1

QAZIM MUSKA

I YNI PRBALL
Roman

FLUTURAT

Fluturat m habisnin me bukurin dhe brishtsin e tyre. Nuk e kuptoja pse kto qenie t brishta
dhe t pavlera qen krijuar me kaq shum ngjyra dhe me kaq eleganc. Po mund ti bj tjetr
t vmendshme ndaj njeriut nse nuk do t ishin kaq t bukura, mendoja ndonjher. U bija pas
pr ti kapur. Pasi i mbrtheja kraht e holl si flet cigareje dhe si t pluhurosura me pah mulliri
i fusja n nj vazo qelqi dhe u vija kapakun sipr. I kundroja pastaj me or t tra ato qndisma t
magjishme. Lviznin npr hapsirn e vockl si n nj qeli prej qelqi duke prplasur krahzat
me shpresa t kota. Mblidhja lloje t ndryshme, me forma e prmasa po t ndryshme e m
gjithfar dizanjosh si tatuazhue mbi kraht gati t tejdukshm. N mbrmje i lshoja e ditn tjetr
gjuaja t tjera. U gzohesha pa mas ngjyrave dhe dizanjove t reja. M mahnisnin ato piktura aq
perfekte n to. Njher harrova t hapja vazon pr dy dit. T tretn n mngjes shkova ti liroja.
I vshtrova prtej qelqit. Prfund vazos preheshin pa lvizur disa flutura, mes t cilave edhe ajo
m e bukura q un e quajta mbretresha. Edhe pse e mora me mend se do t kishin vdekur
( kshtu u thosha kur isha fmi t gjitha qenieve q gjallonin) e tunda leht vazon q t
zgjoheshin. M kot. Vetm ato q nuk kishin vdekur ende, lvizn prtueshm me milimetra
kraht si t mpira. Qen strukur rreth e rreth fluturave kufoma dhe dukej se vajtonin pr fatin e
keq t shoqeve. Ndoshta dhe pr fatin e vet, mendova. Qe nj masakr e vrtet ajo pamje e
mjer dhe e trisht. Nuk di pse dhomza prej qelqi me viktimat brenda m ngjau si nj
krematorium ku sapo ka prfunduar ekzekutimi famkeq i rradhs. M erdhi keq pr ato fatzeza.
Me nj ndjenj faji e hapa kapakun e prita t delnin prej aty fluturat e mbetura gjall. Por asnjra
nuk fluturoi. Vetm lvizn pakz kraht e bukur. Me grykn e vazos t hapur dola n dritaren e
dhoms sime. I kapa prsri prej flatrash fluturat e mbetura gjall e i lshova mbi saksit n
parvaz. Nuk fluturan. As flatrat nuk i lvizn. Vetm puhiza e ers i drithronte si gjethe t thara
vjeshte. Pastaj ato t vdekurat i shkunda nga vazoja. U shprndan n ajr si hiri i nj kurmi t
djegur. Kur hyra brenda m pa nna m vazon n dor dhe m pyeti po bja. I tregova pr
fluturat. Prveshi buzt me keqardhje.
- Dgjo - m tha, - nuk duhet ti ngacmosh m fluturat. Nuk sht mir. Flutrat jan shpirtra
njerzish q kan vdekur. Vijn e na shohin kur i merr malli. Jan si ngjjt. Asnjher mos i
ngacmo! Saher vjen nj flutur afr sht dikush nga t ikurit q krkon t rrij pran nesh.
Fliste seriozisht dhe prmallshm. M shikonte drejt e n sy dhe un e dgjoja me goj hapur.
Ndoshta ndaj jan kaq t brishta, t bukura dhe t padmshme, mendova. Dhe kaq t heshtura sa
snxjerrin as tingull e nuk kan as z si qeniet e tjera q fluturojn. Nuk e kuptova n ishte
qortim apo kshill ajo q m tha nna, por nga ajo dit e fmijris sime nuk u vura m pas
 2

fluturave dhe nuk i preka m. Saher shikoja nj flutur t ulur diku, i afrohesha me ngadal dhe e
kundroja n nj far distance, pa e shqetsuar. Mendoja fjalt e nns. E kisha vshtir ti besoja,
por edhe ti mohoja nuk mundja. Nuk dija si tia mbushja mendjen vetes q nj flutur nuk mund
t jet nj njeri i vdekur, apo shpirt njeriu sepse nuk e konceptoja dot shpirtin si mund t ndahej
nga trupi. Dika nuk shkonte n arsyetimet e mia. Sidoqofte, tani i shikoja me nj far
mistifikimi ato qenie t bukura t cilat edhe mund t ishin shpirtrat e njerzve t ikur, si thoshte
nna. Ajo nuk fliste kot.

- KOH LINDJESH -

Grindeshim me t gjithmon. Kur nuk ishte n shtpi, grindeshim me njri - tjetrin.

Gjithmon pr shkak t tij. Shpesh vonohej n mbrmje i harruar me shoqrin. Ngaq ishte
gazmor dhe i iltr nuk e kishte problem t shtonte do dit, me nj takim apo dhe vetm me nj
fjal, shok e miq t rinj prej t gjitha moshave e nga t gjitha shtresat, kudo shkonte e ngado
kalonte. Ndodhte t mos kthehej n shtpi as pas mesnate. Ather babai turfullonte. Thoshte se
ishte nj rruga q hante bukn kot, pa punuar, duke bredhur sa andej - kndej si hu i shkulur.
Nna nuk ndihej. E dinte q inati i babait nuk shuhej me prgjigje, por vetm me heshtje. Rrinte
si zog i goditur nga breshri dhe vshtronte nga ne. Pastaj pshprinte: Na nxiu jetn! Si nuk
vuri mend njher!? E kishte m shum me vllain se me baban. Motra, q ishte m e madhe
se ne vllezrit, guxonte ndonjher ti thoshte babait se djal ishte dhe, pr m tepr i ri, ndaj
nuk ishte ndonj hata e madhe t vonohej ndonjher. Por zemrimi i babait nuk mbytej kollaj.
Rri urt ti, - i shfrynte, - se ju ia krihni bishtin. Motra tulatej nn vete dhe m afrohej te veshi:
Dalim ta gjejm! Ishte rradha ime t bja detyrn. Kshtu ndodhte gjithmon; sa her vonohej,
dilja e krkoja npr qytet. I njihja m s shumti shokt e tij dhe i dija vendet ku duhej ta
krkoja. Ia ktheja motrs: Rri se po shkoj vet dhe pa br z dilja duke u hedhur nj vshtrim
domethns, pr ti qetsuar e pr tu thn se do kthehesha shpejt. N fakt, qllonte q e gjeja
shpejt. Zakonisht krkoja n dy - tre lokale ku mblidheshin shoqria e tij; te kioska e Tomit, te
lokali i Ritit apo te Bar - Kafe Europa. Nse nuk ishte aty shkoja drej e te kinemaja, e cila koht
e fundit qe kthyer n nj vend ku mblidheshin bilardistt e pokeristt, por edhe kumarxhinjt e
tjer; lojtar t zarit, t letrave e t do lloj kumari q mund t luhej. Dikur luanin kumar fshehur
syve t bots, larg zons s qytetit, diku n kodrn me akasie, te Pritka e Par, n pyllin me
gshtenja mbi lagjen e Kastrafilakut, nga Burimi Italian e, ndonjher, natn von, duke ln nj
roj t vzhgonte se mos dikush spiunonte, luanin nn dritn e llamps mbrapa ndrtess s
kinemas. Ndrsa tani kumari ishte ulur kmbkryq mu brenda n kinema, n t gjith cepat e
 3

saj. Pak gjra kishin mbetur pa ndryshuar nga koha e par n at godin t madhe. Njra prej tyre
ishte dhoma e shahut, e cila, sidomos n dimr, kur bnte ftoht dhe dita mbaronte shpejt e nett
ishin m t gjata, strmbushej me njerz e tym duhani aq sa ngjante m shum me nj mejhane.
Ndonjher, pr nj inat loje, njerzit mund t kalonin mesnatn aty. Kjo ndodhte edhe me
bilardistt; luanin me baste t rnda e rrinin shpesh t kyur gjith natn e nats pr t mos u
shqetsuar nga njerzit e tjer me ndrhyrjet vend e pa vend aq sa, shpesh, pr kt shkak, plaste
sherri. Kshtu dhe pokeristt; kyeshin n dhomat e katit t dyt deri n mngjez, aty ku m par
kishte qen zyra e drejtorit t kinemas. Prej aty dilnin me sy t buhavitur nga tymi i duhanit dhe
pagjumsia, disa t knaqur ngaq u kishte ecur kumari e disa t mrzitur pr humbjet e mdha.
Por edhe n dhomn prkarshi, q m par kishte qen magazin pr nj pjes t dekoreve t
skens dhe rekuizitat, ndodhte po e njjta gj. Nata i mblidhte dhe i dorzonte n agim
kumarxhinjt e zareve dhe t lojrave t tjera t letrave. Kinemaja qe kthyer n nj kazino t
madhe, t pashpallur, q kishte zvendsuar boshllkun e krijuar n jetn e qytetit, pas
mosfunksionimit t salls s madhe t filmave, prishjes s biblioteks dhe ndrprerjes s t gjitha
aktiviteteve t tjera. Salla e kinemas, apo e shfaqjeve, si e thrrisnim rndom, qe mbuluar me
heshtje e trishtim prej varri. Dyert, kushedi sa koh nuk i kishim par t hapeshin, ve ndonj
rasti t rrall pr mbledhjet e partive me militantt. Ndonjher, na dukej se aty nuk ishin shfaqur
kurr filma e nuk ishin dhn kurr shfaqje. Sipari i madh e i kuq i skens rrinte prher i
mbullur s bashku me perdet e trasha dhe t rnda t dritareve n ngjyr vishnj t errt. Katr
llampadart e mdhenj, t ardhur nga Bashkimi Sovjetik, n ngjyr floriri, q zbukuronin tavanin
e lart dhe ndrionin salln me drit t but e t plot si n ambjentet mondane, tanim nuk
ndizeshin fare, duke i dhn asaj hapsire pamjen e mistershme dhe t frikshme t nj sarkofagu
gjigand.
Dikur kinemaja qe lavdia dhe krenaria e qytetit. Ishte godina m madhshtore, me e bukura
dhe m e veanta. Binte n sy mnjher. E kishin ndrtuar sovjetikt me stilin barok t vjetr
hijernd. Pr ne ishte si Harku i Triumfit pr parizient, si Xhamia Blu pr stambollinjt, si
Beng Bengu pr londinezt, si hoteli pesmbdhjet katsh pr tiranasit apo si kinema
Magjestiku pr korart. Madje, pr kta t fundit, mendonim se kinemaja jon ishte ku e ku m
lart, sepse Magjestiku i tyre nuk qe m shum se vetm nj sall kinemaje dhe kaq. Kurse kjo e
jona, pavarsisht se ne e thrrisnim thjesht kinemaja, ishte nj pallat i vrtet kulture, ku
zhvilloheshin me dhjetra aktivitete. Brenda saj gjendej biblioteka me salln e leximit n katin e
dyt, tavolinat e s cils tani qen zvendsuar nga dy fusha t tjera bilardoje, ve atyre q qen
aty prej kohs s sovjetikve n dhomn e katit t par, n cepin e fundm. N t djatht t
parahollit qen disa dhoma pr kurse t ndryshme ku msonin pioniert, ndrsa n t majt
dhoma e shahut, ngjitur me dyqanin e vogl ku shiste Selaidini. Kjo vazhdonte m pas me
dhomzn e shitjes s biletave t filmave e shfaqjeve t tjera si teatr, koncerte, estrada e fardo
lloj aktiviteti. Edhe cirku i Tirans pati dhn shfaqje n kinema. Pr nj jav rresht bri buj t
madhe at vit. Por, pr fat t keq, e gjith kjo ngjarje e rrall u shfry papritur si tollumbace.
Turneu u ndrpre n mes nga nj skandal q ndodhi me akrobatet e cirkut. Nj mbrmje ato u
prgjuan n dhomn e zhveshjes nga disa t rinj. Kishin mundur t krijonin hapsira npr
dritaret e zna me boj dhe perdet n ann e pasme t ndrtess. Vshtronin dhe masturboheshin
posht dritareve derisa n ekstaz dikush kishte klithur O tu bfsha t zogut! Mbas ksaj,
akrobatet, n shenj proteste, nuk pranuan t bnin m shfaqje dhe turneu u mbyll pa lavdi. Rasti
shkoi kot si pr autoritetet e qytetit, q prisnin t merrnin lavdrimet pr mikpritjen, si pr trupn
 4

e cirkut, t cilt kishin menduar ta trumbetonin me t madhe suksesin n nj qytet puntorsh

artdashs. Ngjitur me dhomat e muziks ishin shkallt, q t shpinin n katin e siprm. Te
sheshpushimi i tyre qndronte varur n mur nj pasqyr e madhe sa nj boj njeriu. Askush nga
ata q hipnin e zbrisnin n ato shkall nuk i shmangeshin tundimit pr tu par pr ca aste.
Madje kishte nga ata q me nj lloj narcizmi ngjiteshin e zbrisnin enkas npr to vetm e vetm
pr tu vshtruar atje, prej fijes s flokut deri n majt e kpucve. N katin e siprm shfaqej prej
disa ballkoneve t brendshme si pun llozhash e gjith pamja e hollit, i cili lidhej me parahollin
me dy porta t mdha druri dykanatshe. Dikur, n tavanin e tij vareshin shandan t mdhenj
me qelqe t bardh n formn e nj boeje pishe, t njjt me ato t salls s shfaqjeve, t cilt
ndrionin e bnin llaps ngado. Tani, n vend t tyre, n skeletet e mbetur qen vendosur ca poa
t thjesht, q dukeshin si sy bretkose n nj trup t drobitur dinosauri. Prfund ishte salla e
kinemas, ose salla e shfaqjeve, n t ciln hyje po nga dy porta dykanatshe druri si ato q t
sillnin aty e q ishin vendosur simetrikisht n t dy kraht e hollit. Nj port e vogl djathtas t
onte te dhoma e bilardos. Prania e ksaj dhome dukej gj e rrall dhe i habiste t gjith
mysafirt. T tilla gjendeshin vetm n disa qytete t mdha e n objekte t veanta me rndsi
pr autoritetet e kohs. Por, ja q te kinemaja jon ajo ishte aty q me sovjetikt e, pr udi,
mbeti edhe pas ikjes s tyre menjher pasi u prishn marrdhniet mes dy shteteve. Na lan
peshqesh bashk me vodkn edhe lojn e bilardos me t dy fushat. Ky fakt na bnte t
krenoheshim para gjithkujt q bujtte ather n qytet e vizitonte kineman. Vese, nga gjith
kto, vetm dhoma e shahut dhe ajo e bilardos kishin mbetur si m par.
Kur qllonte q vllain e gjeja n nj nga ambjentet e kinemas ishte rasti m i mir. Kurseja
kohn dhe nuk bridhja shum. Sapo m shihte m hidhte nj vshtrim t qet, me keqardhje pr
mundimin tim. Pastaj m vinte dorn rreth qafs, zakon q e bnte me t gjith si shenj
dashamirsie dhe m thoshte para se ti flisja: Ja se do t ikim! Nse nuk e gjeja npr kto
vende t qytetit, e dija se do t ishte n D, nj qendr banimi, katr a pes kilometra larg qytetit.
Kishte mjaft shok atje. Prgjithsisht djemt e D vinin shpeshesh n qytetin ton dhe ata tant
shkonin shpesh atje. Koh pas kohe, q prej ndrtimit t shkolls s mesme tek ne, qen krijuar
lidhje shum t ngushta mes tyre. Pas prfundimit t tetvjeares, shumica e atyre t D
vazhdonin gjimnazin n qytetin ton. Ndaj, jo rrallher lidhjet ishin edhe shoqrie, edhe
miqsie, edhe dashurie. Lidheshin djem e vajza nga t dy ant. Ne nuk ishim n dijeni t ndonj
lidhjeje dashurie t vllait me ndonj vajz n D, por as e prjashtonim nj mundsi t till,
prderisa shpesh shkonte atje. Sigurisht duke u justifikuar me shoqrin.
Pra, kur ndodhte t mos e gjeja n qytet, kthehesha n shtpi dhe, n qetsi, merrja biikletn
sovjetike Zis e nxitoja pr n D. Nuk ishte e vshtir ta gjeje aty. Mjaft t pyesje dik sepse e
njihnin pothuajse t gjith. Pr pak minuta isha me t. Kur ktheheshim i jepte ai biiklets.
Madje, gjithmon kur ishim t dy i jepte ai biiklets. M merrte mbrapa n zgarr nse ishte
mot i ftoht, pr t m ruajtur nga thllimi i ers, ose n hekurin prpara, kur ishte koh e nxeht,
pr t m dhn mundsin e freskut ndrsa u jepte pedaleve me t gjith fuqin. Biikleta qe
pasioni i tij qysh n fmijri. E kishte msuar me xhaxhain e vogl n vitet kur ai merrte pjes n
ekipin e iklizmit t rrethit. Pes a gjasht vje qe kur iu qep tia msonte. Xhaxhai ishte tip i
qet e i paprtuar. Q nnt vje, kur gjyshi im dhe babai i tij iku prgjithnj, banoi s bashku me
ne, derisa u martua. I dashur dhe i afruar me fmijt nuk mund tia prishte atij. Vetm pak dit u
deshn ti jepte biiklets vet. Ngaq ishte ende nj vocrrak, i jepte duke e futur njrn kmb
n trekndshin q formohet prej bashkimit t tre hekurave. Shpejt e shndroi n nj lodr. I jepte
 5

her me nj dor e her pa duar fare mbi timon, her ngritur mbi pedale e her me nj kmb mbi
zgarrn e pasme a n shaln e biiklets, ndrsa tjetrn e ngrinte lart n ajr. E zotronte
mjeshtrish duke i habitur t gjith. Aq m shum babain q qeshte nn z dhe me knaqsin e
shfaqur hapur thoshte: Hajde shejtan, hajde! Kur i shkonte pran pas shfaqjeve t tilla ia
merrte kokn ndr duar dhe e prkdhelte plot knaqsi: O djal i babait!. Ksisoj ia besoi
biikletn e tij.
Biikleta pati qn pr babain gjja m e muar; thesar. Pak njerzve mund tua jepte n rast
nevoje. Vet ia bnte t gjitha shrbimet, q nga ngjitja e pullave mbi kamardaret, centrimin e
disqeve, riparimin e pjesve mekanike, lyerjen me boj dhe do gj tjetr. Takmet, si u thoshte
veglave, i mbante n nj antz meshini t varur pas shals s biiklets. Kshtu i riparonte
difektet kudo, edhe n rrug t gjata e t pabanuara. Kurse n nj kutiz prej druri, n sobalkn e
shtpis, mbante lloj - lloj rrangullash; vida, dado, elsa t ndryshm pr montim dhe montim,
pulla, ngjitsa, tela biiklete, pjes mekanike nga m t ndryshmet si korona, akse, zinxhir,
makinkat e dhmbzuara, pedale, nj els pr centrimin e disqeve, susta e rraqe t tjera pa fund.
Kur i hapte t gjitha kto n oborr ngjate me repartin e rregullimit t biikletave. T merrje lejen
e tij pr biikletn ishte si ti mbushje mendjen nj fmije t ndahej nga lodra m e dashur. Kt
privilegj e fitoi vllai, fal akrobacirave t famshme. Por nuk ishte nga ata q mburrej me arritjet.
Saher merrte biikletn, ma msonte tinz babait. Pas nj far kohe, prej ktij instruktimi t
fsheht, i japja edhe un. M pas fitova besimin e babait dhe t drejtn pr t br xhiro.
Fillimisht te fusha e futbollit, afr shtpis. Pastaj n rrugt e qytetit. Kjo ishte e gjith arsyeja q
kur ishim bashk, biiklets i jepte vetm ai. E pranoja pa mdyshje, qoft si njeriun e adhuruar,
qoft si msuesin e biiklets, qoft si m t madh n mosh e qoft si m t zotin dhe m t
fuqishmin nga un.
N shtpi ktheheshim n mesnat. Dern, n kto raste, e linte hapur nna dhe ne futeshim pa
zhurm. Linim n korridor biikletn dhe shkonim n dhomn ton. Nna me motrn na ndiqnin
pas. E qortonin me z t ult. Ishin t njjtat shprehje: u bre? Na nxive jetn! ti themi tyt
eti?. I qeshur dhe i qet, me pafajsi fmije ua kthente: bra!? Ktu isha, nuk u arratisa!
Nga meraku se mos trashej biseda, e linim me kaq dhe secili shkonte pr t fjetur.
N mngjes do gj ishte harruar.
Ndonjher, e gjeja duke pir me shokt. M ftonin t ulesha n tavolin derisa t mbaronin
muhabetin, si thoshte ai, dhe m jepnin dika. Nuk se ia thosha pr raki, por edhe e ktheja
ndonj got. Por t pije raki me ta ishte tortur. Pinin me gota t mdha, gota uji. Pse t lodhemi
me kto pilivesat, thoshin pr gotat e vogla t rakis. Gotat ndrroheshin pa e marr vesh
numrin. Her pas here, vinin n sedr burrrin n t pir. Qesndisnin ndoknd q nuk ecte me
shokt. Pinin me meze e pa meze; si t ndodheshin. Habitesha se ku e shtinin gjith at raki.
Asnj prej tyre nuk dinte t thoshte mjaft e nuk dinte t dorzohej. Kur vinin n qef tregonin
qyfyre apo ngacmonin njri - tjetrin duke qeshur me t madhe. Shpesh her, n fund t
muhabetit, ia merrnin kngs akrqef, me zra t plot, me nj ngazllim q u mbulonte fytyrat
e hareshme. T zott e lokaleve bheshin pjes e tyre dhe, jo vetm q nuk mrziteshin, por
bashkoheshin n pije dhe n kng. Pinin sa mbushnin brinjt, si thoshte nj shoku i tij q quhej
Lui.
Kujtoja gjithmon nj ndodhi q i pati ndodhur kur ishte ishte vetm tetmbdhjet vje

2
 6

Ishte mbrmje, von. Ai ende nuk po vinte. Ne rrinim n kndjet e kuzhins s vogl, ku
flinim gjysma e familjes. Banonim pran polikliniks s qytetit, n nj pallat dykatsh q
sovjetikt e kishin br pr njerzit e tyre. Ndrtohej kombinati ather dhe ata solln prej andej
shum specialist. Qyteti u ngrit pas lufts, me synimin q t ishte nj qendr industriale n
zonn e fushs dhe rrethinat. Banonim n katin e poshtm s bashku me nj familje tjetr, brenda
t njjtit apartament. Ndanim nga dy dhoma secila familje, ndrsa korridorin dhe tualetin i
kishim t prbashkt. Kuzhina jon ishte planifikuar vetm pr gatim, por ngaq ishim shum
ngusht, aty edhe flinim.
Rrinim, pra, n kt kuzhin gjasht metr katror me syt ngulur mbi televizorin, por pa
ditur se transmentohej. Kishim ngulur vetm vshtrimet aty, ndrsa mendjet i kishim te vllai
q po vonohej. Nuk flisnim. Ve zri i televizorit prplasej npr muret e lyer me grqele dhe
orendit e pakta dhe t vjetra t vna po ngusht e ngusht. Ngaq shkoi von babain e zuri
gjumi. Mbas sherrit q bm pak m par pr vonesn e vllait, e priti t vinte, po nuk duroi dot
e ia nisi grhims. Kjo e tensionoi gjendjen e krijuar m par, ku askush nuk guxonte t fliste e
ta prishte qetsin e brisht, q si paqa e gjetheve t rna n vjesht mund t trazohej sapo tu
frynte qoft dhe nj er e leht. Babai kishte vn kapelen mbi sy. Rrall e hiqte edhe n shtpi.
Mbshtetur prgjysm n divan, lshonte grhimn e strgjatur fishklluese, q uditrisht na
qetsonte t gjithve. Pas nj pshertime m t leht se nj puhiz sa mezi u ndie, nna mu
drejtua dhe tha: Dil njher ta shohsh! Vshtrova orn. Kishte kaluar njmbdhjet. Pr nj
qytet t vogl si i yni, sidomos n stinn e ftoht t dimrit, do t thoshte shum von. Isha n
dilem; t ngrihesha apo t prisja se mos ndoshta qe kufiri i kohs kur mund t kthehej n shtpi.
Por nuk mu desh t mendohesha gjat sepse u ndje dera e jashtme q u hap. Ne, ngadal, q mos
zgjohej babai, megjithse e dinim se kur at e zinte gjumi edhe bombat t binin nuk zgjohej,
bm t dilnim n korridorin e madh q lidhte t gjitha dhomat e apartamentit, si tonat edhe t
familjes Dika. Nuk patm koh as t ngriheshim plotsisht n kmb. U shfaq ai. Me vrull shkoi
drejt e te lavamani. Nisi t nxjerr me gule dhe mundim t madh sikur po shkulte gjith plakat
e barkut. Ne vshtruam njri - tjetrin. Pastaj hodhm syt nga babai. Ai flinte n paqen e tij me
grhimn si muzik. Nna dhe motra ju afruan dhe, duke e kapur nga supet, t shqetsuara, e
pyesnin me z t ult:
- ke? ka ndodhur?
Por ai ua shkundte duart nga supet dhe me kokn t varur n lavaman, gulonte dhe rnkonte.
Pastaj doli n korridor. U drejtua nga tualeti q gjendej ngjitur me dern e njrs nga dhomat e
familjes Dika, n cep t korridorit t ngusht e t vogl, q vinte menjher pas korridorit t
madh. Nga hapat e pasigurt dhe nga prplasja e pavullnetshme e ders s tualetit e kuptuam q
kishte pir. Qndruam t tre n korridor pa ditur t bnim. At ast u hap dera e fqinjve dhe n
t u shfaq zonja Dika. Nn dritn e zbeht t llambs dukej edhe m e verdh se ishte, si nj
kokrr ftua e fishkur. Pa me habi nga ne. I thash se nuk ka gj pr tu shqetsuar. Pa folur, me
lvizjet si t nj vemjeje, u kthye duke pulitur syt e prhumbur dhe t thell me qerpikt e
shkurtr e t ngjitur dhe mbylli dern. Prej banjs vinin gulimat e vllait.
- Pupu po heq i ziu! - tha motra. - Kushedi sa ka pir! Po i bj nj limonad sode ti qetsohet
stomaku, - shtoi dhe u fut n kuzhin.
E ndoqm pas, por dern nuk e mbyllm pr t qen t gatshm n do t papritur. Pas pak
doli nga banja dhe u ul te kndi. Nna kishte pastruar lavamanin dhe e shihte e piklluar. Fytyra i
 7

qe br limon. Shtrngonte barkun me dor. Nga sikleti q kishte hequr prej gulimave, syt,
ende me lot, i dukeshin si pellgje t vegjl. Na shihte sikur mos kish ndodhur asgj.
Indiferentizmin ia bnte edhe m t ftoht ehrja e vrar e fytyrs.
- Po, h mor bir, - foli e para nna me z t ult e t prvuajtur, gjith merak, dhimbje dhe
qortim. - t ka gjetur, na thuaj! - dhe e vshtronte n bebz t syrit.
Motra gjithashtu, n kmb prball tij, e shihte me merak duke trazuar sodn e buks t
sapohedhur n gotn me uj, ku kishte prgatitur sakaq limonadn. Un, i ulur pran babait, q
ende dremiste me grhima, nuk flisja. Nuk m plqenin njerzit e dehur. Pr kt e qortoja
prher, por ai ma kthente me qesndi: Mir e ke ti se nuk pi macja uthull. E hidhte fjaln pr
mua q rrall e vija n goj rakin. Buzqeshi, si e kishte zakon kur vinte n qejf pasi kishte
pir ndoca dhe na u drejtua:
- shikoni sikur keni ndonj lugat prpara?!
Filloi t qeshte me z.
- Na, na, na, - i zuri gojn me pllmb nna duke vshtruar nga babai. - Sht, se e zgjove
dhe kush e dgjon pastaj!
Ai mblodhi supet si i zn n faj dhe vuri gishtin te buzt e bri sht duke imituar nnn.
Pastaj tha me z m t ult:
- Hoqa nj shishe raki me nj frym dhe filloi t m prziente.
Qeshte si ai fmija q mendon se prapsia q sapo ka br nuk sht ndoj hata e madhe.
- Paske lajthitur! - ia bri motra dhe i zgjati gotn prpara fytyrs. - Pije shpejt se t bn mir!
- e urdhroi pastaj.
E piu me nj frym limonatn dhe sikur ndjeu nj qetsim. Mbushi fort mushkrit dhe srish
na hodhi vshtrimin e tij indiferent. E dinte q do ta pyesnim si e qysh, ndaj, si pr ta br
edhe m t ankthshme pritjen, na shikonte dhe qeshte.
- qesh, - i tha motra, - t duket trimri? Na ngrive gjakun. deshe q e pive me fund
shishen? Apo doje t mbaroje rakin e lokalit. Nuk e mban barku rakin, por damixhani, - tha nj
shprehje q ndonjher nna ia thoshte babait.
- Pse nuk t duket trimri? - iu kthye motrs po duke buzqeshur.
Fytyra kishte filluar ti merrte ngjyrn e purpurt, ca nga limonata, ca nga zjarri q bubullinte n
sob dhe e kishte nxehur shum dhomzn e vogl.
- Trimri e madhe t plassh stomakun me raki! - iu kthye motra shpotitse. - Ku e pive at
dreq?
I hodhi duart n qaf dhe e afroi nga vetja.
- Budallake q je! - i tha - Rakia pr burrat sht.
Motra iu shqit nga duart dhe e qesndisi:
- Po, burr i madh ti!!
Pastaj ia prsriti pyetjen me kmbngulje:
-Ku e pive t shkretn? Na thuaj!
Vazhdonte t na shihte buzagaz me rradh duke na e shtuar ankthin e pritjes. Fshiu me
pllmb syt e lotuar, nga dhimbja n stomak a nga e qeshura, nuk e kuptuam dhe tha:
- Xhetit ia piva, - dhe filloi t tregonte.

3
 8

.Mbaruam lojn n bilardo me Fatmirin dhe dolm jasht. Qmtonte bor. Dielli kishte
pernduar. Moti ishte ftohur m shum. Meqense qe hert pr tu mbyllur n shtpi menduam t
pinim dika sa pr t shtyr ndonj or m tepr. Pothuaj duke vrapuar prej t ftohtit, u futm n
rostieria pran stacionit t autobuzve. Si gjithmon ishte plot, ngaq si n t gjitha ndrtesat e
sovjetikve, qen n pun stimat e ngrohjes me avull. Mbetm n mes t lokalit pa ditur ku t
shkonim. Asnj vend i lir. Kishte edhe nga pes apo gjasht vet rreth tavolinave t larta ku
shrbehej n kmb. Pritm t lirohej ndonj, por m kot. Ve kur dgjoj t m thrrasin. Ktheva
kokn. Pash Xhetin, shokun e babait me tre t tjer. Na i bri me dor dhe u afruam. Dukej q
kishte pir pak. Mbi tavolin kishte djath, disa rrota sallam, pak qep dhe gotat e secilit prpara.
Na prezantoi miqt e tij dhe na ftoi t pinim nganj got. Nuk dija ti thoja. Qefi nuk ma kishte
t rrija me ta. sht i prap e gjithmon krkon t vr n loj ata q ka n tavolin. Ia dija huqet,
por meq ishte miku i babait, u afrova q t mos fyhej. Pa marr prgjigjen ton thirri nga
banaku me dy gishtat lart.
-Dy dopio!
- Jo, - ndrhyra, - nuk duam gj. Sa t marrim pak veten prej t ftohtit dhe do t dalim.
M pa n sy dhe me qesndi tha:
- M mir se kjo nuk t sjell n vete asgj tjetr, - dhe me tundi gotn e rakis prpara hunds,
aq sa me ceku majn.
Trhoqa kokn pas dhe buzqesha.
- E di, po nuk kemi ndrmend t rrim. Na presin pr nj loj n kinema, - gnjeva pr t dal
nga situata.
Qeshi me cinizm.
- Lri lojrat! - tha - Lojrat jan pr kalamajt, rakia sht pr burrat.
Ksaj here para hunds m tundi gishtin tregues.
Vshtrova Fatmirin. Ma lexoi mendimin.
- Ngaq jemi burra, nuk duam tu dalim nga fjala. - i tha.
Un pohova at q tha Fatmiri dhe i zgjata dorn pr tu larguar. Bri sikur nuk e vuri re dorn
time t shtrir. Me njern vetull t artur, t ngritur lart, dhe me gotn e rakis n dor foli duke
zgurdulluar syt:
- N jeni burra rrini e pini raki! Un e bra porosin. Nse ikni nuk jeni as burra, as gra. Se ka
gra q e pin rakin m oping dhe e bjn dollin m njqind e nj. Nse ikni jeni ilimiqr!
Fare axhamij!
Brtiti m fort pr nga banaku:
- T thash dy dopio!
Banakieria i hodhi nj vshtrim nn vetullat e holla t mbledhura mes ballit t mvrenjtur. Si
dukej, do tia kishte sjell n maj t hunds, ndaj ia ktheu gjith nerva:
- Dale se nuk e shtive de! Nuk je vetm ti! Apo nuk e sheh q sht br pazar ktu? - dhe
vazhdoi punn duke krkuar dika nn banak.
Xheti tha Mir, po mos i vono sikur fliste me vete dhe na u drejtua srisht.
- Un porosita. N dai ikni, n dai rrini!
Miqt e tij, q nuk kishin folur asnj fjal, pan nga ne. Pr ta mbshtetur shqiptuan gati
njhersh: Mir e ka! Pastaj, njri me kapele t ngjeshur deri mbi vetulla dhe me faqe t
 9

skuqura, q nuk kuptohej n ishin ashtu nga rakia apo nga shndeti, n prpjekje pr ti dhn
seriozitet tavolins, vazhdoi:
- Po ju respekton si miq dhe po ju bn nder. Nderit nuk i bihet me shkelm. Duhet ta pini at q
porositi. Nj dopio n moshn tuaj un e pija pr nxemje, - prfundoi dhe shqeu syt me
buzqeshje ironike si pr ti vn kapak.
Por Xheti ia preu n moment buzqeshjen.
- Kt e kam djalin e shokut, jo mik. sht m shum se mik. Dhe nse ai nuk begenis ta pij
nj dopio raki nga un, n djall t vej! Nuk sht djali i shokut tim q pi raki nga mbrmja deri
n mngjes sepse sht burr. Po ky, poqese sht burr dhe djali i tij, le t mos e pij po deshi, -
prfundoi dhe e hodhi me fund rakin q kishte n got.
Pastaj e prplasi duke e kthyer prmbys mbi tavolin, si pr t thn kaq kisha, dhe porositi
tjetr. Nuk vonoi porosia. Erdhi bashk me dy gota t tjera pr ne. Mi nguli syt drejt e n ninz.
Ngaq e kishte ngritur zrin tepr disa n tavolinat rrotull po shihnin nga ne. Dreq, - thash
me vete, - ti bsh ktij? Pr ca aste as un nuk ia ndava syt. Mbetm me vshtrime t
kryqzuara, si macet n dylyftim q i qndrojn njera - tjetrs m kmbngulje sy m sy. Nuk m
trembte ajo got raki, por e dija, si nj e nj q bjn dy, se nuk do t dilnim pa ndonj grindje,
qoft edhe t vogl. Mbi tavolin ishin gotat plot e prplot dhe t gjith po na vshtronin. Kisha
iden se Xheti dhe miqt e tij mendonin q na kishin kryqzuar. Buzqeshjet tinzare dukej se
thoshin h, do t bni tani, njsoj si gjahtari kur sapo i ka rn n grack preja. Xixllima e
syve m bnte t lexoja kishin n mendje. Xheti ngriti gotn e ardhur rishtas. E trokiti me gotat
e tjera mbi tavolin dhe tha me solemnitet: Gzuar!. Gati sikur t na urdhronte. Than
Gzuar! edhe miqt e tij me gotat n duar. I ikn me tonat, aty mbi tavolin, dhe e hodhn nga
nj gllnjk n grykat e nxehura. Uln gotat dhe vshtruan prsri nga ne. Pastaj Xhetin. Ai na
vshtronte pa folur. Ndjehej triumfator. Kuptohej q priste t vazhdonim lojn. Nuk m plqeu
kjo lloj gjenje. Se m krceu nj dammar. Duke e ruajtuar qetsin, gjithsesi, i fola jo pa ironi.
- Nj got raki e pi edhe macja, por ta tham si e kemi punn. E lem t mblidhemi nj her
tjetr!
I lvizi nervi nn vetull. E ktheu me fund gotn dhe e prplasi prsri t boshatisur mbi
tavolin.
- Nse e pika macja nj got raki, ktheje edhe ti me fund! tha.
M vshtronte ngultas pa i lvizur muskul n fytyr.
Se pata menduar q mund t prekej kshtu sedra e tij. Nuk kisha at qllim. Por puna e
maces q mu kujtua nga historit e xhaxha Harizit e pati nxehur keq. Xhaxhai e tregonte saher
q n ndonj kuvendim burrash, dikush nuk ia thoshte pijes. Ather, ashtu hokatar si qe, niste e
rrfente historin e dhndrit q nuk e pinte rakin. Vet xhaxhai e pinte me oping. N muhabete
kishte dshir t madhe t ngrinte dollira, t cilat i zgjaste pa fund. Nuk linte ku e ma e soj e
sorrollop prej atyre q ishin e nuk ishin n tavolin pa i ngritur shndet. Ngrinte shndetet e
dollis dhe her pas here ja merrte kngs. Kishte z t mir dhe kndonte m gjith shpirt. Nuk
ndiente kurr t ngopur, as me raki e as me kng. Ndaj, nuk i kishte fare qejf ata q nuk ia
thoshin rakis. Dhe pr ti telendisur u tregonte historin e maces. Qeshte nn vete para se t
fillonte. Pastaj, me syt q i ndritnin nga knaqsia, ia niste:
- Dgjo t t rrfej nj histori: Njri kishte fejuar upn. I vjen nj dit dhndri me t tijt n
shtpi pr t kthyer nishanet. Pasi zun vendet, miqve u nxorn gotat e rakis pr urim. N
 10

muhabet e sipr, vjehrrit i than se dhndri nuk e pi rakin. Vjehrri, q vet e hiqte me oping, u
habit dhe pyeti:
-Fare nuk e pi ?
- Fare, fare! - u hodh dhndri, duke menduar se kshtu po tregohej djal i mbar.
Vjehrri nuk foli. Filloi dollin si e kishte zakonin me njerzit e tjer t krushqis q ia thoshin t
shkrets. Kur dollia kishte ecur mjaft, t zotit t shtpis, q rrinte pran oxhakut, i vjen pran n
nj moment macja pr tu ngrohur pran zjarrit. Si e boshatisi gotn e rradhs, mori macen n
prehr dhe po e prkdhelte. Prkdhelte macen dhe bnte muhabet me njerzit. Bnte muhabet
dhe priste q saka, ai q shtinte rakin n shishe, ti mbushte gotn e boshatisur pr t vazhduar
dollin. Pasi e mori gotn e mbushur rishtas, vazhdoi muhabetin duke frkuar qet - qet macen
me njrn dor dhe me tjetrn mbante gotn e rakis. Nj ast pushoi dhe rroku kokn e maces
n pllmbn e madhe. Ajo u shtriq duke u prkdhelur n dorn e t zot. Pastaj, burri, me nj
lvizje t shkatht i hapi maces gojn e i derdhi n gryk t gjith rakin e gots. Kafshza
zgurdulloi syt e lemerisur dhe filloi t teshtinte me t madhe. U shkput me thonj e mjaullima
nga dora e tij dhe ia dha vrapit e u zhduk nga dera q dikush e hapi menjher. N konak u b
zallamahi e madhe. Ca qeshnin t gajasur, ca shtangn se nuk e kuptuan si dhe prse ndodhi kjo e
ca heshtn t habitur. Pati nga ata q e vun pak trurin n pun pr ti gjetur nj domethnie ktij
xhesti t papritur t t zotit t shtpis, q deri pak m par bnte muhabet dhe pinte raki si nj
zotri i vrtet, por heshtn. As burri nuk foli. Kur u qetsua zallamahija dhe njerzit po prisnin
shpjegimin e asaj q ndodhi, la gotn prmbi sofrn e mbushur me gjith t mirat dhe ju drejtua
krushqve:
- Si e pat, n shtpin time rakin e pi edhe macja. Prandaj un nuk kam vajz pr t martuar
me nj myhyp q nuk pi nj got raki. Sepse miqsin e dua t shkmbej edhe nj brom, t bj
edhe nj dolli.
Kjo histori mu kujtua kur Xheti m vuri gotn e rakis prpara. Nuk kisha aspak
ndrmend ta zemroja. Mirpo, ajo q nuk e mendova kishte ndodhur. Tani srish po shiheshim
sy me sy, si mace t ndrkryera q nuk duan ti hapin rrugn njra - tjetrs. Nse trhiqesha e dija
se t nesrmen do t mbushte tr qytetin me prokn q m kishte kurdisur. Padyshim, do ia
tregonte edhe tim ati far djali qullac q kishte. E merrja me mend sesi im at do t ulte kokn e
do t thoshte se piu qurrashi me nj far pezmatimi. Pastaj me siguri do t m justifikonte se
isha akoma axhami. Pikrisht ky triumf i Xhetit dhe ky lloj justifikimi i babait nuk do t m
plqenin n asnj rast. Xheti nuk kishte me se t mburrej tjetr ve zotsis s t pirit raki.
Personaliteti i tij ishte rrnuar me koh. Asgj nuk kishte mbetur nga mjeshtri i par q e
nderonte i gjith qyteti pr ustallkun e ndrtuesit. Vesi i t pirit ia kishte shkatrruar ndjenjn e
puns dhe e kishte degraduar dalngadal n nj njeri q vetm lokalet i kishin mbetur pasion
dhe vetm rakia kishte shnjtrin dhe kuptimin e jets. Ndaj e kuptoja fare mir se kjo kishte t
bnte me burrrin, ashtu si e mendonte ai. Kshtu q nuk do t trhiqej kurr nga vendimi i tij.
Por as un nuk nuk kisha ndrmend ta bja tani q ngjarjet kishin shkuar deri ktu. Aq m keq q
ndodheshim n lokalin e mbushur dingas me njerz dhe kureshtart po ndiqnin kush fare hapur e
kush me nj lloj tinzie do t ndodhte n tavolinn ton.
Duke kaluar t gjitha kto npr mend, i shkputa syt pr nj moment nga ato t Xhetit dhe
vshtrova gotn plot. Ajo rrinte para meje si nj min q priste t shprthente apo t aktivizohej.
Nj buzqeshje cinike i qe nder Xhetit n fytyr. Mbase mendoi se u stepa para asaj mine me
sahat. Kjo m nxiti m shum. Pa nj pa dy, rrmbeva gotn dhe e ktheva menjher deri n
 11

pikn e fundit. Pastaj, ashtu si ai, e ktheva prmbys mbi tavolin. Shqeu syt dhe u trhoq disi
pas mbshtetses s karrikes a thua do ta zinin copat e mins q sapo shprtheu. Miqt e tij m
vshtruan duke lshuar nj buzqeshje q nuk dallohej n shprehnin keqardhje, cinizm apo
ligsi. Gjithsesi, kishin mbetur t habitur. Sehirxhinjt q ishin afruar n tavolin lshuan ca
thirrje t mbytura bravo, t lumt, mbaje Xheti. Ai qndronte me sy t akrruar e nuk po
dinte t thoshte. Reagimet rreth e rrotull m dhan edhe nj shtys tjetr. U prtypa dy - tri
her, pasi rakia kishte br punn e saj, mora frym thell e iu drejtova:
- Kshtu Xheti! Jo kt dopio, por edhe nj shishe raki e pi m nj frym.
E shikoja nga lart- posht, si shqiponja gjarprin q e ka vn ndn kmb.
Ai rrotulloi syt prqark tavolins. Pasi u mendua vetm nj sekond, krceu dhe tha m nj
vendosmri dhe ton sfidues:
- Nse ti e pi nj shishe raki me nj frym, un do t t jap pesqind lek - dhe menjher
nxorri nga xhepi i brendshm i xhakets pes kartmonedha njqindlekshe e i plasi mbi tavolin.
U b heshtje e plot. Njerzit her m vshtronin mua e her Xhetin. Nuk e mendova se do t
vazhdonte kshtu kjo lloj loje. Nuk dija t bja. Dikush tha: H, hidhu tani!, dikush thirri
Jepi, jepi, dikush bri ouuuu, dikush qeshi e dikush tjetr tha Tani filloi lufta. Xheti m
vshtronte si ulkonja q sht e sigurt se preja nuk ka nga tia mbaj dhe i afrohet pa u ngutur.
Nuk u ndjeva mir. Jo pr Xhetin, as pr sfidn e re q hodhi mbi tavolin. Ishte miku i babait
dhe nuk doja ta oja m tej kt q kishte nisur. Por duhej uar deri n fund. Jo ashtu si donte ai.
Pr ti br sfid mbi sfid i thash:
- Do ta pi! Dhe pa asnj lek!
Srish shprthyen inkurajimet e sehirxhinjve. Un sktheva asnj prgjigje. Xheti u ngrit m
kmb.
- Nse e pi, - tha - ja ku i ke pesqind lekt! Burri sht burr dhe llafi sht llaf!
Pastaj iu drejtua banakieres.
Nj shishe raki ktu, shpejt! dhe vuri n mes t tavolins lekt q ishin n cepin pran tij.
- Do ta pi! - thash, pa i ln koh t mendohej.
Edhe njher shprthyen shprehjet entuziaste dhe nxitse; bravo, t lumt, merrja,
merrja, jepi, jepi, pije t shoqruara me t qeshura e pshprima.
- Shum mir, - tha Xheti, - ja ku jan lekt. Ta shohim!
N ast erdhi shishja me raki.
- Urdhro! - tha dhe m zgjati shishen.
Nuk prita. Rrmbeva shishen dhe fillova ta hiqja me gllnjka t mdha. Prreth me jepnin
kuroj: edhe pak, edhe pak, ose jepi, jepi, jepi, apo shtyje, shtyje , shtyje sikur t shtyja nj
gjyle topi. Por as ua vija veshin dhe as m binte ndrmend pr thirrjet e tyre. Rakia po m
prvlonte n gryk e n gjoks, por nuk e ndrpreva derdhjen n gurmaz. Para se shishja t
boshatisej gati mu mor fryma. Pr t mos e humbur dylyftimin, i dhash edhe nj sforco vetes; e
thava at pak raki q kishte mbetur. E shkunda shishen, pr ti treguar se nuk kishte asnj pik
dhe e lshova mbi tavolin. U mbusha thell. Kraharori sa nuk m plasi. Ndjeja nj zjarrmi sikur
gjoksi t ishte nj kamin e ndezur, por nuk e dhash veten. Gjmuan brohorimat dhe dikush m
rrahu shpatullat. Njri prball bri uaaa e thau, dikush q e kisha n krah tha ja rruajte
pesqindshen, e t tjer m zgjatnin dorn e thoshin me entuziazm t lumt, t lumt. Xheti
mori lekt nga mesi i tavolins dhe mi zgjati me qetsi.
- Hallall ti kesh!
 12

Shprthyen prsri fjalt rreth e rrotull, merri, merri, i ke hallall, t takojn, ia fute. I
mora lekt. Pasi ra zallamahija e u b disi heshtje e pash drejt e n sy. I thash se nuk e bra pr
ato. I hodha lekt po n mes t tavolins, ku kishin qen m par. Ndrkoh, nj zjarrmi e madhe
m dogji n stomak dhe po prhapej gjithandej trupit. M ran djers e nuk po ndjehesha mir.
M przihej. Ngaq nuk doja ta prlyeja at fitore t mundimshme, nuk prita reagimin e tij, po i
thash:
- E more vesh si pihet rakia? - dhe dola me shpejtsi nga lokali.
Fatmiri, q nuk kishte folur fare, m ndoqi pas.
- Ika, - i thash, - nuk jam mir.
Rrugn deri te pallati e bm s bashku. Pasi u sigurua q hyra, u largua.

Se kishim nj ndjenj q as na linte t flisnim, as na ndalonte t buzqeshnim bashk me t

kur mbaroi s treguari. Motra sduroi dhe iu hodh n qaf, ndrsa nna pshertiu disi e lehtsuar.
- Su b q su b njeri ky mavri! tha pr xhetin - Palo burr mbeti. Te ju e gjeti t krkonte
burrrin. E hngrt nj mortje, e hngrt!
Pastaj u ngrit, i frkoi kokn me pllmb vllait dhe shtoi:
- Bini e flini se shkoi von! E mos e bni z me tt at!
N dhomn ton prisnin shtretrit e br gati para disa orsh.

Kur isha e rnd me t lvizte dhe shkelmonte shum n bark, tregonte nna pr vllain.
Sikur donte t dilte sa m par. Lutka, fallxhesha e qytetit, m thoshte se e kisha djal, saher
shkmbeheshim n rrug, pasi kishin kaluar disa dit nga ajo q quhej dita e lindjes. Dhe vrtet
doli djal. Qe dit e hn kur lindi, n orn dy t dreks. Ishte fmij i shndetshm, rreth gjasht
kilogram; buko, topolak dhe i bukur sa mamit e infermjeret bnin pty-pty-pty pr t mos e
marr m sysh. Nuk i gzoheshin dot asaj krijese ngjllore. Isha m shum se e gzuar at dit.
Lindja e djalit pas dy vajzave m kishte lumturuar. Qe nj dit e bukur fillim tetori. Nga dritarja e
katit t dyt t maternitetit shikoja diellin tek prndriste gjethet e pemve q ndrthureshin mes
t blerts dhe t arts si nj prqafim i prmallshm stinsh. E liruar nga barra e trupit dhe e
shpirtit, ( dshira prvluese pr t patur patjetr nj djal nuk m qe hequr asnjher pas lindjes
s vajzave), pasi kisha vn n gjum foshnjn e posalindur, e lehtsuar dhe e qet, prhumbja
mendimet jasht dhoms. Prtej degve dhe gjetheve q harliseshin nga nj puhiz nn rrezet e
ngrohta t diellit, dshira t tjera m sulmonin pr fmijn. S pari nj emr. Jo pak her kishim
folur, po pa vendosur pr asnj. Na dukej e pakndshme t gjenim emrin pa ditur n do t ishte
djal apo vajz. Tani ishte pikrisht koha pr emrin e bukos s sapolindur. Duke shoshitur mes
gzimit emrat q m vinin ndrmend e duke przgjedhur ndonj, m nanurisi gjumi. Ca vegime
m pushtuan prhumbshm
U shfaq ashtu si para disa vjetsh; me trupin paksa t gjat, me veshjen e vjetr, me takien
mbi kok, me pantallonat e shajakut n form qillotash t gjra deri te gjunjt dhe t ngushta fare
te pulpat, deri te opingat prej lkure. Mustaqeve t zverdhura ua kishte prdredhur majat spic
 13

prpjet dhe xhibotin e kishte me sumbulla t zbrthyera. Posht tij dukej jeleku ngjyr kaki.
Nuk kishte ndryshuar hi. Vetm se, pr udi, kishte ndr dhmb ibukun. Nuk e kishte ndezur.
Qe udi pasi prej shum vitesh nuk e pinte m duhanin me ibuk, por mbante n goj gjethe t
thara q i mbllaiste si bagtia. Syt i xixllonin me nj gzim dhe djallzi njhersh. M
shikonte ngultas pa m thn gj. Nuk m thirri si dikur upza ime sapo hapte dern e
shtpis s vogl e un gjith gzim nxitoja drejt tij. As un nuk po mundja t flisja.
Vshtroheshim pa lshur asnj tingull e pa lvizur asnj muskul n fytyr, si t hipnotizuar nga
fuqia e dikaje t padukshme. Mbas pak, lviza me mundim dhe ndenja gjysmshtrir, me
shpatullat n nnkresn e krevatit dhe kokn mbshtetur n harkun prej hekuri. Ai srish nuk
lvizi. Qndroi atje, te dera, n hyrje t dhoms. Pastaj, hoqi ibukun, q e mbante ndr dhmb
me dorn e djatht dhe, me po at buzqeshje, q skuptohej mir se far shprehte, tha: M
gzove upza ime! Dua q ti vsh emrin tim! Kshtu do t jem prsri me ty. Pastaj u kthye t
ikte. E hutuar, vetm munda t thosha prit!, po u tret pas ders q u mbyll but
Isha br qull e tra nga djerst dhe zemra m rrihte fort. Syt mu mbushn dhe lott rrodhn
tatpjet. Urt e mallit e t dhimbjes mu rindezn s brendshmi dhe po digjeshin n vatrn e
vjetr ku thngjijt e shuar prej kohsh, u frgllin rishmi nga zjarri q sapo u fryu. Zgjata
dorn drejt ders tashm t mbyllur dhe me pllmbn e dors tjetr mbrtheva gojn t mos
brtisja. Nuk e di n brtita a ulrita, por dera u hap prsri, kt her me vrull. Nuk pash asgj.
Isha e zhytur n terr dhe qaja. Dikush me z t shqetsuar tha pate dhe trhoqi batanijen me
gjith araf. Drita m ra befas dhe koka e infermiere Tashs u var vrik mbi shtrat ehreprishur.
- pate? - pyeti prsri e shqetsuar.
Nuk fola menjher. E mblodha pak veten e thash:
- U trmba n gjum.

Me babain kishte patur lidhje t veant. Edhe jett i patn ashtu. Mbrmjeve t dimrit, kur
jasht bora dhe t ftohtit sundonin gjithka, mblidheshim pran stufs s zjarrit q
mbrambullonte. Pasi mbaronim s thni e strthni t gjitha gjagjzat e prrallat s bashku me
nnn, na rrfente historit e jets s saj. E dgjonim gjith sy e vesh. Na dukeshin as m shum
e as m pak prralla t vrteta, por t padgjuara ndonjher. Babai nuk merrte kurr pjes n
ksi kuvendesh. I rrahur gjith ditn nga era dhe i ftohti, darkn e hante hert dhe po hert flinte.
Shpesh i rnduar nga donj got raki q e pinte familje m familje ngaq shprndante drut npr
qytet me kalin e murrm q e thrriste Dori, pr t cilin kujdesej aq shum sa q, ndonjher, m
dukej se m shum merakosej pr t sesa pr ne fmijt. Gjumin e kishte t rnd e t thell sa as
topat e allemanit, si thoshte vet, nuk e zgjonin. Kshtu q shtrihej n njrin nga divant e n
tjetrin mblidheshim ne, si zogjt e klloks rreth nns. Kjo ndodhte mbrmjeve t dimrit, pasi
n ver nuk kishte perndi t na fuste n shtpi deri von, kur dilnin e na krkonin npr lagje.
Rrfimet pr gjyshin na mahnisnin. Ndoshta ngaq nuk e kishim njohur kurr. At koh e
prfytyronim tepr t largt e t mistershme ndaj i dgjonim t magjepsur. Gjyshin e
imagjinonim si qenie mitike; her si kreshnikt e baladave me mustaqet prpjet si jatagan, her
si ndonj hero t mom q vinte e zinte vnd n mbrmjet tona pran stufs, hijernd dhe
 14

serioz me njmij halle e derte mbi shpatulla. Nna na thoshte se qe mallakstriot n gjak e n fis,
lindur e rritur n nj fshat malor mes punve t ars dhe bagtive. Pati rn disa her n hasmri
me Isa Toskn, beun e rajas dhe nga kjo nuk i kishte shptuar dot hapsans. Dy her qe dnuar
me gjasht e tet muaj pr kundrshtim t urdhrave t beut. Hera e tret kishte vendosur shum
gjra mbi jetn e tij. Beu e akuzonte se kishte prekur nderin e nj vajze t ders s tij, kur pati
qen duke ruajtur kopen e deleve dhe vajza kishte kaluar aty pari. I drgoi fjal t paraqitej n
saraje pr tu sqaruar, por ai nuk kishte pranuar as fajin, as t paraqitej te sarajet e beut. Ather
kishte uar sejment pr ta marr me forc, por gjyshi, q ather pati qen djal i ri dhe i sert
q t merrte gjak n vetull, u kishte br prit n nj shkurrisht n t hyr t fshatit e kishte
hapur zjarr. Nuk ishte lnduar njeri. Sejment qen kthyer mbrapsht. I treguan beut gjith
ngjau. Gjyshi u arratis. I zemruar, beu e shpall hasmrin dhe lajmron argatt t mos e
ndihmojn. Edhe nse dinin ku fshihej duhej t lajmronin. Kshtu do t kishin vetm t mira.
Gjyshi u fsheh n pyll pr gati tre jav. Ditt e para u ushqye me kishte marr nxitimthi me
vete. M pas ushqehej me lnd pylli; manaferra, dllinja, luleshtrydhe, lende dushku e deri
gjethe t ndryshme. Pas shtat ditsh e ma msoi ku fshihej djali dhe tinz, natn, npr ca
monopate t parrahur, i onte bukn me nj trajst. Patn ln nj pik takimi ku duhej t linte
ushqimin e ndonj gjsend q i duhej, por kurr nuk takoheshin. I biri ia njihte dhelprit dhe
fuqit beut. Nuk kishte besim t piqej ball pr ball me t mn e t mallej sepse ishte i sigurt
q e ndiqnin. E kishte porositur ta linte trastn te vendi dhe t ikte pa br asnj veprim tjetr.
Dhe ajo e varte trastn fshehur n nj deg lisi. Vshtronte rreth e rrotull sikur i biri do t dilte
nga asti n ast, pastaj, mes heshtjes s drurve dhe fshfritjes s gjetheve kthehej me lot n sy.
N shtpin e vogl n fshat, ku ngryste nett pa gjum, mrmriste bekime pr fatin e t birit. E
ai, pasi binte mbrmja, zbriste te vendi ku e ma kishte varur trajstn, i kujdeshm dhe gjith sy e
vesh se mos ndokush kishte pikasur veprimet e tyre. Merrte trastn e lshonte nj pshertim q
as vet se dgjonte. Hidhte syt gjith mall andej nga onte rruga pr n fshat, a thua se imazhi i
s ms kishte mbetur varur npr shkurret, e nisej pr n thellsi t pyllit.
Por ujt fle e hasmi sfle, thon. Ndaj kjo pun nuk zgjati shum. Sejment e beut e patn
diktuar dhe nj dit i ngritn ark mu te vendi ku e ma i linte trastn me ushqime. Pasi qen
fshehur, pa rn n sy as t fshatit e as t s ms, e kishin rrethuar vendin dhe prisnin t vinte
ai. Kishte zbritur I kujdesshm n mbrmje, si do her tjetr, por nuk pati mundur t pikaste gj.
Sapo hodhi trastn n krah dikush thirri mos lviz. Shtangu pr nj moment. Pastaj bri t
nxjerr pisqolln, por u dgjuan disa t shtna e u rrzua prtok. Nuk e kishin qlluar. Zri i
vrazhd u dgjua prsri npr nat: Nuk ke ku shkon!. U ngrit dhe vshtroi rreth e rrotull.
Shquante disa silueta nn hnn e ngrn q dukej se e hidhte me kursim dritn n tok. Nuk foli,
nuk lvizi dhe nuk bri asnj veprim tjetr. Aventura e tij kishte mbaruar. I qet vshtronte ato
hije q e mbanin n shnjestr me tytat e pushkve ngritur. Nga pas zri i vrazhd thirri prsri:
Hidhe armn! Prsri nuk foli, nuk lvizi dhe nuk e hodhi armn. Tjetri, me zrin e vrazhd, i
br tashm nervoz, brtiti srisht: Hidhe armn se t vrava! - dhe qlloi. Ai nuk lvizi. Kishte
qlluar n ajr. E hodhi para kmbve armn, por duart nuk i ngriti lart. Hijet u afruan ngadal
me tytat e ngritura ende. Si u bindn q nuk kishte ndrmend t bnte ndonj veprim tjetr, e
kapn dhe e lidhn me litar.
E dnuan me pushkatim pr nderim, pr rebelim dhe pr kundrshtim t autoriteteve. U
caktua dhe data. Por, kur ajo erdhi, u pa q ishte dit Bajrami dhe n dit Bajrami nuk bheshin
ekzekutime vendimesh pasi qe fest e shenjt dhe bhej pushim. Ia shtyn pr nj jav m von
 15

pushkatimin. Gjat atyre ditve plot ankth lutej n perndi q ti jepej nj mundsi shptimi. Dita
e Bajramit q prkoi me ditn e pushkatimit dhe shtyrja me nj jav e tij, do t thoshte edhe nj
jav m tepr jet, edhe nj jav m tepr shpres, edhe nj jav m tepr mundsi. Mendonte se
qe shenj nga Zoti, q dita e Barjamit pati qlluar me ditn e pushkatimit dhe jo nj rastsi. Filloi
t besoj me shpirt e zemr e me gjith qenien e tij se dika t parathn kishte n at shenj.
Lutej me shpres t zgjuar dhe me besim t madh se dika do t ndodhte. Se far as e
imagjinonte e as krkonte ta mendonte, ve kishte nj ndjenj besimi t brendshm q dika do
t bhej patjetr.
Dy dit pas Bajramit moti u prish. Filluan shirat. T ftohtt u ndje edhe brenda n qelin ku
rrinte me syt nga frngjia e vogl me hekura. Vshtronte qiellin e nxir dhe shiun q binte e
lutej e lutej or e ast pr veten. Ndonj zog q kalonte n hapsirn e tij t qiellit i dukej sikur i
sillte shenja t tjera nga lart, sikur i jepte nj tjetr shpres, sikur i mkonte m shum durim dhe
besim. Moti u b edhe me i keq n ditn e tret dhe t katrt. Frynte e shfrynte dhe shirat
prplaseshin me forc npr faqet e trasha t frngjis. Qielli ishte turbulluar krejt. Gjmime e
vettima me rrapullim mbushnin vendin. Ulrima e qiellit prehej si egrsir e plagosur prfund
dyshemes s ftoht t qelis. Ai vshtronte jasht. Pastaj strukej n qoshe e mbante vesh
fashitjet e rrapullimave q hynin prej ngushtics s frngjis. Srish ngrihej e shkonte te ajo
hapsir e ngusht drite q e lidhte me botn e madhe. Vshtronte qiellin e egrsuar, shiun e
rrmbyer, ret q lviznin duke u formuar e shformuar sekond pas sekonde dhe nuk e kuptonte
pse gjith kjo katrahur e natyrs i ngjallte nj knaqsi q ia mbushte shpirtin. Nj ndjesi e
pashpjegueshme admirimi i zgjohej pr at rrmuj e qamet t motit dhe i dukej se ajo stuhi,
ashtu si dhe dita e Bajramit q kishte prkuar me ditn e pushkatimit, nuk mund t ishin rastsi,
por shenja t mbara q vinin nga lart. Dhe ngopej me ajrin e ftoht e t lagsht q msynte nga
jasht - brenda mureve t qelis. Syt i mbusheshin me shkreptima si ca xixllonja q ndrijn n
mes t nats s madhe pus.
Ditn e pest qameti u b edhe m i madh. Shkreptinte dhe bubullinte sikur qielli ishte
ndezur i gjithi n flak dhe sikur gjith zemrimi i t lartve derdhej posht m gjmime t
mbytura dhe, her here, me krisma t thata si gjyle topash. Npr korridor e n oborrin e
hapsans nuk dukeshin m rojet. Diku ishin strukur nga rrebeshi e nga t ftohtt. Gjith ditn
shiu kishte rn papushim. Ai rrinte dhe mendonte se jasht gjithka tani do t ishte prmbytur.
Prrenjt do ta kishin enjtur Lumin e Madh e do t kishte prlar i kish dal prpara. Mbasdite
nj utrurim u dgjua nga jasht. Futej nprmjet frngjis si nj siren alarami. Vshtroi
hapsirn e qiellit prmes katrorit q e lidhte me botn jasht mureve. Muzgu sapo kishte rn
dhe ai mund t shihte vetm njolln e errt t qiellit t tij si nj cop sfungjeri e tejngopur me
ujra t pista. Sirena sa vinte e dgjohej m e fort. N nj moment dika e rnd, e madhe dhe e
fuqishme, si ndonj mas e pallogaritshme shkmbinjsh sikur u prplas mureve t hapsans sa u
drodhn e u tundn si nga nj trmet nnt ballsh. Dyert, dritaret dhe hekurat krcitn m nj
dhimbje t mbytur. U ua n kmb dhe qndroi n mes t qelis s ngusht. As kish patur koh
t mendonte dika pr kt q sapo kishte ndodhur. Muret po dridheshin si t ishin fleta
llamarine dhe m pas, u rronitn disa pjes t tyre. Dera u shqye duke u prplasur pas murit e
mbajtur n kmb vetm nga njra prej menteshave, ndrsa ana tjetr, ku gjendej dryni i madh
bashk me kasn, ishin shkulur. Vrshoi nj mas e madhe uji dhe qelia n ast u mbush si t
ishte nj basen. Nuk u mendua shum. Instiktivisht doli n korridor prmes ujit q i erdhi deri te
gjunjt. Uji kishte vrshuar gjithandej dhe shum t burgosur, duke u llapashitur me nxitim dhe
 16

mundim, por me nj drit lirie n sy, bnin pr nga dalja. Nuk kishte as roj e asgj. Dikush q
kishte mbetur brenda qelis pr shkak se uji nuk kishte mundur t shqyente portat e tyre, qllonin
me shkelma dhe grushta dyert. Ndonj roj q hasn n t dal nuk bri as prpjekjen m t
vogl pr ti ndaluar, por n panik e sipr nga gjith ajo katrahur ia mbathte pr ti shptuar
prmbytjes bashk me njrzit q arratiseshin npr tufan prpjet kodrs, rrz s cils ishte
ngritur hapsana. Mbas disa minutash u gjend n maj duke vshtruar prej andej prmbytjen.
Prroi qe br lum e lshohej nga lart i pamshir dhe gjith trbim.

Mbas tre ditsh u gjend n Kor, larg syrit t bots, larg vmendjes s beut, larg ankthit t
prndjekjes, larg shnjestrs s hasmris dhe, natyrisht, larg dashuris s njerzve t tij, t cilt
as nuk i pa dhe as nuk u tha gj. Nuk donte t linte asnj gjurm n ato an q t mund t
mendohej se ishte gjall. I iku s keqes q e ndiqte hap pas hapi n krkim t nj tjetr fati, m t
mir e m t qet.
N nj fasht rrz nj kodre q dielli e shihte nga mngjesi n dark gjeti streh. Nj gji fushe
shtrihej prpara qarkuar me kodrina. E ndante nga fusha e madhe, q hapej e plot me tutje, rruga
nacionale. U pajtua bari n nj familje t kamur me njerz t mir, t urt dhe puntor. I
plqente ky vend se i nxirrte mallin e vendlindjes. Kur dilte mbi kodra pr t kullotur bagtin,
sillte ndrmend fshatin e tij prtej Qafs s Shkret, mbi at rrafsh si mbi tepsi q e rrihte dielli
gjith ditn. Prej andej hidhte syt mbi fushn e madhe rrethuar prej Moravs n t djatht, Malit
t That prball e kodrave t rravs n t majt e i vinte ndrmend Myzeqeja me fushn si det
q shfaqej sapo dilje n Qafn e Patosit. Kundronte kt tok t begat me njerz t bekuar dhe
mbushej plot. Ulej diku n ndonj lndin dhe me z t ult ia merrte ndonj knge nga krahina e
tij q tashm ishte shum larg. Nuk e kuptonte se si, saher q bhej pr t knduar, buzt i
mrmrisnin vetm kng vaji. Shpirti i mbushur me dhimbje si hambar, nxirrte jasht t gjitha
brengat q i qen mbledhur. N fund, pasi treste vshtrimin prtej fushs s gjer, q i mbushte
syt, pshertinte: Eh, kshtu qenka jeta!.
Por jeta kishte ende pr ti thn. I zoti i shtpis i propozoi nj dit prej ditsh martes. Je i
ri, - i tha, - nuk mund t rrish kshtu gjith kohn. Dhe pr habin e tij i tha t martohej me t
bijn. Burri i saj pat vdekur nga nj smundje e lig, dhe e pati ln t ve me tre fmijt. I ra si
rrufe n qiell t pastr kjo. I krkoi t zotit t shtpis disa dit koh t mendohej. E pati shkuar
ndrmend dhe vet ndonjher se duhej t martohej, sepse nuk mund t shkohej jeta myhyp. Ve
ksaj, e ndjente nevojn e nj ndihme, qoft pr shrbime a qoft pr ndonj mendim, ndonse
hprh nuk se kishte ndonj nevoj t madhe pr t marr mendim nga dikush, pasi nuk kishte
t diskutonte e t zgjidhte. Gjrat ishin t pakta dhe t thjeshta, aq t thjeshta sa nuk kishte
mendonte. Por sidoqoft, ishte shum i ri dhe e ndjente nevojn e nj femre pr ta patur pran.
I zoti i shtpis ia kishte hedhur disa her larg e larg, por q ti propozonte t bijn pr grua as q i
kishte shkuar ndr mend. Megjithat, ditn tjetr, kur ishte kthyer nga kullota, ishte i vendosur
dhe i kthjellt n at q do t bnte. E kishte menduar gjith ditn atje n kodr tek rrinte me syt
e tretur mbi Malin e That. I zhveshur, i sert dhe i hapur tej e tej fushs s gjr dukej se ai mal i
kujtonte ashprsit q ka jeta. Bluante n kok mendimet, ashtu si bagtia bluanin n heshtje
 17

barin e kullots. Vrtet A kishte tre fmij, por ishte ende e re, e mbajtur mir, topolake, por e
shkatht, simpatike dhe e zonja pr pun shtpie e jo vetm. Fmijt ishin nga tre deri n dhjet
vje, t mbar e t urt. Ve ksaj, nse martohej me A, i zgjidhej edhe puna e shtpis, edhe
puna e ekonomis, pasi zotria, vrtet nuk qe as bej e as aga, por as i varfr nuk ishte. Zotronte
edhe shtpi, edhe bagti, edhe tok n fushn q shtrihej n kmb t fshatit. Dhe nj i ikur prej
vendit t vet, pa plak e katandi, pa njeri e miqsi, i vetm dhe pa asnj prkrahje, m mir se
kaq nuk do t mund t gjente kurr ndonj fat tjetr. Ndaj, n mbrmje, pasi futi bagtin n
hajat, shkoi n konak te Sh dhe i dha po-n e tij.
U martuan pa buj e ziafet. Thjesht at mbrmje shkoi t flinte jo n kthinn e tij ngjitur me
hajatin e bagtive, por n shtpin e A, nj shtpi e vogl n krah t konakut t madh t Sh, me
dy dhoma gjumi dhe nj ashef pr t gatuar e me pak oborr prpara. Kshtu e nisi pr her t
par jetn e tij me familje. Mbas nj viti, tre fmijve t A iu shtua dhe nj tjetr. Ishte vajza q
erdhi n jet nga dashuria e tyre. Pr hir t mbarsis q kishte mbrritur m n fund pas gjith
atyre andrrallave t jets, vendosi tia vinte emrin Fatbardha. Por nuk ishte e thn q fati t
mbetej i bardh srish pas ksaj. N krye t gjasht muajve t ardhjes n jet t Fatbardhs, A iu
shfaq nj smundje e rnd dhe brenda nj muaji dha shpirt. Fati iu rrokullis kokposht. U kthye
nga i bardh n i zi, si pr at ashtu edhe pr vajzn e vogl q mbeti jetime krthi. Nuk u martua
m asnjher edhe pse, kur i ngjau kjo fatkeqsi, ishte vetem dyzet e dy vje. Fmijt e A u rritn
nn kujdesin e Sh, kurse ai iu prkushtua vajzs s tij, Fatbardhs me fatin e zi. E ndjeu veten t
teprt n at shtpi q nuk ishte e tij. Aq m shum e vrisnin kujtimet. Dhe po aq e vrisnin
mendimet pr t nesrmen. Vajza ishte i vetmi ngushllim, por nj mashkull si ai, q nuk e kishte
haberin fare nga rritja e fmijs, nuk mund tia dilte i vetm. Edhe e vjehrra po i kalonte t
shtatdhjetat e ai e kuptonte se t rritsh fmij n at mosh, kur mbi shpatulla ke njmij e nj
pun e halle n nj shtpie fshati me njerz e katandi, qe barr mbi barr. Ndaj vendosi t ikte
prej fshatit. Ndjente nj dhimbje n gjoks sepse sapo kishte hedhur rrnjt aty dhe toka q i lidhi
qe e mbar dhe e begat. Por jeta qenksh e pabes. Pikrisht ather kur kujton se ke gjetur
paqen, mu ather t vjen e t shkul me gjith rrnj. E kishte vendosur; do t shkonte n fshatin
e tij. E ma ndoshta ishte gjall dhe e priste me shpirtin cop nga malli, e vetme n at kasollen
n shpat t kodrs, n krye t fshatit, ku niste pylli me lisa.
Dhe shkoi.
Gjasht vjet i kaloi n fshatin e tij. Koht kishin ndrruar. Kishte mbetur pas hija e Isa Tosks.
Kishte mbaruar edhe lufta. Gjasht vjet ishin t mjaftueshme pr tu mallur me nnn e br
koan nga vitet dhe nga dhembjet pr fatin e djalit. Edhe me t afrmit dhe farefisin t
shprndar si kokrra misri npr malsit e Mallakastrs. Edhe me fshatin. Gjasht vjet ishin t
mjaftueshm pr t rritur fmijn me dashuri prindi brenda familjes s vogl prej tre vetsh, sa
nj erdhe zogu, por t bollshme pr t kaprcyer vshtirsit q i vuri prpara jeta. Punoi at
pak tok q kishin dhe u kujdes pr bagtin q gjeti; nja njzet dhen. Punonte dhe ndihej i qet
me at q siguronte. Ikte mngjesit hert dhe kthehej n mbrmje sapo binte muzgu. E
lumturonte dashuria e nns dhe gzimi i vajzs. E prqafonte t mn ndrkoh q asaj i
shklqenin syt. Pastaj rrmbente nga kraht e saj voglushen q ia mbeshtillte dokat e vogla
rreth qafs dhe ky e guduliste te gusha me mustaqet. E hidhte hopa duke e shkputur nga duart
dy - tre her dhe shkonte t qetohej n shtratin pran oxhakut.
Mbas gjasht vjetsh nna ndrroi jet. Iku papritur n gjum, pa br z. E prcolli n
shtpin e prjetshme me nj grusht t afrmish dhe bashkfshatarsh. Ishte pikllimi m i madh
 18

q prej dits kur i vdiq e shoqja. Mbrmjeve e ndjente mungesn e saj, pavarsisht se vetmin ia
shuante gazi i s vogls q qe rritur disi e qe br nj vajz e hajthme, e qeshur, amarroke. Mbas
disa muajsh ndjeu se shtpia dhe jeta po i dukej e plogsht. Dika e ftoht, si nj frym prej
bryme dukej se i mbushte ditnett q rrokulliseshin njra pas tjetrs n monotonin q hera-
hers i shtinin nj mrzi t prvuajtshme n shpirt. Ndjente se kishte nevoj t ndryshonte dika ,
por nuk po e gjente se far. Von e kuptoi se ato gjasht vjet nuk kishin qn t mjaftueshme pr
tia fshir iden se atje ku kishte qn, n at vendin e begat me njerzit e bekuar, kishte ln
nj pjes t vetes, q e thrriste pr t gjetur paqen. Ndoshta, ikja e nns ishte arsyeja e zgjimit
brenda tij t kujtimeve t shkuara. Ato e gatitn pr t shkuar atje. Dhe nj dit, la gjithshka
kishte n dor t t afrmve, mori vajzn, tashm shtat vjee, dhe u nis pr her t dyt rrugs s
Kors, ku shpresonte t rigjente fatin.
Te Sh e pritn t malluar. I dhan streh pr vete dhe pr vajzn, pikrisht dhomn ku ai
rrinte para se t martohej, por tani t rregulluar, me dyer dhe dritare t reja, e lyer dhe e shtruar
me drrasa dhe me disa orendi t tjera q i morn prej shtpis ku ai kishte jetuar me A. Iu futn
pr martes n dy tre vende jasht fshatit, por nuk pranoi. Do t rris vajzn, thoshte. Dhe nuk u
martua kurr. Fillimisht punoi n punn e tij t vjetr; bari. Pastaj u punsua si roj n nj
magazin grumbullimi e ngritur nga shteti pr t mbledhur drithin e zons s fushs. Ishte i
knaqur sepse nga jeta nuk krkonte shum; mjaftonte t siguronte jetesn pr vete dhe pr
vajzn. Kur t vendoste vajzn q rritej e hidhte shtat do dit, do t bnte si t bnte vet. Vetm
pr at e hante meraku. Dhe erdhi nj dit (sepse ditet dhe vitet iknin pa u kuptuar) dhe u b
kismet q vajza t martohej. Ende e vogl, por ai nuk kishte mundsi ta mbante m, pasi i duhej
ti bnte t gjitha vet; punt e shtetit dhe punt e shtpis. Mosha kishte filluar ti vinte
kufizimet dhe e kuptonte q shum gjra i linte mangt n jetn e vajzs. Kshtu q zgjidhja m
e mir i dukej se qe martesa. Duke e pasur n dor t sigurt, m nj burr dhe nj familje si
gjith njerzia, do t ishte edhe vet i qet. Dhndri ishte nj djal i zbritur nga zona e Mokrs.
Punonte murator n ndrtimin e qytetit q po ngrihej me tharrjen e knets. Kishte nevoj pr
krah pune ather dhe nga zonat prreth zbritn shum njerz e u vendosn n qytetin e ri. Mbas
nj viti u b gjysh me nj mbes q e lumturoi pa mas. Meqn se kjo krijes i zbukuroi jetn e
tij prher t zymt, i vuri emrin Bukuri. Shkonte dhe me ata emra q kishin filluar t viheshin
at koh. Vajza me dhndrin rrinin te nj tezja e djalit, n fshatin ngjitur, buz knets q po
thahej. Vet mori nj cop tok n kodrinn mbi at q ende nuk ishte br qytet dhe ndrtoi nj
shtpi t vogl me dy dhoma, ashtu si n fshatin e tij n Mallakastr. E ngriti shtpin bashk me
dhndrin q punonte pasdite, deri von, pr shtpin e re dhe u mblodhn srish n nj familje t
madhe q ia mbushte shpirtin plot. N thjeshtsi dhe me thjeshtsi i kalonin ditt. Gzonin
ngrinin me mundin e tyre. Shpesh n mbrmje, kur prkdhelte mbesn e i gzohej dashuris
s vajzs me dhndrin, prdridhte mustaqet e bra spic dhe t zverdhura nga tymi i ibukut, q
tashm e kishte ln dhe n vend t tij prtypte gjethe t thata duhani, qeshte dhe me nj
ngazllim q e lumturonte, thoshte: Njeriu derisa ka lindur edhe do t vdes, por t paktn t ik
pa pengje n zemr. E un tani e kam zemrn pa asnj lloj pengu. Ashtu shtyheshin ditt; ata
punonin, ajo rriste femijn duke qen vet ende vajz. E vogla hidhte shtat dita - dits duke u
dhn gaz e hare t gjithve. Por dukej se dika prgjonte n jetn e tyre t qetuar tanim.

7
 19

Ishte gjma m e rnd n kujtesn e saj. Saher na e tregonte, pshertinte s thelli. E mbyllte
rrfimin me nj shprehje q nuk e harroi kurr dhe q dukej se dilte nga fundi i nj pusi: Ah, po
nuk ka fat jetimi, joo!
Ishin nisur pr n fshat, tregonte. Babai, im shoq dhe djali i tezes s tim shoqi. Ishte e shtun
dhe vendosn t kalonin atje fundjavn. M lan me vajzn n shtpi duke m thn me t
qeshur: Luani t dyja tani! up un dhe foshnj ajo, vrtet luanim duke u lumturuar me njra
- tjetrn. I prcollm deri sa humbn posht kthess s shtpis s xha Dakes, prfund
tatpjets. Pastaj filluam t luanim n oborrin e vogl lojrat tona deri n mbrmje. Mbas darke
uuritm t prqafuara derisa na zuri gjumi. Hert n mngjes shkova t blija buk. Te dyqani
kishte shum njerz sepse sapo kishte ardhur furnizimi. U futa n rradh si t tjert. Askush nuk
m njihte dhe nuk njihja asknd. T gjith banort ishin t rinj dhe njiheshin pak me njri -
tjetrin. Burri q kisha prpara po bisedonte me tjetrin para tij. Prisja rradhn duke menduar pr
vajzn q e kisha ln tek fqinja. As e kisha fare mendjen bisedonin ve kur dgjova: Me duket
se kan vdekur t tre. Pr nj moment nuk i kushtova rndsi, por ajo t tre m pikoi n zemr
dhe menjher n mnyr instiktive e pyeta;
- Kush?
Duhej t kisha marr ndonj pamje t merituar. Ndoshta me sy t zgurdulluar e plot ankth nga
prgjigja q prisja. Ndoshta fytyra m ishte br limon e ndoshta syt e mi thoshin m shum nj
klithm sesa nj pyetje, sepse burri rondokop dhe me vetulla t trasha e t zeza q sapo e kisha
pyetur, m pa m ngulm duke e vonuar prgjigjen, q po m rndonte sa nj mal n gjoks. Mori
frym m gjat se e zakonshmja, para se t fliste. Mesa dukej, e kuptoi q nuk do t ishte aq pa
rndsi prgjigja si pr burrin t cilin po i rrfente. Pastaj qet, ndoshta pr t tensionuar gjith
qenien time t drithruar nga pritja e mbshtjell me ankth, tha:
- Jo, jo! Andej nga Mokra ka ndodhur nj aksident dje e thon se jan vrar tre vet.
- Qyqja! brtita.
As nuk i thash gj atij e as nuk prita t shtonte ai ndonj gj tjetr. Si t m kisht rrmbyer
ndonj murrlan a ciklon i furishm ia dhash vrapit. Kmbt m uan drejt e tek tezja e burrit.
Para shtpis po diskutonte me vjehrrn time dhe kunatn. T tmerruara nga pamja ime, prej s
cils ndoshta e kuptuan q dika do t kisha msuar, me doln prpara. Thirra pa u afruar mir:
- Ku jan ata?
Tezja m kapi nga supet e m foli prer:
- ke kshtu!? Qetsohu!
Bra t hy brenda, por m preu rrugn dhe tha:
-Qetsohu nuse! Jan n spital! Qetsohu, nuk ke pse bn kshtu!
E kuptova q po m gnjenin dhe ajo dgjova n rradhn e buks pasksh qen fatkeqsisht e
vrtet. Nisa t qaja me ngashrim dhe me lebetira, si nj uplin q isha, pa pyetur pr gjindje
e pr asgj n bot duke ulritur e shkulur flokt. Ishte dita m e mallkuar e jets sime.
I solln t tre n mbrmje. I vendosn n dhomn m t madhe q kishim. Gjith natn pritm
njerzit q vinin pr ngushllim. T nesrmen i varrosm po t tre pran e pran n kodrn mbi
qytetin, i cili kishte filluar t rritej.

8
 20

N mbrmje, kur erdhi t na shihte mua dhe djalin , ia thash tim shoqi punn e ndrrs.
Nuk i erdhi mir, por nuk tha as po, as jo. M vshtroi ngultas disa sekonda e pastaj pa nga
djali q flinte n krevatin ngjitur. Qndroi nj koh i menduar.
- E bisedojm kur t delni nga ktu! tha ftoht.
Nuk donte shum mend t kuptohej q nuk i plqeu as ndrra e as ajo q po diskutohej. Djali
ishte gzimi dhe lumturia e tij. Gjat barrs nuk e kishte fshehur dshirn se kt rradh e donte
nj djal. Duhet edhe nj burr tjetr n shtpi, thoshte. Her pas here mendonim pr emrat.
Madje i kishim gjetur disa n mode asokohe; Fatos, Kastriot, Gzim, Agim, Dritan ... Por nuk
vendosnim. Prisnim t lindte m par fmijame shpres t ishte djal. Dhe ja, tani, pasi gjithka
shkoi pr bukuri dhe kishim nj buko plot shndet, vjen nj ndrr tjetr dhe hidhet mbi t parn
e ia prish gjith lumturin. Dukej si nj loj ziliqare mes dy ndrrave. Njra q u b dhe donte t
rritej e tjetra q kishte humbur dhe donte t bhej. Duhej t vendosnim k t mbanim. Kishim
pritur m padurim t vinte n jet dhe kishim menduar gjithka pr djalin, q nga veshjet e bra
me duart tona e deri te emri. Emrin e kishim menduar t bukur, domethns, shpresdhns. Por
u gjendm mes dy skajesh. Nga njri ne dhe nga tjetri im at, njeriu m i dashur n jetn time. Ai
q m rriti nj cop mish, si thoshte hera - hers, q vuajti pr mua dhe me mua, njeriu i
vetm q nuk mu nda derisa ajo dit e premte e mori prgjithmon. Vese nuk na kishte harruar.
Ardhi n mnyr aq t beft, aq t mistert, n nj dit aq t veant dhe me nj krkes aq t
uditshme sa na kishte mpir t gjithve.
Nga t shkonim?
Pasi dola nga spitali e diskutuam emrin e djalit. At mbrmje n shtpi thirrm edhe xha
Alikon, komshiun e br vllam me babain n gjallje. Na ish gjendur n t mir e n t keq
bashk me zonjn e tij ky plak i urt, i menur dhe i matur. Pas vdekjes s babait, burrit t par
dhe kushririt t tij, xha Alikua zuri vendin e tim ati. Ai qe edhe mblesi i martess sime t dyt.
Kishim vendosur ta bnim djalin me emr e ta thrrisnim si gjith fmija.
- Tani, ta mbyllim kt pun! - tha im shoq. - Si thua ti xha Aliko?
Plaku i urt, i menur dhe i matur nuk ia shqiste syt tymit t duhanit q dilte prej llulls e
ngjitej n tavan. Dukej se as ai nuk e kishte t leht prball kujtimit t sivllait t tij dhe asaj q
mendohej t ishte m e mira pr t prfunduar kt pun t mbar q kishte nisur. Por, xha
Alikua nuk ishte nga ata q ia lejonin vetes t hipte maj kalit t dshirave dhe ndjenjave t
zemrs e t shpirit e t mos dallont zrin e arsyes, q i cicronte pran veshit e i qetohej n
mendje si nj z i bukur bilbili. Ishte aq i matur dhe i menur sa t mos e shfrytzonte emrin e tij
dhe fuqin prej miku t zgjedhur e t respektur, pr t vendosur pa nj, pa dy duhej br. I
menduar dhe pa i ngritur syt, me zrin e shtruar si krua q ka rn n ultsir, tha:
- Djalin ta kemi me ymr e me jet! T tjerat rregullohen. dhe ngriti syt e thella nn vetulla
duke buzqeshur plot mirsi.
Ne sfolm. Nuk dinim t flisnim. Nuk ia kuptuam mendimin dhe po e shikonim n syt e
thell sikur andej do t dilte vet emri. Na pa t gjithve pa e hequr buzqeshjen plot mirsi dhe,
si e thithi edhe njher llulln, m pyeti:
- thua ti nuse?
Un mora frym thell duke mos patur nj prgjigje t gatshme dhe gjith merak, ia ktheva:
- t them, Xha Aliko!? M mir vendoseni ju!
 21

Pa nga im shoq.
- Po ti?
Ai u prtyp njher, pastaj u prgjigj:
- Dua ta oj deri n fund gzimin, xha Aliko. Ti e di q nuk besoj shum n punn e ndrrave
dhe bestytnive. Dua ti v djalit nj emr t ri! Edhe ime shoqe pr emr t ri sht. Po ajo ndrr
e bri t stepej. Edhe fmijt jan pr emr t ri, - tha. Hodhi vshtrimin nga vajzat q rrinin n
cep t dhoms e dgjonin gjith sy e vesh. - Them ti vem nj emr t ri, t bukur, si sht
vet.
Zemra m hidhej pr nj emr t bukur, t ri pr djalin, por fjalt e babait n ndrr ma
turbullonin at gaz q kisha n gji. Ndaj nuk flisja. U b heshtje. Prisnim t fliste xha Alikua. Ai
buzqeshte me po aq mirsi dhe knaqsi si dhe me par. Na vshtroi me rradh, pastaj e mbajti
vshtrimin te djali q flinte mbi krevatin e vogl prej hekuri, n cepin tjetr t dhoms. Ather
banonim te kjo dhom e vetme rreth tridhejt metr katror n nj godin t vjetr dykatshe
ndrtur me gur. N vitet e para t qytetit, kishte shrbyer si ndrtes e Komitetit Ekzekutiv.
Ngjitur me ne ishte dhoma ku banonte familja prej gjasht vetsh e xha Alikos. Ndrtesa kishte
nj korridor t gjat dhe nj banjo n do kat. Kur u prshtat pr ndrtes banimi, pas ndrtimit t
zyrave t reja t Komitetit Ekzekutiv, u shtuan edhe katr banja t tjera; dy pr burra e dy pr gra
n oborrin e pasm ku luanim ne fmijt, mu n fund t tij, buz rrugs. Dhomat, q m prpara
shrbenin pr zyrtart e institucionit, rradhiteshin n t dy kraht e korridoreve. Hyrja kryesore
ishte nga prpara ndrtess, mu n mes t saj; nj port e madhe, e lart, me dy kanata druri q
nuk ekzistonin m. Katet lidheshin me njri - tjetrin me shkallaren prej guri gjysmrrethore q t
nxirrte po n mes t korridorit t siprm, ku dhe hynte ajo pak drit q vinte nga dritarja e
hapsirs s shkallve. Pr kt arsye, n katin e siprm, dy poa elektrik n t dy skajet rrinin
t ndezur dit e nat. Banonim aty trembdhjet familje dhe bheshim rreth shtatdhjet shpirtra,
si thoshnin t vjetrit. E ja, duke vshtruar banorin m t ri t pallatit ton t strmadh e t
strpopulluar pr at koh dhe t strvjetr krahasuar me ndrtesat e tjera n qytet, xha Alikua, i
ngazllyer dhe i mbushur me gzimin q nuk e fshihte dot dhe q e bnte t dukej si nj fmij t
cilit sapo i sht plotsuar nj dshir, foli qet me zrin e mndafsht sikur po prkdhelte
dika:
- Dgjoni! E shoh dhe e kuptoj q t gjith kemi vetm nj dshir; ky djal q na gzoi t ket
shndet e t rroj. Ky djal q na gzoi e do nj emr si gjith fmija. Ky djal q na gzoi duhet
t rroj e t gzoj si moshatart e tij dhe si koha e tij. Gjyshi i tij ka qn burr i vendosur dhe
njeri bujar e nuk ma merr mendja se do t donte ti vinte nipit emrin e tij. Nuk i jepte fam vetes
ai. Nuk mendonte pr veten asnjher. E dim se ndrrat jan ndrra. Le ti lem t vjetrat pa
meraqe e le t merremi me t ren si e gjith dynjaja. Un, them ti vm djalit nj emr t bukur,
si e do koha.
Mbaroi s foluri dhe na vshtroi prsri t gjithve, pa e hequr buzqeshjen prej shenjtori.
Donte t lexonte n fytyrat tona efektin e fjals q sapo tha. Ne heshtm. Ndihej nj far lirimi e
gjallrimi n syt dhe n fytyrat tona, sikur dikush me magji na kishte hequr makthin q na
mbante t ndrydhur.
- H, - vazhdoi m pas. - thoni?
T parat krcyen vajzat nga cepi ku rrinin; Po xha Aliko, po! Por fjala e tim shoqi ua preu
hovin.
- Prit, - ndrhyri, - e vendosim ne t rriturit kt pun. dhe shtoi. Un jam dakord!
 22

Pastaj pa nga un. Nj pshertim m doli vetvetiu. Vetja mu b m e leht. Vshtrimi i tij
nuk donte t dinte se mendoja. E kuptoja at vshtrim. Duhej t isha dakord me t. E
megjithse isha me mendje e me zemr pr emrin e ri, prsri se kisha nj ngr q nuk m linte
ta thosha. E glltita brenda vetes, ashtu si glltisim me pak uj dhe me zor t madh ilain e
hidhur. Pash nga vajzat q m vshtronin si ca zogj t uritur n bbz t syrit dhe thash me
buzqeshje t ngrir:
-Edhe un!
Ato prplasn duart e vogla dhe mu hodhn n qaf. Im shoq qeshte. Xha Alikos i shndrisnin
syt e but e t futur thell zgavrave nn vetulla. Thithi fort llulln dhe me z m t lart tha:
-Vriani emrin djalit!
I kishim gati emrat t shkruar n copa letrash ve e ve. E kishim vendosur si do ta przgjidhnim
emrin e djalit. Do ti palosnim, do ti tundnim ndr duar, do ti hidhnim n shesh e do t trhiqnim
nj prej tyre . Ashtu bm. Przgjedhjen e bri xha Alikua. Mori mengadal e me kujdes njrn
prej fletve, si t qe flutur e brisht. E hapi vajza e madhe dhe lexoi me emocion dhe ngazllim
emrin; Kastriot!
-Ta gzoj! - tha xha Alikua.
U kthyem nga foshnja q flinte dhe me z t ult, por m gzim t madh, i thrrisnim; Kastriot i
vogl! Kastriot i nns! Oti i motrs!
T gjith kishim dashur pikrisht kt emr.

Shpesh her fundi i dikaje sht fillimi. Kur mendon se ka prfunuar, ather sapo ka nisur.
Dhe gjendesh srish n t njjtn pik, n t njjtn situat, por me pasigurin dhe dyshimin q
mbart do prsritje.
Pas nj viti isha prsri shtatzn. Im shoq srisht donte djal.
- Le t bhen dy vllezr ashtu si jan dy motra, - thoshte. - Mos mbetet djali vetm.
Edhe un ashtu mendoja, por nuk e kisha me shum t keq. Djalin e kisha dhe kjo m
mjaftonte. Koha e lindjes ra n janar. Bnte ftoht. Nga dritarja e maternitetit shikoja pemt e
zhveshura e t rnduara nga bora. Ditn, bardhsia e saj m vriste syt dhe vetm n vransir
vshtroja jasht akacjet prtej rrugs, atje ku fillonte kodra e vogl, aq e vogl sa as fjala kodr
nuk i shkonte. Vshtroja qiellin her t ngarkuar e her t qruar nga ret dhe nuk arrija t
shpjegoja pse kaltrsia dhe bardhsia e bors m jepnin aq knaqsi. Megjithat, dika sikur m
fshihej, sikur m prvidhej nga syt e nga mendja, dika e pakapshme, e paqart, si t ishte as
tok, as qiell. Ather vshtroja m me ngulm nga dritarja. E hidhja shikimin edhe m prtej
akacieve t zhveshura e t rnduara nga bora, edhe m prtej asaj kodrze t vogl, deri te pishat
e larta t varrezs, pas t cilave fshihej mali dhe pylli me pisha e bredha t rinj. Futesha n nj
bot ku przihej gzimi dhe dyshimi pa e ditur pse. Ashtu m zinte mbrmja. Terri i nats mi
fshinte pamjet e dimrit nga syt. Kur infermieret mbyllnin perdet, u kthehesha sendeve t
dhoms e i kundroja pavetdijshm derisa m zinte gjumi.
papritur u hap dera. Pash andej. Ai hyri i qet si hern e par; me po at takie n kok,
me mustaqet e ngrehura spic, me ibukun ndr dhmb, me po at xhibot t zbrthyer posht t
 23

cilit i dukej kmisha ngjyr kaki pa jak e me kopsn e mbrthyer n gryk, me po ato qillota
shajaku t gjera deri n gjunj e t ngushta nga gjunjt e posht, me po ato opinga llastiku, por
tani gjith balt. Ishte disi nervoz, me vshtrim t rrept dhe t ftoht. Nuk priti t flisja, as t
shprehja ndonj gj. As t bja ndonj shenj a dika tjetr. Foli i pari. Pasi hoqi ibukun q
mbante ndr dhmb me dorn e djatht, pa br asnj hap tjetr prpara, tha: Dua q ti vesh
emrin tim! Nse nuk ia v as ktij, do t ti marr q t dy! Pastaj futi ibukun ndr dhmb
prsri, nxorri eshkn dhe masatin nga xhepi dhe e ndezi. E thithi fort. M pas e nxorri frymn
duke shfryr. Dhoma u mbush me tym, si mjegull, ashtu si mbushen strofullat e dhelprave kur
duam ti nxjerrim q aty. M ktheu kurrizin pa pritur ti prgjigjesha dhe humbi pas ders
bojqumshti t dhoms q u mbyll me nj krcitje t that krak.
As nuk fola e as nuk bra lvizjen m t vogl. Isha ngrir si nj manekin dhe tymi q
davaritej npr dhom m krijonte nj gjendje, q as e kuptoja, as e prcaktoja. Ishte qetsi e
plot. Un rrija e trembur. M dukej se lvizja m e vogl do ta thyente si nj qelq at paqe e do
t niste menjher nj tjetr realitet, t ri, krejt t panjohur, misteri i t cilit m kallte datn. Kaloi
nj far kohe kshtu pa e kuptuar sa. Befas ndjeva se foshnja q e kisha prkrah lvizi me ca
ciatje si prej zogu e m pas nisi t qante. Shkunda kokn si nj pat e sapo dal nga uji pr t
shkundur prhumbjen q m kishte pushtuar. Pastaj rrmbeva djalin n gjoks e duke e shtrnguar
fort nisa t qaja pa z, po m gule, s thelli, bashk me t.
N mbrmje, kur erdhi im shoq, ia thash t gjitha. Nuk foli. Bri nj bah dhe nuk tha gj
tjetr.Vshtronte nga djali, vshtronte nga un dhe nuk fliste.
- Si tja bjm? - thash me prvuajtje n shpirt. - Kam frik!
Ai prsri nuk foli. Pas pak astesh, ashtu si dhe hern e par, tha ftoht:
- E bisedojm kur t dalsh nga ktej!
U mblodhm edhe pr emrin e djalit t dyt. Tani ishim nj m shum. Jasht bnte ftoht.
Soba n mes t dhoms brambullinte duke djegur ca kopae prej ahu q bnin nj flak t madhe.
Rreth e rreth rrinim t gjith, si nj vit m par. Nj vel i vrant e i zymt qe nder n fytyrat
tona. Ne t rriturit mundoheshim t mos e shfaqnim merakun q kishim. Ndryshe qndronte puna
me vajzat. Ngaq xhe kishin dgjuar n bisedat tona dhe, ndoshta ngaq kjo mund tu dukej si
ato baladat e vjetra ku kuedrat vijn nga larg e rrmbejn njerz, dukeshin t trembura e
prgjonin edhe pr nj fjal pa e fshehur ankthin e tyre. Djali luante me veten. Foshnja qe
kredhur n gjum. T menduar e t brengosur rreth zjarrit q digjej n sobn e vjetr, dukeshim
se po mbanim nj kuvend t uditshm q ishte mbledhur pr t marr nj vendim po aq t
uditshm.
Foli xha Alikua.
- Pr tu habitur, - tha, dhe thithi llulln e tij. - Si ndryshuaka njeriu n botn tjetr?! E pra,
Qamili nuk ka qn kshtu. Nuk i ka vn kurr njerzit n siklet t till.
Fliste duke vshtruar posht, n minder, atje ku fijet e leshta t orgave t vjetra prziheshin
me njra - tjetrn nn frymn q dilte prej gjoksit t tij t rreshkur. Rrinte i mvrenjtur.
Buzqeshja e hers s par, q i jepte autoritetin dhe sigurin e njeriut t vetdijshm q di se
bn, tani i mungonte. Kishte varur vetullat kaleshe posht dhe zgavrat e syve i ishin thellur
edhe m.
- Si ndryshuaka njeriu n botn tjetr! - tha prsri.
Ne e vshtronim dhe nuk flisnim.
- Nuk ka qn kshtu Qamili, - shtoi. - Ka patur zemr t madhe, t but, t dhemshur.
 24

Pastaj, duke m vshtruar mua, tha:

- Ka qn edhe i ashpr e inator, por me hasmt. - dhe pa prsri posht minderit ku
prziheshin fijet e leshit me njra - tjetrn. udi!
- Nejse, - shtoi pas pak. Ai bri t tijn, ne duhet t bjm tonn. Si mendoni? - tha, pa iu
drejtuar askujt drejprdrejt, por kuptohej q e kishte me mua dhe tim shoq.
Dilema na shtypte n gjoks. Nuk kishim nj vendim t qart, megjithse kishim folur gjith
at dit pr kt pun. Dhe asgj nuk kishim vendosur. Ishim kategorikisht pr nj emr tjetr,
sidomos tani q t tre femijt mbanin emra t rinj. Mendonim se do t qe padrejtsi nse foshnjs
do ti vinim nj emr t vjetr. Ai emr do ta ndiqte gjith jetn dhe, ndoshta, kur t rritej, do t
ndiente sikletin e tij mes shokve me emra lbyrs si Shklqim, Agim, Petrit, Ylli, Festim,
Kujtim E njjta gj do t ndodhte edhe mes fmijve tan. Emri i tij do t dukej i zvetnuar n
yllsin e vogl m emrat e tyre t ndritur, q ne, me modesti, e kishim sajuar. Mirpo prball
kishim nj rrezik t madh, q edhe pse flitej pr dit e pr dit q kto nuk ishin gj tjetr ve
prralla e bestytni t vjetra t nj shoqrie t kalbur e t prapambetur si ajo q e kishim
prmbysur dhe e kishim ln pas, prapseprap nuk e hiqnim dot makthin q na kishte pushtuar.
Porteti i babait m rrinte gjithmon n mendje me ibukun q nxirrte e nxirrte tym e bnte
duman gjithandej. Hern e par na fali. Por ai nuk falte dy her. E dija shum mir kt. Ndaj
isha mbrthyer nga ky makth e ankth dhe nuk dija t thosha.
- Flisni! - m ndrpreu xha Alikua duke m nxjerr nga kjo gjendje.
Vshtrova djalin q flinte n krevatin ku nj vit e ca m par flinte i vllai tashm trembdhjet
muajsh.
- Kam frik, - thash. kam frik se do t mi marr! - dhe ndjeva t m rridhnin lott.
Im shoqi nuk foli. Xha Alikua m shihte me keqardhje dhe thithte llulln.
- Ndoshta sht mir tia bjm qefin, - tha duke par diku n tavan sikur t shihte vet
babain. - Nuk sht ndonj hata. Emr sht: kapistall! Mjafton t mos jesh pa t.
Ishte nj xha Aliko tjetr ky, i ndryshm nga ai i hers s par, kur buzqeshte me mustaqet e
ngritura cep m cep t buzve dhe i plqente t ecte me t ren. Tani ishte nj plak i ngrysur, i
hutuar, i mdyshur dhe, pr m tepr, i kthyer n gjykimet e tij t vjetra. Misteri mbi fatin e
fmijve pas fjals prej orakulli t mikut dhe shokut t tij t hershm, t br vllam q n rini,
por q tani ishte n botn tjetr, dukej se e kishte br m t ndjeshm, m nostalgjik dhe i kishte
rikthyer arsyen e vjetr q i glonte n mendje; prse duhet rrezikuar pr gjra q nuk kan
ndonj mundim t madh?!
Pasi pa q askush nuk po fliste, foli prsri:
- Fundja, le tia vem emrin. Asgj e keqe nuk do t ndodh.
Pushoi pak, thithi llulln prsri fort e si lshoi tymin npr dhom vazhdoi:
- Prkundrazi, nse nuk ia vm emrin, nuk mund ta dim se do t ndodh.
Dika t paprcaktuar ndjeva pas ktyre fjalve. Lmshi i madh q kisha n gryk sikur filloi
t tretej edhe pse m vinte keq q djali do t rritej me emrin e vjetr t babait. Por m mir t
jen kta, mendoja pr fmijt, sesa emri i ri t kthehet n nj gjm.
- Vendosni vet! - foli im shoq, duke ma mbshtjell srish lmshin n gryk.
Pr her t par xha Alikua buzqeshi at mbrmje. Pa tim shoq me dashuri. Un duke u
dridhur, nuk e di pse, pash edhe njher nga foshnja si t merrja mendimin e tij e si pr ti
krkuar falje pr vendimin q po merrej pa e pyetur. Pastaj pash drejt e n sy xha Alikon. Me z
t dridhur i thash:
 25

- Tia vm, un them tia vem emrin e babait!

10

Ai emr m dha status t veant n familje. Vese isha m i vogli i fmijve, simbolikisht,
isha gjyshi pr motrat dhe villain e, sigurisht, babai pr nnn. Vmendja e t gjithve u kthye
nga un dhe prkdheljet i pata pa kursim. Edhe nse bja ndonj prapsi nuk m shante kush.
Flisnin me ledha e fjal t buta. M plotsonin do krkes apo tek mua t parin, m pas u vinte
rradha t tjerve. Kur bja dika q se mbante kandari, vetm m trhiqnin pak veshin e
thoshin gjyshit ske i bn, apo babai sht baba. Isha qendra e bots pr ta dhe e shprehnin
kt pa asnj droj. Por, uditrisht, ndonse im vlla ishte vetm trembdhjet muaj m i madh
se un, nuk bhej kurr xheloz ndaj ktyre sjelljeve, si ndodh rndom n kto raste. Kur u rrit
edhe pak, m mbante afr, si nj kujdestar i prkushtuar q e kishte detyrim prkujdesjen pr
mua t voglin. Hajt me lalin, m thoshte sikur qe kushedi sa vjet m i madh. Pastaj fjala lali
hyri natyrshm e mbeti mes nesh gjat. Shprehjet ta jep lali, ke lalin, t merr lali etj, mi
thoshte m aq seriozitet dhe dashuri, sa filluan ta shihnin si nj burr t vogl, kurse un nisa ta
thrras me emrin q ai i zgjodhi vetes; Lali. Edhe njerzit e shtpis nisn t m drejtoheshin si
ai; shko te lali, t merr lali, ta jep lali... Deri n adoleshenc. Pastaj e zvendsuam kt
emr pr t mos u br objekt i shakave t shokve. E thrrisnim njeri - tjetrin me emrat e
shkurtuar, ashtu si na thrrisnin dhe t tjert. Ai bnte mos ta meritonte statusin e kujdestarit q i
kishte caktuar vetes. Ndrsa un, duke qen se ishte m i madh n mosh, m energjik, m i
zhdrvjellt dhe m i fort fizikisht, e shihja si ngjllin tim mbrojts. Gjithhert q ndihesha i
krcnuar e thirrisja pr ndihm. E ai gjithmon i gatshm. I pakursyer. Edhe me ledhat, me
prkujdesjet, me lojrat q mi msonte me durim. Dalngadal u b heroi im, shmbulli q duhej
ta ndiqja. Doja ti rrija pas kudo, si nj manare. N t shumtn e rasteve nuk ma prishte dhe m
merrte me vete. Mblidhnim manaferra n kodrn aty pran, shkonim n lum nga barkaleckat, n
cektinn ku laheshin fmijt e vegjl dhe msonin notin pa rrezikuar, luanim me qerkat me
kuzhineta q i bnim t dy dhe q, saher prishej i rregullonte ai. N mbrmje vrisnim mendjen
pr t gjetur vend ku ta fshihnim ngaq babai nuk na lejonte t luanim me to e as ti merrnim n
shtpi. Brtiste dhe na e prishte karocn po ta shihte. Thoshte se grisnim sandalet kur frenonim
me thembrat e kmbve dhe bluzat kur rrzoheshim e rrokulliseshin n tok. Bnim shprthime
m karbit, t cilin e futnim n nj N dimr ngjiteshim nga pylli me gshtenja t bnim ski. Ai
rrshqiste shum mir. Un I kasha frik skit. M mbante pr dore derisa gjeja ekuilibrin e pasi
skit mrrnin shpejtsi n tatpjeten e mbuluar nga bora m ndiqte duke rendur prbri pr cdo t
papritur. Kur rrzohsha keq m ngrinte n krah dhe m shtrngonte duke qeshur me
dhmbushuri. M thoshte se po mos rrzohesha nuk msoja t rrshqisja dhe m frkonte duart
dhe vesht e skuqur nga i ftohti. Edhe n kineman e qytetit pr her t par shkova me t, i zn
pr dore. N salln e madhe dhe t shndritshme vetja t dukej sa nj grimc kur qndroje n
sken, prball gjith asaj hapsire. Kisha qen vetm njher aty dhe kisha recituar disa vargje
n festn e fmijve kur ende isha n kopsht. At dit shkuam pr t par nj film. N fakt ishim
t katrt; motrat dhe ne vllezrit, por gjith kohs ai nuk mu nda. Kujdestari im shembullor m
mbante pr dore. Ajo qe hera e par q shihja film n kinema mes gjith asaj morie fmijsh q
zhurmonin dhe luanin npr salln e madhe. Dyert po t mdha, prej druri, ngjanin me porta
 26

kshtjelle dhe karriket e uditshme, pjesa e ndenjses t s cilave ohej vertikal kur ngriheshin,
njerzit mu dukn mjaft zbavitse. Nga gjithka q m habiti m shum n at ambjent t madh,
qen pikrisht ato karrike t udtshme. Deri sa u fikn dritat e filloi filmi sbja gj tjetr, vetm
ulesha dhe ngrihesha duke ndjekur lvizjen e ndenjses q imitonte veprimet e mia. Gjat filmit
pati disa ndrpreje. Ather fishkllenin dhe brtisni kuadro Lefteri duke kthyer kokn pas, tek
ajo kutiz e vogl n mur, thuajs ngjitur me tavanin nga ku dilnin ato fasha drite q binin mbi
plhurn e madhe dhe t bardh ku shfaqej filmi. Kur n bezen e bardhe u shfaq fjala FUND
dhe dritat u ndzn, fmijt nisn t dilnin me poter t madhe. Tek dera qndronte Lefteria,
kino-operatorja q priste t mbyllte dern pas boshatisjes s salls. Aty ishte dhe kur hym, duke
grisur biletat nj e nganj. E shndosh dhe zemrbardh, para se t mbyllej dera, fuste thuajse t
gjith fmijt pa bileta t cilt prisnin me ankth te pragu i ports nse do hynin apo jo. E
ndihmonte nj djal i zeshkt q i thrrisnin Ri. Kuptohej q ishte nj emr n form llagapi,
nga ato q u ngjisnin thuajse t gjithve n qytet. Ata t dy bashk me drejtorin e kinemas, nj
burr i shkurtr rondokop dhe pa flok, drejtuesin e grupit artistik, Mihalin dhe Rasimin e
biblioteks, do ishin personazhet e prhershme t kinemas s qytetit derisa ra regjimi. M pas,
salla e shfaqjeve u b e heshtur si nj varrez dhe askush nuk u interesua pr t shfaqur ndonj
film a gj tjetr atje. Ndrsa, ndrtesa, me nj ligj t posam u nda mes dy sindikatave t reja t
sapoformuara, q ishin mbshtetse t nj prej partive kundrshtare; kati i par pr konfederatn
dhe i dyti pr sindikatn e pavarur.
Dita kur shkuam pr t par nj ndeshje futbolli t kategoris s par ka mbetur m e veanta
n jetn time. Isha dymbdhjet vje. Nuk kisha qen kurr n shkallt e nj stadiumi. Hipm
autobuzin pr n Kor. Nuk kishim bilet pr n stadium. T vegjlit lejoheshin t hynin vetm
t shoqruar m t rritur. Na morrn prpara si t ishim fmijt e tyre dy burra q nuk i njihnim
fare dhe kaluam portn e hekurt. Portiert q kontrollonin biletat dhe polici q rrinte tek dera nuk
qen aq t ashpr sa i kisha mendur. Zum vend diku n shkallaret e siprme. Vshtroja rreth e
rreth i magjepsur. Qe mbushur plot. Tifozt brohorisnin dhe duartrokisnin m entuziazm t
madh. M ngazllente do gj q shihja n at hapsir; fusha e blert, pista e kuqe prreth
stadiumit, tribuna prball ku rrinin njerzit e rndsishm me strehn prej betoni q zgjatej deri
te pista e kuqe, ajo dhomz e ngritur mbi dy kolona muri t suvatuar ku shkruheshin emrat e
skuadrave dhe ora q tregonte minutat e lojs n krahun e majt t tyre, plepat q krijonin nj
kuror t gjelbr nga jasht rrethimit me kangjella hekuri t larta, lojtart kur u futn n fush m
n fund me ato uniformat e plota e t bukura; t gjitha kto m dhan ndjesin se po jetoja jo nj
realitet, por nj ndrr. Kurr nuk kisha par aq ngjyra, aq hapsir, aq njerz dhe aq shum
entuziazm mbledhur bashk. Kisha par vetm fushn ton t sportit, q ndonse ishte me po
ato prmasa, kishte vetm dy portat prej druri dhe aty, gjith kohn kur nuk luhej ndonj ndeshje
futbolli, kullosnin bagtit e fshatrave ngjitur me qytetin.
Kto ngjarje qen ngulitur mir n mendjen time. Ishin momentet kur njeriu fillon t bjer
n kontakt me botn e madhe, jasht asaj bots naive t fmijs dhe jasht territorit t ngusht t
lagjes ku rritet. Dhe padyshim mirnjohja i takonte atij. Rritej e madhrrohej n syt e mi e un
megjithse doja ti shmblleja n do gj, nuk mundja dot. Fiziku i tij ishte dukshm m i plot
nga i imi dhe natyra e tij sanguine ishte po ashtu ku e ku me drojn time t prhershme. Qysh i
vogl bnte ushtrime gjimnastike q na linte me goj hapur. Askush nuk e dinte si dhe kush ia
kishte msuar. Ecte me metra t tr me duar, duke e mbajtur trupin me kmbt nga qielli drejt
prpjet. Bnte at q un nuk e kuptoja pse i thoshin flet; rrotullohej si nj disk n ajr me
 27

kmb e me duar tre katr her njra mbas tjetrs, apo kaprdihej nga pas duke u ngritur dhe
rrotulluar n ajr e binte prsri n kmb e sa e sa t tjera. T gjitha kto un nuk mundja ti
realizoja dhe, shpesh, m kapte mrzia. Kujtoja se me dashje nuk mi msonte, pr t qn ai m
i zoti. Kur e kuptonte kt m vshtronte me nj buzqeshje t keqardhur dhe duke me
prkdhelur thoshte: Po ti je i vogl mo t keqen lali, a thua ishte dhjet vjet m i madh. Edhe
n mundje dallonte. Kur fitonte garat me shokt lumturohesha njsoj si t kisha fituar vet.
Ndoshta ngaq kjo m jepte m shum siguri dhe m bnte t mendoja se moshatart e mi nuk do
t guxonin t m ngacmonin duke ditur q n krah kisha nj njeri t fort, i cili ishte im vlla.
Me kalimin e viteve pasion iu b biikleta. N moshn pesmbdhjet vjeare u regjistrua me
ekipin e paratrriturve t rrethit. Por nuk e vazhdoi gjat. E la at dit q xhaxhai erdhi n shtpi
i fashuar kok e kmb si Pitkini. Qe rrzuar keq n afrsi t Shkodrs teksa bhej nj gar e
madhe iklizmi. Pasi kishte qndruar disa dit n spital, erdhi n shtpi shum i mrzitur. Nna
me babain i than t mos shkonte m n at sport q skishte pr t fituar asgj prvese mund t
hante kokn e tij. Iu zvordh edhe atij vet e i doli nga qefi qysh se iu desh t rrinte nj muaj si
invalid n shtpi. Nuk shkoi m n strvitje. As vllain nuk e la t shkonte.
Natyra e lirt e vllait, shkathtsia, energjia, mosprfillja q shfaqte ndaj prkdhelive,
zemrgjersia dhe mnyra burrrore e t parit t gjrave e bnin ta shihnin me simpati dhe
admirim gjithkush q e njihte, jo vetm ne t afrmit. T jepte vrtet prshtypjen e nj burri t
vogl. Gjithka te ai ishte ndryshe nga ato shihnin te un dhe q i bnin t m mbanin afr. M
s shumti, pr hir t s vrtets, patn qen rrethanat q kishin prcaktuar vmendjen ndaj meje,
nuk se i kisha fituar vet, sikundr kishte br ai.
Adoleshenca ishte shprthim i pasioneve t shumta t tij. I provoi t gjitha llojet e sporteve. Jo
vetm npr mjediset e qytetit ku i demostronte para shokve dhe miqve, apo njerzve t
rastsishm. U regjistrua n disa klube sportive duke len njrin e duke zn tjetrin. E filloi me
gjimnastikn, e vazhdoi me mundjen, pastaj me iklizmin, me peshngritjen dhe me veglat
gjimnastikore. Askush nuk tha q ishte pa talent, por asnj nga kto aktivitete nuk e vazhdoi
gjat. Ndoshta ngaq t gjitha ishin inisiativa dhe dshira spontane. Asnjher nuk pati ndonj
shtys apo mbshtetje nga dikush, as nga ne t familjes e as nga ndonj person tjetr. Shoqria e
rrmbente m ato vrullet e fillimit t rinis, duke mos i ln koh e mundsi pr edukimin e nj
disipline t vazhdueshme. Ksisoj t gjitha pasionet mbetn ndrra n sirtar, q nuk i hapi m
kurr. E prhershme mbeti vetm zemra e tij e madhe dhe dashuria, aq sa, shpesh, pr hir t tyre,
e psonte. Por t gjitha i kalonte me nj mosprfillje t habitshme dhe me nj lehtsi t till si t
hidhte pas krahve nj send pa vler. Si at nat vere

11

Mbylla librin q pata n duar dhe pash orn. Nj e pesmbdhjet pas mesnate. E lash mbi
tavolin dhe fika dritn e dhoms nprmjet elsit t varur mbi kokn e shtratit. Shtrngova fort
kapakt e rnduar t syve si pr t shtrydhur lodhjen nga leximi. Pastaj i hapa srish. N errsirn
q kishte kapluar dhomn nj fash drite hynte nga rruga prmes dritares, priste dhomn mes pr
mes e binte, si nj projektor, mu mbi portretin e tim vllai, varur n mur. Vetm ather u kujtova
q ai nuk do t vinte. Ishte n P, tek tezja. Kur isha vetm n dhom ndihesha i liruar plotsisht
 28

sepse rrija e lexoja deri von pa u shqetsuar nga ndrhyrjet e tij. Nuk e duronte dritn e llamps
dhe shpesh m qortonte duke thn: St doli gjith mbrmja, por edhe natn do t lexosh. Boll
se nuk ke pr tu br shkenctar! Mos qorro syt me libra!. Vet nuk lexonte shum. Sigurisht
q plqente sportet, sidomos ato t forcs, por plqente edhe muzikn. Kndonte shpesh e nuk
kndonte keq. I plqente po ashtu piktura dhe sipas rastit bnte ndonj akuariel, peisazh a portret
si i jepej mundsia; me bojra t sajuara vet apo q i gjente tek shokt. Me to zbukuronim
shtpin e ndonj ua falte shokve. Ndonjher edhe pati shitur nn dor pr t br ndonj lek.
Por qe vetm nj flak kashte. Filma shihte shum, sidomos ato uester dhe me ngjarje historike,
pr t cilt rrinte deri von. Plqente shum e shum gjra t tjera, vetm t lexuarit nuk iu ngjit
se nuk iu ngjit. Por as nuk e urrente. Madje, m ishte krijuar ideja q ai nuk dinte t urrente.
Kishte nj zemr t madhe dhe sillej me aq sinqeritet sa shpesh ia merrnin pr naivitet. Ve naiv
nuk ishte. Kishte s brendshmi energji t pafund dashurie, si nj burim i pashtershm q kurr
nuk ia linte bosh shpirtin e but e t gjer. Qllonte q edhe grindej e bnte sherre. Dhe behej
brutal e intaor. Grindej m tepr pr shokt e miqt. Pr vete toleronte shum. Pr shokt bhej
cop. Por pas do znke nuk dinte t mbante inat. Kishte qlluar shum her, q pikrisht me ata
q kishin br sherre, ( zakonisht n at mosh sherret bhen pr shkak t ndonj vajze a pr
ndonj kaprio ), t bhej m shum shok, madje shok t ngusht dhe ta mbanin njri - tjetrin
me besnikri t madhe. Por kishte qlluar edhe t zhgnjehej. Duke e njohur temperamentin e tij,
ndodhte ta donin thjesht pr nevoj, pr nj ndihm a pr nj mbshtetje dhe kur, me guxim dhe
iltrsi u jepte kishte, qllonte ta linin n balt. Mrzitej, po kurr nuk turfullonte, as nuk
shante. Ve thoshte: Jan bythpambuk apo skan byth dhe e mbyste brenda vetes t
keqen. As mrzia nuk i zgjaste shum. Do t dilte dika ose ai dinte t gjente dika pr ta harruar
at q kishte ndodhur e ti kthehej menjher optimizmit dhe alegris q pr t ishte si gjelbrimi
i nj pylli.
Ja, ashtu, i qeshur dhe i gzuar kishte dal te portreti prball meje, q drita e rrugs i binte si
nj projektor skene.
Kapsallita disa her qepallat. U strukur nn araft e u mundova t fle. Nuk e di sa koh kisha
q flija, kur npr gjum, mu b se dikush trokiste n xham t dritares. Trokiste leht dhe me
interval t njjt nga trokitja n trokitje. Pastaj mundohej t hynte brenda, por prplasej n xham
t dritares dhe pshertinte. Dukej se nuk donte t binte n sy. I shmangej drits s neonit duke u
strukur pas hijes s blirit n mes t lulishtes. Trokiste prsri leht dhe prsri prplasej n xham
sa her tentonte t hynte. Drita e rrugs her i hidhej sipr duke e ndriuar e her pritej nga hija
e blirit aty pas dritares. N nj ast mu b se xhami u thye me zhurm. Krceva nga shtrati
gjith ankth. Dgjova t shqiptohej emri im me z t ult, tamam si ajo pshprima e
mparshme. Pash nga dritarja. Nj hije dukej prtej xhamit q nuk qe thyer. U stepa. Mendja m
shkoi pr ndonj hajdut meqnse shtpia jon ishte n katin prdhes dhe dritarja nuk ishte m
shum se nj metr larg nga toka. Pshprima u dgjua m e plot edhe nj her tjetr, gjithmon
duke shqiptuar emrin tim e duke shtuar m pas: Hape, hape, se jam un!. Frkova syt dhe
pasi u kthjellova disi, njoha pas xhamit fytyrn e tim vllai. M dukej vrana - vrana. Nuk e
kuptova nse dukej ashtu nga drithijet apo nga paqartsia e syve t mi t prgjumur dhe mendja
e haprdar prej habis. Hapa dritaren dhe ndeza dritn. At ast pash se fytyra e tij ishte vrtet
vrana - vrana, por jo nga ato q hamndsova pak m par. Ishte e gjakosur dhe pothuajse e
gjitha me plag.
 29

- je br kshtu?! - gati ulriva duke e mbytur zrin t mos dgjonin t tjert matan dhe brofa
nga krevati.
Ai shpejtoi t mbyll dritn e tha duke vn gishtin mbi buz:
- Sht. Mos brtit se marrin vesh t gjith. T tregoj m von!
Mbylli dritaren e m pas perdet. Ndenjm pak koh me dritn e vogl t nats, nj
transformator i br n mnyr artizanale nga burri i halls q punonte elektroaut n nj park
automjetesh. Megjithse ajo nuk kishte fuqi m shum se gjasht volt, ishte e mjaftueshme t
dalloja kmishn e lyer gjith bllana gjaku mbi gjoks. U lemerisa nga ajo pamje dhe nuk mu
durua:
- Ore ka ngjar, pse sm tregon!? Je br lakr!
- Prit, - tha me qetsin q e karakterizonte, - m lr t marr frym njher, dhe u shtri mbi
shtratin e tij, n shpin, duke vn duart pas koks.
- t pres o t pres!? Shiko si je br! - thash dhe po e vshtroja nga lart.
- Ulu, - tha, - se do ta tregoj, po m lr t mbledh veten! Jam i raskapitur!
U ula prball mbi shtratin tim. Asgj nuk merrja dot me mend se mund ti kishte ndodhur.
Asgj. E vshtroja pa folur, por nga brenda po plasja t msoja si ishte puna. Pasi ndenji nj cop
her shtrir, u ngrit prgjysm.
- H! - bra i paduruar.
- Dgjo, - mu drejtua fare i qet. m sill pak raki dhe nj cop leck t pastr t pastrohem
njher. Po kujdes mos zgjosh njeri. Nuk dua ta marrin vesh qe kam ardhur n mes t nats.
Nesr do t ngrihem von, kur t ken ikur t gjith n pun. Hidhe dhe kt kmishn te koshi i
plehrave t mos e shoh njeri. tha dhe e hoqi kmishn duke e mbshtjell shuk e ma zgjati.
Pastaj hapi sirtarin e garderobs son t vjetr dhe nxorri q aty nj kanotiere. Tani, trupi i tij
muskuloz me kokn e prgjakur mbi vete, dukej si prej gladiatori q sapo kishte mbaruar nj
dylyftim pr jet a vdekje. Ca drithma m zun kalimthi duke menduar m t keqen. U shkunda
nga ky mendim dhe bra t dal pr n guzhin, ku ishte shishja e rakis.
- Kujdes, - tha me z t ult, - se mos zgjosh njeri!
Mora shishen pa m ndjer kush, grisa nj cop kmish t vjetr q e nxora nga sirtari im dhe e
njoma me raki.
- Nuk duket mir, - i thash.
- Ndize dritn, - tha - po nse zgjohet njeri fike menjher dhe futemi nn araf.
Ndeza dritn e ather mu shfaq fytyra e tij e br cop. Plag gjithandej t cilat kishin nisur t
zinin kore. Kshtu ishte gjysma e djatht e ballit, thuajse e tr faqja e asaj ane, pjesa e poshtme
e mjekrs, veshi i majt dhe nj pjes po mbi mollzn e majt, afr syrit; e gjith kjo siprfaqe
qe mbuluar m kore t kuqrremta gjaku q feksnin si lulekuqe. Plag n form grvishtjeje
kishte edhe n supin e djatht, nja tre - katr vazhda rreth pesmbdhjet a njzet centimetra t
gjata. Pjesa rreth syve i qe nxirr e tra dhe syrin e majt e kishte gjysm t mbyllur nga enjtja.
Tek e shihja ashtu, pa e kuptur, ndjeva se po m mblidhej nj lmsh n stomak.
-Po, dreqin t ka ndodhur, fol! - iu hakrreva duke e frenuar tonin e zrit prsri t mos
dgjohej matan dhoms son.
- Mbaro pun njher, pastaj t tregoj! ma ktheu.
E njoma srish leckn me raki dhe fillova t fshija pjest e gjurmve t gjakut. Rakia njomte
pjest e plagta dhe i shkaktonte djegje. Rrudhte buzt dhe un e hiqja leckn menjher. Pasi
mbarova s pastruari, fytyra iu b m pak e kuqrremt dhe siprfaqja e pastr doli m e plot.
 30

Veshi kanotieren, hoqi pantallonat e ndotura vende - vende me gjak e pluhur dhe, pasi i
mbshtolli rrot edhe ato, i futi nn krevat. arafin e lshoi mbi trup deri n brez, ndrsa kokn
e vuri mbi nnkresn e ngritur n pozicion gjysm shtrir. Un vendosa shishen brenda n
garderob. Leckn e pastrimit bashk me kmishn e gjakosur i hodha n koshin e plehrave n
korridor. U ktheva, mbylla me ngadal dern dhe zura vend n shtratin tim, shtrir prgjysm,
ashtu si dhe ai. Vshtruam njri - tjetrin. Ai vuri buzn n gaz. Pastaj fiku dritn.
- Qesh!? - bra un i habitur.
- Po t bj, - tha - pr t qeshur sht. Shyqyr q shptova!
Dhe nuk e ndau buzagazin.
- Ore fol se po m mend, - ia ktheva i nervozuar nga shprfillja.
- Mos u thuaj gj ktyre, - tha, duke aluduar pr t shtpis.
- Mir sot, - ia ktheva un, - po nesr?
- E kam menduar, - tha. - Rash nga biikleta q kisha marr me qera. I doli zinxhiri dhe u
ngatrrua. Nga shpejtsia u hoqa zvarr npr asfalt disa metra.
M vshtroi pr t pohuar se m mir se kaq nuk mund t thuhej.
Aprovova duke tundur leht kokn.
- M thuaj pra, ndodhi, - kmbngula.
- Po t them, - ia nisi i qet, sikur ngjarja nuk kishte t bnte fare me at

12

Patn shkuar n P pr plazh dhe pr nj pun t Isait. E ashtuquajtura pun e Isait ishte t
takonte nj vajz n fshatin ngjitur. Nuk kishte shum koh q e kishte njohur. Si e qysh asnj
nuk e dinte dhe nuk e kishte pyetur. U pati thn se qe lidhur me t dhe kaq kishte mjaftuar pr t
dy shokt. E dinim q mund t mos kthehej at nat. Ndoshta fle t tezja na pati thn. Ndaj,
n mbrmje von, ram pr t fjetur.
Me t mbrritur n P qen drejtuar nga gjoli. Ishin lar dhe kishin marr rreze deri pasdite pa
pushim. Rreth ors pes, Isai u pati thn se duhej t shkonin.
- Ore, se nuk t kemi pyetur, - i qe kthyer vllai. - Ke ln gj takim apo jo?
- Jo, - tha Isai, - por ajo e di q un do t vij sepse i kam nisur nj fjal.
Dy shokt ishin par sy m sy.
- Po si do ta takosh; orar jo, vendtakim jo, marrveshje jo! Si? kishte pyetur Landi.
- Do t takohemi, - ia kishte kthyer me vendosmri Isai. Fshati, fshat sht, nj pllmb vend.
Do ta marr vesh dhe do t dal.
- Po sikur t mos e marr vesh dhe t mos dal? - ishte hedhur vllai.
- Do t dal, - pati thn Isai edhe m i vendosur. - nuk mund t rrij pa m takuar.
- Pse je kaq i sigurt? Nj jav ke q e njeh, pse duhet te jet kaq e fiksuar me ty? ia kishte
plasur vllai.
- Sepse kshtu sht dhe kaq!
- Ore, nuk rri dot ajo pa ty, apo ti nuk rri dot pa t? Se, m duket sht kjo e dyta e vrteta. sia
pat prtuar vllai prsri.
 31

I br nervoz, menjher u ishte kthyer:

- Keni ardhur pr t br gjyq me mua, apo keni ardhur t jeni me mua?!
Ata kishin buzqeshur .
- Kjo pun ka marr fund! Po nse dinim ndonj gj m tepr nuk do t ishte keq, kishte folur
Landi.
- Epo dua ta takoj! Nuk ju mjafton kjo? Apo nuk sht ndonj arsye?
- E mund t ket m shum se kaq!? kishte folur Landi pas nj pauze t shkurtr.
Nuk u kuptua n ishte nj lloj shpotie a fliste seriozish, por askush nuk i ktheu prgjigje. Vetm
pas pak, kur pa q Landi as nuk qeshi as nuk buzagazi kishte folur Isai:
- H, praaa! dhe i lehtsuar disi kishte ndezur nj Partizani.
- Epo shkojm, presim, - kishte ndrhyr vllai duke rregulluar flokt q ende nuk i ishin thar
nga ujt e liqenit.
- T presim sa t bier muzgu e nisemi. N fshat t jemi kur t ket rn nata q mos na shohin.
- Nse do t dal, - shpotiti vllai.
Isait nuk i erdhi aspak mir, po nuk tha gj.
Mbas nj ore qen n t hyr t fshatit. Kishte rn nata. Dritat e ndezura t shtpive mbi
shpat dukeshin si nj grusht xixllonjash t shprndara. Edhe pse ishte gusht nuk kishte hn dhe
terri mbulonte gjithshka. Dgjohej cinxri dhe nj fshfritje e leht gjethesh npr pemt
prreth.
Papritur u shfaqn disa hije q vinin drejt tyre. Ishin katr a pes vet q prej errsirs nuk
dalloheshin plotsisht. Mbasi u afruan, ndaln hapat duke qndruar ball pr ball me ata t tre.
- Ku po shkoni? - kishte pyetur njri prej tyre.
Fytyrat u dalloheshin zbeht, por dukeshin q ishin djem t rinj, jo m shum se njzet deri
n tridhjetvjear. Dika nervoze kishte n fjalt q sapo u than dhe t tre kuptuan menjher
se po binin n nj kurth. As patn koh t mendonin se nga e sesi u kishte ardhur dhe as mundn
t mendonin mund t bnin. Ve u prpoqn t ruajn gjakftohtsin duke u prgjigjur shkurt
dhe prer, pa ngjallur ndonj acarim ndaj njerzve q u rrinin prball dhe, q, fare hapur, dukej
se ishin aty pikrisht pr shkak t ardhjes s tyre.
-N fshat. - qe prgjigjur Isai.
-E t sms doni n fshat, - nuk e mbajti dot m prbrenda dufin ai q qe n mes dhe me
grusht qlloi Isain. Mbas tij u hodh nj tjetr duke e qlluar me shkelma. Ra posht e mundohej
t mbronte kokn me duar. Vllai qe hedhur mbi ata q qllonin. E rrmbeu njrin pr beli dhe e
hodhi n mezhdn e rrugs. Tjetrin e shtyu duke ia hequr Isain nga thonjt. N ast, Landin e
kishin kapur pr gryke dy t tjer dhe me kot mundohej pr tu thn dika. Isai qe ngritur dhe,
duke prfituar nga errsira, qe hedhur n pemishten matan kanalit e n pik t vrapit humbi n
errsir. T tjert, pasi pan q vllai rrzoi prtok dy prej tyre dhe i dha mundsin Isait t
zhdukej, e lshuan Landin dhe u hodhn me grushta e shqelma mbi t. Humbi ekuilibrin dhe ra
n tok. Ata iu hodhn sipr pa pyetur ku godisnin. Pas tyre, me gjak t turbulluar tanim, ishin
hedhur mbi t edhe dy t tjert q pak m par i kishte rrzuar pr tok. Landi kishte tentuar ta
ndihmonte duke kapur njrin q qllonte m fort pas koks m grushte, por ndrkoh nj goditje
e fort i erdhi nga pas dhe ndjeu n shpatulln e majt nj therrje dhe dhembje aq t madhe sa,
instiktivisht, ia dha vrapit n t kundrt t fshatit sa i hanin kmbt. Tjetri, q e kishte qlluar, e
ndoqi nj cop here. Kur pa se n errsir nuk dallohej m njeri, u kthye pas pr tu dhn nj
dor t tijve. Vllai kishte mbetur n mes goditjeve t tyre. T egrsuar q u kishin mundur tu
 32

iknin dy t tjert, e sidomos q u kishte shptuar Isai, gjith dufin e zemrimin po e nxirrnin mbi
t. Goditjet binin n kok, n bark, n shpin, n kmb e kudo. Ishte mbshtjell grusht dhe
tentonte tu ikte duke shtyr me kmb her njrin e her tjetrin apo duke i trhequr pas leckash
t trupit kur dora arrinte ti prfshinte ndonjher. Nuk dihej sa do t vazhdonin me at rrebesh
goditjesh, sikur nga posht rrugs, n drejtim t hyrjes pr n fshat, t mos qe dhn nj grup
njerzish, t cilt e dalluan q tej katrahurn dhe nxituan hapat duke brtitur: bhet more
atje?! Kur u afruan dikush tha lreni se e vrat, dhe mundohej t largonte ata q qllonin. Ata
u stepn nj moment dhe vllai duke u rrokullisur n kanal ra n mezhd. Nj prej tyre e ndoqi
pas teksa u ngrit dhe vraponte mes pemve, t cilat nuk i dalloi se ishin. N vrapin e trembur
ndjeu nj goditje t forte mbi sup, q dukej se nuk ishte prej dore a shkelmi, por dika tepr e
ngurt dhe e rnd. I therri deri n zemr. Gjunjt e tradhtuan e ra prsri. Priste me ankth
goditjen tjetr. Nj zot e dinte pasoja mund t kishte sjell nse do t kishte ardhur. Por,
fatmirsisht nuk pati goditje tjetr. I dha forc vetes e u ngrit n kmb. Nisi t vraponte
mesprmes pemve, derisa u gjend n rrugn nacinale i rraskapitur. Mbajti vesh mos e ndiqte
njeri. Jo. Nats i ishte kthyer qetsia. Dgjonte ve dihatjet e veta nga frymmarrja e vshtir
prej lodhjes dhe dhimbjeve t plagve. Qe ulur n rrz t nj peme duke mbajtur kokn mes
duarve. I gjith trupi i therrte. Ngado q prekte, duart i njomeshin n gjak. Kishte ndenjur ashtu
derisa ishte qetuar disi. Pastaj, kishte hequr kmishn, m pas kanotjern dhe, pasi e ndau n disa
copa, fshinte pjest e plagta nga gjaku. E lndonte edhe prekja m e leht, por shtrngonte
dhmbt dhe prpiqej t pastronte pjest e gjakosura. M pas, qe veshur vetm me kmishn dhe
kishte shkuar pa u vn re te stacioni i trenit t mallrave, ku ngarkoheshin kamiont me
panxharsheqeri, q vinte me tren nga mesi i vendit dhe transportohej pr n fabrikn e qytetit
ton. Ndali nj shofer teksa i afrohej kamionit. I shpjegoi si qndronte puna. Shoferi tha se do t
niseshin sapo t merrte vuln n dispeeria. E priti disa dhjetra metra m tutje, n nj vend t
pandriuar pr t mos rn n sy t puntorve.
N mesnat kishte mbrritur n qytet
Lshoi kokn n nnkres dhe mbylli syt, a thua me at veprim donte ti fshinte t gjitha
kishin ngjar. Mori frym thell, si atje rrz pems kur sapo ishte ulur pas arratis. Un rrija
pa folur, me syt t zgurdulluar. Nj ndjenj e paprcaktuar m lvronte n brendsi t gjoksit e
m dukej se m grryente. As ai nuk po fliste.
-Po, me ata si u b? - pyeta pr shokt e tij.
-Nuk e di, - tha.
Pastaj hapi syt duke i ngulur n tavan. Pa e kthyer kokn nga un, me z t qet, tha:
-Bythpambukt! M lan aty dhe ikn.
Pas nj pauze heshtjeje, u drejtua nga un:
- Nuk e morm vesh se si ndodhi, - dhe mbylli prsri syt.
Pas pak astesh, nisi t dremis nga lodhja dhe mundimi i teprt. Mua m ishte trembur
gjumi. E vshtroja tek flinte n at prehje t thell, me fytyrn gjith vrana dhe trupin e formuar,
q dukej si prej bronxi, nn dritn q hynte nga dritarja. M dukej tjetr njeri. E soditja me nge si
t kisha prpara nj vepr arti, surrealiste, me kumte e simbole t fshehura, t cilat her nn
fytyrn e gjakosur prej lufttari, her nn paqen e brendshme prej ngjlli, fshehur nn plagt e
nn muskujt e krcyer, m duhej ti zbrtheja dhe tu rrmbeja dometheniet. T s shkuars dhe
t s ardhmes. E tashmja rrinte si mes dy skajeve t nj litari e ai m dukej aty si nj skllav q
 33

pret t rrmbej lirin. Po se k liri, nuk e konceptoja dot. Vese skllavin e kisha prball. Ishte
rritur m shpejt se duhej.

TJTERSIM

T ishe ndryshe nga t tjert, do t thoshte t ishe delja e zez. T dalloje prej t tjerve, do t
thoshte gjithashtu t mos ishe si duheshe. Ose t mos ishe si do t t donin t ishe. Ose ishe si
nuk do t donin t ishe. Pra, ngado q ta nisje e ngado q ta rrotulloje kt pun, ishe nj jo i
duhur ashtu si duhej apo nj i paduhur nga ajo q duhej. Thjesht, nj i shnuar q do t donin t
t bnin si duheshe me hir a me pahir. Gjithkush duhej t ishte kshtu dhe askush nuk mund t
ishte ashtu. Gjithka duhej unike; forma dhe prmbajtja. Trupi dhe fryma. Mishi dhe gjaku.
Fasada, si uniform ushtarsh. Mendimi, si murgjit e bindur. Nj! Edhe gjykimi. Shijet po t
njjta. Prjetimet mbi botn, perceptimet t njjta gjithashtu. Shkurt; t gjith ashtu si duhej t
ishin. Ose ti binin fyellit t gjith n nj vrim, si thoshte im vlla ndonjher. Pra, gjithshka
duhej t shkonte drejt unikes, duke e fshir at q ishte e veant, e ndryshme, thelbsore dhe
njerzore, pra, vetveten.

- KOH E PAKOH -
13

Nuk ishim nga sra e njerzve t ngritur. Prkundrazi, ishim shtres puntorsh, nga ata q
mezi siguronin bukn e prditshme. Edhe veshjet i siguronim me shum mundim. Shpesh
mbanim rrobat e njri - tjetrit, sidomos ne vllezrit, q ishim thuajse nj mas n trup. Na vinte
n ndihm me shpikjet e saj edhe motra. Sajonte lloj - lloj trikosh e bluzash. Shthurrte te vjetra
dhe me to thurrte t rejat m modele dhe ngjyra, me vija e me figura, prej leshi e prej akreliku,
me golf a me jak t hapur, pr ver a pr dimr si ti jepej mundsia. Me nj fantazi stilisteje
t vrtet na i prgatiste saher na duhej pr ndonj ngjarje t rrall. Rrinte pr ti punuar edhe
gjat gjith nats ndonjher dhe n mngjes na i jepte ti vishnim. Kshtu bnte shpesh edhe pr
vete. Shumkush na merrte pr binjak ne vllezrit. Habiteshin kur msonin se kjo nuk ishte e
vrtet. Uaa, - bnin - ju jeni si Hasani dhe Kadriu, - thoshnin pr binjakt e famshm t qytetit.
Tregonin shum histori pr ta. Midis t tjerash thoshnin se nusja e Kadriut, i cili u martua i pari
nga binjakt, nuk i fliste burrit pa ia prmendur emrin dikush tjetr, ngaq nuk ishte n gjendje ta
dallonte. Edhe pr t fjetur shkonte pa i br z t shoqit nga halli se mos i ngatrronte binjakt.
Priste n dhom derisa t vinte Kadriu. Ndodhte qe na ngatrronin edhe ne. N disa raste na
pyesnin m prpara se t na drejtoheshin pr dika, si bnin edhe me binjakt e famshm.
Vllai ishte sqimatar n gjithka. Merakun m t madh e kishte pr flokt. Kalonte koh pa
kufi me to sa her shkonte para pasqyrs s garderobs s vjetr n dhom, apo n tualet, te
pasqyra katrore me korniz druri mbi lavaman. Vshtrohej n to e rregullonte do fije floku me
 34

kujdesin m t madh. Shkurtonte ndonj cullufe q zgjatej m shum se duhej e u jepte formn
e preferuar favoriteve, at t trekndshit me majn si gjemb rrz veshit e q i mbulonte pjesn
e siprme. Qethej shpesh q flokt asnjeher t mos merrnin formn e padshiruar. Ngaq donte
t rrinte prher i rregulluar mir e bukur filloi t qethej vet. Prdorte dy pasqyra pr kt pun;
at q ishte varur n mur dhe nj q e vendoste nga pas mbi ndonj objekt. Ndonjher ia mbaja
un. N fillim e bnte me siklet t madh, por pas njfar kohe e kishte fare t thjesht. M pas
filloi t qethte shokt, pr t cilt, qethja te berberi i shtetit nuk ishte tjetr ve nj qethje bastarde
pensionistsh. M von filloi t m qethte edhe mua.
Flokt i krihte instiktivisht or e ast me gishtat e dors. I adhuronte ato flok t dendur e t
zinj si pend korbi. Kurr nuk i linte pas dore. Dhe gjithmon e shihje t rruar dhe t pastr si
ndonj nnpuns zyre. Fytyra e bardh, e rrumbullakt, e mbushur dhe e rregullt i ndrinte n do
koh dhe buzqeshja, q nuk i hiqej asnjher, i jepte mblsi gati fminore. Ksaj harmonie i
shtoheshin syt e vegjl e t zinj me vetullat paksa t trasha si bisht bajameje, q e bnin fytyrn
t ishte e ngopur me gjallrin dhe freskin e moshs.
As veshjet nuk i linte pas dore, ndonse nuk e kishte t leht. Nse motra sajonte bluzat e
trikot, t tjerat i sajonte vet. I bnte si ia donte zemra. do rrob q vishte kishte vuln e puns
s tij. Nse nj xhaket, kmish, pantallon a dika tjetr nuk ia mbushte syrin e nuk i rrinte n
trup ashtu si e mendonte, ngaq prerjet dhe qepjet ishin standarte, e rregullonte si duhej vetm
me nj grshr dhe gjilpr. I shqepte, i priste dhe i qepte m durim prej murgu. Ndodhte q i
shqepte e i qepte disa her, derisa ia mori dorn mir ksaj pune. Pastaj i hekuroste po vet me
kujdesin e nj amvise t vrtet shtpie. Asnjher nuk i flinte mendja kur nna apo motra
qllonte ti hekurosnin ndonj gj. Vetm mbasi kalonin nga dora e tij, ndjente se puna ishte br
mir. Kshtu dhe me kpuct. Me mundim siguronte ndonj pal si i plqenin dhe si i shkonin
me rrobat q vishte. Porosiste te nj kpucar q e njihte ndonj model t preferuar dhe me to
shtynte disa vjet. I mbante gjithmon xix. Rrall dilte nga shtpia pa i lyer me boj. N xhepin
e tij, e palosur m katrsh, gjendej gjithmon nj beze me t ciln her pas here pastronte
kpuct pa i ln ta humbnin kurr shklqimin. Saher i jepej mundsia, bnte ndonj porosi
edhe pr veshjet; ndonj cop t mir pr xhaket a xhiboks, ose pr pantallona a pr kmish. I
qepte n shokt, me modele t ndryshme, t bukura dhe t veanta. I qepnin n shtpi, gjysm
fshehur, pr t mos u sjell ngatrresa, pasi pun t tilla cilsoheshin aktivitet privat dhe t
hapnin telashe nse merrej vesh. I plqente t mos ishte si t tjert, apo m mir t mos ishin t
gjith njsoj, si jetimt e befotrofit, sipas shprehjes q e perdorte shpesh. Ndaj, nuk i trembej as
sikletit e as mundimit. Me kursim, me kmbngulje dhe me dshir t madhe sajonte prher
dika t veant q ia plotsonte shijet dhe ndihej mir.

14

Kshtu kishte vepruar gjithmon. Jo nga ndonj qllim sublim, heroik, i paragjykuar apo i
mirmenduar. As nga ndonj ide e formuar prej eksperiencash kundrshtuese, as nga vetdija pr
nj akt t till. Ishte thjesht nj dshir e brendshme, e pavetdijshme, pasionante dhe instiktive
pr t qn ai q ishte dhe pr ti par e gjykuar gjrat ashtu si dinte e si donte, ashtu si vinin n
vetdijn e tij, t drejprdrejta dhe t painterpretuara nga asnj lloj mendsie tjetr, ve asaj q i
 35

ngjallte ndjenjn e t qenit ai dhe t menduarit vetm si ai. Mirpo, nse kjo ishte aq e qart
dhe e thjesht pr mendjen e tij t painfektuar dhe t padmtuar nga asnj lloj indoktrinimi, ishte
kaq e uditshme dhe kaq e papranueshme, madje prmuese dhe e huaj pr ideologjin dhe
konceptin e njeriut t ri q kishte pushtuar qeniet e njerzve e q me ndrgjegje t plot dhe m
vendosmri t pashoqe ishte br motivim pr rendin e ri. Kjo prplasje i dukej hileqare,
arrogante, e padrejt. Nuk e shpejgonte dot, por nga mnyra sesi mendonte dhe sesi sillej, e
kuptoja se t gjitha i dukeshin pa kuptim. Gjith propaganda i dukej nj invazion, nj forc pr ta
nnshtruar. Isha i bindur se po t mundte t bnte nj krahasim, t gjith ata q merreshin me
kt pun do ti barazonte me predikuesit e religjioneve. Murgjit mendojn njsoj, thoshte, dhe
mbyllen si delet n vath.
Dikur, kur ende ishte jo m shum se tetmbdhjet vje, grupet e kontrollit t rinis n
bashkpunim me punonjs s policis, n nj aksion pr identifikimin e t rinjve me shfaqje t
huaja, e kishin zn n flagranc! Nuk ishte hera e par. N dy - tre rastet e mparshme kishte
qn adoleshent, pothuaj fmij, ndaj e kishte kaluar leht, me nj shkulje veshi, nj qortim apo
njoftim n familje, q gjithsesi ishte telash i madh po t kishe parasysh q t gjith i hidheshim
duke i tundur para fytyrs nderin e cnuar t familjes dhe turpin q na njolloste duke u br
problem i shoqris dhe i qytetit. M i vrazhd ishte babai. Pasi i brtiste mir e mir, nuk e linte
pa e mbyllur me nja dy tri shuplaka t cilat i duronte me stoicizm, pa lshuar pik loti, ndrsa
ne shtrngonim dhmbt dhe mbyllnim syt sikur t qllonte mbi fytyrat tona. Babai mbaronte
pun me nj bj edhe njeher pa t shohsh e shtrihej t flinte. Pas tij vinte rradha jon. Nna
e qortonte me z t ult. I thoshte se po bhej gazi i bots. Me t bashkoheshim edhe ne duke i
prmendur se nuk po na linte t qet me gjith ato telashe q na nxirrte her pas here dhe q nuk
po nxinte e nuk po nxinte mend sado q po rritej e po bhej pr tu martuar. Motra kishte t vetat
pr t thn. M shum dhe m ashpr nga t tjert. Shpesh konfliktoheshin me fjal keq t dy.
Ajo nuk toleronte kurse ai i neglizhonte fjalt e saj dhe me shaka prpiqej tia zhbnte peshn q
ajo u jepte gjrave.
Kshtu ndodhi at dit q pati sjell n shtpi disa kilogram sheqer dhe nj shishe alkkol.
Motra u nervozua. Nisi t grindej me t. I tha se as nuk turprohej dhe as e ante kokn se mund
t na bnte gazin e bots me ato veprime t ulta e t pandershme.
- M je br si kal troje e zhbn gjithshka, - iu drejtua gjith zemrim.
Fliste me z t lart ndrsa ai e dgjonte me shprfillje t madhe e vinte buzn n gaz.
- Po, - ia kthente her pas her, - vetm ti nuk e shpton dot Shqiprin! Nuk e sheh bjn t
tjert?! T gjith bjn ndere m mallin e shtetit, kurse ti rri e coptohesh pr ndrrmarjen!
Athere motra turfullonte, ca nga inati q ai e shprfillte kshtu e ca nga ajo q thoshte.
- Do t na nxish faqen e do t na bsh turpin e bots, - i hakrrehej. - Si mund tu krkoj hesap t
tjerve kur hajdutin e kam n shtpi? He, si? Nuk dua tia di se bjn t tjert! Un kam bindjet
e mia dhe prgjigjem pr ato q bj vet. Dhe as q dua tia di thon e mendojn ata si puna
jote. Ke pr t par kur ta pushoj rojen e ports q nuk t ka kontrolluar. Si nuk t erdhi turp
xhanm, si? Me sy e faqe do t dilje nesr n pun nse do t kishin ndaluar? Po un ku t
mbytesha?
Pasi qetsohej pak ia niste prsri.
- Do t shkosh ta shpiesh n vend at q ke marr! Pa u marr vesh. Kaq mund t bj pr hatrin
tnd. Ndryshe, do t t kisha pushuar edhe ty. Kam kaq vjet q punoj me ndershmri dhe del ti
tani t na flliqsh pr pes para spec.
 36

Ai nuk iu prgjigj menjher. E la t mbaronte pastaj nisi t justifikohej. I tha se nuk e kishte
marr vet, por ia kishte dhn dikush n form shprblimi pr nj nder q i kishte br. I tha se
t gjith aty marrin e japin me njri - tjetrin mall t shtetit dhe kt pun nuk e ndalonte dot nj
njeri i vetm.
- Nuk ngrihen t gjith n mes t nats si somnabul pr punt e fabriks shtoi n fund.
E vshtroi pastaj me nnqeshje domethnse, por pa djallzi. E humbm dhe ne seriozitetin.
Vum buzn na gaz sapo dgjuam at batut. Na sillte ndrmend nj histori, q nuk mund t mos
ia shkrepnim gazit.
Ngjarja ishte kjo: N fabrik kishte patur dikur avari dhe von mezi e patn rregulluar. Por
nuk ishin t sigurt pr punn q kishin br. Meraku se mos difekti prsritej nuk i linte t qet.
Nse ndodhte, atumatikisht ndalonte fabrika, por kjo ishte kosto e madhe shum. E drmuar nga
lodhja motra u shtri t flinte n kuzhin. Meraku nuk e la ta bnte gjumin rehat. Zgjohej her pas
here dhe dilte n ballkon. Shihte mos dilte avull nga fabrika, q tregonte se difekti qe prsritur.
Von, pasi kishte dal disa her me rradh n ballkon, e zuri nj gjum i rnd. Pas ndonj ore u
ngrit me vrull. Gjith ankth doli n ballkon duke rendur si somnabul. E shqetsuar shikonte nga
fabrika dhe brtiste: Avari! Prap avari!
Pas asaj q tha ai, motra e pa me inat. U mat t thoshte dika, por ndrkoh nuk e mbajti dot
t qeshurn. Mnyra se si i thoshte ai batutat t armatoste. Sikur t mos kishte ndodhur asgj,
sikur t mos ishte br asnj debat, por, prkundrazi, sikur ishim aty pr t kaluar kohn me
qyfyret e nxjerra pr qefin ton nga kujtesa. Nuk mund t mos vije buzn n gaz. Vet qeshte dhe
e vshtronte motrn me keqardhje dhe mirsi. Nuk kishte as cinizm e as tallje. Kishte vetm
dashuri. Motra mundohej t mbante seriozitetin, por nuk qe e mundur. M n fund u dorzua
duke qeshur bashk me ne.
Kshtu e zbuste prher zemrimin e saj. M pas flisnin shtruar, por pa e gjetur gjuhn
asnjeher t dy.
- Veten tnde do shkatrrosh, - i thoshte n raste t tilla, - Asnjeri nuk ka pr t ta ditur. - dhe
si prher e prqafonte me nj shprfillje t plot pr thoshte ajo.
Dhe mbetej po ai. Jo se nuk donte t ndryshonte. Nuk mund t ndryshonte. E shihte botn
vetm me syt e tij. Dhe sillej me t n mnyrn e vet, pa i hedhur shpirtit asnj djallzi e pa
pranuar asnj lloj morali q me dhun ia zhbnte pasqyrimet e bots n ata sy. Ishte si nj pem
n pyll q donte t harlisej pa i br hije askujt, por as e pranonte hijen e dikujt tjetr.

15

Ditn e znies n flagranc kishte veshur pantallona kauboj, sipas mods q ndiqej me
siklet t madh athere. Dhe nj xhaket prej doku ngjyr blu t elur, t qepur pr merak te nj
shoku i tij. Por i than se ishte model perndimor, shfaqje e huaj domethn. U tha se nuk e
kishte iden pr lloj modeli bhej fjal, vese e kishte plqyer dhe kaq. Pastaj i trhoqn
vmendjen pr flokt tepr t gjata. E, ai, srish u tha se nuk e dinte se sa t gjata duhet ti
mbante flokt. Barsetat, me at formn si maj gjembi e t prera n mnyr t till q mbulonin
 37

pothuajse krejt veshin, paskshin qn edhe ato mjaft t rrezikshme, sepse, si than ata, ishin
model jugosllav. Kishte buzqeshur dhe ua kishte kthyer: Nuk e di se si sht ky modeli
jugosllav. Kto prgjigje e acaruan grupin e kontrollit. E kishin par me mosbesim dhe djallzi.
Kishin prveshur buzt t mrzitur. Njri nga civilt prkrah policit i qe kthyer duke e par
ngultas n sy e i kishte shfryr: Model revisionist!. Ai pati shqyer syt me habi. Fare i qet iu
pat prgjigjur se nuk e kishte iden as t atij modeli, ndaj, m mir mos ta ngatrronin me kto t
panjohura e t nxirrnin edhe ndonj model kinez. Ashtuuuu!, ia pati br ironik tjetri duke ia
afruar edhe m surratin n fytyr me kokn e mnjanuar si pr ta par m me vmendje. Meq u
ngatrrokrke kaq leht, zotrote, dim ne t t t ngatrrojm! - qesndisi i paknaqur nga
qndrimi i ftoht e mosprfills i vllait.

N shtpi erdhi von at nat. Kishte kaluar dymbdhjeta. Nuk banonim m te pallati
dykatsh mes stacionit t autobuzave dhe polikliniks. Kishim ndrruar shtpi me nj familje
tjetr. Nj rast ku prfitonim t dyja palt. Shkaku qe sherri i familjes Shahini me fqinjin, q
ashtu si dhe ne, kishin ndar apartamentin. Por rasti i tyre ishte m i komplikuar; tre familje t
prziera n dy apartamente. Familja Shahini, kishte brenda apartamentit t saj nj dhom q i
prkiste nj familjeje tjetr, asaj Belica, e cila, kishte edhe nj dhom te apartamenti parball n
zotrim t familjes Agolli. Pra, familja Belica jetonte n dy dhoma t ndara nga nj pr secilin
apartament t katit t par t pallatit. Jan si Bashkimi Sovjetik, thoshte Malo Shahini,
kryefamiljari me t cilin ndrruam shtpin; Edhe n Azi, edhe n Evrop! Ose as n Azi, as n
Evrop, si tua doj qefi. Sherri u kishte ardhur fillimisht nga tualetet. Familjet Agolli dhe
Shahini, zotronin nga dy dhoma t apartamenteve dhe tualetet e seicilit apartament, sipas
dokumentave. Amullia qndronte tek prdorimi i tyre prej familjes Belica. Kjo nuk figuronte t
ishte n zotrim t asnjerit tualet, por nga ana e autoriteteve t qytetit u ishte thn se mund ti
prdornin sipas nevojs t dy. Nga ktu kishin lindur mosmarrveshjet. M pas, si rrkeja e cila
vjen e rritet rrugs me ujra e prrenj t tjer e fryhet e bhet lum, qen trashur dit pas dite e
rast pas rasti mes dy familjeve; her pr banjat, her pr t fshirat e pr t larat e korridoreve dhe
shkallve, her pr hyrje daljet e njerzve dhe her pr rrmujat q bnin fmijt, t cilt lviznin
n t dy apartamentet si ua donte qejfi. Banjat, apo tualetet, si u thoshin me delikates, familja
Belica i prdorte si donte dhe k donte. Gjykonte se, meqnse zotronte nga nj dhom n t dy
apartamentet, ishte normale ti prdorte t dyja banjat, si ti jepej rasti. Mirpo, familja Shahini
argumentonte ndryshe. Meqnse familja Belica dhomn ku rrinin gjat dits dhe q e prdorte
edhe si kuzhin, e kishte n apartamentin e familjes Agolli dhe dhomn e gjumit e kishte te
apartamenti i Malo Shahinit, shrbimet n tualet duhet ti bnte po atje, pra te familja Agolli. Por
kjo nuk ishte e arsyeshme pr familjen Belica. E shtrir n dy kontinent-apartamente t familjes
Agolli dhe Shahini, mendonte se duhej ti prdorte t dy tualetet, pasi sipas tyre, nevojat ishin t
pakufizuara ditn dhe natn. Po kur vinte puna pr t fshir e pr t lar korridoret, banjat,
shkallt e prbashkta t katit t tyre, apo pr t pastruar dyert e jashtme dhe ato t banjave,
zonja e Belicave, q mbahej pak si zonj e rnd, nuk pranonte t ndante t njjtin mendim me
dy familjet e tjera bashkjetuese. Sipas saj, nuk mund t bnin nj pun t barabart si ata q
kishin pothuaj gjith apartamentet edhe ajo q kishte vetm nj dhom te secili e, aq m pak,
asnj banj t sajn.
Tjetr arsye pr grindje e mosmarrveshje qen mysafirt. E mbante veten pr t bukur
dhe krenar zonja Belica dhe pr kt, varte turinjt me neveri dhe prbuzje kur tek t dy familjet
 38

fqinje hynin e dilnin t afrm q vinin nga fshati, veshur ashtu thjesht varfrisht, t zhurmshm e
pa qeder n t folurn me z t lart, nopran n sjellet e shpenguara dhe pa qibr, pa pyetur pr
trazirat dhe bezdisjet q i shkaktonin asaj. Qe msuar me nj qetsi relativisht t madhe, aq sa
mund ta lejonte qetsin t jetuarit n dy apartamente t ndryshm, futur si pyk mes njeri -
tjetrit. Po, sidoqoft, te ajo shum rrall vinin njerz pr ta vizituar, prve kunetrve dhe ndonj
mik i t shoqit kur ky pinte dhe i ftonte n shtpi. Ksisoj, qetsia e saj, ishte ku e ku m e
dukshme se te dy familjet e tjera.
Pjesa tjetr e hatrmbetjeve ishin fmijt. Kishin qlluar tre djem amarrok n familjen
Agolli dhe nj djal, po aq amarrok te familja Shahini. T gjith pothuajse n mosh nga gjasht
deri n dhjet vje, si nj skuadr e zhurmshme. Hynin e dilni nga shtpia n oborrin e madh t
lagjes, luanin e gazmoheshin e zemroheshin me njeri tjetrin. Si fmij q ishin, nuk donin tia
dinin as pr qetsin e prishur t zonjs Belica, as pr rrmujrat q sillnin, as pr pluhurin apo
baltn e born n koht e vjeshts e t dimrit q futnin n shkallt dhe korridoret. Shpesh
ziheshin me grushta pr ndonj tek mes tyre. Brtisnin, shaheshin e ulrinin me t qara. Bhej
poter e madhe. Ather durimi i zonjs Belica nuk mbante m. Shfrynte e ulrinte m keq se
fmijt me lloj - lloj sharjesh e mallkimesh. Shprehja q u lshonte m shpesh ishte: Bni si
evgjitt. Por Malo Shahini, nj burr i shkurtr, ezmer, me nj si pur t madhe nn gush n
krahun e djatht, sa nj kokr lajthie, i msuar t urdhronte dhe t mos i nnshtrohej do njeriu,
pr shkak se gjithmon kishte punuar n punra disi t lakmuara dhe me njfar autoriteti si
prgjegjs, brigadier a dispeer, s fundmi, n agjencin e mallrave dhe t udhtarve t qytetit, e
q ia kishin patur nevojn shum njerz, n asnj mnyr nuk mund t pranonte diktatin prej
zonje dhe kryelartsin prej borgjezeje, si thoshte ai, t zonjs Belica. Kto e t tjera arsye m
pak a m shum t rndsishme, qen shkaku i shpalljes s lufts mes dy familjeve.
Ndryshe qndronte puna mes familjeve Agolli dhe Belica. Neki Agolli qe burr i urt,
fjalpak e puntor. Gjith jetn e pati shkuar duke punuar n ndrtim dhe n fabrik. Ardhur nga
nj fshat jo shum larg qytetit, kishte mbetur n vetvete nj fshatar i duruar, t cilin hallet dhe
brengat e kan msuar me toleranc e zemrgjersi. Nuk mrzitej as me rrmujat e fmijve, as
me vizitat e shpeshta t t afrmve nga fshati. Nuk mrzitej as me kryenesit e zonjs Belica,
s cils shpesh her ia ushqente kt edhe i shoqi, nj burr shtatmadh e hokatar, q dikur kishte
punuar si drejtues n nj ndrrmarrje t madhe, por q kishte ca vjet, q askush nuk e dinte sakt
prse e kishin ulur n detyr n nj puntor t thjesht pyjesh. Duke qn i till, Nekiu, nuk
mund t ishte kurr nj shkak pr grindje e mosmarrveshje. E kalonte fare leht pas shpine do
fjal a do mrzitje prej t tjerve me shprehjen e tij proverbiale kshtu sht njeriu; asnjher
nuk gjen derman. Ndaj lufta mbeti t ishte nj objektiv mes familjeve Belica dhe Shahini, derisa
nuk mbajti m uj pilafi. Ather, Malua, kishte menduar planin e ndrrimit t shtpive me ne. I
dinte vshtirsit tona, ndaj kishte llogaritur se nga kjo lvizje dilnim t fituar me nj aneks rreth
tre metr katror dhe nj dhom nja katr metr katror m t madhe se dhoma e vogl q
prdornim pr t gatuar dhe pr t ndenjur. Ata t Komitetit Ekzekutiv e dhan aprovimin pasi
morn informacionet nga organizata baz e Frontit Demokratik t lagjeve tona. Qe gjykuar si nj
zgjidhje, pa asnj mundim, t dy problemeve njhersh; krkess pr banim q ne kishim br
prej kohsh dhe ankess s Malos pr kontraditat me familjen Belica. Kjo qe arsyeja q u b
ndrrimi i shtpive.
Tani banonim n lagjen e siprme, n pjesn m fundore t qytetit.
 39

16

Kur hyri n shtpi un lexoja mbi divanin pran dritares me librin mbi gjunjt e mbledhura
pas vetes. Nuk e kisha iden sa ishte ora. Ndoshta diku te dymbdhjeta. E kishim marr vesh
ngjarjen dhe t pezmatuar prisnim t kthehej. Deri n momentin q u dha n der gjithkush ishte
marr n heshtje me punt e veta. Nna prgatiti darkn, ndrsa babai, q ende nuk dinte kishte
ngjar sepse as kishte dgjuar gj e as ne nuk i tham, pr t mos e mrzitur e pr t mos br
sherr, shkoi t flinte n dhomn e madhe. Pastaj nna u ul prball televizorit q e kishim bler
pak muaj m par, nj Lura bardh e zi. Autorizimin pr t ia blem nj hallexhiu nga qyteti
pasi ram dakord q parat ti merrte me kste. Motra vazhdonte t merrej me disa vizatime
projektesh, pun q e kishte nisur qysh para darke, ndrsa un vazhdoja t lexoja librin.
Gjithkush dukej i zhytur brenda bots s vet, por n fakt mezi prisnim t kthehej.
Dhe ai hyri n shtpi duke turbulluar qetsin si nj gur i hedhur befas n ujin q dremit. T
gjith pam nga dera. Nna u ngrit n kmb dhe iu afrua. Motra la punn mbi projektet dhe e
vshtroi drejt e n sy. Un ula librin mbi divan dhe i habitur po zhbiroja pamjen e tij mjerane.
Nuk foli. Vetm buzagazi pak, aq pak sikur t ishte pika e fundit q i kishte mbetur. Prmes
flokve, dallohej nj brazd e thell si e prvjel bagtie, megjithse ishte munduar ta mbulonte
duke i hedhur sa m shum flokt majtas. T bukurs xhaket me ngjyrn blu t elur, i
mungonin kopsat n t dy xhepat e siprm mbi gjoks dhe n t dy kapakt e xhepave ansor.
Diku edhe ishte shqepur. Pantallonat xhins, t cilat me shum dshir dhe mund i pati sajuar, i
kishte t shqyera deri sipr te kofsht, aq sa i dukej mishi. Ashtu si ishte katandisur, nuk dukej
tjetr vetmse nj dordolec i veshur me leckat pa vler t t zot. Ngaq nuk e kisha par kurr aq
t trishtuar, m pushtoi nj ndjenj keqardhjeje. E vshtroja m sy t piklluar. Pash q edhe
nna me motrn po e vshtronin si un. Mendoja se edhe ato po sillnin ndrmend, historin e
atyre pantallonave. Mezi ia mbushi mendjen babait tia falte nga kostumi i puns. Donte ti
rregullonte pr vete sipas mods s bluxhinseve q ather pati pushtuar mendjet e t rinjve. Por
n asnj dyqan nuk shiteshin t tilla. Ata qe ishin n pozita t larta i sillnin nga jsht. Shumica i
sajonin me rrobat e puns q u shprndanin ndrrmarjet. Pasi ia mbushi mendjen babait, i qe
dashur ti mbushte mendjen Tosit, komshiut ton te pallati i vjetr pr tia qepur, ngaq edhe ky,
n fillim, nuk pranoi. I tha se nuk punonte m n shtpi punra pr t tjert. Ata t frontit t
lagjes i patn trhequr vmendjen q t mos merej me pun private. U kishin ardhur ca
sinjalizime, ndaj ishte m mir t mos rrezikonte veten. Pas kmbnguljes s vllait patn rn
dakord. Punn e bn n fshehtsi. Megjithat e porositi njmij her vllain se mos i shptonte
goja e fliste me ndoknd, ndryshe nuk dihej se telashe e prisnin. Por nuk mbaroi ktu. Problem
qe dhe puna e pagess. Lekt nuk i kishte n dor, ndaj i krkoi q tia shlyente ca nga ca. I pati
premtuar nna tia jepte kstet do pesmbdhjet ditsh, kur mereshin rrogat tona. Tosi nuk
kishte kundrshtuar. Nuk e kishte kt merak.
Edhe pr xhupin na erdhi keq. Ishte nj model i pahasur kurrkund, ngaq ishte qepur nga
nj dor mjeshtri, shok i tij. Gjithkush q e kishte par e pati patur zili. Un kujtoja dika
romantik lidhur me at xhup. Dikur, ia kisha huazuar vllait n nj aksion t shkolls s mesme.
 40

Dilja me t veshur mbrmjeve n qendr t fshatit ku punonim, nja pesmbdhjet kilometra larg
qytetit. Nj dit, nj vajz nga nj shkoll tjetr q bnte aksionin s bashku me ne m ndali
prball. Shoqrohej nga dy vajza t tjera. Qe simpatike dhe apkne me nj t folur prej llastice
dhe qeshte me kukurim. Mu drejtua me gishtin tregues q ma tundte para hunds:
- O e marr nj xhiro kt xhupin tnd, o vdes!
Por puna e xhupit dukej se qe m e leht pr tu ndrequr. Vetm pun kopsash e ndonj tegel
makine. E kishte mrzitur m shum prudnimi i flokve. Kuptohej nga vnia e dors koh pas
kohe te ajo brazda e thell si e prvjel bagtie. Fytyra i kishte marr ehre dshprimi dhe askujt
nuk iu b t fliste. Rndesa q patm patur n bark e q prisnim ta lehtsonim kur ti suleshim si
ulkonjat sapo t hynte n shtpi, qe zhdukur krejt. Rrinim t tulatur si zogj nn rrebesh. N
dhom zotroi srish qetsia e par, por tani me t tjera ngjyra. T nj pezmi t pakuptuar.
Situatn e prishi zri i but, i shtruar dhe mallngjyes i nns.
- Po h mor bir, si nuk tu mbaruan kusuret, - tha.
Nuk ishte m ajo q pak m par turfullonte e thoshte se na kishte nxir faqen n syt e bots dhe
q nuk donte e nuk donte t nxinte mend.
- Na ndiqnin sikur t ishim kriminel! tha ai duke shfryr zemrimin.
Nna e pa e prvuajtur.
-Mbylle gojn, - u hodh motra, duke u prmbajtur me zor nga fjalt e tij t fundit. Edhe kto t
duhen ti thuash! Nuk sheh asgj gabim te vetja!
E pa me qetsi dhe pa e prishur terezin i tha:
-Ti njsoj i bie fyellit.
Pastaj bri pr nga mesi i dhoms. I hapm udhn t ulej n nj nga karriket e tavolins s
ngrnies. Pas tij u ulm edhe ne.
-Pse m shikoni sikur kam br tradhti ndaj atdheut? - na u drejtua duke e rrshqitur vshtrimin
me rradh npr fytyra tona.
Pa pritur do t thoshim ne, shtoi:
Me jepni t ha se m griu!Kam qysh n mngjes pa ngrn.
Nna i shtroi darkn dhe ai hngri me uri ujku. Ne e ndiqnim pa folur. M pas e pyetm si
ndodhi. Si u mendua pak, ia nisi

17
(pjese ime e kontrollit nga grupi i rinise)
Ishin tre vet; dy inspektor rinie dhe operativi i zons. Fillimisht msyn te kinemaja. Me
Fatmirin e disa t tjer dola me shpejtsi nga dera e pasme e dhoms s bilardos. Prmes lulishtes
mbrapa polikliniks shkuam te Devolli. Menduam se ishte kinemaja objekti i kontrollit, meq
aty rrin t rinjt e qytetit ndaj u ndjem larg rrezikut. Porositm vodk. Ndrkoh msuam se
lajmi ishte prhapur gjithandej. Kamarieri q solli porosin na tha se kishin gjuajtur gjith
paraditen. Kishin kapur disa tipa me flok t gjat dhe veshje ekstravagante, sipas tyre, dhe i
kishin fotografuar pr ti vn m pas n stendn e njoftimeve. Ather vendosm t qndrojm
edhe pak aty, me shpresn q misioni i tyre t mbyllej sa m shpejt. Ishim duke folur pr kt,
kur Fatmiri, q rrinte prball dritares s madhe prej nga shihej sheshi prpara lokalit, brofi n
kmb dhe tha me nj frym: Po vijn ktu! Hodha vshtrimin jasht. T tre ecnin mesprmes
sheshit n drejtim t lokalit. Ai m i shkurtri, me kostum t zi e kmish t kuqe mbante nj
aparat fotografik n qaf. U ngritm nxitimthi. I bm shenj Brae kamarierit se do ktheheshim
 41

m von pr t paguar dhe pa pritur aprovimin apo mohimin e tij, u sulm drej deriks s pasme
t lokalit. Dolm n lulishtn mes lokalit dhe rajonit t zjarrfikseve. Prej aty ndoqm lvizjen e
tyre. Sapo hyn n lokal, u turrm n drejtim t lumit, prfund qytetit, n rrugn mes stacionit t
pompave dhe magazinave t konsumit. Dolm te fusha e sportit dhe prej andej u futm srish n
kinema nga porta e pasme e dhoms s bilardos. Ata pak vet q ishin aty e kuptuan hallin ton
dhe filluan t bnin shaka; nuk ka m krimba pr karem, rrini t qet. Pastaj dikush tha q
ekipi ( disa e quanin grup e disa ekip) qe larguar. T qetsuar, dolm n pjesn e prparme t
kinemas. Disa djem ngroheshin n rrezet e diellit. U pam n sy me Fatmirin dhe sesi na hipi
nj e qeshur.
-Na e zun n gryk at t shkret got, - tha Fatmiri prmes s qeshurs.
Qeshnin edhe ata q ngroheshin n diell, si t qe smundje ngjitse.
- Film me kaubojs, - vazhdoi m pas.
Prej s qeshurs u mbushm me lot.
Pasi u qetsuam nga ai trmet gazmendi, m futi krahun e me frymmarrjen ende t rregullt
tha:
-Hajde t pim nga nj got te rostieria e t mbledhim veten, se na shkoi gjaku n fund t
kmbve!
Por aty pasksh qn e thn t ndodhte hataja. Nuk kishim as pes minuta q rrinim n
kmb n nj tavolin diku n fund, kur hija e tre burrave zuri dritn q futej me tepri nga dera.
Qndruan te pragu pa e kaluar at. Prej aty vun nn vzhgim lokalin cep m cep. Shtangm. As
gotat q kishim n duar nuk i ulm n tavolin ngaq ishte kaq e papritur. Dikush u fsheh pas
kolons n qendr t lokalit. Ata rrotulluan vshtrimet nga t gjitha ant si gjahtari q, n nj tuf
t madhe, i duhet t zgjedh k t qlloj. Pas pak sekondash mbikqyrjeje, operativi i zons ngriti
gishtin tregues dhe shnoi katr vet. Mes tyre edhe un.
- Hajdeni jasht! urdhroi dhe doli vet i pari.
Ishim zn si dhelpra n ark dhe tani nuk bhej fjal pr mundsi tjetr. Operativi i zons
na njihte t gjithve, n mos me emr, pr fytyr. Dolm pa br fjal. Na pyetn me radh pr
punn, shkolln, familjen. Pastaj u hodhn atje ku e prisnim; n shkeljen e normave t moralit.
Gjithsekush u prgjigj pr veten. Mua m lan pr n fund. Tre t part i fotografuan aty pas
murit, pasi ua kishin shpupuluar me duar flokt dhe barsetat e zgjatura. Pastaj ua shqyen
pantallonat deri mbi gjunj e i lshuan. Nuk harruan ti porositnin q t vinin mend e t mos e
prsritnin m. Si mbeta vetm me dukej vetja edhe m i shnjuar. M bnte nervoz kjo, por
bindja se nuk kisha br ndonj faj me jepte nj far qetsie. Ve, tek rrija ashtu i vetm prball
tyre q kreshproheshin me t madh ndrkoh q m dukej vetja si demat e ndrrmarjes s rritjes
se gjedhit, i hequr mnjan pr tu therrur, m vinte tu hyja n grushta dhe shkelma. Mirpo e
dija q kjo ishte gj q sbhej ndaj, haja veten me dhmb dhe prisja. M pyetn pr punn dhe
u thash q nuk punoja askund.
- Pse nuk punon? - vazhdoi me pyetje njri prej tyre.
- Ku t punoj, - ua ktheva.
U pan ndr sy. Pastaj, ai tjetri, i rinis, nj esmer m flok t prer shkurt e me faqe t rruar
pjat, qesndisi:
- Ku t ket nevoj! Apo do ndonj pun t zgjedhur zotrote?!
Mezi u prmbajtja pa kputur ndonj brokull.
- Ma thuaj ku ka nevoj q t shkoj t punoj!- ia ktheva.
 42

Dukej se nuk e prisnin kt prgjigje. Mbetn t stepur t tre. Krceu oprativi i zons.
- Shiko, nuk je me shokt e tu. Mendohu kur t flassh! Ndryshe dhe bashkoi kyet e
duarve.
- Pse, kam br? M thoni ku ka nevoj t shkoj e t punoj, - u thash, - Kam dy vjet pa
pun. Kam punuar n ndrtim, n minier, n TEC. Kudo. Tani kam dy vjet pa pun.
- Qenke kryene, - mu kthye ai tjetri.
- Si e ke emrin? pyeti pastaj dhe nxorri nj bllok nga xhepi me nj laps n mes.
I thash emrin. Ai me surratin e that e t strgjatur e mjekrn si eki, q dukej se godiste
dika n ajr sa her hapte gojn pr t folur, m pyeti pr ty, - iu drejtua motrs. - Pasi msoi se
isha vllai jot u foli dy t tjerve:
-sht ajo inxhinierja e bashkimeve profesionale.
Pan t habitur nga un si t shihnin ndonj ufo.
- Ajo antare partie, kryetare e bashkimeve profesionale, aktiviste, vajz puntore. Po ky...ky
ne kshtu... foli ai me faqet e rruara si pjat dhe flokt e qethura shkurt.
Pastaj, pa pyetur pr ato q tha shoku, por i inatosur nga moskokarja ime dhe nga ironia, i
foli operativit.
- Mbaro pun!
U drejtuar nga un e shfryu:
- T themi ne se ku ka nevoj pr ty!
Operativi m shtyu pas murit dhe bri gati aparatin, por ndrhyri mjekrekii.
- Dale, prit njher. Duhet ti bjm nj favor. Jan familje puntorsh dhe njerz t mir.
Fotografin po ta kursejm, - mu drejtua, - por q t vesh mend e t vish n rrug t mbar, do
t t damkosim kto shfaqjet e huaja, - tha dhe pa nga operativi.
Ai ndrkaq u ul t griste pantallonat. Un u smbrapsa pr nga muri. M kapi nga supet dhe me
ton t ashpr tha:
-Mos bj budallallk, se e di t pret?
E dija mir m priste, ndaj shtrengova dhmbt prsri dhe slviza. Nxorri grshern e
madhe nga anta dhe u afrua t m priste flokt. U smbrapsa prsri, por u mbeshteta pas murit.
- Mos lviz , - m tha m zemrim, - ndryshe do t plas brenda!
Nuk lviza, por iu drejtova nn z.
- Lri flokt! I qeth vet!
-Nuk bht fjal ma ktheu prer.
Shtriu grshrn mbi kokn time. Mbi pllakat e trotuarit ran pas pak sekondash nj tuf
floksh.
Mu duk sikur m preu zemrn. Mbylla syt. As vet nuk e di si nuk e qllova. Pastaj nj nga
nj ran n tok kopsat e xhakaventos. N fund m shqeu deri sipr gjurit pantallonat. Si mbaroi
pun, i futi grshrt n antn e zez. Nuk isha ndjer kurr m i poshtruar. Sa nuk po plasja
nga inati. Doja tia krisja vrapit e t zhdukesha diku sa m par. Ajo q m lehtsoi disi nga
gjith than ata ishte fjalia e fundit, edhe pse qesndisse:
-Tani mund t iksh dhe bn mir ta kuptosh ku ka nevoj pr ty!
U largova, pa ua hedhur syt dhe pa u thn asnj fjal. Nxitova n drejtim t oborrit t
shkolls q t nxirrte n kodrn e vogl me akasje. E dija q atje do t kishte t tjer, pasi aty
sipr, te sheshi mes akasjeve, ishte vendi m i mir pr tu fshehur saher dilte ndonj kontroll
rinie. Prej andej dukej gjithshka posht kodrs. Doja t zhdukesha nj sekond e m par nga
 43

syt e njerzve. M bhej se argtoheshin t gjith me mua si me ariun e Tajar arishiut kur e
mbante pr zinxhiri e i shkonin pas fmijt e qytetit. Pa hedhur syt as majtas, as djathtas ia
dhash vrapit dhe ndala vetm kur arrita atje ku isha nisur. Nuk isha gabuar. Ata q i qen
shmangur kontrollit ishin aty e ndiqnin ndodhte n qytet. Kur ra nata e plot u shprndam, pa
na par njeri.

18

Ditn q i erdhi flet - thirrja pr ushtar u mrzit. Nuk e trmbte ushtria, as enigma se ku do ta
kryente ushtrin. E stresonte idea e qethjes s flokve t zinj si t korbit, t cilave u rrinte m
grshr n dor e i seliste do dit e do rast kur shihej n pasqyr. Pas kontrrollit mjeksor ua
qethn kokat. Rrasi kapelen q e kishte bler dy dit m par pr kt qllim dhe erdhi drejt e n
shtpi. Ditn tjetr nuk doli fare. Vshtrohej n pasqyr or e ast e vetja i dukej tjetr njeri.
Fantazm, thoshte dhe zinte fytyrn me duar. Pastaj shihte nga ne dhe ia krisnim s qeshurs. E
vinte dhe e hiqte kapeln para pasqyrs duke i vn vetes gjithfar emrash dhe epitetesh. Pu, pu,
- ia bnt her pas here, - si Beci i Qenanit, pr nj nga t marrt e qytetit q rrinte prher
kokqethur. N mbrmje qe msuar m pamjen e re dhe, pasi shihej n pasqyr, thoshte i
paqtuar: Nuk u dukrkam aq keq!. T nesrmen n mngjes erdhn dhe e morn nj grusht
shoksh, t qethur e me kapele n kok. U kthye von n mbrmje. Kishin filluar t gzonin ditt
e mbetura t liris paraushtarake.
E caktuan ushtar n Drenov. Pas nj muaji, si kishin br betimin ushtarak, e transferuan
n Qaf t Kazanit, n kufi, nj maj mali ku piqej toka me qiellin. Nuk i erdhi mir aspak po
nuk e dha veten gjat takimit q patm un e nna, nj dit para se t nisej pr atje. Nuk donte t
na mrziste. Kam ca shok t mir, - na tha, - nuk e kam problem! As ne nuk e kishim
merakun te shokt. Merakun na e shtinte vendi i largt e i panjohur. At dit shkurti me mot t
but dbora shkrinte me shpejtsi nn at diell dimri q rrinte pezull mbi Morav. Pikonte nga
degt e pemve dhe streht e ative si nj frym shprese. Ngushlloheshim q dimri kishte kthyer
prej ngrics q zgjati rreth dy jav me t ftohtt q t priste. Na than se n Qaf t Kazanit,
shpesh, bora zinte born dhe se ishte nj nga pikat m t vshtira t reparteve t zons. Edhe ai e
dinte kt. Ushtart e vjetr q kishin qn aty nuk mund t rrinin pa ua futur datn rulave t rinj
q shkonin atje. Repartin e tregonin si ferrin e vrtet. Por ai nuk tha asgj nga kto. Pas rreth
treerek ore q biseduam bashk ra boria dhe ai duhej t shkonte. Nna i la n duar antn me
disa ushqime e tesha dhe, e prlotur, n prqafim e sipr i tha:
- Ruaju nga t ftohtt! Dhe na lajmro kur t mbrrish! Na shkruaj dika a na bj ndonj
lajmthirrje!
- Mir, - tha, - po mos qaj se ja ku sht reparti, - dhe bri me dor andej nga duhej t ishte
reparti i Qafs s Kazanit, tutje, matan Qarrit t mbuluar me bor e mjegull.
U prqafuam. Pasi kaloi portn me hekura n ngjyr t gjelbr e me nj yll t kuq brenda nj
rrethi, humbi n grumbullin e uniformave. N pak minuta, ai kaos lvizjesh n gjith oborrin u
shndrruan n disa rreshta t rregullt. Nuk dallohej m. Nna me shikimin e tretur n rreshtat e
gjelbr q e kishin prpir, pshertiu dhe tha gati me vete: Larg, more bir, larg!
 44

At nat nuk e zinte gjumi. Ngrihej her pas here dhe zgjaste kokn n ballkon, prtej territ
q shpohej nga dritat e rrugve. Shihte nse binte bor apo jo. Pastaj mbyllte perden e tylt e ulej
srish n divan me prvuajtjen q e kishte mbshtjell t trn si nj cip bryme.
Mbas tre muajsh, n maj, kur pranvera kishte ardhur e plot dhe blerimi pati pushtuar
hapsirat e fushave dhe shpatet e kodrave dhe maleve nn perandorin fuqiplot, shkova ta
takoja n repart. Mora kishte prgatitur nna, ashtu si ditn kur e prcollm pr n Qaf t
Kazanit; ca ushqime dhe ca tesha t tjera; kanotjere, bluza, orape e ca lek s bashku me
prqafimet dhe porosit e gjith familjes, e u nisa. N t zbritur t Qafs s Qarrit, kur autobusi
po ulej tatpjet npr rrugn m pisha e bredha q gjarpronte me kthesat njra pas tjetrs, u
ndalm n nj postabllok. Kishim hyr n zonn kufitare. Dy ushtar t armatosur me automatik
e pistoleta n brez kontrolluan pasaportat. Ndali edhe tek un nj prej tyre. M pyeti ku shkoja.
- N Mollas, - iu prgjigja, - tek vllai ushtar.
Vshtroi pasaportn. Pastaj mua. M pas vshtroi antn q mbaja n prehr. Pa thn asgj, ma
ktheu pasaportn. Mbasi mbaroi kontrrolli zbritn t dy duke prshndetur me grusht e duke
thn: Udh t mbar!.
N Mollas zbrita. Pyeta se si mund t shkoja n Qaf t Kazanit t parin q hasa, nj burr
zeshkan me trup mesatar dhe me nofulla t gjera si prej kau. M hodhi fillimisht nj vshtrim q
mu duk mshirues dhe mosbesues bashk. Pa tutje n horizont, n maj t malit, q ende mbante
nj ksul dbore mbi krye.
- N repart nuk mund t shkosh sepse sht zon kufitare, por deri n Shtikas, te ai fshati aty, -
tha dhe zgjati dorn me gishtin tregues si shigjet drejt shpatit t malit. Atje mbaronte e prpjeta
e rrugs dhe dukeshin qart shtpite prej guri, thuajse njra mbi tjetrn.
E falenderova dhe rregullova mir n shpin antn. Kalova ans nj rezervuari e m pas n
rrugn e prpjet me kalldrm. N fshat nuk kishte kmb njeriu. Ishte mesdit. Dielli rrinte
pingul e shklqente me t gjith fuqin. Prej rrugs dhe trasts q mbaja n shpin isha djersitur
dhe dihasja si langua. N nj prej udhkryqeve t fshatit qndrova. Nuk dija nga t merrja m tej,
ndaj hoqa trastn dhe u ula n bordurn prej guri ans nj shtpie, n pritje t dikujt. Mbas pak
erdhi dikush. M tha se me repartin mund t lidhesha prmes centralit, nj godin prej guri dhe
ajo, si gjith t tjerat, pak m tutje. Atje, nj vajz e re, me flokt e gjat q i derdheshin prmbi
gjinjt, fliste m dik n telefon. M bri me shenj t prisja. Ajo fliste ndrsa un e vshtroja.
Nisa ti skicoja fytyrn prmes prshkrimit: Rreth njzet e pes vje, simpatike, por jo e bukur.
Syt boj qielli kombinonin mir me flokt e verdh si mustaqe misri t pabr e vetulla t
trasha, pak a shum me ngjyrn e flokve. Piskatorja kishte punuar shum pak me to. Buz t
holla e dhmb t rregullt, q vezullonin sa her buzqeshte duke u zbuluar pothuaj plotsisht,
hund t drejt, mollza t prskuqura si me piper, mjekr t vogl dhe me maj t
rrumbullakuar, as e ajthshme, as e plot, fliste lirshm dhe shpejt me fjalt q i dilnin si cicrima
zogu ngaq kishte z t mbl e tingllues Mendova se patjetr do ta kishte njohur tim vlla
nse, qoft edhe nj her t vetme do t kishte zbritur deri ktu sepse
Ma preu mendimin vajza. M pyeti se si mund t m ndihmonte.
- Dua t flas me repartin lart, iu prgjigja.
- Ooo, - tha , - me at po flisja, ishte komandanti.
Pastaj, duke hedhur flokt pas shpine e duke zbuluar gjinjt e rrumbullakosur nn fustanin me ca
lule ngjyra - ngjyra, tha:
- K krkoni atje?
 45

E vshtrova drejt e n syt boj qielli. Nuk e kuptova pse tani po m dukeshin m shum gri.
I tregova pr vllain.
- Aha, - tha sapo dgjoi emrin, duke ln t kuptohej se e njihte mir. I dhash vetes t
drejt pr hamendsimet e mia t sakta dhe thash me vete: Do ta njihje domosdo! Nuk mund t
t shptonte pa rn n sy.
- Ja t flas m repartin, - tha m pas vajza, - dhe filloi t drgoj thirrje pasi futi fishn.
Pas pak filloi t fliste m repartin. N fund t biseds mu drejtua:
- Sa pa fat qenkeni! sht n shrbim. dhe prvoli buzt e holla n shenj keqardhjeje.
Nuk e kisha menduar kt. Nuk dija si ti prgjigjesha vajzs centraliste q mi kishte ngulur syt
e priste reagimin tim. U prtypa nj ast. Pastaj, i dal nga prhumbja, thash:
- Po kur e l shrbimin? Sa duhet t pres? Nuk mund t kthehem pa e takuar!
- Sapo e ka marr, - foli me zrin si cicrim. - Shrbimi sht dy or, por q lart deri ktu do
t paktn edhe nj or, se pr tu ngjitur duhet dyfish. uuritn fjalt e saj prej zogu. Por kjo
uurim m bri t ngrij e t shoh i habitur drejt saj.
- thua?! Po a e lajmruan q jam ktu, - i thash, - mbase rregullohet dika; mund ta
ndrroj me dik tjetr shrbimin. Nuk mund t shkoj pa e takuar!
- Nuk e di, - tha ajo sikur t ndjehej fajtore, - kaq m tha komandanti. sht n patrrullim, tha,
e nuk dihet sa larg mund t jet, - dhe srish prveshi buzt e holla me keqardhje.
- Por dil sipr fshatit, - foli pastaj duke u hedhur prpjet sikur t kish br ndonj zbulim. -
Tani duhet t ngjitet lart mushka e furnizimeve dhe fol me at ushtarin. Nuk besoj se ka ikur, -
tha dhe vshtroi orn e saj.
Un shqeva syt nga kjo kthes e papritur e situats dhe rrmbeva trastn e ln prtok.
Falenderova vajzn e dola shpejt n rrug. Mbi fshat, atje ku nuk kishte m shtpi, shtrihej nj
lndin e gjr mespermes s cils gjarpronte rruga q t onte lart, n maj t malit, drejt
repartit. U shtriva n lndin. Trupi m gjeti prehje dhe lodhja sikur u shprnda n at gjelbrim.
U ndjeva aq i lehtsuar sa mbylla syt nga knaqsia. Ishte nj qetsi e paqme n at ajr t
pastr dhe t freskt sa ta kishte nda t rrije shtrir e t shijoje deri thell n qeliz prehjen. Me
syt mbyllur e me mendjen q sdi se nga kishte humbur n nj gjysm dremitje, gati kisha
harruar pr far kisha ardhur. M prmendi nga kjo dalldi, nuk e di pas sa kohsh, ritmika e ca
hapave. Menjher u ova ndenjur. Pash mushkn e ngarkuar me ca thas t mdhenj; dy n
ant e samarit prej metali e meshini, tamam paime ushtarake, dhe nj thes tjetr hedhur mbi dy
ansort. Kafsha dihaste dhe prkulte kokn nn ritmin e hapave. Nj ushtar ezmer, me
gjoksoren t zbrthyer i vinte nga pas me nj thupr n dor. Kapelen e kishte lidhur te rripi i
mesit ndrsa qaforja e bardh e lyrosur nga djersa dhe pluhuri tregonte se kishte ecur mjaft. U
ngrita vrik duke rrmbyer trastn nga lndina e u drejtova pr tek ai. Qndroi dhe m prshndeti
me kok. Si i shpjegova gjithka, frkoi mjekrn e parruar paksa dhe foli me nj z t but e t
ndrojtur.
- Gzohem q u njohm! - Pastaj shtoi, - Lart nuk mund t vish se sht e ndaluar, por do ta
lajmroj sapo t mbrrij. Vese, vonohem. T paktn nj or e gjysm m duhet deri n repart.
Ndenji menduar pak dhe duke tundur leht kokn vazhdoi:
- Nuk besoj se sht tamam ashtu si t ka thn centralistja. Ma merr mendja nuk ka dashur
ta lr t zbres posht. E ka dnuar.
- Pse? pyeta i habitur.
 46

- Kan br fjal para ca kohsh. tha. - Po un do ta lajmroj. Se do t bhet nuk e di. Do ti

them q po e pret ktu.
- far dnimi? pyeta srish i shqetsuar.
- Ja, t mos zbres posht, - u prgjegj ushtari dhe tundi dorn n ajr, si t thoshte E, pun
ushtrie! - Por mbase, meq je ti ktu e drgon, - shtoi.
Mu duk se m shum e tha pr t m qetsuar sesa besonte vrtet n at q thoshte.
- Mbase - thash me z t mekur, - Do ta pres derisa t vij. Le t vonohet, - dhe,
instiktivisht, ula trastn prtok si pr t konfirmuar at q sapo thash. Pastaj, nj tjetr ide m
erdhi vettimthi.
-Po antn a mund tia oni? Mushka do ta mbaj.
-Mos m ngarko m shum! tha, - Ai sht n patrullim e nuk di kujt tia dorzoj, por edhe kaq
po mori vesh pr tt vlla, kushedi m punon komandanti. M mir rri e prit ktu. Do
mundohem t eci sa m shpejt, - prfundoi.
M dha dorn e vrapoi pas mushks q po ngjiste shpatin e malit npr shtegun mes shkurreve t
bleruara.
E kuptova se marrdhnia e tij me komandantin nuk qe aspak e mir. E ndoqa me sy ushtarin
gjersa arriti kafshn e ngarkuar. U ula mbi bar duke marr pran vetes trastn. Mendimet m
ngatrroheshin n kok pa i hapur udh njra - tjetrs. Megjithat, qetsova veten duke pohuar se
nuk kisha gj n dor. Mendova se do qe mir t merrja nj sy gjum prderisa koh kisha plot.
Dhe u shtriva n shpin me duar nn kok. Nuk di sa ndenja zgjuar dhe sa dremita. Di q, n nj
moment, dgjova hapa t shpejt e t rnd q zbrisnin prej lart. U ova duke par nga ana e
malit. Ai po zbriste t tatpjetn duke vrapuar me kapelen e lidhur n rripin e mesit, njsoj si e
kishte vn ai kafshari, e xhaketn e shkopsitur deri n brez. Po vinte drejt meje nxitimthi. Sapo
u afrua hapi kraht dhe u prqafuam t prmalluar. Ishte hera e par q rrinim kaq koh larg njeri
- tjetrit. Po vetm kur u gjendm t prqafuar e kuptuam se do t thoshte kjo. Shtrngoheshim e
prloteshim si fmij. Pastaj u ulm t dy n lndin dhe vetm ather pash q kishte mbas
krahve automatikun, t cilin e hoqi dhe e lshoi n lndin, mbi bar.
- Po kt?! - e pyeta i habitur.
- ke me kt, - tha dhe e shtyu m tutje a thua do t shkrehej.
Filloi t m pyeste pr t shtpis, pr farefisin, pr shokt e t njohurit. Pastaj pyeti pr
antn. Ia thash kishte dhe ai e afroi pas vetes.
- M griu pr t ngrn, - tha teksa e hapte.
- Pse, sa koh ke pa ngrn u habita un.
Tundi kokn pa m ln t kuptoj donte t thoshte dhe ndrkoh nxorri ushqimet. U knaq me
ato q kishte drguar nna. Lakrori qe dobsia e tij e nuk e mbajti dot nj Ohoo pa e thn.
Kputi nj cop t mir e nisi t hante. Pas tij hngri ca biskota q i kishte br motra e, si u ngop
paq, me pyeti:
-Fole vet me centralisten?
I shpjegova gjith kisha biseduar me centralisten. Si m pa i menduar pyeti:
- Me komandantin nuk fole?
-Jo.
-Pushti! shfryu dhe iu ngrit damari n ball.
-pate? e pyeta.
 47

-Nuk m tha fare q kishe ardhur. M drgoi madje me shrbim, patrrull, kur sapo e kisha ln
shrbimin para dy orsh. Tha se kishte drguar njrin me pun deri posht n brigad dhe duhej
ta zvendsoja.
- Pushti i mutit! - shfryu srish.
Pastaj m tregoi pr kafsharin. Sapo kishte marr lajmin qe nisur menjher posht duke e ln
patrrullimin vetm me shokun e tij.
Ndrkoh nuk i dilte inati me komandantin.
- O far pushti sht ai, - fliste m shum me vete sesa me mua. - Si nuk m tha asgj trapi!?
- Nuk shkon mir me t? - e pyeta. - Pse duhet ta bnte kshtu?
- sht histori e gjat tha e m pas mu drejtua - Po ti si do t bsh, e di q ora sht katr e ca?
Tani nuk ka autobus e zor se gjen edhe ndonj makin. Ve n qlloft ndonj nga kto t
qymyrit.
-Do t gjej, - i thash, - ka koh deri n mbrmje.
Syt m vajtn prsri te automatiku.
-Po ne me arm e pyeta, - Apo nuk iu ln t lvizni t paarmatosur?
Ai srish tundi kokn pa m ln t kuptoja donte t thoshte dhe ma ktheu bisedn;
-Hajde se do t prcjell deri te xhadeja.
-Me gjith kt?! - u habita dhe tregova me sy automatikun.
M zuri pr qafe, si e kishte zakonin, dhe duke vn buzn n gaz tha:
- Me gjith kt!
U ngritm. M mori pr krahu e nism t zbrisnim prmes fshatit pr t dal n rrugn me asfalt.
Kur kaluam para centralit pyeti:
-Ajo vajza ishte?
-Po, - u prgjigja, - nj vajz e re.
Tundi srish kokn n mnyr t pakuptimt dhe pastaj srisht shfryu pr komandantin:
-A sa pusht sht ai!
Nuk i dilte q nuk i dilte e keqja q e kishte pushtuar t trin. Kishte pasur t drejt. Historin ma
tregoi n ecje e sipr deri sa mbrritm n rrugn nacionale.

19

Prplasja kishte nisur n Drenov. Qen ditt e para, kur ushtart e rinj pak e nga pak, fillojn
t msohen me regjimin e repartit. Lindin edhe miqsit e reja. Por edhe pse kan nisur t
kuptojn se sht ushtria, rregulli dhe disiplina, ende jan n at botn e liris djaloshare, n
at inercin e vrulleve t pakuptimta e nuk u hyn asgj n sy. Ende, t gjitha kto, i marrin me
lehtsi e me mosprfillje u hedhin nj vel absurd gjithshkaje serioze dhe hijernd q ekziston
brenda repartit.
At dit, si do t diel, nuk kishte strvitje. N repart ishte vetm oficeri roje. Vendosn t
dilnin n fshat, te lokali posht rrapeve t mdhenj. Qen nj dor shoksh q i kishte br
bashk reparti. Mbas pak ditsh do t shprndaheshin npr pikat e brigads. Nuk dinin nse do
t ishin bashk srish a do t ndaheshin. As se kur mund t shiheshin prsri nuk mund ta dinin.
Kshtu q at pasdite vendosn t festonin para se t bheshin transferimet. Ishin tet vet; dy
nga qyteti yn, shok t vjetr t vllait, Dori dhe Loli, t tjert qen shok t rinj, njohur atje.
 48

Vetm Gimi ishte vendali dhe njihte gjithknd n fshat. U kishte ngjitur muhabeti. Qen kopsitur
s bashku dhe ndjeheshin mir.

Doln nga reparti ca me leje e ca pa lej, kush m par e kush m pas, pr t mos rn n
sy. Ata me leje me arsyen e blerjes s dikaje n dyqanet e fshatit. Ata pa leje rrethuan nga pjesa
e pasme e fjetinave nga ku nuk mund t shiheheshin prej oficerit t rojs. Mbrmja dhe qetsia e
nder tej e tej vendit nanurisej prej ritmit t pikave t bors q shkrinte nga pemt dhe atit. U
mblodhn te lokali nn rrapet e mdhenj n qendr t fshatit. Banakieri ishte kushri me Gimin
dhe aty do t ishin m t qet pr t dfryer. N lokal nuk kishte kmb njeriu, prve Dino
banakierit dhe rojs s depos aty pran, i cili po gjerbte kafen t shoqruar me raki. N at or
fshati mblidhej pothuajse i tri npr shtpit, q tymosnin heshtur pas kangjellave e avllive
mbushur oborreve me pemve . Sajuan nj tryez duke br bashk dy tavolina. U uln e si
fillim morrn knaqsin e afshit t sobs me dru q bubullinte n mes t lokalit. Qen argtuar
si asnjher. Qeshn e knduan me qejf e mall kng e serenata, q nga ato t vjetrat e deri te ato
m t rejat. Dinoja u servirte mish derri t pjekur dhe turshi. I shtinte dru sobs q bubullinte me
duf t madh, duke e br ambjentin aty brenda si t qe korrik. Andaj t gjith thuajse ishin
shkopsitur e shkalafitur. Kishin hequr kapotat, kapelet, rrypat e mesit dhe ndonjri edhe
gjoksoren e rrinte me gjimnastoren e bardh e me mngt e gjra. Askush nuk u kujtua pr orn,
ve Dinos, q priste t mbyllte lokalin. Pa shkuar ora tet, prplasi duart si nj regjizor i mir e iu
drejtua plot dashamirsi:

- una! Ushtria ka rregulla, shtpia ka tjegulla. Juve ju tharrasin n apel n repart, mua n shtpi.
Ta mbyllim tani, q edhe ju t mos e bni balt ushtrin dhe un t jem n rregull me shtpin e
qeverin. N tet duhet t mbyllet lokali. Se gojt e liga flasin pastaj a hajde gjej vrim e futu.
Gzuar dhe mbar! e mbylli ligjrimin Dinoja duke ngritur gotn e rakis n drejtim t tyre.
Uruan edhe ata Dinon. Hodhn ft e ft gotat q patn npr duar e rregulluan uniformat.
Dinoja i vuri drynin lokalit, ata u nisn pr n repart. Ushtari te dera u tha se oficeri i shrbimit
kishte rreshtuar ushtart n mens dhe po bnte apelin. E lan me fjal aty pr aty t thonin t
njjtn gj; qen harruar duke treguar barsoleta dhe llogje t tjera, pas depos s armve, n cepin
ku nuk zinte era, pa e vn re orn. Sa hyn n mens, oficer Kurti iu drejtua pa veuar asnjrin:
- Ku ishit shok ushtar?
Shpejt e shpejt i patn shpjeguar ashtu si e patn ln.
- Gnjeshtar! - ishte nxehur menjher oficeri. - I kam rn kryq e trthor repartit! K kujtoni
s gnjeni?
Fytyra iu b lulekuqe dhe syt iu egrsuan si qiell me rrebesh.
- Futuni n rresht, ktu prball togs! - brtiti duke treguar me gisht vendin te muri, prball
rreshtave t ushtarve t tjer.
U rreshtuan atje. Oficer Kurti qndronte midis tyre dhe pjess tjetr t togs me shikimin
mesprmes korridorit q krijohej ndrmjet dy palve t rreshtuar ball pr ball.
- M thoni shok ushtar: Ku ishit?
Toni tani ishte i shtruar dhe nuk shikonte asknd n sy. Vshtrimi i prplasej n mur, prfund
salls s madhe t menss. Askush nuk u prgjigj. Ktheu kokn dhe tha prer:
- Darka do t hahet kur t jeni prgjigjur, shok ushtar!
Prej t tetve, t rreshtuar n krahun e majt t tij, pas murit, e rrshqiti vshtrimin tek toga e
rreshtuar n t djatht, n mes t menss. Pasi i kundroi gati nj pr nj ushtart n rreshtin e
 49

par, me duart e lidhura pas shpins, me syt e zgurdulluar e vetullat e ngritura si harqe, iu
drejtua srisht atyre t tetve, pa prmendur asnj emr:
- U kuptuam? Derisa t thoni t vrtetn!
Ra nj qetsi e ftoht. Palt prball vshtronin sho-shoqin kurse, oficer Kurti, filloi ec e jaket
midis korridorit q ndante palt. Mbas disa minutash ec e jak n heshtje qndroi. U kthye srish
nga t tett, q rrinin pas murit si para pushkatimit. I vshtroi edhe njher me rradh. Egr,
ftoht, autoritar. Duart ende t lidhura pas shpine. Asnj prgjigje.
-Dua t vrtetn! tha.
Ather, vllai pat ngritur syt q i mbante mbi dysheme. Me nj buzagaz t leht q prgjigjur:
- T vrtetn! E mir. Pr t gjuajtur ishim, n fshat!
Mendoi se Kurti, si djal i ri, gati me moshn e tyre, do ti kuptonte dhe mirkuptonte. Kujtoi
se do ta kalonte me sportivitet situatn pas shakas s tij. Pas fjals s tij plasn t qeshura q
kumbuan dhe mbushn salln e ftoht t menss. Kurti, gjakftoht dhe i ngrysur nuk foli. Pas ca
astesh, shkputi duart e lidhura nga pas dhe ulriti. Qetsiii! Srish pastaj qndroi n mes me
duart pas shpine. T qeshurat u shoshitn dhe n sall u ndeh prsri qetsia e par. U rikthye
hija e rnd dhe serioziteti q i duhej nj ambjenti ushtarak. Heshtje e plot. Ushtart prisnin do
t ndodhte. Dhe ai foli duke i ln t habitur t gjith. Me fytyrn e shtrmbruar nga marazi dhe
muskujt e tendosur, tha:
- N rregull ushtar ? - duke iu drejtua vllait.
- Muka iu prgjigj.
- Ushtria sapo ka filluar dhe ti do t kesh koh t msosh m mir s sht ajo, ushtar Muka!
shqiptoi rrokje pas rrokjesh fjalt, me nj krcitje metalike npr dhmbt e tij, sikur po
zbrthente pjes - pjes nj kallashnikov.
Dha urdhr t uleshin n tryezat pr t ngrn darkn dhe doli.
Prej asaj mbrmjeje vllai pati qen i shnuari i Kurtit. Me rreth t kuq, - bnin shaka shokt, -
si Emiliano Zapata, duke sjell ndrmend filmin e famshm t fmijris s tyre. Ditt q u
patn mbetur, Kurti nuk la rast pa ia sjell n vmendje at q ndodhi. I kujtonte se nuk kishte
ndrmend ta harronte kurr. Dy her q qlloi oficer i rojes n repart, e pati caktuar t kryente
punt m t rndomta; t pastronte banjat, t ante drut dhe ti ndizte zjarrin. Nuk i dha
asnjher leje t zbriste n fshat pr t bler cigare apo dika pr t ngrn, si bnin t gjith
ushtart e rinj ngaq nuk ishin msuar me regjimin e repartit dhe nuk ngopeshin me buk. Dy a
tre her n strvitje e nxorri pr t demonstruar ushtrimet mbi dbor duke i br qull e balt
uniformn. Detyrohej ta thante m pas, n fshehtsi, n kuzhinn e reparit, ku ishte kuzhinier nj
miku i tij, ushtar i vitit t dyt. Po sa e sa t tjera si kto e kishin vn n prov shpirtin e tij. I
zbatonte t gjitha pa shfaquar as shenjn m t vogl t prvuajtjes e as t mshirs, me vrull dhe
me energji. Shpesh m tepr nga i thoshte Kurti, me nj lloj krenarie dhe shprfilljeje. E
vshtronte drejt n sy sa her merrte urdhra prej tij, duke i prcjell drejprsdrejti iden e t
pamposhturit. Kapakun e lufts s ftoht mes tyre e vuri lista e transferimit. T dy ishin pjes e
togs q do t shrbente n Qafn e Kazanit; ai komandant dhe ky ushtar i tij. Nuk dihej kush i
kishte hartuar listat, as nse vllai ishte prfshir rastsisht me togn e Kurtit, apo ai kishte
kmbngulur q ta merrte me vete. Gjithsesi, vllai dhe shokt e tij, mendonin se kjo ishte pun e
Kurtit, pr ti msuar sht ushtria, sipas premtimit t br n mensn e repartit mbrmjen e
asaj s diele. Kjo e pati mrzitur mjaft. At dit kishte pir shum cigare dhe kishte folur fare pak
me t gjith. E mundonte ideja e shkuarjes s ditve n nj marrdhnie si ato mes maces dhe
 50

miut. Ishte i vetdijshm dhe i bindur se askush nuk do t mund ti hapte rrug shoku-shokut e,
ksisoj, patjetr do t ndodhte dika jo e mir. Nuk mund ta mendonte si dhe far, por e ndjente
q do t ndodhte medoemos. Por nuk e jepte veten asnjher. Kur shokt e ngacmonin pr kt
fakt u prgjigjej: Kokn e tij do t haj.

20

N Qaf t Kazanit mbrritn n fillim t prillit. Ktu gjrat ishin shum m ndryshe se n
Drenov. Kurti ishte komandanti i repartit dhe zot i vendit. Pushteti i tij shtrihej n gjith fshatrat
prreth, efektivat rezerviste t t cilave ishin nn varsi t repartit q mbulonte operacionet
luftarake n vijn e kufirit n koh lufte. Gjithka q kishte lidhje m veprimet ushtarake kalonte
nprmjet aprovimit tij, si n repart ashtu edhe n territorin q mbulonte ai. Kjo pasksh qen
arsyeja pse Kurti e kishte marr me vete; ti tregonte fuqin dhe autoritetin e padiskutueshm.
Aty ai ndjehej si pashai i Janins brenda pashallkut t vet. Aty do ti tregonte kush ishte. Dhe e
bri sapo mbrritn. Mir se ardhjen q u dha dbora e bardh dhe t ftohtt e hidhur e pasoi
Kurti duke e futur menjher n shrbim. Qe i pari nga e gjith toga q merrte shrbimin n at
nat dimri. Terri ishte i thell dhe i frikshm. I dukej se ishte n nj humbtir. E bardha dhe e
zeza se shfaqnin ca nuanca q edhe t prhumbnin n bot fantazish t misterta, edhe t
miklonin nga pak nj shpres t vakur. Errsira merrte nga bora e ftoht dhe bora merrte nga nata
e errt. Zbehej disi pahu sterr i zi q mbulonte vendin dhe bora bhej e murrtyer duke e humbur
lbyrjen. Kjo przierje drithijesh n prmasa t paprcaktuara, t kallnin trishtim e pasiguri t
njjt me at q ndjen njeriu pa asnj pik orientimi n nj vend t panjohur. Megjithse t
veshur e t ngjeshur paq me t gjitha teshat e dimrit, i ftohti u hyri deri n palc. Nuk kishte
kaluar kurr n jet nat si ajo. As kokoret prej leshi nn kapelt me vesht e lshuar e t
mbrthyer posht mjekrs q u mbulonin thuajse gjith fytyrn nuk mundn ti ruanin nga
thllimi. Kur u kthyen n fjetore dridheshin si purtek dhe kmbt nuk i ndjenin. Mse gjysm
ore ndenjn pran sobs s vendosur n mes s fjetins, nj fui nafte e sajuar pr kt pun,
derisa u shkriu gjaku. I zuri gjumi pa u zhveshur. Skishin mbetur m shum se dy or nat. N
pes t mngjesit jehonat e nj ange q nuk kishte t pushuar i zgjuan me prdhun. Nj ushtar
i vitit t dyt godiste me nj shufr hekuri sa kishte fuqi nj gzhoj predhe t madhe prej bronxi,
e varur mbi dy hunj n cep t repartit, aty ku shtrihej knd i strvitjes.
Pak dit m von, Kurti i tha t shkonte pr t br furnizimet n fshat me mushk.
Kafsharit i pati dhn tre dit leje ngaq martohej nj i afrmi i tij. Nuk ia kishte iden ksaj
pun e as nuk e dinte se si do t mund ta bnte, por nuk kundrshtoi. Ve i tha se sishte marr
kurr me kafsht. Kurti nuk ishte aq menjeleht. Nuk mund t rrezikonte thjesht pr nj kaprio.
Ndaj nuk e zgjati. Pyeti se kush prej ushtarve t tjer ia dinte rradhn punve me kafsht. Doli
nj ushtar i ri, i imt dhe i urt. M i urti i t gjithve. I bri bashk dhe i nisi pr udh. Kshtu
mbeti edhe vet i qet. Me kafshn u muar ushtari tjetr, q kishte br t njjtn gj edhe
prpara ushtrie n fshat. Ky vetm e ndihmonte n t ngarkuar duke mbajtur barrt ansore.
Rruga pati qn e shkelur e moti nuk ishte aq i keq. Shkuan e kthyen mir, pa ndonj problem.
 51

Ve, lodhjen e ndjeu kur n mbrmje kmbt i zjenin s brendshmi sikur t qe duke u valuar
gjaku.
Dalja e par jasht repartit e njohu me vajzn entraliste t fshatit. Kafshari, saher q zbriste
n fshat merrte postn e repartit; shtypin, letrat zyrtatre si dhe drgesat e familjarve pr t
afrmit e tyre ushtar. Ndaj e kryen edhe kt pun. Njohja e re i acaroi m tepr mardhniet me
oficer Kurtin. Flitej se kishte lidhje me centralisten. Por t vrtetn askush nuk e dinte. Flitej
gjithashtu se kto i kishte prhapur vet Kurti, gj q ishte e leht t besohej. Dihej q Kurti fliste
me cantralisten e fshatit thuajse gjith ditn. Kt mundsi ia jepte detyra. Telefoni i vetm i
repartit q i lidhte me botn posht malit ishte n zyrn e oficerit t rojs, atje ku rrinte Kurti
thuajse njzet e katr or. Q ndjente pr at vajz dukej ashiqare. Kur gjente ndonj ushtar duke
biseduar n telefon, n rastet kur largohej prej aty e kthehej m pas, me turi t varur e urdhronte
t dilte nga zyra. Shpesh fliste me minuta t tra me centralistet. Sidomos me Almn. N ato
aste ishte i qeshur, i gzuar, i lumtur. Ndjehej i liruar nga molepsja e jets prej asketi q bnte
n repart mes ushtarve, urdhrave, strvitjeve, alarmeve dhe stresit t prditshm. Meraku i
ndonj ngjarjeje t pakndshme; arratisje, shkelje rregullash me pasoja nga ushtart, sherr mes
tyre, a kushedi tjetr dreq mund t ndodhte n at vend t largt, t ftoht e t izoluar nga e
gjith bota, rrinte prher i zgjuar. Lidhjen me botn tjetr, larg ktyre anktheve, e mbanin vetm
m an t atij teli t holl e t zi q shtrihej nga telefoni kinez Taj 43 deri te centrali i fshatit
Shtik, ku priste e prcillte fjalt, bisedat, lajmet, urdhrat e bashkbisedimet e t gjitha llojeve,
Alma centralistja, e vetmja femr q vinte deri aty lart me zrin e saj si cicrim. Prej saj pikonte
pak romantizm n at vend t mallkuar mes bors dhe tensionit t prditshm t alarmit dhe
lufts. Nuk mund t mos dashurohej njeriu i mbyllur si n strof t ariut me t vetmen alternativ
dashurie, hiri dhe aroma e s cils qe si rrjedh e vogl uji, q as t ngop e as t bn t harrosh
sht nj femr.
Mirpo nuk dihej n ndodhte kshtu edhe me Almn. N at vend pllumbash, si
konsiderohej puna e saj n gjith zonn prreth, ajo kishte kontakte me dhjetra e dhjetra njerz
n dit, me t gjitha llojet e profesioneve e shtresave. Doemos, edhe me dhjetra e dhjetra t rinj.
Prej tyre nuk mund t mos gjendej dikush t shtihej pas saj. Ve ksaj, hapsira e liris q ajo
zotronte ishte ku e ku me botn e kufizuar prej ushtaraku eremit t Kurtit. Ndaj, nse ajo
ndiente apo jo dika pr t, vshtir t kuptohej. Ashtu si ishte e arsyeshme t mendohej se
Kurti qe nj nga ato dhjetra alternativa n jetn e saj prej femre. N kto raporte t
paprpjestueshme, ndjenja e xhalozis s tij rritej n prpjestim t zhdrejt me mundsin pr tu
dashuruar me t. Ksisoj, saher q dikush hynte mes tij dhe Alms, tjetrsohej; bhej i vrazhd e
nervoz dhe gjith kt gjendje, q i rndonte n gjoks si t kishte nj shkmb, e zbrazte me
ushtart.
Dikur e kishte kapur vllain duke folur n telefon me centralisten. E zuri vala e trbimit.
Kishte ndenjur te pragu pr t prgjuar dika, por fundi i biseds q mundi t dgjonte qe
mbyllur vetm me nj mir u pafshim. Buzagazi i vllait qe prer sapo pa Kurtin n prag t
ders. U pan nj sekond t ndrkryer. Pastaj Kurti pyeti:
- bn ktu?
- Dgjova telefonin dhe e kapa.
- T krkon ty, - vazhdoi vllai.
- Kush?
-Ajo, - ia ktheu.
 52

Kurti nuk kishte folur. Kishte vshtruar telefonin a thua ajo ishte futur brenda asaj kutie
plastike me ca bobina dhe ingrnazhe dhe priste mu aty n zyrn e tij. Me fytyrn si nj qiell i
mbarsur me re, ia ktheu sikur t fliste me vete:
-Dil jasht!
Nj tjetr ngjarje e pati hapur m par vragn e madhe t mrive mes tyre. Vragn q vetm
thllohej rast pas rasti. At pasdite, mbas dy ditsh munges po kthehej n repart. Qe n nj
mbledhje n Shtabin e Brigads. Oficeri i shrbimit q e zvendsonte, Hekurani, e pati zbritur
vllain n fshat. Nj pako drguar nga nj miku i tij kishte mbrritur n post. Po at pasdite Kurti
qe nisur pr n Qaf t Kazanit. Si gjithmon kthehej n post e fliste me repartin para se t
ngjitej lart, pr t msuar ndonj situat. N fakt, kjo ishte thjesht nj alibi. Sepse e vrteta qe
dshira pr t ndejtur sadopak me Almn q e brente si krimbi drurin dhe q e shpinte si manar
atje. Kt takim e konsideronte si kapakun e florinjt q prmbyllte dy ditt n qytet mes
shoksh, npr kafenet e lokalet me biseda pa fre e tavolina rakie, pr t cilat ishte aq i etur.
Prpara se t ngjitte at mal e t shkonte n at strofn e ariut, si kishte qejf ta quante at vend
t izoluar, t ftoht, t largt e t mrzitshme deri n marrzi, ishte mkat mos takonte nj qenie
t brisht e t mbl si ajo. Qe si nj hajmali imazhi i saj dhe zri si cicrim, q mund ta merrje
prej aty e ta mbaje me vete atje lart pr ca dit t mira. Gj m t bukur nuk ka, mendonte.
Andaj, i shpenguar dhe i hareshm s brendshmi, i freskt dhe energjik s jashtmi, u drejtua pr
nga ndrtesa e gurt e centralit n qendr t fshatit.
Mirpo, nuk qe e thn ti shkonin punt mrodh. Ndodh ndonjher, q njmij e nj gjra t
kndshme q ke menduar, t prmbysen pikrisht ashtu si nuk ta ka marr mendja. E ather, i
gjith entuziazmi, e gjith hareja, gjith ajo q prisje t t mbushte me knaqsi dhe gaz, t
kthehet menjher kokposht dhe mbetesh i pafjal dhe i zhgnjyer si dhndr q e braktis nusja
ditn e martess.
Sa hodhi kmbn e djatht te pragu i ngritur i ports s centralit, shtangu. Nj uniform
ushtari iu duk si fanitje. Prball Alms. Qeshte dhe i ndukte faqen e imt pa mish. Gazmohej
edhe ajo dhe cicrinte. Por, kur drita e diellit q hynte nga porta u shterr dhe dhoma e centralit u
errsua, ia largoi dorn nga faqja ushtarit dhe e pushoi cicrimn. Hodhi syt prtej supit t
ushtarit. Ky ktheu kokn. Syt i ngrin mbi vshtrimin e ftoht si acar t oficerit. Kurtit iu
shterrn fjalt. Ishte pikrisht njeriu q nuk dshironte ti dilte prpara, jo m ta shihte n nj
sken dashurie me at q i dridhronte zemrn. Vshtronte her njrin e her tjetrn. Nuk i bhej
ta kaprcente pragun. Kishte ngecur me njrn kmb mbi shkallaren e vetme dhe me tjetrn
jasht. Dika iu przie n stomak. Iu duk se nj gur i rnd po e shtypte. Por e mbajti veten. Si u
ftillua disi nga turbullira e mendimeve foli prer:
- bn ktu ti?
-Nuk e pe, - ia ktheu ky shprfills.
U xhindos, por nuk e dha veten. Shtrngi nofullat dhe pllmbn mbi parvazin e ders ku ishte
mbshtetur. E pa ngultas n sy me po at vshtrim t acart.
- Jo, - i tha, - nuk e pash !
Ziente nga Brenda. E gjith qenia po i kthehej n nj bish prej ksaj sfid poshtruese.
Mendoi ti sulej me grushta e shkelma ksaj monstre q i kishte dal prpara si djalli n nj
kish. Nuk do t kishte hezituar ta bnte nse do t ishin n nj tjetr vend, por syt e hutuar t
Alms, q vshtronin her at dhe her ushtarin e tij, e stepnin. Ve ksaj, ia donte puna t
 53

tregohej i prmbajtur edhe pse ai si gur n stomak po i peshonte gjithnj e m shum. Po

humbte durimin.
- Mora kt, - iu prgjigj ushtari dhe i zgjati pakon para syve. M drgoi Hekurani, -
vazhdoi me shpjegimin fare i patrazuar prej vshtrimit t tij t egr.
Kurti vshtroi pakon. Pastaj fytyrn e tij t patrazuar nga e gjith kjo. Iu duk m e poshtra n
bot, m cinikja dhe m e pacipa. Iu zgjua srish dshira ta gjuante me grushta dhe shkelma dhe
t ulrinte duke e shmbur pr tok. Ushtari po e vinte n loj n nj mnyr aq djallzore, aq t
thjesht dhe aq t kamufluar njkohsisht, sa nuk i jepte asnj shans pr ta kundrshtuar. Alma
hidhte syt e hutuar sa andej - kndej te t dy dhe nuk fliste. Vshtrimi dhe prania e saj e
shkatrronte plotsisht. Me z t mekur e shikimin thik, i tha:
- Ngjitu lart!
Ai doli duke i kaluar para hunds s tij, pasi ky as denjoi t lvizte nga porta. N rrugn me
kalldrm hapi antn ushtarake t shpins, futi pakon po qetsisht n t, i mbylli kapakt me
lidhse e, pasi e rregulloi mir e mir n shpin, pa thn asnj fjal, u nis pr n repart.

21

- Prej asaj dite, - tha, - nuk do t m shikoj me sy. Sa prballemi m gjen patjetr ndonj
pun nga ato q duhen br dhe nga ato q sduhen br, ve t mundohem. M zvndson
gjithmon kur ka mungesa me shrbimet. Sm l kurr t hyj n zyrn e telefonit. Nuk kam
zbritur asnjher m n fshat, madje, ti e di, q nuk kam ardhur ende me lej n shtpi. E pra, t
gjith ushtart e rinj kan shkuar t paktn nga nj her me leje. Ka dhe nga dy her. I justifikon
me shkaqe familjare. Pret q un ti shkoj e ti lutem, ti bie n gjunj. I pata thn njher n
fillim, por tha se nuk m kishte ardhur rradha. Nuk e di se si sht rradha, por e di se rradha ime
ka kaluar me koh. Nuk i shkoj m n zyr pr kt pun. As pr gj nuk i shkoj m. Ja, pse edhe
sot m oi n patrullim kur mori vesh q kishe ardhur. Nuk donte t m jepte leje, pr kt e bri.
Po ika, nuk e pyeta fare. Lash Norin atje. Si t t lija pa t takuar?! - tha dhe m prqafoi me
shum dashuri. Mu mbushn syt.
Ndrkoh kishim mbrritur n rrugn me asfalt. Nuk dija ti prgjigjesha. Pr t dal nga ai
ngr mendimesh, e pyeta:
-Po tani , do t bsh?
-Do t vij n shtpi tha pa e vonuar prgjigjen.
Dukej se e kishte marr at vendim n mnyr rrufe. E vshtrova me habi.
-Me gjith kt? e pyeta duke treguar me dor automtikun q mbante n krahun e majt, ndrsa
n t djathtin trastn q i kisha sjell.
Nuk foli menjher. Shtyu armn m tej mbi sup dhe si m dshprim tha:
-Kjo ma mbledh. Nuk di t bj me t. Nse ai raporton, punt shkojn m keq.
-Kthehu! - i fola menjher. Ku do t shkosh me kt n krah?! Kaq edhe mund t falet, por t
vish n shtpi sht si ti hapsh gropn vetes.
Prsri nuk foli. Hodhi syt nga maja e malit ku duhej t ishte reparti dhe i vendosur tha:
- Atje nuk shkoj m! Vetm t vritemi.
 54

Prej rrugs s fshatit me gur e pluhur, pam t dilte n asfalt e t vinte drejt nesh nj ushtar me
trup mesatar dhe me kapelen n dor. M tepr vraponte se ecte. Kur na pa aty, e qetsoi hapin
dhe po ecte m ngadal. Prpiqej t rregullonte frymmarjen. Djerst q i binin fytyrs i fshinte
me mngn e xhakets.
- Dori! u habit vllai. - E ka drguar ai pushti! - shfryu.
Vrtet q e kishte drguar Kurti. Ma gjej ku t jet, - i pati thn, - Dhe i thuaj t kthehet.
Ndryshe do ta raportoj n brigad. U gzova q nuk kishte raportuar ende. Pra, ekzistonte
mundsia q gjrat t rregulloheshin, pa shkuar m keq. Por ai kundrshtoi.
- Nse raporton do t hash burgun, - i tha Dori, - ndaj m mir kthehu!
Pr ti dhn nj dor t mir oferts s komandantit dhe kmbnguljes s Dorit nxitova t
flisja edhe un.
- Kthehu, - i thash. Deri ktu je n nj far mnyre i justifikuar, por ardhjen n shtpi si
mund ta justifikosh? M mir kthehu! Krkoi falje dhe mbylle kt pun. Ske bn!
Srish, si dhe hert e tjera kur qe n dilem, nuk foli menjher, por m pa n sy. Mu duk se
donte t m thoshte se ca gjra nuk i dija.
-Kujton se e ka pr mua? tha. - M shum ka hallin e vetes. Do bhet antar partie pas nj
muaji. Nuk do probleme n repart. Pse, ato gjrat e tjera, q i ka mbyllur brenda pr brenda, pa i
raportuar, nuk jan shkelje? Po i do ca fletlavdrimi q t transferohet sa m shpejt nga mali. Ja
pse bn kshtu. Nuk i plasi pr mua, jo!
Iu ktheva prsri nga frika se mos nuk i mbushej mendja.
- Mir pr at e mir pr ty. t keqe ka ktu?! Kthehu! Krkoi falje! M mir kshtu!
kmbngula.
- Ikim sa pa u errur tha Dori, - se na le ktu.
Tirte mendime n kok me vshtrimin nga maja e malit. Pastaj u drejtua nga Dori:
- Mir, do ikim, po t prcjellim kt m par! i tha duke br me kok nga un.
Pas njzet minutash, n kthesn e miniers, u duk nj Skoda e ngarkuar me qymyr. I
ngritm dorn dhe makina ndali. Pasi u prqafuam, hipa n kabin ku ishte vetm shoferi dhe i
prshndeta m dor

N mbrmj von, kur sapo kishim rn n gjum, trokiti leht dera. N fillim mu duk si
fanitje ndrre, por trokitja u prsrit leht edhe njher, dy, tre. U ngrita, dola pa zhurm n
korridor dhe pyeta me z t ult kush ishte. Nga pas ders, po leht, mu prgjigj ai:
- Hape, jam un!
Dika m therri s brendshmi. Hapa me shpejtsi dern. Hyri brenda dhe i vuri llozin ports.
Pastaj m mori pr krahu pa m ln ta pyesja si dhe pse e m drejtoi pr nga dhoma jon n
t djatht t korridorit. Dukej i lodhur, por edhe pak i trmbur. Megjithat e ruante qetsin dhe
mundohej t buzqeshte, me nj buzqeshje t sforcuar, pa tharm, si t ishte lule artificiale. E
mora me mend se kishte ndodhur dika jo e mir, ndryshe nuk do t kishte ardhur befas n mes
t nats. Nuk dija nga tia nisja pr ta pyetur. Ngaq njmij e nj mendime mu prplasn
menjher n kok vetm thash:
-Pse erdhe?
-Mora lejn, - m tha.
M rrmbeu kokn mes duarve duke ma mbshtetur n gjoks.
 55

E kuptova q nuk thoshte t vrtetn. I zhgnjyer nga prgjigja, trhoqa pas kokn duke u
shkputur prej tij. E vshtrova drejt e n sy.
- Gnjen!- ia ktheva dhe nj mndim i keq mu ngul n tru.
Buzqeshi.
- Nuk gnjej! Mora lejn. prsriti pa asnj ndryshim t tonit t zrit e t shprehjes s fytyrs.
Megjith sigurin q tregonte e ndjeja q nuk ishte e vrtet ajo q thoshte. I fola ashpr:
- Gnjen! Pse duhej t vije n mes t nats?!
Nuk e hoqi buzqeshjen. Me pa but drejt e n sy.
- Flasim pastaj tha. Tani po shkoj t lahem. Nuk do e ndez dushin.
- Nuk ka vajguri ia ktheva disi i qet.
M beri nj shnj q do t thoshte aq m mir dhe doli. Isha i bindur q mezi e kishte pritur t
bnte nj dush me skaldabanjn. Ishte shpikja m e re. Mbahej si njfar luksi pr ata q e kishin.
Qe nj tub hekuri brenda t cilit qe futur nj tub tjetr hekuri, m i ngusht dhe m i gjat, t
salduar me njri - tjetrin dhe me dy dalje; nj pr ujin e ftoht nga posht dhe nj pr ujin e
ngroht nga lart. Prfund kishte nj vatr q mbushej me naft apo me vajguri. Pasi i vihej flaka,
nxehtsia q krijohej n hapsirn e tubit t brendshm bnte t ngrohej uji q qarkullonte nga
posht - lart mes hapsirs s dy tubave t salduar m njri tjetrin, e dilte nprmjet koks prej
llamarine n formn e nj hinke. Kjo sajes ishte prhapur koht e fundit npr shum shtpi, por
askush nuk e dinte cili qe shpiksi. Dinin vetm se nevoja i kishte shtyr t mendonin pr dika
q at koh mund t quhej luks. Kta lloj dushesh q kishin mbushur qytetin prodhoheshin n
mnyr artizanale n kombinat nga saldatort, q gjysm n ilegalitet ua falnin miqve, shokve
dhe t afrmve. Ngaq vatra e tyre ishte nj minikaldaj ku lnda me t ciln bhej ngrohja digjej
me zhurm t madhe, ai nuk kishte dashur ta ndizte pr t mos zgjuar njeri. Kshtuq, pasi u la
me uj t ftoht, erdhi e u shtri n krevatin e tij, q kishte koh i palvizuar, e nisi t tregonte.

22

Kur mbrritm n repart ishte errur plotsisht. Ushtari tek hyrja e repartit tha se Kurti na
priste n dhom, i vetm.
- Sapo hyri, - tha roja. - Gjith kohs ka ardhur rrotull npr repart nga nj vendroje n
tjetrn.
Shkuam drejt e atje. Rrinte ulur pran sobs q krciste nga zjarri, t ciln e kishte futur n
mes t kmbve. Dukej se qndrimi jasht i kishte futur ftohmn. Nuk lvizi, por pyeti ashtu si
kot:
-Erdht!
-Po, - iu prgjigj Dori.
-Mir, - tha pa e hequr shikimin mbi pllakn e siprme t sobs.
- Ti ik, - iu drejtua atij.
Si mbetm t dy u ngrit. Erdhi e m qndroi ball pr ball, vetm dy pllmb larg. M
shihte n sy. Edhe un ia ngula syt. Kishte shum zemrim. Ishte i tendosur do muskul n
fytyrn e tij t hequr dhe t rreshkur nga errat e Qafs dhe i ftohti i prhershm. Dukej si nj
 56

qen q prgatitet t sulmoj. Vetm hungrima i mungonte. Por nuk hungroi. Filloi t leh
mnjeher pasi, si dukej, ishte mbushur plot me mllef dhe barku nuk ia mbante dot m gjat.
- N t sms do t shkoje, h! dhe hapi krahun t m qllonte.
Un iu shmanga goditjes duke u smbrapsur. Pasi rregulloi ekuilibrin e humbur nga huqi i
goditjes, edhe m i trbuar u mat srish t gjuante, kt rradh me dorn grusht, por srish nuk
mundi. I gatitur pr mbrojtje, me grushtat e gatshm para tij, pa u mendur pr asgj, i lshova nj
grusht tjetr mu n surrat, me gjith forcn. Humbi ekuilibrin prsri dhe ra mbi shtratin pran
sobs q bubullinte.
-N t satme do t vija - i thash tek ai prpiqej t ngrihej. Por goditja kishte qen aq e fort
sa nuk po mundte. E lash ashtu dhe dola jasht. Rojes te porta n hyrje t reparit i thash vetm
ika, duke e ln t habitur, dhe ia futa vrapit tatpjet, n drejtim t fshatit.

N mngjes i kishte dal gjumi hert. Meraku nuk e kishte ln t flinte i qet. Kur hapa
syt rrinte mbshtetur n kokn e krevatit. U ngrita dhe ndenja si ai.
- Nuk ka raportur, - tha, - prndryshe tani duhej t kishte ardhur gazi pr t m marr.
U ngrita nga shtrati dhe duke u veshur i thash:
- Ajo q u b nuk zhbhet m. Sa m par ta zgjidhim kt pun, ndryshe nuk dihet si merr.
N shtpi u tham fillimisht si e kishte menduar ai; se kishte ardhur me leje. U tham se
kishte mbrritur natn von ngaq ishte nisur mbasdite, kur qe kthyer nga leja ushtari q do e
zvendsonte dhe ky, nga padurimi, nuk kishte pritur mngjesin, por qe nisur menjher. Pastaj
folm me motrn mnjan nns dhe babait. I treguam si qe puna. M pas folm edhe me nnn.
Me babain nuk dinim t bnim; tia thonim apo jo. Nna tha tia thoshim m von, pasi t
shihnim si do shkonin punt, se mos bnte ndonj sherr dhe e prishte punn m keq ngaq nuk
dredhonte n kto gjra. E vram mendjen dhe gjetm nj njeriun ton q shrbente n ushtri, i
cili kishte njohje me shefin e shtabit t brigads. E mori prsipr ta mbyllte kt pun. Ve,
duhet t krkosh falje dhe t bsh autokritik, i tha vllait. Ram dakord q ashtu do t bnte
dhe kjo pun u rregullua me kaq. U mbyll n heshtje, larg rregulloreve dhe zyrave; kok m kok
me fjal burri. Si dukej kshtu ishte m mir pr t gjitha palt. U la q kjo ikje t quhej leja e
tij dhe t mos prflitej si dezertim nga detyra. N Qaf t Kazanit shkoi pas pes ditsh. Nuk pati
m konflikte me Kurtin dhe gjrat u paqtuan. Pas tre muajsh Kurti u transferua n brigad. Kurse
ai qndroi aty derisa u lirua.

23

Njerzit q vinin me kt rast e uronin: Shyqyr q na erdhe shndosh! Tani me ndonj nuse
t mir, se je burr. Ai buzqeshte. As e shkonte ndrmend t martohej, ndaj ua kthente: Me
nj pun t mir, thuaj, se nuse ka sa t duash. Nusen e zgjedh vet, punn ta zgjedhin t tjert do
apo nuk do ti. Kishte punuar q i vogl. Punonim bashk t katr fmijt muajve t pushimeve
t shkolls n fushat e korrura t grurit. Mblidhnim kallinjt pas autokombjnave duke buburruar
mes rreshtave t krcejve t mbetur sa nj epirok e i fusnim ne ca thas lini. Ndrsa n fushat e
mbjella me panxharsheqeri rrallonim filizat e teprt, ose pastronim barrat e kqija, si labot e
koskut, q u merrnin frymn bimve. Koskuta e verdh dhe e hapur si rrjeta t pafundme
 57

peshkimi nuk ishte vshtir pr tu pastruar, ndrsa laboti me rrnjt e thella dhe krcellin e fort
na i bnte duart plag, si t prera me brisk. Me lekt q mblidhnim blinim veshjet pr sezonin e ri
t shkolls.
Si mbaroi shkolln dyvjecare t ndrtimit, punoi n dy - tre objekte n Ndrmarrjen
Shtetrore t Ndrtimit. Para se t shkonte ushtar, hyri ca koh n minier. Nuk i shmangej
puns. Vese i plqente t ishte i pavarur kur punonte. Nuk i duronte dot ti rrinin te koka si nj
skllavi. Punn, thoshte, e bej per merakun tim, se duhet br, jo se do ky apo ai shef. Ndaj shefat
grindeshin me t. Pr mnyrn si punonte, si mendonte, si gjykonte. Edhe pr sqimn q e
shfaqte kudo. Ia merrnin pr tangrllik. Mirpo ai ndihej zot i vetes dhe pr kto nuk pyeste njeri.
E quanin t pabindur, t padisiplinuar. Por, pr t, kjo sishte gj tjetr vese t krkoje ti vije
tjetrit zinxhir n kmb e fre n mendje. Kishte nj far egoje dhe dinjiteti bashk przier me
krenari pr veten. Nuk e ulte kurr posht. Pr asgj dhe pr asknd. Ndaj ky lloj rebelimi e kjo
sqim n gjithshka, sikur u hidhte t mdhenjve, shefave, nj doz trazimi, turbullire, nj si
sikletosje. Vishej spic edhe n pun; i hekurosur dhe i lustrosur, i krehur dhe i rruar me fyytrn
drit. E keqja m e madhe ishte se nuk mund tu prshtatej dot zyrtarve. Dhe fliste mendonte
e bnte ia merrte mendja se duhej br, pa ndonj siklet a droj. Kur nj prgjegjs turni n
minier i pati thn dikur se nuk duhej t vishej ashtu, pasi nuk ishte ndonj kuadr, por vetm
nj puntor i zakonshm ndaj duhej t visheshe thjesht pr pun, i qe prgjigjur aty pr aty: Pr
punn m thuaj, pr t tjerat di un se bj.
T tilla arsye e bnin t mos rrinte shum n nj vend pune. Prej ktyre cic - miceve t
vogla nisnin pastaj sherret e mdha. Nga gjra pa rndsi bheshin, esenciale, jetike, t
rndsishme dhe parimore. Dhe qe kollaj ti gjenin nj klek pr ta pushuar. I flisnim shpesh t
mos i vinte gjilprat maj m maj me t mdhenjt, por gjithmon na kundrshtonte. t
mdhenj jan!? Merren m gjra q su hyn n pun e as prishin pun! Saher pushohej bnim
fjal. I thoshim se nuk dinte t sillej. Ndrsa ai na e kthente: Nuk din ata t sillen! Grindeshim
kur e pushonin nga puna, por grindeshim edhe kur fillonte ndonj pun, ngaq bezdisej nga
kshillat q i jepnim. I habitur dhe i pamsuar kurr me kt rit t prhershm e monoton,
thoshte: Ore, po shkoj n pun, jo n kopsht q m msoni t rri urt.
Natyr e till, rebele, pati qen qysh fmij.
N klasn e katrt t fillores rrinte diku n bankat e fundit. I plqente t kqyrte gjithshka
prej atij cepi dhe t mos vrehej nga t tjert. Ishte njsoj si t vzhgoje qytetin nga Hija e Korbit
e asnjeri mos dinte po bje. Por edhe sa m larg vmendjes se msuesit donte t ishte sepse
uuriste her pas here me shokun e tij pa u vn re. Por at dit teksa bisedonte me shokun
prkrah, msuesi i historis i trhoqi vmendjen. E kshilloi t ndiqte shpjegimin q po bnte. U
prqndruan n drras t zez pr momentin. Sapo msuesi filloi t shkruaj e i ktheu kurrizin
klass, filluan srish pshpritjet. Ca kukurisje t qeshurash m pas u dgjuan n gjith klasn.
Msuesi u kthye rrmbimthi. N kmb prpara tij qndronte tulatur pa lvizur dhe pa br z
nj harabel. I kishte ikur prej duarsh dhe kishte qendrur mu prpara bankave, n sy t gjith
klass q ia plasi t qeshurave. Msuesi u b nervoz. Fillimisht u ul t kapte zogun, por ai me nj
vrull t beft pas asaj tulatjeje u sul fluturim pr nga dritarja. T qeshurat n klas shprthyen
edhe m. Zogu u prplas n xham dhe ra si topth n parvaz. Msuesi e mori n dor, hapi
dritaren dhe e lshoi n parvazin e jashtm. Pastaj, i ngrysur, u kthy nga klasa. Ilariteti mezi u
fashit. I dha urdhr atij t rrinte me nj kmb n drrasn e zez. M pas vazhdoi shpjegimin i
qet, ndrsa ai vuante dnimin para klass, prkrah msuesit q fliste. Kaluan disa minuta e
 58

ndjeu ti mpihej kmba. Gjaku sikur nuk i qarkullonte m. Krkoi lej t ndrronte kmbn, por
msuesi nuk pranoi. Kur t t them un, i tha pa e prishur terezin. Dhe vazhdoi srisht
shpjegimin. Kaluan minuta t tjera e kmba iu mpi edhe m. Gati po kapitej n dysheme. Krkoi
edhe njher ta ndrronte, por srish msuesi nuk pranoi. Ather, e ndrroi me kokn e tij duke
shptuar nga shembja n dysheme. Msuesi ndrpreu menjher msimin i zemruar. Iu avit me
shkopin q tregonte n drras t zez n dor dhe e urdhroi t hapte pllmbn e djadht. N
fillim hezitoi, por pas urdhrit t dyt hakrrues t msuesit, e hapi. Forcoi t gjith muskujt pr
t qen i prgatitur. Goditja nuk vonoi. Qe nj fshikullim n pllmb sa i therri n zemr. Syt i
lshuan xixa. Instikti i rebelimit iu zgjua n ast. N nj t qindn e sekonds, rrmbeu shkopin
nga dora e msuesit dhe i mshoi n pllmbn q i mbeti hapur, n krkim t mjetit prej druri.
Ofshama mbushi heshtjen q kishte rn n klas. Msuesi mblodhi dorn grusht nga dhimbja.
Ndrsa ai la mbi bankn e par shkopin dhe ia therri vrapit n korridorin e gjat me dritaret e
mdha plot drit. Pr pak sekonda u gjend jasht, n oborrin e shkolls. Msuesi krkoi takim me
prindrit n prani t drejtorit. Shkoi nna dhe msoi kishte ngjar. Kishin vendosur ti ulnin
notn n sjellje pr at veprim. Nna iu lut tia falnin edhe pse e dnoi aktin e tij si rrugacror. Iu
tha se nuk ishte i keq, po ca huqe, si gjith fmijt i kishte edhe ai. Por qe e kot, lutjet e nns
nuk pin uj.
Vite m von, qem n t njtn tog zbori n Malin e That. Patm udhtuar qysh hert n
mngjes m kmb, prej repartit deri n destinacion duke prshkruar rreth njzet kilometra. N
shpin, ve paimeve t zakonshme t nj ushtari n situat lufte si anta e shpins, armt
automatike, kundragazi, paguri i ujit, gaveta e ushqimeve e ndonj tjetr, mbanim edhe mjete
teknike si tambur pr shtrirjen e linjave, telefon kinez Tai 43, apo radiot marrse 108 e 202,
etj., Ishim rezervist t kompanis s ndrlidhjes, pjes e formacionit ushtarak t asaj strvitjeje
me prkufizimin e objektit Prballimi i msymjes s armikut n vijn e kufirit. Katr or rrug
mes diellit prvlues t gushtit dhe pluhurit t fushave me torf. U ram mes pr mes e dolm n
ann tjetr, rrz malit, t djersitur e t pluhurosur, pr t zn vend n kodrn Belvedere. T
lodhur s teprmi, ngritm adrat sapo mbrritm. U sistemuam disi n pritje t ndonj urdhri pr
t vepruar. Von, kur i kishim shterur gjitha gallatat dhe bisedat, ram pr t fjetur. N mesin e
nats nj siren alarmi na hodhi prpjet. T prgjumur e t oroditur nga nata dhe padia e asaj
q duhej t bnim, dolm jasht adrave. Pasi gjetm njeri - tjetrin dhe u mblodhm n togn
ton, morm detyrn luftarake; kapja e vijs s frontit n majn e malit dhe vendosja e sistemit t
komunikimit t ndrlidhjes, me t gjitha mjetet e pr t gjith strukturn e brigads, t
shprndar n formacionet e luftimit. N agim t dits na rreshtuan pr t dhn konkluzionet e
aksionit. Pastaj na lan t lir t pushonim. U futm npr adra. Ato e ruanin ende freskin e
agut. T lodhur zum nga nj qoshe e ia futm gjumit. Rreth njmbedhjets u zgjuam nj e
nganj. Rinisn gallatat; ngacmonim shoku - shokun, qeshnim, tregonim historit e aksionit t
nats. Dikush nxorri m pas nj shishe alkool nga t fabriks dhe nj tjetr paguren me uj.
Ndrtuam, aty pr aty, pijen e preferuar t qytetit, vodkn. Ishte gjja m e thjesht dhe m
praktike; pesdhjet prqind uj e pesdhjet prqind alkool. E tundje pakz enn pr tu przier
mir dhe pija ishte gati. Pastaj gjithkush nxorri nga antat e shpins at u kishin mbetur nga e
djeshma; buk, kakavall, djath, domate, sallam e t kishin. I shtruan mbi nj gazet t hapur
prtok. Tryeza e sajuar, edhe pse e thjesht, t joshte ta pije nj got me dshir.
- Ta pim nga nj got shok ushtar se na takon, - e nisi kuvendimin Ylli, punonjs i fabriks s
alkoolit. Pinte do dit esll, pa filluar ende pun, dy dopio alkool puro nntdhjet e gjasht
 59

gradshe. Ai mbante ndezur edhe humorin gjith kohs, si jasht dhe brenda adrs. E oi gotn
lart dhe tha:
- E kemi hak se armikun e drrmuam, - dhe ktheu gllnjkn e par n gurmaz.
Pagurin e aluminit e kaloi dor m dor.
Alegria mbushi adrn. Gllnjkat e para e rritn gazmendin. Liruar nga paimet, kapelat, rripat
e kopsat, e m s shumti nga meraku i ndonj alarmi u lshuam pa fre drej hares. Mbetm kush
me kanotiere e kush lakuriq nga mesi e lart. Vaps q hynte nga jashte iu shtua prushrimi i
rakis nga brenda. Por gazi q na kishte kapur nuk pyeste as pr gj. As pr njeriun q hapi flett
e adrs papritur dhe qndroi mu atje, n hyrje t saj, me kokn q i prekte te kulmi e dukej si i
varur n t. Qe shefi i ndrlidhjes, por askush nga ata nuk e njihte. Sapo kishte marr detyrn e re
n repartin ton. Ve ksaj nuk banonte n qytet akoma. Kshtu q askush nuk lvizi, por
gjallria u fashit. Im vlla e ftoi t ulej:
-Hajde se nx kasollja, - i tha dhe bri ti hapte vend.
Por ai nuk lvizi. I gjat, i holl e me nj ehre meiti n fytyr, dukej si fantazm e shfaqur
aty sakaq. Ishte gjokszbrthyer prej vaps dhe mngt e kmishs i kishte prveshur deri n
brrylat. Pasi pa tryezn e sajuar prtok, vshtroi me rradh gjith ishim rreth e rreth dhe,
sikur ta kishte pickuar bleta, shfryu:
- bhet ktu?
N adr ra qetsia. Vshtruam t gjith nga ai. Por vetm pak. Sepse ndodhi ajo q askujt nuk
ia kishte mar mendja. Nga qoshja prfund ku rrinte gjysm shtrir, i pashqetsuar nga ulrima e
shefit, foli im vlla:
- Po i biem me dor! ( Po masturbojm!)
Shefi zgurdulloi syt e vegjl si prej gjarpri. T tjert, ca u habitn nga ajo prgjigje e beft dhe
ca ia krisn t qeshurit. Dukej se vllai nuk e kishte marr fare pr hakrrim tonin ulrits t
shefit. Ndoshta e kishte marr pr ndonj shaka. Ose ndoshta, ngaq kishte pir ca, nuk e vriste
m mendjen pr njeri. Dhe nuk e kishte ndryshuar shprehjen e fytyrs as pas asaj q tha e as prej
reagimeve aty. Pa pyetur pr syt e shqyera si buf t shefit vazhdoi i qet:
-Raki po pim, po bjm? Nuk e shikon?!
Shefi nuk e kaprdiu dot shprfilljen dhe ulriu:
- sht kjo gatishmri kshtu?!Turp nuk keni?!
Syt i shqeu edhe m nga hakrrimi. Skuqnin si sy ujku. Nga mnyra sesi mbahej m kmb,
duke u lkundur, kuptuam q ishte i dehur. Fjalt nuk bn efektin q priste. Disa u stepn, por t
tjert qeshn me t madhe. Dukej nj karikatur donkishotiane sa t vinte keq. Pr t mos i
shkar fare situata ulriu prsri duke nxjerr pshtym e jarg nga goja:
- Kshtu mbrohet atdheu shok rezervista?! Me anarshi?! mezi mundi t formuloj frazat.
Ndrkaq, nga nj cep tjetr i adrs u hodh Nasi i Duros:
- Jo po mbrohet kshtu si ti. Hajde futi ndonj got me ne se nuk e sulmon njeri atdheun!
Ather kuptoi q ata nuk e kishin iden pr pozitn e tij. I vshtroi srish me rradh me syt e
prdredhur nga pija dhe inati. Tha shkurt dhe prer: Do ta shohim! dhe doli prej adrs, flett e
s cils u mbylln si sipari i nj skene teatri.
Ra heshtje e plot.
- Ishte shefi i ndrlidhjes thash un pr tua br t qart me k kishin debatuar.
- Na mort m qaf, - tha Ylli, me nj nnqeshje t djallzuar.
- Varja se ishte tap pr vete, - tha dikush nga cepi adrs.
 60

- Hajt, si t bhet, - u hodh nj tjetr.

Mbasdite na urdhruan t rreshtohemi n qendr t kampit, te sheshi mes adrave. Kujtuam se
bhej pr ne, por asgj nuk u fol. Na instruktuan pr strvitjen e nesrme. Shefi nuk kishte
raportuar. Ndoshta pr t mos i hapur telashe vetes.

24

Simpatik, sqimatar, i qeshur, i iltr, pa droj dhe pa komplekse t teprta pr jetn, nuk
kishte si t mos u trhiqte vmendjen femrave. Nuk dinim shum pr historit e tij me vajzat, por
ca gjra q kishim msuar mjaftonin t mendoje se dashuronte dhe e dashuronin. M shum i
qepeshin ato. Nuk na i tregonte kurr historit e tij. I msonim ose nga thashethemet, q, si n
do qytet t vogl, ishin t zakonshme dhe t prhershme, pa t cilat do t dukej i heshtur si nj
manastir, ose nga vet vajzat me t cilat lidhej. Ndonjra nuk i rezistonte dot tundimit pr ta
nxjerr t fshehtn. Gjente njmij mnyra t na e shfaqte. Ndoshta mendonte se kshtu bhej m
e sigurt lidhja me t. Por asnjher kto lidhje nuk shkuan drejt fundit. Lindn, u rritn, kapn
zenitin dhe po ashtu u tretn, pak e nga pak, si mjegullnajat pa pesh dhe form duke rn
kokapjekthi n nadirin prfund. Kshtu prfundoi lidhja me Ritn, vajzn e lulishtars, q u
dashurua marrzisht. E mjera vajz! I drgonte letra njra pas tjetrs, por ai nuk i prgjigjej
asnjher. E prgjonte kudo ku shkonte dhe si papritur gjendej atje ku ndodhej ai; n kinema, n
autobus, n oborr t shtpis, kudo! Priste ta takonte me padurim e duke dredhur grshetin e
verdh, ti thoshte me prkdheli si nj koket imcake, me prdredha dhe llastime, fjal kot m
kot. Ishte vetm tetmbdhjet vje. Asnjher nuk e kuptuam nse ai e donte apo jo. Ishte nj
lidhje apo thjesht nj dshir e vajzs s lulishtares, motrs s vetme mes gjasht vllezrve.
Saher binte fjala pr t, na e kthente me t qeshur: merreni me at llastic? Kaq budalla m
pandehni?. Pak a shum kshtu ngjau edhe me komshien ton, Lizn, e cila or e ast vinte tek
ne, gjoja pr t krkuar dika, ose gjoja pr t pyetur pr ndonj pjestar t familjes s saj mos
ndodhej tek ne, ose si ashtu kot, pr t sjell ndonj thashethem. T gjitha ishin alibira sepse
qllimi ishte t rrinte pran tij. Kur ndodhej ai n shtpi, nuk lvizte prej aty pa e patur iden e
kohs. Kur vendoste t ikte, rrinin s bashku me minuta t tra n korridor duke uuritur. Nga
brenda dhoms dgjonim gurgullimat e s qeshurave t saj. Por Liza u martua shpejt, pa pritur e
pa kujtuar, n nj qytet t largt, pa e marr vesh njeri pse e si. Kshtuq edhe kjo histori
prfundoi si fllusk sapuni. te tjera
Copza t tilla dashurie pati shum, vese t gjitha prfunduan n higj, si shtjellat e ers
q vrtiten rreth vetes, bjn tollovi e ngrehin pluhurin deri lart n qiell e pastaj, pr disa
sekonda, fashiten e shuhen si t mos ken qen kurr.
Ngaq prher e pati vendosur veten n rolin e kujdestarit ndaj meje, mundohej t mbante
nn kontroll edhe lidhjet e mia. Kur dgjonte ndonj fjal, nuk harronte t m porosiste vemas:
Se mos e ke me t vrtet? Ose; nuk sht pr ty ajo! Ndonjher edhe vendoste brutalisht
pa marr mendimin tim. Seku e pati dgjuar lidhjen time me nj vajz dikur. Nuk e pati besuar
n fillim. Nuk e di pse e prmonte. Dhe kur dikush i pati thn se jo vetm q ishte e vrtet,
por se kjo pun do t prfundonte me sot e me nesr dhe se kt, madje, e dinin t gjith, ia pati
kthyer: Prrall me mbret. Por nuk e kishte mbajtur vendi. Qe nisur pr n shtpi gjith nerva.
Si nuk m gjeti aty kishte pyetur motrn dinte pr kt gj.
 61

- Nuk e kam iden dhe as nuk e njoh at vajz.- qe prgjigjur ajo.

Ather kishte hyr n dhomn ton. N sirtarin e komos kishte marr albumin me foto. E
kishte shfletuar deri sa n nj faqe qe shfaqur ajo mes disa t tjerve.
- Ja, kush sht! ia tregoi motrs.
Kjo mbledhi buzt e ngriti supet. I tha se nuk kishte asgj t keqe edhe nse ishte e vrtet, poqe
se t dy jan pr njri tjetrin.
- E di un sa jan pr njeri - tjetrin, - qe prgjigjur.
E pa u menduar asnj grim pati hequr fotografin nga albumi dhe e pati br copash.
Ndonse ishte i shoqrueshm dhe i plqyer nga femrat, kurr nuk krijoi nj besim t thell
tek ato. Asnjher nuk ra n prehr t dashurive prvluese, nga ato q dashurojn me gjith
zemr. Nuk pati kurr nj lidhje serioze dhe tek donjra nuk e pa kurr fundin e rrugs. As
femrn e jets s tij. Prve nj rasti t vetm. I vetmi dhe i fundit. Pati provuar vrtet drithmn e
dashuris dhe pati ndjer lngimin e mbl t cilit iu dha me shpirt. I qe shfaqur kaq e plot dhe e
pati mbushur t trin me kaq ndjenj si asnj rast tjetr. Qe nj vajz nga D ajo. E pa nj dit n
oborrin e shkolls dhe iu ndez ylli. E vrente dit pas dite dhe sa m shum e shihte aq m shum
i ushqente dashuri. Ia pushtonte zemrn nga larg, si rrezja e diellit q hyn do ast e m shum
prmes dritares dhe nis t ndrioj e t ngroh m tepr deri n skutat m t fshehta. Vajza ndiqte
gjimnazin n vitin e tret. Kishte shtat mesatar. Qe ezmere me flok t zes pis, si t atij, por me
onde q i derdheshin mbi supe. Trupi i drejt e i ngjeshur. Tip gazmore dhe apkne po si ai, me
nj buzqeshje t mbl mbi buzt si t skalitura me dalt, q zbulonin ca dhmb t rregullt e
shklqimtar si t ishin rruaza t vendosura me shum kujdes. Quhej Fata vajza q i kishte
ndezur zjarrin e madh. Zemra e tij kishte patur vetm flak t brishta, si flak gjethesh a si flak
kashte. Ishin ndezur me furi, por m shum kishin llamburitur se sa e kishin ngrohur. Ishin shuar
shpejt, si t kishin qn vetm nj frym. Kurse zjarr t till, q bubullinte dhe thrrmonte nn
vete prrush e gaca t mdha nuk pati ndjer zemra e tij. Ia pati ndezur ajo. Dhe ai u dorzua m
n fund. N t tilla raste, kur zemra si thoshte jo dhe mendjen e kishte top, nuk priste gjat.
Vendosi tia thot dashurin e madhe. Nuk mund ta mbante m.
E ndali ditn tjetr n rrug, kur kthehej pr n D, mbas msimit e shoqruar me dy shoqet e
saj. I tha se e donte. Ajo nuk u habit. Ndoshta kishte vn re dika. Femrat jan si macet, -
thoshte ai, - e ndjejn m parpara trmetin. Ajo refuzoi. Po dhe ai nuk u mrzit. E dinte q
kshtu do t ndodhte. Femrat jan si mysafirt, - thoshte, - presin tu bsh temena dy - tri her
pa t ulen n sofr e t han. Ndaj nuk e la me kaq. E ndali srish e i tha po ato fjal: T dua
me t vrtet. Nuk bj shaka! Por, ajo prsri nuk paranoi. Kshtu ndodhi edhe njher tjetr,
edhe nj tjetrAther filloi t arsyetoj dhe t pyes veten pse duhej ti jepte at prgjigje. Si
mund t ndodhte kshtu?! Ia kishin krkuar dashurin me kmbngulje dhe durim t paepur
dhjetra vajza, kishin pritur tua thoshte, qoft edhe me gjysm zri nj po q do tu hapte dyert
e ndrrs, qen prgjruar dhe kishin derdhur lot vetm e vetm tia nxirrin at po me do
kusht dhe tani, t vetmen her q ai me shpirt dhe me dshirn m t zjarrt ia jepte at po t
fshehur thell vetes, si thesarin e vetm, nj femre q i zgjoi vullkanin e fjetur, ta refuzonte me
gjakftohtsin m t madhe si t ishte refuzim pr nj akullore. Mos vall qe kjo hakmarrja e
gjith atyre refuzimeve q pati br njra pas tjetrs? Mos vall jeta vjen e ta kthen nj dit me t
njjtn mnyr ashtu si ti e ke gatuar. Apo ndoshta dikush i ka folur keq? Mos ka tjetr dashuri
n zemr? Jo! Kjo e fundit nuk ekzistonte. Dinte gjithka. Por ndoshta ajo nuk e besonte kt
dashuri t madhe, ngaq n D patn qarkulluar disa nga ato thashethemet si pshtjellim errash
 62

rreth dy tre dashurikave t tij, q ngrihen n qiell e fashiten shpejt si flak kashte? Ndoshta!
Nuk i plqenin shum filozofimet dhe e pranonte jetn ashtu si vinte. I bindur dhe i vendosur ta
prballonte. As pr fjalt e bots nuk donte tia dinte. Fare! N M dhe n D thashethemet
qarkullojn si ujt n nj en komunikuese ndaj, do gj q bhej andej, dihej edhe ktej dhe
anasjellatas. T jet ndikuar, vall? - pyeste veten. Ndoshta, - thoshte prsri me vete. Vese
llava s brendshmi nuk ndalte s vluari. Ishte e vetmja her q shprthente ai krater i fjetur dhe
gjith magma e mbledhur prthell zjente me nj forc t paprballuar.
Ndoshta ka t drejt, - mendoi nj dit. Dhe mori nj vendim. Nuk do ta kishte marr n
asnj rast tjetr, por e bri me zemr t plot dhe mendjen top. Do ti drgonte motrn pr t folur.
Le ta kuptonte mir t vrtetn. Ishte hera e par q shprehej pr nj vajz n familje, ndaj,
motra, e mallngjyer dhe me shum optimizm, shkoi t takonte Fatn. N korridorin e shkolls,
pas pushimit t nj ore msimi, ajo doli me buzqeshjen e nder n fytyr. Ndonse shum e qet
dhe e hapur pr nj bised t till, nuk e pranoi as kt her propozimin. Nuk kam menduar dhe
nuk kam vendosur pr kt gj akoma, - qe prgjigjur. Nuk kam asgj me t. U ndan s
bashku m t paqme se kur u takuan. Motrs iu rrit shpresa dhe e shtyu t mos i ndahej. Dhe ai si
ai; nuk i tirte gjrat gjat. E ndali prsri n rrug. I tha prsri se e donte me t vrtet. Shum!
Por gjithka qe ngurosur te ajo vajz. Pr fat t keq, srish nuk pranoi, pa i thn asnj arsye q
ti mbushte mendjen. Ather e hodhi menjher pas krahve. Nuk e ngacmoi m kt plag.
Nuk foli m pr t. Kur motra e pyeti pr takimin e tyre, iu prgjigj ftoht: Harroje at histori!
Me kaq u mbyll do gj, por ndoshta jo si gjith historit e tjera. E kuptuam q hijen e kishte ln
brenda tij.

25

Gjrat kishin ndryshuar disi pr mir n familjen ton pas lirimit t tij nga ushtria dhe pas
lirimit tim nj vit m von. Me n fund, pas aq e aq vshtirsisht, motra filloi pun n
profesionin e saj; inxhinere mekanike n kombinat. Fillova edhe un sapo u lirova nga ushtria.
Nuk e pata vshtir. Dorzan u b komshija jon, te i vllai, q ishte funksionar i lart n nj
repart ushtarak. Fati e desh q dikush nga teknika e ndrlidhjes t largohej dhe t hapej nj vend
pune. Isha kualifukuar si ndrlidhs n ushtri dhe isha fiks pr at vend. Ndoshta ndikoi edhe
fakti q isha pranuar kandidat pr antar partie gjat kryerjes s shrbimit ushtarak. Nj vend
pune i till, me nj status civil n ushtri, me orar zyrtar dhe me nj rrog t mir qe nj mrekulli
pr shum syresh. T qenit antar i strukturave t shrbimeve ushtarake qe gjithashtu nj favor i
madh. Nuk e kisha shkuar kurr ndrmend t punoja n nj repart ushtarak. Ishte vetm nj trill i
fatit q vetm njzet e pes dit nga lirimi prej shrbimit t detyruar ushtarak t filloja pun.
Nuk mund t mos ndjehesha i lumtur. Shum moshatar t mi, por edhe t njohur, kishin vite pa
par drit jeshile pr fardo lloj pune. (priviligjet)
Shum m i vshtir pati qen punsimi pr motrn. Odiseja filloi qysh se mbaroi shkolln e
mesme. Problemi i par ishte babai. Kundrshtonte duke thn se me t ardhurat q kishim nuk
mund tia dilnim pr shkolln. Mendonte se do t bnte mir t futej n pun pr t ndihmuar
familjen dhe veten. Motra me kmbngulje nuk e pranonte mendimin e babait dhe her - her ia
plaste t qarit. Nna ishte disi e lkundur; edhe donte edhe sdonte. Kujtonte mundimet e motrs
teksa rrinte shpesh tr natn mbi libra. Ditn, n ambjentet tona t ngushta dhe t zhurmshme,
 63

nuk mund t studiohej. Ndaj niste t studionte sapo binte qetsia, kur t gjith flinim gjum. N
t shumtn e rasteve nxirrte tavolinn e buks n korridorin e madh dhe aty studionte deri n
mngjes. Kjo ishte e vetmja mundsi pa u shqetsuar vet dhe pa i vn n siklet t tjert.
Ndonjher qllonte q oheshin natn ata t familjes Dika pr ndonj nevoj personale. Kur e
shihnin n korridor prvishnin buzt nga bezdia. Shpesh pshprisnin nn z, sikur flisnin me
vete, t mrzitur. N fund t muajit, kur vinte fatura e dritave, t ciln e paguanim s bashku
duke e ndar n mes, bnin fjal. Thoshin se ne konsumonim m shum energji dhe ata paguanin
dika nga pjesa jon. Kujtonte dhe kur shkonte n shkoll me veshjet q mezi i stiste pr t mos
mbetur pas shoqeve dhe ecejakt n dimr e n ver npr autobuzt qe i hanin nj apo dy or
koh. Nuk i vinte aspak mir ti ikte kot mundi dhe sakrificat q kishte br me aq stoicizm dhe
durim t hekurt. Ja pse nna, nga njra an, ishte pr ta vazhduar shkolln. Por, nga ana tjetr,
mendonte se do t qe m mir t zinte nj pun, si shoqet, e t bnte ndonj lek pr paj,
meqense ne nuk mundim ta ndihmonim. Fati i ups sht kurdoher pas ders, ndaj duhet t
jet gati kur ti vij rasti, thoshte. Mes ktyre t dyjave, padyshim, anonte nga shkolla.
Bashkohej me dshirn e madhe t motrs. Ne vllezrit ishim pro, pa mdyshje. Bm si bm
dhe ja mbushm mendjen babait, i cili ngulte kmb q shkolla do t ishte vetem humbje kohe
dhe do t kishte shpenzime t kota sepse nuk l balua t haj larua. Pak a shum, pr kt,
koha i dha t drejt. Vshtirsit e ndoqn njra pas tjetrs n kt dshir t saj motrn. Gjetm,
megjithat, nj rrug t mesme me babain; t vazhdonte shkolln natn dhe ditn t shkonte n
pun.
Mirpo ktu fillonte prballja me nj realitet tjetr, si t ndodhej mes kasandrave. Duhej nj
marrdhnie pune pr t fituar t drejtn e studimit. Po nuk qe e leht. (e kundrta me mua q
kisha nj vend pune dhe nuk m jepnin leje pr shkolln) S pari, sepse kishte filluar kriza e
ekonomis dhe asnj ndrrmarje nuk kishte mundsi t punsonte punonjs t rinj. Ishin t
mbingarkuara me fuqi puntore nga sforcimet e herpashershme pr zbutjen e papunsis q sa
vinte e rritej. S dyti; sepse ne, nuk kishim asnj mbshtetje n administrat, t njohur apo mik
me funksione t rndsishme, as n organet partiake q mund t na jepnin nj dor n hallin ton.
N Komitetin Ekzekutiv t qytetit vetm tre vende pune ishin n dispozicion n kt lloj
specifike. Por kryetari nuk e prfshiu n at list. Qen futur tre t tjer n t, ndonse jo n
nivelin e saj, taraf dhe miqsi me kryetarin. Por motra nuk ishte tip q trhiqej kollaj. Filloi pun
n Ndrmarrjen Bujqsore. Bnte punrat e fushs, gjithshfarsh. Derisa erdhi koha e plotsimit
t dokumentave t studimit. Ather kuptoi shum e pezmatuar se i gjith ky mund qe i kot. Ajo
lloj pune i mundsonte shkollimin vetm n profilet e bujqsis dhe agronomis, jo n ndonj
deg tjetr. Aq m pak n at t inxhinieris ku pretendonte. Qe goditja e dyt q merrte pas asaj
q u detyrua t ndiqte shkolln e mesme n profilin e mekaniks, n kundrshtim me dshirat e
saj. Mekanika, s bashku me ndrtimin dhe agronomin qen bursat e mbetura n listat e
studimeve, pasi qen shprndar t gjitha degt m t lakmuara. At dit qau gjith mbrmjen.
Tani ndodhej para nj tjetr barrikade. Duhej doemos nj pun pr t siguruar shkolln. E vetmja
alternativ mbetej kombinati; n ndonj brigad mekaniksh a profil tjetr t ngjashm, q t
mund t vazhdonte inxhinierin.
N zyrn e kuadrit e priti nj grua mbi t pesdhjetat. Kishte nj pamje t but, paqtore e
fliste duke dhuruar mirsi. Dukej e ndjeshme. U emocionua nga rrfimet e motrs. Teksa i
shpjegonte gjithka nj m nj me syt e mbushur, gati t shprthente n t qara, ajo, me nj
 64

mallngjim prindror, e qetsonte. I thoshte se do ta rregullonin kt pun. Ajo grua nuk kishte
pasur kurr fmij. Mungesa fatkeqe e bnte m tepr t ndjeshme dhe njerzor.
- Po ta jap un lejn pa qen n pun. i tha duke e par mblsisht n sy. - Po e fut bashk
me krkesat e tjera. Besoj se do t kaloj e sdo t merret njeri me t. M von shohim e bjm
pr pun.
I tha ti prgatiste dokumentat dhe ti dorzonte.
Mirsia e asaj gruaje, i dha t drejtn e shkolls.
Por e priste pengesa e rradhs. Duhej t fillont menjher pun. Vijimsia e shkolls
kushtzohej nga vrtetimi zyrtar i punsimit koh pas kohe. Provoi edhe njher, por n
Komitetin Ekzekutiv e pritn ftoht. Kryetari as q ia hodhi syt. Bnte sikur dika krkonte
npr sirtart e skrivanis dhe fliste si me vete. Nuk na pyete kur more lejen e shkolls, i tha
hatrmbetur. Tani pr tani nuk kemi nevoj pr puntor. ia preu shkurt dhe mbushi nj cop
letr ku i kthente zyrtarisht prgjigje krkess s saj. U kthye n shtpi pik e vrer. Nuk mund ti
flitej me goj. Natn e kaloi duke qar. Ne nuk mund t bnim asgj pr ta ngushlluar sepse
ngushllim pr t ishte vetm puna. Prindrit as nuk dinin ku ta zgjidhnin kt ngr e as kishin
ndonj lidhje lart pr t ndrhyr. Ndrsa ne vllezrit nuk mund t bnim asgj n at mosh.
Ksisoj e vriste mendjen vet. Trokiste der m der pr t realizuar at q kishte nisur. Por
shtigjet i mbylleshin njri pas tjetrit duke i hedhur prdit e m shum dshprim e mrzi n
shpirt. Vese kmbngulja e saj nuk bnte prapa. Vendosi t shkoj te drejtori, nj burr fisnik, i
urt, i menur dhe dashamirs pr t cilin flitej mir gjithandej. Vuante nga nj smundje e rnd
dhe her pas here shkonte pr kurim jasht, n Turqi. Ato dit sapo qe kthyer. Dgjonte gjith i
tregonte ajo me nj qetsi prej shnjtori. Pa me vmendje dftesn e notave q ajo ia la mbi
tavolin. U mendua nj hop e foli qet, me zrin e shuar, ca nga natyra e tij dhe ca nga efekti i
smundjes q e kishte drobitur n trup e n shpirt.
- Mir, do t fillosh pun. N brigadn e mekanikve. Q nesr! - dhe mbushi n ast fletn
e puns.
At dit srish nuk e zuri gjumi. Dhe srish qau, por ksaj here nga lumturia.

I papun mbeti vetm vllai. Kjo e bnte t ndihej keq. N Komitetin Ekzekutiv, i shnuan
emrin n nj list t gjat dhe i than se do ta njoftonin kur t kishin nevoj. Erdhi viti rrotull dhe
asnj njoftim nuk i pati ardhur. Ditn e shtynte me shoqrin, por e shqetsonte fakti q nuk
kishte nj lek n xhep. Ndihej n siklet kur shpesh nuk mundte t paguante e t sillej si nj
kavalier, ashtu si ia donte zemra. E ndjente veten t pazoti pr t qen vetvetja. Pa nj lek n
xhep si mund t jesh ai q do t jesh, - thoshte shpesh me dshprim, ndonse ne nuk e linim pa
nj kacidhe. I hiqnim nga t ardhurat tona, q gjithsesi nuk na mjaftonin pr t mbushur gjith
ato mangsi q jeta na i kishte mbledhur vit pas viti, derisa u rritm ne fmijt. N shtator t vitit
t dyt u b kismet edhe pr t. Me ndihmn e motrs q tashm kishte br vend n kombinat,
filloi pun n nj nga fabrikat. U gzua shum. Edhe pse puna qe sezonal. Me rrogn e par bleu
mblsira dhe na qerasi. Kshtu punoi deri n ditt e fundit t kombinatit, kur s bashku me
sistemin e vjetr mbaroi s funksionuari edhe ai.
U kthye srisht n gjendjen e mparshme, n at q nuk e duronte dhe nuk e prtypte dot; t
mosqenit vetvetja. E vuante qenien e njeriut t padobishm dhe e mbyste mrzia. N shtpi filloi
t vinte von. Ne shqetsoheshim sepse koht nuk ishin aq t qeta si m par. Ndodhnin ngjarje
q kishin qen aq t panjohura dikur, ndaj e prisnim me ankth. Sa hynte n shtpi qetsoheshim
 65

sikur t qe kthyer nga fronti i lufts. Ndonjher vinte i dehur. Ngaq kthehej von babai nuk e
merrte vesh. Edhe pse kishte ca koh q kishte dal n pension, nuk e kishte ndrruar zakonin e
vjetr, q shkonte hert pr t fjetur, prndryshe, duhej t prballeshim edhe me ndonj sherr q
do t na brengoste. Ndryshe silleshim ne; ndonse nuk na plqente ta shihnim t dehur nuk e
mrzisnim shum. Kur dehej, uditrisht, ishte dyfish gazmor dhe na prfshinte t gjithve n
haren e tij. Ishte e pamundur t zemroheshe me t. E qortonim me fjal t buta, po ai ve
thoshte e di, e di, dhe niste nga shakat, aq sa nuk e kuptonim m nse ishte vrtet i dehur apo
bnte m shum vet. Nganjher, nna mendonte se do t kishte ndonj t dashur q vinte von,
e ndoshta ndonj mosmarrveshje me t e bnte t mrzitej. Por as ne nuk mund ta dinim kt e
as ai nuk na thoshte gj. Brengat nuk i shprehte kurr.
- Nuk sht koha tani, - prgjigjej me shaka kur i prmendnim martesn, megjithse kishte
mbushur njzet e tet vje.
Nj dit e kishte dshpruar shum biseda me nj shok, i cili i kishte folur me ca njerz t tij
n Amerik. Ata prtej oqeanit qen habitur me varfrin ton, aq t paimagjinueshme pr ta.
Krkonin nj pik krahasimi pr t kuptuar realitetin e trisht. Kishin prmendur Greqin. Dhe
shoku i tij, q nuk donte ta ulte m shum pjacn e vendit i pat thn; Aty aty!
Ne po ndiqnim lajmet n televizor at mbrmje. Flitej pr vshtirsit e ekonomis pas
rnies s regjimit dhe reformat urgjente q duheshin br pr t hyr n ekonomin e tregut. Ai
turfulloi i ndrkryer duke br q t kthenim kokn nga ai.
-As n ekonomin e djallit nuk kemi pr tu futur ne, me kt mish mash q sht br! Duhet
ikur q ktu!
Iu ktheu motra pa e pritur t mbaroj mir fjaln:
- E ku do t vesh? Nuk e shikon, t gjith po t presin me krah hapur.
- Po ktu kush po pyet pr ne. Kombinati u mbyll, fabrikat po mbyllen, do gj po merr fund!
Do ikin t gjith nj dit sepse ktu nuk mund t jetohet m!
- Si do bjm ne do t bsh edhe ti, - i thash un. - Gjrat do t rregullohen, nuk do t jen
kshtu prgjithmon.
Mirpo e dija q flisja kot sepse qe i bindur n at q thoshte dhe nuk mund tia mbushte
mendjen njeri.
-Kur do rregullohet, - ma preu, - kur t pjellin mushkat. Kujton se do rrojm treqind vjet.
Asgj nuk ka pr tu br. Edhe ju e dini q ktu nuk rrihet po nuk doni tia thoni vetes.
- Po, po, - ia ktheu me shpoti motra, - ti i di t gjitha! Dgjon lart e posht brokulla e
fluturon. Apo ke qef t dergjesh burgjeve e t mbetesh npr telat e kufirit. Nuk e sheh bhet?!
Ai nuk e prishi terezin;
- Ju bni t doni, po un, nse gjej rastin pr t ikur, ia mbatha, - tha dhe u shtri mbi divan.
Ngaq askush nuk kishte qejf ta ngiste m kt bised e lam me kaq.

PLAGA
 66

Varfria rrnonte si mola dhe grryente si brejts prdit jetn e shumkujt. Gjithkush mendonte
si mund t shptohej nga kjo. E vrteta dukej se ishte ve nj; ikja prej ktej sa m par. Ndryshe
e keqja t vinte prposh, t merrte frymn.
Ikjet kishin filluar prej kohsh. N fillim pshpritej pr to si pr ca gjra q dikur i kishim
par vetm npr filma e i kishim dgjuar si legjenda. Ende quheshin arratisje. Kjo fjal q kishte
mbrritur prej paslufts s largt mbante srish n vetvete at peshn e rnd e t kobshme, t
tradhtis. Por, tek dgjonim q arratisjet tani bheshin nga njerz q i kishim patur fare pran, i
kishim njohur m mir se veten, kishim ndar t mirn dhe t keqen me ta, fjala arratisje, apo
i arratisur dukej si nj shkmb prej shkume deti, pa peshn e dikurshme. Vetm hija i kishte
mbetur e madhe. T arratisurit nuk kishin qen dhe aq tradhtar dhe nuk ishin aq t kqinj sa i
kishim menduar. Madje, shpesh, ishin ata q i patm dashur e i patm respektuar m shum se t
tjert. Nj nganj e dit pas dite rastet vinin e ndiqnin njri - tjetrin, aq sa, jo vetm pesha e
arratis ishte br e leht si gogl lendeje, por edhe hija tashm qe br sa nj pik, si bhen t
gjitha hijet kur dielli ngjitet n zenith. Ikjet nisn t bheshin t panumrta. Njerzit u msuan
me to si me nj ushqim t prditshm. Dukej se nj plag e madhe qe shqyer papritur dhe gjaku
rridhte lum duke shfryr damart e lodhur nga molisja e gjat. Iknin t rinj, iknin burra dhe gra,
iknin familje dhe fise t tra. Iknin me t mundnin; me anije, me gomone, m kmb, me
dokumenta t rregullta e t parregullta, ditn dhe natn, maleve dhe deteve. Iknin n kaos, n
nxitim, n amulli, n ankth si tufa me zogj t hutuar t cilve u ka humbur drejtimi dhe
shprndahen npr hapsirn e pamat nga t mundin e si t mundin. Mngjeset dhe darkat vinin
e shkonin do dit me lajme ikjesh. Lajmet e ikjeve u bn kaq t shpeshta dhe t natyrshme sa
njerzit tani i merrnin dhe i jepnin me aq lehtsi si t ushqyenin nj foshnj me biberon. Pr to
flitej ngado e gjithkund. Me to ushqeheshin plakat tek rrinin para pallateve, pensionistet n stolat
e lulishteve, puntort n ndrmarrjet, nxnsit e shkollave e gjithkush tjetr n qytet. Dhe sikur
i kapte nj ndjenj hutimi prej mungesave t njerzve q me vite e vite i kishin patur pran. Ky
hutim dhe ky boshllk zgjerohej do dit si mjegulla n lugina e fusha. N zyrat e shtetit, pr disa
njerz, ikjet ishin nj far qetsimi pas shtrydhjes s qelbit nga plaga dhe, pr disa t tjer, ishin
kapitje e plot, njfar alivanie nga humbjet e mdha t gjakut, si nj plag q nuk do t mbyllej
kurr. T part sikur rehatoheshin nga kto ikje dhe shanin e shfrynin kundr qelbit, i cili shyqyr
q po dilte jasht atdheut, me shpresn se tani do t shrohej plaga. T dytt trishtoheshin dhe
mrziteshin duke menduar se kjo rrjedhje gjaku ishte e pariparueshme dhe humbjet do t ishin t
mdha. Smundja e ikjeve nuk ishte m smundje, po epidemi q kapte njerzit njri pas tjetrit.

- KOHA E IKJEVE -
 67

26

Lajmi pr ikjen e Gimit ishte i papritur. Sapo pati rrmbyer nj vajz dhe njerzit ende nuk
i kishin sosur prfloljet e ksaj historie. Banonte pas pallatit ton, n viln e ndrtuar nga
sovjetikt pr kuadrot e tyre n kombinat, por q m pas banuan kuadrot e ushtris son. Ishte
djal i urt, i qet, fjalpak. Askujt nuk ia mori mendja se mund t ikte ai. Mendonim pr shum
e shum t tjer q mund t iknin, nga ata sherrxhinj e qytetit, q nuk linin dy gur bashk e
rrinin gjith ditn klubeve, apo luanin kumar prapa kinemas a te akacijet mbi kodr, ose n
pishat e Burimit Italian, pr t mos rn n sy t njerzis duke iu shmangur ndonj kallzimi te
inspektori i zons. Por jo! Iku Gimi. Pse-n askush nuk e shpjegonte dot. Pr m tepr,
habiteshin me martesn e sapo kryer me shoqen e klass, me t ciln qen dashur fshehtas. Sapo
kishin mbaruar gjimnazin. Kur pasksh patur mendjen pr t ikur pse e la ktej, t vetme, n
moshn me t re? pyesnin t habitur njerzia. Ashtu si e pati rrmbyer shpejt e shpejt, (flitej se
vajza kishte mbetur shtatzn), ashtu edhe e la. Iku si plumb pushke. Nuk e patn ndalur as rojet
n kufi, as telat me gjmba, as mendimi se po tradhtonte atdheun e as meraku pr at mund t
hiqnin ata q linte ktej. U arratis fare papritur n shtetin fqinj. Foln e nuk foln njerzia pr
t; si ua merrte mendja dhe si ua donte qefi. Por ai nuk pati pyetur as pr fjalt e njerzve dhe as
pr gj tjetr n kt bot. Iku dhe la hijen ktej, si litari mbi varrin e t vdekurit, pr tu marr
me t, ata ktej kufirit. T tijt u futn n merak. Ndrsa njerzit mblidheshin e ilisnin muhabetet
me nge e me pasion si pr nj ndeshjeje futbolli. Ndoshta ngaq qe ikja e par q trazoi qytetin.
Pastaj, n shtpin ton erdhi nj tjetr lajm. Ishte arratisur Ardiani, kushriri jon i par, nip i
babait. Nuk kishte ca dit q babai qe t halla pr t, sepse e patn thirrur ushtar. Shkoi pr
darkn e prcjelljes. Mirpo me tu kthyer e ndoqi nga pas lajmi i arratis s nipit. Ardiani i pati
br t gjitha proedurat: ishte paraqitur n Degn Ushtarake, kishte br kontrollin fizik n
qendrn shndetsore dhe pati marr uniformn e ushtarit. T nesrmen, pati shkuar n kufi,
sipr fshatit, t cilin e njihte me pllmb, ngaq me dhjetra her pati kaluar duke br
kondraban cigaresh e ushqimesh t tjera. Kt pun e bnin pothuaj t gjith t rinjt e fshatit.
Atje, mu mbi piramidn ton, kishte ln t palosur uniformn e gjelbrt dhe kishte kaluar n
Jugosllavi pa asnj problem. Vetm t vllait, i pati thn pr at q do t bnte. Babai u habit
kur msoi lajmin dhe u mvrenjt n fytyr. Nuk i erdhi aspak mir e tha me zemrim: Kujton se e
gjith bota po presin at!. Ndrsa im vlla, q ishte duke par televizor, tha se do t kishte ikur
me t nse do ta kishte lajmruar.
- Jo po rri ktu e dridh zinxhirin , - shtoi m pas.
Babai nuk e dgjoi, kurse motra ia ktheu shpejt:
- Tu mbarua buka ty?! Apo ke qejf t humbsh npr bot si spata pa bisht?
- M t humbur se ktu ku mund t ket! - ia ktheu duke qeshur me shpoti.
Pas ikjes s Ardianit, nj tjetr arrati u krye n rrethin e t afrmve tan. Kt rradh qe
kushriri i par nga nna, Caku, q kaprceu kufirin me Greqin. Iku me nj grusht shoksh pa
pritur e pa kujtuar. Vetm pas tre ditsh, dikush nga fshati, lajmruoi familjart pr ikjen e tyre.
Sipas marrveshjes me t ikurit, duhej ta kryente porosin e dhnies s lajmit vetm pas tre
ditsh, si t ishin siguruar q nuk ishin kapur apo nuk ishin vrar n kufi.
- paska qn edhe ky, - tha nna kur msoi lajmin. Ce gjeti kjo hata Nazimen e shkret?
Epo dhe shum ia kishin hapur syn! E mbanin me kimet si m t voglin e fmijve. Ja i gjeti
tani!
 68

Im vlla i vinte kundr duke e qesndisur:

- Po, po! Qajani hallin kalorsit se i varen kmbt. Ja kur t aj ferrn edhe un.
Ndrsa motra i kthente atij me shqetsim.
-Ti nuk ke pr t ikur! Nuk na duhet as Greqia, as Italia e as Amerika. Na duhesh ti!
- Pr far iu duhem, pr pastrma, - ia kthente me t qeshur. Vinim dhe ne buzn n gaz.
Nj ikje tjetr ndodhi pa kaluar shum koh, ajo e Krenarit, shokut ton. Ky lajm ra si
shkreptim n qiell t pastr. Askush nuk pati par ndonj shenj pr at ikje. Asnj fjal, asnj
bised, asnj veprim i tij nuk na kishte dhn mundsin t dyshonim apo t mendonim q kishte
ndrmend t ikte. Madje, mbrmjen e nj dite m par qem e gjith shoqria duke par nj
ndeshje t kampionatit botror t futbollit. Pas ndeshjes u ndam si zakonisht duke debatuar.
Pasditen e s nesrmes msuam pr ikjen misterioze. Natyrisht q nuk e besuam n fillim, por
fjala e Benit nuk vihej n dyshim. Na gjeti s bashku me Ajetin dhe Leksin ulur mbi stolat para
oborrit t kinemas, nn hijen e pishave t vjetra t qytetit. Prisnim ndonj shok t tjetr pr nj
loj bilardo a ping-pong. Erdhi ai s pari. Me fytyrn e teretisur nga lajmi, q i dallohej prej larg,
pa e zgjatur na tha kishte ngjar.
- Nuk ka mundsi, - ia ktheva un. - Do t na kishte thn dika!
- As n shtpi nuk dinin gj. Dedeja spushon s qari. tha pr t mn.
-Pse duhet t ikte pa na thn , - tha Leksi.
-Ndoshta nuk ka patur besim, - u hodh Ajeti.
-Tek ne ? u habita. - Po nuk pati patur tek ne, athere te kush duhej t kishte ? - ia ktheva.
-Nuk e di, - tha Beni, - Askush nuk di gj. Din vetm qe ka ikur.
t thoshim?! Heshtnim t katrt.
At ast, mu kujtua q dikur, pas shum debatesh mbi ngjarjet q patn ndodhur, m pati thn
se shtpia e tyre kishte qn e survejuar ditn dhe natn. I thash se nuk e dija kt gj dhe se
nuk kisha dgjuar ndonjher q shtpia e tyre t kishte qn e survejuar. Tha se kjo kishte
ndodhur pr shkak t xhaxhait t tyre, t arratisur n Amerik qysh n vitin 1956. Kt gj e dija.
Ia pohova, por nuk mund ti pranoja survejejimin, pasi nj jet t tr rrinim bashk dhe dika do
t kishim kuptuar apo dgjuar n gjith kto vite. Ather, ai, pati picruar syt e zinj posht
vetullave po aq t zeza pis, i pati bashkuar mbi ball e duke marr pamjen e njeriut q padrejtsia
i ka rn mbi kurriz, ma ktheu: Ti nuk e di, po ne q rrinim prher me lepurin n bark e dim
kemi hequr. I thash se ne, shoqria, asnjher nuk e kemi par me tjetr sy, ve me syt e
shokut dhe njeriut t afrt dhe se gjithmon kemi hyr e kemi dal te njeri - tjetri si n shtpit
tona. E di, - tha, - po ne gjithmon kemi jetuar me frikn n bark. Ndoshta, mendova, edhe
ksaj here nuk i sht shmangur dot friks. Ndryshe do t na kishte thn dika. T paktn q e
mendonte ikjen. Nuk besoja t dyshonte tek ne. Von msuam se qe br bashk me dy t tjer
dhe kishin kaluar npr Korab pr n Jugosllavi.
Ethet e ikjeve ndiheshin dhe ishin prhapur gjithandej.
N shtpin e Kios, kryetarit t lidhjes se shkrimtarve t rrethit, msova nj lajm t ri.
Shkoja ndonj pasdite e diskutonim pun poezish e krijimesh t tjera. Por prej dy vjetsh donim
ti jepnim zgjidhje edhe problemit t shkollimit tim. Dy vjet rresh m adresohej nj burs nga
lidhja e shkrimtarve t rrethit e dy her rresht ma kundrshtone komanda ku punoja. Me njmij
e nj arsye absurde. Edhe at vit, pr her t tret e refuzonte krkesn pr shkollim dhe nuk
dinim si tia gjenim ann ksaj pune q nuk u zgjidh as me krkesat e mia t njpasnjshme lart e
posht hierarkis ushtarake, as pas biseds s Kios me komisarin, t ciln e prfundoi me nj
 69

qenke nj mikroborgjez n adres t tij, ndrsa ai i mbylli telefonin duke e prplasur me

zemrim. Mbasi biseduam pr kto pun, me z t ult, sikur dikush qe duke na prgjuar, m tha
se qe arratisur Fatos Fidani, nj poet i ri me t cilin takoshim n ambjentet e pallatit t kulturs.
Ishim antar t lidhjes s t rinjve letrar. Kishte kaluar kufirin mbi Gramoz. N shtpi kishte
ln nj letr. Ndoshta, qe i vetmi nga gjith t ikurit q linte nj letr pas. Thoshte se ikte pr
arsye t mosmarrveshjeve me kuadrot e ndrrmarjes, duke shpjeguar hollsisht disa prej tyre.
N fund, kishte shtuar si nj gj t parndsishme edhe pr kushte m t mira ekonomike. M
erdhi para sysh portreti i tij i heshtur, i qet, i druajtur dhe i menduar. Arsyetova se do t qe nj
prpjekje pr t lehtsuar ata q linte pas ideja q i kishte rn n kok pr t shkruar dhe pr t
shpjeguar dika me at letr.
Pas shum e shum ikjesh npr mal, npr kufij, npr det, plasn amabasadat. N shtpi
shihnim t shushatur lajmet n televizor dhe nuk na besohej se si mund t bheshin bashk n nj
mendje kaq shum njerz e t suleshin npr ambasadat pa marr parasysh asnj rrezik. Pamjet
ishin t paimagjinueshme. Nuk e besonim se paskshin qn kaq shum armiq q nuk e
paskshin dashur atdheun dhe po i bnin naftn tani, t gjith menjher, pa pyetur pr namin e
tij, pr faqen e tij t zez, pr dinjitetin dhe imazhin prej shkmb graniti q shkrmoqej tani si nj
kalli misri n syt e bots. T heshtur, t zymt, t habitur sa ska nga kjo q po ndodhte kaq
hapur dhe kaq demostrativisht n drit t diellit dhe nn hundn e shtetit, shihnim njeri- tjetrin
dhe as gjenim dot fjal pr t thn dika. Vetm vllai hidhte sipas rastit ndonj romuz.
- Ja, pra, kalaja n buz t Adriatikut!
Pastaj shtonte:
- Kala prej rre.
Babai q nuk e dgjonte kthente kokn dhe thoshte:
- bhet kshtu xhanm?! Ka shtet apo jo?! Ku ven, ku shkojn kshtu si dhent pas
berrihajt?!
Kurse nna shqyente syt para ekranit t vogl dhe lshonte ndonj fjal saher shihte dika
therrse q e bnte t krcente pupthi.
- Me foshnjt n krah moj aman, ku ven?! Mir pr vete, po pr fmijt nuk kan frik?!
Un nuk flisja. Rrija i menduar me vshtrimin te ekrani i televizorit. Koh m par e kisha
marr me mend se dika do t ndodhte. Shnjat ishin dhn rast pas rasti. Duhej t ishe fare naiv
q t mos dije ti lexoje dhe t pranoje se shumka, q nuk shkonte mir, duhej t ndryshonte.
Shum ngjarje dhe fenomene i gjykoja tani me tjetr kut, ndoshta i liruar nga barra e trysnis s
propagands, nga molepsja e idealizmave vulgare, nga verbimi i utopive q rrzoheshin njra pas
tjetrs dhe i nginjur me zhgnjime pas zhgnjimesh n at jetn ton aq modeste, por aq t
vshtir brenda ksaj modestie. Edhe pse t gjitha kto m bnin t ndjeja nj rndes n bark e
nj therrje n zemr, i pata justifikuar nn etiketn e gabimve dhe pamundsive. Por situatat e
kohve t fundit nuk t jepnin alternativ tjetr ve asaj q duhej ta kuptoje medoemos se
ndryshimi po trokiste me grushta t rnd dhe vetm kush nuk donte ta dgjonte mund t bnte
shurdhin. Mirpo si e qysh as nuk mund ta imagjinonim sepse ( peripezite tona per
pune, per shkolle, per shtepine..varfria e fshatareve t kopertvs, dhnia e buks s grurit
fshatareve q vinin tek ne etj ) ktej nga ne gjrat ishin ndryshe. Por n Tiran njerzit flisnin
nn z.
Para nj muaji ndodhesha n kryeqytet. N katin e dyt, te kafja e Pallatit t Kultururs, rrija n
tavolin me nj mikun tim, ish ushtar n brigad. Pamja e sheshit hapej e plot prmes kolonave
 70

t mermerta. Prball ngrihej madhshtore statuja e udhheqsit, vdekur para pes vjetsh. E
shihja pr hera t par edhe pse kishte dy vjet q ishte aty. Binte shi i imt at dit. Sheshi
pothuajse ishte bosh e n at boshsi t madhe monumenti i bronxt dukej edhe m i lart, edhe
m imponues; madhshtor. Duke vshtrur andej i thash Nardit:
- Bukur!
- Kush pyeti.
- Tirana, sheshi, monumenti.
- Edhe pak koh, - tha.
Pa edhe ai nga sheshi. Nuk e kuptova donte t thoshte. Fillimisht mendova se nuk m dgjoi
mir, ndaj i fola prsri.
-Pr k e kishe fjaln?
-Pr at q the ti, - m tha.
Mbeta srish i paqart.
-Un thash pr Tirann, sheshin, monumentin.
- Pr at thash dhe un, - mu prgjigj dhe m vshtroi n sy duke buzqeshur. Pr at q ka
shtrir dorn nga banka.
Vetm ather e vura re se udhheqsi kishte dorn e majt nga pas shpins dhe i binte fiks
n drejtim t banks. E kuptova nnteksin e tij, por nuk u habita q fliste me mua gjra t tilla.
Ishim miq q kur kryente shrbimin n repartin ton. Thuajse nj mosh. Un i sapopunsuar n
brigad e ai ushtar n ato vite. Nuk druheshim nga njeri - tjetri.
-Mos fol kshtu,- iu ktheva.- Apo do tia futsh vetes.
Buzeqeshi prsri dhe, pasi hoqi nj gllenjk konjak, m tha:
-Ktej flasin t gjith. T gjith e shajn mbretin. Nuk mban m uj pilafi. Jemi katandisur si
mos m keq. Pa pun q kur jam liruar. Nna e smur, vllai i martuar pa pun, me nj dhom e
nj kuzhin. Shiko si kemi mbetur, - tha, dhe m tregoi duke e trhequr bluzn e tij te supi.
Ishte tetor dhe ai nuk kishte veshur asgj mbi at bluz akreliku me golf, n ngjyr t gjelbr,
me ca si grsheta q binin nga supet deri posht.
-Nuk blejm dot nj xhaket pr t veshur, - tha me nj zemrim t ndrydhur dhe hodhi
vshtrimin prsri andej nga sheshi.
Nuk dija si ti prgjigjesha. Ajo dhimbje e thn me butsi t zorshme, qe aq therrse, sa mu duk
sikur dilte nga nj hon i thell dhe nuk t linte shteg pr fjal ngushllimi. Nuk doja ta shtyja m
tej bisedn.
- T gjith njsoj jemi, - i thash dhe trokita gotn me t tijn.
Ai vshtronte sheshin q lagej nn shi.
Kto solla ndrmend tek shihja pamjet n televizor. Ather dika nisa t besoja se do t ndodhte.
Do t hapeshim me botn, do t liroheshin kufijt a do t bhej dika tjetr, q nuk mund ta
mendoja me saktsi. Po kurr nuk e kisha menduar kshtu; nj ikje biblike, si thonin mediat. E
kuptoja mir babain, q gjithmon kishte punuar me drejtsi dhe me ndershmri, me at
naivitetin e njeriut q beson verbrisht te shteti. E kuptoja nnn pr dhimbjen e saj prej prindi.
Edhe motrn n kundrvnien e vllai. Edhe vllain n zemrimin e tij. E kuptoja, sigurisht, edhe
veten n at q kisha menduar se mund t ndodhte, ve nuk arrija t kuptoja si qe e mundur q
gjith kjo zallamahi t ndodhte aq papritur, aq e shpejt dhe aq masivisht sa nuk kishte asnj
logjik q ta rrokte.
 71

- T ishim n Tiran a n Durrs, ta haj dreqi. T kishim ar edhe ne. Sa pa fat jemi! Si nuk e
morrm vesh m par? - turfulloi vllai duke m nxjerr nga mendimet.
Askush tjetr nuk foli. Syt i kishim mbrthyer n ekran e ndiqnim me vmendje at q po
ndodhte.
Ende nuk arrija t gjeja prgjigje pr arsyetimet e mia. Mendoja nse mund t qe e organizuar
nga jasht apo nga brenda. Apo nga jasht e nga brenda njhersh. Sepse ajo q shihja ishte nj
llahatar q, ndonse arrija t gjykoja shkaqet, nuk mund t kuptoja prmasat e frikshme t tij.
Rrija me syt e ngulur n ekran, pa folur, si ai njeriu q sheh ortekun ti afrohet, por ngaq sht
kaq i madh dhe i shpejt bhet i vetdijshm pr at q do t ndodh me siguri. Ndaj vetm rri
dhe vshtron gajhapur. Kurse im vlla her - her na shpotiste me batuta:
- Mos i qani kot se nga vdekja po ikin!
- Mir, e morm vesh, - ia kthente motra, - po boll, na lr t shohim!
- t shikosh, - prgjigjej ai, - m vjen plasja q nuk jam aty.
T nesrmen morm vesh se kishte dal te brryli, n hyrje t qytetit, por nuk kishte gjetur asnj
makin pr n Tiran. Npr rrugt nacionale ushtar dhe polic kontrollonin mjetet e udhtimit.
Askush nuk lejohej t nisej drejt Tirans pa u br m par nj kontroll i imt e pa treguar arsyen
e udhtimit drejt kryeqytetit. N mbrmje u kthye i mrzitur. Ndihej fatkeq. Por ne, m shum
pr ta ngushlluar, i tham se qe m mir q ndodhi kshtu; n at rrmuj kushedi mund t
ngjas? N fakt, nuk donim t ikte. Na mpinte meraku se mos i ndodhte gj e keqe. Por edhe t
drejt i jepnim; qe mrzitur me monotonin e varfris dhe papunsin. Kishte nj trishtim t
thell brenda vetes. mund t bnte kur gjithshka po merrte tatpjetn. Ditt iknin. Bashk me
to iknin dhe njerzit, por tani, nuk bnin m prshtypje. Iknin e iknin derisa nj dit ndodhi ajo
q e quajtn e ikja e madhe. Askujt nuk ia kishte marr mendja.
Qe arratisur shkrimtari m i madh dhe m i famshm i vendit, Ismail Kadare.

27

Lajmi qe i shkurtr. Vetm disa rreshta t that dhn nga ATSH - ja, prmes t cilve
shprehej hapur mospajtimi dhe dnimi i veprimit t shkrimtarit. Edhe titulli dukej se qe
przgjedhur enkas pr t ndikuar sa m shum n opinion e njerzve. Qe thn prer, si nj e
rn shpate: Ismail Kadareja dezertoi. Teksti ishte ky:

Nga njoftimet e shtypit t huaj bhet e ditur se shkrimtari Ismail Kadare q

ndodhej prej afro nj muaj me shrbim n Franc, krkoi pardje strehim politik
atje.
Me kt akt t shmtuar, q fyen rnd ndrgjegjen patriotike e qytetare t
njerzve tan, ai braktisi popullin dhe Atdheun dhe e vuri veten n shrbim t
armiqve t Shqipris e t kombit shqiptar. (ATSH)
 72

Nuk mundja ta besoja. Fjalt e spikerit t televizorit silleshin npr dhom pa patur as
dshirn m t vogl t hynin n mendjen time. Zymtsia me t ciln e pati prcjell lajmin ishte
e njjt me transmetimin e nj nekrologjie. Fytyra e mvrenjtur dhe zri i vdirur ia tregonin qart
trishtimin q me kot mundohej ta fshihte deri n fund t lajmit t beft. Nuk prmendi asnj nga
shprehjet e zakonshme me valenca siprore q thuheshin m par pr si shkrimtari yn i madh,
shkrimtari me fam botrore, shkrimtari i realizmit socialist apo shkrimtari gjenial. Jo!
Vetm shkrimtari Ismail Kadare. Hodha syt sipr rafteve t faqes s murit, ku rrinte seria e
dymbdhjet veprave t tij, me kapakt e trash me ngjyr t gjelbr, si uniformat ushtarake.
Qen trofeu im n nj konkurs letrsie t organizuar dikur n qytet. Finalja u zhvillua n hollin e
madh t kinemas. M dukeshin t ftoht e t akullt si hija e nj t vdekuri. Ndjeja keqardhje si
pr dika t humbur, por t shtrenjt e t adhuruar, q t l nj boshllk prbrenda vetes. I doja
m shpirt ato libra. I pata lexuar me zell t madh. E adhuroja at. Dhe, ja, tani, m bhej se m
ishte shkputur nj copz zemre dhe ikte me vrap npr bot duke m prqeshur. Nuk e di pse e
mendoja kshtu. I mora n dor disa prej librave dhe i vshtroja me po at pikllim q njerzit
shohin fotografin e nj t dashuri q tashm nuk sht m. I ledhatoja si tu hiqja pluhurin, jo
at t zakonshin, por pluhurin e dhimbjes q ra dhe i mbuloi papritur. Pastaj, srish solla
ndrmend lajmin dhe befas mendova: pse pardje? Mu duk e habitshme q ikja e tij ishte br q
pardje dhe lajmi jepej me dy dit vones. Dika nuk shkonte n at lajm. Dika luhej patjetr.
Nj loj infantile dukej se fshihej pas tekstit me at rimn e brendshme, q m linte shijen e
leximit t nj bejteje. Pavetdijshm i ktheva n vargje fjalt e tekstit dhe nisa ti prsrisja me
vete si nj papagall:

Kadare krkoi pardje

strehim politik atje

Duke prsritur vazhdimisht fjalt rimuese n fund t vargjeve pardje - atje, m dukej se
grmat nuk i kisha n mndje, por npr dhmb e m silleshin rrotull qiellzs duke m jerr e
grvishtur papushim e as nuk mundja ti glltisja, as nuk mundja ti pshtyja pr ti nxjerr jasht
e pr t shptuar prej gjakosjeve. Gjith ditn nuk mu ndan ato dy vargje. M krijonin iden se
po prtypja me mundim dika t gatuar pa shije.
N mbrmje, si gjithmon, lajmi u prsrit edhe n edicionin e fundit. E prcolla srish n
heshtje. Vllai, q vetm tani po e dgjonte, krceu nga vendi, pa nga un dhe tha:
-Hop! Iku dhe ky! Po tani?! Armik edhe ky!
Si me prtim iu prgjigja:
-Nuk e tha njri at. Nuk e dim pse iku.
-Dezertoi, thot ky, - tha dhe bri me dor nga ekrani. - Armik, domethn!
-Lre at, - iu ktheva. - T shohim do t thot vet ai. Shtetit ashtu i takon t thot.
Motra rrinte n tavolin dhe pasi na dgjoi tha:
- tradhtar mund t ket tani. T gjith po ikin. Pse duhet t rrinte n Tiran, kur kishte
Parisin? Doemos q sht m mir atje.
- T kishte ikur m par, - tha vllai. E zgjati shum.
T nesrmen n mgjes shkova n kinema. Nuk m mbante vendi dhe doja ta bisedoja me
disa shok t mi. N fakt ishin disa vjet me t mdhenj se un dhe me ta nuk m lidhte fmijria,
por pasioni pr t diskutuar mbi artin dhe letrsin. Mblidheshim shpesh n ambjentet e
 73

biblioteks, prgjegjs i s cils ishte Rasimi. Diskutonim pr shum shtje e pr artikujt e

gazetave dhe revistave. Debatonim rreth shkrimeve, botimeve, librave, poezis, artit n
prgjithsi dhe, koht e fundit, edhe pr politikn, q nuk mund t shmangej. Sa hyra n sheshin
para kinemas pash Rasimin n ballkonin e madh q lidhte zyrn e drejtorit, salln e leximit dhe
ambjentet e librave ku ne mblidheshim. Me Rasimin kisha nj lidhje m t ngusht se t tjert.
Ngaq edhe ai, edhe un xhe shkruanim ndonj gj, konsultoheshim shpesh pr krijimet e njeri-
tjetrit. Me ftoi lart edhe pse e dinte q isha nisur pr atje. N ambjentet e katalogve, ku hynin
vetm miqt e Rasimit pasi nuk lejohej hyrja, ishin edhe Jani me Milon. Zura vend n tavolinn e
rrumbullakt e t vogl, t vendosur n pjesn q shrbente si paradhom, pr nga ku kalohej n
ambjentet e rafteve t librave, atje ku mblidheshim gjithmon. Mi kishin qepur shikimet t tre e
nuk flisnin. E merrja me mend q mezi prisnin t diskutonin pikrisht pr ikjen e shkrimtarit.
Nga mnyra sesi m vshtronin kuptova se do t m kishin zn n goje para se t hyja aty.
Qetsin e theu Rasimi me nj buzqeshje paksa provokative, duke mu drejtuar me nj pyetje
direkte:
- mendon pr ikjen e Kadares?
Nuk u prgjigja menjher. Pyetja qe vrtet me kast ndaj u mendova nj hop. Ata e njihnin
mendimin tim, adhurimin dhe zellin pr t lexuar do gj t shkruar nga ai, ndaj kjo kureshtje pr
t msuar dika nga un nuk m habiste. E kuptova q trishtimin ma kishin vn re qart, por
nuk doja ta jepja veten. Si lidha duart me gishtrinjt e ngrthyer mbi tavolin, iu prgjegja:
- Vetm ai e di pse - n!
-Ok, - tha Jani, - bri mir a bri keq q iku?
Nuk donte shum mend t merrej vesh se kjo bised kishte filluar shum m par se t hyja un.
-Nuk mund ta them iu prgjigja.
Isha vrtet i amullt n kt pik, ashtu si dhe n mbrmje kur dgjova lajmin, ndaj ajo q sapo
thash ishte nj e vrtet padiskutim. Mbetn nj hop t heshtur. Mbase ngaq nuk donin t m
futnin m n siklet. Pastaj u hodh e foli Milua.
- Do t ishte m mir, them, t mos kishte ikur. Ai duhej dhe vlente m shum ktu. Nga andej,
edhe nse flet, nuk do ti ket m pesh fjala si t ishte ktu.
- Kjo sht nj shenj, - ndrhyri Rasimi. - Iu thot t tjerve; Ikni dhe ju! Ky vend ka marr
fund!
-Edhe ashtu sht, - thash un, - Po nse ikin t gjith kush do ta bj kt vend. Dhe nse ikin
m t mirt, kush m mir se ata mund t ndihmoj t bhet?
-Tamam, - m mbshteti Jani. - Kollaj t flassh tani q andej, po zotsia sht t qndrosh n
luft dhe t luftosh. Kjo ikje m ngjan si ajo e Moisi Golemit n prag t betejs.
- Ka luftuar boll, - tha Rasimi, - Ka nj jet t tr q lufton. Edhe kjo ikje sht vazhdim i lufts.
sht kushtrim pr njerzit q t msojn t vrtetn. Ka luftuar nn rrogoz. Tani ska m
kuptim, duhej dal hapur.
- Letrat hapur jan - tha Jani. - Mund ta bnte luftn edhe nga ktu. Dhe mund t ishte m i
frytshm sesa atje, n Paris.
- Ndoshta heq paralele me ikjen e Eskilit drejt Sicilis. ndrhyra. - Ndoshta edhe ai e mendon
ashtu; ikje n shnj proteste, i zhgnjyer, i moskuptuar, ose i keqkuptuar. Ikje si nj metafor q
duhet kuptuar apo si simbol q flet me shenja. Njsoj si t hedhsh nj fishek gjurmlns q u
tregon t tjerve drejtimin e duhur. Po kurrsesi nuk mund t flitet pr tradhti. Kjo sht e
ekzagjeruar jasht mase.
 74

- Sigurisht, - tha Milua, - atdhedashuria e tij nuk mund t mohohet. Pa veprn e tij n letrat
shqipe do t krijohej nj grop e madhe.
- Mbase e ka vn veten edhe n rolin e Laookontit, - ndrhyri Jani, - po ku jan klithmat e tij
t padgjuara? Prkundrazi, jan klithma brenda kshtjellash t pamposhtura dhe shqiponjash q
ngrihen lart, - prfundoi me nj far ironie.
Shihte nga ne edhe ai si shqiponja prej lartsive, me nj shprehje q donte t thoshte qart; ja
pra kush sht Kadare.
-Ti paske pritur q ai t shkoj e t vej vet kokn n satr, - ndrhyri Rasimi. - Po do t fitonte
ai, do fitonte letrsia, por edhe Shqipria nga kjo. N m t thjeshtn e gjrave, nj shkrimtar
m pak.
- Laookonti i tij sht Pallati, Qorrfermani, etj thash un. - Askush nuk mund t
bnte m shum duke mbetur gjall.
- Sidoqoft, ikja sht ikje dhe jo prballje. Nuk e dim n do t gjej sapunin e ledit Makbeth
andej nga Parisi pr t lar njolln e djeshme. Ajo ka shekuj q po e krkon, por nuk po e gjen.
Madhshtia si shkrimatar nuk do t thot t jesh imun edhe nga shkarjet njerzore.
-T shohim e t flasim thash un. - Ajo do t ndodh m pas do t jet edhe shpjegimi
m i mir.
Folm rreth nj or e gjysm pr ikjen e shkrimtarit dhe m pas dolm, po aq konfuz sa edhe
n fillim. Jasht binte shi. Nj shi i imt, i zymt, q m kujtoi nj fragment nga Gjenerali:
Binte vazhdimisht shi
N mbrmje u mbylla n dhom dhe, meq vllai nuk kishte ardhur ende, shkrova ca faqe n
ditar.

28

Kur guri merr rrokullimn nuk mund ta ndalsh dot. Kshtu po ndodhte me shtetin.
Ngjarjet e fundit dhe presioni nga jasht e patn detyruar udhheqjen t bnte shum lshime.
Pak muaj m par ato klasifikoheshin si shkelje t partishmris, t kushtetuts, madje, edhe
tradhti e lart ndaj interesave t partis e t shtetit. Qe garantuar liria pr t udhtuar jasht
vendit, ishte reduktuar fuqia supreme e sigurimit t shtetit, u lejua ushtrimi i besimit fetar dhe u
prshtatn disa liberalizime pr ekonomin e tregut, ashtu si e krkonte bota. Por kto nuk bn
asgj pr t ndalur rrokullimn. Vetm se e shpejtuan edhe m. Trazirat filluan gjithandej.
Demonstratat q plasn e u prhapn n t gjitha qytetet, vulosn n dhjetor humbjen m t
madhe pr partin q kishte udhhequr me dor t hekurt pr dhjetra vjet. Presioni i grevistve t
uris n Qytetin Studenti e detyroi udhheqjen t firmoste kapitullimin duke i hapur rrugn
krijimit t forcave t tjera politike, apo si i thuhej ndryshe lart e posht; pluralizmit, ose
pluripartitizmit.

Ndrkoh, qyteti vazhdonte t shtynte ditt e fundit t vitit mes papunsis, varfris,
dhe kundrshtive. Inate t vjetra apo hatrmbetje t rndomta tani merrnin m shum pesh dhe
trajtoheshin me pasionin e politiks. Qen ndrruar portat. Ata q m par kishin qen shaluar
dhe e kishin par botn nga maja e Olimpit, tani prgatisnin mbrojtjen ndaj atyre q i kishin
 75

vshtruar nga lart - posht. Ndrsa ata q gjithmon kishin ngritur syt drejt t mdhenjve, tani
kishin marr revanshin dhe donin ti zbrisnin nga kali. Gjrat zhvlersoheshin dhe
rivlersoheshin me t tjera kute. Askush nuk ishte n gjndje t thoshte prer pr dika se duhej
t ishte kshtu apo ashtu. Njerzia dgjonin lajme pa fund nga mngjesi n mbrmje, sikur
me to t shuanin fukarallkun. Gazetat shiteshin qysh n ort e para t mngjesit edhe pse ishte
rritur tepr tirazhi i tyre. Televizort dhe radiot merrnin, jepnin dhe prodhonin lajme do sekond
e do or, ndrkoh q viti i ri po afronte m i zymt, m i varfr dhe m i turbullt. At Vit te Ri
ushqimet u ndan me racion. Dika e papar kjo prej kohs s krizs, pas prishjes me Bashkimin
Sovjetik.
Viti q sapo hyri vazhdoi n vorbullat e t parit. Janarin e dats pes doli pr her t par
gazeta e partis q sapo ishte krijuar n fillim t dhjetorit. N salln e posts dyndjet ishin t
mdha, si t prisnin t vinte vet Jezu Krishti. T gjith prkrahsit ishin mbledhur si n nj
koshere bletsh me nj zallamahi t madhe q nuk ishte par asnjher n at sall. Kur u mor
vesh se numri i gazetave t partis s re nuk ishin m shum se dyqind, nisn t shtyheshin dhe t
brtisnin m shum. Merrnin nga dy, nga tre, nga dhjet a m shum; pr vete dhe pr miqt q u
kishin dhn porosi. Mjaftuan pesmbdhjet minuta q t shiteshin t gjitha gazetat. M pas,
zallamahia doli dhe u end rrugve grupe - grupe. Dikush lexonte e t tjert, gjith prreth,
dgjonin me kureshtje. Revoltoheshin prej shkrimeve t gazets s re. Pastaj shanin gazetn e
vjetr, q, sipas tyre, thoshte vetm gnjeshtra. Pasi u qetsua gjendja n post, u dukn
prkrahsit e pals tjetr, tek merrnin nj nganj gazetn, at q e kishin marr vite e vite me
rradh. Ideja se ajo gazet nuk do t ishte m e vetme u shtonte xhelozin, ndaj, kur
shkmbeheshin me miqt, buzqeshnin hidhur dhe shanin gazetn e re t shtypur krejt me boj t
zez: Zi sht, ashtu si ka bojn sht dhe brenda. T qet dhe pa buj, pastaj, e palosnin
gazetn e tyre dhe e futnin n xhep duke u larguar me hap t ngadalt.
Ditt iknin nxitimthi si nj lmsh q askush nuk e di se ku do t qndroj, duke ln pas,
si gjurm vemjeje, fillin q zhdrdhitet pa mbarim. Dukej se vetm ky fill e lidhte t sotmen me
t shkuarn, si lumi q lidh detin me burimet e largta n male. Burimet ishin e shkuara dhe e
ardhmja ishte deti, ku mendonin se do t niste udhtimi shpresmadh drejt Toks s Premtuar.
Midis, ishte ky lum q shterrte nga dita n dit. Humbte n ecje e sipr ngjyrat e s shkuars
dhe shpresonte t shihte n horizont blun e thell t detit. Qe e madhe rropama e ktij lumi t
turbullt.
Partia e sapokrijuar krkonte zgjedhje politike dhe dorheqjen e qeveris. Kjo mbahej sa
mundej duke u fshehur ende nn lavdin e dikurshme e duke u kapur me dhmb e me thonj pas
pushtetit. Ndrsa njerzit iknin gjithnj e m shum, or pr or e dit pr dit. Derisa nj ikje
tjetr m e madhe dhe m e llahtarshme se ajo e ambasadave plasi; ajo nga deti. Askush nuk diti
t thot sesi u hap lajmi q anijet do t niseshin me emigrant drejt Italis, vetmse u dyndn nga
t gjitha ant, t pafriksuar dhe t liruar nga shum kufizime q i patn ndrydhur n at ikje t
ambasadave. Niseshin nga t gjitha portet.
 76

N televizor, anijet e tejmbushura ngjanin me nj msymje gjigante insektesh. Asnj

prpjekje pr ti ndaluar a thua se nuk kishte m shtet, nuk kishte me polici, nuk kishte m ushtri
e nuk pyeste m njeri pr kta ikanak t telendisur e t entuziazmuar njhersh, q dukej se po
niseshin drejt nj parajse, me aq shum shpresa sa dhe Moisiu drejt Toks s Premtuar e nuk u
hynte n sy asnj lloj rreziku. Televizioni i vetm shtetror transmentonte papushim pamje t
tmerrshme, rrqethse. Mijra e mijra njerz; burra gra e fmij, kishin mbushur anijet ashtu si
askush nuk e kishte menduar. T vonuarit suleshin nxitimthi drejt tyre si t mundnin; duke ar
ujin me not, duke u kacavjer npr litart me kmb e me duar pr ty ngjitur lart n kuvertn q
nuk nxinte m asnj kokrr moll, nga ndonj bark e vogl q vente e vinte nga moli tek anija e
nga anija tek moli, me ndonj kamardare a me t mundnin tjetr. Gjithka dukej nj menduri
n nj film fiction t prmasave ekstreme.
Nga ana tjetr e bregut ndodhte e njjta gj. Televiziort nuk rreshtin se transmetuari ikjen e
madhe. Imazhet prqndroheshin n anijet e tejmbushura, ku nuk kishte mbetur asnj centimetr
bosh n kuvert. Nuk kishte shkall, gabin, direk, litar e hekur pa u pushtuar nga njerzit q me
padurimin e madh, t sfilitur prej dy ditsh udhtimesh, t uritur e t etur, t pagjum e me
shpresn e madhe, por dhe me ankthin e kthimit njhersh, brtisnin e ulrinin pr ndihm.
Shanin e prbaltnin kishin ln pas. Falenderonin e lavdronin kishin gjetur aty ku kishin
mbrritur. Disa nga padurimi kridheshin n ujrat e ftohta duke fluturuar nga lart si ato shqiponjat
me vrik t patreguar kur i sulen gjahut. T tjer, teksa zbritnin n tokn e huaj, aq shum t
dshiruar, ulrinin prej gzimit. Luteshin drejt qiellit e puthnin tokn. M pas u krkonin
policve dhe gazetarve buk e uj. Grat dhe fmijt dukeshin m t mjert e atyre turmave t
sfilitura prej udhtimit t vshtir. Disa nga drobitja e madhe binin t kapitur e t alivanosur n
tok.
Ndiqja pamjet me kokn n duar dhe as vet nuk e besoja se kjo q po ndodhte ishte vrtet nj
realitet dhe jo nj ndrr e keqe. Ndjehesha bosh, pa mendim e pa prgjigje. N gjoks m ishte
br nj hon i madh q dukej se prcillte ca jehona t dhimbshme, q ma mbushnin boshin tim t
pakuptimt me ngashrim, keqarrdhje, duf e urrejtje njhersh. T gjitha kto nuk dija ku ti
prplasja, nuk dija ku ti shfryja dhe t lirohesha nga grryerja q si brejts i pamshirshm m
hante nga brenda.
N ditt q pasuan, n qytet, numuronin ikjet si humbjet e ushtarve pas nj beteje t
prgjakshme. Ata q hapn listn e ikanakve t par qen shokt tan; Bujari, Berti, Bani e
Bakiu. Si prher, ikjet, edhe kt rradh qen t befta ngaq asnjher nuk dihej kur i vinte rasti
pr t ikur dhe askush nuk mund t bnte nj plan t sakt pr nj ikje. Bheshin n mnyrn m
t thjesht e m spontane. Plasin si pushka e jevgut, - thoshte xha Dhimua, - e ve kur u vjen
haberi nga mbrapa. T katrt qen nisur drej Durrsit e m pas drejt Italis, me nj anije t
portit. ( per korrektim) Vetm me rrobat e puns n trup. Emrat e tyre shtitn goj m goj e
hyn vesh m vesh duke prhapur lajmin gjithandej. Ishin t part e ksaj beteje. Betej q
dikush e quante rrnim e dikush ndrtim, dikush shformim e dikush formim. Ndrkaq, ndrsa
emrat e tyre lakoheshin e lakoheshin or e ast, vrejta se t katr fillonin me shkronjn B. Nj
koiidenc q nuk di pse e lidha pavetdijshm me emrat e humanistve tan. Mu kujtua
 77

msuesi i letrsis, nj burr serioz dhe me nj z t thell gjoksi tek na shpjegonte humanistt
shqiptar. Ngatrronim shpesh emrat e tyre e ai, duke ngritur katr gishtat e dors lart na
porosiste; mbani mend; katr b-t, e pastaj rradhiste emrat e tyre duke i shqiptuar me nj
deklamim t qart: Bogdani, Buzuku, Bardhi, Budi. Nj zot e di prse mu kujtua kjo dhe lidhje
pati me ikjen e katr shokve tan. Ndoshta thjesht nga grma e par e emrit, ndoshta
Lista e atyre q iknin shtohej nxitimthi. Msuam se Refati, komshiu yn n katin e tret,
ushtar n Durrs, kishte ln pushkn n vendroje dhe ishte ngjitur n traget. Nj tjetr ushtar me
shrbim n Shijak, prej lagjes s vjetr, pati ikur po me traget. Edhe djali i nj kapteri n
brigadn ton, ushtar n nj repart detar n Durrs, pati dezertuar e kishte marr arratin drej
Italis. Ishin tretur si shkuma fjalt e t atit ditn e nisjes pr ushtar, kur i pat thn t na
nderosh, pushka top. Kishte marr arratin edhe nj student i ekonomikut n Tiran, prej lagjes
s Barangave. Nj ktu e nj atj, emra t rinj shtoheshin n listn e t ikurve si krpudhat mbas
shiut. Mbas ca ditsh u mor vesh se kishte ikur edhe nj familje ushtaraksh. Cifti qe me detyr
n prapavijn e brigads, ndrsa fmijt nxns n klasn e katrt dhe t shtat. Qen zhdukur pa
nam e nishan. Lajmi i zhdukjes u prhap pas tre ditsh. Nuk ishin par n qytet dhe nuk ishin
paraqitur as prindrit n repartin ku shrbenin, dhe as fmijt n shkoll.

Dit pas dite msonim pr ikje t reja. T bujshme dhe t heshtura, t rndsishme dhe t
parndsishme. T bujshme dhe t rndsishme cilsoheshin ato q kishin t bnin m njerz n
poste dhe detyra t larta, ndrsa t heshtura dhe t parndsishme ato q kishin t bnin me
njerz t nivelit m posht; t fshatarve e t puntorve, apo t shtresave t deklasuara, si
quheshin m par. Madje, pr kta t fundit, kishte nga ata q thoshin me mllef e ironi: Ata
mezi e kan pritur kt dit! T thyejn qafn prapa diellit. Dhe ikjet nuk dinin t ndaleshin. Si
nj tufan q rrmben gjethet e lehta pa pik klorofili t vjeshts s von e l pas shkreti ndr
pemt e degt e pagjelbrta, ashtu dhe do qytet, do fshat, do lagje, do rrugic e pallat e do
shtpi nuk mundi ti shptoj ksaj boshatisjeje, ksaj shkundjeje, ksaj mungese q ndihej her
si gjm e her si gzim, her si marrzi dhe her si shptim, her si fund e her si fillim. Ksaj
nuk i shptuam dot as ne.

29

Nuk u befasuam nga arratia e tij. E prisnim kt lajm. E kishte gjetur rastin m n fund dhe
kishte ikur. Pavarsisht kundrshtis son t vazhdueshme, pavarsisht fjalve t ashpra t
babait, pavarsisht lutjeve t vajtueshme t nns, pavarsisht kmbnguljes titanike t motrs
pr ta bindur e pavarsisht krkess sime pr t pritur nj koh m t mir, derisa t qetsoheshin
rrmujrat e t normalizoheshin disi situatat e pasigurta. Lajmin ma dha nj shoku i tij at pasdite
te kinemaja teksa luaja bilardo. Nj trak ma bri n zemr. Kishte ikur pa u prshndetur me
asnj nga ne. Thuhej se kshtu rruga shkonte mbar. Ndoshta edhe pr t shmangur debatet. Qe
nisur me nj autobus t mbushur plot e prplot pr n Durrs.
N mbrmje, kur hyra n shtpi nuk munda ta fshija trishtimin. Ma kuptoi motra dhe m pyeti
e merakosur:
- ke, dukesh i mrzitur?
Nuk kisha arsye t shmangesha nga prgjigja e vrtet. Ishte m mir tua thoja menjher.
Nuk mendoja se e thna larg e larg do t ndryshonte gj, por as mundja ta fshihja veten para tyre.
 78

Ai ast do t ishte i njjt kurdo q ta sillja. U ula n tavolin duke vshtruar televizorin, ashtu
kot, pa e kuptuar dhe pa e ditur po transmetonte, vetm se m duhej t prqndrohesha diku.
- sht nisur pr n Durrs. thash.
Syt mu mbushn. Motra u ngrit nga divani ku po lexonte gazetn. Mu drejtuar me sy t
zgurdulluar nga habia:
-Kush t tha?
Priste me padurim prgjigjen time.
- Kur? vazhdi pyetjet.
Pasi mori prgjigjen u ul prsri n vendin ku ishte. Iu mbushn syt edhe asaj. Nna ishte n
aneks duke br gati darkn. E dgjoi bisedn, por nuk kuptoi prse bhej fjal. Kur pa motrn
q filloi t dneste, duke e mbytur zrin brenda vetes q t mos zgjohej babai, i cili dremiste n
divanin prball, pyeti e shqetsuar:
- pate, moj, pse qan? ka ngjar?
Mes gulimesh t heshtura i dha lajmin. N syt e nns ra pikllimi. U ul pran meje n
tavolinn n mes t dhoms. Fshiu duart me prparsen dhe mbshteti brrylin e majt mbi
tavolin. Me z edhe m t piklluar e t mbytur, sikur dilte nga fundi i dheut, nxorri nj e zeza
dhe kafshoi buzn e poshtme. E kuptova q duhej tu jepja zemr. E forcova zrin dhe thash:
- Nuk sht vetm. I pat si jan mbushur anijet? T gjith po ikin. Uroni ti shkoj mbar!
Ndrkoh edhe nna e mblodhi shpejt veten. I floli motrs q ende ngashrehej me z t
mbytur e lot q i rridhnin faqeve.
- Mblidhe veten! Nuk sht mir t qash! Djali sht pr rrug dhe do Zoti i shkon mbar! T
shkoj shndosh e t jet mire! Le ti bhet ajo q desh!
Me shamin q kishte n dor ia fshinte lott.
Pas pak, t tre rrinim t qetsuar para ekranit t televizorit e ndiqnim lajmet q sapo kishin
nisur. Ikjet drejt Italis mbushn gjith edicionin. Tani kishim nj arsye m shum t shihnim m
me kureshtje dhe m t prqndruar me shpresn se do t shfaqej mes fytyrave t t ikurve ajo e
vllait. Syt i picrronim n do cep. do fytyr q afrohej a q lvizte npr ekran prpiqeshim
ti dallonim fizionomin. Kishim nj parandjenj se dikur a diku ai do t shfaqej para ekranit, ose
rastsisht, ose n ndonj intervist. Do t ndiheshim shum t lehtsuar nse do t mund ta
shihnim qoft edhe pr nj ast nprmjet ekranit. Shpresonim q dikush ta pyeste pr dika, si
bnin me shum t tjer; ndonj gazetar, apo ndonj operator ta fiksonte papritur mes asaj
rrmuje. Apo vet ai t kalonte rastsisht para kamerave. Shqyem syt para ekranit derisa spikeri
lajmroi pr motin. Asgj nuk ndodhi. Pam t zhgnjyer njeri tjetrin. Pr darkn as na
shkonte mendja. U kujtuam kur u zgjua babai dhe pa orn q kishte kaluar njmbdhjetn. Nna
u ngrit t prgatiste tavolinn, kurse ai, i uditur nga kjo vones, q nuk ndodhte kurr, tha:
- Qnka shum von, moj!
Pastaj iu drejtuar nns:
- keni br deri tani?
Ajo nuk e zgjati, por i tregoi pr ikjen e vllait. Mbeti pa fjal. Na vshtronte si pr t kuptuar
n ishte e vrtet ajo q sapo dgjoi. Fytyrat e zymta ia konfirmuan kt. Frkoi kokn e shogt,
pa nnn drejt e n sy dhe tha:
-Ashtu ?
Ajo pohoi me kok. Ai heshti. Ngaq nuk dinte t bnte e as t thoshte, vuri kapelen n
kok, na vshtroi edhe nj her nj pr nj dhe uroi:
 79

- Epo, i qoft rruga e mbar!

Ndiqnim t gjitha lajmet prej mngjesit deri n mbrmje kur mbaronte edicioni i fundit. T
tejmbushura niseshin drejt Italis anije, peshkarexha e do lloj tjetr mjeti lundrues. Kur
dgjonim ndonj lajm t keq; vdekjeje, plagosjeje, sherr mes shqiptarsh a tjetr gj, na kapte
mrzia. Shqetsoheshim pr t. Na ngushllonte fakti q fiziku i tij mund t prballonte
vshtirsit. Rezistonte si asket. Edhe ideja se mund t qe me shok na e hiqte disi merakun. N
gjum binim me imazhet e ekranit n sy dhe me portretin e tij n mendje. Dhoma m dukej krejt
bosh dhe gjumi m zinte von. As dshir pr t lexuar nuk kisha. Kur ishim t dy n dhom,
bisedonim pr gjithfar gjrash para se t flinim. Tani flisja me vete e vshtroja muret dhe
orendit prreth, q dukeshin t zymta, sikur edhe ato vuanin mungesn e tij. Zgjohesha vrik
sapo binte zilja e telefonit, me shpresn e ndonj lajmi. Centralistt i kisha porositur t
tregoheshin t shpejt e t vmendshm pr do rast. Por asnj telefonat nuk po sillte lajm prej
tij.
Ditn e dyt, n televizor, u fol pr nj anije q pritej t nisej. Nuk dihej shkaku pse nuk qe
nisur me t tjerat. Ishte anija Partizani mbushur cep m cep me njerz. Her thuhej se kishte
difekt e her thuhej se do t nisej nga ora n or. Kamerat fiksoheshin npr t gjitha ant e
anijes dhe ne shqyenim syt mos shihnim kund at. Por do prpjekje e jona ikte kot. N at
mizri, shpresa pr t dalluar fytyrn e tij, ishte si t krkoje gjilprn n kasht. Por kjo as na
shkonte nprmend. Ndiqnim do sekuence filmi me shpres t madhe. E gjithmon m kot.
Anija e bllokuar n port as nuk po nisej, as nuk po boshatisej. Nna shpresonte t ishte atje dhe
uronte ta zbraznin sa m par at anije e ai t kthehej n shtpi. Motra, tashm m e kthjellt,
mendonte se do t ishte m e mira, prderisa iu nis ksaj valleje, tia dilte deri n fund. Pr
babain ishte m e rndsishme t qe mir, pa le t bhej t bhej, ndrsa un lutesha me vete t
mos ishte n at anije t bllokuar prej dy ditsh. Shpresoja t kishte ikur me ato q mbrritn n
Itali. E dija q kthimi do ta mrziste shum.
N mesdit forca t policis ndrhyn me dhun n anijen q nuk u nis kurr. Prleshja q
plasi mes policis dhe emigrantve prfundoi at pasdite. T revoltuar sa ska nga qndrimi prej
dy ditsh n t dhe t zhgnjyer nga mosrealizimi i qllimit t tyre, por t lodhur e t sfilitur nga
etja dhe uria, nuk patn forc t rezistonin. Pas dy - tre orsh anija u boshatis. Dshiroja me
gjith zemr t mos ishte n at anije. Prisja me shpres t binte telefoni dhe ushtari centralist t
m jepte lajmin e mbrritjes n bregun matan detit, t m thosht se ishte mir, se ndodhej n x
apo y qytet, apo n rastin m fatlum t krkonte t bisedonte me mua.
N mbrmje srish t gjith ishim t prqndruar para ekranit t vogl. Teksa ndiqnim
edicionin e lajmeve me vmndje, trokiti dera. E hapa jo pa ankth. N or t von ve ndonj
lajm jo t mir mund t prisje. Prball mu shfaq ai, i lodhur, i drrmuar, i trisht. E ruante
buzqeshjen n fytyr, por nj buzqeshje t prvuajtur. Dukej sikur thoshte:
- ti bsh, me fatin nuk hahemi dot!

30

Qyteti gjithnj e m shum ndihej bosh. Tkurrej prej ikjeve. Njerzit t shushatur
pshprisnin pr t ikurit sikur pshprisnin pr t vdekurit. Derisa ikin pa e ditur ku ven, t
 80

vdekur jan, - thoshte xha Dhimua e prplaste bastunin pas trouarit me nj lloj dufi q sdihej
nga i vinte, ndrsa n dor mbante gazetn e vjetr. Luteshin dhe uronin mbarsin e t ikurve.
Pyesnin npr miq e shok nse kishin marr ndonj lajm prej tyre. Kur asgj nuk kishin mundur
t msonin se nga i kishin shpn udht e bots t dashurit e tyre, ngushllonin njeri tjetrin. E
kur ndonj lajm fatlum u gzonte zemrat, festonin si pr nj lindje t vshtir. Grat lotonin nga
lumturia. Ua uronin t njjtin fat edhe t tjerve, q shtynin ditt nn ankthin e nj lajmi.
Dhe lajmet nuk vonuan t vinin. Erdhn bashk me zogjt q ktheheshin prej shtegtimeve.
Dit pas dite mbrrinin prej s largu sikur ti kishin sjell me vete ata shpez. Thuajse nga e gjith
bota, me t gjitha mnyrat; me nj fjal goje prcjell sa tek njri te tjetri si n stafet, me nj
cop letr nisur me ndonj udhtar t rastit, apo dhe me ndonj telefonat q me zor t madh
mbrrinte deri tek ata q e prisnin me padurim. Kto u shtuan shum s fundmi dhe tre centralt
q ende funksiononin n qytet; i posts qendrore, i brigads ( ose i ushtarakut si e thrrisnin
rndom), dhe i kombinatit, jepnin e merrnin lajme gjat njzet e katr orve. Telefonat e
ndrmarrjeve t tjera qen hequr pas falimentimit dhe mbylljes njra pas tjetrs me rnien e
regjimit. Askush nuk e dinte si i kishin gjetur adresat emigrantt, ve lajmet prej tyre
shprndaheshin nga centralistt shtpi m shtpi. N rastet kur telefonat mungonin n familje, i
shprndanin lajmet nprmjet t njohurve apo duke shkuar vet atje. N mbrmje rehatoheshin
n krevatt e tyre, por u buisnin vesht e u dukej se kishin ende kufjet. Thirrjet q vinin prej larg
shpesh mezi dgjoheshin tek prcilleshin prmes telave e aparaturave t vjetruara nga vitet dhe
nga trafiku i madh i bisedave: Jam mir, u thuaj, jam n Peruxhia, jepi kt numur telefoni,
T m marrin pas ors pes pasdite. Jam n Rom, Mos bhen merak, jepu kt adres dhe
kt numur telefoni. Flas nga Gjermania! Jam filani. U thuaj andej nga un mos bhen merak.
Ky sht numuri i telefonit. Nga Greqia flas, nga Athina, jam fisteku, u thuaj mos bhen
merak, kemi filluar pun, marrim n dit sa pr nj muaj atje.
Pas ktyre adresave dhe porosive, centralistt dhe puntort e posts, por edhe ata t dy
centraleve t tjer, bnin marathonomakun npr lagjet, rrugt dhe shtpit pr t dhn lajmin e
shumpritur. Sikleti i madh ishte kur prcillnin ndonj lajm t keq, t hidhur. Gjithkush prpiqej
ta kalonte tek ndonj tjetr pr tiu shmangur ballafaqimit me dhimbjen e t afrmve t fatkeqit.
Kobi sillej rrotull npr qytet si hije korbash, derisa dikujt i ngecte mandata si dopio gjasht n
dor. Me siklet t madh bnte hapin e fundit; ua linte t afrmve t t ndjerit n der me zemr t
dridhur. #####
Pas njfar kohe vala e lajmrimeve u shua dalngadal. Gjithsekush kishte msuar pr fatin
e njerzve t vet. Lidhjet, me mund e vshtirsi t mdha, ishin vendosur. Dukej se pas rrebeshit
t anktheve dhe maktheve, stresi i mbledhur si n nj basen t pist dhe t turbullt, po kullohej
dalngadal e po merrte kthjelltsin. Por vetm n siprfaq, pasi n fund t basenit askush nuk
mund t shikonte si m par relievin prtej ujit. Gjithka tjetr qe fshehur prfund. Gjithsesi, kjo
ishte ajo qetsia pas rrebeshit, kur pritet koh m e mir.
Telefonatat ndrruan drejtim. Nse dikur vinin nga jasht Shqipris e hynin n brendsi t
saj pr tu shprndar si fijet e merimangave cep m cep, tani niseshin nga brenda dhe dilnin
jasht atdheut, pr t marr rrugt n mijra drejtime t ndryshme t bots. Njerzit, me adresa
dhe numra telefoni t shkruara npr blloqe shnimi, apo t ruajtura me kujdesin m t madh n
fletushka t palosura dhe t futura n cepat m t thell t veshjeve, apo edhe t shkruara n
pllmbt e duarve q t mos i harronin, vrshuan drej postave pr t njoftuar t ikurit mbi
gjendjen ktej kufirit. Pr m tepr donin ti qetsonin sepse dihej q largsia i zmadhon dhe i
 81

tjetrson gjrat; edhe merakun, edhe vuajtjen, edhe gzimin. Nisn edhe letra, me adresa t
shkruara n gjuh t huaja, por ato vonoheshin shum dhe n rastin m t keq, humbisnin rrugs
prej kaosit t shrbimeve dhe t adresave. Ndaj, gjja m e mir pr komunikim mbeteshin
telefonatat.
Vese nuk ishte kaq e thjesht dhe e leht kjo pun. Salla e posts gjithmon rrinte plot e
prplot me njerz gjat gjith dits. N mbrmje von, madje n mesnat, centralitt mund t
gjenin pak qetsi. Por nuk ishte vetm kjo. T flisje dy - tre minuta m jasht kushtonte sa rroga
e nj muaji. Ve ksaj, n sall ishin vetm dy gabina nga ku mund t flitej. Linjat e aparaturat e
vjetra nuk ishin gjithmon n gatishmri tu prgjigjeshin gjith atyre krkesave. Kshtuq, nj
pjes e ksaj dyndjeje telefonatash shprndahej n dy centralt e tjer, q ngjanin me dy prrenj
t vegjl n krahasim me lumin e madh t telefonatave q priste e prcillte pa pushim centrali
civil i qytetit.
Puna e centralit t posts ndryshonte nga ajo q bnin dy t tjert. Nse atje kjo ishte vet
arsyeja q centrali ekzistonte, n dy t tjert veprohej kundr ligjit dhe rregullave t shtetit.
Sidomos ne, t centralit ushtarak, q e kishim kategorikisht t ndaluar ta bnim kt pun, nn
statusin dhe rregullat ushtarake. Gjithssi bnim sa mundnim, paka se shpesh hanim edhe
sharrje e vrejtje nga eprort tan, t cilt, n amullin e paskajshme q sundonte, nuk dinin as
vet nse duhet t vepronin kundr rregullave t ushtris, apo t kryenin detyrn si ua donte
puna. Shrbimet i bnim ilegalisht, thjesht pr t ndihmuar t njohurit tan. Kshtu q fatura e
pagesave telefonike n fund t muajit vinte me shifra marramendse. Shefat e ndrlidhjes bnin
nj sy qorr dhe nj vesh shurdh. Shkeljet i kalonin her me ndonj vrejtje e her me justifikimet
diplomatike se po i shrbenin popullit.
Nuk ishte e thn t rrinim t qet as n shtpi. Telefoni binte ditn dhe natn. T njohur dhe
t panjohur q kishin mundur t lidheshin prej larg deri n central, mbeteshin aty si n mes nj
kryqzimi pa tabela. Zgjidhja mbetej n dor t centralistve. Nse telefonuesi kishte ndonj
emr t njohur a ndonj numr shtpie, puna qe e thjesht; e lidhnin direkt me t. Por, shpesh,
qllonte q t mos kishin asnj nga kto varjante. Ather e prcillnin tek un pr t zgjidhur
problemin. ohesha npr gjum sapo binte zilja. Dhnia e ndonj gatishmrie me vinte
menjher n mendje. Por ishin vetm telefonues emigrant. Merrja porosin dhe kthehesha n
shtrat, prkrah atij t vllait. M pyeste kush ishte e un i shpjegoja sipas rastit. Rehatohej n
shtrat dhe thoshte me z t leht sikur fliste me vete: Shyqyr q qenka mir! Pastaj, me syt
n tavan shtonte: Ata, ikn! Shptuan! Ne mbetm ktu!

31

Me pesimizm deri n palc dhe me shpresn pr tia mbathur nj or e m par , i rrokulliste

ditt. Por jo vetm ai. Reformat q filluan u kthyen n makth pr gjithknd. Ideja se nj dit prej
ditsh mund t gjendeshe n mesin e grupit t njerzve t papun e t pashpres, qe stresi m i
madh q prjetonin. Si nj grem rrinte varur pikpyetja e s ardhmes dhe kjo ishte si t prisje
goditjen pas qafe t hanxharit t xhelatit. Nj dit, ai hanxhar, pasi kishte prer me rradh e me
 82

kmbngulje koka t panumrta, ra edhe mbi qafn ton. As nuk kishim patur koh t gzonim
rimkmbjen modeste t ekonomis s familjes me mundim dhe sakrifica, kur papritur e pam
veten prpara humners; motrn e pushuan nga puna. Tani, n familje hynte vetm rrog ime.
Pensionet e prindrve, t marr s bashku, nuk bnin as gjysmn e shums s saj, q n situatn e
vshtir t ekonomis, nuk ishin gj tjetr, vetmse nj lmosh e mir. Duhej t shtrngonim
edhe m rripin q po na kpuste n mes. Ishim tashm pjes e grupit t t dshpruarve q
mendonin do dit pr t nesrmen. Vllait t papun prej vitesh, i rndonte m tepr.
N theqafjen e ekonomis binin n sy drgesat e ndihmave t emigrantve, si ca drita t
lbyrshme mes kandilve t vegjl t mjeranve q mekeshin do dit t pashpres. Ata q
skishin patur fat t kishin ndoknd npr bot, shihnin me zili sesi ndryshonte sakaq mirqenia e
atyre familjeve q fati ua desh t kishin dik jasht. Ndihmat vinin n fillim n form parash,
kesh; dollar, lireta, paund, marka apo dhrahmi pr t prballuar situatn e ln nga periudha e
paranntdhjets. Pastaj nisn t vinin n formn e pakove; rroba, paisje elektroshtpiake,
mobilje e m pas, tek tuk, nisi t dukej npr rrugt e qytetit edhe ndonj makin private. Kjo
gj fort e rrall shihej m krshri nga gjith qyteti. Kapardisjeve t pasanikve t rinj prej
ndihms s emigrantve u rrinte prball dshprimi i pjess tjetr q mezi mbyllte muajin, javn
apo ditn me asistencat apo nga t ardhurat modeste prej shitblerjeve t vogla private q nisn t
hapeshin npr kioska llamarine e tezga ambulantsh. Krahas ktyre pasanikve t rinj, si nisn
ti quajn n qytet, ishte dhe nj grup tjetr pasaniksh, q dallonin nga t part, sepse as kishin
patur ndonjher t afrm n emigracion e as kishin qen vet ndonj dit emigrant. Pasuria u
ra nga qielli, ironizonin njerzit. Brenda dits u bn pronar objektesh, dyqanesh, fabrikash
dhe ndrmarrjesh. Pa patur asnj kontribut, pa br asnj investim, pa punuar kurr. Ose pa u
thn kush puna e mbar, si shprehej xha Dhimua. I vetmi kontribut ishte mbshtetja pr
kastn e re politike dhe investimi i vetm i tyre ishte shrbimi ndaj saj. Kta ishin dhe pasanikt
q shiheshin vngr nga njerzit e thjesht. Ishin me arrogantt, m fodullt, m t zhurmshmit
dhe m t pacipt. E shfaqnin pa asnj droj gjith fuqin dhe lumturin q u kishte dhn kjo
pasuri e pamerituar, sa edhe pse shumkush u nnshtrohej instikteve t tyre e u buzqeshte me
prulje, neveria pr kt lloj race pasaniksh dukej sheshit. Kjo zgjonte dalngadal xhelozin e
t mjerve, si nj en q zjen gjithnj e m me vrull, numri i t cilve po rritej do dit. Por edhe
pendesa pr patn shpresuar nga prmbysja bhej m e madhe. Bashk me xhelozin dhe
pendesn rritej dshira e paprballueshme pr t ikur sa m par prej ktij mjerimi q po
prhapej si vaji n lakra. Mes ksaj mase njerzish, im vlla, priste rastin pr t ikur nga syt
kmbt.

Ditn kur motra erdhi n shtpi pas urdhrit t pushimit nga puna, t cilin ia patn
komunikuar n mngjes, shtpia dukej e mbytur n gjm. Ajo lotonte thuajse gjith kohs, kurse
ne e mbanim me garjet. Vllai rrinte - rrinte e kpuste ndonj fjal m zemrim si pr t nxjerr
dufin, por q m shum e acaronte motrn sesa e qetsonte.
- T pata thn q nuk do t fitoje gj me at ndershmrin tnde.
- Boll, - trbohej motra, - edhe ty t kisha mangut! Nuk mund t kthej njeriu nga fryn era.
Pr ta mbajtur n pun i patn propozuar t hiqte dor nga funksionet q kishte n partin e
vjetr dhe t merrte tesern e partis s re. Por kt as e shkonte npr mend. Drejtuesit e rinj q
erdhn nisn pastrimet e punonjsve t vjetr. N vend t tyre merrnin t tjer. Mbajtn n pun
ata q mbshtesnin frymn e tyre. Dhe sigurisht ata q ditn ta luanin politikn ashtu si i donte
 83

mushka drut. Ajo mbrmje dukej se nuk kishte t mbaruar. Heshtjen e nder npr shtpi nuk
guxonte ta prishte njeri, ve pshrtimave t saj. Edhe kur duhej t flisnim, flisnim me z t ult,
sikur druheshim mos zgjonim njeri nga gjumi. Von ram pr t fjetur. Ndrsa ajo nuk vuri
gjum n sy. Nuk e kaprdinte dot faktin q t nesrmen nuk do t dinte si ta kalonte ditn.
Zymtsia davaritej npr shtpi.
Ashtu na gjeti mngjezi, q, si pr t shoqruar pezmin ton, zbardhi nn nj qiell t mbarsur
me re. Ve kur ia plasi motra sapo u mblodhm n kuzhin:
- Do t shes gazeta!
Prishi heshtjen e trisht dhe ndezi debate pafund pr gjith ditn e lume me vendimin e saj t
prer. E vshtruam t habitur. Si dukej nata nuk i kishte shrbyer vetm pr t qar, por edhe
pr tu menduar se mund t bnte ktej e tutje. E kundrshtuam duke thn se kjo ishte
poshtrim pr t dhe se nuk mund ta ulte veten deri aty sa t shndrrohej n nj shitse gazetash,
rrugve. Do bjm si do bjm, - tham, - por gazeta nuk mund t shessh. E vendosur na
kundrshtoi dhe tha se pr inat do t shiste gazeta.
- t keqe ka, - na u drejtua, - turpi sht pr ta, jo pr mua. Njeriu do ta gjej nj zgjidhje
pr t jetuar.
Nuk mund t pajtoheshim n asnj mnyr m vendimin e saj. Si mund ta imagjinonim q
nj inxhiniere n nj kombinat t madh dhe me funksione shoqrore t dilte e t shiste n rrug
gazetat?! Nuk mund ta kaprdinim kt gj.
- Do ta bj dhe pik! - tha dhe as nuk mundm tia mbushnim dot mendjen, as e ndalm dot
n vendimin e saj t beft.
Tre dit pas atij debati ajo ishte nj gazetashitse n an t rrugs kryesore, mu prpara
kangjellave t shkolls s mesme. Gazetat i hapi mbi nj kuti kartoni amballazhi q ia mori
shoqes s saj, shitse n nj kiosk aty pran, t ngritur para pak muajsh. Ditn e par e pati t
vshtir. Iu desh ta sqaronte dhjetra her at q kishte vendosur t bnte. N do rrfim
ngashrehej dhe mbushej me lot. Miqt dhe t njohurit e ngushllonin duke i dhn t drejt,
ndrsa disa nga shoqet ndenjtn aty, her njra e her tjetra, pr tia hequr sikletin dhe pr ti
dhn kurajo. Koh pas kohe shkonim edhe ne, ndonse vllai i pati thn se po t dilte t shiste
gazeta si Qemal evgjiti shkrepse, nuk do ti fliste m me goj. Por sqe gj tjetr ajo q pati
thn, vese nj lloj presioni pr ta br t hiqte dor.
Shfaqja e saj n rrug me togun e gazetave mbi kutin e kartonit, me kalimin e ditve, u b
nj realitet dhe nuk udiste m asknd. N fund t muajit, ngaq leximi i gazetave pr shkak t
situats s ndezur politike qe kthyer n mani, pam se nuk i dilte dhe aq keq me zanatin e ri.
Fitonte sa dy pensionet e prindrve t mara s bashku. Pas ca muajsh krkuam leje n komun
pr t ngritur n nj cep buz rruge, nj kiosk prej druri katr metr katror, sa pr t futur
kokn n dimrin e ftoht q po afronte. Krkesa prplasi mes tyre socialistt dhe demokratt e
kshillit. Duke qen se socialistt ishin shumic e aprovuan at. Demokratt mendonin se kjo qe
presion pr ta pasi, po sipas tyre, aty shitej vetm gazeta e vjetr. Ndaj, nuk e pranuan vendimin e
kshillit bashkiak. E bllokuan me mosdhnien e lejs s zyrs s urbanistiks, e cila varej nga
prefektura, q ishte nn zotrimin e tyre. U sorollatm rreth dy muaj sa n nj zyr, n tjetrn.
Me an t nj mikut tim, inxhinier urbanist n prefektur dhe njeriu me tagrin e dhnies s lejeve
t urbanistiks, e morm gjysm ilegalish lejn, a thua do t ndrtonim pesmbdhjet katshin
mu n mes t Tirans. Demokratt nuk e kaprdin dot anashkalim q iu b. Ngaq nuk e
kuptuan si dhe kush e dha lejn, e mbajtn vath n vesh kt sfid t hapur, sipas mendimit t
 84

tyre. Kioskn e ndrtuam me pak mundim. Na ndihmuan edhe miqt. Vun nga nj dor sipas
mundsis; kush dha copra drrasash, kush materiale t ndryshme, kush bri punimet, kush
montimin e kush rregullimin. Por, kur e mbaruam, u cilsua qendr propogande e majt prej t
djathtve dhe u fol se at e patm ngritur m fondet e partis, gj q nuk ishte aspak e vrtet dhe
nuk dihej se kush e kishte prhapur kt gnjeshtr. Dhe hakmarrja plasi q ditn e tret.
Ja behn tatimort.
Ve gazetave kishim vendosur n xham t dritares s vogl si frngji disa paketa cigare pr ti
dhn disi pamjen e dyqanit. Ato paketa kushtuan nj gjob t majme. Nuk bn pun as
shpjegimet tona pr mungesn e rafteve, pr dyshemen n taban, ngaq nuk i qe hedhur betoni
ende e tregonte se ajo kolibe - dyqan nuk kishte prfunduar. As e vrteta se ato paketa cigare i
patm vn n xham pr ndonj duhanpirs q blinte gazetn nuk na shptoi nga gjoba. Mbas
pak debatesh, na than q ky ishte nj urdhr q duhet ta zbatonin, ndryshe duhej t linin punn.
I kuptuam ata t shkret. Edhe situatn e mjer pr t ciln na shfaqn keqardhjen. Shpresuam t
mbyllej m kaq.
Por ishim gabuar. Nj dit dhjetori, kur skishim as dy muaj q e kishim ngritur at dyqan -
kolibe ku mezi rrinin dy vet brenda, i vun zjarrin posa kishte rn mbrmja dhe dritat n qytet
ishin fikur. Benzina e hedhur prflaku menjher drurin e kiosks. Nuk do t kishte mbetur asgj
po t mos deshte fati q vetm tridhjet metra larg t ndodhej godina e komands s repartit e t
mos kishin nxituar ushtart ta shuanin me bidonat e qumshtit prej alumini t mbushura me uj.
Dmi nuk qe i madh; m shum qe nxirr nga tymi se qe djegur pjesa e pasme ku qe hedhur
benzina. At mbrmje, bm nj denoncim n polici. M von morm vesh q as ishte shkruar e
as ishte protokolluar gjkund. Si rrjedhim nuk kishte nisur asnj hetim pr kt pun. Nuk e
trazuam m kt pun dhe e lam kohn t bj punn e saj. Dhe koha nxjerr n drit gjithka.
Pas disa vitesh, nj nga pjesmarrsit e zjarrvnies, erdhi e na krkoi t falur. I penduar tha se ajo
q kishin br qe nj budallallk dhe se ata vet patn qen t qrruar nga politika.
Por kur nisin t kqiat hapu dern! N janar t vitit q sapohyri mu komunikua dalja n
asistence. Shkaku; vala e dyt e reforms q aplikohej n ushtri. Qe goditje nokdauni pr ne.
Mbetm varur n fije t perit. Dhe kur vjen fukarallku vijn edhe sherret. Grindeshim pr
ekonomin e pr gjithka q nuk u jepnim dot zgjidhje. N fund dilnim te politika. Grindeshim
edhe pr t. Shanim nj pal e mburrnim nj pal. Vllai i shante t gjith.
- As ka patur as do t ket lug pr ne, - thoshte. - fituat ju me at ndershmrin tuaj? Ju
shfrytzuan n at koh e ju lan pa pun tani. Ju prdorn dje e ju shtypin sot. Ecni si kal
karoce, drejt. Ata q e kan dredhur dhe ather dhe tani pasurohen pr dit. Mir thot babai:
Ky vnd u b lesh arapi. Duhet ikur sa m par.
I qe kthyer n qllim puna e ikjes. E prmendte saher i jepej rasti. Si mund ta harronte kur
do dit e humbur i gjmonte n kok si goditje e trisht kambane. Kur do mbrmje vinte si
prshpirtje pr mundsit q rrudheshin dita-dits. Kur do mngjes trokiste me pasigurit q
shtoheshin hap pas hapi. Ikjet e shokve ia ngushtonin gjithnj e m shum rrethin e miqve dhe
i zgjeronin m tepr boshllkun brenda vetes. Rutina tmerrsisht bezdisse e ditve boshe dhe
gjithka tjetr e rrmujshme, e pist, e pashpres ia humbte gravitetin e vetes. T gjitha kto ishin
sirena alarmi q e shtynin do ast drejt qllimit t tij.

32
 85

Vendosi prfundimisht t ikte.

Dy tentativat e para i doln huq. Fillimisht ngecn n pikn kufitare t Kapshtics. Ua
diktuan pasaportat e fallcifikuara punonjsit tan, e bashk me dy shokt e tij i kthyen mbrapsht.
U than se kjo q u kishte ndodhur qe gjja m e mir, pasi ata matan trarit do ti kishin rrasur n
burg dhe do ti kalbnin atje. Tentativa e dyt qe ndryshe. U b bashk me nj grup t mbledhur
nga nj udhrrfyes q do ti nxirrte nprmjet nj shtegu mali n ann tjetr t kufirit. Asokohe
kufiri nga ana jon qe shkrehur fare, por nga matan rreziku qe ende. Jo pak njerz e kishin
psuar. Por udhrrfyesi u jepte garanci. Do t ishte nisur ditn e nesrme, ashtu si e kishin
kopsitur kt pun, nse nuk do tia kishte thn kt, Mondit, shokut t tij nga K. Nuk e la t
ikte me at grup. Do nisemi bashk, - i tha. - Un, ti dhe nj tjetr. T tre. Pa asnj lek, prmes
nj shtegu shum t sigurt. Dhe ashtu bn. U nisn pas disa ditsh hert n mngjez. Si dhe
hern e par iku pa na thn e pa na prshndetur. Lajmin na e dha Gzimi, fqinji yn, t cilin e
pati takuar pak para se t niseshin. Ishim msuar n nj far mnyre m ikjet e tij, po sesi mu
duk kjo ikje e fundit; e frikshme. Ankthi q m grryente prbrenda sa her q ikte mu shfaq
prsri. Nuk kishte t bnte me dimrin q sundonte fuqiplot. Kto ikje me dukeshin si t
heshtuara, t lna n hije. Pr to nuk fliste njeri, nuk i gjurmonte asnj gazetar me kamera e
mikrofon nga pas pr ti shfaqur n ekranet e televizorve q njerzia t dinin po ndodhte. Jo!
Kto ishin si udhtimet e milingonave; npr kmbt e njerzve e jasht vmendjes s tyre, q n
do moment mund t shkelen e t shuhen pa i vn re askush. Ikje t tilla m dukeshin jasht do
kontrolli e jasht do kujdesi. Nuk ishin t prqndruara npr objekte si ikjet nprmjet
ambasadave apo ikjet me anije. Lajmet q patm dgjuar t vinin prej kufirit na bnin t ishim n
zgrip t ankthit. At mngjez edhe nna u ngrit mahmur, si i thoshte ndonjher babai kur ishte
si e prhumbur. Kishte par nj ndrr t ciln na e tregoi duke e shoqruar me pshrtima dhe
ububura. Por, ngaq ende nuk e kishim marr lajmin e ikjes s vllait, nuk ia vum shum
veshin.
Qe nj rrug e gjer, - tregonte e turbulluar ndrrn, - e gjer sa skam par kurr. Nj diell
i fort e ndrionte sikur t ishte e lar n ar. E ne ecnim mbi t, t gjith s bashku. Pastaj doli nj
ur, nj ur prej drrasash e kavosh eliku, si ato urat q jan ngritur mbi lum, pak m tej urs
s madhe, n fshatin ktu afr dhe ajo tjetra m tutje. Dhe posht kalonte nj lum i madh, por i
pastr, qelibar. Jo si ky yni, i turbullt dhe gjith baltovin. Matan, qe nj fush e madhe sa fusha
prtej, por e mbjell jo me grur e panxhar si dikur, por me lule. Me lule plot ngjyra q feksnin si
t praruara nga dielli. Ne hipm mbi ur dhe nxituam pr t kaluar n ann tjetr, por duke ecur
t gjith nxitimthi, befas u shkrmoqn drrasat e urs e ran nj nga nj n uj e i mori lumi.
Bashk me drrasat ra edhe nj nga ne, po se mora vesh se kush. O zot, na dalt pr mir, - e
prfundoi me nj pshrtim t thell rrefimin nna.
Nuk na bri aspak prshtypje ndrra e saj at mngjes. Madje i prsrita at shprehejen q
ia thosha saher tregonte ose mundohej t shpjegonte ndrrat: Mos i trego kurr se kshtu nuk
dalin! Nuk ke pse rri gjith ditn me merak n bark. Mirpo, pasi morm lajmin e ikjes s
vllait, pa na lajmruar dhe pa na prshndetur, gjith ditn e patm mendjen te ai dhe ndrra. Na
dukej sikur dika t keqe ndillte pr kt udhtim t papritur. Rrinim t heshtur e t zymt. Kisha
iden se mendonim t njjtn gj; ndrrn m mir t mos e kishim dgjuar.
 86

Moti ndryshoi papritur sikur t kishte shtypur butonin e qiellit dikush. Pasditja erdhi e u
mvrenjt shpejt. Ca re t mdha shtyheshin n nj amulli qiellore sa u harrua sakaq ajo paradite e
bukur me qiell t hapur. Njerzit nxituan t shtojn ndonj tesh m tepr n trup. Temperaturat
q nisn t uleshin, u solln ndrmend ngricat e janarit, q u patn marr frymn. Pasdreke u
mblodhm t gjith n shtpi. Qndronim me nj sy te televizori dhe nj jasht dritares, nga ku
Mali i That nuk shihej m prej mjegulls q kishte rn. As gryka e Cangonjit nga shkonte rruga
pr n kufi nuk dukej. Mjegull gjithandej. Shpresonim t kishte kaluar kufirin q paradite. Ose s
paku t kishin kthyer mendje. Mirpo asgj nuk mund t dinim. Gjith na mbetej pr t br
ishte t shpresonim tu ndihte fati n shtigjet e duhura.
U mrzita mbyllur n shtpi pr or t tra e vendosa t dal njher nga kinemaja, atje ku
mblidheshin shumica e meshkujve t qytetit n dit t tilla, t ftohta e t trishta, pr t kaluar pak
or n mbrmjet e gjata. Ndrkoh trokiti dera. E hapa me shpresa t zgjuara. N t ia behu daj
Sknderi me buzqeshjen e tij ngjllore, me trupin e madh, me kapotn ngjyrgri dhe kapeln
republik, q nuk e ndante dimr e ver. U shtrnguam n nj prqafim sikur kishim vite pa u
par, ndonse para tre ditsh kishte qen tek ne. Q kur kishte dal n pension vinte m shpesh.
Rrinte deri n mbrmje dhe me autobusin e fundit ktheheshe n shtpi. M tha t dilja meq isha
br gati, po qe pun q sbhej. Zum vend n kuzhin dhe si mbaruan prshndetjet, fjala shkoi
tek vllai. Nna i tha pr ikjen. Bri ashtuuu i habitur dhe, duke par nga dritarja, tha:
- Nuk sht koh pr udh. Andej nga ne nisi bora.
Tundi kokn me nj far dshprimi. Pastaj foli me z m t lart:
- Epo pr hajr u dalt!
Nna, ngaq nuk e mbante dot prbrenda gjith peshn e ankthit dhe merakun e asaj dite i
rrfeu ndrrn. Qeshi me t madhe me zrin e trash prej baritoni. Tha se kto qen prralla me
mbret dhe se prrallat dhe ndrrat jan njsoj, ndaj nuk duhen besuar. Ndoshta e bri pr t
qetsuar nnn dhe ne. Biseduam pr gjrat e prditshme t politiks, ekonomis, zgjedhjeve q
po afronin dhe patjetr, her pas her pr arratin e vllait. Muzgu ra m i ftoht dhe tisi i
mjegulls filloi t pshtjellohej npr terr. Posht neoneve t pakt t mbetur rrugve krijoheshin
ca sfera t ndritura me grimca akulli. Daja shpresonte t ishin kthyer, pasi andej do t kishte rn
shum dbor dhe nuk mund t kalohej. Un mendova m t keqen: sikur bora ti kishte zn
rrugs e ti kishte bllokuar diku n mal a n ndonj pyll. Por i fshiva mendimet me nj t tundur
t koks, sikur t ishin shushunja t ngulura n tru. Vshtrova nga dritarja, por tani pas xhamit
nuk dukej gj. U ngrita dhe dola n ballkon. Pas meje erdhi daja. Qmtonte bor. Ai pshertiu i
mrzitur dhe m hodhi dorn rreth qafs. Tha se nuk duhet t bhesha merak sepse patjetr do
ishin kthyer. Mund t ken shkuar deri n Bilisht, - tha, - po nuk besoj se jan nisur pr rrug.
Treta vshtrimin n natn e mjegullt, t ftoht e t heshtur. Vetm ato sfera dritash t vakta
mjegullnaje t kujtonin se jetoje n nj qytet dhe jo n nj vend t braktisur. Qetsia prreth m
shtinte frik t paprcaktur. M bnte nervoz. Dukej si nj heshtje e djallzuar, tinzare, e pabes.
M erdhi ndrmend prsri ndrra e nns dhe barku mu mbush me flutura. Vshtroja npr terr,
atje ku duhej t ishte Mali i That, por nata qe e thell dhe syri nuk e shponte dot. M prmendi
nga prhumbja daja. Tha se qe br von e duhej t ikte. I thash t rrinte se na nevoitej shum
sonte prania e tij. Por nuk pranoi. Arsyeja qe si gjithmon Nadireja q nuk mund ta linte vetm.
Nuk kmbngulm. E dinim q ishte e kot. Doli para ors tet, pasi n dimr nuk dihej orari i
fundit i autobosit. N mot t till nuk lvizej shum dhe pronart e autobusve nuk i bnin rrugt
e fundit. E prcolla deri t stacioni e u ktheva n shtpi.
 87

NGJIZJET

N qytet, pa ikur ende prgjumja e mngjesit, qen shprndar n mnyr t shpejt dhe t
uditshme copza rrefenjash si t lindura nga nata. Kshtu kishte ndodhur gjithmon.
Harliseshin fare papritur nga nj fjal e thn a e dgjuar diku, nga nj hamendsim i br si
padashur, nga nj copz e vrtet apo nga nj gjysm e vrtet e tjerrur si pa t keq pr dika a
pr dik, pa e ditur se m pas do t vinte rrotull si topth dbore derisa t bhej ortek. Lindnin,
formsoheshin e shumoheshin pavarsisht nga ekzistenca e njra tjetrs, ngjizur jo nga zjarri
brenda vatrs, po nga shkndijat q shkputen e bien n tjetr vend, ku ndezin nj vatr t re.
Koh pas kohe, ngriheshin m kmb e merrnin udht, ashtu si foshnjat. N fillim me hapa t
dobt, e m pas, me m shum siguri e besim duke ecur, pa e ditur ku ven, ve ecin pr
knaqsin e lvizjes, q sht tejet trheqse. Kjo ndodhte edhe me legjendat. Nisnin duke dal
nga goj belbane me fjal t pasigurta. M pas, goj m goj, vend m vend, rrug m rrug e
shtpi m shtpi merrnin sigurin e besimin e s vrtets, aq sa edhe vet e vrteta, nuk do t
besonte veten, por at q ishte ngjizur mbi surrealen me nj gravitacin q vshtir t shkputej
m. Dhe, meq degzoheshin e copzoheshin n dy a m shum variante, asnjher nuk
qartsohej dhe kuptohej kishte ngjar realisht.

- KOHE LEGJENDASH -

33

Tek ne bujtte shpesh daj Ahmeti. N fakt ishte daja i babait, por ne e thrrisnim t gjith
kshtu. Banonte n nj lokalitet malor dhe, kur zbriste pr ndonj pun n qendr, kthehej tek ne.
Mbrmjet me t kishin gjithmon dika pr t msuar, ngaq jeta e tij qe e mbushur me ngjarje
dhe histori pa fund. Ndaj dhe gjithmon kishte t tregonte.
Rrfimet pr qytetin m linin nj shije t atht, sikur prtypja ato kumbullat e vogla jeshile q
i rrmbenim prtej gardhit t shtpive t Kastrafillakut saher kalonim andej. Edhe pse thartonim
turinjt dhe mblidhnim buzt nuk rreshtnim s ngrni. Kshtu dhe me rrfimet; edhe pse kisha
ndjesi t uditshme her si persekutor e her si fajtor, e her t tjera si triumfator, por me
keqardhje pr viktimat, prsri rrija e dgjoja m kureshtjen e njeriut q do t msoj misteret e
nj kohe t lasht. M rrmbente si nj zbatic do ngjarje. Ndrtoja me fantazit e mia botn e
atyre historive q daja i rrfente me ilustrime dhe krahasime t zgjedhura, sa na linte gojhapur, e
vetja m dukej pjes e tyre.
 88

Kishte ardhur me grupet e par t vullnetarve kur nisn punimet pr tharrjen e knets.
Mes ngjarjeve q tregonte m kishte mbetur n mendje ekzekutimi i dy t dnuarve me varje.
Dhjetra t tjer qen dnuar me burg. Akuza qe e rnd, baraz me tradhtin; sabotim. I sillja
ndrmend ato skena t rrfimeve t tij. I ndrtoja imazhet sikur ti kisha par n ndonj film.
Prfytyroja sheshin ku qe br ekzekutimi, n mes t kantjerit. Vetm atje, thoshte daja, mund t
kishte shesh, n at q m pas do t quhej qytet. Prfytyroja trekndshat me litart e br lak q
vareshin posht si goj neprke br gati prgjat nats. Dhe kureshtart rreth e rreth n at
mngjes t trisht. Koh m par kishin qen fshatar n zonat prreth knets e merreshin me
punrat e fshatit. Tani qen puntort e kantierit. N nj cep, t tulatur dhe t hutuar rrinin t
burgosurit q punonin n knet. I patn sjell m hir e me pahir pr t par ekzekutimin. Askush
nuk mund t imagjinonte se ndjenin tek shihnin kt shfaqje makabre me syt e tyre. Ndoshta
shpresonin q ndonj dit t mos ishin ata q duhej t ngjisnin at trekmbsh t kobshm. Apo
ndoshta mendonin se nj dit do t ndodhte patjetr. Kush mund ta dinte? Rrinin t tulatur n
cepin e tyre, si t burgosurit n aeropagun e lasht t Athins t gatshm pr t par tragjedin e
rradhs. T dnuarit me varje mbrritn t lidhur e t shoqruar nga nj skuadr ushtarsh. I patn
hipur mbi trekndsha, u kishin hedhur litarin n qaf, u kishin lexuar vendimin n emr t
pushtetit popullor e n fund, i kishin ekzekutuar. Por, njri prej t tyre, sapo ishte hequr stoli nn
kmb, qe rrzuar shakull n tok. Ngaq pati qen jasht mase i shndosh, a ngase ishte i vjetr
litari, qe kputur si fije peri sapo pesha e trupit t tij e kishte trhequr posht. Njrzit kishin
mbetur t shtangur pa ditur duhej br n kto raste. Kishin nxjerr ca pshprima dhe
pasthirrma habie, q nuk merrej vesh n fshihnin keqardhje pr at q nuk mundi t kryhej, apo
lirim pr at q nuk u b. I sapo shptuari nga varja u drejtua nga njeriu q pati lexuar dnimin
dhe i pati hequr fronin nga kmbt. Krkoi ti falej jeta, sipas nj ligji t lasht n bot, i cili, e
falte t dnuarin n ksi rastesh sepse kshtu qe shprehur vullneti i Zotit. Vshtronte me tmerr
prplitjet n litar t shokut t tij dhe shpresonte t mos ndodhte ashtu edhe me t. Mirpo njeriu
q kishte n dor kt gj, nuk e prfilli lutjen e tij. Fjalt mallngjyese t saposhptuarit nga
varja nuk e kishnin prekur fare. Me siguri t plot dhe m prmimin q e shfaqte hapur, tha se
zot aty ishin ata dhe dnimi do t kryhej patjetr. Dha urdhr t sillnin nj litar m t trash dhe
t prsritej akti i ekzekutimit. Dikush solli shpejt nj litar m t trash. E lidhi srisht mbi
trekmbshin q priste viktimn dhe n fund, pasi e trhoqi me forc duke u varur vet me duar
si shenj garancie, tha: Gati!
Skena u prsrit pa asnj ndryshim; ngjitn t dnuarin mbi fron, i hodhn litarin n fyt, u
lexua dnimi n emr t pushtetit popullor dhe iu hoq froni nn kmbt. Trupi u prplit disa
sekonda prej shtrngimit n fyt, por litari nuk u kput. Njerzit shihnin, ca t heshtur e ca t
llahtaruar duke zn syt me duar apo duke kthyer kokn. Ca t tjer, me vendosmri t madhe,
vrenin plot kureshtje at q po ndodhte. Mirpo, pas pak, kur t gjith prisnin q i sapovaruri t
jepte shpirt e prplitjet t ndalonin posht litarit, dika krisi that, si krism e mbytur rrufeje.
Trupi u gjend prtok me lakun n fyt e m gjysmn e krahut t drunjt, ku qe lidhur litari,
prsipr tij. Sabotimin, q m par e pati br litari, tani e bri druri, i pafuqishm pr t mbajtur
at trup. Pshprimat doln m t zgjatura dhe pasthirrmat m t larta. N fytyrat e disa njerzve
dukej keqardhja dhe n fytyrat e disa t tjerve udia. Por n disa t tjer dallohej nj far
nervozizmi i przjer me nj lloj mrzie pr dshtimin e dyfisht. Njeriu i caktuar me zbatimin e
vendimit pr sabotatort i hoqi litarin nga fyti dhe e ndihmoi t ohej n kmb t saposhptuarin
pr her t dyt nga varja. Ai, duke shkumbzuar nga mosfrymmarrja, q pr fatin e tij nuk
 89

zgjati shum, dhe nga ankthi i vdekjes, vshtronte rreth e rrotull me nnkuptim pr pafajsin e
tij. Pasi u ngop mir me frym ia krkoi edhe njher faljen njeriut me uniform ushtarake, i cili
kishte n dor fatin e jets s tij. Por nuk qe e thn q ai t lvizte nga vendimi i mar n emr
t pushtetit popullor. Me vendosmri edhe m t madhe dhe ton edhe m t ashpr tha prsri se
zot aty ishin ata dhe se nuk kishte perndi q t pengonte zbatimin e vendimeve t pushtetit
popullor. Urdhroi t riparohej trekmbshi dhe drurt t prforcoheshin me t tjera mbajtse. U
b si urdhroi ai. Trekmbshi i prforcuar ishte gati pr disa minuta. Skena u prsrit edhe nj
her me rigorozitetin m t madh; u ngjit i dnuari mbi fron, iu hodh litari n fyt, u lexua
vendimi i pushtetit popullor dhe iu hoq froni nn kmbt. I varuri u prplit derisa i doli shpirti.
M pas, trupi i pajet lkundej nn litarin e tendosur nga pesha.
Kjo ishte ajo q pam e ajo q na than, thoshte daj Ahmeti. Por pshprimat nn z q
prcilleshin vesh m vesh, t tjera gjra rrfenin.
Lart e posht flitej se t varurit nuk paskshin sabotuar vrtet, por pasksh qn nj histori
dashurie, n mes s cils sillej si qendra e bots nj grua e bukur me emrin Zyra, a Esma. Kjo qe
br shkak i nj sherri. Xhelozia kishte ndrsyer mes tyre inxhinierin e punimeve, i cili ishte
edhe drejtori; nj ish borgjez dhe ish zogist i shkolluar n Austri, me skretarin e partis t
kantierit; nj ish partizan. Pati qn aq e madhe kjo xhelozi saq ky i fundit, pr ta hequr qafe
inxhinierin, sajoi punn e sabotimit. Pushteti popullor pr kto gjra nuk t falte. Pr t mos e
ln vetm inxhinierin, e kjo pun t dukej sa m e drejt, bashk me ta u futn n list edhe
armiq t tjer, q si u pa, ishin nga sra e shtresave t prmbysura. Me nj fjal bashk m t
thatin iku dhe i njomi.
T tjer e rrfenin ndryshe kt histori, gjithmon nn z, si pr nj hije a pr nj prrua t
nndheshm q askush nuk guxonte ta nxirrte n drit t diellit. Thuhej se ajo grua me emrin
Zura a Esme, ishte nj nga ato t prdalat e shtpive publike, e bukur dhe me nuhatje dhelpre.
Ngaq nuk dinte si do vinte halli i mtejshm i pushtetit, mundohej ta mbante mir si me ata q u
rrzuan, si me kta q u ngritn. Thuhej se shkonte me t gjith t mdhenjt e kantierit, q ishin
nga t dyja palt dhe e kishte kthyer n kuplara shtpin e saj t ngusht e t vogl n mes
barakave t kantierit. Ngaq horllqet e saj kishin marr dhen e ishin br problem lart n
qeveri, secila pal mundohej t fajsonte paln tjetr, duke shpresuar ti hante kokn pr t
shptuar t vetn. Ksisoj, prgjegjsi komunist, q i shkonte m shum fjala dhe kishte
mbshtetjen e puntorve t kantierit, ua bri gropn borgjezve duke vrar me nj gur dy zogj;
shprehte besnikrin ndaj pushtetit popullor dhe mbante t pastr moralin komunist. Gjithashtu u
jepte sinjal edhe t tjerve se ktu nuk bhej shaka.
Ku m shum e ku m pak t thnat e tjera sillshin rreth ktyre dy rrnjve t mdha.
Ngjarja tjetr q m ishte ngulur n kujtes nga ato q tregonte daj Ahmeti kishte t bnte me
nj njri q prher e kisha prfytyruar si nj fantazm. Her humbte n drit e her shfaqej n
errsir, si n nj loj predistigjatorsh. Ndoshta ngaq edhe daja nuk e kishte par kurr at
njeri, ve kishte dgjuar t flitej n kantier. Nga kjo ai m shfaqej mes rrfimeve npr drithije
mistike e nuk arrija t dalloja ku humbte njeriu dhe ku niste fantazma. Pasksh qn me t
dnuarit e tjer aty dhe rastsisht kishte shptuar nga vdekja n mes t balts dhe ujrave t
knets. Flitej se kishte qn me nazistt n front, n Stalingrad. Pasksh mundur t fshihej e t
shptonte. E kishin sjell n kt vend pr t vuajtur dnimin q i pati mbetur pas burgut bashk
me borgjezt e tjer dhe kundrshtart e pushtetit popullor. Qe fshehur shum koh, thoshin,
derisa forcat e lirimtares e kishin gjetur dhe e kishin plasur n burg e, m pas, e kishin sjell t
 90

vuante ktu n knet. T tjer thonin se ai nuk ishte as nazist e as borgjez, por nj patriot i madh
dhe shkrimtar i shquar. Thonin gjithashtu se pasksh studiuar n rumani pr ekonomi dhe qe
ngjitur deri n majat me t larta t bankave. Pati qn edhe drejtor i Banks s Shqipris. Madje,
kishte fshehur arin t mos e rrmbente gjermani. Pr kt edhe ishte ndjekur disa muaj nga
gjermant q e krkonin gjithandej. Sepse ky nuk u kishte dhn kodet dhe elsat e banks. M
von askush nuk ishte n gjendje t thoshte se si e qysh ky njeri patriot dhe i ndershm qe
ngatrruar me tradhtart dhe borgjezt dhe kishte prfunduar deri ktu. Kto histori i patn rn
n vesh nj kapteri q shrbente n burgun pran knets. I urrente pr vdekje t dnuarit nga
pushteti popullor. I pati hipur n kok nj menduri prej urrejtjes dhe pati urdhruar ta fusnin t
gjall n nj grop. E hapn aty pr aty n mes t balts s knets gropn dhe e mbuluan t
shkretin me dhe deri n gryk. Me or t tra e lan aty derisa filloi ti merrej fryma e ti
shtrmbrohej surrati nga t ftohtt e prillit dhe nga lagshtia e ujit. E shptoi nga vdekja, pr fat,
dikush q e njihte qysh hert. N astet e fundit t agonis kishte lajmruar komandantin e
kampit. I pati treguar se njeriu q po vdiste n gropn e balts qe nj shkrimtar. E patn nxjerr
gjysm t vdekur dhe i kishin dhn ndihmn derisa e solln n vete. Pas ksaj thashethemet u
bn m shum se thashetheme; u bn nj mish mash. Dikush thoshte se nuk pasksh qn
shkrimtar njeriu q i shptoi vdekjes pr nj fije, por nj borgjez q nuk e kishte fshehur, por e
kishte vjedhur arin e banks n kohn e gjermanve. T tjer zra thoshin se pasksh qen
kundr jugosllavve dhe kishte dashur t shkatrroj miqsin me ta duke penguar t vendosej
parja e prbashkt mes dy shteteve miq. Pr kt edhe ishte arrestuar. Kur marrdhniet me
jugosllavt qen prishur dhe nga miq u kthyen n armiq, e patn liruar m an t nj amnistie.

(..)

Ngrthyer me kto legjenda si tharrmi hedhur n masn e brumit qe ngjizur qyteti. M pas,
t tjera ngjarje q lan gjurm iu nguln n kujtes. Si re t grinjta sprkatnin me trishtim qetin
dhe monotinin e ditve t mbushura me optimizmin e reformave, me hovin e arritjeve, me
vrullin revolucinar e me entuziazmin e ndryshimeve. Fakti q delnin jasht ksaj rutine, i bnte
interesante; pshpriteshin me pasion e prthithshin me etje t madhe, si currila uji q ushqenin
nj tok t that. Prher n disa variante; ai zyrtar q thuhej me z t plot, imponues, si t ishte
prej plumbi dhe, gjith t t tjert, q thuheshin nn z, vesh m vesh e kok m kok, me droj
dhe me frik, si hije q hynin e dilnin nga nj skut n nj tjetr, por q nuk ishin m pak t
rndsishm sa t part.
Ngjarjet e befta turbullonin ujrat e qeta. Kur askush nuk e mendonte u dogj dyqani kryesor, ai
i ushqimores, n t ciln shrbenin dy vllezr, Miti dhe Sota. Fillimisht u fol se zjarrin ia kishin
vn ata. Kishin mar lekt e i kishin vn flakn dyqanit. U arrestuan, por t nesrmen u liruan
t pafajshm. Pastaj u than se kt mund ta kn br sabotator apo keqdashs t pushtetit
popullor, pr t krijuar paknaqsi dhe pasiguri n banort e qytetit q po mkmbej dita - dits.
Mirpo doli q as njra, as tjetra nuk paskshin qen t vrteta. M von u mor vesh se pasksh
qn polici i zons ai q kisht br kt gjm. E pati vjedhur dyqanin, m t madhin q kishte
qyteti, dhe pr t humbur gjurmt, i pati vn zjarrin. Ky ishte versioni zyrtar. U deshn disa
muaj hetime pr prpilimin e akuzs. Gjyqi e dnoi policin, ose operativin e zons, si quhej
ndryshe, me 20 vjet burg.
 91

Historit ndiqnin njra - tjetrn. Pas disa vitesh, n lumin q kalonte pran qytetit u mbyt nj
vajz e re. Flitej se e kishte tradhtuar i dashuri. Ngaq nuk e kishte prballuar dot kt gjm,
nj nat, qe mbytur n lum. Trupin e gjetn diku m posht urs ku mendohej se qe hedhur. Atje
patn gjetur nj kpuc t saj. Nj variant tjetr nuk e mohonte q e kishte br nga dashuria, por
shtonte se i dashuri nuk pati qn nj njeri dosido, por djali i nj njeriu me pozit. Vajza, e pati
dashur shum. Pr kt shkak i kishte thn t mos guxonte t tallej me t, ndryshe as vet nuk e
dinte mund t bnte. Por djali nuk mendonte kshtu. Pasi bri kishte dashur me vajzn, bij e
nj familje puntorsh, i pati punuar nj reng pr ta hequr qafe. Sesi e kishte mashtruar dhe e pati
nxjerr nga shtpia, askush nuk e di. Ve, prej asaj nate ajo nuk u pa m, derisa pas tre ditsh
lumi e kishte hedhur n breg. Thoshin se n grindje e sipr, ngaq nuk kishte pranuar ndarjen, ajo
qe hedhur vet n ujt e lumit. Kishte nga ata q mendonin se vajzn mund ta kishin mbytur me
duar diku e m pas ta ken hedhur n lum. Por, pr udi, asgj nga kto nuk u vrtetua dhe
asnjhr nuk u prpilua nj akuz pr dik. Enigma mbeti e groposura e prhershme, pa nj
version zyrtar. Ndoshta kjo qe arsyeja q pr t u than e u sajuan nj numr i pafund rrfimesh.
Sekush i shton pr hesap t vet kmbka e doka, - thoshte ime m, - por hajde e gjeje t
vrtetn.
Nuk qe shuar ende jehona e mbytjes s vajzs, kur qyteti u trondit nga nj tjetr ngjarje
e kobshme. Qe dit e bukur me diell. Vera kishte hyr e plotfuqishme dhe gjelbrimi bashk me
aromn e blireve patn pushtuar qytetin. Dhe ja, mu si nj rrufe u prhap lajmi i zymt, q nuk i
shkonte aspak asaj dite t mbar; u gjend n banj i varuar me litar n tubin prej xingatoje t
dushit, (si t gjith dushet e br n mnyr artizanale n ofiinn e kombinatit) prgjegjsi i
biblioteks s qytetit, Durimi. Ishte nj mesoburr, tridhjet e pes vje, i gjat, elegant, i hequr
n fytyr dhe me flok t dendur q i rrinin mbi ballin e gjer si kaube e bukur. Kshtu e mbaja
mend q kur isha fmij. Organizonte n hollin e madh t kinemas festat e Vitit t Ri pr
nxnsit e dalluar. Ishte njeriu q prgatiste gjithshka at dit. Dhe vit pas viti, n t gjitha festat
dhe aktivitetet, ishte i pranishm. Nga kjo m dukej se ishte aty q kur kishte lindur bota dhe do
t ikte prej aty kur ajo t mos ekzistonte m. Por ja q n nj dit t bukur vere, nga ato dit plot
ngazllim pr ne fmijt, kur sapo ishim ndar me msimet dhe ishim lshuar hareshm pas
lojrave tona n do cep t qytetit, u muar vesh lajmi q Durimi kishte varur veten me nj litar.
Litarin e kishte bler n dyqanin e materialeve t ndrtimit t qytetit, gati nj or m par, sipas
dshmis s shitses, t dhn m von n polici. M dukej e pakuptimt kjo vetvrasje. Nga
kisha dgjuar, familja e tyre s bashku me vajzn pes vje dukej nga m t lumturat. T
rregulluar m s miri, me pun e me shtpi e katandi, sipas thnies s m t rriturve, dukej se
atyre vetm u kishte mbetur pr ta shijuar dhe gzuar kt jet. Mirpo nuk pasksh qn kshtu.
Shejtani vjen e t fryn n vesh pikrisht athere kur ti nuk e on nprmend, - dgjoja t
thoshte shpesh im at. Rasti i Durimit m dukej se ishte pikrish ky, kur shejtani t vjen e t fryn
n vesh ather kur nuk t bie ndrmend fare pr t. shejtan t ket qen, pyesja ather pa i
dhn dot prgjigje dhe pa e kuptuar pse duhej t vinte shejtani e t frynte n vesh tamam ather
kur ishe mir sa m ska? Por nuk i dham dot prgjigje as un dhe as shteti. Kur ekspertt e
hetuesis silleshin nga shtpia e tij te kinemaja, ne fmijt, i ndiqnim pas dhe vshtronim me
ankth veprimet e tyre, q aq sa na intrigonin me mistikn e tyre, po aq edhe na futnin nj makth
n bark. Pran meje ishte gjithmon im vlla, i cili nuk m lshonte nga dora.
Por sqe e thn q t merrej vesh nj e vrtet edhe ksaj here. Mbeti ashtu si ai i vajzs s
mbytyr n lum, nj mister q nuk u msua kurr. Ve njerzit bnin punn e tyre. Thurrnin
 92

rrejtn e thashethemeve q nuk dihej kurr se ku mbaronte trilli dhe ku fillonte e vrteta.
Ushqenin pafund fantazit e prpiqeshin t shuanin kurreshtjet q buisnin si ferrat n tok djerr.
Kuturisjet hapeshin gjithandej.
Pasksh qn nj her i martuar. Gruan e par e pasksh patur shum t bukur dhe t
mir. Pse ishin ndar askush nuk e thoshte me saktsi, por thonin q edhe pse i martuar s dyti,
nuk e pati hequr nga mendja dashurin e par q, sipas shenjave, pasksh qen edhe e vetmja
dashuri e vrtet pr t n kt bot. Ia kishte behur para dy ditsh n qytet. Askush nuk dinte t
thosht pse dhe far kishin biseduar, ve pas dy ditsh Durimi u var me litarin e bler nj or
m par n dyqanin e materialeve t ndrtimit. Qarkullonin fjal sikur donin ta hiqnin nga ajo
pun e ta onin n prodhim. Hamendsimet buisnin pa fre. Dikush thoshte se pasksh folur dika
q nuk duhesh folur nj nat kur qe duke pir n ambjentet e brendshme t biblioteks me disa
shok. Por as se far kishte folur dhe as kush ishin shokt q qen mbledhur at nat nuk i
prmendte njeri. Varianti q u dha nga policia, ishte thjesht dhe shkurt; depresion nervor. Nuk
thuhej nga se qe shkaktuar. Npr mjegullnaja u davarit varja e tij, si deshn dhe sa deshn
njerzia. Derisa nj ngjarje e bujshme dhe e tmerrshme ndodhi, nj vit para se t rrzohej
regjimi.
Ishte nj batrdi. As qe par e as qe dgjuar ndonjher. Madje, as e kishim menduar se
mund t ndodhte. Vrasje e trefisht nj dit qershori; kapteri F i repartit prtej lumit qlloi me
pistolet dy oficer madhor dhe m pas vrau veten. E gjitha kjo, si n filmat horror, ndodhi mu
brenda atij vendi q ishte siguria dhe ndershmria e t gjithve, pastrtia dhe krenaria njerzore,
madhshtia dhe fuqia e pushtetit, miti dhe lavdia e kohs. Ndodhi pra, mu n mes t oborrit t
ndrtess dy katshe t shtabit t brigads, n zemr t qytetit. Qe si nj ndrr e keqe n mesin e
dits gjith ajo q ngjau. N korridoret e komands oficer e ushtar venin e vinin t alarmuar.
Telefonat buisnin n do zyr dhe n centralin e komands, ku ishim mbledhur gjith punonjsit
e ndrlidhjes, jepnin e merrnin me ata lart, me policin dhe me spitalin pa pupushim. Njerzit q
rrethuan oborrin matan murit me kangjella dhe ports kryesore vshtronin t shushatur dhe
gjith ankth, pa kuptuar kishte ngjar me tre viktimat q rrinin shtrir n mes t oborrit. Shefi i
prapavijs i mbuloi me shpejtsi duke u hedhur sipr bataniet e marra nga krevatt e ushtarve.
Nga pas dritares s komands ku ishte centrali u dha im vlla i merituar n fytyr duke thirrur
emrin tim. Kur dola n dritare u qetsua. M pyeti kishte ngjar. I thash se nuk dija gj t
sakt, por do t flisnim kur t vija n shtpi. Iku dhe humbi mes njerzve q ishin derdhur prreth
oborrit. Nj grua lshont ulrima e mundohej t shkallmonte portn e madhe prej hekurash t
oborrit ku dergjeshin t vrart. I jepte me forc ders, shkulte flokt dhe thrriste n kup t
qiellit emrin e njrit prej viktimave. I vrari, t cilin e thrriste me emr, ishte i shoqi. E kishte
pikasur nga orapet, q ia kishte dhn pr t veshur at mngjes. Njra kmb e tij kishte dal
jasht batanijes ngaq shefi i prapavijs i pati mbuluar me nxitim. Ia nisi kujs sapo e dalloi q
prtej ports hyrse t oborrit. Me zor t madh e shkuln prej aty. Trupat mbetn pr gjysm ore
n oborr, derisa u b ekspertiza dhe pastaj i uan n morgun e spitalit.
Veprimi zyrtar ishte i menjhershm. Ndoshta pr t mos u ln shteg hamendsimeve dhe
fantazis s njerzve. Kapteri F u shpall fajtor dhe u tha se n nj gjendje depresioni q i vinte
edhe nga mosplotsimi i karakterit t tij me cilsit e duhura t nj njeriu t partishm dhe, i
paprgjegjshm sa duhet pr detyrn q i ishte besuar dhe rndsin e saj, pati shprdoruar
besimin e partis dhe t komands duke kryer kshtu nj akt t rnd q cnonte jo vetm
 93

dinjitetin e forcave t armatosura, por binte ndesh edhe me intereset e atdheut dhe t shoqris
son.
Dukej qart se synohej t ndahej shapi nga sheqeri. Kaq e thjesht pasksh qen pr ata lart ta
bnin kt. Mirpo nuk ishte po aq e thjesht pr ata posht; njerzit q i njihnin t tre viktimat.
Kishin qen shok e miq dhe kishin kaluar vite e vite s bashku, kishin ndar hallet dhe gzimet.
Tek e fundit ishim banor t qytetit dhe nuk ishim ndar asnjher kshtu, me thik, si t prisje
nj rrot kackavalli. Ndonse nuk u nxorr ndonj urdhr apo lajmrim zyrtar, me goj na u
komunikua se nuk duhej t merrnim pjes n varrimin e kapterit. N nj far mnyre, akti i tij u
quajt armiqsor dhe, nj armik, nuk mund t nderohej e t respektohej. S paku, na than, duhet
t bhet nga ne ushtarakt dhe punonjsit e tjer t angazhuar n forcat e ushtris. Po si mund t
ndodhte kjo? Si mund t braktisnim njerin e t nderonim tjetrin kur asnj hetim nuk qe br,
asnj analiz nuk qe zhvilluar, asnj vendim gjyqi nuk qe marr dhe asnj institucion nuk e
kishte shpallur fajtor, jo m armik? Si mund t kthehej pllaka kaq leht si n nj loj bixhozi?!
Varrimi i dy oficerve u b madhshtor. Kishin ardhur personalitete nga komanda e
divizionit n varsi t s cils qe brigada, nga komiteti i partis s rrethit e nga gjith repartet e
Divizionit. N krye t kortezhit nj band modeste ekzekutonte muzik funebre. M pas
arkmortet u vendosn mbi karrocerin e nj kamioni zil t ushtris, me sponte t hequra, i
rrethuar m nj shirit t holl e t zi rreth e rreth. Mbi arkmortet qndronte nj mal me kurora
shumngjyrshe. N shiritat e kuq prej atllasi lexoheshin mbishkrimet e br me boj t bardh;
NGA KOMANDA E REPARTIT, NGA KOMITETI I PARTIS S RRETHIT, NGA
ORGANIZATA E RINIS S BRIGADS, NGA FAMILJA, NGA T AFRMIT N
varreza, sekretari i byros s partis s brigads lexoi nj fjalim me shum lavdrime dhe
prbetime. Para se arkmortet t zbrisnin nn tok, nj grup prej dhjet pushkatarsh, zbrazn
breshri automatiku. Krismat ushtuan mbi heshtjen e varrezs dhe u shuan n hapsirn e paan
t qiellit t mvrenjtur.
Pas dy orsh u b varrimi i kapterit. I thjesht, pa zhurm, pa ceremoni, pa asnj organizim.
Braktisja e komands dhe e shtetit ishte e plot. Ve karroca e funeraleve q mbante trupin e t
ndjerit me disa tufa lulesh mbi arkmort u nis pr n varreza. Nga pas shkonte turma e njerzve;
familjar, farefis i t ndjerit nga zonat prreth dhe banor t qytetit. Kortezhi, sidoqoft nuk ishte
i vogl. Disa fmij q vinin pas karrocs s funeralit mbanin n duar kurorat e pakta me
mbishkrime t thjeshta nga familjart dhe t afrmit. Asnj uniform ushtarake nuk binte n sy.
Ve, ne, nj grup i vogl shoksh ishim aty n mes t kortezhit. Morm pjes n t dy funeralet,
pavarsisht udhzimeve t nnzshme q u dhan nga komanda. Ushtarakt q morn pjes n t
dy funeralet, prdorn nj truk. N t parin patn qen t veshur me uniform. N t dytin patn
shkuar civil, pr t mos rn n sy. Dhe nuk e braktisn mikun e tyre. Kishin ndjekur instiktin e
vjetr t respektit t t ndjerit dhe gjindjen pran familjarve n dit t vshtira. Aq m tepr n
at qytet t vogl, t ngritur nga hii, me njerz t ardhur nga t katr ant dhe t msuar e t
rritur me ndjenjn e solidaritetit, e cila i kishte mbajtur dhe u kishte dhn m shum gaz n
gzimet e tyre t pakta dhe m shum fuqi n hallet e tyre t mdha. Kjo i kishte br njerzit t
kuptonin kodet nn pelerinn zyrtare, por t bnin at q ndjenin nn lkurn e tyre.
Vrasja e tre ushtarakve nuk mund t kalonte pa interpretime. Shum pak ishin ata q e
pranuan versionin zyrtar. Armik?! Edhe atyre q e than fillimisht u dukej nj lajthitje e nuk e
onin m nprmend. Kurse ata q i dinin mir ca gjra, tregonin se punt paskshin qen shum
m ndryshe nga u tha. udia ksaj here ishte se ajo q doli dhe qarkulloi n gjith qytetin, pas
 94

ngjarjes, dukej sheshit q ishte m e vrtet se version zyrar. Ve ksaj, ajo pjesa e nndheshme
sikur nuk ishte dhe aq e nndheshme dhe se t folurat nn z nuk ishin edhe aq nn z. Dukej se
nj tis i ri drite hidhte fashat e tij n skutat e t pathnave dhe i ndrionte m tepr se t thnat.
Lepuri flinte n tjetr vend. Ajo q na tregoi Birja, shoku i ngusht i kapterit, ishte e trisht dhe
e paskrupullt. Kishin vendosur ta zvendsonin kapterin F. N vend t tij ishte planifikuar dikush
tjetr, mik i drejtuesve t komands, q kryente shrbimin n nj njsi t largt. F nuk ia hante
qeni shkopin. Rradh pas rradhe i patn shkuar pr kontroll po kurr nuk e patn gjetur n gabim.
Vetm ndonj vrejtje t vogl i kishin br, pr dika pa pesh q e kishin sajuar me
kmbngulje absurde si ai q krkon gjilprn n kasht. Arsyeja e vetme pr kt transferim qe
se kapteri nuk u rrinte me peqe e lepe pr punt q nuk i thoshte rregulli dhe ligji. Nuk i trajtonte
vemas me ushqime e pije e nuk u bnte ndere me mallin e gjn e shtetit, kur ata ishin n
shrbimin e oficerit t rojs, apo kur prisnin mysafir, shok e miq t tyre, n repart. Kjo dhe
vetm kjo, thoshte Birja, ishte arsyeja. Dhe ajo tjetra; q miku i tyre dihej se do tu rrinte si
qengji e ti zbatonte t gjitha tekat dhe llastimet e tyre kudo dhe kurdoher. Kjo dhe vetm kjo
ishte arsyeja, kmbngulte Birja, shoku i tij i ngusht, q kishin punuar n nj repart prej shum
vitesh. Nuk e kapnin dot, as me llaf e as me laps, ndaj donin ta hiqnin qafe, - thoshte me
keqardhje dhe me dshprim. Por dikush thoshte se qllimi i kapterit F nuk paskshin qen dy
oficert e vrar, por m i madhi fare, komisari i brigads. Ai i pasksh trazuar t gjitha urt e
zjarrit. Me dinakri u kishte br presion dy oficerve madhor t repartit ku shrbente kapteri F
q t gjenin nj shkak pr planin e tij. Ai ishte dora dhe kta qen br masha n at vatr me
prush q zjarrmonte. Pr fat i kishte shptuar vrasjes. Pas mbledhjes ishte mbyllur n zyr
kushedi prse. Vartsit e tij kishin dal n oborr. Aty priste kapteri F, q dukej se e kishte ndar
mendjen pr ta prfunduar gjithsesi planin e vrasjes.
Ngjarja la gjurm n kujtesn e qytetit. U zbeh ditn kur Gimi Lumani u arratis pa pritur.
Ishte i arratisuri i par dhe i vetm prej qytetit, qysh prej vitevet t para t lirimit. Arratia e tij
hapi rrugn e arrative t tjera, por asnj nuk pati peshn dhe vmendjen e s pars. Sepse kjo
kishte ndodhur kur rregjimi mbahej ende, pavarsisht disa leshimeve t bra. Kufijt ende
ruheshin me tela gjmbash dhe arratisja dnohej si tradhti ndaj atdheut. Pr t nuk pati asnj
informacion deri shum koh m pas kur filloi t shkrmoqej shteti. Ndaj, ktej kufirit, tirreshin
rrfenjat me nge, si leshi n nett e dimrit. Than se qe vrar n kufi, br shosh nga plumbat.
Than se vdiq pyjeve dhe maleve, pa buk e pa streh. Than edhe se qe arrestuar nga kufitart
dhe qe plasur n burg, pa njoftuar familjart se si e se ku. Mes dhjetra t thnave u prhap edhe
nje tjetr, e kundrt me t parat, si pr t balancuar peshn e rnd t tyre, sipas t cils e kishin
nisur agjent t sigurimit me detyr t posame, si kishin br me shum t tjer dhe se e kishin
rrasur n burg n shtetin fqinj si agjent t drguar nga ne M pas e njjta gj ndodhi me
arratisjen e Krenarit n ish Jugosllavi me dy djem t tjer. Pastaj regjimi ra. Ngjarjet ishin kaq t
shumta sa nuk bnin m prshtypje sikur t prmbysej bota.

34

Ndodhi papritur at mbrmje. E nesrmja agoi nn ca rreze t shndritshme dielli, me qiell t

kthjellt e t pastr si t ishte dit pranvere e jo dit shkurti. Me agun po zbardheshin edhe qe
 95

thurrur e po thurrej pr ngjarjen. Si n nj loj plot pasion a si nj pasion pr nj loj, njerzia,

patn ngjizur rrfenjat minut pas minute e or pas ore, si larvat e fluturave q mezi shprthejn
e me pas zvarriten derisa u dalin kraht e nisin t fluturojn duke u prhapur gjithandej. Ngjanin
as m shum e as m pak si paskuint e Markezit, q ngjiteshin natn npr mure e shtylla. Sipari
i dits q hapej me mngjesin i zbulonte pr ti lexuar njerzia, t cilt, m pas, vrisnin mendjen
se kush mund ta kishte br. Gjat vramendjes prflisnin mes tyre t vrtetat e t pavrtetat q
ishin shkruar n to. Ashtu si nuk dihej kush i kishte shtypur dhe ngjitur paskuint, ashtu nuk
dihej edhe kush i kishte thurrur i pari rrfimet. Ajo q ndryshonte mes rrfimeve dhe paskuinve
ishte se e shkruara mbetej e pandryshuar mbi fletushkat e ngjitura kudo, ndrsa rrfenjat nj zot e
dinte sa patn ndryshuar nga njeri te tjetri, duke i shtuar sekush fantazin e vet e duke nxjerr
rradh pas rradhe nj gojdhn t re, q ndoshta skishte fare lidhje me at q mund t kishte
dal fillimisht nga mendja dhe goja e dikujt. Pavarsisht t gjitha ktyre, rrfenjat mbi at q
ndodhi n mbrmje mbushn qytetin dhe qarkulluan pr shum koh. Ndoshta qarkullojn ende,
ku ta dish?!
Fillimisht u prhap lajmi se vllain e kishin gjetur t ngrir n mes t dbors, pa kaluar ende
kufirin ton, diku n mal. Thoshin se gjat nj patrullimi, q ende vazhdonte pr inerci t kohve
t shkuara, e patn gjetur ushtart e kufirit. T tjer shtonin edhe m hollsi. Thoshin se vrtet e
kishin gjetur t ngrir n dbor, por t qlluar me plumba. Disa thoshin se e kishin vrar tant
dhe disa thoshin se kt e kishin br grekt. Askush nuk sqaronte se n rrethana qe vrar dhe
si e patn sjell deri n shtpi. Sido q t ishin t gjitha kto e kishin nj t vrtet mbi t ciln qe
br ngjizja; ai qe nisur para dy ditsh bashk me dy shokt e tij pr t kaluar kufirin. Kt e
dinin jo pak njerz me t cilt kishte folur para se t nisej.
Lajmi i dyt qe krejt i ndryshm nga i pari, por edhe i uditshm; kishte vdekur nga rakia!
Ndoshta nuk do t dukej aq i uditshm nse sillje ndrmend se at koh ishin dgjuar ca
historira me vdekje t mistershme t njerzve q mbeteshin shakull n vend si tu kishte rn
rrufeja sapo dilnin nga ndonj kiosk ku kishin konsumuar pije alkolike. Thuhej se rakis, pr t
fituar m shum, i hidhnin sheqer, n rastin m t mir dhe, n rastin m t keq i hidhnin nitrat.
Thuhej se alkooli me t cilin bheshin pijet ishte alkool metilik, fare i lir n treg dhe shum i
rrezikshm pr pijetart. Shitej npr punishtet e ngritura bodrumeve t nndheshme apo t
fshehur n ndonj cep shtpie, jasht do kontrolloi e kujdesi shtetror. Gjithsesi nuk u mor vesh
se kush e dha i pari kt lajm. Ve besohej se arsyeja qe u besua dhe u prhap shpejt ishte fakti
q i pelqente t pinte. E dinin kt s paku t gjith ata q ishin ulur qoft edhe njher n
tavolin me t. Shokt dhe miqt po e po. Ndoshta pr kt ai lajm u prfshi n amullin e
thashethemeve t asaj dite shkurti.
Do e ken vrar pr ndonj femr, kishte thn dikush. Dhe fjala mori dhen. Nisn t
nxjerrin prej kujtimeve si prej arshivave historit e tij. Mendonin dhe hamendsonin pr k dhe si
mund t jet vrar. Krkonin t gjenin ndonj lidhje t vjetr e t re q mund ti onte n
zgjidhjen e enigms, si t ishin hetues ekspert q ua kishin vn mbi tavolin kt shtje t
ndrlikuar. Dikush pohonte dhe dikush mohonte. Hamendsonin pr ndonj rrjet prostitutash, pr
ndonj vajz t gnjyer e t prcjell matan kufirit; pr nuk fantazonin. Sipas rastit tregonin
ndonj aventur rinie q t mund ta lidhnin aktin e kryer me mendsin pr aventura. Mirpo t
gjitha t ashtuquajturat aventura t tij nuk kishin patur asnjher akt vandal, veprim t poshtr,
gjurm poshtrsie, dhun. Asnj! Sepse ai kishte vetm dashuri. Dhe aty niste zbatica. Askush
nuk thoshte dot se kjo mund t kishte ndodhur. Ve hamendsonin!
 96

35

Gjma e papritur na shmbi t gjithve. Me ulrima zgjuam natn e atij dimri q n ikje e
sipr na nguli thell n asht shigjetn e dhimbjes m t madhe q kishim provuar. Nuk po e
mblidhnim dot veten. As t afrmit, komshinjt dhe miqt q u gjendn sa hap e mbyll syt e q
me fjalt dhe veprimet e tyre prpiqeshin t na ngushllonin, nuk po mundnin t na bnin t
mblidhnim veten. E para erdhi doktoresh Eli, mike e shtpis son. E gjindur, e shkatht dhe
fjalmjalt si askush, mbasi i kishte br shrbimet e fundit tim vllai, i fliste nns dhe motrs
q vajtonin me z. U kujtonte se duhej t prgatiteshim pr ti br nderet e fundit t ndjerit. Iu
fut puns vet e para pr gatitjen e shtpis pr mort. Pastaj ia behn komshinjt. M pas gjith t
afrmit rreth e rrotull; xhaxhallart e kushrinjt tan. Grat, pasi u qetsua disi vaji, ia nisn
gatitjes s shtpis. Doktoresh Eli kishte marr n dor situatn. Udhzonte grat dhe
ndonjher u jepte kuraj motrave dhe nns. N mesnat do gj ishte prgatitur. N dhomn e
madhe ku flinte nna m babain qe nxjerr n korridor, i montuar, krevati dopio i tyre dhe qe
vendosur trupi pa jet i vllait. Gzimi, komshiu yn i katit t par, i gjindshm n gzime dhe
hidhrime, solli kostumin e mortit, q nuk e di ku e kishte bler n mes t nats. Ishte nj kostum
i zi me kmishn e bardh dhe kollaren blu t errt. Pasi e rregulluan vllan e ndjer disa t
afrm i veshn kostumin. N xhep t xhakets i vun nj trndafil t kuq. Rreth e rreth shtratit ku
prehej trupi i pajet u mblodhn grat, veshur n t zeza q mbanin me gajret nnn dhe motrat.
N kuzhin, kishim nxjerr jasht tavolinn dhe patm shtuar disa karrike q i morm nga
komshinjt. Bashk me dy divant ansor, t cilt nuk i lvizm, krijuam vendet pr tu ulur
njerzit. U formua nj katror vendesh pa njrn brinj, at nga pjesa e ders. Shtpia ishte plot pa
u vendosur ende afishet e lajmrimeve n vendet e posame npr qytet. N qendr rrinte babai.
N krah t tij qe ulur xhaxhai dhe n krahun tjetr un. Rreth nesh, duke u hapur deri n cepat e
fundme t divaneve, ishin ulur gjindja. Shum m shum se t ulurit, ishin ata q rrinin n
kmb. Kshtu ishte dhe n dhomn e madhe, ku ishte i ndjeri, n korridor e deri jasht, n
hapsirn e shkalls s pallatit. Prej dhoms matan dgjoheshin pandrprer t qara, pshertima
e vaje, por tani me z t ult. Njra nga grat u pati thn t mos e ngren zrin se nuk ishte gj e
mir t qahej natn me ligje. Ndryshe nga atje, n kuzhin, apo te dhoma e burrave, si filluan ta
quanin pas mesnats, kishte pllakosur nj heshtje e thell. Nuk fliste askush prve pikllimit q
ulrinte n t gjith cepat e dhoms e deri thell atyre njerzve. Kokulur pinin duhan thuajse t
gjith njhersh. Dhoma u mbush shpejt me tym dhe me nj er t rnd saq, ve ders, q
duhej ln hapur n raste mortesh, sipas zakonit, hapm edhe dritaren, megjithse ishte dimr. N
aneksin e dhoms s burrave, filluan t bheshin kafet e para dhe t nxirrej rakia pr
kryeshndosh. Kafet i prgatiste xhaxhaica e vogl dhe i shrbente Muli, djali i xhaxhait t
mesm, i cili nuk pati ardhur n mort, ngaq prej vitesh vuante nga nj smundje nervore
depresioni. I heshtur dhe i palodhur, Muli e bnte detyrn n mnyr t prsosur. Nuk rreshti
derisa t nesmrmen, mbas mesdits, trupin e t ndjerit e nism pr n banesn e fundit.
I vshtroja t gjitha kto dhe nuk m besohej se kjo gjm kishte ndodhur n shtpin ton.
Pr m tepr ti kishte ndodhur atij. Kisha par sa e sa vdekje n jetn time. Kisha dgjuar fuqi
shtypse kishte pesha e tyre dhe sa i thell qe hidhrimi q linte te njerzit. Po kurr nuk e kisha
 97

patur kaq pran, t plotfuqishme dhe mosprfillse, cinike dhe t pamshirshme ndaj dhimbjes
q nuk po mundja ta mbaja dot, kaq e pakuptimt dhe absurde n rrmbimin e beft at nat t
kobshme shkurti. Urreja dhe sdija urreja. Nj bosh t madh kisha prbrenda dhe nuk e
mbushja dot. Doja ta mbushja me urrejtje, por ma grryente m shum. Urreja vdekjen, q e mori
jasht rradhe, jetn, q spasksh ditur ta mbante lart, zotin, q bnte sikur i dinte mir punt ktu
posht, por i bnte orap, absurdin e ksaj bote q nuk bhej njher mbar Urreja gjithka.
Thithja deri n fund t mushkrive tymin e duhanit, t cilin e nisa srish at nat. M dukej se
kshtu e mbushja boshllkun e madh q m ishte krijuar n bark. Nuk mund ta besoja se gjith
kta njerz ishin mbledhur pikrisht pr at, me t cilin para pak orsh ndoshta kishin luajtur,
kishin folur, kishin qeshur, kishin shkmbyer prshndetjet, i kishin dhn dorn apo thjesht e
kishin par t ecte npr rrugt e qytetit. E tani rrinte shtrir, i veshur me kostum dhndrie, mes
gjith atyre grave humbur n t zeza q vajtonin mbi kurmin e ftohur. Nuk m besohej q nuk
ishte n krah t babait e timin, me at buzqeshje si tatuash i prhershm n fytyrn e pastr e t
bukur prej statuje. Aroma e kafes dhe kutrbimi i duhanit prziheshin duke krijuar nj duhm t
till q n do rast tjetr do ia kisha mbathur pa kaluar nj sekond. Por, prkundrazi, m
mbushte me nj ngushllim t veant ajo duhm dhe m dukej se pikrisht, ishte krijuar e till, e
hidhur dhe kutrbuse si pr t vrtetuar proverbin se plumbi del me plumb, n kt rast; helmi
me helm. Mes ktij kutrbimi dhe vajeve t grave n dhomn tjetr, zbardhi mngjesi m i
dhimbshm i jets sime.
Nuk e kuptuam n ishte ende nat apo kishte aguar kur nisn t hynin t heshtur njerzit e
par pr kryeshndosh. Drejtoheshin n fillim tek babai e m pas nga ne t tjert. Nuk e
fshihnin dot habin e ksaj t papriture si rrufe n qiell t pastr e pyesnin po si? Babai
mblidhte supet pa ditur t thoshte e, i strukur nn atin e pikllimit t vet, q e kishte br nj
grusht, belbzonte: Se morm vesh! Ata q erdhn m pas e kishin msuar lajmin prej afisheve
t vna n vendet e lajmrimeve apo nprmjet njeri tjetrit, duke gjerbur kafen e mngjesit me
nga nj got vodk prpara n lokalet, teksa niseshin n punt e tyre. N nj qytet si yni lajmi
prhapej me shpejtsi rrufeje. Ndaj, her n grupe e her nj nga nj, her gra e her burra, her
ifte t rinj apo pleq e her ndonj i veuar q mezi shkputej nga shtpia, hynin e dilnin pa
pushim pr t na ngushlluar pr ikjen nga kjo bot n mosh fare t re t vllait. Gjma nuk
kishte ln njeri pa nxjerr nga shtpia. Pas grupit t par t pensionistve, t cilt dilnin m
hert prej banesave erdhi lart xha Bedriu. Prej shum vjetsh, qyshse ishim komshinj n at
pallat, xha Bedriu ngjitej me t shoqen tek ne vetm pr t na uruar Vitin e Ri. Ishte invalid dhe
bariste al-al me mundim duke u mbajtur tek bastuni i vjetr. Edhe e shoqja qe invalide si ai.
Ngaq ishin rnduar shum vitet e fundit nuk ngjiteshin m. Drgonin djalin me nusen. Shtpit i
patm ndrruar pikrisht pr smundjen e tyre kur hym n apartamentin e atij pallati t ri, t
sapoprfunduar. Ne na patn caktuar n katin e par, pikrish aty ku banonte tani familja e xha
Bedriut, ndrsa atyre u patn dhn apartamentin ku banonim ne aktualisht, n katin e pest.
Meq ne ishim t gjith t rinj n familje, i ndrruam pr her t katrt shtpit; ata zbritn
posht dhe ne u ngjitm lart. Un e vllai e patm dshiruar aq shum dikur at apartament n
katin e siprm t pallatit, n cepin ballor t tij, nga ku dukej si n pllmb t dors qyteti e
pamja hapej deri tej fushs s gjer, rrz Malit t That. Ai mal, do t na thoshte, m pas,
mirmngjes n do agim t dits dhe mirmbrma n do perndim t saj. E kishim przgjedhur
teksa luanim symbyllka ndrsa pallati qe ende n ndrtim e sipr. Na joshte ai ambjent me
labirinthet e dhomave e kateve t pasuvatuara, pa dyer e dritare. Dilnim n ballkonin e atij cepi t
 98

siprm e na dukej se ishim mbi bedenat e ndonj kalaje. T mahnitur nga pamja q na shfaqej
prpara thoshim; ktu ta kishe shtpin. Nuk e kishim menduar se krejt papritur do t na
realizohej kjo dshir fmijsh. Mbas shum e shum vjetsh q banonim me familje t tjetra
brenda nj apartamenti, m n fund kishim t gjithin pr vete nj apartamenti t ri. N t ishte
edhe mundi i nns. Punonte ather, pas orarit t puns, n formn e nj lloj kontributi
vullnetar, pr t plotsuar ort e nevojshme pr marrjen e apartamentit. Qem aq t lumtur kur
morm n dor autorizimin e Komitetit Ekzekutiv! Un e vllai i ngjitm shkallt me nj frym
deri n katin e pest, te shtpia jon e re n cepin e pallatit, nga ku shihej gjithka rreth e rreth
fushs s madhe e prtej.
Deri ktu u ngjit xha Bedriu duke i mposhtur vshtirsit e moshs, t invaliditetit dhe t
nntdhjet shkallareve q duheshin ngjitur. Bnte n do kat nga nj pushim pr t rregulluar
frymmarrjen. E mbante pr krahu i biri. Qante nn vete dhe nuk bhej burr t mbante lott. I
fshinte me nj shami t bardh q pastaj e rraste shuk n xhep t xhakets. Pse sm hngri mua
mortja, po mori at, thoshte mes ngashrimeve dhe lott i shkisnin tatpjet faqeve t thara.
Mbas xha Bedriut erdhi nj grup ushtaraksh, shok e miq t mi. Hyn me radh, duke
zbatuar hierarkin edhe ktu. N krye printe komisari, me kokn e ngjeshur ndr supe e kurrizin
e dal, me vshtrimin e turbullt e t mpir e me hapin e ngadalt. I mbahej fryma prej ngjitjes s
shkallve. Pas tij, vinte komandanti; trupmadh e i qet. Gulonte nga pasha e trupit t madh,
katana. M pas, sekretari i organizats baz t partis s komands, i shkurtr, i imt dhe esmer si
ndonj eskimez. I holl e i that, ngjitur gjithmon pas t mdhenjve vinte pas tyre sekretari i
rinis. Pastaj me rradh; shefi i shtabit, shefi operativ, shefi i prapavijs, i kimis, i kundrajrorit,
i ndrlidhjes Teksa komisari s pari, e pas tij me rradh, na jepnin dorn duke na ngushlluar,
nj kujtim m feksi papritur.
Ather komisari nuk kishte shum koh q kishte ardhur n detyrn e re. Pr shkak t
flokve t thinjura nisn ti thrrasin ilua. Mbi kangjellat q rrethonin shtpin e oficerve,
buz trotuarit, uleshin djem t rinj, sidomos n ort kur zhvillohej msimi n gjimnazin e qytetit,
prball Shtpis s Oficerve, matan rrugs. Prisnin, t dilnin vajzat nga shkolla. Mbasditeve
nn e hijen e ullinjve t egr q kishin hapur degt si rrape t mdhenj mblidheshin t rinj dhe t
rritur, t cilt bnin llogje grupe - grupe. Kjo gj e acaronte komisarin. Nuk e honepste dot.
Shum her kishte tentuar ta ndalonte vesin e ktyre njerzve me kshilla e urdhra. Her ua
thoshte vet e her drgonte ushtart q shrbenin aty pr ti larguar, por pa sukses. Askush nuk
kishte ndrmend ti zbatonte ato. Aq m pak t largoheshin nga ai vend dhe nga ai ves i vjetr.
Ndaj, vrau mendjen pas dshtimeve t njpasnjshme dhe nj dit urdhroi t lyheshin kangjellat
me vaj t djegur nga turbinat e TEC-it. Dy ushtar, hert n mngjez, kur rrugt ishin bosh, me
nganj fur e nj kov n dor i lyen kangjellat shpejt e shpejt. T rinjt, q erdhn si zakonisht,
pa e vn re, ndoqn ritualin e vjetr dhe u uln mbi hekurat e lyera. Demin e shihnin kur kapnin
me duar hekurat e lyer. Shanin dhe mallkonin. Kush i njollosi pantallonat at dit, nuk i veshi
m. At vaj nuk kishte sapun e ila q e hiqte. N kt grack ra edhe im vlla. U mrzit si t qe
br hataja. Shau e buiti me t madhe. Kt budallallk nuk e pati br asnj komisar q kishte
shrbyer aty. Sakaq, barsaletat mbushn qytetin. Ca kishin ndodhur e ca krijoheshin enkas.
Pas ksaj njerzit rrinin m kmb pran kangjellave nn hijen e ullinjve t egr. Ose i
mbulonin kangjellat e vajisura me ndonj gazet apo cop kartoni para se t uleshin.
Ca dit m von, tek rrinin ashtu mbi kangjellat, pan t afrohej komisari me duart e lidhura
pas shpins dhe me hapin e ngadalt. Hidhte vjedhurazi mbi ta nj vshtrim shprfills e
 99

zemrak. Si dilte inati q ende vazhdonin t mos largoheshin nga vesi i vjetr edhe mbas asaj q
bri. Kur kaloi pran tyre, ashtu kryelart e mosprfills, dgjoi ta thrrisnin komisar! Ktheu
kokn indiferen, me buzt e pervjela dhe vetullat e ngrysura. Nuk foli. Foli vllai q ishte mes
grupit, me ton qesndiss:
- Komisart shkruajn me boj t kuqe, jo me t zez. Asnj nuk e ka br kt q bre ti! Do
t mbahesh mend gjat pr kto menurira!
Ai srish nuk foli. Skrrmiti fytyrn duke shtrnguar dhmbt e muskujt aq sa gati i drrmoi
dhe vazhdoi rrugn po me hapin e ngadalt e me duart e lidhura nga pas.
Tani gjendej ktu pr kryeshndosh t tij, bashk me grupin ushtarakve q e ndiqte pas.
Nuk qndruan shum. Madje dhe kafet nuk i gjerbn deri n fund. U ngritn pr ti lshuar
vendin nj tjetr grupi q u dha n der. Ishin puntor dhe kuadro t kombinatit. N korridor,
grat ndaheshin nga burrat dhe drejtoheshin npr dhomat prkatse. Burrat u shkmbyen me
grupin e ushtarakve duke u prshndetur me kok e zun vendet q u liruan. Njerzit ndrronin
papushim. Vetm pyetjet q bnin ishin po ato; Po si?! dhe po ajo ishte prgjigja e babait;
Nuk e morm vesh! Mezi arrinim tia delnim me kafet ndaj, ndonjher i ndihmonte dhe Muli
grat n aneks. Ritualt me pyetje - prgjigjet dhe kafet shoqruar me raki prsriteshin saher
grupet pasonin njri - tjetrin. Sapo shfaqej nj grup tjetr n der, oheshin ata q ishin ulur pr
tu liruar vendet.
Diku rreth ors njmbdhjet, n korridor, u dha bashk me disa gra e vajza, Fatma. Ngaq
hyrjen e kisha prball e pash tek hodhi shikimin nga dhoma jon. Vshtrimet na u kryqzuan
nj ast. Ishte po ajo; simpatike, e plot, ezmere, me flokt me onde, por e trisht. Qe munduar
ti shmngte veshjet me ngjyra t ndezura si i mbante prher. N trup mbante veshur nj xhup t
zi e pantallona ngjyr kafe t errt. Rreth qafs kishte hedhur nj shall blu me disa fijeza t holla
ngjyr vishnje. N dor, si t gjitha grat, mbante nj karafil t kuq. Vetm nj ast ishte shikimi
yn i prballur. Hyri pas shoqeve n dhomn ku dergjej im vlla. Nuk e di se mund t ket
prjetuar atje. Cmendime mund ti jen zgjuar e mund t ket dashur ndoshta ti thoshte?
Kush mund ta dinte n kishte ardhur me ndjenjn e pendimit, t pengut t dashuris, t nms s
mosguximit, apo thjesht me iden e nj ngushllimi pr nj t njohur, q papritur e la kt bot
duke zgjuar keqardhje? Asgj nga kto nuk mund t dija. Vese pr aq sa ajo qndroi andej,
mendja m rrinte tek ajo. Ndodheshin aq pran e aq ndryshe sa nuk ua kishte marr kurr
mendja, pas kaq e kaq kohsh, pa patur asnj mundsi pr t ndryshuar dika mes tyre. Nuk e
kuptova sa ndenji, pasi ishim t zn me pritje dhe prcjelljet e njerzve. Kur doli i hodhi syt
prsri nga dhoma e burrave. Vshtrimet tona srish u kryqzuan. Syt i kishte t mbushur si dy
pellgje. I thante me nj shamiz t bardh. M prshndeti leht me kok dhe doli pas shoqeve t
saj tatpjet shkallve. Humbi sikur zbriste n nj bot tjetr, para se im vlla t ikte n botn pr
ku ishte nisur.
Deri n orn dy t mesdits, kur qe ln orari i prcjelljes, vazhduan pandrpreje t vinin
njerz. Erdhn m pas msuesit e shkolls tetvjeare me drejtorin n krye. Pas tyre ata t
shkolls s mesme. Erdhn gjithashtu edhe punonjsit e kinemas me Rasimin dhe Mihon e t
tjer, shok t babait, t nns, t motrs, t mit dhe shum shok t tij, q nuk e besonin se nuk
ishte m. Qanin pa z dhe pinin duhan n heshtje. Erdhn dhe miqt e largt, t lodhur dyfish nga
lajmi dhe nga rruga. Erdhn nga qyteti e fshtatrat prrreth ku pati t njohur t shumt. Erdhn
edhe shum t tjer q nuk i njihja dhe nuk i kisha par kurr. Mes tyre qe nj djal i ri. Rrinte
prball nesh i vetm, n nj karrike q ia afroi Muli. As nuk fliste e as nuk shikonte knd n sy.
 100

Vshtronte her pas here foton e vllait n faqen e murit, prmbi babain. Pastaj i ulte syt prsri
n dysheme dhe tundte kokn me nj dshprim q nuk donte ta shfaqte. Mbasi piu kafen dhe
rakin, hodhi nj kartmonedh n tabaka. Me lot n sy na takoi t gjithve me radh, prkdheli
foton me shum dashuri dhe doli. Pa thn asnj fjal. Kartmonedha q hodhi kishte vler t
madhe. Nuk jutifikohej pr kt rast. Mirpo n kto situata as nuk pyetet, as nuk kundrshtohet
e as nuk gjykohet nj veprim i till. Muli tha se ishte nj shok i vllait, por askush nuk tha se e
njihte.
Deri n orn e prcjelljes shtpia nuk rreshti s prituri dhe prcjell njerz. Dhomat, korridori,
ballkoni, aneksi dhe shkallt e pallatit rrinin gjithmon plot. Bisedonim nn z e sikur e shtynim
tutje dhimbjen. Po kur erdhi asti pr ta parciell, e gjith dhimbja u kthye duke na rnduar si
shkmb. Ky ast mu duk po aq i hidhur sa ai kur msova se nuk ishte m n kt jet.
- Duhet t dalim, - tha Ladi, - kushriri im i par t cilin e kishim ln t merrej me organizimin e
funeralit.
- Shkoni nga dhoma dhe shiheni pr her t fundit, - shtoi me ton ceremonial.
U ngritm dhe hym te dhoma e madhe. N mes qndronte ai, i veshur me kostumin blu, me
kmishn e bardh, me kollaren e pashtrnguar deri n fund, ngaq ishte fryr jasht mase dhe
me trndafilin e kuq n xhepin e xhakets. N vrimat e hunds i kishin futur copa pambuku pasi
pati patur hemoragji. E gjith dhoma binte nj er parfumi t przier me ern e vdekjes, ngaq
kufomn e kishin sprkatur me livando. Grat u ngritn n kmb sapo hym ne burrat. Na hapn
vend rreth e rreth arkmortit. Babai e puthi n ball dhe nuk i mbajti dot lott. Mes drithrimash
belbzonte Bir i babait! Pas tij, iu qasa un. E vshtroja tek rrinte ashtu i heshtur, i qet, me
flokt e zinj mnjan, i zbukuruar si dhndr me at kostum q kurr nuk i pati shkuar ndrmend
se do ta vishte ndonjher. Mu duk se kisha dhjet vjet pa e par. U mbusha me nj mal
ngashrimi q po m rndonte n bark. Nuk m besohej ende q ishte ai n at arkmort. Tundja
kokn nga pikllimi. Nuk e mbajta dot gjith at ngarkes e ia plasa t qarit mbi trupin e tij. As
flisja, as bja dot ndonj gj tjetr, vetm e vshtroja at fytyr t nemitur dhe qaja. Dikush m
mori pr krahu pr t m nxjerr jasht, por e kundrshtova. U ula n gjunj duke e kundruar nga
afr. Duart q m kishin kapur nuk m lshonin. M mbanin gati pezull. E putha edhe un n
ball dhe dola n korridor pas babait q po priste n fillim t shkallve. I shkreti djal, - dgjova
t fliste dikush nga pas krahve t mi, - do ta ket vshtir t msohet pa t.
Si bn ritualin e takimit t fundit ata q ishin aty brenda, e mbylln arkmortin dhe e morn
n krah pr ta zbritur posht. At ast vajtimet e grave nisn si me urdhr. Mes tyre dgjoja
zrin e nns dhe t motrave q ngriheshin mbi t tjerat. E ngritm n sup bashk me disa djem
t rinj dhe morm tatpjet shkallt. Ishte i rnd. Ose ashtu m dukej mua. Ndoshta nga lodhja
dhe pagjumsia, ndoshta nga dhimbja, ndoshta nga mendimi se po prcillja prgjithmon at q
kisha m t shtrenjt. Njerzit vrshuan npr ngushticn e shkallve q dukej si nj shtrat i
ngusht pr prurjet e atij lumi t madh. Pastaj disa duar u ngritn prmbi kokn time dhe e uan
pesh duke m liruar nga barra e arkmortit. Leksi dhe Ajeti m morn pr krahsh. Kur zbritm
t nntdhjet shkallt duke e rrotulluar me kujdes dhe mundim arkmortin npr kthesat e tyre e
dolm n oborr, nj diell i shndritshm shkurti m ra si vettim n sy. I mbylla duke i shtrnguar
fort kapakt. Kur i hapa, mes vezullimeve lodruese t rrathve t shndritshm t drits, pash
oborrin e shkolls ngjitur me pallatit ton t mbushur plot e prplot me njerz. Nj ngazllim i
dhimbshm m prfshiu. Srish mu mblodh n fund t barkut ai mali i ngashrimit q m rndoi
kur ndodhesha pak m par pran trupit t tij t shtrir n dhomn e madhe. Kt her shtrngova
 101

dhmbt e gjith muskujt dhe lott i mbajta brenda syve. Qyteti po i jepte lamtumirn ashtu si
nuk e kishim menduar. Nuk paskemi qen gjethurina sepse m erdhi n mend ky mendim.
Truri, si nj makin e fikur q lviz pr inerci, sillte pasazhe t romaneve t Markezit q i kisha
lexuar dit m par. Ngashrimi m shtohej nga pranvnia e situatave t prmbysura, ndonse
im vlla qe thjesht nj njeri i zakonshm. Ve dashurin e kishte ndar gjithmon me t tjert.
Dhe mes t tjerve, deri n fund, mbeti ai.
Arkmortin e ngritn mbi supe shok e miq t tij dhe u nisn. Nuk pranuan t prcillej me
tjetr mjet. Pas tyre u nis karvani i madh. Pasi e shtitm npr qytet, morm rrugn drejt kodrs
s varrezs. Ngjante me nj shirit t zi gjigand. Qe mbuluar nga njerzit prej hyrjes s varrezs
n maj t kodrs e deri n fund, atje ku humbte mes ndrtesave.

36

Disa jav m von tymosja i vetm cigaren n ballkon. Qe nj dit me mot t but dhe ajr t
pastr. Qielli i qruar nga ret mbante nj diell me dhmb q mezi ngrohte. Pija shum duhan
pas asaj q ndodhi, por uditrisht nuk ndjeja as helmim e as koll si m par kur e teproja,
megjithse ather nuk pija m shum s nj paket n dit. Tani i kaloja tre. Helmi q kisha n
shpirt ishte m i keq se ai i duhanit, ndaj, si dukej qe i paprfillshm pr trupin. Sillja ndrmend
ditn e kobshme dhe kisha dgjuar m pas nga t njohurit, miqt e shokt. N kujtim t vllait,
tregonin copza historish. Rrfenin ishte thn e ishte dgjuar lart e posht, ndrsa un, i
mbytur n pikllimin tim, i oja gjrat n vend. Ndrmenda disa momente q m kishin
ngacmuar plagn e zemrs, por m kishin lehtsuar dhimbjet e shpirtit. Risolla gjithshka n
kujtes. Mbasi i kalova n mendje si para nj provimi, shkova n dhomn ton. Tani, ajo ishte
dhoma ime, por ende nuk m bhej ta thosha. E quaja ende dhoma jon. Vendosa t shkruaja n
ditar, t cilin po e hapja prsri pas atyre ditve t zymta dhe t trishta. Kur e lexova shkrimin
nga fillimi n fund, pash se, n mnyr t pavetdijshme, kisha shpjeguar ato q kisha dgjuar
npr biseda me miq e shok. Kisha shkruar se at dit ai as nuk ishte vrar e as nuk kishte ngrir
n mes t dbors i br shosh nga plumbat. Dhe nuk e kishin qlluar n kufi as ushtart tan,
as ata t grekut. As nuk qe vrar pr ndonj femr. Nuk besoja se e bnte at gabim. Ndrsa raki
nuk kishte pir qoft edhe nj pik at dit. Qe kthyer n mbrmje sapo kishim prcjell dajn. U
befasuam. I br qull, me fytyr t lodhur e vshtrimin e trisht, si nuk e kishim par kurr. Por
na shkrin akujt. U prqafuam si t ndar prej vitesh. Na tregoi se i kishte ngjar. Pastaj bri
nj dush. I ndryshoi ehrja dhe iu kthye e plot buzqeshja. Zum vend rreth tavolins ndrsa
nna nisi t prgatiste darkn. Un rrija prbri tij.
- Do ikim prap, sapo t hapet moti! tha.
T nsrmen u zgjua rreth mesdits. Doli nga shtpia pr t uruar nipat binjak t motrs s
madhe q kishin ditlindjen e u kthye n shtpi. Banonin afr nesh n nj pallat t vjetr
dykatsh. Pasdite krkoi t luanim shah. Lojn e shahut ia kisha msuar q kur isha shtat vje.
Kurse mua ma kishte msuar Xeni, nj shoku im i fmijris, t cilit ia kishte msuar i ati, nj
prej komisarve t par t repartit, fqinj me ne. Mburresha kur m jepej rasti ti tregoja se edhe
un i kisha msuar dika. Qeshte dhe thoshte; Po, kt po! Shah luanim thuajse prdit. Ngaq
 102

shkonim rrot m rrot lojrat zgjasnin pa fund, pa e ditur asnjher sa loj mund t ishin
zhvilluar. Mbanim mend vetm diferencn e humbjeve dhe fitoreve, q nuk shkonte m shum se
nj apo dy loj. Kshtu kalonte nata, deri afr mngjezit, kur njri nga ne pranonte humbjen e me
syt e buhavitur nga pagjumsia binin t flinim. At mbrmje bm vetm dy loj. Ai u trhoq
pasi i humbi t dyja. Tha se nuk prqndrohej dot.
N shtpi nuk pinte kurr raki vetm. Pinte kur kishim mysafir t largt duke shoqruar
baban dhe miqt. Pasi bhej ndonj dolli ia merrnim kngs. Kndonte dhe ai me ta. Ne
mbanim iso. Kndonte me xhaxha Harizin kngn e deles Bal, shtruar e shtruar me zrin q i
zgjatej i but dhe i ngroht si mndafsh e lshohej npr dhom si muzik baritore. Me njerzit e
nns nga Mallakastra kndonte Jan mbledhur plakat n lm. Zakonisht e kndonte me
Eqeremin, djalin e madh t Dekos, kushrirs s vetme q kishte mebetur andej. I shoqronte
edhe nna me zrin e lart e t plot si obanesh. Eqeremi ia merrte kngs dhe e msonte at si
tia priste. Ne t tjerve kur t hynim n iso. Zrat bashkoheshin si rrkeza e gurgullonin pastaj si
lum. Ndrsa me daj Ahmetin q na vizitonte saher zbriste nga malsia pr punt e shtetit dhe
e kalonte natn tek ne, kndonte kngn e tij m t preferuar, q na plqente shum, Kur m
zbret nga Voskopoja. Na dukej se at kng e kishte br vet, meq qe prej andej. Ishte nj
valle e knduar, po daj Ahmeti, si i zoti pr i gjithshka (i muhabetit, i rakis, i kngs dhe i
gjahut ) dinte ta kndonte burrrisht me zrin e trash bariton at kng. Shkonim pr
pushime, her vers dhe her n dimr te daja. Sa her e dgjoja kt kng sillja ndrmend
rrugn q dredhonte tatpjet Voskopojs derisa binte n fush. Imagjinoja nj vajz t re, veshur
me rroba tradite, tek zbriste m naze npr gjarprimet e rrugve dhe dik q fanepsej papritur
nga pishat dhe e ftonte t freskoj pran nj burimi. Fantazi fmijsh. Ngaq e kndonte
gjithmon kt kng e kishim msuar t gjith dhe e shoqronim n kor.
Vetm n t tilla raste ai pinte raki n shtpi, po kurr nuk dehej.
T vritej pr nj femr? E kisha par tek i mbronte kur i fyenin n rrug. E kisha par edhe t
grindej n ndonj rast me dik t panjohur pr kt pun. Nuk i duronte dot alabakt kur i
trajtonin si t ishin moll t kalbura. I neveriste! Jo se vet nuk u kishte hedhur ndonj fjal, jo se
edhe ai nuk u kishte br komplimente bukuris s tyre n rrug, jo se nuk i kishte par edhe ai
me syrin prej skifteri t mashkullit linjat femrore q ndonjher t hutojn e t bjn t
nxjerrsh pasthirrma t pavetdijshme. Por historit e tij me femrat ishin vite drite larg atyre
hamendsimeve. Nuk i trajtonte kurr me ashprsi, edhe kur i humbiste. As e mendonte. Kur
dgjonte t ishte rrmbyer nj femr e t kishte prfunduar prostitut a kushedi tjetr,
turfullonte; t qe motra ime n fund t bots i gjeja dhe i rripja t gjall, thoshte.
Pak dija nga historite e tij. Njrn na e kishte treguar vet. Punonte n minier ather dhe
rastsisht msoi se nj tjetr puntor nga fshatrat prreth ishte kushriri jon i largt. U bn edhe
shok m pas. E pati ftuar pr nj vizit n shtpi disa her rresht dhe ai ia premtoi. Duke u
ngjitur rrugs s shpatit pr n fshat dy vajza t gjimnazit ngjiteshin para tij po pr n at fshat.
Ishin t bukura, te ndrojtura, t urta. Ai u hidhte ndonj kompliment. U fliste me t qeshur, i
lavdronte. E ato hi. Vazhdonin rrugn duke kukurisur pa z ndonjher me njra tjetrn. Kur
arriti n shtpin e kushririt, i doli pr ta pritur bashk me t atin edhe njra nga vajzat. Shtangu
dhe i ra ballit me dor. E kam djallosur, tha. U krkoi falje vajzs dhe t atit. E kaluan duke
qeshur dhe u futn brenda.
Tjetrn e pash vet. Ishim n plazh, buz gjolit me disa shok t tij. Disa metra m larg rrinte
shtrirr nn rrezet e diellit nj vajz e re, rreth t njzetepestave. Fare vetm. Mosprfillse dhe
 103

krenare. Nuk i hidhte syt as majtas, as dhjatas me nj indiferentizm pr t gjith plazhin. Me

flokt lshuar mbrapa shpins si ujvar ngaq rrinte me duart mbshtetur nga pas n rr, me
fytyrn e bukur si aktore filmi, me trupin lastar e kmbt e hijshme shtrir prpara qe si nj drit
qe thith vmendjen e kujdo. Tek e vshtronin me lakmi shokt e tij than se nuk kishte burr ti
afrohej me at egrsi t bukur q shfaqte. Vuri bast se do shoqrohej m t. Ata nuk besuan. Vini
bast, tha. E vun. U afrua fare pa droje, si ti afrohej nj koteleje. Pas disa minutash pam ti
hidhte n krthiz rr duke e lshuar ngadal si nga nj klepsitr. Ajo qeshte. Luanin si fmij.
Pastaj qeshnin t dy me t madhe si t njohur prej vitesh. Hngri dhe piu qyl gjith at dit.
Nj tjetr histori ma kishte thn Fatmiri, shoku i tij i ngusht. Por kjo ishte dhe sishte histori
sepse Fatmiri ishte nga ata njerz q t vrtetat ua marrin pr t gnjeshtra dhe t gnjeshtrat ua
marrin pr t vrteta. Kishte plasur kockn e kmbs at koh dhe e kishte hedhur n allci. Ecte
me paterica. Kishte shkarr n shkallt e hekurta t repartit ku punonte. Por Fatmiri m thoshte
mos e beso. Sa kollaj e hani sapunin pr djath. U hodh nga kati i dyt se desh e kapn me
njrn gafil, e qeshte. Ai qeshte bashk me t dhe thoshte: kot e ke, nuk t beson m njeri.
Ja, kto ishin gjith dija pr t.
I lexoja ato q kisha shkruar pavetdijshm me z, sikur kisha prpara nj turm njerzish q
dgjonin dhe tundnin kokn duke aprovuar. M dukej se flisja n vendin e tij. I sqaroja, i
korrigjoja, u thosha ca t vrteta.
Pastaj kisha shkruar pr djalin q rrinte i vetmuar n mortin e tij dhe hodhi kartmonedhn me
vler t madhe. E takova rastsisht n K, sapo zbrita nga autobuzi. M foli ai. Nuk e njoha
fillimisht. M sqaroi gjithka. M shprehu srisht keqardhjen pr humbjen e vllait. M tha se
ishte takuar me t vetm nj her, shok pas shoku. Kishte patur nj nevoj t ngutshme pr lek
at dit. I duhej nj viz pr n Greqi sa m shpejt sepse ashtu e kishte nj hall koke. Lek nuk
kishte me vete. Nuk e di, tha, se kujt ia mori hua dhe mi dha. Mi kthe, tha kur t mundesh, nuk
sht problem. Kisha pak dit q isha kthyer, kur rastsisht msova pr at q i ngjau. U mrzita
shum. E kisha ln ta takoja nj dit, pr ti kthyer borxhin, por nuk dija ku ta gjeja dhe prisja t
takoja shokun q m njohu me t. Nuk mund ta mbaja at borxh. Do t ma digjte shpirtin. Ishte
nj djal flori, e mbaroi ligjrimin q m trazoi plagn ende t pambyllur.
Pastaj kisha shkruar pr dik q mu hodh n qaf nj dit tjetr. M ngatrroi me tim vlla.
M pa mir e mir e m tha duke qeshur: Do t jesh i vllai! Nuk ka rrug tjetr! I ngjan sa
ska! Dhe buzqeshte i bindur n at q thoshte. Nuk e kishte msuar ikjen e tij. I thash se isha
i vllai. U entuziazmua pr vetsigurin. Un mbeta bosh. Si t bja me gazmendin e tij? U
mundova ta mbaja veten dhe t mos i thoja gj, por syt m tradhtuan. Ai ndrroi mimik. U
mvrenjt dhe i habitur m pyeti:
- sht?!
Mbasi e glltita at ngr i thash kishte ngjar. Zuri kokn me duar.
- Mos! m the!
U pre n fytyr. Tha se e kishte pasur shok t vjetr.
- Njiheshim q ushtar, - tha. - Si nuk e morra vesh?!
U ndam duke marr secili trishtim me vete.
Pastaj kisha shkruar se pas darke, at mbrmje, ndjehej i panginjur. Kishte nj neps qe se
kuptonte pr far. Nna tha se kishte prgatitur reel kumbulle.
- Po sille ta provojm i tha.
- sht ende i ngroht, - ia ktheu me t qeshur.
 104

- Sprish pun, le t jet, - kmbnguli.

Dhe ajo nxitoi tia sillte teksa rrinim ende n tavolin. E kujtonte kt dhe thoshte disi e
lehtsuar: Do m mbetej peng gjith jetn po t mos ia kisha dhn. Fjalt e nns m bnin
nj lmsh n gryk. Pengun e kisha un e nuk do t m hiqet prjet. Disa dit para se t ndodhte
ajo q ndodhi m pati krkuar ca lek. Nuk i dhash ngaq kisha merak se luante kumar.
Ndonjher futej edhe ai n ato vorbulla. E dija q i hidhte zaret nganjher. Jo, - m tha, - i dua
pr nj shok, ashtu e ka punn. Nuk ma mbushi mendjen. Nuk ia dhash edhe pse mu betua se
nuk i donte pr kumar. Gozhdn e atij pengu e ndjej edhe sot tek m ndryshket brenda n zemr.
Por zemra sht sa e vogl aq edhe e madhe. E madhe pr t mbajtur dhimbje pa fund, e vogl
pr t dhn mirsi. Kishte mbajtur dhimbjen sa nj mal dhe nuk kishte mundur t jepte aq pak
mirsi q ma kishte krkuar. Kshtu e mendoja dhe gozhda m therrte n zemr. N zmrn q u
drithrua at mbrmje kur nuk mu prgjigj pr hern e fundit, kur syt nuk i hapi t m shihte
tek i rrija mbi kok i nemitur, kur nna vuri kujn ngaq e kuptoi se kjo nuk ishte nj loj, kur
motrat ulrin sepse nuk mund t besonin n shaka t tilla, kur po jepja gjith frymn time mbi
gojn e tij q nuk frymonte m, por vetm shkumzonte, kur doktoresh Eli, pr t na qetsuar, i
bri gjilprn dhe tha se do t vinte shpejt n vete (sigurisht q ishte gnjeshtra e vetme dhe m e
madhja q na kishte thn), kur doktor Kujtimi erdhi n pik t vrapit dhe m pikllimin q i varej
n sy m tha se nuk kisha ti bja m dhe kur babai u plandos n dysheme sapo msoi se
shtpia qe br me mort. Sbesoja asgj nga kto dhe, megjithse zemra po m ahej, e gjitha m
dukej nj marramendje nga ekuilibrimi i bots prreth n t ciln qen ngatrruar realja me
irrealen e un nuk po mundja t orjentohesha dot. Ashtu, prhumbshm e hoqa nga kraht e mi
dhe mes lotve q i lagnin fytyrn e bardh e lshova n kraht e vdekjes.
Vajet plasn n shtpi.

Pastaj kisha shkruar se njeriu nuk mundka ti komandoj kujtimet. Ato e shtyjn n prsiatje
mes vetmis s pafund, aq m shum kur t grryejn dhe t cingrisin nga brenda si ndoca
insekte misterioze q n do cingritje pjellin mendime dhe prjetime t zgjuara rishtas. Njeriu
dhe bota qnkan lidhur keq me njeri tjetrin. Sado t prpiqesh t jetosh larg saj, aq m tepr e
ndjen t hyj brenda teje. Dhe kupton se vetmia nuk sht gj tjetr vese nj iluzion, nj izolim
fizik i sendit prej sendeve, i trupit nga trupi, sepse mendja dhe shpirti jan prher kudo ku kan
qen dhe t shpien atje ku duan t ven, duke t trazuar si fundin e nj deti, nga thellsia e s cilit
nisin cunamet. Kush mund ti shptoj fijeve t dukshme dhe t padukshme t fatit? Kush mund
t kthehet n send duke qen se merr frym, kush mund ti largohet mendimit duke qen se sht
n jet. Ndaj, dashur pa dashur t gjitha kto m silleshin n mendje kur dilja n ballkon dhe
hidhja vshtrmin mbi qytet e pastaj e shtrija tutje, n fushn e gjr me Pyllin e Fazanve n mes
dhe e ndalja mbi Malin e That, aty ku vshtrimi ulej i lodhur e ku pushonin mendimet dhe
qetsohej shpirti i drobitur. Ditt m ishin br t zymta. N do knd t qytetit, pas do objekti e
pas do hapi q hidhja m dukej se do t m shfaqej ai, duke m ngacmuar plagn q ende ishte e
freskt. Kujtimet m shtrydhnin zemrn dhe m kthenin n nj pyll t djegur. Ja, te kinamaja m
dukej se do ta shihja duke luajtur bilardo apo ping - pong me dik, ashtu energjik dhe t qeshur.
Npr lokalet vshtroja tavolin m tavolin si t isha aty pr t krkuar at. Takoja shokt e tij
dhe prisja t m pyesnin Ku sht? Ecja rrugs dhe me dukej se do t m mbyllte syt nga pas,
gj q e bnte shpesh, dhe un duhet ta gjeja q ishte ai. Kthehesha n shtpi dhe gati pyesja
Akoma ska ardhur? Po pastaj zbrisja me kmb n tok mes atij realiteti t hidhur e dilja n
 105

ballkon t ndisja nj cigare. Gjumi natn nuk m zinte. Dhoma t ciln e kishim ndar pr aq vite
bashk dukej nj bosh i ftoht, pa zra, si nj fosil q flet me gjuhn e heshtjes dhe t s
shkuars. M mbyste vetmia dhe dhoma m shum m ngjante me nj qeli ku ske me k t
shkmbesh dy fjal apo t thuash nj mendim. Dhe pastaj, si nj mjegull q zbret papritur, m
trazonin ato rrfenja me kumtet e nj miti ngrthyer fort n kohn dhe hapsirn e vet ashtu si
ndoshta t tjert e kuptonin. Ndoshta askush nuk e kishte menduar nj vdekje t till pr t. Nj
vdekje t qet, t paqt, aq t paqt sa pleqt i thoshin vdekje e bardh, pa oh e pa ah, pa nj
pshehrtim, pa e njohur dhimbjen dhe vuajtjen e atij asti. Ndoshta askush nuk e priste t ikte
kaq shpejt dhe kaq leht. Ndoshta e imagjinonin ikjen e tij n nj prleshje, n nj aksident, nga
nj plumb, nga nj rnie n humner a duke u kacafytur diku me ndonj t keqe. Dhe t gjitha
kto sepse paqja nuk i shkonte atij njeriu, gjumi nuk ishte vdekje e denj pr t, mosnjohja e
dhimbjeve ishte e parrokshme pr at ikje t shpejt. Mirpo, ndryshe nga mund t ken
hamendsuar dhe t ken fantazuar njerzit, un duke vshtruar qytetin q sapo e kishte prcjell
me aq nderim t madh, sillja ndrmend jetn e tij. Kuptoja, sigurisht, ndryshe nga njerzia dhe
m mir nga ata, se jeta ia pati rezervuar me shumic ato gjra q askush nuk do ti donte ti
kishte as dhe me pakic. Pati qen e mjaftueshme q ai t prjetonte t gjitha shkaqet dhe pasojat
e pshertimave, zhgnjimeve, dhimbjeve, vuajtjeve t trupit e t shpirtit, ndonse t gjitha i
prcillte vetm me buzqeshje, si nj shenjt a si t qe futur nn lkurn e nj kllouni q n do
situat i duhet t bj t tjert t qeshin. Vese ai nuk qe asnjher nj klloun, por nj aktor
tragjik i jets, q edhe pse fati nuk i buzqeshi kurr, dha vetm mirsi dhe dashuri.
I sillja t gjitha ndrmend kto dhe mendoja se patjetr jeta e tij ka qn e kushtzuar nga nj
lkur shagreni, varur diku, n nj vend q nuk e prcaktoja dot, as n qiell e as n tok, dhe q e
ndiqte hap pas hapi tinz. Por ndryshe nga ajo e Rafaelit, lkura e tij e shagrenit mblidhej dhe
paksohej e rrudhej do dit, pr tu shndrruar n vetm nj pik t mosekzistencs, bashk me
t ciln shuhej edhe jeta q varej prej saj, por n kt rast, jo prej realizimeve t mdha, magjike
e t bujshme, por nga mosrealizimet, q nga ato madhoret deri n ato m t thjeshtat, m t
voglat e m elementaret.

Tiran, 2014 - 2016