KAPAK EVRYAZIMI

HATIRAT-I NYAZ
YAHUD
TARHE- NKILAB-I KEBR-
OSMANDEN BR SAHFE

KOLAASI
RESNEL
AHMED NYAZ

1324

stanbul
Sabah Matbaas, Bab- Ali Caddesi
1326
 HRRYET KAHRAMANI
RESNEL NYAZ
HATIRATI

HTIRAT-I NYAZ

rgn Yaynevi stanbul - Birinci Bask 2003

 Resne taburu kumandan ve fedakr arkadalarmzdan
Kolaas (Onyzba) Resneli Niyazi Bey'in "HTIRAT-I
NYAZ" namyla telif bu kitabn dare Heyetinin emirleri
mucibince tetkik edilerek yaz ve hadiseleri sralay
istikametinden mnasip grlm olup muvafakyetinden dolay
kendisini en samim hislerle tebrik ederim.
20 Eyll 1908

ttihat ve Terakki Manastr ttihat ve Terakki

Kaymakamlk dare Vilyet idare Heyeti
Azalarndan Azalarndan
Manastr Merkez K. Y. 13. T. A. 2. Bl. tgm.
Kolaas Mlazm- evvel
Hseyin Avni Sadk olu Yusuf Ziya

Niyazi Bey'in bu eseri tetkiki edilerek yukardaki tasdik

mucibince mnasip bulunmutur. Byle kymetli bir eseri
meydana getirmelerinden dolay da kendilerini tebrik ederiz.
21 Eyll 1908

ttihat ve Terakki
Manastr Merkezi
 MUKADDME

Osmanl tarihini dikkatle tetkik edenler, bu devrin

hadiselerini, gemi devirlerin alad ktlklerin,
idaresizliklerin tesiriyle ileyemez hle getirdiini kabulde
tereddt etmezlerdi. Bunun iin u veya bu zamandaki
hadiselerin tesirini o zamann evresinde deil, eski devrin
gidiinde aramak lzm gelir. Osmanl tarihi drt mhim
devreye ayrlmtr. Bu devrelerin birbirini takip eden
hadiselerini birbirinden kat' hudutlarla ayrm olduu kadar da
birbirine balamtr. Bu hadiselerin ak ve gidiini kendine
gre bir tekml iinde grrz. 1299-1453 Osmanl Devleti'nin
kuruluu ve onu takiben baarl devre, 1453-1575 Balkanlardan
Orta Avrupa'ya doru akla gelien ekonomik, stratejik, sosyal
ykseli devri ve bunun en son dereceye ulamas. 1579-1772
duraklama devrinin sebeplerini ve buna tesir eden hadiseler,
1772-1908 gerileme ve dalma devri ise duraklamann
kanlmaz bir neticesi olmas lzm gelir.
Kurulu ve ykseli devrelerindeki idarecilerin izlerinden
yrmeyen duraklama ve gerileme devrinin devlet adamlar,
devletin bu vaziyete dmesinin hazrlaycs olmulardr. Yz
elli seneden beri eitli siyas hadiselerin tesiriyle tarihten
silinmeye doru giden Osmanl Devleti, bu ldrc tesirler
altnda hibir zaman mitsizlie dmeyerek daima dayanma
imknn bulmu, hayata devamm brakmamt. Buna ramen
neye yarad ki kendisini bu yok olmaya iten hastal bir zaman
sonra renip anlayamamt. Btnyle okuma ve yazmadan
mahrum olup dnya gidiini takipten uzak olan millet, idarenin
kendi hayatna ve sosyal yapma olan tesirini kavrayamyor ve
onun tahamml edilmez istibdad altnda inliyordu. Her tarafyla
medhedilmeye deer on byk padiah yetitiren
Osmanoullar, daha sonra karanlk ve kt devirler iinde bile
IV. Murat gibi kahramanlar, III. Selim gibi stn zeklar
yetitirmekle Osmanoullarnn henz hayat zindeliinde
olduunu ispatlamt.
 lim, tecrbe ve danma yoluyla devlet idaresinde yeni
bir r aan III. Selim'in yetitirmesi olan II. Mahmut gibi,
Abdlmecit gibi padiahlar, slahat yolunda birok adm atp
memleketi aydnla kavuturmak istemilerse de hadiseler,
gerileme devrinden beri srp gelen dahili ykntlar,
padiahlarn mani olmasn imknsz brakmt. Devleti yklma
istikametine gtren drdnc devrin hadiseleri, III. Selim'in iyi
gr ve dn, malmat ve seziiyle birdenbire ters dnm,
haksz aktlan kam, ehit edilme hadisesi devletin geleceinde
kt bir yolu amtr. Bu felket II. Mahmut'un, Abdlmecit'in
yetimesinde mhim rol oynamtr. Reit ve Mustafa Fazl
paalarn yetitirmeleri olan byk devlet ve siyaset
adamlarmz, millet by Mithat Paalar, inasiler, Kemal
beyler gibi devlet yolunda alan bykler meydana getiri,
bunlarn hepsi, III. Selim'in at rdan gidilmek yoluyla
olumutu. Siyaset istikametinde Mithat Paa'nn edebiyat
sahasnda inasinin, millet yolunda Namk Kemal'in ocuklar
saylan imdiki inklp Gen Trkler de hep o yolun birer eseri
olarak ortaya kmlardr.
Byk ehit III. Selim'den balayp yine milleti yolunda
ehit olan Mithat Paa'nn tamamlanmasna alt o yem r,
drdnc kara devrin anl en uzun gecesi, yalanc bir tanyeri
gibi gelip gemitir. Mithat Paa'nn ldrlmesi ile her ey eski
vaziyetine dnm, drdnc karanlk devir btn
melnetleriyle geri gelerek yine o herkesi korkutup sindiren,
yine o katliam ve istibdat, III. Selim'den evvelki devirdeki
ktlkleriyle grnmeye balamt. Bundan sonra ktlklerin
tesiri altnda vatan, millet inlemi, bu ldrc tesir millet iinde
alttan alta bir mukavemet hissi yaratmtr. te 23 Temmuz
nklb'nn gerek yaratcs! Evet yz u kadar sene nce
balayp da otuz iki sene kadar duraklayan bu byk inklp, bir
padiahn veya bir stn zeknn tesiriyle ortaya kmam,
birok hadiseler ve ktlklerle kar karya olan milletin
ruhundan domutur. Grlyor ki hadiseler, ahslarn veya
onlarn zamansz olarak ortaya att usuln deil, gidiatn tesiri
altnda olua gelmitir. Halkn inkiaf yolumda millet ve
memleket iin gelecei hazrlamak istikametinden yeni yollar
aramak lzm gelir. Yaradlndaki olgunluk ve bykl
yeryzndeki btn milletlerden stn olarak Trk milleti henz
gentir. Millet kendi kuvvetiyle msavi olan geni bir devlet
kurduktan sonra onu muhafaza edecek yerde an ihtiraslara
kaplarak tabii hudutlarn am, lzm gelenden ok komu
olduu iin birok duraklamalara, gerilemelere dmtr.
 1453'te girdii ilerleme yolunda Osmanl Devleti
srasnda dinlenmek ve bylece de eksiklerini tamamlamak
ihtiyacn dnmeyerek byk bir hrsla ileri atlm, tabii
hudutlarn am, ulat yerdeki yapmas icap eden inklp ve
slahatlara riayet etmemi olduundan 1575 senesinden sonra
byklk hrsnn tesiriyle kt hllere dme yoluna girmitir.
Bylece gnden gne genileyen memleket hudutlar iinde
kalan yeni aznlklar, Trklk vasat iinde kaynatrlmasnn
ihmal edilmi olmas, kuvvetin kaybedilmesi yolunu amtr.
imdi biz yz sene evvel, evet tam byk asr evvel
yaplacak iler karsnda bulunuyoruz. Hem de hi msait
olmayan bir vaziyetle o kuvvet, o zaman, o takattan mahrum
olarak. unu da unutmamal ki mitsizlie dmeye de sebep
yoktur. O alarda saadetini padiahlarn hareketinden,
sadrazamlarnn gayretinden bekleyen Trk, bugn saadet ve hr
olma istikametini kendi alma kuvvetiyle kazand.
III. Selim'in, Mithat Paa'nn hareketi gibi bizim
almamzn bir kt neticeyle karlaamayacana itimat
edebiliyoruz. nk bugn yaplanlar, bir stn insann ortaya
kard hadise gibi ahs ve zayf deildir. Hareketimiz
umumi, muvaffakiyet milletledir. Bylece millet geleceinin
saadetini ve itimadn hazrlayacak bir kuvvete ulamtr.
Bunun iin uza grmek, kanaat, sabr ve tahamml lzm gelir.
Yalnz evet, bu yolda yrrken ahsi, hissi ve ekimelerden
uzak kalnarak fikir birliinde olmann neticesi olduu
unutulmamaldr.

Resneli Niyazi
 ttihat ve Terakki
tekiltndan arkadam Kolaas Mecdettin'in teebbs ettiim
hadise zerine beni tebrik eden mektubu.

Resne etesi Kumandan Niyazi Efendiye, Kahraman

kardeim, muhterem ve aziz vatandam! Kat' bir lm gze
aldrarak vatann kurtuluu iin dalara ktn, her biri birer
ate paras olan iki yz vatanperverin seninle olduunu, alak,
alak olduu kadar da korkak olan hkmeti aknla dren
beyannamelerinin okunmasndan sevinle rendim. Bu
kahramanca hareketini btn vatanperverler gibi ben de acizane
takdir eder ve tebriklerimi arz ederim. Btn milletin ve belki
btn insanlk dnyasnn alkla karlat bu ilk anl
teebbsn yakn zamanda muvafakyete ulaacana
tekiltmzn midi kuvvetlidir. Hele ben, seni her zaman bu
gibi kuvvetli bir insan isteyen hareketin banda bulunduran
talihin cazibesinden, itimadm olduu iin daha ok mesudum.
Sen yine vatanperverlerin ba, fedakrlarn kumandam
oluyorsun. Vatan yolunda almay kimseye brakmyorsun.
Gelecein yle gsteriyor. Seni daima vatan kurtaranlarn
banda bulunduruyor. Bundan sonra on iki sene evvel de ayn
muvaffakiyetin yaratcs olmutun. Yunan Harbi'nde Tesalya
muvaffakiyetini tesirsiz brakarak vatan tehlikeye dren
Yanya perianln muvaffakiyete gtren kahramanca
hareketini elbette hatrlarsn. Yine o zaman bir alay yiitin
mesuliyetini stne alarak yaptklar hareketin banda sen
bulunmutun. Evet, evet, o zaman yine sen Yanya
Kolordusunda, iyi niyet ve kuvvetten mahrum bir kocaman
ordunun alakl neticesi olarak harp etmeksizin rezilce dank
bir ekilme ile hududu, tahkim edilmi mntkalar, o yer yer
tabii istihkmlarla sarp dalar, geitler, boazlarla tahkim
edilmi ve mdafaas kolay olan vatan, tfek patlatmakszn
brakarak ve ufak bir arac ile dalarak ekilmeyi, sinmeyi
olsun dnmeyerek Yanya Ovas'na kadar kaan perian
ordunun, evet o btn moral kuvvetini kaybetmi yirmi bin
kiilik ruhsuz ve kansz bir ordunun Yanya Ovas'nda
Krmzkilise civarnda mukaddes ve hrmetli bir hatibin kanl
yalarla anlatt kalpleri dolduran kelimelerle morallerini
ykselterek intizama koyup, fedakr birlikleri iinde bulunarak
vatanperverlikle ortaya atlm, tehlike ile kar kar den
vatan, yerle bir olan askerlik namusunu kurtarmak iin en nde
bulunmutun. Bilirsin ya, o zamana kadar dman mit etmedii
muvaffakiyetlere varm hi harp etmeden malubiyeti kabul
eden bu ruhsuz birliklerin boaltt boazlan, dalan, srtlan,
tepeleri, kaleleri tutmu, bir kat daha tahkim etmiti. Bylece
lekelenmi olan askerlik namusunu kurtarmak iin lm bile
gze alan Miralay Mustafa Bey ile Erknharp Binba Recai
Bey'in tavsiyelerine uyan fedakr taburlarn en ilerisinde giden
taburunun Binbas Ahmet Siyav Bey daha dorusu talih seni
en nde yryen bln baucunda bulundurmutu. Bepnar
Kalesi'nde yerleen dman ilk yiite vuruunla titreten, o yz
kzartc geri geliimizi dmana bir pln gibi gsteren senin
kahramanca saldrn, evet senin btn arkadalarna misal olan
hareketin olmutu. te bu kere talih yine sana dnd. Yine sen
vatanperverlerin lideri oldun.
Tekiltmzn sana kar beslemekte olduu itimat ve
hrmete lyk olduunu gstereceinden kat'yetle eminim.
Nazm Bey hadisesinden dolay sank olarak stanbul'a istenen
Enver Bey'in de Selanik'te ortadan kaybolduu resmen tebli
edildi. Kat' olan bir ey varsa onun da Selanik vilyeti iinde
ayn teebbse gemek zere kaybolduudur. Grne gre
bugnlerde bizde de bu istikamette hareket iin msaade
verilecektir. Btn zabitler, evet birliklere kumanda eden btn
zabitler bizimle beraberdir. Ya vatan kurtaracaz, ya leceiz.
ki gzlerinden per, btn vatanperver kardelere selm ve
hrmetlerimi yollarm

6 Temmuz 1908
 BALAMADAN EVVEL

Muhterem vatandalarm, okuyucularm, hatralarm

yazmaya balamadan evvel size birka kelime ile hayatm
anlatmay vazife saydm. Benim kck hizmetlerimin
olduundan ok bytldn gryorum. ahsiyetimin,
yaptm iin bu kadar byk alklara kymeti olmadn
anlatmak, ispatlamak iin hatralarm yazmak zorunda
kaldm sylemek istiyorum. Ben ne yaptm, bilmem? ttihat
ve Terakki Cemiyetinden aldm bir emri; beni Resne'de
bulunduran talih baka bir arkadan bana konmu olsayd
benden daha az m yerine getirecekti? Anlamak isterim: Bu
byk inklptaki hareketim, evet bu byk inklbn millete
getirdii aydnln yalnz yapcs gibi gsterildikten sonra,
ahsm o kadar bytlyor ki, bundan znt duyuyorum.
Millet ve memleket vicdanm derinliine yaralayan bu kanaat,
byk bir hatadr, bir iftiradr. Bu aydnlk gnlere ulatmz
srada byk bir fikir, hak ve adalete aykr der. Hakikati
olduu gibi belirtmek lzm gelirse bu erefi milletimizin byk
kabiliyetine ve ttihat ve Terakki Cemiyetine brakmaldr. Evet
millete! Malmdur ki milletler, kendine yaraan hkmetleri
bulmulardr. te hakikat bence budur. Bize inklb hazrlayan;
istibdat devrini atlatan, hrriyeti kazandran, milletin bir an bile
ktmserlie dp tembellik yolun sapmadan gelecee lyk
olabilecek terakki ve ykselme kabiliyetlerini kaybetmemi
olmasdr.
Otuz iki seneden zincire vurup istibdat altnda yaayan
millet, (II. Abdlhamitin istibdad devri) bir dakika bile uykuya
dalmad. ttihat ve Terakki Cemiyeti gibi kuvvetli ve gizli
alan bir kuvvet, zeksna ilve ettii bir imek hzyla alt.
almalarna mani olan zulm zincirlerini bir tarafn bile
incitmeksizin gsterdii maharet ve siyasetiyle paralad. Frlatt
att. Hr oldu, mesut oldu. imdi benim ve benim gibi
kendilerine verilen vazifelerden baka bir bykl
grlmeyen ve isimleri hrriyetlerle sylenen insanlar ve onun
yolunda yryenlerin yaptklarn bu kadar bytmeye, bizi bu
kadar ok alklamaya yer olmadn sylemek isterim.
"Htrat- Niyazi" adyla inklbmzn bir sayfasn
anlatan u eserimle tezimi mdafaa edebilmisem kendimi
mesut sayacam. Evet, inklbmzn pek ehemmiyetsiz bir
blmn, ttihat ve Terakki'nin yalnz benim tarafmdan
yaplm olan kesimini anlatan bu eserde benim hatralarm,
ahs fikirlerim, eski hayatm grlecektir. Bundan dolay
okuyucularmdan ttihat ve Terakkinin ne zaman, nerede ve
nasl kurulduundan, her zaman sitayi ile anlmaya deer
kurucularndan malmat ve izahat beklememelerini isterim.
Aslnda byk bir mahremiyet tayan bu byk vazifeyi
yapmaya kuvvetim de yetmez. Bu siyas nezaket istikametinden
hatralarm bile btn akl ile yazamadmdan, milletimin
yaradlndaki byklk ve terakki yolundaki kabiliyetlerini
alen olarak anlatamadndan mteessirim. Bunun iindir ki bu
noksanlar rtmek iin hatralarm mektep hayatmdan
balayarak inklp hareketine kadar olan pek de lzumlu
olmayan hadiselerle kartrmak mecburiyetinde kaldm. Sizleri
yorup skacak olan teferruatl malmatlardan zuhur edecek
kusurun iyi niyetime balanacandan mitliyim.
 Birinci Fasl
MEKTEP HATIRALARI

1887 senesi daha on drt yan tamamlamam bir

mektep talebesi iken vatann yandn, milletin ve memleketin
battn duymu, padiahn evresinin hainlerle sarldn
renmitim. Manastr rtiyesinde ders veriindeki ar
ballk, malmat ve aydnlatc almalarna balandm
Bursal Yzba Tahir Efendi gibi muallimlere sahip olmas
istikametinden ancak asker rtiyeden faydalanabileceimi ve
iimde yanan milletimin ve memleketimin dn mani olma
almalar iin ancak asker mekteplerde lzm gelen malmat
alabileceimi dnerek asker rtiyeye girmitim. Asker
rtiyenin son sene imtihanlar bitince tatili geirmek zere
Manastr'dan Resne'ye getim. Yaknlarm ve tandklarm beni
askerlik gibi erefli bir meslee gemi olmamdan dolay tebrik
etmekle beraber mektepten yetien zabitlerin hibir zaman Trk
ordusunun eski an ve erefini muhafaza edemediklerini ortaya
attlar. Beni fikrimden caydrmaya altlar. Milletimin
byklnden ve fakat hkmetin, hkimlerin, saray evresi
denilen ktlk ve hyanet yuvasndan, ordunun gerilik ve
dknlnden sz ettike ve son Trk-Rus Harbi'nde bir
menfaat karlnda padiahn etrafn alp kandranlarn kt
tesiriyle kazanmann nasl ortadan kaybolduunu anlattka iim
szlyordu. Hainler, alaklardan almak gn ve kuvvetini bana
vermesini Yce Allahmdan diliyordum.
Bu hislerimin tesiriyle askerlie olan ballm gittike
artyordu. Bundan byle vatan sevgisi ufkumu gne gibi
aydnlatm, gnlm dnyalara amt. Oraya ne yerletirilirse
yine bir boluk, yine bir eyler koymak gerekiyordu. Oray
yalnz vatan sevgisinin doldurabileceini bana gizli bir ses
durmadan tekrarlyordu.
Yaknlarmdan, sevdiklerimden hibirinin nasihati
gnlmden ykselen bu arzuya mani olamyordu. Vatan
sevgisinin tesiriyle asker mektebe girdim. Burada sene sren
talebelik devresini yazmayacam. Mektepteki hayatm bir
tazyik altnda olmakla beraber, drst ve alkan bir aile hayat
iindi. Franszca muallimi Yzba Orhan ve tarih muallimi
Yzba Tevfik efendiler, derslerinde sras dtke
kahramanlk, insanlk, terakki, vatan sevgisinden sz ederek
Trklerin ve Franszlarn vatanperverliklerini de belirten
hatralarndan sz ediyorlard. Mektep olarak bu mukaddes
yuvada balca edindiim faydalar bunlar olmutu. Mektep
arkadalarmla ve husus olarak cemiyetle dnya hlinden sz
ettike Namk Kemal'in bu byk vatanperverin hrmetli,
abideleen ahsiyeti, ortaya koyduu eserleri mevzuu bahis
oluyor, bunlarn aydnlyla milletin byklerine, siyaset
sahasndaki byklerimize, millet yolunda hizmetleri
grlenlerden sz edilebiliyordu. Bylesine malmat olan,
yksek zeks alklanmas lzm gelen, vatan urunda tuttuu
istikametin deerlendirilmesi lzm gelirken, bir keye itilip
atlvermi olmas beni dndryordu. Bu fikirlerin altnda
kaynayan kanm, varlmla o ykselie engel olan manialar
imha etmek yolunda lm gze almay bir vazife sayyordum.
Kendi kendime ok defa arkadalarma yle seslenirdim:
- Biz milletin, asker adn tayan erefli bir ksmn,
erlerinin zabitleri olmak zere yetitiriliyoruz. Vazifemiz vatan
mdafaa etmek, hcum eden dman imha etmek deil mi?
Neden talimimizde, programlarmzda vatan sevgisinden eser
yok. Bizi akl ve mantk yolunda mukaddes saylacak fikirlerden
uzak kalmak mecburiyetinde brakyorlar. Bu mukaddes
fikirlerin geliip terakkisine faydal kitaplar okutmuyorlar? Ne
iin tarihin birok alarndan, btn milletlerin geliip
terakkisinden misal alarak u dmze mani olacak genlii
yetitirmek istemiyorlar? Bize vatanperverlii renmek iin
Franszca eserler okutuyorlar. Ard aras kesilmeyen bu
'neden'lere "Yldz'n menfaati iin!" demekten baka ne
vicdanm ve ne de bildiklerimin istikametinde bir sebep, ikna
edici bir yol gremiyordum. Manastr'da bildiklerimden ve
Resne'de tandklardan duyduklarm, rendiklerim gnden
gne doru kyordu. stad Tahir Efendi'nin rtiyede Namk
Kemal'in ve eski yazarlarn eserlerinde belirttii heyecanl
iirlerin tesiriyle beni balayan vatan sevgisi, o ocuk ruhumu
inklplara hazrlyordu. Namk Kemal'in gnlme k tutan ve
karanla dtm anlarda bir kurtulu midi veren u:
Hakir olduysa millet anna noksan gelir sanma
Yere dmekle cevher sakt olmaz kadr kymetten
beyiti gibi hakikati aksettiren iirleri, kafamda yarma
itimat klar yaratmaktayd. 1894'te Pangalt'da Harbiye'ye
girdiim zaman kendimi bir zindanda mevkuf sayp mektepten,
askerlikten tiksinmeye balamtm. Namk Kemal'in ve onun
gibilerin eserlerini ve adlarn azna almak en byk kabahat
olan bir yerde bulunuyordum. Orada o kadar genileyip
derinlemek isteinde olan gnl, iklimin, tabiatn ve stanbul'da
o zaman bir dereceye kadar hr olan ktphanelerin, kitaplarn,
fikir sahas genilemi mekteplerin, mektep hayat nihayet
bulmu etrafn, bu tesir ve tazyiki altnda kendini yetitirip
hrriyete koma istikametine girmiti. Neye yarard ki devrin
tazyiki bu alma ile orantl bir tazyik srdryordu. Bu
tesirlere kar yine etrafn aydnlanmasna aydnln
muhafazasna edebiyat muallimi Kolaas Recep, Franszca
muallimi Binba Ahmet, Tabiye muallimi Erknharp Yarbay
Esat'n -ki biz daha mektepte iken inklp hareketlerinin
tahrikileri olduklar sulamasyla stanbul'dan uzaklatrlp
Arabistan'a srlmlerdi- ders srasnda aydnlanmamz ve
gelimemiz iin syledikleri bize kafi geliyordu.
Evvel stanbul'a, mektebe byk bir arzu ve sevgiyle
girdiim hlde zabit niformasn bize veren mektep idare
heyetinin, yani bir sr casuslarn, bir sr iki yzl vatan
hainlerinin (Zeki, Rza, Servet, smail paalarn) mhrleriyle
tasdik ettikleri diplomay alp ktm zaman mektebe,
stanbul'a byk bir i burukluu ve nefretle vedalaarak
ayrlmtm. nk o aralk memleketimin bir iek bahesi,
fakat Trklerin mezar, politikaclarn derinliine dnmesi
lzm gelen o gzelim esiz Girit Adas hadisesinde Babli'nin,
hayr hayr Babli diyemeyeceim, (Zira o yz elli seneden beri
kapatlm, yerine saray evresi ve Yldz yer almtr) Yldzn
takip ettii hatal istikamet, zabit olmak zere o koca mektepte
bizler gibi zincire vurulmu fikirleri coturmu, Yldz' tela
veren Murat Bey'in Avrupa'ya kamas ve neriyatyla gen
vatanperverleri canlandrmakta olduu bir devreye
rastladndan vatan kurtarmak iin hazrlanan gizli tekilta
katlmtm.
Murat Bey'in dnnden evvel mektebin muallim ve
talebeleri arasnda snf arkadalarmzdan Kandiyal Hayrettin
ve daha bir iki arkada gibi st bozuk casuslar gizli
tekiltmz haber vermiti. Mektep idaresinin zulm ve kt
tavrna kar mevcut kuvvetimle kinimi yaatyordum. Bu
mel'un hareketlerinden dolay saray ve etraf ile onun
hizmetinde olanlarn bundan byle karsndaydm,
diplomalarmzn veriliinde Zeki Paa tarafndan sylenip
tarafmdan tekrarlanan yemin srasnda kalbimden vatanmn
kurtulu ve terakkisi istikametinde kimler alacaksa yalnz
onlara bal kalacam syleyerek yle yemin etmitim. Burada
arkadalarmdan benim gibi hareket etmemi olanlar yalnz
asilzade ocuklaryd.
Genlik devresine ve ordu iine girdiim gne kadar
geen ocukluk merhalesini burada bitirmeye, inklp fikrinin
gerek bende, gerekse btn zabit arkadalarmda ne kadar tesirli
ve kuvvetli olduunu bylece izah etmek mecburiyetinde
olduumdan okuyucularmdan af dilerim. Trklerin bir inklb
az zaman iinde byk bir gayretle baarabileceine inanmayan
Avrupa'ya, btn meden dnyaya sorarm. Hrriyetin iln
edildii gn umum bir sevinle kabul edilen fikir beraberliinin
yaratlmasna birka fedakrn almas yeterli midir? te
burackta milletimin btn o byk vasflarn, btn hrriyete
dknln gzmn nne getirerek biyografimi deil,
ancak btn alenyetiyle hakikati ispatlamak iin ta
ocukluumdan beri hatralarm yazmak suretiyle milletimin bu
inklba nasl istikmet aldn, bir ortam yarattn ve
hazrlandn, mnevver liderlerin alarak yaratt ortamdaki
gelimesini vatandalarma ve beni deerlendiren btn
Avrupal mnevverlere anlatmak istiyorum. Bu bir hakikattir ki
onun yalanlanmas iin ortaya atlabilecek tek bir hadise bile
dnlemez.

ZABT OLDUKTAN SONRA

Zabitliin memleketimiz iindeki stn manasm idrak

ederek, onu her ekliyle yerine getirmeyi dnen vatanperver
arkadalarm gibi ben de vatanmn intizam ve terakkisine
faydal kanunlara, lzm gelen ekilde balanarak iyi bir zabit
olmay gaye edinmitim. lk vazife aldm birlie gittiimde,
kanunlar yerine geleneklerin devam ettirildiini ve birlikte
kumandann kendi gr ve fikirleriyle ahsiyetten baka bir
eye msaade etmeyen emirlerini ve bu ahs davranlarn
tesirlerini grmekten hissettiim bir znt ile almaya
balamtm. Vazife aldm 21. Alayn 4. Taburunda benden
daha evvel gelen Leskovikli Mlzm Kmil'in teklifiyle
hakikatleri yava yava kavrayabiliyordum.
Askerliin en st kumandandan en alt kumandana kadar
olan birbirine balannda boluklar gryor, daha dorusu bu
almann kanun d selhiyetsiz kimselere verilmi
olmasndan zuhur eden intizamszlklar grebiliyordum.
 Askerlik kademelerini hak etmeden aarak yksek
yerlere ulaan ve buralarda bulunmu olan paa ve st
zabitlerden bir ksmnn uaklktan, damatlktan, evltlktan,
casusluktan yetime, haksz yere oray ele geirmi, devletten
para almak iin, daha hakikati kapmak ve almak iin alp
yaayan birtakm akaklardan ibaret olduunu anlyordum.
Mteahhitlerle mutabakat, hazineyi soymay, askerin yiyeceini
almay, ttn idaresinden hara almay, kaakl btn
etraflaryla renmi bir sr haydut ve rezilin milletin kendine
verdii askerlik niformas iinde cesaret ettikleri bu fena
hareketlere kar umursamazlk gstermelerine ve her trl
mesuliyetten uzak kalmalarna bir trl akl erdiremiyor ve bu
krdm bir trl zemiyordum. Her birlik ve her orduda,
bylece yrdne inandm bu fesadn k yerinin saray ve
etraf olduuna kanveren, birok hadiselerin ortadan
kaldrlmas ise devlet bnyesinde kuvvetli bir inklba ihtiya
gsterdiini dnyordum. Milletimin hayatn ve geleceini
engelleyen bu ktlkler iinde baz mnevver ve mhim
insanlarn hibir tesir altnda kalmayarak fikirlerini neretmekle
bizim gibi genleri mitsizlie dmekten alkoymaktayd.
Doruluun, sadakatin, sanki bir ktlk, vazifeye sarlmann
deta fenalk sayld, hakkn ve adaletin sessiz ve halsiz
kald bir memlekette, btn devlet messeselerinde olduu
gibi ordumuzda da ayn hayat devam ederken btn bu
suistimallere, bu kklklere yalnzca birimizin, evet kalpleri
vatan gelitirip ilerletmek istei ile yanan, yalnz bana
kamayaca bir gne gibi ortadayd. Yok olmak tehlikesine
mukavemet etmek kaygusunda bulunan mnevverler, bu
kuvvetin nnde el ele vermi ayn ideal ve birbirine samim
rabtal bir harekette alyordu. Beraberlik! Devlet idaresinin
deitirilip tanzimi istikametinde sz-birlii etmi olan
hrriyetiler, birok mani karsnda birbirlerinden uzaklaarak
mitsizlie dmler, korkun bir kuvvetin hcumuna
uramlard. Bozguncular! te bir cemiyeti imha edecek olan
bu fenalk, cemiyetin birbirine kenetlenmesine mani oluyordu.
nklb gerekletirme istikametindeki ayr ayr fikirler Kanun-
Esasiyi ortaya karmak suretiyle ittifak ve ittihat tarz olabilirdi.
Yalnz, itimatszlk da bata geliyordu. 1901 senesine kadar fikir
beraberlii ve birliktelii cemiyette ve mnevver kimselerde
grlmyordu. Nihayetinde bu temin edilince ttihat ve Terakki
Cemiyeti meydana gelmi oldu. Yalnz biraz ge hareket edildi.
Aslnda bu alma ve ittihat daha eskiden de vard.
Daha zabitliimin ilk senesiydi. Yunan Harbi iln
edilmiti. nklp fikirlerinin geliip yayld bu zamanda
devlet, buna kar Yunan Harbi ile mani olmak istiyordu.
Erknharp zabitler, gen zabitler, mektep muallimleri,
memurlar, mhendisler, avukatlar ve baz mnevver din
adamlar, talebeler vaziyetten endie duyuyor, gn grm
yallar, Yldz'dan, o kokmu tekiltn nerettii fena kokunun
drt tarafa yaylarak mikrop samas, casuslarn her an adam
takip etmesine kar gizli gizli toplanyor, vatan iin tehlikelerle
kar karya olan ana ocann kurtulu yollarn aryordu. Arap,
Ermeni vatandalarmzn Anadolu'da, Yemen'de, stanbul'da
yaptklar isyanlar, Girit'teki kanl hadiseler inklba evrilmi
olmann ve beraberlii yaratmann en kuvvetli emareleridir.
Beraberliin ortaya karlmasnn bir an evvel tahakkuku lzm
geldii hlde memlekette bulunan aznlklar ile baka
istikametlerde mutabakat, devletin dikkatini zerimize ekmeme
iin baka yollardan gidilmesine lzum vard. Mutabakat temin
etme gayesiyle bulumalarmz ve haberlememiz byk bir
gizlilik iinde ok ar ve kararszlklarla ilerliyordu. Hrriyet
yolunda yaplan almalara hariten gelen tesirler btn
almalar imha ederek itimatszlk yaratmaktayd. Hele harp
ilm ile beraber btn fikirler baka istikametlere ekilmek
isteniyordu.
Mnevver muhitin o sralarda dayana olan Murat
Bey'in, bir sr ocuun ve gen midin rabtas olan Murat
Bey'in avdeti ile mitsizlie kaplan baz fena kimselerin,
umum itimat ve birbirine ballk gibi dnyann altn ve gm
servetlerinden daha kymetli olan bir servet ve saadeti altnlar ile
saltanata deimesi, o zamana kadar herkesin sevgi ve hrmetini
kazanm olan genleri byk bir mesuliyet altna itmi, satlan
insan, milletin vicdannda lanetlenmiti. Bundan byle, vatann
kurtuluu iin beraberlii isteyenler bozgunculukla, ahlkszlkla
sulanyorlard. Yunan Harbi'nden sonra 1901'de, hatta
umumiyetle diyebilirim ki 1903 senesine kadar Gen Trkler bu
zor vaziyette rpmyorlard. Murat Bey'in hareketi btn
genlere bir insana balanmann, almada aleniyet ve itimadn
ktln gstermiti. Bu felket gelecek iin ok gzel ve
faydalanlacak bir ders vermiti. Murat Bey'in riyaseti altnda
kurulan cemiyetin nizamnamesi hr bir devletin sosyal
artlarndan pek az farklyd. Bu yeni cemiyet, reisinin tesiri
altnda eziliyordu.
Yalnz reisin stn zeksndan, malmatndan, idare ve
dayanma kuvvetinden bir eyler bekliyordu. Bu insann
d, her istikametten tekiltn da k demekti. Onun iin
btn aznlklar gibi, vatanmzn Mslman cemaati de fena
idareden daha ok tesir altnda kaldklar hlde, bu ekildeki
beraberlik ve toplanla bir muvafakyet kazanamadlar. Reisin
klmesiyle birer birer daldlar. Birlik fikri de yok oldu.
 SRGNLER, KENCELER

timadn yok olmasna, yeni fikir sahalarnn silinmesine

bundan baka tesir yapan sebepler de vard. yle hlasa edilirse
devlet tekiltnn, ordu kumanda ve kadrosunun, aznlklar iin
mekteplerin ayrl, aznlklar arasndaki muhafazakrlk
Mslman olmayanlarn sosyal hayattan ayrl cemiyet
arasnda bir itimadn temin edilmesine ortam yaratmyordu.
Onun iin Gen Trklerin adalet, msavat, kardelik adna
yklendikleri neriyatn tesiri grlmyordu. Cemiyetin ikaz
iin mnevver insanlarn neriyat sahasna attklar yasaklanyor,
bunlar engizisyon celltlar tarafndan akl ve hayale smaz
ikenceler altnda ya imha ediliyor ya da uzaklatrlyordu.
Yenilik fikrini ve beraberlik ideolojisi etrafnda toplananlara
kar gsterilen sertlik, boynu bkk millete vurulan ihanet satr
genlerden kimini geri dne, kimini de memleket haricine
kamaya itiyordu.
Bylece Yldz'in altnlar karsnda nnde diz ken
kk insanlar, Yldz', hkmeti bsbtn kuvvetlendirmi,
genlii temelinden yok etmiti. Bundan byle Yldz hkmeti
Avrupa'ya kaan genleri kandrma yolundan vazgemi,
kendine kar kalem kullananlara, yaz yazanlara, sz
syleyenlere tazyik ve imha etme hareketine girimiti. Sivil ve
asker ceza kanunlar bu yeni sular cinayet sayarak sulularn
lm, srgn gibi en ar cezalarla korkutucu yeni yeni madde
ve fasllarla doldurmutu. Beyolu mahkemele-
143

ri, Takla Asker Mahkemeleri, Yldz'n engizisyon

ana parmak srtacak sorgu hkimlikleri hep bu mhim
sularn dosyalaryla urayordu. Hrriyetin iln edildii gne
kadar sertlii gnden gne artan bu istibdatn, vatann drt
kesinde acentalar, ona canla bala hizmet eden fena ruhlu
devlet adamlar vard.
 Devlet kademesinde vazife alm Gen Trklerin asl
mesuliyeti, kendilerine verilen emri yerine getirmekle beraber
bu cemiyet iinde de mnevver muhitle birleerek beraberlik ve
hrriyet urunda almakt. Abdlhamit devri hkmetinin tesis
ettii mahkemelerin dosyalarnda bu genlerden tevkif
edilenlerin zabtlar buna ahitti. Genliin bu bitmez tkenmez
kuvvetine, yenilie kar balanna yeni yeni mukabil
hareketler bulmakta mkilt ekmeyen Yldz, o fenalk yuvas,
bir aralk Avrupa'da "Cihan titrer sebat- py-i er-bab-
hamiyetten" manasna gelen, vatan iin, hrriyet iin alanlar
halkn gznden drmek iin hile yoluna sapt. Sadakat ve
ayn istikamette yryormu gibi hareket maskeleriyle donatt
casuslarn Avrupa'ya gnderdik Bunlara Gen Trkler ad
altnda birok fenalk yaptrarak genliin beraberlii datlmak
istenmi ve Trkiye'nin terakkisine taraftar olan Avrupa efkar-
umumiyesini bulandrma ve itibardan drme istikametinde bir
hayli uratlar. Birok para sald. Bu hareket ise hrriyeti
genleri artm, inklp fikrini altst etmiti. Saraym
altnlaryla yaplan, vicdanlarn mitsiz mahkemesi, o altnlarla
her eylerini satan gazetelerin ortaya attklar bir aralk btn
dnyay olduu gibi saf ve masum olan cemiyet vicdanm da
karmza karm gibiydi. Hele Yunan Harbi'ni amakla halkn
desteini kazanan hkmet, ordunun Tesalya'da kazand
muvaffakiyet zerine bundan sonra beraberlik, sadakat gibi
fikirleri ortaya atan-
144

lara Jn Trk nazaryla bakyor, sanki vatan dman ve

fesat sayyordu. Bir aralk genlik milletin nazarnda bu kadar
klmse de bu nazarlar ok uzun srmemitir. Saray
istibdatnn artmas, Yunan oyunlar karsnda Girit'ten askerin
alnmas, muvafakyetle neticelenen Yunan Harbi'nin
malbiyetten bin kat ac ve gnl yaralayc bir netice almas
millette hkmete kar ve genlii tutan bir vaziyet yaratmt.
Hadiseleri olduu gibi deerlendirmekten uzak olan cahil ve
zavall milletin bu deiiklikler arasnda ne yapacan arm
bir kararszlk ve ekingenlik iindeydi. Ben bile o kadar bu
hareketlerin muhalifi olduum hlde ne yaplmas lzm geldii
fikri altnda kararszdm. Ne olmutu? Yunan Harbi srasnda
devletin gsterdii harekete aldanm, i-i kaynayan milleti
teskin edici, efkar- umumiyeyi yattrmak gayesiyle alan bu
harpte bir iyi niyet, bir ktlkten vazgeme hareketi
hissetmitim.
 Bepnar Harbi'nde ocukluumda etrafn mektepten
kan zabitler hakkndaki fikirlerini tashih gayesiyle hareket
etmeyi tasavvur etmitim. Bunun iin de btn arkadalarm gibi
olaanst bir alma ile kendimi yetitirmitim. Bunun iin de
srasnda asker kaidelerin de dma karak harpte bana
gsterilen yerleri bile brakp daha ileriye gitmeyi, kahraman ve
sabrsz erlerimin nnde harp etmeyi dnmtm.
Harbiye'de, talebelerin padiahna sadakatini gstermek iin
btn Harbiye Mektebi zabit arkadalarm gibi byle hareket
etmem gerekiyordu. Bylece de padiahn Harbi-ye'den kan
zabitlere kar itimadn temin etmek lzm geliyordu. Ne yazk
ki! Erknharp zabitlerin ve baz namuslu kumandanlarmn
gzleri nnde yaptm fedakrlk st kumandanlarca
deerlendirilmi ve esiz kabul edildii iin rtbem mlzm-
evvellie terfi ettirilmiti. Bir deerlendir-
1 AK

me olarak da Bepnar Harbi'nde blmle esir ettiim

Yunanllar stanbul'a gtrmekle vazifelendirilmitim. Vazife.
mi bitirip stanbul'dan avdet ettikten sonra memleketimin in-
klba olan ihtiyacn daha iyi anlam oluyordum. Evvel yolun
stnde Manastr'a varmda burada bulunan kumandanlar ve
st zabitler bu vazifemden faydalanarak oullarn, yaknlarn
kayrmak, hazineden bir ey koparmak kaygsnda olduklarn
grdm. Selanik'teki koskoca mir bile bundan faydalanmaya
komaktan geri kalmyordu. Milletin avu dolusu parasn alan
bykleri, grdm ki millet ve devletinin menfaatinden ok,
kendilerini dnmektedirler. Harbiye Nezaretine
gtrldmde Asker rada erlerin ayakkablar hakknda bir
neticeye varlamadn renince arp kaldm. Nazr Paa,
ark, yemeni veya izmeden hangisinin orduya kabul
edilmesinde fayda vardr diye bana sual edince hayretim daha da
artmt. Bu zamana kadar kumandanlarmz, mirlerimiz,
paalarmz anlalyordu ki vazifeleriyle uramyorlard.
Hlbuki harp balam, neredeyse bitecekti. Saray etrafna
snanlardan alay alay kordonlular harp balayp muvafakyet
emareleri grndkten ve hatta sona erdikten sonra bile gnll
adyla rtbe ve maalarn artrmak iin akn akn harp
meydanna kouyorlard. Harbin btn ykn omuzlarnda
tayanlara kar gizli bir ekime balam, rtbe ve nian
yamasnda n safa gemilerdi. Kumandanlarn Tesalya'da
yama yapmak suretiyle klmeleri, birbiriyle yar edercesine
ticarete kalklar -Hakk Paa'dan bakas- yaverlerin,
mfettilerin hadiseden faydalanmaya koyularak hazineyi
soymaktaki muvafakyetleri ortaya yaylm, benim gibi
hkmetin iyi niyetine, fena hareketlerini bundan byle
deitireceine inanm olan saf yreklileri aydnlatmt.
Husus saray etrafnda Harbiye'den
146

km zabitlere kar gsterilen itimatszlk ve hareket

beni ok zmt. Sarayda bana adm ve rtbemi sordular. Be-
pnar Harbi'nde, Harbiye'den ktmn sekizinci aynda
mlzm- evvel karlm olduumdan hak etmeden ikinci bir
ykseltilme talihsizliine yer vermemek iin mlzm- sni
olduumu syledim. Padiaha arzedildikten mlzm- evvel
ykseltildiim bildirilmi ve on altn padiah mkfat almtm.
Hlbuki Mir Kzm Paa'nn benimle beraber gelen ve esirleri
alp orada burada kendini gsteren on yandaki olu, iki yz
lira mkfat ve iki derece terfi suretiyle deerlendirildi ve
yaverlie alnd. Saraya alnmam iin yaplan teklifi de kabul
etmedim. Bu hadiseler karsnda devletin kendi kendini tanzim
edemeyeceini anlyor ve bir inklba olan ihtiyac
dnyordum. Harp bitti? Bitmezden evvel saraydan ve
devletten ordu ve idare hakknda yenileme istikametinden
kumandanlardan ve erkan- harp zabitlerden teklifler istenmiti.
Hlbuki sonradan bunlarn da uyutma iin uydurulmu bir
manevra olduklar ortaya kt. Bylece devlet bnyesinde
batya dnk hamleler yapmak isteyenlerin avlanmas iin bir
tuzak kurulmutu. Bu tuzaa den mnevverler birer birer imha
oldular. Devlet idaresi gibi ordu da eskisinden daha fena bir hle
geldi.
Yunan Harbinden sonra gsterdiim alma ve
gayretime kar geri vazife saylabilecek olan Redif Birliine
verildim. Talih beni doum yerim olan Resne yaknndaki Ohri
Taburuna atmt. te benim, Yunan Harbi'nden 1903 senesine
kadar Gen Trklerin, vaziyetleri hi de iyi olmayan bu
tekiltn tekrar kendini gstermeye balayp etraftan alka
grmeye baladklar zamana kadar hayatm, grgm ve
fikirlerim bunlard.

kinci Fasl
BULGAR SYANI
HARC BASKILAR
 1903 senesine kadar bu taburda depo vazifelisi idim.
Vazifem dolaysyla, Trkler, Arnavutlar, Bulgarlarla ok
mnasebetlerim oluyordu. Drt be sene gnden gne artan bir
alma, canla bala Bulgarlarn byk bir isyana girierek kan
dkmekten ekinmeyeceklerini duyuyor, gryor ve tetkik
ediyordum. Trpan, koa gibi yeni ziraat aletleri fabrikalarnn
seyyar vazifelileri olarak 1895'ten beri Makedonya'da Osmanl
Devleti'ne kar isyan hazrlayan Rus erkn- harp zabitleri ve
vazifelilerinin Bulgar zabit ve papazlarnn tesiriyle balayan
Bulgar inklb, ancak 1903 senesinde tekiltn tamamlam,
Bulgarlar umum bir isyana bu kadar ge hazrlayabilmiti.
Bulgarlarda inklp fikri o kadar ok inkiaf etmiti ki ilk
senelerde kyller Ruslarn bu ikazndan devlete ikyette bile
bulunmulardr. Fakat devlet, Rusya'ya kar hareketi siyas
mnasebetler istikametinde menfaatlar han-cinde grdnden
bu isyan tohumlarnn ekilip biilmesine gz yumuyordu. Bu
istikamette hkmetin bindii dal kestiine bir misal vermek
iin Ohri Kaymakam Ali Asaf gibilerin vazifelerini yapacak
yerde vaziyeti haber veren devlete sadk Hristiyan azarlayp
kovmas kafi sanrm. Bulgar
148

isyan idare eden dahil tekiltta Resne Bulgarlar*

vazifeliydi. Komite tekilt da buradan balamt. 1903'te
kendisini gsteren ilk isyan buradan balad. Trk inklb,
inklp hareketi yine buradan balam ve btn isyanlar burada
nihayete ermitir. Bulgar isyan Rumeli'de intizam ve istikran
bozduu, ayrlk ve karkl yayd hlde, Trk hareketi onun
aksine Bulgar isyannn datt fikri bir noktada toplam,
devletin btnln ve hrriyetini ele geirerek intizam ve
emniyeti temin etmiti. Rumeli'de emniyet ve intizam temin
etmekte ordunun gsterdii gayrete kar sivil vazifeliler,
emniyet tekiltlar alkasz duruyor ve bu btn mnevverleri
zyordu. Polis, jandarma, adalet, sivil memurlar Bulgarlarn
dmanln, hareketini ktye gtrecek almalardan
ekinmiyorlar; halk ise Bulgarlar hakl gryor ve fakat
memurlarn vazifelerini kolaylatrmas, gz yummas,
alkaszl karsnda silh depolarna dnen Bulgar

*
Resne'deki Bulgar kilisesinin yaplndaki temel atma merasiminde hazr bulunmak
maskesi altnda Bulgaristan'n her tarafndan Bulgar Damyan Groyef ve Yuvane
Ketyan gibi birok ahs toplanarak komite kurmak iin almaya balayp yemin
etmiler ve tekiltlarn geniletmeye teebbs etmilerdi. te Bulgar isyan bu
zaman balad diyebiliriz.
kylerindeki hazrlklarn sonradan kendilerine ktlkler
getireceinden phelenerek mdafaalar iin kanlarnn son
damlalarn aktma kararn veriyorlard.
urada burada istikran bozan hadiseler Avrupa
devletlerinin terakki yolundaki mukavemetleri yarn bile
dnmeyen bykler tarafndan telalanmaya sebep olmu,
hayatlarn srdrmek iin geici baz hareketlerini zorla kabul
etmilerdi. Bylece de mahkemelerin, ky bekilerinin, ky
iratlarn deerlendirenlerin, vergi toplayanlarn, jandarma-

nn yenilenip tanzimine karar verilmiti. Bu istikamette

de deiik devlet dairelerinin fikirleri sual edilmekte, malmat
istenmekteydi. e yaramayan memurlarn deitirilmesi
dnlm, kylden haksz yere lzumundan fazla yiyecei-ni
elinden alan sistemin ortadan kaldrlmas ve ky bekilerinin
itimat edilen insanlardan seilmesi tasavvur edilmiti. skp,
Manastr, Selanik vilyetlerindeki jandarma alaylarnda bulunan
okuma yazma bilmeyen, vazife kuvveti olmayan ve rvet
almakla bilinen zabitlerin Harbiye'den km veya alaydan
yetimi zabitlerle deitirilmesi teklif edilmiti. Vergi
bakmndan da bir yenilik olarak belirli bir arazi vergisinin
konulmas dnlmekteydi. Yaplacak bu yenilik iin
mntkada bir Umum Mfettilik kurulmutu. Yaplanlar
Avrupal ecnebiler takip edeceklerdi. Hlbuki senelerden beri
hrriyet iin hazrlanan ve dilerine kadar silhlanm bulunan
Bulgarlar haric tahriklerin tesirinden kendilerini
kurtaramadklar iin iyi niyetlerine itimat duymadklan devletin
bu projesinden emin olmadlar.
Girit'ten, Ermenistan'dan, stanbul'dan, memleketin her
tarafndaki isyanlardan ve hadiselerden Bulgarlar birok ders
alm gibiydiler. Biliyorlard ki idaredeki ktlk, devleti idare
edenlerden ok idare eklindedir. Bu ekil ve idare, sistem
deimedike bu tek idare edenin istibdat deierek Merut
idarenin kabul iin Mslmanlar arasnda bir temayl, bir
alma gayreti grlmedike, arzularnn, mukaddes tandklar
hrriyetin, msavatn kat' olmas imknszd. Hrriyeti iin
kanma susam, lm gzne alm, kefenini boynuna sarm
Bulgarlar tesiri altna alan ecnebiler, Trklerin umursamazlk
ve gevekliinden, yalnz kendini dnp devlete aldrmayan
idarecilerinden faydalanacak bundan daha iyi bir vaziyet
olmayaca kanaatine vardlar. Bulgarlar da
150
 Ermeniler gibi, belki onlardan daha akllca bir siyaset ve
ileri grllkle Avrupa'da altlar, seslerini duyurdular,
kendi mevcudiyetlerini tanttlar, efkr- umumiyeyi kazandlar.
Berlin Kongresi'ni yapan byk devletin desteiyle devletin sz
verdii yeniliklerin yaplmadn ortaya atarak byk
devletlerin alka ve tazyikini istediler. Avrupa'nn mdahelesine
hak kazandran bir kanl isyanla dnyann alkasn ve sevgisini
topladlar. Makedonya'da yaplacak slahat iin Rusya ile
Avusturya arasnda geerli olan statko -mevcut vaziyeti
muhafaza etmek- anlamaya ramen Makedonya'da kan
akmakta, iki tahriki devletin btn bu fenalklardan mesul
olmas lzm gelirken, bu iki menfaatperest devlet her eit
sulamaya kar dnyaya bir elinde zeytin dal gsterirken dier
elleriyle silh yardm yapyorlard. Avrupal byk devletlerin
menfaatleri Trkiye'de yenilik ve ilerlemesine bal gibi
grnen bir iki devlet ile o iki menfaatperest hkmet tarafndan
hazrlanan tahripkr karar tasdik etmekten geri kalmyordu. ki
menfaatperest grup arasnda fikir ayrl bunun tatbik ekli idi.
Btn bu haric tesirler karsnda da Trkler Rumeli'de Trk
hkimiyetini devam ettirmek iin kararl bir almann iinde
sessizce bekliyorlard. Rumeli'de gzleri olan Avrupal byk
devletler bizim umursamazlmzdan faydalanma
yolundaydlar. Avrupa medeniyetine yakmayacak bir ekilde
kendi siyasetlerini lekeliyorlard.
Saray, Babli, millete zulm yapan idare, Rumeli'de,
Anadolu'da zerine ald slahat hareketlerinden ekiniyor, sav-
saklayc hareketlerle zaman kazanma yolunu tutuyordu. Berlin
Antlamas'na imza koyan Avrupal bykler, bunun iin ie
burunlarn sokmak mecburiyetinde kalmlard. Neden, ayn
zulm altnda tutulan btn halklara kar ayn al-

ka gsterilmiyordu? Yalnz kendi menfaatlerini

dnyorlard. Bunun iin de Babli'nin politikasndan,
vurdum duy-mazlk ve korkaklndan faydalanmay
dndler. Fena hareketlerin sebebi olan Rusya ve
Avusturya'y hadiselerde en ok alkal olduklar iin devletler
tekiltnda adalet balonundan ahit olarak bile kabul etmemek
lzm gelirken bu iki devleti slahat hareketinin tatbikinde
vazifelendirdiler. Zaptiye alaylarnn jandarmaya tahvili,
Mslman ky bekilerinin yerine Hristiyan ky bekilerinin
konulmas, adalet tekiltnn geniletilmesi, jandarmaya blge
nfusu nisbe-tinde Hristiyan er alnmas, birok vazifelilerin
uzaklatrlmas, umum mfettiin tatbik ettii dier kk
slahatlara kar Kuzey Arnavutluk'un isyan, Anadolu'dan
getirilen bir tmenle blgeden alman birliklerden mteekkil
tmeni pekletirmek suretiyle mani olunmutu. Her zaman
Mslmanlarn hakl ve doru arzulan karsnda yaptklar
toplantlar datmay baaran emsi Paa, bu ite byk
hizmette bulunmutu. Binlerce insann srld kulelerin yerle
bir edilmesi suretiyle Arnavutluk'a gzda verilmiti. Bu
vaziyet karsnda Loma Arnavutlar ok hakl isteklerde
bulunmulard. Btn Arnavutluk bir isyan hazrl iindeydi.
Hrriyet, msavat istiyorlard. teden beri devam eden ve
Arnavutlarn tembellikle geri geri gitmelerine yol aan, kan
gtmeye are olacak bir msavat ve bunu temin edecek hkmet
arzu ediyorlard. Hazrlanan isyan iyi tekiltlanmad ve
Arnavut beyleri bu isyandan menfaat temin ettikleri, hkmette
ldrenleri ceza yerine rtbe, nian ve mkfatla karlad iin
arzu edilen gayeye varlamyordu. Devletin btn kuvvetiyle
Arnavut'ta alt, umum mfettilii btn kuvvetini -ast
vazifelilere tatbik ederek Trkleri gerilettii- kulland srada
Bulgarlar dahil ilerini tanzim ediy-
152

or, tekiltlarn tamamlyorlard.

Bylece Bulgarlar, hkmetin organizasyonundan
faydalanyor, kendilerinden polis, jandarma, beki yapmak
suretiyle plnlarn tamamlyordu. Hkmetin pek mhim
olmamakla beraber iyi tatbik edemedii ilk devre jandarma ve
polis tekiltlar, kayrma ve rvetin tesirinden kurtulamad
iin Belika ve svireli zabitlerin kontrolne ramen istenen
neticeye varmaktan ok uzakt. Bu i iin fena bir vaziyette olan
zaptiye alaylarndan bir iki yz zabitle bin be yz ere yol
vermek lzm geliyordu. Yldz iin bunun tatbiki kolay bir ey
deildi* (*). Senelerden beri ekmeini bu yoldan salayan bir
sr ailenin geimi bu yzdendi. Buradan karlacakla, bunlarn
yerine konacaklarn mklt da ortadayd. Aslnda umum
valinin Rumeli'de vaziyeti, Yldz'n tesiriyle pek snrlyd. Bu
hl dolaysyla da blgede Yldz'n i yapan eli olmaktan baka

*
Kosova vilyetinden (Manastr) aa kanlan ie yaramaz ve da mektebinden
yetime zabitleri, saray Harbiye Nezareti'nin grn almadan birer derece
rtbelerini ykselterek orduda kullanlmalarn teklif etmiti. Selanik, Manastr
vilyetinden akta kalanlan da Yemen'e ve baka uzak vilyetlere tayin etmiti.
bir vasf tamyordu. Vazife bakmndan bir hrriyet ve
salhiyete sahip deildi. Vazifesi Babli'nin, daha dorusu
Yldz'n gz boyamas kabilinden birtakm kksz tadilt
yapmaktan ibaret kalyordu. Bulgarlarn devletin hareketi
derinliine ett edip Avrupa'ya aksettirmesi, ikyetlerinin
nazar itibara alnarak devlet zerinde tazyik balamt.
Dahilde ve harite hrriyet iin alan mnevverler bu
vaziyet karsnda yalnz halkn gr ve fikirlerini batya
dndrmekle bir netice alnamayacan anlamlard. Bir
zamanlar Avrupa'da Damat Mahmut Cellettin Paa oullary-

la, ismail Kemal Bey, Yarbay smail Hakk, Siyret

beylerle Musoros Bey ve Avrupa'da bulunan dier mnevver
Trkler dahildeki mnevver Trkleri Avrupa'dan yardm
istemeye kkrtyorlard. Makedonya'da sk sk eksik olmayan
isyanlarn, seslenilerin menba, sebebi Trklerin hareketlerinde
deil, hkmetlerinin istibdat idaresinde aramann doru
olacan Avrupa'ya tebli edilmesini istiyordu.
Avrupa'daki mnevverlerimizin bu istikametteki
neriyatna, ttihat ve Terakki'nin Paris'teki toplantlarna
arkadalarmdan zmir'de, daha sonra Selanik'te vazife alm
olan mlzm (imdi kolaas) Mecdettin ile grerek
rendim. Se-lnik'e hatta bundan biraz evvel Avrupa'dakilerle
grp mektuplamaya vasta olan kendisi daha sonra beni
Selanik'te ttihat ve Terakki'den mteekkil bir komitenin
bulunduundan malmatlandrmt. Daha sonra Avrupa'daki
mnevverlerimizden Ahmet Rza taraftarlarndan bakasnn
Trkiye'de yaplacak slahat iin Ermeniler, Bulgarlar gibi
Avrupa'nn mdahalesini, yardmm arzu etmek fikrinde
olduklarm, bunun doru bir hareket olmadn anlatmt.
O gnden sonra Ahmet Rza Bey'in neriyatna kalpten
balanan genlerimiz, zabitlerimiz yalnz bir mntkada ve bir
istikamette terakki deil, btn memleketi ihtiva eden umum
manada bir slahata, kuvvetli ve kkl bir inklba gidilmesi
lzumu zerinde sebat ederek beraberlie varmt*.-(*) Kanun-
Esasinin yeniden meriyete konmas! 1876 senesinde Rusya'nn
tahrikiyle stanbul'da byk devletler tarafndan bize kar
toplanan konferansn al gn bildirilen Kanun- Esasinin
yeniden meriyete konup tatbiki btn bu k-

*
Ahmet Rza Bey'in Meveret, ura-i mmet, Vazife-i Mesuliyet adlaryla nerettii
kitaplar etraf aydnlatma istikametinden byk tesirler yapmt.
 154

tlkleri durduracak bir hl yolu olarak kabul ediliyordu.

Douda Hristiyanlarn hamiliini zerine alan, onlarn
vaziyetleri iin deil, bir iyi niyet gsterisi altnda ikide bir
ortaya atlan Rusya, dahili ilerimize burnunu sokmasnda
devletin bir istibdat rejimi iinde yaamasndan faydalanyordu.
Bizde istibdat idaresinin deitirilmesi Rusya iin btn bu
frsatlarn elden kamas demekti. Trkiye'yi imha etmek iin
Hristiyanlara imtiyaz verdirmek, Trkiye'de yava yava
aznlklardan birtakm hkmetler ortaya karmak suretiyle
Avusturya ile beraber tatbik ettikleri karar ancak Osmanl
hkmetindeki istibdat idaresi yoluyla tatbik edilebiliyorlar-d.
Kanun- Esasi ile Hristiyanlarn hrriyet ve msavata vasl
olmas ise Rusya ile Avusturya'y bu hadiseler karsnda seyirci
bulunduracakt. Bir taraftan Avusturya ve Yldz'n tahriklerine
kaplan Kuzey Arnavutluk'un bu gre muhalif vaziyeti, dier
taraftan Rus zabit ve papazlarnn Makedonya'da ky ky koa
satmak suretiyle Hristiyan kylerinde dolaarak Makedonya'da
Rus menfaatlerinin ve politikasnn ikamesine, bir an evvel
merut idarenin tesisine are aramas lzm geliyordu. Trkler,
Makedonya'da oynanan Rus ve Avusturya oyunlarna sessiz ve
seyirci kalamazlard. ttihat ve Terakki ise bir taraftan
Yldz'dan, Rusya'dan, Avusturya'dan Balkan Yarmadasna
sokulan fenalk mikroplarn ayklamaya alyor, bu mel'un
ahslarn almalaryla tehlikeli istikamete girmi olan
aznlklarn birleebilmeleri iin urayordu. Pek de kolay
olmayan bu almann neticelenmesi kuvvete ihtiya
gsteriyordu. slm mnevverleri arasndaki fikir ayrln
evvel bir istikamette, Kanun- Esasinin tekrar meriyete
konmas yoluna dndrerek esasl bir fikir istikametinde
durulmas lzm geliyordu. Bu yolda da ordudan baka hibir
kuvvetten faydalanlamazd. Bunun iin

de neriyat bu zaviyeden idare etmek lzumu

anlalmt.
Ortada talebeleri, onun devamllar ve askerlik
vazifesinden uzak tutulan ve yirmi seneden beri milleti
aydnlatabilecek din adamlarna yol verilmek suretiyle
medreseler birer tembel yuvas hline dndrlmt. Din
adam yetitiren medreseler bundan byle slm dinine hizmet
edecek yerler deil, ky ky, mahalle mahalle dolap yiyecek
dilenen cahil ve yalnz kendilerini dnen adamlarla dolmutu.
te bu adamlarladr ki Yldz, halk zerinde istibdat idaresini
muhafazakarl gelitirmekle yrtyordu.
Msr'da tab'edilip memlekette datlan "Risale-i stinsah
daha sonralar Ahmet Rza Bey'in, "Kadnlar, Zabit, Ordu,
Vazife ve Sorumluluk"; Mlazm mer Naci'nin "Hayya-lel
Felah" ve onun gibi faydal kitaplarn cemiyette byk bir
deiiklik ve terakki vasat yaratyordu. Makedonya'daki kanl
isyanlara kar hkmetin alkaszl, hele ordunun kk
dp bir i yapamayacak hlde braklmas vicdanszl, bir
inklb kkletiriyor ve umumletiriyordu. Herkesi artan bu
inklbmzn bir an evvel yaplmasnda, Bulgarlarn
hareketinden ok gnden gne artan ve Reval'de ngiliz ve Rus
krallar arasnda anlamaya varlan ecnebi basks karsnda
hkmetin sessiz kal ve her eyi kabul eder grnerek alak
bir politika takip etmesiydi.
Rumeli Umum Mfettiliinin idare ettii slahatn sath
olduunu gren Avrupa, jandarma iin byk devlet
ordularndan sekin zabitler sevk etti. Avusturya ve Rusya
tarafndan yaplanlar takip etmek iin sivil ajanlar sevk edildii
gibi daha sonra dahil ileri ve mal sahada kontrolleri altna
alnd. Umum Mfetti bu murakebe altnda saray ve ecnebileri
memnun etmek, onlarn mesuliyetinden kanmaktan baka bir
ey dnmeyerek arzu ettii gibi yrtebiliyordu.

156

Bulgarlarn 1903 senesindeki umum isyanlar karsnda

devlet eli kolu bal bir ey yapamaz olmutu. Devletin bu
beceriksizlii, Bulgarlar iin faydalanlacak bir ders oldu. Ksa
zaman iinde, varmak istedikleri siyas gayeleri ele geirdiler.
Bundan baka bir ey yapamayacaklarn da pek iyi biliyorlard.
Bundan sonra jandarmann yeniden tanzim edilmesine olduka
esasl balanarak bir eyler yaplabilmiti. Fakat gzel
niformalar, klliyetli ve intizaml verilen maatan baka bir
muvafakyet temin edemeyen jandarma, bu isyanlar karsnda
vazifesini yapma deil, hatta zamannda iyara renip tetkik
etmeyi bile yerine getirmemi, her zaman ordunun yardmna,
askerin ie mdahalesine ihtiya gstermiti. Bulgar isyan 1904
senesinden sonra almasn yeni bir ekle soktu. Programm
gnn ihtiyalarma gre tanzim
 edildi. Hkmet icra kuvvetini ve bunu temin eden
Mslmanlardan ok Rumlar takip etmek mecburiyetinde
kalm, ti. nk Rumlar da Bulgarlarn mntkay ellerine
geirmek kaygsyla isyan etmilerdi*.(*)

Manastr'da hrriyetin iln Sadan ikinci feda Atf Bey

(1908)

*
Makedonya'da Mslmanlarn birka tecavz ile imha olacana ve
ekseriyeti temin eden Bulgarlarn ksa zaman iinde gayelerine varacana inanm
olan Bulgar kylleri, ilk isyanlarnda Mslmanlar, iftlikleri ve binalarn hcum
hedefi olarak semilerdi. Hatta Hristiyanlarda nfus nispetinde polis ve jandarma
alnmas gr de bu aslsz temele istinat ederek ileri srlmt. skp, Manastr,
Selanik vilyetlerinde Hristiyanlarn Mslmanlardan fazla olduu kanaatine
varlarak bu grlerin kifayetsizliini sonraki hadiseler ispatlad. Evvel Mslman
nfusunun sayca, sonra barnak ve toprak bakmndan stn olduu renildii gibi
Hristiyanlan ihtiva eden Bulgarlarn baz mntkalarda Rumlardan az nfuslu olduklan
ortaya kt. ki kere yaplan nfus saymnda u neticeye varldn sonradan
kendileri de, Avrupallar da kabul etmek mecburiyetinde kaldlar. Bu nfus
istatistiini aada olduu gibi gsteriyoruz:
Selanik vilyeti Kosova vilyeti Manastr vilyeti
485.555 slm 752.536 slm 260.418 slm
323.227 Rum 13.452 Rum . 291.238 Rum
217.117 Bulgar 170.005 Bulgar 188.412 Bulgar
1.025.899 169.601 Ulah ve Srp 30.116 Ulah ve Srp
1.105.594 770.174
 SVL DARECLERN UAKLII
Umum af ile boaltlan hapisaneler, Makedonya'daki
isyanclara taze ve yeni kuvvetler katmt. Bu zamana kadar
padiahn emrine bal olan Balkanlarda komitaclara kar
yaplacak takipler, bundan sonra mntka kumandanlarnn
selhiyetine verilmiti. Bu vazifeler dolaysyla evrenin
emniyetini temin etmekle vazifeli olanlar yalnz umum
mfettiin gzne girmeyi dnyor! Haber alma iin verilen
ykl paradan, ajan tahsisatndan faydalanmay gaye
ediniyorlard.
Komitalarla yaplan arpmalar, ordu birlikleri
tarafndan tertip edildii gibi, aznla bal ekyalarn,
isyanclarn saklandklar yerler ve koruyucular, yine zabitlerin
bulduklar haber vericiler tarafndan reniliyordu. Btn
sulular, katiller ehirlerde asker polis ve zabitler tarafndan
yakalanyordu. Sanki sivil idare bu hadiseden hi de mes'ul
deildi.
Ordunun bu hareketindeki ykn hibir zaman
binbadan yukar rtbedekiler zerine almamt. Btn bu
almalara ve fedakrca hareketlere kar geimleri temin
edilemeyen ve genlikte bask alfanda tutulan zabitler, ok az
maalarn da alamadklarndan evrede hi de iyi
karlanmyorlard. Haklarn isteyenler hapis ediliyor veya
srlyordu. Mukavamet edenlerden, ordudan karlanlar hatta
dayakla karlaanlar da oluyordu.
159

Bulgarlar, kylerindeki tekiltlar tamamladktan sonra

aralarndaki itilaflar hlletmek iin mahkemeler bile
kurmulard. imdi bu yapaklarn salayacak bir icra kuvvetine
ve dier aznlk veya hkmetin mdahalesi karsnda ona
cevap verecek bir silhl kuvvetin meydana getirilmesine h-
tiya kalmamt. Onu da pek akllca davranarak ortaya ka,
rverdiler. Kk mntkalar iinde mahall ve seyyar eteler
tesis ettiler ki, ekseriyette kendi i ve gcyle uramakta,
vazifeye davet edildiinde kendine verilmi olan silh alp
etesine iltihak kyllerden mteekkildi. Byle bir tekilt
takip edip yakalamak kolay deildi. Bulgarlarn bu tekiltlar
ordunun, zellikle nc Ordumuzun yeniden tanziminde
byk tesir yapmt. nc Ordu da yal, vcuta i grmez,
fikir ve ahlk bakmndan zayf birok zabit vazifeden
uzaklatrld gibi, ikinci snf tmenlerin tanzim edilerek
btn blk zabitlerinin gen ve umumiyetle Harbi-ye'den
km olanlardan temin edilmesi gz nnde tutul-mutu*.(*)
Redif zabitleri bulunduklar kazalarda ayda bir yoklamalarda,
halkla mnasebet kurduklar gibi krkar, ellier kiilik ve daha
byk kuvvetlerle dolan Nizamiye zabitleri de btn kylerle
faslasz mnasebet tesis etmi bulunuyordu.
1904 senesinden 1908'e kadar nc Avc Taburunda
bulunduum zaman iinde Nizamiye zabitleri gibi faslasz
komitaclar takiple dolamaktaydm. Bu zaman iinde bizim de
yapmamz lzm gelen hrriyet mcadelesi iin nasl bir tekilat
tesis edip hareket lzum ettiini btn arkadalarla danp
gryordum. ou muvaffakiyetle neticelenen komitalarla
karlamamzda bombasyla, tfeiyle, zararl ne

160

riyatyla ele geirdiimiz komitaclarn eitli tesirlerle

balanp salverilmesi vazifesini yerine getiren zabitleri derin
zntlere itmekteydi.
Bu yersiz aflar dolaysyla komitaclk, ekyalk ve
isyanlarn kkn kurutmann imkanszl herkese ok iyi
anlalmt. Her gn asl olmayan isyanlara kar yeni yeni
vaziyetler alnyordu. Yeni asker mntkalar tesis ediliyor,
kumandas erknharp veya tecrbe edilmi kabiliyetli zabitlere
veriliyor, byk bir mesuliyet ykletiliyorsa da btn yaplanlar,
aflar dolaysyla boa gidiyordu. lm cezasna uratlm
binlerce insan eitli yerlere itimat ederek hayatnn af
edileceini, bir gn gelip hapisten kacana kat' olarak
inanyordu***) te bu itimat, isyan ve daa kmak iin en
byk tevikti. zc olan, bu kadar hadiseye kar Harbiye
Nezareti zabitlere haksz muameleden ekinmiyor, rtbeleri,
makamlar, maa zamlarn bu dada, bayrda hrriyet iin
alan, vatan iin rpman zabitlere deil, damatlara, ajanlara,
akaklara veriyordu. Orduda kanun meriyeti yalnz hakkn
isteyen ve mdafaa eden kk rtbeli zabitleri ezmeye
*
Rumeli'de nc Orduda yaplan tekiltlanma Rumeli'ye yz bin silh ile alt yz
gen zabit kazandrmt.
**
Rumeli hapishanelerinde hapis tutulan komiteciler ve ekyalar birer siyas sulu
gibi daima Avusturya, Rus konsoloslarnn ve adamlarnn destei altnda almakta
ve thrik edilmekteydi. Aflar da onla-nn arzusuyla oluyordu.
yetiyordu. Erlerin plakl, klalarn berbatl, asker
yiyeceinin fenal, devletin maa vermesindeki aksakl
orduda inklp fikrini umumletirmi ve kkletirmiti.

161
nc Fasl
TTHAT TERAKKNN
NKILABA TEEBBS
GEN ZABTLERE SARAYIN FKES

Bu srada ttihat ve Terakki tekilt, ktln

insanlardan, kumandanlardan, mfettilerden, valilerden,
sadrazamn fenalndan deil, idare mekanizmasnn
noksanlndan doduu fikrini, uzun zamandr mnevverlerin
belirttii doru yolu umumiyetle kabul ettirmi oluyordu
Memleket iinde inklp fikirlerinin geni bir sahaya
yaylarak mnevverleri etrafnda toplamada ttihat ve Terakki
nin byk hizmetleri grlmt. Umumiyetle cemiyetten ok
ordunun atak kalbi demek olan kumanda kademelerinin , da
bulunan yabas ve mlzmlar kendi kadrosu ime almasyla
byk bir ileri grlk gstermiti.
Bylece zabitler eskiden olduu gibi birbirinin yannda
yalnz bir meslein adamlar gibi deil, mukaddes bir vazifenin
sr taycs ve kardei olarak da bulunuyorlard.
gnden gne aralarnda itimat ve sevgi rabtalar
kuruluyordu, ittihat ve Terakki'nin hrriyet yolunda hazrla^
planlar, byk bir gizlilik ierisinde olumakla beraber etraftaki
itimat edilebilecek insanlara yarn aydnlk bir gn doldurulaca
yolunda gizli gizli duyuruluyordu. Bylece Ru
162

meli'de kendini tebarz ettiren ttihat ve Terakki,

devletin icra kuvvetini ele aldktan sonra ehirlerde, kylerde
halka olan tesirini bu mnevver zabitler yoluyla yaym, silh
kuvvetiyle de inklp ateini yakma yoluna girmiti.
 Mntka Mfettii olarak kyleri gezen erknharp ve
mnevver zabitler, Rumeli'deki aznlk komitaclarn takip eden
birliklerimizi idare eden ve Makedonya ihtillcileri arasnda
ehemmiyetli bir yeri olan, Erkn- harp Binba Enver Bey'in
gsterdii gayret ve drstlk en bata gelmekteydi.
1907 senesi nihayetinde ve 1908 banda Rumeli'nin
birok yerinde bulunan birliklerdeki erlerin, terhis ve yiyecek
bakmndan hep beraber hak istemeye kalkmalar, ttihat ve
Terakki taraftan zabitlerin yardmc hareketiyle bir isyan eklini
almam ve bu arzularn devlet tarafndan yerine getirilmesi,
ttihat ve Terakki'nin kuvvetini halka gstererek itimat temin
etmi oluyordu.
Hicaz'a uzanacak demiryolunun inasna menfaatlerinin
engellenmesi istikametinden Araplar kar km, daha dorusu
Ratip Paa ile Mekke Emiri ve Medine Muhafznn tahriklerine
kanan Arap kabileleri mntkada byk bir mukavemet
hareketine teebbs etmiti. Rumeli'den istenen ihtiyat
kuvvetlerinin silh altna alnmas emrine kar koymak fikri de
ttihat ve Terakki'nin tesiriyle tatbik edilmi ve bylece kendinin
mntkada kuvveti, halk iinde iyice kavranmt. ttihat ve
Terakki tekilt intizaml ve gizli bir hkmet hlinde
vazifesini devam ettiriyordu. Btn devlet memurlarnn
vasflar ve sicili cemiyet tarafndan muntazam bir ekilde takip
edilmekteydi. Ayrca cemiyete iltihak edenlerin her trl
hareketleri de takip ediliyordu. Bylece Umum Mfettiin,
valilerin, kumandanlarn idare zerindeki tesirleri ortadan
kalkm gibiydi. Bundan byle devlet ve ordu kademele-
 ri de ittihat ve Terakki Cemiyetinin idaresi altnda
gibiydi
Hareketlerindeki drstlk ve memleket menfaatine olan
almalar btn mnevverleri ve fikirleri kendi zerinde
topluyordu. Zamanla bu alma eskisi kadar gizlilie
ehemmiyet verilmesini lzumsuz klmt. Rumelide artan bu
kuvvet, saraya bal olan kollar tesirsiz klm fena hareketlere
teebbs istikametinde cesaretlerini krmt. stibdat idaresinin
vatan menfaatine muhalif olan hareketleri kendi menfaatine
mnasip gren devlet adamlar mklat ve aknlklar
iindeydi. Onlar bklemez bir kolun karsnda olduklarn
anlyorlar, fakat onu bulup ortaya karacak insanlar
bulamyorlard.
 SARAY VE ETRAFININ CEMYETE HCUMU
HRRYETN LNI
ttihat ve Terakkinin Rumeli'de Hrriyet ve Meruti
idaresini temin edilmesi iin teebbs ettii hareketlere en
evvel Selanik Merkez Kumandan, Saray yaverlerinden
Kaymakam Nazm Bey'i harekete geirmiti. Menfaatlerinin
inklp dolaysyla yok olacan ok iyi anlayan bu zat, ttihat
ve Terakki'yi bir bel gibi grerek tekilt bulup, srlarn
renmek iin btn tekilt kuvvetini harekete geirmiti.
Bu "gizli-kuvvetten korkusu, maalarna yaplacak olan
zammn, ttn tekiltndan, kumarhane, umum evler,
meyhanelerden alaca haracn ortadan kalkmasna mani
olmasndan ileri geliyordu. Bu gizli almalar bulup
karabilmek iin de casuslara ihtiyac vardr. Merkez
Kumandanl, emrinde kulland bu ilerle vazifeli bir iki
zabiti casus olarak kullanyorsa da, onlar da kendisinden bir
adm bile ileri atp bir ey renememilerdi.
Milletin kabiliyeti, bykl bu fena muamele eden
insanlar pek az bir muhit ierisinde sktrmt. Onlar bunun
iin ok alp, ok yorulmular, gnlleri kin ve hrsla
dolmutu. Bu aresizlikler karsnda kendi byklerine,
bilinmez kaynaklan ortaya atarak drst, alkan insanlar
avlamaya karar verdiler. Avlayacaklar mnevverlerin
cezalandrlmas suretiyle de kendileri hem gze girecek hem de
sknet bulacaklard. Onlar iin namus ve vicdan, mnevver
insanlar yakalamaktan ibaretti!
165

Saray ve Bab- li'nin btn arzusu, Batdan gelen

tesirler-e millette uyanan inklp ve hrriyet fikrini ldrmek
istikametinde deil miydi? Zabitlerden, talebelerden, halktan
birok mnevveri cemiyete taraftar diye tevfik etme yoluna
gittiler. Fakat yersiz bir hl ve tel iindeydiler. ttihat ve
Terakki btn Rumeli'de nfuzunu terakki ettirme kuvvetini
oktan temin etmiti. Cemiyetten tevkif edilen ahslar
braklnca (Cemiyet, nfuzu ile braktryordu), Selanik Merkez
Kumandam Yarbay Nazm Bey doru saray ve etrafna jurnal
gayesiyle komutu. Ordu mir vekili olan Ferik Esat Paa'y,
Erkn- Harbiye Reisi Ali Paa'y, dier ordunun namuslu
kumandanlarn, Vali Rauf Paa'y, ii alkaszlkla karlamak,
ttihat ve Terakki'ye yakn bir siyaset tatbik etmekle sulamak
istedi. Dnnde saraydan ald fazla para ve alkayla
kuvvetinin arttn ve Cemiyete taraftar mnevver insanlar
kolayca yakalayabileceini sanyordu.

SARAY ADAMI KAYMAKAM NAZIM'I

LDRME KARARI
Bu zavall, Allahn birlii zerine yemin etmi olarak
ttihat ve Terakki tekiltna girenlerin hrriyet ve msavat iin
lm, lmlerin en ereflisi saydklarn bilmiyordu. Merkez
Kumandam Kaymakam Nazm'n etrafndaki ttihat ve Terakki
almalarm manev bakmdan ykmaya almas karsnda
bundan byle alkasz kalnamazd. Bu kt insann imha
edilmesi lzm geliyordu. Bylece toplanarak onun ortadan
kaldrlmasna karar verdi. Hatta bu karara onun yaknlarndan
biri bile imzasn atmaktan ekinmemiti. Tatbik ii ise,
Cemiyetin adl tekiltna verildi. te o byk gn, evet bugn
inklp istikametinde yryen milletin ve btn ttihat ve
Terakki tekiltnn imtihan geirdii bir gnd. Bugne kadar
hibir zabit, hibir Cemiyete bal ve vatan yolunda kendisine
fenalk edenlere, jurnalclara silh atmaya, devlete aka
meydan okumaya kalkmamt. Bugne kadar milletin askerleri,
zabitleri, fedaleri, onun yolunda bam koyanlar yalnz haric
dmanlar iin canm fedadan ekinme-meyi renmi, bu
istikamette bir kahramanla, fedakrla, lme almt. Daha
dorusu meden cesaretin, milletin feraha kavumas iin bile
bile carm balamann tat ve bykln henz tanmamt.
ahs hak ve hrriyetlerin mdafaas veya vatann menfaatleri
urunda ahs, umum fedakrlklara, kahramanlklara aina olan
Trk zabitleri, bugn ilk defa dahil meselede milletin menfaati,
gelecei iin
167

lme davet ediliyordu.

Hususiyetle dman karsnda bir harpte veya bir ekya
ile yaplan msademede olduu gibi, bu yoldaki vurumada da
baba, ana ve ocuklar devletin yardmna deil, ttihat ve
Terakki Cemiyetinin herkese bilinen drst ve mfik
idaresinin kanatlan altna alnacakt. Bu istikametten vaziyeti ve
gelecei dnmeye ihtiya yoktu. Bu teebbste byn
kaybetmi her ailenin hayatn Cemiyet temin edecekti. Bylece
de her eit fedakrlk yolu alm oluyordu. Artk, yaplan vaid
ve tatbikat birbirini tuttuu srece Cemiyetin verecei emri
tatbik edenler iin fedakrlk yolundan dnlemezdi.
Piyade alayndan bir mlzm (Silh Tahsin) kendini
bu mhim vazife iin ilk defa ortaya att. Ahlk btnl ve
gr ykseklii malm olan bu mlzmn bu mhim vazifeyi
yapabilecei anlalnca yerine getirilmesi de kendinden
istenmiti. Btn Trk zabitlerine hak iin, hrriyet iin,
Cemiyetin, milletin eref ve kurtuluu adna bile bile lmeyi ilk
defa olmak zere muhakkak bir lme komay, bu Trk
zabitlerine reten bu kahraman Trk ocuu idi.
Vazifesini byk bir soukkanllk ve takdire deer bir
hareketle yerine getiren bu zabit hakknda hkmetin yapt
tahkikat ve tetkikat ttihat ve Terakki Cemiyetinin tazyikiyle
tesirsiz kalmta. Bu hadise Cemiyetin etrafta devlet apnda bir
eyler yapabileceini gsteriyordu. Bu fedakr mlzmn ilk
muvafakyeti mnevver zabit zmresi zerinde byk bir tesir
yaparak gen zabitleri birbiriyle rekabet edecek hlde bir
hrriyet almasna itiyordu. Abdlhamit'in muhafazakr ve
istibdat idaresinin mill hibir gaye gtmeyen ve vatann
zararna at muharebe meydanlarnda bou bouna hayatn
kaybeden zabit arkadalarnn ehit olular, ailelerini11
168

maiet sknts iine dmeleri o devre zabitlerinin en

zld hadiselerdi. Bu ehit zabitlerin arkada braktklar
kimsesiz, himayesiz babalar, yardma muhta analar, gzleri ya
dolu dullar "ve yetimler hkmet kaplarnda, maliye
koridorlarnda srnp dilenmekteydiler. Birok aile de elerini
kaybettikleri hlde, aylar ve senelerdir maa czdann
beklemekle vakit ldryorlard. Btn bunlara kar ordu
ierisinde devaml gelen ses de:
Dnyada lmlerin en ereflisi, hak yolunda gze
alnan lmdr!
Saray ve etrafnn Selanik'te en itimat adamn
(Kaymakam Nazm'n) yklyla Rumeli'deki istibdat idaresine
ilk tokat indirilmi oluyordu. Kendisine indirilen bu tokadn
tesiriyle rpnyor, kvranyordu. Hadiseyi bir trl
hazmedememi, bunun zerine de Selnik'e daha byk rtbeli
ve daha becerikli casuslar gndermiti. smail Mahir Paa'nn
reislii altnda Yusuf ve Recep paalardan mteekkil sarayn
tetkik heyeti gelince de ar bir yarayla hayatn kurtarm olan
Kaymakam Nazm stanbul'a kamt. Ne yazk ki doru bir
alma iinde kendine bir gelecek temin edemeyen baz
vazifeliler bu yeni heyete mracaat ederek bir eyler
koparabileceklerini sanmlard. Manastr'da Miralay Nazmi Bey
ile Alay Mfts Mustafa Efendi, Satnalma Komisyonunda
meydana karlan becerikli hrszlklardan dolay mes'ul
klnmlard. lk tahkikat yeri olarak seilen, Selnik'in jurnal-
clarma srlarn vermekten ekinmiler, stanbul'a kadar giderek
yeni rtbeler almay ve maalarna zam yaptrmay be-cererek
geriye dnmlerdi.
ite Selanik ve Manastr'da bylece ttihat ve Terakki
Cemiyetine taraftar olanlar avlamak iin bir faaliyet balam
oluyordu. Pirlepe'den Kaza Kaymakam evket Bey ile Sva-
169
ri Mlzm Cinci Hseyin ve Nidai, Piyade Mlzm
ismail, Pirlepe'de ttihat ve Terakki Cemiyeti azalarn avlama
tekiltnn acenteliini zerlerine almlard. Bu faaliyetlerden
Cemiyet endielenmiti. Hakk da vard. nk bu jurnalci-lar
iin bir emare, bir kabahat belirtisi arama mecburiyeti yoktu.
Parlak ve temiz bir gemi, namuslu ve vatanperver bir alma
sahibi olmak, insan thmet altnda tutmaya yetiyordu! Evet
sulamaya.

Arnavut Toska misafirlerinin 10 Temmuz'da Manastr'

ziyaretleri
 POLS MFETTNN LDRL

Temiz bir mazisi olan vazifeliler Rumeli'nin her

tarafndan stanbul'a veya Selnik'e tahkikat iin davet edildike,
Cemi-yet azalarnn maneviyat sarslyor, ktl kendi
hareketlerinde daima bir kar yol kabul edenler yeni yeni
ihbarlarda bulunmada birbirleriyle rekabet ediyorlard.
Manastr'da ttihat ve Terakkinin ba ve azalarm ortaya
karmak ve saraya yaranmak iin gecesini gndzn bu
almaya balayan Polis Mfettii Sami'nin bu fena
hareketlerini imha etmeye karar verildii bir srada, Pirlepe
kaymakam evket Bey'in de ayn istikamette hareket ederek
Cemiyete bal olanlar yakalamak iin almalar, ttihat ve
Terakki idarecilerini daha sert bir istikamete itiyordu. Yine
ttihatlara bir fenalk hazrlamak iin Frove nahiyesine giden
Polis Mfettii Sami, orada yok edilivermiti. Cemiyetin bu
muvafakye-ti de saray ve etrafm yeni tellara srklyordu.
Onlarca hakikati ortaya karmak iin yerine giden saysz
tetkikat heyetleri, Cemiyetin tesiri altnda tahkikat icra
mecburiyetinde kalarak hadisenin kahramanlarm ortaya
kartmyordu. Bu ikinci hadise ttihat ve Terakkinin gaye ve
istikametini halk zerinde daha iyi belirlemiti. Arnavutlarn
kurduu komitenin adam olan evket'in de aslmas, ii icab
Cemiyete geri braklmt. nk, Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti namna mnasip bir ekilde hareket ederek din ve
milliyet tefriki gzetmeden Osmanl Devleti'nin yaamasn arzu
ediyordu.
171

Ben btn bu hadiseleri zamannda ittihat ve Terakki

Cemiyetinin Rumeli'nin her kesine yaylm olan fkralar ara-
al ile zamannda btn teferuatyla reniyordum. Ben de
Resne'de mntka kumandanydm. Aslnda Resne'ye gele-
ekteki almalarm ttihat ve Terakki Cemiyetinin program
iinde yrtlme gayesiyle Manastr Mntka Kumandam Hadi
Paa'nn yardmyla getirilmitim. Buras benim doduum ve
bydm yerdi. Resne'yi, Ohri'yi ve etraftn ocukluumdan
beri kendime balamtm. Resneliler, Ohrililer vatanperverlikle,
kahramanlkla Rumeli'de n salmlard. Bu stn vasf btn
mntkadaki aznlklarda da vard. Her hlde bu da tabiatn
byk bir ihsan olsa lzm gelirdi. Yapt kahramanlk
dolaysyla Ohri Redif Taburu sancann kazand mhim
birka nisam da vard.
Karada'la yaplan harpte, 1877-1878 Rus Harbi'nde,
1897 Yunan Harbi'nde bu taburun gsterdii kahramanlk dillere
destan olmutu. Yunan Harbi'nde herkesin deerlendirdii
fedakrlm, kahramanlmla iftihar eden hemerilerim bana
byk bir sevgi, itimat ve sadakat gsteriyorlard.
Bu itimad 1899'dan 1903'e kadar Ohri'de asker depo
ileriyle vazifeliyken yaptm hareketler dolaysyla temin
etmitim. Bu vazifeden sonra Resne Kumandanlna
ykseltildim. Avc taburunda drt sene, seyyar ekyay ortadan
kaldracak olan birliimle yaptm hareketler, Trk ve Ms-
lmanlarn hukukunu mdafaa bakmndan gsterdiim
drstlk ve insanlk bana mntkann itimadm temin etti. Ben
Resne'de iken Bulgar komitecilerinin bu mntkada istedikle ri
gibi at oynatmalarna msaade etmemitim. Resne ve Prespe
kumandanlnda iken Abdlhamit hkmetinin istibtad
idaresini icradan ok, ttihat ve Terakki'nin bir eli olarak
alyordum. Dier taraftan ayn vazifeyle Ohri'ye getirilen ve
172

benim gibi hareket ettiini bildiim Ohri Redif Taburu

Kumandan Kolaas Eyp benim gibi Cemiyete bal
olduundan Ohri, ttihat ve Terakki'nin en itimat edilir bir
merkezi hlinde almaktayd.
Abdlhamit hkmetinin Rumeli'deki tavrndan yz alan
yerli Bulgarlara kar ttihat ve Terakki'nin ufak bir etesi,
Trklerin hak ve hukukunu mdafaa iin byk gayret
gsteriyordu. Ayrca bu fedakrlklar, bu cidd hareket Debre'nin
ve btn evrede bulunan Arnavutlarn da gnln kazanyor ve
itimadn temin ediyordu. Mntkadaki Arnavutlar da parti parti
gelerek ttihat ve Terakki Cemiyetine iltihak isteiyle Ohri'ye,
Resne'ye, Manastr'a yorlard. ttihat ve Terakki
Cemiyetine girebilmek iin baz artlar ortaya konmutu. Bu
vasflan tamayanlar alnmyordu. Hususiyetle Arnavutluk iin
alan komiteye bal olanlar topluca girme arzusu karsnda
bu arzulan kabul edilmemiti. Bu hareketi de Cemiyetin salam
bir karaktere sahip olduunu gsteriyordu. Baka bir ifadeyle
ttihat ve Terakki Rumeli'de Arnavutluk, Bonaklk, Hrvat,
Ulah gibi aznlklarn blnmesini deil, Osmanl mparatorluu
potasnda birleip hrriyet ve merut idare altnda yaamasn
gaye edinmi bulunuyordu. Yok yere bytlmek istenen
muvafakyetlerimi kolaylatran yukardaki hadiseleri
anlatmama ttihat ve Terakki'nin saklanmas lzm gelen srlar
mani olmasayd, benim de dier Cemiyet azalan gibi vazifeden
baka bir ey yapmadm, daha dorusu anlatacak ok ey
yazmam imkn vard.
Hatrlatma (Buraya kadar olan ksmda kendi
hayatm ve bamdan geenleri yazarak bylece milletimin
kabiliyetini, bykln, balaycln anlatmaya alsam
da anlatmak istediklerini anlatabilmeye gcmn
yetmemesinden dolay Abdlhamit
173

devrinin hkmetine ve onun istibdat idaresini tatbik

edenlere ebed lanetler, nefretler yadracam. Vasfn,
kuvvetin, malmatn ve idarenin kymet bulmad zamanlarda
derin bir yeise kaplarak gereince kendimi yetitirmeye alma
imknn bulamadm. Bunun iin anlatmak istediklerimi,
fikirlerimi dndm kadar belirte-meyeceim. Aslnda
askerlik vazifem srasnda geri hizmetlerde ve yaz ilerinde
fazla kalmadmdan daha ok askerle ve birlikle uramam
beni silhma bal kld. Ne yapaym ki aldm vazifeler
dolaysyla bu da benim elimde deildi.)
stibdat hkmeti, jurnalclaryla Selanik, Manastr
ttihat ve Terakki merkezlerini sktrmaktayd. Bu hareketle
Cemiyetin sabr ve kararm tketmeye urat sralarda
Resne'de bizler de ayn skntl gnleri yayorduk. Bu
sktrmalar dolaysyla Rumeli'deki btn Cemiyet azalar bir
makinenin paralan gibi beraber iler bir hlde alma
yolundaydlar. Hususiyetle Resne'de, Prespe'de, Ohri'de
Bulgarlarn mahall ve sefer eteleri, Arnavutlarn Toska
komitalarnn ba eris ile birlemi, geni bir alma yoluna
koyulmulard. Bu aralk Ohri'de Petros, Dehan, Resne'de
Kriste, Pirlepe'de Petro Voyvodolarn eteleri er beer mhim
yerlere, elde tutulmas lzm gelen kylere dalm, hkmet
idaresine nihayet verecek hareketlere teebbs Trklerin her
trl hareketlerini kontrollar ve tesirleri altna almlard.
 TAYNM VE VAZFEM
ttihat ve Terakki Cemiyeti, mntkaya, buradaki
vaziyetle alakal olan malmatm, husus olarak aznlk
ekyasn takiple yaptm hizmetleri ve edindiim tecrbeleri
ayrca blgedeki halkn, temin ettiim itimadn ve komitalara
kar olan hakimiyetimi dikkate alarak o zaman binbal ak
bulunan taburumla Resne kumandanlna tayinimi salamt.
Halkn da bana kar olan itimad ile ksa zamanda Bulgar
komitaclarnn hareketleri ve snd yerler hakknda pek ok
malmat toplayabildim. Ohri etelerine kar, Ohri tabur
kumandam mesuld. Benim asl vazifem, Bulgar Krista ile
Petro'yu yakalamak, etelerini datmak, snd yerleri imha
etmekti. Bir hayli takipten sonra Krista'nn Froiye kynde iki
arkada ile saklandn rendim. Ky sardm, silhl
msademe neticesinde arkadalarndan biri lnce Krista bir
samanln iine saklanmt. Kendisi Resne'de teslim olunca da
hadise bylece kapanmt. Kyn aranmas srasnda yedi
Manliher tfei, iki bomba, evvel ormanda ldrlp, katilleri
bulunamayan drt Asomatl Trk'ten birinin birok yerinden
kurunla, kama ile delinmi kanl cepkeni de ekyann snd
bir maarada bulundu. Hadiseden yarm saat sonra Lovareke
ky de sarld. Aldmz malmata gre, on be kii olan
Krista etesinin, k geirmek zere ikier ikier kylere
dalm olduunu renmitim. Her hlde bu ky de bu itibarla
bo olamazd. Ky evrilerek aranmaya baland.
Bulgaristan'dan gelme
175

komitadan Hristo Tontef ve Krista'nn arkadalarndan

Resneli Dangol, bir evde saklanmt. Her ikisini de sa olarak
yakalamtm. Fakat gece karanlndan faydalanlarak ve bizim
telmz da frsat bilerek firara kalktklarndan Hristo ile ev
sahibi ateimiz karsnda arzu ettikleri kurtulua ulaamadlar.
Yalnz Resneli Dangol, yakay kurtarabildi. Bu kyde de sekiz
Manliher ve Bulgar tfei ile Arnavut ttihat Komitesi
tarafndan be alt ay evvel vurulan postac bir jandarmann eyer
takm, heybesi ve asker eyas kmt. Her iki kyde Bulgar
ve Arnavut etelerine yardm edenler, yakalanan eyalarla
beraber emniyet kuvvetlerine teslim edildi.
Bulgar Krista'nn etesini datp snd yeri bu
ekilde ortadan kaldrdktan sonra Resne'ye avdet ettim.
Resne'de tesis ettiim haber alma tekilt dolaysyla ehirde
bulunan Bulgar komitasnn ba, azas, para ilerine bakan,
sekreteri, yol gstericileri, yataklar hakknda aldm malmat
zerine geni bir arama ve sktrma hareketine teebbs
etmitim. Bu tahkikat neticesinde yz elliye yalan silh, birok
bomba ve Bulgaristan'dan sokulmu zararl neriyata rastladm.
Failleri crm aletleriyle beraber hkmete teslim ettim. Bu
faillerin inkr ve mdafaasna elbette imkn yoktu. Bunlarn
yolu lm olabilirdi. Fakat hkmet eitli tesirlerin ve ihanetin
eliyle harekette bulunarak hi de byle yapmamt. Bundan
sonra bir yldrm abukluu ile Leskofa ve Bezmite kylerini
de taburum zabitlerinden Osman ve Yusuf'un emrindeki
birliklerle aratlmasn temin etmitim* Bu iki kyde de yalnz
on be kilo dinamit ile yirmi be otuz kadar silh ele geti.
Buradaki failleri de hkmete teslim ettim. Resne'de senelerden
beri grlmeyen bu hareketim/ Bulgarlara kan alatyordu.
Fakat ben onlardan ok zlyordum. Geri hkmetin
istibdatna kar hrriyetleri ve
176

milliyetleri iin silha sarlan bir halkn mukavemetini

yok e-diyordum ama ne yapaym ki milletimin menfaati baka
bir yol takip etmeme elbette mani idi. Btn almalarm
karsnda hkmetin umursamazl ve yarnn dnmeyecek
kadar ileriyi grmekten mahrum hareketi beni bu ie itiyordu.
Bu gayeyle de Hristiyanlarn ileri gelenlerini bir araya topladm.
Onlara halk iindeki aznlklarn ayr ayr almasndan bir
netice alnamayacan, sessiz ve her eyden habersiz gibi
grnen Trklerin haklarn mdafaa istikmetinde son damla
kanlarn aktmadka Bulgarlar iin de bir menfaat teinin
edilemeyeceini izah ettim. u ksa sren vazifem srasnda
hareketlerimden ders edinmelerini ileri srerek Trklerin
mntkadaki Hristiyanlardan ok hkmetten zarar grdklerini
anlattm. Bu hl dikkate alnarak kardeliin ve bir beraberlik
temininin ehemmiyetini yana yakla anlatmaya altm.
Szlerimden etkilenmi gibi grndler. ehir ve kylerdeki
Hristiyanlara emirler gnderdiler. Her taraftan er beer ie
yaramaz silh teslim etmek suretiyle beni aldatacaklarn
zannetiler. Bu hareket benim iin daha faydal arama
yapabilecek mntkalar tesbit etmeye yarad.
Bu ilerden sonra mntkada daha kat' bir silh arama ve,
ekya takibine giritim. Bunun neticesinde Resne'de Bulgarlarn
silhl kuvveti ve siyas hayat snmt. Prespe blgesinin
aranmas ve mntkada ekya takibi Prespe'deki Mmtaz
Kolaas Muhtar'n kendini stn grme ve vazifesine mdahale
gibi bir hareket saymasndan dolay neticeye ulaamamt.
Kolaas Muhtar, Resne'den ok Prespe'de oturduu hlde bir i
grememiti. Malmat ve askerlik bakmndan benden kat kat
stn olmasna ramen, bu vazifenin adam deildi ve olamazd
da. Evvel dil ve evredeki gelenekler bakmndan bir malmat
yoktu. Halkla bu bakmdan
177

bir irtibat ve samimiyet temin edememiti. Bu mnka

halk herkese, umumiyetle devlet adamlarna kolay kolay itimat
edip balanr insanlar deildi. Komitaclar haber verme
bakmndan, bir yanl hareket neticesi biroklarnn canlar
yanm, ocaklar snmt. Baskn idare eden zabitin kk bir
hatas, haber vereni saklama bakmndan gevek hareketi, koca
bir yuvann komitaclar tarafndan yklp imha edilmesine sebep
olabiliyordu. Mmtaz Kolaas Muhtar Bey, ki-sa sre iinde
ok miktarda silh ve yetmi seksen kadar mahall ve seyyar
komitac yakalamaktaki muvafakyetimi kskanm, o da byle
bir hareketle itibarm muhafaza etmek iin lzumlu grmt.
lk ie balad zaman ikencelerle kyleri, kylleri
sktrmaya, hakaret edip ldrnceye kadar dvme yolunda ii
ilerletmi, Mslmanln ve insanln doru grmedii bu
hareketler, ecnebiler tarafndan siyas protestolara yol amt.
Byk devlet sefirlerinin miskin ve korkak hkmet zerine ar
tazyikine sebep olmutu. Abdlhamit hkmeti bu tazyik
zerine Mmtaz Kolaas Muhtar ile Kolaas kr'y tevkif
ederek Asker Mahkemeye vermiti. Ecnebilerin bu
hareketinden mararak maneviyattan kuvvetlenen Bulgar
komitas da Rus konsolosuna mracaat ederek, benim Resne'den
uzaklatrlmama kalkmt. Bu yolda da Rumeli Umum
Mfettii, bunun tedarikine girimiti. Benim de mahkemeye
verilerek Resne Kumandanlndan uzaklatrlmam Ordu
Mareali Vekili Esat Pa-a'ya emredilmiti. Resne'deki
hareketlerimin ortaya karlmas iin ecnebi ve Trklerden
oluan bir tahkikat heyeti gnderildi ise de yaplan tahkikat
gnderilen emrin tatbikine lzum olmadndan Umum
Mfettiin emirleri durdurulmak mecburiyetinde kaimdi. Buna
kar Esat Paa beni Sel-nik'e ararak mntkadaki
hareketlerim hakknda baz nasi-
178
 hatlerde bulundu, tekrar Resne'ye vazifemin bana
gnder
Bu sralarda mntkada dehet saan Kirmanl Bulgar
komitaclarndan Petro yaralanm, bir hafta sonra da yaral
olduu hlde arpp Trk kylerine zarar vermekte devam e-
den bu azgn komitac, Kesriye Trk birlikleri tarafndan
ldrlmt. Daha sonra onun yerine geen Voyvoda Metro da
yakalanmt. Kirmanl Metro benim tarafmdan evvel
Manastrl Resten ile beraber klada asker elbisesi giyerek
mntka ve komitaclar hakknda malmat vermek zere
kullanlmalarm arzu etmi, bu arzular da kabul edilmiti. Fakat
buna mukabil kendisine hkmet evresinden af edilmeleri
salanaca sylenerek lzm gelen teebbsler de yaplmt.
Kirmanl Metro'nun mntkada byk bir hreti ve tesiri vard.
Hadi Paa'nn vazifeden alnmasna sebep olan Rakova Rum
kynn yaklp iindekilerin imha edilmesinden mesul olan
Kirmanl yirmi Bulgar, onun faaliyeti neticesinde ortaya
karlmt. Bu Bulgarlar yaptklar suu itiraf ettikten sonra
adalete teslim edilmiler, bylece mntkada hkmetin lzumlu
otoriteye sahip olduu gsterilmiti. Avrupa matbuatm uzun
zaman alkadar bu hadise bylece nihayet bulmu ve devletin
itibarn temin etmitik. Malovi-te balkannda bir seneden beri
kimin yapt bilinmeyen Sarkaan Rumlarndan on be lnn
Pratojine ve sliminie Korbinova'da on, on be kii olan
katilleri de yine bu Metro'nun uzun tetkikati ve bize malmat
vermesiyle ortaya karlmt. Bylece istibdat idaresi
Trkiye'ye tesir yapmak isteyen Avrupa byk devletlerine
kuvvetli olduunu gsterebilmiti. Bulgarlar Rumeli'de meydana
getirdikleri komitalar ile byk Bulgar isyann hazrlayarak
Makedonya'y ilerde kendilerine ilve etmeyi gaye edinmilerdi.
Metro'nun
179

benim tarafmdan elde edilerek Bulgar komitaclarna bir

bir haber verip hayatn mdafaa istikmetinde klaya snm
olmas kolay kolay balayamayacaklar bir sutu. Bu
bakmdan da onun ortadan kaldrlmasna karar vermilerdi. Rus
entrikas Balkanlarda Bulgar, Srp, Hrvat, Rum aznlklarn
zerinde btn iddetiyle devam etmekte ve 1877-1878 Osmanl
Rus Harbi'nden ellerine geen Amerikan mal Manleher
tfeklerini bu aznlklara vererek, komitalar tesis ettirerek devlet
gemisini sarsmaktaydlar. Rus politikas Met-ro'nun Bulgar
komitalarna yapt tesiri ok iyi kavradndan, hkmet
zerinde tazyik yaparak gizlice idamna hkm kartm ve
yerine getirilmesi iin Metro'nun Manas-tr'a gnderilmesini
bana emretmiti.
Devletin btn kuvvetiyle alt hlde kimin yapt
bilinemeyen ktlklerin ortaya kmasnda bize yardm eden,
hatta devlet adna kendisinin sularnn af edilecei tebli edilen
Metro'nun bu vaziyetle karlamas beni ok zm ve
yaralamt. Hkmetin bu yerinde olmayan hareketine uymak,
ktlk yapanlar takip eden btn kuvvetleri byk bir moral
krklna itecek ve almalarna belki de mani olacakt.
Bulgar komitaclna Bulgar olduu iin hkmete
hizmet ettii hlde Bulgarlk iin onu imha etmeye kalkmak/
Bulgar komitacln tahrik edip inkiaf ettirmekten baka bir
ey demek deildi. Hususiyetle mertlii, namusu, memleketi
dnen kimsenin ortada pek az grld srada byle bir
insan imha etmek lzumsuzdu. Vadedildii hlde yapt
hizmet karl suunun af edilmesinin yerine geti-rilmemesi,
devlet eref ve haysiyetini yok etmeyecek miydi-Trkler hibir
zaman byle bir hataya dmemi ve byle bir hareket
yapmamt. Bence bu, tahamml edilemeyecek k-
180

tlkten baka bir ey deildi.

Bu uurda rtbemi, on be sene emek verdiim rtbemi
deil canm versem bile amaza dmezdim. Resne'de bulunan
btn ttihat ve Terakki'li arkadalarm da benim gibi
dnyorlard. Vaziyeti bir kere de Manastr'daki vilyet
merkezinin fikrini renmeyi mnasip grerek Metro'yu takip
birliiyle beraber ekya izlemesine gnderdim. Ben de
Manastr'a gittim. Orada her kime syledimse, herhangi bir
vicdan sahibi insana sordumsa fikirlerimin doru olduunu ve
yanl hareket etmediimi sylyordu. Bu vaziyet karsnda her
mesuliyeti, her baskya kar gelmeyi kararlatr-dm. Eskiden
beri fikirlerine itimat ettiim mnevver bir insan olan mirin
vekili ve sekreteri Kolaas Mecdettin'e vaziyeti atm.
Anlattklarmdan ok zlen arkadam, devletin namus ve
haysiyetini mdafaa bakmndan bize yardm edenlerin himayesi
lzm geldiini, daha ok zabitlerin verdii szde durmak
suretiyle hkmet emrine kar gelmektense Metro'nun
karlmasn ve evine teslimini daha doru gryordu. Bunun
iin bana demiti ki:
Niyazi kardeim! Siz devlete kar yapacanz
mukavemetten iyi bir netice almak iin her eyi gze aldnz m?
Bu yolda rtbeyi deil, hayat deil, size uyacaklarn,
davrannz alklayacak btn mnevverlerin, ttihat ve
Terakki tekiltnn menfaatlerini ve geleceini dndnz
m? Bu hareket hkmete muhalif bir isyann balangc
demektir. Bakalm Cemiyet size yardmda bulunma kuvvetine
sahip midir? Biz vaziyeti sizin kadar yalandan bilmediimiz iin
pek bir ey diyemeyiz. Her hlde etraflca ttihat ve Terakki ileri
gelenleriyle bir grelim. Fakat Metro'yu karmak suretiyle
ortaya kacak vaziyeti karlamak ve bunda size den
mesuliyete mani olmak mmkndr.
181
ttihat ve Terakki'nin Manastr'da bulunan vilyet heyeti
ve selhiyettarlar da ayn grte olduklarn sylediler.
Memlekete hizmet edenlere srlmek istenen lekelere ve
ktlklere kar halkn ve Cemiyetin artk mukavemet kuvveti
kalmamt. Kuvvetine gvenerek btn bu ktlklere bir
nihayet vermek Cemiyetin menfaatleri ve haysiyeti
istikmetinde lzumlu idi.
Bu malmat aldktan sonra acele Resne'ye dndm.
Manastr'a gitmeden evvel Metro'nun sevk edilmesi emrine kar
Bulgar komitaclarn takip etmek zere askerle beraber yeni
malmat alnan bir komitay takibe gittiini bildirmitim.
Resne'ye dner dnmez kendisini getirttim, vaziyeti anlattm,
Trklk adna verdiim sz yerine getirmek iin hayatm
pahasna da olsa kendisini evine teslim etmek suretiyle firarn
kolaylatracam syledim.
Silhm, cephanesini kendisine teslim ettikten sonra
itimat ettiim ve bana bal erlerden bir birlikle Manastr
Merkez Kumandanlna gnderdim. Erlerim dediimi yapm,
yolda onu salvererek firar etmi gibi takip edip evine vasl
olmasn temin etmiti. Resne Bulgar Komitas hadise zerinde
fazla durmamt. Cemiyetin uramas ile olacak, hkmet de
nihayet vaadettii affn yapnca Metro, cellt sabrndan kendini
kurtarm oldu. Bu muvafakyet imdiye kadar olan Rus
zorlamasyla ald kararlarla gururlanan Bulgar Komitasna
byk bir malbiyet olmutu. Benim bu ite oynadm rol her
iki tarafa anlalmt. Fakat ne Bulgar komitaclar ne de
hkmet drst hareketim karsnda bana el uzatamyorlard.
Bulgarlar btn tasavvur ve yapacaklarmdan habersiz
deildiler. Vazifemde ne kadar titiz ve mukavemet kuvvetime
sahip olduumu da biliyorlard. Rumeli'de Trkleri yok etmek
politikasna, bu alak manevraya ne
182
 kadar muhalif olduumu kendilerine birka kere
anlatm, buna mani olmak iin Trkln erefine yakr bir
ekilde beraberliin temini yolunda alacam, ordunun da bu
istikamette kararl olduunu, devlet istibdadna deil,
memleketin btnln tesis etme yolunda hizmet eden ttihat
ve Terakkiye bal olduumu kendilerine anlatmak istemitim.
Hareketlerim Bulgar komitaclarn dndrm, onlar
daha ihtiyatl bir hareket takip etmeye itmiti. Komitalarnn
almalarna mani olmak, ona bal olardan yakalamak,
silhlarn ellerinden almak suretiyle drt seneden beri
almalarna mani olmamdan dolay beni hi sevmemi
olmalarna ve Metro'nun onlara muhalif alm olmasna
ramen tarafmdan himaye edilmi ve affa uratlm olmas
bana kar bir yaknlk hissetmelerini temin etti. Bu zuhur eden
vaziyet dolaysyla Bulgar nahiyelerinde dolaan konumalar,
ileriye dnk hareketler istikmetinden bana yardma olmak
yolunu am oluyordu. Bu muvafakyet benim iin, bal
bulunduum Cemiyet iin byk bir mjde idi. Mntkada hasl
ettiim bu havadan faydalanmada zaman kaybetmek
istemiyordum. Trk, Arnavut, Bulgar, Rum, Ulah, Srp,
hepimizin ayn topran ocuklar olduumuz iin, msavata
dayanan bir devlet idaresi iin almamz lzumunu anlattm.
Pek samim ve byk bir ideale mstenit bu szlerim iyi
bir tesir yapmtr. Fakat neye yarar ki, karda hkmetin
eytanlara bile pabucu ters giydirecek ktlkleri ve yalanlar
benim bu tesirimi imha ediyordu. Hkmet, Metro'nun
yardmyla yalnz Resne'den ve ona bal kylerden silh,
bombay, zararl neriyatlar ile toplad sulular, ki bu
sulular yzleri amaktayd, bunlardan kyl olan yirmisi
hkm giymi, ehirli olan itibarl kimselerle, kyllerin arazi
183
sahibi olanlarn eitli yollarla teebbsleri neticesi
kurtularak braklmlard. Hkmetin aczini gren komita,
senelerden beri yapt almann meyvesini almak midine
kap-larak bu zayf karar karsnda seyirci olamazd. Yeni bir
hareketle hkmeti, kuvvetlerini bizi takibi programna alm,
bu istikamette mukaddes gayesine varmay tasarlamt. Eskiden
de Yunan muvafakyetine benzeyen bu ekilmeyi grmek,
benim iin tahamml edilmez bir elem olmutu.
 Manastr'da, Selanik'te kan gazetelerin kt tesir
yapt rivayeti Resne'deki ttihat ve Terakki'ye kaytl insanlan
byk zntye atmt. Halk her an rahatsz eden ttihat ve
Terakki Cemiyetini yakalayp imha etmek istikametinde alan
bu mikroplarn bir an evvel yok edilmesine teebbs etmekte
kararlydk. Bunlarn ortadan kaldrlmasyla Cemiyetin itimat
ve vaziyetinin temini hususunda Resne'den bir yardm isteyip
istemediklerini sual etmitim. Buna mukabil Resne mntkasnn
kendilerine bir destek noktas olduunu bildirdiler. Rumeli iine
dalm olan ttihat ve Terakki'ye mensup mnevverler ehir,
ky tekiltlarn tamamlayp haberleme yolunu
neticelendirmek zereydiler. Bir vcudun organlar gibi
kenetlenme meydana getirilmiti.
Yalnz hkmet kuvvetlerinin dolat ehirlerde ve
nfusu az olan kylerde bize taraftar olan insanlarn mdafaas
ok mkl olduu gibi, bundan byle Mslman olmayan
aznlklar da bizim yola getirmek, ittihada davet etmek,
mukaddes vazifenin yakn olduunu bildirmek lzm geliyordu.
Bu sebeple resm vazifesi olan bizim gibi zabitler ile onlarn
ikaz edilmesi pek tesirli olamad. Herhalde ttihat ve Terakki'ye
kaytl olanlar, vazifelerini brakarak eteler tekil etmek,
dalara ekilmek, kyleri dolamak, msavat gstermek
suretiyle harekete gemenin zaman gelmiti. yi niyetine
184

mizi, mukaddes gayemizi kabul ettirmek iin bundan

daha mnasip bir istikamet dnlemezdi.
Bu byk gayeye vasl olmak iin, istisnasz btn
Cemiyete bal olanlar ayn hissi tayorlard. Ya namus, ya
lm! Vatan mdafaa yolunda lmeyi byk bir eref bilen
Cemiyet azalan, btn memleket ve mnevver genlik, harekete
gemek iin tek bir iaret beklemekteydi. Harekete gemek iin
klavuz bir birliin hareketi bekleniyordu. Bundan byle kendini
hakik Osmanl bilen hibir insan Arnavutlarn, Bulgarlarn,
Rumlarn, Ulahlarn kendi milletlerini kurtarp hr yapma
istikametinde gayretlerini temin etmek gayesiyle teebbs
ettikleri almalarm bekleyemezdi. Trklerin, srasn
beklemek istikametinde gsterdikleri umursamazln, msavat
ve iyi idareye mstenit gizli hareketlerinin, sabrla bekledikleri
bu hareketlere kar sessiz kalmakla durulamazd. Bundan byle
kuvveti, beklemenin memlekete getirecei mkl ve yeni
hayat gstermenin zaman gelmiti.
 CEMYETN KONSOLOSLARA
VERD BEYANNAME
Bu srada Reval'de yaplan Rus ar ve ngiliz Kral
mlakatnda memleketi paralanma istikmetinde yaplan
grme duyulmu, imparatorluun kme tehlikesi karsnda
ttihat ve Terakki, Avrupa'ya kar dahildeki kuvvetini
gstermek mecburiyetinde kalarak u beyannameyi
Makedonya'nn birok mntkasndaki konsolosluklar vastasyla
byk devletlere arzetmiti:
"Ekselans!
Vatanmzn mhim bir paras olan Makedonya'nn
bugn iine dt vaziyet, onun slah edilmesi ve gelecei
istikmetinden Trkiye denilen bu byk devletin ocuklar olan
bizleri, aadaki satrlar sizlere arzetmek mecburiyetinde
brakmtr. Bu hareketimizin balca sebepleri: zerinde
doduumuz topraa olan sadakatimiz ve sevgimizdir. Onun
iyilii ve gelecei iin elbirliiyle almak gayesinde-yiz.
Avrupa'nn bizi zayf ve kt bilmekte olduuna vardmz
kanaattir. Makedonya meselesi hakknda daha dorusu
Makedonya'nn dertlerini arzetmek ve hakikatleri izah etmek
iin, bizi doru yola gtrecek olan sebebi beyan etmek
istiyoruz. Bylece Avrupa devletlerini de lzumsuz hataya
dmekten kurtarmak gayesindeyiz. te bu mektubumuzla takip
etmek istediimiz gaye yalnz budur. Bugn seyirci olduumuz
manzara pek gariptir: imdiye kadar bu istikmete gsterilen
are, byk bir ltufkrlk takman ecnebilerdir
186

ki, gsterdii istikametler hep ayr ve tatbiki imknsz

olan eylerdir. O hlde vatanlarn ve onun hastalklarn,
hadisede menfaatleri olan ecnebilerdin ok ve daha iyi bilen
Trklerin kendi szlerini sylemeye haklan yok mudur?
Sizlerden hadiselerin alen bir ifadesi olan u szleri
arzetmemize msaade etmenizi talep ediyoruz.
Avrupa'nn Makedonya'da teebbs ettii slahat ve yeni
tanzim hareketleri hi de iyi netice vermemiti. Makedonya'da
yine karklklar devam etmekte, hatta daha kt bir hle
girmektedir. Aznlklarn isyan oalm, Makedonya meselesi
bir kat daha hl edilmez bir vaziyete girmitir.
 Avrupa iin lzumsuz, Trkler iin hi de iyi olmayan
drt senelik bir tecrbeden sonra imdi de byk devletler
yaptklarnn tesirsizlii karsnda hareketlerinin, mntkaya bir
emniyet temin edemediini itiraf etmektedirler. Hlbuki bu
hakikat karsnda, Avrupa erefiyle iten ekilip, ktlkleri
artrmadan baka bir eye yaramayan her eit teebbsten
vazgeecek yerde, ne yazk ki mntkay daha kt bir hle
sokacak tecrbeye teebbs etmek istiyor. Evet, zlerek haber
aldk ki ngiliz Hariciye Nazr Sir Edvard Grey, Makedonya'da
isyanlarn bastrlmas iin oraya mstakil bir umum vali
tayininin doru olaca fikrinde sebat etmi ve daha sonra da
Petersburg Kabinesi (arlk Hkmeti) Makedonya meselesinin
devletler aras bir tekilt yoluyla idaresinin mmkn olacam
tasavvur ediyormu.
Kat'yetle unu imdiden beyan edebiliriz ki, bu iki eit
tedbirin ne biri, ne dieri ve hatta ne de ikisi birden
Makedonya'nn, Osmanl topraklarndan bsbtn ayrlmasyla
neticelenecei iin Mslman ve Hristiyan btn vatandalar,
birlik olarak vatanlarna ecnebilerin el atmalarndan muhafaza
gayesiyle ahs ve siyas hrriyetlerini bugnk h-

kmetten almaya karar vermitir! Bu gaye uruna

bugnk idarenin zorbalndan faydalanan yksek rtbeli ve
yksek makam sahiplerini bir keye iterek "Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti" nam altnda birlemitir. Yukarda ki arzu
dnda, herhangi bir karar millet kabul etmeyecektir.
Biz memleketimizin umum kntsn temin edecek
olan bu eit hareketlere kar mill haklarmzn mdafaasna
kat' karar vermi bulunuyoruz. Bu uurda btn kuvvetimizi
kullanacamz insanlk, msavat ve medeniyetle hibir zaman
badamayan bir ekilde ve ecnebilere oyuncak olmayacamz
sizlere bildiririz. una da itimat isteriz ki, bu szlerimizde en
kk bir din ve mill bir vaziyet yoktur. Bizi bu yola iten
vatanmzn vilyetinin* (*) karklklar dolaysyla bir
"ykntlar mntkas" hline gelmesine mani olmak iin
hepimizde var olan bir mdafaa ve mukavemet arzusudur.
Bize deniyor ki: Avrupa'nn mntkada yapmak istedii
Makedonya'dakilerin saadetini temin iindir.
Biz de diyoruz ki: Avrupa imdiye kadar yapt
teebbslerle arzularna kavuamamtr. Bundan sonra da kat'
*
Makedonya'daki vilyetimiz Selanik, Manastr, Kosova (skp).
bir netice alamayacaktr. Bunun da birok sebebi vardr ki,
birincisi ve bizce en mhimi de budur.
nk Avrupa olmayacak bir eyi zuhur etmeye
alyor-Geri Avrupa'nn esas gayesi ortaya bir Makedonya
devleti yahut Makedonya'da kendi bana bir idare tesis etmek
istiyor ki, bunlarn ikisi de birbirinden farksz ve tehlikelidir, la-
rihte bir Makedonya iki bin seneyi gemi bir zamandan be-ri
yok olmu, eski Makedonyallardan bugn bir emare yok

188

tur. Makedonya'nn mazisinden, bugn adndan baka

siyas sahada bir mevcudiyete tesadf edemeyiz. Makedonya a-
d tarih sayfalarnda gml kalmtr. Bylece Makedonyallar
Rumeli'de bulunmad gibi, Makedonya'da da yoktur. Buras
Osmanl mparatorluu'nun bir parasdr, ondan ayrlamaz,
hayat ancak onun devamyla mmkndr. Yok olmas da yine
onunla beraber olacaktr. Avrupa'nn uydurma bir Makedonya'y
yaatmak arzusu Rumeli vilyetimizin talihi dier yirmi yedi
vilyetin talihine rabtal olup hepsi de taksim olunmaz birer
parasdr.
Avrupa maziyi bu kadar ihya etme gayesi gsteriyorsa
neden bir Polonya'y yeniden tesis etme istikametinde hi gayret
gstermiyor? Polonya yakn zamanlara kadar bir devlet olarak
yaad gibi arazisi ve milleti de u anda vardr.
Evet, neden bilinmez, ortada bu hakikatler durup
dururken insan ve siyas bir msavatszlk iinde hayal peinde
koulmaktadr.
ikinci bir hl ekli daha dnelim: Okuduklarmza ve
duyduklarmza gre Avrupa'nn Makedonya'ya mdahalesi bir
mecburiyet hline gelmi, nk bu memlekette Hristi-yanlar
pek zavall, zulm ve imha edilmek tehlikesiyle kar karya
imiler! Bunun iin de bu kadar yksek ve insan bir ideal
peinde koan Avrupa'nn nazarnda, sanki btn dnyada
Makedonya Hristiyanlan kadar talihsiz ve acmaya deer
insanlar yokmu. Btn dnyada her ey rahat, herkes mesut ve
emniyet iindeymi. Mesel Rusyallar mes'utmu-lar! Bu
istikmetten aadaki neticeleri karmamza msaade etmenizi
arz ederiz.
 Avrupa'nn Makedonya'ya dorudan doruya ve alen
olarak el uzatmas Manastr vilyeti Bulgarlarn mntka bir
isyanlar hakknda Sofya komitalar tarafndan yaplan te-
189

ebbsten sonra ortaya kt. Avrupa bununla gstermek

is-tedi ki kendisi bu karkl istiyor ve yapanlara, isyanclara
her eit yardma hazrdr. Bunun iin eer Bulgarlar kpr-
danmasa, silha sarlmasaydlar, Trk kylerini ve iftliklerini
yakp kl etmeseydiler, yollarna kan, kimseye zarar olmayan
Trkleri ldrmeseydiler, Avrupa hibir zaman karma
mecburiyetini hissetmeyecek ve bugne kadar mlakat
programlarnda. pek az bir hnerle yaatlan Makedonya
problemi de kurcalanmayacakt. Sonra da grld ki Avrupa
devlet adamlarnn her biri bulunduklar siyaset sandalyesine
dayanarak dnya sulhunun birer idarecisi gibi hareket
etmektedirler. Bu harekette birbirine ters den istikmetler
alenyse de, biz bunun stnde durmuyoruz.
Makedonya iin alman kararlarn hepsi l domu
ocuk gibidir ve hibir iyi neticeye varamaz. nk unu da
bilmelidir ki, Avrupa Makedonya'daki hastal bilmiyor yahut
bilmek istemiyor. Haric manzaray bunun asl zannediyor.
Balad yanl yol, onu yanl neticelere gtryor. O sanyor
ki Makedonya'da iki taraf halk var: Bir tarafta Trkler yani
ldrenler ve dier tarafta Hristiyanlar (Bulgarlar) yani
zavalllar. Bu intiba'dan dolay Hristiyanlan, yani Bulgarlar
Trklerin gya barbarlklarndan mdafaa etmek iin
Makedonya'ya kurtulu yolu buluyorum diyor.
Hemen syleyelim ki: Avrupa tamir edilmez bir hatann
iindedir. daredeki tadilt ve terakki temayl ettiinden beri(!)
geen seneler iinde Hristiyanlar birbirlerini boazladklar
hlde umum nfusun yzde yirmi bei Bulgarlara kar/ yzde
elli beini ihtiva eden ve mhim bir ekseriyet olan Trklerin hli
Avrupa'y yalanlamyor mu? Vaziyet byle iken Avrupa yine
yanlmakta, yine yenilik arzusunda inat etmekte ve
Makedonya'nn bu vaziyete dmesinin asl sebe-
190

bini bilmemekte inat etmektedir.

 Bunun iin tarafsz ve makl bir gre gre Makedonya
adna sylenecek iki hakikat vardr: Evvel Makedonya'da bir
fena vaziyet olmad gibi bundan doan bir problem de Pr
yoktu. kinci olarak Makedonya'da Trk ve Mslmanlarn
mntkada kt bir hareketi de yoktur. Biz herkesten evvel
yalanlarz ki, Makedonyallarn vaziyeti belki pek iyi deildir,
bunda Avrupa ile fikir birlii iindeyiz. Yalnz o ktln
tohumunu bulmada grlerimiz ayrdr ki, bunun iin o kt
vaziyete kar kullanlacak arac bulmada ayrlk ortaya kyor.
Demek oluyor ki, Makedonya'daki fenalklarn msebbibi
Makedonya'nn kendisinde deildir, onu biraz u-zaklarda
aramaldr. Yalnz Makedonya'nn deil, Osmanl
imparatorluunun btn vilyetlerindeki ktlklerin asl
mes'ul bugn bata olan hkmetin istibdat idaresidir. Ortal
bu vaziyete srkleyen, bylece ekilmez bir hl alan hayat,
ahs ve siyas hrriyetin Osmanl imparatorluu u-fuklarnda
domam olmasdr. Bilinir ki, birbirine msavi olan hadiseler,
her yerde ayn neticeyi verirler.
Anadolu'yu, Arabistan' yahut Trablusgarb' skntya
sokan ayn hastalk, Makedonya iin de vard. Trk, Arap,
Arnavut, erkez, Krt, Ermeni, Ulah, Yahudi, Srp, Rum ve
Bulgarlardan meydana gelen Osmanl adyla topladmz ne
kadar millet varsa hepsi de ayn istibdat idaresinin ilesini ekip
boyunduruunda inliyorlar. Halk iindeki din ve millet tefriki ne
insann aclarn oaltmakta ne de boyunduruunu
hafifletmektedir. Ne Makedonya ve ne de dier Osmanl
memleketinde ayrcalk ve zulm grm iki eit halk yoktur.
stisnasz hepimiz ayn istibdat tazyiki altnda ezilmekteyiz.|
Eer Makedonya'nn vaziyeti Avrupa'y bu kadar tel-

191

landnyorsa ve Avrupa Makedonyallar mesut klmak

arzu ediyorsa yaplacak ey alendir. lerinde Makedonya'da
ya-ayanlar da bulunmak zere btn Osmanl halkm mesut
klacak ekilde istibdat idaresini ykmak, hrriyete, aydnl-a
kmak iin bize yardm ediniz. Yoksa ortada yalnz Makedonya
adyla bal bana bir ktlk grmekten ibaret olan
mtalanz hibir zaman hibir ey mukabilinde kabul
edemeyiz. Sizin bildiiniz gibi bir Makedonya problemi yoktur.
Bugn ortalkta grlen problem, Trklerin kendi aralarnda hl
edecekleri ve bu topran ocuklarnn beraber temin edecekleri
ve er ge yapacaklar bir teekkldr.
Hristiyanlara kar yapld zannedilen Mslman
zulm iddialar her istikmetten bo bir mdafaadr. Gerek
baka vilyetlerin ve gerek Makedonya'nn Mslman halk H-
ristiyanlara, yani ayn topran ocuklar, ayn istibdat idaresinin
esiri olan kardelerine kar nihayetsiz bir ekime aarak
kuvvet kaybedeceklerini bilmez aklsz deildirler. Mslmanlar
baka dille konuan ve ayr bir dinin insan olan vatandalaryla
yapacaklar salam bir beraberliin vatann kuvvet ve gelecei
iin mhim bir hareket olduunu ok iyi bilmektedirler.
Mslman, Hristiyan hepimizin kanacamz tehlike bu
olduu gibi gene hepimizin zerinde birleip mdafaa
edeceimiz yol da budur.
Bu sebeple Makedonya'y Bulgaristan, Srbistan ve
Yunanistan'a iltihak etmek gayesiyle hareket eden birtakm
Bulgar, Srp ve Rum ihtilalcileri burada yaatmak istedikleri ve
biraz da muvaffak olduklar kt tohumun yeerip gelii*16"
sine yardm etmekten kanlmaldr.
Bylesine kt ve bylesine az bilinen Mslmanlar,
Makedonya'ya yeni gelmi deillerdir. Tarih bize gsteriyi
Trklerden meydana gelen birok halk Makedonya'ya bura-
192

sini Osmanl sultanlarnn ele geirmesinden ok nce

gelip yerlemilerdir. Bu bakmdan Makedonya'da Trklerin de
ok eski bir tarih alkalan vardr. Bu eski Trkler ile sonradan
gelenler ve bu gelile de slm dinini kabul eden yerliler, bunca
asr Hristiyanlarla bir arada yaadlar. Bu uzun gemite her iki
taraf arasnda birok yaknlk oldu. Mslman ve Hristiyan ok
yerde birbirine arka verip yardm ettiler.
Malmdur ki, Mslmanlk bakalarnn dinine ve
milliyetine hrmet gstermekle nldr. unu da belirtmeliyiz
ki, bu hllerde de msavatszlk ne gelir. Hristiyan kilisesinin
tesis edilmesine yardm eden Mslmanlar vardr. Milliyet ve
dinini zorla bakasna kabul ettiren Mslman yoktur.
Bylece bilinmelidir ki, Makedonya'da birbirini imha
etmeye girimi, yemin etmi iki muhalif halk olmad gibi,
Mslman muhafazakarl diye bir tehlike de yoktur. Acaba
bylesine ehemmiyetle sz edilen bu muhafazakarlk neden
meydana gelmitir? Mntkada Avrupa'nn yeni idareyi tatbik
etmeye balayal drt tam sene olmutu. Bu zaman i-inde,
Mslman muhafazakarlm belirten bir tek misal verilebilir
mi? Mslmanlar tarafndan yaplm ldrme hadisesi ka
tanedir? Onlarn eteleri, terrist komiteleri nerededir?
Makedonya'daki i harplere kim sebep olmutu?
Kahramanlklar dnyaca bilinen Mslmanlarn, nihayetinde
kendilerini bu derece hesaba dahil etmemelerine bundan byle
ne kadar tahamml edebilecek ve kendileri imha edilmeye
hazrlanrken tesirsiz, seyirci kalmamalar pek tabii ve belki de
pek yalandr. Mslmanlar Makedonya'da halkn ekseriyetini
temin etmektedirler. Tarafsz istatistikler gsterir ki,
Makedonya'daki halkn yzde elli bei Mlmandr. Byle iken
kendilerini hi dnen olmad gibi (bunu da istemezler ya)
aksine Avrupa'nn tamamiyle mdahelesi, b-
193

tn kendine kardr. Umum istikran bozma ve byk

devletlerin Makedonya ilerine daha yakndan mdahalesini
kolaylatrdklarndan tr mntkaya getirilmek istenen yeni
idare, Bulgarlara Avrupa'nn kt bir hediyesidir. Hlbuki eldeki
istatistiklere gre Makedonya'da Bulgarlar yzde yirmi be
kadardr.
Bu rakamlar karsnda sizden unu sual ederiz ki, halkn
iindeki aznl nde tutarak ekseriyeti kmseyip aa
grmek msavata, hakkaniyete ve insanla sar m? Bir
memlekette istikran temin etmek, geleceinin pekletirilmesi ve
birok millet arasnda birlik zuhur etmek bu almalarla m
olacaktr?
Bu hareketler karsnda Mslmanlar imdiye kadar
inanlmaz raddede bir sabr ve tahamml gsterdiler. Fakat
bundan byle ayn tahamml gsteremeyecekler ve yeniden
maruz kalacaklar bir hakszlk karsnda kendileriyle szbirlii
etmi olan Hristiyanlarla birlik iinde bir tek kii kalana kadar
vatanlarn mdafaaya alacaklardr.
Avrupa'nn mntkada slahat ve reform diye ortaya att
sistem Makedonya'da vaziyeti kartrmadan baka bir eye
yaramamsa, buna nc sebep de udur: Avrupa devletleri
ierisinde bir ksmlar vardr ki burada bir sulhun devamn
samim olarak arzu etmezler. Bu devletlerin menfaatleri
Makedonya'da isyan ve karkln devam etmesidir. Gerek
Makedonya, gerek dier vilyetlerdeki eski ve yeni kan-klklar
btn bu hkmetlerin tahrikleriyle olmutur. Bu szlerimizin
hakikati gstermesi istikmetinden birka misal vermek
mmkn ise de siyas vaziyet dolaysyla bunu bir tarafa
brakyoruz.
Avrupa'nn bizim hakkmzdaki grlerinde samim
olsayd, Trkiye'yi alkalandran ilerin hepsinde Rusya'y u-
194

zak tutard. Bu sebeple Rusya yalnz Makedonya'nn

deil, batan baa btn ark iin en byk bir tehlikedir.
Panisla-vizm istikametinde ilerleyen Rusya kendini tarih bir
vazife yapma mesuliyetinde grerek ark ele geirmek,
stanbul'u almak ve Balkan Yarmadasn bir Slav vatan, yani
bir Rus mntkas hline getirmek arzu etmektedir.
Tarih bunun en amaz ahididir. Tarih bize btn alen-
yetiyle gstermitir ki, ar Byk Petro'dan bugne kadar
zavall ark paralam olan ne kadar harp, ne kadar karklk,
ne kadar isyan varsa hepsini Petersburg'ta kurulmu o-lan
plnlarn, entrikalarn neticesidir. Balkan Yarmadasnn btn
ky ve ehirlerinde birtakm ajanlarn zerleri mukaddes
resimlerle dolu olarak dolap sokak kelerine birer ha iareti
yapmaya baladklar grld m, herkes anlard ki yine bir sr
Rus ajam gelmi ve yalanda mntkada byk bir kargaalk
kacak, bir frtna kopacaktr.
Bylece asrlardan beri ektiimiz ktlklerin hepsi
Rusya'nn genileme politikasndan domutur.
Bugnk Rus politikas da ayn istikamette
yrmektedir. Din ve Ortodoksluk maskesi altnda Ruslar, bizim
iin ok kt dnmekte ve fena neticeler hazrlamakta,
dahilde Ortodoksluu tahrik ederek ve din kkrtmacl
yaparak milletleri birbirine drmekte ve bu karklklarn
dahili harbe dntrlmesinden faydalanmay gaye
edinmektedir. Rusya'nn mntkadaki sivil vazifelileri,
konsoloslar ve zabitleri btn birer er oca, alen olarak
Hristiyanlan kendi dininden olanlara ve Mslmanlara kar
mcadeleye davet ederek bir din atmas temin etmektir.
Makedonya'da yenilik denen bu trajedi de, bir komedyadaki gibi
glnecek bir taraf varsa, o da Avrupa'nn gemiteki tecrbeleri
grmezlikten gelip ayn istikamette yrmesidir. Avrupa hatr-
 lamyor ki kendisi daha yarm asr emperyalist politikas
tatbik etmeye kalkan Ruslara kar Trklerle yan yana harp
etmek mecburiyetinde kalmt. Bunu unutup imdi neden
onlarla beraberdir ve arzularna boyun emektedir? Avrupa'nn
her eit statko deiiklii hareketinde muvafakye-te vasl
olamasnn bir drdnc sebebi de udur:
Avrupa, Makedonya'daki karklklar mani olma
istikmetinden, kat' bir neticeye varmak arzu etmiyor. Avrupal
devletler, ok iyi biliyorlar ki, bugn oynanan trajedide
Mslmanlarn hibir rol yoktur. Bugn mahade edilen kar-
klk ve isyanlar, Trkiye'ye hudut olan memleketlerde, yani
Bulgaristan'da, Yunanistan'da ve Srbistan'da hazrlanp ortaya
karlmaktadr, ihtillci denen etelerin buralardan zuhur
ettiine, oralarda hazrlanp silahlandrldna ve yine Sofya,
Atina ve Belgrad'tan aldklar beyannameler istikmetinde
hareket ettiklerini Avrupa ok iyi bilmektedir. Yine Avrupa pek
iyi bilir ki, Makedonyal denen bu komitalar, Trkiye ile hudut
olan mntkalarda snacak bir yer bulamayacak olsalar
Makedonya'da yaamaz, oktan ortadan kaybolurlard. Avrupa
da bu hakikati bildii hlde yine Sofya, Atina ve Belgrad
kabinelerine okayc notalar vermekte ve Makedonya'da da bu
karkln durmasna deil, devamna yol amaktadr.
Trkiye'nin Makedonya'da byle kark ve insafsz bir idare ile
vatanmza gz diken devletlerle komu olmaktan baka bir kt
hareketimiz yoktur. Avrupa, Makedonya'da bundan byle bir
fesat yuvas komitalarn bulunmasn kat' olarak arzu ediyorsa,
Bulgar, Srp ve Yunanllar ikaz etmelidir. Ajan, sivil komitac
ve onlar kontrol eden jandarma zabitleri iin buras, onlarn at
oynatt bir yerdir. Bu adamlarn Selanik'te yahut Trkiye'nin
bir yerinde bulunmaktansa, asl bulunmalar lzm gelen yer
Atina,
196

Belgrad, Sofya'dr. Orada vazifeli olmalar daha

mnasiptir. Avrupa'nn Makedonya'da imdiye kadar yapmak
istediklerinin iyi bir netice vermemesi karsnda bunun nasl
doru bir yolda takip edileceini gsterelim.
Neticeyi yle anlatalm: Yukardan beri
sylediklerimizle kat' bir ekilde izah edilmitir ki, Avrupa'nn
Makedonya ilerine mdahalesi memleket iin ok fena
olmutur. Drt senelik idareden sonra bugn Makedonya'da
umum bir karklk, bir dahil harp, byk bir sefalet ve
yrekleri paralayan bir ahlk dkl grlmektedir. Ne
tarafa baklrsa baklsn, kt sesler iitilmekte, kk bir k
grlmemektedir. Vaziyet daha da fenaya gidiyor. Halkn
arzular boyuna tahrik edilmektedir. syanlar ve tahribatlar
birbirini takip etmektedir. Memleketin btn kuvveti
kurutulmutur. Halk doru yoldan, hrriyet ve msavata gidecek
yoldan u-zaklatrlmaktadr. Bu elm vaziyet karsnda
karabileceimiz yalnz akllca bir netice vardr:
Bu zavall Makedonya'da, elde henz iyi ve salam
olarak ne kalmsa onu muhafaza etmek iin yapld gibi, yeni
idare denen eylerden uzaklaarak, tecrbe edilmi eylerin
ktln ortadan kaldrp, valileri serbest braklacak olursa,
btn ocuklarnn kendi almalaryla kendilerini var etmeye
kuvveti yetecek olan bu vatann, dahili ilerine karmaktan
kat'yetle vazgemek lzm gelir. Eer Avrupa Makedonya'dan
ekilecek olup ve bu meseleyi tahrik etmekten ve onunla
uramaktan elini ekerse Makedonyallar kendi aralarnda
mutabk kalacaklardr. Bugn tahrik edilen ayrlklar harici
tesirlerin neticesidir. Bu tesirler kaldrlacak olursa
vilyetlerdeki vatandalar elbirlii ile kendilerini ezmekte olan
istibdat idaresini devirip ykmay baaracaklardr. Gerek
Makedonya'da olsun, gerek dier vilyetlerde b-

tn Osmanllar din ve milliyet ayrmakszn kardetirler.

Vatann yksek menfaatleri karsnda, Hristiyan ve Mslman
cemaatleri deil Osmanllk vardr. Halkn menfaati, gayesi ve
kaderleri hep ayn ve birdir. Bu sebeple hepimizin al, mas
lzm gelen gaye, vatan istibdat idaresinden kurtarp hrriyet,
terakki ve muasr devlete vasl olmaktr.
Bu program, muhit iin en mnasip olduu gibi
Makedonya probleminin de hl eklidir. Yine tekrar edelim ki:
Makedonya problemi bal bana grlemez. Trk hkmeti
problemin bir tarafdr. Biz ayr bir idare ve Avrupa'nn ktlk
getiren murakebesi altnda yrtlen bir Makedonya arzu
etmeyiz. Her iki ekil de bizim iin bir lm kalm meselesidir.
Makedonya'nn her bakmdan Trkiye'nin bir paras
olduunu beyan eder ve onun ayr kabul edilmesini
dnemeyiz. Makedonya, btn iddetiyle devam ettirilen bir
istibdat idaresine brnm cemiyetin bir parasdr. O istib-dat
Avrupa'nn mdahelesine lzum olmadan ortadan kaldracak da
biziz. Fakat Avrupa bize ve dolaysyla insanla bir yardmda
bulunmak arzu ediyorsa, bize en evvel yarayacak olan hizmet;
bir taraftan Makedonya'daki her eit teebbslerden
vazgemek, dier tarafdan da Abdlhamit'in istibdat idaresine
bir an evvel nihayet vermesi iin stanbul -zerinde lzm gelen
teebbsleri yaparak Makedonya'da her eit ktlklerin yok
olmasn temin etmek iin Sofya, Atina ve Belgrad hkmetleri
zerinde tesirini gstermektir.
te Makedonya'da sulh ve sknu salayacak, Avrupa yi
lzumsuz hareketlerden kurtaracak istikamet budur. Bu nazarla
vatann menfaatleri bakmndan lzumlu isteklerimiz haricinde,
Avrupa bizim kabul edemeyeceimiz bir istikamete girer de
Makedonya'ya bir umum vali, milletler aras bir
198

kontrol ve adl idar tekilt, Makedonya'daki Trk

ordusunun tahdit edilmesi gibi yeni yeni hareketlerde
bulunmaya kalkarsa, unu da beyan ederiz ki artk sabrmz
tkenmitir. erefli bir lm fena bir hayata her zaman
deiebiliriz.
Yalnz bu neticeye varmaya lzum kalmadan evvel
zannederiz ki sizlerce arzularmz yerinde olarak kabul buyuru-
lur. Byk bir tahribata mani olmak iin elden geldiince
alarak u iki kelimede hlasa edeceimiz midimizi ortaya
koymak iin bizi serbest brakrlar!
Biz bize, bizim iin.
Bu beyannamemizi Rusya'dan baka btn byk devlet
kabinelerine arzettiimiz gibi, birini de siz doru,
msavat kendine prensip edinen yksek ahsiyetinize
arzetmekle eref duyarz.
"Mays 1908'de Manastr'da konsoloslara verilmitir.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti .
Manastr Merkezi
Konsoloslarn bu beyanname zerine nasl bir harekette
bulunduklarn bilmiyorsam da, hayat, istikmet, asln
bilmedikleri cemiyete bylesine kuvvetli olabileceini
hatrlarna bile getirmedikleri ve bu istikmette bir harekette de
bulunmadklarn karabiliyorum.
 Drdnc Fasl
ABDLHAMT'E KAT SYAN HTYACI
Bylece bir sr kt insann yaptklar berbat
hareketlerle devletin byk adn kltme istikametine girdii,
millete protesto edilmi oluyor. Hkmeti Merutiyet idaresine
dndrmek, msavat, adaleti temin etmek zere millete
umum bir teebbse geildii Avrupa'ya tebli edilmi
oluyordu. Avrupal byk devletlerin tazyiki, Rumeli'deki
aznlklarn tahriklerle isyan etmesi, Trk halkn, Abdlhamit'in
zulm idaresine kar umum bir isyana mecburiyet hsl etti.
Btn millet arkasndan gidecek cidd bir hareketi bekliyordu.
stibdat idaresinin zuhur ettii buhran, gnllerin hr yaamaya
olan arzusunu gelitiriyor ve halkn birbirine yaklap
kenetlenmesi gittike tahakkuk ediyordu. Bundan byle bende
de bir bekleme takati kalmamta. Btn halkn gnllerinde yer
eden bu arzu ve fikrin tesiri altnda kalm, takadim elimden
gitmiti.
Yoktan bir ses, millet yolunda almak isteyenlere
ruhlar titreten, yksek manasyla Namk Kemal'in: ''Fedakrn
kalr eskr daim kalbi millete" msran bu byk iirin ihtiva
ettii manay hatrlatyordu. Btn bu elemlerin ruhumu sard
bir srada Reval mlakat oluvermiti. Bu toplantda Rusya ve
ngiltere tarafndan kararlatrlan neticeyi dnerek gn
gece heyecanlar ve helecanlar iinde rpn-
200

dm. lmden baka bir kurtulu yolu gremiyordum.

Nihayet kanlarla dolu grdm ufuk, kararm geleceinde
milletin selmeti iin karmda bir k gibi beliriverdi. Evet
arzularna nail olma taraflarn kafamdan geirmitim. Kurtuluu
fedakrlkta, lmde buluyor, Reval mlakatnn btn
Trkln gnlnde yaratt karanl, ancak millete bir
lm gze almak suretiyle nihayet bulacan dnerek,
tesirlerini her grdm mnevverin yznde okuyordum.
Hepimiz ve Cemiyete (ttihat ve Terakki Cemiyeti) aza
mnevverler memleketimiz iin verilen kt karan renmiti.
Hi tenakuza dmedik. Bir ete meydana getirmek fikrini
kafamdan geirmeye baladm. Bir taraftan da hazrlanyordum.
Aklszca bir bekleme, ok kanl hadiseler hazrlayabilirdi. aka
bir tarafa, kararan ufuklar dolaysyla vatanmn bir daha hayat
imkan bulamayacak bir felkete doru srklendiini alen
olarak grmekteydik. stibdat idaresinin kendilerine temin ettii
refah iinde yaayan Abdlhamit'in adamlar, neye yarard ki, bu
tehlikeleri grmek istemiyorlar, grseler de mani olmay
dnmeyi bile kabahat sayyorlard. Bu tehlikelere mani olmak
bize, bizim gibi kk rtbelilere kalmt, bunu iyi biliyordum.
ttihat ve Terakki Cemiyetinden fazla bir destek
bekleyemezdim. nk Cemiyetin Anadolu tekiltna byk
kymet verdiini ve bu istikamette altn biliyordum. Bu
sebeple onlardan yardm beklemek mnasip olamazd. Doup
bydm, genliimin getii ve Rumeli'mizin bir paras
olan Resne'nin nazarlarn bana evirip, benden bir ey istediini
ok iyi anlyordum. eitli fikirlerin tesiri altnda kafamdan
geenleri istibdat idaresine kar isyann tertibiyle gn
gecemi geirmitim.

28 HAZRAN KARARI

En ok silh, cephane, let ve adavat, iae vaziyeti beni

dndryordu. Buna da bulunduum mntkadaki hkmet
menbaalarna, milletimin yardmdan geri kalmayacana,
Cemiyetin dolayl da olsa yardm esirgemeyeceini biliyordum.
Kararm, hatta kimse katlmasa bile tek bama tatbike kat'yetle
Allah zerine yemin ederek 28 Haziran 1908'de Resne'de ttihat
ve Terakki'ye bal Belediye Reisi Cemal ve Polis Komiseri
Tahir'e de atm. Bir ete oluturarak ihtille bir an evvel
gemek zere sal gn sabah evimin bahesinde bulumay
kararlatrdk. O gn aramzda cidd ve mhim bir grme
oldu. Ben:
"Yahu ne duruyorsunuz? Hl byle hareketsiz mi
kalacaz? teden beri Avusturya ile kozunu paylaan Rusya bu
defa da ngiltere ile anlat. Vatan byk bir tehlike iindedir.
Revaldeki mlakatn neticesini biliyorsunuz!" dedim. Cemal ve
Tahir beyler ikisi birden:
"Bir kalleliin eseri olan bu tehlikeyi lmden baka bir
ey temizlemez!" dediler. Ben de:
"Sizin ve benim budalacasna lmemizden bir ey
kmaz. Cemiyetin halk zerindeki tesirini kullanarak yaplacak
umum bir isyan, beklediimiz neticeyi bize verebilir. Ben ve
siz, burada Cemiyete taraftarlardan, asker ve kyllerden yz
elli, iki yz kiilik bir ete karabiliriz. Bu akam Hac Aa'nn
evinde Cemiyete taraftar olanlarla vaziyeti grelim. Onlarn
da kararlarn alalm. Her kaza, Cemiyetin
202

her merkezi bize iltihak ederse i kendiliinden hl olur gider.

Yalnz en evvel biz emsal olalm. Ben her eyi hazrladm.
imdiye kadar aldm harcrahlardan be yz elli lira
biriktirdim. Para, silh, cephane, ark, kee, ktklk gibi
eyleri de bulmak kolaydr. Yalnz sizden bana yardm ve iltihak
iin merte bir sz beklerim. Sizin vaadettiiniz gibi bir ete
tanzim ederek yirmi drt saat iinde ortaya atlmak mmkndr.
Bizim isyanmz, umum isyan iin gzel bir iaret olur.
Yanmzda Prespe, Ohri, daha ilerde Debre de bize iltihak eder.
Bu ormanlk ve dalk mntkada, bu Trk dolu yerlerde
hkmeti aylar ve seneler megul edebiliriz!...
Szlerimi byk bir sabrszlkla bitirmemi bekleyen
Belediye Reisi Cemal ve Komiser Tahir:
"Niyazi Bey! Teklifinizi kabul ederek size bal kalp her
emrinizi yapmaya sz veriyoruz. Vatanmzn selmeti iin
lmeye yemin ettik!..." dediler.
"yle ise siz btn arkadalar toplayarak haber verin.
Akam saat 21.30'da Hac Aa'ya ben gelirim. Siz grn,
konuun, kat' karan verin!..." dedim.
Kalktlar, akam zeri Hac Aa'nn evinde Cemiyete
taraftarlardan krk elli kiilik bir kalabalkla geldiler. Oturup
selamlama gibi merasime vakit brakmadan kendilerine
heyecanla:
"Arkadalar! Hainler elinde yok olma vaziyetinde olan
vatanmz elbirliiyle alarak kurtarmaya, Allahn birlii
zerine sz vererek kararlatran Cemiyetimize malnzla,
cannzla, yardm edeceinize ve verilen her emre itaat
edeceimize yemin etmitiniz, yle deilmi?" Hep bir azdan:
"Hay hay!" sesleri ykseldi. Ben: "te bugn yaptnz o
mukaddes yeminin bir an evvel
203

tahakkuk etmesi zaman geldi. Vatan bizden fedakrlk

isti-yor. Reval'de Rus an ile ngiltere Kral arasnda
Makedonya meselesinin kendilerince halledilmesi kararma kar
kln kprdatmayan hkmet, vatann taksimini, o mukaddes
memleketin dmana teslimi kararn belirten bu vaziyete
alkasz kalmasn kabul edemeyiz. Bu karan, bu alak hareketi,
milletin kanyla silmekten baka are kalmamtr. Avrupalnn
her kararma boyun een hkmete kar, milletin de "hayr"
demesini bilmesi lzm gelir. Bu da hepimiz beraber isyan
ekmekten baka bir ey deildir. Din ve milliyet fark nazan
itibara almadan hep beraber birlemeli, istibdat idaresine kar
isyan etmeli, vatann taksimine gz yuman devleti ikaz edip
Merut idareyi, hrriyeti iln etmeliyiz. Bugn Avrupa'da bizim
iin oynanan oyunlar karsnda yapacamz bundan daha
makl bir hareket olamaz. Dikkatinizi ekerim. Yaplacak bu
umum isyan en evvel Resne'den balamaldr. Bulgarlar da ilk
defa burada isyan ettiler. Bize bu bely getirdiler. O sebeple en
evvel isyan bayram biz amalyz. Ben her eyi hazrladm.
Para var, ark, orap, fieklik, cephane, silh, hlasa bir ete
iin lzm gelen her eyi hazrladm. Bana yalnz itimat edilir,
fedakr adamlar lzmdr. Fakat yle fedakr isterim ki,
oluunu ocuunu, rahatn, hayatn, dnya ile olan btn
alkasn, dnya zevklerini vatan yolunda feda etmeyi bilsin.
Yalnz vatan yolunda lmeyi en byk sevgi bilsin.
Aalar, beyler hepinizin namusuna, insanlna, fedakrlna
itimadm vardr. O sebeple sizleri buraya davet ettim. inizde
verdii szn, ettii yeminin icabn unutacak kadar bir ktnn
bulunduunu dnemem. Size bir byklk ders vermeye
kalktmdan dolay affnz dilerim.
Bilirsiniz ki, yz elli seneden beri, devletten bizden daha
204

az zarar gren Hristiyanlarn ikyeti Avrupa'nn dahil

ilerimize karmasna yol am, hkmetin istibdat hareketi ve
Avrupa'ya her an boyun eii bizi kltmtr. Devlete ve
Reval kararlarna kar yapacamz ayaklanmada Hristiyan
vatandalarmz msavi tuttuumuzu, onlarn da rzn rzmz,
canlarn canmz, mallarm mallarmz gibi tandmz
gstermek mecburiyetindeyiz. Bizim isyanmz fertlerin,
aznlklara kar bir ayaklanmas olmayacak. Aksine birbirimizi
ve btn halk birbirine dman eden istibdat idaresine kar bir
isyan ile hrriyet, msavat ve kardelii iln etmek olacaktr.
Hlasa olarak diyebilirim ki biz, millet adna msavat
temin etmeye alacaz. Bu uurda canmz diimize takarak
dalarda dolaacaz. Ben Cemiyetin bizi destekleyeceine
kat'yetle inanyorum. Kimsesiz kz kardelerimi, yeenlerimi,
eimi Manastr'a gnderiyorum, bunlardan belki bir daha
bulumamak zere ayrlm bulunuyorum. Evimi kapayacam,
kararm budur. inizde candan ve gnlden bana tbi olmak
isteyen var mdr?" demitim ki, hepsi bir azdan: "Seninle
beraber lmeyi bir eref ve saadet sayarz, hepimiz hazrz."
dediler.
Ve koan koana, hepsi beni gz yalaryla kucaklamaya
baladlar. Bundan byle daa k gnn kararlatrmak
lzm geliyordu.
Cuma gn, Cuma namazndan sonra yaplacak
toplantyla harekete geilmesi kararlatrld. Namazda yz elli
kiilik bir etenin Resne klas yaknlarnda toplanmas
kafleti. Resne'nin ileri gelenleri eteye lzm gelen yardm
hazrlayacakt. Belediye Reisi Cemal Bey Manastr'a giderek
ittihat ve Terakki Cemiyetini bu karardan haberdar edecek ve
lzumlu msadeyi ve destei temin edecekti. Hepimiz

byk bir sevin ve heyecanla birer ikier daldk. Ben

byk bir rahatlk iinde evime dnmtm. Kafam durmadan
tatbik edeceim plnn teferruatyla doluydu. Gece yatam-da
ilk kararn verildii baheyi, karlatm arkadalarm
ektiim nutku, aldm cevaplan dnyor,
deerlendiriyordum. Hayatmn en mhim bir gnn
yaamaktaydm. Evet! nklp tarihimiz iinde husus bir yeri
bulunmas lzm gelen gnlerden biri de 28 Haziran 1908 olmas
gerekir. Bu mhim gn, ilk defa ben milletin klcm ekmek
iin Al-laha snarak fedakr arkadalarla lmeye karar
vermitim. O gnn heyecan btn karan verenlerin yznde
muvafa-kyete ulamann saadetini tayan bir sevinci
yaatyordu. Allahm o ne byk gnd. Bir gaye urunda
birlemi insanlarn yaratt kuvvet, kolay kolay yok
edilemiyor. Hele bu gaye mukaddes ve bir milletin geleceini
alkadar ederse. Millette meydana gelen kuvvetin ruhumda
yaratt rahatlkla yatamda yattm. gnden beri hasretini
ektiim uyku ve rahata kavutum. afakla uyanr uyanmaz da
hazrlklara giritim. Cemal Bey o gn erkenden Manastra gitti.
Ben de her bakmdan kendilerine itimat ettiim arkadalarmdan
Prespe'de mfreze zabiti Konieli Mlzm Osman' Resne'ye
getirttim. Yapmaya karar verdiimiz millet yolundaki isyan
kendisine anlatnca bir dakika bile durmayp btn kalbiyle,
varlyla bana yardmda bulunup iltihak edeceini syledi.
Resne'de olduu gibi Prespe'de de ortaya kan itimat ve
sevgiyle bana iltihak edeceklerini bildiim yaknlarmn adlarn
kendisine verdim. syan gn bize Laha kynde varmasn
kararlatrdk. Aramzdaki haberlemenin gizliliini temin
etmek zere bir ifre kararlatrdktan sonra gitmesine msaade
ettim. Daha sonra taburun Resne'de depo memuru olan Mlzm
Sadi'yi ardm. Ha-

diseleri ve karar anlattm. O da, gnlden iltihak

edeceini bildirerek, elinden gelen yardm esirgemeyecei
vaadinde bulundu. Karardan bir gn sonra Avc Taburu da
Resne'ye geldi.
Gnlden dostum, kardeim, sr arkadam olan blk
kumandanlarndan Tayyar ve Sleyman beylere, namus ve
insanlyla taranan Erkanharp Binba Remzi Bey'e de isyan
edeceimiz akam malmat verdim. Para, silh, cephane ve
malzeme iin hibir ey dnmeye lzum yoktu. Yalnz
toplanmay, Resne'den k ve bu k kolaylatrmak iin
devletin asker kuvvetlerini tanmak lzm geliyordu. Bunun da
kolay bulundu. Toplant gnnde hareketten evvel bize taraftar
olanlardan bir kalabalk smilovo mntkasnda ete ile takip
edeceim yolun, gideceim yerin aksi istikmetinde yz erlik bir
Bulgar etesinin grndn haber verecekti. Bu haberin
doruluunu belirtmek iin de o mntkaya gidenler ate ederek
bir msademe taklidi yapacaklard. Bunlar tertiplenmi, lzm
gelen yerlere malmat verilmiti. Bylece tabura yirmi gn
evvel gelen Erknharp Binba Refik ve vaziyeti nceden bilen
Avc Taburu Kumandam Binba Remzi beylerle taburun
kolaalan ve taburumun Mlzm Sadi'den baka dier
zabitleri, btn askerleri, klay birka nbetinin mdafaasna
brakarak ksm ksm msademe yerine doru gitmeye mecbur
olacak ve cemaat, namaz zaman camilerde bulunacandan
benimle beraber isyana iltihak edecek olanlar da klada
hareketlerini ve klarn temin edebileceklerdi.
29 Haziran 1908 gn bu gibi hazrlklarla geti. Akam
evime dndm. Eimi heyecanl buldum. Her eyi renmi gibi
bir his iindeydi. znt, sevin ve arkada ulu bir nam
brakacak e iin gurur iinde, ztlaan hisler altnda kalm
 gibiydi. Hadiseleri btn alenyetiyle kendisine anlattm.
erefsiz ve zulm altnda bir hayatn ehemmiyetsiz olduunu
sylemitim. Vazifemin lmekten baka bir ey olmayaca-
moda kabul etti. Aile ocana gnderilmek zere Manas-tr'da
bacanam Merkez Kaymakam Hakk Bey'in yanna gitmesini
kararlatrdk. O gece tatl bir uyku uyumu, vcudum istirahat
etmi, kuvvetim yerine gelmiti. Sabah gnein ilk klaryla
uyandm zaman kendimde inanlmaz bir kuvvet
hissediyordum.
Allahm insan gnl rahatlyla vatan iin verdii
kararlar karsnda byk bir inklba yol amak hzyla ne
kadar kuvvetli oluyormu! Dne kadar tatmadm bir hayatn
bugn tadna varm ve sihrine kaplmtm. Allahm dn
simsiyah grdm eyler, bugn btn gzelliiyle ruhumu
okayan ve gzme sevimli grnen manzaralar sermekte, imdi
dalar, ovalar glyor, her yer neeye boulmu gibi.
ocukluumda dnyann hududu sandm Resne'nin dalan,
uzak ormanlar bana selm veriyor, nmde eilerek yaklayor
gibi. ehir ve kla, nne geilmez bir cazibe beni aryor,
kalbim heyecandan gsm yrtacak sanyorum. Sabah
kalkarak klaya gitmitim. Uzun uzun etraf seyrediyor. Allahn
bykln dnerek millet yolunda baarya ulamamda
yardmm esirgememesini diliyordum. Her eyini vatan yolunda
feda edene elbette Allah yardm e-derdi. Ben bu fikirlerde iken
Manastr'da lzumlu bulumalar yapan Cemal Bey de gelmiti.
Manastr ttihat ve Terakki merkezi ete tertip edilmesini
mnasip bularak memnun olmu, her bakmdan yardma hazr
olduunu bildirmiti-Manastr merkezinin beni ve arkadalarma
kymet vererek yardm vaadinde bulunmas, cesaretimizi azam
derece arttrmt.
208

Bu srada Bulgarlardan ve Resne voyvodalarnn

namllarndan Kriste'nin kz kardei gelmiti. Bana mracaat
etmesini Allahn byk bir ltfu kabul ettim. nk o
mracaattan sonra yerine getirilmesi mntkadaki Bulgarlarn
bana itimadm kazandrm, gayemizin doruluk ve
hareketimizin msavattan baka bir ey olmadm ispat etmiti.
Hadise uydu: Srp etesi evvel Bulgarlardan Bohozlu Eftim'i
kararak ldrd gibi, bugnlerde de bu zavallnn sekiz
yanda biricik olunu daa kaldrm ve kendisine yerine
getirilmesi imknsz arzularda bulunmutu. Bu vaziyeti kendisi
ve Bulgarlar adna ackl bir dille anlatarak olunun
kurtarlmasn istiyordu. Ben de Bulgarlar zerinde kendimiz
iin hasl edecei msbet vaziyeti dnerek, kurtarmaya sz
verdim. Bu sebeple karlkl olarak Srp etesini himaye eden
Resne Srp Daskaln da ete ile daa kaldrmay
kararlatrmtm. Kadnn yalvarmas tatan kat kalpleri yola
getirecek derecedeydi. stibdat idaresi msavat kaldrm,
zulme yol amt. Bulgarlar kendi haklarm, sosyal davalarm
temin etmek iin eteleriyle isyan ederken biz onlar kryor, bu
vaziyette de Rumlarn, Srplarn, Ulahlarn ba kaldrmalar
oalyordu. Rumlar krldka da berikiler meydan rahat
buluyorlard.
Bir zaman Kristi'yi kuvvetinden mahrum brakan,
komitasn imha eden ben deil miydim? Elbette imdi onun
hakkn, ailesini himaye etmek yine bana dyordu. Kadnn
kalbime seslenen szleri bende byk bir tesir yapmt.
30 Haziran sal gn bu hadiseler, grmeler ve
muvafa-kyet dualaryla geti. 1 Temmuz aramba gn her ey
yoluna girmiti. Btn hazrlklar gnl rahatl ve zevkle
yerine getiriyorduk. Hareket saatinin yaklamasn sevinle
beklerken neler hissettiimi anlatamam. Ayn gn akam ta-

bur arkadalarmdan Mlzm Ziya, Manastrdan gelerek

kararmz renmi, sevinle bize iltihak etmiti. Bugn nee ve
saadet iinde doan gne, mukaddes bir vazifeye beraber
gitmenin sevinci iinde Resne'de btn klarn tantanal bir
ekilde saarak ufukta batyor, sessiz een bir geceyi hareketli
bir gndz takip ediyordu.
Perembe gn son hazrlklarn heyecan iindeydik.
Btn arkadalar kendilerine den hazrln tamamlandn
bildirmilerdi. Hepimiz Resne dalarnda son defa gnein
batn takip ediyorduk. aramba gn kz kardeimle
ocuklarm, perembe gn de eimi Manastr'daki yalanlanma
gnderdiim iin gecemi yalnz evimde gelecein gzel
gnlerini tasavvur etmekle geirdim. Geimini, terbiyesini
kendisine braktm kz kardeim ile be fertten mteekkil
ocuklarm, kardelerimi kimsesiz brakyordum. Onlarn hayali
ve istikbali kalbimi paralyordu. Byk bir davaya teebbs
etmenin kuvvetiyle dolu olan maneviyatm byle kk
problemlerle uramaz hle gelmiti.
 Aslda benim ve benim gibilerin vaziyetini dnmeyen
hkmet, geliigzel verdikleriyle hayatmz ackl,
istikbalimizi karanlk yapmam myd? Mesut bir evlilik
hayatma giriimin dokuzuncu aynda eimden ayr kalmann
zntleri iindeydim. Bacanam Manastr Kaymakam smail
Hakk Bey'i vaziyetten u mektubumla haberdar ettim:
'Pek Muhterem bacanam,
Bir saate kadar Allaha snarak hareket edeceim iin
hlasa olarak yazacam arzularmn noksansz ve
geciktirilmeden yerine getirilmesini sizden beklerim. Uzun
yazmay lzumsuz buluyorum. Alaka yaamaktansa lmeyi
daha mnasip buldum. Bu sebeple silhlandrdm imdilik iki
210

yz vatan ocuu ile memleketim iin lme gidiyorum.

Gerek eimi, gerekse kardeimin ocuklarn sana emanet
ediyorum. Eimi, dn de bildirdiim gibi, yarn, olmazsa pazar
gn her hlde yeenim evki ile stanbul'a sevkediniz.
Bundan byle ya lm ya da vatann kurtuluu!
3 Temmuz 1908"
Kolaas Ahmet Niyazi
Bundan byle kafama hcum eden her eit fikir ve
pheden uzaklam, yapayalnz kalmtm. Evim gibi iim de
bombotu. Yalnz Allahma snarak millet yolunda yapacam
iin nasl muvaffak olacan, nasl bir pln yapmakla a
kavuacam dnyordum. Kafamda uyumayan fikirler gibi
ben de uyumadan alarak sabahlamtm. Bu srada saraya,
Umum Mfettie, Manastr Valiliine, Manastr Jandarma Alay
Kumandanlna, Resne'de taburumun kumandanna, Resne
Nahiye Mdrne ve Bulgar cemaatine arzedilmek zere birer
beyanname hazrladm. Pencere yannda bunlar yazmakla
urarken Tahir Bey bir arabayla telala yanma geldi.
Manastrdan beni grmeye gelen svari Mlzm Agh'n
geldii haberini verdi. Yanma giren Agh Bey'e:
"Ho geldin hayr ola!" dedim.
"Birliinizle yapmay tasavvur ettiiniz hareketi ve btn
tertiplerinizi mnasip buldular. Size evvel de Cemal Bey
teekkr etmiler. Her ey hazrdr, siz vazifenize devam
edebilirsiniz. Biz yarm kacaz, vazifemizi kolaylatran
fedakrlnza kalpten iltihak edeceim. imdi Ohri'ye
gideceim. O sebeple Adliye Mfettii Mustafa Nedim Bey'in
stanbul'a sevkedilmesi hakknda hkmetin arzusuna mani ol-

mak, istibdat idaresine kar btn mnevverleri himaye

etmek, Cemiyetin kat' karardr. Onu alp size getirmek
vazifesini alm bulunuyorum. Size nerede ulaabileceimi
arlarsam, hemen gideceim, baka bir iim kalmad/'
"Istaravo'da Yaar Bey'in evinde bulualm' Benden bu cevab
alan Agh Efendi, Ohri'ye hareket etti. Heyecanla geen bir gece
ve bulumadan sonra gne de ilk klaryla etraf
klandrmaya balamt. Ben de giyinerek plnmn tatbikine
giritim. tima ve k sabahnn saat onunda Resneli Rfk'y
smilove istikmetinde yz kiilik bir Bulgar etesinin
grndn bildirmek zere binbann yanma gnderdim.
Binba uykudan uyandrlarak bu malmat almca Resne'de
bulunan iki yz elli eri hemen o istikmete gnderdii gibi Avc
Taburu da btn zabitleri, erleriyle bir baka yoldan o mntkaya
doru yola km bulunuyordu. Ben de zabit niformamla ve
hibir pheye yer brakmayan giyiniimle klaya gittim.
Hazrlam olduum oyunun tahakkuk etmesini oradan
seyrediyordum. Bir gn evvel Manastr'dan gelen Manastrl
Mlzm Yusuf Ziya da klada harekete hazr, sevin iinde
beni karlamt. Buna ok sevinmitim.
tima ve yola k yaklayordu. Btn erler kla
etrafnda birer ikier toplanyordu. Binbann ve bize iltihak
etmeyen dier zabitlerle erlerin Resne'de bulunmalar,
yapacaklarm zorlatrma istikmetinden beni dndryordu.
Bunlar da Resne'den uzaklatrmak iin bir yol buldum. nzibat
avuunu arttm:
"Olum! Bu karlama ok mhimdir, ben hazrlanp
gideceim, bu kuvveti kfi bulmuyorum, bence binbayla
taburun btn zabitleri buraya gelmelidirler. abuk greyim
seni! Binbay gr, burada kalan zabitleri alsn, acele etsin.
212

Ben de halktan feda bir mfreze tanzim ederek yardma

gideceim. Szlerimi ayn tarzda binbaya syle, anladn m?"
"Ba stne! Emrinizi tamamyla yerine getireceim!"
diyerek soldan geriye dnp, gzden uzaklat. Tella
binbann yanma komu, Belediyede bularak szlerimi
kendisine anlatm. Binba Refik Bey ile Nahiye Mdr Fahri
ve Jandarma Mlzm Yaar bu telal ve heyecanl szleri
doru sanarak msademe yerine gitmek zere oradan ayrlp
evlerine kotular. Ben bunlarn heyecanlarn, hareketlerini,
hazrlklarn evimden sessizce takip ediyor, uzaklamalarm
bekliyordum. Biraz sonra nzibat avuu Mustafa yanma geldi.
Zabitlerden nbeti zabiti Mlzm Ramazan Aa'dan baka
kimsenin ehirde kalmadm, hepsinin hadise yerine gittiini
anlatt. imdi de Ramazan Aa'y kladan uzaklatrmak lzm
geliyordu. Kendisini arttm ve u emri verdim:
"Aa! Mhim bir vazife var. Hkmet karakoluna git,
beni bekle! Ben gelene kadar salon oradan ayrlma."
"Ba stne efendim!..." diye hibir ey sual etmeden
ayrlnca, her ey yolundadr diye dndm. Zavall Ramazan
Aa'nn o gn akama kadar beni karakolda beklediini
sonradan rendim.
O gn saat ona kadar Resne'de klada yalnz birka
nbeti eri ve ehir karakolunda da beni beklemekte olan
nbeti mlzm Ramazan Aa'dan baka kimse kalmamt.
Ben de klaya gittim, cemaat, memurlar camilere girdii zaman
ben de kladan beni bekledikleri yerde duran arkadalar
mendille, fesimle, klcmla iaret ederek vazifeye davet
ediyordum.

VAZYETN HEYECANI
ehirde herkes Cuma namazn klarken ben de beraber
harekata katlacak arkadalarm klaya doldurmutum. Evvel
hepimiz silhlanarak taburun paras olan sand atk. Ben
sandktan elli be bin kuruu aldm bildirir bir senet yazarak
taburun kasasna koydum.
inklbn en mhim ve en tesirli vesikas bence bu
senettir. Bu senedi yazan kam kalemin kard sesi ve
ruhumda hissettiim o zamanki heyecan hi unutamam.
Nbeti onbas ile erlerin akn dikkat ve nazarlar altmda
byk bir tel ve abuklukla silh ve cephane sandklarn
paralayan baltalarmz, etrafta akisler yapan sesler
karmaktayd. Bu anlarn heyecanm her zaman yaar ve
iftiharla saklarm. Byk bir dikkatle takip ettiim bu hareket
bana milletimin esaret zincirlerini krdm gsteren bir vaziyeti
hatrlatyor, hepimizin aydnlk yarnlara doru gitmek iin
bundan daha mnasip bir istikamet olmadm tasavvur ederek
teselli buluyordum.
Sanki o baltalar, silh sandklan yerine milletin kolunu
bken zincirleri kryor, paralyordu. Sanki o kam kalemin
gcrts uzaklarda, milletin geleceinde hrriyeti iln ede
toplarn sesi gibi geliyordu bana. Bu byk hislerin ind
bylenmi gibiydim. Depodaki silh ve cephanenin tevzii
tamam olunca, biz de szde baka bir istikametten Bulgarlarn
gelmekte olduunu bildiim yere gitmek zere, o tasarla
214

yp herkesi gnderdiimiz yere uramadan, Resne'den

ayrlyorduk. Vaziyeti bilen btn erlerin, cemaatin ehirde
benden lzumlu emri almak zere karakolda bekleyen Mlzm
Ramazan Aa'nn isyan etmek zere daa kmamz hakkndaki
malmat bunlard. imdilik erleri yz elli olan birliimi, ilerde
oaltmak zere her erin ikier silh almam kararlatrmtm.
Tella emrin btn erlere ulatrlp anlatlamamas yznden
ancak on fazlasyla alnabilmiti. Gece husus ifre ile
Prespe'ye yazdm telgrafta benimle Laha'da bulumas lzm
gelen Mlzm Osman'n sabahn erken saatinde hareketini
emretmitim. Hlbuki leden evvel hazrlklarm
tamamlayamayacan bildirerek benim gibi o da saat drt
buuk, be sralarnda yola kabilecekti. Bu vaziyet karsnda
kaamayacan, Laha kynde birka saat sonra bize iltihak
edeceini dnerek daha evvel yrye gemeyi lzumlu
grmedim. ehrin her istikmetini gsteren tepelerinden birinde
ve ondan iki kilometre kadar uzakta olan Resne klasndan
byk bir sevin ve intizam iinde yola koyulmutuk. Hep
beraber Laha yolunu takip ediyorduk. Bize evvel yardmda
bulunup iltihak edeceini bildiren Mlzm Sadi, hareketten bir
gn evvel burada saklanmt. Fakat kye geldiimizde ne yazk
ki bu arkada bize iltihaktan vazgemiti. Yalnz kendisine
vermi olduum birok srr aklamam olduundan da
kendisine teekkr borluyum.
Kumandam altna giren yz altm efrat iinde
taburumdan dokuz er vard. Bu zavalllar hakik vaziyeti
bilmiyorlard. Bizi taburumuzla Avc Taburundan Bulgarlar
takibe kan mfrezelerin yardmna giden bir blk
sanmaktaydlar. Onlara gre feda bir ete gibiydik. Klann
biraz ilerisinde nasl olduunu bilmediim, bir dere iinde
saklanm iki ere
 915

rastladm. Silhlarn alarak kendilerini klaya

gnderdim hzla ilerlemeye koyulduk. ki saat kadar yrdkten
sonra Resne-Laha, Prespe-Laha yollarnn kesitii yere
yaklatmz srada Mlzm Osman'n da kendi kuvvetleriyle
bize doru ayn istikmetten ilerlemekte olduunu sevinle
grdm. Gece yaptmz ifre grmesi neticesinde o da bizim
gibi saat be sralarnda hareketi kararlatrm. Resne'ye iki saat
uzaklkta olan Laha, Prespe'den alt saat uzakta olmas
dolaysyla bize ancak akam zeri yetiebileceini
hesaplamken bu beklenmedik karlama bana gkten bir
yardm eli uzanmasna ferahlk ve bir sevin verdi. Burada
bize katlan Osman Bey'in refaktnda Mlzm Sadk, drt er
ve inklp gayesiyle yanp tutuan otuz kadar arkada vard.
nklp istikametinde ilk adm atan bu iki birliin
karlamas heyecanl bir tabloydu. Erler pek bir ey
bilmiyorlard. Bu karlamada zabitler ve Cemiyetin at
istikamette yryen mnevverlerle erler uzun sre birbirini
grememi insanlarn hasretiyle sarlp kucaklayordu. Hepsi
ayn yola ba koymu insanlard. Belki erlerden bunu
anlayamayanlar da vard, ama her iki tarafta da bir ekya
takibine giderken yardm almann saadetini tayanlar da
bulunuyordu. Bu bulumada biraz oturarak su iip
yorgunluumuzu aldk. Yalnz yzlerde bir telm, bir
aceleciliin emarelerini de gryordum. Bu vaziyet karsnda
fikir ve kararlarm izah etmek mecburiyetinde olduumu zabit
arkadalarma syledim. Onlar da itimada bulunanlara
bildirince hepsi etrafmz alvermilerdi. Bundan byle her eyi
alen bildirmek ve isitkametimizi kat' olarak izmek
mecburiyetindeydik. Toplananlara dedim ki:
"Vatandalarm, muhterem kardelerim!... Bizi biraz
dinlenmek iin oturduumuz bu yerde u zmrt gibi yeilli ve
216

gzellikler iinde Prepeli arkadalarmz

beklediimizden daha evvel bize iltihak ederek mukaddes bir
vazifeye beraber gideceiz. Size burada neden itima ettiimizi
izah etmeyi, kafi kararm tebli etmeye beni vicdanm zorluyor.
Bu gzel karlamann tahakkukunda yce AUaha krettikten
sonra gayemize de vasl olacamzn bir mjdecisi gibi
bakyorum. (Herkes evet, evet cevabn vermiti.)
Arkadalar! Vatanmzn byk tehlikelerle kar karya
kalmas zerine onun kurtuluu iin Allahn adna ettiimiz
yemini, yaptmz vaadi hatrlyor musunuz? te bugn u
dakikada bu zavall vatan bizden o fedakrln yaplmasn
bekliyor. Btn millet byle bir yolun almasn istemektedir.
Vatann kurtuluu temin edilmedike dnmemeye, bu uurda
seve seve lmeye, Trkn byk karakterine yakr bir emsal
gstermeye hazr msnz? (Hep bir azdan bulunanlar -hay hay,
ya lm, ya vatann kurtuluu- diye baryorlard.) u anda
canm, ocuk ve eini, kendi rahatm hatra getirebilecek kadar
bir zayf kalplinin iimizde bulunmadn zannederim. Belki
iimizde shhati dolaysyla uzun sre yaya yryemeyecek,
susuzlua, ala, plakla, scaa, soua tahamml
edemeyecek, hayaln madd ve manev mkltlarna
mukavemet edemeyecek insanlar vardr. Onlara sesleniyorum!
Vicdanlarna dansnlar, hayatn btn dmanlaryla
cenklemeye kendilerinde kuvvet gremeyenlere sesleniyorum.
Bunlar geri dnebilirler. Onlara msaade ediyorum, gitsinler,
kylerinde bize dua etsinler. Yine hayat kmseyerek
gelecein her eit ktlklerine gs geren, zalim bir devletin
btn yaptklarna kar gelen kahramanca lmeyi vatan ve
vicdan problemi olarak biten arkadalarma sesleniyorum. Vatan
yolunda almak iin her eyden evvel vazifemizi
hareketlerimizde adaleti el-

den brakmamaya bizi davet ediyor ve byk

fedakrlklar istiyor. Millet ve din tefriki yapmadan btn
kyllerin ve bizi incitmeyen btn vatandalarn kurtuluu iin
vazifemiz almamz emrediyor. Onlarn rzn rzmz,
mallarn malmz bilecek, zulm ve bakalarnn malna el
uzatmaktan katiyetle uzak duracaz. Bugnk dnya
medeniyetinin btn artlarn iine alan Mslmanlk da bizi
byle mel'un istikametlerden uzak durmaya ve Trklk adnn
ulviyetini muhafaza etmeye itmektedir.
Bu sebeple bu dakikadan sonra vazifemiz adalet ve
msavat iinde vatann kurtuluuna almaktr. Bu harekette
herkese emsal olacaz. Elinizdeki silhla msavat temin
ederek vatann kurtuluu yolunda lider olacaz. Hibir hareket
bizi bu istikametten ayrmayacaktr. unu da belirtmeliyim ki,
benimle hareket edenler bu yoldan ayrlmamaya sz vermelidir.
nk ben sylediim bu hareketten ayrlardan hibir suretle af
etmem ve onlarn prensibim d hareketlerini grmemezlikten
gelemem. Bir daha belirteyim ki, halka kt davrananlara, eziyet
etmeye kalkanlara tefrik yapmadan ceza veririm. Cezamn da
lmden baka bir ey olmadn anlatmaya lzum
grmyorum. unu bilin ki, vatann kurtuluu ancak byle
iddetli cezalarla mmkndr.
Benimle bu istikamette yrmeyi ve lmeyi gzne
kestiren arkadalarmn elimden geldiince ihtiyalarn temin
edebildim. Evleri iin kendilerine er lira databileceim.
Ttn paras olarak ayrca ikier gm mecidiye vereceim-
Btn ihtiyalarn karlayacam. Arkadalarmn giyeceini,
yiyeceini, ieceini ben temin edeceim. te arkadalar
vatann kurtarlmas iin dndm bu artlarm kabul etmek
isteyenler, bu mesuliyete seve seve katlanacaklar kimlerdir bunu
bilmek istiyorum. Bu artlan kabul eder misiniz
218

"Evet, evet"yle ise samimiyetle kabul ettiinizi,

kannz vereceinizi Allah adna syleyiniz. (Hep bir azdan
Vallahi Billahi). Rumeli'de devam eden u cemaat kavgalarna
mani olup, onlar devam ettirenleri sulha kavuturup, haklarn
mdafaa etmek, kan davalarn sndrmek ve hepsini karde
yapmak lzmdr. Haydi bakalm birbirimizi kucaklayalm."
Bu srada herkes birbirinin kucana atlm, sarlmt.
Szlerim burada nihayete ermiti. Resne'den gelen dokuz
erden drd dnmelerine msaade istediler. Silhlarn aldm,
kendilerinin bizim hareketimizden malmatlar olmayp ekya
takibine ktmz zannederek iltihak ettiklerini bildiren bir
kd yazarak tabur kumandanna gnderdim. Bu erler gibi
birisi daha isteksizlik gsterdi. Bu zayf kalpli insana da saraya,
Umum Mfettie, Manastr Valisine, Manastr Jandarma
Kumandanna, Tabur Kumandanna ve Res-ne Nahiye
Mdrlne yazm olduum beyannameleri tayan kapal ve
mhrlediim bir zarf vererek Nahiye Mdrne ulatrmas
vazifesini verdim. Bu zarfn iinde Nahiye Mdrne yazdm
beyannamede bunlarn hepsinin acele yerlerine ulatrlmasn
byk bir gzda vererek de hatrlatmtm.
 Beinci Fasl
HRRYETN LNINI STEYEN
BEYANNAMELER
Yazdm beyannameler srasyla yle idi:
"Yldz Saray Baktipliine Rumeli Umum
Mfettiliine, Manastr Valiliine,
3 Temmuz 1908 Cuma
"Btn milletin arzusu Kanun- Esasinin meriyete
konmasdr. Erzurum'da yaplan zulm, milleti korkutmamtr.
Aksine daha da bu istikamette mukavemet etmeye amil
olmutur. Padiahna kar millet, imdiye kadar yaplanlardan
herhangi bir hesap sormamaktadr. Gayemiz bundan sonra
meden milletlere benzeyecek bir idarenin tesisidir. Kanmz
bahasna mdafaa ettiimiz vatann otuz seneden beri maruz
kald taksimattan kurtarmak iin vatan sathna yaylm olan
dnn nifaklarn kaldrmak ve bugn karanlk olan
geleceimizi aydnla kavuturmak ve salam bir temele
oturtmak kararndayz. Bu uurda hesapl ve dnceli
alld bir srada Selnik'e bir sr hafiyeler dolarak istikran
bozucu teebbslere balamlardr. Bu mel'un insanlarn
hareketlerine gz yummak, dahil ve haric dmanlara kar
vaziyetin daha ktye gitmesi demek olduundan millete
lzumlu teebbslere geilmitir. lk hareket olarak si-
220

lhlaryla iki yz vatan ocuu, bugn Resne'de vazifeye

balamtr. imdilik zabit kumandasnda Rumeli'deki
halklardan mteekkil mfrezeler harekete gemitir. Gayemiz
ordu ve mnevver vatan ocuklarm lekelemeye alan bu
hafiyelerin cezasn vermektir. Selnik'e gelen drt-be jurnalci
paayla, husus defterle temin edilen adamlar, gn kadar
Selanik'ten trenle kp gitmezlerse mntkadaki btn
mnevverler bize iltihak edeceklerdir. Biz Kanun- Esasinin
hemen bugn meriyete konulmasn istiyoruz. Eer hkmet
bunu salamazsa millet zorla alacaktr. Tekiltmz bu mill
arzuyu tahakkuk ettirmek, hrriyetimizi ele geirmek kuvvetini
temin etmek gayesindedir. Bunu en ksa zamanda yapacaz.
Bugn iin vatan kt bir vaziyete drecek hareketlerde
bulunmak, millet ve memleket menfaatine deilse de yukarda
anlattmz insanlarn uzaklatrlmas padiah ve sarayn
erefinin muhafazas iin elzemdir. Vatan apnda kuvvetli bir
tekilt olan ttihat ve Terakki, Millet Meclisinin hemen itima
etmesini arzu eder. Bu yaplmad hlde mesuliyet hkmetin
olacaktr."
"Manastr Jandarma Alay Kumandanlna
"Ey vatan haini!
Senden evvelki Kumandan Kmil Bey'in cahil ve mel'un
bir insan olmas dolaysyla btn vicdan sahibi mnevver
insanlar ve vatanperverler, kendisinden nefret etmekteydi.
Hkmetin istibdat idaresi bile bu adamn ktlklerini mdafaa
edemedi, vazifeden ald. Vaziyetin kritiklii dolaysyla byk
mesuliyet tayan o yeri, sizin gibi zeki ve malmatl bir insann
almas hepimizi sevinlere srklemiti. Ne yazk ki siz de
menfaatinizi temine kalkarak yukarya yaranmaya alp
ordunun namusunu berbat ettiniz ve bize Kmil Bey'i

arattnz. Bir asker niforma tayan o casusun

yaptklarna kar, ordunun namusunu mdafaa etmek
istikametinden sz bulunabilirdi. nk o, sivillikten yetime,
asker terbiyesi, adab ve fikri olmayan cahilin biriydi. Ya sizin,
sizin iin ne sylenebilir?" Siz cemiyet iinde en yksek
snftasnz. Asaletiniz, temizliiniz var. Her eyden ok
boynunuzda yakalklar var. zerinizde ordunun en byk zabiti
olduunuzu gsterecek millet damgas var. Allah belnz
versin. Allahn sana verdii o byk zeky, halktan aldn o
asil terbiyeyi ve vicdan neden byle lekeledin? O yksek alnn
neden eiyorsun? Dalkavukluk, alaklk gibi bayalklar ho
grnmekten baka bir gayeyle yapmadn ortadadr. Sende his
yok mu? Vatan bir yaral aslan gibi rpnp duruyor. Senin gibi
style, kanyla besledii, yetitirdii genlerin, ben iyi bir
zabitim diye iftihar ettii erkn harbiye zabitlerinin vazifesi,
byle cansz bir kadavra gibi, ruhsuz, hissiz durmas doru
mudur? Sen vatanna kar nankrlk ederek dnyada en adi bir
cinayeti yaptn dnmyor musun? Dalkavukluk ile iftihar
ettiin valine, Umum Mfettiine neden isyan ettiimi anlattm.
Devlete, kuvvetlerine, alaklara harp atm. Ben deil, millet
harp at. Sen hl ttihat ve Terakki'nin teekklnden bile
habersizsin. Zevk ve rahat iinde yaayn sarholuu ile
gzn aamyorsun ki hakikati gresin. Ecnebi zabitlere
dalkavukluktan, zalim hkmetine let olmaktan vazge! Sana
layk bir harekete ge, tavrn deitir! Yoksa piman olursun.
Seni byten vatann hakkn unutma. Sa bitmemi yetimlerin
zorla alnan parasyla yetitirilip gelitirilen zekn, millet
yoluna kullan! lmden kurtulamazsn bari erefinle l. Bu
kadar. Allahn dedii olur.
Resneli Niyazi
222

"Resne'de 88. Alayn nc Taburu Kumandan

Binba Refik Bey'e
"Yaptm hareketten dolay belki beni kt sanr ve
btn tabur zabitleri bana lanet okursunuz. Eer hakszsam
Allah abuk belm versin. Fakat aldm bu para, yine vatan
yetimlerinindir. Bizim de gayemiz vatana hizmettir. Bu parada
ahs bir menfaat dnlmemitir. Lzumu hlinde, bir
kuruuna kadar hesap verilecektir. Hkmetin istibdat idaresi ise
br dnyada yahut da Allahm izniyle yaknda mit ettiimiz
adalet karsnda hesap verecektir. Aldm paralar, milleti
selmete gtrmek gayesinde olan, bu uurda lm gze alm
olanlarn mecbur masraflarn karlamak iindir. Mesuliyete
gelince; ne size ve ne de dier tabur zabitlerine kimse bir ey
diyemez. nk hepinizi kandrarak hazrladm plna kim olsa
aldanacakt. Hem Avc Taburunu ve hem de sizleri yz kiilik
bir Bulgar etesi grld diye kandran benim. Silhlan da bu
eteyle msademeye gidilecek diye aldatarak aldm. Birliimin
erlerinin tfekleri noksan olduundan kla mntkasnda
rastladm iki erin tfek ve cephanelerini de ben aldm, onlarn
bir kabahati yoktur. Kendilerinin kumandan olduumdan ve
neden gittiimi de bilmediklerinden emrime tabi olmak
mecburiyetinde kaldlar. Eer hareketimden malmat sahibi
olsaydlar belki de kolay kolay vermezlerdi. Bir hakszlk
etmemi olmalym, mesuliyet benimdir. Taburun emanet
sandndan aldm para, elli drt bin 464 kurutur (544 lira 64
kuru). Sandn hesab budur, bunda sizin kabahatiniz yok.
nk ben pln iyi tes-bit etmitim. Sizi mesuliyetten azade
klmak iin ilerde tfeklerin adetini de yazacam, imdi
tellym sayamam. Birliin gayesi adaleti temin etmektir.
Prespe'ye gelince, orada da Resne'de olduu gibi bir vaziyet
temin edilmitir. Oradaki
223
 hareketi de ben tertip ettim, mesul benim. Mlzm
Sadk'a gelince, ii etraflca anlamadndan Resne Ovas'na
kadar geldiyse de mukaddes istikameti renince bana
uyamayacan arzederek geri dnmt. Yaptm ilerde
bizden baka tabur zabitlerinin malmat ve alkas yoktu.
Hepinizden memnunum, kararm ya lm ya vatann
kurtuluudur. Hakkm hell olsun, siz nasl isterseniz yle
dnebilirsiniz.
3 Temmuz 1908
mza
Resne Mill Tabur Kumandan
Kolaas Ahmet Niyazi
Avc Taburu zabitleriyle erlerinin de af edilmelerini arzu
ederim. nk onlar da bo yere yordum. lerinde vatan
sevgisi varsa hell ederler.
"Resne'de Jandarma Mlzm Yaar'a"
"A hain!
Bizi besleyip byten mukaddes vatanmzn urad
felkete kar millet, klc belime kuatmtr. Emrimde imdilik
iki yz lm gze alm erim var. Sen, Kolaas Halit ve
Manastr'a geliiyle kendisinden ok ey beklediimiz alay
kumandannz ne yazk ki beklediimizin dnda birer alak
olduunuzu gsterdiniz. Bundan byle hareketlerinizi
deitirmeli, tanzim etmeli, kapal gzlerinizi, tkal
kulaklarnz iyice amalsnz. Bilmelisiniz ki vatan aydnla
kavuturmak iin lzm gelen kuvveti temin edecek olan ttihat
ve
224

Terakki dmanlarnn cezas lmdr. Senin ve

melanetteki ortan Prespe telgrafsyla tahrirat ktibi Ali,
Svari Vehbi ile Sleyman'n ve Jandarma Kolaas Hakk'nn
hareketlerini deitirmesi ve doru yola gelmeleri kat'yetle
elzemdir
ttihat ve Terakki Cemiyetinin
iki yz vatan fedasi adna
Kolaas Niyazi
 Prespe telgrafs evki, ald bu yazdan korkarak
emsi Paa'ya kadar btn istibdat idaresini harekete geirmi,
fakat bizim vatan yolundaki almamzn onun zerinde yapt
tesirden kurtulamayarak delirmiti.
"Resne Nahiye Mdrne
"Yldz Sarayna, Umum Mfettie, Vilyete, Jandarma
Alay ve Takm Kumandanlklarna yazp gnderdiim
beyannamelerin gayesi silhl olarak daa kmzn ne kadar
mukaddes bir istikameti olduunu ve mnevver insanlarn bu
istikamette yrdn bildirmek olduundan gnderildikleri
yerlere telgrafla ulatrlmas ve neri istikametinden lzumlu
almalarn yaplmasn vatanseverliliinizden beklerim.
Beyannamelerin tehiri ve ulatrlmamasndan doacak cezann
lm olduunu da hatrlatrm."
Resne Mill Taburu Kumandan
Kolaas
Ahmet Niyazi
Gnderdiim beyannameler bunlard. imdi braktmz
yerden hadiseleri sralayalm.
225

Beni dinleyen arkadalarm btn fikirlerimi, vicdan

rahatlyla kabul ettiini anladktan sonra hareket emrini
verdim. Herkes tfeini, daarcm omuzuna yklendi ve yola
koyuldu. On dakika sonra ncmz Laha kyne gidiyordu.
Birliimiz kydeki Mslmanlara daha yakn olmak gayesiyle
dualar ederek kye girmi, ykselen Allah sesleri ky
duvarlarnda, ruhlarda rperti yaratan akislerle dolmutu. Kye
girdikten sonra Ky htiyar Heyeti eliyle tarlada alan btn
kyly arttm. Aslnda Kanun- Esasinin tatbikini gaye
edinen ttihat ve Terakki'nin almalarm bu kyde bilmeyen ve
ona muhalif olan kimse yoktu. Onlar bu gayenin zorla
kazanlabileceini ok iyi bildikleri iin bizi silhl ve Kanun-
Esasiyi tatbik iin isyan ettiimizi grmenin sevinci iinde
parlayan yzleri ve alnlaryla bir bayram gnnde gibi bizi
kucaklamak iin zerimize yorlard. Burada evvelce ekya
ile yaptmz; msademelerin birinde feda olarak yanbanda
mcadele eden kardeinin ehit dmesini byk bir
soukkanllkla seyreden kahraman Bedri avu, bize iltihak
etmek arzusuyla koup bana sarlmt:
 "Niyazi Bey! Beni bu byk davadan uzak brakma, asl
urunda ehit olunacak harp bu harptir demiti. Bense:
"Bahri avu! Senin gibi kahramanlara benden ok
kyn ihtiyac var. Sen btn hemerilerinle benim bir
mukavemetim, itimat ettiim snacam olacaksn. Gnl seni
ister, fakat ky, yarn benim snacam yer olan buradan seni
mahrum brakmaya gnlm raz olmaz. Ben sana burada vazife
veriyorum. Buradan ayrlmamay tavsiye ederim." dedim.
Birliime istirahatlar iin msade ettim. Para ile de
onlara yemek temin ettim. Yemeklerini yedikten sonra tekrar
yo-
226

la koyulduk. nk burada bundan byle yaplacak bir i

kalmamt. Benim yapacam eyi kyn ihtiyar heyeti, Bahri
avu burada pekl biliyor ve yapyorlard. Bahri avuun
vatanseverliine, insanlna, vazifeye ballna ve i
bitirmesine misal olarak u hadiseyi anlatmak isterim:
Laha kynden (falann) evine Resne'den misafir olan
kaynbiraderi (falan) ky halknn hepsinin ttihat ve Terakki
Cemiyetine kaytl olduunu hemiresinden renince
duyduklarn saklamak lzumunu duymayan bu budala, tede
beride Laha kynn kimler tarafndan ve ne ekilde idare
edildiini sylemeye balar. Ve bu srra hangi yoldan vasl
olduunu izah eder. Bu izahat bilen Bahri avu, son derece
kzar hemen kylleri toplar ve bir konuma yapar. Bu mill srr
kardeine ifa eden kadnn kocasndan boandrlmasna karar
verilir. Koca ise vaziyetten habersizdir, bir suiniyete
dayanmayan bir bo boazlk olan bu kabahate kar karsyla
beraber af edilmelerini isterler. Bu tecrbeden sonra da kyde
itimat elde etmek iin kadn ve erkekten birer polis ayrrlar. te
her taraf gzel koruluklarla kapl olan bu da kynn geni
etraf iinde, temiz bir havay cierlere indiren ve alkanlk
misali olan halk, byle vatansever ve iyi insanlardan
mteekkildir. Ayrca ilerinde Bahri avu gibi takdir edilecek
kymetler de vardr. Bahri avu'un ttihat ve Terakkinin
almalarm himaye etmek iin yapt polis servisi, daha sonra
btn kylerde de tatbik edilmeye balamt.
O gn saat ona doru evvelce bildirilen itima yerinde
hareket etmek zere olan erlerin her birine evvel sz verildii
gibi er lira ve ikier gm mecidiye datld. Hareket iin
yoklamay yapan ve tekmil haberini veren zabitler, Mlzm
Sadk'n ortadan yok olduunu bildirdiler. Ben kendisine iti-
227
mat etmediim iin bu gidie sevindim.
"stikamet Istarova ileri mar!" emrini alan zabitler,
nc-y yrtt, byk ksmla ben de onlar takip ettim. ki
taraf mee aalaryla kapl olan bu yol, ok sarp bir balkan
takip eden helezon eklinde bir tepeye trmanyordu. Baz
noktalarndan btn ovay, altn baakl tarlalarla ssl dzl,
uzaktan seilen Resne Klas, Kevan Karakolu ve dier kyleri
ayaklarnn altnda gibi grerek bu yolu byk bir sevinle
trmandk. Bir buuk saat sonra zavor denilen byk glgeli
aalarla evrili bir kaynaa ulatk. Mola iin pek elverili olan
burada bir saat kadar istirahat edip yemek yedikten, herkes
suyunu tamamlayp sigarasn imiti ki hava da kararmaya
balyordu. Bu srada drt taraftan gelen kara bulutlar etraf
kaplam, bir saanan yaklamakta olduunu haber vererek
bize bir an evvel harekete gememizi emrediyor gibiydi.
3/4 Temmuz gecesi gnein batndan on be dakika
sonra hareket eden birliim, stavri yolunu terkederek Oh-ri'ye
doru ilerlemesi emrini vermitim. nk o srada s-tavri'ye
giden tek yol zerinde bir buuk saatlik mesafede San Saltk
denen yerde her sene kurulmas det edilen panayrn yarnki
cumartesi gn kurulacan renmi olmamd. Panayr
dolaysyla her istikametten birok insann gelmi olmas, bu
gayeyle de intizam temin etmek zere askerin de gnderilmi
bulunmasn dnerek karan deitirmek mecburiyetinde
kalmtm. Aslnda su bakmndan bize ok lzumlu bulunan
mataralarn ele geirilmesi iin Ohri'ye gitmemiz lzm
geliyordu. Bylece hem noksanlarmz kolaylkla
tamamlayacak hem de panayrdan uzaklam olacaktk-
Laha'dan Ohri'ye doru giden yol, mola yeri olan Izavor
kaynandan sonra plak ve sarp kayalklardan, geilmi
228

zor talklardan dolayordu. Yol, bir patika olduundan

gece karanlnda iddetle yaan saanak altnda intizaml bir
yry ok mkl ve imknszd. Sabaha kadar bu zor artlar
altndaki yryle dermansz kalmtk. Drt saatlik yolu on bir
saatte alabilmitik. Sabahn ilk klan ufukta belirdii zaman
Ohri'nin yarm saat kadar yaknnda olan Deirmenlikler
mntkasndaki Kirazl Bahelerine ulaarak orada uzun bir
molaya getik. Mataralarn eksiklii, daha dorusu yokluu
yznden ektiklerimiz yolun mklt karsnda daha
mhimdi. Byk davarm birer fedasi olan arkadalarm, bu
mkltlan bile bir elence mevzuu yapabiliyorlard. Bize
gsterdii misafirperverliiyle itimat edilen bir insan olduunu
belirten, baheyi kiralayan adman Bey'i Ohri'ye, Kaza dare
Heyetine Kolaas Eyp Bey'e gnderdim. Geliimin gaye ve
sebebini bildirdim. Kendilerinin yanmza gelmesinin mahzurlu
olduunu arzetmesi zerine iki eri yanma alarak, cumartesi
sabah erkenden gizlice kasabaya girdim.
4 Temmuz 1908
ttihat ve Terakki'ye kaytl olanlarn, zellikle Kolaas
Eyp Bey'in gsterdii iki kabul ve hrmeti, hayatm boyunca
unutamayacam. Aslnda yaradllar istikametinden
kahramanlk, drstlk misali olan bu ehirlilerin, devlet
yolunda hibir almadan kamayacaklarn ok iyi biliyordum.
Geliimizi renen Cemiyet azalarndan Kolaas Eyp Bey'le
kardeim Mlzm Murtaza, Ohri Kaza Heyeti, ttihat ve
Terakki'nin dier azalan, Ohri'deki eski dostlarm, beni
sakladklar Ohrili Mahmut Aa'nn evine geldiler. Aramzda
yle bir mlakat oldu. Eyp Bey:
"Maaallah! Ho geldiniz safa geldiniz, Allah bilir ani
ge-
229

liinizle bizi arttnz. Dn Haydar Bey'le

gnderdiiniz mektupta nce Istarova kazasnda dolatnz
yazmtnz Toska komitesine bir dayanak olan Istarova'da
adaletin temini istikametinden sizinle beraber olan ttihat ve
Terakkiciler gibi Trk ve Arnavut Mslman bu iki cemaat
arasnda birlemeye mani olan itilflarn zaman geirilmeden
ortadan kaldrlmasn teden beri istiyordum. Sizin bugn
giritiiniz inklp hareketiyle bu iki cemaat arasnda her eit
itilfn kaldrlarak bir mutabakat temin edilmesine itimadm
var.
Ben:
"ercis'in en ok tesir yapabilecei staravo'ya bir an
evvel gitmek, inklp yolundaki almamz, Merutiyetin
memlekete getirecei msavat anlatmak, ttihat ve Terakki'nin
gayesini bildirmek istei ile isyan edip harekete gememizde
starova'y ilk hedef semiken, Sar Saltk Bekta ayininin
panayra rastlamas dolaysyla bugn Ohri'de sizlerin yarmda
geirmeyi doru buldum. Burada en ok ihtiyacmz olan matara
ve bunun gibi eyleri ikml etmeyi, s-taroval Hsrev Bey'le
Arnavutlarn Toska komitas ba er-cis'e bir beyanname
gndermeyi daha mnasip buldum.
Ev sahibiyle ttihat ve Terakki kaza tekiltna kaytl
azalar bana kendilerine gelmemle ok sevindirdiklerini,
yaptm harekete kalpten katldklarm, kendilerinin de pek
yalanda bu harekete katlacaklarm, bu hareketi kendileri iin
yarma lh bir iaret sayldklarm ve Kolaas Eyp Efen-di'ye
matara iin adam gndereceklerini syleyerek bizi de
sevindirmilerdi. Yorgun ve a olduumuzu da bildikleri iin
bunlar temin istikametine giderek btn arzularmz renmek
istediler. ylesine yaknlk gsteriyorlard ki, baka arzunuz
varsa bildiriniz diye birka kere tekrarladlar. Ben
230

"Bugn bize 25 matara temin edebilirseniz, byk bir

ihtiyacmz giderilmi olur, biz de bununla iktifa etmeye
alrz. lerde daha bulursanz gnderirsiniz. Bakaca bir
noksanmz ve ihtiyacmz yok. Gsterdiiniz misafirperverlik
ve yardma teekkr etmeme msaade ediniz!" (Hepsi bir
azdan):
"Balayn, sizin gibi vatan yolunda cann vermeye
gidenlere her eyimizi vermeyi bir vazife biliriz'
"yle ise arkadalarmn, askerlerimin yanma gitmeme
msaade ediniz'
"Merak etmeyiniz, sizin askerleriniz bizim iin canlarn
veren sevdiimiz ocuklarmzdr. Onlarn her eyi
dnlmtr. Ekmek, su, kumanya, yemekleri fazlasyla temin
edilecektir." Ev sahibi de:
"Bugn beraber kuluk yemei erefinden bizi mahrum
brakmayacanz bildiimizden, evvel hep beraber yemek
yememize msaade etmenizi isterim." dedi.
Ev sahibinin katland bu zahmetin, daha ok Eyp
Bey'in gayretiyle birliimin ve arkadalarmn ihtiyalarnn
karlanmas bende teebbs ettiim hareket iin byk bir mit
uyandrd. Yemek hazrlanncaya kadar Hsrev Bey'e ve
ercis'e bir mektup yazdm. ercis'e yazdmda yle
diyordum:
"Aziz ercis!
Vatanmn urad felketi nazar itibara alarak dt
taksim edilme istikametinden kurtarmak iin hayatmz bahasna
silhlanarak iki yz erimle istibdat idaresine kar bayrak
kaldrarak balkana ktm. Takip ettiimiz istikamet vatann
felketine sebep olacandan seninle en ok mcade-
231

le eden bendim. Fakat imdi sana elimi uzatyorum. Bundan

byle birleip beraber almann zaman geldi. Arzu ettiin
artlar iinde nerede dilersen grelim, elele vererek vatann
kurtuluuna beraber alalm. nk srden ayrlan kurt
kapar'
Resne Mill Taburu Kumandan
Kolaas Ahmet Niyazi
Samim anlam insanlarn grmeleriyle sren yemek,
gnlerden beri her taraftan ypranm olan kuvvetimi bana
yeniden vermiti. Yemekten sonra ne olur, ne olmaz diye beni
Sinan Efendi ile Hac Emin Aa, Sinan Efendi'nin evine
gtrdler. Orada Ohri ileri gelenlerinden Ltfi'yi beni bekler
buldum. Eyp Bey'le aramzda yle bir konuma oldu. Eyp
Bey:
"Azizim istirahat etmeye, kendinizi toplamaya
ihtiyacnzn bulunduunu siz de biliyorsunuz. Biz bu geceyi
burada geirmenizi arzu edeceiz. Birliinize gelince, onlarla
alkadar olmak vazifesi burada size dmez. Onu biz temin
edeceiz. Erlerinizi suyu bol, her eit hava tesirinden uzak
kalabilecek ve mdafaas kolay Deirmenlik mntkasna
gtreceiz. Onlar da geceyi orada geirirler. dedi. Ben de:
"Bir kumandan, hususiyetle benim gibi byk bir davaya
atlm reisin, birliinden bir dakika bile ayrlmas doru olmaz.
Hatta vazife dolaysyla yannzda fazla kalmamdan da kendi
kendimi kabahatli grrm. dedim.
Askerin lzumlu kuvvetini muhafaza edebilmesi iin
kumandannn her an yarmda bulunmas lzm geldiini
syleyerek gece orada geirme arzusunu kabul etmedim.
Askerlerin daha fazla istirahat etmelerinden ok, benim
yanlarnda
232

olmam arzu edeceklerini syleyerek msaade istedim.

Bu srada birliimden Polis Komiseri Tahir Efendi'yle Belediye
Reisi Cemal Bey'le beraber yazdklar bir mektupla erlerden bir
borazanla baka bir erin firar ettiini haber vermilerdi. Henz
avdet etmediinden dolay da ikyet yollu zntlerini
bildiriyorlard. Askerin Deirmenlik'e, benim de Sinan
Efendi'nin evine gitmemin gelecek tehlikelere mani olma
istikametinden bir ie yaramadm gryordum. ki erin Res-
ne'ye firar kararm deitirmeme sebep oldu. Bunda da doru
hareket ediyordum. nk firar eden erlerin malmat vermesi
zerine yerimiz meydana km, hkmet de Ohri'den,
Resne'den birlik karp arkamza dmt.
Bu malmat zerine kalmamz isteyen Ohri'li
mnevverler bile bir an evvel uzaklamamz bekliyorlard. Beni
komu kaplarndan ve baheden geirerek Deirmenlik
yaknlarnda bulunan birliimin yanma ulatrdlar. Bu srada
saat onu oktan geiyordu. Ohri'den uzaklamay kurtuluumuz
iin en mnasip istikamet kabul eden birliim, bu geceyi de
byk bir takat iinde yryle geiriyordu. Aslnda ehirlerde,
Ohri gibi btn halk ve mnevverleri ttihat ve Terakki
Cemiyeti iinde vazife alm bir yerde, bizim iin yapacak bir i
yoktu. Burada Kolaas Eyp Bey gibi etrafn ve tekiltmzn
itimadm kazanm bir dayanamzn bulunmas bize kfi
geliyordu. Ohri'de yalnz erlerimin istirahat ederek noksanlarn
temini iin biraz kalmam lzm gelmiti. Byle zamanlarda
insanlar dndkleri gibi deil, karlatklar vaziyete gre
hareket etmek mecburiyetinde kalyorlar.
Ohri'den starova'ya doru gitmek kararndaydk. Fakat
erlerin firar ederken vaziyeti bildirmeleri zerine bu geceyi de
da balarnda deiik yollar takip etmemiz dolaysyla erlerim
bu firarileri yakalarlarsa imha edeceklerini sylyor-
233

lard. Birka er benden msaade isteyerek bu erleri yok

etmek zere gnderilmelerini beyan etmilerdi. Firarilerin
cezasn vermek isteyenler bee varnca, bu intikam iinin ifas
iin firarilerin Resne ttihat ve Terakki tekilt tarafndan imha
edilmesini, Ohri merkezine yazdm bir mektupla bildirdim.
Askerlerim de bu hareketimden sonra intikamlarn alm gibi
skn bulmutu. Birliimle kuvvet gsterek istediim msavat
arzumu intikal ettirmek iin altm staro-va'ya gitmekten
alkoyan bu firardan dolay ben de .btn arkadalarm gibi bu
fenal yapanlara kzmaktan kendimi alamyordum.
aresiz Debre'ye, ttihat ve Terakki tekiltnn en ok
geliip yerletii bu Mslman ehre doru yrmek
mecburiyetinde kalmtm. Yolumuz zerinde birok Mslman
ky vard. Bu kylerde Cemiyete iltihak etmi birok
mnevver bulunuyordu. Yollar da mdafaya elverili sk
aalkl ormanlarla evriliydi. Bu istikametten Deirmenlik'ten
sonra ovay takip ederek Vovoline iftliinden geen yolu,
Kroi-te kyne kadar, fakat byk bir mkltla almtk. 4-5
Temmuz gecesi saat drtte Vavoline'yi geinceye kadar ordu
mtahitlerinden ve yukar Debre ileri gelenlerinden smail
Paa'nn batakl gemeye btn kyller, yolcular gibi biz de
pantalonlanmz syrmak mecburiyetinde kaldk. Batakl
getikten sonra kylnn verdii sulan ierek tekrar yola
koyulduk. Buras bizim iin emniyet bakmndan gecelemeye
msait deildi. Her istikametten Ohri'den uzaklamak, Deb-re'ye
yaklamak, Trk ve Mslman ok olan sarp ve ormanlk
mntkaya yanamak lzm geliyoru. Gece saat 22 ye doru
kalmamza yarayacak olan Kroite kyne yaklamtk. Kye
evvelden gnderdiim konak grubu, ky muhtar eliyle
kalacamz yerleri hazrlattndan askerlerle geceyi
234

orada geirdik. Halk batan aa Mslman olan bu

kyde, Cemiyetin tesiri bykt. Hibir mkilt ile
karlamamtk. Erler iyi bir istirahatten ve derin bir uykudan
sonra ertesi gn ge uyanabildi.
5 Temmuz 1908
Arkadalar uyandklar zaman yemekler de hazrlanmt.
Ohri ovasna bakan bir dan eteinde olan bu kyn, tabii
gzellii vard. Mntka da havasnn ve suyunun gzelliiyle
biliniyordu. 5 Temmuz pazar gnn akama kadar burada
geirdik. Kroite kylleri yardm bakmndan bize her eit
gayreti gsteriyorlard.
Hkmllerden Pisocanl Emin ufak ve fakat tesiri
byk olan etesiyle saa sola hcum ederek melanetine ara
vermemekte, bu hareketiyle mntkada ttihat ve Terakki'ye
kaytl olanlarn yaratt itimat da byk yaralar amaktayd.
Yine hkmllerden Novasilli, Korite, Kuruite ky
yaknlarnda ve ona yalan yerlerde yapt hcumlarla kendini
gsterdii gibi Pisocanl Emin'le de aray bozmutu. Byle
mhim Mslman kylerini vurup dolaan bu iki etenin
hareketleri mntkada ttihat ve Terakki'ye olan itimad
sarsyordu. Cemaat iki taraf olduu gibi, ikisinin hareketleri
Hristi-yanlarla Mslmanlar arasndaki uurumu gittike
derinle-tiriyordu. Kroite ve mntkadaki kylerde ttihat ve
Terakki'ye girmi olanlar, bu taraflarda Bektalere matuf bir
kmseme ile karlanmaktayd. ttihat ve Terakki'ye giriin
gizlilii baz mel'un insanlarn ve cahillerin anlamadan
syledikleriyle baz yerlerde de Cemiyet hakkndaki fikirler
zararl bir istikamet almt. Ben bunu dnerek bu mntkada
yapacam hareketi ve kendi koluma almak istediklerimin
merasimini alen yapmay dndm. Bu hareketim srasnda da
hibir istikametten bir kuvvetin beni rahatsz etmeye-
235

ceini dnyordum. Muhtar, imam ve azalar

vastasyla vatann ve Mslmanlk adna kendilerinden baz
taleplerde bulunacamz, bu istikametten le namaznda
camide herkesin toplanm bulunmasn arzu ettiimi bildirdim.
Aynca Pisocanl Emin ile etesini, Neosilli Korti ile adamlarn
da arttm. Yanmda olanlarla al verite bulunan kyller
birliimdekilerin asker olmayp, vatan kurtarmak gayesiyle
teekkl etmi bir Osmanl etesi olduunu kolaylkla anlamakta
mkilt ekmemiti. Benim byle alen hareketim ilerimi
kolaylatracak gibiydi. leyin cami, ine atsan yere
dmeyecek gibi dolmutu. eteyi hrmetle, samimiyetle
barlarna bastklarn anlyordum. Camide bulunanlara
anlayabilecekleri ekilde net ve ksa bir nutuk syledim.
Konumam srasnda haric dmanlarn vatan paralamak arzu
ettiklerini, ayak altna alman millet namusunun, kk grlen
devletin bizden fedakrlk bekledii u gnlerde kan gtmenin
ve ahs menfaatler uruna dolamann insanla yakmadm,
btn Osmanllarn birbiriyle bararak, elbirliiyle alarak
meydana getirecei kuvvetle btn bu hakszlklarn imha
edileceini, bu bakmdan beraberlii, btnl temin etmek
iin btn manialar ama kararnda olduumu alen bildirdim.
Bu alen szlerim karsnda beni dinleyeler hak vererek
birbirlerine sarlp bartlar. Emin ile Korti de, adamlar da
birbirine sarlmlard. Kyde birlemeye mani olan bu
ayrlklar byle ortadan kaldrnca, hepsini kendime katmak
cesaretine kalktm. ttihat ve Terakki Cemiyetinin kaidelerini
tatbik ederek istikrarl bir mntka tesis etmitim. Bundan byle
burada yaplacak bir i kalmamt. Askerin akam yemeini gn
batndan iki saat evvel hazrlamalarm Ky htiyar Heyetine
tebli ettikten sonra, kaldm yere dndm.
236

Evvel kyn htiyar Heyetini yanma arttm.

Erlerime ne verdiklerini ve borcumun ne olduunu sual ettim.
Onlar bizim misafir olduumuzu, be para bile kabul
etmeyeceklerini sylediler. Kendilerine:
"Aalar, babalar! Benim isyan etmemin gayesi
memlekette adaleti temin etmek iindir. Kimseden silhla bir
ey istemek deildir. Belki de biz buraya bir kere daha gelecek
deiliz. Ben bal bulduum Cemiyetin gayesi dnda hareket
edemem. Size imdi masraflarmz karlayan bir senet
vereceim. Bu senedimi verginiz karl hkmete
vereceksiniz. Hainler ister istemez kabul ederler. Bu masraflar
yalnz fakirlerden almayn. Ekmei ve peyniri kimden
almsanz, hangi evlerden toplamsanz, onlarn vergileri
karl gsterilmelidir. Ky htiyar Heyeti olarak siz de
burada, adalet ve msavat temin edeceksiniz." dedim.
"Madem ki byle hareket kararndasnz, biz de kabul
ediyoruz. Biz imdiye kadar birok namlarla hkmete vergi
vermekteyiz. Bu paralarn nereye gittiinden malmatmz da
yoktur. Bizi adam yerine koyup da deil hesap vermek, gler bir
yzle bile karlamay hatrlarna getirmezler. Allaha krler
olsun ki vatanmzda hakka mnasip bir hareket grdk. Biz de
insan olduumuzu anladk deyince u senedi doldurarak
kendilerine verdim:
Kroite Kyl htiyar Heyetine
Mahall Hkmete verilecektir.
Ey vatandalar! Namuslu kyller!
Vatann her eit hcumdan mdafaas, ahs
haklarnzn tedariki gayesiyle hkmete birok namlarla
verdiiniz paralar birtakm mel'un insanlarn ve ykselme
peinde olanla-
237
 rn, vatan namusunu yerlerde srndren bir sr
alaklara yaradn, sizi insan yerine koyup, hesap vermek
deil, rz, can ve malnza gz dikme derecesinde hareketlerde
bulunduklarn biliyorsunuz. Bugnn devlet idaresinde insana,
gdlen bir hayvan gibi davranlamaz. Halk kendisine msavi
harekette bulunacak bir idareye ihtiya duyar. Dmanlarmz
oktur. Bunlarn banda istibdat idaresini icra eden hkmet ile
ecnebi byk devletler bata geldii gibi, o hkmetten cesaret
alan Hristiyanlarla devlete arkasn dayam olan byk arazi ve
servet sahipleri de ayn istikamettedirler.
Milletimizin itimadna dayanan merut bir idarenin
tesisi iin alan Cemiyetimiz muvafakyete ulaana kadar,
kylerdeki ihtiyar heyetleri yani sizler, hkmet kuvvetini ifa
edeceksiniz. Biz sizin dahil ve haric dmanlarnzn
hcumlarna mani olmakla vazifeli asker kuvvetiniziz. Bu
bakmdan bizi siz besleyecek, bizim iaemiz urunda
katlandnz masraflar verginiz karl gstereceksiniz. te
ilk senedi size veriyorum:
Istroga, Ohri Hkmetine
Kroite Ky'nden Resne Millet Birlii adna alman
300 kye (10) ekmek ile 20 kye peynirin karl olan 380
kurua kar ibu senet Ky htiyar Heyetine verildi. Para
karl olarak geecektir. Kabul etmeyen devlet memuru,
ttihat ve Terakki icra kuvveti tarafndan iddetle
cezalandrlacaklarndan adlarn bildirmeye btn mnevver
vatansevenler mecburdurlar.
5 Temmuz 1908
ki yz vatan fedasi adna
Kolaas
Niyazi
238

Bu senedi yazp verdikten sonra Manastr'da Merkez

Kuruluna Resne'den ayrlm anlatan aadaki mektubu
yazarak Yohomlu Bahtiyar Aa ile Manastr'a gnderdim:
"Manastr'da ttihat ve Terakki Merkez Heyeti Al
Makamna
 Muhterem kardelerim!
Allahn yardmyla temmuz aynn nc gn erken
saatlerde iki yz vatan fedasiyle, istibdat idaresine kar
harekete gemeyi tatbik etmi bulunuyorum. Cemiyetin
plnlad, gayesi olan lm gze alarak nihayetine kadar takip
edeceimi Allahn birlii zerine yemin eden iki yze yakn
Cemiyete bal erlerimle Resne klasnda toplanarak millet mal
olan tabur silhlaryla donatldlar. Bir zamandr tabur kasasnda
toplanan alt yz liraya yakn para evlerine uzun bir zaman veda
eden askerlere datld. timaa ve k hibir maniayla
karlamad. Hazrladm pln kolaylkla tatbik ettim.
Vaziyeti bilen Avc Tabur Kumandam Erknharp Binba
Remzi Bey'le bu taburun kolaalarndan Sleyman ve Tayyar
beyler de iimizi kolaylatrdlar. Binba Refik Bey'le tabur
arkadalarn da bir oyuna getirmek mecburiyetinde kaldm.
Kararlatrlan saatte bize bal askerlerle heyecan ve tella,
yz kiilik bir Bulgar etesinin ortaya kt rivayetini
yaydrdm. Btn zabitlerle erleri msademe yeri olarak
gsterdiim mntkann tersine koturdum. Klada nbeti
zabiti Mlzm Ramazan Aa'dan baka kimse kalmamt. Onu
da ehir karakoluna gndererek megul ettim. Bylece itimaa
ve k kolaylamt. Hareketimin azametini renen askerler,
byk bir heyecana kaplmt. Sevinle muvafakyetimiz iin
dua ediyorlard. Her istikametten Cemiyete iltihak mracaatlar
yaplyor, Hristiyanlar ise
239

bu iin neticesinin nereye varacan dnerek korku

iindeydiler. Bu korku ve teln yaknda ortadan kalkacan
imdiden bildirebilirim. Hristiyanlara vatann mdafaas iin
beraber almalarn, etelerini datmalarn, bizimle
birlemeleri lzumunu btn teferruatyla izah eden bir ikazda
bulundum. Bulgarcaya da tercme ettiriyorum, yaknda
neredeceim. Ohri merkezine gnderilen emirlerinizi okudum.
Ohri'de ete tertip etmek iin arzular var. Fakat Cemiyetin
hareketlerine mani olan baz ahs ve vazifelilerin ortadan
kaldrlmas iin istediiniz fedakrla yanalmayacak gibi.
Eer hakikaten lzumu varsa bunu yerine getirecek bizden daha
bakalarn bulamayacanz kuvvetle syleyebilirim. Gayemizi
mani olmak isteyenlerin ad, rtbe ve bulunduu yerleri
bildiriniz, 5,10, 20 hatta btn etemle orada lzm geleni
yapmaya hazrm. Vazife iin lzum olursa btn eteyle
Manastr'a da gelebiliriz. Bizim iin bundan byle vatann
kurtuluundan baka dnlecek bir ey yoktur. Bu uurda
bizce hayatn hibir mhim taraf kalmamtr. Ktlklere yuva
olan hkmet idaresini, zulm ylanlarnn barnan
sezdirmeden bir gecede kuatmak iten bile deildir. Benimle
beraber bulunan arkadalarmn arzular budur. Bylece ele
geirdiimiz kuvvetle, gayeye ulamaktan baka bir ey
dnmyoruz. Eer isteniyorsa ve emir buyuruluyorsa
hadisesiz bir ekilde Manastra gelir, lzumlu olardan yerine
getirdikten sonra yine dneriz. Kalpten ballmzn
hrmetlerimle kabuln rica ederim
5 Temmuz 1908
Resne Milli Tabur Kumandan
Kolaas
Niyazi
240

BULGARCA NERETTM BEYANNAME

Srp daskalna, Hristiyan kyllerine, Bulgarcaya
tercme ettiim aadaki beyannameyi nerettim. Merkezleri
Deb-re'de, Prespe, stroga, Resne, Ohri olmak zere be
mntkaya taksim etmi olduum Hristiyan kylerine datlp
neredilmek zere bu beyannameyi oralardaki Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti idare heyetlerine gnderdim.
5 Temmuz 1908
Memleketimizde asrlardan beri yaplmakta olan
fenalklara bundan byle kat' bir nihayet vermek zamannn
geldiini btn Hristiyan ve Osmanl kardelerime tebli etmek
isterim. Avrupa byk devletlerinin medeniyet ve yardm
maskesi altnda evirdikleri frldaklarla Bulgaristan, Srbistan,
Yunanistan gibi komu ve kk devletlerin arzularn dinleye
dinleye bu kt vaziyete dtk.
Bir eyrek asrdan beri Bulgaristan, Yunanistan ve bir
vakittir de Srbistan'da ayn gayeyi takip ederek sanki size yani
Makedonyallara yardm elini uzatarak sizi kurtaracak, hrriyete
kavuturacaklarm gibi vaadlerle kandrdklar hlde, bunu
yapamadklar yle dursun, penelerine geirmek isteyen bu
devletler sizi birbirinize drdler. Memleketimizi kana
bulayan nifak tohumlan ektiler. Fenal daha da
umumiletirince maskeleri dt, her ey ortaya kt. Ey
vatandalar! Hey Hristiyan Osmanl kardelerimiz! Yukarda
etrafmzdaki kk hkmetlerin sizin menfaatinize al-
241

madklar ve sizin iin kan dkmediklerini ve yalnz

kendi menfaatlerine alarak sizi esir etme yolunda gayret
sarfettiklerini grmyor musunuz.
Kollarnz ap kucaklamak istediiniz insanlarn kimler
olduunu ac tecrbelerinizle renmediniz mi? Osmanl
hkmetinin Rumeli'deki vaziyetinden faydalanmak isteyen
komu devletlerin komita kurarak propaganda yapp kendi
menfaatlerini temin etme istikametinde olduklarn hl
anlamadnz m? Bunlarn gayesi u asrlardr zerinde beraber
yaadmz topra taksim ederek hisselerini almaktr. Bunun
neticesi de esarettir.
Ey vatandalar! Bulgarlar! Otuz seneden beri almakta
olan Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan, deil bu kadar daha
altm sene alsalar bile yine gayelerine, yine fikirlerine vasl
olamayacaklardr. Bu vatan bizimdir ve bizim olacaktr.
Bunlarn yardmcsysanz piman olacaksnz. Biz bir fert
kalana kadar bu toprak iin lmeyi gze aldk. Yok yere
olmayacak bir gayenin arkasndan komaya kalkmayn, buna
msade etmeyiz. Yalnz byk ve kk devletlerin
kkrtmalar ve siyas gayelerini renmemiz bizi bu istikamette
almaya itmedi. Kendi hkmetimizin zulm ve kt idaresi
bu istikamette yrmemizin ilve sebebidir. Aslnda byk
devletleri ilerimize kartran, komu kk devletlerin
hrslarn ayaklandran da kendi hkmetimizin dahilde ve
harite takip ettii kt siyaset, kt idare, hakszlklar,
yolsuzluklardr, te bu ac hadiselerin, bylesine kanl gemiin
mesul kendi hkmetimizdir.
Ey Hristiyan vatandalarmz, biz de bugnk zulm
idaresinden memnun deiliz. Memnun olmayan gryorsunuz ki
yalnz siz deilsiniz. Biz, Avrupallarn vatanma gz
dikmesinden, ilerimize mdahalesinden ekinmediimiz iin

imdiye kadar milletin tahamml mkl bu hllere

katlanmasna ses karmamtk. stibdat idaresinin gnden gne
kuvvetini arttrarak Trk, Bulgar, Ulah, Rum, Arnavut
vatandalarmzn imha olduklarm grdmz iin biz, vatana
hrriyet gneini getirecek, hrriyetin aydnlm neredecek bir
idarenin tesisine alyoruz. te bugnk istibdat idaresiyle
memleketin snen geleceini gren Trkler, Osmanl
mparatorluu'nu ve bunun iinde yaayan aznlklar bir at
altnda toplamaya alyor. Bu gaye ile de Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyetini tesis ettiler.
Bu mukaddes gaye iin tesis edilen bu Cemiyetin azalan
umumiyetle byk ve kk rtbeli zabitlerle devlet memuru,
yerli, ehirli, kyl mnevver ve drst insanlardan
mteekkildir. Bunlar bu mukaddes vatan urunda can ve
malyla almay gaye edinmilerdir. Cemiyetin asl gayesi
malm snflar iinde btn aznlklar din ve milliyet fark
gzetmeksizin rz, can ve mallarm muhafaza, insanla yakr
kardee bir hayat temin etmektir ki, bu da hrriyetin
salanmas, msavatn, kardeliin, adaletin tatbik edilmesiyle
mmkndr.
Pln ve programmz mel'un insanlar yerine kt
sistemleri ortadan kaldrmay gaye edinmitir. Yolumuz
mel'unlar ortadan kaldrmaktan ok, ktl ve ktln
km temin eden istibdat idaresini deitirmektir. Bu, devletin
mstakil olmasna itimat edilir bir istikamet vermek, meruti
idaresi tesis etmek demektir. Bunu da u hareketimle ispat
ederim ki; iki yz efrattan mteekkil olan etemiz Resne'den
ayrlnda mntkada intizam bozan ve halk tedirgin edenleri
birer birer tand hlde hibirinden intikamm almamtr.
Bizim vazifemiz, ttihat ve Terakki Cemiyetinin gayesini
ehirlerde, kylerde yayarak bugne kadar aznlk-
243

lar tarafndan yapla gelmekte olan ktlklerin zuhur

ettii vaziyete mani olmak iin elbirliini temin etmek, milleti
beraberlik iinde alma istikametine koymaktr. Bizim aynnz,
gayrmz yoktur. Hepimiz Osmanlyz. Din insanlarn Allah ile
olan rabtasdr. Vatanla alkas yoktur. ehir ve kylerde
bulunanlar bizim etelerin millet iin altklarn hrriyet,
msavat, hak ve adaleti temin etmek istikametinde olduklarn
bilerek kendi etelerini datsnlar. Vatanmzn istibdat
idaresinden kurtulmas iin alan etemizle birle-sinler. Bu
gayeleri ihtiva eden sylediklerimi lzm gelen yerlere
ulatrarak beraberliin teminine sizi vatanda olarak davet
ediyoruz.
 Eski mel'un ve tahripkr fikirlerden uzaklaarak
memleketimizin hudutlar iinde bulunan cemaatlerin saadet ve
iyi geleceklerini temin etmek gayesiyle elbirliiyle alalm.
Osmanl idaresi altnda bulunanlara ayr nazarla bakmayarak
karde olalm. Benim bu beyannamem elinize getiinde hep
beraber okuyarak dinleyin. Bu ikazlarma gre hareket
etmelerini kendi etelerinize syleyin. Bundan byle budalacas-
na Bulgaristan ve dier kk hkmetlere hizmet etmekten
vazgesinler. Kendilerine msavat ve hrriyet getirecek olan
Osmanllk yolunda alsnlar. Her cemaatin din, mezhep ve
milliyet fikirleri teminat altndadr. Bulgar, Rum, Srp, Ulah ..,
gibi herkes milliyetini, dilini, kolayca konuabilecei giW
hrriyeti de devlete teminat alfanda tutulacaktr. te bu
Osmanl milleti birok cemaatin birlemesiyle byk bir kuvvet
olacak ve merut idareyi muhafaza edecektir. Yalanda temin
edebileceimiz hrriyetin yaamas iin etelerinizin bizim-
kilere iltihak etmelerini hatrlatrm. Bu beyannamenin size
ulamasndan sonra biz yine ehir ehir, ky ky dolaarak pln
ve programmzn tatbik edilmediini grdmz yet-
244

lerde mani olanlar arp kylerini tahrip edeceiz. Bu

beyannamemden sonra bir kye ete girecek olursa ky halk en
yakn Mslman kyne veyahut askere haber vermek
mecburiyetindedir. Eer bunu yapamayacak olursa kynzn
ileri geleni idam edilecektir. Pln ve programmzn asl teminat
budur, ayrlk ve aykrlk fikirlerinizden vazgeilmesini tekrar
hatrlatrm. Buna kar gelmek isteyen ister Mslman, ister
Hristiyan hangi cemaatten veya dinden o-lursa olsun iddetle
cezalandrlacaktr. Bu yolda hibir tefrik kabul edilemez.
Beraber hareket edilerek evvel verilip geriye alnan Kanun-
Esasiyi tekrar meriyete koyacaz. Bu gayeyle almaya her
insan mecburdur.
Resne Mill Taburu Kumandan
Kolaas
Niyazi
Bu beyanname Bulgarlar zerinde byk bir tesir yapt.
Drt, be sene mntkada en ok Bulgar ete ve komitelerini
krm, benim gibi bir zabitin bu kere beraberliin kuvvet
olduundan bahis ederek vatanda olarak seslenmesi, daha
byk eyler yapmak kuvvetindeyken din ve milliyet gzet-
 meden onlara seslenerek msavat ve hrriyet istemem ve
ittihat ve Terakki Cemiyetinin halk iin gayesini izah etmem,
hareketimin mhim ksmn ihtiva etmiti. Benim bu
beyannamemin doruluu daha sonra hadiselerin inkiafyla
kendini gstermiti. Bylece de ttihat ve Terakki'nin kuvveti ve
istikameti btn azameti ile ortaya kmt. Bu beyannamemi
nereden Bulgar ve Avrupa gazeteleri Cemiyete, etemize
medhiyelerde bulunuyor, birok gazete bizi tutan yazlar
nerediyordu. Bu vaziyet, bizim muvafakyetimizde byk bir
tesir yapmt.
245

Beyannameleri be kopya kartp imza ettikten sonra

Bulgar, Srp, Ulah, Arnavut ete ve komitalarna ulatrmak
zere Kroite Ky htiyar Heyetine brakmtm. Bu ileri
yapana kadar da, askerim yemeini yemi, harekete hazr
olduunu bildirmiti. Srp daskal ile beraber yemek yedikten
sonra o gece Kroite'nin bir saat yaknnda olan Delafojde
kyne gittik. Burada kyly bizi bekler bulmutuk. Vaziyeti
ve gayemizi mntkaya yaylp alka grd iin kyller, bize
iltihak etmeyi kabul ettiklerini beyan ettiklerinden tekilt iine
almay kararlatrdktan sonra, birliimi de kalaca yere
yerletirdim. Geceyi bu kyde geirecektik. Burada yirmi drt
saat kalmaya birka bakmdan mecburiyet hissediyorduk.
Mntkada birbirine pek yalan olan Mslman kylerini de
tekiltmza almak, oralarda ttihat ve Terakki idarelerini temin
edip sulhu ve kardelii tatbik etmek lzm geliyordu. Hepsini
birer birer artarak hem vaziyeti anlatm hem de gzel bir
yarma varmak iin Cemiyetimizle birlemenin temin edecei
faydalan anlatmtm. Dier taraftan da halk saldrlaryla
usandran hapisane ve asker firarlarn toplayp onlara
yaptklarnn ktlklerini anlatmtm. Eer doru yola
girerlerse gemite yaptklarn af ediyor, Cemiyetimize katarak,
ete iine alarak mntkay onlardan temizliyordum. Pisocanl
Emin, Novoselli Korti, Asomanl Tevfik Bey gibi olan bu
firarileri, bu ie yaramaz arszlar bir otorite allna alan u
kuvvet, adaletten, siyasetten baka bir ey deildi. Btn
hareketleri ktle evirmi olan bu insanlar, benim tesirimle
bundan byle vatan sathnda kardelik, msavat yolunda
alacaklard. Bu benim iin byk bir muvaffakyet idi.
 Kyller, beyannameler ve nutuklarla yaptm parlak
szlerin tatbik edildiini yukarda saydm kanun firarleri-
246

ni otoritem altna alp onlar tedirginlikten kurtarmamla

anlam gibiydiler. Da eteinde geni ovaya bakan bu kyn
havas, suyu gibi halk da iyi ve Mslman, alkan insanlard.
Bizim birliin iinde vazife alm olan arkadalarmla
kyller arasna dalarak gayemiz, memleketin vaziyeti,
dmanlarn arzular, devletin zulm idaresiyle alkal malmat
vererek onlar tenvir etmeye alyordum. Anlattklarmz halk
zerinde byk tesir yapm, bize itimat hasl olmutu. Bu
kyler en sktmz zamanda bile itimat edip
dayanabileceimiz bir yer olabilirdi. Evvel Mslman ve Trk
kyleri zerinde davamz yrtmek, birlemeye mani olardan
ortadan kaldrmak suretiyle giritiimiz hareket ve adaletin
byk tesiri grlmeye balamt. Evvel btn Bulgar kyleri
vaziyetten phelenmi gibiydiler. nk drt be seneden beri
halsiz ve mitsiz grdkleri Trkleri, imdi dimdik olmu,
gelecee mitle bakan bir sevince ulam olmann aydnl
iinde gryorlard. Gayemiz evvel btn Mslmanlar
beraberlik iinde topladktan sonra a-znlklar da iimize
almakt. Gayeye varmak iin dosta dmana her zaman kuvvetli
grnmenin byk ehemmiyeti vard.
247

KYLERDEK TESRMZ
7 Temmuz pazartesi gn akam st bu kyden de
ayrldk. Resne'ye, Ohri'ye dorudan irtibat temin etmek iin bir
posta ve mnakale hatt da tesisi etmitik. Havalide yaptm
ilerden Resne ve Ohri merkezlerine birer mektupla vaziyeti
bildirmi, evre ile byk bir intizam ierisinde anlamay temin
etmek istikametine girmitik. Yola kmadan evvel lzumlu
hazrlklarla beraber yanmzda bulunmas birok bakmdan
doru olacak olan Srp daskal ile Kroite-li Orhan Aa'y
yanma ararak yle dedim:
"Daskal Efendi! Sizi Resne'de yanma almaktan ve
beraber dolamaktan ne gaye gttm ok iyi biliyorsun.
Yardmnzla gezen Srp etesinin gtrd Bulgar ocuunu
ailesine teslim ettirmek, Makedonya'da ve btn Rumeli'de
aznlklar arasndaki nifaklara nihayet verdirmek, havalide insan
gibi yaama nizamn temin etmek isteyen ttihat ve Terakki
Cemiyetinin hareket ve muvafakyetini bir misal olarak tebi
etmektir. Vaziyeti hi de iyi olmayan, birok ktlkle kar
karya gelmi koca bir milletin hrriyetini temin etmek
gayesiyle bu farkl tevkiften dolay talihinize ksmeyiniz!
Bulgarlarn, Rumlarn, Srplarn, Mslmanlarn din ve mezhep
fark yapmadan her eit hukukunu korumak ttihat ve Terakki
Cemiyetinin ba gayesidir. Bunun iin Srplarn Bulgarlardan
aldklar esiri salvermemesine mukabil memlekette adaleti her
eyin stnde tutmak isteyen Cemiyetimizi*1
248

prensiplerini icra iin sz teminat olarak almak

mecburiyetinde kaldm. Gryorum ki sizin bizim mkl
artlar altndaki hayatmza tahamml edecek kuvvetiniz
kalmad. U-zun zaman sizi bizimle beraber gtrmek de
insafszlktr. Bu sebeple sizi Orhan Aa'ya teslim ederek
Kroite'ye gnderiyorum. Orada emniyet iinde bulunacaksnz.
Ayrca da size hrmet etmekten geri kalmayacaklardr. Srp
etesinin Bulgar ocuunu braktn rendiim anda, ben de
sizi emniyet iinde Resne'ye ulatracam. Herhalde anladnz,
sizin hrriyetiniz Srplarn Bulgarlardan aldklar esirleri geri
vermesine baldr. Harcrah olarak da imdilik u mecidiyeyi
aln! Orhan Aa iittiniz, Daskal Efendi bizim misafirimizdir.
Ona hrmet etmekten geri kalmayn, ayrca bir dakika bile
yalnz kalmamas lzm gelir. Hareketlerinde serbesttir, okusun,
yazsn, gezsin, ama hibir zaman yalnz bana kyden
ayrlamayacaktr. Byle bir harekete kalkrsa, hele firar etmek
isterse o zaman vaziyet deiir. Yine deerlendiriniz, fakat
mukabelesini kurunla veriniz. Anladnz deil mi? Orhan Aa,
Daskal Efendi haydi greyim sizi' dedim ve kendilerine yol
verdim.
Bunlar Kroite'ye dnmek zere yola kardktan sonra
biz de Kati ve Aa Kati kylerine doru yola koyulduk. Bir
saat sonra ulatmz bu kyde de cemaatler arasndaki nifaklar
kaldrp, beraberlii temin ederek hepsini anlattmz gaye
zerinde ttihat ve Terakki Cemiyetine kaydedip bir tekilt
ortaya kardktan sonra Vepete kyne doru yola koyulduk.
Gnein batmasndan bir saat sonra kyn ileri gelenleri ve
mfreze zabiti Cemal birka eriyle bizi karlamaya gelmiti.
Kyller bizi bir mesih gibi sevgiyle karlyorlard. Bu kyn
de havalide adalete, kuvvete ve himayeye byk ihtiyac vard.
nk kyde hkmetin tesiri
249

hemen hemen sfr bulmu gibiydi. Kyly Bulgar

etelerinin hcumundan muhafaza etmek iin burada elli altm
eratlk bir birlik braklmt. Halk ekyadan deil, asl
hkmetin zulmnden, haklarn vermeyen ve birbirini
geimsizlik ierisinde imha etme yoluna giren entrikalardan
mdafaa etmek lzm geliyordu. Yoksa kyller kendilerinde o-
lan ilerindeki yiitlikleri dolaysyla Bulgarlarn, Rumlarn,
daha dorusu nereden gelirse gelsin bir saldrya kar
durabilecek insanlard. Yalnz aralarndaki geimsizlikleri hl
edemediklerinden, bir hkmet otoritesinin olmamasndan bu
vaziyete dmlerdi. Bu sebeple evvel bu anlamazlklar
gidermek lzm geliyordu. Zavall Mslmanlar! Ka seneden
beri hasretle bekledikleri adaleti, o, urunda cann vermek arzu
ettikleri msavatta icra eden bir devlet otoritesini istiyorlard.
Btn bu dertlerine bir hl bulacaklarn mit ettikleri iin beni
ve etemi sevgiyle karlyorlard. Devlet ve kanun otoritesinin
yok olduu yerler, husus olarak da kyleri, firariler, katiller,
ekyalarla doludur. Bunlarn ktlkleri karsnda namuslu
insanlar taraf tutmak ve kendi arzularm, hayatlarm temin
etmek iin onlar mdafaa etmek mecburiyetindedirler. Yukar
Kati ve Aa Kat-i'de olduu gibi burada da kyly camide
topladm. Evvel dualar ettikten ve Kur'an'dan yetler
okuduktan sonra gayemizi, devletin byk devletler karsndaki
vaziyetini, zulm idaresini uzun uzun anlattm. Alkayla
dinlediklerini gryordum. Hepsi gsterdiim gayeye byk
sadakatlan-m, hibir yardmdan ekinmeyeceklerini bildirdiler.
Havalinin otuz ve belki krk seneden beri devlete kar
hissettikten bu soukluk birdenbire ortadan silinivermi, imdi
bize kar byk bir sevgi ve ba ekline dnvermiti.
Szlerimi gz yalar iinde dinleyenler, aydnlk yarnn
gneini gof~
250

Talt Bey
m gibi ayaklanarak birbirlerine saldrdlar. Bundan
byle birlemeye mani olacak dmanlklar ortadan kalkm bir
kardelik sevgisi ve beraberlik hissi ortada belirivermiti
Hrriyete giden yol, byle kazanlrd. Ka seneden beri camiye
gidemeyen, tarlasnda bir saldr korkusuyla silhl alma
mecburiyetinde kalan kyller, bundan byle btn bu
tedirginliklerden uzaklam, istedii huzuru salam olmann
sevinci iindeydi. Birbirine kar haklarm mdafaa etmek iin
bir saniye bile ellerinden brakmadklar silhlan bundan sonra
vatan dmanlar, millete kar gelenler iin kullanlacakt. Bu
muvafakyeti temin etmeden doan sevin ve gnl rahatl
iinde geceyi bu kyde geiriyorduk.

251
 MANASTIRDAN GELEN EMR
Sabah uyandmda beni yeni ve mhim vazifeler
bekliyordu. 7 Temmuz sabah Manastr'dan dnen Bahtiyar Aa,
ttihat ve Terakki'nin Manastr merkezinden gnderilen aada
yazl emri ve Kolaas Mecdettin'in gnderdii kitabn ba
tarafna konan mektubu verdi. Emri arkadalara okudum:
"Kolaas Niyazi Efendi Kardeimize;
Muhterem kardeimiz!
Gnderdiiniz mektubu hrmet ile aldk. Allah
yardmcmz olsun. Manastr'da yapmay dndkleriniz iin
gsterdiiniz arzuya teekkrler ederiz. Fakat eteyle buraya
gelmek zahmetine demez ve hem de doru olmaz. Hristi-
yanlara nerettiiniz beyannameler, mnasip ve yerindedir. Kalp
kazanmak, gayelerimizi neretmek istikametinden bu hareket
ok mnasiptir. Malmat aldmza gre Manastr'dan kylere
nasihat vermek iin heyetler karlacak, bunlarla Kanun-
Esasinin ktl anlatlacak, bunu kabul etmenin kadnlar
Hristiyanlar gibi ak gezdirmek demek olduu neir edilecektir.
Bu bakmdan halkn kulana koymak ve aldanmamalarn temin
etmek iin Kanun- Esasinin evvelce din bakmndan da fetvas
alnarak kabul olunduu-
252

nu ve otuz iki sene evvel milletin her taraftan

milletvekillerini stanbul'a gndererek orada toplad, ancak bu
hl padiahn iine gelmediinden Meclisin szde yine itimaa
etmek zere daldm ve her sene karlan salnamelerde
akland hlde bir daha toplanmadm iyice anlatmak lzm
gelmektedir. htiyalarmz, mmkn ise imdilik yalnz Ulah
ve Mslman kylerinden yapnz. Bulgar, Srp, Rum
kylerinden en ufak bir ey bile almamaya gayret gsteriniz.
Resne'ye Nazmi Paa kumandasnda iki tabur gnderildi.
Bunlardan birinin kumandanyla beraber btn zabitleri
bizdendir. Hatta gedikli zabitleri de bizim kadrodandr.
Hkmetin politikas nasihat ve vaidlerle sizinle beraber olanlar
datmak, sizi yalnz brakmaktr. Vaziyeti buna gre idare
ediniz. Emrinizde bulunan birliin disiplinini muhafazaya gayret
gsteriniz. Daha ok rz ve namus yolunda dikkatli olmak lzm
gelir. Hi tefrik yapmadan kimseye yan gzle ba-klmamaldr.
nk dmanmz pek oktur. eitli iftiralarda bulunacaklar
kat'dir. Irz bakmndan saldrya kalkanlarn cezas acmadan
lm olmaldr. Bunu birliinize bildirmenizi rica ederiz.
Yannza yaknda doktor ile lzumlu il gnderilecektir. On
veya on drt gne kadar yarmza mhim iki zat katlacaktr. Biz
Kazani'ye gndereceiz, oradan size yollanacaktr. Siz bu ikisini
oradan teslim alrsnz. Onlar, Kazani'nin nihayetinde ve
Manatr'dan giderken sa koldaki eve ba vurarak Haydar
adnda bir adam isteyeceklerdir. Sizin orada bulunduracanz
adamlar bu ad duyunca onlar alarak etenize gtreceklerdir.
Bize gnderdiiniz beyannamenin artlarm Avrupa
gazetelerinde nerettireceiz. Mslman kylerine vereceiniz
senetleri yerinde grdm. Lzumu hlinde, sizi silhl bir
msademeye itecek olanlarla imdilik karlamaktan
kanmaya, bu imkanszsa
253

kat' bir msademeyi kabul etmemeye almalsnz.

Hkmeti artmak zere etrafta kaza ve nahiyelerde
hazrlatlm olan eteler harekete gemeye amadedir. Yaknda
Enver Bey'in de ayn ekilde isyan edeceinizi biliyoruz. Bu
bakmdan baz mhim haberlemelerde ifre kullanacaz. Bilin
ki her eyimiz sizin iindir. Yaasn millet, yaasn vatan,
yaasn hamiyetiyle kahraman Resne fedakrlar. Allah selmet
versin. 6 Temmuz 1908"
Manastr ttihat ve Terakki Merkez Heyeti

Bu mektup birliimdekileri byk bir sevince bomutu.

Gnllere rahatlk veren birok haber almtk. Husus olarak
Enver Bey gibi ttihat ve Terakki tekiltnn en kuvvetli
ahslardan, Makedonya'da seyyar emniyet birliklerini tesis etme
bakmndan byk bir hizmeti olan erknharp zabitin etecilie
de balamas, bizi son derece sevindirmi ve iftihar ettirmiti.
Bense sevinten uuyordum. nk Manashr'da ttihat ve
Terakki'nin ilk tesisinde beni bu Cemiyete alan, benim gibi
birok gen zabitleri aydnlatan Enver Bey'di. En mitsiz
gnlerimizde bize szleriyle byk bir moral temin eden ve
kendisine balayan bu stn insand.
Velete'deki firarilerin affn kabul ederek birliime ilt-
hak ettiim gibi Balkanlarda, Debre istikametlerinde dolaan
etelerin de katlmasn temin etmitim. Bylece dargnlar
bartrlm, krgnlklar yok edilmi, kardelik ve beraberlik
salanmt. ttihat ve Terakkinin gayesi bu kyde de kabul
edilmi, buras da bizim iin bir destek olmutu. Ertesi gn
birliimin topland srada kyden ttihat ve Terakki'ye bal
olanlarn yemin etme merasimini yaptktan sonra idare heyetini
tesis ettirdim. Yaplacak iler iin arkalarnda etem
254

gibi bir kuvvete sahip olan bu kylerin bundan byle

hkmet tarafndan mdafaaya ihtiyalar kalmamt. Bu muva-
fakyetler ve Mslman kyleri arasnda buraya kadar
uradm cemaatler iinde grdm iyi karlama ve sevgi
tezahrleri, beni mitli yarnlara doru uurur gibi bir gurura
bomutu. Her Mslman ky en ufak bir phe gstermeden
Cemiyetin gayesini kabul ediyor, bu uurda byk
fedakrlklardan kanmyordu. Bundan byle benim iin phe
hissedilecek hibir ey, korkulacak hibir vaziyet kalmamt.
Snma yerlerim bylece oalyor, kuvvetlerim artyordu.
Buraya kadar dolatm kylerin her birinde en az yz silh,
benim emrimde gibiydi. Ne zaman ba vursam hemen yardma
koacaklar, canla bala alacaklard. Bu kylere gnlden
itimat edebilirdim. Arkamzda namuslu, sznde duran
kahraman Arnavut kyleri, nmde Mslman ve ayn
hususiyetleri ihtiva eden Debre ve Malisiyas kyleri
bulunuyordu. Burada Debreli Akif Aa'ya, Malisya'dan baz
ileri gelenlerle grerek Cemiyetin byk bir merkezi olan
Deb-re'ye yaknda gideceimi bildirmitim. Bir taraftan da
Dire, Ostroga, Prespe, Ohri, Resne Bulgarlarndan gelen
haberlerde Bulgar etelerinin hareketlerimi dikkatle takip
ettiklerini, msavat temin etme bakmndan eteme insan ve
mal istikametinden her eit yardm esirgemeyeceklerini
bildirmilerdi. Ayrca Cercis'in de stavro'daki kardelerimizin
aracl e dediklerimizi kabule taraftar olduu bildiriliyordu.
Temmuzun yedinci gn birbirini takip eden muvafak-
yetler, beni sevin ve heyecan iinde brakmt. Bundan byle
yolumuzda emin bir ekilde yryebilirdik. Bu vaziyet
karsnda Nazm Paa ve Bekir Aa kumandasndaki birliklerle,
hkmetin ve mfettiin zerime saldraca kuvvetlerle
msademe, anlama ve mutabakat yapabilecek bir vazi-
255
yetteydim. Umum mfettie, Manastr valisine yeni birer
beyanname gndererek hakik vaziyeti gstermeyi daha mnasip
buldum. Lzumsuz yere kan aktlmasna mani olunmasn
istiyordum.
Bundan baka ttihat ve Terakki tekiltnn arzularna
tab olarak Mslman kylerinde merut idarenin tesis
edildiini, kuvveti gnden gne artan, etenin istikametlendiril-
mesinin kolaylatm gryordum. Byyen etenin idaresi iin
harcamalar karlama bakmndan devlet iratlarna el
uzatlmt. Yalnz hassasiyetle takip ettiimiz adalet, msavat,
kylnn himayesini nde tutuyorduk. Ky htiyar Heyetinin
zerlerine ald harcamalar, hkmete kabul ettirmek iin Ohri
kaymakamna bir mektup gnderdim. Umum mfettie, valiye,
kaymakam ve nahiye mdrlerine vaziyeti anlatmak gayesiyle
ayrca mektuplar yazdm.
256

SELANK'TE UMUM MFETTE VE

MANASTIR VALLNE YAZILAN TELGRAFLAR
imdilik iki yze ulaan birliime, Asuvanl Tevfik,
Biso-canl Emin, Novosilli Korti eteleri de iltihak etmi
bulunuyor. Bugne kadar vah hayvanlar gibi dalarda
dolaarak ky ve ehre saldran "Malisyal" gibi daha birok
sulu ve firar, yaptklarndan piman olarak bizimle beraber
alyorlar. Bunlar vatann kurtuluu ve merut idareyi tesis
etmek gayesinde olan ttihat ve Terakki'ye katlarak drst bir
insan gibi alacaklarna Allah adna yemin etmilerdir. Biz de
bunlar doru yola getirerek havaliyi ktlklerinden kurtarm
bulunuyoruz. Btn Mslman kyleri bize iltihak etmi
vaziyettedir. Nazmi Paa'nn iki taburla Resne'ye gnderilmesi
hibir zaman iyi karlanmayacaktr. Birok aile ocan
sndren istibdat idaresi, Allahn yardm ile ve ttihat ve
Terakkinin fedaleri tarafndan imha olacaktr. Millet bizimledir
ve onu Cemiyet idare etmektedir.
Biz birliimizle kendi arzularmz iin isyan etmi deil,
ittihat ve Terakki Cemiyetinin emriyle bu teebbse katldk.
Kalpleri vatann selmete kavumas arzusuyla dolu olan
fedalerin Nazmi Paa kuvvetlerinden korkmayacan ve bu
hcumun vatan ve milleti paralamak iin yaptnz
hareketlerin en kts olduunu bildirmek isterim. Bizi hangi
hakla takip etmeye kalktnz dnnz. Bizim iimizde
katil, hrsz, zanl ve sulu kimse yoktur. etemiz vatan d
ukurdan karmay gaye edinmi erefli fedalerden
Mteekkildir. Bizi akc gibi serserilere benzetmek hatadr.
257

Bizim gayemiz adalet, kuvvetimiz haktr. Birok

Mslman kannn akmasna meydan verecek olan bu vaziyete
mani olmak vazifenizdir. Biz lzm geldii zaman madd ve
manev mesuliyetten kaarak msademeden ekineceiz. Buna
mukabil vatan dt kt vaziyetten kurtaracak tek gcn
kuvvet ve birlik, Merut dare olduunu nazar itibara alarak
memleketteki btn aznlklarn beraberliini bozacak kuvvetleri
vatan haini olarak karlayacaz. Erkek ve namuslu askerlerin
hepsi bizimle beraberdir.
Karmza kacak birtakm budala cahiller ve istibdat
idaresi sayesinde rahat deklerinde rtbe kazanan, erkeklikten
uzak, kadm yaradll stanbul paalaryla ve onun askerleriyle
penelemek bizim iin bir elence olur. stibdat idaresinin
askerleriyle, memlekette merut idareyi tesis etmeyi gaye
edinen ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuvvetleri arasndaki fark
ve msademeye balamadan meydana gelecek ktl bir an
nce dikkate alarak zuhur edecek fenaln nne gemenizi ve
zavall milletin dereler gibi kannn akmasna meydan
brakmamanz, Kanun- Esasiyi meriyeti koymak gibi byk bir
gaye iin alan Cemiyetin bir an evvel bu gayesine ulamasna
yardmnz tekrar rica ederiz. Bu arzumuz kabul olunmad
taktirde yarn Allah huzurunda da sizden davacyz.
stibdat idaresi zerinde kat' bir netice alma yollarn
arayacanz byk ahsiyetinizden bekler, bir an evvel
cevabnz talep ederiz. unu da tekrar katiyetle sylemek isteriz
ki, gayemiz ya vatann kurtuluu veya lmmz olacaktr.
ki yz vatan fedasi adna
Kolaas
Niyazi
258

Ohri Kaymakamna - Resne Nahiye Mdrne Vatan ve

milletin urad btn ktlkler istibdat idaresinin neticesidir.
darede Merutiyet tesis edilmedike bu ktlkler nihayet
bulamaz. Bugnk mel'un vaziyet her sene karlan
salnamelerde yer alm olan Kanun- Esasinin meriyete
konmasyla intizama girebilir. Kanun- Esasiyi meriyete
koydurmak gibi byk bir idealin tahakkuk etmesine alan
Cemiyetimizin emriyle dolaan fedalerin size ve yksek
makamlara kar tekrar edilen arzularm dikkate alnz. Bu ulvi
gayeyi takip eden etemizin hareketindeki drstlk ve temin
ettii itimad dnnz! Biz kimseye saldrmak ve ilimek
yle dursun, tersine havalide itimad teden beri bozan ve ele
geirilmesinde hkmet kuvvetlerinin muvaffak olamad
insanlar, haydutlar, eteleri ktlklerden uzaklatrmadk m?
Bizim gayemiz, halk kuvvetimizin msavat temin etmekle
vazifeli olduunu herkes biliyor. Btn millet bizimledir. Siz de
doru yolu bularak bize yardm ediniz. Umum Mfettie, valiye
yazlan telgraflar ek-
(*) Vali ve kaymakamn gnderilen telgraflar dikkate
aldklar, valinin Mir Osman Paa'ya yazd ve ele geen
yazdan renilmitir. Yazda: "Ohri Malisiyesi Mslman
kylerinde teden beri kan gtmeden dolay evlerine kapanp
kalm olanlar, Niyazi Bey ve adamlarnn sktrp
korkutmasyla bantklarndan serbeste kmaya baladklarn
bildiren ifreli telgrafn zlm sureti arzedilir." 18 Temmuz
1908.
Ekli Ohri Kaymakamlnn 16 Temmuz 1908 tarihli
ifresinde: "Ra-dolite, Vovolite gibi Ohri Malisiyesi
Mslman kylerinde srdrlmekte olan kan davas uzun
senelerden beri evlerinde kapanp kalm birok erkekleri Niyazi
Bey ve adamlarnn kimini korkutup ve kimini tehdit etmesi
neticesinde hepsi dmanlaryla banp evlerinden serbeste
kmaya baladklar renilmitir. "Ohri Kumandan Albay Ha-
nt Bey'le kaza kaymakam Selnikli Kani Bey'in bizi tevkif
ettikleri ve Ohri'de Cemiyetin gelimesine gz yumduklarn
kat'yetle biliyorduk.
259

tirmekle beraber siz de, yerine getirilmesi yolunda

malmat yaznz ve alacanz cevab bize bildiriniz. Gezdiim
kylerde Merut hkmetlerin idareleri tesis edilmitir. Bu
tarafa bundan byle siz deil, Cemiyet hkimdir. Kyler, eteyi
beslemektedir. ifte vergilerle hakszla uramamak iin her
kyde beslenmemiz iin birer senet brakyorum. Bu paralarn o
kyn vergilerine saylmas lzm gelir. Bunlar kabul
etmeyecek tahsildar, mal memuru, vazifelilerin ve zulme yol
aacak olanlarn cezas idamdr. Vatansever hislerimizin
kabuln rica ederiz. (*)
7 Temmuz 1908
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin
iki yz vatan fedasi adna
Kolaas Niyazi
Bu beyannameleri yazp idare heyetine verdikten sonra
Cemiyetin yaptklarm, geleceini dnyor, muvaffakyetin
gururuyla kyllere onlar okayc ve yarma itimat edici szler
sylyordum. Yine o gn Mersin Bey Hannda mfreze zabiti
Mlzm evki Efendi de iki erle bize iltihak etmiti. Kendisini
etenin bir ksmna kumandan yaptm. Her iltihak edenin
merasimi bize ayr bir sevin alyordu. Temmuzun pek sevinli
geirdiimiz bu ilk haftas nihayetinde Vavolite'yi geride
braktk.
Labonite kyne giden dolambal yol boyunca
ormanlk araziyi dolarken aalar arasndan gzlerimizi
zerinden ayramadmz manzaras, suyu ve havasyla bizi
balayan Vavolite'ye son defa ayrlk selmlarn gnderiyor
duk. Bu ky, bizi husus bir samimiyetle kendine balamt. Sk
aalar arasnda parldayan beyaz krgir intizaml evler, yeil
imenlikleri ve berrak sularyla kendisine insan balayan bir
gzellii vard.
260

8 Temmuzda, gne battktan bir saat sonra, Labonite

kyne ulamtk. Buras da her taraf sk ormanlarla kapl,
suyu bol, grn gzel, havas temiz bir kyd. yz evlik
bu byk kyn iinde eitli din ve milletten, daha ok
Mslman, Srp ve Bulgarlar yaar. Bu cemaatten mteekkil
kyller, meydanda toplanm bizi bekliyorlard. Kendilerine
kardeliin, msavatn ve beraberliin temin edecei faydalar,
ttihat ve Terakkinin Kanun- Esasiyi meriyete koydurmak zere
onun kuvvetli eli olarak bizi harekete geirdii, istibdat
idaresine nihayet verilmesiyle Merut idarenin temin edecei
faydalar uzun uzun anlatld. Zulm ve mel'un idareden bizar
kalm ve itimatszlktan tedirgin olmu kyller, bu szleri
sevinle karlyorlard. O gne kadar grmedikleri bir msavat
ve adalet szn, hareketleriyle de ortaya koyan etemiz,
kendilerini hayran brakmt. Kyller arasnda devam eden ve
bugne kadar nihayet-lenmeyen ahs ihtilflar, kyly
taraflara taksim etmi, anlap barlmas zor nifaklar tedirgin
etmiti. Bizim msavat ve adalet sloganmz kendilerini
aydnla kavuturunca, hepsi de bu byk gaye karsnda
ttihat ve Terakki'nin vefal kanad altna girmeyi kabul ettiler.
imdiye kadar birbirine dman gibi bakan cemaat, birbirini
kucaklayarak pmeye balad. Bylece ihtilf mevzuular
ortadan kalkm ve hepsi ttihat ve Terakki tekiltnn iine
seve seve iltihak oldular. Kendilerine lzumlu malmat ve
nasihat verildikten sonra, cemaatten meydana gelen bir idare
tesis ederek kyl arasndaki ihtilflarn hili ile vazifelendirildi.
Msavat ve adalet saan bir otoritenin tesisi herkese itimat telkin
etmiti. Mntkada bu vaziyeti tesis ederken Cemiyetten bir emir
geldi. Bundan baka Cemiyetin 6 Temmuzda Manastr
sokaklarna yaptrd ilnlar, valiye tebli edilen ikazlarla
261

Cemiyetin alen bir almaya teebbs ettiini de

reniyorduk. Gelen yazda yle deniyordu:
"Bugnk zalim idare millete kabul edilmemektedir.
Ka-nun- Esasi ile devletin idaresinin merut olmas lzm
gelirken, meriyetten kaldrlarak istibdat idaresine devam
edilmesiyle birok zavallnn kanlar aktlmaktadr. Bugnk
insanlk anlay, hakkn isteyen ve bu hakk otuz iki seneden
beri ortadan kaldrarak istibdat idaresini devam ettiren
hkmetin tavrn ve hakszln phe ile karlar.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin mukaddes vazife
ve mevcudiyeti bundan byle sizce de malmdur. Siz de ok iyi
biliyorsunuz ki, tekiltmzm ahsla hibir alkas ve hakknda
fena nazar ve fikri yoktur. Millete mnasip merut bir devleti
tesis etmekten baka bir gaye takip etmiyoruz. Btn gayemiz
son devrin zerinde durduu 1876 Kanun- Esasinin tatbike
konulmasndan, kt istikamete yol aanlarn vazifesinden
uzaklatrlmasndan baka bir ey deildir. Her insann hayatn
mdafaa etmesi tabii bir kanundur. Bu uurda btn kuvvetiyle
mukavemet edebilirler. Bu tadil olunmaz bir kanundur. Her
hcum bir mukavemeti lzumlu klar. Gerek istibdat idaresinin
ve gerek ona bal olan baz kt vatandalarn ykselme
arzusuyla, ttihat ve Terakki'ye kar teebbs ettikleri hcumlar,
bugn olduu yerde durdurulmaldr. Artk krmdan km olan
adalet klc, kendisine arpanlara elim nihayete hazrlayacaktr.
stibdat idaresinin kendini bilmez ve cahil idarecilerine malum
olmaldr ki, Osmanl hkmeti bir millet ve bir de onu temsil
eden padiahtan mteekkildir. Bu ikisinin arasnda mel'unlara,
zevk ve safa dknlerine, rezillere, byklk budalalarna
husus bir yer yoktur. Bunlar bundan byle idare ve siyaset
sahasndan ekilmeli, kt ve ktlk getiren vaziyetlerine
262

nihayet verilmelidir. Millet padiah, padiah da milleti

ile vastasz grp seviecek, birbiriyle kucaklap hrmet ve
sevgisini anlatacaktr. Bu ikisinin hayatnda mel'un karakterli
yer yoktur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, kendisine kar
Selnik'e gnderilmi olan ve birka gn evvel otuz senedir bir
gnah yuvasna dndrdkleri stanbul'a iltica etmi olan bu iki
mel'un insann bir daha bu yerlere avdet etmelerini, kendilerinin
menfaatleri olarak tebli eder. Manastr, Selanik, skp'e
szmaya alan, ayn yolda yryenlerin geri gelmelerini
emreder. Mukaddes halkmz, haric memleketlerden destek
gren, maalar, rvetler alan ve ykselme hayalleri peinde
koanlarn uslu durmalarm hatrlatarak merut idarenin bir an
evvel tesisine karar vermitir. Millet haklarnn ele geirilmesi
urunda istibdat idaresi kuvvetleriyle karlamadan zuhur
edecek ve kanl hadiselerin mesuliyeti zulm idaresinin
olacaktr.
nsan haklarm mdafaa yolunda azimli olan
Cemiyetimizin bu nazar hibir ekilde deitirilmeyecektir.
stibdat idaresinin bunu byle bilmesi lzmdr. Bu dakikadan
sonra bu istikamette daha kat' ve emin admlarla yrnecektir.
Ey millet vekili! Sen ki Manastr vilyetinde milletinin
haklarm mdafaa yeminiyle yola ktn, istibdat idarecilerinin
yapt zulme ve mel'un insanlarn uzanan eline bir nihayet ver.
Millet yolunda alanlarn arkasnda halk, her zaman bir
destektir. Yzyle glp eliyle ktlk edenlerin kalplerini
okumakta millet aciz deildir. Bu milletten para yeyip
hakkaniyetten ayrlanlarn akbeti yaman olsa gerektir. Bu
hakikati onlarn menfaatine olarak tebli et. Bilirsin ki sana
millet yzlerce, binlerce liray ancak bu sebeple veriyor. Elbette
bunun hesabm soracaktr. Aldn para ile grdn i
mukayese edilecek, hesab istenecektir. nsanlk vazifesi-
263
 nin sana gsterdii istikamette yrmelisin. Emrinde
bulunan vazifelilerden bozgunculuk edenleri biz tanrz. Bunlara
sen bizim iyi yolu gsterdiimizi syle. Hakl mdafaamz
yapma istikametinde kanl neticelere varmamak iin haksz
hcumlarna son versinler. Biz kan dkmek arzusunda deiliz.
imdiye kadar dklen kanlar kfidir. Fakat haarlar imha
edilmelidir. Sz tesbit ettiimiz yolun dayanaklarndan biri
olarak her zaman gzmzn nndedir. nsanla ktlk
edenlere hayat hakk tanmayacaz. Cinayetler, rezaletler,
zulmler nihayet bulmaldr. nsanlk kanunu devam
ettirilmelidir.
Ey milletin Manastr vekili! stlerine tebli etmek zere
sana unu sylyoruz ki, bir milletin kanunu her yerde ayn
ekilde tatbik edilmeli ve meriyette olmaldr. stibdat idaresinin
kendisine muhalif grp cezalandrmak iin acele stanbul'a
artt insanlarn stanbul'a sevkedilmesinde hibir kanun
mecburiyeti yoktur. Kanun ve mahkeme her yerde vardr. Sulu
zannedilenlerin bulunduklar yerde mahkeme edilmeleri lzm
gelirken stanbul'a talepleri bir engizisyonla karlalacam
gsterdiinden kabul edilemez. Bu hareketlere nihayet veriniz.
stibdat idaresinin sulu zannettii insanlar rabtal olduklar
mahkemelere sevkediniz. Yldz, Takla, Polis Mdrl gibi
engizisyon tekiltlarna masum insanlar sevketmek
istemiyoruz. Buna nihayet veriniz. Yoksa btn mesuliyet sizin
olacaktr. Biz bunlar szle deil kuvvetle de ifa edecek
vaziyetteyiz. Gayenin szle deil cebren ele geeceini oktan
anladk. Biz kanunun her yerde meri olduunu bilenlerdeniz.
Fakat istibdat idaresi, mevcut olan kuvvetiyle bamzda
dolamaya balam, kanlarm son damlasna kadar aktmak iin
ttihat ve Terakki'ye bal insanlara byk bir enerji ve sadakat
alyor. Bugn is-
264

tibdat idaresinin fedaleri, Manastr vilyetindeki ittihat

ve Terakki azalarn avlama yoluna girmitir. Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti de bu beyannamesini bu vilyetin valisine
ulatrmay lzumlu bulmutur'
Vilyete verilen beyanname byle nihayete varyordu.
Bana gnderilen mektupta ise:
Niyazi Efendi Kardeimize
7 Temmuz 1908 Cuma - Manastr
 Muhterem kardeimiz,
1. Bulgarlardan ve dier Hristiyan aznlklardan
etenize cebren kimseyi almamanz kat'yetle rica ederiz. Bu
sebeple bu istikametteki gayretinizi byk bir sabrszlkla
beklemekteyiz.
2. Tarafnzdan saraya, umum mfetti ve valiye
yazlm olan mektuplarn suretlerini kat'yetle bize gnderdiniz.
Bunlar kendi gazetemizde neredeceimiz gibi, tercmelerini
de Avrupa matbuatna gndererek nerettireceiz. Bu bakmdan
ehemmiyetleri byk olduundan gerek bunlarn ve gerekse
bundan sonra yazlacak olanlarn birer suretlerini ilk vasta ile
bize gndermenizi kat'yetle rica ederiz.
3. Burada emsi Paa Manastr'da kurunla
vurulmu, vuran muhafaza edilmitir.
4. Selhattin ve Hasan beyler Karaova
istikametinde eteye kmlardr. Muvaffakiyetinizi Allahtan
niyaz eder, btn kardelerimize kalben sevgiler arzeder,
gzlerinizden periz.
Sevgili kardeimiz! etenizde bulunan zabit ve memur
kardelerimizin isim ve rtbelerinin bildirilmesi mmknse
resimlerinin de eklenmesi rica olunur. Gelecekte nklp Ta-
265

rihimize kuvvetli bir vesika olmak zere btn

yaptklarnzn noksansz yazlarak elde tutulmasn ve
mhimlerin bize de bildirilmesini rica ederiz.
Bu sabah alay mftsnn ldrld kat'yetle
renilmitir. Manastr valisi sizi ldrtmek zere Resne nahiye
mdrne gizli emir vermi, emrinizdekilerden birisini, mdr,
para ve rtbe ile kandrarak size bu melaneti yapacan valiye
sz yermi olduundan dikkatli bulunmanz hatrlatrz.
Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti Manastr Merkezi
Aman Allahm neler reniyordum. emsi Paa'nn halk
iinde ldrtlmesi, yapann muhafazas, alay mfts ve onun
gibi casuslarn imha edilmesi, Selhattin ve Hasan beylerin
eteye iltihak, birka gn evvel Enver Bey'in de ayn gaye ile
Tkve istikametinde etesiyle seyir etmesi bu haberler benim
hareketlerimi krbalyor, gayretimi artryordu. Erknharp
Miralay Selhattin Bey'e Manastr Asker Rtiyesinden mezun
olduu iin btn erknharpler ve Harbi-ye'den kanlar gibi
orduda ad hrmet ile yadedilen bu byk insana ben de
hayrandm. Hasan Bey'e, o insan yaradll, alkan
erknharbe kar ise hrmetim nihayetsiz ve sevgi ile doluydu.
Drt, be sene Avc Taburunda bulunduum zaman iindeki
ekya msademelerinde kazandm muvafakyetin, onun tesbit
ettii istikamette yrmeyle olduunu ok iyi biliyordum.
Bundan baka Selhattin, Enver, Hasan beyler uzun zamandr bu
mntkada byk bir hrmet kazanmlard. Mntkadaki istibdat
idaresinin tatbik edenler bile onlara bir hrmet duymaktaydlar.
etecilikte beni takip etmeleri ttihat ve Terakkinin gaye-
266

sine ne kadar yaklatm, idealinin ne kadar asil bir

hisse dayandm gsteriyordu. Bu vaziyet karsnda her eit
mahzurdan azade bundan byle Debre'ye veya Malisiya'ya
iltihaka, istibdat idaresinden ekinmeye lzum kalmamt.
stibdat idaresinin btn takatini zerime yklenmesine ve
kuvvetleri idare edecek emsi Paa ayarnda kumandanlarm
yrmesine imkn braklmamt.
Plnm altst eden bu emrin geliinden evvel, Labonite
kynn halkm ttihat ve Terakki iine alta, ermenika
mntkas kylerine bal ileri gelenlerden ttihat ve Terak-ki'ye
yazlm be, alt ahsla Behll Aa'nn ermenika adl dalk
ve dank byk kynde sarp araziye snarak istibdat
idaresinin kuvvetlerinden muhafazay dnmtm. Bura
kyllerinin yardmyla aylarca burada devlet kuvvetlerinin
hcumlarna mukavemet edebilirdim. imize girmi bir ey
renmek ve onu istibdat idaresine tebli etmek iin Cemiyet'e
girmeye alan Nazm, Sami, Alay Mfts Mustafa evket
gibi mikroplarn birbiri arkasndan imha edilmesi ve Resne'de
paa veya Miralay Nazmi Bey'in phe ve pimanl, emrine
ald yedi taburdan baka Prevrin, Pritine, Yakova etrafndan
feda asker toplayan ve Anadolu'dan bir
(*) Sonradan malmattar olduuma gre emsi Paa'nn
geliine mani olmak zere Manastr - Resne yolunda birok
yerde Manas-tr'dan pusular kurdurulduu gibi Resne'den de
Avc Taburu kumandan kahraman Remzi Bey kardeimizin
emsi Paa'nn Resne'ye girmesine meydan vermeyecek tertibat
ald malm olmutur. Aslnda Remzi Bey gibi drst karakter
sahibi bir erknharp binbann, Sleyman ve Tayyar beyler
gibi kahraman yzbalarn bulunduu Avc Taburundan byk
yardmlar grmtm. Birliimle Resne'den ayrlr-ken bu
kahramanlar ete iin mhim bir ecza takm ve antas hediye
etmilerdi.
267

tmenin getirilmesine lzum gren hain emsi Paa'nn

herkesin iinde ldrlmesi, Selhattin ve Hasan beylerin de
Enver Bey gibi etecilie teebbs etmesi beni hareketlerimde
serbest brakyordu. Beni emsi Paa ile arpmaktan men eden
btn milletin pmek istedii bu eli hayatm md-detince
mukaddes sayacam. Zira bu kahraman ve kavi el, beni ve
btn milleti perian etmek zere hazrlanan bir zulm ve zalim
idarenin hareketine nihayet vermi, beni kurtarmt. Manastr
ttihat ve Terakki merkezinin bu muvafa-kyeti bence ok
mhimdi.(*) emsi Paa gibi cahil ve gururlu, gururlu olduu
kadar da atak, hareketlerinde hile ve melanet malm olan bir
kumandann karma kmas, zavall milletim iin byk bir
ktlk olacakt.
emsi Paa kuvvetleriyle arpmak beni iin zor deil,
fakat kaybedeceim arkadalarm iin beni zntye atyordu.
Bin meakatle toplamaya altmz birlii datmak, bir dahili
harp amak, zavall erlerimin kanm aktmak gibi mel'un bir
harekete dmemeliydim. Biz kan aktmak deil, milletin
haklarn almak arzu ediyorduk. emsi Paa gibi talimden
mahrum, malmattan uzak, kara vicdanl, insafsz ve hret
mbtels bir kumandanla uramak kolay bir i deildi. Bu
gayesine ulamak iin teebbs etmeyecei hareketler yoktu;
zulmler, ktlkler, bu insandan her ey beklenirdi. Kuzey
Arnavutluk'ta yaratt zulm idaresinde yaptklar herkese
malmdu. Elimize geen bu yaptklarn gsteren telgraflardan
ne kadar kara ruhlu olduu ortadadr. Metrovie'de Ferik emsi
Paa'ya Resne etesinin isyan gn, Yldz Sarayndan u
emirleri alarak ldrld zamana kadar beni imha etmek iin
geceli gndzl almt.
268

Yldz'dan
Birinci Ferik emsi Paa Hazretlerine(*)
 Resne'de bulunan Seksen Sekizinci Alayn nc
Tabur Kolaas Niyazi Efendi adnda lanetin biri ile Resne
Belediye Reisi Hoca Cemal, Vergi Ktibi Tahsin, Polis
Komiseri Tahir, Mlzm Yusuf Efendi ile halk ve askerden
mteekkil yz kadar eratn tabur deposunu krarak mevcut
mavzer tfeklerinden yz kadaryla cephane ve tabur kasasnda
bulunan paray alp Istinye istikametine savutuklar malm
olmutur. Prespe'de bulunan bu tabura bal iki zabitin de yetmi
kadar mavzer ve cephane ile Asuman kyne giderek oradaki
halk silhlandrdklar, sonra da Resne'ye doru gittikleri
erlerden drd ile mlzmlardan birinin avdet ettii tebli
edilmitir. Kolaas Niyazi ile arkadalarnn bu mel'un hareketi
ve yedikleri ekmee kar nankrce davranmalar karsnda
cezalandrlmalar lzm gelmektedir. Mntkada bir menlet ve
emniyetsizlik husul edecek olan bu insanlarn, bakalarna emsal
olacak bir ekilde ele geirilerek mntkann temizlenmesi
padiahmz tarafndan sizin byk muva-fakyetinizden
beklenmektedir. Padiahmz eskiden beri malm ballk ve
muvafakyet kuvvetinizden hadisenin bir an evvel bastrlmasn
Anadolu'dan gnderilecek olan tmenin gelmesine kadar zaman
geirmeyerek orada elde bulunan taburlar ile o istikamete
gitmenizi emir vermekte olduundan nerelerden hangi taburlarm
alnacann ve bu mev-zudaki mtalaalarnzn kendilerine tebli
etmek zere makine banda ulatrlmasn arzederiz.
3 Temmuz 1908
Baktip Tahsin

Yine Yldz'dan ekilen dier bir telde de Baktip

Tahsin yle diyordu:
"Evvelki telde tebli edildii gibi Anadolu'dan
gnderilecek taburlarn yerine sonradan ikame edilmek zere
Metro-vie tmeninden lzumu kadar taburlar alarak tanzim
edeceiniz husus trenle hemen acele olarak Manastr'a giderek
Niyazi ile ona iltihak eden zabit ve erlerle arkadalarn ele
geirmek zere lzm gelen almalarn yaplmas ulv
ahsiyetinizden beklenmektedir. Ayrca birlik kfi grlmedii
taktirde asker elbise giydirilerek ie yarayacana itimat
ettiklerinizi de gnll olarak taburlara alabilirsiniz. in
genileyip baka mntkalara da sramasna meydan vermeden
isyan eden bu askerlerin, ders verici bir misal olacak ekilde
iddetle mani olunmas size olan yksek itimat ve muvaffak
ahsiyetinizden beklendii padiahmzn emirleridir. nc
Ordu Mirliine lzumu iin malmat verilmitir.
Padiahmzn selmlarn da arzetmeme vasta olmam istediler.
3 Temmuz 1908 Baktip Tahsin
Sadakat! alkanlk! Muvafakyet! Gibi phphleyici
szlerle gklere kartlan emsi Paa'nn bu telgraf zerine
frsattan faydalanma arzular kabarvermiti.(*) Hemen ken-
(*) emsi Paa saraya bu vazifeye tayin edilmesinden
dolay u teekkr telgrafn ekmiti:
"Her zaman byklk ve ihsanlaryla kar karya
bulunduun1 padiahmn bu kere de yeni bir vazife ve selmlan
ile mkafatlandrl' mam bana hayatmn en byk hediyesi
oldu. En samim kendisine bal kullan olduunu tebli ederek
saltanat ve mrlerinin uzun seneler devamn niyaz ederim."
4 Temmuz 1908
Ferik emsi
270

dini gsterebilmek iin almalara balad. Kendi

tmeni iinden on tabur ayrarak Rumeli'de bir terr havas
estirme istikametine giriverdi. lk olarak taburu 5 Temmuzda
husus trenle Manastr'a yolluyordu. Trenler 6 ve 7 Temmuzda
Manastr'a vasl olmutu. Yldz'dan ald selhiyete dayanarak
Prezrin'den, Pritine'den, Firzovik'ten birliine er elbisesi
giydirilmi otuz kadar adam almt. Bundan baka Ya-kova,
pek, Prezrin ve Pritine'den baz ileri gelenleri postanelerde
makine bana ve istasyonlara getirerek Manastr'n byk bir
tehlikede bulunduunu, Hristiyanlarn Mslmanlar imha
etmeye hazrlandklarm ifa ederek ve din hislerini tahrik
ederek kendilerine ba vurduunda emrine hazr bulunmalarn
istemiti. Kandrma ve tahriklerin mntkada aksettirdii tesiri
anlamak iin Manastr'n ttihat ve Terakki tekiltndan biri ile
alkas olan bu gelenlerden bazdan arasnda geen konumay
dinlemek yeterlidir.
Ho geldiniz hemehriler! Yine askerlik, redif mi,
ikinci defa m alndnz?
Ho bulduk, sefa bulduk ne redif, ne de ikinci
askerlik. Padiah arzu etmi, yardma komu fedaleriz.
Burada byle bir vaziyet yok. Olsa bile asker ok.
mdat iin kim asker istemi, siz biliyor musunuz? Sizi Msl-
manlar ikiye taksim etmekle vazifeli olan emsi Paa
kandrm. Onun vazifesi Rumeli'yi taksim etmek isteyen
Avrupa'ya boyun een alaklar hkmetine son vermek, Saray,
Millet Meclisini amaya cebretmek iin alan ttihat ve Te-
rakki'nin kahramanlarm ldrmeye, vatan fedalerini imha
etmeye geldiniz. Hlbuki bu kahramanlar, erknharpler, gen
zabitler, erler, mntkann ileri gelenleriyle hrmet gsterilen
insanlarn ocuklardr. Bunlara deil silh atmak, silhla yardm
etmek lzm gelir. Btn ordu bu istikamette
271

almaya Allah adna yemin etmitir.

yle ise biz de onlara iltihak ederiz. Biz bunu
bilmiyorduk. Balayn da dier arkadalara da anlatalm.
zlmeyin. Buraya Cemiyet kahramanlarna
kar gelen sizin gibi gnlllere, askerlere Cemiyetin azalar
vaziyeti anlatacak ve ikaz edecektir. Fakat siz de
hemehrilerinizle bu istikamette grnz ve hibir zaman
emsi Paa'ya iltihak etmeyiniz.
emsi Paa Manastr'a geldikten sonra Elbasan
Mutasarrfl vekleti vastasyla Bat Arnavutluk ileri
gelenlerine u telle ba vurdu:
Elbasan Mutasarrfl Vekleti Vastasyla
Akif Paa, evket Bey, Dervi Beylere
Evvelden beri neslinizin devlete ve memlekete kar
yapt fedakrlk ve gsterdii sadakat hepimizce malmdur.
Bu kere de bu byk yardm ve hizmetten kanmayacanz
biliyorum. Byk bir mkiltn tesiri altndaym.
Sizin bu mntkada olan kuvvetinizin kymetini ok iyi
bildiimden yardmnz bekliyorum. Bu srada tede beride
meydana gelmi olan karklklardan malmatnz vardr. Bu
mnasebetsizliklerin hakik sebepleriyle derinliklerini
malmattar olmak iin itimat edebileceiniz akll ve i yapar
adamlar kullanarak, bunlar vastasyla alnacak doru malmatn
bana tebliini arzeder, bu i iin vicdannza bavururum.
7 Temmuz 1908
Ferik emsi
272
 emsi Paa Manastra ulatnda gerek Manastr'da,
gerekse Resne'de ve hatta mntkadaki askerin kendisine ve
saraya hizmet edemeyeceini ttihat ve Terakki'ye iltihak olan
damad Jandarma Miralay Rfat Bey'in ikaz etmesiyle mal-
mattar olmutu. Mkilt bundan geliyordu, bunun iin de
mntkadaki birer derebeyi olan memleket ileri gelenlerine
iftirada bulunuyordu. Edindii kanaate gre, getirdii ve
getirecei Rumeli kuvvetlerinden bir fayda bekleyemezdi. Bu
bakmdan Kigal ve Toskal Arnavut fedalerini ve Anadolu
birliklerini bekliyordu. Husus olarak Kigallardan yardm
beklemekte haklyd. Yannda getirdii fedaler hep Kigal idi.
Fakat bunlarn da ttihat ve Terakki'ye bal zabitlerin ikaz
edilmesiyle kanaatlarn deitirdiinden haberi yoktu.
emsi Paa'ya Manastr'a gelirken Yakova, Malisiyas,
Gans kabilesi reisi u haberi gndermiti:
Firzovik'te Ferik emsi Paa Hazretlerine:
Askerin acele Firzovik istikametiyle lzm gelen yere
gittiklerini mahede ettik. Padiahmza, din ve devletimize
hayatmz mddetince canmz verircesine hizmet ettiimiz
malmdur. Msademe bakmndan verdiimiz karan kabilece
binlerce insan toplanarak grtk. Din ve vatan urunda her
nereye lzm geliyorsa gitmek iin hazr olduumuzu ahsm ve
halkm adna arzederim.
5 Temmuz 1908
Gans Kabilesi Reisi Rstem Aazade Selim
Bu telgraf alan emsi Paa, Kigal Arnavutlarn yaad
Kuzey Arnavutluk'un btn arzularn temin ettiini san-
273

yordu. emsi Paa bilemezdi ki, bu vazifeye kendisinden

baka her kim tayin edilmi olsa, vatann menfaati iin alan
ttihat ve Terakki'nin gayesinden ayrlmayacakt. Damad Rfat
Bey, emsi Paa'ya vaziyetin ehemmiyeti karsnda ne
yaplmas lzm geldiini sezdirmeye alm, elbette
kendisinin onun bir azas olduunu izah edememiti. Ma-
nastr'da ve mntkada vaziyeti yava yava anlayan emsi Paa,
aadaki teli ile nasl ktmser olduunu gstermektedir.
Saraya, Harbiye Nezaretine, Ordu Mirliine
 Bu sabah yanmda iki tabur olduu hlde Manastr'a
geldim. Altm Dokuzuncu Alayn Yakova'dan hareket eden
drdnc taburu da bana iltihak etmek zere trene bindirilmitir.
Havalide yaptrdm tetkikatta, ttihat ve Terakki'nin nerede ve
kimlerden mteekkil olduunu bilen kimseye rastlanmamt.
Yalnz gizlice malmattar olduuma gre Erknharp
Binbalardan Enver Bey'in tebdil-i kyafet bu cemiyete iltihak
zere harekete getii malm olmutur.
7 Temmuz 1908
Ferik emsi
Ayrca vaziyeti uzun uzun izah eden bir teli de saraya
gnderiyordu. Btn gr ve fikirleriyle saraya nasl sadk
olduunu belirttii bu telde yle diyordu:
"Padiahmn emriyle yanmda iki tabur olduu hlde bu
sabah Manastr'a vasl olduumu arzetmitim. Gerek Selanik'te
ve gerekse burada baz itimat ettiim eski arkadalarmla
grerek buralarda mel'un istikametlere sapm baz insanlarn
bulunduuna malmattar oldum. Husus olarak
274

Manastr'da asker disiplinin pek gevek olduunu

zntyle mahede ettim. Tesis etmi olan Cemiyetin nerelerde
yuvaland ve kimlerden meydana geldiine dair ne vilyet ne
de kumandanlkta doru bir malmat vardr.
Dn akam Manastr'n baz caddelerine iinde birok
samalklar bulunan yaftalar aslm olduunu rendim. 7
Temmuz 1908 tarihli Cemiyetin arzularn bildiren bu yazlarda
byk bir tekiltn harekete gemek zere olduu ve kendisine
de birok byk rtbeli sivil ve zabitlerin iltihak bildiriliyordu.
Padiahmn emriyle bu mel'un tekiltn imha edilerek,
taraftarlarn yakalayarak, hadiseyi kknden yok etmeye
hayatm bahasna da olsa alacam arzede-rim. Altm
Dokuzuncu Alaym Yakova'dan hareket ettirilen drdnc taburu
da bana iltihak etmek iin trenle buraya gelmek zere yola
km bulunmaktadr. pek, Yakova, Be-rana ileri gelenlerinden
aldm telgraflarda padiahlarna bal olduklarn
bildirmektedirler. Bu gaye ile de padiahlar urunda almak
iin bana yardma hazr olduklarn ar-zediyorlar. Allah korusun
bu taraf halkyla din dman ve yedikleri ekmeye nankrlk
eden zabitlerin bu gibi isyanlara teebbs ettikleri zaman
Arnavutluk'tan binlerce insan getirebilirim. Yalnz byle bir
eye teebbs edebilmem iin padiahmn emirlerini almam
lzm gelir. Mntkada istikrarn temin edilebilmesinin ve
gayeye vasl olabilmenin buna bal olduu hakkndaki
fikirlerimin arzyla bundan sonra karlalacak vaziyetler
hakknda terakkileri ayrca arzede-ceim." diyor, yine de ayn
gn gnderdii bir telde de saraya u malmat veriyordu:
"Niyazi Bey ve adamlarnn takip edilmesiyle
vazifelendirilen Hac Nazmi Paa, telgrafhaneye davet edilerek
vaziyet kendisinden sual edilmise de, hadise gnnden beri
btn

aramalara ramen henz bir netice alnamadn, Niyazi

ile adamlarnn kola taksim olarak biri starova, dieri Elba-
san Sanca iinde ermenika mntkasna, yetmi efrattan
mteekkil nc kolunun da Debre'nin Kocack Nahiyesi
istikametinden Ohri kazas iinde Velovete kyne giderek,
dn geceyi orada geirdikleri Ohri Kumandan Albay Hamit
Bey'den ve dier mntkalardan malmat edinilmi olup,
herhalde benim de Resne'ye giderek emrimdeki iki taburla bu
aramaya katlacam arzederim." diyordu.
emsi Paa'nn 7 Temmuzda Manastr'a geliinden Atf
Bey tarafndan ldrld ana kadar geen on saatlik zaman
iinde, ektii telgraflarla ve ald emirlerle, ttihat ve Terakki
hakknda.ne kadar mel'un dnd ortaya km oluyordu.
(Ayn zamanda saraym mel'un fikrini de beliriyor-du.) O gn
stanbul'a sevkedilmek zere Selanik'ten getirilen Takip Alay
Kumandan Mirliva Yarbay Selhattin Bey gibi drst bir
insanla, yine ayn trende sevk edilmek istenen Manastr
Mntkas Erknharp Reisi Binba Hasan Tosun beylerin
ortadan kaybolmalar emsi Paa'y deliye dndrm, dinsiz,
hain, mel'un diye adlandrd bu kahramanlarn firarlar
zerinde ehemmiyetle duruyordu. 6 Temmuz 1908'de Manastr
sokaklarna aslan beyannamede ttihat ve Terakki Cemiyeti bu
kendine bal adamlarn stanbul'a sevk edilmeyeceini
bildirmiti. emsi Paa'nn bu gayreti karsnda da Cemiyet,
Kolaas Muhittin'i vazifelendirerek onlar saklatm, bir ete
meydana getirerek Karaova'ya ulatrmtr. 7-8 Temmuz
gecesi Manastr'dan hareketle Grce, Ohri, Resne ve Kesriye
taraflarna gitmiti. Manatr'da da benim ve arkadalarmn takip
edilmesi iin lzumu kadar asker toplamasna balanyordu.
Bunlar Resne'ye sevk edilecekti. Cemiyet ise takibe kacak
birlikleri ve bandakiler!
 276

ikaz ederek emsi Paa'ya ve onun mel'un emellerine

hizmet ettirmekten uzaklaryordu. Ayrca isyann daha geni
bir sahada gsterilmesi iin de Filorina'dan Kolaas Resneli
Osman, Serfice mntkasndan Jandarma Binbas Nait, Oh-
ri'den Eyp Bey isyana katlmak zere Cemiyetten verilecek
emri beklemekteydi.
Sevinmek lzm gelir ki, emsi Paa'nm ktlkleri
yapmaya mr yetmedi. Onun hareketiyle Rumeli'nin kana
boyanmasna, zavall milletin haksz yere birbirini
boazlamasna sebep olmu olacakt. O gn erkenden Resne'ye
gidecek olan taburlara iltihak etmek zere Manastr
telgrafhanesinden kp arabaya binmek zere iken, milletin bir
kahraman ocuu tarafndan, hayatma ve mel'un faaliyetine
nihayet verilmiti.(*) O dakikadan sonra ttihat ve Terakki'nin,
yani milletin haklarm mdafaa eden gizli tekiltn, hkmete
yani istibdat idaresine stn gelecei ortaya kmt. Bundan
byle hibir kumandann emsi Paa gibi byle geni bir
mesuliyeti olan kumanday zerine kolay kolay alamayaca
ortaya konmu gibiydi. emsi Paa kendini mdafaa etmek iin
ve birliklerini pekletirmek gayesiyle getirttii Arnavut fedaleri
de o gn yerlerine iade edilmiti. Bu vaziyet Kuzey
Arnavutluk'ta da yaylm, istibdat idaresinin son gnlerini
yaad hakikati ortaya kvermiti. Husus olarak Kuzey
Arnavutluk'ta emsi Paa'nm dayand derebeyi gibi olan i-
(*) Manastr telgrafhanesinden Resne'ye gitmek zere
kan emsi Paa'y muhafaza eden otuz gnll Arnavut,
paay vuran fedayi grdkleri hlde havaya silh atyorlard.
i anlamayan birka gnllnn attklar silhtan kan serseri
bir kurun Mlzm Atf' topuundan yaralamt. Adaletin
temin edildiini gren Allah, emsi Pa-a'nn kan ile lekelenen
topra yadrd yamuruyla sildii gibi, Mahmut Bey'in
kard Mlzm Atf'in kanlarn da silerek izinin
kaybolmasna yardm etmiti.
277

leri gelenlerden baka herkes onun aleyhindeydi. emsi

Pa-a'nn lvermesiyle btn yapt hazrlklar da bir sabun
kp gibi Cemiyetin davaya parmak basmas zerine s-
nvermi bulunuyordu. Cemiyet bundan byle kuvvetliydi,
kuvvetini Rumeli'de herkes kabul etmiti.
Vaziyeti renmitim. Bundan byle bir eyden korku
hissetmeme, phelenmeme yer yoktu. Bir an evvel Cercis'le
birlemek iin manialar da ortadan kalkmt. Etrafm sarmak
isteyen btn er kuvvetler bir bir yklyorlard. imdi gittiim
her yerde daha samim karlanyor, Cemiyetin bykln
daha iyi anlyordum. Moralim son derece artmt. Millete de,
ayn hislerin iinde olduumuzu gryordum. stibdat idaresi
nihayi demlerini yaayan, lmek zere olan bir adamn zoraki
yaama kuvvetini gsterme gayretin-deydi. Moral kuvveti
bylesine artm bir halk, elbette muvaffakyete ulaacakt.
emsi Paa'y mdafaa edenlerin arasna girerek,
kahramanca bir saldryla, bin be yz insann arasnda imha
eden bu muhterem kahramannn kalabalktan kolayca
kurtulmasna ve hkmetin btn kuvvetiyle takip etmesine
ramen saklayarak koruyabilen Cemiyetin gsterdii gayret,
uzak grrlk, onun kuvvetini bir kat daha arttrmt. Bu
vaziyetin renilmesi Labonite'de bize kar hrmet ve sevginin
de artmasn temin etmiti. Kyl ylesine samim bizi barna
basmt ki kendilerinden yakamz mkltla syrabildik ve 9
Temmuz sabah yeniden yola koyulduk.
Uzun dalk, aalk bir yolu takip ederek halknn hepsi
alkan ve Mslman olan Potgorie'ye yarm saat sonra va-
rabilmitik. Bu kyde de kan davas kyly yldrmakta, ufak
tefek mnakaalar neticede byk ayrlklara sebep olmaktayd.
Kyly toplayarak uzun uzun kardelik, bera-
278

berlik, insanlk ve hrriyetten sz ederek kalplerini

kazanmay temin ettim. Benim bu ikazlarm byk bir gnl
honutluu ve sadakati yaratmt. Hepsini Cemiyetin kadrosuna
alarak bir idare heyeti meydana getirdim. Potgorie ky dalk,
ormanlar ierisinde kurulmu, halk cesur ve iyi insanlard.
Yetmi, seksen evden mteekkil olan bu kyden yz elli silhl
iyi bir kuvvet karlabilir, bana bir emniyet menba olabilirdi.
Mntkann silh tamas hep Bulgar, Srp komitelerine kar
kendi varln mdafaa istikametindeydi. Yarm saat kadar
tede ayn kahramanlk ve insanlk hislerini tayan Oktis ky
bulunuyordu. Onlarn da sevgi tezahrattan arasnda
karlanmtm. emsi Paa'nn ldrlmesi ksa zaman iinde
yaylm, Cemiyetin kuvveti btn mntkada anlalmt.
Kendilerine tesis edilecek yeni Trkiye'nin msavat ve hrriyet
ierisinde bir dnya tesis etmek gayesinde olduunu uzun uzun
anlattm. Mntkay kasp kavuran Srp, Bulgar, Rum
komitecilerinin tedirginlii karsnda bir de kendi aralarnda
kan gtme yoluyla atklar emniyetsizliin mnasip
olmayacan syledim. Szlerim iyi karlanyordu. Szlerimin
tesirli olduunu grnce kendilerini vazifeye davet ettim. Hepsi
de sevinle Cemiyetin yolunda yryeceini beyan ettiler. Bu
vazifeleri tamamladktan yann saatlik bir yoldan sonra kuzeyde
yalnz Bulgarlarn bulunduu Vechan kyne vasl oldum.
yz elli evi ihtiva eden bu byk ky, arkas orman ve arazisi
sarp kayalard. Buras Bulgar etelerinin bir sma idi.
ncnn kye ula-h&m gren kyller, korku iinde
dkknlarn, hanlarn kapatp saklanmlard. Ne gaye iin
buralara kadar geldiimizin farknda deillerdi. Benim Bulgar
komitelerinin kendi mntkalarnda sndn bildiimi ok iyi
kavradklarndan baka bir fikirle geldiim kanaatinde idiler.
Bense gaye-
279

me varmak iin bunlar da yola getirmek

mecburiyetindey-dim.
Kyn ihtiyar heyetini arttm. Kendilerine ne gaye ile
yola ktmz ve imdiye kadar yaptklarmz anlatarak
hedefimizin Rumeli'de bulunan Trk, Bulgar, Srp, Ulah Rumlar
arasnda kardee bir hayata varan msavat ve hrriyeti temin
etmek olduunu anlatnca itimatlar temin edilmi oluverdi.
etede bulunan arkadalarn halkla alverie de girimeleri,
korku ve tedirginliin kalkmasnn sebebi oldu. Husus olarak
etemizin iinde hkmette vazifeli memurlarn, Mslman ileri
gelenlerinin, zabitlerin bulunmas, etenin bykln ve
gayesini ortaya koyuvermiti. Ayrca bir msavat ve insanlk
hissi iindeki hareketimiz, kyn Papaz ve ihtiyar heyetini,
btn kyly aknlk iinde b-rakvermiti. Hepsi ncil
zerine el basarak bize gayemize vasl olma istikmetinde
yardm edeceklerini, istediimiz zaman, lzm olduka silhla
yardmda bulunacaklarna sz vermilerdi. Akam gneinin son
klar ky zayf ve kuvvetsiz nlarn selmlayarak karanla
brakrken korku ve phe dolu karanlk gnllleri brakm,
yerini hakiktin, msavatn gnei alm ve gnllerde yanan
kla yzler glm ve alnlar ykselmi olarak bu kyden
ayrlyorduk.
Akamn serinliinde hafif ve zayf kvrmlar iinde
uzayan bir yry zahmetsiz geti. Bir buuk saat ilerde ayn
ormann eteklerinde yz evden mteekkil Radovite kyne
doru ilerliyorduk. Evvel varacamz yerde konak yerini
hazrlamak iin gnderdiimiz nc, dnnde kt haberler
getirmiti. Btn kyn silhlanarak heyecanla cami
meydannda toplandn, bizi kabul etmek istemediklerini, hatta
atele mukabele edeceklerini anlatyorlard. Gnderdiklerim bu
kyle eskiden beri rabtalar olan, Radovite-
280

lilerce emniyet temin etmi kimseler olduklar iin

phelen-mistim. nc kumandanndan sordum:
"Ne iin geldiimizi kylye anlatmadnz m? Kylnn
hakkmzdaki kanaatlanm renemediniz mi?"
"Her eyi anlattk, ama anlayan yok! Bu cahil ve
muhafazakr insanlara sz anlatmak imknsz. Kendilerine
hibir zararmzn dokunmayacam, gayemizin istikrar ve
msavat temin etmek olduunu, kendilerini her eit saldrdan
mdafaa edeceimizi, Cemiyet adna geldiimizi, her eyi her
eyi syledik. Fakat bunlar ne anlyorlar, ne de anlatmaya
msaade ediyorlar." demiti.
Btn kyl cami avlusunda toplanmlar. Yediden
yetmie halk elinde silh ve heyecan iinde. Bir banmadr
gidiyor. Seslerinin birbirine karmasndan kimse bir ey
anlamyor. Anlalan bir ey varsa, bize kar kt bir karlama
kararnda olduklar idi. Ayrca ok kt kfrler ve tehditler de
savuruyorlard.
"yle ise biz hazrz, yolumuza mani olarak kan bu
cemaati de ortadan kaldrveririz, olur biter."
Benim bu konumalarm srasnda Ohri yolundan bir
kylnn yaklamakta olduunu haber vermeleri zerine yanda
kalmt. Bu kyl de bir kt haber getiriyordu. Oh-ri'den bizi
takip etmeye kan Kolaas Bekir Aa'nn arkamzda
dolatm, bir gn evvel bizim ayrldmz yerlerde aramakta
olduunu bildiriyordu. Kyden ve kylden aldm malmat bu
alaka karlamaya kar sabrm tkenmiti. Bir zabit
elbisesinin ierisinde vatan yolunda alanlara silh atacak olan
Kolaas Bekir Aa'nn ortadan kaldrlmasna karar verdim.
Nianclkta usta olan on be fedayi yanma alarak onun bize
kurunlarnn ulaamayaca bir yerde pusu kuracaktm. Tam bu
karar tatbik etmek zerey-

dik ki, ikinci bir kyl bu kararn tatbikinin mnasip

olmadn bildiren bir haber getirivermiti. Hlbuki malmat
alyorduk ki, Kolaas Bekir Aa bir eyler renmek iin bizi
takip etmek vazifesini kabul etmiti. Bu Bonak Kolaas, emsi
Paa'mn ortadan kaldrldn renmesi zerine mfrezesiyle
beraber ttihat ve Terakki tekiltna ilhak etmek zere Ohri'ye
gidiyordu. Bylece phe nihayet bulunca beni karlayan nc
kumandanmla grmeye devam ettim. Ona:
Arkada! Kyn btn ileri gelenleri, benim candan
bildiim insanlardr, yaknlarmdr. Daha yirmi gn evvel
ilerinden mntkada en tannm olan Kurti Lena, Resne'ye
gelerek bana misafir oldu. Muhtar Ali Aa ve ihtiyar heyetini
tekil eden azalar, hepsi benden iyilik grm adamlardr.
Benden sz etmediniz mi? Yanmda bulunan arkadalarmn
ektii meakkati, gayemizi bir daha kendilerine anlatnz.
Anlatnz ki, ete kye girmezse a susuz kalacak, akta
geceleyecek, kendilerinin msavat ve hrriyeti urunda alan
vatan yoluna dm insanlara yaptklar hareketin mesuliyetini
dnsnler. Son pimanlk bir fayda salamaz.
Byle syleyerek korku yaratp rica eder yollu bir kere
daha syleyiniz de bakalm ne olacak?
"nallah hayrl olur efendim. Fakat bunlara, bu
heyecanl kalabala sz anlatmak biraz mkl ve belki de
imkansz! Fakat emir sizin." diyerek birliine ileri emrini verdi.
nc birlii tekrar kye giden yol zerinde daha sk ve
canl admlarla yrmeye koyulmutu. Ben de be on dakika
sonra byk kalabalkla ncy takip ediyordum. Biz yrrken
bir silh sesi duyuldu. Bu kylnn evvelce kararlatrlm
olduu pusulara yerletiini gsteriyordu. Son derece kzmtm,
hemen ky kuatarak cezalarn vermeyi karar-

4
 latrdm. Arkadalarm ve zabitlerim emirlerimi yerine
getirmeye hazrdlar. Bylece kye yaklayorduk. Tandklarm
birer birer adlaryla aryordum. Fakat neye yarad ki, sesime
hibir tandk ses cevap vermiyordu. Beni tanyanlarn hepsi o
mukavemet etmeye karar vermi cemaatin iine karm
kaybolmutu. Oradan ayrlamyorlard. Bir topluluktan ayrlmak
mkld. Kyn namuslu ve iyi insanlar, ihtiyarlar, daha ok
yammzda bulunan Ali Boyko adnda Beliceli, uzun mrl bir
ihtiyar, bu gelenlerle gece heyecanl ve kararl bir cemaate sz
geirmenin mkiltn sylemek zere yanmza gelmilerdi. yi
niyetten intiba brakan bir samimiyetle sze baladlar.
Bu grmeler srasnda btn zabitlerim da yanmda
bulunuyorlard. Kt bir vaziyet yaratmaktansa ben de geceyi
akta geirmeyi doru gren gre katldm. Bylece De-
irmenlik'e ekilecek, geceyi a ve susuz geirecektik. Btn
gece zntden gzlerime uyku girmedi. Gndz bir sr
yorgunluklarla geiren arkadalarmn bu vaziyetle
karlamasna zlyordum. Bu mukavemetin meydana
gelmesinde gizli bir elin emareleri, bir ktln kolu
olmalyd. Ben byle bir harekete sessiz kalabilecek, onun
cezasn veremeyecek adam deildim. Fakat gecenin neler
douracan dnmeden hadiseyi sabaha brakmak daha
mnasip olurdu. Radovite'den yarm saat bile uzak olmayan
Deirmenlik'e gece yarsna yakn varabilmitik. Burada
Miledocde kynde bir aanm arzularmz yerine getirmek
istikametinde gsterdii insanl medhetmeliyim. Fakat iki
yze yaklaan adamlarmn ihtiyalarm bir evden karlamak
elbette imknszd. 11 Temmuzda erkenden Ohri, stroda
merkezlerine bir raporla vaziyeti tebli ettim.

283

MANASTIRDAN YYECEK ECEK STEMZ

Ekmek ve dier yiyecek maddeleri istiyordum. Manastr
merkezine yazdm mektupta da yle demitim:
Manastr ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezine:
Muhterem Efendilerim!
Bizi takip etmekle vazifeli emsi Paa'nn Mlzm Atf
(Kaml) tarafndan ldrldn rendim. Nazmi Pa-a'nn
hl yaamasna msaade etmenizin sebebini anlayamyorum.
Mhrsz gelen emrinizde ciddiyetimizi, fedakrlmz
kmser baz imalar bizi biraz zd. Nazmi Paa'nn yok
edilmesine Resne'den birok vatanperver ve fedakr alm
olmamz sebep ise, be on feda gndermek iin bavurmaya da
gelen mhrsz cevabnzda oraya gelmemizin zaman olmad
tebli edilmiti. Belki de tella yazlm ve mhrlenmemi
olan emrinizde, bir kast yoktur. Bize gnderilecek yazlarda
kat'yetle resm mhrle nihayet-lenmesini rica edeceim.
Ayaklanmamn, gnderdiim beyannamelerin aksettirdii tesiri
Kriste'nin yeeninin kurtarlmas hadisesinin sizce nasl kabul
edildii bildirilmedi. Yaplan hareket iin azam selhiyet veren
Cemiyetimizin kaidelerine rabtal hareket etmekteyim. Eer bu
hareketlerimde bir yanllk varsa, tarafnzdan bildirilmesini
talep ederim. Srp Daskal'nn tevkif edilmesi, Bulgar ocuunun
kurtarlmas, beyannamelerimin yaratt havarim bizce bilin*
284

mesi, bundan sonraki hareketim istikametinden bana k

tutacaktr. Dahilde ve harite neredilen Cemiyet gazetelerinin
faslasz gnderilmelerini rica edeceim. strago nahiyesi, Ohri
kazas kylerini ok geri buldum. Mntkada byk bir nifak,
ekememezlik, birbirine dmlk bulunduu gibi derebeylik
ve aal srdrerek zulme kalkanlara da tesadf ettik.
Bunlar birer birer ararak, gayemizi anlatp, bartrdk. Ordu
firarilerini, melnetlik edenleri silhlaryla beraber topladk.
Yanmzda gezdiriyoruz. Bu hareketimizle Cemiyetin havalide
geliip, inkiaf etmesini temin ettik. Yalnz Radolite'de hi
beklemediimiz bir hareketle karlatk. Bizi silhla
karlamaya kadar varan Cemiyete muhalif bir harekette
bulundular. Onlar yola getirmek iin iddet gstermek
mecburiyetindeydim. Birka tahriki misal olarak
sallandrlmadka bu hareketlerin sonu alnamayacaktr. st-
gora ile Ohri'ye de yazdm. Ohri, Resne ve Prespe'deki Hris-
tiyanlar tebli ettiim beyannameleri iyi karladlar. Btn
hareketlerimizi kabul ettiklerini bildirerek iyi harekette
bulunuyorlar. Emirlerimi her zaman yapmaya hazr olduklarn
bildirdiler. Havalideki Bulgarlar da Cemiyete katlmak isteine
yanamaktadrlar. Bunlara kar yaplacak hareketin tebli
edilmesi dileiyle hrmetlerimi arzederim.
Kolaas Niyazi
Yiyecek ianesi istediim stroga o gn yardmmza
kotu. imdilik iki gnlk ekmeimiz gelmiti. Yalandaki
Zaraan ky ileri gelenleri getirilerek hareketimiz hakknda
kendilerine geni malmat verildi. Millet yolunda giritiimiz
bu hareketimiz kendilerince de doru bir istikamet kabul
edilerek Cemiyetimize iltihak etmeyi canla bala kabul ettiler.
285

Kyde ttihat ve Terakkinin Ky idare Heyetini seerek

vazifeye balattk.
strogallar, Radolite kyllerinin bize yapmaya kalkt
mel'un hareketten zlmler, onlar ikaz ederek Radolovi-
telilerin uyuuk kanlarn harekete getirmeye muvaffak
olmulard. Bu cahiller ve kandrlmlarla dolu kyn
muhafazakr insanlardan sz anlayanlarn yanlarna alarak bana
getirdiler. Gelirken de ayrca iki gnlk ihtiyacmz
karlayacak kadar ekmek ve peyniri de yanlarna almlard.
Kadoliteliler de dnk hareketlerinden ok
zldklerini, pimanlk hissettiklerini syleyerek kusurlarn af
edilmelerini istiyorlard. Hareketleri mntkada bir alkalanmaya
sebep olmal ki, yalandaki kylerden birok insan da onlarla
beraber toplanmt. Ben kendileriyle yaptm uzun mlakatta
hepsinin yanl bir istikamette olduklarm, kendilerini silh
kuvvetiyle yola getirmenin kolay olduu hlde byle bir
harekete teebbs etmeyip, mntkada yalnz adalet, msavat,
kardelik ve beraberliin teminini arzu eden Cemiyetin, vatana
ne hizmetler etmek arzu ettiini anlattm. Btn dnyann kl
bir zamanda yaad srada, Kanun- Esasinin meriyette
olmamas dolaysyla dtmz kara gnleri anlatarak bizi
aydnla gtrecek olan Cemiyetin almalarn anlattm.
Byk bir alkayla dinlenen szlerimden sonra, biroklar
Cemiyete iltihak etmeyi eref bildiler. Mntkada ttihat ve
Terakki'nin idare heyetini de tesis ederek hareketleri hakknda
malmat verdikten sonra hepsini ve baka kylerden gelenleri
yerlerine gnderdim.
Elbasan, Debre mutasarrflklarna da vaziyeti bildiren
bir telgraf yazdm. Haber gnderildii dakikada yerine ulatrl-
mas'hatrlatmasyla Zaraan Ky dare Heyetine verdim.
Burada daha fazla kalmama lzum grmediimden tekrar
286

yrme devam ettim.

 Akama bir saat kala Vire'ye giden yolu takip
ediyorduk. Bu srada Ohri merkezinden aldmz bir mektupta
baz eyleri grmek zere Ohri'ye davet edildiimizi rendik.
Hibir tarafa grnmeden Ohri'ye doru giden yol
dolambal, uzun ve mkl olduu hlde bizi
misafirperverlikleri ve yardmlaryla kendilerine balayan
strogallar da sevindirmek istiyorduk. Onun iin gidite stroga
yolunu setik.
saat sonra, 11 Temmuz cumartesi akam ezannda
gn batmak zereyken byk bir sevinle stroga'ya giriyorduk.
Mlzm Cemal, bu defa vatanperverliin esiz bir misalini
gstermekten geri kalmad. Giri ve kmz askere
duyurmadan kolayca idare etti. Biz uzun bir mola yaparak
yorgunluu giderdikten sonra eteyi ikiye taksim etmeyi
lzumlu buldum. Mlzm Osman elli erle Ggis ve Berzite
istikametine doru ilerledi. Ben de byk ksmla Ohri yolunu
takip ettim. ki saat sonra halknn hepsi Mslman olan
Gorunca kyne vardk ve orada geceledik. Mlzm Osman'la
Istrova istikametinde ernova'da birlemeyi szlemitik.
Geceyi burada byk bir emniyet iinde istirahatle geirdik.
Kylnn bize gsterdii samimiyet ve misafirperverlik
hepimizi kendilerine kalpten balamt. Bu kyde
yapabileceimiz pek az i vard. Kylnn ou Cemiyete
iltihak etmi, idare heyeti intizaml bir almann iindeydi.
Evvelki geliimizde arkadalarnn Cemiyete iltihak etme
merasiminde kyde bulunamayanlar, hep beraber gelmiler,
kendilerinin de merasimle Cemiyete iltihaklarnn kabuln
istemilerdi. krler olsun ki bu kyde kan gtme gibi insanlar
birbirine dren krgnlk ve dargnlklardan bir ey yoktu.
Hayatlarm emniyet iinde temin etmek isteyenler arasnda
karde-

287

lik tesis edilmi, intizaml bir hayat temin edilmiti.

Yalnz hepsinin yzlerinde bir phenin emaresi vard. Vatann
geleceinden, Cemiyetin geni almas karsnda mesut
idilerse de, haric dnyann tesirinden korkuyorlard. Ky
umum manzarasyla kadere boyun emi, kanaatkar insanlarn
bir araya toplanmasndan meydana gelmi gibiydi.
 ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi umumsi azasndan
Bahaeddin akir Bey
288
 12 TEMMUZDA OHR'DE KONAKLARDA
STRAHAT
12 Temmuz pazar gn bu iyi insanlarn
misafirperverliinden ve ok tatl geen bir gnden kolay kolay
uzaklamak imknszd. Yalnz ne yapalm ki, vazife bizi
ayrlmak mecburiyetinde brakyordu. Gnein batmasna yakn
scak bir vedalamadan sonra, yola koyularak Ohri ovasna
girmitik. Ohri merkezinden Cemiyetli birok arkada bizi
karlamaya gelmiti. Birbirimizin boynuna sarlarak
kucaklamamz temaa edilecek bir manzarayd. Bu yle
kalpleri harekete getiren, gzleri yaartan bir tablo idi ki, ihtiyar
genci, kuvvetlisi kuvvetsizi, bir insan kmesi sevincin btn
emaresini yzlerinde yaatarak birbirine sarlyor, pyor,
sevin sesleri etrafta akisler uyandryordu. Geceyi bu
misafirperverlik ve samimiyet iinde Ohri'de konaklarda
geirdik. Gnlerden beri hasret kaldmz istirahate burada
ulaabilmitik.
13 Temmuz pazartesi gn birliime bal olanlar
konaklarda dinlenip beklerken, ben zabitlerimle Kolaas Eyp
ve ttihat ve Terakki kaza heyeti azalaryla hkmete, kyllere,
Arnavut, Srp, Bulgar, Rum aznlklara ve kar olanlara
yapmamz lzm gelenleri kararlatrmakla urayorduk. Hep
beraber Manastr merkezinden Ohri vastasyla bana gnderilen
u emri okuduk:
289

"Muhterem kardelerimiz!
Mektubunuzu sevinle aldk. Sizi biraz
gcendirdiimizden dolay affnz rica ederiz. Yazdnz
maddeleri yle cevaplyoruz:
1. emsi Paa'y ldren feda arkadanz, sizin
adn verdiiniz deildir. Bununla beraber adn kat'yetle yazda
belirtmemenizi gnlden arzu ederiz.
2. Yazlarn mhrsz olarak gnderilmesi sizin
dediiniz gibi bir hatay ortaya koyacak mhim sebepleri
meydana getirebilir. Fakat kdn yazld yerde mhr
olmadndan bu mecburiyet karsnda byle yaplmtr.
 3. Bulgar ocuunun kurtarlmas iin Srp
Daskal'nn tevkif edilmesi, Bulgarlar arasnda mhim bir tesir
yapmtr. Bugn konsolosluklardan alman kat' malmata gre
Bulgar idarecileri Mslman etelerine byk bir
misafirperverlik gstererek iyi muamele edilmesini, yalnz ikinci
bir emre kadar kendilerine silhla iltihak etmemeleri hakknda
btn kylere lzm gelen emirler vermitir. Bu hareket
karsnda btn konsoloslar, bundan byle adalet ve msavat
devam ettirerek byk faydalar temin edebileceimizi
ehemmiyetle bildiriyorlar. Srp Daskal hakknda bir ey
renemedik. Yldz Saraynn tel ok mhimdir. Dn akam
Selanik'ten gelen Topu Ferik kr Paa, bugn klalar
dolaarak padiahn zabitlerin bundan sonra kendisine sadakat-
larndan emin olduunu bildirdi.
4. Dn sabah Selanik'te otel nnde topu alay
imam Mustafa'y vurdular. Osman Paa da Manastr mntkas
kumandanlna tayin edildi.
5. Cemiyet azalarna gnderilen gazetemiz, kesif
almalar dolaysyla henz neredilmedi. Haric matbuattan da
etenizin hareketlerini ihtiva eden hadiseleri yazanlar daha
290

gelmedi. etenizin tekilt, hareketi ve sizin verdiiniz

makbuzlarn tercmeleri Avrupa matbuatna gnderildi. Bu
hafta gelecek olanlarda her hlde ok enteresan malmatlar
bulacaz. Yalnz her zaman yazdmz gibi aznlklar arasnda
milliyet ve din fark gzetmeksizin herkese iyi davra-nlmasnn
ehemmiyetini bir kere daha hatrlatrz.
6. Radoli'te ky hakkndaki mtalanz doru
buluyoruz. Fakat her hlde tatllkla ve iyi bir siyaset kullanarak
kalplerinin kazanlmasnn daha mnasip olacan hatrlatrz.
7. Evvelce de yazdmz gibi Hristiyan ve
Mslman kyleriyle hkmete verdiiniz ktlarn birer
suretini bize de gnderiniz ki, hem gazetede neredelim hem de
tercmelerini Avrupa matbuatna ulatralm.
8. Cemiyetimizin nizamnamesi milliyet ve din fark
gzetmeksizin btn vatandalarn mhim ve ehemmiyetli
olanlarnn alnmalarn gaye edindiinden, arzulan bulunduu
taktirde Bulgarlarn da alnmalar dorudur.
 9. Burada Hristiyan vatandalarmz Bulgarca,
Rumca, Srpa, Ulaha, Franszca birer beyanname
neredeceklerdir. Size de lzumu kadar gnderilecek. Bunlar
kendilerine okutursunuz.
10. etenizin mntkadaki hareketi ve gayesi
hakknda yarn konsolosluklara birer muhtra tebli edilecektir.
11. Ferik kr Paa vastasyla padiaha bir
beyanname gnderiyoruz. Suretlerini sonra size de bildiririz.
12. etenizin hareketi cemiyet tarafndan
alklanmakta ve iyi karlanmaktadr. Btn kardelerime sevgi
ve selmlarmz yollarz. Karaova istikametinde dolaan
Selhattin ve Hasan beyler eteleriyle de mmknse grp
rabta temin edimesini tavsiye ederiz. Hepinizin gzlerinden
per,
291

Allaha emanet olunuz kardelerimiz.

Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti
Manastr Merkezi
Gnderilen emri uzun uzun okumu, zerinde
tartmtk. Hlsa olarak bizden beraber olma ve btnln
devam ettirerek, msavat ve adalet iskikametinden amamamz
isteniyordu.
Musahabemiz nihayet bulunca izimizi kaybetmek iin
beni Eyp Bey'in tabur arkadalarndan byk kardeim
Mlzm Murtaza'nn evine gtrdler. Orada saklanacaktm.
Sokak kapsndan girdiimde nasl olduunu bir trl
anlayamadm bir sevin ve heyecan iindeydim. Bacaklarma
bir arlk gelmi, merdivenleri mkiltla kabiliyordum.
Sofaya lanca Murtaza, beni koridorun sa tarafna doru
gtrmek istedi. Hafif bir hrtyla at kapdan ieriye b-
rakvermiti. Kapnn tam karsnda sedir zerine serili bir
yataa yanat, iinde yatam gstererek:
"Byk milletimizin byk fedasi Mlzm Atf, emsi
Paa'nn pis vcudunu ortadan kaldran kahraman' dedikten
sonra ona dnerek:
"Kardeim Kolaas Niyazi'yi seninle tantrmakla eref
duyarm!" diyordu. Bu hi beklemediim karlamann beni ne
kadar sevindirdiini anlatamam. Heyecandan sesim kslm,
syleyecek lf bulamamtm. Bu karlama ve grme bizim
gibi vatan iin alan iki insanda ayr bir saadet ve heyecan
yaratmt. Yolunda yryen ve beni ortadan kaldrmak isteyen
birini imha eden kahramanla kar karya idim. Bir insana
felkette el veren veya destek olanla karlap tanmak ne
byk saadet deil mi? Yalnz bana deil btn yolumuzda
yryenlerin fedasi olan bu arkadaa
292

yaptklarndan dolay hepimiz hayat boyu sevgi ve

hrmet hissedecektik. Btn bu hislerin altnda nefesim kesilmi
onu hayranlkla seyrediyordum. Yatakta uzanan bu soluk benizli
kahraman, hakikatte benim yabancm deildi. Eski
tandklarmdan, sevdiklerimden, kymetli bir arkadamd.
Ruhu kadar bnyesi de kuvvetli olan bu gen zabitin bu sapsar
benizle yat beni bir hayli zmt:
"Gemi olsun, en ksa zamanda sala kavumanz
temenni ederim aslanm!" dedim. O, uuk ve zayf benzinin
insan olan, aclarna ehemmiyet vermediini gsteren nazar ve
szyle:
"Teekkr ederim kardeim, bir ey deil elbet geecek,
yara kapanmaya yz tuttu, kardeinizin yardmlar sa olsun!"
diyebildi ve beni kucaklamak iin yerinden kmldamaya
alyordu. Ben:
"Aman rahatsz olmaynz." diyerek kmldamasna
meydan vermeyen bir abuklukla yanma yaklatm. Boynuna,
eline sarldm. O mbarek ve muhterem eli pmek iin. Bouna
urayordum. O elini ekip byk bir tevazuyla mukavemet
ederek ayn eyi yapmak ister gibi bir hareketle:
"Aman ne mnasebet, asl msaade ederseniz ben sizin
elinizi peyim!" diyerek elimi kavrad. Bylece yatakta sarma
dola olmu, kucaklamtk. Bundan byle dilimizle deil
hareketlerimizle birbirimizi tebrik ediyorduk.
 EMS PAA'NIN LDRL
"Niyazi kardeim! Buyurun yle oturun, yorgunsunuz
ka gndr belki istirahat etmediniz bile" deyince kendisine:
"Sizin kahramanca hareketinizin neticesi ben de btn
millet gibi kurtulmu saylrm. Bundan sonra bol bol istirahat
edeceiz. Msaade ediniz de bir kere daha arkadalarm namna
size teekkr edeyim."
"Yok efendim ben vazifemden baka bir ey yapmadm.
Size hareketimle ulamak istedim. emsi Paa'nn Manastr'a
gelmesiyle btn Cemiyet azalarnn gelecekleri kritik bir hl
almt, hepimiz tehlike iindeydik. Bu bakmdan kan dkmek
mecburiyetinde kaldk. Cemiyet adna bu vazifeyi yerine
getirmek erefi de bana dt. Manastrda yaplan toplantda
arkadalarla vaziyeti uzun uzun mnakaa etmi ve pln
hazrlamtk. Bu vazifeyi ben stme almaya kalknca da
arkadalarm becerebileceime itimat ettiklerinden kabul ettiler.
Zaman geirmeden kladan ktm, arkadalarla beraber
telgrafhane yanndaki kahvelerden birinde emsi Pa-a'nn
sarayla grtkten sonra kmasn bekliyordum. Postanenin
kaps ve etraf muhafzlar ve zabitlerle tutulmutu. Saatlerce
beklemek mecburiyetinde kaldm. unu da belirtmeliyim ki, hi
heyecan hissetmiyordum. Nihayet saat 15 sularnda iki araba
telgrafhane nnde durdu. Biraz sonra da emsi Paa kapda
grnd. Arabaya girmek zereydi, yerimden frladm, bir
dakika bile durup dnmeden bana verilen Cemiyetimin
mukaddes emrini yerine getirecektim.
294

Kolaylkla elim tetie gitti ve koskoca herif yere

yklverdi. te bu kadar' Ben de kendisine:
"emsi Paa'nn mdafii olarak birok kumandan,
yzlerce sahil Arnavutlarla, otuz kadar silhl fedasi ve bundan
baka binlerce seyirci ile kapal olduu hlde emsi Paa gibi
hakikaten cesur bir zalime tek bana saldrmak, dorusunu
sylemek lzm gelirse her babayiitin yapaca i deildir. u
hakikati belirtmek iin syleyebilirim ki, bu dnya tarihinde bile
emsal olacak byk bir hadise idi. Yalnz siz deil, sizin gibi
kahramanlar yetitiren Trk milleti de bu hadiseyle iftihar
edebilir. Btn Trkler sizin gibi milleti adna kendi cann
ortaya koyanlarla ancak yalanda hrriyet ve saadete
kavuturacak ve Trkn bykln dnyaya tanttracaktr.
stibdat idaresinin Nazm ve Sami'sine de silhm kullanan
arkadamz da kahraman birer Trk't. Evet yaasn sabrl ve
kanaatkar Trkler, Osmanllk adna canm vermek ile byklk
gsterdiler."
"Size kalpten sesleniyorum, asl kahraman sizsiniz,
Osmanllk adna ilk defa yz elli eifratla bir istibdat idaresine
mcadeleyi siz atnz. Kahramanlnzla, senelerce bize
saldran Avrupa matbuatm ve siyaslerini grlerini
deitirerek memlekete kazandrdnz. Birliinizle beraber daa
ktnz zaman, hele beyannamelerinizi okuyunca heyecandan
kalbimin gs kafesine smadm hissetmi gibiydim. Ben de
sizin yannzda, sizin yardmcnz olmak arzusunu hissetmitim.
te bize klavuzluk eden hareketinizin altnda ben bu
vazifeyi baarabildim. Allaha bin defa krederim ki bu vatan
vazifesini yaparken benden himaye lutfunu esirgemedi. te
muvafakyetimin srlar bence budur'
Bu srada Kolaas Eyp Bey ieriye girerek yanmza
geldi:
295

"Bu mesut bulumann tablosunu ben de seyretmek

isterim. ki kahramann bir arada olmas hakikaten gzel ev!"
diyerek yanmza yaklat, hatrlarmz sordu. Hlinde bir eyler
demek istemenin ekingenlik ve titizlii vard. Az sonra atlan
kaslaryla:
"Ne yazk ki bu mesut tablonun uzun zaman devam
etmesini yanda kesmek mecburiyetindeyim. Sizi birbirinizden
ayracam. Ne yapaym? Selmetimiz, selmetiniz benim byle
kt hareketime bal. ttihat ve Terakki dare Heyeti sizin bir
arada uzun zaman kalmanz mnasip bulmad ve bu ie beni
vazifelendirdi." Ve Atf'a dnerek:
"Kardeim! Sizi baka bir eve nakletmek
mecburiyetindeyiz. Buyurun gidelim." dedi.
Bir iyi niyete dayanan bu szlere elbette boyun emek
mecburiyetindeydik. Arkadalarmla birka kelime daha
konutuktan sonra yal gzlerle birbirimize sarlp ayrldk.
Kahraman arkadalarmzdan Cellettin, Maksut,
Mefahir aalarla Sinan, Nimetullah, Mlzm Ali Rza kapda
bekliyorlarm, hepsi de Atf' alarak kalabalk ierisinde
gtrdler. Ben kardeim Murtaza ile yalnz bana kalmtm.
Birlik ise Ohrili ttihat ve Terakki azalan tarafndan
arlanmakta ve gelecee, almalarmzla alkal konumalarla
vakit geirmiti. Gne battktan bir saat sonra tekrar yola
koyulduk. Ohri glnn kenarm, da eteini takip eden kumluk
zerinde ilerliyorduk. Karanlk iyice basmak zere idi ki talk,
kayalk bir tepenin altna skp kalm olan iftlie, Petan
kyne girdik. Halk balklkla geinen bu Bulgar ky, bizi
ok samim karlad. Ohri'de matara, amar, ark gibi
noksanlarmz gidermi olduumuzdan fazla zaman kaybna
lzum yoktu. Biraz istirahatten sonra tekrar yola koyulduk. San
Saltk Trbesi'ne giden yoldaydk. Pek sarp, ta-
296

lk ve kayalk olan bu arazide birtakm insanlarn pusuda

gizlendikleri haberi gelmiti. Hemen buna kar lzumlu tertibat
aldk. leri gnderdiimiz keif kolu, srne srne gidiyor,
mntkay taryordu. Koyu karanln yaratt mklt bu
kayalk talk ve kesik arazide erleri artyor, baka
istikametlere doru uzaklatryordu. Bu karklk iinde
mntkay taram, ama kimseye rastlayamamtk. En kk bir
emare bile grlmyordu. Belki de bizim admz duymular,
korkudan kamlard. ki buuk saat sren bu ok mkl
yokuun nihayet bulduu tepede zorlukla toplanabildik. Hepimiz
yerlere serilmi, nefes alamayacak kadar yorulmutuk. Bu
istirahat srasnda da gnein ilk klan tepelerin ardndan
kendini gstermeye balamt. Bir zaman bize byk kuvvet
alayan ve dnyaya hayat veren gnein kn seyre daldk.
Gnein ilk klarnn Ohri glne d ve karki am
ormanlar ierisinde yeille beraber karnca ortaya kan tablo
insan Allahn bykl nnde dize getiriyor. Ohri gln
evreleyen kayalklar onun stndeki yeil ve yce aalar,
birbirinin stne binmi gibi sralanan dalar doyulmasna zor
manzaralar, tablolar izmekte. Durmadan akan kaynaklar, dallar
birbirini kucaklayan asrlar grm narlar, harap kulbelerle
donatlm gzel bir ovann kenarnda da azamet ve heybetle
ykselen binay, tatan katl San Saltk Trbesi'ni seyrederek
konuuyorduk. imizden hibiri bu trbenin bansi, tarihi
hakknda salam bir malmata sahip deildi. Tepeden aaya
doru seke seke, bu gzel tabloyu seyrede seyrede, Manastr'a
kadar indik. Ohri'deki ttihat ve Terakki Merkezi Manastrdaki
Khya slm Aa'y bize tavsiye etmiti. Kendisinden byk
yardm beklediimiz slm Aa, bize hi de faydal olmamt.
Korkusunu belirten bir hareketle:
297

"Ho geldiniz, safa geldiniz, tantmzdan eref

duydum. Ama bugn buraya geliiniz iyi olmad. Dn Gr-
ce'den yrye geen drt yz erlik bir tabur, sizi takip
etmektedir. Geceyi bu mntkada geirdi. Ve starova'daki
yetmi erle birleti" gibi lzumsuz szlerle karlayarak
telalanmaya ve neemizi karmaya kalkt.
'Peki! Peki! Anladk. Vatan uruna evlerini brakp
silhla dalara kan bu iki yz er, yle drt yz, drt bin
kiiden korkmaz, her zaman mukavemet edebilir . Bizim
yardmcmz Allahtr. Kararmz kat'dir, hibir eyden
korkmayz. Ya vatan istibdat idaresinden kurtaracaz, ya
leceiz. Sen bize hizmet etmek mecburiyetindesin. Hemen
starova'ya git, Yaar Bey'i bul, u mektubumu ver." dedim.
aresiz:
"Ba stne!..." deyip tella svt.
Syledii doru olabilirdi, byk bir emniyet tertibat
almak lzm geliyordu. Manastr yaknlarnda bulunan
kaynaklardaki istirahatimizi deitirmek mecburiyetindeydik.
Onar, on beer kiilik mfrezeleri ovaya, yollara hkim srtlara
gnderdim. Ben de byk ksmla beraber Manastr'da kaldm.
ki saat kadar burada istirahat ettik. Biraz dalmm, uykudan
uyandktan sonra slm Aa'y sordum, kimisi Oh-ri'ye, kimi de
Trepezie iftliine gittiini syledi. slm Aa'nn hlinden
phelenmitim. Bir pusuya dmek veya drlmek imkn
vard. Burada erlerimi emniyet tertibat altnda fazla yormay
mnasip bulmadm. staroval Durmu Aa'y kyl klna
sokarak Yaar Bey'in yanna gnderdim. Yaar Bey orada
olmadndan Hsn ile Muharrem beylerle Mlzm Emin ve
Rasim'i alp beraber dnmtk. Bunlar Grce'den gelen
askerin iki yz elli er olduunu,, burada taksim edilerek bir
ksmnn Gse'ye dier bir ksmnn Mogra ve Gora
istikametlerine gittiklerini, kumandan-
298

larnn Kolaas Ziya Bey gibi kahraman bir zabit

olduunu, bu mevzuuda hibir pheye yer bulunmadn
sylediler. Bugn slm Aa ile grmek zere starova'dan
drt, be Redif eri geldi. Erlerle grp anlatktan sonra geri
gnderdik. Daha sonra Manastr'n rahipleriyle uzun bir grme
yaptk. Geliimizi ok iyi karlayarak bize byk bir
misafirperverlik gsterdiler. Sz arasnda ben:
"Bize gsterdiiniz misafirperverlikte hepimizi kendinize
baladnz. unu belirtmeliyim ki, bizim asl gayemiz memleket
iindeki aznlklar arasnda bir kardelik tesis etmektir. Bylece
vatan kavgalarla harap eden hadiseler nihayet bulacak, bu
kuvvet Merutiyet idaresini kurarak hr bir vatan yaratacaktr.
Biz Birinci Merutiyetle Mithat Paa'nn yapt Kanun- Esasiyi
meriyete koydurmak istiyoruz'
Szlerimi dikkatle dinleyen Ba Metropolit, yznde
beliren emniyeti anlatan hatlarla:
"Gayenizin bykl hareketlerinize alen ortadadr.
Herkes msavat ve adaleti elden brakmayan hareketinizi
medhetmektedir. Muvafakyetinizi yaknda greceimizden
bizde byk bir itimat hasl olumutur. Her neye ihtiyacnz
varsa elimizden geldiince gidermeye alacam. Rica ederim
sklmaynz, syleyiniz, ekmek, katk, su iin emir verdim. ok
yorgunsunuz, biraz istirahat ediniz!" karln verdi. Bu
konumalarla akam etmitik. Gece starova'dan Ahmet Bey ile
Grce'den bizi yakalamak zere vazifelendirilen birlik
kumandan Kolaas Ziya Bey geldi. stanbullu Kolaas Ziya
Bey, beni grnce yle seslendi:
"Niyazi Bey! Sizin gibi vatan iin dalara km bir
insana kar btn zabitler gibi ben de yardm lzm gelirse size
iltihak vazife bilirim. nannz ki, ne ben, ne de herhangi bir
Trk zabiti emrimdeki birlikle size mukavemet etmek gibi
299

kt bir harekette, celltlkta bulunamaz. Ben

birliklerimi hemen starova'dan uzaklatracam/'
ok sevinmitim. Aslnda kendisinden de bunu
bekliyordum.
"Teekkr ederim, milletimin byklnden, btn
milletin benim gibi dneceinden kat'yetle eminim. Yalnz
yanl anlalmaktan pheliyim. Grce nasl, hl iler-
leyemedi mi? eris'in tesirine boyun een Arnavutlarn ttihat
ve Terakki hakkndaki fikirleri nasl? Bizim iin ne
dnyorlar ?"
"Grce halk ok zeki ve uyanktr. eris'in ve
baland tekiltn tesis etmek istedii hr Arnavutluk fikrini
benimseyenler ok az. Bunun olamayaca kanaatini ok iyi
biliyorlar. Btn hareketleri byk bir mahremiyet ierisinde
yrtlm olan Cemiyetimizin kuvvetine, gayesi hakknda bir
ey renemedikleri iin kendilerini mdafaa istikametinden
teebbs ettikleri hareketten dolay zgndrler. Cemiyet
Arnavut komitasna kaytl olanlar tek tek kabul etmedii,
hepsinin birden iltihaklarn istedii iin eris ile zaman
kaybetmeden birlemeniz ok faydal olacaktr. Ben bu uurda
size ne yardmda bulunabilirim. Ltfen syleyiniz/'
"Mutasarrfn, kumandann, zabitlerin hareket ve fikirleri
hakknda malmatnz syler misiniz?"
"Kardeim! Mirliva Cavit Bey itimat edebileceiniz
vatanperver, mert olu mert bir insandr. Sizi takip vazifesini
alan Yunan hududu kumandan Ethem Paa, mazeret beyan
ederek Selnik'e gitmeden evvel Kesriye kumandan,
yaverlerden ve yldrm hzyla rtbeleri atlayanlardan Mirliva
Muhittin Bey'i vekil yapt. Muhittin Bey bir kenara atlmlardan
Binba Rdvan'la birleerek sizi takip edecek zabitlerin birka
derece terfi edeceini yayd gibi, zabitlerle erlere de si-
300

ze silh ekmekten ekinmeyeceklerine yemin ettirdi.

Binba Rdvan'n reislii altnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin
srlarn zp malmattar olmak iin bir tekilt, bir tetkik
heyeti de meydana getirildi'
Vaziyet ok kritikti. Ziya Bey'le beraber gelen staroval
Ahmet Bey'e:
"Ahmet Bey starova nasl? Oradan pheli deilim,
nk eris'e bal olanlarn da ehemmiyeti yok bundan byle.
nk eris de bize iltihak etmek arzusunda" diyerek Ahmet
Bey'den bir eyler renmek istemitim. Ahmet Bey vaziyeti
anlamt, szne yle devam etti:
"Evet, starova'da Arnavutluk'un hrriyetini isteyenler
parmakla saylacak kadar azdr. Onlar da takip ettikleri
isti
 kametin mkltn, muvafakyete ulaamayacaklarn
ok iyi biliyorlar. Onlar da sulu bulmamak lzm, ne yapsnlar,
ttihat ve Terakki'nin ortaya kndan evvel kendilerini
mdafaa etmek, milliyetlerini devam ettirmek iin yalnz bana
almak mecburiyetinde kalmlard. Zamanla bu mesele de
ortadan kalkt. eris'e haberi gnderdik. Ergili
Sanca'ndaym. Bugnlerde buraya gelecektir. Manastr'da da
vilyet idare heyeti Cemiyetin mevcudiyetini halka, hkmete
izah etti. Valiye, aznlklarn ileri gelenlerine beyannameler
gnderdi. Sokaklara da yaftalar yaptrd. Hkmet Cemiyete
taraftarlardan ve ileri gelenlerden kimseyi bulup karamad. te
Manastr valisine verilen beyannamelerden birini arzediyorum.
Baknz memleketin vaziyeti ne gzel anlatlm."
"Teekkr ederim, Cemiyetin bu beyannamelerini
kendileri geen gn gndermilerdi. Ben en ok Muhittin,
Rdvan ve Grice mutasarrf ile alkadardm. Grice'de halkn
taksimine are aradm bir srada bu adamlarn karma k
301

hoa gidecek bir ey deil. Hele bir eris ile birleeyim

de onlar da yola getiririm!" dedim.
Yakn tandklarmdan ernoval Hseyin Aa'y yarn
erkenden San Saltk Trbesine gelmesini haber vermitim.
Mogra mntkasnda dolaan mfreze kumandam Osman'a da
vaziyeti bildiren bir mektup yazdm. Ayrca yarn akam
ernova mntkasnda bizimle birlemesini tebli ettim. Burada
starova'da dolaan ve umum istikran bozan firarileri toplamaya
baladm. stibdat idaresinin byk sillesini yiyen Trebinal
Adem Aa'ya haber verdim. O da iki gn sonra bize starova'da
yirmi adamyla iltihak etti. starovahlardan Hsrev Bey'in
vaziyetini merak ediyordum. Suallerim bana:
"Hsrev Bey'in ttihat ve Terakki hakkndaki fikirleri o
kadar itimat edilecek gibi deildi. Sizin tarafnzdan yaplan
davet zerine daha dorusu tehdit karsnda Grlce'de
mutasarrfa, kumandana iltica etti. Bu gece starova'ya
dnecektir. Hsrev Bey mntkadaki nfuzunu ktye
kullanyordu, yanl bir istikamete sapmt." Ben hayret
etmitim:
"Bu kadar hadise ve yaplanlar karsnda Cemiyetin
kuvvetinden phelenmesine aarm. stibdat idaresinin bu
mntkada hi idar kuvveti kald m? Rumeli'de btn idare
Cemiyetin elindedir. Yaknda hkmeti de eline geirecektir.
Teebbs ettii hareketin neticesi kt, cezas ardr. imdi
yeni bir mektupla ikaz etmeye alacam. Cemiyete iltihak
etmedii veya tarafsz kalmad taktirde yolumuza mani olan
vcudunun ortadan kaldrlmas vazifem olacaktr. Evvel
iftliklerini, evlerini imha edeceim, sonra da hayvanlaryla
eyalarna el koyacam" dedim ve kararm izah eden bir
mektubu yazp starova'ya gnderdim.
14 - 15 Temmuz gecesi istirahatla geti. Hepimiz rahat
bir gece geirmitik. Sabah uyandm zaman ernoval Hse-
302

yin Aay grmek zere beni bekler buldum. Hseyin

Aa pek sevinliydi. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Rumeli'de
kendini gstererek eteler gezdirmesi mntkada bir emniyeti
temin etmi, komitalarn saldrlarna mani olmutu. Hseyin
Aa'da grlen sevin bu hareketin eseriydi. Bu sevinle bana
dedi ki:
"Allaha krler olsun ki ite milletimin askerini bizim
havalide gryorum. Balarsanz sizi kucaklayacam/'
Kendisiyle uzun uzun grtk. Bu tatl yal adam
szne yle devam ediyordu:
"Btn mntkadaki vaziyeti anlayan Mslmanlar
varlarn yoklarm sizler iin feda etmeye hazrdlar. Uurlu
varlnzla kymze de eref vermenizi rica ederim. Kymn
halk sizi karlamak iin can atmaktadr.
'Teki, imdi birliime hareket emrini veriyorum. Benim
ve Cemiyetin muvafakyeti sizin gibi dnenlere milliyet ve
din fark gzetmeyen vatandalarmza ve kardelik, msavat ve
sevgiye dayanan kuvvete baldr. Bu hissi uyandrp devamna
alnz, her ey yolunda gider/' dedim.
Askeri darda topladm, sabahn erken saatinde
yrye getik. Sar Saltk'tan ernova'ya giden yolu takip
ediyorduk. Papazlar ve Manatr'da bulunanlar bizi yolcu etmeye
kmlard. Yaasn millet, yaasn ttihat ve Terakki sesleri
etrafta akisler uyandrrken biz ovay gemi, kayalk tepelere
trmanmaya balamtk. Yarm saat sonra ormanln iinden
geen yolu hzl hzl yryerek iki saat sonra ernova'ya
yaklamtk. Kyl en knden, en byne kadar kyn
giriinde toplanm bizi bekliyordu.
 Biraz istirahattan sonra ttihat ve Terakki tekiltna
iltihak edecek yeni azalar iin byk bir merasim hazrladk.
Kyn mhim bir ksm daha evvel Cemiyete iltihak etmi
;03

bulunuyordu. Bu merasimden sonra btn ky ayn his

ve ideal iinde bir kardelik havasna brnd. Byk bir
misafirperverlikle askerler konaklayaca yerlere yerletirildi.
Kyl birliim iin bir yemek de hazrlamt. Kylyle ge
vakitlere kadar grerek byk bir samimiyet temin etmitik.
Elli, altm evden mteekkil olan bu kyde geimsizlik ve
znt yaratacak aykrlklarn olmay bana byk zaman
ayrma imkn temin etmiti. Istarova'dan Hsrev Bey'i
bekliyordum. Ayrca mntka kyllerini de davet etmitim.
Gelenler arasnda Grce ve eris ile alkalan olduunu
rendiim ve bildiim Foal Salih Bey gibi baz ileri gelenler
de vard. Kendileriyle ttihat ve Terakki'nin Rumeli'de ve btn
Osmanl memleketinde yapmak istedii Kanun- Esasi
teebbsn ve Merut idarenin kurulmasndan temin edilecek
faydalar mnakaa ettik. Netice olarak eris'in zaman
geirmeden yanndakilerle beraber bana iltihak etmesi iin karar
verdik. Arnavut komitas taraftar olan bu ileri gelenler, bana
diyorlard ki:
"Trklerin imdiye kadar Osmanllk adna almakta
gsterdikleri umursamazlk, Toskalarn yalnz balarna bir
eyler yapmak hevesine kaplmalarna sebep oldu. stibdat
idaresinin tesiriyle sarslan koca memleket, u son senelerde
ecnebi devletlerin ve vatandalar olan aznlklarn hrs ve
tamahna hedef olduklarndan bsbtn ellerinden kmak-
tehlikesiyle kar karya geldi7
Ben de bu szler zerine onlara yle dedim: 'Trkler
hibir zaman vatanlar iin almada tembellik etmemilerdir.
Trklerin sabr ve bykl, ar ve ileri grl hareketi
herkese malmdur. te bu kadar kuvvetli bir tekilt meydana
getiren Trk siyaseti hibir zaman da parlak hareketlerle yerinde
olmayan ve ktle varan tezah-
304

rata kalkmamtr. Aksine olarak kuvvetini ve srrn

saklamakta byk fayda grmtr. Btn almalar
mahremdi. Evvel Trkleri ve kendilerine yakn olan aznlklar
birletirdi. Bir kuvvet yapt. Siyaseti ve bu kuvvetiyle meydana
atld. ok iyi biliyordu ki, kuvvet ve siyaset onun muhafazakr
tesirli gcdr. te imdi Arnavutlar, Bulgar, Rum, Ulah, Srp
hi kimseyi ayrmakszn, din ve milliyet farkn halk arasnda
nazar itibara almadan o kuvvet ve siyaset gcyle idare
edecektir. Bu beraberliini izah ediyor. Bundan byle bugn
iin buralarda yalnz bir aznln almas, ou Mslman
olan Arnavutlarn ayrlmasn kat'yetle zararl gryor. Aslnda
Arnavutlar da bu ayrln yarataca mkilt anlam
bulunuyorlar. Trkler, Rumeli'de baka devletlerin uzanacak
elini kat'yetle imha etmeye, son damla kanlarin aktncaya
kadar Allahn birlii zerinde sz vermilerdir. Trkler insafl
bir millettir. Onlar dnyaya kt tanttran istibdat idaresini
tatbik edenlerdir. Bugn Rumeli'de Merut idarenin temin
edilmesi iin alanlarn ou Trklerden ok, aznlklardr. Bu
zerinde durulacak bir hadisedir. Vatandalarm! Trkler, uysal,
kendi hlinde, insafl ve cesurdur. Her eyin nihayetini dnr,
fakat sinirlenmez. Onlar btn aznlklarla ve muhaliflerle baa
kacak bir kuvvet tesis edene kadar sessiz kalmay doru
buldular. Husus olarak ecnebi karmasn mecbur edecek
gsterilerden, muhalefet kmalardan, barp armalardan
uzakdurdular. Kuvvetlerinin bir ey yapabileceine kanaat
getirdikten sonra byk bir inanla ortaya atlverdiler. Msavat
bayran ellerinden brakmadan bu istikamette yryecektedir,
onlar artk kimse eviremez."
"ok haklsnz, hakikati btn alenyetiyle belirten bu
szlerinizle bizi davaya inandrdnz. Biz de onlarn iyi niyet-
305

lerine inanm bulunuyoruz. Hakikat Yldz denen

istibdat kuvvetini Arnavutlar, Trkler, Ermeniler ve dier
aznlklar yaratmtr. Fakat bu kuvvette Trklerin tesiri pek
azdr. Vekletler, devlet dairelerindeki istibdat idaresini tatbik
edenler, Trklerden ok aznlklarla doludur. Bunda haklsnz,
bizce de dorudur. Bugn idare edilen vaziyetin bizim iin daha
iyi olacana inanyoruz'
Bu konumalardan sonra orada bulunan Arnavutlarn da
byk bir merasimle ttihat ve Terakki Cemiyeti tekiltna
kabulleri yapld. Cemiyetin nizamnamesi hakknda umum
malmat verilerek nasl hareket edip almalar lzumunda da
uzun uzun anlatld. Bu konumalar srasnda Arnavut ileri
gelenleriyle eris ve adamlarnn getirilmesi iin lzumlu
grme ve ittifaklar yapld. Biz drt gn starova
mntkasnda eris'i bekleyecektik. leye yakn tstaroval
Hsrev Bey de geldi. Kendisiyle uzun uzun konuarak vaziyet
mnakaas yaptk.
Kendisine ttihat ve Terakki Cemiyetinin ordu ile
hkmetin de balca icra uzuvlarn ok iyi bir almayla
tamamen eline geirdi, inklb Balkanlarda ve Avrupa'da kt
bir akis yapp civar devletleri tedirgin etmeden istikrar iinde
devam ettirmek mevzuu edildi. Vatansever Arnavutlar ttihat ve
Terakki Cemiyetine iltihakla sevin duyacaklar ve ancak onun
idaresi altnda vatanlarna faydal olabileceklerini uzun uzun
grtkten sonra Hsrev Bey de iin ehemmiyetini anlam,
bize elini uzatmt. Kendisini arkadalar arasnda yaptmz bir
merasimle Cemiyete iltihak etmitik. Hsrev Bey, eris'le bir
an evvel buluup beraberliin temini meselesini de zerine ald.
306
 MINTIKADA SULH TEMASLARI
Bylece mntka ileri gelenleriyle fikir birliine
vardktan sonra, hakik bir kardelik ve msavatn temini iin
almalarmz hakknda grmeler yaptk. Hsrev Bey'in
Cemiyete iltihak byk bir kymet tayordu, o mntkann
muteber derebeylerindendi. Onun muhalifi olanlarla anlalmas
yzlerce kyde, binlerce insann birbirleriyle anlap bir kuvvetli
vaziyete gelmesi demekti. Btn bunlara ramen muteber bir
insan olan Hsrev Bey, benim baba dostumdu. Bu eski a-ile
rabtalarn hatrlatarak, kendisini pohpohlayp koltuklarn
kabartarak yola getirmeye alyordum. Ben bu istikamette
urarken o da bugne kadar Cemiyetten uzak kalmasndan
dolay balanmasn istiyor ve buna sebepler gsteriyordu.
Hatta istibdat idaresinin yaratt itimatszlk ve aznlklar
arasndaki geimsizlikten sz ederek diyordu
"Malmdur ki, istibdat idaresiyle birok kazan temin
eden hkmet, dmanlarmn entrikalarna uyarak beni ka
kere mkl vaziyete drmt. Bu yolda hi gnahm
olmad hlde hkmet kaplarnda srndrldk, tevkif
edildim. Senelerce hapiste, zindanda rdm. Benim
dmanlarmdan bazlarnn ttihat ve Terakki iinde olmas
itimadm, iyi niyetimi yok ediyordu."
"Bana itimadnz Hsrev Bey, bizim Cemiyetimizin
iinde olanlarn haysiyet, rz, can ve mal Cemiyetin teminat
altnda, her tecavzden uzaktr. Cemiyetimiz adaleti ve msava-
307

bayrak edinen ciddi, tarafsz Merut bir hkmet ve

milletin menfaatlarn dnen mahrem bir tekilttr. Bylece
siz, deil dmanlarnzn, hatta hkmetin, ecnebilerin bile
hcumlarndan teminat altnda olacaksnz. Bir memleketin
saadet ve geleceini teminat altna getirebilecek kuvvet, btn
vatandalarn bir bayrak altnda toplanmasyla olacaktr. Maziyi
tekrarlayarak dman saydnz insanlarn karde ve dost
olduklarm ve dmanln msebbibi olan hkmetten, istibdat
idaresinden baka bir dmanmzn olmadn kabul etmek
zaman gelmitir. Bundan byle bu byk gaye uruna size
muhalif olanlarla bararak dmanl ortadan kaldracanz
byklnzden beklerim. Bunu bana sz veriyor musunuz?"
 "Evet sz veriyorum. Memleketimin menfaatlar iin her
bir fedakrl yapabilirim. Ben ttihat ve Terakki'nin teminat
altnda barmay, elbirliiyle vatanma almay canmla
bamla kabul ediyorum!" Bu szleriyle uzun zamandr aralan
ak olan staroval Yaar, Griceli Cemal Bey gibi havalinin
tannm, muteber insanlar ile baracan ve onlarla beraber
mntkada bir beraberliin teminine alacana sz verdi.
imdi starova'da eris ile bulumaktan baka bir i
kalmamt. Bu grmeler btn buzlan eritiyor, itilflar bir
tarafa atyor, beraberliin temellerini temin ediyordu. Hsrev,
Yaar, Cemal beyler mntkada birbiriyle atan menfaatlar
yznden cemiyet ikiye taksim etmi, geimsizlikler itimad
kaybetmiti. imdi bunlar ortadan kalkyor, mntkada bir
beraberlik douyordu.
Sra topra geni, ama sarp ormanlk olan Berzite
mntkasn ele geirmeye geliyordu. Bu mntka iin de evvelce
Aziz Efendi ile grmtk. Berziteli Hseyin Efendi'yle
ernova'da yaptmz mlakat muvafakyetle neticelenmi
308

kendisi Allah zerine yemin ederek Cemiyete sadk

kalaca-n bildirdiinden, merasimle iltihak temin edildikten
sonra husus beyanname ve tamim ile donatlarak kendi
mntkasna gnderilmiti. Hsrev ve Salih beyler de lzumlu
almalar yapmak zere starova'ya dndler. unu da
ehemmiyetle belirtmeliyim ki, beklenenin stnde bir gayret
gsterdiler. Hsrev Bey Grce mntkasnda Melmepan Bekta
Tekkesi babalarndan eyh Hseyin Baba ile grme yaparak
mntkada almalar iin lzumlu bir istikamet temin etmiti.
Baba, Cemiyeti ve gayesini mukaddes bilmi ve byklne
inand bu istikametten ayrlmamalarn ve kendi mritlerine
gerekirse bu uurda kanlarn akttrabilecei-ni sylemiti. Bu
Bekta babasnn havalide ve btn Toskallar arasnda bir
byk tesiri vard. Ayrca eris'i himaye eden ve ona yardm
eden de oydu. te ben, Hsrev Bey zerinde durmamn neden
doru olduunu bylece ispatlam oluyordum. Bana bunlar
Hsrev Bey'i ele geirmem temin ediyordu. Hseyin Baba,
eris ile bir an evvel birleip anlamamz yolunu bize aacakt.
Her biri muvafakyetle neticelenen bu grmeleri
hazrlayan, muteber insanlar, onlarn hayatlarn, mazilerini,
mntkadaki tesirlerini renip bana bildiren emoval Hseyin
Aa, zeki, kurnaz, dnya grm akll bir adam olduundan bu
grmeler hakknda kendisiyle konumay faydal bularak
Hseyin Aa'ya dedim ki:
"Byk yardmnz ve almanzla koca Toska
mntkasn aykrlklar ve atmalardan kurtardk. Bir
anlamama sarma dola olmann teminat, her taraf sard.
Berzite'de kimsede birbirinden korku kalmad. Hele Hsrev,
Yaar ve Cemal beylerin barmalar bu istikametten ok
mhimdi. Yaptklarnzla yeterince iftihar edebilirsiniz."

"Aman efendim, ben ok pheliyim. Bizim halkn

huyunu ok iyi bilirim. Hadiselerin tesirine abuk kaplr, onlar
bu kuvveti, bu almay memleketlerinde grmedike buradaki
olanlar abuk unuturlar. Herhalde starova'ya girmek, biraz
orada kendini gsterip almak lzmdr' dedi.
Bu grmelerle alrken gece de olmutu. Bir saat
sonra hareket etmek iin akam yemeini yedik. Kyn dnda
toplandktan sonra kylye teekkr iin birka sz syleyip
veda ettik. Ayrl pek samim olmutu. Birliin iinde
bulunanlar harbe giden evlatlarym gibi byk bir znt
iinde hkra hkra alyorlard...
Hseyin Aa'nn syledikleri ne kadar doru ve
yerindeydi. 15-16 Temmuz sabah starova'daydk. Evvelce
gnderdiim vazifelilerle ne iin geldiimiz anlatlmt. Yolda
gelirken starovallardan Hsn, Muharrem, Ethem, brahim
beyler bizi kabul etmek veya etmemek fikirlerinden hangisini
tadklar belli olmayan bir acelelikle beni yolda karladlar.
Beyleri bir kenara ektim, ne demek istediklerini renmek
istiyordum:
"Beyler, buraya kadar geliiniz beni phelendirdi,
arzunuz starova'ya girmememiz mi? Bunda bir ktlk m
gryorsunuz? Yoksa geliimizden sevinerek bizi kucaklayarak
karlamak iin mi?"
"Af ediniz, starova'da sizi grmekle sevin duyacaz,
gururlanacaz. Biz sizi kucaklamak ve karlamakta halka
klavuzluk etmeyi dndk. Ancak sizi bir hakikatten ma-
lmattar etmeyi vazife sayyoruz. Yolunuzun zerindeki Le-
ine kynn grlp biraz intizama ihtiyac vardr.
Zorbalardan tahsildar Osman Efendi bu ky birbirine
drmtr. Cemiyet hakknda kt kt rivayetlerle halk
phelen-dirmitir. Onun iin bu geceyi Leine'de geirmek
daha iyi
 310

olacaktr kanaatindeyiz. Fakat nasl isterseniz yle

yapnz, emir sizindir. Bize sorarsanz Hsn Bey'in de sizinle
beraber olmasnda fayda vardr/'
"Biz gayemizi anlatmak, beraberlii temin etmek iin
yola ktk. Buna lzum varsa pln deitirir burada kalrz."
Bylece karar deitirmi, Istarova'ya yarn ulalmasnda sz
birlii etmitik. Birliimle Leine'ye varnca muhtar vastasyla
kyn ileri gelenleri, zorbal ile halk birbirine dren,
Cemiyeti kt gsteren tahsildar Osman' getirtmek istedik. Bu
cahil herifle kardeleri geliimizi duyduklarndan
saklanmlard. Halk da bu bakmdan tedirgindi. ki saat kadar
cami evresinde bekledikten sonra kyn yans gelebildi.
Bunlara Cemiyet ve gayeleri mevzuunda umum bir malmat
verdim. Birlemenin faydasn anlatarak ayn gayede
yrmeyenlerin halka ne gibi ktlkleri olabileceini syledim.
Bosna'dan, Bulgaristan'dan, Girit'ten, Tesalya'dan ve buna gre
binlerce kanl hadiseleri saydm dktm. Hr bir devlette, bir
idarede menfaatlar uruna devleti ele geiren istibdat idaresinin
misallerini verdim. Bin dereden, krk bin tepeden sz ederek
onlar aydnlatmaya, doru yola ulatrmaya altm.
Husus olarak Reval'de Rus ar ile ngiliz Kralnn
anlamas neticesi ortaya kacak hadiselerin kt neticelerini
anlatarak beraberlik ve btnlkle yapacamz ileri anlatarak
ttihat ve Terakki'ye iltihak etmelerini istedim. Kimse gelip
imdiye kadar onlar ikaz etmemiti. Ask suratl olanlar imdi
glmseyerek bize bir ainalk duyuyorlard. Bizi anlamaya
balayan halk birliim iin konak hazrlna koutular. Kyn
hepsini ve asl ktl yaratan toplayamam olduumuzdan
rahat deildim. Geceyi uyku uyumadan rahatsz geirdik.
311

Ertesi gn Osman Efendi ile kardelerini arattm.

Adamlar bir trl ortaya kmyorlard. Kyde olmadklar
syleniyordu. Ktlkleri ortada olduu iin grnmemekle
kurtulacaklarm sanyorlard. Bundan byle Osman Efendi'yi
ciddi bir ekilde arayp ortaya karmak, kyly bu zorbann
elinden kurtarmak zaman gelmiti. Karar verdim, mahallesini
kuattrdm, evini arattm, kendisinden, kardelerinden kimseyi
bulamaynca hay vanlarna el attm, kolarm kestirdim, askere
dattm. Daha da ileriye gideceimi renen kardei az sonra
ka geldi. Af dileyerek balanmalarn istedi. Sabah olmu,
halk da camide toplanmt. Bir gecelik dnme ve grmeden
sonra camide toplananlar Cemiyetin gayelerini kabul etmiler,
yaplan merasimle kadroya alnmlard. Osman Efendi'nin
kardei de bize iltihak ediyordu. Osman Efendi ise starova'da
imi. Mntkada bu zamana kadar Cemiyet hakknda yersiz
fikirler ortaya atlm olduu iin phelenmiler, memlekete bir
ktlk gelmesinden korktuklar iin uzak kalmlar. Kendi
fikirlerinin yanl olduunu rendiler. Biz de kesilen kolarn
oradaki fiyatlar zerinden karlm dedik. Burada da halka,
vergilerine mukabil gstermek zere bize yaptklar masrafn
karl olarak birer senet verdik. Ayrca da Manastr'a Res-
ne'ye gndermek zere aadaki mektuplar yazdm:
starova Kaymakamlna
Aziz vatandam,
Vatanmzn urad felaketlere son vermek zere ttihat
ve Terakki'nin emirleri mucibince iki yz fedaden meydana
gelen birliimle Resne, Ohri, Debre, Elbasan havalisini taradm.
Bu defa da kazanza geldim. Grce'ye bal kyleri de gzden
geirdim. Btn Mslmanlar hatta Hristiyanlar bi-
312

le gayemizde yardma olacaklarna Allah zerine yemin

ettiler. Kazanzn btn halk, din ve milliyet fark olmadan
sizden memnundurlar. Allah da sizden raz olsun. Adaletinize
teekkr olunur. Yalnz bir eye zldk, yz ky olan kazada
mektep denilecek bir bina bulunmamaktadr. Milletimizin
ektii, devletimizin urad btn ktlkler bundan deil
midir? Hizmetin en by maarifin yaylmasna, medeniyet
nn memleketi kaplamasna yarayacak olan mekteplerin
almasdr. Bu istikametten de yardmnz beklerim. Lenieli
tahsildar Osman halka kendi menfaatlar urunda birok ktlk
yapm olduundan hemen iten el ektirilmesini beklerim.
Manastr valisiyle umum mfettie verilecek telgrafn hemen
ektirilmesine dakika kaybetmeden yardm edilmesini
hatrlatrm.
Kolaas Niyazi

Resne Nahiye Mdrne

 Hamiyetsiz dzenci herif!
4
Beni ortadan kaldrmay temin edeceini vali paaya
bildirdiin, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan bana yazld.
Benim ortadan kaldrlmam yznden mutasarrf deil, vali bile
olsan, memuriyetinin devam ve hayatn, tehlikede bulunan
vatann selmetine bal olduunu unutma. Alem ne olursa
olsun ben geleceimi temin edeyim diyerek rtbelere, servete,
devlete ulam olan mel'un insanlarn ne vaziyete dtn
grdm. Bir ibret aynas olan tarihi okumadn m? Dnyada
iyilikten baka yaayacak bir ey yoktur. Allah seni doru yola
ulatrsn.
Kolaas Resneli
Niyazi
313

Manastr Valiliine
Resne Mdrne verdiiniz veya onun tarafndan
zerine alnan hizmetin ne kadar ad bir hareket olduunu
vicdannzdan sual ediniz. Ben ve arkadalarm millet ve
vatanmz uruna canmz verecek insanlardan olduumuz
hlde bugne kadar en ad ekya ve katiller iin reva
grlmeyen bir hileye ba vurularak hakkmzda imha edilme
karan vermisiniz. Devletin eref ve haysiyetine yakmayan
byle bir ktln, sizin gibi imdiye kadar bu ekilde bir
hareketi olmayan valinin ba vuracan tahmin etmiyorum. Bu
gibi iler umumiyetle yukardan emredilmi olmas uzak bir
ihtimal olmadna gre, imdilik ihtiyatla kabul etmekteyim.
Cemiyet tarafndan tebli edilen bu haberin doruluu
hlinde sizin de istibdat idaresinin bir kolu olarak tannmanz,
hakknzda o mel'un insanlar gibi muameleyle karlamanz
alen olarak tebli edilir. Zamann kritik vaziyeti ile mtenasip
olarak bulunduunuz mesuliyeti millet faydasna idare etmek
iin bir an evvel vicdannza mracaat ederek Kanun- Esasiyi
kabul ettirmeye almanz dilerim. Milletin bu gaye urunda
almasn mani olmaya kalkanlarn imha edilmesine gayret
gstererek, birliin teminine ehemmiyet verilmesini rica ederim.
Bu kadar ehemmiyet verdiiniz vcudumun kymeti yoktur. Ben
yz binlerce memleket ocuundan meydana gelen, bu millet
yolunda alan hayrl tekiltn en kymetsizlerinden biriyim.
Bu sebeple ya kurtulu, ya lm.
Kolaas Resneli Niyazi
314

Umum Mfettilie Manastr Valiliine

ttihat ve Terakki tekiltndan aldm emre tab olarak
Resne'den ktm gnden beri Debre, Elbasan, Ohri, staro-va,
Grce mntkalarn dolatm. Btn milleti istibdat idaresinin
muhalifi buldum. Bu mntkadaki aznlklarn hepsi de birliimiz
altnda toplanarak Kanun- Esasiyi temin etmek gayesiyle bize
yardmc olacaklarm Allah adna yemin ederek bildirdiler.
Bugne kadar btn bu hareketlerden birka kere yksek
makamlarnza malmat verdim. Gayemiz her eyden evvel
Kanun- Esasinin meriyete konmasdr. Henz bu istikamette bir
kprdamaya rastlayamadmdan bir an evvel bu gayeye
ulamak zere Yanya mntkasna doru ilerleyeceim. Sebepsiz
yere susuzlarn kanlarnn akmasna yol aacak hareketlere
nihayet verilmesi iin istibdat idaresinin beyni olan Yldz'a
lzumu gibi tebli edilerek hafiyelerle casuslarn geldikleri yere
gnderilmesi istikametine lzm gelen almalarn yaplmasn
beklerim.
Kolaas Resneli Niyazi
Ohri'de aldm emre uyarak Cemiyet tarafndan arzu
edilen mektup ve beyannamelerin suretini aadaki mektuba
ilitirdim:
Manastr ttihat ve Terakki dare Heyetine
Emirlerinizi aldm. Beyannameleriniz son derece
sevinmemi temin ederek daha ok gayret gstermeme yol at.
Btn arkadalarm adna teekkr ederim. Emirlerinizi burada
aldm. Ohri kazasnn vaziyetini daha evvel bildirmitim. Bi-
315

raz ikayette de bulunmutum. Fakat zaman her eyi

abuk deitirdi. Beklenenin stnde deiiklik ve ilerleme
oldu. Radoviteliler af dileyerek yiyecek verdiler.
ikazlarmz karsnda da hepsi Cemiyete iltihak ettiler.
Burada da bir tekilt meydana getirildi. Kazalar arasnda
rabtaya mani olacak ktlk merkezleri kalmad. Etrafta
grmekte olduumuz iyi kabul bizi umumiyetle
sevindirmektedir.
Radoviteliler hakknda dndklerimin tatbikine
lzum kalmad. Oradan starova kasabasna getik. Bu
mntkada Cemiyete iltihak edenler de ekingen davranyorlard.
Pek ok nifak sebepleri karlm, kan davalar, ahs
ekimeler, derebeylik bellar, firar gibi sebepler otuz bin
nfusu birbirinden ayrm. lk defa kan davas gdenleri
bartrdk. ekien taraflar uzlatrdk. Firarileri, ktlk
edenleri toparladk. Kendilerini ikaz etmemiz karsnda byk
bir arzuyla bize sarldlar ve tekiltmza iltihak ettiler.
Arnavut Cemiyetinin en mhim azalaryla burada
grtk, anlatk. eris de bize iltihak ettiler. Evvelce
bildirdiim gibi kendisine Ohri'den yazdm mektup iyi tesir
yapm, bugnlerde gelmesini bu mntkada bekleyeceim.
Fakat dayand yer olan starova, Grce kazasnn ttihat ve
Terakki'ye iltihak temin edildii iin bana bir baka emrinizde
bugnlerde Manastr yaknnda bulunmaklm arzu edildii iin
o mntkaya gideceim. eris'le ilerde greceiz. Siz de bize
iltihak etmesini arzu ettiimiz iki mhim ahs yola karnz.
Arzu edilen mntkaya hangi gn gelmem ica-bediyorsa tebli
ediniz. imdiye kadar nerettiim beyannameler ve devlet
makamna ektiim telgraflarla, kylerde braktm senetlerin
birer suretlerini ilve olarak arzediyo-rum.
Benimle beraber bulunan zabit ve mhim ahslarn adla-
316

n aada yazyorum:
Seksen sekizinci alay nc taburdan Mlzm evvel
Osman, Yusuf, Ziya beyler.
On sekizinci alay nc taburdan Mersinbey Han'nda
bize sonradan iltihak eden Mlzm evki, Belediye Reisi Hoca
Cemal, polis komiseri Tahir, vergi memuru emsi, tahsildar
Abdullah, Jandarma Baavuu kr, Karahan muallimi mer,
Bilaerkova muallimi Ragp beyler.
Yanmzda fotorafmz yoktu. lk frsatta gnderme
imknn arayacaz. imdiye kadar daha baka eteler kt m
ve kimlerin kumandasndadr? Harice ve dahile ait mhim
haberlerle gazetelerin muntazam olarak sevkedilmesini rica
ederim. Vali ile Resne nahiye mdrne de lzum grld
gibi birer tehdit mektubu yazarak bugn gnderdim. Mu-
vakyetinizin duacsym.
Kolaas Resneli Niyazi
Ben Cemiyete bu mektubu yazarken starova'daki
Cemiyet vastasyla u emri aldm:
Muhterem kardeim!
Yapmakta olduunuz bu byk ie hepimiz teekkr
etmekteyiz. Fakat hareketinizin dahilde ve harite brakt
tesirleri sizin oradan iitebilmeniz mmkn olmadndan biz u
malmatlar arzediyoruz:
Hristiyanlarn haklarna el uzatmamak, aksine
beraberlie davet etmek suretiyle aradaki ayrlklar gidermeye
allmas ecnebiler zerinde ok iyi tesir yapmtr. ler bu
istikamette giderse hibir zaman ecnebi devletlerin mdahele-
sine meydan verilmeyecek, belki onlar tarafndan da ok iyi
alanacaktr. te bundan sonra muhite daha iyi davranla-
317

rak kalplerinin kazanlmas lzumu daha byk

ehemmiyet kazanmaktadr. Kylere gnderdiiniz
beyannamelerin altnda iki yz anarist diye imza atmsnz.
Anaristlerin millet yolunda bir almaya karr insanlar
olmadn bildiiniz iin byle bir imza etmeyeceiniz bizce
kabul edilmitir. Bunu Bulgarca yazan kimsenin kusuru neticesi
yazlm olduunu kabul mecburiyetinde kaldk. Bundan sonra
yazacanz beyanname ile mukaddes tekiltmzn gayesinin
din ve milliyet fark nazar itibara alnmadan btn
vatandalarn msavat ve hrriyetini temin etmek gayesinde
olduunu belirten bir ekilde imza atmanzla etrafa ve aznla
iyi dav-ranlmas ve beraberlik yolunda allmas mevzuuna da
kymet verilmesini rica ederiz. Ayrca Toskalara da bu
bakmdan tekilta iltihaklar iin almanz bekler, btn
milletimizin selmet ve alklarnn kabul ricasn azederiz,
fedakr kardeimiz.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr Merkezi
Bu mektuba da u cevab vererek Manastr'a gnderdim:
Muhterem efendilerim!
 14 Temmuz 1908 tarihli emirlerinizi aldm. Talimat ve
beyanlarnz noksansz olarak tatbik edilmektedir. Hristiyanlar
bize kar byk alka gstermektedirler. Szlerimizle
hareketimizin mtenasipliinden dolay iyi niyetimize kat'yetle
itimat etmektedirler. Anarist imzasna gelince, bu kat'yetle
yanltr. ki yz vatan fedasi, Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti namna imzam vardr. Bu da tebli ettiiniz gibi Bul-
318

garcaya tercme eden Daskal'n yapt hatadr.

starova'da muvafakyet tahminimizin stndedir. Yz ky
halknn bundan sonraki almasn, beraberliini temin edecek
bir anlama yolu buldum. Hrmetlerimin kabuln arzederim.
Resneli
Kolaas
Niyazi
Lenie ky halk arasnda da ttihat ve Terakki
tekiltna iltihak merasimi yaplp idare heyeti tekil edildikten
sonra Mlazm Osman da yanndakilerle beraber geldi. Bize
sevinebileceimiz birok malmat da getirmiti. Gezdii
kylerde kudretini gstererek buralarda da halkn Cemiyete
destek olduunu tebli etti. Bizi yakalamak zere gnderilen
askerin takip edilmek zere baka istikametlere gittiini,
starova'da askerin ldrldn anlatt. Her iki grup birleince
tekrar yola koyulduk. Biraz sonra Zirvaska'ya vardk. Burada
btn mntka kyleri halk toplanmt. Dualar okuyarak kye
giren birliimizi, kyller scak bir ekilde karladlar.
Konumadan sonra camiye gittik. Burada grerek hepsini
Cemiyet iin almaya davet ettim. Bize iltihak ii
tamamlannca tekrar yola ktk. Bir saat sonra da Virdoa
kynde ayn ekilde scak bir alka ile karlatk. Bu kye de
yalandaki kylerin insanlar toplanmt. Herkes birbiriyle yar
edercesine yanmza gelmeye, elimizi skmaya can atyordu.
Hele starova'ya gideceimiz rivayeti onlarn sevgi ve itimadn
iki kata karyordu. Zavall kyller derebeylerinin menfaatlar
iin birbiriyle atmas karsnda ezilmi, miskin bir vaziyette
kalmlard. Burada toplanan binlerce vatanperver Kanun-
Esasiyi meriyete koymak, Millet Meclisini amaktan baka bir
gayesi olmayan ttihat ve Terakki'ye,
319
 Kur'an'a el basp gz ya dkerek yemin ettiler. Btn
Mslmanlar ve aznlk, din ve milliyet fark gzetmeksizin
vatandalarla elele vererek kardee yaamak lzumunda
birletiler.
Din ve insanlk hisleri ile dolu olan bu ky halknn
istibdat idaresinin adamlarnn hareketi ile kandrlmas kolayd.
Kanun- Esasinin Mslmanlk aleyhinde birtakm hkmleri
tad ba sarkl ve az kalabalk birka insann ortaya
atmas fena bir netice meydana getirebilirdi. O sebeple Kanun-
Esasi ve gayesi hakknda kendilerini uzun uzun aydnlattk.
Akama kadar bu istikamette konumalar yaptk, konferanslar
verdik. yi niyet ve iyi ahlk sahibi olan bu insanlar, hakik
vaziyeti idrak etmekte mkilt ekmediler. Bylece hepsini
kendi tarafmza kazandktan sonra staro-va'ya ulamtk.
Burada da bata ileri gelenler olmak zere btn kyl yediden
yetmie bizi karlamaya kmlard. Su, sigara, kahve tuttuktan
sonra biraz istirahat edip dualar ederek camiye gittik. Burada da
kyly ikaz etmek gayesiyle memleketin maruz kald tehlike,
ngiliz Kralyla Rus arnn Reval'deki mlakatlar, Cemiyetin
gayesi hakknda geni malmat verdim. Byk bir alkayla
dinleyen kyller kalben bize katldlar. Hepsi de yolumuzda
olduklarn bildiklerinden byk bir merasimle Cemiyet tekilt
iine alndlar. Tekiltn idaresi iin seim yapld. Herkes
vatann kurtuluu iin oy vermek hrriyeti kazanmt. Uzun
konumalarn neticesi aralarndaki krgnlk ve dargnlklar
yaplan yemin etme ile ortadan kalkmt. dare heyeti
seildikten sonra istirahat etmek zere birliimdekileri de asker
konaklara yerletirdim.
16-17 Temmuz gecesini kaldklar yerlerde geiren
askerim ilk defa evlerindeymi gibi rahat uyumular, gzel ye-
320

mekler yemiler, kahve ve sigaralar imiler, rt ve

yatak yz grmlerdi. Biz zabitler ileri gelenlerle gece
yarlarna kadar grerek vaziyet mnakaas ve
kymetlendirmesi yapmtk. Dier kylerde olduu gibi burada
da mektebin yokluu camilerin ykk dkkl kalbimizi
szlatt.
Kendilerine bu vaziyet karsnda neler yapmamz, halka
nasl faydal olabileceimizi, gelecek ocuklarmza nasl bir
vatan brakmamz lzm geldiini uzun uzun anlattm. Ayrca
btn yapamadklarmzn sebebinin de istibdat idaresinden
baka bir ey olmadn, istibdat idarelerinin dnyay bilip
gren ve anlayan insanlardan tedirgin olduklarm kafalarna
sokmaya altm. Birok yerde mektep gibi halk iin lzumlu
olan eylerin daha ok halkn yaptm belirterek aralarnda bir
cemiyet yapp para toplamak suretiyle bunu yapmalarnn
mmkn olduunu belirterek kendi etem adna ilk olarak iki
lira verdim. Btn uradmz mntkalarda, kylerin
birbirinden farkl olmayan vaziyetleri kalbimi szlatyordu.
Btn getiim yerlerde de halkn elbirliiyle mekteplerini
yapmalar, camilerini tamir etmeleri, bunlar idame iin
aralarmda paralar temin etmeleri, Ky htiyar Heyetlerine
nasihat ettim.
Gece saat 23'e doru idi ki kaza merkezi olan Pogra-
di'ten byk bir tel ve heyecanla Hsrev Bey yanma
gelmiti:
"Size ok mhim bir ey sylemeye geldim!" diyordu.
Ben:
"Buyurun." deyince heyecanla:
"Sizi yalnz olarak bir yere gtreceim, herhalde
gelirsiniz'
Baba dostu olan bu ihtiyara, tekiltmz kabul ederek
ttihat ve Terakki iinde bulunmay kabul ettikten sonra, hayr
321

diyemezdim. Hkmetin bir oyunu olarak bu adam para

ile kandrlm olabilirdi. Altnn, parann insan ahlk zerinde
tesirini ok iyi biliyordum. Bir an gzmn nnden birok
tablo geiverdi. Ben kendi canmdan ok, altm davann
yarda kalmasna zlen bir insandm. Hi renk vermeden bu
arzuyu yle karladm:
"Hay, hay! Arkadalara malmat vereyim, arzu ettiiniz
yere yalnzca gidebiliriz7 dedim. Arkadalarm benim yalnz
gidiime raz olmadlar. Gitmemem iin ok mukavemet ettiler.
Ben Hsrev Bey'in yarmda yryerek, tfeime dayanp
kabilecek her tehlikeye kar mukavemet edebilecek bir
adamdm. imden de gelen bir ses, bana bu adama itimat
etmeyi fsldar gibiydi. Hsrev Bey'in yaradl, karakterin-deki
itimad, byle kklklere dmekten ok uzak olan merte
hli, bende bu itimad salyordu. Dnmeden:
"Buyurun haydi gidelim' dedim.
Sa elimle tfeimi ate etmeye hazr bir vaziyette
tutuyordum. Sol elimi bir demir mengene gibi skan sa eliyle
tutarak, beni koturmaya balad zaman titredim. Dorusu sa
elimde emniyet tetii alm olan tfei kullanamayacak bir
vaziyete gelmitim. O, sa elimde bir sopa gibi vazifesini
yapamaz bir vaziyete gelmiti. Hsrev Bey ise yzndeki
glmsemesiyle beni de srklyordu. Byk bir heyecan
iinde itirak ettiim bu kouyu, ekinleri ineyerek kye yirmi
dakika uzakta olan bir msr tarlasna kadar srdrdk. Orada
starova Kaymakam Zht Bey ile Hsrev Bey'in olu,
kardeim kadar sevdiim Haydar Bey bizi bekliyorlard. Ben bu
tabloyu grr grmez byk bir sevinle kendilerine sarlarak
geni bir nefes almtm. Mlkiyeden mezun olan Kaymakam
Zht Bey, mnevver, drst, memleketini seven bir genti.
starova kazas halk tarafmzdan
322

aydnlanmadan nce ttihat ve Terakki tekilt ve

etemiz hakknda iyi dnmyordu. Halkn ve mntkadaki
beylerin ard aras kesilmeyen mracaatlarndan dolay Avc
Taburu Kumandam Remzi Bey'e vaziyeti ikyet etmiti. Leni-
e'den benim gnderdiim mektup ile ona ilve Umum
Mfettie yazlan telgrafn ihtiva ettii mana, kendisini ok
zm, hatta korkutmutu. Hareketimizdeki samimiyet
karsnda mntka beylerinin ve kyllerinin kanaatlerini
deitirdiini grm bulunuyordu. Bu bakmdan bizimle
grerek kendi vaziyetini izah etmek istemi, af edilmesini
dilemiti.
Aslnda Istarova'da, Lenieli Osman Efendi ile birleen
bir azann herkese emsal olmak zere hkmet kapsnda idam
edileceini yazmtm. Bu vaziyet kaymakam tellandrm
olmal ki grerek kendisini afettirmek iin buralara koup
gelmi. Ve kimseye grnmeden benimle yalnz grmek
istemiti.
Heyecan iinde olan gen kaymakam diyordu ki:
"Niyazi Bey! Hakikaten memleket bakmndan byk bir
gaye tayan hizmetiniz alklanmaya deer. Bu sizin davanz
hakikate vardran bir kahraman olduunuzu gstermektedir.
Bal olduunuz Cemiyetin hareketinizle memlekette byk
hizmetler de bulunacan ispat ettiniz. Doksan bei Mslman
olmak zere yz kyden mteekkil, otuz bin nfusu barndran
starova kazasnda adalet ve msavat, istikrar temin ettiniz.
Vatanm adna size kran ve hrmetlerimi arzetmeye geldim.
Allah ahitimdir. Anamdan ok sevdiim zavall memleketimin
kurtuluu ve aydn yarnlara kavumas iin btn emirlerinizi
yapmaya hazrm" dedi. Heyecanlanmtm:
"Sizin gibi drst gen bir kaymakamla karlap tan-
323

maktan dolay kendimi mesut sayarm, inallah pek ksa

zaman iinde btn vatan sizin gibi drst, malmatl,
mnevver insanlarn elinde olacaktr..'
Tanmamz bitmiti, daha fazla kalamazd da,
birbirimizin zerinde brakt scak hisler ierisinde ayrldk.
Ben yerime dndm, arkadalarm, heyecanla gelmemi
bekliyorlard. Biraz ihtiyatsz gibi grlen hareketimden dolay
da bana kzm gibiydiler. Belki de haklydlar. Fakat vaziyet ve
benim eskiden tandm Hsrev Bey'in kt bir oyuna
gelmeyecei ve teebbse de cesaret edemeyeceini biliyordum.
Byle yapm olsa bile bu kendisine ve evresine ok pahalya
mal olabilirdi. Btn bunlar arkadalarma anlatarak onlar ikna
ettikten sonra yatama girebildim. Fakat kafam hl edilmesini
bekleyen birok problemlerle doluydu. Yarn yapacaklarm
hakknda dne dne uyuya kalmm.
17 Temmuz sabah erkenden kyn sokaklar, cami
meydan dier kylerden gelenlerle dolmu, tamt. Beni
grmek ve dinlemek istiyorlard. Karlatm manzara
yolumuza ulamadaki emareler dolaysyla bana gurur
veriyordu. Yksek bir yere karak kendilerine birliim ile bu
mntkada neden dolatm, bal olduumuz Cemiyetin
gayesini, dahil ve haric dmanlarn gayeleriyle buna yol aan
istibdat idaresinin vaziyetini uzun uzun anlatarak msavat, a-
dalet ve hrriyeti gaye edinen bir Merut idarenin kurulmasn,
milletvekillerinin seilerek rafa kaldrlan Kanun- Esasinin
meriyete konmasn arzu ettiimizi anlattm. Szlerimin nelere
dayandn onlarn anlayabilecei bir dille sylediimden
hepsinin yzlerinde anladklarnn ve mnasip bulduklarnn
emarelerini okuyordum. Gnlden katllarn bildirdiklerini
renince de bunlarn hepsini Cemiyet tekilt iine alan byk
bir merasim tertip ettik. Bir taraftan
324

da silh ile beraber bize iltica eden firarleri afederek

yanma alyordum. Mntkada geimsizliklerin at
dmanlklar, dargnlklar kaldrarak birbirlerine di bileyenler
imdi sarma dola dost oluyorlard. Akama kadar sren bu
merasim beni ok yormutu. Otuz bin insan olan bir kazann
intizam-n temin etmek iin teebbs ettiim bu yorgunluun
bir de manev zevki vard ki btn yorgunluu yok edebiliyordu.
Resne, Prespe, Ohri mntkalar gibi Debre ve Malisesi ve
Arnavutluk'a byk ehemmiyet veren ve o taraf tutan sta-rova
kazas, bylece kazanlm ve Cemiyetin otoritesi bu mntkada
temin edildikten sonra eris'i beklemeye, staro-va'da
dolamaya hi de lzum yoktu. Bugne kadar ormanlk, dalk
bir arazide dolaarak otuz bin Mslman Arna-vut'un barnd
starova kazasnn bence husus bir ehemmiyeti vard. Kigalk,
Rumluk, Trklk, Bulgarlk, Toskalk arasnda skp kalm
olan bu kavgac insanlar ok da zeki ve merhametli olmakla
beraber etraflarndaki komularna gre ok geri kalmlard.
stibdat idaresinin muhafazakr ve imha edici eli burada fazla
tesirini gstermiti. Koca kazada yzlerce kyn hibirinde
mektep yoktu. Mektep diye gsterilen birka harap bina,
oturulamayacak kadar kt bir vaziyetteydi. Uzaktan beyaz
gvdeleriyle insan ruhuna ferahlk vermesi gereken camiler,
harap, minareler ykk bir ekildeydi. Mektep olmayan yerlerde
evredekilerin mill ve fikr eitimde mhim vazifesi olmas
lzm gelen camiler de kendi balarna braklm, bakmsz ve
periand. Zulm her yerde kendini gstermi, eserlerini ortaya
koymutu. Dalarda, ormanlarda sz sahibi olan ekya
himayesiz braklan halka her istediini yaptrabiliyordu. Bu
korku altnda da halk, bir ordunun ileri karakollar, nbetileri
gibi silhlanarak gez-mek mecburiyetinde kalmt. Cemiyet
iinde insan, kendi

325

hakkn kendi mdafaa ediyor, camiye, tarlaya, pazara

silahyla gidiyordu.
 Akam yemeini gne batmadan bir saat nce yiyerek
17 Temmuzda yola ktk. Buradi'ten gelen idare heyetiyle
grtkten sonra bundan byle Istarova'da dolamaya, eris
ile beraberlik tesis etmek iin kalmay uzatmaya lzum olmad
kararn vermitik. ttihat ve Terakki Manastr merkezinden
aldm emirde bugnlerde iki mhim ahsiyetin Krani
merkezi vastasyla bana iltihak edecei tebli edilmi
olduundan o istikamete doru gitmek mecburiye-tindeydim.

Mabeyn Baktibi Tahsin Paa

326
 MANASTIR VALSNN SADRAZAMA
TELGRAFI
Bugnlerde Manastrdan vaziyetle alkadar birok
malmat almtm. Manastr valisinin stanbul'da sadrazama
ektii 18 Temmuz 1908 tarihli telde umum vaziyeti yle
mtalaa ettiini renmitik. Vali telinde cevap olarak yle
yazyordu:
"18 Temmuz 1908'de Niyazi Bey ve adamlarnn takip
edilerek ele geirilmesi emredilmekte ise de, mevcudiyeti,
yapt iddet hareketleriyle malm olan ttihat ve Terakki
Cemiyetinin taraftarlar yalnz ondan ibaret deildir. Birok defa
gnderilen yazlarmzda arzettiimiz gibi btn zabitler
kendisiyle beraber olduu, halkn da onlarla fikir beraberliinde
bulunduklar anlalmtr. Dn mntka kumandan Osman
Paa'ya yaplan tecavz ile de mtalaamzn doru olduu
ortadadr. Bu bakmdan kendisini takip etmek yle dursun
herhangi bir tetkikat zerine almaya da kimse cesaret
edememektedir. kr Paa'nn reisliinde teekkl eden
komisyon azalan gizlice yaplan tehditler zerine iten el
ekmek mecburiyetinde kalmlardr. Ohri'den kyllere
nasihatta bulunmak zere karlan heyete dolamalar srasnda
imha edilecekleri Cemiyet tarafndan tebli edilmesi -zerine,
dnmek mecburiyetinde kaldklar kazadan bildirilmitir. Ben de
bata olduum hlde vazifelilerin hepsinin hayattan tehlikededir.
Tetkikatta ileri gitmek isteyenler lmle korkutulduu gibi
Cemiyetin bunu yapmak kuvvetinde de olduu ortadadr. Osman
Paa'y yaralayan zabit, padiah-

327

mzn emirlerini renmek iin toplanan askerin iinden

kp herkesin gz nnde el silh atmken, kendisi kimse
tarafndan yakalanmamtr. Yapann ortaya karlmas iin
tesis edilen komisyon azalar yukarda arzettiim gibi,
korkutulduundan polis ve adliye memurlar skitrlacak olursa
hayatlarn korumak iin vazifeden ayrlmak mecburiyetinde
kalacaklarm bildiriyorlar. Ben drt asrdan beri soy-cak
devletin ekmei ile bym, ona ballardan olduum gibi
kendim de krk senedir deiik devlet vazifelerinde bulundum.
Byle kark bir zamanda vazifeden ayrlmay kadir bilmezlik
sayarak btn ailemle beraber bu tehlikelere gs gererek
vazifeye devama ve zabitler ve onlara iltihak edenleri bu iten
dndrmeye almakla beraber hakikati de btn aleniyetiyle
arzetmeyi bir vicdan vazifesi addetmekteyim.
Cemiyetin tuttuu istikamet erler tarafndan da kabul
edilmi olduundan takibe teebbs bile askerin Cemiyete kar
silh kullanmayaca Resne'ye gnderilen alt taburun orada
durup kalmasndan ve kumandanlarnn bir ey
yapamadklarndan anlalmaktadr. emsi Paa'nn kendisini
mdafaa iin getirdii Arnavutlarla hadise mahalinde bulunan
asker ve jandarmalarn ate eden zabiti sanki takip iin
silhlarm ona deil, havaya atm olmalar da bunun ispatdr.
Mahrem olarak malmat alndna gre buraya gnderilmesi
arzu edilen Anadolu'dan gelecek tmen birliklerinin de ayn
hareketi yapacaklar tahmin edilmektedir. Bu vaziyet yalnz
buras iin deildir. Malmat aldmza gre Selanik ve skp
vilyetleri de ayn hareketlerin iindedir. Buna gre iin
ehemmiyeti ve nazar itibara alnarak daha baka istikametlere
srayp genilemekte olan ttihat ve Terakki'nin arzular
devlete dikkate alnarak baka mel'un hllerin k-
328

masna meydan braklmamak zere zaman gemi olan

nasihat etme ve mecbur brakmadan ok, vaziyete mnasip
tertibatn acele alnmas lzumu ballklarmzla beraber arzo-
lunur.
Manastr Valisi Hfz
Bu kasabaya yol diye gelip gitmenin yapt patikalardan
baka bir emare yok. Hkmetin en kk bir eserine bile
tesadf etmiyorsunuz. Kyl cann her dakika byk
tehlikelerle kar karya grmekte, maietini zor temin
edebilmektedir. Hkmete verecei vergiyi diinden arttrp
etinden kopararak ifa etmekte kusur etmeyen bu fedakr
insanlar, bu ballklarn hilfete ve saltanata din hisleri
dolaysyla yapmaktadrlar. Burada slm hisler, vatan
hislerden evvel gelmektedir. Sosyal bnyeleri bu derece kark
olan staroval-larn hak, adalet gibi yksek vasflarla dolu
olmas hayret edilecek bir eydi. Kendilerine kaymakam nasl
bulduklarn sual ettim, hepsi de, drstln, iyiliini ve
almalarn medhederek otuz seneden beri byle bir memura
tesadf etmediklerini sylediler. Bu sralarda byle bir drst
kaymakamn starova'da kazann banda bulunmas benim
yapacaklarm kolaylatrp abuklatrma istikametinden byk
yardm olmutu. Bu bakmdan starova'da hkmeti basp ele
geirmeye lzum yoktu. Yalnz Lenieli Osman ile birleen
azay yakalayp, cemaat iin lzm gelen cezay vermek zere
otuz er ayrp, kaza merkezi olan Bograta'ya gnderdim. Btn
aramalara ramen Osman' ele geiremeyen mfreze, sulu
adamlar yakalam, emirlerimi yerine getirerek, cehalet ve
kusurlarn itiraf eden bu adam afederek brakmlard.

17 Temmuz 1908 akam st gne batmadan bir saat

evvel starovallardan pek scak uurlaylar arasnda Res-ne'ye
giden yolu takip ediyorduk. saat kadar ilerde saatlerce sren
dik bir yokuu, skala yani merdiven denilen geilmesi mkl
bir patikada yryorduk. Sabaha doru Res-ne ovasna uzanan
dolambal bir inii takip ettiimiz iin karanlk, susuzluk,
ormanlk, talk ile karlamamz, dermanmz kesmi hepimizi
bayltmt. Daha ok gece yrylerini kapal ve kesik arazide
tek bir insann bile mkltla geebilecei bir yolda yapan silh
arkadalarm, bu yry ok iyi anlayabilirler. Zaman zaman
erler birbirinden ayrlp tekrar yaklayorlard. Bu merdivenli
da tepesinde deiik patikalardan kan erlerim, saatlerce
itima edememilerdi. Buluabilenler de dilleri damaklarna
yapm olduundan su aramak iin teye beriye daldlar.
Dan engebeli bir yerinde bir kuyu buldular. Koan koana, iki
yz eratlk bir birlik, bundan byle beer onar kiilik ufak
ksmlara taksim olunmutu. Gideceimiz yeri biliyorlard.
Herkes deiik yoldan oraya doru gidecekti. ok mukavim
sandm ben de bile derman kalmamt. Iskalarm nihayetinde
arkadalarm bekleyip duruyordum. Mntkay iyi bilen erlerin
klavuzluu ile hepsinin Leskofe'ye giden deiik
istikametlerde ilerlemekte olduunun kanaatna vardm. Ben de
yanmdakilerle, on be, yirmi kadar erle inii takip etmeye
baladm. Leskofe'ye vardmda kyn horozlan sabahn
yaklatm bildiriyordu. Kylleri arttm, bizden evvel grup
grup geen birliimin hangi yoldan gittiklerini tella toplanan
kylden, ormanlara sman kadnlardan sordum. Baz gruplarn
Ateova ormanna doru km olduklarn ve dierlerinin ne
tarafa gittiklerini bilmediklerini sylediler. Sabahleyin ormana
snan kyly arttm. Bu vaziyete
330
 dmemizin sebebini anlattm. Su getirdiler, kana kana
itik. Hepsi Hristiyan olan bu ky halk, bizim kimler
olduumu-zu rendikten sonra bize nasl yardm edeceklerini,
kendilerine bir vazife verip vermeyeceimi sual ettiler.
Kendilerine Resne'den alacaklar emre gre hareketlerini
tanzim etmelerini, umumiyetle Mslmanlarla kardelik kurarak
her ne bakmdan bir ikyetleri varsa Resne'deki Cemiyet dare
Heyetine mracaat etmelerini tavsiye ettim. Kyl, Resne'den
Eniye yoluyla Grce'ye doru bir taburun getiini ve bir
takip mfrezesinin mntkada dolatn syledi.
18 Temmuz 1908' de gne etrafa hayat veren klarn
dalara serperek ovalarda prltlar samaktayd. Bundan byle
buralarda duramazdk. Arkadalar toplamak lzm geliyordu.
Ateova balkanna doru yrdk. Bir saat sonra koruluk
arasnda giden yol aalar altna serilmi, on be kadar arkadala
bulutuk. lerledike ufak ufak topluluklar hlinde aalar altna
snm arkadalarla buluuyorduk. Bylece byk ksm
topladktan sonra Ateova iftliine girdik. Orada da birlikten
daha kestirme yolu takip eden yirmi, otuz erin Lahe kyne
doru ovaya indiklerini obanlardan rendik. Byk ksm
Ateova'da topland zaman elli, altm kiilik bir grupta
Taha'ya girmi, Bahri avu'la grmt. Takip ettiimiz
yolun bizi ne vaziyete dreceini bilen Bahri avu, bizim bu
ormanlarda dalarak birbirimizi kaybedeceimizi anlatmakta
mklt ekmedi. Lahelileri aramak iin dalara gnderdi.
Bunlar da birer ikier Leskofe'den ilerleyerek bizi buldular.
stine'den geen taburun Avc Taburu olduunu ve birliin
yabana olduunu anlattlar. Ben Ateoval kyllere dier
yerlerde yaptm gibi gayemizi anlatp, onlar bu yolda
almaya davet edip
331

baardktan sonra Laha'ya doruldum. kindiye doru

Laha'ya girmitik. Btn arkadalar yirmi drt saatten beri
ektikleri mklt birbirine anlatyordu. Vaziyetimizi renen
kyller, bize acyarak gzya dkyorlard. Kyller Res-
ne'den kmzdan beri yaptmz dolama ve alma
plnmz dinleyerek bana sualler soruyorlard. Kendilerini lzm
geldii kadar aydnlatnca ok sevindiler. Hepsi de sevin iinde
evltlarn, kardelerini karlar gibi bizi kucaklayarak
arladlar. Bir aile toplants vaziyetine girmi ve sevin iine
gmlmtk.
18-19 gecesini ky evlerinde konaklayarak geiriyorduk.
Ben ve arkadalarm uzun sren yorgunluun neticesi olan bu
uykuyu bir l gibi sadan sola bile dnmeden geirmitik.
Burada baka kylerde olduu gibi bir tehlikeyle tedirgin
deildik. Onun iin kimseyi nbete, devriyeye karmamtm.
Bizi mdafaa ve gzetleme vazifesini kyn Cemiyete iltihak
etmi olanlar zerlerine almlard. Laha'da evvel braktmz
mfrezeyi deitiren asker de o gn bize iltihak etmi
bulunuyordu. Yorgunluun yaratt bitkinlikle akamdan
tavuklar gibi uyuklamaya balamtm. Sonra da derin bir uyku
neticesi ertesi gn pek mkl uyandm.
19 Temmuz uyandmda kyde byk bir kalabaln
toplanm olduklarn grdm. Hayvanlar, obanlar dalara,
iftiler de tarlalara gitmilerdi. Kyn sokaklar, meydanlar,
cami n yakn kylerden bizi grmeye gelenlerle dolmutu.
Halkn imdiye kadar yaptmz tesir karsnda hissettii bir
alkadan geldii anlalyordu. Kendilerine 3 Temmuzdan beri
Laha'dan balayarak yaptmz faydal teebbsleri uzun uzun
anlatarak vatann bugn karlat tehlikeleri, onlarn
anlayabilecei bir lisnla burada da anlattm. Msavat ve
adaletin insanlar ve cemaatler arasnda tesis
332

edilmesinin bir memleketin kalknmasna en faydal yol

olduunu syledim. Bu bakmdan istibdat idaresinin bize temin
etmedii hrriyetin, geri kalmamzn sebebi olduunu anlatarak
Rumeli'de btn Mslman, Hristiyan, Trk, Arnavut, Bulgar,
Srp, Ulah, Rum din ve milliyet fark gzetmeksizin karde
karde bir beraberlik iinde geinmesinin lzumunu belirterek,
bu istikameti am olan ttihat ve Terakki bayra altnda
toplanmalarnn faydalarm belirttim. Onlar senelerdir byle bir
nasihatin hasretini ekiyorlard. Devlet memuru ne dp de
hibir ekilde, medeniyete eriecek bir istikameti ona
gstermemiti. Bu szlerimin byk tesir yaptm gzlerinden
okuyordum. Bu konumalardan sonra baka kylerden gelenler
Cemiyete iltihak merasiminden sonra byk bir gnl rahatl
iinde yerlerine dnyorlard. Grme, konuma,
anlamalarmz akama kadar srmt. Bu byk topluluun
elbette byk dertleri vard. te biz bunlar hllediyorduk.
 EYP BEYN OHR'YE DAVET
Burada da vazifeyi tamamladktan sonra Gobe
istikametine gitmek zere yol hazrlna giritik. Bugnlerde
Kat-ran'dan bize iltihak edecei evvelce Manastr idare
heyetinden tebli edilen iki mhim ahs almaya gidecektim.
Etrafa saldm habercilerimden bunlarn gelmesinden bir emare
olmad anlalyordu. Dier taraftan da Ohri'nin idare heyeti
habercisi bana Kolaas Eyp Bey'den u mektubu getirmiti:
Resne ete Kumandan Niyazi Bey'e
Kahraman kardeim!
Manastrdan gelen mhim bir malmata gre baz
mevzularn grlmesi iin mektubumu alr almaz hemen
buraya gelmenizi rica ederim. Birliiniz erlerini ehre yakn
itimat edilir bir yerde brakp, yalnzca siz gelirsiniz.
17 Temmuz 1908
lve:
starova'ya dn yazmtk. Bugn rendiimize gre
buralarda olduunuz anlaldndan iin ehemmiyeti dolaysyla
mektubumu almca hemen gelin kardeim.
Kolaas
Eyp
334

Bu ehemmiyetli davet zerine istikamet deitirip geri

dnmek lzm geliyordu. Laha'nn dnda hareket etmek zere
olan ncye "Ohri'ye ileri mar!" emrini verdim, ikindiye doru
Ohri yolunda yrmeye baladk. Gecenin yarsna kadar sren
bu gidi biraz hzl oluyordu. Neden davet edildiimizi
renmek iin hepimizi bir tel ve merak sarmt. Gece yars
Ohri ovasna girdikten sonra erler, er beer Deirmenlik'e
sokuldu. Ben de Resneli Ali Aa'y yanma alarak Ohri'de
kardeim Murtaza Bey'in evine gittim. Aslnda geliimizden
malmat olan kardeim, beni bekliyormu. Davet edilme
sebebini sual ettim. Cemiyetten Kolaas Eyp Bey'le birleerek
iki bin erle acele Manastr zerine yrme-
miz hakknda kat' bir emir gelmi. Vazifemizi belirten bir de
tebli gndermiler. Kendisinden bundan baka bir ey
renememitim. Yarn sabah hemen idare heyetiyle
grecektim. Sabaha kadar kardeimle vaziyeti mnakaa
ettim. stibdat idaresinin faslasz takip edilmesinden
kurtulamayan kk kardeim Tp Fakltesi talebelerinden
Osman Fehmi de buradayd. Zavall ocuk kendisinin ve btn
ailemin istibdat idaresi tarafndan ne eit sktrlp hakaret ve
dmanlklaryla karlatklarn anlatt. Kendisi de bu
sktrma karsnda firar ederek bana iltica etmek
mecburiyetinde kaldn anlatyordu. Btn bu felketlere ben
sebep olmu, ailemin geleceini, memleketimin gelecei ve
onun iin alma bakmndan hi dnmemitim. Kardeim
Osman Fehmi'yi bylece yerinden ve tahsilinden ettikleri gibi,
kz kar-
(*) Manastr merkez kaymakam bacanam smail
Hakk Bey, btn ailemi byk bir insanlk misali gstererek
himayesi altna almt. Kendisi ttihat ve Terakki'ye bal olmak
dolaysyla geceli gndzl takip edildii hlde bundan hi
ylmayarak alt iin kendisine hayatm boyunca
minnettardm.
335

deimin olu Mhendis Mektebi talebelerinden Hakk'y

da bana yaknln renerek hakknda lzm gelen muameleyi
yaplmak zere Asker Mektepler Mfettii smail Paa jurnal
etmi, zavall ocuk bu sebepten kalp hastalna yakalanmt*)
Btn bunlar bana yana yakla anlatyordu. ok mteesir
olmutum. Tesirini mkltla giderebildim. On be yanda bir
ocuktan korkan bu alak hkmet, bir yavrunun hayatna
kymakla ne kazanabilirdi bilmem. Zavall ocuk o tesirlerin
altnda bugn shhati bozulmu olarak hava deiimi yapmak
zere yanma getirmek mecburiyetinde kaldm. Byk bir
zntye kaplm olan kardeimi teselli ederek mitsizlie
kaplmamasn, her eyin yoluna gireceini anlatmak
mecburiyetinde kalmtm.
imdi de emsi Paa'nn yerine gnderilen idare
bakmndan emsi Paa'dan daha tehlikeli olan Osman Paa'nm
hareketine nihayet verecek bir harekete teebbs etmi
bulunuyoruz. Bundan byle mit gneinin parltlar
gzlerimizi aydnlatmaktayd. Muvafakyet gn getike
yaklayor diyerek ocuu teselli ettim. Bu yolda konuarak
sabaha kadar ikimizin de gzlerine uyku girmemiti.
336

OHR'DE 20 TEMMUZ MLAKATI

20 Temmuz 1908 sabah erkenden Kolaas Eyp Bey,
Oh-ri ttihat ve Terakki Cemiyeti dare Heyeti azalaryla beraber
kaldm kardeimin evine geldiler. Cemiyetin Manastr'a
gelmemiz hakkndaki emriyle buna ilve talimat gsterdiler.
Talimatta Ohri'den ve Resne mntkasndan Cemiyete iltihak
etmi olan iki bin kiiyi silhlandrarak bunlardan iki mill tabur
meydana getirerek Eyp Bey'le benim emrimde olarak acele
Manastr zerine yrmemiz tebli ediliyordu. Biz bu emrin
nasl tatbik edileceini grmelerle kararlatrdk. Aslnda
benim ve birliimin ortadan kaldrlmas iin Res-ne'den hareket
ettikten sonra silh altna alnp sonradan ttihat ve Terakki
taraftar olduu bilinerek geri braktrlan Ohri Redif Taburu
erleri henz silhlarm brakmamt. Bu taburu Ohri'de
Deirmenlik mntkasnda toplamak bizim iin byk bir i
deildi. Hemen Ostroga'ya, Brezite'ye, s-tarova'ya da
Cemiyete kaytl olan kahramanlarmzn bir an evvel
silhlanarak gelmeleri iin haber gnderdik. Ayrca kazaya ve
kylerine de haberler ulatrarak emrin yerine getirilmesine
alyorduk.
20-21 Temmuz 1908 gecesi Ohri taburunun Cemiyet
azalarndan mteekkil olan erlerini Deirmenliklerde
toplanmas emrini verdik. Benim birliime iltihak edecek
kylere Katran, Grinari mntkalar toplanma yeri olarak tebli
edildi- 21 Temmuzda Cemiyete dahil btn erler buralarda top-
337

lanacakt. Emirin sessiz ve telsz tatbikine

alyorduk. 20 Temmuzda sabaha kar benim emrimde olan
iki yz er ile Resne ve bu mntkadaki kuvvetleri toplamak zere
Laha'ya doru yrye gemitik. ki saat sonra da
Deirmenliklerde birliin toplanmasn tamamlayan Kolaas
Eyp Bey de taburuyla bizi takip ediyordu. Kolaas Eyp Bey,
kaymakamla verdii beyannameyle hkmeti ve byk
devletleri teebbsnden malmattar olduu gibi, yaptmz
hazrlklardan malmat vermek zere kardeim Osman Fehmi'yi
bir faytonla Manastr'a gitmek zere yola karmt.
 20-21 Temmuz gecesi, yatsdan sonra Istok, Ulah
kulbelerine vardk. Buradan Eyp Bey'e klavuzlar
gnderdikten sonra da kendime yol gstermek iin klavuzlar
aldm. Klavuzlarn nclyle ormana dalarak Laha'ya doru
ilerliyorduk. Karanlk ve sk ormanlk dolaysyla klavuzlar da
yolu armt. Iskala'daki kargaal andran bir intizamszlk
iinde deliler gibi sabaha kadar birbirimizi arayarak tarifsiz
mkltlarla kar karya kalmtk. Btn gece orman iinde
gideceimiz yerin etrafnda dolap durduktan sonra sabahn ilk
klaryla Laha'ya giriyorduk.
21 Temmuz sal gn Resne'den, civar kylerinden erler,
er beer alan akn gelmeye balamlard. Resne, Laha ve
dier kyller bize ekmek peynir gibi bol yiyecek getiriyorlard.
Bylece bugnk birliimde bulunanlarla daha iltihak edecek
sekiz yz erin iki gnlk yiyeceini temin etmitiler. Btn iler
intizama koyduumuz gibi yolunda gidiyordu. Geceyi ayn
yollarda, ormanda, ayn mkltlarla geiren Eyp Bey de
Laha'y bulamam, zevor'a gitmiti. Mntkadan taburuna
iltihak edecek olan fedaleri, kylleri orada bekleyeceinden
birliimle oraya gelmemi bildirdi. Gecenin
338

mkilt, yolun zorluu bakmndan ben de kuvvetlerimi

ve iltihak edecekleri burada beklemek mecburiyetindeydim.
Kendisine u mektubu gnderdim:
zavor'da Kolaas Eyp Bey'e
Muhterem kardeim!
Mektubunuzu aldm. Emriniz bamla beraber. Yalnz
sizin bilmediiniz vaziyetimize dair malmat vererek
gelemeyeceimden dolay af edilmemi talep ederim. Size
gnderdiimiz gibi biz de Istok kulbelerinden klavuz aldk.
Bunlar bizi gece ormanlarda dolatrarak bir trl yolu
bulamadlar. ok sk bir ormann sarp tepelerinde dolatrdlar.
Erler birbirini kaybetti, ok yoruldu. Geceyi ormanda geirdik.
Bacaklarnda yryecek takat kalmad. Bu bakmdan oraya
gelemeyeceiz. Bununla beraber bana iltihak edecek kylleri
de burada beklemem mnasip olur. Yiyecek temin etmekteyim.
Resne idare heyetinden iki ahs getirteceim. Onlar davet
etmek zere adam da gnderdim. Bu sebeple affm dilerim.
Kolaas Niyazi
 Bu mektubum zerine Eyp Bey de vaziyetini bildiren u
cevab veriyordu:
Laha'da Kolaas Niyazi Bey'e
Kardeim!
Uykusuzluk, yorgunluk dolaysyla gelemeyeceinizi
yazyorsunuz. Biz de ayn vaziyetteyiz. Herhalde gelmenizi
bekleyeceim. Ben bize iltihak edenleri blklere yerletirmekle
urayorum. imdilik iltihak edenler drt yz otuz dokuz erdir.
Kylerden gelmesini beklediimiz erler iltihak
339

etmeyince hareketimiz doru olmayacaktr. Ekmek varsa

da her ihtimale kar daha birka yz ekmein hazrlanmasn
rica edeceim. Istarova'dan Krkalar ve Kayri kabileleri bize
burada katlacaklardr.
21 Temmuz 1908 Kolaas Eyp
Mektubunun cevabm gidene kadar Eyp Bey de
iltihaklar bekleme mecburiyetinden kurtulmutu. Davet edilen
Cemiyete bal erler, sadan soldan kendisine ulayordu.
kindiye doru Eyp Bey, bin kiilik kuvvetiyle Laha'da bize
ulamt. Akama bir saat kalaya kadar orada kaldk. Lah-
a'dan bana yirmi er daha iltihak etmiti. Bunlar ncye srerek
yrye getik.
21-22 Temmuz 1908 akam ezanndan bir saat sonra her
iki grup da toplu olarak Dirmeni'ye giriyordu. Bu srada
ormanlardan silh sesleri duyulmaya balad. Bu seslerin geldii
yere keif kollar karttm. Bize iltihak edecek olan iki yz erlik
bir grubun bizi aradn rendik. Bunlar Istarova'dan
gelmelerini beklediimiz Frakalar ile kendilerinin can dman
olan Kapilerden mteekkildi. teden beri birbirinin canna
kyan bu iki kabilenin bir gaye uruna birbirine sarlm olarak
vatan iin lm harbine klar grlecek eydi.
ki yz seneden beri birbirinin yzn grmek, sesini
iitmek istemeyen bu iki yz feda, senelerden beri birbirini
kurunla takip ediyor, kurunla selmlyordu. Hlbuki imdi
elele vererek o kurunlan vatanna ihanet edenlere, vatann
zulm altnda tutmak isteyenlere kar atmay dnyorlard.
Bir saat sonra Dirmeni'de bize ulatlar. Bu gelen fedalerle
Eyp Bey'in birlii bin iki yz ere ulamt. Dirme-
 340

ni'de Hristiyanlara lzm gelen malmat verildikten

sonra, Grenar'a doru ilerledik. Kozak deirmeninde Resne'den
daha altm feda bana iltihak etti. Yatsdan sonra Grenar'a
vardk. Burada da Prespe'den, Grenar'dan ve dier kylerden
iltihak edenlerle benim iki yz seksen erlik birliim sekiz yz
gibi mhim bir rakama ulamt.
Grenar ky misafirperverlikte ve yardmda
dierlerinden geri kalmayan Karahan kylsyle dolmutu.
Prespe mntkasnda bu iki ky halknn insanlk ve fedakrl
hareketimizi kolaylatrmak bakmndan byk tesir temin
etmiti.
21-22 Temmuz gecesi ky bir harp kazanm ordunun
sevinli nmayii iindeydi. Sabahlara kadar sokaklarda ky
kenarnda toplanmalar, buluup konumalar eksik olmad. Ky
iki bin erlik misafirleri arlama bakmndan byk bir gayret
gstermiti. Hepsi de ne iin altmz, ne yapmak
istediimizi ok iyi biliyor, anlyor ve onun iin seviniyordu.
Sabahn erken saatinde birlie yiyecek dattktan sonra
Malovite yolunu takibe baladk. Gnein sca Peris-ter
dalarnn sarp yamalarn dolaan yolun mkltn
arttnyordu. Yolun dik ini, dar ve kayganl yrmeyi
bsbtn zorlatryordu. Gnein gzleri karartan nlan iinde
Malovite'ye girdik. Dkknlar kapanm, halk evlerine
ekilmi, ortal bir korkunun sessizlii kaplamt. Ohri Mill
Taburundan Svari Mlazm Agh, halkn korku ve heyecanm
gidermek iin vazifelendirildi. Kendisi itimat verici szlerle
lzm gelen huzuru ksa zamanda temin etti. Papazlar, kyn
ileri gelenleri nihayetinde bize iltihak etmi, ksa bir merasimle
burada da ttihat ve Terakki idare heyeti tekil edilmiti. Bu
merasimden sonra papazlarla ileri gelenler kusurda
bulunduklarm syleyerek af edilmelerini istemiler,
341

Cemiyete iltihak etmekle iftihar duyduklarn

bildiriyorlard. Biz de kendilerine teekkrle lzm gelen
malmatlar vererek kendilerine emniyet temin ettik.
Burada da lzumlu hazrlklar ve noksan ileri
tamamladktan sonra iltihak edenleri Ohri ve Resne Mill
Taburlan adyla iki grup eklinde toplayarak harekete hazrladk.
Bu zamana kadar nereye gittiini bilmeyen gruplarmza
vaziyeti alen olarak bildirmek lzm geliyordu. Eyp Bey
tarafndan Ohri Taburuna ben de Resne Taburuna u szlerle
vazifemizin ehemmiyetini anlatmak istedim:
Arkadalar! Vatandalar!
Hepimizin rahat deini, e ve ocuklarn, ev ve
ailesini brakarak hayatmz feda ettiimizi biliyorsunuz.
Bylesine byk fedakrl hepimizin ve vatanmzn iyi
gnlere kavumas iin alan Cemiyetimizin emirlerine tabi
olarak yaptk. Cemiyetimizin muvafakyete ulaarak adnn her
tarafa yaylmas iin bir vakitten beri geceli gndzl alarak
her eit mklta gs gerdik. Bundan byle ektikleri-
-------------
(*) Manastr zerine yryenler:
1. Resne Grubu Kumandan Kolaas Niyazi Bey.
2. Manastr Birliiyle harekta katlan Erknharp
Mirliva Yarbay Se-lhattin Bey.
3. Manastr Grubu ile katlp sonradan reislik eden
Erknharp Binba Hasan Tosun Bey.
4. Manastr Grubunu tanzim ve idare eden Yanyal
Kolaas Necdet-tin Bey.
5. Manastr Grubu zabitlerinden Kolaas erif Bey.
6. Manastr Grubu zabitlerinden Kolaas Hayrettin
Bey.
7. Dr. Fehim Bey.
8. Mlzm Mehmet Ali Bey.
9. Manastr Grubu zabitlerinden ve ileri
gelenlerinden Abidin Bey.
10. Manastr Grubu zabitlerinden Mlzm Nazmi
Bey.
342

mize nihayet vereceiz. Allahn yardmyla imdi vilyet

merkezine, Manastr'a gideceiz. Burada da Cemiyetimizin bir
mhim emrini yerine getireceiz. Cemiyetin btn varlyla
yardmcmz olduunu, Allahn da bizim yardmcmz
bulunduunu unutmaynz. Eer bize verilen vazifeyi bir iki saat
iinde yerine getirebilirsek, vatanmz her eit ktlklerden
kurtulacaktr. Mir Osman Paa'y bulunduu yerden klma
ziyan getirmeyerek alacak, Cemiyete, millete, vatana yapmas
mmkn olan fedakrlklara meydan vermemek olan bu vazifeyi
hakkyla yerine getireceimizi mit ediyorum. Onun iin
arkadalar! intizam ve nizam muhafazaya, alman emirleri
deitirmeden yapmaya son derece gayret gstermek lzm
gelir. Kimse tel etmesin. Bu ok basit ve kolay bir eydir.
Manastrdaki erler bizimle beraberdir. Haydi aslanlarm!
Kahramanlarm ileri! (*)
11. Resne Grubu zabitlerinden Konieli Osman Bey.
12. Resne Grubu zabitlerinden Manastrl Yusuf Bey.
13. Resne Grubu zabitlerinden evki Bey.
14. Manastr Grubu zabitlerinden Manastrl
Abdullah Bey.
15. Manastr Grubu zabitlerinden Manastrl Salim
Bey.
16. Manastr Grubu zabitlerinden Manastrl Nezir
Bey.
17. Manastr Grubu zabitlerinden Manastrl Halim
Bey.
L8- Arnavut eris Bey. 19- Arnavut Adem Bey. 20*
Kardei M. Osman Fehmi Bey
343
 GEYK'N KILAVUZLUU
Nutkumu verdiim zaman beni dinleyenlerden sevin
iinde yerinde duramayan kimse kalmamt.
Sabaha kar Katrani'ye ktk. Bir an evvel Manastr'a
ulamak arzusuyla yorgunluu dnmyor, durmadan
ilerliyorduk. Yolda eteye iltihak etmek zere o gn
Manastrdan birka gn evvel firar etmi olan alt jandarma,
birka sivil yanlarnda bir Geyik olduu hlde bize iltihak
ettiler. Birliimize kabulleri hakknda Cemiyet tarafndan yazl
itimat vesikasn gsterdiler. Btn nazarlar iki yan daha
tamamlamam olan bu Geyik'e evrilmiti. Kimi Karaca, kimi
Geyik olduunu ortaya atyordu. Jandarmalardan biri bu
muammay hlletti, bunun henz iki yan tamamlamam dii
bir geyik olduunu ve Prester srtlarnda nlerine kan bu insan
hayvann okamalara aldanarak kendilerini ekinmeden takip
ettiini anlatt. Herkes bu hayvan okuyor, seviyor, mukaddes
olduuna inanyordu. Davranndaki insana yaknl
gnllerimizi kendisine balayan bu sevimli mahlku bize
gnderen Allaha krler ediyor, bu gelite bir hayrn, lh bir
mjdenin iaretini gryorduk. Her zaman nde giden ve
askerin nnde srayan geyik, sanki bize klavuzluk ediyor. Bir
igdyle bizi gayemize doru koturuyordu.
Akam gne dalarn arkasna doru yaklarken Kjan
kyne girdik. Btn kyl karlamaya km, gelmemiz1
 344

bekliyordu. Kjanl Rakp Aa, Krkdleneli Raif Aa,

yz altm eriyle birliine, Resne Mill Taburuna iltihak ediyor-
du. Bylece benim taburum da bin ere ulamta. Burada bir saat
kadar bir dinlenmeye geerek yemek yeyip, su itik. Byk bir
birlikle zerimize memleket yolunda byk bir vazife verilmiti.
Bu vazifenin yerine getirilmesi disiplinin teminine balyd. Bu
bakmdan erlerimize tekrar tekrar emniyet ve beraberliin,
emirlere tabi olmann lzumu anlatld.

Merutiyetin ilnndan sonra yaplan ilk mebus seimleri

345
 MANASTIR BASKINI VE MR OSMAN
PAANIN YAKALANII
22-23 Temmuz 1908 gnein batndan bir saat sonra
tabur kolu tanziminde Manastr yolu zerinde sevinle
ilerliyorduk. lerliyor deil, sanki mecbur bir yryle
kouyorduk. Cemiyetin tanzim edip yrtmedeki kuvvetine
itimat eden kalplerimiz sevinle doluydu. Bu sevincin yaratt
kuvvetle hi yorgunluk ekmeden Manastr'a doru uar
gibiydik.
Gece yarsna doru Dlecik'e varmtk. Burada
Cemiyete taraftar olanlardan Resneli Kolaas Osman ve
Mlzm Esat kumandasnda elli er bizi karlamaya km
bekliyordu. Kolaas Osman Bey bize kapal ve mhrl bir zarf
uzatt. Bunda Mir Osman Paa'nn evinden alnp gtrlmesi
hakknda Cemiyetin kararlatrd pln vard. Bu pln idare
heyetinin emri gereince okunup anlaldktan sonra yaklarak
tatbikine geildi.
Plnda kararlatrlan tanzimler, Manastr merkezinden
ayrlan vazifeli zabitlerin klavuzluu ile byk bir itina ve
intizam iinde temin edildi. Bundan byle Osman Paa'nn
Yldzla, hkmetle, askerle, adamlaryla bir alkas kalmamt.
Hadise yle tanzim edilmiti: Bizi karlamaya gelen
Kolaas Resneli Osman Bey ile Mlzm Esat'n klavuzluu
ile
346

Mir Osman Paa'nn Drahor boyunda bulunan evleri

karsnda Drahor'un br istikametinde hkmet kona,
merkez kumandanl birliimizden ayrlan kuvvetlerle kuatlp
ele geirildi. Ayn zamanda telgraf tellerini de kestik. Mirin
konanda nbet tutan erlerin silhlarn aldk. Bir aralk
nbetilerden biri silha davranarak mukavemet etmek istediyse
de, kskvrak balanak ate etmesine imkn verilmedi. Bu
teltan faydalanan Cemiyet taraftarlar, konan ierisine
girdiler. On erden meydana gelen birliin silhlarn aldlar.
Resucanl Emin ile kardeim Osman Efendi, mirin yatak
odasna sokuluyorlard. Grltden uyanan paa, gelenleri
kzgnlkla karlad. Kollarndan, ellerinden tutarak tel ve
kzgnla kaplmamasn anlattlar. Paa fena hlde kprmt.
Eyp Bey'le ben miri saran kalabal yararak ilerledik.
Kendilerine asla bir fenalk dnmediimizi anlatmaya
alarak serbest braktk. Eyp Bey karsnda cidd ve terbiyeli
bir asker duruuyla selmladktan sonra:
"Paam! Msterih olunuz, bize itimat ediniz, iimizde
size melanet edecek bir kimse yoktur. Byk bir gaye ve
mukaddes bir vazife tayoruz. Sizi buradan alp klnza bile
dokunmadan Resne'ye gtrp orada bir zaman misafir
yapacaz. Cemiyetimizin husus hrmet ve iyi niyetini gsteren
u mektubu arzetmeyi eref bilirim. Buyurunuz okuyunuz/'
diyerek besmele ile balayan mektubu uzattm. Mektupta yle
yazyordu:
"lm bu milletin ekmei ve verdii emeklerle
meydana gelen asker kuvvetinizi ve yaradltan sahip
bulunduunuz kahramanln millete kar deil, belki dmana
kar gnderecei ordularn idaresinde vatana saldracak dma-
347

nn imha edilmesine kar verilmitir. Bugnk istibdat

idaresinin yine ayn padiahn idaresinde bir merut idare
gayesini gden ve milletin hrriyet hakkm ele geirmekten i-
baret olan bugnk asker hareketin tek gayesidir. Bu vaziyet
temin edildikten sonra asker kuvvetin yenilenmesi ve Harbiye
Nazrl makamna ykseltildii sizin gibi iyi kalpli insanlardr.
Bu bakmdan kymetli varlnzn kaybedilmesine millet
kat'yetle raz olmasa da, hadiseler sizin bu srada bu vazifede
bulunmamanz lzumlu klmaktadr. Bu bakmdan Cemiyetimiz
ksa bir zaman iin kendisinin bir misafiri olmanz talep etmeye
cesaret etmitir. Ve bundan dolay kendinize kar mel'un bir
harekette bulunulmadm kabul buyuracanz tahmin ederiz.
Bulunacanz yer erefinizle mtenasip bir ekilde hazrlanm
olduundan her eit rahatlnz temin edilecektir. Bu
bakmdan ehir kenarnda beklemekte olan bin yz er
kuvvetlerinize sizi ilve zere evinize gelmi olan sekiz yz
kiilik Cemiyet kuvvetine iltihak etmenizi rica ederiz. Millet bu
gece ald tedbiri size yle bildirir:
Ev kuatld gibi, yeni mntka kumandanlnda
bulunan Naki Paa ve merkez kumandanyla kendilerine pek
itimat edilmeyen dier baz vazifeliler de tevkif edilmitir. e-,
hir iinde bulunan kuvvetlerin kumandan ve zabitleri, erleri
Allah huzurunda, teebbs ettiimiz mukaddes dava yolunda
canlarn vermeye yemin etmitir. ehirlilerden bin kii de
Cemiyetin bir emriyle harekete hazr bulunmaktadr. Millet
aleyhinde binde bir imkn iinde vermeyi baarabileceiniz bir
emri u saatte yapacak hibir insan kalmamtr. Konanzdaki
telgraf telleri de kesilerek daryla irtibatnz imknszdr.
Cemiyet sizin bir klma bile gelecek yanl hareketinizden
zlr ve sizi mesul grr. Yldz'dan size veril-
348

mi olan geni selhiyetlere -yksek vicdannzdan

beklenmemekle beraber- burada haretek etmeyeceinizi ve
Erzurum'daki hadiselere benzer bir vaziyete dmeye kat'yetle
raz olamayz. Bu bakmdan Cemiyet vermi olduu kafi karar
yerine getirmek mecburiyetindedir. Umarz ki evinizde bulunan
birka silh millete, millet fedalerine, otuz senedir bin bir
mklt iinde rpnan bu zavall halka, hrriyeti urunda
lm gze alarak bundan byle silha sarlma kararn alm
olan zulm grmlere kar kullanmaya temiz vicdannz raz
olmaz. Canlarn feda etmeyi gze alm olan yol
gsterenlerinizle beraber yeni kalacanz yere gitmenizi kabul
buyurmanz arzederiz.
22 Temmuz 1908 aramba
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti
Manastr Merkezi

Mektubu byk bir sessizlik ve serinkanllkla okumaya

balayan Osman Paa'y burackta brakalm da gemi
hadiselere bir nazar atalm. Hkmetin benim Resne'den birlikle
isyan etmemden bugne kadar geen hadiseleri, tuttuu isti-
kameti, Cemiyetin yapt umum hareketleri gzden geirelim.
Manastr Valisinden, nc Ordu Kumandanndan,
Umum Mfettiten, emsi Paa'dan beklediklerini bulamayan
Babli ve Yldz, son gne kadar Cemiyeti takip etmekten' onu
imha etmek iin lzumlu her tedbiri almaktan kanmamt.
te Yldz ve Manastr olaanst kumandan Mir Os-
man Paa, Mfetti Paa, nc Ordu Kumandan Mir
brahim Paa arasnda yaplan yldrm telgraflardan baz
mhimlerini ve nc Ordu Kumandan brahim Paa'nn

349
 Manastr ve Resne mntka kumandanlarna ifreli
telgraflarla yadrd emirlerin baz paralarn ayn ekilde
aada arzetmeyi faydal buldum:
Manastr Mntka Kumandanlna
3 Temmuz 1908'de Resne'de Niyazi Bey ve arkadalar
tarafndan yaplan isyan ve tabur kasasyla silhlarn alnmas
hadisesi elem vericidir. Padiahmz urunda hizmet ederek
devletin namus ve erefini muhafaza her askerin umum
vazifesidir. Hadisenin ehemmiyeti bir an iin olsun nazardan
uzak tutulmayarak yapanlarn hemen imha edilmesi
gayretinizden beklenir. Yarn iki trenle Demirhisar ve Virtekob
istasyonlarndan iki tabur, Manastr'a gnderilecektir. u kadar
ki bakumandanmz padiahmza ordunun btn kumandan,
zabit ve erleri bu gibi hadise karsnda birbiriyle rekabet
edercesine hizmet edeceklerinden phe etmiyorum.
Gnderilecek taburlarn gelmesini beklemeden mntka iinde
bulunan birliklerden faydalanarak acele hareket edilmesini byle
birka ahsn btn silh arkadalarmz rencide edici
hareketlerle lekelendirilmemesini ve bu isyanclarn mmkn
olduu kadar abuk cezalarnn verilmesine gayret
gsterilmesini teklif eder ve orada bulunan Hac Nazmi Pa-
a'nn bu imha etme kuvvetinin kumandanlna tayininin
lzumlu grdmn tebli edilmesini ve harekete geilmesini
beklerim, efendim.
3 Temmuz 1908
nc Ordu Maviri
brahim
stanbul'dan Harbiye Nezaretinden 4 Temmuz 1908'de
350

Manastr mntka kumandanlna yazlan ifrede yle

diyordu:
Baz ahslarla beraber birok silh ve cephaneyi alp
svan Kolaas Niyazi, hangi taburun kolaas olup nerelidir?
Hususiyeti nedir? Kimlerle grmekteydi? Ayrca silh,
cephane ve dier alnm eyann miktar nedir? Askerden ve
sivillerden bunlara iltihak edenler ka kii, kimler ve
nerelidirler? Yakalanmalar iin teebbs edilen tedbirden ne
netice alnmtr? Bunlarnn ve hemen makine banda
tebliiyle beraber dier lzm gelen hususlarn yaplarak ele
geirilmeleri ve neticenin tebli edilmesini rica ederim. Lzumu
nc Ordu Mirliine yazlmtr.
Serasker
Harbiye Nazr
Rza
Manastr Mntka Kumandanlna
Firar Niyazi mel'ununun Prespe'ye yazd ve karlk
olarak ald baz ifreler ele geirilmi olduundan bunlarn
burada tahlile allmak zere tarafnzdan husus yerler iin
kullanlan ifre anahtar suretinin yarnki posta ile acele mhrl
bir zarfla gnderilmesi lzumu tebli edilir.
4 Temmuz 1908
Mir
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
imdi Mir Nazif Paa'dan alman ifreli telgrafta Laha
karakol kumandan onbann Resne'ye giderek verdii ifa-
351

dede kolaasnn dn saat onbire kadar yanndaki iki yz

kadar adamyla Laha'da kalp sonra ovaya gittii, yksek
makamlara ve Resne Kumandanlna kolaas adyla ve mh-
ryle byk bir zarf iinde Nahiye Mdrlne verilmek zere
bir hayli yazy Resne'ye gnderdii ve yannda Sadk, Yusuf
adlarnda iki zabit ve sekiz er bulunduunun anlald tebli
edilmitir. Mlzm Sadk'n Resne'ye gitmi olduuna gre
Niyazi haininin indii bildirilen ovann Manastr ovas m yoksa
Resne ile Prespe arasndaki ova m olduunun mlzmdan
malmat alnarak bu gece telgraf ile size tebli edilen lzumlu
kuvvetin gnderilip gnderilmediinin bildirilmesi ve lzumlu
tertibatn alnmas akam bildirilen iki taburun bugn hareketleri
iin lzumlu muamele yaplm olduundan hazrlayabilecei
kuvvetle Florina mntkasnda mukabil harekete gemesi
vaziyeti Yunan hudut kumandanlna da yazlm olduundan
lzm gelen ekilde alarak bu ahsn daha ok kuvvetlenip
baka hareketlere gemeden men edilmesi mevzuunda gayret
gsterilmesi ve takip edilmesinden saat saat malmat
verilmesini beklerim.
4 Temmuz 1908
nc Ordu Miri
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Mahrem ve Husus
Resne'den Ahmet Niyazi haininin Prespe'de Osman
Efendi adnda birine yazlan ifrelerle buna mukabil verilen
cevaplarn birer sureti ilaveli arzedilmitir. Bunlarn ifre tahli-
nin maharetli olanlarca allarak tahlil edilmesi imkn iinde
bulunmu olduundan bunlarn makam tarafndan tetki-
352

kiyle tahliline allmas ve tahlil edilmilerin acele

buraya sevkedilmesini rica ederim.
4 Temmuz 1908
Padiah Yaverlerinden
nc Ordu Mirinden
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Birliini brakarak firar eden Kolaas Niyazi ile
Mlzm Osman ve yanndakilerden bir ksmnn dn saat be
sralarnda Resne'ye iki saat uzaklkta Pomoan ky
civarndaki ormanlkta bulunduklar Prespe'den tebli edilmitir.
Bu kyn bir taraf gl olduundan birka istikametten kuatl-
mak suretiyle birlikler gndererek her taraftan sarlp, bu mel'un
insanlarn kendine uyan hainlerle beraber imha edilmelerine
allmas ve gl tarafndan kamalarna veya Perister dalarna
snmalarna kat'yetle mani olunmas Resne'de Nazmi Paa'ya
yazlmsa da grlerek baka istikametlere firarlarna
meydan verilmemesi ehemmiyetle tebli edilir
5 Temmuz 1908
nc Ordu Miri
brahim Ethem
 Manastr Mntka Kumandanlna
Birliini brakp firar eden Niyazi mel'unu ile adamlar
arasndan Resne'ye avdet eden iki erin verdikleri malmata gre
Ohri istikametine gittikleri anlald Resne Kumandanlna
tebli edilmektedir. Kendilerinin yakalanmalar Ohri'den ve
dier yakn yerlerden birlikler kararak

353

itimat edilir zabitler kumandasnda sevk edilmesini

beklerim.
5 Temmuz 1908
nc Ordu Miri
brahim Ethem
Manastr Mntka Kumandanlna
Resne ve Prespe'de isyana teebbs eden birliklere
iltihak etmiken sonradan avdet eden ve imdi Resne'de bulunan
Mlzm Sadk ile erlerin itimat edilir bir zabite verilerek maa
ilmhaberleriyle acele ve etrafa duyurmadan Selnik'e
sevkedilmelerini ve hareketlerinin tebliini beklerim.
6 Temmuz 1908
Mir brahim Ethem
Manastr Mntka Kumandanlna
Mntkada beliren isyana, Niyazi ve adamlar gibi
bunlarn ba olan insanlarn imha edilerek satklar melanet
tohumun temizlenmesi bakmndan padiahmz tarafndan lzm
gelenin yaplmas iin Metrovie Kumandan emsi Paa
vazifelendirilmitir. Kendisi taburla ve husus trenle evvel
Selnik'e gelmi ve Manastr'a doru yola kmtr. Oraya
varlarnda lzm gelen asker merasimin yaplarak kolaylk
gsterilmesi ve yardmn esirgenmeyerek zaman kaybetilmemesi
mevzuunda lzm gelen almalarn yaplarak isyan eden
asilerin yok edilmesi orduca padiahmz ta-
354
 rafndan emir buyrulmutur. Padiahna sadk
ordumuzun lzm gelen hareketlerini gstermelerini yksek
makamnzdan beklerim.
6 Temmuz 1908
Mir
brahim
Manastr Mntka Kumandanlma
7 Temmuz 1908 tarihli yaz cevabdr.
emsi Paa'nn byle bir hcuma maruz kalmas ne kadar
elem verici ise yapanlarn yakalanmamas ve kim olduunun
renilmemesi de o kadar zcdr. Kendisi Resne'ye gitmek
zere mi arabaya biniyordu? Saldran sivil mi, yoksa asker
miydi? Yakalanabildi mi? Takip etmekte misiniz? Ne yapld?
ldrenin yakalanmasnn ehemmiyetini anlatmay lzumlu
buluyorum. Bu istikamette ne yaplmak lazmsa yaplarak bu
hainin tutulmas ve bu yzden baka hadiselerin kmasna
imkn brakmayarak askerlik erefinin muhafazasna ve
mntkada istikrarn teminine dikkat edilmesini isterim. Ohri ve
Resne mntkalarna lzm gelen birlik gnderilerek Niyazi ve
adamlarnn yakalanp, ktlklerinin etrafa sirayetine imkn
braklmamaldr. Sk sk malmat verilmesi, Metrovililerden
geriye kalan iki blk bugnk posta treniyle buradan hareket
etmi olduundan varlarnda lzm gelen muamele yaplarak
mntka istikrarnn teminine ehemmiyet verilmesini, bilinen
sadakatinizden beklerim.
7 Temmuz 1908
nc Ordu Miri
brahim
355

Resne'de Nazmi Paa'ya

(ifre)
Devlet ve padiahmza kar isyan eden birka mel'unun
mntkada yaratt itimad sarsc vaziyet bizim devlete kar
yapmamz lzm gelen vazifeyi yapmadmz hissini
uyandracandan bir an evvel lzumunun yaplarak bu mel'un
insanlarn yakalanmasna allmaldr. Niyazi ve a-damlarnn
bir an evvel yakalanmas al seraskerlik (bakumandanlk)
katndan da istenmektedir. Mntkada istikrarn temin edilerek
bu gibi hadiselere meydan verilmemesi tavsiye ve ihtar olunur.
Selanik
9 Temmuz 1908
Mir brahim
Selanik'te Mir Makamna
8 Temmuz 1908 tarihli ifre:
Kumandan ve zabitlerden bir ksmnn bu sralarda
devlete ba emekten uzaklaarak eteye iltihak ettikleri ve
dnk emsi Paa'nn ldrlmesi burada da esefle
karlanmtr. Daha fena hadiselerin kmas beklendiinden
imdiye kadar tertibat olmak zere sz dinlenen byklerden
mteekkil nasihat verecek bir heyetin acele gnderilmesi lzm
gelmektedir. Bu mmkn olmad hlde, Resne'de bulunan
Hac Nazmi Paa tarafndan imdi alman telgrafta tebli edildii
gibi buraca hepimiz aczimizi kat'yetle itiraf etmek
mecburiyetindeyiz.
Manastr Mntka Kumandan
Osman Hidayet
356

Manastr Mntka Kumandanlna 7 Temmuz 1908

tarihli ifre: p syan eden birka erata kar tertibat almakta aciz
kalmak padiahmza lzm gelen sadakati gstermememiz
demektir. Askerlik erefi nazar itibara alnrsa be mel'un
insann mntkada yarataca istikrarszla mukabil yaplmas
lzm gelenleri yapmaktan kanmak, yapmak mecburiyetinde
olduumuz sadakati yerine getirmek demek olacandan
lzumlu gayretin gsterilerek bu mel'unlarn yakalanarak imha
edilmesi Seraskerlik makamna da emredilmitir. Lzm gelen
gayretin gsterilerek istikrarn mntkada temin edilmesi ve bu
insanlarn yakalanmas tavsiye ve ihtar olunur.
Mir brahim
Manastr Mntka Kumandanlna Alnan birka
telgrafnzda Rfat Bey'le beraber imza ettiiniz zntyle
grld. Siz mntka kumandan olduunuzdan baka birini
vazifenize ortak etmeniz mnasip olamaz. Rfat Bey padiah
emriyle Resne'ye vazifelendirildiin-den kendisinin oraya acele
sevkedilmesini tavsiye ederim.
8 Temmuz 1908
Mir brahim
Manastr Mntka Kumandanlna eris mel'ununun
Ergiri mntkasnda ktln devam ettirmekte olup gittike
kuvvetlendii malm olmutur. Bunun yakalanmas iin
gnderilecek olan nc Avc Taburunun gelmesi beklendii
Yanya vali ve kumandanl ta-
357

rafndan gnderilen telgrafla tebli edilmektedir.

eris'in yakalanmas iin Avc Taburu ayrlmsa da Resne'de
vazifesini tamamladktan sonra yola kabilecektir. Son
hadiseler dolaysyla tabur Resne'de kalmtr. Siroz ve
Metrovie'den oraya be taburun da Niyazi'nin yakalanmas iin
ayrlmas dolaysyla Avc Taburunun orada kalmasna lzum
yoktur. Avc Taburunun yerini gelecek taburlar aldktan sonra,
nc Avc Taburunun noksanlarnn tamamlanarak eski
vazifesine sevkedilmesini ve taburun ka zevatla ne zaman
hareket ettiini acele tebliini beklerim.
9 Temmuz 1908
nc Ordu Miri
ibrahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Debre'nin Mesih Bey karakolundan firar ettii bildiren
hainin Niyazi'ye iltihakna meydan verilmeden yakalanmasna
gayret gsterilmesi ehemmiyetle tebli edilir.
10 Temmuz 1908
Mir
brahim
Umum Mfetti Hseyin Hilmi Paa Hazretlerine
Rumeli'nin Manastr mntkasnda halktan ve askerden
bazlar tarafndan birtakm teebbslere kalkld bildirilen
haberler zerine yksek asker mrakebe heyeti azalarndan
Mir Osman Feyzi Paa, bu mntkaya yksek kumandan adyla
vaziyetin tanzimiyle vazifelendirilmitir. Sel-nik'e
geldiklerinde Mfetti Hseyin Hilmi ve nc Ordu
Kumandan Mir brahim paalarla grerek lzm gelen
kararlatrldktan sonra devlete ait olanlar mfetti paa, or-
358

duya ait olanlar ordu kumandan tarafndan tanzim

edilerek lzm gelen tertibat alnp tebli edilecektir. Bir kt bir
orduyu berbat eder sz' teden beri geerli bir ataszdr.
emsi Paa gibi tecrbeli, namuslu, sadk bir kumandana kar
teebbs edilen bu saldrnn bakalarna emsal olmak zere
cezalandrlmas iin ne lzm gelirse yaplmaktan geri
kalnmamas, eer sulu bulunmazsa bu vazifede bulunan mesul
ahslarn, byle hadiselere yol aacam dnerek, sulunun
mutlaka yakalanmas lzmdr.
Rumeli'de devlet istikrarnn ve devamnn temin
edilmesi, askerin intizam ve tertip iinde bulunmasyla
mmkndr. Halk iinde kacak fenaln n, ancak asker
kuvvetle alnacandan her eyden evvel ordu iinde byle
kanun ve sadakate ve itaat aykr bir vaziyet varsa onun
giderilmesine almak lzmdr.
Sultan Mahmut devrinde byk fedakrlklarla tesis
edilen ordunun emniyeti temini mevzuunda gsterdii gayret,
btn dnya tarafndan bilinmektedir. imdi ise askerin
Rumeli'de emniyeti temin edemedii ileri srlerek Avrupallar
tarafndan yeniden birok ikayete kap aacaktr. Avrupallar
Rumeli'de asker yerine jandarma kullanlmas yolunda bir teklif
getirmek arzu ettikleri iitilmekte ve buna mani olunmas aresi
aranld bir srada devletin nasl mkl bir vaziyete
deceini anlatmak herhalde kolaydr.
Avrupal devletler btn dnyada Mslmanlarn arasna
fitne sokarak birbirine drmekte olduklar gibi Rumelide
byle hareketlere teebbs etmi olup, bu istikametten
mntkann ele geirilmesine alacaklar ve Bulgarlarnda
Edirne'ye ve daha ileriye doru yrmek iin faydalanmaya
kalkacaklar ortadadr.
Yukarda anlatld zere, ordu iinde en ehemmiyetsiz

bir eyin belirmesi pek byk grleceinden

padiahmzn buyurduklar bu ileri gr iyi karlayarak ona
gre hareket edilmesi Allah da memnun edeceinden Mir
Fevzi Paa'nn yksek ahsiyetiyle ona lzm gelen yardmn
yaplmas padiahmzn emirleridir.
9 Temmuz 1908
Baktip
Tahsin
Saray Baktipliine
10 Temmuz 1908 tarihli ifre:
9 Temmuz 1908 tarihli ifreye cevap, padiahmzn
emirleriyle yaplacak iler hakknda umum grme yaplarak
derinliine ve geniliine hazrlklar yapld. emsi Paa'nn
katilini ortaya karmak iin Manastr'da asker ve mlk
istikametten tahkikat ve tetkikat yapld gibi, Mir Osman
Paa da lzm gelenler zerinde itinayla durmaktadr. Niyazi ve
adamlarnn Manastr veya Selanik mntkasnda saklanp
Cemiyet adamlaryla bulumasna mani olunmas, kendisine
katlan zabitlerin kimler olduklar ve nerelerde saklandklar
mevzuunda lzm gelen tetkikatlar yaplmaktadr. Ordu
vazifesini sadakatla yapmaktadr. kr Paa tarafndan zabit ve
erlere verilen nasihatlerin byk faydas grld gibi,
devamn da faydal olaca kanaatindeyiz. Niyazi'nin daha fazla
genileyip zehrini samamas iin Anadolu'dan gnderilecek
kuvvetlerin evvel Manastr'a sevke-dilerek buradaki istikrarn
teminine allmasn faydal grmekteyiz. Zabitler arasnda
gelien Cemiyetin kylere de yayld renilmektedir.
Buralarda bulunan taburlarn yerlerinin deitirilmesine
teebbs edilmise de bununla istenen gayeye
ulalamayacandan Anadolu'dan birliklerin gelin-
360
ceye kadar bu becayiin braktrlarak ekya takibi gayesiyle
gtrlmeleri, kaynam olan zabit ve halkn ayrlmas ile daha
iyi bir vaziyet yaratlm olacaktr Zabitlerin zamannda terfii
ettirilip haklarnn verilmemesi krlmalarna yol amtr. Bu
gibi zabitlerin padiahmzn balamalaryla mnhal bulunan
yerlere yerletirilerek terfi ettirilmek suretiyle gnllerinin
alnp Cemiyetten kopmalarn temin edileceinden ve uzun
zaman beraber kalp birbiriyle tanm zabitlerin ayr ayr
yerlere ve birliklere datlmak suretiyle hizmetlerinin temini
daha mmkn ve faydal olaca kanaatinde bulunmaktayz.
Anadolu'dan sevkedilecek birliklerin acele ulatrlmas Osman
Paa'nn vazifelerinin daha abuk yapmasn temin edeceini
lzm gelen almalara balamak zere Osman Paa'nn da
pazar gn hareket edeceini tebli ederiz. Emir
padiahmzmdr.
Osman brahim Hseyin Hilmi

Manastr'da Mntka Kumandan

Osman Hidayet Paa'ya
Mntkada meydana gelen hadiseler ve isyanlar
dolaysyla umumi nurakebe heyeti azas Mir Osman Fevzi
Paa Manastr ali kumandanl vazifesiyle yarnki trenle
Selnik'ten Manastr'a hareket edecektir Vazifesi devamnda
emrinde alarak kendisine yardmda bulunacaksnz.
Aadaki ikazlara dikkatinizi ekerim. Manastr'da emniyeti
temin istikametinden lzm gelen tedbirleri almadnz emsi
Paa'nn ldrlmesi ile inkr edilmez ekilde ortaya kmtr.
Allah korusun Osman Paa hakknda da byle bir saldrya
meydan erecek harekette bulunursanz urayacanz
mesuliyetin derecesi pek byk ve hakknzda da pek kt olur
Bu bakmdan her eit emniyet tertibat alnarak kar-

lama merasiminin yaplmasyla gerek istasyonda, gerek

yollarda ve kalaca yerde rasat ve mdafaa kuvvetlerine emin
insanlarn vazifelendirilmesini tavsiye ederim. Merasime
karlacak birliin karlanmaya kadar neden gnderildiinin
bildirilmeyerek mahremiyete son derece ehemmiyet verilmesini
tavsiye ederim.
Mir
brahim
Selanik Mirlik Makamna
11 Temmuz 1908 ifre ve ok aceledir:
11 Temmuz sayl emirlerinizi okudum. Vazifemin
yaplmasnda dikkatle hareket etmem tabiatm gereidir. emsi
Paa kendi emirleri gereince kendi adamlar tarafndan alnm
olan muhafazas srasnda ldrlmt. Bense kendimi
muhafazay dnmeyerek en tehlikeli yerde, onun yarmda
bulunmaktaydm. Osman Paa'nn gelecekleri hakknda imdiye
kadar bir malmatmz yoktu. Bu gece Manastr valisi paa
tarafndan bildirilmesi zerine ne zaman gelecekleri
bilinmediinden hemen tertibat alnmas merkez
kumandanlna tebli edilmitir. Kendisinin kumandanlk
vazifesiyle gelecekleri birka gndr burada sylenmekteydi.
Osman Paa'nn geliini gizlemeye imkn yoktur. Her tarafta
kolu ve kula olan Cemiyet bunu oktan renmi ve lzm
gelen hazrlm yapmtr.
Mirin hayatnn muhafazas iin her ey yaplacaktr.
Bundan byle kimin Cemiyete iltihak etmi, kimin iltihak
etmemi olduu buradaki yksek rtbeli zabitler ve halk
arasnda bilinmedii iin byle mhim bir vazifeyi
yapamayacam ve mesuliyeti zerime alamayacamn
bilinmesini benim de ayn ekilde hayatmn tehlikede olduunu
arzede-
362

rek bugnden itibaren bu ar yk altndan kurtulmamn

temin edilmesini arzederim.
Manastr Mntka Kumandan
Mirliva
Osman Hidayet
Manastr Mntka Kumandanlna
9 Temmuz 1908 tarihli yazya:
Manastr mntkasndaki Hristiyanlarn vaziyeti iki
sebebe dayanabilir. Bunlardan biri Niyazi'nin etesiyle evlerine
ve kylerine saldrmak korkusudur, dieri ise Bulgaristan'n bir
hcum tertip etmek istikametinde yayd ve bylece halkn
heyecan ve korkuya derek bir trl ktlklerin domasna
yol amasdr. Bu istikametteki rivayetlerin ve heyecann yok
edilerek skn ve istikrarn temin edilmesi iin ban ba
olanlarn gz altnda bulundurulmas Yldz Saray tarafndan
tebli edilmitir, lzm gelenin ehemmiyet verilerek neticenin
ulatrlmas.
11 Temmuz 1908
Mir
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Firar Niyazi ile adamlarnn hakknda lzm gelen
muamelenin yaplarak yakalanmas ve adamlaryla beraber sev-
kedilmesine gayret gsterilmesi ve imdiye kadar neler
yapldnn bildirilerek kendisinin hlen nerede bulunduunun
tebli edilmesini gayretiniz olarak beklerim.
11 Temmuz 1908
Mir brahim
363

Manastr Mntka Kumandanlna

Manastr'daki fesat Cemiyetinin hapisanede bulunan
hkmlleri firar ettirmek istedii bir ecnebi kaynaktan
renilmitir. Bunlarn doruluk derecesi bilinmemekte ise de
firar etmi olan hkmllerle daa km birok mel'un insann
Niyazi Bey ve adamlarna iltihak ettikleri eitli kaynaktan
renildiine gre lzm gelenin buna gre yaplmas Manastr
Vilyetine bildirilmise de asker bakmdan da lzumlu
tertibatn alnmasn teklif ederim.
12 Temmuz 1908
Mir brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Baz mel'un insanlarn depolardan silh ve cephane
alarak firar ettikleri hadiseyle ortaya kmtr. Ordunun ruhu
olan silh ve cephanenin alnmamas bakmndan lzm gelen
tedbirlerin alnmamas mesuliyeti iltizam ettirir. Bu bakmdan
en byk rtbeliden en aaya kadar btn zabitler mesuldr.
Buna gre muhafazasnn emniyet allna alnmasn beklerim.
14 Temmuz 1908
Mir brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
18 Temmuz 1908 tarihli yazya, cevap:
Ekyann takip edilmesine her bakmdan dikkat edilerek
ortadan kaldrlmalar ve mavzer tfeklerinin ele geirilmelerine
allarak baarlacak neticenin tebliini tavsiye ede-
364

rim.
20 Temmuz 1908
 Mir
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
Selanik'te Mirin konandan telsizle:
Kumandan ve zabitlerin devlete sadakatlarn gstermede
byk gayret sarfederek Cemiyetin yalan ve kandrmalarna
inanmayarak doru yoldan ayrlmamalarn, korkuyla ayrlm
olanlarn padiahmzn balarna itimat sadakatlarn
gstermelerini ehemmiyetle tavsiye ederim. Ayrlm ve
Cemiyete iltihak etmi olanlarn renilmesi hlinde ar
cezalara uratlmak zere asker mahkemelere verileceinin
alen btn birliklere neredilmesini tavsiye ederim.
20 Temmuz 1908
nc Ordu Kumandan
Mir
brahim
Manastr Mntka Kumandanlna
ldrlm olan emsi Paa'nn kumandasnda olarak
Resne'ye hareket etmi olan taburlarn kumandasn zerine
almak zere Metrovie tmeni merkez kumandam miralayca
ykseltilmi olan Rfat Bey tayin edilmitir, hemen gnderilmesi
Yldz umum ktipliinden bildirilmitir, lzm gelenin
yaplmas.
7 Temmuz 1908
nc Ordu Kumandan
Mir
brahim
365

Ne padiah, ne saray adamlar ne de onun uaklar onlar

kendi istibdat idaresinin ortadan kaldrlabileceine bir trl
inanmamlard. Hrriyetini temin etmek iin varn younu
fedaya hazr olan milletin ayaklanmasna hakikaten inana-
myorlard. emsi Paa'dan sonra Anadolu'dan sevkedecek-leri
birliklerle, Osmanl paalaryla, umum mfettileriyle, Ordu
Kumandam brahim Paa ile milletin azna, koluna kement
vurmaya devam edeceklerini sanyorlard. Hlbuki emsi
Paa'ya sevkedilecei vaat olunan Anadolu tmeninin Selnik'e
ve oradan gnderilen taburlar, ttihat ve Terakki Cemiyetinin
neden urap altm renmekte ge kalmadlar. Onlar da
bu istikamette hazrd. Ellerindeki silhlaryla Cemiyete, millete
yardmdan geri durmadlar. Yalnz hainlere kar silh
kullanacaklarm Allah zerine yemin ederek istibdat idaresinin
kendilerine yaptklar telkinleri kar isyan ederek ttihat ve
Terakki Cemiyetinin gayesini gttklerini ortaya koyarak
Yldz' korkuttular. Hrriyeti ve Merut idareyi temin etmek
zere bayrak kaldrm olanlarn takip edilmesi emrine kar
Yldz Saraynn balca mit balad Anadolu rediflerinin bu
cevab bundan byle bizimle uramak imknn Yldz'a alen
anlatmt. Manastr valisi gibi drst ve ileri grl olan devlet
bykleri, Cemiyetin gayesini kavram ve hrriyetin temini iin
almt. Cemiyetten, vilyetten gnderilen telgraflar birbirini
kovalayarak zorla hrriyet ve merut idareyi istibdat idaresine
kabul ettirmiti. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Manastr valisi
tarafndan Yldz Saray'na ekilen telgraflarda da yle
deniliyordu:
366

Mukaddes Halifemizin Al Makamna Tarafnzdan

meriyeti konulan Kanun- Esasinin tekrar meriyete konulmasna
msaade bulunulmasn sadakatimizin zedelenmemesi
istikametinden arzetmekteyiz. Pazar gnne kadar
milletvekillerinin toplanmasna emir buyurul-mad hlde
istemeyerek Manastr vilyeti iindeki btn sivil memur, ordu,
zabit ve st zabitleriyle er, din vazifelileri ile ileri gelenler
halkn ve aznlklarnn Allah adna yemin ederek birlik hlinde
toplanacaklarn arzederiz.
22 Temmuz 1908
Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti Manastr Merkezi
Mukaddes Padiahmzn Al Makamna
Sadrazamlk Al Makamna;
Bu gece Kolaas Eyp ve Niyazi beylerin
kumandasnda halk ve erlerden mteekkil iki bin kadar silhl
Manastr'a kadar gelerek benim ve dier byklerin evlerini
kuatt gibi, sekiz yz de Mir Osman Paa'nn kald yeri
sararak kendisinin muhafaza birliinin silhlarn alp, paay
kaldrp gtrmlerdir.
Manastr'da bulunan askerin hepsi ve halktan da bin
be yz kii kendilerine katlm olduunun bilinmesini
arzederim.
23 Temmuz 1908
Vali
Hfz
Bu telgrafyla hadiselerin hakik istikametini aydnlatan
hrriyet ve merut idarenin iyiliini kavrayan Vali Hfz Pa-
367

a, daha evvel de emsi Paa'nn ldrlmesinden beri

umum mfettii, Yldz Saray'n, Babli'yi hadiselerin ve
vaziyetin ciddiyetinden, ttihat ve Terakkinin mukaddes bir dava
urundaki almasndan malmat vermeye gayret etmise de,
bir trl derdini anlatamamt. 18 Temmuz tarihli yukarda
yazdmz telgrafndan da anlalaca gibi, paa bu yolda
byk bir drstlk misali vermiti.
Umum Mfettilie
Babli'ye tebli ettiim ve bir suretini de posta ile size
ar-zettiim cevaba gre, buralardaki vaziyeti btn alenyet ve
nazikliiyle anlatamadm ortadadr. Bu bakmdan zuhur
edecek ktlkten mesuliyet madd ve manev istikametten
benim omuzlanma yklenmemesi iin zlerek istifa etmek
mecburiyetinde olduumu ve vaziyeti Sadarete ve size tebli
edildiini arzederim.
20 Temmuz 1908
Vali Hfz
Yldz Saray valisiyle ve istibdat idaresini yrten
vazifelileri ile milletinin karsnda muvafakyete
ulaamayacan anlaynca Patrikhane ile Yunanllar
birletirerek bir hadise karmaya alm ve bu gaye ile Mnir
(Bu ajan, bir daha Trkiye'ye sokulmamtr) hainini Atina'ya
kadar gndererek Rumlarn Cemiyet hakkndaki iyi fikirlerini
pheye drmeye alm, her ne kadar bunu baaramamsa
da ttihat ve Terakki Cemiyeti bu mel'un hareketi Rum
cemaatine izah ettii u beyanname ile ortadan kaldrvermiti:
 368

Manastr'da Rum Cemaati Reisiyle Rum Komitasna

Osmanl mparatorluu iinde yaayan btn
vatandalarn arasnda din ve milliyet fark gzetmeksizin
msavat ve hrriyeti temin etmek gayesiyle Osmanl Terakki ve
ttihat Cemiyeti adyla evvel gizli ve imdi alen alan bir
Cemiyetin bulunduunu biliyorsunuz. Bu Cemiyetin gayesi,
1876'da iln edilen ve her sene salnamelerde neredilen Ka-nun-
Esasinin meriyete konmasyla millete hrriyetinin verilmesi
arzusudur.
stibdat idaresinin hile ve oyunlar vatandalarmz
arasna ektii fesat tohumu neticesi olarak meydana gelmi olan
milliyet ve din davalar gibi yolsuzluklara ve bu yzden dklen
kanlara bundan byle bir nihayet verilerek hepimiz karde
olarak beraberlik iinde vatann ykselmesine almak zere
ortaya atlmtr.
te bu byk gayeye kar sizden rica ederiz ki, bundan
sonra din ve milliyet davas peinde koarak Rum
vatandalarmz tarafndan kan dklmesine katiyetle nihayet
verilsin. Eer Rum arkadalarmzn asl gayeleri msavat ve
hrriyetin ele geirilmesi ile iyi bir hayata ulamak ise hibir
ekilde nasihata lzum grmeksizin bu gayenin yerine
getirilmesi iin bizimle beraber alrlar. Bulgar kardelerimiz
fikir ve hareketleriyle bizimle beraber olduklarn tebli ettiler.
Birleilmezse bile hi olmazsa iyi hareketlerle tarafsz kalmaya
alarak, kan dklmesinin mani olunmasn Rum
vatandalarmzdan insanlk adna bekleriz. uras da btn
alen-yetiyle bilinmelidir ki, Rum kardelerimiz bu byk
gayeden ayrlarak, Elenizm fikir ve hayaline hizmetle, neticesi
ktye giden tehlikeli bir yola sapm bulunmakta ve hem de
Anadolu'da kendilerinin birka kat fazlas olan Rumlarn ge-
369

leceini ayaklar altnda inetmi oluyorlar. Bunun iin

yanl yoldan dnlerek beraber bir mukaddes gayeye
ulalmasna allmasn ve hi olmazsa dier aznlklara kar
kt yollara sapmayarak tarafsz kalnmasn rica ederiz. Bu
vaziyetle alkal Yldz ile Patrikhane arasndaki gizli
grmeler, Rum milletinin iyiliinden ok ktlne yol
amasn temin edecektir.
 Yldz Saray'nn teden beri yapmakta olduu bu gibi
dolaplara kaplmamalarn Rum kardelerimize samimiyetle
teklif ederiz. Rum etecilerinin tede beride dolaarak din ve
milliyet gayretiyle kan dkmemelerini, mmknse dalmalarn
veya hi olmazsa tarafsz kalarak sakin olmalarn rica ederiz.
Hususiyetle olarak birtakm mhim olmayan Mslmanlar
maala yanlarna alarak bunlara cinayet iletmelerini kat'yetle
arzu etmemekteyiz. Geri bu Mslmanlar bizim Cemiyetimize
bal deildir. Fakat bunlar Cemiyetimizle dier aznlklar
arasnda soukluu ve belki de kan davas gtmeye sebep
olacaktr. Bu vaziyet karsnda biz onlar Rum etecilerinden
ayrlmadklar takdirde bulup ldreceiz. Bunun iin siz de
etelerinize bunlarn ve hususiyetle Filorina kazasna bal
Novokzi kyl drt Mslman ekyann yanlarndan kovularak
uzaklatrlmas hakknda kat' emir veriniz. Bylece aramz
amaya sebep olan drt alan, kt yaradl ekyalarn
yznden aramzda kan dklp mukaddes gayemiz olan
beraberlik ve hrriyetten uzaklam olmayalm. Bylece
insanlk ve medeniyeti yaralam olmak gibi kt bir hareketten
kanalm. Bir de Libar-e iftliinde yaplm olan vahiyane
cinayetin tekrarlanmamasn, yapanlarn iddetle
cezalandrlmasn medeniyet, insanlk ve vatandalk adna
Rum kardelerimizden rica ediyoruz. Aksi hlde meydana
gelecek ktlklerin, aka-
370

cak kanlarn btn mesuliyetinin kendilerinin olaca ve

insanlk ve medeniyet sahasnda kendilerinin mesul tutulacan
tebli ederiz. Bu hakikatin btn Rum vatandalarmza
bildirilmesini ve Kanun- Esasi ile Merut idarenin ele
geirilerek hrriyet ve msavattan mteekkil olan byk
gayemize katlmalarn btn Rum kardelerimizi samim hisler
ve sevgilerle arrz. Btn insanln yaratcs olan Allah,
muvafakyeti insanlk, medeniyet adna alanlara vereceinde
pheye dmemelidir.
22 Temmuz 1908 aramba
Manastr Osmanl ttihat
ve Terakki Cemiyeti
Rumlar Cemiyete kar kullanmak iin ne kadar kt
yollara ba vurduu ve ne gibi vaadlerle oyalamaya kalkt
Manastr valisinin yukarda yazdmz telgrafnda alen olarak
grlmt.
Manastr Valiliine
18 Temmuz 1908 sayl yazya cevap:
Cemiyetin hareketlerinin genilik ve dalna gre bu
almalarnn yeni bir ey olmayp ok zamandan beri geliip
yayld anlalmaktadr. Bu bakmdan bu gizli alma-
---------------
(*) Millet ve Cemiyete kar byk hizmetlerini
grdm Hfz Pa-a'ya kar, evvelce gnderdiim
mektuplardaki hareketimden dolay bugn zgnm. Kendisinin
benim ortadan kaldrlmam hakknda Resne nahiye mdryle
grt doru kmad. Bu rivayetin Res-ne nahiye
mdrnn bana yardmc olduu hakknda emsi Paa
tarafndan ortaya atlan iddia zerine nahiye mdrn korumak
iin tertiplenmi olduu aktr. Ben sonra her ikisinden de zr
diledim.
371

lar ve Cemiyetin davranlarna mani olma bakmndan

zamannda renip lzumlu tedbirleri almadndan o
mntkadaki hkmet selhiyetlilerinin vaziyeti dnlmeye
deer.
Cemiyetin birtakm siyas cereyanlara akl
erdiremeyecekleri dnldne gre, bunlar, bu istikamete
iten ve nclk yapanlarn aranp bulunmas lzm gelir. Asl
dikkate deer olan ksm bu karklklardan faydalanmaya
kalkan ecnebilerin, siyas menfaatlar bakmndan memleket
aleyhine pek kt hareketlere gemesidir. Bu bakmdan
hadiselerin kt neticelerini dnerek akl ve fikir sahibi
insanlara lzm gelen telkinlerde bulunarak, ordu ve halkn
tahriklere kaplmamalar ve bilmemezlik bakmndan neticesini
dnmeyerek, neticede zntlerini ve aflarn isteyecek
vaziyete girmemeleri iin onlar tahrik edenlerin ksa zaman
iinde ele geirilmesi istikametinden tamamlanarak neticenin
zaman geirmeden gn gn tebli edilerek lzm gelen izahatn
yaplmasn ehemmiyetle bildiririm.
19 Temmuz 1908
Sadrazam Ferit
 Hfz Paa'y Manastr valiliinden istifaya zorlayan bu
telgraf her ne kadar Ferit Paa tarafndan imzalanmsa da Yldz
Saray'ndan yazdrldna phe yoktu. Rumeli'de orduyla
beraber Merut idarenin ve Kanun- Esasinin meriyete konmas
iin yaplan hareketlere Manastr valisinden baka sivil idareden
katlp destekleyen yok gibiydi. Yldz Saray istibdat idaresini
btn iddetiyle srdrmek iin devlet adamlarm istedii
ekilde kullanmaktan geri kalmyordu. nklbn byk bir
intizam ve tertip ierisinde dnyay hayrette brakan abuklukla
neticelenmesi, buna tesir
372

eden sebeplerin kritiini yarn nklp Tarihimizi

yazacak olan kalemlere ve heyetlere brakarak biz yine Cemiyet
tarafndan kendisine yazlan mektubu okumakla megul olan
Mir Osman Paa'nn hline gelelim:
Peki szlerimi yanl anladnz, geceliklerimi
deitireyim de sizinle beraber geleyim, dediler.
Bu srada koridorda dolaan Cemiyet azalarndan biri
bararak:
Yalnz brakmaynz intihar etmesin, demiti.
Bu sze kar kimse bir ey diyemedi. Paa da sesini
karmayarak kabul etmiti, yanmzda elbisesini giymek
mecburiyetinde kald ve hibir ey olmam gibi bizi takip
ederek ar ar merdivenlerden indi. Sokak kapsna
ktmzda:
Bir kumandan olduumu unutmaynz, bana ve
yaverime at hazrlaynz!
Paam merak buyurmayn, her ey hazrdr.
Hakikatte biz de kendisini hrmet edilen bir misafir
olarak rahatln temin etmek bakmndan hibir eyi
hazrlamada kusur etmemitik. Kendileri iin hazrlanan beyaz
bir at vard. Vazifede, emir ve kumandada, harp sahalarnda sert
bir kumandan olan Osman Paa'nn hususiyeti hi de yle fena
deil ok hotu. akay pek severmi, yataklarna kadar
nmzde gitmeyi brakmayan geyik'e pek atlar.
Her ey yolunda, tertibatmz da mkemmel, bir
diyecek yok, yalnz bu geyik'e bir mana veremiyorum.
 Paam! Allah emirlerine uyan Cemiyetimizin
mukaddes gayesine hizmeti hayvanlar bile eref biliyor. te bu
yaban hayvan saydmz u geyik adeta bize klavuzluk ediyor.
Bir his ile gidiyor, hibir gayret ve sktrmaya lzum kalmadan
kaldnz yere kadar bize o klavuzluk etti.
Bunu nereden buldunuz?
373

Sizi almak zere yolda gelirken be, alt jandarmaya

rastladk. Bunlar Cemiyetten bize iltihak etmeleri iin ellerinde
bir vesika ile gelmekteydiler. Geyik'i bunlar getirdi. Jandarmalar
bize iltihak etmek zere Perister'den geerken nlerine km
olan geyii kolaylkla yakalamlar. Ufak bir insan okayna
boyun een bu sevimli hayvan, jandarmalara, evet Cemiyetimize
en son iltihak eden bu erlere klavuzluk ederek bize iltihak etti,
bir trl yanmzdan ayrlmyor.

Mabeyn kinci Katibi zzet Paa

374
 HRRYETN TOP SESLER, ENLK
Byle tatl tatl konuarak yolumuza devam ediyorduk.
Resne Mill Taburu harekete hazr bir vaziyetteydi. Yolda taburu
kol nizamna koyarak Krani'ye doru yrmeye baladk.
Eyp Bey Ohri Mill Taburuyla Cemiyetten ald talimat
mucibince Manastrda kalmt.
23 Temmuz 1908 perembe gn sabaha kar, biz
Krani'ye girerken Manastrda toplar atarak byk merasimlerle
hrriyet iln edilmi, btn Mslman ve Hristiyanlar hrriyetin
yaratt kardelik, msavat gnei altnda bayram yapmt.
Osman Paa benimle beraber Ferhat Aa'ya misafir oldu. Orada
le yemeini yedikten sonra yola devam ederek, gne
batmadan bir saat evvel Resne'ye girdik. Resne'de ordu
mensuplaryla sivil hkmet adamlar, aznlklar ileri gelenleri
ve halk bizi karlamaya kmt. Herkes paaya byk hrmet
gsteriyordu. Resne ileri gelenlerin den Rza Aa'nn evi,
Osman Paa iin hazrlandndan doruca oraya gittik. Bu
akam benimle ilk defa ayaklanp eteyle daa kan erler,
hayatlarnn en mesut gnn yayorlard. Hepsi evlerine,
ocuklarna, elerine kavumutu. Saadet ve sevin birbirini
takip ediyordu.
24 Temmuz 1908'de Resne'de byk bir bayramn
hazrl vard. Herkes neeye boulmu, sevin iinde kouyor,
gdyor, eleniyordu. Alnlarda bir saadet parlts vard.
Bundan byle herkes hr, herkes hrriyetin nimetlerinden
faydalanacakt.
375

Manastr'dan, Cemiyetten gelen bir telgraf bir yldrm

sratiyle drt tarafa yaylmt. Bu telgrafta 23 Temmuzda
Manastr'da hrriyetin iln edildii, merasimin pek byk ve
gzel olduu o akam zeri Saraydan gnderilen bir telle
padiahn Kanun- Esasiyi meriyete koyduunu anlatyordu.
24 Temmuz 1908 cuma byk bir mill bayram heyecan
iinde geiyordu. O byk gnde Trk, Arnavut, Bulgar, Srp,
Rum, Ulah, hlasa Mslman ve Hristiyan btn Rumeli halk,
hrriyetin sevinci iindeydiler. Gzlerde bu sevin emareleri
parlak bir yarn bekliyordu. Kanun- Esasi, merutiyet, hrriyet,
msavat, kardelik, adalet yaftalaryla sslenmi meydanlarda
bu byk manalarn millete neler getireceini anlatan nutuklar
veriliyor, konumalar yaplyor, grp anlamalar temin
ediliyordu. Yaasn ordu, yaasn ttihat ve Terakki Cemiyeti,
yaasn millet, yaasn vatan, yaasn hrriyet, msavat, adalet,
kardelik szleri alanlarda geni akisler yapyordu. Bu sevincin
tesiriyle btn Resne kylleri ehre dolmutu. Yalnz bir eye
ehemmiyet veren bu kalabalk eris'in gelmesini sabrszlklar
ierisinde bekliyordu. Gnein batmasndan bir saat sonra gelen
eris ile Adem Bey, otuz kadar adamyla onu bekleyen
kalabaln at yoldan ar admlarla ilerliyorlard. Ben ve
arkadalarm onlar karlayarak, grerek birbirimizi tebrik
ettik. Bundan byle Bulgar, Srp, Rum etelerinin katlmalarn
arzu eden grmelerle geen bu geceyi halkn sabaha kadar
sren merasim ve alklar iinde ayakta geirmek
mecburiyetinde kaldm.
376

25 Temmuz 1908 cumartesi

Sabah erkenden Manastr ttihat ve Terakki merkezinden
bir telgraf almtm. Bunda Resne Mill Taburundan yeteri kadar
askeri, Mir Osman Paa'nn muhafazasna brakarak
kalanlarnn terhis edilmesini istiyor, ayrca eteye bal iki yz
erle eris Bey'i de alarak Manastr'a gelmem emrediliyordu.
Halkn heyecanl ve devaml alklar arasnda Res-ne'den yola
ktk. Yolda eris Bey, Adem Bey, Apostol, Mi-halaki ve
dier komita reisleriyle konua konua Manastr'a kadar Grce
yolunu yer yer mntka kyllerinin yollara ylm kalaballan
arasndan geerek, ikindiye doru Dle-cek kyne Hanlarn
mesire yerine ulatk. Burada maheri andran bir kalabalk
toplanmt. Sanki btn Manastr, elli bin nfuslu koca bir
memleket yerinden kalkm buraya gelmiti. Osmanl halkm
tekil eden aznlklardan bu kalabalkta insan vard. Hepsi ayn
sesleri kararak bir ahenk i-inde yryordu. Hrriyetin
yaratt bir sevincin temin ettii beraberlikle yryorlard.
Manastr'a kadar Resne caddesini kyllerin kalabalklar
arasndan geerek gelebilmitik. Burada kalabalk yrmeye,
nefes almaya takat brakmyordu. Bizi karlamaya gelen bu
insanlarn vefal kucaklamalar ierisinde aralarndan
ilerliyorduk. Mkltla adm atabilmekteydik. ttihat ve
Terakki Cemiyetinin btn azalar, memleketin ileri gelenleri,
aznlklarn din adamlar, aznlk ileri gelenleri bizi karlayp
tebrik ederek kucaklamaktayd. Bu karlama merasimi
dayanlamayacak bir hareket iinde bizden birka saat evvel
ayn scak merasimle karlanan Manastr etesinin bulunduu
kahvehaneler mntkasna varncaya kadar devam etti. Burada
kalabalk yere ine atsan dmeyecek kadard. Ben bu kalabalk
iinde byk bir Mkltla bana klavuzluk ve yardm edenlere
ulaabildim.
377

Sonra da Manastr etesinden byk insan Erknharp

Miralay Selhattin, Erknharp Binba Hasan Tosun, eski
arkadam Yzba Yanyal Mecdettin, Mlzm Selnikli
Mehmet Ali beylerle karlaarak sarlp grtk. Polislerle
jandarmalarn ufak bir iaretiyle geiimiz iin bir yol alm,
Manastr, Resne, eris etelerine bir gei yolu temin
edilmitir. Hrriyetin kalplerde yaratt kuvvetin neler
yapabileceini ilk defa gryor, reniyordum. Burada da
oturup istirahat etmeye imkn yoktu. Burada toplananlarn hepsi
din, dil fark nazar itibara almadan askerle grmek, pmek
istiyordu. Binlerce yaftann asld yollarda kme kme
toplanan halk, kendilerine bu erefli gn temin edenleri elde,
omuzlarda gezdiriyor, yaasn zabitler, yaasn ordu szleriyle
deerlendiriyordu. etelerin istirahat etmesine, yrmesine
meydan brakmyordu. Mkltla temin edilen intizamdan
sonra etelere bir gei yolu temin edilmiti. nde yryen
muzkalar Anadolu redif taburlarn ttihat ve Terakki
Cemiyetinin ileri gelenleri takip ediyor, eteler de srasyla
bunlarn arkasnda geliyordu.
Hanlar nnde, lokanta caddesine kadar iki tarafl
aalk yoldan, Drahor kenarndan mkltla yryorduk.
Sokaklarda yer bulamayan halkn bir ksm da Drahor'un iki
yanndaki kahvehanelerin masalarna, peykelerine, sandal-,
yalarna km, biraz akgzlerse caddeye bakan pencerelerde,
balkonlarda daha evvel yerlemiti. Herkes bizi seyrediyor,
hrriyeti, bizi deil bu mesut gn alklyordu. Ellerde
dalgalanan binlerce bayrak, aa dallar, iek demetleri, all
beyazl kordellarla, rozetlerle, yaftalarla ssl ve donatlm
olan bu mesut mukaddes bar ve arlar sevinlerinin
rnyd ki en metin kalpleri, en hissiz vicdanlar bile
yumuatyordu. Btn kalabalk kalbiyle, kafasyla, hissiy-
378
 le yollarda akan bir kalabalk oluvermiti. O gn kimbilir
ka eski devrin adam bu merasimi grerek zlm, istibdat
idaresine yardmda bulunduundan dolay znt hissetmiti.
Yryen kalabalk hkmet nnde durarak burada bir kabul
resmi yapldktan sonra dualar edilip nutuklar verildi.(*) Ben de
bu byk gnn beni byleyen kemaliyetine kaplarak heyecan
iinde arkadalarmla gryordum. imdi ad '23 Temmuz'
olan eski lokanta caddesine yarm saat sonra dnerek byk
bir merasimle kla meydanna kadar ayn scaklkla yava yava
ilerliyorduk.
Bylece on dakika srecek bir yolu bir saatte
alabilmitik. Kla meydanna geldiimizde orada btn asker
birlikler, st zabitler, zabitler bizi byk bir merasimle
karladlar. Heyecanl nutuklarla akam bulmu, merasim bir
trl nihayet bulmamt. Karanln yaklamas zerine artk
istirahat etmeye ve yemek yemeye ihtiyacmz olduunu anlayan
kalabalk, takm takm dalyordu. Bizim iin hazrlanan yoldan
geerek eteye katlan zabitlerle Royal Oteli'ne getirilmitik.
Erler de hanlar nne gtrldler. Bizim ve erlerimizin
istirahati iin ok ey hazrlanm, byk ziyafetler tertip
edilmiti. Birka gn sonra, birer ikier gn ara ile K-
raova'dan Mslman, Resne'den Bulgar, Magarove'den Rum
etecileri gelerek ayn ekilde karlandlar. Ben bu etelerin
karlanmasna Cemiyet tarafndan ayrlan heyette
vazifelendirildiimden korkun bir kalabalk iinde alklarla
hayatmda hi almadm sz syleme mecburiyetinde
kalmtm. Bulgar etesinin geldii gn sylediim nutku
arkadalardan biri yazd iin buraya aldm:
------------------
(*) Bat memleketlerinde belediyelerde yaplan bu
merasimleri biz de onlara bakarak ayn vakur hava iinde
yapmalyz.
379

"Vatandalar, istibdat idaresinin elimize, dilimize

vurduu balar koparmak iin vatanmzda on, on iki seneden
beri evvel Anadolu'da ve nihayet alt senede de Rumeli'de
meydana gelen faslal faslasz isyanlarn ve hareketlerin neden
imdiye kadar beklenen neticeyi veremeyip, srncemede
kaldklarn izah etmek iin ok ksa birka sz sylemeyi
lzumlu gryorum. Anadolu'da Ermeni vatandalarmzn
istibdat idaresine muhalif yaptklar isyan dier aznlklar ihtiva
etmeyip yalnz Ermeniler tarafndan tertip edilmiti. Daha sonra
Rumeli'de Bulgarlarn yaptklar isyan da yine bu aznln
menfaatlarn yrtyordu. Bulgar isyan zerine Rumeli'de olan
dier Hristiyan aznlk da haric tesirler neticesi olarak eteler
tertip ederek, din ayrlklar ile zehirlenip, birtakm cinayetlere
kalktlar. Btn bu tefrikten doan hareketlerin hepsi istibdat
idaresine birok aznl birbirine kar kullanmak frsatn
vermiti. Ecnebi tazyikleri ne kadar genilerse
memleketimizdeki duraklama ve gerilii ortadan
kaldramayaca biraz akl erenlerce dnlerek, a-znlklan
birletirecek bir kuvvetin yaratlmas yollarnn a-ranlmasna
gidildi. Bunun iin de en evvel istibdat idaresinden en ok zarar
gren cahil sanlan Mslmanlarn arasnda ttihat ve Terakki
komiteleri tesis edilerek birlie davet edilmesi dnlmt.
Hakl ve tabii bir mevzuu olan ibu ttihat ve Terakki bayra
altnda toplanma inanlmayacak kadar ksa bir zaman iinde,
akllarn alamayaca bir hzllkla byk bir fedakrlk ve
tehlikeleri gze alarak muvafa-kyetle neticelendi.
te memleketin hrriyetini temin etmek ve halk arasnda
msavat yaratmak, istibdat idaresine son vermeyi gaye edinen
bu hareket, memlekette bulunan btn aznlklar arasnda bir
beraberlik tesis ederek din ve milliyet fikirlerini orta-
380

ya atarak frldak eviren istibdat idaresini dize getirmi

ve Kanun- Esasiyi meriyete koyma mecburiyetinde brakmt.
Manastr halk ile vatann her kesinden ve haric
memleketlerden binlerce telgrafla beni tebrik etmekteydiler. lk
defa kendisinde byk bir yardm ve destek grdm Enver
Bey'den de benim iin kymeti byk olan yle bir tel almtm:
Selanik'ten yazlan bu telde Enver Bey yle diyordu:
Manastr araclyla Niyazi'ye
Kardeim tebrik ederim, yaasn vatan, yaasn millet,
yaasn hrriyet.
25 Temmuz 1908
Enver
 Merutiyetin iln gnlerinde Tepeba yazlk
tiyatrosunda verilen "Vatan" piyesi temsillerinden birinde
bulunanlar
 NETCE
Hrriyet ve Merutiyetin iln zerine btn gzler bu
byk davay gerekletirenlerin kim olduklarn renmek
istiyordu. Evet, Manastr'dan btn memlekette bu gnei
doduranlar kimlerdi, bu byk inklp kimlerin eseriydi?
Onlar bulup tebrik etmeli, pmeliydi. Herkes bu yaptklaryla
ortada olan, yapanlar bilmeyen tekilt bilip renmek,
tanmak istiyorlard. Ba olmayan byk bir tekiltt bu. Ona
halkn arzulan hkmediyordu. Ben de bu arzudan kendimi
kurtaramadm. Bana Manastr merkezi adna emir veren,
hareketlerimi takip eden, istikamet veren kimlerdi? Onlarn
emirlerini yapyordum, ama onlar tanmyordum. Bana bu
emirleri verip hadiseleri hazrlatan ve muvafakyete ulatranlar
grmeyi, kendilerini tebrik etmeyi candan, gnlden
istemekteydim. Herkes gibi ben de bu bykleri, lzumsuz yere
eteleri, misafirleri karlamaya gelen vazifeliler, ziyafetlere
reislik edenler, toplantlarda nutuklar verenler arasnda aram
bulamamtm. Bu merak gnden gne beni daha da zorlad.
Asl ba olan kuvveti ihtiva eden bu mukaddes ahslar ise sessiz
sedasz bir yere ekilmiler, eskisi gibi almaktaydlar.
Onlardan hibirisi bu toplantlara itirak etmiyor, bundan sonra
yapacaklaryla megul oluyorlard. Ben ortada gze arpanlar
birer birer gstererek:
Bey idare heyetinden midir? diye merakla soruyor, u
cevaplan alyordum:
382

Hayr.
Ya bu ahs?
O da deil.
Ya u bey?
Hayr.
Bir gn dayanamadm, Vilyet dare Heyetinden bana
klavuzluk eden (*) Svari Yzbas Debreli Zlnun Bey'e:
Azizim! Cemiyete taraftar olanlarn birou
bugn ortaya kt. dare heyetinin muhterem azalarnn
saklanmasna bir mana veremiyorum. Husus olarak bana bu
kadar an ve eref temin eden byklerimi tanmak istiyorum.
Evet beni kendilerine takdim ediniz. Kendilerine hrmetlerimi
arze-deyim, teekkrlerimi bildireyim. Bu benim iin yaplmas,
hem de acele yaplmas lzm gelen bir arzu ve erefli bir
vazifedir, dedim.
Ba stne, dedi:
Grmek istedikleriniz sizin pek yabanclarnz
deildir. Svari on drdnc alayn kumandan Yarbay Sadk
Bey, Tercman Fahri, Topu Yzbas Habip, Topu Mlzm
Ziya beylerle asker ortamektep resim muallimi Mlzm
brahim akir ile epeydir taburuna gitmi olan Erknharp
Binba Remzi ve husus olarak iltihak eden Erknharp Binba
Vehip beyleri herhalde tanrsnz.
Evet, dedim.
Birer ahlk ve insanlk abidesi olan Sadk, Remzi,
Vehip ve Fahri beyleri tanrm. Kendilerine husus bir hrmetim
vardr. Fakat burada vazifeli olduklarn bilmiyordum.
-------------
(*) Svari Yzbas Zlnun Bey, ok kymetli, drst ve
iyi bir kalbe sahip olduu kadar da malmatl bir insand,
Manastr'da Cemiyete ilk kuruluunda katlm, en mkl
vazifeleri zerine alarak b-yk bir iyi niyet ve irade ile verilen
vazifeleri yerine getirmiti.

O, szlerine devamla:
Sadk Bey hepsinden ayr bir ahsiyeti olan insandr.
Klc kadar kuvvetli bir kalemi vardr. En mhim teblileri,
emirleri, plnlan yapan odur. Uzun zamandr alkal olan umum
heyet azalan hep onun emir ve fikirleri zerinde birleerek
alrlar. Sadk Bey Manastr'da byk bir hrmet ile karlanr.
Drstl ile herkesi kendine balamtr. Ha-bip, Fahri, Ziya,
Ressam brahim akir beyler ise en heyecanl gnlerde bir aslan
gibi kkreyerek Sadk Bey'in hizmetinde almaktadrlar. Bu
drt arkada hi korkmadan alnan kararlara imzay koyduklar
gibi kararn yerine getirilmesinde de gzlerini krpmadan
alanlardand. emsi Paa'nn geliinde hepimizi bir heyecan
kaplamt. Paann ne kadar cahil ve zulmden holandn
biliyorduk. Asker elbisesi giymi, dnyadan habersiz ve paann
urunda canm vermeye hazr birok Arnavutla evrili
bulunduunu biliyorduk. Bir dahili harbin kmas korkusuyla
heyecanlanm, o-nu ortadan kaldrma istikametinde bile
tenakuza derek ne yapacamz armtk. Sadk Bey'le Ziya
ve Habip beyler bu etrafna zehir saan insann vazife srasnda
herkesin -nnde ldrlmesine karar verdiler. Grmenin
fazla uza-mamas iin kendilerini vazifeli saydlar. Heyecanl bir
dakikada bile bir elleri Kur'an zerinde olduu hlde dier
ellerini tabancalarna uzatarak yemin ettiler.
Bu konumalar srasnda byklerinin herhangi bir
vaziyet karsnda yakalanp Cemiyetin sarslmamas iin
Mlzm Atf, yalnz bana ortaya atlarak bu ii yapmaya hazr
olduunu bildirdi.
te azizim idare heyeti bunlardr. Pek meguldrler.
Yemeye, uykuya bile zamanlar yoktur. Onlar bu umum sevince
adet yabanc kaldlar. Vazife her eyden evvel gelir ve
384

mukaddestir. Bunun iin grnmyor ve kendilerini

gstermiyorlar. Madem ki byle ok arzu gsteriyorsunuz, haydi
sizi Sadk Bey'in yanma gtreyim, grnz.
Ben:
abuk olalm, teekkr ederim.
diyerek konua konua yryorduk. O, Sadk Bey'in din,
felsefe, askerlik, edebiyata olan alka ve malmatndan,
zeksndan, hak ve hakikate olan ballk, drstlk ve
alakgnlllnden sz ediyordu. Cemiyetin en zayf
zamannda katldn, kz ve ei ile beraber yapt hizmetleri
anlatt. Konua konua eve varm ve kapy almtk. Bizi
karanlk bir odada toplanan heyetin yanna gtrdler. Ben, o
byk adamn, elini sakaln ptm.
Dier azalarla da grtk. Her birisi birer ahlk ve
kahramanlk abidesi olan bu arkadalar bana kar byk bir
nezaket gsterdiler. Son derece alakgnlllkle konuarak |
benim kendilerine syleyeceklerime, sylemek imknm
vermediler. eref ve muvafakyetin Cemiyetin umum kuvvetine
baladlar. Oradan ktk, kaza idare heyetine sordum:
Kolaas Avni Bey'i grnz, o sizin de
arkadanzdr, idare heyetinde vazifelidir, benim iim var, izin
verirseniz o size lzm gelen yardm yapar, dedi.
Zlnun Bey ayrlmt. Avni Bey'i arayp buldum.
Kendisi Mlzm Ziya Bey'i Osman Paa'nn evinden kaldrmak
suretiyle vaziyeti hazrlayan arkadalardan biriydi. Bylece kaza
idare heyetini ve Manastr'da mhim vazifeler yapanlar birer
birer grdm. Avni Bey bana Manastr ileri gelenlerinden Baha
Bey'i, jandarma mektebi arkadam Yzba Halil Bey'i, Eczac
brahim Bey'i tantrd. Ben bize yardmlarndan dolay hepsine
ayr ayr teekkr ettim. Btn bu arkadalar alk-' gsteriten
uzak, alyor, istibdat idaresinin memleket-
385

te imha edilmesinden baka bir ey dnmyordu.

Ben asl Selnik'i, bu byk Cemiyetin dnen beyini
o-lan umum merkez azalarn grmek istiyordum. Onlar byk
bir nezaketle beni ve btn ete balaryla zabitlerini ve erlerini
davet ettiler. Bize insanln, nezaketin, kadirbilirliin,
misafirperverliin en byk misalini verdiler.
Topu Albay Hasan Rza, Erknharp Yarbay Faik,
Erknharp Binba Fethi (Okyar), Hafz Hakk ve Avukat Refik
(Manyasizade Refik Bey) ve Posta Memuru Talt beylerle
tantrdlar. Bu tanmaya Enver ve Fethi (Okyar) beyler
araclk ettiler. Umum Merkezden husus bir vazifeyle
stanbul'a gitmi olan Erknharp Yarbay Cemal, Rahmi beylerle
tanamadm. lk evvel Enver Bey'in enitesini vurarak
kahramanln gsteren Mlzm Silh Tahsin ile grtm.
Selanik'te vazifeli, bu byk insanlar yalnz vazifede grp
tanyabilmek mmknd.
Rumeli'nin btn merkezlerinde Cemiyete taraftar
olanlar vazifelerini yapm insanlard. Manastr'da, Selanik'te
tannan bu byk ahsiyetler gibi, memleketin pek ok yerinde
gnlleri vatan sevgisiyle arpan insanlarda bulunuyordu.
Kuzey Arnavutluk'u, Kiga ve Toskallar Cemiyete balayan
skp idare heyetinin de mhim pay vard. Yanya, Cemiyetin
fedakr azalar iin en emin yer olarak Malisya'y e-le geirmi,
Debrelileri kendine kazanmt. Debre de Manastr gibi 23
Temmuzda kendiliinden hrriyeti iln edecek bir vaziyete
gelmiti.
Alt seneden beri menfaatlar uruna birbirini boazlayan
Ulahlar, Rumlar, Bulgarlar ve Srplar imdi Trklerin at
bayrak altnda toplanarak ayrlklar, krgnlklar sararak,
kaybettiklerini unutarak insanlkla memleketin ycelip
ykseltilmesine alacaklar.
386