekir.

Aristo, insan politik varlktr der. Toplum olmadan insan olunmaz. nsanlar aile olarak, ky
olarak, arkada topluluu olarak bir arada olurlar, ama birlikteliin en st basama devlettir.
Aristo, devleti yle snflandrr. Devletin banda tek kiinin olduu monariler. Bataki kii
yetkilerini kendi karna altrmazsa yani devleti kt kullanmazsa bu devlet iyi bir devlet
olur. Dier bir devlet ekli aristokrat devlettir. Bu devlette, bir gurup aristokrat devleti ynetir.
Bu devlet biiminde drt kiinin ortal kasp kavurduu bir cunta ynetimine
dnmemelidir. nc ve en iyi devlet ynetimi demokrasidir. Ancak bu devlet tipinde de
bir tehlike vardr. Ynetim kolayca ayak takmnn eline geebilir.

Aristo bir kentin (veya devletin) belli bir nfusta olmas gerektiini dnyordu. Fazla
nfusu tehlikeli buluyordu. Bunun iin yaklam, o gnn Yunanistannda insanlarn kendi
hemcinslerine kar ne denli acmasz olduunu ve Aristonun modern dnceden ne denli
uzak olduunu gsterir. Kusurlu ya da sakat ocuk yetitirilmemesi iin bir kanun olmaldr.

158
Nfus fazlaln nlemek iin baz ocuklar braklmaldr (lmesi iin p ynlarna).
Devlet nfusu iin bir snr belirlenmelidir.

Aristo kadnlar iin de yle dnr. Kadnda bir eyler eksiktir. Hatta kadna eksik erkek
bile denilebilinir. remede etken erkek olduundan, ocuk erkein zelliklerini alr. ocuk
erkek tohumunda her eyi ile hazrdr. Kadn bu tohumun ekilip, yetitii topraktr.

Aristo M.. 322 ylnda ld. Aristonun lmesi ile Atinann nclk roln kaybetmesi
neredeyse ayn zamana denk gelir. Aristo, skenderin hocas olarak, skenderin salnda
byk bir himaye ve serbesti bulmutu. skenderin lmnden hemen sonra, onu dinsizlikle
suladlar. Aristo, Atinadan kamak zorunda kald ve Euboia Khalkise gitti. Bir yl iinde
de, orada ld.

skenderin, imparatorluunu kurmas ile birlikte bat dnyasnda yeni bir a balar. Bu
yenidnyada Yunan kltr ve dili egemendir. Yaklak 300 yl sren bu dneme genelde
Helenizm dnemi denir. Daha sonralar Romann egemen olmasyla, bat dnyasnda Yunan
politik gc sona ermitir. Ancak, kltr olarak etkileri devam etmi, Yunan felsefesi roln
oynamay srdrmtr.

159
Yunanistanda ecinsellik

Ecinsel davran, erkek veya kadn, ayn cinsten bireylerin arasnda, ak cinsel ilikiler ya da
duygusal balar anlamna gelmektedir. Antropolojik adan ele alnacak olursa, ecinselliin
her kltrde ayplanan bir ey olmad, ecinsellie kar kltrel tavrn, knamadan zorunlu
katlmaya kadar deitii gzlenmektedir. Ecinsellie kar tavr, kltrden kltre ve ayn
kltr ierisinde de zamana bal olarak deikenlik gstermektedir. Ecinsellikle ilgili olarak
deimeyen ise, insann var olduu ok eski zamanlardan beri, bu iliki biiminin de var
olduudur.

Homoseksel szc Yunanca kkenlidir. Ayn cinse ynelim anlamna gelmektedir. lk

defa M.S. 1869 ylnda kullanlmtr. Antik alarda Yunanllar ve Romallar pederasti
(olanclk) szcn kullanyorlard. Bu szck, arkasnda kltrel gelenek de barndran
bir ecinselliktir. Antik Yunanda ecinsellik ya da o zamanki tanmyla olanclk, topluma
kabul edilme kuralyd . Erikin erkein gen erkekle ecinsel birleimi, erikinin sperminin
gence erkeklik aktarmas olarak kabul edilirdi.

Pederastirinin Yunanistanda geleneksellemesine dair eitli teoriler vardr. Teorilere gre bu

gelenek ok eski zamanlardan beri vardr. Adalara ve Yarmadaya gelen sava kabilelerle
tanmt. Bu kabileler Pelepones, Girit, Thera, Rodos gibi yerlere yerlemilerdi.

Bir gr ise pedastirinin Dor kabileleri ile antik Yunanistan ve Adalara tand
iddiasndadrlar (M.. 1200 civar).

Yunanistanda pederastirinin kurumsallamasn efsanevi Girit Kral Minosa balayanlar da

vardr. Aristo bu konuyla ilgili olarak Kral Minos, adadaki nfus artn kontrol altna
almak iin pederastiyi tesis etmitir diye iddia eder. Kral Minos, Yunan mitolojisinde
sertlii ve adalete saygsyla nl Antik Giritin efsanevi kraldr. Adndan tr bu
monariye Minoyen denilmitir. Minos mutluluk demektir ve muhtemelen Firavun veya
Sezar gibi sadece bir unvandr. Arkeolojik bulgular ve efsaneler, Giritteki (Crete veya
Cretan) pederastik gelenein M.. 16501500 tarihlerine kadar uzanan Minoan (Minoyen)
periyodunda artk kurumlam olduu ynndedir.

Son zamanlarda yaplan aratrmalar, pederastirinin Giritten Spartaya yayldn, peinden

kimi Yunan ehirlerince de benimsenerek Yunanistana yerletiini, dier teorilerden daha
kuvvetli bir olaslk haline getirmektedir. Teori ne olursa olsun pek az kltrde ecinsel

160
ilikiler Yunanistanda olduu kadar ne karak toplumsal kurallara dnmtr. M.. 630
civarna gelindiinde ise pederastiri artk bir Dor gelenei olarak biliniyor ve yaylyordu.

te yandan Antik Yunanistanda erkekler iin evlenme yann ok ge olmas, erkeklerin

gnlerini yalnzca erkeklerle geirdikleri sosyal kurum ve aktivitelerin bolluu da bu durumu
destekleyen bir husus gibidir. Antik Yunanistanda erkekler ortalama yaamn neredeyse
sonuna doru yani ancak 30 da evlenebilirdi. Gnlerini klada, sempozyumlarda,
gymnasiada (jimnazyum) v.b geirirlerdi.

Antik Yunanda yceltilen pederastiri,

balangta, aristokrasinin kabullendii
yaam tarznn kltrel ve eitsel bir
parasyd. Yunanistanda aristokratik
geleneklerden olan gymnasia ve
sempozyum etkinlikleri en iyi olmann
kurallar olarak tariflenmiti. Bu
etkinliklerin pederastiye hem zemin
hazrladn ve hem de pederastiyi
beslediini nemle belirtmek gerekir.
Gymnasiada genlerin atletik zellikler
kazanmalarna ve gelitirmelerine ynelik
her trl faaliyet yaplrd. Atletik
yarmalar sosyal, ruhsal ve gnlk
yaamn parasyd. Yarmalar Tanrlar
ve kahramanlar onurlandrmak iin
yaplyordu. Spor yarmalar ak havada
ve plak yaplyordu (M 700lerde
plak olarak balad). rnein Spartada
yaplan atletizm msabakalarnn gen
erkeklerin vcutlarn cmerte ve gururla
sergiledikleri bilinmekte. Bu yarmalarda
plak vcutlarnn yaland da
kaydedilmitir.

Sympozyum (Sempozyum) ise ikili

erkek erkee toplantlard. Bir spor
Disk atan Atlet
msabakasndaki baary kutlamak veya
iir yarmasn kazanan onurlandrmak
gibi pek ok bahane ile dzenlenebiliyorlard. Bazen de pederastik bir ilikinin gen ferdinin
sosyeteye tantrlmas sympozyum dzenleme bahanesi olabiliyordu. Bu toplantlarda
sedirler zerinde yatar pozisyonda yenilir iilirdi. Tekli veya ift halinde uzanlabilir,
pederastik ilikideki iftler birbirlerine ar yaknlk gsterebilirdi. Klelerin ve flt
kzlarn dans ve mzik gsterileri de olabilirdi. arap datan gen erkekler de iir, gzel
konuma v.b gibi yetenek gsterisi yapabilirdi, erikinler ise her konuda konuurlard.
Toplantlar tabii ki kadnlara kapalyd. Flt kzlar hetaera olarak adlandrlan kibar
fahieler den seilirdi. Bu toplantlarda klk kyafet, seksi davran ve her trl konuma
serbestsi olduka aryd. Hetaera, st dzeye hitap eden profesyonel elendirici ve ayn
zamanda da fahielere verilen add. Genelde iyi eitim alm olurlard. Mesela Periklesin
sevgilisi Aspasia bir hetaerayd. Ama iyi eitimi, kltr hitabet yetenei ile evini zamann

161
dnrlerini bir araya toplayan bir kltr merkezi yapmay becermiti. Tabii ki bu arada, bu
ev, kaliteli dnyevi zevkler sunuyordu.

Pederastinin kurumsallamasnda birden fazla etki olduu ve deiik uyguland da aktr.

Baz blgelerde rnein Boeotiada bir erikin erkekle gen olan, bir ift olarak aka
yaayabilirdi. Eliste gen olanlar bu ie raz etmek iin hediye vermek adetti. Ama
onyada ecinsel ilikiler yasakt.

Pederastik kast yaamyla nlenmi Spartada ise, bir erikin erkein gen bir olana ak
aka yaanabilecek bir eydi. Tabi ki bir takm kurallar vard. Gen hemen raz olmaz biraz
naz yapabilirdi. Sevgilisi onun gnll koruyucusu ve kollaycs olurdu. ncelikle zerinde
durulmas gereken rollerdi. Yetikin birey yani Aktif (erastes) ve gen birey yani Pasif
(eromenoi) ayrm vard ve kurallar buna gre konulmu ve gelenekler bu erevede
gelitirilmiti.

Olan ve kendisinden yaa byk a arasnda kurulacak ilikinin, toplumun bekledii,

uyulmas gereken, belli davran kalplar bulunmaktayd. Erastes eklinde adlandrlan
akla, eromenoi eklinde adlandrlan olann taknmas beklenilen tavrlar vard. Buna
gre, iftler ilikilerine estetik ve ahlaksal olarak geerli davranlarda bulunmalydlar.
rnein, eraste, eromenenin peinden komal, hediyeler vermeli ve cokulu davranlarda
bulunmal, ksaca her yn ile kur yapmal, yardmlarda bulunmalyd. Bunlar toplumun ona
ykledii devlerdi ve ancak bu yolla hak ettii dl alabilirdi. Sevilen ve peinden
koulan eromeneyse, kolayca teslim olmamal, sevgisini vermeden nce erasteyi snamalyd.
Ama bir yandan da ann kendisi iin yaptklarna duyduu kran da aka da
vurmalyd. ncelikle belirtmeliyiz ki Antik Yunanda ecinsellik ya da o zamanki tanmyla
pederasti (olanclk) topluma kabul edilme kuralyd . Erikin erkein gen erkekle
ecinsel birleimi, erikinin sperminin gence erkeklik aktarmas olarak kabul ediliyordu.
Bylece erdem de aktarlyordu. Erdem, cinsel g yani iktidar elinde bulundurma ile
ilikilendirilirdi. Bir baka deyile etkin olmak (Aktif pozisyon) ile Erdem ilikili kabul
edilirdi.

Yunanllar ayn veya kar cinsle ilikiyi birbirinden temelde farkl bir davran veya tercih
olarak hi ele almadlar. ster kadn ister erkek, nemli olan, bir erkein aktiflii ve nefsine ne
kadar hkim olduu idi.

Yunanllar ak felsefi boyutta tartmtlar (Eros kavram). Bu tartma da ecinsellik de

tartma konusu olmutu.

162
Ecinsellik felsefesi

ncelikle belirtmeliyiz ki Antik Yunan dnyasnda ecinsellik Eros kavram erevesinde

felsefi boyutlarda tartlmtr.

Her tr ilikisinde ll olmak ve cinsel gc elinde bulundurmak, bir erkein erdemi ve

egemenlii olarak grld ve felsefi boyutta uzun uzun tartld. Yunanllarda ecinsellik,
toplumsal bir tavr olmasna ve belli toplum kurallar ierisinde yaanmasna ramen, bu tr
bir cinsel tercihin, kiinin karakteriyle ilgili olduu da kabul edilirdi. Erkekler daha keyif
aldklar hazza gre rahata davranabilirlerdi. Yapamayacaklar ey ise bu konudaki
kabullenilmi toplumsal kurallar hie sayan kaba saba tavrlar sergilemekti.

Yunanllarda ecinsellik ya da o zamanki szck kullanmyla olanclk, genel bir anlatmla,

felsefenin alan ierisinde, hazlarla balantl olarak, lllk, uygunluk, nefis sorunu,
elerin onuru gibi kavramlar etrafnda deerlendirilmekteydi. Hazlarn kullanmnda tutum ve
kurallar ieren bir biim yaratlmaktayd. Onlara gre, insann bir erkei ya da bir kadn
arzulayabilmesini salayan, ayn biimde, doann erkein yreine, cinsiyetleri ne olursa
olsun gzel olanlar karsnda duymas iin yerletirdii itaht. ki erkek arasndaki iliki
belli kurallara tabiydi, hazlarn ve ahlakn kurallar vard. rnein; Platonun len de
deindii bu iliki biimi, herhangi iki erkek arasndaki bir iliki deildir, ya ve stat fark
gzeten bir ilikidir.

Yunanl filozoflar eitimini henz tamamlamam ve kesin statsne kavumam gen bir
erkekle, toplumsal statsne kavumu dier erkein ilikisini onaylamlardr. Ya fark
statsel farkn yannda nemsizdir ama pratikte gl taraf genelde yaa da byk olan
taraft. Bylece toplumsal kabul ve destek mekanizmas gen iin iletilmi oluyordu. unu da
hemen sylemeliyiz ki, Antik Yunan, Sparta ve komsusu bir iki kent haricinde, ok erkek
merkezli ve kadnlarn sosyal hayattan tamamen kopuk yaad bir ortamd. Onurlu
kadnlarn tiyatroya bile gitmedii biliniyor. Bu kadar erkek egemen ve merkezli bir
toplumda, herhangi bir erkek (zellikle Sparta'da herkesin asker olduu bir sistemde ve
Thebes'in son zamanlarnda, yine kla hayatinin ok yaygn olduu dnemde) hayatnn
neredeyse tamamn dier erkeklerle geiriyordu. Btn ideallerin de erkek olgusu zerinde
dndn dnrsek, zellikle platonik hayranlklar ok yaygnd. Kadnlar, genel
toplumsal dncede, mecburi bir iliki olarak grlyordu. Pederastiri kavram iindeki
birok erkek evli ve aile babas da olabiliyordu. Sanrz ki bu insanlar iin gnmz tabirleri
uygun dmemektedir. Onlara ecinsel yerine olsa olsa biseksel denilebilir. nk
pederastiriyi bir cinsel tercih sorunu olarak ele almak pek doru olmamaktadr.

163
Yunanllar bir erkein, baka bir erkein gzelliine vurulmasn normal karlanrd. Ancak
bunun da vurulmasndaki incelik daima gzetilmeliydi. Eski Yunanistan'da bu tip ilikiler
genelde antrenmanlarn plak yapld spor komplekslerinde ortaya kard.

Homoseksel ilikilerin ister tapnaklarda ister tapnak dnda olsun dlanan bir durum
deildi. Yunanistanda erkekler birbirleri iin ok sayda erotik iirler ithaf ediyorlard.
Bunlardan birinde Bir erkein ak bir erkek iindir denilmektedir.

Mitolojik birok veri Tanrlar arasndaki ve veya efsanelemi kahramanlar arasndaki erkek
erkee ilikiyi gzler nne serdii gibi toplum tarafndan kabul grdnn iaretidir.
Mezopotamyann Glgam destan ecinsel mitler iinde verilebilecek en eski rnek
saylabilir. Achilles-Patrolus destanndaki duygu younluu da, bu destann sk sk
hatrlayp, rneklenmesine sebep oluyordu.

Pederasti, Yunanistanda mitolojik karakterlere de nfuz etmiti. Kkl bir gelenek haline
gelmi adeta kurumlam, felsefesi yaplm, erastes ve eromenoi karakterleri
ekillendirilmiti. Mitolojide ecinsel eilimleri de olan birok Tanr ve kahramanla
karlamak hi srpriz deildi. Zeus-Ganymede; Poseidon-Pelops; Apollo-Orpheus vs gibi
Zeus ve Ganymede, pederastik gelenein semboldr. Ganymedenin eromenoi-pasif,
Zeusun ise erastes-aktif cinsel karakterleri birok Antik Yunan yazar ve sanats tarafndan
ilenmitir. Bu konuyu ileyen heykeller, duvar kabartmalar yaplmtr.

Aristoteles, insanlarn oalmasn salayan kadn

erkek ilikisini ve aralarndaki ak kk
grmekteydi. nk eksik yaratll kadna
duyulacak akn yceltilmesi mmkn deildi.
Geri kadn ve erkein oalmas iin iftlemesi
gerekliydi ama bu sre akn dnyevi bir
biimiydi . Bu ak biimi; bilgelii seven
erkeklerin, ulamaya abaladklar gksel ak
deildi. Atinal erkekler, cesaret, yreklilik ve
erkeke sevgiler aramal, kendi benzerlerini
sevmeliydiler . te gksel ak buydu. EROS
kavram gzellik sevgisiydi. Hakikat sevgisiydi.
Hakikat en gzel oland. Eros tanrlarn insanlar
gzele, iyiye, hakikate ulatrmada kulland
gt. Diotima Erosu lml insanlarla lmsz
Tanrlar arasnda bir arac olarak tanmlyordu.
Pederastik ilikiler Antik Yunanda Eros kavram
Pedastrik iliki ile ilikilendirilip, yceltildi.

zetle, Olanclk Yunanlarda, topluma kabul

edilme kuralyd. Bu birleme ile erikin erkein spermi olan ocua erkeklik aktaryordu.
Gen erkek kendisinden daha yal vatandaa kendini verir, buna karlk ondan av eitimi ve
kltr alrd.

Bir alnt yapalm; kili bir toplantda konu seksti. Aristophanes, cinsellik hikyelerinin
ortaya kn anlatyordu:

164
 Balangta cinsiyet varm; erkek, dii ve hermafrodit. O zamanlar insanlarn
grnleri ok farklym. Vcutlar yuvarlakm, drt kollar ve bacaklar, iki yzleri ve iki
cinsel organlar varm. Ama bu insanlar ok gl olduklar ve tanrlarn iktidarn tehdit
ettikleri iin Zeus hepsini tam ortadan ikiye ayrm ve her bir yarnn dieri iin zlem
duymasna neden olmu. Bylece balangta hermafrodit btnn bir dilimi olan erkek
kadnlar, kadn ise erkekleri ekici bulmaya balam. Balangta kadn olan btnn dilimi
olan kadn kadnlara, balangta erkek olan btnn dilimi olan erkek ise erkeklere
yaknlamak istemi.

Bu hikye, Platonun len adl eserinde anlatlyor. Bu eski eserde tabii ki ecinsel ya
da transgender gibi terimler kullanlmyor; ama bunlarla ilikili olgular insanln kendisi
kadar eski olduu grlyor.

Yunanlarda, ecinsel iftte rollerin deiimi sz konusu deildir. Kllarn kmas, farkl iki
cinsel davrann snrn belirliyordu. Kentin iinde kllar km delikanllar yer alrken,
haremde sakalsz byksz, edilgin erkek ocuklar vard. Hermes rnein, ya sakalsz ve
cinsel organ snk ya da sakall ve cinsel organ sertlemi olarak canlandrlabiliyordu.

Hibir erkek ve hibir kadn sakall olana arzu duymazd. Sakall olmayan gzeldi yalnzca.
Yunanlarn kesinlikle deitirilemez olarak kabul ettii kartlk uydu: bir yanda sakall ve
sarho erastes, te yanda sakalsz ve ayk eromen.

Erotik Yunan vazolarnn ounun zerinde grdmz geleneksel senaryoda ecinsel ak

resmedilir. Ecinsel sevgi, cinsel organ sertlemi sakall erikinin sakalsz olann snk
cinsel organn svazlamas ile gsterilir.

Sakallar kt andan itibaren pasif pozisyon zgr Yunanl erkekler iin kesinlikle
yasaklanmtr. Ancak bu yasan ne kadar uygulanabilir olduu konusunda pheler vardr.
rnein Thebes ehrinin efsanevi ecinsel grubu yetikinler arasnda da bu seksel
uygulamalarn srp gittiinin iyi bir rneidir. Kutsal Birlik (Hieros Lochos) olarak
adlandrlan bu 300 kiilik hoplit asker 150 ecinsel erkek iftti. Dillere destan kahramanlkta
savaan savalard. Thebes ordusunun sekin askerleri idiler. M.. 371 tarihindeki Leuctra
(Levktra) savanda komutan Epameinondasun Spartallara kar kazand zafer gibi birok
zaferler bu birliin kahramanlklarna atfedilir.

Aratrmaclar Homerosun iirlerinde aka pederastik sahnelere rastlanmadn ama bir

takm mitolojik armlara yer verildiini sylemektedirler.

Homerosun liyadasnda, Achilles (Akhilleus) ve Patroculos (Patroklos) arasndaki ya fark

sadece iki senedir. Aa yukar yat erikinlerdir. Erastes ve eronomes rollerin
sahiplenilmesi konusunda Homerik gelenee gre bir fikir birlii yoktur. Homerosun
Naklettii bir efsane olduka arpcdr. Akhilleus salarn babas savatan sa dnmesi
karlnda Teselyadaki bir rmaa adanmtr. Ama Patroculos lnce kahraman Akhilleus
salarn sevgilisine adayarak keser ve dokuz yl boyunca uzatt gr sar salarn bu uurda
kurban eder ve efsaneye gre de savatan sa dnemez.

Ecinselliin, doal bir zgrlkle yaand Antik Yunann ardndan, gnmze gelene dek,
tpk cinselliin kendisi gibi ecinsellik de, baskya maruz kalm ve gizlilie itilmitir.

165
Fahielik

Atinada erkeklerin fahielik yapmas, bunu yapan kiinin vatandalk haklarn yitirmesine
neden oluyordu; ayn kii politika yaparken yakalanrsa, lmle cezalandrlyordu. Bu,
kadnlarn zina yapmasndan daha yz kzartc bir su olarak kabul ediliyordu. Kadnlara zina
nedeniyle lm cezas verilemiyordu.

Kadn fahielii gnlk hayatn paras ve karl bir ikoluydu. Genelevler ayplanmaz hatta
merkezi yerlerde kurulabilirlerdi. Yal zengin hanmlara ve erkeklere hizmet veren erkek
fahieler de vard. Solon genelevleri narha balamt. Fahielik yasal olmasna ramen ok
aalanan bir iti. Bu ii yapanlar khametips (yerin dibine geirilmi) olarak adlandrlrd.
rnein bir Atinal bu ii yaparsa vatandalk haklarn yitirirdi.

M.. 390 tarihinden sonra, Yunanistan da, klelerle yaplan cinsel ilikinin varl belgelerle
bilinmektedir. M.. 390l yllardan nce de bu tip iliki olmaldr. Seksi zgrlk iinde
yaayan Antik Yunanistanda da baz tabular vard. rnein oral seks tabu idi, bu bir kle
veya fahieden bile istenemezdi.

Yunanistanda evlenme yann erkeklerde ortalama 30 ya civar olduu dnldnde, bir

Atinal gen erkek iin, kle ve fahielerle birlikte olmaktan baka bir ans yoktu.
Yunanistanda fahielik bir meslekti.

Porno szcne kaynaklk eden pornai ler fahie snfnn en altnda bulunurlard. Bu
seks iilerinin esas kayna Barbar olarak nitelendirilen yabanc orijinli kle kzlard.
Mterileri genellikle fakir vatandalardan ve gemicilerden oluurdu. Birlikteliklerini seme
hakk olmad gibi istenilen tm hizmeti de vermekle ykml idiler. Bir vatandan
malydlar, onun adna alan seks kleleriydiler.

kinci fahie tabakas kendi adna sokaklarda alan bamsz fahieler di. Genellikle bir
ekilde her eylerini kaybetmi ailelerin kadn veya kzlar idiler. Ar vergiler altnda
yaayan fakir yurttalarn ailelerinin zaman zaman sokaklara dmesi kanlmazd.
yapamaz durumdaki yal hetaeralar da bazen bu snfa debilirlerdi. Baz hizmetler de bu
snftan saylrd. Mzisyenler, danslar, barlarda alanlar gibi. Vergi verirlerdi ve kontrol
edilirlerdi

En st snftaki hetaeralar ( heterealar) ise dierlerinden ok farkl idi. Heterealar (hetaeralar)

olsa olsa Japon geyalarna benzetilebilir. Dans, mzik, gzel konuma, felsefe, v.b yi ieren

166
ciddi bir eitimden geerlerdi. Beraber olacaklar kiiyi setikleri gibi seks iin
zorlanamazlard. zgr ve bamsz kiilerdi. st snf erkeklere keyifli ve seviyeli arkadalk
hizmeti vermek zere eitim alrlard.

M.. V Yzylda yaam olan Periklesin metresi Aspasia gerek zeks, gerek gzellii ve
gerekse yetenekleri ile nlenmiti. Periklesin Aspasiay finanse ettii bilinmektedir. Baz
hetaeralar ok zengin olmulard. Klasik dneme ait bazlarnn adlar gayet iyi bilinir.
Theodota bunlardan biriydi etrafnda birok klesi vard. Byk bir evde zengin bir hayat
srerdi.

Yunanistan da kutsal fahielik olarak da nitelenebilen baz guruplar olduunu dndrecek

baz izler vardr. Bu tapnak fahieliinin Yakn Doudakiler gibi olduunu henz kesin
olarak syleyemiyoruz. Afrodit Tapnaklarnda ok sayda hizmetlinin eski devirlerdeki gibi
yaadna dair baz izler vardr. rnein, M.. 464deki Olimpiyatlarda kou ve pentatlon
ampiyonu olan Korint yurtta Xenophona, Korintteki Afrodit Tapnann 100 gen kz
minnettarlklarn sunmular ve onu ok zel ekilde onurlandrmlardr.

Eskilerin kafasnda, oral seks Lesboslu Yunan kadnlarnn uygulad cunnilingustan (oral
seks) kaynaklanyordu. Lesbiazein fiili, emmek anlamna geliyordu. Yunan haremlerinde ve
Romada kadnlar arasnda gz yumulan bu uygulama, sakal kmaya balayan zgr bir
erkek iin utan verici bir irenlikti.

Lesbiyenlik iki kadnn gerek duygusal, gerekse fiziksel anlamda ecinsellii olarak bilinir.
Ksaca bir cinsel ynelimi ifade eder. Tarihin nl kadn airi Sapphonun yaad Lesbos
adasna izafeten sonradan verilmi bir addr. phesiz antik alarda bu isim kullanlmyordu.
Bugn iin tp ve psikoloji szlklerinde daha spesifik anlam ierse de o devirlerde kullanlan
tabir tribade idi. Bu tabir gnmzde, erkek roln stlenen partner iin kullanlyor.
Fizyolojik olarak da klitorisin daha byk olduu ifade ediliyor.

Kadnlar aras ilikinin zellikle kadnlarn tecrit edildii birok kltrde olduunu dnmek
mantkldr. Ama elle tutulur kantlara ulamak pek kolay deildir. Erkek egemen kltrlerde
ulu orta sergilenmedike pek de nemsenmeyen ve/veya grmezden gelinen bir cinsel
ynelim olarak kabul edilmi olmaldr. Ama Sappho kadnlara ynelik cinsel ekimini
aka sergiledii iirleri Lesbos (Midilli) adasnda sadece kadnlara eitim verdii okulu ile
konuyu grnr hale getirmitir. Kanmz odur ki, o a her trl ak ve tutkunun yceltildii
zamanlardr. Sapphonun iirlerindeki tutku gerektir ama homoseksellii iin dense dense
belki denilebilir. O devirlerde kadnlarn doutan eksik olduunu varsayan filozoflar ilahi
akln yansmas olan iir yazma yeteneinin bir kadnda olmasn asla dnemiyorlard.
Sapphoya bu nedenle bir erkeksi zellik atfedilmi de olabilir.

Lezbiyen ilikilere ait yazl kaynaklara bakmaktan baka ere de yoktur. nk erkek
ecinsellii birok sanat eserinde aka betimlenir sergilenirken, kadnlar arasndaki
ecinsellik grsel olarak ilenmemitir. Antik Spartada bu eilimin olduunu Plutarchn
(M.S. 46- M.S. 120) Lycurgus adl eserinde gen kzlarn asil kadnlarn erotik nesneleri
haline geldiini syleyerek belirtir. in ve Heian dnemi Japonyasndaki iir ve
hikyelerde lesbien ilikilere deinilir. Ama erkek ecinselliinin detay hibirinde bulunmaz.
Musa ecinsel ilikide yakalanan iki kz ldrtr. Arap, Ortadou haremlerinde lesbienler
bask grrler. Anlalan bu ilikiler gizli kapakl yaplm olmaldr.

167
skender Geliyor

skender

II. Filip, baehir Aigaide ldrlmt. Yapt savalarda bir gzn kaybetmi, bir baca
sakat kalmt. Sonunda, politika cann da almt. Ordu meclisi topland ve ya 22 olan
Alexandrosu III. Alexondros (skender) adyla Makedonya tahtna oturttu. Makedon halk,
zaten onu babasnn doal devam kabul ediyordu. Beklenen, Yunanistann bir btn olarak,
skenderi kabullenmesiydi. Ama gelenekler byle demiyordu. Babas II. Filip, taht
aabeyinden almt. Kendisi lnce taht aabeyinin oluna kalmalyd. Ancak, skender
treyi inemi ve kendini kral setirmiti. Buna benzer bir olay da skender lnce ortaya
kt. Tahta kardei gemeliydi ama skenderin komutanlar tahta yeteneksiz kardeinin
kmasna msaade etmediler.

III. skender, ilk i olarak, babasnn ldrlmesini frsat bilerek, sua itirak ettikleri
gerekesi ile siyasi rakiplerini ortadan kaldrd. III. skender, iyi yetitirilmi, yetenekli bir
yneticiydi. yi bir sava ve ordu komutanyd. leri grl bir devlet adamyd. Emrinde,
disiplinli, iyi tehiz edilmi, deneyimli, rgtl bir ordu vard. Ayrca babasndan ok

168
yetenekli komutan ve devlet adamlar da kendine miras kalmt. skenderin genliinden
faydalanmak isteyen, baz kent devletleri, Makedonyaya ba kaldrd. Atina Perslerle ibirlii
hazrlklar yapyordu. Makedon ordusu, aniden, Boiotiada belirdi ve her ey stliman oldu.
Savaa gerek kalmadan, Korint (Korinthos) kongresi, babasna tannan haklar aynen
skendere de tand.

skender, Yunanistann nemli merkezlerini resmen ziyaret etmeye balad. Bunlarn

arasnda, tabii, Delfi de vard. Tanr Apollonun szcs, yal rahibe, skenderin ziyareti
srasnda, kehanette bulunmuyordu. Ama skender, srarla, allem edip, kallem edip, rahibeye
unu syletti: Olum, sana kimse dayanamaz . Bylece, skenderin kutsal grevi
onaylanm oldu.

Yunan anakaras, tekrar muti hale gelmiti. skender dou seferini dnyordu. Seferde iken,
arkasnda prz brakamazd. Balkanlardaki Trak ve Kelt boylar zerine yrd. Makedon
ordusu, Tuna nehrine kadar ilerledi ve hatta baz yerlerde Tunay geti. Triballer, Getler,
Keltler ve llyriallarla (lirya imdiki Arnavutluk) baarl savalar yapld. Sefer devam
ederken, Yunanistandan bakaldr haberleri gelmeye balad.

Atinada Demosthenes, Perslerle grerek, isyan hazrlklar yapyordu. Ordu kurmak iin
Perslerden para almt. Ayaklanmann genelleebilmesi iin de, tm Yunanistana
skenderin ld sylentisini yayyordu. Thebaililer henz liderlik iddialarndan
vazgememilerdi. Thebai, Atinadan nce davrand. Kentindeki Makedonya garnizonunu
kovdu. skender yine yldrm gibi hareket edip, Thebai nne geldi. rnek olsun diye kenti
yerle bir etti (M.. 336). Halkn kle olarak satt. ehir bir daha toparlanamad. Byk
skenderin Thebaiyi cezalandrmada olduka sert olduu bellidir. Muhtemelen arkasnda
byle savamay bilen ve bakaldrmaktan asla vazgemeyen bir ehir halkn brakmak
istememiti. ehrin nasl yerle bir olduunu gsteren bir alnt yaparsak Kentin salam tek
yaps air Pindarusun bir zamanlar yaam olduu evdi . Bu af Pindarusun skenderin
dedesine atfettii iire bir teekkrd.

Dier kentleri balad. Ama herkesin d patlamt. Makedonya, II. Filip ve Byk
skenderle ykselie geerken, Yunanistan, felsefede dorua varmt.

Yunan anakarasndaki kent devletlerini hizaya getiren skender, Perslere kar yaplacak
Anadolu savann hazrlklarna balad. Makedonia ve Yunanistan salama almak iin,
yakn arkada ve iyi bir komutan olan Antipatrosu 12.000 piyade ve 1.500 svari ile
Makedoniada brakt. Kendisi de 30.000 piyade ve 5.000 svariden oluan ordusu ile hareket
etti. Makadoniaya baml kentlerin gemilerinden olumu, 160 gemilik bir donanmas vard.

Makadonia ordusu saysal olarak, Pers ordusu ile karlatrlamazd bile. Ayrca skenderin
parasal olarak byk sknts vard. Ordu, ele geirdikleri ile yaayacakt. skenderin
balang stratejisi, ky kentlerini ele geirerek, Pers donanmasnn Egeye girmesine
nlemekti. skender, Persler eer Yunanistan iinden mttefik salarlarsa, iki ate arasnda
kalp, ok zor gnler yaayacan biliyordu. Ve byle bir oluuma frsat vermeme
kararllndayd.

Makedon ordusu, Helespontosa (anakkale) doru, M.. 334 ylnda yrye geti.
Sestosda (Geliboluda Akba), ordu ve donanma birleti. Karya, Abydosdan (Aydos)
geilecekti. skender, babasnn en gvendii komutan Parmenionu burada, ordunun

169
Anadoluya geii denetlemesi iin brakt. Kendi ise, yanna sekin birka birliini alarak,
Troyay ziyarete gitti.

skender, ocukluundan beri, her Yunanl ocuk gibi, burada geen efsanevi olaylar
dinleyerek bymt. imdi, burada, Homerosun kahramanlarnn glgeleri arasnda
dolarken, bir anlamda onlarla zdeleiyordu. Troyada bir dizi, tiyatro oyunu sahnelendi.
Gemi olaylar, sahnede tekrar hatrlanarak, yd edildi. Akhilleusa, Patroklosa ve Aiaksa
atfedilen mezarlarn banda kurban trenleri dzenlendi. skender Achilles iin bu ritelleri
yaparken Hephaestion da Patroclus iin tren yapt. Kurbanlar keserek, elenkler koyarak bu
kahramanlara sayglar sunuldu.

Homerosun anlatt eski kale yaknnda bulunan lion kenti trenle ziyaret edildi. lion kent
tapnanda, Troya savalarndan kald sylenilen bir kalkanla, zrh vard. skender, bunlar
tapnaktan alarak, bundan sonra gidecei her seferde, yannda bir tlsm gibi tad. Troya
ehrinin tekrar imar edilmesini buyurdu. Bundan byle, kentte oturanlar vergilerden muaf
tutulacaklard. Troyada trenlerini ve ziyaretlerini bitirdikten sonra, Abydosa, ordusunun
yanna dnd.

Makedonia ordusu, karya, Anadoluya kolayca geti. Abydosda (Aydos, Nara burnu
yakn), iki kola ayrlan ordu, Lampsakos (Lapseki) zerinden, douya doru, yrye geti.

170
Granikos sava

Bu srada, Granikos (Biga ay) yaknlarnda, Pers satrap ve ordu komutanlar, yaplacak
savan planlar zerinde tartyorlard. Bu tartmada Memnon, Makedon ordusunun silah,
tehizat ve disiplin asndan, kendi ordularndan stn olduunu dile getiriyordu. Ona gre,
kar karya yaplacak bir sava yerine, ekilerek mdafaa sava yaplmalyd. Geri
ekilinirken, boaltlan yerler yaklacak ve bu ekilde Makedon ordusu yava yava gten
drlecekti. Ayrca, Pers donanmas Makedonyaya kartma yaparak, sava Makedon
snrlar iine tayacakt. Ama bu deerli neri ve taktik, Pers ordu komutanlar ve satraplarca
kabul edilmedi.

Makedon ve Pers ordular, Granikos rma ortada olacak ekilde, kar karya geldiler. Pers
ordusu 20.000 svari ve 20.000 cretli Grek (iinde Grek kent devleti vatandalarnn da
bulunduu n Anadolu halklar) piyadesinden oluuyordu. Bu sava karmak manevralar
ihtiva etmemesine ramen, ilk a klasik savalarna benzemez.

Makedon ordusu, Pers ordusunun mevzilendii Granikos nehrine, len saatlerinde vard.
Nehrin dik olan kar kysnda, Pers ordusu sava dzenine girmi, sk safl byk bir kitle
halinde duruyordu. Komutan Parmenion, skendere, sava yarn gne doana kadar
ertelemesini nerdi. skender, bu neriyi kabul etmeyerek, nehri hemen savaarak gemek
zere hazrlklara balad. skender'in arkadalarm dedii, ordusunun sekin
savalarndan oluan, iki svari birlii, hat halinde, nehri aprazlama gemeye balad.
Nehrin kaygan yamac alr almaz, balarnda skender olmak zere Makedonya svarileri,
iddetle, atmaya girdi. Persler durumu anlaynca, kendi asillerinden oluan atl birliklerini,
Makedon atllarnn nne kardlar. Pers atllarnn banda, Pers kral Dara'nn (Darius) iki
yardmcs, Lidya vali ve bakomutan Spithridates ve kuzey Frigya genel valisi Arsites vard.
skender atn dorudan bu komutanlarn zerine srd. skender, balndaki byk beyaz
tyler nedeniyle, her yerden fark ediliyordu. Pers komutanlar da yle, fark edilir klklar
iindeydiler. skendere, drt bir yandan saldrlar oluyordu. Bir karg darbesi, gsne geldi,
ama zrhna taklp, onu yaralayamad. Spithridates, yandan yapt saldrda, skenderin
bana balta ile vurdu. Balta, bandaki miferi yard, ama kafasna saplanamad. Spithridates,
skendere ikinci darbeyi vuracakken, skenderin dadsnn olu Klitos, onu mzraklad.

Komutanlar, bire bir, fiilen birbirine girmilerdi. Bu arada, Makedon falankslar, nehri
gemi, piyade sava balamt. Persler ounluktayd ama Makedon falankslar ok
disiplinli, eitimli ve tehizatlyd. Savan sonucunu komutanlarn durumu belirledi. Pers

171
komutanlar bir bir ldler. Eer, skender'in bana isabet eden balta darbesi, daha kuvvetli
olsayd, sava muhtemelen Pers ordusu kazanm olacakt. Ama sava Makedonya kazand.

Makedon falanks

Pers ordusu, svari ve piyade yerleiminde hata yapmt. Pers ordusu, ilk rauntta,
komutanlarn savaa srerek hata etmiti. Hlbuki kitlesel savata ok daha glydler.
Makedon svarileri, komutanlarn kaybetmi Pers svarilerini yendi. Sonra piyadelerin
zerine yrnd.

Pers tarafnda, sava alann en son terk edenler, n Anadolu paral askerlerinden oluan
byk gt. Bunlar, dzenli bir ekilde ykseklere doru ekilerek, savamaya devam
etmilerdi. n Anadolu paral askerleri yiite savamlard. Tmyle kuatlana ve
kendilerinden baka direnen kalmayana kadar savamlard. Sonunda teslim oldular. Bu
skenderin, n Anadolu halklarnn sava karakteri ile ilk karla idi. Piyadeler, esir
alnan 2.000 asker hari, tmyle yok edilmiti.

Korinthos konferans ile tm Yunan kentleri, Perslere kar Makedonya ile birlemiti. Ama
Pers ordusunda hala paral Yunan askerleri savayordu. skenderin bu durumu nlemesi
gerekiyordu. Tutsak alnan tm Grek paral askerlerine hi acnmad. Tutsaklar zincire
vurularak, en ar ilerde almak zere, Makedonyaya yolland.

Perslerin binlerce kayb iinde, Dara'nn yakn akrabalar da vard. adrlardan, pek ok
ganimet ele gemiti. skender, bu savata ele geirdii ganimetlerden, yz takm zrh,
Atinadaki Athena tapnana sundu.

Bu savata skender komuta yeteneklerini, strateji yeteneklerini deil, fiili sava niteliini
kullanmt. Bu savatan sonra kraln saygnl iyice artt. Silah kullanmaktaki ustal,
lm hie sayan yiitlii, savan bandan sonuna kadar srdrd insanst
kahramanl, btn ordunun gznde onaylanmt. Askerler, onu, daha nce kimsenin
sevilmedii kadar sevip, sayyorlard. Tm ordu, onlar nereye gtrrse gtrsn, peinden
gitmeye can atyordu.

172
Anadoluda Makedonya Hakimiyeti

Bu savatan hemen sonra, Parmenion komutasndaki ordu, Helespontos Frigyasnn satraplk

merkezi Daskileyon'u (Daskyleionu, Ergili) ele geirdi. skender, buraya, Makedonyal
Kalas satrap atad. Satrapln yaps, satrapn yetki ve sorumluluklar, Pers dnemindeki ile
ayn kalyordu.

skender, gneye doru yneldi. Lidya satraplk merkezi Sardeis alnd. Pers satrap Mithrines
hazineyi skendere teslim etti. skender, kent halknn, Perslerden nceki yasalarla
ynetilmesine izin verdi. Satrapln ordu komutanlna, Makadonial Asandrosu atad.
Blgenin verdii vergi aynen brakld. skender, burada, Pers ynetim ilkesine yani mali ve
askeri ynetimin ayrl ilkesine uydu. Sardeisin Makedonlarn eline gemesinden sonra,
sra kydaki on kentlerine gelmiti.

Efes (Efesos), skendere hemen kucak at. skenderin doduu gn, nl Artemis tapna
yanp, kl olmutu. skender, tapnan ok byk lekte yeniden yaplmasn buyurdu. Efes,
artk, Perslere verdii vergiyi, Artemis tapnana verecekti. Efes halk skenderi sevmiti,
Ama onun, kendini, bu ok kltrl kentte, rahat hissettii sylenemezdi.

Efes (Ephesos ) den sonra, Smyrna ve dier Aiolya ve onya ky kent devletleri, Magnesia
(Manisa), Tralles (Aydn) kendi istekleri ile Makedon devletine katldlar. Bu kentler, hemen
Korinthos birliine kabul edilerek, bamszlklarn kazandlar ve vergiden muaf tutuldular.

Milet (Miletos), Pers donanmasna gvenerek, skendere kar koydu. skender, Miletosu
kuatt. 160 paralk Makedon donanmas, Perslerden nce Milete gelmi ve Lade adas
nne demirleyerek, krfez giriini kapatmt. 400 paralk Pers donanmas geldiinde,
krfeze giremedi ve Milete yardm edemedi. Kent surlarnda amansz bir mcadele oldu.
Makedon ordusu umulmadk lde byk kayplar verdi. Granikos savanda, skenderin
hayatn kurtaran Klitos ta ld. Bu sava srasnda, skenderin n Anadolu paral askerlerine
kar tavr da deiti. nceden, oluturduu Yunan birliini tanmadan, ona kar savatklar
iin Grek kkenli paral askerlere kar sinirleniyor ve onlar sindirmeye, caydrmaya
alyordu. Ama gittike, paral askerleri yanna ekme fikri ar basmaya balad. ok
yiite ve ustaca dvyorlard. Milet, bir sre sonra dt. Ufak bir paral asker gurubu,
ufak bir adaya snm hala dvyordu. skender onlardan kendi ordusuna katlmalarn
istedi. Onlar da bunu kranla karladlar.

173
skender, artk Karya zerine yrmeyi dnyordu. Bu arada 160 paralk donanmas hem
ok masrafl idi ve hem de daha byk olan Pers donanmas karsnda fazla ie yaramyordu.
unu da fark etmiti: Makedon ordusunun, Ege ve Akdeniz kysnda ilerleyerek kentleri ele
geirmesi ile Pers donanmasnn ikmal kaynaklar bir bir yok oluyordu. Bir sre sonra Pers
donanmas kendini savunamaz hale decekti. skender, sessizce, donanmay datt.
Karyaya yrmeden nce, eski Karya satrap Hekatyomnosun kz kralie Ada ile anlat ve
bu sayede Halikarnassos (Bodrum) hari tm Karya kentleri, skendere teslim oldu.
Herakleya, Latmos, Euromos, Alabanda, Milas (Mylasa), Iassos, Bargylia bu teslim olan
kentlerin bazlardr. Bu kentler de vergiden muaf tutuldular.

Karyallar, bu blgenin yerli halkyd, Yunan yerlemecilerin gelmesine ramen, hala

ounluk Karyallar da idi. Uzun zamandr, blgenin ynetimi, Kar ailesinin kadn
soyundayd. Kraln olu ancak kz kardei ile evlenirse tahta kabilirdi. skender
doduunda, Karya tahtnda, kz kardei Artemisia ile evlenmi olan kral Mausolos hkm
sryordu. M.. 352 de kral ldnde, kars Artemisia, kocas onuruna daha sonra
dnyann 7 harikasndan biri olarak gsterilecek yapy yaptrd. Kocasna ak dillere destan
olan kralie Artemisia ldnde, taht kz kardei Adaya kald. u anda olduumuz tarihte,
yani M.. 334 de, Persler Adann elinden ynetim hakkn almlard. Ada Alinda adl uzak
bir kalede yayordu.

skender, daha babas hayatta iken, ya ilerlemi bir kralie olan Ada ile mektuplayordu.
Onun, 18 yanda iken, bir Karyal (Karya) prensesle evlenmek istedii ve buna babasnn ok
kzdn da biliyoruz. Ada, skenderden ok holanmt ve onu olum diye aryordu.
skenderin Karyaya geldiinde, ilk i olarak Aday ziyaret ettii sanlmaktadr veya
skender ve Ada, Halikarnassos (Bodrum) yolu zerinde, bir yerlerde bulumu olabilirler.

Ege kylarnda son Pers direnme noktas olarak Halikarnassos (Bodrum) kalmt. Granikos
savanda, sz dinlenmeyen Memnonun hakll ortaya kmt. Pers kral III. Darius,
Memnonu olaanst yetkilerle, ky komutanlna atad. O da, Granikos savandan arta
kalan ve dier kentlerde bulunan Pers birliklerini toplayarak, savunmak zere Halikarnassosa
geldi. Kentin kalesi ok glyd. Ayrca kapatlmas ok g olan liman sayesinde Pers
donanmasndan da yardm gelebilirdi. skender, kente saldrd. Kuatma makineleri, surlarda
gedikler ayor ama bunlar hemen kapatlyordu. Sonunda, surlar dayanamad, Makedon
ordusu ehre girmeye balad. O zaman Memnon askerlerinin bir blmn i kaleye ekti ve
geri kalanlar gemilere bindirerek denize ald. ehir yand. Makedon ordusu i kalelere
giremedi ama i kaledeki askerler de, bir sre sonra, alktan teslim oldular. Ege kylarnda
Pers hkimiyeti bitmiti.

skender Karya satrapln Adaya verdi. Ordusu iindeki evlileri k geirmek zere
Makedonyaya geri yollad. Birka komutan da yeni asker bulmak iin geri dndler. Kalan
ordu ikiye ayrld. Biri Parmenion komutasnda Frigyaya klamaya yolland. Dieri,
skenderle birlikte Karyada kald. skender, bu ordu ile Likya zerine yrd.

Mevsim kt. Makedon ordusu Likyaya doru ilerliyordu. Telmessos (Fethiye), Xanthos
(Knk), Patara ve dier kentler (says 30 civarndadr) kendiliklerinden teslim oldular.
skender Faselisde (Tekirova) birka gn dinlenip, Pamfilyaya geti.

skenderin ele geirdikleri kk kk pek ok Likya kentiydi. Bu topraklar, zorlu, geit

vermez topraklard. Ve bu topraklar bugn bile zorlu yerlerdir. Yksek dalar, sra sra kyya
uzanrlar. Ordu kararllkla ilerliyordu. Da yolunun ok dik olduu yerlerde kayalar

174
kesilerek, basamaklar yaplyordu. Faselisden sonra, daha 40 Km zorlu bir yry vard. Bu
blgede, yol, deniz kysndan ayrlyor, Klimaks dann (Merdiven da) dik ve tehlikeli
burnunu trmanyordu. Ama skender, kyy izleyen ksa bir yol buldu. Da, denizden
yrnerek geilecekti. Sakin bir gnde, zaman zaman bele kadar suya girerek, skender nde,
Makedon ordusu arkada bu yol ok ksa bir srede ald.

skender Perge ve Sidede yine dostlukla karland. Aspendos, dmanca bir tutum
sergileyip, mdafaaya hazrland. Bu tutum sonunda Aspendosun vergisi dier kentlerin iki
kat oldu. Ksa bir sre iinde Likya, Pamfilya ve Toroslar bir satraplk olarak dzenlendi.
Satrap olarak donanma komutan Nearkhos atand. Vergi ve ynetim reformlar yapld.
nemli yerlere garnizonlar kuruldu. Artk bu kylar Pers donanmas iin tekin deildi.
skender, Pers donanmasnn Anadolu kylar ile olas bir ilikisini kesmiti.

Hala M.. 333 yl kndayz. Pamfilyay ve satrapl dzene koyan skender, Frigyaya
gitmek zere yola koyuldu. Pisidyann engebeli arazisi zerinden, Yenice boazndan
geerek Anadoluya girecekti. Boaz Termessoslular kapattlar. skender, Yenice boazn
ele geirdi, sonra da Termessosu kuatt. Termessos (Gllk), dalar zerinde kurulmu,
doal tahkimli, alnmas son derece zor bir kaleydi. Termessosu ksa bir sre kuatan
skender, vakit kaybetmemek iin oradan ayrld.

Makedon ordusunun Pisidyay nasl getii bilinmiyor. Ama yine bir Pisidya kenti olan
Sagalassos (Alasun) nnde bir sre durduunu biliyoruz. Sagalassos, nce, skenderin
hkimiyetini tanmayarak, direnme karar ald. Ama orduyu grnce kararndan vaz geip,
teslim oldu. Makedon ordusu, Anadolu iindeki seferinde, Pers ordusunun deil, zaman
zaman, yerli halkn direnii ile karlamtr. skendere kar koymak isteyen, kent devletleri
ise, ya ordunun kuvveti karsnda hemen direnmekten vaz gemiler veya ksa bir
direnmeden sonra teslim olmulardr.

Askanya (Askania, Burdur) glnn kuzeyinde Pisidya topraklar bitip, Frigya topraklar
balyordu. skender Frigyaya girdi ve Kelainai (Dinar) ye geldi. Bildiimiz gibi, Dinar hem
Lidyal zenginlerin ve hem de Pers soylu ve krallarnn gzde, yazlk sayfiye ehriydi.
Ayrca, Milet ve konya (Konya) arasndaki ticaret yolunun zerinde bulunuyordu. Satrap
Atizyen, kenti brakp kat. Kent de skendere teslim oldu. skender burada bir mfreze
brakt. Frigya satraplna da, komutanlarndan birini, Antigonosu atad.

skender, Kalainaiden sonra, kral yolu zerindeki eski Frigya bakenti Gordiona geldi. Daha
nce anlatld gibi, skender burada bir kl darbesi ile kr dm zerek, Asya fatihi
olacana herkesi inandrd. Artk, skender efsanelemeye balamt.

Persler, skenderin Anadoludaki bymesini, Memnonun taktiklerine brakm

grlmekteydiler. Dara (Darius), Memnona geni olanaklar salam ve olaanst
yetkilerle donatmt. Memnon, M.. 333 ve 334 k ve baharnda, donanmasn dzenleyip,
sava Yunanistana aktarmaya alt. Khios (Sakz) adasn ald. Mytilene dnda tm
Lesbos (Midilli) adas kentlerini ele geirdi. Yunanistan kent devletlerine Pers altn akyordu.
Hemen her yerde Makedonyallara kar ayaklanmalar balad. Bu durum, Gordiondaki
skendere ulatnda, bir sre tereddt gsterdikten sonra, Makedonyaya yeni bir donanma
hazrlamas iin talimat verdi. Bu srada, Mytilene kuatmas srasnda Memnon ld. Persler,
duruma el koyabilecek yetenekli bir komutan bulamadlar. skender rahatlamt.

175
M.. 333 ilkbaharnda, Gordionda dier ordu birlikleri de gelip, skenderin yanndaki
orduya katldlar. Ordu, Ankyra (Ankara) ya geti. Burada, Paflagonya kentlerinden gelen
eliler, skendere sadakatlerini belirttiler, ordunun Paflagonyaya girmemesini istediler.
skender, elileri krmad. Artk, Halysin (Kzlrmak) tm bats Makedonlarn elindeydi.
Ankyra merkez s olmutu. Buradan, saa sola yollanan ordularla, yeni yerler Makedonya
devletine kazandrlyordu. Kapadokyann bir ksm ele geirildi. Pers satrap Granikos
savanda lmt, skender satrapla Sabiktas atad. Ancak, tm abalara ramen Pers
ordusunun durumu hakknda bilgi alnamyordu. Tm enformasyon eksikliine ramen,
skender ilerleme karar verdi.

Ordu Kilikya (Glek boaz) geitlerine geldiinde, ok ufak bir Pers birliinin direnii ile
karlat. Direni hzla bertaraf edilip, Kilikyaya girildi. Makedonyallara kar durmak iin
hazrlklar yapan, satrap Arsames, bu hz karsnda ancak kaabildi. Tarsos (Tarsus) ele geti.

Tarsusda, skender, birdenbire, kendini Kilikyann scak ve nemli havas ile kar karya
buldu. Tarsusun iinden geip, denize dklen Kydnos nehrinin (Berdan ay) buz gibi
sularna girmekten kendini alamad. Mevsim bahard, Ama Toroslardan gelen sular ok
souktu. skender hastaland ve hastal btn yaz srd. Bu esnada, Parmenion
komutasndaki birlikler, Kilikyay Suriyeye balayan geitleri temizlediler. Ve Mallosa
girildi.

176
skender mparatorluu

Burada, ilk defa Persler hakknda bilgi alnmaya baland. Granikos savanda III. Darius
dersini almt ve tehlikenin farkndayd. III. Darius, lkenin her yerinden asker toplayarak,
ordusunu dzenlemiti. Pers ordusu Babylonda (Babil) toplanm ve Amanos dalarnn
ardndaki Sohoi ovasna gelmiti.

skender, ssos zerinden tam Suriyeye girecekken, Pers ordusunun Kilikyaya girdii
haberini ald. Hemen geri dnd. Persler ise ssosu tekrar ele geirmilerdi. ki ordu karlat
(ssos sava). Ortada Pinaros (Deliay) vard. ki ordu sava dzenine geti. Dara'nn
kalabalk ordusu iin bulunduu yer hi te avantajl deildi. Pers ordusu, Makedonlarn
ordusunun iki katyd. Bir yanda deniz, dier yanda Amanos dalar vard. Ova dard. Bu
durum, Makedonyallarn lehine, Perslerin ise aleyhineydi.

skender, rma geerek, saldrd. Sava ok kanl devam ediyordu. Savan kzgn anlarnda,
skender ve yanndaki birlikler, Dariusun bulunduu merkeze doru ilerlemeye baladlar.
Bu arada Pers svarileri yava yava ar basmaya balamt. Ama zerine Makedon
ordusunun geldiini gren Darius kat. Bunu gren Pers svarileri de sava braktlar. Pers
ordusunun geri ekilii balad. Gece karanlna kadar, Makedonyallar pek ok Pers
savasn yok ettiler. skenderin askeri baarlarnda ana taktiinin dmann en zayf deil,
en gl noktasna saldrmasnn nemi byktr. Bu skenderin dmanlarnn hi bilmedii
ve beklemedii bir taktikti.

skender, bu savatan sonra, sava meydan yaknna, Aleksandriya (Alexandria, skenderun)

kentini kurdu. Dara ssos savan kaybetmiti. Ordusunu Frat'n (Eufrates) dousuna ekti.
Fratn batsnda kalan tm topraklar boaltt. Makedonyallarla bar yapmaya alt. Ama
skender bartan yana deildi. skenderin komutanlar, tm ky kentlerini ele geirerek, Pers
imparatorluu ile Akdenizin ilgisini kestiler. Artk, Pers donanmasndan korkmaya gerek
kalmamt. Perslerin, sava Yunan ana karasna ekme ihtimali de bitmiti. skender, ok
kuvvetli olduu karada, oyunu kendi artlar ile oynar hale gelmiti.

Komutan Parmenion, Damaskos (am) a giderek, Dariusun (Dara) hazinesine el koydu.

skenderin para derdi de bitmiti. Bundan sonra da olmayacakt.

M.. 331 ylnda, skender, Msr fethetti. Perslilerin basksndan bunalm Msrllar onu
bir kurtarc olarak karladlar. Nil Nehri'nden Akdeniz'e ulaan 24 yandaki kral,
mkemmel bir doal liman olan eski bir Pers ehrine ulat ve buray gelecein Msr'nn
bakenti olarak seti. Buras Msrn skenderiyesi olacakt.

Yllar ilerledike, skender Filipin gerek babas olmadna ve Zeusun babas olduuna
inanamaya balamt. Bu vazgeilemez Tanr olma isteini zaman zaman da vurmak istedi
ama alaya alnma korkusu da ar basm olmal ki bu konuda israr etmedi. Ama bunca baar
ve korkun savalarda nde savamasna ve lmcl yaralanmalara karn sa kaln izah

177
edemiyor zaman zaman lmsz olduunu dnyordu. Nihayet Msrda M 331 de Msrl
rahip Siwa skendere (Zeusun / Amonun) tanrnn olu olduunu onaylad.

Persopolis

Ayn yl, skender, Dara'y Dicle'nin (Tigris) dousundaki, Arbela (Erbil) da, tekrar yenerek,
Pers baehri Persepolise girdi (Arbela sava). Darius ld. Bu srada ileride ordularn
kendisine yabanclatracak ancak nemli bir kltrel deiime sebep olacak olan, kritik bir
dnm balyordu. Darius'un lmyle Zerdt dininin tanrs Ahura Mazda etkisini yitirdi
ve yerine batdan gelen yeni " Ari tanr " skender, Pers krallnn koruyucu tanrs sayld.
skenderin gzel kadnlara ve gzel erkek ocuklara tutku derecesinde dknl vard.
ocukluk arkada Hephaestion ile birliktelii ise devam ediyordu ve Hephaestionun
lmne kadar devam edecekti. skender dier bir ecinsel akn Pers saraynda bulmutu.
Bu Pers saraynda ele geirdii bir hadm ile yaad akt. Kral Dariusun da gzdesi olan
gzeller gzeli hadm Bagoas her gittii yere gtrd.

Yeni topraklar zerinde kontroln pekitirmek iin Perslerin giyim tarzn ve geleneklerini
benimsedi, eski dmanlarn yakn evresine ald. Bu davranlar ordusunda gvensizlik
yaratt. Kskn askerlerin onu ldrmek istedii haberleri kulana geldiinde
phelendiklerini ldrtt. Orduyla komutan arasndaki gven karlkl olarak ciddi bir
biimde sarslmt. skender 5 yl iinde gl Pers imparatorluu'nu devirmi ve
imparatorluunu douya doru 2500 mil geniletmiti. Ama hl tatmin olmamt ve
adamlar zerindeki kontroln kaybetmekteydi. Ama o inatla yeni hedefine doru ilerledi.

178
Daha Hindistan Seferine balamadan ynetimde kanl Temizlik Hareketlerini balatt.
Yokluu srasnda da bu Politikay srdrerek sartraplarndan te birini deitirmi, altsn
ldrtmt.

Perslerin yklndan sonra, skender Pers askerlerini, Pers komutanlarn ve Pers

yneticilerini kendi rgtlenmelerinde kullanmaya devam etti. Herhangi bir ayrmclk
yapmad. skender, M.. 327 ylnda, Turan veya Baktriane prensesi Roksan ile evlendi.
Evlilii anlatan bir kaynak olmamasna karlk, Yunanl yazar Lucian of Samosata evlilik
trenini betimleyen Aetion adl bir ressamn yapt tabloyu detay ile anlatr. Bilgi bu
anlatmdan kaynaklanmaktadr. Ei Roksane'den bir ocuu oldu. Muhtemelen Persli
metreslerinden de ocuklar olmu olmaldr. Cinsellie dknd. Ama bu konuda zaman
zaman skntlar olmu gibidir. yle dedii ne srlr: " Yalnzca seks ve uyku bile bana
lml olduumu hatrlatyor."

skenderi takiben, her kademede ve zellikle askerler arasnda, Makedonlarn, Greklerin,

Anadolunun eitli yre halklarnn, Perslerin, Msrllarn ve dier halklarn birbiri ile
evlenmesi ve karp, kaynamas gereklemitir. Sadece bir gnde, on bin Yunan askeri
Persli kzlarla evlendi. 30.000 Pers genci, Makedonyada eitildi ve Yunan dilini rendi.

Hindistan'a ilerlemek zere ordusuyla

harekete getii bir srada hrszlar
skender'in at Bucephalus ile birlikte
birok at aldlar (M.. 327). skender
o kadar kzd ki, eer atn derhal geri
getirmezlerse civardaki btn ky ve
ehirlerdeki insanlar kltan
geireceini syledi. Birka gn sonra
hrszlar atlar geri getirdiler. Sevgili
atna kavuan skender hrszlara dl
bile verdi.

Bu hareketli gnlerde, bizzat sefere

katlan ve siyasi olaylar yazan tarihiler
de ortaya kmtr. Ancak, bu
tarihilerin yazd eserler, gnmze
kadar gelmemitir. Elimizde, ancak
eserlerinden baz paralar
bulunmaktadr. Aristonun yeeni
Kallisthenes, skenderin seferlerine
katlp, seferlerin ilk yllarn kaleme
ald. skendere yaplan bir suikast
giriimine katld gerekesi ile M..
327 ylnda ldrld. Bylece,
yazmaya balad tarihi bitiremedi.
Bagoas Nearkhos, skenderin seferlerine katlan
bir baka tarihi olarak, ndus
nehrinden, Frat nehrine kadar yaplan
deniz yolculuunu yazmtr. Sonradan Msr firavunu olan 1. Ptolemaios da, resmi gnlkler
tutarak ve anlarn yazarak, zamanna k tutmutur.

179
skender Hindistanda

skender Hindistana girdiinde Hintli

Porus, ndus Irmann karsnda 200
fili ve 25 bin askeriyle skender'i
bekliyordu. Daha nce hi fil grmemi
skender'in askerleri korksalar da
Porus'un ordusunu bozguna
uratabildiler. Porus ve kalan ordusu
daha sonra skender'in ordusuna katld.
skender, fethettii yerin idaresini daha
nce yapt gibi kendisine bal kalacak
ekilde Porus'a devretti. Hatta fazladan
igal ettii yerleri de ona verdi. Bu sefer
srasnda zerinden hi inmedii sevgili at Bucephalus yaraland ve ld (M.. 326). Atn
ld yerde bir mezar yaptrd ve mezarn etrafna da bir ehir kurdu ve bu ehre atnn
ismini verdi (bugnk Bukefaleia (Jhelum) ehri, Pakistan).

Daha gneye giderken yolda rastlad Brahman rahipleri ve Hintli filozoflarla oturup uzun
uzun konutu. Onlara ok sayg gsterdi. Bu sayede yzyllar binyllar boyunca Hindistan'da
korkusuz, byk ve iyi bir kral olarak hatrlanacakt. Ordusuyla birlikte rmak boyunca
ilerlerken Malli isimli ok sava bir kye rastlad. Burada gsnden ald bir ok yarasyla
ar yaraland. Komutanlar kendisini Babil'e geri dnmeye ok zor ikna ettiklerinde Indus'n
azna ulamlard (M.. 325). Ordu gerisin geriye Babil'e dne balad.

Hindistan'da karadan yolculuk ok gt. Muson yamurlar, her yerden fkran ylanlar,
ordusunun alk olduu eyler deildi. Karadan devam edemediler. skender, dn yolunda
da yaratcln konuturuyor, bildii yoldan gitmek yerine denize yneliyordu.1800 gemilik
filosunu hi tanmadklar bir rotadan, Hint Okyanusu'na ynlendirdi. Yolculuk ok zorlu
geti. Hint Okyanusu'na ulamalar dokuz ay srd. Adamlaryla arasndaki gerginlikler
giderek artyordu

skender M.. 324 lkbaharnda Susa'ya geldiinde, byk bir zafer leni tertipledi. Bu
srada ok yaras biraz iyilemiti. Susaya vardnda, Hazine Grevlisi Harpalosun 6.000
Paral Asker ve 5.000 Talentle Yunanistana katn rendi (Harpalos daha sonra Giritte
ldrld). Makedonyallarla Persleri kaynatrma politikasna daha ok arlk verdii bu
dnemde, Dareiosun kz Barsineyle (Stateria) evlendi ve komutanlaryla askerlerini de ayn

180
yolu izlemeye zendirdi. Kendisi ile birlikte 80 asil arkada, orann yerlilerinden asil ran'l
kzlarla evlendiler. Kontrol olduu btn yerlerde, Perslilere, Yunan kltrnn retilmesi
iin, bir eitim program balatt. skender Artabazusun byk kz Barsine ile evlenirken
Hephaestion ise kk karde olan Ochlus ile evlenmiti. skender ocuklarnn tpk
efsanedeki gibi kuzen olmasn istiyordu. . Tam da bu srada partneri ve sevgilisi olan
Hephaestion aniden ld. ocukluk arkada Hephaestionun 324 deki lm skenderi ok
sarst.

skenderin hayatndaki en
nemli kayb phesiz ilk
genlik yllarndan beri birlikte
olduu Hephaestionun
kaybdr. Baz tarihilere gre
hem en iyi arkada hem de
ayd. Onlar efsanevi
kahramanlar gibi yaamlard.
Hephaestion M.. 324
sonbaharnda Ectebana
(imdiki Hamadan) da ld.
Muhtemelen hummadan
lmt. Zehirlendiine dair
sylentiler olsa da yeterli kant
yoktur. Na Babile getirildi.
Rahip Siwah onu kahraman
stats ile onurlandrd.
Ansna bir piramit yaptrtmak
iin skenderin planlar
hazrlatt ama mrnn buna
yetmedii sylenir.

skender ve Hephaestion,
Achhilles ve Patroclus gibi
tarihin nemli ecinsel tipleri
kabul edilirler. Ama o
skender'in Bst devirlerde iki kahraman
yoldan byle olduuna
inanlrd veya byleydiler.
Zamannda bu durum, normal kabul edilen bir durumdu. skenderle Hephaestion arasnda bir
ya civarnda ya fark vard. Ayn okullarda okudular, birlikte Aristotelesin rencisi
oldular, birlikte sava eitimi de aldlar ve mr boyu birbirlerinden ayrlmadlar.
Hephaestion iyi bir diplomat, askeri organizatr olarak skenderin zaferlerine nemli
katklarda bulunmutu.

Tarihi Plutarca gre(M.S. 46127) skenderin Hephaestionun ardndan tuttuu yas ok

dokunakl ve kapsaml olmutur.

...salarn tra etti. ...atlarnn yeleleri ve kuyruk kllar kestirtti Hephaestionu

iyiletirmeyi baaramayan zavall hekim armha gerdirdi (crucifie)...savamak ve avlanmak
biraz olsun sinirlerini yattryor zntsn hafifletiyordu avlamak iin adam bile
kovalyordu tm halk klcnn nnde duruyordu

181
Bu sralarda, skenderin dalm halinin de etkisiyle, Perslerin ordu ve ynetimde giderek
eit bir konuma ykselmesi Makedonyallarn tepkisini ekmeye balad. Makedonya' da
askeri eitim gren 30 bin Persli gencin dn, Baktriane, Sodian ve Arakhosia gibi Dou
lkelerinden gelenlerin svari birliine, ayrca Pers soylularnn kraliyet muhafz birliine
alnmalar bu honutsuzluu daha da artrd. skender'in Makedonyal eski askerleri lkeye
geri gndermeye karar vermesi, imparatorluun g ve ynetim merkezini Asya'ya
kaydrmaya ynelik bir giriim olarak deerlendirildi. Daha sonra da Makedonyal sava
gazilerini serbest brakp lkelerine dnmelerine izin verdi.

M.. 324'te Gpis'te kan ayaklanmaya kraliyet muhafzlar dnda btn ordu katld. Bunun
zerine skender btn orduyu datarak Perslerden yeni bir ordu kurdu ve ayaklanmann
sona ermesinden sonra 10 bin eski askeri armaanlarla yurda gnderdi.

skender Hindistandaki ndus nehrine kadar tm Douyu eline geirmiti. Hindistan

seferinden sonra Babil'e gelen skender, Arabistan seferine hazrlanmaya balad. Ama
hastalanmt.

skenderin yolu

182
 skenderin yolu devam

M.. 327

183
Byk skenderin lm

Babil'e dn yolunda M.. 323'de scak iklim ve sivrisinekler yznden stmaya yakaland.
Babilde inanlmaz miktarlarda arap tkettii bir lenden sonra yksek atele yataa dt.
Hastal ve atei 10 gn srd. M.. 323'de 13 Haziran'da vcudu daha fazla dayanamad ve
kendisinden sonra kralln idare edecek birisini sylemeden ld. Sevgili at 326 da, sevgili
yolda Hephaestion 324 sonbaharnda, skender de 323 Hazirann da lmlerdi.

Mumyalanm bedeni muhteem bir arabann iinde Makedonya'ya gtrlrken Ptolemaios

onu skenderiye'ye kard. 6 yzyl boyunca skenderiyede altn bir tabutta saklanan
mumyasnn byk ihtimalle M.S. III. yy.daki ayaklanmalar srasnda tahrip edilerek ortadan
yok olduu sanlyor.

13 yl, 7 aylk srede, Adriyatik denizinden, ndus nehrine, Msrdan Aral glne kadar olan
topraklar fethedilmiti. ok eitli topluluk ve devletler skendere boyun emiti. Bu tam bir
askeri baaryd. Ama ele geen topraklar bir imparatorluk olarak rgtleyecek zaman
olmamt. skender, Pers idari yapsn benimsemi, satraplklar korumutu. Vergi dzeni de
Pers imparatorluu zamanndaki gibi korumutu. Bununla birlikte yerel satraplara bal
olmayan tahsildarlardan oluan merkez bir vergi toplama mekanizmas kurarak yeni bir mali
sistemin temelini att bilinmektedir. Grevlilerin yolsuzluklar ve yiyicilii nedeniyle bu
sistem iyi iletilememiti. skender, hatrlanaca gibi Bat Anadolu kentlerinden ve kendine
iten davranan baz kentlerden vergi almyordu.

skender, ksa sreli ynetiminde, askeri baarlarnn yan sra, parann gelimesine de ok
nemli katklar salad. Susa, Ekbatana, Babil ve Persepolis alndktan sonra, buradan ele
geen altn ve gmler sikkeler haline getirildiler. Altn Staterlerin n yznde tanra
Athenann ba, arka yzde ise ayakta duran zafer tanrs Nikenin resmi vard. Gm
tetradrahmilerde ise, n yzde Heraklesin ba ve arka yzde tahtna oturmu tanr Zeus
resmedilmiti. ok ksa srede ve ok fazla tedavle srlen bu paralar, hemen eski sikkelerin
geerliliini silip attlar. Bu, imparatorluun snrlarn aan bir para birlii salad. Bu parasal
birlik, uzun zaman devam etti ve ticaretin olaanst ilerlemesine yol at.

skender, ele geirdii her yerde, hemen Pers yollarn onartt. Ayrca, pek ok yeni yol da
yaptrd. Perslerin posta rgtn elden geirip, yeniledi. Ticaret asndan nemli bulduu
yerlere yeni kentler kurdurdu. Buralara Makedonyallar, Grekleri ve yerli halk yerletirerek,
bir nevi senteze gitti. Halklarn bu sentezi, zaman iinde sanatsal ve kltrel bir karma da
yol aacaktr.

184
Stater

te yandan skender'in yeni kentler kurmas (tarihi Plutarkhos bu kentlerin saysnn 70'in
zerinde olduunu syler) Yunan yaylmasnda yeni bir dnem at. Askeri birer s olarak
kurulan, ama zamanla birer kltr ve ticaret merkezine dnen bu kentler Eski Yunan
etkisinin Hindistan'a kadar yaylmasnda nemli rol oynad. Bu arada Pers-Makedonyal
karm yeni bir rk yaratma giriimi sonusuz kaldysa da, Yunan kltrne yatkn, ama
Dou'ya zg yeni bir soylu snf ortaya kt.

skender konusunda en nemli, canl kaynaklardan biri Aristobulusun notlardr. Aristobulus

muhtemelen skenderin babas II Filipin bir arkadayd. Aristobulus skenderle byk
sefere katlm ve mhendislik ilerini yapmt. Cyrus un ant mezarn tamir etmi ve
anlarn yazmtr. skender iin birinci dereceden kaynak zelliinde olan bu anlar
nemlidir. Aristobulus M.. 301 de skenderiyede ld.

185
Bitlis Efsanesi

Kuranda sz edilen Zlkarneyn skender'in ta kendisidir. Bu yzden pek ok yerde

skender'e Zlkarneyn denmitir. Zlkarneyn iki boynuz demektir. Osmanl Divan
edebiyatnda onun iin skender nameler yazlmtr.

Bitlis ehrinin kurucusunun da skender olduu sylenir. Sylenceye gre:

Babili igal eden skender, ordularyla beraber Hindistan seferine kmay kararlatrmt.
Bu arada skenderin anlnda boynuza benzeyen iki et paras km, maiyetinden gizlemek
iin srekli boynuzlu mifer kullanmak zorunda kalmtr. Derdine are iin grt btn
hekimler, ifasnn sularda olduunu ve her gittii yerdeki sular kullanmasn tavsiye
etmilerdir. Bu nedenle Byk skender, urad her yerdeki sularda yzn ykayarak
derdine are aramtr. attlarapa vard zaman Dicle nehrine akan btn sularn
aratrlmasn istemi, bilginleri bu ile grevlendirmitir. Btn sular aratran skender ve
mahiyeti, uzun bir yryten sonra Bitlis nlerine gelmitir. Bitlis aynn hastalna ifa
verdiini grnce Ksr ve Rabat sularnn birletii yerde kararghn kurmutur.

Emrindeki hekimler skendere; suyun kaynana gitmesini istemilerdir. Bu tavsiye zerine

Bitlisin dousundan akan Rabat suyu takip edilerek suyun kaynana gidilmitir. Ancak
gnlerce bu suyu kullanmasna ramen ifa olmadn grm, bu defa ehrin batsndan
gelen Ksr ayna ynelmi, sonunda bu suyun kayna olan pnara varlmtr. Bu pnarn
bulunduu, sularn fkrd o dalk, aalk yeil tepeler skenderin gzne ok gzel
grnmtr. Her taraf zmrt yeilliinde, reyhan ve deiik ieklerle bezenmiti. Bu yerin
iklimi skenderi hayran brakmtr. Bu gzel tabiat parasnn havasndan ve suyundan
faydalanmak iin birka gn (bir hafta) burada konaklamaya karar vermitir.

Bu suyun kenarnda konakladktan bir hafta sonra, Ksr suyunun derdine ifa olduu ve
boynuzlarnn kaybolduu grlmtr. Gnmzde hala bu suya skender emesi
denilmektedir. Bu eme Bitlise 10 km. uzaklkta, Duav yaylasndadr. Derdine ifa bulan
skender bu yerin ve suyun ebediletirilmesi iin Bedlis (Badlis) veya Leis ismindeki
komutann yanna ararak bu emeden 4 saatlik veya 12.000 admlk uzaklkta, Rabat ve
Ksr sularnn birletii yerde mstahkem bir kale yapmasn istemitir. Komutanna (eref
namede klesi olarak gemektedir) dnerek, Ben ran (baz Kaynaklarda Hindistan)
seferinden dnnceye kadar buraya yle bir kale yap ki, benim gibi bir kral veya kumandan
dahi onu ele geiremesin. Bylece bu kalenin ve yerin ismi kuaktan kuaa, yzyldan
yzyla ebedilesin demitir. Bu emri alan Bedlis veya Leis ismindeki komutan hemen ie

186
balam, bir yl gibi ksa bir srede M.. 331 tarihinde bugnk kaleyi yapmay baarmtr.

Hindistan ve ran seferinden dnen skender ehre geldii zaman karsnda muazzam bir kale
grmtr. Bedlise haber gndererek kaleyi teslim etmesini istemitir. Kaleyi teslim
etmeyeceini, savaa hazr olduu bildirerek skenderin teklifini reddetmi ve kale kaplarn
kapatmtr. Bunun zerine skender btn gleriyle kaleyi kuatmaya balamtr. Gnlerce
uram, kaleyi alamayacan anlaynca kuatmay kaldrarak Rahva ovasna doru geri
ekilmitir. skenderin ekildii gren Bedlis, Rahva ovasnda skenderin atnn ayana
kapanp bir zarf iinde kalenin anahtarn sunmu, k bu yerde olan tnelden kendilerini
kaleye davet etmitir. Kalenin anahtarlarn alan Byk skender; Bre melun, mademki
anahtar verecektin, niye asi olup bu kadar adamm krdrdn demesi zerine Bedlis,
skenderden Affn dileyerek; Ey byk fatih! Benim sana kar bakaldrmam ve
direnmem, senin daha nce vermi olduun emrin gerei idi. Sen; benim gibi bir kraln
alamayaca bir kale yapmam emretmitin. Senin emrin zerine yaptm bu kalenin ne kadar
salam, fethedilmesinin ne kadar imknsz olduunu ispat etmek amacyla bu creti
gsterdim. imdi ben ve kuvvetlerim hareketimizden dolay mstahak greceiniz cezaya raz
olarak emrinizdeyiz demitir.

Komutann bu szlerini ok beenen skender, komutann dllendirmek iin ehrin

ynetimini bu komutanna devrederek ve ehre Bedlis adn vermitir. O gnden sonra ehrin
ismi Bedlis kalmtr. Zamanla baz harf deiikliklerine urayan bu isim, gnmzde Bitlis
adn almtr.

187
Stoaclar, Epikr

Helenizmin en belirgin zellii, deiik

kltrler arasndaki fark ortadan
kaldrm olmasdr. Helenlerden nce
her topluluk veya kent kendi tanrlarna
tapyordu. Helenistik dnemde tm
dinler birbirine karmaya balad. Din,
felsefe ve bilimsel grler i ie bir
yumak oluturdular. Yani Grek kent
meydanlarnn yerini, dnya arenas ald.
Her yerde eitli fikirler bir araya
geliyor, konular enine boyuna
tartlyordu. Bu dnemde tm dinlerde
ortak bir ey belirginlemeye balad.
nsann nasl lmsz olabileceine dair
retiler ortaya kt. Bu retiler hep sr
olarak saklanmaya alld. Gizli
ayinlerle ve birtakm trenlerle,
lmszln srr, baz mritlere
anlatlmaya baland. Bu arada felsefe
de, kurtulu ve yaam tesellisi yolunda
ilerledi. Felsefe artk insann lmden
korkmamasna ve karamsarlktan
kurtulmasna hizmet ederek nem
Diogenes
kazanyordu. Bu gidi, felsefe ile mit
arasndaki eski snrlar, imdi de din ile
felsefe arasnda kaldrarak, yeni bir sentez yaratyordu. Helenizm anda, Msr'daki
skenderiye kenti ne kt. Burada, hem dou ile bat buluuyordu ve hem de bilim, gittike
etkinlik kazanyordu. Bu kent, byk ktphanesi ile neredeyse yazlm her eyi
barndryordu. Matematik, astronomi, biyoloji ve tp bilimleri iin skenderiye merkez
konumuna ulat. Atina ise, Platon ve Aristo sonras felsefe okullarnn merkezi olmaya
devam ediyordu.

Yeni felsefi akmlardan biri de kiniklerdi. Kinikler gerek mutluluun, maddi olanaklar,
politik g ya da salk gibi d zelliklerden olumadn vurguluyorlard. Onlara gre,
gerek mutlulua, tesadf ve geici eylerden kurtulunarak varlabilirdi. Mutluluk, geici
eylere bal olmadndan bir kere ele geirildi mi, bir daha elden gitmezdi. Kinikler arasnda
en tannm Diogenes dir. Diojen bir f iinde yaard. Aba, baston ve ekmek torbasndan
baka bir eyi de yoktur. Bir gn Diojen gnee uzanm dinlenirken, Byk skender onu
grmeye gelir. skender, bilge Diojene ne istei varsa yapacan, istemesinin yeterli

188
olduunu syler. Diojenin cevab " glge etme baka ihsan istemem " olur. Hastal, lm
kendilerine dert etmeyen kinikler, doal olarak bakalarnn dertleri ile de ilgilenmezlerdi.

Kinikler, M.. 300 ylnda, Atinada

ortaya kan Stoac felsefeyi etkilediler.
Stoacln kurucusu, aslen Kbrsl olan
Zenon idi. Bu akm ismini, Zenon
derslerini stunlu bir yolda verdiinden,
Yunanca da stunlu yol anlamna gelen
Stoadan almtr. Stoaclar, daha sonra
Roma kltrnde ok nemli bir yer
kazanmlardr.

Stoaclar da, Herakleitos gibi, insanlarn

ortak bir dnya mantnn, yani logosun,
bir paras olduunu savunuyorlard. Her
insan mini bir dnyayd. Makro
kozmosun, mikro kozmos olarak
yansmasyd. Buradan doal hak kavram
kt. Doal hak, makro ve mini
kozmosun, zamandan bamsz olan ortak
aklna dayandndan, deimeyen bir
eydi. Doal hak tm insanlar ve dolays
ile kleleri de kapsard. Stoaclara gre,
Zenon tek insanla evren arasnda fark
olmadndan, ruh ile madde arasnda da fark yoktur. Yalnz tek bir doa veya dzen vardr.
Bu felsefenin gerei olarak, Stoaclar toplum iinde yayor ve politika yapyorlard. Mehur
Stoaclar arsnda Roma mparatoru Marcus Aurelius (M.S. 121180), iero (M.. 104
043), Seneca (M.. 004 - M.S. 65) saylabilir. iero, yeni bir deer ls olarak
Hmanizm kavramn ortaya att ve bunun kurucusu oldu. Seneca ise ierodan sonra "
insan, insan iindir " diyerek, Hmanizm kavramn sloganlatrmtr.

Stoaclar, hastalk, lm gibi, doal srelere mdahale edilemeyeceini sylerler. nsan bu

nedenle kadere boyun emeyi renmelidir. Hibir ey rastlantya dayanmaz. " Her ey
zorluktan doar, kaderden ikyet etmek bir ie yaramaz " derler.

Sokrates, insann nasl mutlu bir hayat yaayabileceini sorguluyordu. Kinikler ve Stoaclar,
Sokratesin kendi sorgulamasna verdii cevab, maddi deerlerden uzak durmak eklinde
yorumladlar. Ancak Aristippos, Sokratesin bir dier rencisi, hayatn mmkn olduunca
haz almak olduuna inanyordu. En stn iyilik zevktir ve en byk ktlk acdr diyordu.
Bylece her trl acdan uzak bir yaam biimi ekillenmeye balad. Kinikler ve Stoaclar,
her trl acya dayanrken, bu ekol acdan uzak duruyordu.

189
Epikr

M.. 300 ylnda, Epikr (Epikuros) (M..

341270) Atinada bir felsefe okulu kurdu.
Epikr, Aristipposun hazc ahlak ile
Demokritosun atom retisini birletirdi.
Epikr, ksa vadeli hazlarn, daha srekli ve
daha youn hazlarla kyaslanarak irdelenmesi
gerektiini syler. Hangi haz meselesini
insan planlayabilir. Yaamdan haz almak
sadece fiziksel bir ey deildir. Kendini
denetleme, kanaatkrlk ve ruh dirginlii de
ideal hazlardr.

Epikr, derslerini bahede veriyordu. Ve

genellikle ona dinsel pheleri olan kiiler
geliyorlard. Demokritosun atom retisi
dine ve batl inanlara kar gl bir arat.
yi hayat srmek iin batl inanlar yenmi
olmak gerekirdi. Ruh atomlar bu ie
yaryordu: Demokritos ne demiti " lmden
sonra hayat yoktur, nk ruh atomlar drt
bir yana dalr ". Epikr bunu basite indirip,
lm bizi ilgilendirmez diyordu.

" Biz varsak lm yoktur, lm olunca da,

biz artk yokuz ".
Epikr
Epikrn kurtulu ilac dedii felsefesi, drt
noktada zetlenir: Tanrlardan korkmamz
gerekmez; lmden kayg duymamz gerekmez; yiyi elde etmek kolaydr; Korkun olana
katlanmak kolaydr.

Epikre gre, lmn hibir ey olmadn anlamak gerekir. Beklemesi rktc olduu
iin, lmden korkan kimse ahman tekidir. nk lm geldiinde, karsnda kimseyi
bulamayaca iin, ac veremez. Bilge kii lmden korkmaz. lm gelecek diye ac ekmek
en byk aptallktr. Yaamn uzunluundan deil gzelliinden zevk alnr. Yaplmas
gereken, mutlua erimenin yollarn aramaktr.

Eer a kalnmamsa, susuz kalnmamsa, nlmyorsa ve gelecekte de byle olaca

umut ediliyorsa, mutluluktan umak gerekir. nsann amac skn halinde yaamaktr. Bu
sknu bozacak her trl ballktan, evlilikten, devlet ilerinden kanlmal, dostlukla
yetinilmelidir.

190
Btn davranlarmzn nedeni, vcut ve ruh aclarmz nlemektir. Ac duyulduunda, zevk
aranr. Ac duyulmaz ise, zevke de ihtiya yoktur. Bu nedenle, mutlu bir yaam iin zevk
gerekir. Her ac ve zevkin yarar ve zararn bilgece deerlendirilmelidir. yi kt olabildii
gibi kt de iyi olabilir. Zevk en stn iyidir dendiinde, sefih zevkler, hayvanca hazlar
anlalmamaldr. Burada kast, ruh rahatl, beden acszldr.

nsan mutlu klan, ne kyasya ime, ne tka basa yeme, ne cinsel sapklklar, ne de leziz
yiyeceklerin salad hazlardr. nsan mutlu klan, akla uygun ve sade alkanlklarla,
lebilen ve yanl inanlar skp atabilen bir akldr. O yzden en byk ilke bilgeliktir.
Bilgelii felsefeden stn tutmak gerekir. Bilgelik, namus ve doruluk olmadan mutlu
olunamaz. Bunlarsz mutlu bir yaam olmaz, mutlu bir yaam olmadan da bunlar olmaz.
Bilgelik, mutlu bir yaamn hem nedeni ve hem de sonucudur.

Hibir ey hiten domaz. Her eyin kendine zg dourucu bir tohumu vardr. Hibir ey de,
gzden yok olunca, yok olmaz. Yani, dnya her zaman, imdi var olduu gibi var
olagelmitir. imdiden sonra da var olacaktr. Dnya, maddelerden kurulmutur. Cisimlerin
kimileri birleiktir, kimileri birleikleri oluturan elemanlardr. Elemanlar, grnmez ve
deimez nitelikte olan atomlardr. Bylece, birleikler dalnca, atomlar var olmaya devam
eder. Atomlarn hareketinin balangc da yoktur. Atomlarn hareketi srekli ve sonsuzdur.

Epikrcler, Stoaclarn tersine toplum yaam ile ilgilenmediler. Epikr gizli yaa diyordu.
Epikrden sonra, bu reti bu an yakala tarzna dnt.

Platondan sonra, Platonun idea retisinden ok etkilenenler oldu. Bunlara biz yeni
Platoncular deriz. En nemlileri skenderiyede eitim alm olan Plotinostur. Plotinos,
Platondan 500 yl sonra yaamtr. leride Plotinos ve yeni Platonculara tekrar dnlecektir.
nemine binaen, tarihsel olarak sras gelmemi bile olsa, biz burada, konuya ksaca
deinelim. Plotinos, skenderiyeden Romaya giderek, retisini orada yaymaya balad. Bu
reti, bir sre Hristiyanla ciddi bir rakip oldu. Dier taraftan, Hristiyanln tanr bilimi
yeni Platonculuktan ciddi bir biimde etkilendi. Platonun idea retisine gre, duyular
dnyas ile idealar dnyas birbirinden ayrlyordu. Bylece insanda ruh ve beden de
birbirinden ayrlm oluyordu. nsan iki ynl bir yaratk haline geliyordu. Toz ve topraktan
oluan bedenimizle, lmsz bir ruhumuz oluyordu. Bu fikir, aslnda, Platon ncesinden, ta
amanizmden gelen genel bir inantr.

191
Yahudiler Yunan etkisinde

skender, srail topraklarn ele geirdikten sonra, Makedonyallar, Yahudilerin hayatlarna

pek karmadlar. Yahudiler kendi kendilerini ynetmeye devam ettiler ve dier topluluklarla
eit muamele grdler. Yeni kurulan ehirlere de, Yahudi yerleimleri tevik edildi.
Makedonyallarn ynetimi srasnda, Yahudiler, Yunan dnyasnda batya doru hafife
yayldlar. Anadoluya, Ege kylarna ve Msra yerletiler. O dnemde Yunan ehirlerinde,
deiik kimlikteki topluluklar kendi rf ve adetleri ile yayorlard. Bu Yahudiler iin de
byle oldu. Yahudiler yerletikleri Yunan ehirlerinde, kendi nderleri ve meclisleri
tarafndan ynetildiler ve geleneksel Yahudi yasalarn uygulayan mahkemelerde
yarglandlar. Ancak rf ve adetlerinin farkll, onlar dier toplumlardan ayryor, ayrcalkl
yapyordu. Putlara tapmyorlar, yneticilere kutsal sayg gstermiyor ve Cumartesi gnleri
almyorlard. Yahudilerin sadakatini isteyen yneticiler, Yahudilerin tarzna karmadlar.
Buna karlk, Yahudiler de yneticilere ve hkmdarlara kar sadk kaldlar. Bu, dardan
ayrcalkl grlen durum, Yahudiler iin doyum kayna idi. Ama dier topluluklarn ve
komularnn sinirlenmesine sebep oluyordu. Yahudiler, kitlesel olarak Yunan vatandalna
alnmadlar. Bireysel olarak bazlarnn bu hakk almas zel durumlardr. Yunan vatanda
olmak, sadece bir aznln hakk idi. Yahudilerin byk ounluu, tpk Yahudi olmayan
dier topluluklar gibi, Yunan devletinin yeleri deildiler. Bir ksm Yahudiler, Yunan tiyatro,
felsefe ve iirini heyecan verici buluyorlard. Gimnazyumda eitim grp Yunanca renen
bu srailliler Yunan isimleri aldlar. Baz srailliler ise Yunan ordusunda paral asker oldular.
Kutsal metinler Yunancaya evrildi. Ve bylece, Septuagint olarak bilinen versiyon ortaya
kt. Bu arada, baz Yunanllar da Zeus ve Dionisos'un (Dionysos) yan sra Yahovaya da
(onlarn verdii isimle ao) tapmaya baladlar. Baz Yunanllara, Sinagoglar deiik geldi,
oralarda ibadetleri izlemeye baladlar. Bir Yahudi vaiz geldiinde, kendi filozoflarnn
gelmesi gibi, kuyrua girip, vaizleri dinlediler. Ancak, her iki taraftan da byk ounluk, bu
etkileimin dnda kaldlar. Dnemin gerei, yerel Tanrlar, bir kent iin ok nemliydiler.
hmal edilirlerse, koruyuculuklarndan vazgeebilirlerdi. Bu tanrlarn varlna inanmayan
Yahudiler ateist ve toplum dman olarak grlyorlard. Bu dmanlk, nesiller boyunca
byyp, devam etti.

Bu esnada, eski Yahudi devletinin kurulu olduu topraklarda (bu blge, Yunanllarca ve daha
sonra Romallarca udaia olarak adlandrlr), ve bakent Kudste, Yahudiler
ounluktaydlar. Blgede, Yahudiler, Perslerden kalma zynetimlerini srdryorlard.
Kudste nderlik, babadan oula geen ba hahamlara, Yunan rnei bir ehir meclisine
braklmt. Ba haham ve meclis beraberce, blgeyi, atalardan kalan yasalarla ynetiyor ve
hatta ayn yasalar, Yahudi olmayan blge sakinlerine bile uyguluyorlard

192
skenderin Generalleri

M.. 323 de skenderin ani lm, yeni

imparatorlukta bir krize yol aabilirdi.
Makedonyada kral seme hakk ordu
meclisindeydi. skenderin vey kardei
Arrhidaios aklen gelimemiti. skenderin
Roksandan olan olu, daha ok ufakt. Ordu
meclisi topland. skenderin kardeini III.
Filip, skenderin olunu da IV. skender
adyla kral ilan ettiler.

Bundan hemen sonra da, yksek rtbeli

komutanlar Babilde toplanarak ok nemli
kararlar aldlar. Bu kararlara gre, Byk
skenderden kalan imparatorluk bir btn
olarak kabul ediliyordu. Ancak, ynetim
kolayl asndan, Asya ve Avrupa diye ikiye
ayrlyordu. Avrupa topraklar, eskisi gibi
Antipatros ynetiminde kalacakt. Asyadaki
topraklarn ynetimi, imparatorluk naiplii,
Antipatros ordular bakomutanl Perdikkasa
veriliyordu. Krallarn vasilii ise, skender'in
ordu komutanlarndan birine, Kraterosa
veriliyordu. Bylece, imparatorluun btnl 3 nl komutann denetiminde srecekti.

mparatorluun ynetim biimi

deitirilmedi. Satraplk sistemi,
bir iki ufak deiiklik dnda,
skenderin salndaki gibi
brakld. skenderin atad
satraplar da yerlerini korudular.
Sonuta, Helespontos Frigyas
satrap Leonnatos grevine
devam etti. Likya ve Pamfilya,
byk Frigya satrapl ile
Antigonos Monoftalmos birletirildi, banda Antigonos
Monoftalmos vard. Kapadokya
ve Paflagonyaya Eumenes sahip
oldu. Trakya ve Karadeniz kylar Lysimakhosun du. Lidyada Menandros satrapt. Filotas
Kilikyaya, olu Asandros Karyaya hkmediyordu. Suriye ve Fenike Laomedona kald.

193
Ptolemaioslar ise Msra sahip oluyorlard. Komutanlarca ynetilen bu blgelerin denetimi,
imparatorluk naibi Perdikkasn denetimindeydi.

Eumenes
Lysimakhos

Komutanlar rtbe ve yetenek olarak, birbirlerine denktiler. Ynettikleri blgeleri kendileri

zaptetmi, geniletmilerdi. Ve uzun bir sredir, bamsz yneticiliin ekiciliine
kendilerini kaptrmlard. mparatorluu bir btn eklinde ynetmek yerine, paylalmas
gereken bir miras olarak gryorlard. ki kral da yanna alan Perdikkas ise, imparatorluu bir
btn olarak gryor ve bir elden ynetilmesini istiyordu. Komutanlar ve Perdikkas elitiler.
Bylece, Yunanistan, Anadolu ve tm Dou, yeniden, sava alanna dnd. Komutanlarn
kurduklar krallklar arasndaki mcadele 300 yl srd. Ve son krallk, Ptolemaioslerin
Msr, M.. 30 ylnda, Romann eline geene kadar, mcadele devam etti.

Ptolemaioslarn Msr, bir yandan Yunan, dier yandan klasik firavunlar dnemi Msr gibi
ynetiliyordu. Despot bir firavun, yaamn her alanna karan merkeziyeti bir ynetim,
eskiden beri devam eden brokratik bir devlet rgtlenmesi, nomlar ve ortak rgtlenmeler,
eski Msrn bir kalnts olarak devam ediyordu. Devlet rgt ise Yunanllarn ve
Makedonlarn eline gemiti. Halk ise smrlmeye devam ediliyordu.

Msr, Ptolemaioslarn zel mlkyd, tm topraklar Ptolemaioslara aitti. Yani, Msr demek
Ptolemaioslar demekti. Toprakta alan kyller, Ptolemaioslarn topraklarnda alan
kiraclard. Neyi ekecekleri, ne kadar ekecekleri devlete belirlenirdi. Kiraclarn, kendi tarm
aletleri yoktu. Aralar, tohumluklar, devlet, cretini alarak, kylye datrd. Devlet kiracs
olan bu kyller topraklarn terk edip, baka yerlere de gidemezlerdi. Hasadn ne kadar
olaca, devlet memurlarnca hesaplanr ve kiraclardan bunun karl olan vergi alnrd.
Sonunda, kyller rnlerinin yarsn devlete verirlerdi.

Firavun, topraklarnn bir ksmnn mlkiyetini, isteyerek birilerine verebilirdi, Bu topraklar

can istediinde geri alma hakk, firavunda zaten vard. Verdim der verir, aldm der alrd.
Ptolemaioslar, genel olarak, tapnaklara ve baz nemli senyrlere bu tip topraklar
vermilerdir. Bu topraklar, ya kiralama metodu ile veya kle altrlarak ilenirdi.

194
 Ptolemaios 1
Ptolemaios 1

Btn doal zenginlikler, madenler, tuzlar, ta ocaklar devletin kendi demek olan
firavunundu. Ayn ekilde, sanayi diyebileceimiz, ya retimi, dokumaclk devlet
tekelindeydi. Bira, cam ve papirs retimi devlet kontrolunda yaplrd. cretli alan
iilerin alma saatleri ve cretleri devlete dzenlenirdi. iler zgrdler, Ama nomlarn
deitiremezlerdi. alma zgrl nom iinde tanmlanmt.

Ticaret devlet tekelindeydi. D ticaretin devlet dnda yaplamamas iin ve yabanc

tccarlarn rekabetini nlemek iin, ar gmrk vergileri ve narhlar uygulanyordu.

Ptolemaioslar, iktidarnn temeli olan paral ordularnn kymetini iyi bilirlerdi. Uzun
zamandr nemli bir iktisadi gce sahip olan ruhban snfn korumann, kendilerini korumak
olduunun farkndaydlar. Tapnaklara pek dokunmadlar, tapnaklarn hala ynla topra
vard. Sanayi iletmeleri, kleleri ve kiraclar vard. Ptolemaioslar, subaylardan, rahiplerden
ve brokratlardan vergi almadlar.

Msr'da Ptolemaios iktidar kurulurken, M.. 338i izleyen yllarda, Romallar, Latin
savandan elde ettikleri kazanmlar salamlatrmaya koyuldular. Stratejik bakmdan
yaamsal nem tayan orta Liris vadisinde, Cales (334) ve Fregellae (328) yerleimlerini
kurdular. Bu yerleimlere genellikle Roma'nn en isiz gsz ve en fakir plebleri
yerletiriliyordu. Bu yerleimlere bamszlk verilmiti. Ancak, buralara yerleen plebler,
yerleim ve toprak karlnda, Roma vatandal haklarn yitiriyorlard. Aynen eski Latin
kentleri gibi, commercium ve conubium haklar oluyordu. Bu nedenle bu yerleimlere " Latin
kolonileri " dendi. Latin kolonileri sayesinde, Roma, en fakir yurttalarn hem fakirlikten
kurtaryor ve hem de kendini onlardan kurtuluyordu. Bu esnada sava iin gerekli olan insan
gcn de kaybetmiyordu. Bu ilk rneklerden sonra, Roma, " Latin kolonileri " ve " yar
yurttalk " uygulamalarn tm talya'ya yayacakt.

195
M.. 328'de Roma Fregellae'y kurunca Samnisler geleceklerinden endie duyup, Roma ile 40
yl srecek bir savan iine girdiler. Bu savalar iki blme ayrlr. Ama bunlara ikinci ve
nc Samnis savalar denir.

kinci Samnis sava (M.. 327 304), bir Yunan kenti olan Napoli'nin, kentlerindeki
Samnis garnizonunu kovmak iin Romallardan yardm istemesi ile fiilen balad. Roma,
bylece ilk defa Yunanllarla resmen temasa gemi oldu. Bu temasn etkileri, bu yldan
balayarak gittike geliecek ve Roma Yunan kltrnn etkisi altna girecektir. Samnis
savann ilk yllar ufak snr atmalar eklinde geti. Sonra Roma saldrd ama Furcae
Caudinae'de Roma ordusu esir olmak zorunda kald. Roma onuru yaralandndan, bundan
sonra Roma ordular srekli olarak Samnis'lere saldrdlar ama kesin bir sonu alamadlar.

skender dneminde, Anadoluda, Kapadokyann hepsi alnamamt, ancak batda ufak bir
blm Makedonyann eline gemiti. Kapadokyann byk bir blm, Pontos dhil,
Persler dneminden kalma bir satrap (1. Ariarathes) tarafndan ynetiliyordu. Kapadokya
satrap, 30.000 piyade ve 15.000 svariden oluan bir ordu kurarak, kendisini kral ilan etti.
Blge, Anadolunun dier satraplklar arasnda stratejik neme sahipti. Kral naibi Perdikkas,
imparatorluun birlii asndan bu duruma msaade edemezdi. Yanna kral III. Filipi de
alarak, blgeyi tmyle ele geirdi. Blge idari olarak, bat Kapadokya ile birletirildi ve
ynetimi zaten Kapadokya satrap ilan edilmi olan Eumenese verildi. Kapadokyann Pers
satrap (1. Ariarathes) lm, manevi olu (II. Ariarathes) Armenia (Ermeni) krallna
kamt. Perdikkas, Kapadokyadan sonra, daha nce isyan eden Karaman (Laranda) ve
saura kentlerine saldrd. Karaman hemen alnd. Ama saura sonuna kadar dayanp, sonunda
kentlerini kendileri atee verdiler. saura intihar etmiti.

Daha nce sylendii gibi, skenderin generalleri, blgelerini bamsz ynetmeye

almlard ve herhangi bir ynetim altna girmek istemiyorlard. Perdikkasn Kapadokya
seferi srasnda, baz satraplar, Perdikkasa yardmc olmamt. Bunlarn arasnda, Byk
Frigya satrap Antigonos Monoftalmosda vard. Sonra, Antigonos korkup, Makedonyaya,
Avrupa topraklar ynetmeni Antipatrosun yanna kat. Anadoluda otorite bir trl
salanamyordu. Perdikkas, Kapadokya satrap Eumenesi Anadoluda dzeni salamakla
grevlendirdi. Kendisi, artk Makedonyay ele geirerek, mparatorluun birliini yeniden
kurmak istiyordu. Ama ilk nce Msr halledilmeliydi. M.. 321 ylnda Msra saldrd.

Makedonyaya kaan Antigonos Monoftalmos, Perdikkasn planlarn Antipatros ve Kral

naibi Kraterosa anlatt ve onlar ikna etti. Bu l, yanlarna Msr satrap Ptolemaiosu da
alarak, Perdikkasa kar bir birlik oluturdular. Perdikkasn kral olmas kimsenin iine
gelmiyordu. Antigonos, Antipatros ve Krateros ayr ayr, kendi ordular ile Anadoluya
getiler. Anadoluda dzeni salamakla grevlendirilen mehur General Eumenes, imdi,
dier mehur generalle kar karya idi. lk sava Eumenesle Krateros arasnda oldu.
Kapadokyada sava Eumenes kazand ve Krateros ld. Bu srada, Perdikkas, Msr
seferinde yenilmi ve ldrlmt. skender'in btn generalleri Eumenese kar birletiler.
mparatorluun her yerinde Perdikkas ve Eumenes yandalarnn lme mahkm edildii ilan
edildi.

Perdikkasn lm ve son gelimeler, Babil konferansnn tekrar gzden geirilmesini gerekli

klyordu. Generaller, Asi (Orantes) nehri zerindeki Triparateisosda toplandlar (M.. 321).
Triparateisos kararlarna gre: Antipatros krallk naibi seildi ve satraplklar yeniden blnd.
Msr Ptolemaiosa, Frigya ve Likya Antigonosa, Kapadokya Nikanorosa, Karya

196
Assandrosa, Lidya Kleitosa, Hellespontos Frigyas Arrhidaiosa, Trakya ve Karadeniz kys
Lysimakhosa, Kilikya Filoksenosa, Suriye Mityleneli Laomedona verildi. Bu arada,
Perdikkas ldren General Seleukosa da Babil verildi. ki kral, naipleri Antipatrosla
birlikte Makedonyaya gittiler. Antigonos ise, Perdikkas ve Eumenes taraftarlarnn yok
edilmesi iin, Asya ordular bakomutanlna getirildi.

Antigonos, Eumenesin
zerine yryerek, onu
Kapadokyada yendi
(M.. 319). Eumenes,
Nora kalesine kat.
Antigonosda onu
izleyerek kaleyi kuatt.
Eumenesin
mttefiklerinden biri,
Perdikkasn kardei
Alketas, dieri, ordu
donanma komutan
Attalos idi. kisi de, bu
srete, Pisidyada
baarl askeri
harektlar yapmlard.
Onlarn Eumenes ile
birlemesinden korkan
Antigonos, Nora
kuatmasn kaldrmad
ama ufak bir birlik
brakt. Ordunun geri
kalann toplayarak,
geceli, gndzl bir
harektla, Alketasn
karsna dikildi.
Pisidyallar Alketasa
yardm ediyorlard,
ancak sava kazanan
Antigonos oldu.
Termessos mezarlar Alketas, Gllke
(Termessosa) snd.

Gllkte (Termessosda) ikilem vard. Kentin yallar, bir Makedonyal iin riske girmeye
demez diyorlard. Genler ise, Alketas korumaktan yanaydlar. Yallar bir bahane
yaratarak, genleri kentten uzaklatrdlar ve Alketas ldrerek, cesedini Antigonosa
yolladlar. Bu davrana ok zlen genler ise, Alketasn cesedini bulup, Gllke
(Termessosa) getirdiler ve onuruna bir ant mezar yaptlar. Bu ant mezar gnmze kadar
gelmitir.

197
Trkler Geliyor

M.. 700 ile 300 arasnda Trklerin atalar Altay dalar ve bu dalarn yresinde belirmeye
baladlar. M.. 300 ylndan sonra ise Gney Sibirya ile Altay sra dalarnn gneyine de
geldiler. Trkler o gnlere kadar kuzeyde kalmay tercih etmilerdi. nceleri yava yava,
sonra birden gelip Balha bozkrlarna ve Tien-an dalarnn kuzeyine vardlar.

Trkler gelirken nlerine kan Hint-Avrupallar ya kovuyor veya karyor veya kendi
ilerine alyorlard. Bylece gelirken oalyorlar ve tipleri deiiyordu. Bu geli,
ormanlardan karak bozkrlara yaylma, onlarda devrimsel bir deiiklie sebep oldu. Geyik
kltrnden kp at kltrne getiler. Atalar ren geyii yetitiriyor ve besliyordu. Ama
bozkra gelen Trkler ren geyii yerine at ele aldlar. Trklerin at ile birlemesi, ilerde
greceimiz gibi, dnya tarihine damgasn vuracaktr.

inliler bu insanlar uzun zamandan beri Hu diye adlandryordu. Bunlar inden rana
kadar her yerde yerleikleri basyor, alacaklarn alyor ve arkalarnda ller brakarak geip
gidiyorlard. Atlar ile tek vcuttular, bir ortaya kyor, bir kayboluyorlard. Hibir zaman da
sabit bir yerleri olmuyordu. Yerleikler Hunlara baknca, bunlar at zerinde domu ve
herhalde bir daha inmemiler diyorlard. Atlarnda eyer, zengi ve koum vard. ok gl ve
kabiliyetliydiler. Herkesten uzaa gidebilen oklar vard. Oklarnn ular eliktendi, belli ki
demircilikte ve metal ilemede ok ustalamlard. elikten ve sipsivri ulu oklar her eyi
deliyordu. At, demir, ok ve kuvvet birlemi ortaya yenilmesi imknsz bir silah kmt.
Bundan sonra kendisi silah olmu bu insanlar 2 bin yl herkese kk sktrecek, dnyay
ekillendireceklerdi.

Trk, at, ok

198
inde Savaan Devletler devrinin sonu
yaklayor

Qi devleti, Tian ailesinin ynetiminde, M.. 320 ylna kadar, mevcut devletlerin en gls
olarak grld. M.. 349 ylnda Qi tahtna geen Wei ( Wei devleti ile bir benzerlii yoktur.
Benzerlik bizim yaz tarzmzdan gelmektedir), saltanatnn ilk 9 ylnda ynetimi
vezirlerine, brokratlara brakt. Sonra birden ynetimi ele ald. Beceriksiz memurlar kaynar
suda halatarak ldrtt. Zhao ve Wei devletleri ile galip geldii savalar yapt. M.. 320
ylnda lene kadar, Qi devleti en gl in feodal devletiydi.

" Savaan Devletler " dneminde, daha nce bahsedildii gibi, hayvanla ekilen demir
sapann kullanm ve gelien ticaret, verimi arttrm, ekonomik fazla oluturmutu. Ekonomik
fazla, feodallerin ordularnn bymesini getirmiti. Artk kyller de, ellerinde silah,
ordulara katlyorlard. Savamak bir soylular ii olmaktan kmt. Glenen prenslikler,
inin eitli yerlerinden yar kleletirdikleri insanlar getirerek, topraa yerletiriyorlar,
bylece kyl nfusu ve dolays ile retim ve savataki insan says artyordu. Ama bu kyl
yerletirme politikas, gebelerin ovalardan sklp, atlmas demekti. Gebe boylar,
kayplarn karlamak iin, artk daha fazla ve durmadan talanlara ve savalara
bavuruyorlard.

M.. 340 ile 280 arasnda Ch'in (i) ve Chu (u) devletleri ykselie getiler. Bir bat devleti
olan Ch'in (i), daha nce anlatlm olan ve Lort Shang tarafndan gerekletirilen ynetim
deiiklikleri sonucu ve hemen ardndan, byk ve bereketli i blgeyi (bugnk Sichuan
eyaleti) fethetmesi ile hzla glenmeye balad. Gney devleti Chu (u) ise, aa
Yangsi'deki byk ve bereketli bir blgeyi ynetimine ald. O da hzla tekrar ykselmeye
geti. Sonunda, gl devlet Qi, Ch'in (i) ve Chu (u) arasnda bir denge kuruldu.

Hun (Hiung-nu veya Hiong-nu ) ad ilk defa in kaynaklarnda bu dnemde grlr.

inlilerin Hiung-nu dedikleri kabileler ile daha sonra Karadenizin kuzeyinde ortaya kan
Hunlarn birbirinin devam olduunu dnerek Trk tarihiler Hiung-nulara Hunlar derler.
Aslnda Hun ad Hiung-nu (Hiong-nu) nun Sod dilindeki karldr. Hunlarla Hiong-
nularn ayn insanlar olduuna dair gstergeler bizleri tatmin ederken, Avrupal tarihileri
tatmin etmez. Onlar Hun ve Hiong-nu (Hiung-nu) larn ayn olma olasln yksek grmekle
birlikte kesin kes ayndr demezler.

Feodal prenslerden i (Ch'in, Ch, Ts) nin gittike kuvvetlenmesinden kayglanan be komu
prenslik, M.. 318 ylndan daha nce Hun (Hiung-nu) ile ittifak yaparlar. Hunlarn,

199
kuzeyden, in topraklarna yaptklar bask artar. Basky esas hissedenler, kuzey topraklarna
yerletirilmi kyllerdir. Kyller ylar, retim der. Prenslikler ise, kendi kyllerine,
ordular i sava nedeniyle dier feodaller ile kaptndan, yardm edemezler. Bunun zerine
akllarna, kyllerini veya topraklarn kuzeye kar, duvar yaparak korumak gelir. Her
prenslik kendi iin duvar yapmaya balar. Byk in settinin ilk biimi ortaya kmaya
balar. Bylece, in ile kuzey gebeleri arasnda ilk izili snr ortaya kar. Snr belirlenir.
Snr kaplarnda, kyllerle gebeler arasnda al-veri yaplabilecek pazarlar kurulur.

Qin Dnemi in setti

Ch'in (i) hzla yaylyor ve tek bana hkimiyeti ele geiriyordu. Zhao kral, Ch'in'in
(i'nin) gelimesini durdurmak iin bir strateji belirledi. Daha nce anlatld gibi, M.. 307
ylnda, Trkler gibi pantolon giyilmesini ve at zerinden ok atlmasn emretti. Ancak onun
bu davran, " in deerlerine ihanet ediliyor " diye lesiye eletirildi. Kral ise tuttuu yoldan
amad. Bu sayede, Zhao kral kendi istei ile tahttan ayrlana kadar, yani M.. 296 ylna
kadar, Zhao, Ch'in'in (i'nin) bymesini durdurabildi. Kraln tahtan ayrlmasndan sonra i
ekimeler Ch'in (i) devletinin ekmeine ya srd.

M.. 280 tarihleri varnda Qi ile Chu (u) birbirine girdiler. Bazen o, bazen br kazand,
ama sonuta her ikisi de zayf dt. Bylece, Chin devleti ile baa kabilecek bir g de,
etrafta kalmam oldu.

200
Diadokhlar

DADOKHLAR

Bu srada, naip Antipatros ld. skenderin lmnden ok ksa bir sre iinde, onun 3 nl
komutan, Perdikkas, Krateros ve Antipatros lm, meydan daha gen komutanlara kalmt.
Naip Antipatros yerine, yine eski bir General Polyperhon seildi. Makedonyada, bu karar
tasvip etmeyen Antipatrosun olu Kassandros, Polyperhona kar harekete geti.
Kassandrosa Asya ordular bakomutan ve Frigya satrap Antigonos ile Msr firavunu
Ptolemaios yardm etmeye baladlar. Polyperhon ise Eumenese yasallk kazandrarak, onun
Kassandros, Antigonos ve Ptolemaiosa kar mcadeleye devam etmesini istedi. Eumenes,
Kilikyadaki krallk hazinesine el koydu ve oradaki Makedon ordusunu buyruu altna ald.
Eumenes kuvvetlenmiti. Ancak, donanmas olmayan Eumenes, Makedonya ile dorudan
iliki kuramyordu. Bu durumdan Antigonos faydaland.

Antigonos, Marmara denizi (Propontis), anakkale (Hellespontos) ve Egede egemenliini

glendirdi. Makedonyadan gelecek bir tehdide kar arkasn emniyete alyordu. Durumu
kontrol altna aldktan sonra, ana kuvvetleri ile Eumenesin zerine yrd. Eumenes,
Kilikyada tutunamayarak, Babilin dousuna ekildi. Balangta, o blgelerin satraplar
Eumenesi desteklediler. Burada, uzun ve ypratc savalar yapld. Zaman iinde,
mttefikleri Eumenesi terk etmeye baladlar. Sonunda, M.. 316 ylnda, Eumenes,
Antigonos tarafndan esir alnarak ldrld.

Eumenes ile yaplan savalar, Antigonos, Kassandros, Ptolemaios, Seleukos ve Lysimakhosu

(Trakya ve Karadeniz kylar sahibi) bir arada tutmutu. Ancak savalar bittiinde, Antigonos
hem ok zenginlemi ve hem de imparatorluun yardan fazlasna sahip olmutu. Anadoluda
ise hkimiyetini salam temellere oturtmutu. Eumenesin lmnden sonra, Antigonos
satraplklar yeniden organize etti ve o mevkilere, kendine bal kiileri getirdi. Artk,
Antigonos, ndus rmandan, Ege kylarna kadar tm topraklar kontrol ediyordu.

201
Antipatrosun olu Kassandros, Makedonyaya hkimdi. Yunanistandaki btn kent
devletlerinin bana, kendi adamlarn getirtti. Atinada iktidara Falerli Demetrios geldi.
Demetrios, Aristonun ilkelerini kullanarak, Atina demokrasisini deitirdi. Servet koulu
getirdi ve zengin snfn iktidarn glendirdi. Atina halk, onu, bir tiran olarak gryordu.
Dier kent devletleri ynetiminde de, Atinaya benzer, tiranlama eilimi vard. Makedonya
ordusuna dayanarak, bunu yapmak kolayd. Yunan kent halklar ise, bu durumdan hi de
honut deildiler.

Antigonosun ok glenmesi ve doymak bilmez zenginleme arzusu, dier komutanlar

korkutuyordu. Ptolemaios, Kassandros ve Lysimakhos birleerek, Antigonosdan igal ettii
topraklarn bir ksmn terk etmesini istediler. Komutanlar, Kapadokya ve Likyann
Kassandrosa, Hellespontos Frigyasnn Lysimakhosa, Suriyenin tamamnn Ptolemaiosa
ve Babilin de Seleukosa verilmesini istiyorlard. Dier bir istekleri de Antigonosun
Eumenesi yenerek elde ettii imparatorluk hazinesinin paylam idi. Tabii bu istekler
Antigonos tarafndan kabul edilebilecek istekler deildi. Antigonos savaa hazrlanmaya
balad. M.. 315 ve 314 yllarnda, Antigonos, donanma kurmaya giriti. Gemilerini,
Fenikede Tripolis, Byblos ve Sidon tersanelerinde, Kilikyada Kilikya tersanesinde ve
Rodosda yaptrmaya balad. Donanmann bir ksm denize inince, Antigonos, Anadolunun
Akdeniz kylarn denetimi altna ald.

Bu srada Karya satrap (Assandros), Karyann btn kentlerini ele geirmiti. Karadenize
de bir filo yollayarak Samsunu (Amisosu) kuatt. Antigonos, komutanlarndan Ptolemaios
komutasnda bir orduyu Samsunu (Amisosu) kurtarmaya yollad. Burada sz konusu edilen
komutan Ptolemaiosun Msr firavunu Ptolemaios ile bir ilgisi yoktur, sadece isim benzerlii
vardr. Komutan Ptolemaios, Samsun (Amisos) kuatmasn kaldrtp, kenti kurtardktan sonra
Bitinya'ya (Bithynia) geti.

Bitinya, imdiki zmit, Sakarya illerini snrlar iine alan blgedir. stanbul boazndan,
Sakarya nehrinin dousuna, Karadenizden, Marmara denizine kadar uzanr. M.. 700
yllarnda, Anadolu Kimmer gebelerinin, cirit att bir yerken, Trakyal baz kabileler,
Anadoluya geerek Bitinyaya yerlemilerdi. Bitinya (Bithynia), 1. Dariusun (Dara) M..
513 seferi srasnda, Hellespontos Frigya satraplna balanmt. skenderin, Hellespontos
Frigyas satrap olarak atad Kalas, Bitinyada tam bir hkimiyet kurmak istedi. Ancak,
yerel ef Botiras olu Bas (M.. 377 327), Kalas yenerek, Trak (Thrak) kabilelerinin
Bitinyadaki btnln korudu. skender'in lmnden sonra, Diadokhlar arasnda
mcadele srerken, Bitinyann banda Basn olu Zipoites (M.. 327 279) vard.
Zipoites, kargaadan yararlanarak, evresinde genilemeye balad. Kadky (Kalhedon),
zmit (Astakos), Gemlik (Kios), ve Karadeniz Erelisini (Herakleia Pontika) ele geirmeye
alt.

Antigonosun komutan Ptolemaios, Bitinya kralnn bu giriimlerini durdurttu. Hem Zipoites

ve hem de kentler ile antlamalar imzalad. Szlerinden dnmesinler diye rehineler ald.

Babilden katktan sonra, Kbrsa yerleen Seleukos, kendi donanmas ile gelerek Ildr
(Erythraiyi ) kuatmt. Antigonos, Komutan Ptolemaiosu geri ard. Komutan
Ptolemaios, onya ve Lidyaya doru yrye geti. Seleukos, Ptolemaiosun zerine
geldiini duyunca, kuatmay kaldrp, Kbrsa geri dnd.

202
Bu srada, Karadenizin bat kylarna komular olan Trak ve skit boylar, Lysimakhosun
topraklarn igal etmeye balamlard. Lysimakhos, Trak ve skitlerle urarken,
Antigonosun gebelere yardm iin bir ordu yolladn rendi. Ve ordusunun bir
blmnn banda gneye, gelen orduyu karlamak zere harekete geti. Lysimakhosun
yolu Ordys topraklarndan geiyordu. Antigonos ile anlaan Odrys kral Seuthes,
Lysimakhosun ordusuna geitleri kapad. Lysimakhos uzun mcadelelerden sonra geitleri
aabildi. Peinden de Antigonosun yollad orduyu yok etti.

Yukardaki olaylar olurken, Antigonos, bir taraftan da, Kassandrosun Anadoluya gemesini
nlemeye alyordu. anakkalede (Hellespontosda) alnan tedbirler ve Yunanistanda
karlan isyanlar buna ynelikti. M.. 313 ylnda, Antigonos, Karyada hkm sren
Assandrosa kar harekete geti. Ordu ve donanmas ile Karyann zerine yrd. Kaunosu,
assosu ve btn kent devletlerini ele geirdi. Karya kent devletleri, Antigonosun
hkimiyetini kabul ettiler.

Msr hkimi Ptolemaios, Antigonosun Bat Anadoluda ve Antigonosun olu Demetriosun

Suriyede bulunmasndan yararlanarak, Kbrsda tam bir hkimiyet salam, Suriyenin ky
kentlerini yamalatm, Kilikyaya da ki Mallos kentini alarak, halkn kle olarak satmt.
M.. 312 ylnda, Msr hkimi Ptolemaios, Demetriosu Gazzede yenerek, Suriyenin
tmn ele geirdi. Seleukosda bo durmuyordu. O da, dou satraplklarnn nemli bir
blmne hkim oldu. Bu srada Baktria ve Kuzey Hindistan Seleukosun hkimiyet alan
iinde kalmt. ler karma karkt, Antigonos batya gitse, dou elden kyor; douya
gelse bat kaynyordu. Antigonos, douda olup bitenlere bakarak, Kariay brakp, Suriye
zerine yrd. Antigonosun gelmesi ile Suriye tekrar onun hkimiyetine geti.

Her ne kadar dou, zaman zaman Antigonosun eline geiyor olsada, dounun esas hkimi,
epey bir sredir Seleukos idi. Seleukoslar, ilerde tarihi srecini anlatacamz, bir Asya
devleti kurdular. Ptolemaioslarn Msrndan, yukarda bahsetmitik, Seleukoslardan az sonra
bahsedeceiz.

Bu arada, Roma ile Samnis

Appia yolu
balatt. Roma yava yava evresindeki topluluklar kuatmaya balamt. Samnislerle olan
sava ise bir sonuca varmakszn devam ediyordu.
arasndaki sava sryordu. M..
316 ylnda Samnisler saldrd. M..
315 tarihinde, Samnisler Latium'u
igal edip, bir meydan savan daha
kazandlar. Bir yl sonra, Samnisler
tm Latin topraklarn yakp yktlar
ve Ardea'ya kadar ilerlediler. Burada
Romallar Samnisleri yenerek,
ilerlemesini durdurdu. M.. 313 de
Roma, Samnislerin eline gemi olan
Fragellae'yi geri ald. Roma, 313 ve
312 yllarnda, evrede yeni Latin
yerlemeleri kurdu. M.. 312
tarihinde Appius Claudius Caecus,
adn tayan ve hala kullanlan
Appia ky yolunun yapmn

203
Antigonosla yaplan, ucu buca olmayan ypratc savalardan bkan Ptolemaios, Kassandros
ve Lysimakhos, M.. 311 ylnda Antigonosla bar yapmaya karar verdiler. Yaplan
antlamaya gre: Kassandros, Byk skenderin olu Alexandros byyp, ynetimde sz
sahibi olana kadar, Avrupa ordular bakomutan olarak devam edecekti; Lysimakhos
Trakyadaki egemenliine devam edecekti; Ptolemaios, Msr, Libya, Kbrs ve Arabistann
Msra snr kentlerine sahip olacakt. Antigonos ise Asyann egemeniydi. Yunan kent
devletleri ise zerkliklerini koruyacaklard.

Artk drt Diadokh, imparatorluu blmlerdi. Bu antlama ile 5 yl nce Antigonosa

verilen ltimatomun hibir maddesinin geerli olamad ortaya kyordu. Antigonos kurnaz
ve glyd. Bu antlamay, ilerki hesaplarna dayanarak kabullenmiti. Zaman, ne olacan
gsterecekti.

204
Krallar

skenderin Generalleri arasnda ksa srecek olan bar dneminde u gelimeler oldu:
Gcn pekitirmek isteyen Kassandros, Byk skenderin kars Roksan ve olu
Alexandrosu ldrtt; Bar antlamasnda kendine bir ey verilmeyen Seleukos, baz Dou
satraplklarna ve Babile hkim oldu.

Antigonos, bar antlamas koullarna aykr olarak, birok kentte garnizon tutuyordu. M..
310 ylnda, Ptolemaios, bu gerekesi ile Antigonosa sava at. Kilikyann dalk
blgelerini igal etti. Ama Antigonosun olu Demetrios, ksa srede, bu topraklar geri ald.

M.. 309 ylnda

Ptolemaios, Faselise
(Tekirova) kartma yapt.
Knk (Xanthos), Kaunos
gibi baz kent devletlerini
eline geirdi.
Demetriosun kar
saldrs Kbrsa oldu.
Demetrios, Salamisi
kuatt. M.. 306 ylnda,
Ptolemaiosun
donanmasn da bir deniz
savanda yendi. Artk,
Demetrios Kbrsa tam
sahipti. Ptolemaios da, bu
durumda, Faselisde ele
geirdii topraklardan geri
ekildi.
Yunan sava gemisi
Bu baarlardan sonra,
Antigonos ve olu Demetrios kral unvann aldlar. Diadokhlarn geri kalanlar da onlar
izleyip, kral unvanlar aldlar. Bu tarihe kadar, Diadokhlar kral gibi davransalar da, bu unvan
resmen almamlard. imdi, imparatorluun fiili paylalmas resmi paylamaya
dnyordu. Krallar kendilerine sikkeler bastrdlar.

205
Antigonos, hala tm imparatorluun peindeydi. Msra saldrd, ama seferi tam bir
baarszlkla sonuland. Msr seferinin baarszl, Rodos adasn stratejik adan ok
nemli hale getiriyordu. Demetrios, dnemin en gelimi tekniklerini kullanarak, Rodosu
kuatt.

Rodos ticaretle yaayan bir adayd. Diadokhlarn birbiri ile yaptklar iktidar savana
katlmamt. Ancak, ticaretinin nemli bir blm Msr ile olduu iin, Rodos Ptolemaiosa,
dierlerinden daha yakn idi. Demetriosun stn teknikli, kalabalk ve tecrbeli ordusunun
gc, iyi tahkim edilmi Rodos kentini almaya yetmedi. Bir yl sren kuatmadan sonra,
antlama yaplp, Antigonosun olu Demetriosun ordusu geri ekildi.

Rodosta bunlar olurken, M.. 305 ylnda, Roma ve Samnisler, bir bar anlamas yaparak
ikinci Samnis savalarn bitirdiler. Bu arada Roma, evresindeki topluluklar ele geirerek,
durumunu salamlatryordu. Roma, Hernici'leri, Abruzzi blgesindeki halklar, Aequus'leri,
Marsi, Paeligni, Marrucini, Frentani ve Vestini'yi kendine badak hale getirdi. Askeri
amal Via Valeria (306) yolunu ina etti. Birok yeni Latin yerlemesi kurdu.

Yunanistanda ise, Antigonos olu Demetriosun yokluunda, Kassandros iyice glenmiti.

Kbrsdan dnen Demetrios, Pireye bir donanma ile geldi. Atinay Kassandrosun tayin
ettii yneticiden (Falerli Demetriosdan) kurtarp, tekrar demokrasiyi kurdu. Sonra,
Kassandrosun zerine yrd. Kassandrosu Thermopylaiye kadar uzaklatrd. Peinden
Peloponnesosu tmyle eline geirdi, dier Yunan kent devletlerine de Atinaya yaptn
yapt. Yani demokrasiyi geri getirdi. Sonra Korint'te (Korinthos) toplad kongre ile kendini
bakomutan setirdi. Kassandros, Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios her yerde
gerilemilerdi. Antigonos ve olu ile tek tek ba edemiyorlard. Tekrar aralarnda bir birlik
oluturdular. Yine bu sralarda, Kuzey Hindistann hkimiyeti iin Seleukos andrgopta
Moria (Chandrgaupta Maurya) ile savayordu. M.. 304 ylnda, aralarnda bar imzaland.

Lysimakhosun ordusu, anakkale Boaz zerinden Anadoluya girdi. Frigyada ilerlemeye

balad. Frigyada ilerlerken, komutan Prepelaosu Ege kentlerine (Aiolya ve onyaya)
yollad. Lysimakhos, uhudu (Synnaday) kuatp ald ve burada hazinenin bir ksmn ele
geirdi. Komutan Prepelaos ise Edremiti (Adramittionu) alp, Efes'i kuatt. Kent
bamszln korumak koulu ile teslim oldu. Limanda bulunan gemiler, Efesliler tarafndan,
teslim olmadan nce, Demetriosun iine yaramasn diye yakld. Sonra, Sack (Teos) ve
Deirmendere (Kolofon), Prepelaosa kendiliklerinden katldlar. Ildr (Erythrai) ve Urla
(Klazomenia) ise kar koydu. Kar koyan kentlerin evreleri, Prepelaos tarafndan yama
edildi. Sardeis kentinin de aa blm ele geirildi. Bylece, ksa bir srede, mttefikler
Batda nemli baarlar salayarak, Antigonosun ok sayda kentini ele geirdiler.

Durumu renen Antigonos, Suriyeyi terk ederek, ordusu ile Kilikya zerinden Toroslar
ap, Kapadokyaya geldi. Sonra da Konya ovasna ve Byk Frigyaya geerek, durumu
dzeltmeye alt. Antigonos yaklatka, Lysimakhos geri ekiliyor, arada daima mesafe
brakyordu. Lysimakhos ordusunu, Eskiehir (Dorylaeion) de toparlad. M.. 302 301
yllarnda, Antigonos, Eskiehire yaklanca, Lysimakhos ordusunu Bitinyada Karadeniz
Erelisine (Herakleia Pontikaya) ekti. Burada Pers asll olan Oksyartesin kz Amastris ile
evlendi. Bu evlilikten sonra, Lysimakhosu kendilerinden saymaya balayan Erelililer,
orduya yiyecek bulmaya baladlar.

M.. 302 ylnda, diadokh savalar srerken, Pers kkenli olan 1. Mithradates, Kiostan
(Gemlik) kaarak, Paflagoniada Olgassis (Ilgaz) da eteklerindeki Kimiataya geldi.

206
Kimiata, sarp bir yerde kurulmu, iyi tahkim edilmi bir kaleydi. 1. Mithradates, burada ksa
srede kendini toplayp, kaleye el koyup, topraklarn genileterek, Pontos devletini kurdu.
Peinden Samsunu ald. ris (Yeilrmak) rman geerek, snrlarn Thermodon (Terme)
rmana kadar geniletti. Gneyde, Amasya, Gaziura ve Zelay Pontos topraklarna katt.
Batda, Amastrise (Amasra) kadar geldi.

Anadoluda her tarafla birden baa kamayan Antigonos, olu Demetriosu Yunanistandan
acele yardma ard. Demetrios, nce Kassandros ile bir anlama yapt, sonra Efes nlerine
geldi. Kenti ele geirip, askerlerini yerletirdi. Sonra, Lpseki (Lampsakos) ve Pariumu
zaptetti ve o kentlere de asker yerletirdi. Marmara denizini aarak Kadkye (Kalkhedona)
geldi.

Ptolemaios da, Msrdan ilerleyerek Suriyeyi igal etti. Ancak, yanl bir haber ald.
Lysimakhosla Seleukosun yenildiklerini zannetti ve Msra geri ekildi.

Seleukos ise, Douda iyice kuvvetlenmiti. Artk, ordusunda 500 adet de fili vard. Batdaki
gelimeler zerine, ordusu ile o da Anadoluya girdi ve k Kapadokyada geirdi.
Seleukosun ordusunda 20.000 piyade, 12.000 svari, 480 fil ve 100 den fazla sava arabas
vard.

Bylece, M.. 301 yl ilkbaharda, Seleukos ve Lysimakhos ordular birletiler. O sene

yaznda, Gney Frigya da Sultanda eteklerinde, psos (ay ilesi) da Antigonos ve mttefik
ordular karlatlar. Antigonos ve Demetrios kuvvetleri birlemiti. 80.000 piyade ve 75
filleri vard. Seleukos ve Lysimakhos kuvvetlerinde ise 74.600 piyade ve 480 fil vard. Sava
mttefikler kazandlar. Antigonos Monoftalmos sava alannda lmt. Demetrios ise 9.000
askeri ile ancak kaarak, Efese gelmiti.

Demetriosun babas lmt. Asyadaki topraklarn kaybetmiti. Ama donanmas

duruyordu. Ve Yunan kentlerindeki halk onu seviyordu. Acele Yunanistana geti.

Antigonosun psos savanda yenilmesinden sonra (M.. 301), Lysimakhos, Seleukos ve

Ptolemaios, Antigonosun topraklarn paylatlar. Kassandrosun, Makedonya ve
Yunanistandaki egemenliini devam etti. Savaa katlan Kassandrosun kardei
Pleistarkhosa Kilikyann bir ksm verildi. Seleukos, Frigya ilerinden, Suriyeye ve oradan
ndusa kadar olan geni topraklar ald. Lysimakhos ise, Trakya, Kilikyann bir ksm ve
Toroslara kadar Bat Anadoluya hkim oldu. Ancak buradaki birka kent ve blge, Likya,
Pamfilya ve Pisidyann bir ksm, Antigonosun komutan Ptolemaios un egemenliinde
kald (Bu Ptolemaios, Msr firavunu olan Ptolemaioslardan deildir). Msr hkimi
Ptolemaios ise savaa katlmadndan, sadece Msr ile yetinecekti. Hlbuki Msr aa
Suriyeyi igal etmiti. imdi onu Seleukosa brakmas isteniyordu. Firavun Ptolemaios,
aa Suriyeden istemeye istemeye ekildi. Bu sorun devam etti ve Ptolemaioslarla,
Seleukoslar arasnda, Roma igaline kadar srecek olan bir dizi savaa yol at.

psos savandan sonra, n Anadolu hkimi Lysimakhostu. n Anadoluda ise, Bitinya

krall bamsz davranyordu. Lysimakhos nce 2 generalini yollayarak Bitinyay ele
geirmek istedi. Ama generaller, M.. 300 ylnda yenilerek geri ekildiler. M.. 298 ylnda,
bu sefer, bizzat kendi gitti, Ama o da yenilerek geri ekildi. Bu baarlar zerine, Zipoites kral
unvann ald. Bundan sonra, nce Zipoites, sonra olu 1. Nikomedes, zerlerine gelen
ordular hep yendiler. Ve frsat bulduka da evrelerindeki kent devletlerine saldrdlar.

207
Daha nce grdmz gibi, Perdikkasn Kapadokya seferi srasnda, 1. Ariarathesin
manevi olu 2. Ariarathes Ermenistana kamt. M.. 301 ylnda, Antigonosun
yenilmesinden sonra, 2. Ariarathes Kapadokyaya dnerek yeni bir devlet kurdu.

M.300 yllarnda Asya ktasndan Japonyaya tarm, basit pirin ekimi ve metal iilii
teknikleri gelmitir. Japonya'da yaayanlar tarmsal retimi artrmak iin gnlk yaamlarnda
tarm aletleri ve demir silahlar, ayrca dini ayinler iin bronz kllar ve aynalar
kullanmlardr.

M.. 300 M.S. 300 aras, Japonyada Yayoi kltr dediimiz dnemdir. Yayoi dneminde
pirin tarmcl balad, iblm artt, yneten ve ynetilenler arasndaki ayrlk derinleti
ve sonucunda ileride birleecek olan pek ok kk devlet kuruldu. M.. 300 ile M.S. 300
yllar arasnda mleki arknda seramik yaplmaya baland.

208
Generaller bir bir ekiliyor

M.. 300

Antigonosun olu Demetrios, yenilgiden sonra Efes'e gelmiti. Demetriosun gc, hala
kmsenemezdi. Elinde kuvvetli bir donanma vard. Ayrca, Miletos, Idr (Erythrai), Urla
(Klazomenia), anakkale (Abydos), Lpseki (Lampsakos), Parion, Kbrs, Sidon, Tyros ve
baka baz ky kentlerine hkimdi. Demetrios, bu arada Kilikiadaki babasnn hazinesini de
almt. Efesten Kbrsta Salamis kentine geti. Niyeti Yunanistana geip, mcadeleyi
Kassandrosa kar yapmakt. Ama galiplerin talimatlarna uyan Yunan kentleri onu kabul
etmediler. Yunanistanda umduunu bulamayan Demetrios, Lysimakhosa ait Trakyada
Hersodessosa karma yaparak, oray yamalad.

Bu arada Msr hkimi Ptolemaios, Seleukosa olan kzgnl nedeniyle Lysimakhosla

anlat. Durumu dengelemek isteyen Seleukos da Demetriosa yeil k yakmaya balad.
Dostluk daha da ileri giderek, Demetrios, Seleukosun kz ile evlendi. Bu gelimeler
sonunda, Demetrios Kilikyay igal ederek, Pleistarkhosa blgeyi terk ettirtti.

Demetrios ok glenmeye balamt. Seleukos, Demetriosa verdii destei geri ekti.

Demetriosun hayali hep Yunanistan olmutu. Bu arada, M.. 297 ylnda, Kassandros ld.
Lysimakhos ise Keltler ile savayordu. Demetrios, Yunanistana geti ve Makedonya tahtna
oturdu (M. 294).

talya'da M.. 298 ylna gelindiinde, Samnis savalar (nc Samnis savalar) tekrar
balamt. Roma Samnisler, Etrskler ve Umbria'llarla bouuyordu. M.. 295 ylnda
Roma ordusu, birleik kuvvetleri manevralar yaparak birbirinden ayrd ve yendi. Sonra da
Samnis topraklarn talan etmeye balad. M.. 290 ylna gelindiinde Samnisler pes etmi

209
ve Roma bada olmay kabul etmilerdi. Samnisliler bamszlklarn yitirdiler ve 40 yl
Roma ile savamann bedelini tm topraklarn kaybederek dediler.

Artk Roma durmadan ilerliyordu. M.. 290 ylnda Sabinler ve Praetuttiiler boyun ediler.
Bunlar " sine suffragio " Roma yurtta oldular. Topraklar, yoksul Romallara datld. M..
290 ve 286 yllar arasnda, Roma, Etrsk ve Umbriallara da boyun edirdi.

M.. 289 ylnda, Anadoluda, skenderin generalleri birbiri ile hesaplarken, Romada ilk
bakr sikke (Aes Grave) basld. Sikke basmak senatoya ait bir hakt. Senato bu grevi, l
bir komisyona vermiti. Tabii, bu l komisyon yeleri de, Romada her devlet grevinde
olduu gibi, her yl yeniden seilirlerdi. Sikke basmndan ksa bir sre sonra, Roma senatosu,
Roma dnda grev yapan komutanlara da sikke basma hakk verdi.

Kimse, Demetriosun Makedonyaya sahip

olmasn istemiyordu. Msr hkimi Ptolemaios,
M..288 ylnda, byk bir donanma ile
Yunanistana geldi. Epeiros kral Pyrrhos ve
Lysimakhos, Makedonyaya girerek, etraf yakp,
yktlar. Demetrios savamak istemiyordu, ama
ordusu, bu duruma ba kaldrd. O da, ufak bir
kuvvetle, Kaunosa kartma yapt. Baz kentleri
ve Mileti ald. Ama Demetriosu, Lysimakhosun
olu Byk Agatokles ordusu ile izliyordu.
Demetrios, Frigyaya ekildi, niyeti douya
Seleukos topraklarna gemekti. Ama ordusu alk
ve vebadan yar yarya azald. Demetriosun
nemli bir gc kalmamt ve i Anadoluda
skp kalmt. Toros dalarndaki geitler
Seleukosun askerlerince tutuluyordu. Demetrios,
kandrmaca ile savamadan, Toroslar geip, M..
285 ylnda Tarsusa indi. Seleukosun
Pyrrhus kararghna bir gece baskn yapt, ama yakalanan
kendi oldu. Seleukos, onu, Orontes nehri
zerindeki Apameia kentinde konuk muamelesi ederek tuttu. Demetrios, hep kral olarak
yaamt, buray kendi iin bir tutsaklk olarak grd ve M.. 283 ylnda ld. Atak ve
gl olan Demetrios lm, ama bar daha gelememiti.

Anadoluda ise, Demetriosun sahneden ekilmesi ile Thrakia ve Bat Anadolunun hkimi
Lysimakhos idi. Lysimakhos, Msr firavunu 1. Ptolemaios Soterin kz Arsinoe ile
evlenmiti. Lysimakhosun baka karlar ve onlardan ocuklar vard. Olu Agatogles iyi bir
komutan olduu iin ordu tarafndan seviliyordu. Ve taht varisi gibi grlyordu. Arsinoenun
ocuklar ufakt. Ama Arsinoe taht Agatoklese brakmaya niyetli deildi. Arsinoe, komplo
kurarak, babasna ihanetten Agatoglesi yakalatp, mahkeme ettirmeden, gizlice ldrtt
(M.. 284 veya 283). Bat Anadoluya yeniden huzursuzluk gelmiti. Agatoglesin kars
Lysandra, ocuklarn da yanna alarak Seleukosa snd. Agatoglesin dostlar, ilerinde
Bergama kalesinde Lysimakhosun hazinesini korumakla grevli Filetairos olmak zere,
Seleukosu yardmlarna ardlar.

210
Son hesaplama

M.. 281 ylnda, Seleukos ordusu ile Anadoluya girdi. Geerken, blgelerden ve Kent
devletlerinden yardm gryordu. Bunu duyan Lysimakhos da anakkaleyi geip, ordusu ile
Anadoluya girdi. ki ordu, M.. 281 ylnda, Manisann (Magnesiann) kuzeyindeki
Kurupedion ovasnda karlatlar. Byk skenderin, sona kalan iki byk generali,
mrlerini sava alanlarnda geirmilerdi. Lysimakhos 80 yanda, Seleukos 77 yandayd.
Sava Seleukos kazand ve Lysimakhos ld. Bylece Trakya (Thrakia) ve Bat Anadoluda
Lysimakhos dnemi bitti. Seleukos (Selefkos) ve hanedan dnemi balad.

Kurupedion savandan sonra Seleukosun topraklar, Dou Karadeniz kylar ve Dou

Anadolu hari tm Anadoludan ndus nehrine kadar olan topraklard. Seleukos amacn
gerekletirmiti. Ynetimi olu Antiokhosa brakarak Makedonyaya ekilmeye karar verdi.
Yolda giderken, Lysimakhosun bakentinde, onuruna verilen bir kuban treninde, Ptolemaios
Keraunos tarafndan ldrld. Bylece, Byk skenderin son generali de, M.. 280
ylnda, siyaset sahnesinden ekildi. Seleukosu ldren Ptolemaios Keraunos, Msr firavunu
Ptolemaiosun oluydu ve aniden fkelenerek adam ldrmesi ile n yapmt. Bu nedenle de
ona Yunanca imek anlamna gelen Keravnos (Keraunos) denmiti.

M.. 280 ylnda hareketlenmi olan Keltlerden Boi kabilesi Bohemya ve Moravyaya
inmiti. Boiler Bohemyaya isimlerini verdiler. Buralarda zengin maden ocaklarn ilettiler
ve demirci atlyeleri kurdular. Tekrar hareketlenmeye balayan Keltlerin imdi bol silahlar
vard. Mzraklar, ken azl kllar iyi kalite demirden yaplmt. Sava arabalar
salamd ve yanlarna her cins yedek malzemeyi bol bol almlard.

Keltler gneye doru tekrar hareketlendiklerinde koldan yrdler. Belg (Bolg, Bolgios,
Belgius) denenler Albania (Arnavutluk) ve Manastr zerinden Eperios ve Teselyaya doru
yneldiler. Sol kanat Keltleri Rodop dalar boyunca ilerleyerek Selanik zerinden Trakyaya
gidiyordu. Merkezde Tektosag arlkl Keltler akyordu. Onlarn nlerinde sava kabilelerin
yaad kartal yuvalar ile dolu dik ve sarp dalar vard. Bu sarp dalar doal birer kaleydiler.

skenderin Generallerinin mcadelesi sonunda, Msra hkim olan Ptolemaiosun topraklar

dnda, Byk skender tarafndan ele geirilen tm topraklar, skenderin lmnden 43 yl
sonra, Seleukos tarafndan tekrar tek elde toplanm ve bir btnlk iinde ynetilir olmutu.
Seleukos lnce, skender mparatorluunun toprak birlii fikri de onunla birlikte lm oldu.
Bu fikir artk bir daha ortaya kmayacakt. skender imparatorluunun topraklarnda
byk devlet kuruldu. Msrda Ptolemaioslarn firavun olduu Msr krall hayatna devam

211
etti. Trakyann bir ksmnda, Anadoluda ve Suriyede Seleukoslarn kral olduu Seleukos
krall kuruldu. ncs Makedonya krall idi. Makedonya krallna, lene kadar yani
M.. 279 ylna kadar, Seleukosu ldren Ptolemaios Keraunos hkmetti.

Byk skenderin, M.. 334 ylnda, Anadoluyu geerek, Perslerin zerine yrmeye
balamasndan bu yana 54 yl gemiti. Yukardaki satrlar, yani skenderin lmnden
sonraki Anadolu tarihini okuyanlarn, nasl zor okuduklarn tahmin ediyoruz. Bizim okumaya
takatimizin yetmedii, yukardaki zet tarihe, Anadolu insan yaayarak dayanmtr. Burada
kullandmz Anadolu kelimesi, tabii ki tm Anadoluyu kapsamamaktadr. Sz konusu
topraklar, Kzlrmak nehrinin batsnda ve gneyinde yer alan topraklardr. Bu gnk blge
snflamamzla, Bat Karadeniz, Marmara, Ege, Anadolu ve Akdeniz blgelerini kapsayan
yerlerdir. Dou Karadeniz ve Dou Anadolu kapsam d kalmtr. Gney Dou Anadolu ise
(Kuzey Mezopotamya) ksmen sz konusudur. Burada, sz ettiimiz Anadolu, Anadolunun
tmn artrmasn diye, bu topraklara n Anadolu diyelim. n Anadolu Hititlerin hkm
srd topraklardr. n Anadolu, nce Friglerin sonra Lidyallarn hkm srd, on ve
Aiol kent devletlerinin kurulduu topraklardr.

Geen 54 yl iinde nesiller deimitir. skenderin komutanlar, birbiri ile boazlarken,

aslnda n Anadoluyu boazlamlardr. n Anadolu iinde her an dolaan iki, ve daha
fazla ordu. Ordu deyince 10.000, 20.000, 30.000 piyadeyi ve 5.000, 10.000 svariyi ve filli
birlikleri kastediyoruz. 10.000 kiilik ordu demek, orduyu takip eden serseriler, din adamlar,
fahieler, ocuklar, satclar, meyhaneciler ve l soyucu ve gmclerle herhalde 20.000
kiiden fazla eder. te byle ordular, n Anadoluda iki nesil dolamlardr. Senede en az iki
defa birbirleriyle savaa tutumulardr. Kentler senede bir iki defa el deitirmitir. Kentler,
kyler, neden olduunu bile bilmedikleri bir savata, her gelen orduyu beslemek zorunda
kalmlardr. Ordular besleyince, kendileri a kalm, eer, ordular beslemeyi reddederseler,
yamalanp, yine a kalmlardr. Bu dnemde, alk, rza gemeler, lmler, zorla askere
almalar sanki n Anadolunun kaderidir. n Anadoluda, aileler paralanmtr. Diller,
orijinler, kabile balar unutulmutur. Kyler, Kentler fakir dm, kltrleri yok olmutur.
Bu 54 yl iinde, doan ve len nesillerden, geriye kalan, eskinin gelenek ve grenekleri
yerine, skenderin Generallerinin ordularnn kltrdr. Zengin kentler fakirlemi, fakir
kentler, fakirliklerini aln yazs saymlardr. Asiller yok olmulardr, tccarlar ekip
gitmiler veya erimilerdir. Snflar alt st olup, neredeyse kle, vatanda ayrm bile
kalmamtr. skender Generallerinin ordular, n Asyay, alk, zavalllk ve fakirlikte ortak
paydasn bulan bir sosyalizasyona uratmlardr. n Asyada doup, len nesiller, artk
Hititleri bilmezler, Frigyay Lidyay yer adlar sanrlar. Kral mezarlarn, tmlsleri ve
hatta yklan pek ok kenti oktan unutmulardr. Yerel adetler, yerel tavrlar ve byklerden
aktarlan bilgiler uup gitmitir. Yeni doanlar dnyay ve yaam, byle sanrlar.

Tarihiler, bu dneme Helenistik dnem diyorlar. Bizce bu dnem kimliklerin kaybolduu ve

herkesin aresizce Helen kimliine brnd dnemdir. Bu dnem n Anadolunun lime,
lime olup, sonra tekrar btnletii dnemdir.

212
Delfi Soygunu

Bu srada kelt Belgler Makedonyaya kadar gelmilerdi. Belg ve Makedon ordusu

karlatlar. Keraunosun ordusunda ortada tam bir blok oluturan falanks vard. Uzun
mzraklar ile ve birbirlerini koruyan kalkanlar ile nnde durulamaz bir g grnts
veriyordu. Keraunosun kendisi de bir sava filine binmi sava filin zerinden ynetiyordu.
Keltler atlyd, svarilerin yannda seyisleri ile birlikte yedek atlar vard. Keltler demirden
ar, bronzu delebilecek gte, mzraklar yaparak svarilerine vermilerdi. Bu ar mzraklar
hem Falanks sralarn dattlar ve hem de Keraunosun filini ldrdler. Keraunos Keltlerce
yakalanarak para para edildi, kafas bir mzraa taklarak herkese gsterildi. Makedon
ordusunun byk bir ksm lm veya yaralanmt. Hayatta kalanlar da teslim oldular.

Belgler, esirlerin gen ve gzel vcutlularn seerek, uzun sren bir kurban riteli ile
Tanrlarna kurban ettiler. Ayrca elde ettikleri ganimetin de bir ksmn yine Tanrlarn hakk
diye yakarak Tanrlarna ulatrdlar. Sava kazanan Belglerin nnde Teselya duruyordu.
Keltler hibir direnle karlamadan Teselyay soydular. Kelt arabalar zengin ganimetlerle
dolup, tayordu.

M.. 279 ylnda Pyolemaios Keraunosun lmnden sonra Makedonya tahtna, Antigonos
Monoftalmosun torunu Antigonos Gonates geti. Bundan sonra, Makadonia saltanat
Antigonos slalesinin oldu. Ancak Keltler Makedonya ve Yunanistanda olduu srece
saltanat ancak kt stnde olabilirdi.

Kurupedion savandan sonra, kendilerini tehdit altnda hisseden Bitinya (Bithynia), Bizans
(Byzantion), Kadky (Kalkhedon), Karadeniz Erelisi (Herakleia Pontika) ve Pontos birlik
oluturdular. Bu birlik, caydrclk ynyle, onlar hem 1. Seleukosa ve hem de 1.
Antiokhosa kar korumutur. M.. 279 ylnda, Pontos biraz daha genileyerek, topraklarna
Herakleia Pontikay da katt. Pontosun banda, hala I ci Mithradates bulunuyordu.

Agatoklesin ldrlmesinden sonra, Seleukosdan yardm isteyenler arasnda Bergama

kalesinde Lysimakhosun hazinesini koruyan komutan Filetairosda vard. Filetairos,
Paflagonyann Tios kentinden gelmiti. Kurupedion savandan sonra, Filetairos, Bergamada
bamsz bir devlet kurmak iin hazrlklara giriti. Seleukoslarn kargaay yattrmak iin
uramasndan istifade ederek, kuvvetli bir ordu kurdu.

Seleukos devletinin kurucusu 1. Seleukos, M.. 280 ylnda ldrlene kadar, hem i
mcadelelerle, hem yerel krallklarla, hem Msrla (Ptolemaioslar) ve hem de Galat (Keltler)

213
larla uram, mr sava meydanlarnda gemiti. 1. Seleukos ldrlnce, Msr, Milet
kent devleti ile anlaarak Anadolu kylarn igal etti. Zaten, Pamfilya ve Termessosu daha
nce ele geirmiti. Sonra, Karya, Likya, Kilikya kylarna yerleti. Bylece, Seleukoslar
kurulduktan ksa bir sre sonra, denizle irtibatlar kesilmi, bir kara devleti olmulard.

Keltler M.. 279 kn kuzeyde geirdikten sonra, M.. 278 ylnda gneye Yunanistana
doru inmeye baladlar. 150.000 piyade ve her birinin 2 yedek at ve seyisi olan 20.000
svari, kabilelerin federatif birliinde seilmi olan bir sava efi ynetiminde hareket
ediyorlard. Geride kalan ihtiyar, kadn ve ocuklar korumak zere arabalarnn yannda
15.000 yaya ve 3.000 atl brakmlard. Keltler Yunanistana yamaya gidiyorlard, yoksa
amalar orada yerlemek deildi. Bu nedenle ailelerini geride brakmlard. Yamadan sonra
geri dnp, aileleri ile birlikte Trakyaya doru yollarna devam edeceklerdi.

Teselyaya gelenler, kentlere saldrmadlar. Vakitlerini krlarda geiriyorlard. Btn kentler

yamadan kurtulmak iin Keltlerin (Galatlarn) istedii byk sava vergilerini veriyorlard.
Bu srada birtakm Keltler de (Galatllar) Hellespontos (anakkale) kylarna varmlard.
Gelip bir sre durduklar bu yere sonradan onlarn ismine izafeten Gelibolu denecekti.
Keltlerin (Galatlarn) byk ounluu yaklaan k Olympos dann alak yamalarnda
toplanarak geirdiler.

Yazn Galatlarn (Keltlerin) gneye yaptklar akn, Persleri de durdurmu olan Thermopylai
geidinde durduruldu. Yunan kentlerinin mterek ordusu 23 ay Galatlar durdurdu ise de
sonunda zld. Galatlar Thermopylaiden geerek Defli kentine doru akmaya baladlar.
Grek ordusunu yok olmaktan yine Atina donanmas kurtarmt. Atina tekneleri yenilmi
Yunan savalarn alarak sava alanndan ekildi.

Galatlar (Keltler) Delfinin asrlardr birikmi olan hazinelerine gz dikmilerdi. Zor da olsa
Delfiye girip, yamaladlar. Tayabilecekleri her eyi alarak, geri dnp, evlerinin yolunu
tuttular. Defli kentinden ok zengin bir hazineyi alm, kentin birikiminin canna okumulard.
Bu Yunan halknn bardan taran damla oldu. imdi hem Yunan kentleri ve hem de
Makedon halk silahlanm Keltlere saldrmann frsatn kolluyordu. Keltler Yunanistan ve
Makedonyadan geri ekildiler. Bir ksm Bat Balkanlarda (Srbistan, Karada, Bosna,
Arnavutluk, Hrvatistan) yerleerek, bu blgeyi Keltletirdiler. Bazlar Drava ve Sava
arasndaki Pannoniada (Gneybat Macaristan) durdular. Bazlar kuzeye doru yollarna
devam ederek Bohemyaya ve hatta ilk geldikleri topraklara kadar geri dndler. Bir ksm ve
zellikle Volk-Tektosaglar Batya doru dnp, Galyadaki akrabalarnn yanna, Toulousea
gittiler.

Bu noktada bir efsane anlatla gelmitir. Olay Strabon, Justinus, Aulus-Gelle, Dion Cassius
ve daha pek ok tarihi anlattna gre efsaneden daha hakiki bir ey olmaldr. Dn
srasnda, Tektosaglarn arasnda salgn hastalk kar. Khinler bunu Defli tapnann
soyulmas zerine Apollonun hmna balarlar. zm Keltlerde (Galyallarda) Apollonun
bir nevi karl olan In, sularn ve gllerin tanrs Belen (Belenos) e kurban
sunmaktan gemektedir. Galyallar, Defli yamasndan elde ettikleri hazineyi Toulousedaki
Bellen tapnann yaknndaki gle atmaldrlar. Bu gl zerine daha sonra Saint Sernin
kilisesi ina edilecektir.

Hazine kymetli talar ve mcevheratn dnda 110.000 adet yarm kilo gm ve 1.500.000
adet yarm kilo altn kapsyordu. Mthi bir arlk ve mthi bir zenginlikti. Galyallar
byk bir trenle bu hazineyi sulara braktlar. Bu Galyallarn dinlerine ne denli bal

214
olduklarn gsteren iyi bir hikyedir. Daha sonralar Julius Caesar, Galyallarn dinlerine ok
dkn olduklarn her frsatta vurgulayacaktr.

Bu srada Volk-Tektosaglarn ve Tolisto-Boilerin byk bir ksm Trakyadaki Galyallara

katlmaya karar verdiler. Kadn, oluk, ocuk toplanmlar ve balarna Acikorios gemiti.
Trakyadaki Keltlerin bir ksm Leonorun, bir ksm Lutharn ynetimindeydiler. Galyallar
(Galatlar) hep beraber imdi, Marmara ve Boazlardan Asya tarafna bakyorlard.

1. Seleukosun lmnden sonra yerine geen 1. Antiokhosun urat ilk ilerinden biri,
Kelt saldr ve aknlarn gslemek olmutur. M.. 275 ve 274 yllarnda, 1. Antiokhos,
Keltlerle (Galatlarla) arparak, onlarn gneye doru yaylmasn nledi.

Volk-Tektosaglarn akn

215
Morya

Morya haritas

M.. 281 ylnda, Seleukoslar Pencap ve Afganistan terk etmek zorunda kaldlar.
Makedonyallarn Hindistandan atlmasndan sonra, Moryalar kuzey Hindistan ve belki
Gney Hindistann bir blmn kapsayan bir mparatorluk kurdular. Moryalar
mparatorluunun en parlak zaman imparator Asoka dnemidir (M.. 273237). Bu
dnemde Hindistanda kk iletmeler hkimdi ve retim ilikileri fazla gelimemiti.
Kleler vard, ama kk iletmelerde ve ev ilerinde kullanlyorlard.

Hindistandaki geni topraklar ya kurutulmak veya sulanmak istiyordu. Her taraf ormanlarla
kaplyd ve ekilebilir arazi yeterli deildi. Ekilmi topraklardaki rnler de srekli vahi
hayvanlarn tehdidi altndayd. retim artn salayabilecek yeterli teknik gelime daha
yoktu. Zorluklarla baa kabilmek iin toplum ilkel bir ortaklk sistemi ile rgtlenmiti.
Ortak ky topluluklarnda mlkiyet ortakt. Bu retim ilikisi servet ve sosyal farkllamay
geciktiriyordu. Kyler, kabileler eklinde kendi ilerine kapank yayorlar, ticari faaliyette
bulunmayp, kentlerle pek iliki kurmuyorlard. Her kyn kendi ynetimi vard. Devlet ise
vergiyi kiilerden deil topluluklardan alyordu.

Hindistan deiik etnik topluluklardan olumutu. Topluluklarn gelimilik dzeyi de eit

deildi. Moryallar tek bir idari sistem uygulamadlar. Her yrenin kendi zelliklerine uygun

216
idari yaplanma gsterdiler. Bu durumda Morya mparatorluunu oluturan kabileler ve
devletler zerk durumlarn korudular. Bunlar merkezi devlete vergi veriyor ve Morya ordusu
iin silahl bir gurup besliyorlard.

Morya mparatorunun gc ordusundan geliyordu. Morya seferlerinde 600.000 piyade,

30.000 atl ve 9.000 filden oluan bir ordudan bahsedilir. Bu byk ordunun iaesi ciddi bir
maddi g istiyordu. Morya imparatorlar rnn altda birini vergi olarak alyor, ayrca
tccarlardan da vergi alyorlard. Topluluklar, kabileler toplu vergi verme dnda angarya
ykmlln de yerine getiriyorlard.

Morya mparatorluu Budizmi resmi din olarak semiti. Budizmin etkisi ile sava, lm
cezas, bask ve ikence, byk av partileri ortadan kalkmaya balad. Hatta hayvan
hastanelerinin yapmna giriildi. Toplum, Budizm sayesinde bu ileri admlar atarken,
imtiyazlar kaybolan Brahmanlar, Budizm ile mcadeleye baladlar. Bu mcadele ve kast
sisteminin bu mcadeleye katks, ilerde Budizmi Hindistanda geriletmeye balayacaktr.

217
skenderiyeler

Seleukoslar, skenderin yolundan giderek, devletlerinin temelini, yeni kurduklar 400e

yakn kente baladlar. Bunlarn bazlar, Antakya (Antiokheia) gibi, dnya apnda ticaret ve
sanayi kentleri oldular. Seleukos devleti zaten ticaret yollar zerindeydi. Perslerden devrolan
miraslar iinde, Babil, am gibi eski ve nemli ticaret merkezleri, alm ticaret ve kervan
yollar vard. Seleukoslar ticaretin ve bunun iin kentlerin neminin farkndaydlar. lkenin
eitli yerlerine, katoika denilen askeri yerleme merkezleri kurdular. Bu merkezlerin ou,
zamanla kentlere dntler. Ordughlarn, askeri yerleim merkezlerinin kentlere dnmesi,
sadece Seleukoslara ait bir geliim deildir. Her devlette ve tarihin her kesitinde, ordunun
yerleim yeri olarak kurulan yerleimler, ksa sre iinde kentlere dnmtr. Son yzyla
gelene kadar hareket eden bir ordunun peinden fahielerden, din adamlarndan, satclardan,
tccarlardan, l soyuculardan, l gmclerden vs olumu bir kalabaln gittiini
dnrsek, bu geliimi normal karlarz. Ordular pelerinden kendi byklklerinde bir sivil
kalabal srklemilerdir.

Byk skenderin, ssos savandan sonra, skenderiye'yi (Aleksandreia) kurduunu

sylemitik. zmir (Smyrna), Bayraklda kurulu idi. skender, zmirin, Kadifekale (Pagos)
zerinde tekrar kurulmasn istedi. ehrin yeniden kuruluu, Antigonos tarafndan balatld.
ehrin yeniden kuruluunu bitiren ise Lysimakhosdur. Smirna (Smyrna), kurucusu olarak
Byk skenderi kabul etmitir.

skenderden sonra Anadoluya hkim olan Antigonos, znik gl kysnda Antigonya kentini
kurmutur. Kentin ad, sonradan, Lysimakhos tarafndan Nikaia (znik) olarak deitirilmitir.
Efes kentinin, ilk kurulu yeri ovadr. Efes, imdi kurulu bulunduu Blbl da eteklerine,
Lysimakhos tarafndan tanmtr.

Byk skender, ele geirdii topraklarda, 70 kadar Aleksandreia adl kent kurmutu. Bu
kentlerin hepsi, Grek kenti stilinde kurulmu kentlerdir. Bu ehirlere, Makedonyallar, Grekler
ve yerli halk kozmopolit bir tarzda yerletirilmiti. Ama, hem ticaretin gelimesi, hem Helen
kltrnn yaygnlamas ve hem de halklar aras bir kaynamann salanmasyd. Kentler,
Yunan modelinde olduu gibi, i ilerinde serbest braklmlard. Kendi ynetimlerini
oluturmular ve kendi kanunlarn yapmlard. Bundan sonra oluacak olan krallklar
dneminde, bu kentler, ticaret ve kltr merkezleri olarak, varlklarn srdrmlerdir. Bu
kentlerin en nemli ilevi, ortak dil olarak Yunancann kullanlmasn salamak olmutur.
Bylece, dil birlii, birka nesil iinde salanarak, halk kendini Yunanl saymaya balamtr.
Yani, Aleksandreialar, kimlik deiimine neden olmulardr.

218
skenderiye feneri (temsili)

skenderin, daha nce bahsettiimiz, kent kurma politikasn en iyi uygulayan krallk
Seleukos krall olmutur. Seleukoslarn egemen olduu ok geni alanlarda, ok deiik
toplumlar yaamaktayd. Seleukoslar, stratejik noktalarda, byk yollarn ve byk nehirlerin
yannda, liman zellii olan kylarda pek ok kent kurmulardr. rnein, Seleukos1. Nikator
(M.. 312 280), 60 kadar kent kurmutur. Kurulan bu kentlerin pek ou nceden varolan
kentlerdir. Seleukoslar, bu kentlerin adn deitirip, yeniden iskn etmilerdir. Bu kentlere
verilen zel imtiyazlarla, ticaret gelitirilmi, retim arttrlmtr. Seleukos I tarafndan
kurulan kentlerden biri de Urfada eski bir kent kalntlar zerinde ina edilen Edessa
kentidir. Kent adn skenderin doduu kentten almtr. Bu kent gelecekte mozaik talaryla
ve Amazon kadnlarn tasvir eden mozaikleri ile nlenecektir.

Kurulmu Aleksandreia'lar arasnda, Msr'dakinin tarihte zel bir yeri vardr. imdi, biraz bu
kentten, skenderiye'den bahsedelim. Atina yzyllar boyunca bir sanat, fikir ve kltr
merkezi olmutu. Bu vasfn daha epey bir sre devam ettirecekti. Ancak, skenderiye
kurulduktan ksa bir sre sonra, fikir nderlii, bir ticaret kenti olarak kurulan skenderiyeye
geti.

skenderiyenin Kurulu olduu Msr, firavun Ptolemaios'un Msr' idi. Saray dili
Yunancayd. Ptolemaios, skenderin yakn arkada idi ve Aristo'nun fikirlerini, o da
benimsemiti. Firavun olduktan sonra, bilimsel aratrmalar dzenleyebilmek iin ok gayret
gsterdi. Ptolemaios (Ptolomeus), bilime daimi para yardm salayan ilk yneticidir. Ondan
nce, para dzenli deil, zaman zaman veriliyordu. rnein, skender de Aristo'nun
aratrmalarna para yardm yapmt. Ptolemaios, ilk olarak skenderiye Mzesini kurdu.
Bilimsel aratrmalara ayrlan fon nedeniyle, iki, nesilde ciddi ilerlemeler kaydedildi.
Geometrinin babas Euklides; Dnyay boyutlandran ve apn 50 millik bir hata ile
belirleyen Eratosthenes; koni kesitlerini len Apollonius; lk gkyz haritasn izen
Hipparkhos; lk buharl makinay bulan Hero; bu bilim adamlarnn en tannmlardr.
Arkhimedes (Arimet), tahsili iin Sirakza'dan (Syrakusa) skenderiyeye geldi ve Mzeye
srekli hizmetlerde bulundu. Herophilos, hayvanlar zerinde ameliyatlar yapmaya balad.

skenderiye, yzyllarca, bilimsel aratrma merkezi oldu. Ancak, sorun, dogmadan geldi.
Dogma ve bilimsel dnce hi bir zaman bir arada olamamlardr. Bilim, fikri hr, vicdan
hr insanlar ister. 1. Ptolemaios zamannda, o bir hami olarak, bilimsel dnceyi destekliyor

219
ve her trl tesirden uzak tutuyordu. Mzenin hocalar ve yneticileri, firavun tarafndan tayin
ediliyor, maalarn da devlet veriyordu. Sonra, Ptolemaioslar Msrllatlar. Msr dininin ve
din adamlarnn etkisi artt. Mze, dinin ve din adamlarnn etkisinde aratrma ruhunu
kaybetti ve artk zgn almalar yaplamaz oldu.

lk Ptolemaios, sadece bilimsel aratrmalar dzenlemekle yetinmedi, ansiklopedik bir bilgi

bankas kurabilmek iin skenderiye ktphanesini kurdu. Buras, sadece bir ktphane
deildi, kitaplar el yazs ile oaltlyor ve darya satlyorlard. Bu, o zamanlar iin ok
ileri bir admdr. skenderiye ktphanesinde, sistematik olarak bilgi toplanyor ve
datlyordu. te, bu, tarihin nemli admlarndan biridir.

Ancak, baar, uygun zamanda olabilir. Zamann uygunluu demek aslnda toplumun eitli
katmanlarnn deiikliklere ak olmas ve bunu benimseme zamannn gelmi olmas
demektir. te, bu nedenle, skenderiyede atlan ileri admlar, retime ve toplumun hizmetine
dnemedi. rnein, Hero'nun buhar makinasn kimse kullanmay dnemedi.
skenderiyede pek ok kitap yazld ama ucuz kitap yazlamad.

Msrdaki skenderiye ksa zamanda nemli bir tp merkezi haline gelmiti. Bundan sonra
hastalklarn tehisinde akl ve tekniin ne karld bir sisteme nclk etti. Herophilos
(M.. 315 260) sinir ve damar arasndaki fark ortaya koydu. Sinirlerin motor yani hareket
iletici ve hissi ilevleri vard. Herophilostan sonra Erasistratos geldi (M.. 300 240).
Erasistratos beyin ile beyincii birbirinden ayrd. Atar damar sistemi zerinde de ayrntl
almalar yapt. Ona gre ruh beyinde oturuyordu. Kalp vcuda kan ve hava pompalyordu.
Genel olarak, Herophilos olsun, Erasistratos olsun, eer ar vcudun iinde ise, yerini tam
tespit edebilmek iin i organlarn durumunu bilmek gerekir, bunun iinde kadavralar
zerinde allmaldr demilerdir. Ancak kadavra almalar yaplp, yaplmad
bilinmemektedir.

220
Seleukoslar

Seleukos, Asyada en geni topraklara sahip olmutu. Kurulan bu yeni devlet Seleukos
(Selefki) devleti, birbirinden farkl halklarn ve lkelerin bir ynyd. Corafyas ok
eitliydi, bu corafyadaki toplumlarn gelimilik seviyeleri, sosyal, dini, kltrel, ekonomik
durumlar ok eitliydi. Gebe topluluklar ve hatta hala avc olan toplumlar, yerleik
kltrler, kent devletleri seviyesine gelmi kent yaamlar, hepsi i ie yayorlard.
Seleukoslar, Msrdan ayran temel e buydu. Mtecanis bir topluma sahip olan Msr ile
her ynden karmak olan Seleukos krall.

Seleukoslar da merkezi bir devlet kurdular, ama bu devletin, merkezi otoritesi

Ptolemaioslarn Msrda kurduklar mertebeye ulaamad. Merkezi otorite ile elien Yunan
tarz site zerklikleri, Seleukos merkezi otoritesini snrlyordu. Gelimi ticaret ve ok eitli
ekonomik faaliyetler, merkezi otoritenin, Msr seviyesine kmasn engelleyen bir dier
unsurdu. Ayrca, merkezi otoriteyi snrlayan bir dier faktr de, Seleukos devletinde oturan,
Yunan ve Makedonyallardan oluan topluluklarn ayrcalkl durumlaryd.

Seleukoslarda da, Msrdaki gibi, hkmdar tanrlatrlmt ve ona resmen taplyordu.

Seleukoslar ecerelerini tanr Apollona balyorlard. ktidarlarnn gcn ise, Babil tanrs
Marduka dayandryorlard. Hem dounun ve hem de batnn, en nemli tanrlarn alarak,
herkesi kucaklamaya almlard.

Topraklarn byk ounluu kralnd. Ama yine de tapnaklara, kentlere ve zel kiilere ait
topraklar Msrdan kat ve kat fazlayd. Sanayi ve ticaret alannda, kraln yetkisi, Msrdaki
kadar tekelci deildi. Seleukoslar devletinde, sanayi ve ticaret alannda faaliyet gsteren zel
ticarethaneler vard.

Kentlerin byk bir ounluu, Grek tarz zerktiler. Halk meclisleri, kurullar, seilen
memurlar, liseleri, beden eitim merkezleri vard. Baz kentler kendi i ilerinde serbest, d
ilerde devlete bal, cumhuriyetler gibiydiler. Ancak, Seleukoslar, sonu itibar ile
kendilerine tam bal ve tam otoriter bir merkezi devlet istiyorlard. Devlet, stratejlerce
ynetilen 27 satrapla blnd. Tm lkede tek para ve tek takvim kabul edildi. Seleukos
takvimi M.. 312 yln, balang kabul etmiti. Buna, Selefkiler a dediler.

221
Pyrrhus Zaferi

Pyrrhus talya'da

Roma, uzun mcadeleler sonunda, balangta ar, ar, daha sonra, kuvvetlendike
hzlanarak genilemeye balamt. nce orta talyada birlii salad, sonra gneye dnd.
Gneyde zengin Yunan kolonileri duruyordu. Torento, skenderin miraslarndan, Epirus
kral Pyrrhusu yardma ard. M.. 280 ylnda, Pyrrhus, byk bir ordu ile talyaya
ayakbast. zellikle filleri ve Teselyal svarileri sayesinde byk baarlar kazand. ki defa,
biri Heraklea'da ( M.. 280), dieri Ausculum'da (M.. 279), Romallar bozguna uratp,
kuzeye srd. Sonra dikkatini, gneye, Sicilyaya evirdi.

Ama imdi karsna, Romallardan ok daha gl bir dman, Kartaca kmt. Sicilya,
Kartacaya ok yaknd ve skenderin yaptklarn bilenler, skenderin bir komutann
yaknlarnda istemiyorlard. Kartaca, 50 yl nce anavatan Tir'in bana gelenleri
unutmamt. Donanmas ile Romaya yardm etti. Pyrrhus'un deniz yollarn kesti. Romallar,
Pyrrhus'a saldrdlar. Beneventum'da, Pyrrhus bozguna urad.

Bu srada Keltler (Galatlar veya Goller), lirya (llyria, Arnavutluun gneyi) zerinden
gneye, Epirus'a doru inmeye baladlar. Pyrrhus, Romallara yenilmiti, Kartacallar deniz
yollarn kesmilerdi, lkesini Keltler tehdit ediyorlard. O da ftuhat emellerini terk ederek,
Epirus'a geri dnd (M.. 275).

Pyrrhus, talyada pek ok baar kazanmt, ama bu baarlarn hi birinden somut olarak
faydalanamad. Sonunda tm zaferleri boa gitti. O gnden beri, bir ie yaramayan, boa
giden zaferlere, Pirs (Pyrrhus) zaferi denir. Pyrrhus, sonunda Yunanistana geri dnmt.
Roma da, M.. 272 ylnda Torentoyu ald. Snrlarn, gneyde, Mesina boazna kadar
geniletti. Torento savalarnn, Roma edebiyatna yarar dokunmutur. Romann

222
kuruluundan itibaren, Yunan kltrnn etkisinde kalmas, Yunan kolonileri ve Yunan
kltrnn stn seviyesi nedeniyle normaldi. Torento savalarndan sonra, Romallar
Greklerden aldklar kltr kendilerine mal ederek, ona eklemeler yapmaya balamlardr.

Livius Andronicus (M.. 285 204), Roma edebiyatn balatan kii kabul edilir.
Andronicus, Torento sava sonunda, Romal bir patriciye kle olmutur. Romada Latince
renmi ve bir sre sonra azat edilmitir. Azat edildikten sonra efendisi Liviusun adn
almtr. Andronicus, Yunan komedi ve trajedilerini, tercme ederek, Romallarn bunlarla
karlamasn salamtr. Homerosun Odysseiasn Latinceye evirmi ve bu eser, uzun
yllar okullarda ders kitab olarak okutulmutur. Andronicus, orijinal eserler de yazmtr.

Livius Andronicus ile ayn dnemde, ozan Naevius (M.. 265 202) da yaamtr. Hiciv
ieren komedileri, az sayda da olsa trajedi ve destanlar vardr.

223
Romann talya Hakimiyeti

Roma, talya'y ele geirince, hkimiyetini gvence altna alma almalarna balad. lk
ilerden biri olarak, bir sr Latin yerleimleri kurdu. Paestum (M.. 273), Beneventum
(M.. 268), Aesernia (M.. 263) ve daha sonralar Brundisium (M.. 244), Spoletium
(M.. 241) bunlarn birkadr. talya savalar srasnda, Roma'nn politikas, zorbaln ve
cmertliin bir karm idi. Roma zaferlerini, toptan ldrmeler (M.. 314 de Aurunei'de
veya M.. 304 Aequi'de olduu gibi), geni topraklara el koyma, insanlar ynla
kleletirme gibi eylemler izliyordu. nc Samnis savann be yl boyunca (M.. 297
293), 60.000 'den fazla talyan kleletirdii hesaplanr. Ancak, sava kazandktan sonra
Roma'nn davran deiiyor, her iki tarafnn da yararna zmler uyguluyordu. Pek ok
talyan topluluklar, bu nedenlerle, Roma ile savamak yerine, ona kendi istekleri ile baml
hale geldiler. Roma, bu devletlerden vergi veya hara almyordu. Badaklar, Roma ile
beraber savap, talandan pay alyorlard. Yani bir eit ortaklk kurulmutu.

Roma, tm talyaya boyun edirdikten sonra, onu tek bir devlet olarak rgtlemedi. Tm
siteleri, anlamalarla, karmak bir federatif yap iinde toplad. Anlamalar, birbirinin ayn
deildi. Her kent veya blgenin zellikleri ve tarihi sreci dikkate alnmt. Yine, her eyi
balayan esas kural eitlikti. Siteler, kentler kendi i ilerinde serbesttiler, rf ve adetlerini
koruyorlard. Ancak diplomatik iliki kuramaz, kimseye kendiliklerinden sava aamazlard.
talyadaki halklar iinde Romann ban ok artan Samnitlerin, Lukanyallarn ve
Biruttienlerin fazladan, byk topraklar ellerinden alnmt ve dier halklarla temas
kurmalar tamamen yasaklanmt.

Fethedilen topraklarn bir ksm gzde kiilere verildi. Bir ksm topraklar, ager publicus
(amme arazisi, devlet arazisi) oldu. Ager publicuslar, patricilere ve zengin pleblere kiraland,
yani verildi. Bir ksm topraklar da, ek bedel karl eski sahiplerine brakld. Fetihlerden
Roma hazinesinin kazand paralar, yeni fetihler iin kullanld. Roma vatandalarnn eline
geen topraklar da, byk ahsi servet sahiplerinin ortaya kmasna neden oldu. Biriken
kapitalin bir ksm, endstri ve ticarette harcand. Ekonominin bu iki dal, talyann fethine
paralel geliti. Askeri tehizata duyulan ihtiya, maden iiliini ve silah yapmn ilerletti.
Romaya byk n kazandran yollarn yapmna baland. Gney ve gneydouya giden
Appian yolu, dou ve kuzeydouya giden Latin ve Flaminia yollar, kuzeybatya giden
Aurelia yollar, bu dnemde yapld. Yollarn yapm, hem askeri hareketlilii ve hem de
ticareti daha da gelitirdi. Sonuta, talyann fethi, tm Romallara yaramt.

224
Roma'da, ynetici snf, zenginliini, yamadan, ticaretten veya nerden elde ederse etsin,
sonunda i toprak mlkiyetine gelip dayanyordu. Bu ynetici snf iinde soylular bir
sekinler katman oluturuyorlard. Ynetici snfn gvenlii, Roma siyasi kurumlaryd.
Grnte, tm tam yurttalarn katld bir halk meclisi, majistralar bir yllna seiyordu.
Eski majistralardan da senato oluuyordu. Seimle oluan pek ok meclis vard (comitia). Bu
comitia'lar sava, bar gibi ok nemli konularda, ciddi sulamalarda veya yasa nerilerinde
karar verme yetkisine sahiptiler. Ancak, bu comitia'lar majistralar toplantya
arabiliyorlard. Halka hitap etme ve neride bulunma hakk da majistralardayd. Meclisler,
nerileri tartmadan, deitiremeden ya kabul, ya red ederlerdi.

Roma cumhuriyetinin, en nemli iki meclisi yzler meclisi (comitia centuriata) ve kabileler
meclisi (comitia tributa) idi.

Comitia tributa 35 kabileden oluuyordu. Yani tm Roma vatandalar bu 35 kabileden (tribu)

olumu kabul ediliyordu. Drt kabile kenti temsil ediyordu, on alt tane kabile kente yakn
topraklar iin, on be tane de daha uzak topraklar iin ayrlmt. Oylama esnasnda her
kabilenin bir oyu vard. Kentte yaayan topraksz vatandalar, kent iin ayrlm bu drt
kabilenin birinin iinde yer alyorlard. Topraksz yurttalar saysal olarak ne kadar ok olursa
olsun, meclis iinde sadece drt oylar olabiliyordu. Yani topraksz yurttalarn haklar, toprak
sahibi olanlara nazaran daha fazla snrlanmt. 31 adet olan krsal kabile ise toprak
sahiplerinden oluuyordu. Krsal kesim tribular iinde yer alan iftilerin, kente varmas, yol
koullar nedeniyle ok zordu. Ayrca kk iftilerin, ilerini brakp, kente oylamaya
gelmeleri de ekonomik adan zordu. Ayn tribu iinde yer alan ufak toprak sahipleri, byk
toprak sahiplerine, her adan baml idiler. Bylece, sistem varlkl toprak sahiplerini
kayran bir sistemdi. Comitia Tributa da byk toprak sahiplerinin isteklerine uygun karar
veren bir meclisti.

Comitia Tributa, finansal majistralar yani kestrleri ve bayndrlk yksek memurunu (Curule
Aedile) seerdi.

Dier meclis olan Comitia Centuriata, Romallar yalarna, servetlerine ve oturduklar yere
gre snflandryordu. Her tribudaki (kabiledeki) Roma yurttalar servetlerine gre 5 snfa
ayrlyorlard. Her snf ta kendi iinde, yaa bal olarak ikiye ayrlyordu. Bylece 350
centuria oluuyordu. Ayrca valyeler iin 18 centuria, ok fakirler iinde 5 centuria daha
ayrlyordu. Yani vatandalar toplam 373 centuria iinde snflanm oluyordu. Comitia
Centuriata'da oy kullanmak asndan ise, kabilelerin (tribu) 175 (ya ayrmnda, genlerin oy
hakk olmamas) ve valyelerin 18 centuria's toplam 193 centuria oy kullanyordu. Comitia
Tributa'da olduu gibi, her centrua'nn bir oy hakk vard. Buradaki oy kullanma ekli, daha
nce anlatlmt, hatrlanaca gibi, nce 98 birlik oy kullanyor, sonu belirlenmise geri
kalan 95 birlik oy kullanmyordu. Bu sistem de, byk toprak sahiplerinden yana alan bir
sistemdi.

Comitia Centuriata, yarg majistralar, praetorlar, consulleri, yani zetle imperium hakk
olan majistralar seiyordu.

Mlk sahibi yurttalarn be snfa ayrlmas, mal varl zerinden alnan ve askeri giderleri
karlamakta kullanlan, bir dolaysz verginin " tributum " 'un alnmasn daha kurall hale
getiriyordu. M.. 406 ylnda, Veii kuatmas srasnda, askerler 10 yllk bir gelir kaybna
uramlard. Tributum, bu gelir kaybn tazmin etmek iin konmutu. Daha sonralar,
ordunun giderlerini karlamakta kullanlmaya baland.

225
Roma Manevi Dnyas

talyay ele geiren Romallarn manevi dnyasna bir gz atalm. Romallarn inancna gre,
etraflarnda ok sayda ruh bulunuyordu. Bu ruhlar memnun etmek iin, tam zamannda ve
ritele tpatp uygun tapnlarn yaplmas gerekiyordu. Bu evredeki ruhsal kudretlere
numen (oul olarak numina) denirdi. Numenler ya nesnelerin iinde yer alrlar veya
birtakm fiillere uygulanrlard. rneklersek, tarlann srlmesine bir ruh, gbrelenmesine bir
baka ruh, iki defa srlmesine bir dier ruh, trmklanmasna, zararl otlarn ayklanmasna
ayr, ayr ruhlar gz, kulak olurlard. Bu ruhlar, bir Romal iin varlklarndan phe
edilemeyecek kesinlikte tanrlard (Dei certi). Bu tanr veya ruh bolluunun, Roma dinine
amanizmden kalmtr. Daha nce de, zellikle balangta, Roma ile amanizmin
ilikisinden bahsetmitik. Augustus dnemine gelindiinde bile incir aac, bakla gibi kutsal
bitkilere ve kurt, dii kurt, kaz, kartal gibi baz kutsal hayvanlara inanmaya devam ediyorlard.
Lejyon bayraklarnda kurt, yabandomuzu, kartal tasvirleri vard. Ailelerin, aman dininden
kalnt adlar devam ediyordu. Domuz anlamnda porcustan gelme Porciiler, bakla anlamna
fabadan gelen Fabalar gibi aile adlar hala kullanlyordu. Baz gnler uursuz, baz gnler
uurluydu.

Her insann kendi daemonu vard. Daemonlar ikinci derecede tanrlard, bazlar iyi, bazlar
kt ruhlard. Genius denilen ve insandan mr boyu ayrlmayan ruhlar vard. Kadnn dl
bereketini salayan kudret (juno) vard. Mlkleri birbirinden ayran bir snr ruhu (terminus),
bir kap ruhu (janus), bir ocak ruhu (vesta) insanlarla birlikteydiler. Toprak ve evi koruyan
ruhlar (lar), yemek dolabn koruyan ruhlar (penus) da insanlarn etrafnda bulunurlard.
Evden tanldnda lar lar bakalarna braklr, penuslar beraber gtrlrd. Penuslar
aile efradn korur, kleleri korumazlard. Larlar daha halka dnktler, onlar kleleri de
korurlard.

Romallar, lmden sonra hayatn devam edeceine inanyorlard. Balangta, llerini,

evlerdeki ocaklarnn altna gmerlerdi. Bylece, atalarnn ruhlarnn, onlar koruduu kabul
edilirdi. Ayn zamanda, atalarnn ruhlar evde yaayacandan, onlara belli bir sayg da
gsterilmi olunurdu. Bu ruhlara manes yani iyiler diyorlard. Tabii, ocaa yani atalarnn
ruhlarna hediyeler sunarlard.

Yine aman dininin, her dini etkileyen ve her dinde yaamaya devam eden, byclk esi
de, Roma dininde nemli bir yer tutuyordu. Ortaya kmas istenen gerein
yaratlabilineceini dnyorlard. Tasvirler, hareketler, kelimeler kullanlarak, geree
varlabilinirdi. Yeni kurulan kentlerin etraf, byl bir ember ile kuatlarak, kentin

226
savunmas salanrd. Roma kurulurken byle yaplmtr ve ember snrn ama yasana
uymad diye, Remus ldrlmt.

Roma din adamlar da, kendi aralarnda, by, yaplan ibadete yardm, ilgili ruh ve tanrlarn
bakmna adanmak, bayramlar organize etmek ve ekillendirmek asndan eitlere
ayrlmlard. Tarla anlamndaki arva dan gelen Arval rahipleri, bitkilerin remesine,
hasadn ve ba bozumunun baarl gemesine yardm eden, tarm bayramlarn idare
ederlerdi. Kurt anlamnda ki lupus dan gelen Lubercuslar, kadnlarn dl bereketini
harekete geirmeye alrlard. Sramak anlamna salire den gelen Saliuslar, srayarak,
arklar syleyerek, silahlarn birbirine arparak sava grltleri karrlard. Savalarda,
danslar ve grltleri ile dmann moralini bozar, ayrca silahlar by kuvveti ile
doldururlard.

Zamanla, ruhlar tanrlar haline gelmeye balad. Ruhken, bazlarnn cinsiyeti belli deildi,
bunlar tanrlanca da cinsiyetleri belirsiz kald. Romallar, bu belirsiz cinsiyetli tanrlara
tapnrken, dua ederken, sive Deus sive Dea (ister tanr ol, ister tanra) derlerdi.

Kadnlar koruyan btn ruhlar, Tanra Junoda

topland. Mlkleri ayran snrlarn ruhlar Tanr
Terminusde topland. Tanr Janus, Kaplardaki
ok sayda ruhu benliine ald. Janusun yz,
foruma yerletirildi. Bu tasvirde, bir yz ehrin
iini, dier yz, kentin dn gzleyen ikiyzl
bir Janus vard. Janusun da bakan yz,
yabanclarn ehre girmemesi iin gz, kulak
oluyordu. Janus tapnann kaps, bar
zamanlar kapal tutulurdu. Ama sava
zamannda, askerlerin kentlere giriini
engellememek iin, tapnak kaplar ardna kadar
alrd. Savata en korkun ey, Janus tapnann
kapsnn kapanmasyd. O zaman, hi bir asker
lmden kurtulamaz, Roma ordusu bire kadar
krlm olurdu.

Ocak ruhlar, vesta adl tek bir tanrada

toplandlar. Romallar yedi tepe
konfederasyonunu olutururken, kendilerine en
yakn tepeye, Velia tepesine, ortak atalar iin
Juno daire eklinde bir tapnak yaptklarn daha nce
grmtk. Bu tapnak Vesta tapna idi. Ve
tapnakta, bakireler srekli yanan kutsal bir atei
(ocak atei) korurlard. Zerdt dininde grdmz, tapnaklarda yanan ate de bu ocak
ateini temsil eder. Yanan ate, aile birliini, dzeni, temizlii (safl) ve retimi temsil
ettiinden aman dininden beri her kltte ok nemli bir semboldr.

Vestann Yunan Ocak Tanrs Hestiadan treme olabilecei dnlyor. lk

toplumlarda son derece zor koullarda yaklan ate, bir kez yaklnca bir daha
sndrlmemeye allrd. Vesta rahibelerinin ailede ve devlette ok sekin bir yeri vard.

227
 Her evde aileler Lares ve
Penates ile birlikte
Vestaya taparlard. Lares,
ailenin koruyucu ruhu,
Penates ise ailenin lm
reisi idi. Birok evde
Lalarium yani Lares
suna denilen zel bir
sunak, tapnma kesi
vard. Her ayn ilk gn
ba kadn kle ocan
stne bir elenk
yerletirirdi.

Kamusal alanda Vesta

riteli ok zenle yaplrd.
Vestann Kutsal Yuvas
(Tapnak demei pek
tercih etmiyorlar) ilk
yerleimcilerin
kulbelerine benzeyen
dairesel bir ekilde
Janus yaplmt. Bu blge
genelde kamusal toplanma
alanyd. Kamusal Ocan
Atei orada srekli yanard. Vesta rahibeleri bu atein srekli yanmasndan sorumlu idiler.
Ate her ylbanda (imdiki takvimle 1 Mart) yenilenirdi.

Vestann Kutsal Yuvasnn en i tarafndaki kutsal hcreye halk giremezdi. Ylda bir kez
yaplan Vestelia festivalinde (715 Haziran) yalnzca matronalar, yani olgun yataki evli ve
ocuklu (ailenin kadn patronu) olan hanmlar girebilirdi.

Bakirelik yemini eden ve 30 yllk grev taahhdnde bulunan saygn, hr domu, bedensel
bir kusuru olmayan, ruhsal olarak da kusursuz olan, anne ve babas hayatta kzlar arasndan
seilen Vesta rahibeleri yeminlerini bozarlarsa cezalandrlrlard. lk zamanlarda yaklarak
daha sonralar ar ekilde cezalandrlrlard. Seimi Pontifex Maksimus (Byk Rahip)
yapyordu. Daha sonralar, azat edilmi kle kzlar da seilebilir oldular. Pontifex seilen
kzn elini tutar, kabul resm hle getiren forml dile getirirdi: te, Amata, capio (sevgili
kzm, seni alyorum) . Kzn sa kesilir, kesilen sa belli bir aaca aslr ve ona eski
dnemlerin gelinlik kyafeti giydirilirdi. Simgesel olarak bu kzlar belli bir Tanr ile
evlendiriliyordu. Vesta Rahibelii bakireliin simgesiydi.

Vesta rahibelerinin ba ykmll kutsal atei snmeye brakmamakt. Snmesi hlinde

dayakla cezalandrlyorlard. Bekret yeminlerini tutmakt. Bunun ihlli, diri diri yaklmay
gerektiren en ar sutu. Ayrca, Vesta yuvas Roma kentinin su sistemini kullanamadndan,
kutsal pnardan su getirmek de Vesta rahibelerinin greviydi. Ritel iin gerekli kutsal
yiyecekleri hazrlar ( muries - salamura yiyecek ve mola salsa - tuzlu i et) ve
Aenasn getirdii kutsal eyann sakland penusun bekiliini yaparlard. Roma
geleneklerine gre kadnlara tannmam bir ayrcala sahiptiler. Romada kadnlar baba veya

228
koca vesayetinde olmak zorunda iken Vesta rahibeleri zerinde bu tr bir bask yoktu,
tamamen zgr kararlar alabilirlerdi.

Vesta rahibeleri frnclarn da koruyucusuydu. Tasvirlerde genellikle deirmen tan eviren

kutsadklar hayvan olan eekle ve balarn da rten harmaniye iinde tasvir edilirlerdi.

Ruhlar, tanr ve tanralarda toplanrken, erkeklerin genius lar, toplanmam ve herkesinki

kendinde kalmtr. Bu sanrz, Romada erkek kimliindeki bastrc unsurun bir
gstergesidir.

229
3. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar
. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946

. Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi

. Akurgal Ekrem, Urartu Medeniyeti, Anadolu IV, 1959

. Akurgal Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK

. Aristo,Atinallarn Devleti, Dnya klasikleri serisi 4, Cumhuriyet

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran

. Avcolu Doan,Trklerin Tarihi 1. Kitap, Tekin yaynevi

. Belli Oktay Dr., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Urartular, Grsel yaynlar

. Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978

. Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970

. Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi

. British Museum, An Introduction to Ancient Egypt, London 1979

. Bury J.B., Meigs R.,A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952

. Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge

. Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar

. Chamoux F., La Civilisation grecque, Paris 1963

. Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim
yaynlar

. Culican W.,The Medes and Persians, London, 1965

. ilingirolu Altan Prof. Dr., Urartu Krall tarihi ve sanat, Yaar eitim ve kltr vakf

. Daumas F., La Civilisation de lEgypte pharaonique, Paris 1965

. Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar

. Dinol Ali M.,Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Ge Hititler, Grsel yaynlar.

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995

230
. Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler

. Encyclopedia Mythica

. Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk,

. Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar

. Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi,

. Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar.

. Hoffner A. ncest, Sadomy and Bestiality in the Ancient Near East, Verlag Butzon and
Becker, 1973

. nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu

. James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982

. Jewish Encyclopedia, New York, 1901 Macic ve dier balklar

. Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar

. LE Quenne Fernand, Galatlar, TTK Ankara 1991

. Levi Peter, Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar

. Lise Manniche, Sexsual Life in Ancient Egypt, Londaon

. Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK

. Nicholas de Lange, Yahudi Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim

yaynlar

. Olmstead A.T., History of the Persian Empire, Chicago 1969.

. Onurkan S. Do. Dr., Anadoluda eski Yunan ve Roma arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar
Cilt 2, Grsel yaynlar

. rs Hayrullah, Konfuyus, Remzi kitabevi 1964

. zsait Mehmet Do. Dr., Anadoluda Roma egemenlii, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel
yaynlar

. Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974

. Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954

231
. Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984

. Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000

. Sencer Oya,Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi,

. Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Grsel yaynlar

. Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar,

. ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001

. Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar

. Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar

. Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999

. en.wikipedia.org

. http://timelines.ws/

. www.dunyadinleri.com

. www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=24

. www.hermetics.org/Druidler.html

. www.tarihsayfam.com/tarihi-gizemler/keltler-kimlerdi.html

. www.tarihsayfam.com/medeniyetler-tarihi/keltler.html

. www.turkcebilgi.com/Keltler

. tr.wikipedia.org/wiki/Kelt

. tr.wikipedia.org/wiki/Kelt_mitolojisi

. Livius http://www.livius.org/

232