ATATRK K L T R , D L V E T A R tH Y K SEK KURUM U

T R K D L K U R U M U Y A Y I N L A R I : 340

900. Yldnm Dolaysyle

KUTADGU BLG
NCELEMES
A. DLAR

Yksekretim Kumlu Matbaasfnda baslmtr. Ankara - 1995

Bu eserin 5846 sayl Kanuna gre btn yayn, tercme ve iktibas haklan
T R K D L K U R U M U na aittir.

1. B ask: 1972
2. B ask : 1988
3. B ask : 1995

ISBN 975 16 - 0694 - 2

95. 06. Y. 151 - 340
 N D E K L E R

N D E K L E R S

N S Z 7

A IK L A M A 9

I. " K U T A D G U B L C N A L T K A T M A N I ve B A L A S A G U N L U Y U SU F

1. Kutadgu Bllig ve Karahanllar: Hun Trklerinden Karahanllara 13

2. Karahan'n anlam- 15
3. Karahanl devletinin corafyas 16
4. Karahanl devletinin kltr merkezleri 18
5. Balasagunlu Yusuf 21
6. Balasagunlu Yusufun felsefe,ynetim, siyaset alanndaki kaynaklar 24
7. Balasagunlu Yusuf ve eski Trk dnyas 28

II. " K U T A D G U B L C N FLOLOJS

1. El yazmalar 38
2. "Kutadgu Blllg yazmalaryla lgili kiiler 40
3. Yazmalarn okunmas 41
4 . U ygur alfabesi ve bu alfabe ila Kutadgu Blllg" 47
5. Karahanl TUrkesl klavuzu 50

III. K U T A D G U B L C

1. Konusu, vezni, blmleri, e k le r i............................................................. 71

2. Ana konuya giri 72

Genel giri: I. - III. baplar 72

Bahar iiri: IV. bap 72
Evren: V. bap 81
Bilgi: VI. bap 82
Dil: VII. bap 82
Bilgisizlik: VIII. bap 83
yilik: IX. b a p ................................................................................................ 85
 A. DLAAR

Bilgi ile Akln erdemi: X. bap 87

Yapcn ad, genel konusu. 4 sahnelik diyalogdaki allegorik kiiler: XI. bap 91

3. Ana konu: 92

I. blm: XII. - X X III. baplar 92

II. blm: X X IV . - X X X V III. baplar 107
III. blm: X X X IX . - IX V II. baplar 115
IV . blm: LXVIII. - L X X X V . baplar 120

4. Yaptn sonundaki 3 ek (6521. - 6645. beyitler) 138

IV. " K U T A D G U B L C N D E E R L E N D R L M E S

1 . Genel konular 145

2. Ahlk ve din 152
3. slmlk, tasavvuf 153
4. Bilgi ve erdemler 154
5. Kutadgu Biligin mesaj 156

V. D N Y A EDE B Y A TI EREVES E R S N D E " K U T A D G U B L G "

A . Bir pendname" ve hikmet olarak" 158

B. Bir "atasz" ve zdeyi" tr olarak 163
C . Bir "siyasetname" olarak 166
. "Devlet bilgisi" olarak 169
D . Bir utopia, devlet roman" ve prenslerin aynas" 171

VI. SO N U

"Kutadgu Bilig"de faydaclk, olumculuk yararclk; itas" yanbanda

humanitas" 197

B B L Y O G R A F Y A 199

Metin d: 1 . Karahanl devletinin kronolojisi

2. Karahanllar devletinin haritas
 V*

N S Z

Trk Dilindeki nsz

Trk yaznnn ilk an ayr dine bal olarak buluruz: Kk-Trklerde

(552-745) amanlk; Uygurlarda (747-840) Buddhaclk; Karahanllarda (932-1212)
da slmlk. Bunlardan kincisi Buddha dininden baka Manicilie, Hristiyanla da
bal bulunduu ve zel yazya da sahip olduu halde, pek yaratc olamam, daha
ok eviricilikle geinmi ve "O uz Kaan destannn paracklarndan baka byk
bir kitap ya da yazar ad brakmamtr. Bu yzden Trk yaznnn ilk byk yaz
antn Kk-Trklere Karahanllarda buluyoruz: rhon Yaztlar, Kutadgu Bilig ve
Kitab Divan Lgatit-Trk; birincisinin yazar Kk-Trklerden prens YolTiin,
brlerin yazarlar Karahanllardan Balasagunlu Yusufla Kagarl Mahmut. Tarih
leri srasyle 732, 1069, 1072.

Bu bir mutluluktur: Balklar belli, yazar adlar beli, tarihler belli. nn de

jbile yllar Trk Dil Kurultay yllarna rastlamas da baka bir mutluluk: Orhon
Yaztlarnn 1200. yldnm I. Kurultay yl, 1932de; Kutadgu Bilig'ln 900. yl,
XII. Kurultay yl, 1969da; Kitab Divan Lgatit-Trkn 900. yl XIII. Kurultay
yl, 1972de, ki ayn zamanda T D K nn kuruluunun 40. yl olacaktr. Bir nc
mutlulua da aret etmem gerekiyor. Trk yaznnn bu ilk antlarnn de Ata
trkn iaretiyle Trk Dil Kurumunun alma programna alnm ve yaymlar
birer birer gerekletirilmitir. Bu arada bu dev yaz antlarn ileyip bugnk
dilimize eviren ve imdi aramzdan ayrlm bulunan emektar arkadamz da
burada rahmetle anmak gerekir: Ayn sra le Hseyin Namk Orkun (1901 1956),
Reit Rahmeti Arat (1900-1964), ve Ahmet Besim Atalay (1882 1965).

1 austos 1932de, yurt dnda iken, stanbul gazetelerinde Orhon Yaztlar

nn 1200. Yldnm bal ile bir yaz dizisi yaymlamakla Atatrkn beenisini
kazandm. u anda bu yazm kitaplmda, yaymlar gerekletirilmi olan bu
Trk yaz antnn ve Atatrkn glgesinde yazyorum, m rm vefa ederse, 1972de
ncs de byle olacaktr, inallah.

3 nisan 1969 gn, kutlama toplantsndaki konumamn nsz:

u anda, en geni anlamyle Trk yaznnn lk Mslman v e r im i ve Trk dil
ve lehelerinin dnya apndaki ilk bayapt olan Kutadgu Biligin yazlnn 900.
yldnmn kutlamak ve bu yapt, nnde hibir Trke rnek bulunmadan, bir
 A. D l AAR

rpda meydana getiren Balasagunlu Yusuf Has Haclbln yce adn rahmetle ana
rak onun nnde sevgi ve vg ile yknmek zere burada toplanm bulunuyoruz.
Gerek Kutadgu Biligin gerek Balasagunlu Yusufun yalnz duygusal olarak deil,
bilimsel gereklere gre de ulu ve yce olduklarnn tant ve kantlarn, bilgim ve
gcm yettii kadar nnze sermee alacam. Bu erefli ve trensel grevi bana
emanet ettiklerinden dolay kurumumuzun Yrtme Kuruluna ve Genel Yazman
mz sayn mer Asm A ksoya teekkrlerimi bir gnl borcu olarak burada bildir
mek isterim.
 AIKLAMA

Da kitab, balca, rencilerle geni halk katmanlar iin yazdm. Kttad^t

Bilig'i ak bir dille, nldu gibi tantmaktan baka bir uhan yoktur. Tutum ve
anlatmm bu omaca uygun klarak g anlalr bilimsel zmlemelere dalmaktan
kandm.
Trk Dili dergimizin 1969 yl isan j-ayiMtdu kan Kutadg Hilig'i 900.
Yddniim (1069-1969) ve Balasagnlu Yusuf balkl yazm, 3 nisan 1969 gn
Trk Dil Kurumu salonunda dzenlenen kutlama toplantsndaki konumam ve
ayn yln 21 aralk gn Ankara'da Mnevi Cilazlanma Cemiyeti dc ayn amala
verdiim konferans birbiriyle kattrarak, bunlar ayn tutuma gre genilettim ve
Kutadgu Bilig metninden ok sayda ilgin beyitler (ataszleri, Bahar iiri ,
trl konularda zdeyiler, lirik paralar v.b.) setim, evirilerini dc ekledim. Her
evirinin ayrmtd szln de vermeyi faydal bir yntem bildim.
Balca amacm, Trk yaznnn bu ilk bayaptn ve onun byk yazan olan
Balsagunlu Yusuf'u, 900. yldnmleri dolaysyle okurlarmza tantmak, sevdirmek
ve yaptla yazarnn byklklerini gstermektir.
Kutadgu Bilig*12
4in bizdeki ilk
3 evriyazsn ve evirisini rahmetli Prof. R.
Rahmeti Arat 1947 ve 1959 ydlarnda verdi. Bu evriyaz, yaptn elde bulunan
el yazmaBin denetirmek yoluyle saptanmtr. Gereksiz karklk yaratmamak
iin, bu evriyazy byk bir deiiklik yapmadan, aa yukar olduu gibi burada
kullanmay uygun buldum.* Okunu farklarn, metin evirilerinin sonuna ekledi-
diim szlklerde gsterdim, e ^ i , o ^ u , /-, g ^ k dalgalanmalar gibi: rnein,

* evriyazda pratik amala yaptm ufak deiiklikler, daha doruu y&Jmlatrmalar, unlar
dr:
1. Yaz ile gsterilmemi sesleri iaretleyen a, e, , i, o, , u, gibi altlan noktal harfleri kul
lanmamam; i (=a kapal e) harfine yer vermemem; yabanc szcklerde , I, , gibi uzun vokalleri
ayrt etmemem.
2. n8 ( dii ) digrafn hep gerek ees deeriyle rj harfi ile gstermem.
3. stleri iaretli ( = kaim g) ve ( = szc g, y) harflerini kullanmamam, ince g'yi ( = ) dc
bu araya katmam; kaim k ( = J) ile ince k yi ( = f ) de hep k harfi ile karlamam.
4. d h / j / S ( = i ), w / v / p ( = ,J ) , k / q ( = J ), (= ^ ), d /z ( = ^ ) , t (= J, ), (=
Je ) 8 ( = th, 0^ ), * ( = * (= ^ ) gibi harflere yer vermemem.
Buna karlk yabanc asll szcklerde geen j ( = j ) b ( = ^ ) ve Ij ( = ^ ) ses deerlerini
gstermeyi doru boldum. Bu sesbilgisi incelikleri, yazmn Karahanl Trkcsi Klavuzu" blmnde
gjterilmitir.
 d l A a r

y el^ y il ( yel), etmekr^itmek ( dzenlemek), termek^tirmelc ( dermek), odu-

makr^Jumak ( uyumak), iod^tud ( btn), rrj^iirrj ( ak), kiivez^
kvez ( kurumlu, kibirli), yeg^yek ( = eytan) gibi.

Metin evirisinde, bunu amacma uygun klmak zorunluu ile karlatm. Prof.
Kahueti her halde edeb zevk salamak anaeyle, evirisini bize szlksePden
(ligav) daha ok anlamsal (meale) olarak vermitir. Elinizde bulunan bu yaptta
ise retiri bir ama gdld iin, eviride szcklerin tam karln vermeyi
edeb zevk ten ye saydm. rnein, 4967. bey ttekiynrnd bu diinya iri hem kuz s
zn sayn profesr Trkiye Tiirkcsine dnyann her taraf klara .bouldu
diye evirmi, benim evirimde ise d dnya, gne gren yeri de grmeyeni de
denmi, alttaki szlkte de yarumak mak, ir = gney, gneli yer, kuz =
kuzey, gne grmeyen yer aklamas yaplmtr. Baka bir yerde (552. beyt),
arja tegse be.glik ulugluk oka, kiiglik anuk tut rrj bolguka szn Prof. Rahmeti
lehemize yle evirmi: sana beylik ve byklk eriirse, bu devlet iinde sa ve
sakalnn aarmas iin, kendini kk tut ve mtevaz ol. Ben ise yle demiim:
sana eriirse beylik, ululuu ala; alak gnllkle hazrlan aarmaa ; alttaki sz
lkte de u aklamalar yapmm: trgmek demek, erimek, okmakjukmak
= anlamak, kiiklik = kklk, alak gnlllk, anuk tutmak = hazrlanmak,
riitj /tiritrj ak, riitj bolmak aarmak. Yine sayn profesr 6531. heytteki
haznmu lttiim' laznam urattm olarak Trkcmizc evirmi, benim evi
rim ise ylcdir: sonbaharm inedim , aklamamda yle: '"'"hazn (Farsa) =
sonbahar, gz, kurumu, dklm yaprak, tiitmek stne basmak, inemek .
Yaptta geen gkbilim terimlerini Prof. Rahmeti, Trkemizdc yle karlamtr:
5676 ve 6220. beyitlerde Yldrk' Yldnk, Adgr' da Aygr, 6220. beytteki Yiliken'i
Yedi-Kardeler, 6221. beytle de Erentir'i Eretir. Ben bunlar Trkiye Trkesi
terimleriyle karlamn: Yldrk nc (Lat. Procyon), Adgr Akyldz
(Lat. Sirius), Yitiken-- Byk Av (Lut. Ursus majr), Yedi Kardeler, Erentir
de = kizler (Lat. Gemini).

evirilerim hakalarkinden daima bamsz olduu iin, deerlendirmeleri

min sorumluluunu tamaktaym. Son yllarda Kk-Trke ile Uygur ve Karahanl
Trkelerinin szlkbilgisi alannda yeni yaynlar ortaya konmu, bunlar Ku-
tadgu Bilig'de geen szcklerin gerek anlamna da k tutmutur. Bunlardan bi
rini zellikle burada anmak isterim: 1969da, Sovyet Bilimler Akademisine bal
Dilbilim Enstitsnce Leningrad'da yaymlanan ve Karalaul Trkesini de iine
alan Drevnetyurkskiy Slovar' (Eski Trke Szl). Okuyana kolaylk salamak
anaeyle, ben szlm toplu olarak yaptn sonuna koymaktansa, onu her evi
ri blmnn sonuna para para ekledim.

Kitap alt ana blme ayrlmtr: l . Kutadgu Bilig in Alt Katman, 2. Ku-
tadgu Bilig in Filolojisi, 3. Kutadgu Bilig 4. Kuladgu Bilig in Deerlen
dirilmesi, 5. Dnya Edebiyat erevesi erisinde Kutadgu Bilig , 6. Sonu.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Birinci blmde Karahanl devletinin corafyas, tarihi ve kltr, Balasa-

gunlu Yusufun kiilii, kaynaklan ve eski Trklerle olan ilikisi ele alnmtr.

kinci blnre Kutadgu Bilig'in el yazmalar, ilk okuma denemeleri* ve Uy

gur yazs zerine bilgi verildikten sonra, ilk Trke deneme olarak, Karahanl Trk-
esinin bir gramer zeti yaplmtr. Bu geni zet, yaptta yer alan szck aklama
larn destekleyip tamamlamak ve okurlarn Karahanl Trkesini gerei gibi anla
masna yardm etmek amacyle konmutur.

nc blm Kutadgu Bilig'in tam zmlenmesini ele almtr. Bata tr

l konularla ilgili bulunan ve X I. bapa kadar sren retici paralar, zdeyiler
seilerek dilimize evrilmitir. Kutadgu Bilig'in ana blm tartmal diyalog
biiminde olduu iin, hikyenin 3. ve 4. blmlerini sahne yazs kalbna dkmek
faydal grlmtr.

Drdnc blm, Kutadgu Bilig'i dnya edebiyat erevesi ierisinde gerei

gibi deerlendirmek amacyle ahlk, hikmet, pedname , zdeyi, siyasetname ,
dsturname , topyalar, devlet kuram ve felsefesi, yasa ve ynelimle ilgili ba
lca yabanc yaptlarla dcnetirilmesine deinilmitir. Bu yolda bir klavuz olmak
zere, birok nl yabanc yaptlarn konusu zetlenmi, bakalarnn konular k
saca aklanm, kimi yaptlar iin de ksa bibliyografya bilgisi vermekle yetinili-
tir.
Altnc blmde Balasagunlu Yusufun asl amacn, onun, terimin klasik anla-
myle bir humanizmac olduunu belirtmee allmtr.

Kutadgu Bilig'le ilgili zl bir bibliyografya, harita ve bir Karahanl devleti

kronolojisi bu yapt tamamlar.

Bu yapt, Kutadgu Bilig'i halkn kolaylkla anlayabilecei bir duruma ge

tirme denemesi olduu iin, olduka ar bir sorumluluk tamaktadr. Yukarda be
lirttiim gibi, amacm, Trk kltrn ksa bir sre ierisinde doruklara kadar yk
seltmi olan Karahanl devletini, Balasagunlu Yusuf u, Kutadgu Bilig'i ve genel
likle gzel ve zengin Karahanl Trkesini sevdirmektir. Saygm ve hayranlm
byk olan ilk ansiklopedicimiz Balasagunlu Yusufu doru anladm vc tantt
m sanyorum. Sayn okuralarm da yaptm gzden geirdikten sonra bu kana
varrlarsa, emeimin boa gitmemi olduunu tantlam olacaklar.

A. Dilar

* Bu blmde verilen resimlerden von Hammer le ilgili olanlarn Graz niversitesinden Prof.
Dr. Franz Sauer gndermitir. Gerek ona gerek Hammer - Purgstall - Gesellschafta burada te
ekkrlerimi bildirmei bir bor bilirim.
 L Kutadgu Bilig in Alt Katman ve Balasagunlu Yusuf

1. Kutadgu BiHg ve Karahanblar: Hun

Trklerinden Karahanllara

Kutadgu Bilig, Trklerit Karahanl, llighanl ya da Hakan denilen dev

leti zamannda, 1069 ylnda, Balasagunlu Yusuf un yazd nemli ilk Mslman
yaptdr.

Karahanllann, Asya Trklerinin X IV . yzyla kadar kurduklar devletler

aracndaki yeri, u tablodan kolayca anlalabilir:

Hunlar (Asya: M .. 220-M.S. 216; Avrupa: 374-496), Tabga ya da T o-pa -

lar (436-557), Kk-Trkler (552-745), Kutluklar (681-745), Trkeler (690-
766), Uygurlar (747-840), Karluklar (766-932), Karahanldar (932-1212), Harezm-
ler (1172-1231), aatayllar (1227-1530; dil olarak: X I X . yzyl onuna kadar).

Trk kaanlarnn ilk Mslman soyu olan Karahanhlann treyiini trl

Trk kklerine balamak isteyenler olmutur. Kimine gre onlar T'u-kiue Trkle
rinden, bakalarna gre Uygur Trklerinden, Yama Trklerinden, iil Trk
lerinden, Karluk Trklerinden, Karluk-Yama karmndan, ya da Trkmenlcr-
den tremilerdir. Bu grlerden en doru olan, genel kana gre, Karluk gr
olsa gerek. Karluk Trkleri 747-840 yllarnda Uygur birliine bal bulunuyor
lard. Buna gre, eer Karluk-Karahanl grn kabul edecek olursak o zaman
Karahanblar an, ncesiyle birlikte, u blmlere ayrabiliriz: 1. Uygur-Karluk
birlii: 766-840; 2. telmdan nceki Karluk ya da Karahanl devleti: 840-932;
3. Mslman Karluk ya da Karahanl devleti: 932-1212.

840 ylnda Uygur-Karluk birliinin kmesi zerine tslmdau nceki Karahan-

llar devletini kuran Kl Bilge kaandr. Bunun ardas Bazir kaan olmu, bir sre
sonra taht Abdlkerim Satuk Bura Karahan a gemitir (lm. 955). Satuk Bura
Karahandan ok nce, 705-715 yllarnda, Araplarn Horasan (kuzeydou ran)
valisi K uteybe ibn Mslim, bat Trklerinin On-Ok devletine saldrm, Mavera-
nnehir (Transoxiana)e kadar sokulmu, sonra Araplar 751de Tala savanda
inlileri yenilgiye uratm, 776da li ve u rmaklarnn vadilerine girmi, 792dc
ve 806da Karahanllarla arpm, 960 sralarnda da Trklerden ilk olarak Kar-
M A. DLAK

luklara slml kabul ettirmitir. Ne var ki, menkbelere gre, Karahanllarda s

lmlk, Kagara snmak zorunda kalm olan Sasanl Prens Nasrn etkisiyle, yu
karda andan Abdiilkerin Satuk Bura Karahan zamannda, 932de kabul edilmi
tir. Buradaki Tiirklcr daha cc Buddhac (Burkanc) idiler. Kutadgu Bililg'de
Burkann evini yak, yk, orada mescit ve cemaat meydana getir denmesi bunu
tantlar.

Satuk Bura Karahan m ardas Sleyman Han dan sonra Harun el-Hasan
Bura Han (lm. 992) tahta km, lig Nasr bin Ali 999 ylnda Buharay ele ge
irmi ve burada Samaloullarnn saltanatna son vermitir. Bu arada Karahan-
llarn bat komular olan ran daki Samanloullan (874-999), 999 ile 1003
yllan arasnda yurtlarndan kovulduktan ve Trk asll Gazneli Mahmut (970
-1030) tahta oturduktan sonra, Karahanllar bu snn gvenlie kavuturmu ve
o sralarda, Harun el-Hasan Bra Hann arda9i olarak Kagar'da hkm sren
Yusuf Kadir Han (bk. 1014-1024; lm. 1032) Gaznelilerle bir antlama yapmtr.
Ne var ki, Kadir Hann, birlii koruma yolunda gsterdii abalan boa karan
oullan 1047 de Karahanl devletini paylamlardr. Kagar da Kadir Han n b
yk olu, prenslik anda Bura Tiin denilen Sleyman Arslan Han; kuzeyde Ta
la, a ya da (Takent) ve lsficab blgesinde Kadir Hann ikinci olu, prens
liinde Yaan (fil) Tiin denilen Mahmut Bura Han (lm. ^1074); orta blgede
bulunan Uzgand ya da zkd de (Fergana blgesi) de hann iki kk oullan
Turul ile Harun. Kagarda Sleyman Arslan Han 1056 ylna kadar hkm sr
m, yerini olu Haan bin Arslana (tam ad ve san ile: Hakan Tavga Ulu Bu
ra Kara Han Ebu Ali Haan b. Arslan Han; lm. 1103) brakmtr. Haan Bura
Han, Karahanllar arasnda, drst ynetimi, bilim ve sanat adamlarn korumas
ile kendine olaanst bir yer, yurt snrlarn aan bir n salam ve o alar iin
Trklerin Harunr-rcidi, Carolus Magnus u (Clarlemagne) olmutur. Kendi g
nnde Kutadgu Bilig'den baka, Kagarl Mahmutun Kitab Divan Lgat'it-
Trk' (1072), ve mam Abdlfettah Abdlgafar b. el-Hseyn el-Alm aTnin (lm.
1093) Tarih-i Kagart'si yazlmtr. Trklerin ilk dnya haritas da Kagarl
Mahmut un JDitumnda kmtr. Karahanllar a airlerinden Emir Arslan
Hoca Tarhan, Emir Seyfeddin i, Karahanl Trkesinde yazl yaptlardan da
Yknekli Edip Ahmedin X II. yzyl sonunda ya da X III. yzyl banda mte-
karib vezninde yazd Atabetl-hakayik (Gereklerin eii) adl retici iiri,
ayrca elimizde bulunan birka Kur'an tefsirini de burada anmak gerekir. Say-
ram da doup Yeside yaam olan, uDivan- hikmet yazar ve Trk tasavvufu
nun kurucusu Ahmet Yesev (lm. 1166) de bu an adamdr.

Haan Bura Han dan sonra, Karahanllar devleti birka kaan daha grm,
sonuncular, douda III. Mehmet Han (lm. 1211), batda Mehmet Han (lm. 1182
sralar), ortadaki Fergana blgesinde de Osman Han (lm. 1212) olmulardr. Dou
dan gelen Mool asll Kara-Htaylar (K'i-tan) Karahanl devletini 1212de ykm,
devletin bat blm de Harezmlilerin eline gemitir.
 KUTADGU BLG NCELEMES

2. Karahanm anlam

Altay mitolojisine gre, evrenin ba tanrs zengin byk anlamna gelen

Bay lgendir. O, dokuz katl bir altn dann tepesindeki gk saraynda otururdu.
lk adam, okyanusun dibindeki amurdan yaratarak ona Erlik adn verdi. Bay
lgen, yaratklar kayrd iin ona Kayra Han da denirdi. Karsnn ad Hanm
d; Yagan, Kart, Bafotagan, Kara, Kuhan, Kanm ve Yayk adnda da yedi
olu vard. Bunlardan Kara Han (kr. ngilizlerin Kara Prens i [Black Princc,
1330-1376]), kla dolu baba ocandan kaarak karanlk tamuyu barnak edindi.
Karlatrmal mitolojiye gre, Kara Han, yldz tanrlarndan biri olup rengi ve
baka nitelikleriyle Avrupallarn Saturnus (Arap. Zhal, Trk. Sekendir) gezege
niyle denetirilebilir. Saturnusa eski Babilliler kara yldz demilerdi. Altay-
Trk mitolojisine gre, tgen, ana yeryz (sonra kutsal orman ); Uluken de
stninedir. Kut, doann s (sahibi; sonra saadet ve bereket anlamna); Sr,
canllarn ve nesnelerin tini (ruhu); Tn de kt ruhtu. Yer kudun pard, yer ku
tun (bereketini) yitirdi demekti. Trklerde Kara Hann yan banda bir de Sar
Han (Saruhan) efsanesi vard. Baka bir efsaneye gre de Kara Han, Mool Han
byk oludur.

Efsaneden bilime dnecek olursak, Kara Han, byk, ba han demektir.

inlilere uyarak, ynler drt renk adiyle anlrd: kuzey ~ kara; gney = kzl;
dou = gk (mavi); bat ;= ak. Trk kaanlarndan kuzeyde oturan byk
han saydrd. Trk tresine gre kara san, byklk, ykseklik, baatlk an
lamn verir olmutu. Karahan'a, anlamda olarak lek-han ya da Ilig-han san da
kullanlrd. Byklk san olarak Kara ad, ok kez z adlara da taklrd: Kara
Temr, Kara Buga, Kara Sogay, Kara Togma, daha sonlar Kara Yusuf, Kara
Osman, Kara Vasf, Kara Bekir; boy adlarndan, ynlere gre Ak Koyunlu, Kara
Koyunlu (ongun, yani totem , kavram da buna karmtr); yer adlarndan Ak Te-
rek, Kara-Ordu v.b. gibi (burada yn kavramna uyulmutur).

Eski Trklerde 12 Zodyak burcuna u hayvan adlar verilmiti: ejder, kaplan,

inek, domuz, maymun, san, it, kurbaa, ydan, horoz, at, tavan (Oniki hayvan
takvimine gre: sgan [san], ud [sr ],bars [pars], tavgan [tavan], lu [ejder]
ylan, yond [at], koy [koyun], biin [maymun], taguk [tavuk], it, tongu* [do
muz]). Bunlarn yanbanda ongun saylan birka hayvan ad da vard: Arslan,
bura/bora (deve aygn), yaan (fil), bri (kurt) gibi. Karahanl kaanlar Arslan
ve Bura ongun adlann almakl olarak kullanrlard: rnein, Sleyman Arslan
Han (prensliinde: Bura Tigin), kardei Mahmut Bura Han (prensliinde: Y a
an Tigin), Sleyman Arslan Hann olu Haan Bura Han, Buharay ele geiren
Nasrn olu brahim Bura Han (prensliinde: Bri Tigin).
Karahan sannn duygusal bir yorumu da vardr. Ben bunu 1932deki I. Trk
Dil Kurultaynn alndan bir gn nce Atatrkn yce katnda iittim. 25 ey
ll gn leden sonra Dolmabahe Saraynn st kat salonunda hazrlayc kurul
 A. DLAAR

dan birka kii Atatrk evrelemi, ertesi gnk Kurultayn dzenini gryor
duk. Biraz sonra, Kurultayn birinci sylevini yapacak olan Samih Rifat Bey, has
ta olduundan sendeleye sendeleye odaclarn yardmyle ieri girdi. ErteB gnk
sylevini bir kez Atatrke okumak istiyordu. Oturdu, okumaa balad, birka sa
tr sonra Kutadgu Bilig'den 6z ederek Karahan sanm yle aklad: uKarahan
ad Trkler arasnda hkmdar hanedanlarna mensup olmayan ve halk ierisin
den yetien devlet bakanlanna verilen bir sandr. Bildiimiz Ouz destan Ouzun
babasn ite byle bir Karahan da bulur. Osmanl padiahlarna eskiden

Osman Kayhan olusun,

Ouz Karahan neslisin
derlerdi. Atatrk, hanedana mensup olmayan ve halk ierisinden yetien sz
n iitince gzleri parlad, bize bakt. Prof. Ragp Hulusi, Kutadgu Bilig'de halk
tabakasna kara budun denmi olduunu hatrlatt, ben de Cariyle ve Emerson kah
ramanlar arasndaki fark ksaca yle anlattm. Kahramanlar ve Kahraman
Klt (tng. On Hcroes, Hero-Worship, and the Heroic in History , 1841; Reat
Nuri Gntekin bu yapt Kahramanlar balyle Trkeye evirmitir, 1943)
adl kitabnda tskoyal Cariyle, kahramanlarm, koyun srlerine benzettii hal
k gtmek zere gkten indirilmi birer aristokrat kahraman olarak ekillendirmi
tir. Amerikal Emerson ise Temsilci insanlar (tng. Representative Men , 1850)
adUJutabnda kahramanlan, bunalm gnlerinde ulusun btn gcn bir odak
gibi kendi znde toplayan ve bu gle aha kalkan, ulusun barndan domu
demokrat bir kahraman olarak tantmtr. Gerek Samih Rifat Beyin, gerek Prof.
Ragp Hulusi nin anlattklar Karahan bu tipte bir kahraman olsa gerek dedim.
Atatrk n gzleri yine parlad, gerekte kendisi de bu tipte ve anlamda bir Kara-
hand.

3. Karahanl devletinin corafyas

Karahanh devletinin (932-1212) X - X I I I . yzyllarda egemenlii altnda

bulunan topraklarda bugn, Ruslardan ve inlilerden baka, Karakalpak, Trk
men, zbek, Kazak, Krgz ve Yeni Uygur (Trk ya da Dou Trkleri denilen D o
u Trkistanllar) Trkleri, gneyin bir blmnde de Iran asll Tacikler yaa
maktadr. Eskiden douda, Karahanllardan nce, Uygur Trklerinin yerletikleri
Kua, Karaahr, Turfan, Kara-Hoo, H oo, Bebalk v.b. bugn in devletinin
mal olmu, adlar bile deimitir: Karaahr yerine Yen'i gibi. Bunlarn da dou
sunda bulunan eski Kk-Trk alannda, Orhon rma kylarndaki Ordu-Balk
(Karakorum), Kara-Balgasun, bugn Moolistann kuzey blmlerindendir. Trk-
lerin kutsal tken orman ve dalan ise, Ubsa Norun (Mool, nr = gl) kuzeyin
de, Sovyctler Birliindeki Tuva Trkleri zerk Cumhuriyeti ile Moolistan sn
rndadr.
Eski Trk devletlerinin topraklarn doudan gneybatya doru yle izleye
biliriz: Kuzeydouda Kk-Trk, bunun gneybatsnda Uygur, bunun da batsnda
 KUTADCU BlLG NCELEMES

Karahanl devleti. Bu devletin kaplad topraklar, bugnk adlarylc unlarla

evrili idi: Douda, Dou Trkistamn bat blm (Takla Makan l ile Tarm
rma anann bat kesimi); kuzeyde, Cungarya, Ala-Tau (Alada), Tarbagatay
dalar, Yedi.su blgesi, Balka gl, Kara-Tau (Karada), Kzlkum l, Aral
gl; batda, Karakurum l, Amuderya (Oxus) rma; gneyde de Hindistan ve
Hinduku, Pamir, Karakum dalan. Fergana blgesi bu alann ortasnda bulu*
nuyordu; Srderya (Jaxarta) ve Tarm rmaklarnn kaynaklar ile yukar kesimleri
de Karahanl topraklan zerinde yaylmt. Yurdun bat blgesinde eskiden Orta
tran topluluklarndan olan Sodaklar (Sogdiana halk), gneybatsnda, yani Bu-
harann gneyinde de Toharistan (Orta ran topluluklarndan olan Tofori ya d a
Tufori halknn yurdu) yer almt; ran asll olmayan asl Tofyar lar (yerli ad:
Tuyre, in. Tu-hu-la, Hint. Tukhra, Yun. Tokharoi) ok daha douda, Dou Tr-
kistann Karaahr, Kua ve Turfan blgelerinde oturmulardr.

1047'deki blnmeden sonra Karahanl devleti corafyasnn durumu yle

idi: Bat blm: Mevcrannehir blgesi ve Fergana blgesinin bir blm; Amu-
deryann bir kolu olan Zerefan zerinde Buhara, Semcrkand; Amuderya nn yu
kar kesiminde Tirmidh; Srderya nn orta kesiminde Farab (sonraki ad: Otrr);
ayn rman yukar kesiminde Andican, O, bunun dousunda da zkend yad a
Uzgand. Devlet merkezi, nce zkend, sonra Semcrkand oldu; ikinci yani yardm
c hakan da Buhara'da otururdu. Dou blm: Kuzeyde u ile Srderya rmaklar
arasndaki ya da (sonraki ad: Takent), bunun dousunda Tala ya da Ta
raz, kuzeyinde de tsficab; Yedisu blgesi, Fergana blgesinin byk bir blm,
K ara-Kle (Karagl) dklen Kagar suyu zerinde Ordukend ya da Kagar, bu
nun gneyinde Yarkend (ikisi de Tarm rmann yukar kesiminde); Issk- K l n
(Iskgl) batsndan kan u rma zerinde Kuz-Ordu ya da Kara-Ordu, bunun
yaknnda da Balasagun (Syb); Ik-Kl'n kuzeydousunda, Balka glne
dklen li rma zerinde Almalk; Kagar ile Almalk arasnda, dou snrnda
Aksu; kuzeydouda Cungarya bozkrlar, Ala-Kl (Alagl), Irt rma; gneydou
da Takla Makan l ve snra yakn hlotan ehri; gney snra yakn, Hinduku
ile Karakorum dalar arasnda, Gilgit. Bu blmn merkezi Balasagun ehri idi,
ikinci yani yardmc hakan da Kagar'da kimi zaman da Talas'ta otururdu. Ku-
tadgu Bilig yazld ydlarda bakent Kagard.

Batda, Karahanl devletinin dnda olarak, Amuderya zerinde Grgene,

bunun gneyinde Hive (Harezm), daha gneydeki Karakum.blgesinde Mcrv, g
neybatda da Belb ehirleri vard. Ortaan nl ipek yolu Karahanllar yurdunun
gney kesimlerinden geerdi (Kagar, Yarkend v.b.).

Bugn bu yerlerden Aral gl, Grgene (imdi Urgenc) y e Hive, Karakalpa-

kistanda; Buhara, Semcrkand, (Takent), Fergana, zbekistan'da; Merv,
Trkmenistanda; Otrr (Frb), Trkmenistan-zbekistan snrnda; Tala ve
Balasagun (Syb) Krgzistan'da; Kokand, zbekistan-Tacikistan snrnda;
 a . d l A a r

BclJ) Afganistan'da; sficab, Kuz-Ordu Kazakistan'da; Kagar (sonraki ad: K 'o

il, imdiki ad: Su-fu), in Trkistanda bulunmaktadr.

4. Karahanl devletinin kltr merkezleri

Karalanl devletinin belli bal kltr merkezleri, batda Semerkand, Buhara,

Frb (Otrr), ya da (Takent), douda da Balasagun (Syb) ile Kagar
ehirleri idi.
Semerkand: ran asll Sodaklarm eski yurdunda, Zerefan rmann yukar
kesiminde, sol kyda bulunan bu ehrin tarihi, Byk skender e (M. . 356-323)
kadar kar. O zamanki ad Marakanda idi. Bu adn kesin bir etimolojisi yaplma
msa da adn -kanda parasnn anlamn biliyoruz *. in tarihinin Han anda
(M. . 202-M. S. 220) Scmerkandn ad incede Sa-mo-kian eklinde gemi ve
K fang-ku denilen devletin bakenti olmutur. Bu srece de ehir, srasyle Mani,
Hristiyan ve Buddha dinlerinin etkisi altnda kalmtr. Bu arada Ak-Hun (Heph-
thalit ya da H int-skit ; yerli dilde: Kna) lar bu blgeyi ve Semerkand' ele ge
irmi ve orada bir tarlan oturtmulardr. 705-715 yllarnda Araplarn Horasan
(kuzeydou ran) valisi Kuteybe ibn Mslim, Maverannchir blgesine sokulduk
tan sonra, Semerkand da Araplarn eline gemi, fakat oradaki tarhan vergi ve tu
tak vererek Kuteybe ile bar yapmtr. Tarhann bu tutumunu beenmeyen halk
ayaklanarak onu devirmi, yerine baka bir tarhan getirmitir. Yeni tarhann sert
davran zerine Kuteybe, Semerkand uzun bir kuatmadan sonra ele geirmi,
tarhan atarak yerine bir Arap vali getirmi, aynca asker birlikler de yerletirmi
tir. Semerkand ehri bu blgenin Islmlatrlmasnda nemli bir rol oynam, Eme-
v'ler a isyanlarla gemi, Abbasler bu ehri 819 da randaki Samanhoullan-
na brakmtr. Bunlar, 900 ylna kadar Tahinlerle Saffarlerle arpmakla birlik
te Semerkand bir kltr, uygarlk ve slmlk merkezi haline getirmitir. 999 da
SamanlouUar devleti Gaznclilcrin eliyle ykldktan sonra, Semerkand Karahan-
llara gemi, 1102 dc Karahanl Arslan Han Semerkand Seluklulara brakmak
zorunda kalm, 1141'de ehir Seluklulardan, Mslman olmayan Mool asll
Kara-Htaylara gemi, 1209 da da Harzemahlar buraya sahip olmulardr. Se-
merkandm gerek bakent gerek kltr merkezi bakmndan dorua erimesi, T i
mur ama rastlar (1336-1405); Ulu Bey medresesi 1420 ylndandr. Semerkand

* Sodak. kandjkend = ehir. Trk evresinde ehir anlamna: Eski trana ySadro (hadra
okunur), Pehlevi. 5ar, Yeni Farsa ahr, Osman, ehir; Sanskrit, pur, Tibet, thorjkei, in. 'eng1, Manu
kota, Mool, jeo, Yenisey Ostyak. kelet. Kk-Trk ve Uygur Trkesi balk (balk = amur, kale,
ehir, kr. balk; Uygur, balk begi = vali, balkltg = ehirli). Trkede ulut, asl anlam memleket,
lke, devlet, ulus olmakla birlikte, ehir anlamna da kullanlmtr, rnein Kus-Ulut *= kuzeydeki
ehir. atr, kend ve balkla yaplan yer adlarndan rnekler: Karalatr, tranahr, bizde Akehir, Beye
hir v.b.; Yeng-kend ( = Yeni kent, Yeniehir), Takent, Semerkand, kend (bu ehirler eski Sogdiana bl
gesinde bulunduu iin bu adlarda kandjkend kullanlmtr; Tiirkede keni'in kullanlmas bu ada
balamtr); Ordu-Balk ( barnak el ; ordu barnak), Bebalk, Han-Balk (= kaan ehri
Pekin, Kubilay Han'n bakenti).
 KUTADGU BLG NCELEMES

ile Buhara arasndaki bozkrlarda, Zerefan rmann kylar yaknnda, Trk

Meliinin ehri denilen Kkibagan yklarnda Karahanl andan kalma bir
mescit kalnts vardr. Semerkand da Alp Er Toja nn ve Trk kahramanlarnn
Y U _ X . yzyllardan kalma, pimi topraktan yaplm heykellerinin kalntlar
da bulunm utur.
Buhara: Bugn zbekistanda bulunan Buhara, Eskialarda bir Buddlist
ehri idL Adnn etim olojisi ( Bufyara < Sanskrit, vihra = manastr, ineedeki
evriyaz Pu-fco, Sodaka Purf'r) bunu tantlamaktadr. Semerkandla birlikte Bu
hara ehri de, ran asll topluluklardan Sodaklarn oturduu Sogdiana blgesinde,
Zerefan rma zerinde kurulmu ve Buddha dinine bal nemli bir ehirdi.
M. . V. yzylda inliler Buhara ya Nu-mi demiler, M. S. 627de onu yeni adiyle
anmlar ve ehrin Bufrar tJudat denilen prenslerini tanmlardr. slmn yayl
anda, 674te, Araplardan Ubeydullah b. Ziyad buralara kadar sokularak ehri
ele geirmee almsa da baarsz kalmtr. 11u sralarda ehirde Sodaka ko
nuulduu halde, Trkleme akm gnden gne kuvvetlenmitir. Buhara kral
Bidun ya da Bandun ldnde olu Tuda ocukluk anda bulunduu iin,
anas Kaba (ya da Kay) ehri 15 y d ynetmitir. Araplardan Horasan valisi Ku-
teybe bin Mslim 710 da ehri ele geirerek Buhara emirliini kurmu, gen prens
Tuda bu emirlie bal olarak hkm srm, fakat Araplara ho gremcdii
iin ldrlmtr. Tudann olu Kuteybc, Araplara ba emeye balamsa
da Bu^ar (Judatlann erki gitgide snm, IX . yzylda Buhara nce Tahi-
rlere, 875te de randaki Samanloullarna gemitir. Bu ada Buhara
kalkmm, Buddha manastrlar ykdarak camiler ve medreseler ykselmi, ehir,
slm inceleme ve aratrmalarnn nemli bir merkezi olmu, Camis-sahih in
yazar I X . yzydda burada yetimi, byk Trk filozofu bni Sina da 980de
Buhara nn Efene kynde domu bymtr. Karahanllardan 1lig Nasr b.
Ali 999da Buhara y Samanloullanndan alarak kendi topraklarna katmtr.
Yine Karahanllardan Arslan Han b. Sleyman, Buhara y ykseltmi, fakat 1141
de, Katwan savandan sonra, slm olmayan K ara-^ taylar Buharaya
sahip olmulardr.
Frb (Otrr) Bugn Trkmenistann zbekistan snr yaknndaki Kara-
kum blgesinde Srderya rmann sa kys yaknlarnda bu ad tayan bir kasaba,
rman tam kysnda da Farb-Pristan adnda baka bir kasaba vardr. Eski
Frbn yeri ise yk halinde, Srderya nn sanda, 10 km uzakta bulunmakta
dr. Farsada bu ehre Prb, daha sonra Brb denmi, son olarak da Otrr adn
almtr. Farab blgesinin merkezi eskiden Kadar (ya da Kadir) denilen ehirdi ve
byk camisiyle n kazanmt. slmlk buraya Samanloullar anda, yaknn
daki tsfcb (bugnk Sayrm) ehri ele geirildikten (840) sonra girmitir. Byk
Trk filozofu Farab, 870 yllarnda, Trk yurdu olarak tannan Farab blgesinin
berkitilmi Wasc kasabasnda domutur.
ya da j (Takent): Srderya nn sa kollarndan olan irik ve Kales
aylarnn sulad bir vahada bulunan bugnk Takent in eski ad t. Dille
 A. DLAAR

rinde sesi bulunmad iin, Araplar bunu 'a evirmilerdi. inliler de kendi
evri y a z la n y le bu ad -i, -i ya da sadece i eklinde kaydetmilerdir. Fakat
in kaynaklarnda ehrin en eski adna Yu-ni olarak rastlyoruz. i, incede ta
anlamna geldii iin, X I. yzylda ehrin ad Ta-kende evrilmitir, tslmdan n
ce bu blge birden ok kk beylerin elinde idi. Araplar uzun arpmalardan sonra
burasn ele geirdiler, ondan sonra da Trband ya da Turarband merkezinde Trk
asll melikler oturmu, ara sra inliler de blgeyi egemenlikleri altna almlardr.
751 ylnda inli vali Trk asll a melikini ldrnce, olu Araplar yardma a
rm, Horasan valisi Abdurrahman b. Mslim'in emriyle Ziyad b. Salih ayn ylda
Tala (ya da Taraz, bugn Tala rma zerindeki Evliya-Ata) yaknlarnda inli
leri yenilgiye urattktan sonra ehri alm ve buralara slml iyice yerletirmi,
inlilere ve onlara bal bulunan ve Mslman olmayan Trklere kar bir sur yap
trmtr. Fakat 806'da Trklcr ehri ele geirmilerse de Araplar 813'te bunu geri
almlardr. 819'da ehir Samanloullara gemi, blgenin bakenti Binkath ol
mu, afi bilgini Ebubekir el-Kaffal'- (lm. 975) a'ta gmlmtr. a,
996'da Samanloullar'ndan Karahanl Trklerine gemi, X I -X I I . yzyllarda
Srderya'nn sa kysndaki Banket ehri Takent'ten daha ok nem kazanm,
daha sonra ehir Moollara ve Timurlulara gemitir. Eski Takent bugn brakl
m, yerine Yeni Takent parlam ve zbekistan'n merkezi olmutur.
Balasagun (Syb): Balsagn, Balsakn ya da Walsakn denen bu eski
ehrin yeri diye, kesinlikle bilinmiyorsa da, bugnk Krgzistan'da u rma vadi
sinde bulunan Frunze (eski ad: Pipek) bakenti blgesindeki Ak-Pein gsterilmek
tedir. ehrin VII. yzyldan beri var olduu, Moollarn buna Gblik (goa = iyi,
batik ~ ehir) dedii, baka Trke adlarnn da Kara-Ordu ( = kuzeydeki bar
nak, ehir), Kuz-Ordu (ayn anlam), Kuz-Ulu (ayn anlam), Kuz-Bahk (ayn an
lam), Kk-Sagun ( = mavi, yani doudaki ehir), daha sonra da Bilad- sagun oldu
u anlalmaktadr. Balsagn'un Moolcada kale, ehir anlamna gelebilecei
sanlmaktadr. Sonraki alarda ehire Suyb denmi ve ynetimi imkent'in do
usundaki sficb ya da Asbcb'a (bugnk Sayrn) balanmtr. Mahmut Ka-
gari'nin zamanna kadar (1072), Sodak dil ve kltrnn nemli bir mezkezi olan
bu ehri, Trklerce slmln kabulnden az nce 942'de, o zaman Buddhacha
bal bulunan Karahanl Trkleri ele geirmilerdir. Bunlarn merkez yurdu, u
rma zerinde bugnk Semir'ee'nin dolaylarnda bulunmu olsa gerek. Uzun
arpmalardan sonra, Balasagun Trkleri slml 960-961 yllarnda kabul et
milerdir. Karahanllarn ilk Mslman hakan Satuk Anblkerim Bura Han (lm.
995), Maverannehir blgesini ele geirirken burasn merkez olarak kullanmtr.
Harun b. Bura Han (lm. 992) da 960'ta Balsagn'u bakent yapmtr. Bal
sagn, Kagarl Mahmut'un 1072-1074 yllarnda ortaya koyduu haritann tam
ortasnda yer alm bulunmaktadr. Kutadgu Bilig'in yazar Yusuf Has Hacib,
1018 yl sralarnda Balsagunda domu bymtr. 1026'da Karahanllar Ka-
gar hanedan, Balsagn hakan Tugan yad aT ogan Han' yurdundan atarak, ehri
Kagar'daki merkeze balam ve bu iki ehir tek bir hakan tarafndan ynetilmi
 KUTADGU BLG NCELEMES

tir. 1130 da Balasagun, Mslman olmayan ve Mool asll Kara-Htay'lar eline

gemi, Mool akn zamannda bu ehrin ad kaybolmutur; son an, 1210'da Ha-
rezmahlar andadr.

Kagar (Ordu-Kent) : Bugn in Trkistanmda Su-fu adiyle anlan Kagar, (es

ki ad K'oih) Ata-tadan kan Kzlsu nun kollarndan Tmen in sa kysdadr.
Eski in kaynaklarnda ehrin ad Solck veya Sorakm ince evriyazsylc Su-lek,
Kagar adnn evriyazs da K'ua ya da Ka-a eklinde gemektedir. Asl eski Ka-
gar. Tmen rmann az tesinde bir tepe zerinde, surla evrili olarak kurulmutu.
Yklar bugn de grlmektedir. in, Hindistan, bat Trkistan, Afganistan arasnda
kervan yollarnn kavak noktas olan Kagarn tarihi M. . 76 dtt balar. M. S.
VII. yzyla kadar buras Mani, Nastur ve Buddha dinleriin bir yata olduktan
sonra 640 ta inlilerin eline gemitir. 670 te Trklerin Karaha.nldar da iie alan
Karluk boyu Tibetlilerle anlaarak inlileri Kagar dan kovmu ve orada Trk
ynetimi kurmu, fakat 692 de inliler ehri yine ele geirmilerdir. 750 de inlilerin,
Uygur Trkleri ve Tibetlilerle savatklar bir zamanda, Kartuklar Kagar a girip
hkmet kurmulardr. Karluk topluluu 840 yllarnda Uygur Trklerine bal
kalm ve tken merkezinden idare edilmitir. 840 ta Krgz Trklerinin Uygur
devletini ykmas zerine, Kartuklarn Karahanl kaan soyu, merkezi nce Balasa-
gun'da, 893 ten sonra da Kagarda bulunan ilk Trk slm devletini kurmutur.
Bu merkez deiikliini hakan Oulcak yapmtr. Araplar Kagar a kadar sokula-
mam, slml Trklere tranldar getirmitir. slaml kabul eden ilk Karahanl
hakan Satuk Abdlkerim Bura Han 955 te lm ve Kagarm kuzeyinde Arta
gmlmtr. Btn yurdun slmlamas Satuk un olu Baytas (slm ad: Musa
b. Abdlkerim) zamannda tamamlanmtr. slm Karahanl devleti anda dou
blmnn' bakenti olan Kagar, byk bir kltr merkezi olmu, Balasagn'lu
Yusuf Kutadgu Bilig'i 1069 da burada Haan Bura Han (lm. 1103) zamannda
tamamlanm, bu yllarda Kagarl Mahmut Kitab Divan lgati't-Trk' (1072),
mam Abdlfettah Alma' de Tarih-i Kagari'yi yazarak Kagar m ve Haan
Han ann nn artrmlardr.Kagarl Mahmut un bir dilbilgisi kitab olan
Kitab cevahircin - nahvi f i /galt t-Trkf adl yapt yitiktir. Daha sonra, babas
Balasagunda kendisi de Almalkta domu olan Cemal Kar 1282 de Kagar da
yerleip MlhakatU's-sure adl eseri yazmtr. 1032-1205 yllar arasnda Kagar
hakanlar ldkleri zaman Tmen rmann kysndaki trbede gmlmlerdir.
Kagarn grk birdenbire 1130 ylnda snm, Mslman olmayan Kara-Htay-
blar bu ylda bir aknla Kagar dan baka bu devletin br ehirlerini de ele geir
miler, Karahanllar da 1212de tarihe karmlardr.

5. Balasagunlu Yusuf

Balasagun Trkleri 960-961 ylnda slml kabul ettikten 58 yl sonra, 1018

yl sralarnda, ayn ehirde Yusuf adnda bir ocuk dodu. slmlk, yurtta artk
iyice yerlemi, kk 6alm bulunuyordu. Islma inan balar salam olan anas ba
 A. DLAR

bas, Yusufu doru yolda yetitirmee altlar. alkan olduu kadar anlayl
da olan oullar, her eye merak edip ksa bir sre iinde ansiklopedik bilgi toplad:
Ana dilinden, Arapadan, Farsadan ve memleketinde hl konuulmakta olan Orta
ran dillerinden Sodakadan baka, geni dil ve yaz bilgisi de elde etti, Firdevs-
nin a/mame sini, Farabnin ve bni Sinann Arapa felsefe kitaplarn okudu,
efsanelere merak etti, aruza, belagat sanatna, kelma, slm bilgilerine, Trk ata-
szlerine, folkloruna, devlet rgtne, felsefeye, Buddhacla, ahlka, toplumbili
me, matematie, astronomiye, hekimlie, d yorumu sanatna dald, ayrca oku
luk, avclk, kuuluk gibi Trk sporlarn da rendi, satran ve evgen (ng. polo)
oyunlarna da yabanc kalmad. Bu gerekleri Kutadgu Bilig'i okurken reni
yoruz. Gr, dn, usa vurmas ok keskin olan Yusuf un renim ayrnt
larn yakndan bilmiyorsak da, felsefe, ahlk ve toplumbilim alannda aa yukan
ada olan iki Trk filozofunu anlayla okuduunu, onlarn retilerini benimse
diini biliyoruz. Bunlardan biri, Farab (870?-950), kincisi de Buhara nm Efene
kynde domu olan bni Sina (980-1037) idi. Yusuf un doumundan 50-60 yl
nce Farab bu dnyadan gmt, fakat bni Sina hl yaamakta olup Yusuf-
un doduu zaman, yani 1018 yl sralarnda Hazer denizinin gneydou kesinde,
ran'n Curcan ehrinde bulunuyordu. Balasagunlu Yusuf dorudan doruya bni
Sina'nn mezi olup olmad bilinmiyorsak da, gerek onun gerek Farabnin yaz
larn okumu ve onlarn grlerini benimsemi olmasnda phe yoktur. Baka
retmenlerin yardm ile kendini yetitirdikten sonra, Kutadgu Bilig'i yazd
sralarda, 1068-1069da, kendini vaktinden nce yalanm, hastamiza bir kii ola
rak buluyoruz. Kitabmda verdii tlerde sk sk az yemek ten 6z atna ve
boazdan hem can girer hem hastalk dediine gre, Yusufun mide hastal
ektii sezilebilir. Doktorlardan da yaknmaktadr Yusuf. O yllarda ya ancak 50
yi bulmu olduu halde, o kendini ok yalanm duymaktadr. Otuzun toplad
n elli geri ald, altm elini dedirirse ne yapacam ? , genliimde ok gibi idim,
imdi yay gibi olmuum diye dnmekte ve yaknmasn yle devam ettirmek
tedir:

Otuz ymn yandr ald elig\ negii klgay altm tegiirse elig?
Otuzun ydn geri ald elli; ne yapacam altm dedirirse elini?

Neg kldm erki elig men arja; nelk trdr} emdi bu ke marja?
Ne yaptm sanki elli ben sana; niin baladn imdi bu c bana?

Tatg erdi bara yiitlik iim; agu kld emdi marja yir an.
Zevk idi her genlik iim; zehir etti imdi bana yediim a.

Kiensiz kliindi marjumaz adak; tnerdi yarumaz krgli karak.

Ksteksiz zayflad, adtn atamaz oldu ayak; karard, parlamaz oldu g
ren gz bebei.
A y murjsuz dim merjg tut tirig; lmke trttrj bu sansz iirig.
E y dertsiz Tanrm, ebed, daim diri; lme trettin bu saysz dirileri.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Tiler men eniydin duam bu szn\ tirig tutgl ana yam kl uzun.
Dilerim ben senden, duam bu szdr; diri tut biraz, yadm kl uzun.

Sepiydin kolup k bu sz baladm; tkel klguka k sen k bir dimi

Senden isteyerek g, bu sze baladm; tamamlamak iin g sen akl
ver Tanrm!
Kady teg bodum erdi, ok teg koni tz; ya teg eri bold, eildim toyittim.
Kayn (aac) gibi idi boyun, ok gibi doru dz; yay gibi eri
oldu, eildim bkldm.

SZLK

yandn almak =* geri almak mei]g bengi, ebed

neg klgay = ne yapacam tut = daim
tegrmek = dedirmek tirig = diri
d ig = 1. elli, 2. el trtmek = tretmek, yaratmak
erki = belki, sanki sansz = saysz
ndk = niin tilemek = dilemek
trmek = drmek, balamak senidin = senden
emdi = imdi, imdi tutgl = tut (emir kipi)
maja = bana ana = biraz
tat tat, zevk kolmak = dilemek, istemek
bara = ler k = g
agn = a, zehir tkel = tamam
kien = ba, kstek tkel klmak tamamlamak
klnmek = eli aya zayf olmak birmek = vermek
maj)mak adm atmak ok /g = akl
adak ayak lulguka klmaa
tnenmek = kararmak ludu) = kayn (aac)
yunm ak = parlamak teg = gibi
kftrgU = grr bod = boy
karak = gzbebei ya = yay
mujas = dertsiz tgitmek = emek, erilmek, bklmek.
di = sahip, Tann

Balasagun lu Yusuf Kutadgu Bilig'i Hulasaym ila yazmaa balad, 1068

ylnda memleketinden ayrlarak Dou Karahanl devletinin merkezi olan Kagur'u
gitti. Orada da bir buuk yl altktan sonra, 1069 (Hicr 462) ylnda bunu ta
mamlayarak, gnn hkmdar olan, Sleyman Arslan H ann olu Hakan Tavga
Bura Kara Han Ebu Ali Hasana (hk. 1056-1103) sundu. Hakan yazy beendi,
dl olarak da Balasagunlu Yusufa has hcib ( mabeyinci , sonraki yazarlara gre
uiug has hcib, yani ba mabeyinci , Fr. grand chambellan, Alm. Oberhofmar-
schall) adn verdi. Arapa olan bu sann Trkesi tay ay u'dur.

Balasagunlu Yusufun, ada olan ve o yllarda Kagar da yaamakta oldu

u akla gelen Kitab Divan lgotit-Trk (1072-1074) yazar, hakan ailesinden
Mahmut u tamm olduunu gsterir bir belge yoktur. Ne Kutadgu JBt/igde ne de
Kitab Divan lgati1f-Trkte Yusuf'la Mahmut un birbirinin yaptn grm
 A. DLAAR

olduklarm tantlayan bir bilgiye rastlanamamaktadr; baka kitaplarda da aranan

tant bulamyoruz. Kagarl Mahmut da Balasagunlu Yusuf gibi ansiklopedist bir
bilgindi. Bu tipte bir szlk olan Kitab Divan lugati't-Trk, dil, lehe bilgisi,
edebiyat, etnografya, folklor, tarih, corafya, mitoloji alanndan toplanan bilgi
ile doludur. Trkcci olduu kadar Trk de idi o. Kitabnn ilk satrlarnda yle
demektedir: Yce Tann'nn devlet gneini Trk burlarnda dodurmu olduunu
ve onlarn mlkleri zerinde gklerin btn dairlerini dndrm bulunduunu
grdm. Tanr onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne ilbay kld. Zamanm
zn Hakanlarn onlardan kard; dnya milletlerinin idare yularn onlarn ellerine
verdi... Derdini dinletebilmek ve Trklcrin gnln almak iin onlarn dilleriyle ko
numaktan baka yol yoktur" (Besim Atalay evirisi, cilt I, s. 3-4). 1072*de Kitab
Divan lgati't-Trk' yazmaa balayan ve onu 1074 te bitirip Badat ta Abbas
halifesi Ebul Kasm Abdullah a sunan Kagarl Mahmut'un, Balasagunlu Yusuf
1068'de Kagar a vard zaman Badat ta bulunmu olabilme olasl akla gele
bilir.

Kutadgu Bilig'i Trk hakanna sunduu zaman Balasagun lu Yusuf sal

sarslm, gz zayflam, ihtiyarlktan ve dermanszlktan yakman, 50sini henz
gemi bir adamd. Ondan sonra fazla yaayamam olsa gerek. Hakan Haan Bura
Han 1103 ylna kadar tahtta bulunduuna gre-, Balasagunlu Yusuf onun zama
nnda lmtr denebilir. Kagar da m, yoksa memleketi olan Balasagun da m
gml olduu belli deildir. Her iki ehir de 1130 da, Mslman olmayan Kara
-{it a y llann eline gemiti.6

6. Balasagunlu Yusufun felsefe, ynetim, siyaset alanndaki kaynaklan

Kutadgu Bilig, esas bakmndan bir siyasetname (ynetim kuram yazs)

bir pendname (t yazs), bir topya, ayn zamanda Trklerin belli bal ilk
slm yapt olduuna gre, onun kaynaklarn ilk byk Mslman filozoflarda
ve onlara fikir ve gr aktarm olan Batd dnrlerde, yani Eflatun la Aris
toda aramak gerekir.
slm felsefesinin babas saylan Kfeli El-Kind (almas 850 sralarnda
Basra ile Badat ta), tutarl bir sistem kuramam ve onun Eflatunla Aristonun
grlerini slmlkla badatrma deneyi ehli-snnet Mslman filozoflarnca ka
bul edilmemitir. Bu baarszlktan sonra, ayn konuyu Farab Trklerinden byk
filozof Farab (870 ?-950) ele alm, istenilen bireimi tam bir baar ile yapm ve
onu, Buharanm Efene kynde domu olan ikinci byk Trk filozofu tbni Sina
ya (980-1037) aktarmtr.

Farab'nin kaynaklar olan Eflatunla Aristo, gerek ahlk gerek siyaset alannda
meydana getirdikleri yaptlar ve orada akladklar ana fikirler unlardr: Bu alan
da Eflatun un iki bayapt vardr: Devlet ( Politeia) ile Kanunlar ya da Yasama
Bilimi ( Nomoi e peri nomothesias). lkcln babas olan Eflatun, Devlet
 KUTADGU BLG NCELEMES

adl yaptnda btn insanlk iin rnek olacak ideal bir toplum dzeninin, bir
devletlin esaslarn aklamtr. Kuramda var olan bu devlet, adalet ve erdem
zerine kurulmu olup, toplumsal, sosyalist ilkelere dayanmaktadr. Bu ilkelerin en
nemlisi olan retimin barolde bulunmas ve her eyin retim ve bilgi ile ll-
mesidir. Byle bir devlette bilim adamlarna yer verildii halde, mitolojideki tan
rlarn ve kahramanlarn ve bunlar yaptlarna konu yapan airlerin yeri yoktur.
Homros da mitolojik konularyle genlere artc ve yanl fikirler alad ve
ahlaklarn bozduu iin, ideal devletin ynetiminde akta braklmtr.

Eflatun un Kanunlar yada Yasama Bilgisi adl yaptnda, ideal devlet, geree
daha yaklatrlm bulunmaktadr. Bir nceki yaptnda, yani Devlet'tc, airlere,
aile hayatna ve kiisel mlkiyete yer vermedii halde. Eflatun, bu yaptnda, de
netleme ve sansr edilme kouluyle, airlere de, aile hayatna da, kiisel mlkiyete
de yer vermitir.
Eflatun da ahlk u ilkelere bal olarak belirmektedir: tyiyi aramak insanlar
da bulunan doal bir gtr. Erdem, bilgidir ve bilgiden doar. nsan iyi huylu ola
rak yaratlmtr, kusurlu davranlar istemeyerek yapar. Ruh bedenden daha -
nemlidir. Ruhun balca drt erdemi vardr: bilgelik, adalet, pek gzllk ve lm
llk. Kvan, kvan olarak ne iyi ne de ktdr. nsan, tabiatnca, sosyal bir can
ldr. Bir topluluun iine debilecei en ar hastalk, akl karkl ve her iin
stnde bulunmas gereken amacn bulunmamasdr, nem li toplum sorunlar, bilgi,
yetenek ve beceriye dayanlarak elde edilmelidir. Us, insann en yksek doal
yetisidir.
Aristo'ya gelince, siyaset alannda Politika ( Politika) ve Ana Yasalar
( Politeiai) adl iki yapt vardr. U blml Politika da, nce bir ideal devletin
kuram anlatldktan sonra, hkmetin ekli ve usulleri hakknda pratik fikirler ile
ri srlmtr. Son blmde ise ideal devletin zmlenmesine giriilmise de, bu
deneme yanda kalmtr. Aristo bu alanda Eflatunun etkisi altnda kalmsa da,
yntem bakmndan ondan aynlm ve siyaset, toplumbilim alannda biyoloji in
celemelerinde kulland yneteme ba vurmutur. Aristo ya gre doa bir erektir
ve doa adn verebildiimiz ey, eyann iyice gelitii zaman ald haldir. Bu ba
kmdan Aristoda devlet, erek (telos) ve evrim (anaptyss, ekseliss) kavram
larna dayanr. Devlet doal bir olu olup iyi bir yaam iin kurulmutur. Devlet
lerin gerek hkmdan yasalar olduu gibi, hkmetler de yasalarn hizmetileri
dir. Yurtlann keyfe bal olarak yneten kyc (tyran) hkmdarlarla, yasaya
bal olarak yneten hkmdarlar arasnda fark vardr. Halk, toplu olarak yarg
lamak, kendi hkmdarlarn semek, onlar sorguya ekmek gibi doal haklara
sahiptir.
Batnn, yani Eflatunla Aristonun bu fikir ve ilkelerini Farab ele alm ve
Mslman bir filozof olarak Islmn grleriyle badatrmaa almtr. Farab
nin bu alanda meydana getirdii balca yaptlar unlardr: Ma'ani-'l-akl (Ak
ln anlam). Risale f i r-i ehli'l-medineti'l fazla (Erdemler lkesi hakknda ri
26 A. DLAR

sale), KitabiVl cem beyne rayey l hakimeyn flatunii'l lh ve Aristatalis (iki

bilgenin, lh Eflatunca Aristonun oylarm denetirerek birletiren kitap), Es-si-
yasetii'l-medeniyye (Devlet siyaseti hakknda).

Farab nun us (akl) kuramnda, ad akl olduu halde, akl demekle ruh, nefs
anlalmaktadr, nk Aristo'nun Kitabin-nefs'inde ( Peri psykhes) de aklan
d gibi, insann tutulur, grlr vcudunu tmlc eritiren ruhtur (Aristoda:
entelekheia). Daha,dorusu anlak m (intellect) iki yz (aspet) vardr: biri akl, b
r ruh. Aristo nun bu yaptm derince incelemi olan Farab nin Ma*ani l-akl -
nda usun trleri yle snflandrlmtr: 1. Klgsal (amel) us; 2. kuramsal (na
zar) us ya da bilimsel us: iki alt-blm vardr: a. var sayd (bilkuvve, mmkn)
us, b. var olulu (bilfiil) us; 3. aslandm (mstefad) us; 4. etkin (faal) us.

Eflatun un devlet inde olduu gibi, Farab devlet inde de, insanlar doal
bir gerckirlik duygusuyle bir yere birikerek, kendilerinden stn saydklar bir kii
nin buyruu altna girmi ve bir devlet kurmulardr. Hkmdar denilen bu
kii iyi ya da kt olabilirse de, filozofun kuramndaki devletin banda bir filozof
bulunduu iin hkmdar kt olamaz. Farab nin dev/ef indeki hkmdar da
iyi olup insanln btn erdemlerini ve olumlu felsefesini kendi znde toplamtr.
Farab bir Mslmand, Tanr'dan baka, Peygambere de inanyordu.Bu kav
ranlan da Eflatun-Aristo felsefesiyle badatrarak kendi devlet ine mal edebil
di. Eflatun un akn (mteal, transcendant) bir idea 6i vard. Yeni-Eflatunculuk
(Neoplatonismc) III. yzylda bunu akm ve deneyst (mteal, transccndantal)
yksekliklerden fyz ve sudur (^anatio) yoluyle ve gizemli bir ekilde yery
zne indirdi. Pltinos un bu felsefesine gre, evrende, egemen olan bir neden (illet,
cause), bir ilke (mebde, principe), akn bir bir ya da birlik (vahdet, unitl) vardr.
Her ey bundan feyz yoluyle kar: Byk neden y a d a ilkeden tanrsal us (akl,
(raison), bundan dnya ruhu, bundan da daha aa bir dzeyde bulunan birey ruh
lar ve nesnel eya. Sam dinlerde (Musevlik, slmlk) Tanr ile kul arasnda bir
uurum bulunmu, fakat Ar rklurm mitolojisinde insan, titanlar ve yar-tanrlar
yoluyle tanrdardan tremitir. Yeni-Eflatunculuk bu iki sistemi feyz yoluyle
badatrm, slmlk feyz i peygamber kavram ile karlamtr. Farab'ye
gre, nebi (peygamber, yalava) byle bir varlk olup, vahy (rv61ation) ve ilham
(ispiration) onu Tanr ya balamtr. Yine Farab ye gre, devlet in ba olan
hkmdar, sanki yalavalk hrkasn (hrka-i nbvvet) giymi olan bir bakan
olarak ulusunu gden bir stn kiidir. Ulus btn umutlarn ona balayarak y
rmekte, bakan ile ulus zlmez bir birlik, birleik bir ruh olarak yaamaktadr.
Farabye gre, ahlk ancak din bir topluluk meydana getirmi olan bir
devlette olgunlua eriir. Bilgisiz ve kt bir devlette halk yer, ier, ocuk dou
rur, ama daima hayvan gibi yaar. Eer devlet bakan bilgin, iyi, dil, merhametli
ve sznde duran bir kii ise, halka doru yolu gsterir, onu her bakmdan yksel
tir. Bunu yapabilmek iin de kendinde 12 erdem toplam olmas gerekir1. Kendine
iki ya da , gerekirse daha ok yardmc alabilir. Buna uyarak, Farab Es-siyase-
 KUTADGU BLG NCELEMES

t'l-medeniyye, bni Sina da Kitab's-siyase adl kitaplarnda, (siyset= atn

idare, seyislik etme). Yaratan ile yaratk arasndaki banty ayn yolda akla
m, sni '( y a p a n , Tanr) ile masnu (yaplm), mlik (sahip) ile memlk (kul), ve
syis (idare eden) ile messs (idare edilen) arasndaki fark gstermi, devlet baka-
nmn ulusa, ulusun da bakana olan borlarn belirtmi, valilerle byklerin y
netim koullarn, tutumlarn ve eitimin nemini aka anlatmtr.
bni Sina'nn felsefesi, siyasetten baka, din, ahlk, sudur, vahiy kavramlar
alannda da, Yunan filozoflarnn ve Farab'nin fikirlerine uymakta ve slmn
inanlaryle badamaktadr. bni Sina din alannda iman akln yannda onun ta
mamlaycs ve kemali olarak kabul eder; bunlar birbiriyle badaamayan iki ayr
kavram deildir. Ahlk konusunda b n i Sina utanrsal ahlk (Yun. theodikia =
Tanr adaleti) insanlk ahlk ndan ayrr. Birinci alanda, slmda hayrihi vc
errihi min Allah ta'ala (= iy ilik ve ktlk yce Tanrdandr) iananc varsa da vc
bni Sina, Eflatun a dayanarak, kaderin mutlak bir yaras olduuna ve her ey ne
iin yaratlmsa onu yapacana, her eyin olacana varacana, baz ktlklerin
kulun istemine bal olmayarak Tann dan (irade-i klliyeden) geldiine inanyorsa
da, kula ve onun iledii gnah yalnz ve yalnz kadere brakmaz. bni Sina ya gre,
insandan (irade-i cziyeden) trl ktlk kabilir: 1. lgisizlikten ve eksiklik
ten, 2. Ac, tasa ve i skntsndan, 3. Ahlk bozukluundan. Asl gnah saylan bu-
dur ve kul bundan sorumludur, ceza grecektir. Ancak, vcibl-vcud un ( = zorun
lu varlk), yaratktan zerinde tkenmez inayeti vardr.
Sokratla Eflatundan esinlenen bni Sina, erdem konuumla, bunlar ruhta
bulunan glerle karlatrr: rnein, fke bir ruh gc, fakat yiitlik birer dem
dir; yine cinsel istek bir ruh gc, cinRel ahlk ise bir erdem saylr; aklu ayrd etnc
yetenei bir ruh gcdr, hikmet ise bir erdemdir. Ruh gleri bir araya gejerek bir
denge kurarlarsa, erdem olarak bunun karl adalettir. Aristo da olduu gibi, bni
Sinada da erdem tek bir kba bal olmayp, alkanla, genel tutuma, huya da
yanr. Sokrat ta olduu gibi, b n i Sinada da ahlkn erei kut tur (saadet, Yun.
eudaimonia). Gerek kut da, bni Sina nn tasavvufa dayanan kanna gre, insu
aklnn akl- evvel e bitimesiyle (ittisal iyle) elde edilir.

Sudur ve vahiy konusunda b n i Sina nn kanlar yledir: Sudur bir eit

yaratma, kendi zne zorunlu olmayan bir eyi kendisinden ayrp ona bir varlk
vermektir.Bu sudur ya da feyezan (emanation) trl aama ve evrelerden gemi
ve bylece lk Neden kendinde birikmi olan iyiliin yeryzne inerek trl kii ve
nesnelerde belirip yaamasn, yaylmasn salamtr. Yahiy, gerekte, Cebrail ile
konumaa snrlanamaz. Yahyi kabul eden kul, nce, benimsenmi stn bir akl
olarak, kutsal bir g (kuvvetl-kudsiye) edinmi, sonra bu stn akln kendisine
verdii sezgi ile vahyi anlayabilmitir.
Eflatunla Aristo da grdmz gibi, Farabde ve bni Sina da da bilgi ok
nemli bir yer tutmaktadr. Bunlara gre, insan ahirette nasibini, yeryznde ka
zand bilgiye gre alacak, ahirette bilgiye gre yer verilecektir. Bu, Eflatunda ge
 A. DLAAR

en us insann en yksek doal yeteneidir szn klgsal (pratik) ahlka evrilmi

eklidir. lerde greceimiz gibi, Kutadgu Bilig'de ok, hem de pek ok nemli bir
yer tutan bilgi gr. Eflatun ve Aristodan sonra telmda da n sraya alnm
olan bir konudur. slma gre, bilgi toplamak ve denm ek ber Mslmamn farz
dr. 1615 te Botanczade Yahya Efendinin Tarih-i sa f tuhfet'l-ahbab (Saf tarih,
ahbaplara armaan) adb kitabnda dendii gibi, bilimle ilgili bu Tanr yasas bi
reylerin ba olanlar iin ok daha kesindir. Bilim padiahlktan stndr. Btn
beylerin, hakanlarn, senin buyruuna girmelerini istersen, bilim ve kltr yolunu
se, bu yolda aba gster (Necdet Sakaolu evirisi, 1969). Ve gnmzde de yce
Atatrk n u zdeyii ayn dncenin, inann ve tn tekrarlanp dorulan
masdr: Hayatta en hakik mrit ilimdir. Balasagunlu Yusuf da Kutadgu
Bilig' ini bu temel zerine oturtmutur.

7. Balasagun lu Yusuf ve eski TUrk dnyas

Balasagunlu Yusuf yalnz Arap ve ran dil ve kltrlerini, hatt Batdaki

klasik bilgileri deil, telmdan nceki Trk dnyasn ve kltrn de iyi biliyordu.
Arapay tazi tili , Farsay da tejik tili olarak tanm, Musa, tsa ve skender
hikye ve menkbelerinin de yabancs kalmamt. Bu adlar ve bunlarla ilgili bilgi
Kutadgu Bilig'de geiyor, aknome deki kahraman tiplerine de orada rastlarz,
tyi ve kt insan konusunu anlatrken Balasagunlu Yusuf anameden aktara
rak Feridun vld, Dabhak svld demektedir. Baka bir yerde, akl konusun
da da Nuin-Revan akl gz ile dnyay aydnlatt kayd gemektedir. ahna-
me nin Trklerle ilgili bir paras olarak, Balasagun lu Yusuf, tranllann Afrsi-
yb dedikleri Toqa Alp-Er Trk kahramann anlatmaktadr, tyi bir insan olarak
tannan, iyi ad brakan ve kitaplara geen byk Trk begi rnei olarak Kutadgu
Bilig'de Toja Alp-Er gsterilmektedir: bilgi ve erdem sahibi, anlayl ve sekin
bir yiit. Bu stnlklerinden dolay Toga Alp-Er kitaplara gemi olmasayd
onu kim tanyabilecekti? diye sorulmaktadr. Bilindii gibi, Feridun lkesini ble
rek, oullan Tur la tre brakm, TuTan kaan Toqa Alp-Er, tranl Minuihr'in
olu Nzeri ldrmtr. Yine Toqa Alp-Er ad ile ilgili olarak, V III. yzylda
Kk-Trkler, 714 ylnda Bebabk ta idam edilen kahraman Toja Tiin iin her yl
yo (= y a s ) treni yapmlardr (Toqa Tiin you ki Kitab Divan-1 Lgati't
Trk'te aynen verilmitir). Divan lgati't-Trk'e gre, toja sz bebr (Fr.
llopard) denen hayvann ad olup kahramanlara ad olarak verilirdi. Ayrca toja
alp sz de Kutadgu Bilig'de yiit, cesur, kahraman anlamna kullanlmtr.

Balasagunlu Yusuf yasa ve ynetim alannda Kutadgu Bilig'i yazarken eski

Trk geleneklerine sk sk bal kalmtr. Trkler teden beri, yaptklar aknlarla
ele geirdikleri lkelerde ynetim kurmak ve yasa dzenlemekle tannmlard.
Hukuk fakltelerimiz Trklerin bu nitelii ile vnebilir. Kk-Trklerin 732 yln
da diktikleri yazt antlarnda sk sk yle denmektedir: ilig tutp tr ilmi, ya da
Trk budunm ilin trsin tutabirmij iti irmi, yani yurdu ynetip dzenlemi ,
 KUTADGU BLtG NCELEMES

Trk ulusunun yurdunu, tresini ynetmi, dzenlemi ; baka bir yerde de ze

terjri basmasar asra yir telinmeser Trk budun ilinin trnin kem artat?, yani yu
karda gk kmezse, aada yer delinmezsc, Trk ulusu, yurdunu, treni kim bo
zabilir? Burada tuta birmek ynetmek , iti birmek dzenlemek , tr de tre,
gelenek, yasa anlamnadrlar. Balasagun'lu Yusuf da Trklerin bu geleneine uya
rak Kutadgu B ilig'ini bir tr ve yasa kitab olarak yazmtr.
Kutadgu Bilig ayn zamanda, batan baa, eski alardan kalma Trk ata
szleri ve bilge szleri ile yurulmutur. Bu szleri u snfa ayrabiliriz: 1. Avga
szi (yal insan, ata sz) ya da glg szi (akll kii sz) ya da ukulug szi
(anlayl kii sz) ya da kar szi (yal insan, ihtiyar sz); 2. Biliglig szi (bilge
sz); 3. air szi.

Yaptta geen en nl atasz udur:

Uku kr ki til ol, bu til krki sz,

K ii krki yz ol, bu yz krki kz.
Akln s s dildir, dilin b s 6z ,
nsann ss yzdr, yzn ss de gz.
En eski alardan beri btn Trk dnyasnda sevilmi ve yaylm olan bu atasz,
ok kere eya zerine de yazlrd. Ona, bu topraklarda yaplan kazlardan kan eski
kpler, kaplar zerinde de rastlanmtr.

Kitapta geen br ataszlerinden unlar da rnek olarak burada anlabilir:

Uruglug kii lse urg kalr
Soylu biri lse dahi soyu kalr.
Vkusuz biligsiz bedtmez zg
Aklsz ve bilgisiz kimse kendini ykseltemez.
Ukulug kiike ii tap uku
Akll bir kimseye akl tam olan bir etir.

Kvenme kivi kutka kutlug kii

inanma zrj kutka atlg kii
E y kuta kavumu olan kimse, geici kuta gvenme,
Ey n kazanm olan kimse, kuta inanma.

rrj st bile kirse edg klk y

lm tutmagmca evrmez york
Eer iyilik anann ak st ile insann zne girerse,
O, lnceye kadar yolunu armaz.

Bu edg klu tur ay edg kii,

Karmaz bolur edg merjg ya
yilik yapmakta devam et ey iyi kii,
yilik kocamaz, onun mr ebeddir.
 A. DLAAR

SZLK

uku = anlay, akl lav = geici, ksa Bren

kork = grk, gzellik, iis kuug = kuta, saadete ermi
til = dil thg = adl, n sahibi
ks = gz rl] = ak renk, ak
uruk = soy bile = ile, birlikte
uruklug = soylu klk = huy, gidi
bcdtnek = byltmek, ykseltmek cvrmek = evirmek, evirmek
ukulug = anlayl, akll yonk/yong o yrme, gidi, yol
i/e = e kanmak = kocamak, yalunmak
kUvenmek = gvenmek bolmak = olmak
mcgg = bengi, ebed tap = elverir, yeter

Bayat fazl birle bedr ol kii,

Tilekin bulur kiindc itliir ii
Tann fazl ile byr insan,
Dileine kavuur, gnden gne dzelir ii.

K ii greniir bilgi artar kii,

Nee renip uksa bolmaz uku
nsan birok ey renir, bilgisi artar,
Fakat ne kadar rense ve anlasa akl elde edemez.

K ii emgek dsa kii yurnja,

Yanut kiilik klur ornirja
Eer bir kii bir insan parasna emeini geirirse,
Karlk olarak o ona insanlk yapar.

Kutadgu Bilig*de bilge szleri iki snfa ayrlr: 1. Al anlmayan bilgelerin

sz, 2. sam verilen Trk beglerinden aktarlan szler. Birincilerden unlar rnek
olarak buraya alnabilir:

Bu bolsa yaljuk biligsiz bolury

Kal vke kelse ukusuz klur
nsan kzarsa bilgisiz duruma der,
Eer fke gelirse, o onu aklsza evirir.

Biliglig szi n sevg can tu

Bilge sz gerekten sevgili can gibidir.

Kiide barsak z ike zi

nsann kendisi, kendi iine bakasndan daha yakndr.

Sevitse kii kr mn erdem ba

Bir insan kendini sevdirirse, kusuru ba erdem saylabilir.

Biliglig szi krse barem tzi.

Bilginin sz ipekli kumaa benzer.
 KUTADGU BtLG NCELEMES

Kayu ike ive uzar ki kalur

ive kalm iler kiinlg bolur.
Hangi ite acele edilirse, i uzar ve gecikir,
Acele ile yaplan iler pimanlkla biter.

SZLK

Bayat = Tanr vke = fke

bcdmek = bymek n = gerek, doru
tilek = dilek seviig = sevgili
kn = gn tu = e, denk, benzer
itilmek /etiknek = dzelmek bagmak iyi, cana yakn
k = ok sevilmek = sevdirmek
ulunak unlamak, kavramak krmek = grmek
emgek = emek mn = su, kabahat
dmak = gndermek, tevcil etmek bar n = ipekli kuma
yurun = paavra ts = esas, cevher, natal
yanut = karlk kayu = hangi
orui)a = orununa, yerine ivmek/evmek = acele etmek
bumak s cam sklmak ki = ge
yal]uk = insan, kii ive/eve acele ile
kak = eer, artk knlk = pimanlk

Bu kut kyda bolsa boyun bir yara,

K ah znese kutka kadgun kre.
Bu kut nerede ise boyun e, uyu,
Eer kuta kar gelirsen kaygu ile bouursun.

Kelir kut tuta bilmese sen banr,

Birr nerf yiy bilmese sen alr.
Kut gelir, onu tutmasn bilmezsen gider,
Mal verir, yemesini bilmezsen, alr.

Knilik ze bold beglik ul.

Doruluk zerinde kurulan beylik ulu olur.

A teg bu edg agumaz kii.

Yoku kmak gibidir iyilik, herkes yoku kamaz.

Tkel bolsa nimet bulunmaz yig,

Tkel bolsa nimet tker ya timi.
Nimet tam olursa yiyecek bulunmaz,
Nimet tam olursa insann ya tkenir, demi.

Bu bilge szi ol biligsiz kzi.

Bilgenin sz bilgisiz iin gz olur.
 A. DLAR

Kayu baka kirse kuu krt.

Kuu teg rt] klgu krjlin kii.
Artk baa girerse kuu rengi, insan almal, ki
Gnl do kuu gibi ak olsun.

Bayat kimke birse uku g, bilig,

Kamug arzularka yetildi elig.
Tanr kime akl, anlay, bilgi verirse.
Btn arzularna eli yetiir.

Bor ime, zinaka yaguma haer,

Bu iki gayhk tonn keder.
arap ime, zinaya yanama, dikkatli ol,
Bu ikisi insana fakirlik elbisesini giydirir.

A p a o la n k rse ar k sa n ,
rg trg bolmaz rgler kan.
nsan olunu grrsen onu kervan san,
Konak yerinde ok kalmak olmaz, br konaklar nerde?

SZLK

kayda = nerede kinnek s girmek

Urmck vermek krt s yz rengi
koyun birmek = boyun emek rl) = ak renk, ak
yaramak = uyutmak, yaratmak, yaranmak ki)l = gnl
kamug = btn, hep
kadgu = kaygu yetilmek = yetimek
kadgon = kaygu ile elig s el
kreaaek gre}inek, boumak yagumak = yanamak, yaklamak
karmak = varmak, gitmek, uzaklamak gayhk = fakirlik
nei) = ey, mal, matah ton m don, elbise
hnilih = doruluk kedmek = giymek
Sac s stnde, zerinde apa/aha aba, ana. baba, abla
gmak = amak, yoku kmak apa olan m intan
**f = gibi ark = kervan
tkd = tam s sanmak, saymak
= yiyecek sam m san
tnkca ck tkenmek rg/Srk m konak yeri
timek/temek = demek turgn m durgu
kam = nerede baka m baa

Tire bildirj ahun yiy bilmedir

Bu ahun yp bir nelk birmedirj.
Derleyebildin altn, yemesini bilmedin,
Bu altn yp bakasna bir gstermelik vermedin.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Bilighg bilig virdi bilgin kre,

Koni n kii bolsa kzke iire.
Bilgili bilgi verdi, bilgin gnsn,
Doru, drst kii bulursa onu gzne srsn.

Ilig boyn kla iikeke ba.

Kaann boynu kl, ba da bur gibidir.
Nee klgu iler bor ise kalur,
Nee klmagu i esiirse keliir.
Klnmas gereken nice iler arap yznden kalr,
Klmnanas gereken nice iler de sarholuktan gelir.

Rica birle havfn kanat sen kln,

Bu iki arak yolug sen aln.
Rica ile korkuyu sen kendine kanat kl,
Bu ikisi arasndaki yolu sen al kendine.

SZLK

lirmek/termek = dermek, topleaak srmek = sarho olmak

neliik = nelik, rneklik, gste m elik curlc = sarho
iikek = lmr arak = uran

Kutadgu Bilig*de ad anlmayan bilgelerin szleri bu niteliktedir. Bunlarn

yanbanda, san verilerek Trk beylerinden aktarlan szlerden unlar rnek ola
rak burada sralanabilir:

A. tiiken begi (Eski Trklerin kutsal da ve orman, Kk-Trk devletinin merkezi.

Bat blgesinde, Uygur ve Karahanl Trklerinin de kuzeydousunda idi. O
zamanki Trk-Mool inanlarna gre, Yer ana tanras tken [Mool.
Etgen] ile stnine Ulukcn burada otururlard):

Budunka begi artuk driim kerek,

Krjl til koni klk kdrm kerek.
Halk iin begin ok sekin olmas gerek,
Gnl, dili drst, huyunun da sekin olmas gerek.

Biliglig ukulug budunka talu,

Ak. hem kzi tok ne krjli tolu.
Bilgili, akll, halka davran sekin,
Cmert, gz tok, gnl dolu.

Kamug edgke bolsa elgi uzun,

Uvullug silig hem klm tzn.
Btn iyiliklere elini uzatmaldr,
Terbiyeli, temiz, edimleri de soylu ii.
 A. DlLAR

Bu agzrj misali ngr san teg,

Szn ksa andn sehar tan teg.
Bu az misalini bir in gibi san,
Szn oradan karsa o seher esintisi gibi olur.

SZLK

drlmek = ayrlmak, seilmek ak = cmert

klk = huy, tabiat, karakter edg = iyi, iyilik
kdrtn = sekin uTutlug = terbiyeli, namuslu
ukulug = anlayl, ukll ailig = temiz, silik
Ululamak = semek kln = icraat, i, edim
talu = sekin, iyi, mmtaz tzn = asil, soylu

B. U Ordu begi:
K ii emgek dsa arja belgliig,
Untma ol emgekni bolma lg.
Birinin emei geerse sana gerekten,
Unutma o emei, l gibi olna.

C. U Ordu han:
Aya beg bolugl budunka ulug,
Bediit edg tutgil tapug kulug.
Ey beg olan, halkn ulusu,
Ykselt, iyi davran iyar kullar ma.
Yalava sz iltr yanut kolur,
Yanut sz eittirj tegr ay unur.
Eli sz iletir, antn ister,
Yant szn iittin, gtr onu ey gl kii.

. Yama begi:
Aya beg iig i biliglike bir,
Yaraglg zi kld klmaz kii
E y beg, ii i bilene ver,
e yarayana, doru davranana

D. Trk han:
Knama yalava sz aysa kni.
Knama, eli szn doru sylerse,

E. Ulug Kend begi:

Kut ol beg budunka kutadgu kerek,
Kutadsu budun karn todgu kerek.
Kuttur o beg halk iin, halkn gnenli olmas gerek,
Gnenli halkn karn doymu olmas gerek.
 KUTADGU BLG NCELEMES 35

F. Bke yuvgusu:
K yl arzulasa yrak yir yaguk,
K yl birle maysa kii arzulap,
Tegr" arzuka terk yagukluk ulap.
Gnl arzularsa rak yer yakn olur,
Eer insan hararetle ve arzu ile yrrse
Arzulanan eye abuk yaklar vc ona kavuur.

SZLK

ngr =3 in, maara unur = gl, kudretli

Un = sabah ve akam serin esintisi biliglik = bilgili, bilen
emgek = emek yaragbg = yarayan, yakan
dmak = gndermek, salmak, yaymak tei = z, kendi
emgek dmak = emei gemek kld klmaz = doru davranan
belgliig = belli, gerek aymak sylemek
liig = l kutadgu gnenti, refah iinde
aya/ay = ey kutadmak = gnenli klmak, gnenli duruma
bolugh = olmu, olan gelmek
tegrmek = gtrmek

G. ila atlt:
K av at tilese tuz ekmek yilr,
Tiriglik tilese an ok yetr.
Kim nl ad, hret istiyorsa tuz etmek yedir,
Yaamak istiyorsa ona yine yedir.
. la begi:
Biligsizke devlet kelr erse kut,
Budun bara buzlur bolur ilke yut.
Bilgisize devlet ve kut gelirse
Btn halk bozulur, yurt iin de bir ykm olur.
H. l Kend begi:
Ajun tutguka er ukulug kerek,
Budun baguka g kerek hem yrek.
Acunu ynetmek iin insann akll olmas gerek
Halk ktlesini ynetebilmek iin de hem akl hem yrek gerek.
Trlg kni beg kut ol belglg,
Kut birle tegrr tzke lg.
Try gzeten doru beg saadettir gerekten
Onun saadetinden herkese hisse ular.
I. Trk buyruku:
Krr kz yaruk oul kz ok.
Grr gzn drlar erkek ve kz evlatlar, gerekten.
 A. DLAAR

SZLK

bedtmek = byltmek, ykseltmek k av = an, hret

tutmak = tutmak, idare etmek, davranmak tilemek = dilemek
tapug = iyar, memur tiriglig dirilik, yaama
yalava = eli yitrmek /yednnek s= yedirmek
iltiirmek = iletmek ok = yine (pekitme edat)
yanut = yant, cevap kelr en e = gelirse, gelse
kolmak = istemek, dilemek bara = btn, hep
todgu = doymu, tok bualur = bozulur
todgunnak = doyurmak, tatmin etmek yut = bel, ykm
yaguk = yakn il/el = yurt, memleket
magmak = yrmek baaguk = ktle, som
tegirmek = varmak, ulamak g a akl
terk = abuk trlg = try gzeten
ulamak = yaklap kavumak belglg = gerekten
k = n, snn tz = her, herkes
k at = nl ad lg = hisse
olu = gerekten (pekitme edal) oul k u = erkek ve kz evltlar

Kutadgu Bilig'de bu nitelikte olan szlerin son bir tr de air gzleri dir.
Bu kiilerin de ad verilmemi, yalnz air szi denmitir. rnekleri unlardr:

Kerek erke himmet mrvvet terji,

Yavuz yung andn yrasa rji.
Himmet ile mrvvetin denk olmas gerekir
Ktlerle ie yaramayan tl kiilerin ondan uzaklamas iin.

Bilig kymetini biliglig bilir,

Ukuka arlk biligdin kelir
Bilginin deerini bilgin bilir,
Anlaya sayg bilgiden gelir.

ij tse ivme sabr birle ay t.

Birine iin derse acele etme, sabrla syle.

Kayu edg knr kr edg n.

Hangi iyiyi grmsn ki iyiliinden dolay piman olsun.

Szg yak szle idi saknu zy

Ayttukta szle yana terkin z.
Sz gzel ve ok dikkatli olarak syle,
Sorulduunda yine derli toplu, abuk syle ve kes.

Neg bar ajunda arjar hilesiz,

Neg hile bar kim aar aresiz.
~~ Acunda ne var ki onda hile bulunmasn,
Ne hile var ki ona are bulunmasn?
 KUTADCU Btl.G NCELEMES

Kamug nerjke vakt ol kiini belgiilg,

Nefes tn tokrka san belgiiliig.
Her eyin vakti vardr, gn bellidir,
Canllarn soluk alp verme says belidir

Usal yalrjuk ogh k ii nej lir er,

Yigke tgirmii saknmaz birer
Gafil insan olu ok mal toplar,
Yemee ulaacak m bunu bir dnmez.
Biligsizke devlet yarasa kelip,
Biligligke artuk yaratr bilip
Bilgisize de devlet gelebilir, yarar,
Fakat bilgiliye daha ok yarar, deerini bildii iin.
Merjilig kayu ol marja ay yora,
K ii kutluu kim kiiler ara
Nee nedir, bana syle ve akla,
nsanlar arasnda kuta erien kimdir?

Ar yk kiike klm arkuki

natkk insan iin ar bir yktr.

SZLK

ermek = olmak, imek neg = ne

en e = ise a t]ar = onda
kerek erke = olmas gerek neg = ey, mal
lei] = denk belglg = belli, belirli
yan as kt tn = tin, nh, soluk
ynng a zayf, ie yaramayan tm tokr = soluk alp veren, canl
andm s ondan san = say
yummak ** uzaklamak, raklamak asal = gafil, i bilmeyen
ji = trl, baka baka yalguk = insan, cariye
arlk = sayg, deer bilme k = ok
imsek acele etmek tinnek = dermek, toplamak
SkUnmek piman olmak, yaknmak yig/yeg = yeme ime
sslemek = sylemek temek = demek, erimek
yak * iyi, gzel saknmak = dnmek
idi/edi = ok mejilik = sevin, nee, memnunluk
t as dikkatli, ite uyank yormak = yormak, aklamak
yana = yine arkuk = aykr, ters
terkin =* toplu, ksa, abuk arkuk kii = inat adam
zmek = kesmek arkuk klm = inatlk
 II. Kutadgu Bilig in Filolojisi

1. El yazmalar

Yeryznde Kutadgu Bilig'in yazma nshas bulunmaktadr:

1. Viyana nshas: ilk ortaya kan nsha, Herat ta (kuzeybat Afganistan)
1439 ylnda ok kt bir Uygur yazsyle yazl (185 + 5 sayfa, 915 beyt) nsha*
dr. Balasagunlu Yusuf, yaptndaki 3. ekte (bcyt 6623-6624), Kutadgu Bilig'i 18
ayda yazp Hicr 462 ylnda, yani Mild 1069-1070 te, tamamladn sylyor
{yl altm iki erdi trt yiiz bile... tiikcl on sekiz ayda aydm bu sz). Yusuf, kitabn
Arap harfleriyle deil, okunakl gzel Uygur harfleriyle yazm olsa gerek, ki bu
sla, ne yazk ki, ortada yoktur. 1439 nshasndaki bozukluklardan mstensihler
sorumludur. Bu el yazmas nce Tokat a, oradan da 1474 te Fcuariolu Kad Ali
Efendinin eliyle stanbula getirilmi, Fatih Sultan Mchmcd in hocas Hayrcddin
Efendinin (lu. 1475) adiyle anlan cuma mescidi mollalarndan Hoca Hac Dellal
bunu komusu Nalbant Hanza da satn almtr. Bu konuda, yazmann sonunda
Uygur harfleriyle yazl kasidede (s. 185-189) verilen bilgi yledir: bu yazma Hicr
843 Koyun ylnn 4 muharrem inde ( = 18 haziran 1439), yani telif tarihinden 370
yl sonra, imdiki Afganistann Herat ehrinde tamamlanmtr. Hicr 879 Ydan
ylnda ( = Mild 1474) Abdurrezzak eyhzade Bah iin Fenarizade Kad Ali
stanbuldan mektup gndererek, Tokat tan getirttiler. Yazmann son 190. sayfa
snda 5 beytlik bir gazel vardr, Abdurrezzak imzal. Bundan sonra da u kayt gel
mektedir: Hayreddin cuma mescidinde oturan biz Hac Dellal bu kitab Nalbant
Hanzadan satn aldk. (Yazmann 1. sayfasnda, Uygur harfleriyle baka biri
tarafndan yazlm 4 satrlk bal erbeti tarifi bulunmaktadr).
Yllar sonra, AvusturyalI dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall (1774
-1856), 1796 sralarnda diplomat olarak stanbul da bulunurken, sahaflarn bilgi
sizliinden faydalanarak, bu paha biilmez yazmay yok pahasna satn alm, V i
yana Saray Kitaplna vermitir. Yazmann ilk yaymn Macarlardan Armin
Vnbery (1832-1913; Higurische Sprachdenkmtiler und das Kutadgu Bitik, Viyana
1870, IV | 263 s.), kincisini de Alman asll Hulardan Willelm R adloff (1837
1919; Das Kutadgu Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, tpk basm, X III
200 s., Petersburg 1890, evriyaz ve eviri 2 blm, XC1II -f* X X I V -J-
560 s., Petersburg 1891-1910) yapmtr.
Gerek Vubery gerek Radloff, Kutadgu Bilig yazmasnda 6, d, g; p, t, k v.b.
sesler ayr harflerle birbirinden kesin olarak ayrt edilmedii iin, yaptn dilinde
 KUTADGU BLG NCELEMES

bu ses ayrt bulunmadm sanarak, okumalarn ve evriyazlarn buna gre yap

mlardr. rnein, Vmbry Kutadgu Bilik, Radloff Kutadgu Pilik; Vmbery
bitiim, R adloff pididim; Vmbery iki, Radloff igi; Vmbery ilik, R adloff elik; Vn-
bry 6ajt, R adloff p aj; Vmbery sz, Radloff ss; Vmbery ati, R adloff ad; Vm-
bry kii, R adloff k iji; Vmbery i/sa, Radloff pilse; Vmbery b u t u n , Radloff
pdn; Vmbery Kn-tokti, R adloff Kn-tokt; Vmbery erk, R adloff etkit v.b.
DanimarkalI Trkolog Vilhelm Thomsen (1842-1927), 1897de Dou Bilginlerinin
Paristeki 11. Uluslararas Kongresinde yapt bilimsel bildirisiyle bu yanllar d
zeltti, 1901 de de Budapetede kan Keleti Szemle dergisinin 2. saysnda (s.
241-259) bu konu zerine Sur le systeme des consonnes dans la langue Ouigoure
balkl bir makale yaymlad. Buna gre, Vmbery ile R adloffun az yukarda gste
rilen yanhlar, ayn sra ile, yle dzeltildi: Kutadyu Bilig, bitidim ( = yazdm),
iki, elig (= e l), ba, sz, at ( = ad), kii, bilse, bolur ( = olur), btn, Kn-toyd (Gn-
dodu), edg (= iy i). Trk Dil Kurumu, ortaya koyduu bu yazmann tpkbas
mndan (1942, nszle: 144+200 s.) sonra, Reit Rahmeti Arat n (1900-1964) ev-
yazsn (1947, bu ve br yazmalar arasndaki farklar gstererek ve nszle; K u
tadgu Bilig I : Metin, 6645 beyt, L IX + 656 s.) yaymlam, Trk Tarih Kutmu da
bu yaptn, yine Reit Rahmeti nin eliyle yaplm evirisini 1949 da yayn alanna
karmtr (Kutadgu Bilig I I : Tercme, X X V I II + 477 s.). Fakat Aklama ile
Szlk ciltlerini karmaa, ne yazk ki, Rahmetinin mr vefa etmemitir.

2. Kahire nshas: Arap Harfleriyle yazd bu nsha (5800 beyt), 1896da K a

hire Hdivlik Kitaplnn Alman mdr Dr. Moritz tarafndan ortaya kardm,
W. R adloff bundan hemen faydalanmtr. Trk Dil Kurumu, Kahire deki bykel
iliimizin araclyle bu yazmann fotokopisini getirterek 1943te tpkbasmn
(14 + 392 s.) yaymlamtr.3

3. Fergana nshas: 445 sayfalk ve 6095 beytlik bu nsha da Arap harfleriyle

yazddr ve nshalarn en yetkinidir. 1914 te Zeki Velidi (Togan, 1891-1970),
bunu Trkistan'n Fergana ilinin Nemengh ehrinde bulmu ve onu Ruslara tant
mtr. Bu el yazmas bir aralk ortadan yok olduktan sonra, 1924 te Buharal
retmen Ftnat tarafndan yine bulunmu ve bir yaz ile Takent te bir kez daha
tantdmtr. 1934 ydnda Sovyet Bilimler Akademisi bu yazmann fotokopisini
Trk Dil Kurumuna armaan etmi, Kurum da bunun tpkbasmn 1943 te yaym
lamtr (24 + 447 s.). Bu yazma imdi Takent te bulunmaktadr.
 A. DL A AR

2. Kutadgu Bilig yazmalaryle ilgili kiiler

ARMIN v Am b ERY JOSEPH FRE1HERR von WILHELM RADLOFF

(1832-1913) IIAMMKR - PURGSTALL (1837-1918)
(1774*1856)

RET RAHMET ARAT

ZEK VELtD TOGA.N JoMph ron Hnmer . PurgtUl'n
Viyana yArmadaki m u n
(1891-1970) (1900.1964)

VILHELM THOMSEN SERGEY E. MALOV

(1842-1927) (1880-1957)
 KUTADGU BLG NCELEMESt

3. Yazmalarn okunmas

S 4

Kutadgu Bilig'm Viyana nshasndan kardan sadan sola doru okunan

Uygur harfleriyle yazd K U TAD G U BLG ad

/e

... > > fl^ J

- t v * * * * * /*

<Ua o - /&L>* \>>UJ

- ^ /a i a

' V* A>^> 4*4^ *&

t
s 5 > S w j ^ / i% r<* '

Kutadgu Bilig'in Viyana nshasndan (s. 22) alnan bir para (bap X I,
beyt 350 - 353)

evriyaz:
Szm syledim men bitidim bitig,
Sunup iki ajunn tutgu elig.
Kitab an urdum Kutadgu Bilig,
Kutadsu olglka tutsu elig.
K i fi iki ajunn tutsa kutun,
Kutadm bolur bu szm n btn.
Bu Kn-Togd ilig tidim sz baf
Yrgin, oyoym oy edg kiil
eviri:
Szm syledim ben, kitab yazdm.
Uzanp iki dnyay tutan bir eldir.
Kitabn adn koydum Kutadgu Bilig,
Kutlu olsun okuyana, elini tutsun.
Kii iki dnyay kutla tutarsa,
Kutlanm olur, bu szm doru, btndr,
n ce Kn-Togd beyden sze baladm,
Yorarak aklaym, ey iyi kii!
 A. DLAR

A. Vamberynin, Uygur harfleri dktrp 1870te Viyana da yaymlad

Viyana nshas Kutadgu Rilig'in bal: KU DATK U B lL K

f- /Oy japay
|a qL pjy. 'iy
wi^_\g lQI(l'V> q&a- >SuAi*>
^t, p> fua. $ >-ftrfr
p H ^ 9 qL p 0i. ooi Qpo
j^9 pb A- /^V a 3B9 ^sio
o >_*>. p > ^

O jp o ^ o i. = p . ql

A. Vanberyni yaymlad Kutadgu Bilig'den bir para: 8. 88, bap X II

ba. nceki sayfada verilen metnin ayn.

Szn szletim men bititim bitik

srb iki aun ni tutsun ilik
Kitab ati urdum Kudatku Bilik
kudat ku okik lika tutku ilik
Kii iki aun ni bilsa kutun
kudat mis bolur bu szm din butun
Bu Kn-tokti ilik tedin sz basi
jorukin aja jin ej etk kii
A. Vm bcry in evriyazs (s. 89). evirisi iin nceki sayfaya baknz.
 KUTADGU BLlG NCELEMES

I t

W. R aloffun Uygur harfleri dktrp 1890da Petersburg da yaymlad

Viyana nshas Kutadgu Bilig'in bal: KU DATK U B LK

------j j * ' < ^ 7

. * O -^ - - ^ \ )

y- ' i y-Cu2^ i

> r ^ f> ^ s~ & & o - '* j* - ' V i - 0 -/\ >

J } f * $ A y ^ ^ - 5, O '
" * < $ &

0 -V -\ > '----- O- (?)I v'N.v^v

W. Radloff un yaymlad Ktadgn Bilig'den hir para: 88, bap X I ba.

Bir nceki sayfadaki metnin ayn.

C3y< ccliiAM MH, maam nAK,

Cyuyu iri ayHHbi ryTcyH lik!
KTan aAbi ypAyM KyAaky-nilik,
KyaaTcy, ogykjtga Tyrcy lin!
Kinci iri ayHHbi ni3 kyAyH
KyAaTMbim nojyp ny c3yu abiH nyAyH.
Ily KyH-TokTbi-liK tam cc naacbi
JpirH ajajbiH, & Tky Kinci!
W. Radloffun evriyazs: I I /I , s. 38-39.
 A. DLAAK

Hadloff evriyazsnn F.atin harflerine evrilmii:

Sziik ssldim man, pididim pidik,
Sunup acunn tutsun alikl

Kitap ad urdum Qudatqu-pilik,

udatsu oyitqhya tutsu likl

K iji igi acunn pilzd qudun

Qudatm potur pu szm n pdii

Pu Kn-toqt-alik ldim ss paj

Yrigin ayarn, a tkii kiji.

Szg szldim mn%bitidim bitig,

Sunub iki aunny tutsun lig !
Kitab aty urdum Qutadyu-bilig9
Qutadyu oqyflyqa tutsu lig
Kii iki acunny bilsd qutun9
Qutadmys bolur bu szm cyn btn.
Bu Kn-toydy lig tdim sz basy9
Jrgin djajyn9 dg kii /
V. Thomscn n 1901Me ( Keleti Szemle II), Vmbry*nin (1870) ve R adloff
un (1900) evriyazlarndaki yanllan dzeltmesi
 KUTADGU BLG NCELEMES

Ktadgu Bilig'ir Arap harfleriyle yazl Fergaa nshasndan karlan K U

TADGU B L tC ad

Fergana nshasndan bir par ; metin, nceki sayfalarda verilen metnin ayn
dr; yalnz, 6on msrada yrigin szc yerine tzkin ( = dzeyim, dzenleyim)
kullanlmtr.

Kitab au urdum Kutadgu Bilig,

Kutadsu okglka tutsu elig.

Szm szledim men biidim bitie

Sunub iki ajunn tutgu elig.

K ii iki ajunn tutsa kutun,

Kutadm bolur bu szm n btn.

Bu Kiin-Togde ilig tidim sz 6o$,

Tzkin, ayaym ey edg kii.
46 A. DLAR

1. Kutadgu Bilig'in Viyana nshasnda Bahar iiri nin ba (Yaruk Yaz

Fasl Parlak Bahar Mevsimi, bap IV , bey t 63-66)

1 2

2. Ayn metnin Sergey E. Malov un ( Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis'men-

nosti , Moskova>Leningrad 1951, s. 237) klasik Uygur harfleriyle dzenledii ekli
 KUTADGU BLlG NCELEMES 47

evriyaz:
Togardn ese keldi rjdn yili,
Aun ilgiike at utmah yol.
Yaz yir ypar told kafur kitip,
Bezenmek tiler dnya krkin itip.
irinig kg srdi yazk esin,
Yaruk yaz yana krdi devlet yasn.
Yak yand bolgay yana ornya,
Balk kudrkndm Koz burnja.
eviri:
Doudan eserek geldi bahar yeli,
Acunu bezeyerek at cennetin yolunu.
Yaz yer miskle doldu, kfur gitti.
Dnya grke brnerek bezenmek isteyor.
Sefil k srd gtrd bahar esintili,
Aydn bahar yine kurdu saadet yayn.
Gne dnd yine yerine,
Balk burcunun kuyruundan Kuzunun burnuna.
4. Uygur alfabesi ve bu alfabe ile Kutadgu Bilig

KU TADGU BLG adnn, klasik Uygur harfleriyle sadan sola yazl (ya
zan: A. Dilar)

K -u-t-a-d-g-u B-i-l-i-g in hecelenmesi: +-------------------------------------------------

gi l i B ugdat uK
Kut-ad-gu Bil-ig sznn zmlenmesi:
kut kut, saadet
od- = klmak kavramm katan fiil eki
-gu = klan, klc kavramm veren sfat eki
6i/- bilmek kavram
-ig = fiilden isim yapan ek
btnn anlam: kutlu klc bilgi
 A. DLAR

U Y G U R ALFABES

Genel A lfa b e "Kutadgu Blllg"de

Ses
deeri
Sonda Ortada Bata Bata Sonda

f L ,
4 J 1 44 A
/ 0. e

+ e

i 4 A* A <r /. /

A A t 0, U, V
> C l -d --
* Jfc ,

L iS \ 5 *. />

M
r /U *

i 1 i . 4 A d, $

m m
* A i ( ir b b (x )

4> -A - g . /, k
i. *
-0 -

* b
A
9?

1 t t c 1

 KUTA.DGU BLG NCELEMES

U Y G U R ALFABES

Genel Alfabe "Kuadgu Billg"de Ses

deeri
Sonda Orada Baa Bau Sonda

> . J - m
A
A n
A ir
J * t) (geniz n's)

> a m M X r
a

0 V A s. ?

A * 4c t

= .o - - 1>- V

- % dL -2 i . w ,.f

* J 2 y

4 * 4 * a a
X. JL z

4 4 A i
V

Satr dolgusu
 5. KARAHANLI TRKES KILAVUZU

Trk edebiyatnn ilk an ayr dine bal olarak buluruz: Kk-Trkler-

de (552-745) amanlk; Uygur]arda (747-840) Buddhaclk; Karahanllarda (932-
1212) da slmlk. Bunlardan kincisi Buddha dininden baka Manicilie, Hristi-
yanba da bal bulunduu ve zel yazlara da sahip olduu halde, pek yaratc ola
mam, daha ok eviricilik ve ticaretle geinmi ve Ouz Kaan destannn par
acklarndan baka byk bir yapt, ya da yazar ad brakmamtr. Bu yzden
Trk yaznnn ilk byk antn Kk-Trklerle Karahanllarda buluyoruz:
Orhon ve Yenisey yaztlar, Kutadgu Bilig ve Kitab Divn lgatVt-Trk.
Birincisinin yazar Kk-Trklerden prens Yolg Tegin, brlerinin yazarlar,
Karalanllardan Balasagunlu Yusuf vc Kagarl Mahmut. Tarihleri: srasyle
732, 1069, 1072.

Son otuz yldan beri Kk-Trke ile Uygur Trkesini Eski Trke (Alm.
Alttrkisch) ad altnda bir grupta toplamak artk alk olmutur (bkz. A .v. Gabain:
AUtrkische Grammatik, Leipzig 1941, 2. bas. 1950, ve Dos Alttrkische,
Philologiae Turcicae Fundamenta adl kollektif yaptta, cilt I, Wiesbaden 1949,
s. 21-45). Karahanl ya da Hakaniye Trkesine, ondan ok nce, 1928 de, Cari
Brockelmann Orta Trke (Alm. Mitteltrkisch, bkz. Mitleltrkisches Wort-
sehatz adb szl, Budapest-Leipzig 1928) demiti. Karahanl Trkesi, ayn za
manda, slmln kabulnden (960) sonra, bu orta devrede, Orta Asya'da art arda
sralanan klasik Trk yaz dilinin birincisidir; ikinci olarak Harezm Trkesi
( X I I I -X I V . yzyllar), nc olarak da aatay Trkesinin klasik ncesi ve kla
sik alar gelir (X I V -X V I . yzyllar), bunun devam X X . yzylda zbek Trke
sine gelir dayanr. C. Brockelmann bu Trk yaz dilinin gramerini u balk altn
da yaymlamtr: Orta Asya slm Yaz Dillerinin Dou Trke Grameri (Ost-
trkisehe Grammatik der islamischcn Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954).
Sovyetler Birliinde ise Eski Trke (Rus. Drevnetyurkskiy), V I I.-X I I I . yzyl
Trk yaz dillerini iine almaktadr (bkz. Akademiya Nauk SSSR, nstitut Yazko-
znaniya: Drevnetyurkskiy Slovar' , Leningrad 1969, redaktrler: V.M. Nadelyaev,
D. M. Nasilov, E. R. Tcniev, A. M. erbak).

Karahanl Trkesi, Trk dil ve leheleri snflamasnda genel olarak gney

dou ya da Orta Asya kolundan saylr. Bu kol da gneybat ya da Ouz
koluna en yakn olan ..koldur. Kimi snflayclar bu iki kolu Trkt (= T r k ler;
-t, eski alnt olarak oul eki) ad altnda birletirmilerdir (bkz. K arlH . Menges:
 KUTADGU BLG NCELEMES S

Classification o f the Turkic Languages , Philologiae Ttrcicae Fundamenta adl

kollektif yaptta, cilt I, Wiesbaden 1949, 8. 5-8). Bu snflama, gneydou ya da
Orta Asya koluna Dou Trkt kolu demi, gneybat ya da Ouz kolunu
da Bat TrkV kolu eklinde adlandrmtr. Birinci kola unlar girer: eski taba
kadan Kk-TUrke, Eski Uygur Ttlrkesi, orta tabakadan Karahanl Trkesi,
Harezm Trkesi, aatay Trkesi, yeni tabakadan da zbek Trkesi, Yeni Uy
gur Trkesi ile Taranc, San Uygur ve Salar Trkeleri. kinci, yani Bat kolun
yeleri de unlardr: eski tabakadan Eski Anadolu Trkesi (Seluklu ve Eski Os-
mank), orta tabakadan Orta Osmanlca, yeni tabakadan da Trkiye Trke.H~(Ana
dolu ve Rumeli azlan ve Gney K nm lehesiyle birlikte), Gagauz Trkesi, Aze
ri Trkesi (trl azlan ile birlikte; Kakay ve Eynallu leheleri; aynca alac ve
ayr bir snfa girmesi gereken horasan Trkesi, ve Trkmen Trkesi (trl
azlar ve Tru^mence ile birlikte). Kr. A. Dilar: Dil, Diller ve Dilcilik , T. D.
K ., Ankara 1968, s. 84-93 ve kitaba ekli Trk dil ve leheleri snflama tablosu:
orada Trk dilleri Kuzey (periferik olarak Yakut ve uva) Orta (Altay ve Kpak)
ve Gney (1. gneydou: Kk-Trkeden bugnk Salar lehesine kadar, 2. gney
bat: Eski Ouzcadan bugnk Tru^men lehesine kadar) paraleller zerine snf
lanm, Karahanl Trkesiyle Trkiye Trkesi gney paraleli zerinde gsterilmi
tir. Karahanl Trkesi ile Trkiye Trkesinin yaknlk ve dallanma dereceleri
byledir.
Karahanl Trkesi ounlukla Arap alfabesiyle yazl bulunmaktadr. Uygur
harflerini Kutadgu Bilig'in Viyana yazmas ile Atabet'l hakaik'in 1444 tarih
li Semerkand ve 1480 tarihli stanbul yazmalarnda buluruz. Her iki yaptn Arap
harfleriyle yazl yazmalar da vardr. Karahanl Trkesinin balca antlar un
lardr: 1. Balasagunlu Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig (1069), 2. Kagarl
Mahmut: Kitab Divan lgati't-Trk (1072), bu yazarn daha nce yazd
Kitab Cevahiri'n-nahvi f i lgati't Trki yitiktir, 3. Yknekli Edip Ahmet:
Atabet'l-hakaik ( = gereklerin eii , 121 rubailik retici iir, X III. yzyl
da yazlm olsa gerek).
Asl Eski Trke, yani K k-T rk ve Eski Krgz (Yenisey) yaztlar, l ( = ej
derha, inceden), manastar ( = gnahlarm, Sodakadan) gibi birka yabanc
asll szck bir tarafa braklacak olursa, yaklak olarak z Trke sayla
bilir. Buna karlk Uygur Trkesi, dile giren birok yabanc din ve bilim terimle
rinden dolay trl dillerden alntlarla epey ykldr: rnein, inceden bak
( = hoca), Moolcadan kji ( = buhur), Sanskrit dilinden erdini ( = mcevher),
Toharcadan antal ( = cellt), Tibeteden isman ( = il), Turfan Pehlevicesinden
anoag ( = bengi, ebed), Sakacadan don ( = giysi, don), Sodakadan tamu ( =
cehennem), Partadan amvardin ( toplant), Sryancada bz ( = bez), Yunan-
cadan arkon ( = bakan, birinci). Hatta, bu ada Arapadan da szck almaya ba
lanmt, taolat ( = devlet) gibi.
Karahanl Trkesinde, bu eski alntlardan birou, Mslmanlk dolaysyle,
atlm, inceden burfran ( = put, Buddha), tacga (1. inli, 2. Bura Han'n san.
 A. DLAAR

majeste anlamna), Sodakadan ajun ( = dnya), tamu ( = cehennem), utmafr

( cennet), Sanskrit dilinden yek = eytan, muyan ( < puyya = Buddhac
imarethane, hayrat), art ( = tccar), Buhara ( < vihra = manastr) gibi az
sayda alnt kalm, buna karlk, yine Mslmanlk dolaysyle, Fars ad an ve A-
rapada daha ok sayda alnt girmitir: rnein, Farsadan bor ( = arap), pend
( t), namaz, clap ( < gulab = gl suyu), Arapadan hacib ( = mabeynci,
Trkesi: tayatju), halal ( = hell), haram, hccet, hile, hendese, dua, mr, air,
re/a, ce/a gibi. Fakat bu iki dilden gelen alntlarn says, Karahanllar andan
sonra, hele aatay Trkesi anda, Trkeyi bozguna uratrcasma kabaran ya*
hanc akn kadar byk deildir. Kutadgu Bilig, bu bakmdan, rahata okunabilen
Trke bir yapt durumundadr.
Karahanl Trkesinin szck hzinesi, Eski Trkeninkine bakarak daha ge
limi, yazt dilinden daha ok bir edeb yaz diline yarar, doyurucu bollua kavu
mutur. Eski szck vc deyimlerden kimi artk kullanlmaz olmutur: rnein,
serseri" anlamna bnteg fbnlg, dedeler, ecd a t" anlamna ec apa, yle" anla
mna anulayu, kaan oturup btn yoksul halk topladm " anlamna kaan olu-
n p yok gay budung kop kubratdm. Bu son cmledeki olurmak Karahanl Trke
sinde olturmak ( > bizde imdi oturmak) eklindedir, toplamak, toplatmak an
lamna olan kubratmak fkobratmak ise yalnz K k-Trkede kullanlm olan bir sz
cktr (eski Tuna Bulgar Trklerinin ilk kaanlarndan birinin ad Kobrat idi,
lm. 642 sralar). E, zevce" anlamna ~yut uz (y ot uz, bouna** anlamna yla,
sola, kuzeye" anlamna yrgaru, zengin, gnenli anlamna ytlsg, klavuz an
lamna yeri, yine anlamna yie fyee, yargy yerine getiren grevli * anlamna
yargan gibi szckler de artk kullanlmaz olanlar arasndadr. Kim i szckler de
trl deiikliklere uramlardr: rnein, vokal konusunda ve yine y - srasndan,
Kk-Trke ygerii, Karahanl Trkesi yukaru fyokaru ( = yukan), K k-Trke
ymak, Karahanl Trkesi yumak ( = yumuak), Kk-Trke yegirmi, Karahan-
l Trkesi yegirmi(yigirmi ( yirmi). Buna karlk, Kk-Trkenin szck hzi
nesinden birok e, ekil vc anlam deitirmeden Karahanl Trkesinde de kul
lanlmaa devam etmitir: rnein, yas, matem anlamna yog, komak** anla
mna yiigrmek, yin e" anlamna yeme, souktan hayvanlarn krlmas** anlam
na yut, misk anlamna ypar, inci anlamna yin, ince** anlamna yinge,
dii deve" anlamna iyen /rjan ve titir (erkek deve: bura, idi edilmi deve:
atan), fakir" anlamna gay, ey, mal** anlamna nerj, hayvan anlamna ylk,
bitirmek, sona erdirmek anlamna yettirmek, at anlamna K k-Trke yunt,
Karahanl Trkesi yund, Kk-Trke Terjri = Tann, gk; Karahanl Trkesi
Tejri = Tanr, kalk, kk = gk (amanlk ve Mslmanlk fark).
* &
Karahanl Trkesinin vokal ( nl**) dzeni (Alm. Vokalbestand) olduka zen
gindir. Ortak Trkedeki 9lu vokal dizisini, olduu gibi Karahanl Trkesinde de
buluruz: nd en arkaya doru i, i (kapal e), (ak e), , , a, , o, u. Bunlarn yan-
banda uzun vokaller de vardr. Kagarl Mahmut, D iv aln d a , Arap harflerini
 KUTADGU BLG NCELEMES

kulland iin, l>u uzun vokallerden yalnz uzun o y gsterme olanan bulabil
mi ve bunu ift elif le iaretlemitir: a o t ( o l l ad), aac (^11 a, tok
olmayan), aar ( j\\ = srtlan), aay ( ay), aa ( = a), aak ( jll =
ak), gibi. Uzun vokal ile ksa vokal, yapsal (structural) karnlk (opposition,
Fr. pertincnce, g. relevance) durumundadr, yani anlam fark yaparlar; kr. tek,
yani ksa a ile at = at, beygir, a- = amak, a- = amak.

Karahanl Trkesinde, genel olarak ve byk lde, kapal e (i) ile i arasnda
oynaklk vardr: rnein, yemek anlamna yimek ~ yim ek, il, vilyet anlamna
il >
' 7, iitmek anlamna iitmek ~ iitmek, dzeltmek anlamna itmek ~
itmek. Kapal i ile ak <1de, uzun ve ksa vokallerde olduu gibi, yapsal karmlk
(opposition) durumunda olup anlam fark yaparlar: rnein, kapal i ile yeljyil
yel, rzgr, fakat ak i ile yil = ein, cin arpmas; kapal i \\e.ir-jir- = utanmak
( Divan da: ir ir boldu adam utand), fakat ak i ile ir er, adam. Hu leh
ede teve teve
' teveyjtecey ~ tivi tewi gibi eitlikler de dikkati eker. Daha
az lde byle bir oynaklk a ^ v i , a ^ , a ~ i v e ~ vokalleri arasmda da
vardr. rnekler: armu ~ erinii ( = gnah); aa ~ ei ~ a ( = mlek,
tencere, a piirilecek kap; ahmga ^ lmga ( = bir san); arkn ~ arkun ( = ge
lecek yl); buht ^ bulut ( = bulut); york ~ yoruk ( = gidi, huy). Ayrca t i
arasnda da bir oynaklk grlmektedir: rnekler, ~ i (=. i); tl ~ til ( = dil),
thkmak ( = konumak), tilemek ( = dilemek), tilek ( dilek); s ^ is ( = s) k
knden isimekjisinmek/snmak ( = snmak) ve is ig fs g (= scak); b i -( = b i
mek) kknden hem biek ( = bak), bieklemek ( baklamak), hem bmak
( bimek, kesmek), bgu ( = bk), bgu ( = makas); byle olmakla birlikte,
bu <*'-' i oynakl ince-kalm vokal ayrtna uyduu iin, uyum kuralna dokunma
maktadr. Karahanl Trkesi 6zck ba o nun Trkiye Trkesinde y i' ya ev
rilmesi de grlmtr, opratmak>ypratmak, gibi.

Karahanl Trkesinde, szck kklerindeki vokal durumu (Fr. etat vocali-

que, Macar, hangrend) ile ek katlrken meydana gelen vokal uyumu (Fr. harmo-
nie vocalique, Macar, hangrande illeszkeds) olaylarnda yalnz ince-kaln (ya da
n-arka, Fr. palato-velaire; yani i, i , , , ile a, , o, u dizileri arasndaki fark) far
k gzetilerek iler; bizdeki yuvarlak-dz (labial-illabial), yani dudaksl d, , o, u
ile dz i, i, , a, fark kesin bir kural deildir. Btn gney Trk lehelerinde ol
duu gibi, o ve vokalleri asl olarak yalnz ilk hecede yer alabilir, rnein bizde kol,
koldan, Karahanl Trkesinde de ko/, koldm, fakat Altay Trkesinde kol, kol-
don; ayn ekilde, rnein bizde zne, szne, Karahanl Trkesinde (onun) ziirjel
zirje, szrjefszirje ( yalnz birinci hecede, eklerde uyum ile deil, , i, e ile), n -
arka fark gzetme ilkesi bizdeki durumdan daha kesin olmutur, rnein inanmak
(bizde i -a ile inanmak), almla (bizde e - a ile elma), karda {bizde a - e ile karde)
gibi. Vokal durumu.ve uyumu rnekleri: tp - lpi ( = dip, dibi), tpi ( = tipi),
 A. DLAR

tp ( = tepe), karu ( = kar), szi ( = sz), yzi ( = yz), kki ( = kk),

belg ( = belge), n ( = iin), altun ( = altn), yal ( = yeil), yonm ak ( = y
rmek), yulduz ( = yldz), boguz(boaz ( = boaz), okmak ( = okumak); yap ek
lerinde ukulug ( = anlayl, akll), edglk ( = iyilik), okgl ( = okuyan), kun
(= kuru), sprndi ( = sprnt), liimi ( = lmc, lmcl), gdi ( = vd,
alk); isim ve fiil ekiminde lmg ( = lm), krk ( = grk), kor ki tje ( = gr-
kne), tom ( = donu), keliry kelgey ( = gelir, gelecek), 6o/ur, bolgay ( = olur, olacak),
ktrdi ( = gtrd, kaldrd), krdi ( = grd), trdi ( = drd), turd ( = durdu),
bold ( = olacak), ldi ( = ld), told ( = doldu), tti ( = tt), drmi ( = seil
mi), tutmasun ( = tutmasn), untt ( = unuttu), yitrdm ( = yitirdim), bed-
tr ( = bytr), yelktr ( = avundurur), aturmaky auk ( = atrmak, ak),
alturmak ( aldrmak), biltrmek ( = bildirmek). Bizde olduu gibi, Karahanb
Trkesinde de ekimde y a d a yap genilemesinde vokali yitirip derilme (Fr. cont-
raction) olay vardr: rnein, yapda klk ~ klk ( = klk, kb, gidi, huy);fc-
zng kzng ( = ayna); ekimde kgs - kgsin ( = gsn), uku ( = anlay),
-e hali uka; bozulmak - bozlur ( bozulur), ktrmek ( = gtrmek, kaldrmak)
ktrp ( = gtrp). Konson dmesi rnei: yuvga > yuga == katmer, yufka.

Konson ( nsz ) dzeni yledir: patlayclardan 6 ,p ; d, f;g , k, k (g); szclar

dan ift dudak 6si (p, w, ^ 3 ), peltek (diler aras) d (S, S ), h (y), y (g); slkl ve

hrtllardan s, z; ; srtnklerden ; genzellerden m, n, rj (*ll) akclardan r, /, ka

ln, artdamak Jsi(i); yar vokallerden y . Buna gre Karahanb Trkesinde asl olarak
/ , v ve c yoktur; ancak yabanc dillerden ahnt olan szcklerde kullandmtr; jf
sesi de abntlarda, ara sra Trk asll szcklerde de gemektedir. Kk-Trkede
h sesi bulunmad gibi Karahanb Trkesinde de asl olarak yoktur; bunun yerini
h ve k tutmaktadr. Ayn ekilde v sesi. 6 ve p (*3)ile karlanmtr (kolaylk olsun

diye biz Kutadgu Bilig'in metninde w yerine v; y yerine g, 8 yerine de d kullandk.

Karahanl konson dzeninden rnekler: tv ( ^ l|= av), a8ak ( ^ 3 1 = ayak),

absak ( aksak), ayz ( az), Trkes zck olarak ajmuk ( *

= ak ap), Sodak asll alnt olarak a ju n {* j j j I = acun, dnya), Arapa aslb

szck olarak fark C S ~ fark), vafa ( i j = vefa), hacib (?_ ->.r^-=m abeynci.

Trkesi: tayaju). Trke szcklerden ohsamak ( = okamak), ohsunmak ( =

piman olmak), yer yer tv yerine / ( de gemektedir, yapagu yerine yafgu

( = bir san ad); yavuz yerine yafuz; yawa yerine yafa; ucut ( = ut), yerine ufut
gibi.

Karahanl Trkesinde 8 sesi, Kk-Trkcdeki d sesinden, daha sonraki y se

sine bir gei deerindedir, rnein:
 KUTADGU BLG NCELEMES SS

Kk-Trke Karahanl Trkesi Trkiye Trkesi

adak adak ayak

yadag yadag yaya, yayan
adyr adyr aygr
advy ady ay
adrmak adrmak ayrmak
bod - bod boy
bediik bedk byk
edg edg ey > iyi
kodmak kodmak koymak
kudruk kudruk kuyruk
udmak udmak uyumak

Bu olayn Karahanl Trkesi ile Trkiye Trkesi arasnda pek ok rnekleri

vardr: kad > kayt; bdk > byk, gibi.
Ayn ekilde bu Trk lehesi arasnda bir 6 > p > / geii de vardr,
rnein:

K k Trke Karahanl Trkesi Trkiye Trkesi

bke pke fke

Yine aym ekilde bu Trk lehesi arasnda, szok sonu ve ortasnda b >
to > r, ve 6 > i > 0 geii de grlmektedir, rnein:

K k-T rke Karahanl Trkesi Trkiye Trkesi

sab ato sav

ab aw av
eb eto ev
sub suw su
sebinmek setoinmek sevinmek
yabz yatcuz yavuz
yablak yatalak yavlak ( = kt)
yalaba yalaua yalava
tabyan tatviyan tavan
yalbarmak yahoarmak yalvarmak
kulabuz jkulavuz /
kulaguz klavuz

Baka bir ksalma rnei: Karabanb Trkesi yornga, (Ouz lehesi: yorno),
Trkiye Trkesi yonca.
Belli koullarla, K k-Trke ve Karahanl Trkesindeki szck ba fcler
bizde v (hece sonu rden nce) v e p ; klar g (ince vokallerden nce); kimi tler de d ol
mutur (koulsuz). Genel eilim byle ise de, ince vokallerden nce szck ba fcler,
ve her durumda ller de vardr. Kimi yerlerde de 6ler dm, bu dmeye karlk,
kimi yerlerde de baa v katlmtr, rnekler:
 a . d l Aar

K k-Trke Karahanl Trkesi Trkiye Trkesi

barmak barmak varmak

bermek bermek vermek
bar bar var
bolmak bolmak olmak
urmak urmak vurmak

tncc vokallerden nce k > g:

kemek kemek gemek
kelmek kelmek gelmek
kezmek kezmek gezmek
kirmek kirmek girmek
kiyik keyik geyik
kk kk gk
kl kl gl
kz kz gz
k k g
km km gm
kn kn gn

tnce vokallerden nce k k

kesmek kesmek kesmek

kiig kiig kk
_ kii kii kii
kpk kpk kpk
kp kp kp

Szck banda t > d geii:

tabar tacar davar
tag tag da
tegmek tegmek demek
temr temr demir
tirig tirig diri
tl tlltil dil
tolmak tolmak dolmak
tokuz tokuz dokuz
tokmek tkmek dkmek
trt trt dn
turmak turmak durmak
tuymak tuymak duymak
tnmek tnmek dnmek
tmek tmek dmek
 KUTADGU BLG NCELEMES

Kara hanl Trkesiyle Trkiye Trkcsi arasnda, szck ba ( d geiini

bir kurala balamak gtr: ince - kaln vokal fark buna bir kural saylamaz, tncc
vc kaln vokallerden nce gelen birok Bzck ba t'cr d ye evrilmcyip t- olarak kal
mtr. rnein:

tatj tat) tan

ta ta ta
Terjri Tetjri Tanr
ter ter ter
tilk tilk tilki
trrjak ftirarjak trrjak trnak
tok tok tok
toz toz toz
tr tr tr
tutmak tutmak tutmak
tketmek tketmek tketmek

Karahanl Trkesinde, l ilen d e olduu gibi, n ile tj arasnda da yapsal kar-

nlk (opposition) vardr, yani bu iki ses ayrt anlam fark yapar. rnein: men
( = ben) ile merj ( = yzdeki ben), ton ( = giysi, don) ile iojj ( = don, buz tutma),
kan ( = damardaki kan) ile kat) ( = baba), on (on, 10) ile orj ( = kolay), en ( = en,
genilik) ile et) ( = yanak, yz), bin ( = bin-mek) ile bit) ( = bin, 1000) gibi. Bizde
imdi dz n ile sylenen ve yazlan birok szckler eskiden geniz gsi ile sylenir
ve yazlrd, arja ( = sana), irjek ( = inek), sirjek ( = sinek), ot) ( = n), trrjak
( = trnak), yaylmak ( = yanlmak), betjiz ( = beniz), tetjiz ( = deniz), arjlamak
( = anlamak), yalrjuz ( = yalnz), tarj ( = tan) gibi.

Kk-Trke ile Karahanl Trkesindeki szlk ii ve sonu birok g (fc) ler

Trkiye Trkesinde dmtr, rnein:

kergek kergek gerek

emgek emgek emek
egekjeyek eek
yumurtga yumurta
ksga ksga ksa
kulkak kulkak kulak
kaygk kayk
kazgan kazgan kazan
sgan san (fare)
yalgan yalan (Kara-
hanl T.
yalarj=ya\n, plak
yavgan yavan
satg satg satc
 A. DlLAR

orgak orak
tirig tirig diri
ulug ulug ulu
lg lg l
elig elig el
tarlag tarlag tarla
katg katg kan
erig erig eri
klag klag kla, klak
kapug kapu > kap
kdg ky
ekig eki
siirjg syg sng
siirjk srjk ( = kemik)
Kk-Trke ile Karabaul Trkesinde, szcn ilk hecesinde n (/)den
ce gelen imdi bizdeki b sesinin karbm m eklinde buluruz, rnein:

Kk-Trke Karahanl Trkesi Trkiye Trkesi

maya maya bana

men / ben men (ben ben
mey ben (yzdeki)
meyig jbeyig jmeyk meyg jbeyg bengi (ebed)
meyiz (meygiz beniz
meyzemek benzemek
miy (biy miy bin ( = 1000)
minmek /binmek minmek (mnmek binmek
monuk fmunuk monuk boncuk
mgiiz myz boynuz

Karahanl Trkesi ile Trkiye Trkesi arasnda szck ii -m- ^ -n- eit
lenmesi de vardr: yeme ~ yin e, gibi. Tersine olarak -y- > -m* deiimi de grl
mtr. rnein: kylek > gmlek.
Karahanl Trkesinde, yer yer, szck iinde -t- -d- dalgalanmas vardr.
rnein: artuk /-v arduk ( - artk), yultuz ~ yulduz ( = yldz), olturmak ~ oldur
mak ( = oturmak), krketmek <- krkedmek ( = gzelletirmek) gibi. Ayn ekilde,
zck iinde, yer yer de sonunda, -k- ~ -g- dalgalanmasna da raetlanmaktadr.
rnein: yrkemek yrgemek ( = sarmak), i k i l i ig ( = ik i),y elk itm ek ^ y el-
gitmek ( dalgalandrmak), ekirmek eirmek ( = eirmek), sekirtmek ^ seirt
mek ( = seir, komak, koturmak). Szck sonlarnda bu -k ve -g eitlenmesi bir
ayrt nitelii kazanmaktadr: -k sesi isimlik, -g sesi de sfatlk grevinde, -lk ile-lg
gibi (kr. bizde -lk ile -li). rnekler: adaklk = ayaklk (isim), adaklg = ayakl
(sfat); belglk = belge, belirlilik, belglg = belli, belirli; tanukluk = tanklk,
 KUTADGU BLG NCELEMES

ahitlik, tanuklug = tankl, ahitli; edglk = iyilik ( cdglk ),- edglg =

iyi ( edgl ); krkllk grkllk, gzellik, krklg grkl, gzel. Karahan-
l Trkesinde szck ii kimi -k- /-g-ler, bizde v ye evrilmitir, takagu > tavuk;
kagrulmak > kavrulmak; sgmek}skmek > svmek (smek) gibi.

Bu Trk lehesinde ~ (s); z ~ s; z ~ r gibi ses dalgalanmalar vardr,

rnein: ~ $ (s) konusunda: yapurmak fyatvurmak ~ yapurmak ( = yaptr
mak), aglamak ~ aglamak ~ jaglamak ( = alamak), pik ~ pik ( = r
p), (diz) kmek ~ skmek, krmek ^ sknmek ( = diz kmek, knmek);
$ konusunda: bilmez ~ bilmes ( = bilmez), yalrjuz ~ yalrjus ( = ylnz); z ~ r
konusunda: kz ( = k z ) kr-km ( = cariye), S ek en tiz~ Sekentir ( = Zhal ge
zegeni, Satumus); -z- konusunda u duruma da dikkat etmek gerekir: Karahanl
Trkesi sz - szlemek = sylemek. Kimi yerlerde szk ii -t bileii -- y e
evrilmitir, rnein cennet anlamma Sodak asll utmal,n umak'a evrildii
gibi, yine cennet anlamyle.

K k-Trke - Karahanh Trkesi - Trkiye Trkesinde y nin zel bir du

rumu vardr. Yukanda, szck ii kimi *d- ve -d-lerin bizde -y- ye evrildiini gr
dk: adakfaak > ayak; kedmekfkemek > giymek; odunmak juunmak > uyan-
mak, gibi. Bundan baka, anlam fark ile y z in karlamas da vardr, rnein:
K k-Trke ve Karahanl Trkesi yoz = bahar, yay yaz; bizde yoz = yaz;
K k-Trke ile Karahanl Trkesinde yazmak = yaymak; bizde yazmak = yaz
yazmak (Eski ve Orta Trkede: bitimek = yazmak). Szck balarnda: aa
anlamna K k-Trke ga, Karahanh Trkesinde yga, Trkiye Trkesinde aa.
Yine szck balarnda: K k-Trke yrsj, Karahanl Trkesinde ri) fri'uj
( = ak, ak renk); K k-Trke rak, Karahanl Trkesi yrak, Trkiye Trkesi
rak fyrak; hayvan ini anlamna Karahanl Trkesi yin jyu jin , Trkiye Trkesi
in; Karahanl Trkesi ypar ^ par = iyi koku, misk; K k-Trke ve Karahanl
Trkesi yinge fyinke, Trkiye Trkesi ince; Karahanl Trkesi yinii, y/, y-
hmak, ylgn, yiglamak jiglamak, yilig, Trkiye Trkesi ayn sra ile inci, ip, lmak,
lgn (aac), alamak, ilik. Karahanl Trkcsindcki opratmak'n bizde ypratmak
olduuna yukarda iaret edilmiti.

Karahanl Trkesinde szck ii ses ve hece dmeleri vardr, rnein berk

> bek ( = pek, salam), birle > bile ( = bile, ile); kr. hamak ( = balamak),
bundan -g eki ile isim olarak bag ( = ba), bag'dan -la eki ile fiil balamak ( = ba
lamak); yine kr. yava anlamna Uygur Trkesi okuru, Karahanh Trkesi
akru/akrun. Ortada hece dmesi rnei: kagada > kada ( = arkada), say
> sa ( = deme, say). Karahanh Trkesi - Trkiye Trkesi karlatrmas
yaplrsa, birok szck ii hece dmesi rnekleri ortaya kar. rnein: yapurguk
( = bizde: yaprak), yogurkan (b izd e:yorgan), kurugsak ( = bizde: kursak), tavgan
( = bizde: tavan). Buna karlk Karahanh Trkesinde hece artmas rnei olarak:
Ortak Trke (Uygur v.b.) alma folma fulma, bizde elma, fakat Karahanl Trkesin
de almlajalmla, zellikle say adlarnda ikizleme (gernination) olaylar: ikki
 A. DLAR

( iki), yetti ( = yedi, 7), sekkiz ( = sekiz), kr. eligjellig ( - elli, 50). Ses gm
(metathfese) rneklerinden: yamur > yamgur; renmek > rgenmek; agmur >
amgur = algam; karlga > krlang = krlang kuu; sarmusak > samursak
= sarmsak, sarmsak, kr. Karahanl Trkesi oklanmak, ekii, otra, Trkiye Trk-
esi alkanmak, kei, orta.
Karahanl Trkesinde ses benzemesi, ister uyarlama (accomodation), ister
zmleme (assimilation) derecesinde olsun, bizdekinden daha snrldr, rnein:
-d- genel olarak -t- ye evrilmez, fiil ekiminde bilidi ( = biliti, tant), pdii
( = pt), ulad ( = ulat), fakat bunun yannda, isim ekiminde, rnein ta-
tn ( = dtan); -pd-nin durumu da byledir, yani genel olarak -pd- > -pt- uyarla
mas yoktur: kap - kapd ( = kapt), pdi ( = pt), fakat isim ekiminde rnein
kaplan ( = kap tan). Buna karlk -td- > -tt- zmlemesi vardr: katmaktan katd
deil, katt; kitm ekten kitdi deil, kitti ( = gitti); -d- > -t uyarlamas karktr:
kemekten kcdi deil, keti ( = geti), samak tan satm ( = satm), fakat sad
( = sat); amaktan atmz ( = atk) ve ad ( = at); kamaktan, hem kat hem
kad ( = kat) gibi; -kd- > -kt- uyarlamas da ayn kark durumdadr: rnein
akt, ekti, fakat bakmak tan hem bakt, hem bakd ( = bakt), im ekten hem ili
hem idi ( = iti), isim ekiminde keyikten ( = geyikten), klktan ( = klktan).

ekim bilgisi (Inflexion):

I . sim ekimi (Dcliaa6 0 n): oul eki: -larj-ler; eski oul ekleri: -t ve -en, r
nein oul - oglt oullar, tegin - tegit = prensler; er - eren = erler,
rt - rten = alevler.
hal ekleri:
-i hali (accusativus): -nf-ni; -n; -g; - /-i
-in hali (genitivus): -nrj }-nij f-nurj J-nj
-e hali (dativus): -kaf-ke; -gaf-ge; -af-e
de hali (locativus): -da/-de; -taf-te
-den hali (ablativus): -daj-de; -denf-dinf-dun/-dn; -tm f-tin
-le hali (instrumentalis): -n; -laf-le
-t hali (direetivus): -garu f-gerij - ger ; -karu j-ker; ra j-ref-ruf-r; -ar f-er;-r
-ce hali (aequativus): -aj-e
_ - s i z hali (privativus): -sz/-siz/-suz/-sz
rnek (paradigma): yaln hal: ev; -i hali: evnijevin; -in hali: evnirj; -e hali:
evge; -de hali: evde; -den hali: evde}evdin jevden; -le hali: evinfevle; -r hali:
evger; -ce hali: eve; -siz hali: evsiz.
Cmle rnekleri:
i hali: Ol bu evni evsindi = o, bu evi kendi evi sayd; ol anrj evin arkad
= o, onun evini yoklad; bu er ol ag todurgan = bu adam o a doyu
randr; bulun bolup ba td = tutsak olup ba edi.
 KUTADGU BILG NCKI.EMES

-in hali: Ernijj pkesi ud = adamn fkesi geti.

-e hli: Aka barmak = aa (yemee) gitmek; men evge bargl men = ben
eve gitmek zereyim; menirj kzme nerj ilerdi benim gzme bir ey
iliti.
-de hali: K ii evde tkt = halk evde tkld (skt).
-den hali: Tilde kar edgii sz = dilden kar iyi sz, ya kzdin savruld
= ya, gzden savruldu.
-lc hali: Ylk otlap ann etlenr = hayvan otlar, onunla etlenir (not. anj
= onun, ann = onun iin, onunla); tokp ant kelimiz = arptk,
onun iin geciktik; alg targ ann ner = yemeklik buday onunla bi
ter; tnle bulu rtense tanlayn bulut kzarrsa; tiimle yerine tnle
bile sz de kullanlr.
-r hali: Tcjriger tapgm ter Tanrya kar tapks der; k yaYgaru
svlenr k bahara doru fsldayor; ag bura kakar = yemei
bana kakar; iker kirmek = ieri girmek; yokaru = yukar; tartn
= dardan.
-ce hali: Tileke turu = dileine gre (diledii gibi); kz adak bolgma buza~
gu ba bolsa yeg = kz aya olacana buza ba olmak yedir;
bara = varca (var kadar), sola = solca (sol taraftan).
-siz hali: Yiit yazuksuz bolmas = gen gnahsz olmaz; olak yiliksiz, olan
biligsiz = olak iliksiz, olan bilgisiz.
Ism tamlamas: kz adak = kz aya, buzagu ba = buza ba,
taglar ba = da ba.
Sfat tamlamas: Koni tr = doru yasa, edgii kii = iyi adam.
Sfatlarda ltrme: stnlk iin -rakf-rek eki: bediik = byk - bedk~
rek = daha byk, edg = iyi - edgrek = daha iyi, yakjyah
= iyi, gzel - yakrak = daha iyi, daha gzel, az azrak = daha az.
En stnlk derecesi: etj edat: etj yavlak = en kt, erj altn = en
altta.
Say adlar: Bir, iki (ikki), , trf, be, alt, yeti (yetti), sekiz (sekkiz, tokuz, on,
yigirmi fyigirme, olluz... yz, mirj (bin), tmen = on bin (kr. Kk-Trk-
e: 62 iin, iki yetmi y a d a altm arluk iki, Karahanl Trkesi: altm
iki). Sra says (ordinal): birin, ilk, tjdi, ikin fikini jikilen, nf
n, trtn = birinci, ikinci v.b. letirme saylan (distrihutif):
birer, ikkier v.b. Topluluk saylan (colleetif): bireg her biri, ikig = her
ikisi, egjegn = her . Ayrca: ikiz = ikiz; gil fgiil = l,
gen.
Zamirler:
K ii zamirleri: men, sen, ol; biz, siz (sizler), olar/anlar. Zamir ekim rnei:
men = ben, mni/menig = beni, menirj benim, marja fmarjar
 A. DLAR

= bana, menirj = benim, mindej meni r)de = bende, minde(meni din/

minin fmenden = benden, menin = benim araclmla, benle, mensiz /
menirjsiz bensiz.
Kii ek zamirleri: Tekil m j-im , -/-i, -si/-i; oul -miz }-imiz, -rjiz f-irjiz, -lan (
-/eri (hepsi vokal uyumu ili).
arel zamirleri: bu, ftu/ar (= b u n lr), o/, olar ( = onlar).
Soru zamirleri: kim?, ne?, kay usu? ( = hangisi?), ayu ber marja sen, kay usu
yarar? = syleyi ver bana hangisi yarar?
zednlii zamirler: z, kendfkendi ( = kendi).
Belirsiz zamirler: kim: kimrjde ukus bolsa asl bolur = kimde anlay olur
sa soylu olur, ikindi /ekindi = br, teki.
Bant z a m irle r (Farsadau alnt); k im ( = ki): Bu s z kim sen aydr) bu
sz ki sen syledin ( = sylediin sz); ne teg kim tiledi-me bold kamug
= ne gibi (eyler) ki diledim, oldu hepsi ( = ne diledimse hepsi oldu;
dilediim eylerin hepsi oldu).
II. Fiil ekimi (Conjugaison): Koa (copula): Olumlu: 0 (sfr), rnein: bu ki-
tab asiglg = bu kitap faydal (dr); ol ( = ...dr), rnein: Uku krki til ol,
kii krki yz ol akln ss dildir, insann S9 yzdr; lurur ( = ...dr),
rnein: Bu kitab yak turur = bu kitap, iyi, gzeldir; bolmak ( = olmak),
rnein: Sen-kim bolur sen? = sen kim olursun? (sen kimsin); bar ( = var),
rnein: Kudugda suv bar = kuyuda su var. Olumsuz: ermes ( = olmaz),
rnein: Kamug kii tz ermes = her insan bir olmaz; yok ( = yok); rnein:
ata ig yok = tencerede ya yok. Soru: m u ?} m?, rnein: Sende yarmak
bar mu? = sende para var m ? Gemilik: Erdim, erdir), erdi, erdimiz, erdirjiz,
erdiler ( = idim, idin, idi v.b.), rnein: Ben anda erdim, sen anda erdir), ol
anda erdi, biz anda erdimiz, siz{ler) anda erdirjiz, olar anda erdiler = ben ora
da idim, sen orada idin v.b. Lehelerde: Olumsuz: Dag ol, tegl, rnein:
Argu lehesinde ol andag dag ol = o, yle deil; Ouz lehesinde bu at tas
tegl bu at kt deil. Haka rnekler: Sen biligli (sen) sen bilgilisin;
nee eri erse yol edg = ne kadar eri olsa yol iyidir; bu turgu yer ermes = bu
durulacak yer deildir.
Tam yklemlik fiil (tng. finite verb o f complete predicalion): Mastar eki: -makj
-mek, bar-mak, kel-mek = varmak, gelmek.

rnek (paradigma): 1. Geni zaman: Ek taban -r; menkelir men, sen kelir sen, ol
kelir ol; biz kelir biz, siz{ler) kelir siz{ler), olar kelir olar = ben gelirim, sen ge
lirsin v.b. OIuiiihuz: men kelmes men v.b. = ben gelmem. Soru: sen kelirm
sen? sen gelir misi ? v.l. Ouz lehesi: men kelen yu da men kelirin
gelirini v.b.
2 . gemi zaman: Ek taban -d- (-di- v.l>.): men keldim meh, sen keldir)
sen, ol keldi ol; biz keldimiz biz, sis{ler) keldir)iz sis(ler), olar keldiler olar a
 KUTADGU BLG NCELEMES

geldim, geldin v.b. Olumsuz: Men kelmedim men, sen kelmeditj sen = gel*
raedim, gelmedin v.b. Soru: keldi rjm ? = geldin m i? Ouz lehesi: Ben kel-
dk, sen keldk = geldim, geldin v.b.
3. -mi'li gemi zaman: Ek taban: -m$: ben kelmi (6en), sen kelmi (sen),
ol kelmi (ol); biz kelmi (biz), siz kelmi (siz), olar kelmi (olar); kelmi turur
= gelmitir v.b., kelmi bolmak = gelmi olmak, kelmi erdi = gelmiti,
kelmi ermi = gelmimi.
4. Gelecek zamam Ek: -gaf-gay,-gej-gey: kelge men, kelge sen, kelgejkelgey;
kelge biz, kelge siz, kelgeler jkelgeyler = geleceim, geleceksin, gelecek v.b.
5. Koul - dilek kipi: ek taban: kelsem, kelserj, kelse; kelsebiz, kclserjiz,
kelseler = gelsem, gelsen v.b. kelmesem v.b. = gelmesem; kelserje gel-
8ene; kelse bolur = gelse olur, gelebilir; keldi erse = geldi ise; kelmesem erdi
= gelmesemdi; kelse bolmaz = gelmek olmaz, gelinmez.
6. Buyruk kipi: ek: -gilf-gl v.b.: Keli = gel!, kelgil = gel, kelsn = gel
sin, kelmesn = gelmesin, kelelim = gelelim, keleyin = geleyim, kelme-
yin = gelmeyim, kelmerj = gelmeyiniz.
7. Kelmek fiilinin baka trev ve ortalarndan: Kelmeli = gelmeli; keligi
= gelecei; kelglk = gelecekli; kelesi = gelesi; kelmeksizin = gelmek
sizin; kelmegince = gelmeyince; kelmedin/kelmedip = gelmeden; kelgsz
= geleceksiz (gelecek deil); ol kelirm erki? = o gelir m i? (dersin); erki
= phe ve soru edat; kele = gele; kelgeli = geleli; keliben = gelince;
kelg = gelme zaman; kelip fkelipen = gelip; kelge = gelir gelmez;
kelgen = gelen; yana kelmide = yine geldiinde; kelmiirjdin ber gel
diinden beri; nelk kelmiin = nasl geldiini; kelmii bar = geldii (gel-
milii) var; kelmi kn = gelindii gn; kelmek kerek biz = gelmeliyiz, gel
memiz gerek; kelr erken = gelirken; kelmi er = gelmi adam; keldei er
s= gelici adam; ol kii ol bizge kelegen = o adam bize ok gelendir; ol kii ol
bizge keligrek = o adam bize gelmeyi kurmutur; ol kii bizge kelglk erdi
s o adam bize gelmekte hakl id i; men sizge keligli men = ben size gelmek
zereyim; kelgi = ok gelen; kelegen = gelmi; kelig geli, geline;
o kelmek keldi = o, bir geli geldi; keldgm = geldiim; keldki kelmediiki
= geldii gelmedii, gelip gelmedii; kelilig = gelili; kelilig barlg ev
= gelili gidili ev; kelgelimet = gelmek iin; ol keldi erin = belki gelmi
tir; apar) kelmese = eer gelmezse; kelgr = gelerek; keleyk = geldi;
kelmeg = gelmemeli; marja kelmedk = bana gelmediini; marja kelmekin
= bana gelmeyi; kel bermek = geli vermek; kelgili bolmk = gelecek ol
mak; kelrtmek = getirtmek; kelirtmek; keip kelirtmek geirmek; ke-
lrmekfkelirmek getirmek; kele turmak = gele durmak; kelgirmek
gele yazmak, gelmek istemek fakat gelememek; kelimek gelimek; kel-
trmekfkeldrmek getirmek ( < geltirmek); keltemek gelmek istemek;
keligsemek = gelmek istemok; kelimsinmek = gelir grnmek; kelgin
a gelgin (gelgitteki medd); kelin = gelin (gveyinin ei).
 A. DLAR

Zarflar, Edatlar, Balalar, nlemler: az = az; k, yavlak, kp = ok; u

= imdi, ite; munu ite, gr!; tul = daima; kayra yine; imdif
emdi imdi; terk/terkin = tez, abuk; -inf-m/-un/-n ekiyle edatlar:
astn alt, aa; altn = alt; rjdiin = nce; stn; burun = nce;
soldm = sola, orjdm = saa; rjdin -= ileri, ileriye; kedin = geri, geriye;
ol mendin burun bard = o benden nce vard; bakar soldm, orjdm, hem
rjdin, kedin = bakar sola, saa, hem ileriye, geriye; asra = alt, aa;
aak = aa; ze = zeri, st, stnde; kod = aaya, arkas sra;
r yukar, yukarya; kar/karu = kar; kiy/ked = sonra; rjdiin
= nce; basa = sonra; onu = nce; tabaru = ...e doru; yokaru =
yukar; kerii/kirii geri; ber = beri; ana = yle, o kadar; anda =
orada; andag = yle, ylece; mundag = byle, bylzce; munda = bura
da; ji/jin = baka; hi (Farsadan) = li; nee = ne kadar?, ka?;
neme nasl?, nenfneliik = niin?; kaan = ne zaman?, eer; kah
nasl?, eer; kana nereye?; kanda/kayda = nerede?; kan = nere?
kayu = hangi?, birka; ma, ok, kop, tak = pekitme edatlar; aparj =
eer; birle/bile = ile, ve; azu = ya da; hem (Farsadan) = hem, ve;
yo = ya; kerek = gerek; va (Arapadan) = ve; tak = dahi, de; ay/
aya = ey!; ya = ya !; hay = hey!
*
*
Szck yaps:

I. simden isim ve sfat yapan (dinominal) ekler:

1. -a/-e: a aa = tencere, a kab; 2. -agu/-eg: iki - ikeg = her
ikisi; 3. -agut: alp - alpagut = sekin yiit, uragut = kadn; 4. -ak: ba
- baak ok temreni, ok baa; yol-yola k = kei yolu; 5. -an/-en: oul - o
lan = olan; 6. -ar/-er: bir - birer = birer; 7. -: okamalk olarak ata
- ata; ana - ana; 8. -a/-e: yetimiince = yettii kadar; tileke = di
lee gre; bar = var - bara = btn;.9. -r/-i: kapug - kapug = ka
pc; ku - ku = kuu; yol - yolu = yolcu; 10. -k/-ik: baka =
kurbaa bakauk = kk kurbaa; oul oguluk = ana rahmi; a-
grk = srck kuu; 11. -m /-inf-m-/in: kkinjkkin = gk ren
ginde; balk - balkn = balkl ku; 12. -uk: kaya - kayauk = ho
kokulu bir da otu; 13. -dam/-dem: er - erdem; bir - birtem = uzun sre;
14. -daf-de: karn - karnda; ada = arkada; karjda = babalar bir
olan; 15. -d/-di: = n - brjdi/nd = birinci; 16. -df-di: sag = sa,
gerek - sad = iyi dost, sad; 17. -duruk f-drk: boyunduruk, kml-
drk = at gsl; 18. -dz: kn - kndz = gndz; 19. -e: g =
akl - ge akll; 20. -en: eski oul eki, er - eren = adamlar; rt
alev, yanan ey rten = alevler; 21. -gak/-gek/-kak/-kek: er - erkek = her
hayvann erkei; 22. -garu/-ger/-karu f-ker: Terjriger/Terjrikeri = Tan-
n ya ynelerek; 23. -gen: yeti -yetigen = Y ed i Kardeler (Byk Ay) takm
 KUTADGU BLG NCELEMES

yldz; 24. -gu f-gii j-ku j-k: olan - olaa/oglangu bolluk, iinde byyen;
bugragu = bura (erkek deve) ^ibi; karllk deeri ile de karak
gz - karagu kr; 25. -lj-gl: ba - haljbagl banda ak bulunan;
26. -k: kltme eki olarak p pik r p; 27. -kanj-ken: ba - ba-
gan = byk bir baln ad; tarkan jtarhan bir bey sam; 28. -km j-kii
ikirkn = ikircim, tereddt; kkrkn gvercin; kkegn = gk si
nek; 29. -k j-k i: okamalk olarak, atak babacm; 30. -ki: ireki
ierde bulunan; evdeki = evde bulunan; 31. -kyaf-kiye: kltme eki ola
rak, kzkiye jkzgine = gzcciz; szkiye. /szgine szcciz; 32. -lag:
ba - balag babo braklm; 33. -lak: k - klak, ot - otlak; 34.
-lanf-len: arslan, burslan = arslan, kaplan; 35. -lf-li: biligli bilgili;
36. mll-lig: sfat eki, adaklg = ayakl; biliglig bilgili; 37. -hkj-lik:
genci olarak isim eki, edg = iyi - edgliik iyilik; a - alk, fakat
k - klk = klk, k iin hazrlanm; 38. -m: tarm = tekinlere ve
hatunlara hitap; 39: -muk f-miik: karamuk bir iek ve hastalk; kzlamuk
kzamk; 40. -j: ne - nerj ey, mul; ot - otnj odun; 41. -ntij-ndi:
ikinti/ikindi = ikinci, ikindi; 42. -rakf-rek: sfatlarda ltrme eki,
edg edgrek = daha iyi; az - azrak = daha az; 43. -sakf-suk: bar
= bar - barsak = merhametli; tavar - tavarsak = davar, zenginlik
seven; tarj = alacak ey - tarjsuk = alacak, acayip; 44. -sg: olan-
sg = ocuk huylu; kulsg = kula benzeyen; 45. -sz j-sizJ-suzf-siiz: yok-
sunlama eki, yazuksuz = gnahsz; g ana - gsz = ksz; g =
akl - gsz = aklsz; 46. -: bag = ba - ba = parmak ve baka or
ganlarn ek yerleri, kamn boum lan; 47. -m/-in: kkin gns"
48. -t: eski oul eki, oul - oglt olanlar; legin - teit = tcgi'ler, prens
ler; 49. -uk: ar = ar - agruk = arlk, yk; 50. -zk: bilek - bileziik
= bilezik.

II. Fiilden isim ve sfat yapan (d&verbal) ekler:

1. -aj-e: kmmek = gmmek - kme = gme; 2. -aan f-egen: baraan

= sk sk varan; kelegen = sk sk gelen; 3. -j-i: akmak - aknc = ak
nc; ummak - umdu = dilenci; 4. -ekf-iik: brnmek - btniik =
brnck; 5. -df-diJ-du j-d: gmek = vm ek - gdi = alk; ummak -
umdu = dilek, istek; 6. -dukj-dk: borduk yerde = varlan yerde; u kel-
dgm bu = geliim imdi; bilmi yek bilmedk kiiden yeg = tannm
eytan tannmadk adamdan yedir; 7. -erjri: szejri = sama sapan syle
yen; 8. -g j - k : batg = batak, derin yer; yaruk = yerik; anumak = ha
zrlanmak - anuk = hazr; yazmak = amak, yanlmak - yazuk = a-
k, su, gnah; bedmek = bymek bediik = byk; 9. -gaf-gef
-kaI -ke: ksmak - ksga = kska; -gakj-gek: kap- kapgak = kapak;
yapu = yapmak - yapugak = dikenli bir ot, her ie karan kim
se; tutmak - tutgak = dmann gzclerini yakalayan asker; 10. -ganj
66 A. DLAR

-gen /-kan J-ken: kabargan kabart; todgurgan = her zaman doyuran;

basmak basgan = eki; 11. -ga/-ge: bilmek - bilge = bilge, bilgin;
rnek = dnp anlamak - ge ok akll ve yal kimse; 12. gnf-gin/
kmf-kin: kagn kaan; tutkun tutsak; termek = dermek - terkin
derli toplu olan; 13. -ghj'gli: bargl varacak olan; keligli = gelecek
olan; 14. guf-gii: tahsis, igii = iki; yegii = yiyecek; alet, bgu = bk;
spiirg = sprge; soyut isim, kiilg = gl; turgu = duraklama;
ak ggsi, saran skgsi = cmert vgs, cimri svgs; klan deeri
ile sfat eki, kutadgu = kutlu klan (kutadmak = kutlu klmak); gerekli
anlamylc, yamag yamanmas gerekli; karn todu = karn doyuracak;
bolgu = olmas gereken; kelg = gelecek, gelmesi beklenen; keg = ge
ecek, gemesi beklenen; kirgii = girmesi beklenen; 15. -gui f-gi: bargu
= varc, varmakta olan; kelgi = gelmekte olan; 16. -guk(-gk: tapuzmak
= bilmece sormak ve sylemek - tapuzguk = bilmece; 17. -guluk /-glk:
todgurguluk = doyurma hakk; kedglk = giyecek; turguluk = durula
cak; 18. -t /-i: kazmak - kaz = kazlp karlan ey; akmak ak = c
mert, ak veren; knmek = dorulmak - kni = doru; 19. -m j-im j-um j
m: akmak - akm; bilmek - bilim; istemek - istem = arzu; lmek - lm;
20. -tf-in: akmak - akn; emek - ein = srt, ein; tgmek = dmek
diigiin = dn; kelmek = gelmek - kelin = gelin ( = gveyinin ei);
21. -k : todmk = doymak - tok; krmek = grmek - kork = grk, g
rn, gzellik; klmak - klk = klk, gidi, huy; 22. -/: kzl, yal yeil;
yasl yass; tiikel tamamylc, bsbtn: 23. -maf-me: kavurma =
kavrulmu buday; 24. -makf-mek: kmek = ymak - kmek toplan*
m olan ey, kadn kulaklarna taklan altn, gm halka; 25. man /-men:
rtmek - rtmen dam, yzey; 26. -me: tgmek = dmek - tgrne
dme; 27. -magu f-megii: birmeg = verilemeyen; bulmagu = bulunama
yan; 28. -mj-mi: eitmi sz iitilmi sz; snam kiig = snanm
adam; 29. -nj-nuf-n: klmak - kln = i, klma; sevin; kizlen =
gizli; 30. -ndij-nti: sprmek - sprndi = sprnt; akmak aknd =
aknt; sriindii .srnt adam; 31. -rj: yahnmak soyunmak yalirj
plak, kndan km; 32. -r/-ar/-erj-ur}-r: akar suv = akar su; k-
rr kz = grr gz; togmak = domak - togar = dou; 33. -r(-ri:
emek = emek - eri = eri; 34. -: bili; toku; uru = vuru; kmek
ymak, biriktirmek - k = ok; 35. -t: lt = birbirini ldrme;
bermek = vermek bert = efendisinin kleden her yl ald vergi; 36.
ta f-tei /-daf-dei: ldei; ldei sgan mu taak kar = lecek san
kedinin hayasn kar; aymak sylemek - ayda = syleyecek; 37. -ug:
kap- kapug = kap; 38. -yuk: bulgamak = bulanmak bulgayak = bulank;
usmak = sanmak - usal = uyank olmayan, usal kii = gafil, i bilmeyen,
usayuk er = gafil adam; 39. -z: umak = gc yetmek - uz = usta,
mahir; umak - uuz = deersiz, ucuz; bomak = boguz = boaz.
 KUTADGU BLG NCELEMES 67

I I I . tsim ve sfattan fiil yapan (denominal) ekler:

1. -a-/-e-: a - aamak = yemek yemek; ya yaamak; k - kenek
= g kullanmak, zorlamak; 2. -adf-ed-: kul kutadmak = kutlu klmak;
3. -uyur: ya yaayurmak = a. gz yaarmak, b. yalanmak; 4. -ar-(
er-j-ur-j-iir: kl = gl - klermek = gl haline gelmek; tn = gece -
tnermek gece oltnuk; 5. -ga-j-ge-: bulgamak bulanmak, karmak;
6. '-gar: suv = su - suvgarmak = sulamak; 7. --j-i-: kan kannuk
= kanamak; l = slak - limek = slanmak; 8. -k-j-uk-: yastamak
yaslanmak - yasluk = ya6tk; 9. -la-j-le-: kk - kklemek = sk bala*
mak; k - klamak = klamak; azg - azglamak az dii ile srmak;
10. -lan-j-len: kk kklenmek = zengin olmak, sk balamak; 11. -/a-/
le-: kk - kklemek = iliip sokulmak; 12. -ra-j-re: kkremek kk
remek; 13. -r-f-ri-: semrimek = semirmek; 14. -saf-sc-: suv su - sav
samak = susamak; balksamak = can balk istemek; kagunsamuk can
kavun istemek; 15. -s-f-ci: suv suvsmak = sulanmak; 16. -sr- j-sire-:
ba- basramak = bam yitirmek; 17. -ta-f-te-: iz izdemek/istemek = iz
lemek, istemek; soy = son - soydamak = arkasndan kovalamak; n
ndemek = nlemek; 18. -ta-/-te-: kk kktemek = iliip sokulmak.
I V . Fiilden fiil yapan (dcverbal) ekler: Bu ekler, fiil kkne katlmakla kln
(aspect, Alm. Aktionsart), at (voix), hatta kip (modc) fark meydana geti
rirler. Karahanl Trkesinde bunlar ok eitlidir. rnein, bir tek kemek
( gemek) fiili, trl eklerin katlmasyle 10 kln, al ve kip mastar
dourur: ke-il-mek = geilmek (edilgen, passif); ke-i-mek geimek
(karlkl ve itelik, reciproque, contributif); ke-it-mek getirmek, ge
mesini salamak (edimli, effectif); ke-riim-sin-ek geer grnmek (g-
rnrdelik, apparitionnel, simulatif); ke-rii-mek = birbirini gemek (ya
rma, com petitif); ke-set-mek = gemek umudunda bulunmak (umutlan
ma, Lat. sperabilis); ke-tr-mek/ke-rt-mek = geirtmek (ettirgen, faeti-
tif); ke-n-mek = geinmek (ze dnl, refleehi); ke-r-se-mek ge
irmek istemek (kurma, isteme, d&nderalif); ke-i-ber-mek = geivermek
(kolayhk, tezlik, facilitatif, ltif). Bunlar ekim (conjugaison) deil, mastar
(infinitif) kahplandr.
Karahanl Trkesinde edilgen (passif) fiilin ald ekler unlardr: -/-, -n-,
-l-n-, -/-/-, -k-, -duk-y -u*. rnekler: krmek - krlmek = grlmek; atmak -
atlmak; klmak - klnmak; okmak - oklmak jokmmak = okumak; ekmek - e-
kinmek = ekilmek; tkmek tklnmek = dklmek; suvlamak suvlanmak
sulanmak; amak alnmdk = almak; ilemek - ilelmek ilenmek; amak
almak = a lm a k ; basmak - ba sk mak /b a ssk m a k h a m lm a k ; b u lm a k b u l
dukmak = bulunmak; boamak boamak = boalmak, boanmak; av a v
lanmak/avkmak = sanlanmak,
z e dnllk (refleehi) ekleri unlardr: -n-, -/-, -k-%-t-, rnekler: krmek
-krnmek = grnmek; rtmek rtnmek; bilmek bilinmek = kendini bilmek,
 A. DtLAR

itiraf etmek; ekmek - ekinmek kendisi iin ekmek; suvlamak suvlanmak =

s,]anmak, su haline gelmek; bomak - bogunmak = boulmak; korkmak - kor-
(u m m a k = korkmak ve korkusunu gizlemek; ekmek - ekilmek; kutgarmak - kur
tu lm a k fkululmak = kurtulmak; rmekfrlenmek = belirmek; savmak - savl
m ak = savulmak; armak - arskmak aldanmak; bir - birikmek = birikmek;
bilmek - bilge - bilgetmek = akllanmak.

Karlkllk ve itelik (reciproque, contributif) ekleri unlardr: -- ve -la-f

-le-, rnekler: kesmek - kesimek; pmek - pmek; tanumak tanumak = da
nmak; kamak kamak; szlemek - szlemek; beklemek - beklemek; rtmek
rt m ek .

lek (dcsidcralif) eki olan -sa-/-se-y Karahanl Trkesindc ok ve pek ok i

lektir. rnekler: suvsamak = susamak; amak - asamak = amak istemek; yu-
kardaki kagunsamak, bahksamak rneklerine initrk = fnda benzer bir yemi
initiirksemek = can initrk istemek rneini de katabiliriz.
Grnrdelik (apparitionnel, simulatif) genellikle -sin-, -sir-, -issin- ve -imsir-
ekleri ile yaplr. rnekler: kelmek - kelimsinmek = gelir grnmek; klmek k-
liimsinmek Jklsirmek = glmser grnmek; karunsnmak = karr grnmek.

Sklatrma (frequentatif) ve yineleme (itratif) ekleri genellikle -- ve -i-*tir.

rnein, kazmak - kazmak; tammak - tammak = sk sk damlamak. Yakla
ma (approximatif) kln genel olarak -gar-j-gir- eki ile anlatlr, rnein, tamla-
mak - tamgurmak = damlayayazmak; kelmek kelgirmek = geleyazmak, gibi.

Ettirgen - oldurgan (factitif, causatif) kln ekleri unlardr: -ar- f-er- /-ir-f
ur-j-r-, -dar-1-der-1-dur-/-tur-, -duz-j-dz-f-tuz-, -gar-J-ger-f-gur-f-gr-, -n-,
-rar-, -t-j-t-J-it-, rnekler: kmak - karmak;.kitmek - kilermek = gidermek;
kopmak - kopurmak = yerinden oynatmak; basmak - basurmdk = bastrmak;
yakmak = yaklamak - yakurmak = yaklatrmak; yummak yumdurmak
toplamak; kanmak kandurmakjkanturmak = kandrmak; kamak - ka-
trmak = kartmak; torjmek - trjdermek = dndrmek; lmek - ldrmek;
tkmek - tktiirmek = dktrmek; bilmek - bildzmek = bildirmek; bulmak-
bulduzmak = buldurmak; armak = yorulmak - argarmakfargurmak = yor
mak; turmak - turgurmak = durdurmak; tegmek - tegrmek deirmek; kn-
mek kngermek fkndgermek jkngrmek jkndgiirtmek = dorultmak; kartamak
kananmak = saaltmak; kutgarmakjkutrarmak = kurtarmak; abmak. - abd-
mak/abtmak = gizlemek; bitimek - bititmek = yazdrmak; okmak oktmak
okutmak; bakmak - baktmak baktrmak; kamak - kalmak = katrmak.

Ycinmcli (intcsif) kln gsteren izler de elde bulunmaktadr, -t- ve -d-

(*<S-) nin -y- ye kaymas gibi. rnekler: kotmak jkodmak = brakmak, yeinlenmii
koymak = koymak; bunlarn her n de Divan'da buluyoruz. Bunun yanba-
mda -d- ve -d-z-nin -r- ye kaymas da bir yeinleme saylabilir, kmek ( = gzle
mek), kezmek ( = gzetmek), kzetmek ( = gzetmek), yeinlenmii krmek =
 KUTADGU BLtG NCELEMES

grmek. Baka bir yeinleme eki de -- f-i- f-- j-ii- saylabilir. rnekler: amak
( = amak, tepeyi br yana gemek) aumak amak, komak; sanmak (
sanmak) - sanamak = saymak, stn yoinlenmii sakmak saymak (sak
ite uyank ve zeyrek olan). Daha baka yeinlemeler: amak - aurmak a
rmak; savmak - savurmak. sim kknden yeinleme rnei: klik glge -
klige = koyu glge.

Karahanl Trkesi, grld gibi, oldukla zengin bir Trk dilidir, dzeni
geni, kvrak, kurallar da dil tarihimizi ses, biim, dizim ve anlam gelimesi bak
mndan byk lde aydnlatan, rnein, istemek fiili Karubal Tiirkesinde bu
lunduu gibi, Uygur Trkcsindc dc vardr. Uygurca, istemek, aramak demek olan
bu fiilin anlamda olarak izdemek'i de kullanm, Karahanl Tiirkcsi de istemek'm
yanna irtemek f irdemek' i dc katarak, bunlar istemek, aramak, arkasna dmek
anlamna almtr. Burada is- kkn brakp iz- ve ir-i ele alrsak, bunlar is-'in
kk anlamna geni lde k tutacaklardr: iz izlemek, arkasndan gitmek,
izini brakmamak, peinden komak ; ir-fer- izlemek, arkasndan gitmek
(Kk-Trk harfleriyle yazl Tonyukuk ve Moyun-uru yaztlar). Her iki kkten de
istemek'in bir eyi izlemek, onun peinden komak kavramna bal bir szck
olduu meydana kmaktadr.

Bizde imrenmek kalbnda bir szck vardr; szlk onu grlen bir eyi edin
me ya da bir yiyecei yeme isteini duymak eklinde tanmlamtr. Fakat, bu sz
cn kk ve kk anlam nedir? Karahanl Trkesi bu soruna yine k tutmak
tadr. Bu lehede amui ve amrak, *om- kkne bal olarak, rahat, sakin , amurt-
mak da yattrmak anlamna gelmekte, Uygurcada ayn amrak szc sevgili ;
amranmak, sevmek ; amsak zevk, eilim ; amul da halim, yumuak huylu an
lamlarm vermektedir. Bylcce, yumuak, dingin kavramlarndan yumuak
huylu, sevimli, cana yakn ageilmekte, bizim imrenmek'te de sevimli bir eye hay
ran olmak, onu edinmek istemek anlamna varlmaktadr.

Daha baka bir szcmz: ukur; bizdeki tanm yle: Eski biim alvar
ve i donunu bele balamak ya da torba, kese azn bzmek iin bunlara geirilen
ba. Bu szcn kkn ve kk anlamn bulmak iin yine Karahanl Trkesi
bize yardma komaktadr. Bu leheye gre, ukur'un eski ekli ikur'dur, zmle
mesi de yle: i = i -f- kur = kuak, kemer; ukur'un kk anlam: i kuak,
i kemer . Ne yazk ki Karahanl Trkesinin Kagarl Mahmutun eliyle yazl
gramer yitiktir. Kagarb, Divan'mda (I, 25), bunu u szlerle bildirmektedir:
oul, tekil, obartma, kltme gibi irab* la ilgili eyler yazlmamtr. nk
onun iin aynca bir kitap yazarak adn Kitab Cevahiri'n-nahvi f i Lgati't-Tiirk"
koydum. Yce Tanrnn dileiyle, nahiv ile ilgili kurallar orada bildirilmitir. B y
le olmakla birlikte, Kagarl Mahmut, Divan'na da bu alanda bol bilgi ser-
pitirmitir.
 A. DLAR

Karalanl Trkesi yalnz ses, ekil ve dizim gelimesi bakmndan deil, an

lam gelimesi bakmndan da bugnk dilim izi aydnlatmaktadr, rnein, sakm-
mak'm asl anlam dnmek , silik,'in asl anlam ar, temiz (silig kz = temiz
kz, bakire), btn'n bir ilek anlam da doru, drst* tr (n btn kii = g
venilir, drst kii); ktiirmek anlama gelir: 1. gtrmek, 2. ykseltmek, 3. kal
drmak. Yazk, eskiden yazuk ekliyle gnah ; yavuz, kt ; yaman da kt
ve eytan anlamna idi; atrmak, sktrmak da demekti. skiden inat et
mek ^ igemek; hasta olnak a iglcmekfiglelmek (ig = hastalk); mczar a yer;
vakit, zaman a ogur; ayna ya kziing; selmlamak a esenlemek; fakir e
gay; zengin e bay; cmert e ak; cimri ye de saran denirdi.

Karahanl Trkesi ikileme (hendiadyoin), szck koac (Alm. Zwillingsform),

batan uyak (alliteration) ve yansma (onomatopee) bakmndan da zengindir, r
nein, yag yaguk = yaknlar, hsmlar; kut kv = kut, saadet; san sak yok
= saysz; uru toku = urama ve savama; edg yavlak = iyi kt; evrdi
teviirdi = evirdi evirdi; tes tegirme ~ des deirmi; balu balu = ninni; toz
tuman, toz toprak == toz duman, toz toprak; gl tgl = l tl; art srt =
zart zurt; ar ar, ak uk (yansmalar) v.b.
 V

III. Kutadgu Bilig

1. Konusu, vezni, i blmleri, ekleri

Kiileri her iki dnyada kut a (saadete) eritirmeye yarayan bilgi anlamna
gelen Kutadgu Bilig (kut = saadet, -ad = oldurgan fiil eki, -gu = klan
deeri ile sfat eki; bilig = bilgi) Trk yaznnn elde bulunan en eski slm
verimidir. Gerek Trklk, gerek slmlk bakmndan, yaz sanat ve ahlk bilgisi
ile t alannda gs kabartc byk bir bayapttr. nnde kouk ya da dzyaz
hi bir Trke rnei, benzeri y a d a klavuzu bulunmayan Balasagun lu Yusuf bu
yapt, nsz ve giri eklemeden, 85 bapa ayrlm 6520 beyit halinde ve mtekarip
(faln, faln, fauln, fal, yani . / . / / . - ) vezninde, retici bir
destan (epopee didactique) ya da siyasetnae olarak yazmtr. Dili Karahanl
Trkesi olup bu bakmdan Kagarl Mahmut'un Kitabii Divan lgati't-Tiirk'yle
birleir.
Trk yurdunda ve yurt dnda ok beenilen bu destana sonradan iki kez n
sz eklinde katmalar yaplmtr. Bunlardan ilki u biimdedir: Baa 77 beyitlik bir
giri, sona 3 baplk 125 beyit ve bataki 77 beytin sonuna, bu ekilde says 88 c yk
selmi olan bap balklarnn dizini (Fihristl-ebvab). kinci katma ise, ilk katma
nn bana getirilen 38 satrlk dzyaz nszdr. Sonradan yaplan bu eklerle
beyit says 6645e ykselir; sona doru yer yer boluklar da vardr. Sondaki 3
baplk ek, Yusufun kaleminden kmtr.
Bu eklerde yer alm olan Fars ve Arap asll szlere (rnein, Trk, ilig ya da
beg yerine Arap, melik, daha sonra Fars, padiah; Trk, uku [ = anlay] yerine Fars.
hired [ = anlay, zek]) baklacak olursa, bu eklerin batda Farsanu ar bast
Semerkand gibi bir blgede yaplm olduu anlalr.
Kutadgu Bilig'in yaps, sahneye konmu allegorik, drt kii arasnda geen
bir mnazaraya ya da ataszleri ve bilge deyimleriyle sslenmi diyaloglu bir sah
ne yazsna benzer. Konu, kut un (saadetin) elde edilmesidir. Drt nerj'i (eyi,
temel ilkeyi) temsil eden konuanlar unlardr: 1. K oni tr'y (doru yasay)
temsil eden Kn-Tod adndaki ilig (hkmdar); 2. Kut'u (saadeti) temsil eden
A y-Told adndaki vezir; 3. Vezirin, uku'u (anlay) temsil eden gdlm i adndaki
olu; 4. gdlm iin, akbet'i (hayat ve dnyann sonu, ahiret) temsil eden Od-
gurm adndaki kardei ya da akrabas. Konumalar ve mnazaralar (kitapta bu
terim kullanlmtr) daima ikili olarak bu drt kii arasnda geer; arkada, uak,
haberci ve mrit gibi ikinci derecedeki kiiler nemli bir rol oynamazlar.
 A. DLAR

Daha sonraki ilk katmal nshada, ney yerine nik erif (erefli iyi), uku yerine
hired (zek) akbet yerine kanaat (ve afiyet); ikinci katmal nshada da nerf yerine
ulu ar ul (byk erefli zemin), drt temel saylan allcgorik ilkelerden kni
tr yerine adalet; kut yerine devlet; uku yerine akl; akbet yerine dc kanaat kullanl
mtr.

2. Ana konuya giri:

Bu drt kiinin hikyesi, kitabn X I I . babylc balar, tik 11 bapta Balasagun-

lu Yusuf, telmdaki trl usul gereklerini yerine getirdikten sonra, genel grleri
ni aklamtr. Usul gereklikleri unlardr: Allaha hamd sena (I. bap, beyt 1-33)
Hz. Peygambere (II. bap,beyt 34-48) ve Drt Sahabeye (ilk drt halife: Hz. Ebu-
bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali) selt selm (III. bap, beyt 49-62). Fakat
Yusuf koyu Snn Mslman olduu kadar koyu Trk ve TrkecidLr de: kalpla
m baz formllerin dnda Allah a Terjri (Tann), Hz. Peygambere Yalava
(Kk-Trke yalaba = eli) ya da Savc (Kk-Trke sab = haberci), Drt Sa
habeye de Trt E der.

Bu usul gerekliklerinden sonra, IV. bapta, Kutadgu Bilig'in en lirik paras

gelir: Baharn (yaz yaruk fasl), ardndan da Haan Bura Hann vgs ve yaz
nn ona sunulmas, hepsi 61 beyt (beyt 63-123).

Bahar iiri

Asl: Yaruk Yaz Fasl, Ulug Bura Han gdii

1 . Togardm ese keldi rjdiin yili,

Ajun itgke at utmaff, yol.
2 . Yaz yir ypar told kafur kitip,
Bezenmek tiler dnya krkin itip.
3 . rinig kg srdi yazk esin,
Yaruk yaz yana krdi devlet yasn.
4 . Yak yand bolgay yana ornja,.
Balk kudrukmdm Koz burnrja.
5 . Kurm ygalar tonand yal,
Bezendi yipn, al, sarig, kk, kzl.
6 . Yaz y ir yal torku yzke bad,
Htay ark yadt Tavga edi.
7 . Yaz, tag, kr, opr lendi yadp,
tindi koli, ka kk, al kedip.
8 . Tmen t iekler yazld kle,
Ypar told, kafur ajun yd bile.
 KUTADGU BL lG NCELEMES

9 . Saba yili kopl karanfil yitim ,

Ajun bara blr ypar burd kin.
10 . Kaz, rdek, kuu, kl kaltlng lud,
Kaklayu kaynar yokan kod.
11 . Kaytsu kopar, kr, kuyusu kontu,
Kay usu apar, kr, kaya suv ier.
12 . Kki, turna kkte nn yarjkular,
Tizilmi titir teg uar yilkrer.
13 . Ular ku nin tiizdi, iinder iin,
Silig kz okr teg krjiil birniin.
14. nin tti keklig, killer katgura,
Kzl az kan teg ka kap kara.
15 . Kara umguk tti sta tumkm,
ni oglagu kz, ni teg yakn.
16. ieklikte sandva ter miq n
Okr sun bri tnn hem knn.

17. Elik, kiilmiz oynar iekler ze,

Sgun, muygak agnar yorr tip keze.
18 . Kalk ka tgdi, kzi ya saar,
iek yazd yz, kr, kler katgurar.
19 . Budte ajun zirje bakp,
Kvenip, sevinip edirje bakp.
2 0. letii marja at dnya szin,
Ayur: Krmedirjm bu hakan yzin?

21 . Udr erdir] erse tur a emdi kz,

Eitmedirj erse eit minde sz.
2 2 . Tmen ylda berii tul erdim tula,
Bu tul don sulup rrj kedtim as.
23 . B e z en d im , begim bald hakan ulug,
tndm; munu kolsa canm yulug.

2 4 . Bult kkredi, urd nevbet tug,

Yan yanad, tartt hakan tug.

25 . Biri knda kt sunup il tutar,

Biri ksi av ajunka yeter.

2 6. Ajun tutt Tavga Ulug Bura Han,

Kutadsu at birs iki cihan.

27. A y din izzi, devletka nair muini

A y milletka tac, ay yayg kutka rkl
 A. d l A a r

28. Bayat birdi bara tilemi tilek,

Bayat ok bolu birsii arka yiilek.
29 . A y dnya cemali, uluglukka krkl
A y miilketka nur, ay yayg kutka rkl
30 . Bolu birdi evren ilig birdi taht,
Tuta birsii Teyri bu taht birle baht.
31 . Ajun tnd ornap bu hakan ze,
Ann. dt dnya tajuklar tze.
32 . Esirdin keligli kalk kular,
Kayu ray-i hindi, kayu kayan.
33 . ger atn, iindep iinin tiirtp,
Kiiven birle avrur sevinke tup.
34 . B tiirlg iek yirde mnna bediz,
Yaz, tag, kr, opr yal kk meyiz.
35 . Kayas yd birle tapnur tapug,
Kayu krk meyiz birle at kapttg.
36. Kayus elig sund, ttsiig tutar,
Kayu bvkirer kin ajun yd kopar.
37 . Kayus togardm tutar miy tayuk,
Kayus batardn tapug ank.
38 . Tapgka kelip kut kapugda turur,
Kapugda turugh tap tda turur.
3 9. Bu yaylg topugka itindi ajun,
Ya boyn edi ktiirdi zn.
4 0 . Ajunda av bard hakan kiisi,
Krmegli kzlerde kitti us.

41 . Ajun inke tegdi tziildi tr,

Tr birle atn kopurd rii.

42 . Ak siiretin kim kreyin tise,

Kelip krsii hakan yzini usa.

43 . Cefasz vefahg tilese kutun,

Yiizi kr, klmc vefa ol btn.

44 . Asg kolsa bara ziiy yasszm,

Ber kel tapug kl kyiil bir sn.

45 . Tzn klk alak barsak kyl.

Kreyin tise kel mum kr, amul.

4 6 . A y edg klm asl edg urug,

Ajun kalmasun siziysiz kurug.
 KUTADGU B U C NCELEMES

47 Bayat birdi devlet, ay terken kut,

Anj iikri klgu akp mij at.
1 8. di kiki sz ol meselde kvlir,
^ Ata orn at ogulka kalr.
49. Ata orn kald at ma bile,
Adn ma tak bolsu mij mij ula.
5 0. Talt nej tatjuk tutu mij mij rlig,
\1unu kl tujuk Kutadgu fiilig.
51 . Olarnrj tajuk kelir hem barir,
Menij bu tarjuk bold metj kalr.
52 . Nee tire dnya tiiker allan ur,
Bitie kalr sz ajun tezginiir.
53 . Kitabka bitindi bu hakan at,
Bu at metjii kald ay terken kut.
5 4. Ya Rab, ste devlet tket kl tilek,
Kamug ite bolgl sen arka yiilek.
55 . Severin esen tut yasn ktr,
Sevinin tolu tut saknm kotur.
56 . Yaa turu yamur yazlsa iek,
Kurmu ygatn salnsa kiijek.
57 . Bolu birsii evren tu evril,
Kod bolsu dman ba kavrilu.
58. Yaz yir bakr bolmagma kzl,
Ya otta iek nmegince yal,
59 . Tirilsni terken kut mirj kutun,
Yalnsun krmez karak otun.
6 0. Tak ma negii erse arzu tilek,
Bayat ok bolu birs arka yiilek.
61 . Sevinin, avmn, kiivenin ili,
Aasu yaasam Lukman y l".
eviri: Parlak Bahar Fasl, Ulu Bura Han rgiisu
1 . Doudan eserek geldi bahar yeli,
Acunu bezeyerek at cennetin yolunu.
2 . Yaz yer miskle doldu, kfur gitti,
Dnya grke brnerek bezenmek istiyor.
3 . Sefil k srd gtrd bahar esintisi,
Aydn bahar yine kurdu saadet yayn.
4. Gne dnd yine yerine,
Balk burcunun kuyruundan Kuzunun burnuna.
 A. DLAR

.S . Kurumu aalar donand yeille

Bezendi mor, al, sar, yeil, kzl renklerle.
6 . Yaz yer, yeil ipei yzne brd,
Orta in kervan da yayd in kuman.
7 Ova, da, kr, dere bunu yayp dendiler,
Sslendi yama, ky yeil, al giyerek.
8. Onbinlcrce iek, trl trl, glerek ald,
Misk ve kfur kokusuyle doldu acun.
9 . Saba yeliyle kalkt karanfil kokusu,
Btn acuna batan baa misk kokusu sald.
10. Kaz, rdek, kuu, yaban rdei gk kaplad,
t bartsyle yukar aa kaynayorlar.
11 Bak, kimi kalkyor, kimi konuyor,
Bak, kimi yzyor, kimi su iiyor.
12 . Guguk, turna gkte cs yanklar brakyor,
Dizilmi dii develer gibi, uup kanat rpyor.

13 . Erkek keklik sesini dzenleyerek eine sesleniyor,

Gnl verdii temiz kz anr gibi onu am yor.
14. Yksek sesle tt keklik, glmekten katlarak,
Kzl az kan gibi, ka kapkara.
15 . Kara karga (kuzgun) tyor, gne n gagasyle,
Sesi nazik bir kzn sesi gibi (cana) yakn.
16. ieklikte blbl tyor bin ezgi ile,
Gece gndz brani sureleri (Mezmur) okuyor.
17 . Dii karaca, erkek karaca iekler stnde oynuyor,
Erkek geyik, dii geyik debelenerek, yryerek geziyor.
18. Gk kan att, gz ya samaa balad,
iek at yzn, bak glmekten katlyor.
19. Bu zaman acun kendi kendine bakt,
Gvenip, sevinip mlkne bakt.

20. (Gz) bana iliince, at dnya szn,

Dedi: Grmedin mi hakann yznif?

21. Uyuyordun ise, kalk a imdi gzn,

itmedin ise, iit benden szm.

22 . Binlerce yldan beri dul idim , benzi soluk,

Bu dul giysimi karp beyaz kakm giydim.

2 3 . Bezendim, beyim ulu hakan oldu,

Diledim: sterse canm feda olsun.
 KUTADGU BLG NCELEMES

24 . Bulut kkredi, vurdu nbet davulunu,

imek akt, ekti hakann tuunu.
25 . Biri knndan kp (ona) iller babuluim sunar.
Biri (onun) gzel nn acuna yetitirir.
2 6 . Acuna egemen oldu Tavga Ulu Bura Han,
Kutlu olsun ad her iki dnyada.
27 . E y dinin izzeti, devletin nasr- muini,
Ey milletin tac, ey dnek kutun yular.
28 . Tari verdi dilediin dileklerin btnn,
Tanr her zumun olu versin (sana) arka ve destek.
2 9. Ey dnyann gzellii, ululuun grkii,
Ey saltanatn , ey dnek huylu saadetin yularn tutan,
3 0. Olu verdi felek sana saltanat, taht verdi,
Srekli etsin Tanr tahtnla bahtn.
31 . Acun dindi, hakan (taht) zerinde yerleince,
Bundan dolay btn dnya deerli armaanlar gnderdi.
32 . Esirden gelen gk kular,
Kimi Hindistadan kini Bizanstan.
3 3. Adn verler, nn arp yararak,
Gvence ve sevince kavuup avunarak.
34 . Bu trl iek, yerde bunca bezek,
Ova, da, kr, dere, mavi gk, grn.
3 5. Kim i kokusu ile kulluk eder,
Kimi gzel grn ile kapy aar.
36. Kimi elini uzatp tts tutar,
Kimi misk kokusu saar, acun kokularla dolar.

37. Kimi doudan bin armaan sunar.

Kimi batdan kulluku olmaya hazr olur.

3 8. Kullua gelen kut (saadet) kapda durur,

Kapda duran kullukta durur.

3 9. Bu gibi kulluk iin hazrland acun,

Dman boyun edi, zn ortadan kaldrd.

40. Acunda n yaydd, hakann ho kokusu,

(Onu) grmeyen gzlerden akl kat.

41 . Acun erince kavutu, tre dzeldi,

Adn tre ile ykseltti.

42 . Kim cmerdin yzn greyim derse,

Gelip hakann yzn grsn.
 A. D I A AR

43. Cefas/, vefal kulluyu grmek dileyen,

Gelsin hakann yiizii grsn; onun btn ileri vefaldr.
44 . Zarar grmeden hep fayda dilersen,
Beri gel, kulluk et, gnl ver, sn.
45 . Soylu, alak gnller, merhametli birini
Greyim dersen, gel bunu gr ve sakinle.
40 . Ey iyi kll, asl iyi soydan olan (hakan)
Acun sizsiz kupkuru kalmasn.
47 Tanr, devlet, saadet verdi (sana), ey hkmdar!
Onun krn klmak gerek, adn bin kez okuyarak.
48. Sahibi eski bir sz u meselde geer,
Atann yeri, ad oula kalr.

49 . Atann yeri, ad ile birlikte (sana) kald,

Bundan bakalar da bi bin katlsn.
50. Sekin nesneler, armaanlar sundu (ona) binlerce el,
(Sen de) bunu Kutadgu Bilig i armaan et.
51 . Onlarn armaan gelir, geer,
Benim bu armaanm ebed olarak kalr.
5 2. Dnya (mal) e kadar toplansa tkenir, yok olur,
Sz yazlrsa kabr, acunu dolar.
53 . Kitaba yazld bu hakann ad,
Bu ad ebed kald ey kutlu hkmdar.
5 4. Ya Rab, artr (onun) devletini, dileklerimin btnn
tamamla,
Her iinde sen (ona) arka, destek ol.
5 5. (Onun) sevdiini esen tut, dmann yok eC
Sevincini dolu tut, endiesini boalt.
56. Yaa dursun yamur, alsn iekler.
Kurumu aatan salnsn peremler.
57 . Felek daima evrile versin,
Dmann ba daima eik kalsn.
5 8 . Yaz yer kzl bakr oluncaya kadar,
Ya da ateten yeil iek bitinceye kadar,
5 9. Devletli hkmdar bin kut iinde yaasn,
yi gzle bakmayanlarn gz atete yansn.

60. Baka ne gibi arzu, dilei varsa,

Tanr ona daima arka, destek olsu.
61 . Sevin, dirlik, gven iinde yurdunu (ynetsin),
Ya Lokman yln asn!
 KUTADGU BLG NCELEMES

-S ZLK
yaruk = k, parlt, yd = koku
yaa = bahar bile = ile
gdi = vg ir kopmak = kalkmak
togar = doar, dou bara = btn, hep
r = n taraf, dou, bahar btr/btr = tamunyle,
yil = yel burmak = koku samak
ajun = acun,* d n ya kin = misk; ypar misk = misk
itg/edg = iyi, iyilik, stnlk kl = yabun rdei
utmab /umak = cennet kalk = gk
yaz = yaz, kzl ile kara aras tunak = kapamak, rtmek, kaplamak
yir = yer kalulamak = bararak tmek
ypar = misk kod = aa
kltnek = gitmek kayu = kim, kimi
kork = grk, gzellik krmek = grnek, bakmak
itmek = hazrlamak, dzenlemek apmak = yzmek
irinig sefil, bahtsz suv = su
eain = esinti, yel kki = guguk
yana = yine, gene n = ses
ya yay; yasn yayn yarjkulamak = yanklamak, vermek
yak = gne (bur olarak) ttir dii deve
yanmak = dnmek, gerilemek teg = gibi, dek
bolmak = olmak yilkmek = yel estirmek, kanat rpmak
oran = yer .ular (ku) = erkek keklik
kudruk = kuyruk tzmek = dzenlemek
k on = kuzu i = e
yg 4<; ndemek nlemek, seslenmek
yal = yeil silig = temiz; silig kz = bakire
yipn/yepn/yepin = lotus ieinin rengi, parlak okmak = okumak, armak
kzl, firfiri kjl = gnl
eang b san birmiin b vermi gibi
kk = mavi, yeil klmek katgurmak = glmekten katlmak
torku ta ipek kara umguk = kara karga, kuzgun
hamak = balamak, rg yapmak sla = gne iim
tay b Orta in tumuk b gaga
ark m kervan oglagu b nazik
yadmak = yaymak, amak, sermek aandva /sanduva b blbl
Tavga = in; Tiirklerde oymak ad mil) b bin, 1000
d ss kuma, ipekli dokuma, eya sun tbri = brani sureleri (Mezmur)
yan =* ova tiin b gece
*g = da elik/ilik = dii karaca
opn b ukur, dere dilmi /klm = erkek karaca
itinmek = sslenmek, hazrlanmak ze b zerinde, yukarda
kedmek = giymek ngun b erkek geyik
kol = yama m oy gak = dii geyik
ka b ky anamak b debelenmek, kvranmak
tttmen b on bin yonmak => yrmek
tU b tr, eit tip/tep (temek*ten) b steleme edat
yaslmak b yaylmak, almak kesmek b gezmek, dolamak
kttlmek b glmek tUmek b dmek, dmlemek, atmak
 A. DLAR

kz = gr. rk yular
yazmak = yaymak, zmek, amak evren = felek, devran
kr = gr!, hnk tuta birs = srekli olsun
d = zurnan birle = ile
z iiziije = kendi kendine tnmak = dinmek, dinlenmek
krenmek = gvenmek oraamak = yerlemek
rd = mlk, servet, hazine ann = bundan dolay
iletmek/eletmek = iletmek, ilimek dmak gndermek
marja = bana taguk = deerli armaan
aym ak = demek, sylemek tze/tze = her biri, btn
udr erdii) = uyuyordun kelmek = gelmek
eme = ise ray* hindi = (Hindistan mihracesi) Hintten ge-
turmak = kalkmak, durmak len ku
emdi = imdi, indi kaynar = (Dou Roma, Bizans mparatoru)
eritmek = iitmek Bizanstan gelen ku
ininde = lede gmek = vmek
ber Beri ndemek = nlemek, armak
tul = dul trtmek = yarmak
erdim = idim kven = gven, umut, nee
tulas = benzi soluk kven sevin = mutlu sevin
ton = giysi, don, elbise tumak = kavumak
suulmak = soyunmak bediz = ss, bezek
rj = ak renkte, beyaz mejiz = beniz, gr
as = kakm kayusu = kimi
lnmek = dilemek, rica etmek tapinmak = kulluk etmek
munu = bunu, unu tapug = kulluk, hizmet, tapma
kolmak = istemek tapugu = kul, hizmeti, iyar, memur
yulug = vergi, fidye kapug = kap
bult = bulut, gk elig = el
kkremek == kkremek, grlemek sunmak = uzatmak, sunmak
urmak = vurmak bvkirmek = samak
nevbet = nbet kin = misk kokusu
tug = 1 . davul, 2 . tu kopmak s kopup gelmek, dolmak; kop = ok
tartmak = ekmek togar = dou
yan = imek batar = bat
yaoamak = imek akmak anuk = hazr, ank
il tutmak = yurda sahip olmak tungl = duran
kai/kji ~ gzel, bo kokulu yaglg = gibi, tr; yaj = biim,
av = n, hret ya = dman
yetmek = yetitirmek, gtrmek klrmek = gtrmek, ortadan kaldrmak
kutadsu = kutlu; kutadau birs = kutlu krmegli = gremeyen f
oluversin az = akl
t = ad in ta asayi, dzenlik, gvenlik
birmek = vermek tegmek = demek, kuvumak
Bayat Tann tBlmek = dzelmek, dzene g ir m e k
tilek = dilek trii s= tre, nizam, rf
ok = zaman, vakit koparmak = kaldrmak, ykseltmek
bolu birs = olu versin r = yukan
ylek = destek; ylemek = desteklemek ala = cmert
yayk = dnek huylu tim di = demek
 KUTADGU BLG NCELEMES

kln = craat, isler, edi slk u sk = yok o lm a k , bilm ek , tkenm ek

ang s fayda bitimek = yazmak
kolmak = dilemek, istemek tesginmek = dnmek, dolamak
yas n zarar; yasssn => zarar grmeden terken kut = hkmdar kutu
tapug klmak =* hizmet etmek mtemek = artrmak
Ur = ver tiikel = btn; tiikel klmak = tamamlamak
tusun = soylu, asil tilek = dilek
klk s* huy, yaradl, gnl kamug = hepsi,
bom ak a mehametli bolgl! = ol!
severin = sevdiini
amnlmak = sakinlemek ya = dman
edg = iyi ktrmek = gtrmek, yok etmek
ung = kuak, soy sakn = dnce, endie
simijsiz = sizsiz koturmak = boultmak, ortadan kaldrmak
kurug = kuru yaalmak = yaylmak, almak
terken = hkmdar yga = na
ann] = onun kjek = perem, zlf
idi x sahip boh bira = olu versin
luki/keg = gemi, eski; idi ik = sahi tu = her vakit, daima
eski kod = aa
adn = baka kavrlnak = eilmek, kvrlmak
ma = dahi bolmagmca = oluncaya kaar
tak = dahi, bundan baka; adnmatala = bun* ot = ate, ot
dan bakalar da nmek = bitmek, yetimek
ulanmak * katlmak tirilmek = dirilmek, yaamak
tah es seme, sekin yatmamak = alevlenmek, yanmak
net) b eya, nesne krmea = iyi gzle bakmayan
olarmi] = onlann karak = gz
kelir hem hanr = gelir ve geer neg = ne gibi
neqn = ebedi avn = dirlik, huzur
nee =9 ne kadar asasu = arn
tirmek /termek = dermek, toplamak yaasum = ya
tkemek s tkenmek yaagu = hayat, yaam

Yaptta bu bahar iirinden ve Bura Han vgsnden baka, yer yer, gnein
batmasn, gnn kararmasn, gere karanln, gnn aarmasn, afan skme
sini ve gnein domasn betimleyen paralar da Yusuf'un gl bir air olduunu
gsterir; bu paralardan rnekler ileride verilecektir.

Yukardaki iiri verdikten, vgsn yaptktan, yaptnn adn, anlamn ve

konusunu akladktan sonra, V. bapta, Balasagun'lu Yu6uf evreni anlatr (beyt
124-147): 7 gezegen (yulduz, o an kavTayyle) ve 12 bur (kek). Gezegenler,
Trke adlanyle: Sekentir (Satrn, Arap. Zhal, Lat. Saturnusj, Orjay (Jpiter,
Arap. Mteri, Lat. Jpiter), Krd (Mars, Arap. Merih, Lat. Mars), Yak (Gne,
o an kavrayyle gezegen olarak; ayrca kn = gne, gn), Sevil (ulpan,
obanyldz. Arap. Zhre, Lat. Vens), Arzutilek (Arztilek, Utarit, Arap. Ut-
rd, Lat. Mercurius), Yalk (A y, o an kavrayyle gezegen olarak; ayrca,
 A. DiLAAR

ay = ay). Burlar, mart tan balayarak: Koz (K o, Arap. Hamel, Lat. Aries;
koz = kuzu), Ud (Boa, Arap. Sevr, Lat. Taurus; ud = inek, sr), Erentir
(kizler, Arap. Ccvz, Lat. Gemini), Kuk (Yenge, Arap. Seretn, Lat. Cancer),
Arslan (Aslan, Arap. Esed, Lat. Lco), Bugdayba (Baak, Arap. Snble, Lat.
Virgo), lg (Terazi, Arap. Mzn, Lat. Libra; igii = l), adan (Akrep, Arap.
Akrcb, Lat. Scorpius; adan = akrep), Ya (Yay, Arap. Kavs, Lat. Sagittarius),
Olak (Olak, Arap. Ced, Lat. Capricornus), Knek (Kova, Arap. Delv, Lat. Aqu-
ariu9; knek = kova, su kab), Balk (Balk, Arap. Ht, Lat. Pisces). Mevsimler:
Yaz (bahar), Yay (yaz), Kiiz (gz), K (k).

V I -X . baplarda Yusuf, genel olarak, kendi dnya grn zetleyip u

nokta zerinde durmaktadr: bilgi, dil ve iyilik.
VI. bap (beyt: 148-161), yaljuk olannn, yani kii olunun, kendi deerine
bilig (bilgi) ve uku (akl, anlay) ile eritiini konu etmitir. Buna gre, bilgi her
eyin stndedir, ona deer biilmez, stn bir varhktr, bir erdem, bir gtr.
Kiiolu onunla vnebilir. Bilgi anlayla edinilir, bunu da Tanr bize vermitir.
Bu baptaki nemli zdeyilerden:

Uku kayda bolsa ulugluk bulur,

Bilig kimde bolsa bedklk akur.
Biligni bedk bil ukun ulug,
Bu iki bedtr drmi kulug.
Y on ay biligsiz, igirjni ota,
Biligsiz otm sen ay bilge kuta.
Anlay nerede olursa (oras) ululuk bulur,
Bilgi kimde olursa (o) byklk kazanr.
Bilgiyi byk bil, anlay da ulu,
Bu iki (ey) ykseltir sekin kulu.
Git, ey bilgisiz, hastaln onult,
Bilgisizin ilcm sen syle, ey bilge, kurtar.

SZLK

drmek = semek ot = hekim, il yapan

7onmak = yrmek, gitmek otamak onultmak, saaltmak
ig n hastalk aymak = sylemek
ot il kotarmak /kutgaTmak = kurtarmak

V II. babn (beyt: 162-191) konusu, dilin erdemi (erdem), kusuru (mn), fay
das (asg) ve zarar (yas) dr. Bizansh yazar Maksimos Planoudes in (1260-1310)
anlattna gre, nl Yunan hayvan hikyeleri yazan Aispos un efendisi, bu k
lesini bir gn arya gnderip orada bulduu en iyi eyi satn almasn istemi,
Aisops da gitmi bir dil alp eve getirmi; bir baka gn efendisi onu en kt eyi
satn almak zere yine arya gndermi, bu kez kle yine dil getirmi ve bu duru
 KUTADGU BlLG NCELEMES

mun aklamasn yle yapm: uDil, dnyann hem en iyi, hem en kt eyidir;
bu fark, dili kullanma biiminden doar." Balasagunlu Yusuf dilin erdemini, kusu
runu, faydasn ve zararn bir araya getirmekle, bu gerei Bizansl yazardan 200
yl nce bize sylemi oldu. Yusuf'a gre dil, Tanrnn kiioluna balad c
deerli armaandr; iyiye kullnlmaldr. Bilginin ve anlayn tercman dildir;
kii lr, sz kalr. Bu baptaki nemli zdeyilerden:

Mini emgetr til idi k telim,

Bam kesmesni keseyin tilim.
Bilip szlese sz biligke sanur,
Biligsiz szi z ban yiyr.
k szleme, sz birer szle az,
Tmen sz tgnin bu bir szde yaz.
Biligsiz karagu turur belglg,
Yor ay biligsiz bilig al lg.
K ii togd, ldi, szi kald, krl
zi bard yahjuk, at kald, krl
Beni pek ok zyor gerekten, dil sahibi olmak,
Bam kesmesinler, ben keseyim dilimi.
Bilerek sylenen-sz bilgi saylr,
Bilgisizin sz kendi ban yer.
ok konuma, 6z az ve birer birer syle,
Yz bin szn dmn bu bir szde z.
Bilgisiz krdr, besbelli,
Yr ey bilgisiz, bilgiden pay al.
Kii dodu, ld, sz kald, bak!
z gitti insann, ad kald, bak!

SZLK

mini m beni togmak = domak

g e lm e k = emek ektirmek, yormak, zmek kdrmek = grmek, bakmak
idi ma sahip karmak = gitmek, varmak, aynlmak
k a pekitme edat, t kendi", "gerekten" jrabjnk = insan
gibi at ad
telim =m ok ky ok
sanmak = saymak sfialemek = sylemek, konulmak
karagu = kr
tarar =3 -dr tngiin 1 dm
belglg im belli, besbelli yazmak m zmek, yaymak.
lg m pay, nasip

V III. bapta (beyt: 192-229), Balasagunlu Yusuf kendi zrn yle syler:
yaptn bilgisizler iin deil, bilginler iin yazmtr, bundan dolay, ekinerek, bilgi-
 A. DLAR

lilcrdn zr dilemektedir; yanlm ya d a arm olabilir; anlayllar bu srmeleri

dzeltsinler; z anlayan adam, sz eden iin azizdir. Bu baptaki nemli zdeyi*
lerden:
Budun tili yavlak sini szlegey,
Kii klk kirt etirjni yigey.
Halkn dili ktdr, seni ekitirir,
Kiinin yaratl kskantr, etini yer.
Bu yaljuk at bold yarjluk n,
Bu yatjluk uruld bu yalrjuk n.
Bu insan (yaljuk) ad yanlan (yarjluk) iin oldu,
Bu yanlan (yajluk) da in6a (yaljuk) iin oldu.
Biligsiz biligligle bold ya,
Biligsiz biligligke kld og.
Bilgisiz bilgiliye dman oldu,
Bilgisiz bilgiliye sava yapt.
Burunduklug ol sz tive burnu teg,
Bar ur kana yetse litir boynu teg.
Yularldr sz deve burnu gibi,
Gider nereye yedekte gtrlrse dii devenin boynu gibi.
Kamug edgliikler bilig asg ol,
Bilig birle buld mesel kkke yol,
Btn iyilikler bilginin faydasdr,
Bilgi ile gke bile (rnein) yol bulunur.
Biliglig karmasa bilgin tilin,
Yarutmaz antj bilgi yatsa yaln.
Bilgili (ortaya) karmazsa bilgin dilini,
Aydnlatmaz (etrafn) onun bilgisi, yllarca yatsa bile.
Ajun tutguka er ukulug kerek,
Budun basguka g kerek hem yrek.
Acunu tutmak iin insana anlay gerek,
Halka egemen olmak iin hem akl gerek, hem yrek.
Uku birle aslur kii artak,
Bilig birle szlr budun bulgak.
Bu ikin itmese kodgl bilig,
Klka tegrgil sen tr elig.
Anlayla aslr kiinin kts,
Bilgi ile szlr halkn karld.
Bu ikisi yetmezse bilgiyi brak,
Klca dedir sen hemen elini.
 Illl.lc lMf.K :sl

Iltigii, bilge begler, buduka ba,

Kl birle ilmi biligsiz ii.
Akll, bilgili beyler, halkn ba olanlar.
Klla grmlerdir bilgisizin iini.

SZLtK

budun = halk asg = fayda

yavlak = kt tutmak = tutmak, ynetmek
ini = seni kk = gk
zlemek = sylemek, dile drmek, ekitirmek yanlmak = aydnlatmak
klk = huy, yaradl ajun = acun, dnya
krt = kskan, ekemeyen okulg = anlayt olma
yalpk = insan kerek = gerek
ysi]luk =r yanlan basguk = egemen olma
urmak = vurmak, g = akl
ya = dman artak = kt, bozvlnu
og = sava bulgak = kanklk
burunduk = yular, burunduruk itmek = yelmek
tive = deve uku = aylay, usa vurma, muhakeme
teg = gibi kodmak = bir tarafa brakmak
kana = nereye tegiirmrk = deirmek
yetmek = yedeinde gtrmek trii = sonra, hemen
titir = dii deve elig = el
kamug = btn bgii = akll
edglk = iyilik itmek s= etmek, yapmak.

IX . bapta (beyt: 230-286), Balasagunlu Yusuf iyilik etmenin (edgiiliik klmak

= hayr ilemek) vgsn yapm ve bu iin faydalarn aklamtr. yilik etmek
byk bir erdemdir. Hayr ilemek, su balamak, verilen sz tutmak bu erdeme
baldrlar. Kii lr, yapt iyilik kalr, yaar ve kiiy i t arihte yaatr, Trk be) lerin-
den Toi)a Alp Erin (Fars. Afrasiyab) kitaplarda bl yaad gibi. Toja Alp Er
sekin bir kahraman olduu kadar, yksek bilgi ve erdeme de sahipti. Bu nitelikleri
gstermi vc nemli klglarda bulunmu olmasayd, imdi onu kim tanyacakt?
Bu baptaki nemli zdeyilerden:

Tiriglikni mn kl, asg edglk,

Yarn bolga edg yig, kedglk.
Yaamn sermaye yap, faizi iyiliktir,
.Yarn olur (sana) iyi yiyecek, giyecek.

tsizke sk edg gdi bulur,

zrjke baka kr, kayusm kolur ?
Ktye svg; iyi alk bulur,
zne bak gr, hangisini ister?
 a . d l A a r

Bilig kimde erse ajun begleri,

Tr edgii urm kii yigleri.
Bilgi kimde olmusa dnya beylerinin,
y i yasa koyan ye kiiler (onlar olmutur).
Begii beg kim erse biligke yakn,
Biliglig kiig klm zke yakn.
Elig urm ike bakp ilemi,
Bilig ike tutm budun balam.
lin itmi tr bayum kara,
Kara baylkm klm zke tura.
Akll bey kim olmusa, bilgiye yakn,
Bilgili kiileri kendisine yaklatrmtr.
1 vurduu ie bakp ilemi,
Bilgi, i (yolunu) tutmu, halka klavuz olmutur.
Yurdunu dzenlemi, sonra halk zenginletirmitir.
Halkn zenginliini kendine kalkan etmitir.
Kah bilgeke tegse ilde orun,
Ol il bold trde tak ked burun.
Eer bilgiliye eikte (bir) yer rastlarsa,
O eik ba keden daha ne alnm olur.
k i trlg o/t kr, bu asl kii,
Biri beg, biri bilge, yalrjuk ba.
ki trl olur, bak!, soylu kii,
Biri bey, biri bilgin, (bunlar) insanln ba.
Antjda naru bara ylk san,
Tilese mum tut, tilese an.
Onlardan baka hepsini hayvan san,
stersen bunu tut, istersen onu.
Uku krki lil ol, bu til krki sz,
Kii krki yz ol, bu yz krki kz.
Akln ss dildir, dilin ss sz,
Kiinin siis yzdr, yz de gz. (nl atasz)

SZLK

tirlglik dirilik, hayut, yaant, yaam isia = kt

miin = (termeye akii /s = svg, kfiir
asg = fayda, kr, faiz gdi = alk
edglk = iyilik kayu = hangi
yig = yiyecek kolmak = istemek
kedglk = giyecek
 KUTADGU BLG NCELEMES

bg = akilli tak =3 dahi

halamak = klavuzluk etmek, ba olmak ked = daha... (ltrmede obartma ve pekitme)
bayumak = zenginletirmek burun = knt, sivrilmi, nde bulunan
kara = (kara bufun) = halk tabakas asl = asil
bajhk = zenginlik nara = baka
tura s kalkan bara = hep, btn
kah = eer ylk = hayvan
temek = demek, rastlamak, isabet etmek mum = bunu
il/el = eik nku = anlay, usa vurma
oran = yer krk es grk, gzellik, ss
tdr = odann ba kesi ol = ...-dr, olur.

Yaptn X . bab (beyt: 287-349), bilgi ile akln erdemi ve faydalan konusuna
ayrlmtr. Daha nceki baplarda olduu gibi, Balsagunlu Yusuf bu konuyu da z
deyilerle ele alm, ilemi, geniletmi ve aklamtr. Bu baptaki nemli zdeyi
lerden :

Uku ol yula teg karayku tni,

Bilig ol yarukluk yarutti sini.

Ukuun aar ol, bilgin bedr,

Bu iki bile er arlk krr.

Akl meale gibidir, karanlk gecede,

Bilgi ktr, aydnlatan seni.

Kii aklla ykselir, bilgi ile byr,

Bu ikisi ile kii sayg grr.

(Bu konuda rnek olarak, Balasagunlu Yusuf, Iranllarda Nin Revanm akl
gz [uku kzi] ile dnyay aydnlattn, yasay dorulukla uyguladn ve
bylece halk zenginletirdiini, tarihte bir ad braktn anmaktadr.)
Kal tilvo ursa, kr, lse kii,
lm yok ayar, hem birilmez ii.
Eer (bir) deli vurup, bak! ldrrse birini,
lm yoktur ona, ve zarar verilmez.
Ukuka tur ur bu arlk itig,
Ukusuz kii bir avua tetig.
Kr barsa yak ayur bu szg,
Ukusuz, biligsiz bedtmez zg.
Kr barsa bara urur bu kedk, _
Ukulug, biliglig, kr, asl ked k.
Bu sayg anlaya ynetilmitir (itilmitir),
Anlaysz kii bir avu balktr.

Dikkat edilirse, iyi sylemi u sz,

Anlaysz, bilgisiz, ykseltemez kendini.
 A. DLAR

Dikkat edilirse, herkes (srtna) giysi vunr,

Anlayl, bilgili, giysi ile deil, asl, z (ile deerlidir).
Yaz yir ze yalrjuk ogl elig
Klrdi, kamugka yetrdi bilig.
Yaz yer zerine insan olu elini
Uzatt; her eye bilgisi ile eriti.

Bu trt nerj azn azka tutma neg,

Bilgii szlemi sz eitgii, gii.

Bu trtte biri ol, birisi ya,

iini ig o/, kr, tiriglik a.
Basas bilig ol bularda biri,
Bu trt nej uuz tutma, yksek tri.

u drt eyin azn az tutma hani,

Akllnn syledii sz iit, v.

Bu drtten biri ate, biri dman,

ncs hastalk, hayatn tuza.
Sonras, bilgidir bunlardan biri.
Bu drt eyi deersiz sayma (kmseme), yksektir deeri.
Ypar kizlese sen yd belgrer,
Bilig kizlese sen tilig lgler.
Miski gizlersen kokusu belli olur,
Bilgiyi gizlersen dilin oynamasndan (belli olur).
Bilig baylk ol, bir gay bolgusuz,
Tegip ogr tevlig an algusuz.
Bilgi bir zenginliktir, hi fakir olamaz.
Hrsz, dolandrc onu ele geiremez.
Kien ol keike bilig hem uku,
Kienlig yaragszka barmaz k.
(Bir) kstektir kiiye bilgi ve anlay,
Ksteklenen (kii) yakksz (eylere) pek gitmez.
Biligsizke bilgi klnd yogi,
Adn bolmasa tap bu iki og.
Bilgisizin, bildii ve yaptdr dman,
Baka (dman) olmasa bile, yeter bu iki rezalet.
Biligligke bilgi tkel ton, a ol,
Biligsiz kln yavuz kolda ol.
Bilgiliye, bilgi yeter giysi ve yiyecektir,
Bilgisizin klglar, ona kt arkada olur.
 KUTADGU BLG NCELEMES

knlg bolur tut vke ii.

Yazuklug bolur ite husa kii.
Pimanlk olur komusu fkeli iin.
Yanlma olur ite kii fkelenirse.

Ukulug kerek ked diirse kiig,

Biliglig kerk ked biitrse iig.
Anlayl olmak gerek, iyi semek isterce kii,
Bilgili olmak gerek, iyi baarmak islerse kii.
Bolur trii iler biitiin hem hig,
Biliglig kiiler hig yir aig.
Sonunda iler doru ve olg olur,
Bilgili kiiler pimi yer a.

Bu bir ka nerj ol, kr, kiike yavuz,

M un bilse yalyuk lkar et z.

Bularda hirisi bu til yalgam,

Mum da basas szg ky gam.

ni tak bir bor ie seve,

Siziksiz bu er bold birtem yava.

Tak biri erke bu arkuk kln,

Bu arkuk klnlgka bolmaz sevin.

Yana bir argsz bu klk otun,

Kiiler evinde bu koprur ttn.
Yana bir tili il bu vkelig,
Ultr kiig skse asa tilig.

u birka ey, bak, kiiye ktdr.

Bunu bilirse insan, lr eti, z.

Bunlardan biri dil yalandr,

Bundan 6onra gelen de 6zden dnmektir.

Uncs de iki imeyi sever.

phesiz bu adam srekli houna yaam olr.

Biri de insann inatldr,

Bu inatlkla sevin olmaz.

.Bir yakkszlk da kaba huydur,

(Bunlar) kii evlerinde duman kaldrr.

Biri de dilli (konukan), kzgn, fkeli (olmaktr),

Bker (krar) insan, skp aarsa dilini.
 A. DLAAR

SZLK

yula = meale gay = fakir

karajku = karanlk bolgusuz = olamaz
liin = gece tegmek = demek, ele geirmek
yarukluk = k, aydnlk ogn = hrsz
yanlmak = aydnlatmak tevlig = dolandnc
amak = ykselmek alguauz = alamaz
bedmek bymek tien = kstek
arlk = sayg, beeni, alk yaragsz = yakksn
kab eer k/k = ok
tilve/telve = deli adm = baka
ii = zarar tap yeter, elverir
tetig/titik = amr, balk og = grlt, kavga, rezalet
yak = iyi, yahi tkel = tamam, btn
aymak = sylemek ton = giysi, don
bedtmek = bytmek, ykseltmek yavuz = kt
baranmak = varmak kolda = arkada
kr barsa = gr varlrsa, dikkat edilirse knlg = pimanlk
kedk = giysi, elbise tut = komu
ked = pekitme edat yazuklug yanlma, su ileme
k = kendi, z bumak = fkelenmek, sinirlenmek
ze = zerinde, stnde drmek = semek
yaljuk ogb = insan olu btrmek = baarmak
elig = el tr = sonra, sonundu
klrmek = gtrmek, ykseltmek bg = olgun, pimi
kamng = btn, her ey lkmak = lmak
yetrmek = erimek et z/etiia = et ve z, gvde
nei) = ey. nesne y alg an = yalan
neg = nasl, ne, niu, hai basa = sonra
bg = akll kymak = vazgemek
gmek = vmek luygan = sznden dnen
ot = ate, ot tak = dahi, de
ya = diimn bor = arap, iki
ig = hastalk ie/ise = ime
ag = a, tuzak siaiksiz/seziksiz = sezmeden, phesiz
tiriglik = dirilik, yaam birtem = srekli, biteviye
basa = sonra, sonunda yava = bouna
bular = bunlar erke = ere, adama
uuz = deersiz arkuk = aykr
tutmak = saymak arkuk klrn = aykr i grme, inatlk
tr = deer yana = yine, de
ypar = misk angsz = yakksz, kirli
kizlemek gizlemek klk = huy
yd = koku otun/utun = ahlksz, irkin, kaba
bdgiirmek = belirmek kopurmak = yerinden kaldrmak, koparmak
lgletnek = tartmak, terazi gibi aa yukar ttn = duman
oynamak bu = kzgn, fkeli
baylk = zenginlik ultmak = bkmek.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Balasagunlu Yusuf, yukarda nemli konu olarak ayrd bilgi, dil ve iyilk'tcn,
en ok bilgi zerinde durmutur. Bu yaznn banda belirtildii gibi, bilgiye so de
rece nem verme ilkesi Yunan filozoflarndan Eflatun dan, Aristodan, ve Msl
manlktan Trc filozofu Farabi yolu ile Karahanl yazarlara, bu arada Balasagun
lu Yusufa gemitir. Yusuf, en yksek erdem olarak tantt ve uzun uzn
zerinde durduu, vd bilgiye, insanlk niteliini balayp, onu insan hayvan
dan ayrafi snr olarak tanyor. Kuladgu Bilig'in sonundaki nc, so ekte, m
ilkeyi hatrlatp hem kendini tlemi, hem de bu gerei bize korkun bir beyitle
zetlemitir:
Bilig bil, kii bol, bedtgil zrj,
Ya ylk atangl, kiide yral
Bilgi bil, adam ol, ykselt kendini, __
Y a da hayvan adn al, insanlardan rakla! (beyt: 6611)

Bu gerekleri, ilke ve erdemleri bylece nmze serdikten sonra, yaptn X I.

babnda (beyt: 350-397), Balasagunlu Yusuf, kitabn adn, anlamn ve kendisinin
salk durumunu aklar. Tavga Haan Bura Han a sunduu yaptn ad Kutadgu
Bilig'dir; okuyana kutlu olsun, elinden tutup yol gstersin; uzanp iki dnyay,
burasm ve ahreti elinde tutan bir yapttr; kii yer yznde iken bu iki dnyay
elinde tutarsa kuta eriir. Bu aklamadan sonra, yazar, kitabn allegorik konusunu
ve bu allegoriyi oynayan drt kiiyi bize sunar: 1. Yukarda belirtildii gibi, 1. hkm
dar, bey ya da ilig, Kn-Togd, doru yasay (kri trii), 2. vezir Ay-Told, saadeti
(kut), 3. vezirin olu ve ardas gdlmi, anlay (uku), 4. bunun kardei, zahit 0d-
gurm da dnya ilerinin sonunu (akbet) temsil eder. Kiin-Togd, doan gne tir;
Ay-Told, dolunay dr; gdlmi, vlm (gmek = vmek), Odgurm da
uyanm (odgurmak = uyanmak) anlamn tar. Balasagunlu Yusuf kendinden
sz etmeden nce, genlie seslenerek yle der: Ey gen, genliini bo geirme,
faydalan, abuk geer, doruluk yolundan ama.
Yusuf, otuzundan sonra sal sarsdn olan bir adamdr. Kitabn yazd
zaman altmna yaklam bulunuyordu. Kendi anlatylc, otuz yanda iken ok
gibi dimdik, salar da kuzgun ty gibi simsiyaht; fakat otuzun getirdiini elli
gtrm , imdi altma merdiven dayadnda, otuzundaki dimdik ok, kvrk,
bkk bir yaya evrilmi, bandaki kuzgun ty de kuularn ak tyne benzemi-
ti. Bu benzetiler, Yusufun z kaleminden kmtr. Bar yanktr Yusuf'un: Adn
atamyor, gz iyi grmyor. Tann'ya yakaryor: E y Tanrm, beni biraz daha ya
at, bu yaptm tamamlayabilmem iin bana g, kuvvet bala, Kutadgu Bilig'-
imi tamamlaym; gnahm oktur, kara topraa girdiimde yarlgama bana ula
tr, btn inan sahiplerini de yarla.

*

Bu genel giri baplarndan sonra, X II. bapla (beyt 398) Kutadgu Bilig
n asd hikyesi balar ve L X X X V . babn ortasna (beyt 6424) dek srer. Bu
 A. DLAAH

geni hikyede, yer yer trl ansiklopedik bilgilere de yer verilmitir: 1. Devletin ni
telii, 2. Adaletin nitelii, 3. Baba t, 4. Akim nitelii, 5. Devlet ve ordu rgt,
6. Babu grevli ilikisi, 7. Doru yasa ve hak, 8. Halk tabakalarnn snflanmas,
9. ehirli grgs, 10. Devlet dzeltimi, 11. Dnyadaki devlerimiz ve ahret, 12. Gk
cisimleri, bunlarn devimi, d yorumu; v.b. Yapttaki Kn-Togd, Ay-Told, g -
dlmi ve Odgurn hikyesi, yap bakmndan drt perdelik bir sahne yazsna ben
zer. Kesintisiz perdeler halinde olan devimleri, bilimsel tartmalar, gidi gelileri
gnplayp drde ayrarak, bu hikyeyi drt perde halinde ele alacaz. Hi bir dz
yaz paras bulunmayan ve sonuna dek sreli olarak kouklu geen bu yapt, batan
haa zdeyilerle doludur. I. ve II. blmleri dz olarak anlattk, nemli zdeyileri
de sonda loplayuruk asllar ile birlikte Trkiye Trkesini de verdik, szlk de ekle
dik. 111. ve IV. blmleri zetleyerek, ounlukla, asllarna daima uygun olarak,
aline yazs ekline koyduk; zdeyileri serpitirdik. lerde hu yaptn tamamlehe-
izc evrilerek sahne yazs biimine sokulmu olduunu grmek isteriz.

3. Ana konu

I. blm (bap X I I - X X I I I , beyi: 398-1547)

Eskiden Kn-Togd (gn dodu) adnda bir ilig (bey, babu) vard. Kendisi
kni tr, yani doru yasa adam olduu ve bilgili adamlar koruduu iin yurt,
gerek adalet, gerek ahlk ve gerek geim, gnen bakmndan iyi bir durumda idi.
Beyin babakan (vezir) olmad iin ynetim yknn btn kendi omuzlarna
kmt. Ay-Told (dolunay) adnda gen, akll ve bilgin bir yurtta, beyin nn
iiterek ve ona yardmc bir adam gerektiini duyarak, grev almak zere yerini yur
dunu brakp bakente geldi. Uzun bir sre gurbet aclarn ekti, sonunda Ksemi
( = istekli) adnda bir arkada buldu. Bu adam A y-Toldnn isteini sarayn haci-
bine (mabeynci) anlatt, onun araclyle Ay-Told saraya gtrlp beye tantld
ve uzun bir sorgu ve denemeden sonra vezirlie atand, bylece de Ay-Told sabrn
ve nazik davrann dln alm oldu. Ay-Told, beye, bir hizmeti olarak geldi
ini, hizmet etmenin bir erdem olduunu, kendisinin kut1u (saadet) temsil ettiini,
kuta erimek iin, ok kez, kzmamak, gz yummak gerektiini syledi. Ad olan
ay-told ya (dolunay) iaret ederek, saadetin aya benzediini, daima byyp
kldn, talihe ve zenginlie inanmann ve gvenmenin doru olmadn da
bildirdi. Bir tartma srasnda Ay-Told cebinden bir top kararak zerine oturdu
ve temsil ettii saadetin top gibi oynak olduunu, adm alm bulunduu A yn da
yerini, evini, hacmini, eklini daima deitirdiinden dolay, saadetin gvenilir bir
ey olmadn bu top denemesiyle gstermi oldu. Buna karlk, her gn sregelen
hu tartmalarn birinde, bey de, temsil ettii adaletin, doruluk, a$jl ve ceza ze
rine kurulduunu anlatt ve bunlar simgelerle gstermek iin, birbirine balan
m ayakl ve dengesi tam, gm bir taht stne oturarak, eline byk bir
bak ald, soluna ac Hint otu, sama da eker koydu. Bak, yargy; Hint otu,
cezay; eker de dl simgeliyordu. Hakszla urayp beyin kapsna sman ve
 KUTADGU BLG NCELEMES

adaletLonda bulanlara eker verilecek; zorba olan ve doruluktan kayanlara da ac

Hint otu iirilccckti; bu ite beyin yarg ba keskin ve amansz olacakt. Beyin
ad, Kn-Togd, gneten alnmt. Gne, Ay gibi klmez, parlakl deimez,
aydnlatr fakat kendinden bir ey eksilmez, onun scakl ile iekler alr. Gnein
burcu olan Aralan da gl ve ulu gnlldr, evren arkmla yeri deimez. A yn
burcu olan Akrep, insan sokar, evren arknda yeri oynar.
Gnler getike beyle vezir trl konular zerinde durup tartmalarda bulun
dular: dilin erdemi, mutluluk (kut kvhk) gibi. Kn-Togd, A y-Told nn dnce
lerini ve konumasn ok beendi. Ona vezir giysisi ile, kbn tamamlamak zere,
mtlhilr, tu, davul, kuak ve zrh verdi. Tzeli, doru ve erdemli bir ynetimden son
ra, vezir yaland, hastaland ve yataa dt. Hey ok zld, vezirini grmee gel
di, dua etti, altn, gm toplamt, piman oldu, fakirlere datt, alad, fakat he
kimler bir kurtulu yolu bulamadlar (Molirc gibi Yusuf da otac ve efcilerden yakn
maktadr). Durumu arlanca Ay-Told, olu gdiilmi i (vlm) ard, onun
anlaym, anlan denedi, gnl kand, sevindi ve ona son baba tlerini verdi
(aaya baknz). Beye de bir kumaru bitig (vasiyetname) yazp ona adalet ve merha
metten ayrlmamasn vasiyet, ksz kalacak olunu da emanet ettikten sonra gzle
rini bu dnyaya kapad, gdlm i de yasa girdi ve bir sre bey vezirsiz kald.

lm deinde Ay-Told*nm gdlm i e verdii baba t (ata pendi, beyt 1278

1341; seme paralar):
1 . Krjl, til koni tut, Bayatka tapn,
Usanma, yarnlk iirjni ilin.
Gnln, dilini iyi tut, Tanrya tapn,
Savsama, yarnki iini dzenle.
2 . Kamug cdg isiz Bayat hkmi bil,
Bayatka mangl, Anrj tapg kl.
Btn iyilik ve ktlkleri Tanr hkm bil.
Tanrya inan, Onun kulu ol.
3 . Neg kim kerekirj Anirjdan tile,
An da adn yok arja k bile.
Ne gibi gerekliin varsa Ondan dile,
Ondan baka seninle olacak g yoktur.
4 . Ar tut neg erse yarlglann,
Ar klga Terjri bu kn hem yarn.
Ne olursa olsun buyruklarn dinle,
Tann 6enin dln verir bugn de yarn da.
5. Yorkrj koni tut yarjlma zrj,
Krjl, til kiig tut, bedtme szrj.
Davranlarn doru olsun, kendini yanltma,
Gnln, dilini alak tut, szn obartma.
 A. DLAR

6. zrj otka atma bu dnya n,

Kii nejin alma keme kiiiin.
Kendini atee alma bu dnya iin,
Kimseden bir ey alma gcn zorlayarak.

7. Kayu ite bolsa york utru tut,

York utru tutsa, arja rge kul.
Hangi ite olsa onu uz dille karla,
Uz dille karlarsan, saadet sana balanr.

8. Tilirjni kiidezgil, kzrjni kdez,

Boguzurj kiidezgil, halal yigil, az.
Dilini gzetle, gzn gzetle,
Boazn gzetle, hell ye, az ye.

9 . Budun munka bolsa, yrak tur, saa.

Kara bulgakrja katlma, kaa.
Halk kargaada olursa, rak dur, dal,
Avamn karklna katlma, ka.

10. K ii yas kolma, zrj klma yas,

Nee edgliik kl; hava, arzu bas.
Bakasnn zararn isteme, kendin de zarar verme,
ok iyilik yap; heves, arzularna hkim ol.

11 . Kayu ike kirse, krj kr,

k krmese, i bolur erke kor.
Hangi ie girersen, kma bak,
k grlmeyen iler insana zararl olur.

12 . K ah kelse vkerj katglan serin,

Serimlik kiinirj sevinci yarn.
Eer fken gelirse, katla, sabret,
Sabrh kiinin sevinci yann (sonra) gelir.

13 . lmg untma, anuk tur, sakn,

zrjni untma, tbrjke bakn.
lm uputma, mit dur, dn,
Kendini unutma, asln, sonunu dn.

14. Kiri kr sen, k kl nerjirj,

Szrj szlemegil, meer z terjirj.
Girime gre kn yap maln,
Sz syleme, eer senin zne denk deilse.
 KUTADGTJ BLG NCELEMES

15 . Tiliyde karma bu yalgan sziig,

Bu yalgan szn er uuzlar ziig.
Dilinden yalan sz karma,
Yalan sz insann zn deersizlendirir.
16 . K a d a , y a k y a g u h h a y a k n lk u/,
Ulugka, kiigke sevg bol kle,
Tuz, etmekni kiy tut, kiike yitiir.
Karde hsm akrabaya yaknlk ula (gster),
Bye, ke sevgili ol, glerek.
Tuzunu, ekmeini bol tut, bakalarna yedir.
17 . Bolu birse devlet, kvezlenmegil.
Usa edglk kl, isiz klmag.
Olu verirse saadet, kibirlenme,
Susa iyilik etmee, ktlk yapma.
18 . Tayanma tirilikke, t teg keer,
Kvenme kivi kutka, ku teg uar.
Gvenme hayata, d gibi geer,
Gvenme sreksiz saadete, ku gibi uar.
19. Tiriglig yava klma, edg kln,
Keer kn iinde kerekiy aln.
Hayat bo geirme, iyilik yap,
Gemi gnlerden gerekeni (ibreti) al.
2 0. Bor ime, fesadka katlma, yra t
Zina klma, fasik atanma kara.
arap ime, fesada katlma, rakla,
Zina ileme, sapkn olmakla kara adlandrlma.
21. Bu bordm kopar miy yazukka yrek,
Zinadn kaar kut, yzyke sudar.
Bu ikiden hareket eder, bin gnaha yrek,
Zinadan saadet kaar, (zina ileyenin) yzne tkrr.
2 2. Saya szledim sz, kumaru at,
Untma bu szler, kylke biti.
Sana szlerimi syledim, ad vasiyettir,
Unutma bu szleri, gnlne y a z .

SZLK

kftql i gnl nmek hazrlamak, dzenlemek

todU kamng = btn
Uni doru edg = iyi
Bayat => Tann ia a kt
usanmak a* savsamak negii ne gibi
 A. DLAAR

din = bnku anuk = ank, uyank

gr tutmak = nem vermek, sayg gstermek, saknmak = dnmek
dinlemek tb = dip, asl, kk
yar lig = buyruk baknmak = sonunu dnmek
gr klmak = arlamak, deerlendirmek kiri = giri, varidat, gelir
yonk = gidi, davran teg denk
bedtmek = bytmek, obartmak yalgan = yalan
ot = ate, od ucuzlamak = deerini drmek, alay etmek
nej = nA, ey kada karde,
kemek = zor, g gstermek, zulmetmek yak yaguk = yaknlar, akrabalar
kaya = hangi ulamak = ulamak, uzatmak, katlmak
yonk = uz, yumuak sevg = sevgili
utru kar kle = glerek
utru tutmak = karlamak etmek = ekmek
rmek = balamak, rmek kii] = bol
kdezmek = gzetmek, korumak kvezlenmek = kibirlenmek
kz = gz naamak = susamak
boguz = boaz tayanmak = dayanmak, gvenmek
yimek = yenek tiriglik = dirilik, yaam
mun = sapn, bun, kanklk t d
samak = datmak, samak kivi = ksa, sresiz
kara (budun) = avam yava = bo
ya* = zarar, ziyan bor = arap, iki
kolmak = istemek yramak = raklamak
nee = nice, ok asik = (Arap.) = fisk ilemi, sapkrn
hava = heveB, ak, merak atanmak = ad almak, adlandrlmak
hava o n u = merak, ihtiras kopmak =3 hareket etmek kmak
kor = zarar mii) = 1000
kah = eer yazuk = gnah
ta h g U m l = katlamak, kendini tutmak adamak = tkrmek
serinmek = sabretmek kuman = vasiyet
serimlig = sabrl bitm ek = yazmak.

Bu blmden baka zdeyiler:

D nya:

Bu irsel yayg klk kurtga ajun,

Khn kz ol, krse ya uzun.
Bu dirimez, dnek huylu kocakar dnya,
Davran kz gibi, bakarsan ya byk.
Erej kolsa, emgek tuta barir,
Sevin kolsa, kadgu tuta yorr.
Rahatlk istersen, emekle (zahmetle) komu olarak gelir,
Sevin istersen, kaygya komu olarak yrr.

Yasa:

tdi edg beglik, tak edgrek,

Tr ol; an tz yortgu herek.
Bey beylik iyidir, (fakat) daha iyisi,
Yasadr (tr); onu dz (doru) yrtmek gerekir.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Bilgi:
Uku kadrini hem ukulug bilir,
Bilig satsa bilge, biliglig ahr.
Anlayn deerini anlayl olan bilir,
Bilgi satsa bilgin, bilgili alr.

Gurbet:
Yatg yarhkagl, ir bir yig,
meg edgii tutgl, ay bilge biigii!
Yabancy bala, onu iir, yedir.
Yolcuya iyi davran, ey akll bilgin!

Halka iyilik:

Bu yarjlg bolur bu kii eagiisi,

K ii edgsii ol budun ygiisi.
O adam olur insanlarn iyisi ki,
(nsanlarn iyisi) halkn kaygsn tar.
Kimirj devleti ba ktrse r,
Kamug edgii klgu budunka tr.
Kimin olgunluu ban yukar ykseltirse,
Halka hep iyi yasa uygulamaldr.
Kimirj elgi bolsa budunka uzun,
Silig bolgu klk, kln zn.
Kimin eli halka uzarsa (halk elde ederse),
Huyu temiz olmal, edileri de soylu.

Kut:
Bu kutka inanma, usa edgii kl,
Bu kn munda erse, yarn anda bil.
Bu talihe inanma, iyilik etmei dn,
Bugn bunda ise, yarn orada bil.
arja tegse beglik, ulugluk oka,
Kiiglik anuk tut, rrj bolguka.
Sana eriirse beylik, ululuu anla,
Alak gnllkle hazrlan aarmaa.

Acele:
Kayu ike ive uzar, ki kalur,
ve klm iler knliig bolur.
Hangi ite acele edilirse, uzar, ge kalr.
Acele edilen iler pimanlkla olur (biter).
 A. DLAR

K z :

Bu mundag kiiler bolur idi kz,

Bu kz kzlk kald kz at kz.
Byle kiiler ok kt olur,
Bu deerli nadirlikten, nadirin ad kz kald. (Nadire)

Ykselme:

Tegimsiz tapug birle, trke tegir,

Yaragsz yaransa, kr ilke tegir.
lerlememi kimse, grevi (almas) ile yksek oruna eriir,
Elverisiz, yaransa da, kap eiine varr.

Uz D il:
Akar sur, york til, 6u kut turmad,
Ajun tezginrler, yarp tnmad.
Akar su, uz dil, ve kut, durmadan,
Acunu dolarlar, yorulup dinlenmeden.

Huy:

Mini bulgu klk alak kerek,

K yl kodkt, til szde yumak kerek.
Beni (saadeti) bulann huyu yumuak olmal,
Gnl alak, dili de konumada yumuak olmal,

lmllk:

zini kdezse, ay ertmese,

Yoruz, yung ike yakn turmasa.
Kendini gzetmeli, ar gememeli (varmamak),
Kt, irkin ie yanamamak.

Denge:

T ey i birle tutsa tirilmi neyin,

York lzse klk, klnc yayn.
Dengeli olarak idare etmeli derilmi mal,
Ustaca dzenlemeli huyunu, iini, hareket tarzn,

Byk-Kk:

zinde ulugka tapug klsa z,

zinde kiigke sig tutsa sz.
Kendinden byk olana sayg gstermeli,
Kendinden kk olana tatl idare etmeli szn.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Tulum:
Kiig satgamasa kvezlik bile,
Bastmasa zde kiigke kley
Kiileri kibirlikle tahkir etmemeli,
Kendini inetmemek kklerin glncne.
Bouna:
Yavalk bile borka ba sokmasa,
Yavahkka bolag neyin samasa.
Bouna ikiye ba sokmamal,
Bou bouna maln samamak.

Oyun:
Oyunko katlmasa elgin, tilin.
Knilik ze tutsa klky yayn.
Oyuna katlmamal elle, dille,
Doruluk zere ynetmelidir huyunu, davann.
Yayg kut kieni bu neyler (urur,
Bu yaylg basa kutn kamaz, kalur.
Kaypak saadetin kstei bu eylerdir,
Byle yapldktan sonra saadet kaamaz, kalr.

Yalan:
zm taplamaz ney biri yalgan ol,
Muniyda basas bu k klgan ol.
Benim kabul etmediim eylerden biri yalandr,
Bundan sonra, zulm yapandr.

Agzllk:
Suk erse kilm, yig erse ziy
tvek erse klk, uvutsuz kzi.
Agzl ise edii, i ise z,
Aceleci ise huyu, yzsz ise gz,

fke:
Bu erse ite, yime vkelig,
Yava erse bor, ya kygan elig.
Sinirli ise ite, fkeli de ise.
Faydasz (olarak, bouna) ikici ise, ya da doru deilse eli.
Bu yaylg kiiler yaramaz maya,
A ya birdim emdi auklug saya.
Bu trl kiiler yaramaz bana,
Syleyi verdim imdi sana ak olarak.
 a . d l Aar

hilik-.

lig ayd: edg bu klk yay,

Tusulur bolur halkla asgi 6yi.
Bey dedi: iyinin huyu, tarz,
Yararl, halka faydal olmak; budur rengi.

Tz halkka bara klur edglg,

Yana minnet urmaz kiike klk.
Bt halka hep iyilik eder,
Yine de minnetini vurmaz kiiye (bouna), soylu adam.

z an tilemez, kiike asg,

Birr ol, asgd bu kolmaz yang.
Kendinin faydasn dilemez, bakasna yararl olur,
Verir o, faydann istemez karln.

Doruluk:

tlig ayd: krgil koni er zi,

Tili, kyli birle biriker szi.
Bey dedi: gr, doru kiinin zn,
Dili, gnl ile bir olur sz.

Ta teg ii ol, ii teg ta,

Bu yay lig bolur ol kni n kii.
D, ii gibi olur, ii de d gibi,
Bu insan doru, gerek kii olur.

Krjlin karsa ayada urup,

Yorsa uyadmasa, yalrjuk krp.
Gnln kanm ayasna koyarak,
Yrmelidir utanmadan, insanlar grp.

Knilik kerek erke kopsa kutun,

Knilik at ol kiilik, btn.
Doruluk gerek insana, ykselmek iin kuta,
Doruluun addr insanlk, inan!

nsan-nsanlk:

Kz ermez bu yalrjuk, kiilik kz ol,

Az ermez bu yalyuk, knilik az ol.
Azrak deildir insan, insanlk azraktr,
Az deildir insan, doruluk azdr.
 KUTADGU BLG NCELEMES

yi - Kt:

lig ayd: edg iki tiirlg ol,

Munrjda biri n tutar edg yol.
Bey dedi: iyi iki trl olur,
Bunlardan biri doruca tutar iyilik yolunu.

Bir edg bolur, kr, anadan togup,

Yorr ol koni n, kr, edg bolup,
Biri iyi olur, bak!, anadan doma,
Yrr o doru drst, iyi olarak.
Takt biri edg, kr, tgn bolur,
Isizke kulsa ol isiz klur.
Biri de iyi olur, bak!, taklit ederek,
Ktye katlrsa o ktlk yapar.

ki trlg ol, kr, bu isiz yim e,

kigni bir tip isizke sama.
tki trl olur, bak!, bu kt yine,
kisi de bir deyip kt sayma.

Toga isiz ol, kr, munjda biri.

Bu er lmegince anmaz kiri,
Doutan ktdr, bak!, bunlardan biri,
Bu adam lmeyince temizlenemez kiri.

Tak biri tgn bolur bu isiz,

i edg bolsa, tzer bu ma iz.
Biri de taklit ederek kt olur,
Arkada iyi olursa, o da yolunu dzenler.

Toga edgdin tut edg kelir,

Ajun budn andn asglar alr.
Doutan iyi olandan daima iyilik gelir,
Dnya halk ondan faydalar alr.

Toga isiz erse ayar yok ot%

Ajunka bela ol budunka yut.
Doutan kt ise ona are yoktur,
Dnyaya bela olur, halka da kran.

Bu edg a teg, ar agguka,

Yavuz nerj ini ol, uuz bulguka.
Bu iyi, yoku gibidir, gtr kan iin,
Kt ey initir, kolay bulunur.
102 A. DLAAR

Bu edg oy ol, kr, isizlik bu soly

Soluydm tamu orn, utmah otj ol.
yilik sadadr, bak!, ktlk de solda,
Senin solun cehennemin yeridir, cennet ise sadadr.

Dil ve Sz:

Kara ba yedisi kzl til turur,

Nee ba yidi bu tak ma yiyr.
Kara ban dman kzl dildir,
Nice ba yedi bu, yine de yemektedir.

Tirig szlenmese idi k muhal,

Meer iki trlh kii ol bilin,
Birisi biligsiz, biisi an.
Yaayann hi konumamas olamaz,
Ancak iki tr kii olabilir (bunlar), bunu bil,
Biri bilgisiz, br de dilsiz.

Biligsiz szi yirke suv teg turur,

Aktsa suvug, yirde nimet nr.
Bilgilinin sz yer iin su gibidir,
Suyunu aktrsa yerde nimet biter.

Biligsiz kii ktjli kum teg turur,

gz kirse tolmaz, ap ot, yem nr.
Biligsiz kiinin gnl kum(sal) gibidir,
Irmak girse dolmaz, ot, yem bitmez.

Aytmalk erkek turur ay ilig.

Cevab tii ol, yetrse bilig,

Tiike bir erkek bolur kr, eri,

Anydn togar losa iki ur.

Sormak erkektir, ey bey,

Cevab diidir, bilgi (bu ie) yeterse,

Diiye bir erkek koca olur, bak!,

Ondan, doacaksa, iki erkek ocuk doar.

Bo Sz ve Boaz;

Kara karn todsa, kr, ud teg yattr,

Yava szke avnur, zin semritr.

Yise* todsa, yatsa bu ylk turur,

Bu ylk tikdm bu klk turur.
 KUTADCU BLG NCELEMES

Biliglig kiiler et z yavrtur,

Bilig birle avnur cann semritr.

* Et z lgi bara boguzdn kiriir,

Bu can lgi, n sz kulaktn kirr.

Bilig belgsi, kr, iki nerj turur,

Bu iki bile er kzl erj urur.

Biri til turur, kr, 6risi boguz,

Bu iki basa tutsa asg gz.

Kara budunun (avamn) karn doyarsa, bak!, kz gibi yatar,

Bo szle avunur, zn semirtir.

Yese, doysa, yatsa, bir hayvandr,

Bu hayvan diye saptadm(n) huyudur.

Bilgili kiiler gvdelerini ypratr,

Bilgi ile avunur, canlarn semirtirler.

Gvdenin nasibi hep boazdan girer,

Cann nasibi, doru sz, kulaktan girer.

Bilginin belirtisi, bak!, iki eydir,

Bu iki ile insan mutlu olur.

Biri dildir, bak!, birisi de boaz,

Bu ikisine sz geirirse ok fayda grr.

Sz ve Susma:

Bu Ay-Told ayd: sz orn sr ol,

Sz lgi on ol, szlegsi bir ol,

Biri szleg ol, tokuz tdg,

Tdg sz tiipi, asl bara ydg.

Ay-Told dedi: szn yeri srdr,

Szn says (blm) ondur, sylenebileni birdir,

Biri sylenebilir, dokuzu yasaklanmtr,

Yasak szn dibi, asl hep ktdr.

Sz asg bile, kr, yaz yirdeki

Yal kkke yoklar, bolur trdeki.

K ah szley bilmese til szg,

Yal kkte erse, kr, indrr zg.
Sz sayesinde, bak!, yaz yerdeki,
Mavi gke deer, bakeye geen olur.
 A. DLAR

Eer dil sz sylemesini bilmezse,

Mavi gktekini, bak!, (yere) arp indirir.

hii sz eitgil, telim szleme,

Uku birle szle, bilgi birle tiz.
ok sz iit (dinle), fazla syleme,
Anlay ile syle, bilgi ile dzenle.

Tilig skse bolmaz telim ggiisi,

Szg ggiisi bar yim e skgsi.

Kamug teprenigli bu sansz kaln,

Tanukluk birr bir Bayatg tilin.

Dile svmek olmaz, oktur vgs.

Szn vgs de var, svgs de.

Btn canllar, bu saysz kalabalk,

Tanklk verir, tek bir Tanr diliyle.

Ay-Toldnn beye vasiyeti (paralar):

Bela, k yirinde sen edgii kln,

Budunug sevindrgil, elgin, tilin.
Bela, zulm yerine sen iyilik yap,
Halkn sevindir, elinle, dilinle.

Tr tiiz, yortgl budunka kni,

Knrj edg bolgay knilik kni.
Yasa dzenle, halk doru yrt
K i, gnn iyi olsun, doruluk (kyamet) gnnde.

Kvezlenme artuk, ktiirme krjiil,

inan klgu ermez bu dnya, trjl.
ok kibirlenme, gnln ykseltme,
nanmak olmaz bu dnyaya, dn (vazge).

K ii nerji alma, yime tkme kan,

Bu iki yazukka uhr ksa can.
Kiilerin maln alma, kan da dkme,
Bu iki gnahtan inler (insan), can kark.

Saran bolma, ilig, ak bol, ak,

Kalr merj lmez ahilik at.
Cimri olma, bey, cmert ol, cmert,
Cmertlik ebeddir, lmez cmertliin ad.
 KUTAIMrU BLG NCELEMES

Haramka katlma, yimc klma kii;.

Kii kan tkme, hasm klma .
Harama kallma ve zor kullanma.
Kii kan dkme, dman olma, kin besleme.

Kiig erken ret oglka bilig,

Kiigde bilig bilse klrr elig.
Ke erken ret, oula da bilgi,
Kkken bilgi renirse, elini ykseltir.

S Z I. 0 K

irsel/ersel = deiken, dirimez kz = 1. kz, 2. deerli, palnl,

yayg dnek kzlk = deerliktik, nadirlik
klk = huy, gidi at = ad
knrtga kocakar tegimsiz = ilerlememi
erej/erinj/erin = rahatlk, tapug = hiz et, grev
kolmak = Rtemek lapg = grevli, memur
mgek = emek, nhn lr = yksek orun
tuta = yakn, komu yaragsz == ie yaramaz, elverisiz
kadgu = kayg il /el = kap eii:
yonmak = yrmek suv = su
idi = Rahip, bey, Tn yark til = uz ve .slu dil
tak == daha tezginmek = dnmek
edgrek = dahu iyi tnmak = dinlemek
ts = dz, doru kodla = uysal, yumuak
yat = yabanc kdezmek/kdicmek = gzetmek
yig/yeg = yedir ay = ar, ok
meg = yolcu ertmek = gemek
bg = akll yavuz = kt
yajhg inRan, adam yung = yakmaz, irkin
ydmek = yklemek, yklenmek, tamak yakn turmak = yanamak
ba ktnnek = ban ykseltmek teq = denk
elig nmainak = el uzatmak, elde etmek tegi birle = dengeli, ll olarak
silig = temiz, art tutmak = idare etmek, ynetmek
tnn /iSa <* soylu tirilmek /tcrilmek d e r ilm e k , to p la n m a k
asmak =* dnmek neg = mal, ey
tegmek demek, erimek york = uz, ustaca
okmak /akmak = anlamak yonk t n e k = ustaca dzenlemek
kiiklik = kklk, alakgnlllk yag = tarz (davran)
anuk tutmak = hazrlanmak tapug klmak = sayg gstermek
5 rq/iiri) = ak Big = tatl
ri] bohnak = aarmak aatgamak = inemek, hakaret etmek
kayu = hangi kvealik = kibir
ivmek /ermek = acele - etmek baslmak = inetmek, bastrmak
ki = ge klmek = glmek
kn = pimanlk yava = gereksiz, faydasz, bo
mundag = byle yavalk bile = bouna
idi/edi =- ok bor = arap, iki
 A. DLAR

holag = huu huuna iz = yol

knilik = doruluk lut = daima
ze Ize = iist, zeri budn = budunu, halk
yayg = dnek, kaypak andn = ondan
lrr = ...dr (dunr) aar = onu
bu yarjlg = bu ekilde, byle ot = il, are
basa = sonra yut = ykm, kran
taplamak = kabul etmek, raz olmak a = * ykseli, yoku kma
yalgan = yalan ar = ar, g
ol = olur, ...dr agguk = yoku kan
kii = pii;, zor, zulm uuz = ucuz, deersiz, kolay
klgan = klan, yapan o = sa taraf
suk = agzl isizlik = ktlk
yig = olmam, i tamu = cehennem'
ivek = aceleci onu = orunu, yeri
uvtsuz = utanmaz, gozii doymaz, yzsz ttnnh = cennet
bu = fkeli, sinirli ya = dman
yime/yeme = dahi, de, yine tirig = diri, yaayan
bor = ikici k = hi (onay ve olumsuzlama edat)
kygan = eri, doru olmayan muhal (Arap.) = olursuz, olanaksz, imknsz
ayu birmek = yleyi vermek agu = dilsiz
auklg = ak olarak yirke = yere, yer iin
tusulak = yaramak, faydal o nmek bitki, bitmek
nsg = fayda giiz = rmak
j = renk ap = olumsuzluk edat
tzii bara = her, btn, hep aytmak = sylemek, sormak
yana = yine de tii = dii
kliik = soylu, nl er = koca
yang = karlk un = erkek evlt
krgil gr, bak kara (budan) = avam
birikmek = bir olmak todmak = doymak
ta = d ud = kz
teg = gibi yava = bo
n = doru, gerek semrilmek = semirtmek
aya = avu ii, aya ylk = hayvan
urmak = vurmak, koymak tikmek = Baptamak, tespit etmek
yonmak yrmek, dolamak et z/etz = vcut, gvde, et ve z
uyadnak = utanmak yaratmak = zayflatmak, ypratmak
kopmak = kopmak, kalkmak, ykselmek lg = pay, hisse, nasip
btnmek = inanmak boguz = boaz
ks = azrak, nadir kirmek = girmek
ermez = olmaz, deildir u = doru, gerek
tgn = dn belg = belge, almet
tgnmek = taklit etmek, yanslamak kzl e urmak/e kZarlmak = mutlu olmak,
isiz = kt fayda grmek
ilig = ikisi baaa tutmak = hkim olmak, szn geirmek
samak = saymak orun = yer
loa = doutan liig = para, hliim
i = c, arkada azlegai = syleebilen
ma = ila, dahi (pekitme edat) ldg = alkoyulmu, yusuklanm
 K l TADGU BLG NCELEMES

tp = dip, asl, kk k = g kullanma

bara = hep tr = yan, kau
ydg = ktii tzmek = dzenlemek
Mg bile faydus if, sayesinde yontmak = yurt inek,
yoklamak = lcnck. yoklamak, ykselmek bolgay olsun
tr = odann e nemli yeri, bake knilik kni = kyamet gn (doruluk gii)
kah = eer kvez/kvez = kurumlu,
sgmek /kmelc = armak kvezlenmek = kibirlenmek
k ok artuk = fazla, sok, askn
telim = fazla ktrmek = ykseltmek
tizmek = dizmek, dzenlemek tjlmek = dnmek,
skmek *= vmek yime = dahi, da
bohnaa = olmaz tkmek = dkmek
gg = vg yazuk = gnah
bar m var ulmak = ulumak, inleme
teprenigli = deprenen, atl saran = cimri
sanata = saysz ak = cmert
kaln = kalabalk = , ki
bitmek = vermek oul = oul
Bayat = Tanr

II. blm (bap X X I V - X X X V I I I , beyt: 1548-H 86)

Ay-Toldnn yas bitince, Kn-Togd onun olu gdlmi i saraya arp te

selli etti, t verdi, sonra ona ben sana babalk edeyim, sen de bana oul ol dedi.
gdlmi teekkr etti ve babasnn yazd mektubu beye verdi. Bey vasiyet- mek
tubu okudu, gzlerinden ya akt, gdlmi de zld, kalkt evine gitti, babas
Ay-Told iin cenaze a (yogam) yapt, fakirlere gm ve ipekli kuma datt.
Bey de eski vezirin vasiyetini okuduktan sonra, yurdu iin doru kanunlar (kni
tr) yapt, her taraf dzenledi, halk zenginletirdi, halk da beye dua etti.

Bir sre sonra, bey kitap okurken gdlmi aklna geldi ve onu saraya art
t. gdlm i huzura kt, bey ona babadan sonra felek sana neler yapt? diye
sordu, gdlmi znt iinde olduunu, fakat beyi grnce yznn gldn
syledi. Bey ona trl sorular sordu, bilgisini denedi, gdlmi hepsine uygun ce
vaplar verdi, bey de genci hizmetine ald ve onu yetitirmee karar verdi. O gn
lerde bey ona faydal ve kt eylerin neler olduunu sordu. gdlmi faydal ey
lerin: 1. iyilik (edgliik), 2. utan (uuur), 3. doruluk (knilik); kt eylerin de:
1. inat (arkuk hln), 2. yalan (yalgan), 3. cimrilik (strunlk) olduunu bildirdi. Bey
bu cevaplardan memnun oldu ve ona baka bir soru sordu: nsan anadan m bilgin
olarak doar, yoksa ya ilerledike mi renir? Bu soruyu gdlmi yle cevap
landrd: nsan bilgisiz doar ve yalandka renir, ("almakla ehle edilemeyen
ey akldr; Tanr onu insann hamuruna katar. nsan akldan baka btn erdemleri
renir ve bylece bilgisi geliir. Bey bu cevaplar da beendi ve genci yetitirme
e devam etti. Onu gnden gne kendine yaklatrd, ona inand ve btn ileri
onun eline verdi. Sonunda da ona n, mhr, at, koum ve hilal vererek vezir yapt.
 A. DLAAR

gdiilmi doru kanunlar karmaa devam etti, yurt dzeni salamlat, halkn
gnenci arlt, hey de rahatlad.
Bir gn bey, gdlm i ten temsil ettii anlayn (uku) tanmn 6tcdi, vezirde
lu tanm yle yapt: Anlay bir mealedir, kr iin gzdr, l vcut iin can, dil
siz iin de szdr ( Yula ol uku, kr, karaguka kz; liig tenke can ol, agm tilke sz.)
Anlayn belirtileri de unlardr: Akll adam dorudur, yumuak huyludur, dingindir
ve ok sabrldr. Baka bir gn bey, vezirine unu sordu: Gnl kvanc nedir,
gz kvanc ne? Vezirin cevab: Gz iin, sevdii yz grmek kvantr; gnl
iin arzusuna kavumak kvantr. Bunun arkasndan bey u soruyu yetitirdi:
Sevgilinin belirlisi nedir? Vezirin cevab: Gz iin, bakarken her ey rtl ola
bilir, fakat gnl iin rt yoktur. Seven insan yznden bellidir.
Bu anlayla bilgi ve gzle gnl konusundaki konumadan sonra, devlet ve saray
rgt ele alnarak, beyden, yani hkmdardan, buyrukulardan grevlilere (tapug-
) ve ikicibaya kadar btn ynetici ve grevlilerin durumu, onlarda aranan ni
telikler grld ve lksel bir saray grevlileri rgt tablosu yapld. Kutadgu
Bilig'in devletilik bakmndan en nemli blmlerinden biri olan bu baplarn ayrn
tlar unlardr:
1. Beg: Bey, doarken beylikle doar; grerek renir. Tanr kime beylik ve
rirse, ona ii ile oranl akl ve gnl de verir. Bey cesur, kahraman, gl ve pek y
rekli olmaldr. Bilgili, akll, cmert ve yumuak huylu, gz tok, gnl zengin ol
mal; iyiye el uzatmal, merhametli ve adil olmal. Gnahtan saknmal ve temiz
olmal. Yanl hareket etmemek iin daima titiz davranmal. Sabrl ve dingin ol
mal, aceleden kanmal, ll davranan, sakngan ve uyank olmal ve sznde
durmaldr. kard kanunlar doru (kni tr) olmal, kendi de zalim olmamal;
vefakr olmal, cefakr olmamal. u drt eyden kanmal: 1. Acelecilik, 2. cimrilik,
3. fke, 4. inat. Azndan kan sz ekerden daha tatl olmal. Kendi, vcuta gzel
yzl olmal, sa sakal dzgn, yakkl ve orta boylu olmal; iyi ad ve n sahibi
olmal. Boyu ok uzun olmamal (ksa boylu ve bodur kimseler hrn olur). ki
inemeli, vaktini oyuna vermemeli, kibirli olmamal, gelenek, grenek ve yasay
gzetmeli. Ksacas, btn erdemleri herkesten stn olmal. nsanlar doutan bir
dirler, fakat bilgi edinmekle er erden yksek ve byk olur.
2. Vezir: Vezir, beylerin eli demektir; vezir iyi olursa bey rahat eder ve temeli
salamlar. Vezir, halk arasnda ykselmi, ald gnl eren ve ie candan bal bir
insan olmal. Bilgisi deniz gibi, kendi de ok becerikli olmal. Soylu, bir aileden gel
meli ve drst davranmal. Yasa adam olmal, beyin yzn gldrmeli. Elini halk
zerine sevgi ile uzatmak. Namuslu, tokgzl ve nazik olmal. Yz gzel ve dzgn,
kendisi de heybetli, doru, yumuak huylu ve adil olmal. Hesap bilmeli, anlayl
olmal, yaz bilmeli, alak gnll, tatl dilli, dingin davranl ve olgun olmak.
Merhametli, uyank olmal ve ie yarayan yaramayandan ayrt edebilmelidir. Ema
nete kar titiz, erdem sahibi olmak, kendi dengini kendisine arkada semeli. Vezir,
beyin danmandr. Vezir iyi olursa, hem beyin ii tam olur, hem yurt dzene girer,
halk da kuta kavuur.
 KUTADGU BLG NCELEMES

3. S ba (ordu bakomutan): Ordu bakomutan cesur., yz pek, evik, seri

vo tccriibeli bir adam olmuldr. Tedbirli, uyank, soukkanl, temkinli ve ayn za
manda cmert ve sofrus ak bir stn usker olmaldr. Biiln maln asken- dul-
mal, dost vc sill arkada edinmeli ve etrafna sek in kimseler toplamal. Kendi
sine bir at, silh vc yeter giysi sahibi olmak yeler. Kahraman ad kazanp dnyaya
n salmas kendi kazanc olacaktr. Ailesi basil olmal; e, oluk ocuk, al mlk
ikinci derecede kalmal, nk asl ii cenktir. stn isteini klla bildirmeli, vur
mal, almal ve n kazanmaldr: Gelin kzn sevinci dn geceleridir; yiit, kahra
man erin vnc sava gnleridir (Kelin hz sevinci kilden tnleri; kr, alp er kiiven-
i erig knleri). Silh arkadalarna iyi bakmal, onlun her bakmdan doyurmalulr.
lm den korkmamal, e almudut dmnndun yz evirmetelidir. Asker ere
fine sahip olmal, lulka kar da alak gnll olmal, kt dil kullanmamaldr. Hey
betli, fakat kibirli olmamaldr. Ordu siyasetini bilmelidir. O, dmana kar domuz
gibi inat, kurt gibi gl, uy gibi azl ve yaban sr gibi kinci, krnz tilki gibi
hileci oln>ah, deve aygn gibi de gtmelidir. Saksaandan daha ihtiyatl davran
mal, gzn kaya kuzgunu gibi uzaklara evirmelidir. Aslan gibi alicenap olmal,
bayku gibi, geceleri uykusuz kalmaldr. Tuzu, ekmei ve yemei bol; at, giysisi ve
silh da buna gre olmaldr. Doru sylemeli vc szne gven katmaldr. Diriken
ve kesin kararl olmal ve askerlerini tutabilmelidir; sekin askere ve keif kollarna
nem vermelidir. Konak yerlerini ve nbet iini dzenlemeli, sorguya ekmek zere
dman askeri (til) yakalamaya ve dmana til vermemeye almaldr. Savaa ace
le etmemeli, tedbir almal, dman rahat brakmamaldr. Eli gndererek bar
yapmaa alrken dman szle oyalamal ve asker toplayarak savaa girmelidir.
Dmana yaln hcum etmeli, arln dmana brakmamaldr. Pusuya yatma
sn, dmana yiit asker gstermesini bilmeli; nce uzaktan okla, sonra yakndan
kl ve balta ile savamaldr. Dman kaarsa onu ll olarak izlemeli, esir yaka
layan askeri vmeli vc ona dl vermeli, yaralanan askerlerine iyi bakmal, yara sar
mak, len varsa ailesine bakmakdr. Byle bir insan orduya ba olursa, bey, yurt ve
halk i ve d gvene eriir. Vezirle ordu bakomutan yurdun dzenini ve dizginini
ellerinde tutar, vezir kalemle, bakomutan da kkla. Yurdu alan onu klla alm
tr. Yurdu tutan da onu kalemle tutmutur (Kl birle ald, kr, il algu; kalem birle
bast ol il basgu). Grld gibi, bu s ba blmnde, Balasagunlu Yusuf, yaa
d an bir genelkurmay bakam bilgisini nmze sermi bulunmaktadr: Ordu
rgt, asker, silhlar, sava, strateji, taktik, ordu ahlk v.b., kendi ansiklopedik
bilgisinin salt bir blm olarak.
4. Ulug hacib (ulu mabeyinci): Gvenilir, doru ve iyi bir kii olmakdr. Soyu
temiz, gz tok, anlayk, bilgisi geni, yeyintiyc kar sert, ince davranl, uyank,
yakkl, st ba temiz, gnl sahibi, dili yumuak, gler yzl, alak gnll,
kula delik, sabrl, erdem vc kalem sahibi olmaldr. Ksaca, kendisinde u on erdem
bulunmaldr: 1. keskin gz (yiti kz), 2. delik kulak (sak kulgak), 3. geni gnl (kitj
kyl), 4. yakld yz, 5. sevimli grk, 6. orta boy, 7. uz dil, 8. anlay (uku), 9.
akl (fig), 10. bilgi (bilig), davranlar da bunlara denk olmabdr. Yasa, usul ve tre
 A. DLAR

nin yerine getirilmesini bilmelidir. Devlet saymanna, grevlilere, gelen giden elile
re, bunlarn klavuzlarna, trenlere, fakir fukarann dileklerine dikkat etmeli, hak
szln nne gemeli, uygunsuz kiilerin hakkndan gelineli, her ite ihtiyatl dav
ranmal, yalanc olmamal, kt huylar olmamal, sr saklamasn bilmeli, grmemesi
gereken eyleri grmemi gibi olmal ve kendisine hkim olmaldr. Beyine kar ge
reken saygy beslemeli ve onunla konuma yol ve yntemi bilmelidir. Ulu hacib,
vezirin yardmcs saylr.

5. Kapug bas (kap amiri ve terifat): Sadk olmal, protokol yollarn bil
meli; gece saray nbetilerini gereken yerlere dikmeli, nerden geldikleri belli olmayan
yabanclar soruturmak, sabahleyin de grevlileri toplayp beyin huzuruna karma
l, sonra saray grevlilerinin dileklerini toplayarak beye bildirmeli, dl ve stele
meleri beyle grmeli, beyin buyruklarn gerekenlere bildirmeli; yemek tepsisini
denetlemeli, beyin nn sann yemek konusunda da yksek tutmal, arapy, d-
ekiyi, ay, tucuyu gzetlemcli, doancy, avc ve okular da daima hazr bulun
durmaldr. Bunlarla daima ilgilenmeli, haklarn vermeli ve her trl gereksemelerini
karlamaldr. Disiplini sk tutmal, fakat her ite haktanr, alak gnll, tatl
dilli vc gler yzl olmaldr. Savata, avda, cirit oyununda ve yurt gezilerinde beyi
korumal, muhafz alaynn dzenlenmesinde bakomutana yardm etmelidir. Zaten
kap amiri, birok alanlarda, bakomutann yardmcs saylr.

6. Yalava (eli): Da gnderilecek eli sekin, anlayl, bilgili, serin kanl, ter
biyeli, grgl, ince davranl, konumasn bilir, gvenilir, doru, devletine ve beyi
ne iten bal, ince dl olmaldr. ok kitap okumu, kafas dolu, ez syleme
sini bilen, iirden de anlayan, kendisi de air olan bir kii olmal, astronomiden, he
kimlikten, d yorumuYdan, sz yorumundan, hesaptan, geometriden de anlamal.
Tavla ve satran oyunlarn da bilmeli, usta ciriti, oku, kuu ve avc da olmal,
ksacas her alanda geni bilgi ve edi sahabi olarak tannm ve sivrilmi bulunmal
dr. Byle bir adam len devletinin hem beyinin yzn aartr, deerini ykseltir,
byle olmazsa d memleketlerde yurdun deeri der. Eli sr saklamasn bilmeli.
ki imemeli ve zn bask altnda tutmaldr, nk arap kanna girerse, sz
dar karr, bu kan sz de kendisini yakar (Karnka sig kirse krur szg,
bu km sz k yandru rter ziig; rtemek = yakmak). Eli yakkl, boylu boslu,
bellei gl, konukan, fakat sr saklama alannda az sk olmaldr.

7. Bitigi lmga (saray kalemi yazman): Her eyden nce, saray yazmam
sr saklamasn bilmelidir. Bu bakmdan yazman, vezirin yardmcs saylabilir. Dev
letin ve sarayn btn srlan bu iki kiide bulunur; azlan sk olmaldr, nk
azm bir in say, szn oradan karsa seher yeli gibi olur (Bu azn misali rjr
san teg; sztj ksa andn seher tan teg; sabah, akam esen serin yel). Yazman bil
gili ve akll, yazs gzel ve slup sahibi olmaldr. Eli konumasn bildii gibi,
yazman da yazmasn bilmeli. Gz tok olmal, tamah bilmemeli, altn ve gme
kaplmamak, grevine bal olmal. Yazman da iki imemeli; iki ienin eline sr ve
yaz ii braklmaz.
 KUTADGU BLG NCELEMES

8. Agc (hazinedar): Altn ve gm cana il olduu iin, hazinedarn doru ve

gvenilir bir adam olmas gerekir. Bu adam, altn grd zaman yrei yumuayp
ahlk bozulmamak; ok mal grm, gz doymu ve Allahtan korkar olmal. 11e-
lli haramdan ayfpd etmeli. Bu ie gnl ile bal, uyank, ihtiyatl ve anlayl bir
kii olmal. ki imemeli, nk ikili insan cmert davranr, mal una buna da
tr. Hazinedarn, bunun tersine, eli sk olmas gerekir; o, beyini zengin etmeli, daima
uyank olmal^vc mal hesapl tutmal. Akll ve zeki olmas vazgeilmez bir kouldur,
nk hesap aklla yaplr. Hazinedarn ayn zamanda iyi bir sayman ve hesap kan
dn iyi bilen bir adam olmas gerekir. Yln, ayn, gnn bilmeli, hesaplar buna
gre deftere geirmeli; her ey kayda bal olmaldr; sz ancak yazlmakla kalr, yoksa
uar. Hazinedar yalnz hesap bilmekle kalmamal, hendese de bilmeli, derin hesap
lar hendese ile yaplr. Hazinedar, bilgili, akll, davranlar da doru olmaldr. G
zn iyi gzetlemeli, dilini de iyi tutmaldr. Her eyin deerini ve alveri yapma
sn bilmeli, savsaklamadan kanmal, para verilme emri knca alacaklya hemen
paray demelidir.

9. A-ba (aba): Ruhu ve eli temiz, gvenilir ve olgun bir adam olmas
gerekir; yoksa beyin yemesi imesi tehlikeye girer. Yemekleri zevkle ve vaktinde ha
zrlamal, enmemeli ve emeini esirgememelidir. mr deil, yemek azizdir. A-
bann yz, kyafeti temiz ve gz tok olmaldr. Kirden, pislikten kanmal. Eli
daima temiz olmaldr. Yamaklarnn temizliine de dikkat etmelidir. Sadk olmal,
beyini ok sevmeli, yemek vaktinde elini abuk tutmal, sofra greneini iyi bilme
li ve kusurda bulunmamaldr.

10. dii ba (ikiciba): Uzun yllar denenmi, gven kazanm, gz, gnl
tok, doru bir adam olmas gerekir. ki hazrlamasn ve onu iyi muhafaza etmesini
bilen biri olmal. Elinde trl iki bulunmal: Sindirim ikisi, kuvvet ikisi, ve ms
hil ikisi. Kuru ya da ya meyva, iki ve arap hep onun elinden geer. Bundan dolay
a ve ikicinin temiz ve gvenilir kimseler olmas gerekir; bunlarn bilgili ve akll
olmalar da vazgeilmez bir kouldur. kiciba ok titiz olmal, ikiyi kendi eli ile
kartrmak ve mhrleyerek saklamaldr. kiye kartrlan otlar da iyi semeli ve
kendi eli ile katmaldr. Gl baln, gl urubunu kendi yapmaldr. ki datan ka-
dehileri (saki) gzel yzl genlerden semeli, fidan boylu, beyaz tenli, krmz ya
nakl bu genlere renkli ipek elbiseler giydirmelidir; sunulan ikilerde de kl, ty gibi
eyler bulunmamaldr.
Saray grevlilerinin lksel nitelikleri bylece uzun uzadya grldkten sonra,
bu grevlilerin (tapugi), beyler zerindeki haklan da bu mnazara srasnda ele aln
d. n ce gdlm i, beye, Ukullar zerinde beyin hakk var da, beyler zerinde kulla
rn hakk yok m u? diye sordu. Bey de, vezirinden, bu haklann neler olduunu sy
lemesini istedi. Bu buyruk zerine gdlm i bu haklar birer birer sayd: 1. Bey, g
revliyi ige koymadan nce ona giyecek vermeli, onun yiyecek ve ieceini hazrlama
ldr; 2. grevliler canla bala beyi koruduklan iin, bey onlann hakkn demeli
onlara sevecen davranmak; grevli kapda umut ile hizmet eder, bey onun umduu-
 A. DLAAR

Tu vermezse iyiseverlik gider; 3. bey, grevliye, ie yarad oranda bata bulunma

l, hizmeti orannda da onun hakkn vermelidir; 4. grevde iki trl insan bulunur,
biri hr, biri kul. Kul, kendi istei dnda hizmete alnd iin, dayak yiyebilir, fa
kat hr grevlilere iyilik yolunun daima ak tutulmas gerekir; 5. faydal inean, kul
bile olsa, ouldan daha yakn olduu iin, bey, kula da merhamet gstermelidir;
6. Asker, beylerin kanat ty ii olduu iin, askerlere iyi bakmak gerekir; yurdu tutan
som altn ile kltr, orduyu daima memun etmeli.

Genel olarak da, halktan ve ordudan ald yardma karlk, beyin daima c
mert olmas gerekmektedir. Dnyann her yerinde cimri svlr, cmert vlr**
(saranka sk, akka gd).

Bu mnazara ve tartmalardan sonra, bey, uku (anlay) sahibi vezirin gster

dii yollan yryerek, gnln dorulttu, iyi ve doru kanunlar kartt, yurdunu
kalkndrd, kurt ile kuzu eit oldu. Vezir, can yakcln ve kycln nedenlerini
fiavsama-bolamada (usal bolmuk), zayf kiilerde (basmcak er) ve tamahta (suk) bu
larak, bunlar beye anlatt. Bey dnd, bu ileri yoluna koymak iin gdlmi*e
bir yardmc bulmak gerekliini duydu, ve vezire, akrabalar arasnda byle bir kim
senin bulunup bulunmadn sordu, gdlm i, var, ad Odgurmtr (Uyanm),
aklldr, ama kendini ibadete vermi bir zahittir, daa karak inzivaya ekilmitir.**
dedi. Bey, Odgurm*a mektup yazp, ona vezirinin eliyle ulatrlmasna karar verdi.
Bu blmdeki zdeyilerden:

Ata pendini sen katg tut, katg,

Kutadgay kntj birge knde tatg.
Baba tn sen sk tut, sk,
Kutlu olur gnn, verir (sana) her gn tat.

Atay anay sevindr, tapn,

Yanut birge tapguy, tmen miy asg.
Atan, anan sevindir, onlara hizmet et,
Karlk verir hizmetin, onbinlercc fayda.

Kimi emgek dsa saya belglg,

Untma ol emgekni, bolma liig.
Biri belli bir emek salarsa sana,
Unutma o emei, l gibi olma.

Uruglug kii lse, urg kalr.

Soylu kii lse, soyu kalr.

Kamu bolgu neyke bolur belg tey, &

Kiigde bedgince ol bolgu tey.
Btn olacak eylerin (kendi) belirtisi olur,
Kklkten byynceye kadar (kendi) beli tisi olur.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Tir i bilditj ahun, yiyii bilmedirj,

Bu altun yp bir nrliik birmedirj.
Altn dermesini bildin, yemesini bilmedin,
Bu altn yp, bir (tanesini) niin vermedin? (bakasna)

ku ol an yalrjuk renmedi,
Tadu birle katlp trtr idi.
Anlay, insann (almakla) renmedii eydir,
Tabiat ile kartrarak yaratr Tanr.

K ni, n kii bolsa kzke sre.

Doru, drst kii bulursan gzne sr.

Bu emgek nee bogz, eni n,

Tirer ney, yimezy lse emger kn.
Bu niec emekler boaz, srt iindir,
Mal derler, yiyemez, ldnde zulmn azabn eker.

Aya beg, iig i biliglike bir,

Yaraglg koni, tz yorglka bir.
E y bey, ii, i bilene ver,
Yarayana, doru drst hareket edene ver.

Biligsizke devlet kelr erse kuty

Budun bara buzlur bolur, ilke yut.
Bilgisize devlet, saadet gelirse
Btn halk bozulur, yurt iin de ykm olur.

K ii krjli bag ol, yaargu suv,

Bu begler szi birle edg sav.
Kiinin gnl bir bahedir, onu yaatan su,
Beylerin sz ile iyi savlardr.

Barsak Bayat, kr, drmi kuln,

Kiide uku birle klkm tilin.
Acyc Tanr, bak, setii kulun
Cidiini ve dilini anlayla ksleklemitir.

Bilig seildi kii ylkdm,

Biligde beddrek neg bar adn ?
Bilgi ayrd insan hayvandan,
Bilgiden daha byk baka ne var?

Ukup trjlayu al kii arbuz\

Dinleyerek anlamaa al, insanlarn karpuzu!
114 A . DLAR

Eitmek ked ol szlemekte kr.

Dinlemek elbette sylemekten stndr.

Eitmek bile bold bilge kii.

Dinlemekle insan bilgin olur.

Szg szlemese sav altun san,

Bakr bold tildin karsa an.
Sylenmeyen sz yerdeki altm san,
Bakr olur dilden karrsan onu.

K r, arslan bolu birse tka ba,

Bu 11 bara arslan bolur z tu.
Bak, aslan itlere ba oluverirse,
Btn itler arslan olur karlarndakine.

Tanuk kayda bolsa bu hccet anuk.

Tank nerede ise hccet oradadr.

Kl baldu bold bu il saks.

Kl, balta yurdun koruyucusu oldu.

Urup berge ba bter, terk sner,

Tilin skse btmez a yln.
Vurulan kamnn ba (yaras) kapanr abuk, sner.
Dilin yrtt ise kapanmaz, acr yllarca.

Bitip kodmasa erdi bilge, 6g,

Bizirjde ozakg kim erdi tig?
Yazp koymasalard bilgeler, hakimler,
Bizden ncekilerden kim sz edebilirdi?

SZLK

end (Fars.) = t nroglug a soylu

catg = kat, sk urng a soy
tabg = tat, lezzet neg a mal, ey
tapnmak a hizmet etmek tejj a denk, eit, kendi; iyelik eki
yanut karlk, yant bediim ek a bymek
tapug a hizmet tirmek a dermek
tmen = 10000 nelk a niin, neden
tmen mlg a 10000 X 1000 yalguk a insan
aag a fayda tada a insann tabiat
emgek a emek trtmel a yaratmak
dmak a salmak di a sahip, Taun
bdglg a belli n a doru, drst
lg a l bogna a boaz
 KUTADGU BLG NCELEMES

ein = srt eitmek = iitmek, dinlemek

emgemek = zahmet, sknt ekmek kr = gre fazla, stn
kii = g, zor, zulm sav = yer, toprak
tn = dz, drst t = it, kpek
yonglg = hareket eden, yryen tu a bir eyin kars
barca a btn kayda = nerede
il =3 yurt, memleket anuk = hazr, orada
yut = ykm, felket baldu = balta
sav = kssa, zdeyi sak = koruyucu, saklayn
barsak = merhametli, acyc urmak = vurmak
Bayat =* Tann berge = kam
drmek = semek btmek = bitmek, yara kapar
kiemek = ksteklemek terk s abuk, tez
klk/klk = gidi, huy skmek = yarmak, yrtmak
ylk = hayvan atg = ac
bedrrek = daha byk bitinsek = yazmak
adm = baka kodmak = koymak
nfcnulc = a n la m a k bg/bk = hakim
tujlamak dinlemek ozak = nceki
arbua karpuz timek = demek, sz etmek.
ked = elbette; pekitme edat

III. blm {bap X X X I X - L X V I I , beyt: 3187-1933)

Odgurm a mektup yazmak iin, bey, divit kt istedi. Szne Tanr adn
anarak balad, Odgurm n erdemlerini, zeksn, anlayl olduunu iittiini ve
memnun olduunu syledi. Sonra szlerine yle devam etti: Sana gdlm i i
gnderiyorum, onunla birlikte bana gel. badet iin tek bana daa kmsn, fa
kat bu ibadet uzun srm. Gel burada yaa; akraba akrabadan faydalansn. Bilgi
edin. Bilgisiz olarak edilen ibadetten fayda gelmez. ki trl insana insan derler:
biri reten, br renen. nc tr hayvandr, bundan kan. Bilgisizin iba
detinden, bilgilinin uyumasnn sevab daha oktur. K y ve ehir iinde yaplacak
ok ibadet vardr. Gel, halka faydal ol. Yetim , dul, gsz, kr, ktrm, topallara
yardm etmek, fakirlere para datmak da ibadettir. Bakalarna faydan dokunsun,
gel! Farz namazlarn da cemaatla kl. Gel, halk topluluundan uzak kalma . Bey,
yazd bu mektubu veziri gdlm ie verdi. O da onu alp evine gtrd ve yatt.

Turna torku kalkan ktrdi uun,

Yaruk yz kler teg yarud ajun.

(Gnein) fkran kalkan (yzn rten) ipek kuma omuzuyla syrp att,
Gler parlak yz gibi acun d.

SZLK

tama filtran aan = omusun ucu

torka ipek kuma yarak b parlak
ktiirmek n syrp atmak yunm ak mak
 A. DLAAR

Sabah olunca gdiilmi kalkt, atna binip daa kt, Odgurmn kapsn
ald. Odgurm ibadetini brakarak geldi kapy at, gdlm ile kucaklaarak
pt, onu ieri ald, akrabalarn sordu, niin daa kp yanma geldiini anla
mak istedi. gdlmi onu zlediini, onun dnyadan ekilmi yaamasn artk is
temediini, ehre inmenin doru olacan bildirdi. Bylece mnazara balad:

GDtiLMl: nsan kendi istei ile yol yrrse sknt ekmez. Niin kendine
byle eziyet ediyorsun?

ODGURMI: Dinimin esenliini, kendimin kurtuluunu bu yolda grdm

Dnya ileriyle uraan kimse ibadet ve ahiret iini yerine getiremez.
GDLM: nsan, hayatnda kendini ykseltmek ve adn yaatmak iin
bakalarna faydal olmaldr. Evlenmeli ve oluk ocuk sahibi olmaldr, ldkten
sonra evld kalan bir baba iin yaamyor" denemez.
ODGURMI: Eer oluk ocuk iyi ve hayrl olursa, bu i senin dediin gibi
olur. Fakat evlt hayrsz karsa, hayatta seni inletir. oluk ocuk insana d
mandr, kck bir sinein kocaman file dman olduu gibi. Dman kktr
diye onu hi kmsememeli.

GDLM: Doru, insan dalg uykusundan uyandran dmandr. y i insa

nn dman belli olur. Dman ile arpa arpa insann ad byr. Fakat unutma,
cefa edenlere kar ses karmadan vefa gstermelisin; sana kim sverse onu vme-
lisin. Can yakclar balamalsn, din yolu budur. Dadan in dnyaya katl. Tek
bana burada kapanmaktan ne fayda umuyorsun? Sen erinci, istei ve ergiyi gzn
le grmedin, gme, altna sahip olmadm. Ne buldun ki sonra ondan vazgetin?
Erkek o kimsedir ki, bir isteini bulur ve ondan merte yz evirir.

ODGURMI: stein nedir, ne yapmam istiyorsun?

GDLM: Bey seni gereksiyor. arc olarak beni yollad, (mektubu ve

rir).

ODGURMI: (mektubu okuduktan ve bir sre dndkten sonra) Bana bir

akl ret; ne yapmal?

GDLM: Bey, tzeli ve haktanr bir beydir. B>le bir insann yzn g
ren kutlu olur. Dorulua dayanan yasa bu gkn direidir. Gnl kimi severse,
gz daima onu grr; gz nereye bakarsa, orada o uar. Bey seni grmek istiyor;
gidelim" demekten baka bir szm yoktur. Bana dantn, fikrimi sordun. yi,
ben bu ite kendi yararm dnmyorum. Danmada kendi yararm dnenlerle
grmek doru deil. Ben halk dnyorum. Kalk, ehre inelim, insanlara kar,
onlar gibi yaa, Mslmanlara faydal ol, onlarn iini gr, cennette yerin olur.

ODGURMI: (dnyann akbet'ini temsil eden Odgurm, dnyann ayplarm,

yani kusurlarn uzun bir monologla anlatr; Odgurm, dalgdan uyanm, gerei
anlam demektir, odgurmakfodgarmak = dnce sonunda anlama): Bu dnya
 K U TA OGU BLO NCELEMES

kendisini sana ok sevdirmi; onun iin bu ayplar sana erdem gibi grnm. dem
cennette gnah ileyince Tanr hu dnyay ona /imlan yapt. Hu dnyann saadeti
insan Tanrfdan uzaklatrr. Din iin asl ykn hudur. Alak gnlllk ancak fa
kirlikle salanabilir. Dnya maln toplamak neye yarar? Dnyaya plak gelmi
olan insani hu dnyadan yine plak giderektir. Dnyay gmincc dini yzst
brakr. Bu diiya malnn nitelii vardr: O, ya lell, ya pheli, ya da haramdr.
Hayatn uru nimet ise, dibi mihnettir; ba mihnet ise, sonu nimet olur. Akll ve ar
bal insan, gelecek olan hazrlar. Bu dnya misafirhanesinde ok fazla ev aranmaz.
Yeryzndeki btn tadm vo elence u eyden olmadr: 1. Yemek-inek, 2. erkei
avutan kadn, 3. salkla yaamak. Bunlarn en gerekli olan, salkla yasamaktr.
Ycmek-imek zevki parmaklk boaz iindir [h laiin ii ?rnek boguzka turur).
Kadn zevkini de sknt izler. Yeryznde insan dman bekler: 1. Dnyann ken
di, 2. gvde, 3. eytan. eytan din hrszdr. Gvde ise tam bir av kpeine benzer;
semirirse sahibinin hakkn tanmaz, azar. Yaamn btn tam gn srer: Dn,
bugn, yarn; bundan tesi birka d ve gecedir. Bundan baka daha ne varsa onu
yaam sayma. ster eker, helva, ister arpa, dar, yemi olsun, doyup yatan sabah yine
a kalkar (eker, helva yigli, ya arpa, iivr, todup yatsa, larjda yana a turur). Gemi
ile gelecek arasn bir dn, yaarken sesini bu kadar ykseltme (keiirmi kergii
ara bir liin, tirilikke muna bedtme nrj). Yaamla lm-arasndaki bir kar yolda
koparlan bu grlt deer mi?

GDLM: Yazkl kulunu Tanr daima yarlgar. Daa kmak gerekmez.

Btn halk iini brakp daa ekilime, dnya bozulur, insan soyu yok olurdu. Ahirct
dada deil, dnyada, yeryznde kazanlr, insanlar arasnda yaamakla. Tanr
btn bu halk iin iki ev yaratmtr: Biri cennet, br cehennem. Kula da iki gz
ve iki kulak vermitir; biri ile dnyaya bakarsa, br ile ahirete bakmaldr. Tanr
kula iki dc el vermitir; birini bu dnya iin kullanrsan, brn alirct iin kullan,
iki dnyay da Tanr yaratt, birini bulunca ko, brn de ara. Tanr, kulunu
ackan ve doyan yaratk olarak dnyaya koydu; yemek ve giysi yaant illardr.
Hell dnya az bulmak gerek. Yalnz ibadete gvenerek, ibadette arla gitme
meli. Bunlar cevapla, kanarsam seni brakp geri dnerim.

ODGURMI: (ban elleri arasna alp bir sure dndkten sonra): Ey kar
de sana zahmet oldu ama gnlm, anlattn ii beenmedi, ondan ekiniyor. Gn
ln beenmedii ie girmek tehlikelidir. Bei zrl grmeni dilerim. Kendini Tanr
kulluuna vermi bir kimsenin, insana kulluk etmesi yakr m ? Sen ehre dn,
gerektiinde ben seni arar bulurum.

GDLM: Ben seni zorlamam. Ama, beye bir ceyap yaz, beni utandrma.

ODGURMI: (divit, kt alarak beye mektup yazar): Tanr adiyle, ey bey!

Tannya vg olsun. O birdir ve vardr. Yeri, g O yaratt. Yaratt kubbe evin
ii balktan yaplmtr ve karanlktr; yalnz O nun egemen gc bu evi gne ile
aydnlatt. Alt kara toprak ile mavi sudur, st szlm yel ile atetir. Beye duac
118 A. DLAAR

olarak bu mektubu yazyorum; ey tez anlar insan, 6ana selm eder, salk dilerim.
Bana baladn mektubu okudum, fermannda yazl tleri rendim. Fakat
dndm, ben oraya gidersem, saydnz iyiliklerin arkasndan ktlkler gelecek.
nk, bir kere ben istediiniz hizmet ve grevleri bilmiyorum. Bende grenek,
dzen bilgisi (tr toku) yok; bu bilgiden yoksun olan grev alamaz. Sonra, u zc
dnya beni ok zecektir. Kulun kula kulluk etmesi yakmaz. Elimde olan eyler,
yiyecek ve giyecek bana yeter. Bunlar yaradan Tanrm bana eksik etmez. Ben -
lmsz bir yaam isterim, ihtiyarl olmayan bir genlik isterim, daima diri ve sa
olmak isterim, tkenmez bir zenginlie sahip olmak isterim. Bu drt isteimi sala
yacak gcnz varsa, gelir size kulluk ederim. Bu gidecek can bir emanettir, emanet
olan bir ey bakasna braklmaz. Ey beyim, dalgda olma, burada ben sana duac
olaym, sen kendine faydal ol, sana ve bana insanlardan fayda yoktur. Beni kendi
halime brak (mektubu tamamlar, katlayp balar, gdlm ie verir ve der): Bak,
szm yazdm, sana anlattklarm da bunlara katarsn, beni kendi halime brak.
Sen elisin, eli iittii sz olduu gibi anlatrsa ona lm ve ceza yoktur.

GDLMt: Sylediin szlerin hepsini iittim. imdi'bana izin ver, mektubu

nu beye gtreyim, fakat, iyi biliyorsun, o beni buraya gnderecektir. Sen oraya git
medike o rahat edemeyecektir.

ODGURMI: Kardeim, byle syleme. Ben oraya gitmem. Zahmet edip yine
buraya gelme.

GDLM: Sana syleyecek baka szm yok. Artk gidiyorum.

Odgurm kardeini uurlad. O da atna binerek geri dnd. O akam evinde

dinlendi,

Yak yirke yand, yzin kizledi,

Kalk merjsi ki teg bolup rledi.

Acun trtti yzke kmr teg bodug,

Krr kz yumuld, udd odug.

Gne yere doru eildi, yzn gizledi,

Gkn benzi samur gibi belirdi.

Dnya yzne kmr gibi boya srd,

Grr gzler yumuldu, uyanklar da uyudu.

SZLK

7k = gne drlemek = belirmek,

yanmak = yana dnmek, alalmak t rtmek = srmek, svamak
kalk = gk, hava bodug = boya
meijia = beniz admnk = uyumak
ki = tomur odng a din, uyank
 KUTADGU BLG NCELEMES

Byle olunca gdlmi uyudu, sabaha kar ban kaldrd,

Togardn butkland ot teg yaln,

Yarud yaj yz aar teg kelin.
Kopa keldi rlep sta kalkan,
Ajun merjzi bold rrj erdini.
Doudan dal budak sald ate gibi alev,
Aydnlad gelin, yzn yeni am gibi.
Kopa geldi ykselerek gnein nl kalkan,
Dnyann benzi oldu ak cevher gibi.

SZLK

togar = dou r = cevher ak

batklanmak = dal budak aalmak erdini = iri inci, cevher
ol = ate rami ka = mecaz olarak, batmakta olan g-
yahu = alev ne, bat gnei
yaramak = mak, aydnlamak Inrt = yz rengi, beniz, deri
yan = yine kalk = gk, hava
demek = ykselmek q = renk
arta = giine n, mzrak yq = yn, yn ty

Gne byle doduktan sonra gdlm i kalkt, giyindi, saraya gidip beyin hu
zuruna kt ve cevap-mektubu ona sundu. Bey, mektubu okuduktan ve gdlm i i
dinledikten sonra, zntsn bildirerek ben ona ipek gnderdim, o ise diken ile
mi (ar/ar torku dtm, tiken iknemi; iknemek = sk dikmek, teli sk ilemek)
dedi. Ve hemen unu ekledi: Ama doru sylemi, doru sz sert ve krc (irig)
olur, zaran yok.
Az sonra bey yine Odgurm grmek istedi ve bey olarak daa, onun yanma
gitmeyi dnd. Fakat gdlmi bunu uygun bulmayarak, kendi gidebileceini
bildirdi. Bunun zerine bey, Odgurma ikinci bir mektup yazd: Esirgeyen ve yar-
lgayan Tann adiyle. Ey olgun insan, bey seni ok verek, salk dileyerek sana se
lm gnderiyor. Mektubunu okudum, kardeinin anlattklarn da dinledim. Fakat
benim szm de dinle. Kalk buraya gel, halk arasna kar, hell dnya mal kazan,
alar doyur, plaklan giydir. Tanr nm kullanna faydal ol. Ben seni Mslmanlarn
faydalanmas iin buraya anyorum, hem de steleme ve direnme ile, nk fay
dasz kimse diriler arasnda bir ldr. Bu sz imdi yeter say, akla ve bilgiye kar
direnme. Daha baka ne gibi syleyeceim varsa, kardeine emanet ettim, ondan
iiteceksin (mektubu mhrleyip katlar, balar, gdlm ie verir ve der:) g
dlmi, bunu gtr kardeine ver, bildiklerini de azdan syle, daha ne gerekiyorsa
yap, gayret et, onu ehre getirmeye al.
gdlmi mektubu ald, evine gitti, akam oldu,
Yzin kizledi yirke rumi kz,
Ajun krt bold zengi rengi.
 A. DLAE

Kalk btr tutt kara ku rji,

Ajun bara told kara ku yrji.
Yzn yere gizledi rum kz,
Dnyann yz zenci rengi gibi oldu.

Hava tamamyle tuttu karaku rengini,

Btn dnya doldu karaku tyyle.

gdlmi yatt, uyudu, sabaha kar,

Kara tn ktrmi etekin r,

Yak kopt yirdin ktiirdi ban,

Yaruk yz killer teg yiriti tiin.

Karanlk gece yukar kaldrmt eteini,

Gne ykseldi yerden, bam kaldrd,

Aydn, gler yz gibi dilerini gsterdi.

SZLK

tn = gece yirimek = plak olarak gBtermek

r = yukan =
yaruk = aydn

Sabah olunca gdlm i atna binip- yine Odgurm a gitti. Onun evine yakla
nca atndan indi ve yryerek evine yaklat, kapy ald. Odgurm ibadetini
brakarak hemen kapy ap kardeini ieri ald.

ODGURMI: Ey kardeim, niye yine zahmet ettin? Sana son szm syle
mitim. Niin benu bu ie zorluyorsun?

GDLM: Kardeim, bana gcenme, beyin buyruu ile geldim. Sana ondan
bir mektup var (mektubu verir).

ODGURMI (mektubu okuduktan sonra): Kardeim, senin ne eksiin var ki

bey bu kadar direniyor?

GDLM: ehir ve kasabalarda birok iyilikler vardr. Orada da alarak

Tanr kayrasna eriir ve dllenebilirsin. Gel ehire inelim.

ODGURMI: Greve girmek ve dev alabilmek iin gereken treyi, grenei,

yollan bilmem.

GDLM: Bu i sandn kadar g deildir. nsan bilmediini renebilir.

ODGURMI: Bu grevler nelerdir ve nasl yaplr? Anlat bkalm.

GDLM: imdi beni dinle. (Balasagunlu Yusuf, bu mnazarada devlet

rgtn ve hizmet dzenini, yol ve yntemini inceden inceye anlatmaktadr). ki
trl tapug (grevli) vardr: 1. ocukken greve girenler, 2. sonradan greve alman
 KUTADGU RLG NCELEMES

lar. Birinci tiir daha iyidir. Tre, yol ve ynleni hilnck gerekir, erken kalknal,
alak gnll, kurumsuz olmal; her i^i abuk ve vaklidc yajmul; gz, kula
tetikte bulunmal; dilini tutal, akll vr doru adam, iyi huylu olmal. yi grevli
abuk ykselir. Uaklktan (ayak) ykselmek iin alt aamalar unlardr: 1. t yi
nianc ve gz pek ise grevli, oku ve yayc (ok ya) olur; 2. gvenilir, doru bir
kii ise mhrdar (lamga) olur; 3. temiz ve gzel yzl ise iki datan (idii) olur;
4. yaz ve hesap ilerinden anlarsa hazinedar (ag) olur; 5. anlayl ve kalem sahi
bi biri ise yazman (bitigi) olur. Genel olarak, grlmeyecek eylere bakmamak,
sz ksa ve z sylemeli, beyin nnde elleri kavuturmal, ayaklar biti.tirmeli,
sa eli spl elin stne koymal, kapdan girerken nce sa aya atmal, bir ey sunar
ken elleri aa sarkt mal, iki diz zerine kncli, sonra eli uzatp Hinnal. Iin yoldu
iyi i gren ykselir. Aamalar unlardr: 1. llil-ha (takm ba), 2. on-oiag (ou adr
komutan), 3. sii-ba (ordu komutan), 4. il-ba (vilyet, eyalet valisi), 3. hncib
(mabeynci; Trkesi: tayaya), 6. ag (hazinedar), 7. lmga (sr ktibi). 8. ge (saray
danman), 9. kk-ayuk (alak gnll ve ulu la danman), 10. nan-beg (inal,
mutemet), 11. agr-beg (doan beyi), 12. tigin-beg (kle beyi), 13. avl-beg (nl bey),
14. yavgu (yksek idareci), 15. yugru (hakandan bir aama aa), 16. il-beg (iileri
bakan), 17. er-gi (vezirden bir aama aa, tek bir ki- 'nin san), 18. vezir (babakan).
Baya tapugu'\ax da teki (deki), kuu (kuu), a (a) gibi adamlardr.
Fakat kul nekadar ykselirse ykselsin, kulun ad yine kuldur. u ii eye dikkat
etmelidir: 1. Yanar ate, 2. akar su, 3. beylerin n, san. u eyden de uzak dur
mal: 1. beylik taslama, 2. yalan, 3. agzllk. Grevliler dedikodu yapmamal,
doruyu gizlememeli, yksek sesle glmemeli, bakalar bakarken trnak kesmemeli.
u ey grevlinin ban yiyebilir: 1. Beylerin szn tutmamak, 2. gveni ktye
kullanmak, 3. uygunsuz iler grmek. te bey byle, grevli de yle olur. Ben sy
ledim, sen dinledin, grevde nasl bulunacan iyice rendin.
ODGURMI: Evet, bu szleri dinledim. Sana soracak bir szm daha var.
Ben beyin hizmetine girmek iin ehre inersem her gn onun kapsna gitmek gereke
cek. Orada insaularn dostluklarm nasl tanyabileceim? Onlarla ilikim nasl ol
maldr? Bunu da anlatrmsm?
GDLM: Kapdaki insanlarla iyi geinmeli, onlarla karde, dost olmal.
Oradaki insanlar snftr: 1. Senin byklerin; bunlara sayg gster. 2. Sana denk
olanlar; bunlarla dosta gein. 3. Senden sonra gelen kkler; bunlarla cidd ol,
dmanlk kazanma. Kapda kt arkada edinme, karn iin dostluk etme. Dost
ya da arkada denen adam, sevin ve kaygda, iyi ve kt zamanlarda insana fayda
l olan kimsedir. Tuz ve ekmek yedir ve gleryz gster; bu iki davran insan ken
dine sndrr. ki yzl dman vardr: 1. Din dman; bu kfirdir. 2. kar yzn
den dman; bunlarla barabilirsin, fakat din dman ile ura ve arp. u iki
trl insandan uzak dur: 1. Kara alc ve sz tayc, 2. iki yzl, karc. Sen ken
dine sayg gsterilmesini istersen, bakalarna sayg gster. Gnl srrn herkese a
ma, her ie el sokma, dedikoduya uyma. Sana siz diyene siz , sen diyene de
se de.
 A. DLAAR

ODOUKMI: Bu szleri dinledim, iyi. ehre gidersem halk arasna karmak,

onlarla iliki kurmak nasl olmal? Bunu da anlatr msn?
GDLM: Kara budun (avam) denen alt toplumun nitelii ve huyu tamamy-
le bakadr. Grgsz olur. likilerinde tre ve grenek yoktur. Onlarla iyi davran,
ama arkadalk etme. Boazdan baka bir kayglan yoktur. Bu alt toplumun karn
doyarsa, ileri geri konumaa balar; iyice skya alnmazsa, ba kaldrr, szn ge
irmeye alr, kendini egemen grmek ister. Onlarn yiyecek ieceklerini eksik etme,
onlara kar yumuak dil kullan ve ok konuma. Grevlilerden ve bey in adamlarn
dan baka, halk topluluunda u katmanlar bulunur (Balasagunlu Yusuf, nce ak
lad saray ve devlet rgtlerinden sonra, burada toplumun trl katmanlarn say
maktadr): 1. Ali oullar (Alevlcr), yani Hz. Peygamberin soyu ve torunlar.
Bunlara sevgi ve sayg gstermelisin, onlarn iini dn aratrma, kendilerine iyi
bak ve yardmda bulun. 2. Bilginler (limler): bunlarn bilgisi halkn yolunu aydn
latr. Onlar pek ok sev ve kendilerine sayg gster. Bilgilerini renmee al, n
k onlar meale gibidir, etraflarm aydnlatrlar. Kendi malndan onlara pay kar,
onlar yedir, iir. Onlar dinle. Bunlar baa geip sry doru yola gtrsnler. 3.
Hekimler (otalar): Btn hastalklara ve arlara bakp insan saaltr, onulturlar.
Gerekli kimselerdir. Yaam ve salk ii onlarsz olmaz. Bunlarla iyi gein, onlan
kendine yakn tut ve haklarn gzet. 4. Efsuncular (muazzimler): Cin ve perilerin
arpmasndan ileri gelen hastalklar bunlar saaltr. Bu gibi hastalklar bunlara
okutmak gerekir. Efsuncularla iyi davranmal. Hekim, efsuncunun szn beenmez,
cfsuncu da hekime deer vermez. Birinin szne gre il alnrsa hastala iyi gelir,
brnn szne gre de muska tarsan cinler senden uzaklar. 5. D yoranlar
(t yorgular): D yormak bir bilimdir. D grnce, yoran kimse onu iyiye e
virir, d bylcce iyi kar ve insan sevinir. D kt ise, fakirlere sadaka vermek,
vcudu onun ktlnden kurtarmak gerekir. Kt d grnce Tannya snmak.
Ey d yoran kimse d iyi incele ve iyiye yor. D yoranlarla da iyi geinmelidir.
6. Yldz falclar (yulduzlar): Bu da bir bilim ve ok gerekli bir eydir, bu yl, ay,
gn hesab. Geometri (hendese) ve hesap (hesab) okumalsn, arpna (darb) ve blme
(taksim) okumal ve kesirleri (kesir) renmelisin. ki ile katlamay (tazif) ve ikiye
blmeyi (tansif) de bilmelisin. Sonra say kkn (aded cezri) ele al, bundan toplama
ya (cemi), ayrmaya (tefrik) ve lmeye (misahat) ge, yedi kat felei (yiti kat felek)
avucunda tut, cebir (cebr- mkabel) oku ve Eukleides in (Oklides) kapsn al. Yl
dz falcs bunlar bilir, bu ve gelecek dnyay birbirinden hesap ile ayrarak elinde
tutar. Gn vc aylarn da kutlusu vc kutsuzu vardr. Bunu yldz falclarna sor, fakat
dediklerine inanma. Her eyi bilen yalnz Tanndr. 7. airler (airler): Bunlar sz
dizen kimselerdir. nsanlar verler ya da yererler. Bunlarn dili khtan daha keskin
dir. Denizden, deerli ta, inci ve yakut karan insanlara benzerler. Birini verlerse
onun n btn yeryzne yaydr, yererlerse insann ad kt kalr. Bu nedenle on
larla iyi gein, vlmek istersen bunlar sevindir, kendini bunlarn dilinden satn al.
8. Tarmclar (targdar): Gerekli insanlardr. Her canl bunlardan faydalanr. Sen
de bunlara yana ve artk boaz vc yiyecek iin kaygdanma. Boaznn vc srtnn ma
 KUTADGU BLG NCELEMES 123

l hell olmaldr. Zina iplememeye de al, bozgunculuk etrafnda da dolama. ift

ilerin elleri geni olur, onlar Tanrnn verdiinden harcarlar. Bunlara katl, onlara
gleryz gster. 9. Satclar (satgdar): Bunlar mal alp satarlar, alveri yapar,
kazan peindedirler. Doudan batya kadar dnyay dolar, istediini bulur sana
getirirler: Trl ipekler, kara samur krk gibi. Orta in (l^tay) kervanlar inci di
zileri getirir. Satcdarn kazan ve yitim (asgyas) hesaplar ok incedir, dikkatli
ol. Bunlar ok yolculuk ettikleri iin yolcularla, bunlarla, kervanclarla iyi gein.
10. Hayvan yetitirenler [igdiiler): Ordunun binek allarn, aygrlar ve yk hayvan
larn bunlar yetitirir. Aynca kmz, st, yn, ya, yourt, peynir (kurut), yayg
(yadm), kee (kidiz) de bunlardan gelir. Bunlarda grg ve bilgi aranmaz. Bilgisiz
ve kaba insanlardr, ama onlarla iyi geinmeli, tatl dil kullanmal. Onlara pek katl
ma. 11. El sanatlar uzmanlar (uzlar): Bunlar demirci (temiiri), ayakkabc (e/Ai),
derici (kuma), cilc (sr), boyac (bedizci) ve oku-yayc (ok ya) gibi orta halli
insanlardr. Bu yaam bir sermayedir, onurla iyi ad kazanmaa almaldr. El sanat
lar ustalar ile tan ve onlarla iyi gein. 12. Fakirler (gaylar): Bunlara dal ve iyi
lik et. Onlan yedir, iir, giydir; sana dua ederler. Karlk olarak mal bekleme; on
lara ac, ve iyi davran, ite, Odgurm, ehre inersen, halk topluluunun trl kat
manlarna giren bu gibi insanlar greceksin. Herkesle iyi geinmen gerekir.
GDLM (devamla): Eer orada evlenmek istersen, ok dikkatli ol ve iyi
kz ara. Kimi alacaksan, soyu sopu ve ailesi de iyi olsun. Alacaksan, el dememi ve
senden baka erkek yz grmemi olan bir'aile kz almaa al. te sana iki koul:
1. Evleneceksen, kendinden aa derecede biri ile evlen; kendinden yksek ailelere
yaklama, sonra onun klesi olursun; 2. onda yz gzellii arama, gzel huy ara.
u trl kadnla evlenme: 1. zengin kadm, 2. gzel kadn, 3. yksek soylu (urug-
lug) kadn. nk zengin kadn, malna gvenerek, dilini uzatr, bana kakar; gzel
kadn ba bels olup seni maskara eder; yksek soylu kadn yksekten konuur.
Sen namuslu, temiz kz (saknk tii) ara. Byle birini bulursan, br eyi - zen
ginlii, gzellii, soyluluu - da onda bir arada bulacaksn. Kadnn gzellii onun
huyu ve davrandr (klk). Saknk tii (sakngan, iffet sahibi dii) bulursan, abuk
davran ve onunla hemen evlen. Bu evlilikten ocuk doarsa, olunu ve kzn evde ye
titir, eit, ret, eitimci iyi bir adam tut; bu ii baka ellere brakma; st ninesi de
tutabilirsin. Olun yetiince kz al, kzn da ere ver. Olunu babo dolamaya b
rakma. K zm da abuk evlendir. Kadnlan daima evde koru; kadnn ii, d gibi ol
maz. Yabancy eve sokma; kadn ok darya karma, nk kadnlan sokakta g
ren gz onlarn gnln eler; gz grmezse gnl arzu etmez. Yemekte, imekte ka
dnlar erkeklere katma, nk kadnn asl ettir (tii asl et ol). Fakat kadna sayg
gster, ne isterse ver (ar tut tiig sen, neg kolsa bir). Evin kapsn kilitli tut. Kadn
zahmetle sren ve yetien bir aaca benzer; mey vasi zehirdir, onlara kar alk duy
ma (cefa birle nmi, igidmi yga; yimisi agu ol, arjar bolma a). Binlerce nl kii
leri kadnlar diri olarak yere gmmlerdir (tiiler an yirke kmdi lirig). Evdeki hiz
metilere (elig asrak) yiyecek, iecek ver, onlara iyi davran. Glerine gre onlara
i ver; glerinden yukar i verirsen Tanrfy karnda bulursun. zme, can yakma,
 A. DLAR

onlar da Tanrnn kuludur. Alak gnll ol, bye alak gnlllk yakr. Geliri
ne gre giderini ayarla; doru yoldan yr. Elin darda ise bakalarna szlanma. His
seli ilere girime ve byle ie mal yatrma. Evin byk, ilek yollara yakn olmasn,
taan rmaa komu olma, hisara yakn oturma. Bu komuluun sana zarar d o
kunur. Ev almak istersen komunu sor, yer almak istersen suyunu sor. Ey kardeim
Odgurm, alt toplum dediim ite budur, davran da byledir. Bunlar anladmsa,
artk soracak bir eyin kalmamtr.

ODGURMI: Bunlar dinledim. Fakat sana soracak bir eyim daha var. Ben
ehre inip insanlara karrsam, onlara gidip gelirsem, beni yemee arrlarsa, ben
de onlar arrsam, yol ve grenek nedir, nasl gidilir, yemek yenir, nasl arlr,
lene gitme tresi (aka barma tresi) nedir?

GDLMl: Yemek leni trleri unlardr: 1. Dn yemei (kiidenke a),

. snnet yemei (snnet a), 3. ad, san alma a (al a), 4. doum yemei (fogum
a), 5. arkada yemei (kolda a), 6. cenaze a (yog a)*. E, dost, arkada yemein
den baka lenlere gitme. Gnln yaralanr, kalabalk olur, sarho olurlar, kavga
kar, yediin iine sinmez. Boazn sk tut, onun klesi olma. Yemekte grenee
gre davran. Senden byk kii yemee baladktan sonra elini uzat; nnde ne var
sa a elinle al, ye, bakalarnn lokmasna dokunma. Sofrada bak karma ve ke
mik syrma. Obur (kovda) olma, yemei sr ve azar azar ine, yerken sofra zerine
srnme. Ne kadar tok olursan ol, sana sunulan eyi al ve sunan memnun ederek
itah ile ye, ev hanm da seni grerek memnun olsun. nsan gnl incedir, o bir sr
aya benzer, kaba sz syleme, krlr. Yemei l ile ye; unutma, hastalk boaz
dan girer. Sana uygun olmayan eyleri yeme. Gensen souk eyler kullan, kann bun
lar str. Yan krk gemise yemeini scak eylerle ayarla. Altmn amsan,
souk eylere yanama. Kuruluk ve soukluk artarsa, scak ve ya eyleri hazrla, in
sann doal zellii (tab = tabiat) kz, san, ak ya d a kara olur; b unlarm her biri br
lerine dmandr. Az yemeli! Az adl ilc al ve yle yaa. Rahat yaamak istersen
dil adl eti ye. Yaland halde bunlar renip olgun kii (bg) olamam yaratk
lara insan (kii) deil, hay van (ylk) demelidir. Bu sylediklerim yemek arsna
gitmek (aka barmak) iindir. Bir de bakalarn yemee arma (aka okmak) ve bu
nun yollan vardr. Yemee konuk armak istersen, ev bark, sofra, tabak, minder,
yiyecek, iecek temiz (silig) olmaldr. Sen ann geni tut, gelen gelir, gelmeyen
gelmez. Kimsenin hatr kalmaz. Herkese yiyecek, iecek yetitir, ister arpa suyu
(Arap, fuka'), ister sofra suyu (Fars, mizb), ister bal suyu (Fars, cleybin), ister gl
suyu (ciilb < Fars, gulb) ver. Bykler sofradan kalktktan sonrat kklere y i
yecek, iecek verilmelidir. Sonra, yemek sonu erezi (Arap, nufcul, nujl) ve meyva
(yimi) ver; kuru ve ya yemi yannda biraz da pemirten yiyecek simi jsemi) bu
lunsun. Sofrada bulunanlara armaan (bi) dat, gcn yetferse ipekli kuman

Kagarl Mahmut un K ilab D ivani Lgati't-T rk'nde bolug a (izin a) diye bir a da anl
maktadr: boug izin demektir. Hsmdan biri uzaktan izinli geldii zaman, dnnde hep birlikte
boug a t yenirdi.
 KUTADGU BLG NCELEMES

(ag) ^er; di kiras (ti teri) da ver, ki drlt (ogi = grlt) kesilsin. Yemee adam
aran ve yemee gidenler drt trldr: 1. arld her yemee gider, yer,fakat
bakalarn evine armaz, 2. yemee gider, yer, kendi de onu arr, 3. arld
halde gitmez, kendisi dc yemee kimse armaz, 4. yemee gitmez, ama bakasn
yemee arr. Bu sonuncu en iyisidir. te yemee ar konusu budur, Odgrm.
Eer insanlar arasna karmak istersen byle davranman gerekir.

ODGURMI (uzun monolog halinde): Bu dnyada uzun sre kalmayaca

mza gre, insan bu kadar zahmetlere sokmak, mal toplatmak neye yarar? nsan
dnya peinden koarsa ibadeti bir tarafa brakr. Ben elrc inersem daima insan
larla uraacam, ibadete vakit bulamayacam, Dnyaya yz evirip, olanla ye
tinmeli. Artk yalanmm, ihtiyarlkta yaplacak ileri genken yapmaa almal.
E y bey, sonunda elinde kalacak olan iki bez parasdr. Scakta bu kadar terleyecek,
soukta da bu kadar titreyecek ve sonunda iki istek elde edeceksin. Bunlardan biri
mal, kincisi yurtta sz geen bir adam olmak. Dnyay yenen skender, denizi
yarp aan Musa, lleri dirilten sa imdi nerede? Yoklar! Ben gnlm kurtara
rak Tann^ya ulatrdm. Yalnz Onu istiyorum. Beni brakn. Tanrm bana yeter
bir destektir. Giymek iin koyun yn, yemek iin de arpa bana yeter. Bu dn
ya iini brakmadka insan aliret iini yapamaz. Bu hayat bouna harcama. Bey
benden hi yararlanamayacaktr. Sevgili kardeim gdlmi, benim iin kendini z-

GDLM: Evet, imdi ben gerein yolunu anladm, diyecek szm kalma
d. Geree boyun eiyorum ve oyunu brakyorum. imdi ben gideyim. Benim iin
Tann ya dua et.

gdlmi szn kesti, vedalat, atna binerek ehre doru yola kt. Eve va
rnca yedi, iti ve dnceye dald. Sonra,

Yak bad yiizke kara yz ba,

Ajun told btr kara yir tog.

Kjek yazd rum kz rtti yz,

Kara sa bodug ajun told tiiz.

Tkel zengi yzi urund kalk,

Uar tnd kodu yongl york.
Gne balad yzne kara yz bam,
Btn dnya doldu kara yer tozu ile.

Peremlerini yzne yayd rum kz (bat gnei),

Kara sa boyasyle doldu dnya dpedz.

Tamamyle zenci yzyle rtnd gk,

Uanlar dindi, yryte olanlarn devimi durdu.
 A. DlLAR

SZLK

hamak = bnlum ts = dz
biitr = btn urunmak = rtnmek
tog toz tnmak = dinmek
kjek = pervam kodmak = durdurmak, brakmak
yasmak = yayuuk yongl/yongbg = yryen, devinen
bodug boya yonk = devim

Yatt, az sonra kalkt, Mars gezegeni (Bakr sokma) tepeden yana yatmt.
Yine bakt, lker yldznn ba alalm, Akrep (Cadan) ykselmiti. Yine bakt,
sonunda:

Kalk krt tutu kafur bodug,

Ahir biirkirer tcg, tnerdi kalk,
S ita kopt yirdin, yadld butik.

Yak rlediy yirde kopt tog,

Yaka keldi anu tokuz ai tug.

Gk kabuunun yz tuttu kfur rengini,

Gzel koku serpilir gibi, alacaland gk,
Gne nlan ykseldi yerden, yayld dallan.

Gne ykseldi, yerden koptu toz,

Yaklamaa balad dokuz al tuu.

SZLK

kalk = gk yadlmak = yaylmak

lurt = yz, kabuk butik = kol, dal
bodug = boya, renk yak = gne
abir (Arap, 'abr) = ho koku rlenmek = belirmek, kmak
brkirmrk = serpmek tog toz
teg = gibi yaka kelmek *=* yaklamak
lnermek = alacalanmak gm ti almak ana n erken, balangta
ila = giie n

gdlmi, kalkan, mzraklaryle ufuktan gzkrken kalkt, saraya gitti ve

beyin yanna kt. Odgurmla yapt konumay beye anlatt. Bey bunlar ii
tince gzleri yaard. Dnd, Odgurm hakl buldu ve biz ona kyclk ediyo
ruz dedi, onu buraya getirenleyiz. Kardeini, burada bana yol gstermesi iin
buraya ardm. Fakat syledikleri doru olduu iin, onu zorlamak doru olmaz.
Dnyann huyu byledir, peine dersen senden kaar, vazgeersen sana yaklar.
Biraz bekleyelim.

IV . blm {bap L X I I I - L X X X V , beyti 4934-F6520)

Birka gn sonra bey gdlm i'i ard, Odgurmgn yzn grmek istedii-
i, fakat o ehre inmemekte direndii iin, kendisi gitmei dndn syledi.
 KUTADGU BLG NCELEMES

gdlmi bunu uygun bulmad, bey tarafndan nc kez Odgurma gidebilece

ini bildirdi. Bu kez mektup yazmaa da gereklik yoktu, nk, eski bir szdr,
eli gvenilir kimse olursa, ona mektup vermek gerekmez.'* Kald ki gdlmi
kardeini hakl fararak ona unu syleyecekti: Senin temelli olarak ehirde otur
man istemiyoruz. Yalnz birka gn iin bizi grmee gel, bey seni bir grmek isti
yor. gdlm i, beyle anlat, kalkt evine gitti ve,

Kzl yz rji orjd, bold sarig,

Ajun bold ahun ji teg arg.
Yak trtti yzke sarig zafaran,
zin kld mina rfi teg cihan.
Kalk btr tutt sevgler ka,
Ajun bold zengi habe krts.
(Gnein) kzl yz soldu, oldu sar,
Dnya oldu ar altn rengi gibi.
Gne srd yzne sar safran,
Kendine mine rengi (ald) cihan.
Btn gk k kalar doldurdu,
Dnya oldu zenci habe teni (gibi).

SZLK

j = renk m in e b m in

ojmak = solmak kalk a gk

aang * san btr a btn
teg gibi tutmak = tutmak, kaplamak, doldurmak
ymtk = gne* aevg a sevgili, k
trtmek a drtmek, srmek lurt* a beniz, ten

Byle olunca, gdlmi yatt, uyudu. Bir ara uyand, blbl seslerini iitti,
yine yatt, sonra,

Kalk yrtt kedmi kara krjlekin,

Akd yaruk yzt ktrdi ein.
Kle bakt, rlep talu kz yzi,
Yarud bu dnya iri hem kuz.
Toga keldi, rlep kard yzin>
Yaruk kld dnya kolin hem zin.
Gk yrtt giymi olduu kara gmlei,
Ald parlak yz, beri ald bezi (peeyi).
Glerek bakt, ykseldi kzn sekin yz,
Id bu dnya, gne gren yeri de, grmeyeni de.
Dou verdi, ykseldi, kard yzn,
Parlak kld dnya, vadisini de, deresini de.
 A. D L AR

SZLK

kedmek giymek talu = sekin

kglek = gmlek yarumak a mak
yaruk 19n, parlak ir * gney, gneli yer
ktnsek = gtrmek, beri almak kus = kuzey, gne grmeyen yer
ein = kk bez paras, pee togmak = domak
ein klrmek = peeyi amak, serbestlemek kol =s vadi
rmek = belirmek, ykselmek s = dere

Ve gdlmi kalkt, ykand, atma binerek yola kt. Odgurmn dadaki

evine vard, kapy ald. Odgurm kt. Kardeini grnce Niin yine geldin,
niin bu ii uzatyorsun diyerek onu ieri ald.

GDLM: Bey seni serbest brakt; seni yle bir ziyaret iin aryor,
srekli olarak ehirde kalmak iin deil. Hi bir ite ly karma, ly aan
rndan kar.

ODGURMI: Bu sz akla yakndr. imdi sen git, evde bekle, ben nce sana
gelirim sonra dnrz.

GDLM: Sakn szn tutmazlk etme. Gne batp yzn gizledikten,

dnya yzne kmr gibi 6yah bir deri baladktan sonra, seni evde beklerim.
Bu anlama zerine gdlmi ehre dnd ve doru beyin sarayna gitti, anla
may beye bildirdi ve yine evine dnd.

Yak yirke indi, yzin kizledi,

Kararp tuman tozd dnya tud.
Ajun tul torna kedti, kan tgp,
Kalk, yek yzi teg, karard, oyup.
Kamug teprenr tnd, yumd kzi,
og1 , n kesildi tirigler szi.
Gne yere indi, yzn gizledi,
Kararp dnyay duman tozudu tamamyle.
Dnya dul giysisi giydi, kan att,
Gk, eytan yz gibi, karard, solarak.
Btn kmldayanlar dindi, yumdular gzlerini,
Grlt, ses, dirilerin sz kesildi.

SZLK

tuman = duman yeg/yek = eytan

.w = tozumak, toz ykseltmek OTjmak = solmak
tnd/todu = tamamyle, btn tepremnek = teprenmek, kmldamak
tul s dul tmnsfc 9 dinmek
ton = giysi, don og = grlt
krdmek = giymek im n es
tgmek = dmlemek, atmak tirig s diri
 KUTADGU BLIG NCELEMES

.Odgurm, dadaki evinden ehre yryerek geldi. Onu beklemekte olan g-

dlmi karlayp ieri ald, yiyecek, iecek kard ve hemen beye haber gnderdi.
Bey sevindi ve onlar saraya ard. Saraya gittiklermdc selm nce bey verdi,
Odgurm selm karlandrd.

B E Y : Ey, Odgurm, uzak yerlerden yaya olarak buraya kadar geldin, zahmet
lere katlandn.

ODGURMI: Gnlden arzulanrsa uzak yer yakn olur.

B E Y : Sen beni grnce selm vermedin, sana selm veren ben oldum. Niin
acaba?

ODGURMI: Ben bunu bilerek yaptm. Selm insana selmet yoludur. Selm
veren kii, karsndakine gven verir, selm alan da kendinin gvenlikte olduunu
anlar. Bundan dolay, byklerin kklere selm vermesi gerekir. Sen selm ver
mekle bana gven verdin.
B E Y : Sana soracam var. Bana iyilik yolunu gsterir misin? Beni tle, fay
dalanaym. yi ise senin yoluna gireyim.

ODGURMI (269 beytlik uzun monolog): Sana felein verdii ibret yeter.
Senden nce dnyann egemenliini ele geirmi olanlar imdi nerede? Nereye gitti
ler? bretle dn, ly gren hi kimse diri kalmaz. Sen de lme hazrlan. Eer
iyilik yaptnsa, dln alacaksn. badeti brakma, para dat, a doyur, pla
giydir ve sevaba gir. Eer yurtta bir kimse bir gece, a kalrsa, onu Tanr sana sora
caktr; doruluk yolundan ama; gn nden gnder. Sarayn ne deeri var? Ey
dnya beyi, bu dnya bir zindandr. Bir de tesi, oras var. Orasn lmsz yaam
yeri olarak kabul et. Ruhunu temizle. Hzinene ve askerine gvenine. Herkese
kar yzn ak ve alnn pek tut. Her ii bilgi ile ile, insandan kalan, iyi ya da kt
addr. Dalgl olma, harama el uzatma, arap ime, kark ve bozuk ilere katlma.
Bu gibi eyler saray, kk, kaleyi ykar. Beylik dediin, ancak yasa ile ayakta du
rur. Dinin dnya ile birletirilmesi gtr. Halka kar sevgin srekli olsun; ok kibir
lenme. u ie sekin kimseler ara: 1. Adalet bakan (kad), 2. beyin ardas olacak
kimse (halifel), 3. babakan (vezir). Bunlarn doru, bilgin, tok ve gvenilir kimseler
olmas gerekir. Bu yerde ie yaramayan insanlar bulunursa, yurdun, halkn ii
kt olur. Altn, gm, tahl, ipekli ve srmal ilemeler, sincap, samur krkleri, in
ve Bizans (Rum) kumalar, at, dii deve, koyun, kul, cariye, geyik, kuu, Arap mal
lar (tart) bunlar bo eylerdir. Ey bey, benim bildiim bu kadar. Szm tutarsan
yarn faydasm grrsn. Eer tutmassan gnah sende kalr.

B E Y (alayarak): Bu szlerin zerine bu beylik artk bana bir ykm oldu. yi

ce anladm, ben kendimi atee atmm. E y Odgurm, dua et, Tanr beni kurtarsn.
ODGURMI: Tanr, yardmn senden esirgemesin. Merhamet de etsin. E y bey,
kendini unutma, iyilik yap. (Ayaa kalkarak): Szm bu kadar.

B E Y : Biraz daha otur. Asn, bireyler ye (yiyecek ve iecek getirtir).

130 a . d l Aa r

ODGURMI: (birka lokna aldktan ve birka yudum su itikten sonra):

Tanrya kr. (Kalkarak): Tanr bcrabcrince olsun!

Odgurm, gdlm ile saraydan ayrdarak bir sre birlikte yrdler, sonra
Odgurm kardeini brakt ve tek bana daa kt. gdlmi, zgn ve bitkin,
eve dd, yatt fakat uyuyamad.

Togardm yak ba ktrdi r,

Kuu krti bold dnya tolu.

Yak kopt kgsin ktrdi r,

Ajun told kafur saar teg tolu.

Firite yzi teg yarud ajun,

Kalk bold kafur saar teg yzn.
Doudan gne ban yukar kaldrd,
Kuu grnl oldu btn dnya.

Gne kt, gsn ykseltti,

Dnya doldu salan kfurla.

Melek yz gibi parldad dnya,

Gk yz kafur salm gibi oldu.

SZLK

togar = dou kgii* = gs

yak = gne firite (Fars.) = melek
ktrmek = gtrmek, kaldrmak yaramak = parlamak
ora = yukar kalk = gk
krtu = d grn

Bylece sabah olunca gdlm i kalkt, saraya gitti. Bey, Odgurm n ne yap
tn, ne olduunu sordu, gdlmi de olan anlatt. Bey, dnyann, bir hkmdar
olarak kendisine artk zehir olduunu, bu yk artk tayamayacan syledi,
gdlm i onu avundurmaya alarak, yurdunu dzene koymak yolunda yle ko
nutu:

GDLM: Tanrya kulluk, halka da hizmet et. Onlara kar kat yrekle
davranma, sevgi gster. Ar isteklerini akl ile yenerek, iinde kabaran z varl
nn ban bilgi ile ez. Adamlarn nce memnun et, sonra onlardan i iste. Kfir
lerle sava. slml yaymaa al. Byle yaparsan iki dnya da senin olur.

B E Y : yi, yle ise bu iler iin bana yardm et, yurdu dzene koyalm.
GDLM: Yurdun kurulu dzeni yledir: n ce bilginler (bilge alim) gelir,
bunlara sayg gster. Sonra yurtta dzen gcn salayanlar (muhtesib), bunlarn
gl olmas gerekir. Daha sonra ynetim grevlileri (tapug), eer nleyemezsen
sana kar gelenler bunlar olacaktr. Son olarak da halk tabakas (kara budun), ki
zengin (6ay), orta halli (ortu kii) ve fakir (gay) olarak e blnr. Yasalar uygula,
 KUTADGU BLG NCELEMES 131

bulan birbirinden ayr tut, fakat zorlama. Zenginlerin ykn orta hallilere, orta
hallilerin ykn de fakirlere ykleme. Ynetiminin altnda bulunan (raiyyet) hal
kn senin zerinde hakk vardr: 1. Gm ayarnn (kmi lyar) korunmas, 2.
halkn doru yasa ile (kni trii) ynetilmesi, 3. ulam yollarnn gven altna aln
mas. Senin de halk zerinde hakkn vardr: 1. Buyruklara sayg, 2. vergileri vak
tinde deme, 3. senin dostunu dost, dmann da dman tanma. Daima unu d
n: kendim leyim, adm iyi kalsn.

B E Y : Szlerini, tlerini iittim ve sevindim, alk sana. Tanr yardmcm

olsun, bunlar yerine getireceim. Yalnz, sen de bana bal olarak yardm et bu ite.

gdlmi sz verdi ve Baraydan ayrld. Bey de, veziri de szlerinde durdu

lar ve yurdu gnen iinde ynettiler. Fakat bir sre sonra gdlmi gnln yok
lad. Vicdanna dant, gnlerini gerektii gibi geirmediini anlad. inin tamamy
la arnmasn istedi ve kendi kendine yle konutu.

GDLM: Dalg iinde kendimi mutlu sandm ve bu dalg iinde mrm

tkendi. imdi gecem kararmaktadr. Bir kz gibi yaadm, sakalm kuru ota dn
d, yam ilerledi, gnahlarmn balanmas iin alamak ve haykrmaktaym.
Tvbe etmeli ve pimanlk gstermeliyim. Fakat acele etmemeli, bir bilene danma-
lym. nsan, iinde ancak danmakla baarya varabilir. Kardeim Odgurm a gi
deyim ve fikrini soraym.

Ertesi sabah gdlmi nce saraya gitti ve niyetini bildirerek beyden izin is
tedi. Beyin iznini saladktan ve selm gtrme devini de zerine aldktan sonra,
evine dnd ve dnceler iinde- uyumaa alt. Fakat uyuyamyordu, darya
bakt,

Baka krdi rjdn Karaku togup

Kopa keldi, yirdin yaln teg bolup.

Yarud basa Yldrk, Adgr bile,

Tizildi Erentir. zin belgitle.

Ski kopil rlep kalkka ap,

nn sumld suri bri okup.

Ktrdi yak bakt merik tapa,

Krr ad yirdin yokaru kopa.
Balkland yirde yokaru sla,
Kalk merjzi bold yaln teg ota.

Sevk klirer teg yarud ajun,

Sakn ksga bold, sevinler uzun.
Bakt ve grd ki nce Mteri doup
Ykseldi yerden, alev gibi olup.
 A . DLAR

Sonra parlad n c yldz Akyldz ile,

Diziye kizler de girdi. (Bunlar) kendine iaret olsun.
Seher kuu kopup belirdi, gke ykseldi,
Sesini yabanc bir dilde duyurdu, brani sureleri okuyarak.

Ban kaldrd, douya bakt, gnei buldu,

Onun yerden yukar ykseldiini grd.

Yerden yukar budakland gnein nlan,

Gkn benzi alev ve ate gibi oldu.
Sevgilinin gler yz gibi parlad dnya,
Kayg ksald, sevin uzad.

SZLK

baka krmek = bakp grmek sumlmak = yabanc bir dilde konumak

gdiin = nce un bri = brani suresi, Mezmur
Karaku (yuldus) = Mteri (Jpiter) skmek = ban kaldrarak grnmek
kopa-"kelmek =* ban gsterip ykselmek ymk = gne
yaln = alev merik (Arap.) dou
yaramak parlamak tapmak = bulmak
basa = sonra batklanmak budaklanmak
Yldnk = nc, , Procyon (Kk Kpek, yani uta = gne iim
Canis Minr takmyldznn a yldz) megia = beniz
Adgr = Aygr, Akyldz, Sirius (Byk Kpek, ot = ate, ot
yani Canis Majr takmyldznn a yldz) evlik = sevgili
tizilmek = diziye, sraya girmek klmek = glmek
sl = seher kuu, gnei sken ku afcn = dnce, kayg
rlenmek = belirmek lusga = ksa

Sabah olunca gdlm i kalkt, atna binip onu daa doru 6rd, Odgurmm
kapsn ald. Odgurm ibadeti brakp kardeini karlad, oturttu ve konuma ba
lad.

ODGURMI: Kardeim, yine niin geldin? Seni biraz km gryorum. Bir

derdin mi var?

GDLM: Aln yazs (dlek) beni okla vurdu, beni uyandrd. Ben tvbe
ederek Tanrya yakarp beni yarlgamasn dilemeliyim. Syle, bu durumda ne yap
mak gerek?

ODGURMI: Kardeim, iyi bir eye niyet etmisin. Fakat senin sarayda bulun
man daha iyi olacaktr. Buras da benim iin iyidir. Yurt senden faydalanacaktr,
halk senin iyiliin iin dua edecektir. Grevinden ekilirsen, senin yerine kt bir
adam geebilir. Yaptn iyilikleri bozma ve bozulmasma frsat verme. Ben dnya ve
devletin ne olduunu grmedim, artk oraya, ehre, gidemem. Sen oraya dn. Ki\
min soyu babadan temiz ise ondan yurda iyilik ve fayda gelir. Eer ana hrszlk su
yunu gizlice alr ve bundan bir oul doarsa, o, yurt iin bir ykm olur. imdi git,
 KUTADGU BLG NCELEMES

beyin iyilii iin al. Evet, doru sz acdr. imdi beyden yz. evirmek sana yak
maz. Bey seni ald, bytt, ykseltti, sana yetki verdi; git, bey iin al ve kut
iinde yaa. yilie kar iyilik gstermek gerekir.

GDLM: Bu sylediklerini bilmiyordum, imdi bunlar renmi bulunuyo

rum. steimden vazgetim. Tanr bana destek ve yardmc olsun. Sen de baard
olmam iin dua et. Esen kal.

gdulmi kardeiyle vedalat, atna binip eve dnd, yemeini yedi ve

dinlenmeye ekildi.
Kod di kesme yaruk yz tud.
Kalk tul ton kedti, bilin bad.

Yak yazd bolgay rgliig sa,

Tigirj ki yi tutu dnya ii.

Odund, baka krdi ktrp ban,

Kalk kz kler leg yiriti tiin.

Yak ba ktrdi, yz at yay,

jun btr tutt ry k yi.

Serbest brakt zlfn, parlak yzn rtt,

Gk dul giysisi giydi, belini balad.

Gne zm olsa gerek rlm san,

Sincap ve samur rengini tuttu dnyann ii.

(Ogdlmi) uyand, bakp grd, kaldrarak ban

Gk kzlarn glmesi gibi dilerini aralad.

Gne ban kaldrd, yzn at yine.

Btn dnya tuttu akku rengini.

SZLK

kodmak = koymak ligi = sincap, tiin

dmah salmak ki = samur
keame n> zlf odnmnak /udunmak be uyanmak
tomak b kapatmak, rtmek ktrmek = gtrmek, kaldrmak
kalk - gk klmek = glmek
tul = dul yirimek = dudaklar, dileri aralamak, glm
ton = giysi, don semek
kedmek = giymek ti = di
hamak balamak ya = yine
yak - gne btr = ktn
yumak c= yaymak, zmek riii} jriii} = ak
yand bolgay = zm olsa gerek
 A. DLAR

gdiihni kalkt, kahvaltsn yapt, atna binip saraya gitti, beyin huzuruna
kt.
B E Y : O olgun insann, Odgurn sal nasldr? Benim iin dua ediyor mu?
GDLM: Kardeim orada yalnzlk iinde bizim iin dua ediyor. Gnah
biz ileriz, duay o eder.
B E Y : Benim sana inancm vc gvenim var. Sen ileri yola koy, ben de biraz
dinleneyim.

OGDLM: Bey, sen rahatla, btn aba ve dertler bana kalsn; ben artk
kendimi sana balamm. Sen u trl insana deer ver: 1. Cesur {alp) insan,
2. akll ve bilge (bg bilge) insan, 3. anlayl ve beceriklli (tetig uz) insan. Beni biri
ekitirirse, bunu nce bana bildir.
B EY: Gcn yettii kadar her iini kendin yap, bana gvenme, ben sana yar
dm ederim.
Bn konumadan sonra Ogdiilmi saraydan ayrdd, evine dnd. Yurdu iyi ynet
ti; bey rahatlad, halk erince kavutu, zaman ve aylar geti, dnya gzelliini bul
du. Bir sre sonra, gdlmi uyumak zere iken kapda sesler iitti. Hizmeti koup
kapy at, biri ona: Beni Odgurn gnderdi, kardeini grmek istiyor, ona sz
varm dedi ve gitti. Az sonra gdlmi de daa kt, kardeini buldu. Odgurm
uzanp yatm, abasn zerine ekmi, ban da koluna dayamt.
GDLM: Ne oldu sana kardeim? Seni grdm gnlm yaraland.
ODGURMI: E y kardeim, yolum grnd, dnyadan ayrlmak zereyim.
Yzn bir kez daha greyim dedim.
GDLM: Niin byle kt eyler syliyorsun? leceini neden anladn?
ODGURMI: Dmde Tanr bana lm gsterdi.
GDLM: nsan uykuda d grr, fakat yorucular onu iyiye yorabilir.
Doru yorabilmek iin d yorma bilimini iyi renmi olmak gerekir. Gece d,
gndz dnden farkldr. Kimi dler mevsimlere baldr. Mevsim bahar, d g-
reu de gen ise ve lcr eyi kzl, yeri de kara grmse, belli ki kan artm; kan almak
gerekir. Mevsim yaz, d gren de delikanl ise ve her eyi sar ve pembe grmse,
belli ki safras artmtr; midesini boaltmak, kendisine de kudret helvas vermek ge
rekir. Mevsim gz, d gren de gekin ise ve siyah da, kuyu ve ukur grmse,
belli ki kara balgam (sevda) artmtr; il iirmeli ve beynini temizlemelidir. Mev
sim k, d gren de ihtiyar ise, ve akarsu ya da buz, kar ve dolu grmse, belli ki
balgam artmtr; scak eyler yedirmeli. Dn kark tr de vardr. Kimi dler
de eytandan gelir; ykanmabdr. Kimi dlerin yorumu yoktur. Peki kardeim, sen
nasl bir d grdn? Anlat bakalm.
ODGURMI: Dmde bir merdiven grdm; elli basama vard; yksek ve
geni, karmda duruyordu. Basamaklara basarak yukar ktm, saydm, tam elli ba
samak; son basamakta bir atl bana su uzatt, elinden aldm ve hepsini itim; sonra
havaya ykselerek gke utum, kayboldum.
 KUTADGU BLG NCELEMES 135

GDLM: ok gzel bir d. Ykselmek iyidir, saygnla erimek demektir.

Merdiven onurdur; her baDamak da bir z saygya ykselmeyi gsterir; kaptaki su
yu alp imek, kendin ve torunlarn uzun yaama erecektir demektir; gklere umak
ise ykseklere kmak, Tanr btn isteklerini yerine getirecektir anlamnadr.

ODGURMI: Grdm dn yorumu bu deildir. Merdivenin tepesine ka

dar, yamn bugnk says olan ellinci basamaa kadar kmam, yaammn tken
mesidir. Atb, ocuklarm babasz brakan kiidir. Ben suyun btnn itim; su,
eer yars iilirse ve br yars braklrsa, daha yaayacaksn demektir, fakat b
tn iilirse yaamn tamamlanm, bitmitir anlam kar. Mavi gkte bolua ka
rmam, cannm yreimden karak bir daha geri dnmemek zere umu olma
sn gsterir. Tanrm bunlan bana dmde gsterdi. Ben gidiyorum, sana son birka
sz syleyeyim (99 bey t): Doru adam ol, yaratklara kar yumuak davran, gnl
n ve dilini bir ederek Tannya ibadet kl. Dnya dncelerini ksa tut; acele ederken
dingin ol, kzarken de uysal ol. lm unutma, btn hazrlklarm yap. Dnyaya
imrenip tamah etme. Tanr nn yargsna ba e. Sras dtke halka faydal ol.
Doru syle, elin ak, gnln de alak olsun. steklerini ll tut. Halka yk yk
leme; yk kendin ta. Maln mlkn, gnahlarndan arnman iin, dat. nsan
lk adm tayabilmek iin iki ey gerekir: 1. Acmal olmak, 2. eli ak olmak. Eli ak
olan kii gm datan deildir; eli ak olan canm esirgemeyerek, insann hakkn
veren kiidir. Dnyada n, san sahibi olmak iki eye baldr: 1. mal, mlk, 2. onur.
Dnyaya gnl verme. Dnya ve kut gnleri bir glgedir. Ben gidiyorum, duada
beni unutma; dn, evine git ve beye benden selm syle.

GDLM: Seni hasta brakp nasl giderim?

ODGURMI: Kardeim, haydi git. Sa ol, gznden ya dkme.

gdlmi kalkp Odgurm kucaklad, pt ve znt ile evden karak atna

binip eve dnd. Yemek yedikten sonra,

Yak yirke indi, yzin kizledi,

Kalk karu keldi, izin izledi.
Gne yere indi, yzn gizledi,
Gk yz kardan bunun izini izledi.

gdlmi yatt, fakat zntden uyku tutmad.

Ajun merjzi bold habe krt.

Dnyann benzi habe yzne dnd.

gdlmi kalkt, dolat, yine yatt. Az sonra,

Yzn kizledi yirke rumt kzt
Ajun merjzi bold bu zengi yzi.
Yzn gizledi yere, bati gnei,
Dnyann benzi zenci yzne dnd.
 A. DLAAR

Yine uyku tutmad, gdlmi kalkt, darya bakt,

K r, lker savulm, uukm tne

Grdii, lker yldz savulmu, gece de sonuna varmak zereydi,
(uukmak = sonuna varmak)

Biraz yatt, uyudu, yine uyand, darya bakt,

Tomardn Karaku kopup rledi,

Ya ot ktrmi teg ot yldrd.

Yitiken ktrdi yana ba r,

Trjittti yana Yldrk, Adgr naru.
Erentir ba indi yirke yaguk,
Yak ba ktrdi, yz at yaruk.
Doudan Mteri kp belirdi,
Dman ate ykseltmi gibi ate parlad.

Byk Ay yine ban kaldrd,

Yana dnd nc, Akyldz tarafna.
kizler burcu ban indirdi yere yakn,
Gne ban gsterdi, parlak yzn at.

SZLK

togar = dou tgitmek = dndrmek, dnmek

Karaku = Mteri, Jpiter, baka bir ad: Yldnk = nc , Procyon (Kk Kpek, yani
Ojay Canis Minr takmyldznn a yldz)
rlemek/rlenmek = belirmek Adgr = Aygr, Akyldz, Sirius (Byk Kpek,
ya = dman yani Cania Majr takmyldznn a yldz)
ot = ate, od yana =* yine
yldramak = parlamak naru bir yana
Yitiken/Yetigen = Yedi Kardeler, Byk Ay, Erentir es kizler burcu, Cemini
Uraua Majr yaguk as yakn
r = yukar yarak = parlak

Byle olunca gdlmi kalkt, dnyann yz altn rengine brnp gk y

z de alev gibi olunca giyinip saraya, beyi grmeye gitti. Bey onu ok dnceli ve
zgn buldu, gdlmi olan anlatt. Bey de acmaa balad, alad ve hastay b
rakp ehre dnmesinin doru olmadn syledi, gdlm i, kardeinin'sz dinleme
diini anlatt. O zaman bey, hastay, kendisini ve vezirini kurtarabilmek iin halka
sadaka datmak, dertleri ile ilgilenmek ve onlara sevgi gstermek buyruunu verdi,
gdlmi kalkp evine gitti, birka gn bekledikten sonra, ac ve&znt ierisinde
yine saraya gitti ve daa kp kardeini bir kez daha grmek iin beyden izin istedi.
Bey seve seve bu izni verdi, gdlmi yine atna binip Odgurmn evine gitti. Bu
kez kapy Odgurm deil, onun mezi Kuman (== Vasiyet) at, nk Odgurm
lm deinde bile deildi. Kumaru, gdlm i'i gzyalan ile karlad ve Tanr
 KUTADGU BLG NCELEMES

sana uzun mr versin, kardein bu dnyadan gt gitti dedi ve onu tledi:

Alama, her doan lr, dnyada ne bey ne kul ne de peygamber kalr. gdlni
yksek sesle alamaa balad, dvnd. Kurnan yine onu avundurmaa alt ve
tledi: Tanrnn buyruuna gnlnle, aklnla ve dilinle ba e. Bu lml can
ona Tanr vermiti, imdi geri ald. Kardeinin gmln bir gr, yle geri dn ,
gdlmi kardeinin gmtn grd, alad, ona seslendi: Kardeim, bir kalk,
yzn greyim. Seninle geirdiimiz gnler acaba bir d myd, yoksa gerek mi ?
Gzlerimden silinip gittin (bundan sonra metin be yerde eksik; gdlmi az sonra
ehre inmi ve kardeinin ruhu iin bireyler yapm olacak). Bey, Odgurm',n lm
olduunu duyunca vezirinin yanma gitti ve basal diledi. lene dua ile yardm
etmesini, bu lm ibret olarak almasn tledi, gdlmi neler grdn, lm
deinde Odgurm m neler sylemi olduunu beye anlatt. Kardeinin an alk
olarak brakt anak ile denei beyin nne koydu. Bey denei ald, ana da
vezirine brakt, az sonra saraya dnd.
Yas gnleri geince, gdlmi saraya gitti ve gcn toplayarak ie balad.
Bir gn bey onu yanma arp ilerin nasl gittiini sordu. Vezir, halkn durumu ok
iyi olduunu bildirdi. Konuma srasnda gdlmi beye, u eyin kt olduunu
syledi: 1. kpek, 2. av kuu, 3. gvde, tyice yola gelmeleri iin bunlar a brak
maldr. Her eyin sonu lmdr. Bey, ok yaa, Tanr senin soyunu kesmesin, fa
kat yaaman ister ksa, ister uzun olsun, adn artk iyiye km ve dnyaya yayl
mtr. Dostlarn ok olsun, dmanlarn dalsn, yurdun da genilesin ve gelisin.
gdlmi szn bitirdi, yeri pt ve beyin yanndan ayrlarak evine gitti. Ertesi
sabah yine iinin banda bulundu, buyruklar verdi, kendisi de alt, iler dzeldi.

Krjl til koni tutu, tzdi york,

Kamug eriler kndi, itti klk,

tildi ajun, artt edg dua,

Kutadt kni knde edg dua.

Gnl, dil doruluk (yolunu) tuttu, dzeldi gidi,

Btn eriler dzeldi, doruldu gidi.
Dzene girdi dnya, artt hayr dua,
Kutlu kld (dnyay), gnden gne hayr dua.

SZLK

k 5 ni = doru ilmek/etmek = dzelmek, dzene girmek

tmsek = dzelmek klk = kl, edi, gidi
yonk = gidi edg = iyi, hayr
knmek dzelmek, iyilemek, dorulamak lratadmak = kutlu klmak

Onlar gitti, fakat iyi adlan kald. Bu adlar daima sayg ile anlacaktr. Byle
kiiler, gerekten insan mdr, yoksa yaptklar i melek ii midir? E y bilgin kii, bir
de gr ver dnyann bugnk durumunu. Bilgili ucuzlam,' deerini yitirmi, bir
tarafa ekilmi, tutunuyor. Akll dilsiz olmu, azm amyor. Helalin ancak ad
 A. DLAR

kalm, haram kaplyor, buna doyan yok. Gvenilir kimse kalmam, vefa yerini
cefaya brakm. Doru yolda yryen adam nerede?

Kiidezsii Ugan Tejri imanmz,

Kotrs bu fim e, bela isiz iz.
Korusun Gl Tanr imanmz,
Gtrsn bu fitneyi, bely ve kt izleri.

SZLK

kdezmek = korumak aiz = kt

Ugan = gc yeter, kadir

+
Yl 462, bu yapt yazp bitirdim. Ey okuyucu, bundan hisse al. Hangi yola gi
deceini az ok akladm. Beti kendime n, san ya da iyi ad dilemedim. Bunu oku
yan, benim iin dua eder diye dnmedim.

Untma mini ay okgh tirig,

nm dnya kodsa tense yirig.
Unutma beni ey yaamakta olan okuyucu,
Ben dnyay brakp yere (topraa) densem.

SZLK

olugl = okuyan kodmak = koymak, brakmak

tirig = diri, yaayan

E y Tanrm, btn sana inananlar yarla, btn gnahlarm da bala. Do

ru yolu gstermi olan Savcya bin selm. Ey Tanrm, komun olan Onun Drt
Eine de benden tkenmez selm ulatr.

4. Yaptn sonundaki 3 ek (beyt: 6521-6645)

Kutudgu flilig'in asl burada biler, yaptn sonundaki ekler balar. Bunlar
tanedir (125 beyt). Birincisinde, Balasagulu Yusuf, genliine ar ve yalln
alalr. kincisinde, yanuukta olduu an bozukluunu ve dostlarnn ektii
zgyii syler. ncsnde de kendi kendini tler ve bilginin vgsn yineler.
Birinci ekten (beyt: 6521-6564) beyitler:

Yorgl bitli t teg yigitlikni dtmy

Tiipi yil keer teg liriglig tkettim.
Yryen bulut gibi genliimi geirdim,
Tipi yeli geer gibi yaamm tkettim.
tsizin yiitlik, isizim yiitlik,
Tuta bilemedim men sini, terk kattm.
Yazk genliime, yazk genliime.
Tutabilcmcdim ben seni, tez kardm.
 KUTADGU BLG NCELEMES

Temam erguvan teg kzl merjzim erdi,

B u kn zuferun urgm ejde tantm .
Tam erguvan gibi kzl idi benzim,
Bugn safran tokumu ektim yzme.

Yparsg kara baka kafur audum,

Tolun teg tolu yz kayuka ilettim?
Misk gibi kara bama kfur rttm,
Dolun(ay) gibi dolgun yz nereye ilettim?

Yaruk yaz teg erdim, tmen t ieklig,

Hazanmu tttm, kamugn kurttm.
Parlak bahar gibi idim, nbi renk ieklerle,
Sonbaharm inedim, hepsini kuruttum.

Kadit] teg bodum erdi, ok teg kni, tz,

Ya teg eri bold, eildim trjittim.
Kayn (aac) gibi idi boyum, ok gibi doru, dz,
Y ay gibi eri oldu, eildim, bkldm.

Yalt] keldim erdi, yaltj kirg yirke,

Nelk dnyaka zni muna iittim?
Yaln geldimdi, yaln gireceim yere,
Niin dnyaya kendimi bunca sttm?

Sen l; sen yazuk yarlkagl dim bir,

Suyurka mini sen, yazukum unttm.
ensin gnahlarm yarlgayan Tanrm biricik,
Bala beni sen, gnahlarm unuttum.

SZLK

yongl = yryen yaz = bahar

dmak = gndermek, salmak, geirmek erdim idim
tp = tipi tmen = 10000
y il = yel t = renk
isiz/esiz = yazk! hazan (Fars.) - sonbahar, gz
ten = tez, abuk ttmek = stne basmak, inemek
kalmak = kartmak kadir) = kayn aac
urng ** tohum kni = doru
eg a yz, ehre ya = yay
tantmak s ektirmek, ekmek ti]itmek = emek, eilmek, bklmek
ypar a misk nelk = niin, neden
afumak rtmek iitmek = stmak
kayuka = nereye k as pekitme, obartma edat
yank s parlak uyanrkamak = batlamak
 A. DLAR

kinci ekten (beyt: 6565-6604) beyitler:

Turay, baray, ajunug kezey i,

Vefalg kim erki ajunda tileyi?
Kalkaym, varaym, dnyay gezeyim,
Vefal kim var ki dnyada, arayaym?

Kamug arzu buldum, kii bulmadm men,

Kah bulsa arzum yzirje bakay.
Btn arzularm buldum, insan bulmadm ben,
Eer bu arzumu bulsam, yzne bir bakaym.

Apatj bulsa men bir vefalg, ak er,

Eginke yiideyi, kziimke uray.
Eer bulursam vefal, cmert kii,
Srtma ykleyeyim, gzme sreyim.

Yigm ot kki bolsu, yamur suv tap,

Ediz kum tneyi, tagar ton kedeyi.
Yiyeceim ot kk olsun, yamur suyu yeter,
Bir kum ynnda tneyim, ul giysi giyelim .
At kald yaltjuk, kii klk bard, '
Bu klk kana bard?, udu r en baray.
Ad kald insann, insan(lk) nitelii kayboldu,
Bu nitelik nereye gitti?, ardndan ben gideyim.
Nelk artad halk, neg jdi kodu?
Kayu dke tutum, ya kayda turay ?
Neden bozuldu halk, niin grenei brakt?
Hangi aa rastladm, ya nerede duraym?

Kamug edg bard, tr jdi iltti.

Kii sorj kald, ne edg bulay?
Btn iyiler gitti, yasa ve grenei de gtrdler,
Kii art kald, iyileri nasl bulaym?

Olar bard, kaldm bularn bile-men,

Neg teg yory, ne klkm yaray ?
Onlar gitti, bunlarla kaldm ben.
Nasl hareket edeyim, ne gibi huylarla badaaym

adan teg tikerler , bun teg sorarlar.

Kpek teg rerler, kayusun uray?
Akrep gib sokarlar, sinek gibi emerler,
Kpek gibi rerler, hangisini vuraym?
 KIJTADr.II B I.lr. tlVCF.I.F.MF.Sf

lahi, ruzi kl sevg Sav yzin,

Yime Trt Einir) yziini kreyi.
Tanrm, nasip eyle sevgili Savcnn yzn,
Bir de Drt Einin yzn grmeyi.

SZLK
lurmak = kalkmak, durmak artamak = bozulmak, ktlemek
karmak =s varmak, gitmek, kaybolmak neg = niin, nasl, ne gibi
kesmek = gezmek qdi = yosa, rf, grenek
erki = soru ve phe edat kodmak = koymak, brakmak
tilemek = aramak, dilemek kayu = hangi
kah = eer d sa zurnan, a
apai] /abat) = eer (umak = rastlamak, kavumak
ein = srt, ein kayda = nerede
ydmek a yklemek, yklenmek tmek /eltmek = iletmek, gtrmek
unnak vurmak, srmek sog son, artk
yimek = yemek yonmak = yrmek, hareket etmek
SUT = SU yaramak = yaramak, uygun gelmek, badamak
tap/tap = bir eyi yeter saymak, yetinmek adan = akrep
edia = yksek, yksek yer, yn ttmek = sokmak, delmek
lagar = ul, uval ban/bn = sinek
ton = giysi, don sormak emmek, sormak
kedinek = giymek ruai klmak (Fars.) = ihsan etmek, nasip eyle
yalguk = insan mek
klk/klk = kln, huy, gidi, nitelik Sav = Savc (haber getiren), Peygamber
udu = arka, art Trt E = Drt E (ilk drt Sahabeler)
ndk neden? yime /yeme = yine, dahi, bir de

nc ve son ekten (beyt: 6505-6645) beyitler:

Biligsiz yrek, til negke yarar?
Bilig birle, $uv teg kamugka yara.
Bilgisiz yrek, dil neye yarar?
Bilgi ile, su gibi, kamuya yara.
Nee bildir) erse tak bir lile,
Biligli tegir, kr, tilekke sora.
Ne kadar da bilsen, bir ara,
Bilgili, bak, dilediine sorarak eriir.
Bilig bir terjiz ol, u yok tpi,
Nee suv ktrgey serrgk sora.
Bilgi bir denizdir, ucu, dibi yok,
Ne kadar su gtrebilir (eer) sere emerse?
Bilig bil, kii bol, bedtgil zr),
Yd ylk atangl, kiide yra.
Bilgi bil, adam ol, ykselt kendini,
Ya da hayvan adm al, insanlardan rakla.
 A. DLAAR

Elig sundum u men biligni tilep,

Sziig szke tizdim, aurdum ura.
El uzattm, ite ben bilgi dileyerek,
Sz sze kattm, yan yana sktrdm.

Keyik tag krdm bu Trke szg,

An akru tuttum yakurdum ara.
Geyik gibi grdm bu Trke sz,
Onu yavaa tuttum, onu aldatarak yaklatrdm.

Skadm, sevittim, kyl birdi terk,

Tak ma beliler birerde yere.
Okadm, sevdirdim, gnl verdi tez,
Yine de rkyor, ara sra irkiliyor.

Sunup tutmma ederdim szg,

Kelii birdi trii ypar bura.
El uzatarak tuttuumda srdrdm sz,
Geli verdi sonra misk kokusu.

Koni szledim sz, irig hem ag,

Koni szni ydgen ukulug ere.
Doru syledim sz, sert ve ac,
Doru sze dayanabilen akll insandr.

Okgltka artuk ar kelmesii

zm uzr koldum aa hem yora.
Okuyana fazla ar gelmesin,
Benim zrm diledim, aklayarak ve yorarak.

Yl altm iki erdi, trt yz bile,

Bu sz szledim men, tutup can sre.
Yl drt yz altm iki idi,
Bu szleri sylerken ve tuttuum can srerken.

Tkel on sekiz ayda aydm bu sz,

drdm, adrdm, sz evdip tire.
Tam on sekiz ayda syledim bu szleri,
.Setim, ayrdm, sz toplayp derleyerek.

Yadm t iek teg yd kin burar,

tnm men, itn tkettim, tura.
eitli iek yaygs gibi kokusu misk buram,
HikAyc ettim ben, kesin olarak tamamladm, (ite) duruyor.
 KUTADGU BLG NCELEMES

A y Yusuf, kerek szni szle koni,

Kereksiz szg kizle, klga kora.
E y Yusuf, gereken ve doru sz syle,
^ Gereksiz sz gizle, zarar olur.

Saya ok sndm, Bayat, sen kiidez,

Bu gaflet usndm mini odgura.
Sana sndm, Tannm, sen koru,
Bu gaflet sansndan beni uyandr.

Saya yazd, sindin kredi zm,

Bu kn sgnu keldim saya yalvara.
Sana kar gnah iledim, senden kat zm,
Bugn snmaya geldim sana, yalvararak.

Ya Rab, yarlkagil kamug mminig,

Telim rahmetiydin tkel turgura.
Ya Rab, yarla btn iman sahiplerini,
Bol rahmetinden hepsini alakoyma.

Tegr Savmzka tmen miy selm,

Tz Trt Eiye tak ertiire.
Eritir Savcmza yz binlerce selm,
Drt Arkadann her birine de erdire.

SZLK

sormak aramak, sormak tkamak = okamak, el ile samak

temek a erimek, demek eritmek = kendini sevdirmek
Un)i* a deniz terk a tez
tp dip tak a dahi, yine de
nee a ne kader, nice ma a pekitme edat
semiirgiik /semirgk es b, b diye 0ten belirmek a rkmek
kk ku, semgur, sere biterde a ara sra, bir bir
ed(itmek = bytmek, ykseltmek yermek/ermek a beenmemek, irkilmek
ylk a hayvan edermek = izlemek, kovalamak, srdrmek
atanmak = ad almak tr a sonra
ymunak <= raklamak ypar = misk
onmak a el uzatmak, sunmak burmak a iyi koku yaymak
n a ite kni a doru
htflamah a dilemek irig a iri, sert
a dizmek, katmak ag a ac
keyik a geyik ydmek a yklenmek
tag a ...dek, ...ca, gibi yiidgen a yklenebilen, dayanabilen
akra a yava, yavaa artok a artk, fazla
yakarmak a yaklatrmak u r (Arap.) a zr
armak a aldatmak kolmak a istemek, dilemek
 A. DLAAR

aa = aklayarak itn ss kesin, bitmi olarak

yora * yorumlayarak, yorarak tketmek = tamamlamak
lkd = tam kor = zarar
aymak = sylemek ok = fiilde pekitme edat
ttrmek = semek kdmek = gtmek, korumak
adrmak = ayrmak usmak = sanmak
erdimek = toplamak odgurmak = uyandrmak
(irmek /(ermek = dermek, derlemek yasmak = gnah ilemek
yadm = yayg* sergi kremek = kamak
t = renk, eit telim ss bol, ok
yd = koku (aarmak = durdurmak, alakoymak
kin =* misk tegiirmek = eritirmek, ulatmak, deirmek
Stnmek = hikye etmek ts/tai = her bir
 IV. Kutadgu Bilig in Deerlendirilmesi

1. Genel konular

Karahanl devleti iki ulusal ansiklopedici yetitirmitir, ikisi de Trk ve

Trkeei: biri Balasagunlu Yusuf, br Kagarl Mahmut. Yaptn, Trkenin en
ginliini vc gzelliini gstererek, Araplara Trke retmek amacyle yazan Ka-
garl, dilci, etnograf, tarihi, gramerci, diyalektolog, corafyac, huritar, folklorcu,
air, paremiyolog ( = atasz bilgini) ve Arubist oturak belirmi, Balasagunlu Yu
suf da u alanlarda ansiklopediciliini ortaya sermitir: Din, mitoloji vc dinler tarihi,
felsefe, ruhbilim, bilgi kuram, eitim-retin, aile dzeni, ahlk, kadn, iki, atasz
bilimi, yasa ve tre bilgisi, devlet ve saray rgt, siyaset ve diplomatlk, ordu ve
s slcnck (struteji ve taktik), turih, corafya, budun bilgisi, tren ve len dzeni,
sofra grgs, ulusal spor ve oyunlar, d yorma, gkbilim, matematik, zooloji,
edebiyat, iir sanat, sahne sanat, 6alk bilgisi, alk, tarm, hayvanclk ve rn
ler, tecim, mal, el sanatlar, maliye, para, ulam.

Genel amac lksel ve tkel bir kiinin, lksel bir devletin ve babuun nasd
olmak gerektiini, yurt babuuna ve yurttalara den devleri vc ahlk kurallar
n bildirmek ise de, Balasagunlu Yusuf yukarda sralanan konularn ayrntlarna da
girmitir. Bu ansiklopedik yaptta serpili, yer yer de dzenli ve toplu olarak bulunan
bu bilgi paralarn yle zetleyebiliriz:

Gkbilim alannda, Balasagunlu Yusuf, yaptnn V. babnda 7 kat evren'de

( = felek) dolaan 7 yulduz'u ( = yldz, gezegen) Trke adlarylc saym, 12 iikek'in
{== bur) adlarn da Trke olarak vermitir. Kutadgu Bilig'in hikye blmlerin
de (111. ve IV. blmler) de, gdlmi akam yatarken, sabah da kalkarken, Yusuf,
gerek bir ozan kalemiyle gnn kararmasn ve aarmasn betimledii srada, tam
bir uranograf ( = gk yzn betimleyen bilgin) gibi ayn, gezegenlerin ve takmyl
dzlarn gecenin gkyznde devinim yolunu izmi ve belli saatlerde nerede bulun
duklarn birer birer bildirmitir: lker, Yitiken ( = Yedi Kardeler), Yldrk ( =
nc), Adgr ( = Akyldz) v.b. Corafya alannda, yazar, mevsimleri saym, yap
tnn trl yerlerinde de drt ana yn anmtr: kuz ( = kuzey), ir ( = gney),
doar ( = dou), batar ( = bat). Ayrca ajun ( = acun, dnya), kahk ( = gk), tolun
( = dolunay), bult ( = bulut), yan ( = imek), korum ( = kaya), gz ( = rmak),
yul ( = kaynak), opr ( = dere, ukur), z ( = dere, vadi), k ol(= vadi, yama), terj
( = bataklk), yaz ( = ova) gibi corafya terimlerini de betimler gibi kullanmtr.
 A. DLAR

Hu alanda Rum ( = Bizans), ran, llind, Main ( = yukar in), fttay ( = orta in)
yurtlarna da deinmi, in-Trkistan ipek yolunun ve ark'larn ( = kervan) ne
mini de bilmitir.
Matematik alannda, yukarda grdmz gibi, yldz falclarn (Yulduzlar)
anlatrken, bu bilimin balca blmlerini ve ilemlerini nmze sermitir: Oklides
( = Euklcides), hendese, hesap, darb, taksim, tefrik, kesir,, lazif ( = 2 ile arpma),
tansif ( 2 ile blme), cezir ( = kok), misahat ( = lme), cebr- mukabel ( = cebir)
v.b. Renk adlar Kutadgu Bilig'de ok boldur: renk, boya anlamna: tu, bodug,
iiviit, tj\ sonra a/, kzl, kzgul ( boz ile kr aras), al ( = alaca ile kr aras), arsal
( kumral), yal ( = yeil), kk (-= mavi), sarig ( = san), yaz, kara, ak, oriirj
( = ak renk, ak), yipt jyepn ( = lotus ieinin rengi, parlak kzd, firfiri) v.b.
Yaptn IV. babnda imrendirici Bahar iiri , ayn zamanda zooloji terimleri
kitabndan koparlm bir sayfa gibi geliyor okuyana: Art arda kos ( = kuzu), kl (
yaban rdei), kki ( = guguk), titir ( = dii deve), ular ( = erkek keklik), kara
umguk ( = kara karga, kuzgun), sandva ( = blbl), elik ( = dii karaca), klmiz
( erkek karaca), sigun ( = erkek geyik), m uygak ( = dii geyik), as ( = kakm)
v.b. Yaptn baka yerlerinde de kulardan kuu ya da ilriirj ku ( = kuu), kara ku
( = kaya kartal, tavancl), avl ( = ahin), turna, kaz, rdekfdirek, ilgi ( = bay
ku), semiirgiik ( = semgr, bk, bk ten, sereye benzer kk ku), yugak
( kaz'a benzer bir su kuu) v.b.*
Balsagulu Yusuf, gen denecek bir yata sal sarslm olduu iin hastal
n, hekimlerin (emi, otai) ve illarn yabancs kalmamtr. 0 an inanlarna
gre Yusuf da Aristo'dan kalma 4 balca kartlk ilkesini (scak, souk, kuru, ya)
benimsemi, Hippokrates'i ortaya koyduu 4 llt (Yun. khole, melankhole, aima,
phlegma) grne de katlmtr. Buna gre, insandaki 4 llt ( = temel sv, Lat.
lutnor) ve o adaki hekimlerin inandna gre, bunlarn etkileri yledir: 1. sarig
( sar safra, d, Lat. bili) ters, aksi tabiatl olmann, 2. sevda ( = kara safra,
maihulya, Lat. melaneholia) zgn, neesiz tabiatl olmann, 3. kan (Arap.

* Kitab Divan-1 Lgati*-t-Trk ele alndnda, bu listeye ku adlarndan birok katmalar ya

plabilir: tevi kif ( = devekuu), korday ( = katkkuu), y u n ku ( = tavus), kuburga jkoburga (=s bay
ku), us ( = ukbubu), lan ( = doan), k a rku yjkrku y ( = atmaca), turumtay ( s ali), aglin
( = Mlii), alk ( = ulluk), turuga /tonga ( = ayrkuu), bgk ( = ibibik), sruk ( = Birck),
karltga ( = krlang)/ kkrkenjkkrkn ( = gvercin), takguJtakagu ( = tavuk), erkek taktgu
(= huruz), lrii saptanamayanlardan a y, yayan ( = bir knrgu tr), tartar ( = kumruya benzer bir
ku) v.b. Kurahanl Trkeside hayvan adlar pek eitli ve boldur. rnein, deve iin u karlklar
var: tivefteve = deve, bura deve aygr, atan idi edilmi deve, titir dii deve, botuk =
ana stnden kesilmi deve yavrusu, torun = gen deve. Bitki adlan da eitlidir, ank nar,
skt = st, kevrik = grgen, tograk = kavuk, kady = kayn, tavlgu = kzl st; kebea =
pamuk, yagak = ceviz, kosk = fndk, fekirtk = fstk; sarig erk = kays, tiiliig eriik = eftali,
kara erk = erik; frma = turp, sarig = havu, amgur = algam, btrge = patlcan; buday ,
arpa, ygrliigiir = dar, mr = karabiber, adrk = aynk otu, ozgan = kuburnu, artu = ard,
yitim = kelentohumu, yornga = yonca: kagun = kavun, arbus = karpuz, yigde ide, kabak,
alma jalmla = elma, armut, zm, avya = ayva, aogunjaogan = soan, aamuraak jaarmusak sa
nmsak, v.b.
 KUTADCU BLG NCELEMES

<lcm, Lat. sanguis) Ricak tabiatl olmann, 4. balgam (Lat. phlcgma) da souk ta
biatl olmann kaynadr; bu drt temel enin, insan vcudundaki "okluu
ya da azl, hastalk dourur. O am hekimliine gre, Yusuf bunlar ok iyi
biliyordu (bap L X X -V I: gdulm i in Odgurm a d yorumunu unlatmas).
Balasagunlu Yusuf, bilgi vc bilgi kuramn da ele almtr. nce, kendi terimle
rine gre, s, akl dr (Lat. mens), uku da anlay (Lat. intelleetus). Yusufun
zdeyilerinden biri anlay birmeale ye benzetir (yula ol uku) ve kr iin bir
gz (karaguka ks) olduunu syler. Yunanllardan Homeros da k demek olan
phs szcn insan anlamna da kullanmtr. Eflatun, gz, iimize konmu,
yanp bitmeyen vc darya yanslayan bir tanrsal ate diye tanr. ve d nlarn
birlemesinden de duyu ve bilgi doar. Sanskrit dilinde veda, bilgi demek olduu
gibi, ayn kkten Latince video szc de grmek anlamna gelir. Yusufa gre
(bap: X X V I , X X V II), insan bilgisiz doar. Tanr ona akl (us) ve anlay (uku) ve
rir, bu yolla da insan bilgi edinir. Bu konu Batda da John Lockedan (1632 -1704;
Essay Concerning Human Understanding, 1690) David Hunea (1711-1776;
Enquiry Concerning Human Understanding, 1748), Immanucl Kata (1724-1804;
Kritik der reinen Vernunft, 1781-1787, Kritik der praktisehen Vernunft, 1790)
ve gnmze dek filozoflar ve psikologlar uratrm, insanolunun anlay
yetisi , bunun ls ve nitelii tartlmtr. Balasagunlu Yusufun ileri sr
d gibi, grgcl (tng. empiricism) kuran Lockc a gre de bilgi innate
(vehb, douta var olan) deil, sonra be duyu, yani alg (idrak, perception)
yoluyle edinilir. Lockeun bu yargsn izleyen David Humc, alglarn bizi alda
tabileceim ileri srm ve bu yzden, alg yoluyle elde edilen bilgiye gvenile
meyeceini syleyerek phecilii (scepticism) dourmutur. Daha sonra Kant da
insann anlay m ele alarak onun snrl olduunu bildirmi, bu snrlan izmi ve
kurallarn formllcnitr. Balasagunlu Yusuf ne belirli bir grgc ne dc belirli bir
phecidir. Ona gre, insan yalmz alg yoluyle deil, akl ve anlayla ve hele bilgin
leri dinlemekle, iittiini usa Vurmakla renir. Bu nedenle Balasagunlu Yusufta
phecilik aramann yeri yoktur. Aristoya ve Kant a gre, bilgi, ulam (kategori)
denilen genel kavram kalplarna dkldkten sonra edinilir (Aristo ya gre 10, Kant -
a gre 5 ulam). Kanta gre biricik saltk (mutlak, absolute) kavram, douta var
olan Tanr kavramdr. Balasagunlu Yusuf, Kantn ya da Aristo nun ulam larna
ba vurmamsa da, genel ve saltk kavram olarak, Tanr kavramn, doal ve imana
bal bir kavram diye kabul etmitir. Bilgi konusunda Balasagunlu Yusuf saltk
(absolutist) ve yanlmazc (infallibilist) deildir. Ona gre insann bilgisi snrl ola
bilir, fakat bilgi, bize gre, bilgidir, insan, insan lnce bilinen bilgi ile yetinme
lidir. Bilgi bir g, bir erdemdir. Bilgisiz insann hayvandan fark yoktur; bu gibi
insanlar yer yznde hayvan gibi yer (Fr. v^geter), ier, elenir, lr, giderler. Bilgi
ve yanl konusunda bkz. Ernst Mach: Erkenntnis und Irrtum (1905, 5. bas. 1926;
Fr. dan eviri: Sabri Esat Ander [Siyavugil]: Bilgi ve Hata , 1935). Bilimin snr
lan iin bkz. R. Kurth: Von den Grenzen des Wissenschafts, Mnchen 1953. Bilmek,
inanmak ve phelenmek konusu iin bk. K .W. Lowith: VPissen, glauben und Skep-
 A. DLAR

sis, Gttingcn 1963. ada bilgi kuramlar iin bkz. T. E. Hilt: Contemporary
Theories o f Krumledge, New York 1961.

Tarih, Trk eskilikleri, ataszleri ve edebiyat alannda, Kutadgu Bilig'dt

Musa'dan, .su'dan, Byk skender'den, Lokman'dan ve Trk by Alp Er-
Tuja dan sz edildiini yukarda grdk. Yaptta sk sk Trk ataszlerinin serpiti*
rildii de dikkatimizi ekti. Hatta bu szleri, yazarn adlandrdna gre snflan*
drmtk; birinci 6infta: Avga szi (yal insan sz, asl atasz), grg szi (akll
insan sz), ukulg szi (anlayl insan sz); ikinci snfta: Biliglig szi (bilge sz);
nc snfta: air szi. Bundan baka, Balasagunlu Yusuf, blge paremiyolojjsi
( atasz bilimi) de yapm vc tken begi, U Ordu begi. U Ordu han, Yama
hegi, Trk han, lllugkcd begi, Bke yavgusu, la atlg, Ha begi, llkend begi, Trk
buyruku gibi byklerin tarihe gemi olan nl szlerini de yaptna almtr. Ya
pttaki ataszlerini says yzlercedir.

Balasagunlu Yusuf, ran ve Arap edebiyatn, hele Firdevs'nin ahneme'sim

de iyi biliyordu. Aruzu, vezinleri iyice renmiti, nnde hi bir Trke rnek bu
lunmad halde, kendisi mtekarip vezninde, Trk edebiyatnn ilk yaptn ortaya
koymutur. Ayn zamanda Hint, Sodak ve brani edebiyatnn yabancs da kal
mam ve birka yerde zellikle sun /6 riyi ( = bran sureleri), yani Mezmuru an-
mtr. Yabanc dillerden her halde Farsay, Arapay, Sodakay ve inceyi de
biliyordu. Yaz sanat alannda, dz iirden baka, dramatik-allegorik sahne sanat
kendisini etkilemiti. Bu sanattan esinlenerek, Kutadgu Bilig'ini canl bir diyalog,
yer yer de gerek bir sahne yazs olarak kaleme ald. Bu kadaTa kalmayarak, yap
tnn kahramanlarn allegorik kiiler khyle sahneye kard.

* *

Kutadgu Bilig*in devlet, yurttalk, yasa, saray rgt, grevliler, ynetim,

tre, ordu ve toplum katmanlar konusunda verdii bilgiler, ilerde yabanc alanda
karlatrlmak zere, burada zetleyelim. Yurdun, devletin ve hkmetin banda
ilig sann tayan bir babu vardr. 0 , yukarda Yeni Eflatunculuk-Farab-Balasa-
gunlu Yusuf karlatrmas blmnde akland gibi, feyz" (emanation) yoluyle,
Tanr-Yalava aamalarnn hemen altnda yalava hrkasn giym i" olan ve en
yksek orunda bulunan yneticidir. Batda, bu ada ve daha 6onralan, kral, Hz.
dem in ardas ve tanrsal hak" (ng. divine right) ile tahta oturmu saylrd. Ka-
rahanllarda devlet bakan da buna benzer bir durumda idi. Avrupah dnrlerin
kimisi (Th. Hobbes, J. J. Rousseau vb.), bir tarafta devlet ile yneten, br tarafta
da ynetilen halk toplumu arasmda, yazsz olduu halde geerli 6aylan saymaca
bir toplumsal anlama" (Fr. contrat social) bulunduunu sanmlardr. Karahanh-
larn ilig i de, yurttalara byle bir anlama ile bal bulunuyordu. Balasagunlu Yu
suf bu anlamay her iki tarafa den er noktaya balamtr: O, ilkin halk alyor
ve onun iligden ey beklediini aklyor: 1. Gmn ayann (kmi lyar) d
rmemek; 2. doru yasa (kni tr) karmak; 3. kervan yollarn gven altnda
 KUTADGU BLlG NCELEMES

tutmak. Bu ii noktann cn nemlisi kni fr diir. Tr ya da yasa, ler devlette bu

lunur; nc var ki kimi yasalar doru (kni) olmayabilir. Balasugunl Yusuf, trii
szcn hemen her yerde kni sfat ile birlikte kullanm vc ilig i, kni olmayan
yasa karmaktan sakudrmtr. Osnadeadu adab ile hakkanivrt ayr ayr eyler
dir. Adalet, devletin kard yasaya gre doruyu yanllan, sutan ayran yazl
bir yarg vc esastr. Hakkaniyet ise iyiyi ktden, doruyu eriden ayrmak zere
Tanrnn bizlere, kullarnn bilin vc vicdanna koyduu duygudur. Balasagunlu Yu
suf kni demekle adalet i deil hakkaniyet i anlatmak istemitir. Yazar, trii
( = yasa) szcne kni ( doru) sfatn eklemekle, bugn hukuk devleti
(Aln. Rcchtsstaat) dediimiz devlet trnn niteliini anlatmak istemitir; yani,
devlet ynetiminin, temel insanlk buklaruu,yurttan yasal korunmasnn, uayasa
ve yasal dzenle sa|>lumas vc btn bunlarn inanca altna alnmas, ki fr'
devlet yasalarnn stnde bulunan ahlk duygularna vc insan haklarna dayanan
temel yasa (Alm. Grundrecht) demektir.

llig ve yurttalar arasnda bulunan saymaca anlamann ikinci blm ilig in

isteklerini ve halktan beklediklerini ele almaktadr. Yine l olarak: 1. Buyruklar
yerine getirmek ( kni tr ye gre), 2. vergileri vaktinde demek, 3. iligin dostla
rn dost, dmanlarn da dman bilmek. Buna kar, devlet grevlilerinin (tapug)
de ilig zerinde haklan vardr. Bu konu bu balkla ayn bir bap olarak Kutadgu
Bilig1de ilenmitir. Grevlilerin ilig zerindeki hakk, hakkaniyet , insancl tu
tum, usa yatkn buyruk, yedirme iirme, iyi bakm, emek deerlendirme ve dlle-
medir.

ki tarafl bu esaslara gre, halk, iligin ynetimi, buyruu, raiyyet i altnda

bulunur, dinci erkini kuanm olan ilig i dinin izzeti (din izzi), eriatn dini ,
devletin nasr- muini olarak tanr. 0 , dengesi tam olan ayakl bir oturacakta
yer alm yargtr; yannda kl, ac ot ve eker vardr. Klcylc yarglar, sululara
ac ot iirir, hakszla uram olanlnnn hakkn arar ve ekerle onlarn gnln alr.
Bey (ig), bey olarak ve beylikle doar. 0 , hem kl, hem kalem adamdr, askerdir,
bilgindir. Kutadgu Bilig'e gre, Yurdu alan onu klla almtr, yurdu tutan da
onu kalemle tutmutur . Devlet rgtnde ve ynetimde ilig in trl yardmclar
vardr; yukarda grld gibi, alt aamalardan halayarak: lilba, on - adr (on
ota), sba, ilba, hacib (Trk, tayarju), agc, lmga, ge, kkayuk, nanheg, ag-
nbeg, tiginbeg, avlbeg, yavgu, yuru, ilbeg, er gi, vezir. Vezirin giysisi ve kl
iki yerde anlatlmtr; Ay-Toldnn kl: Vezir giysisi, mhr, tu, davul, kuak,
zrh; gdlm i in kl: vezir giysisi, mhr, at, koum, hilat ( = deerli kuma ya
da krkden yaplm kaftan), llig, u ie sekin kimseler aramaldr: 1. Adalet ba
kan (kad), 2. ilig in ardas olacak kimse (halifet), 3. babakan (vezir). Bu snflamaya
gre, devlet rgtnde kamutay ya da parlamento ve senato (comitia, forum vb.)
yoktur; ayrca yarg (tribunus, aedilis v.b.) snfndan da sz edilmemi, kurum ad
lan da verilmemitir. Buna karlk kara budun (Yun. demos'un karl olsa gerek)
anlmtr. Yaptn bir yerinde kara budun (kara Tam budun), toplumun alt katman
 A. D lLAAR

olarak tantlm, baka bir yerde de u dilimden olutuu sylenmitir: 1. aylar

( = zenginler), 2. orta kii'ler ( = orta halli kiiler), 2. igay'lar ( = fakirler). Devlete
faydal olan tr insan vardr: 1. Alp ( = cesur) kii, 2. biigii bilge ( = akll, bilge)
kii, 3. letig uz ( = anlayl ve becerikli) kii. Yaptta yer, yer bulgak'tan da ( ka
rklk, fesat, ayaklanma) sz edilmitir. Kutadgu Bilig't resmi izilen devlet,
kut vc gnen arama ve bunlar salama zerine kurulmutur. Toprak sorunu (Fr.
({ucslion agraire) sz konusu deildir. Yurdun ynetim dzenini u snf 6alar:
1. Bilge alimler, 2. muhtesib'ler ( = bata ordu olmak zere, dzen gcn salayanlar),
3. tapug'lar ( = ynetim grevlileri).

Karahanb devleti saray rgtnde ilig den sonra u aamalar bulunmaktadr:

1. Vezir, 2. sba ( = ordu komutan), 3. ulug bacib ( = mabeyinci), 4. kapugba
( saray ba khyas ve terifats), 5. yalava ( = eli), (i. bitigi lmga ( = 6ir
ktibi), 7. agc ( = sayman), 8. a-ba ( = aba), 9. idii ba ( = ikici ba).
Dunlardan kapugba (Lat. majordomus un, ianitor vc ostiarius'un karl), sa
rayn gveniyle grevlendirilmitir; ayn zamanda ordu komutan sbanm da yar
dmcsdr. Kapugba her sabah btn grevlileri gzden geirir, bunlarn dileklerini
ilig e bildirir; grevlilerin dllenme ve stelenmelerini de ilige nerir; grevlilerin
dileklerini iligc bildirir. AyakMkta ( = uaklk), tamgalktan ( = damgac)
yukarya doru grevde stelenme gelenei vardr. Tapuglar iki snftr: 1. Grevli
ler, 2. kullar, llig bunlar giydirme, yedirip iirme ve barndrma zorundadr. Ayrca,
ilig in bunlara kar insafl davranmas, iyi alanlar dllemc ve st grevlere alma
s beklenir. nsanla aykr davranrsa, karsnda Tanny grecektir. TapugVlardan
da iligc ballk, doruluk, alkanlk, grg ve tr tolu ( = dzen bilgisi) beklenir.
Yalava, yani eli, dorudan doruya ilig e bal olup, kendisinden geni bilgi,
grg, anlay, akd uzluu ve toplum elenceleri bilgisi (cirit, evgen, av, satran
v.b.) beklenir. Grevi vcziriki kadar nemli olan bir yksek grevli de ordu komu
tandr, yai smihi. Bulusugub Yusuf, siibuy anltirken sii silemek ( stra
teji ve taktik) alanndaki geni bilgisini de ortaya sermektedir; ordu rgt: piyade
(I.at. pedites), svari.(Lat. ejuites), oku (Lat. sagittarii), trl silhlar, mzrak, bal
ta, orduya at yetitiren igdi.i lor v.b.; sava: ilerleme, gerileme, ukn, dman aldat
ma, til alma, tutsaklar, ordu ahlk, askerleri kayrma; ayrca av.
Balasagunlu Yusuf, toplum katmanlarn ve trl yolak ve uralar saymay
da unutmamtr: Bata, yukarda anlatlan kara budun, sonra Ali oullar (Aleviler),
bilginler, hekimler (cbi, ota), cfsuncular (muazzim'ler), d yorucular, mneccim
ler, uirler, tarmclar, satclar, el sanatlar ustalar (uzlar) ve fakirler (gaylar), her
snfn erdemleri ve olumsuz taraflar ile birlikte.

Kutadgu Bilig'dcn Karahal devletinin tecimi zerine de bir fikir edinmek

olana vardr. Yaptta inden, Hintten, Bizanstan (Rum) gelen tecim eyas sayl
maktadr, in-Trkistan kervan (ark) yollarndan, zellikle ipek yolundan sz
 KUTADGU BLG NCELEMES

edilmektedir. Bu yoldan Trkistan'a gelen eyadan: torkufturku = ipekli kuma,

ed = ipekli dokuma, ag = epekli ve srmal kuma, it = nakl in ipeklisi,
kez = ipekli in kuma, ziimkm = in ipeklisi, yurun = ipekli kuma, tlvir =
ipekli rt, perde, burm = ipekli kuma v.b. Ulam salayan yk hayvanlar:
at, aygr, ksrak, deve, katr. Karahanl bayanlarn bezenmesine yarayan eyadan:
yin = inci, erdini = iri inci, sata = mercan, ypar ve kin = ikisi de misk,
ytd = ho koku, kafur = kfuru, ttsk = tts, kedk = giysi, kjlek = gm
lek, kaftan, krk, kiijek = perem, ein = pee, bilezk, tolgag = kpe, bardok
= kadn gsl, bezek = nak v.b. Tecimde: lg = terazi, asg yas = ka-
zan-yitim, faiz v.b. El sanatlar uzlan olarak: temri = demirci, etki ayak
kabc, kuma = derici, sr = cilc, bedizci = boyac, teki = deki,
ok ya = oku yayc, ayrca a, ku, tafar = yk tayc v.b. Hayvanclk
rnlerinden: kmz, st, yiig, yag, yourt, kurut = peynir, yadm = yayg, kidiz =
kee, tarmda urug = tohum v.b. Yemek ve ikide: a, et, gl bal, gl urubu,
erez (Arap, nukul), yemi, simi = semirmelik yiyecek, arpa suyu (Arap, fuka),
sofra suyu (Fars, mzb), bal suyu (Fars, cleybin), gl suyu (Fars, clb), sindirim
ikisi, kuvvet ikisi, mshil ikisi, arap, baharat, otlar v.b. A ve len trleri:
kdenke a = dn leni, snnet a, at a = ad, san alma a, togum a = do
um leni, kolda a = arkadalar yemei, yog a = cenaze a, boug a = i-
zi li a; yemekten sonra konuklara datlan ti teri = di kira9i, bie = a arma
an v.b. Ve bu lenler, alar, arlar srasnda gsterilmesi gereken sofra grgs
ve grenei: Eti syrma, bak kullanma, yeme biimi, konuma v.b. Ayr bir konu
olarak, d yorumu; d trleri: Gece d, gndz d, d ve mevsimler, d ve
d grenin ya, kark dler, yorumsuz dler, iyiye yorma, de ve yaa gre
verilecek illar ve yaplacak saaltma abalar: Mshil, kan alma, beyin ykama v.b.
A yn bir konu olarak spor: Tavla, satran, gre, cirit, evgen, okuluk, kuuluk,
av v.b. Eitim-rctim konusunda: Baba t, ocuu evde okutma ve okutmaa
erken baluo; kt, divit, mektup v.b.

nem li bir konu olarak, kadn. Douda, zellikle eski Yakudouda olduu gibi,
Karahanl Trklerinde de, doan ocuun erkek olmas ye saylrd. Ne var ki bunu
sylemekle birlikte Balasagunlu Yusuf bir yerde kzlarn gnln okayarak ujeyte
yer vermitir:

Bu mundag kiiler bolur idi kz,

Bu kz kzlk kald kz at kz.

Byle kiiler ok nadir olur,

Bu deerli nadirlikten, nadirin ad kz kald.

Karahanh Trkesinde kz szc iki anlama gelmekte idi: biri kz , kincisi de

erli, pahah, nadir ey ; kzlk da deerlilik, nadirlik anlamna idi. Buna karlk,
Balasagunlu Yusuf, kadnn asl et olduunu da bildirmekten ekinmemi ve erkek
 A. DLAR

leri sakndnmtr: Tii asl et ol, diinin asl ettir diye. Karahanl Trkesinde ca
riyi* kavram i;in 7 8 szck kullanlmakta idi. Kadn konusunda Balasagunlu
Yusufun tutumunu, davrann gerei gibi deerlendirebilmek iin, Karahanl Trk
lerinin kendi slmlklarnn ilk yzylm yaamakta olduunu unutmamak gerekir.
Yusuf, okurlarn kadna sayg gster (ar tut tiig) diye tlemi, olur olmaz
erkekleri, anlamadan, denemeden eve sokmamalarn, evdeki hizmetilere (elig as
rilin) de dikkat etmelerini istemitir. O, btn kzlan, evlilikten nce hep silig kz
( - - temiz kz, bakire) olarak grmeyi arzulamtr. Evlenme konusunda, erkeklere,
salarak tii ( = iffetli kadn) aramalarn ve bu nitelikte olan uruglug tii ( = soylu
kadn), bav tii ( zengin kadn) ve krklig tii ( = gzel kadn) gibi kadn trlerin
den stn tutmalarn tlemi, babalara da kznz erken cvlediri demitir.
*

2. Ahlk ve din
Kutadgu BiHfin balca niteliklerinin biri de onun bir t kitab
(pednanc) olmasdr. Din konusunda Balasagunlu Yusuf Snn bir Msl
man olup, bu dinin btn Trklerde ve Orta Asya yurtlarnda yaylmasn dilemek
tedir. 960 ylndan nce Orta Asyadaki Trklcr, Manicilik ve Hristiyanlk srelerini
geirdikten sonra Buddhaclkta durulmulard.. .Yurtlarnda, Buddha nn yurdu
Hint in, Zarathustra n yurdu ran n, Kung-fu-dznm yurdu in in, amanc
Kk-Trklerin ve eski Trk mitolojisinin (tken orman v.b.) etkileri vard. Kara-
hal devletinin bat blm, all-katman olarak, Buddha c Sodaklar ve Orta
ra dillerinden biri olan Sodakann zerinde oturuyordu. nclleri olan Uygur
Tiirkleri, Buddha c olmu, yazlarn Buddhac So d aklarn alfabesinden geli
tirmiti. Balasagunlu Yusuf da Kutadgu Bilig'ini Uygur harfleriyle yazm ve bu
yaptta Bddhae alt-katmandan kalma Sanskrit ve Sodak asll birok terimler
kullanmtr: cennet anlamna utmafy, eytan anlamna yek, dnya anlamna
ajn, melek anlamna firite fferite. misafirhane, imarethane anlamna muyan
gibi. slnn Allah terimi Kutadgu Rilig'de, bismillah formlnn dnda, hi ge
miyor; bunun yerine Tanr, Ugan, idi, Bayat terimleri, ok seyrek olarak da Arapa
Rab kullanlmtr; Pcygamber e Trke olarak Yalava, Drt Sahabe ye de yine
Trke olarak Trt E denmitir. Ay-Told ilig in bakentine gittiinde bir muyanlk-
ta (Buddlac imareti) kalmtr. Kut (saadet) terimi de mana denilen saadet verici
gizli g kavramna bal, Buddhac Uygur Trklerinden kalma bir mirastr; eski
Trk hakanlarna verilen Iduk-kut ( = Kut sahibi) san da bu kavrama bal bulun
maktadr (bu konuda daha geni bilgi iin bkz. A. nan: Yusuf Has Hacib ve Eseri
Kutadgu Bilig zerine Notlar , Trk Kltr dergisi, say 98, 1970, s. 112-126).
Gerekten, Kutadgu Bilig'dc yeni ihtida etmi bir ulusun ruh belirtilerini sezmek
g deildir. Bu alanda Prof. Saadet aatay bir adm daha ileri gidecek, Kutadgu
Bilig'in zahit kahraman Odgurmn Buddhac olduunu ileri srmtr (bkz.
Kutadgu Bilig'de. Odgurm Kiilii adl yazs, Trk Dili Aratrmalar Yl
l-B elleten, 1967, s. 39-49), buna karhk gdlm iin de lamd edilmi, Mu-
lammed anlamna alarak, Islmn peygamberini temsil ettiini sylemitir (bkz.
 KUTADGU I.tG NCEI.KMKS

Kutadgu Biligde gdlmi balkl yazs, Trk Kulturu dergisi, say 98, 1970,
8. 95-111). Sayn Saadet aatay'n ler iki sans da doru olabilir. Daha nceki say
falarda belirtildii gibi, Odgurm szc uyanm , odgurnak da diiiiee so
nunda anlamak, dalgdan uyanmak anlanunadr; gdlmi, vlm , gdiil de
dl anlamna gelir. Sanskrit dilinde buddhu szc aydn, aydnlanm demek
tir. Ne var ki, Kutadgu Bilig'dc gdlmi, dada Odgurm grmee gittiinde,
her kez onu ibadette bulmakta, ilig de mektuplarnda onu cuma namazn halkla
birlikte ehirdeki camide klmaa armaktadr. lig, Odgurm ihtida etmee
deil, onun bir Msl an olarak bu dini yaymak, kfirlerle , yani BuddhaVlarla
savamak iin ehre inmesini istiyor. Kutadgu Bilig'deki tanma gre, vrk (ey
tan), din hrsz (din ogrs), kfir de din dman lir. Ilig ir hu ars ok
yerinde idi, nk 1212de Karahanl devletini ykanlar kfir , yani BuddhaV
Mool boyu Kara-ljtaylar oldu.

3. slm ve tasavvuf

lligin azyle Balasagunlu Yusuf un halk, faydac (utilitaire) ve yararc

(pragmatiste) olarak Trk topluluuna yapt genel ar u szle zellenebilir:
Asglg bol, yani faydal ol! Hristiyanlarn nl bir azizi vard: Suriye de, dnya
dan uzaklaarak 3 (kimi yazarlara gre 9-20) metre ykseklikte bir stun zerinde
40 yl, mnzevi bir zahit olarak yaayan ve bylelikle ahirette cennete gideceini
uman Stucu Simeon (Yun. Symen Stylites, 390-459). Bu adamn insanla ne
faydas dokunmutur? Faydasz bir- bencil rnei. Kutadgu Bilig'd c de Odgurm
bu umutla dada mnzevi bir zahit olarak yayordu, ilig ona, ahirdin bu yolda
kazanlamayacan, bu i iin halka, Mslmanla faydal olmann kesin bir koul
olduunu sylemitir. Kutadgu Belig'in kyamet ve ahret bilgisi (Fr. esclatolo-
gie) felsefesi budur: Faydal ol! Bu gr ve bu zendirme, bir taraftan Gazzal
(lm. 1111), br taraftan Trklerde de Ahmet Yescv (lm. 1166) tarafndan yeni
formllenmekte olan tasavvufa, dalgya, mnzevilie ve zahitlie kar, kurtulu
yolunu etkinlikte ve faydaclkta gsteren ilk tepkidir. Balasagunlu Yusuf bu alan
da kaderci de deildir; dlek dedii aln yazs n erdemle yenmei de dnmek
tedir: Asglg bol, edglk kili ( = faydal ol, iyilik yap). Tarya, ailemize (ana-baba,
e, ocuk), bakalarna kar olan sayg ve devlerimizi yapmakla kalmayarak, ken
dimize kar olan devimizde de kusurda bulunmamak. Kendimize kar olan ba
lca devimiz bilgi edinmektir: Okumakla, ulumu akl ve nakli ulemalarn, bil
ginleri, bilgeleri dinlemekle. Tanr bizi hayvan olarak deil, insan olarak yaratmtr.
de vimiz bilgi edinmek, kendimizi ykseltmek, ve lrken, ruhumuzu Tanrya, v
cudumuzu da ana topraa teslim ederken, ruhumuz erdemle dolu olarak, vcudumuz
da aalk toz a (Lat. pulvis inferior) deil, stn toz a (Lat. pulvis superior)
evrilmee hak kazanm olarak dnyadan ayrlmaktr.
 A. DLAR

4. Bilgi ve erdemler

Balasagulu Yusuf bize bilgi edininiz, adam olunuz, kendinizi ykseltin

(bilig bil, kii bol, bedlgil zrj) tn vermitir. Burada ykseltmek kavram
uygarlk (eivilization, yani konut, yol, k, su, giysi, besin, ss, gnen) alanndaki
nesnel kalknma iin deil, kltr (culture) alannda tinsel (ruh, us ve bilgi) kalkn
ma, ykselme anlamna kullanlmtr. nsan nasl bilgi edinir, adam olur ve kendini
ykselt ir? Amerikal dnr, air, denemeci ve filozof Ralph Waldo Emerson (1803-
1888), Denemeler indc ( Essays , I, 1841, II, 1844), bize bunun yolunu gstermi
tir. lk i olarak kendine gven (lng. sclf-reliance), yani kiinin kendi yetenekle
rini, yarg ve i sermayesini, ruh ve us gcn bilmesi, bunlara inanmas, gven
mesi vc bu yolda kazand ruh bamszl . kinci i olarak st rul a (tng. over-
soul) katlma, yani evrende btn ruhlarn birlemesinden meydana gelen ve kii
sel bilinten akn bulunan canl rtl, dirimsel tz, besin edinmek . Bu duruma gel
dikten sonra bilgi edinmek, sonsuz olarak bilgi biriktirmek, bunlun yoguruk ver l>ir
kltr hamm yapmak, souda da, nasl bir tolum topraa dp kendini ger
ekletirip bitki oluyorsa, insan da canl, ruhlu ve dnr bir yaratk olarak ken
dini gereklctirme lidir (lng. self-realisation), yani gelimesini, salanabilen son
amaya vardrmal, insandaki gizil gcn tm geliimini salayabilmek yetkinliine
erimelidir. Emorsori n tm adam (tng. entire man) ve gerek adam (tng.
genuine man) budur: Kendi zne inanan, gerei syleyen, gerei dnen ve
gerei yapan bilgin adam. Bilgi erdemden doar, erdem dc bilgi dourur. Emer-
son dedii gibi: erdemin yerini tutan baka bir ey yoktur ve en yksek
yasalar ruh yasalardr. ngiliz dnr Thomas Cariyle (1795-1881, Sartor
Resrtus yapt, 1835) da buna benzer l>ir t vermitir: lksel olma
yan ilere sonsuz bayr! (lg. cverlasting no), ruhu besleyen, ykselten ilere de
sonsuz, evet! (tng. cverlasting yea). Bnlnrn hepsi 1069da Balasagulu Y usufun
Karalanl Tiirklere alad fikir vc tlerin paraleliudedir: Bilgi bil, adam ol,
kendini ykselt. Balasagulu Yusuf, Bat filozoflarnn bugn oluma abas (Lat.
iss fornntivus, Alm. Bildungstrich) dedikleri ruh ve us gcne inanmt.

te Yusufun bizden istedii erdemler: koni ( doru), edgii ( = iyi), biliglig

( bdgili), ukulug ( = anlayl), barsak ( merhametli), serimlig ( sabrl),
ak ( - cmert), taht ( sekin), tiiziin ( ^ soylu) olma; yedirme, iirme, giydirme,
para datma, iyi ad brakma, halk gven, gnen, sevin iinde yaatma, fakirle
rin hacri olan cuma namazna katlma, dnyann ayplan ndan saknma (3 zevk:
1. yemek-irek, 2. erkei avutan kadn, 3. salkla yaama; buna karlk 3 d
man: 1. dnya, 2. gvde, 3. eytan); dilin crdemii (fazilet), mn n (kusur, nakise),
asig'n (fayda) vc vn.sn (zarar) bilme; dnek saadete vc dnya nimetlerine gven
menle, gnl zevkini gz zevkinden iistn sayma; byklere ve kadna sayg, ocuk
lara sevgi, hizmetilere de insaf gsterme. Ve u ktlklerden de kanma: haram,
/in kullanma (zulmetmek), yalgun (yalan), ogrlk (hrszlk), ney sttk (mal tamah),
sarardk (cimrilik), kvezlik (kibir), kirtlk (kskanlk) arkuk kln (inat), tevlik
 KUTADGU BLlG NCELEMES

(dolan), uvutszlk (utanszlk), kovdalk (oburluk), yajsaklk (gevezelik); ikii

(iki), zina.
Kutadgu Bilig'den btn bu konular iine alan bir demet zdeyi: 1. Bilgiyi
byk, anlayrda ulu bil; sekin kulu bu iki ey ykseltir. 2. Anlay ve bilgiyi an
latan dildir. 3. Bilgisizin sz kendi ban yer. 4. Sz, deve boynu gibi yularhdr,
nereye ekersen oraya gider. 5. Yaam sermaye yap, bunun faizi iyiliktir. 6. Kt s
vlr, iyi vlr. 7. Eer bir bilgine eikte bir yer derse, o eik ba keden stn
olur. 8. ki trl yce insan vardr: Biri bey, br bilgin; cs hayvandr.
9. Misk ve bilgi birbirine benzer, insan bunlar yannda gizli tutamaz. 10. u drt
eyin azn az grme: Ate, dman, hastalk, bilgi. 11. Akl karanlk gecede bir mea
le gibidir. 12. nsan akl ile ykselir, bilgi ile byr. 13. Hrsz ve dolandrcnn eli
bilgiye eriemez ve onu alamaz. 14. Sevin istersen, o kayg ile birlikte gelir; huzur
istersen o zahmet ile birlikte bulunur. 15. nsan kendisini sevdirirse, onun kusuru en
byk erdem saylr. 16. nsanolu bir kervana benzer, konak yerimle srekli kula-
maz. 17. Akln ss dil, dilin ss sz, insann ss yz, yzn ss de gzdr. 18.
Nimet tam olursa, insan yiyecek bulamaz. 19. Bilginin sz bilgisiz iin gz olur. 20.
Soylu insan lse de soyu kalr. 21. Beylik ok iyi bir eydir, ne var ki daha iyi olan
yasadr ve onu doru uygulamak gerekir. 22. Halkn ykn hafifleten kimse insan
larn iyisidir. 23. Halkn iinden ykselip zenginlie eren insann dili ve s/.ii
tatl olmal, kendisi de alak gnl gstermeli. 24. Saadetin aya kaygandr.
25. Saadeti kendine balamak iin 10 koul vardr: a. alak gnll ve tatl dilli
olmak, b. arlktan saknmak, c. kt ilere yanamamak, . toplanm (dan mal
yerine harcamak, d. yaamn, iini ve davranlarn dzenlemek, bye sayg
gstermek, ke efkatli olmak, f. kibirle bakalarn incitmemek, g. kendini iki
ye vermemek, h. eli ve dili ile oyuna karmamak, i. davranlarnda doru olmak.
26. tnsan kt deil, kt olan insanlktr. 27. Holanlmayan insanlar unlardr: Yalan
clar, a gzller, aceleciler, her ite fkelenenler, ikiye dkn olanlar, hrszlar.
28. yi insan hep iyilik eder, yaptn insann bana kakmaz, kcdi karn dn
mez ve bir karlk beklemez. 29. Doru insan, gnln karp avucuna koyarak ba
kalar nnde mahcup olmadan dolaabildi insandr. 30. yi, yoku trmanmak gi
bidir, gtr; kt ey ini gibidir, kolayca elde edilir. 31. Elden gelirse, ktln
inadna iyilik yap. 32. Cimri kendi maln kendilinden esirger, nasl olur da bakas
nn hakkn verir? 33. Kara ban dman krmz dildir. 34. Bilgin kiinin sz top
rak iin su gibidir, su verilince nimet kar. 35. Vcudun besini azdan, ruhun besini
ise kulaktan gelir. 36. ok dinle fakat az konu, sz akl ile syle ve bilgi ile ssle.
37. Soluk alp vermenin eays bellidir. 38. Gz iin rt olabilir, fakat gnl iin
rt yoktur. 39. Dinlemek sylemekten daha iyidir, insan dinlemekle bilgin olur.
40. ahit nerede ise hccet de oradadr. 41. Bilgisizin ibadete dalmasndan bilgilinin
uyumasnn sevab daha oktur. 42. ldkten sonra ocuu kalan bir baba iin ya
amyor denemez. 43. Sana kim sverse en onu vnclisin. 44. Eer zalim sana zul
mederse sen onu bala, din yolu budur. 45. Adalete dayanan yasa, bu gn dire
idir. 46. Gnl kimi severse, gz daima onu grr. 47. Dnyann tepesi nimet ise,
 A. DLAR

<li)>i de mihnettir. 48. eytan din hrszdr. 49. m rn tamam gn srer: Yarn,
diin, bugn. 50. ster eker, helva, ister arpa, dan yemi olsun, doyup yatan sabah
yine a kalkar. 51. Tanr kula iki gz ve iki kulak vermi, biri ile bu dnyaya bakarsa,
biri ile de ahrete bakmaldr. 52. Yalnz ibadete gvenerek ibadette an gitmemeli.
53. Faydasz insan diriler arasnda bir ldr. 54. eye yakn olma: Yanar ate,
akar su, beylerin an ve erefi. 55. eyden uzak dur: Beylik taslama, yalan, cimri*
lik. 56. Tuz ekmek yedir ve gler yz gster, bu iki davran insan kendine sndrr.
57. u iki trl kimseden uzak dur: ftirac, gammaz, ve ikiyzl karc. 58. Kz
abuk evlendir. 59. F.vlcnecekscn kendinden aa derecede biri ile evlen, onda yz
gzellii deil, gzel huy ara. 60. Olunu ve kzn evde eit, bu ii baka ellere b
rakma. 61. ocuklara bilgi ve edep ret. 62. Kadnm asl ettir. 63. Hizmetilere ezi
yet etme, glerinin stnde olan i verme, Tanry karnda bulursun. 64. Elin dar
da ise bakalarna szlanma. 65. Hisseli ilere girime ve byle ie mal yatrma. 66.
Taan rmaa komu olma, hisara yakn durma. 67. Ev almak istersen komusunu sor,
yer almak istersen suyunu sor. 68. Boazna hakim ol, onun esiri olma. 69. nsan gn
l incedir, o bir sraya benzer, kaba sz syleme, krlr. 70. Boazdan hem can hem
hastalk girer. 71. Sonunda, hakann elinde de kalacak olan iki bez parasdr. 72. n
san, iinde ancak danmakla baarya ular. 73. u insana deer ver: a. gz
pek kii, b. bilgin kii, c. becerikli kii. 74. Halka yk ykleme, yk kendin ta.
75. Cmert, gm datan deildir; cmert, cann feda ederek insann hakkm ve
ren kiidir.

Her dinde olduu gibi, burada da birtakm tlerle kar karyayz. ou din
lerde tler buyruk biiminde verilmi, buyruklarn ou da yasaklama niteliini
tamtr. Balasagunlu Yusufta yasaklama varsa da, tlerin ou, okuyan olum
lu ilere zendirme, etkinlie itme amac ile verilmitir. Kimi dinlerde grlen misil
leme, ktl ktlkle, zoru zorla karlama, die kar di, gze kar gz ilkesi
Kutadgu Biligde yoktur. Tam tersine, Incil'de de olduu gibi, Balasagunlu Yusuf
ktl iyilikle karlama insancl ilkesine bal kalmtr. Sana sveni v , sana
zulmedeni bala , gibi.5

5. Kutadgu Biligin mesaj

Kutadgu Bilig, bylece, ansiklopedik, ayrntl bir yapt olmakla birlikte,

bir tmdr, btndr. Bu btn, bir ana temel zerine oturtulmu, ats da birka
ana direkle kurulmutur. Bundan 900 yl nce bu binann temeli, insann her iki dn
yadaki saadetini salayabilmesi iin atlmtr. Ana direkleri de, eriilecek mutlu
lua yn gsteren iaretlerdir. Kutadgu Bilig grkemli bir ehre benzer. Prl p
rl parlayan sokaklarn onun kutsal beyitlerinde grrz. Bunlardan kimi Tanr
buyruu, kimi uyarma, kimi t, kimi sakndrma, kimi de yasaklamadr. Bunlarn
bahcalarm, yaptn tmnden seerek, yukarda bek bek topladm. Bunlar,
yaptn zetiyle birlikte gz nnde bulundurulursa, deeri bir kat daha ykselir.
 KUTADGU BLG NCELEMES

900 yl nce Balasagunlu Yusufun bize verdii mesajdaki tleri yle sralayabili-
riz: Tann ya bal bulunma; lm ve alircti unutmama; akla ve bilgiye deer ver
me; ocuklar okutma; dinlemek ve okumakla bilgi edie; her ite doruluk arama;
temiz dnce sahibi olma; dnyaya ve geici zevklere dkn olmama; dile, boaza,
nefse bakim olma; zor kullanmaktan, hrszlktan, yalandan, ikiden, hakszlktan,
kaba szden, dedikodudan, gevezelikten ve acelecilikten kanma; sabrl, cmert,
hayrsever olma; yaplan bir iyilie karlk beklememe; disiplin, doru yasa, dzen
ve adalet salama; iffet ve namusa smsk bal olma; kt arkada edinmeme ve
bozgunculara katlmama; bye ve kadna sayg, ocuklara efkat, hizmetilere de
insaf gsterme; gelenek ve greneklere bal bulunma; her ite lml davranma;
hesapl i grme; daima ar bal, tok gzl, alak gnll olma; nemlilerden biri
de, iyi ad brakmaa alma.

Yaptn banda nemle aklad gibi, Yusuf, son eklerde de yine ele alp ze
rinde durduu bir konu vardr: Bilgi, insan hayvandan ayran bilgi, karanlk gecede
meale gibi bize k tutan bilgi, erdemin ba olan bilgi, Eflatuncun, Farabnin ze
rinde durduu bilgi, erdemi douran bilgi, tslma gre de bilgi toplamak ve ren
mek her Mslman iin bir farzdr. 1615 te Bostanczade Yahya Efendinin dedii
gibi bilim padiahlktan stndr; ilim ve kltr yolunu se, bu yolda aba gster.
Ye gnmzde de yce Atatrk'n Hayatta en hakik mrit ilimdir1 zdeyii,
ayn dn, inan ve t dorulayp desteklemektedir. Balasagunlu Yusuf,
Kutadgu Bilig'ini ite bu temel zerinde oturtmutur.
 V. Dnya Edebiyat evresi erisinde Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig eskiden yalnz Trkistanda deil, ktn doa yurtlarnda ta

nnm ve sevilmiti. Sonradan yaplan eklerin anlattna gre, trl yurtlarda tr
l adlarla tannyordu: in Trklerinde Edeb lnluk , Maindc Enislmemalik
ya da Eis'lmemleko ya da Ayilmemleke , dou ilinde Ziynetlera ,
randa almamei Trk ya da Pendnanci mluk , Turan da da z adiyle Ku
tadgu Bilig .

Kutadgu Bilig*in Jer trl yaym (tpkbasm, evriyaz, eviri, makale ha

linde ksa incelemeler, deerlendirmeler v.b.) yaplmtr. Fakat en esasl olan, yani
dnya edebiyat erevesi ierisinde incelenmesi, yazarn bekliyor. Genel olarak
Kutadgu Bilig'da balca iki kolda toplanabildi u yaz sanat ve fikir yazs tr
leri karlatrmal olarak izlenip incelenebilir. Bir pendname (t kitab) ve ds-
turnamc (kural kitab) olarak, birinci kolda, ahlka degin retici konumalar
(Alm. Lchrgesprache), zdeyiler, hikmet retisi (Alm. Weishcitslelre) ve bilgi
(Yun. epistene, Alm. Kentnis) vgs; bir siyasetname (ynetim bilgisi, Fr. mi-
roir de priees, Alm. Frstenspicgel) olarak da devlet kuram (Alm. Staatstheorie),
yusu felsefesi (Alm. Kcchlspliiosophic), siyaset ahlk (Alm. l oliliscle Ethik) ve
iilkiisel devlet (topia) kurunu. Bu kiiiik yaptta bunlarn hepsini gerei.gibi yapa
mayacamz apak ortadadr; dulu ok, tablolar ve serpitirme rneklerle yetinme
miz gerekmekledir. Eski Douda her ey bulugta olduu iin, bu trler birbirin
den kesin olarak ayrt edilmemi, di ka\ra du bunlara karmtr. Aanlu iz
diimiz tabloda, bu yzden, trl kollar birbirine girimitir.

A. Bir Pendname ve Hikmet olarak:

Ahlk ve hikmet retisinin eskilii M. . 3000 ylanna kadar kar. Eski

Msrhlar bu tre sboyet derlerdi. Bu yolda, hiyeratik harflerle yazd yaptlarn sayi9i
olduka oktur. Bunlarn cn eskisi ve en nls, firavun Issii babakan Ptah
-lotep in M. . 2870 sralarnda Msr okullarnda kullandmak zere yazd yapttr.
Burada, Kutadgu Bilig'd c verilen tlerle deetirilmek zere, rnek olarak, bu
yapttan bir zet karyorum: Tanrarm sevgilisi prens ve babakan Ptah-hotep,
bilgisizlere bilgi vermek, doruluu retmek, kendisini dinleyenleri kutlu ve mutlu
 KUTADGU BLG NCELEMES

klmak, iitip de sz dinlemeyenleri karglamak iin konuuyor: Bildiinle byklen

me ve ona gvenme. Bilgiliden faydalandn gibi, bilgisizlerden de faydalanmay
bil, nk bilgi ve sanatn snn yoktur ve hi bir bilgin ya da sanat yetkin, stn
ve eksiksiz saylafhaz. yi bir sz, deerli yeil ta gibi gizlenmitir; insan onu kle bir
kadn ya da fakirlerin fakiri olan bir kimsenin yannda da bulabilir. -Gerek lcr ey
den stndr, onun erdemi de sonsuz, lmsz olup yaratddan beri sarslnam-
tr; onu inemek isteyen er ge cezasn bulur. O, doru bir yol gibi n dizde uzan
maktadr; ondan sapmamal.- Konuk olarak bir yemee gittiinde, nne konulan
>e, bakalarn ndekine bakma. E v sahibi seni seludadkla sonra konu; o g
lerse sen ie gl.- Sana emanet edilen bir eye, bir greve, bir aracda ve genel olarak
gvene ihanet etme. Geree sk yap, kzma, azn bozma. Bu ite byk kk
fark yok tu r.- Bu dnyada ykselmi olanlar kskanma, onlar beenip alkla, y
reinden kt bir ey geirme.- Oluna Tanr korkusunu ret ve onu doruluk yo
lunda yetitir. Gidii iyi olursa beeni gster, su ilerse onu cezalandr.- Kadnlar
dan sakn. ster ei ol, ister kardei, ister komusu, ister arkada ya da tand,
ln bil. D grn insan eker, deerli sandn ey sra kar. Kk Lir al
beni sende bir d, bo kuruntu yaratr, sonra kendini lm kapsnda bulursun.
-A gzllk iyilemeyen bir hastalktr. O, bahay, anay, ei, kardei zer, skntya
drr. O, btn ktlkleri iine toplam olan bir bohadr. Doruluu klavuz
alan biri doru yaar, lr, gmlr. Fakat cimriliinden dolay, a gzlnn mezar
bile olm az.- Halini vaktini dzelttikten sonra evlen ve bir yuva kur. Eini sev. onun
yeri evdir, onu yedir, iir, giydir, hastalnda il ver. Onu ssle ve sevindir. O, sa
hibi iin iyi bir tarladr. Cmert ol, fakat onu evde baat klm a.- Arkada seecein
kimseyi nce konumakla dene, niteliini yokla, sonra yakla ve ona yreini a.-
Konuma bir sanattr, bunu bil ve ren. Gzel szlere kaplma, iittiini tart, do
ruyu eriden ayrmasn bil. Dinlemeyi de ren. Aklllardan, bilginlerden faydalan.
itmek, dinlemek, konumaktan iyidir. Bilgi gzden ve kuluklan girer, akl lunlur
sindirir. Baban ve yallar dinle, ktlerden rnek alma.- Salam ol ve firavuna Hiz
met et. Eer bu szlerimi dinlersen, doru yolu bulmu olacaksn. Gerekten ana,
doruluktan sapma." Bu tler M. 0 . 2870 yllarnda, yani Kutadgu Bilig*den
4000 yd nce verilmi tlerdir. ki yapt da ayn paraleldedirler. kisi arasnda dala
yakn ve ince karlatrmalar yapdabilir. Bu yaplrken, Kutadgu Bilig in Msl
man Trklerin ilk t kitab olduu unutulmamahdr.
Eski Msrdan eski Mezopotamya'ya getiimizde, bu alanda, Sumerlilern aile
yasas" n (M. . 3500), Akkadllann da 1945-1947 kazdarndan 1948 de ortaya
kardan Enunna (Teli Harmal) ehrinin 59 maddelik yasasm, az sonra da kral Ham-
murapi nin (M. . 1728-1686) 282 maddelik nl yasasn buluruz. Elde bulunan
Smer yasas, eski bir tmn kalnts olup, ana ittisu" denen bu dizinin 7. levhas
kiisel yasa paralarndan olmadr ve olduka sert yarglarla doludur. Enunna ya-
sas, daha ok ar pazar, adam yaralama, ldrme gibi konular ele almtr. Ahlk
konusunda, rnein, Suner yasas yle der: Kadn kocasna ihanet ederse rmaa
athp ldrlr; erkek ihanet ederse ceza olarak para der". Hammurapi yasas
 A. DtLAR

(111. madde) yle yarglar: Eer evli bir kadn zinada yakalanrsa, kadn, su or
tana balanarak rmaa atlr. Hammurapi yasasndan 300 yl sonra, M. . 1350
sralarnda Eski Anadoluda Suppiluliuma ya da olu Murili zamannda meydana
getirilen 200 maddelik Hitit yasasna gre (197. madde), eer biri dada rastlad
bir kadn zorlarsa cezas lmdr; eer bu zorlama ehirde olursa kadn lmle ce
zalandrlr; kadnn kocas zina ileyen bu ifti ldrrse ecza grmez.

Eskia Yakndou yasalarndan Uzakdouya getiimizde, yine Kutadgu

Bilig'deki zdeyilerle kardatrlabilcn ahlk grleri ve uzszler buluruz. inli
lerin byk din nderi vard: Lao-dz (Lao-tse, M. . 604-531), Kung Fu-dz
(Conficis, M. . 551-479) ve Meng-dz (Mencius, M. . 372-289). Bunlarn en nls
olan Kung-Fu-dz dan birka zdeyi: Dnce katlmam aratrma vc inceleme
faydasz, aratrma ve inceleme katlmam dnce de tehlikelidir. Eer biri eski bil
gisini yenilerse bakalarnn retmeni olabilir. Erdem hi bir zaman ve hi bir yerde
tek bana kalmaz, daima komu kazanr. Erdem drt eyden olmadr: 1. Darda
insanlarla olan ilikin, evde birini konuklyormusun gibi saygl olsun; 2. bu kiilerle
konuma ve davrann, bir sunakta Tannya adak sunuyormusun gibi temiz ve p
rzsz olsun; 3. bakasnn sana nasl davranmasn istiyorsan sen de ona yle dav
ran; 4. evinde vc yurtta hi bir yanl eye yanda olma. Biri bana devlet ynetmek
sanatnn ne olduunu sorarsa, yle cevaplandrrm: Halk doyurmak, asker bulun
durmak ve halktan yasalara itaat ve doruluk beklemek; yasalara itaattan ve do
ruluktan hi vazgeilemez. Meng-dzdan bir iki zdeyi: Baarl bir devlet bakan
halkn arkada ve babasdr; onlarn sevincine katlr, aclarn paylar. Yanln,
suunu bilmek ve bunu aka sylemek byk bir erdemdir; en yksek aamada
bulunan yneticilerin ve devlet bakanlannn da yapmas gerekir. Halkn gnlnde
artk yeri bulunmayan bakanlar drlr, nem de halk birinci yeri, tanrlar ikinci
yeri, krallar da son yeri tutarlar. Akll bir kral yurdunun geniliini deil hal
kn gnencini, bilgiyi ve doruluu sever. Lao-dz nn zdeyilerinden: u eyi
stn tan: Merhamet, paray yerinde kullanma, alak gnlllk; bunlardan nce
doruluk gelir. Yalandan ve aldatmadan kan. Kendini yksek grme ve hizmet et
mei sev. Bilgiden daha stn deerli bir ey yoktur; bunu bilmek bir erdemdir.
Bilgrinsan almaya srmeli; bilip oturmann faydas yoktur (kr. Trk atasz:
yatann yryene borcu vardr. ) ok konumak ruh dengesinin bozuk olduunu
gsterir. Yeterin snrn geme; yetinmek duygusu bal bana bir zenginliktir.
fr
Ayn amala inden Hindistan a indiimizde Vedaclk, Brahmclk, Buddha-
clk ve Hinduculuk inanlarnda geen ahlkla ilgili szler buluruz. Vedacdktan
rnekler: Tanr sevdii insana g ve bilgi verir. Tanr nn glgesi, insann tuttuu
yola gre hem lmszlk hem lmdr. Cmert adamn zenginlii hi tkenmez,
cimri ise hi teselli bulmaz. Zenginlik bugn birine, yann brne gelir, bu arkn
dnn kimse bilemez. Eller birbirine benzer, ama grdkleri ve baardklar i
farkldr. Brahmclktan: z varlk, bilgidir; her eyin nedeni, bu bilgidir. Zen
ginlik, yksek orun, dnya nimetleri d giysilerdir; bunlarla bengilik dnyasna gi-
 K U T A D G U B l.lG NCELEM ES

rilmcz; insan plak, gelmi, plak gidecektir. Yurdu ynelenin devi doruluu ko
rumak, ktl cezalandrp kovmaktr. Hkmdar, ald vergiyi halk iin kullan
maldr. Ynelim de ba klavuz yasa ve doruluk olmaldr" (Mau ve Upanisad -
lar). Buddhachklu: Dokuz gnah vardr: 1. haksz olurak adam ldrmek, 2. hr
szlk, zina, 4. yalan, 5..agzllk, 6. hile hile yanl taraf tutmak, 7. kidm do
lay yanl yola sapmak, 8. iyi dnmeden yanl yola sapmak, 9. korkudan yanl
yola sapmak. Hi zor kullanma, kt arkada edinme; herkesle iyi gein; kadn pe
inden koma; isteklerini ll tut; zenginlie zenme; hu dnyaya bal olma;
merhametli ol; bilgi edin. Yaamnn klavuzu unlar olsun: Doru gr, doru istek,
doru sz, doru davran, doru yaay, doru aba, doru dn, doru z he
saplamas ve yarglamas ( Lakiana suttanto", Khaggovisana Stra , Bonare.
vaz"). tlidueuluklan: Btn insanlar zgrdr; kaderlerine bu zgrlk yolun
dan giderler. Erdem dl kazanr, ktiiiiik ceza grr. Ayn gne, k ve scaklk
herkesin bana doar, insanlarn bunlardan faydalanma yolu trl trldr. Doa
nn akl yaratk aklndan stndr. Ruh hem bilgidir hem de hilen. nsan kendi l
snde bilginin d snrna, br ucuna varmaa almaldr. Bilgi g ve gvendir;
o, varln ba, ortas vc sonudur ( Vedanta Stra", Prana ve Talra ). Bral-
mclar en kutsal yazlarndan biri olan Bhagavad-glt"dan: lmden sonra
vcut yok olur, ruh ise yaamaa devam eder. Ben bilge kiileri ok sever, onlar da
beni severler. Ben yol, destek, babu, tank, barnak, snak ve arkadam. Bana
gerek ballkla ykiincnler bendedirler, ben de onlarn iindeyim. Kendi doru gi
dileri ile, her eyin kayna olana, usuz bucaksz bu evreni meydana getirene sayg
vc iman gsterenler, stn Olgunlua erieceklerdir. Hintlilerin nti-sstra denilen
ve ahlk reten, bunun yannda da artha-sstra denilen ve si\asct reten yaz tr
leri vardr. Tek msralar ya da beyitler eklinde ortaya konan bu yaptlardan e es
kisinin Chnakya adl bir yazarn kaleminden km olduu sanlr. Bunlarn yan-
banda ahlk reten hikyeler derlemesi olan Panehatantra nm ( = Be kitap)
zeti Nryana wn ortaya koyduu 4 ciltlik Hilopn le$a ( Faydal bilgi) ge
lir. Bunda Yolcu ile Ku , Brahman ile Hrsz , Ylan ile Kurbaa gibi re
tici hayvan masallarna rastlanr. Hintliler Brahmchktan Buddlacda geince,
ahlk ykseltme amacylc, Buddlanm, doumundan nce girdii trl ekilleri an
latan vc jtaka(cataka okunur; Pali dilinde = doum ) vc avdana (Sanskrit. =
byk icraat ) denilen hikyeler ortaya kondu. Buddhac Uygur Trkleri hu ede
biyattan geni lde eviriler yaptlar; bunlardan biri, biri ukll br aklsz olan
Kalyankara ve Ppamkara adl iki kardein hikyesidir (cheize evirisi: T.
D. K., 1940). Bizdcki retici hikye Kelilc vc Dimnc , gerisin geri Farsa, Sryan-
ca, Arapa ve Pellevice yoluyle Sanskrit dilindeki Karataka Damaaka hikye
sine dayanr. Hintliler retici iirler de ortaya koymutur. Bu alanda Blartrihari
nde gelir, ite bir rnek: Bilgi: Biraz bir ey rendiimde, sevincimden grmez
olmu aklm kendini alim-i kl iln etti; fakat bilgim biraz daha ilerleyince, bey
nimdeki ate tavsad ve bilgisiz bir ahmak olduumu anladm. Ortaa gney Hin-
distannda, Madras ta, Tiruvalluvar (M. S. 600 sralar) adnda nl bir airin Tamil
162 A. DLAR

dilinde yazd Kural ( = bey t, mesnevi) balkl bir zdeyi kitab vardr. Ar*
am ( erdeni), T oru l ( mal) ve lban ( ak) eklinde. e blnen bu ya
pttan zdeyiler: ldrmemek iyiliin doruudur; yalan sylememek bundan he
men sonra gelir ( Erdem), tnsa eerek kum iinden su karr; aratrmakla da
bilgi edinir ( Mal ). Akta nazlanarak somurtmak tuza benzer; fazla tuz yemein
tadn karr ( Ak ).

ran'da Zerdtln kurucusu Zaratlustra, ahlk yolumla unlar sylemi

tir: Evrende iyi, ktyle; k, karanlkla; doru da eri ile arpmaktadr. yi ve
doru olan, bize bitkileri yamurla yetitirir, hayvanlar besler. yi ve doru olan d
n, syleyi, isteyi ve kllar alklamahdr. Doru hayal yaamak hurcumuz
dur; bylecc her iki dnyay kazanm oluruz. In, iyinin, dorunun izinden giden
gal ilemez. Ruhumuzu bu niteliklere ak tutmalyz ( A v o t a ). randa Sasan-
llar anda birok siyaselname ve pedname ler vard. Sasanl Hsrcv Auir-
va (531-579), Sanskrit dilinden Pellcviceye bir pedname e\ inmitir. Arap ya
zar el-Mukaffa Ainnme'yi Sasallarn Pehleviccsinden evirdi. Sasanllann ilk
nazn Geyha, halife ve emirler iin Kitabi? l-in'i yazd.

brailcr yaznda birok tr vc fikirleri Suner, Asur-Babil ve Eski Msr kay

naklarndan alnlardr. Eski Ahit teki Eyp (br. lyybh , Yun. lb , Lat. Job),
Sleymanu Meselleri (br. Mile, Yun. Paroitiai Solomntos, Lat. Proverbia) ve
Vaiz (br. Kheletl, Yun. Ekklcsiastes, Lat. Ecelesiastes) kitaplar lbranilerin
hlnuV n ( hikmet) iine alr. le bunlardan birka rnek: E yup tan: O za
man Rab kasrgann iinden Eytb'a cevap verip dedi: Bilgisizce szlerle takdiri ka
rartan bu adam ki? imdi kuan beline vur, erkek gibi; san soraym da, bana
anlat. Ben dnyann temellerini atarken sen nerede idin? Bildir, eer sende anlay
varsa. Mademki biliyorsun, onun llerini kim koydu ? Ya da denizi kaplarla kim
kapad, marur dalgalarn burada duracak, dediim zaman? Sen mrnde sabaha
emrettin mi, fecrin yerini kendisine rettin m i? Kadirin iini kt gren onunla e
kiir m i? Tanr ile davalaan cevap versin. O zaman Eyp, Rabba cevap verip dedi:
ite ben deersiz bir eyim; Sana ne cevap vereyim ? Sen her eyi yapabilirsin, bili
rim. Anlamadm eyleri syledim. imdi ise seni gzm grd. Tozda ve klde tv
be eylemekteyim. - Slcynann Meselleri nden: Rab korkusu bilginin balang
cdr. Gm kazanmaktansa hikmet kazanmak iyidir ve onun kr halis altndr.
Zorba adama imrenme, hikmet kazan, anlay kazan. Ey tembel, karncaya git, onun
yollarna bak da hikmetli ol! Yazn ekmeini hazrlar, biim zamannda yiyeceini
toplar. Basiretli adam bilgi toplar ve saklar. Alak gnlllk izzetten nce gelir.
Kendini azn deil, bakalar vsn. Barklkla kuru bir lokma, kavga ile ziyafet
dolu e\den iyidir. Zevki seven yoksul olur. yi ad byk zenginlikten stn tutulma
ldr. Ak uzarlau rtl sevgiden iyidir. Ata kam,eee gem vc aklszlarn srtna
denek. ukuru kazan iine der. St skmak ya karr, burunu skmak kan ka
rr, fkeyi skmak kavga karr. - Viz den: Bolarn bou, Viz diyoy her ey
bo. Her eyin zaman ve gkler altnda her iin vakti var: Susmann vakti var, soy-
 KUTADGU BLG NCELEMES 163

leneni vakti var. nsann btn emei az iindir, yine can doymaz. yi ad ho
kokulu yadan iyidir. Bir adam iin aklszlarn arksn iitmektense, hikmetlinin
azarn iitmek iyidir. Bir eyin sonu balangcndan iyidir. Sa kpek l aslandan
iyidir. E y gen, tazeliinde sevinli ol, ancak bil ki Tanr seni hkme gtrecektir.
Genliinin gnlerinde seni Yaradan*! hatrla!**

Grld gibi, branilerin hhmh', yani hikmet i Tanr korkusu, iyilik,

doruluk erdemleri etrafnda toplanmtr. Hele Vizin szleri, bizdeki Odgurm-
m szlerini ok yakndan andrr. Bu hikmeti, Milt sralarnda brani ve Yunan fel
sefeleri birbirine kart gnlerde Hellenlemi bir Yahudi, skenderiyeli Philn
(Yun. Philn ho Aleksandreus e loudaios, M. . 25-M . S. 50), Yunanca yazd ya
ptlarla, en ok onun yazd sanlan Dnl bir Yaant zerine (Yun. Peri biou
theretikou, Lat. De vita contemplativa) adl kitapla, bat dnyasna, Yunanllara
aktard.

Yunanllar ok erken bir ada, M. . V II. yzylda yaam olduklar sanlan

uYedi Bilgeler den (Yun. Hepta Sophoi) kalma ataszlerine sahiptiler. Bu szler
den birka, rnein Kendini tan** (Yun. gnthi sauton) zdeyii, Delphoideki
Apolln tapnann duvarna kazlmt. Bundan sonra Solon (M. . V II-V I. y y .;
Logos parainetikos = zdeyiler), Theognis (M. . VI. yy.), Miletoslu Phky-
lides (M. . VI. y>., zdeyiler), Pythagoras (M. . VI. y y .; Khrysa epe = Altn
msralar) gibi hukuku, air ve bilginlerden de hikmet szleri kalmtr. Eflatun'la
Aristonun konumuzla ilgili grlerini, yaptmzn banda Farab ile Balasagunlu
Yusufu ele alrken grdk: Eflatun dan len (To symposion), Yasa ve Yasama
(Nomoi e peri noraothesias), Siyaset ve Kral (Politikos e peri basileias) Cumhuriyet
ya da Devlet (Politeia e peri tes dikes), Erdem (Peri tes aretes); Aristo dan Atina
Anayasas (Politeia tn Athenain), Eudemos'a Ahlk (Cthika Eudemeia),
Nikamakhos'a Ahlk (Cthika Nikomakheia), Byk Ahlk (Cthika raegala).

B. Atasz ve zdeyi tr olarak:

Eski Yunanllarda hikmet , mesel , ya da atasz , zdeyi anlamna

paroimia teriminin kullandn, iirde de bunun iin zel bir kouk trnn
gelitirilmi olduunu grrz: paroimiakon metronf yani w zf ~ ~ w
(kr. Kutadgu Bilig'de kullanlan mtekarib vezni: Faln, faln, fauln, fal,
~ j ------- 1--------f^, Bu konuda Yunanh Epiktetos tan (50 ?138; Epiktetou
Diatribai ve Egkheiridion = Elkitab) rnekler: Usu olan bir kimsenin
yalnz usa aykr gelen eylere katlanmamas gerekir; usa uygun olan eyler
ekilir. stemini ucuza satma, fiyatn yksek tut. Hayvan da yer, ier, uyur,
oynar, yaam ve doay gnenir; fakat insan bakadr, Tann dan ona yksek
bir ey katlmtr: Bunu bil ve kendini hayvandan ayrmasn ren. Sen dnyann
164 A. DLAR

nemsiz bir harc deil, yeryznde onun efendisinin; bunu da bil. Yaam gnen,
onu bouna harcama, zgr yaa ve ulu gnll ol. Tanr nn yzn grmee
hazrlan. Hayatta etkin ol; kede oturup stnineni bekleme. Kendinden kt
l, cimrilii, kskanl, korkuyu, uyuukluu, lszl, apknk uzak
tut. Kadere kar gelme, fakat sen de kusurda bulunma. Sylenenleri ktye
yorma, fikir ve kan zgrln tan. Yasalara uy, kar gelme. Akla, bilgiye nem
ver. Sokrat her sorunu usa vurmakla zmtr. *
Roma da Iulius Cacsar gerek askerlerini gerek balk dmanla arpmaya zen
dirmek iin zdeyiler toplamt ( Ad agentis ). u ve daha sonraki alarda, Korna
da yusuyuu Yunanl filozof Zf*nohi s, Karadeniz Erclisidc (Herakleia) Diogc-
ncino* (M. S. II. yy.) ataszleri topladlar, Aispus du hikmeti hayvan masallaryla
anlatt. Latin edebiyatnda Marcus Valcrius Martialis in (40-104) Epigrammata's
( nelemeler , 1557 tane) ile Decimus Junius Juvcnalis'i (55-135) Satyrae'si
( Yergiler , elde bulunanlar 16 tane) bu alann n srasnda yer alrlar. Martialis-
tc rnekler: Dul Erkekle Dul Kadn dan: Fabius btn karlarn gmer, Chres-
tilla btn kocalarn erilip yok eder, gerdekte yranan mealeler arabuk l dek
lerini aydnlatr; ey Vens, bu iki kahraman birletir, dl d bereketli olacak, tehli
keli bu iki kimiye de tek bir cenaze alay yetecek. - Hekim ile Hasta dan: Hasta
lmda, ey hekim, acele geldin, beraberinde yz renci dc getirdin; ok ilgin bu
olguyu grmek iin, yiiz kiinin elleri beni yoklad, poyraz souundun buz kesilmi
ellerle; ee bende ate yoktu, simdi ateler iindeyim, sa ol usta hekimim. Juve-
nalis'ten: Ykseli : Ba kelere zeniyorsan ktle hazrlan, cezas lm, ha
pis ya da srgn olan sunturlu bir cinayet ile; erdem para etmez, geer ake deildir,
insan a brakr; insanlar crm ve kyclkla konak, kane ve devlete sahip olmu
lardr. Syle, bir oulun kars para tamah ile namussuz bir yataa yatarsa, kan,
kz ve gelin satlk olursa, yasa ve toplum dzeni de bunu nleyemezse, hangi erkek
post deinde gzlerini yumup rahat uyuyabilir? te o zaman bu satrlar fke ve
gazap fkrr. Roma da III. yzylda Latin yazan Dionysius Catonun meydana ge
tirdii ataszleri kitab Ortaa Avrupasnda en ok okunan bir yapt oldu. V. yz
ylda St. Augustinus un (354, 430) ortaya koyduu nl De civitate Dei ( Tan
r ehri) adl kitap, tarih felsefesi yaptlarnn en eskisi olup, Tanr ehri ni dnya
ehri ile karlatrm, ler ikisinin dou ve geliimini izlemi ve adillerin a k b e t i
ni incelemitir. neleme tr alannda BizanslTheodros ho Stoudites (759-826)
ile toannes Mauropous (X I. yy.) birer Epigrammata meydana getirmiler, Ortaa
sonlarnda retici mesel ve hikyeler derlemesi olan Latince, anonim Gesta Roma-
norum ( = Romallarn Klglar, X II I . yy.) ile talyan Leone d Assise nin Latince
Specuhtm prrfcctionis ( = Mkemmeliin aynas, 1227) adl yapt bizi Humatiz-
ma ve Rnesans ana ulatrmtr. Ortaa ve Rnesans yzyllarnda Erasmus ve
bakalar ayn alanda altlar, Rabelais, Ccrvantes, Shakespeare gibi nl yazarlar
da kendi yaptlarn bu gibi szlerle sslediler. Latincede bu nitelikte olan szlere
genel olarak proverbium denmiti. Fakat bu tr ilene ilene alt-trler de dourdu.
1948de T. D. K . da iki arkadala (Mehmet AK Aakay, Ali Ulvi Elve) ilediimiz
 KUTADGU BLC NCKI.KMES

Edebiyat ve Sz Sanat Terimleri Szl'ne gre, provcrhc Y (durlu im*ko1)

atasz, adagc a eski sz, maxime c (hikmet) uz sz, aplurisme e (vecize)
z sz, senlence a sa sz, dcvise Y (iar) lkiilk, opigrammr a inelenir, sa-
tirc c (hiciv) vergi, dicton a demece, fablc a da hayvan masal iliyoruz.. Atasz
bilginine, genel olarak, Fraszcada parmiologie (-. Yun. paroimia) ilenir.

X V -X Y I . yzyllarda Avrupa da ahlk oyunlar (tng. -morality plays) denen

allegorik piyesler oynanm; 1420 de Kenpeli Tlomas (Tlomas a Kempis) adl Al
man Imitatio Christi balkl Latince yapt lyle halk i arnmaya, i yaama ve i
teselliye arm; 1473 te Bcauvaisli Vincent m Latince Speculum Majus'unda
yer alan Ahlk Aynas (Speculum morale), enlemleri vm fke, cimrilik gibi ku
surlar da yermitir. Bu yzyln sotlarula, Latince yazan Yunanl Miclcl Mnrullc
Tarchaniote un inelcme leri yaymlanmtr (1497). XV '!. yzyln hasnda, Hol
landalI byk hmanist Pcsiderius F.rasnus (1467-1536), Adagiorum Chiliades
( Binlerce Eski Sz , 1500), Enchiridion ( Elkitab , 1504), Encomium Moriae
( Delilie vg , 1509), Colloquia Familiaria ( Teklifsiz Syleiler, 1518) adl La
tince kitaplarnda ince alayla eskiyi ykm, yeniyi kurmaa almtr. Delilie v
g adl bayapt, arkada, ngiliz hmanisti Sir Tlomas MoTe un (Lat. morus =
deli ) erefinedir. Yaptta, Delilik Tanras konumaktadr. Mutlu adalar de
nen yerde, hiitn insanlarn ve tanrlarn gerek babas olan ve genlik peinden ko
an Ilutus (Lat. zenginlik tanrs) adl ba tunrn kz olurak domutur. Arka
dalar arasnda Sarholuk, Bilgisizlik, Bencillik, ki Yzllk, Unutkanlk, Tembel
lik, Elence, Taknlk, Sapklk, Derin Uyku adl kiiler bulunmaktadr. Delilik tan
rsal bir niteliktir. Baya deliler arasnda avclar, mucitler, oyuncular, soylular,
sanatlar gibi takmlar vardr. Ba deliler takmn ise retmenler, profesrler,
airler, konumacdar, yasaclar, teologlar, krallar ve papalar meydana getirir. Kadn
lar, erkeklerden daha deli olduklar iin yakkldrlar; erkeklere biraz akl bula
t iin daha kaba yapldrlar. Yaptta her ey semboliktir. Sava, maddecilik, s
tnkrlk, akll geinme , bozuk gelenek ve grenekler kyasya yerilmi, knan
m, Rnesansa doru yol almtr.

X V II. yzylda Franois de Salen Franszca Introduction la vie dvote'a

(1609), Jereny Taylorm ngilizce Holy Living (1650) ve Holy Dying (1951)
adl yaptlar halk dindarla arm (son iki kitaba gre balca erdem:
ar ballk, adalet, dindarlk), John Bnyann nl Pilgrim's Progress'i (1678)
de bir dindarn bu dnyadan br dnyayra yapt allcgolrik yolculuu roanla-
trmtr. Bu yzyl aldk alannda sylenip yazdan zdeyilerin parlak adr:
Franszlardan Franois La Rochefoucauld dukas (1613^-1780): Reflezions ou
Sentences Morales et Mazimes (1664; 541 zdeyi), Marquise de Sablein, abbe
Jacques Espritnin, Jcan Domatnn maxime leri, Antoinc Merenin de Rlgles
de vie qui doivent guider Vhonnete homme'u (Hayatta namuslu insana yol gste
recek kurallar). Ayn yzylda ekli Jan Amos Komensky (Comenius, 1592-1670),
Labyrynl svita a rj srdce (Dnyann labirenti ve gnln cenneti, 1622) adl nl
 A. DLAAR

yapt ile diinya kargaalklarn yermi vc selameti i yaamda, gnln cennetinde

bulmutur. 13u an z sz ve sa sz ustas olan La Rochcfoucaulddan rnekler:
ki yzllk, erdemsizin erdemliye sunduu saygdr. Dalkavukluk, kendini been
miliin geer akeye evirdii kalp paradr. Erdem, rmak sularnn denize dk
lp kart gibi, kiisel karlar iinde yok olabilir. Erdemlerimizin ou, maskelen
mi erdemsizliklerdir; istediklerimizi zgrce ve ceza grmeden yapabilmemiz iin
biz bunlara birer okayc ve namuslu ad takarz. Alak gnlllk, ounca, baka
larn baskya alabilmek iin geici olarak boyun emektir. Kimi insanlara ktlk
etmek, onlara iyilik etmekten daha az tehlikelidir. Vcut yorgunluu akl yorgunlu
una vakit brakmaz: fakir de mutluluunu bunda bulur. nsanlar incelemek kitap
okumaktan yedir. Yksek niteliklere sahip olmak yetmez, onlar yerinde kullan
masn da bilmelidir. Hayran olduumuz kiilerden daha ok, bize hayran olanlar
severiz. Gerek arkadalk gerek aktan daha kttr. Ak sresince balamada s
rp gider. Aktan tutkuya geilir, fakat tutkudan aka geilmez. Kadnlar ilk ak
larmla klarn, ondan sonrakilerde ise ak severler. Btn kadnlar flrtdr;
kimini korkaklk, kimini de akl frenler. Akn en byk mucizesi, dm bir
kadnn ak yolu ile kurtarlmasdr. Kadnlarn cehennemi ihtiyarlktr. ki eye
dik bakdmaz, biri gne, br lm.

X V III. yzydda lgilizlerden William Law 1729 da A Serious Cali to a De-

vout anl Iloly Life adl yaptyle, halk duaya ve hayr ilemee arm ve ku
ta bu yoldan eriileceini bildirmitir. 1758 dc sveli mistik Enanuel Swedeborg
(1688 1772) De roelo ci inferno rx auditis et visis (itildiic ve grldne gre
gk ve cehennem) adl Latince yaptyle gk vc cehennemi hirhiriyle karlatrm
ve nl yaamnn buna gre ayarlanmasn istemitir. X I X . yzylda da ngiliz
filozofu Ilerlerl Speueer (1820-190.1) The Principles o f Ethics (Ahlkn lkeleri,
1892 1893) yaptyle, insan yaamnn vc gidiinin evrimini ele alm, kutun ve
mutun niteliini anlatm, bencillikle insanseverlii karlatrm, salt vc baml
ahlk farkn gstermi, devletin devlerini bildirmi, gelecek iin de tasmlar ej-
niiir. Bilginin deeri konusunda. Alman filozofu J. G. Fichtc (1762-1814) 1800
ylnda Bestimmung des Menschen (tnsa Ne in Yaratlmtr) adl yaptnda
huhcu u noktalan belirtmitir: 1. nsanda bileceim! diye bir gdek vc aba
vardr, 2. Doa ile ilgili bir de phe vardr, 3. Bilgi her eye yetmez, 4. iman
gdek vc yazgy tamamlar.

Allk konusunda yukardan beri zetlenen fikir, reti vc zdeyiler, Kutadgu

BiUg\\eki paralelleri ile karlatrlmak iizere buraya kondu.

C. Bir Siyasetname olarak:

Kutadgu Bilig b u' nitclliklcriyle olarak ele alndnda, onunla denettiril

mek zere yine bir kitaplk dolusu yaptla karlarz. Balca konu lksel (ideal)
 KUTADGU BL G NCELEMES

devlet, lksel devlet bakan, lksel yasa ve lksel ynetimdir. Bu konuya giri
olarak da onun felsefesi gelir, yani hkmetin kuruluu, amac, itlii ve grevi.

Bu konunun uzmanlarndan kimine gre, hkmetin en eski esas "oymak

(tribus) deil, akrabalkt (baha taraf akrabal: agnatio, ana-baba taraf akraba
l: cognatio); yani aaerkine ya da ataerkine dayanan ve ok kocal ya da ok karl
esastan tek karl ataerkine doru gelien aile (fanilia). Baba ayn zamanda hem
bey (princcps), yani aile bakan (pater familias), baba otoritesi (patria po-
testas) ile ef , hem de papaz d (saccrdos). Aile geniledike hanedan ylc bir
likte hane (gens), bunlarn birikiminden de oym ak (tribus), klan (elan) mey
dana geldi ve yurt (patria, Alm. Lad) kavram yerleti. Daha ileri aamalarda,
Yunanllarda fratri (phratria), fili (phyle), silzadc (eupatrides) hkmdar
kral (arkln basileus), Romallarda da curia, comitia, kral (rcx), hkmdar erki
ve otoritesi (inpcrium), imparator (imperator), yasa (ius, lex; Romallarda
nl 12 levha yasas [Duodecim Tabulae] decemvir lcr zamanndan, M. O.
451-450 ylndan kalmadr), yarg (judcx), din ileri bakan (pontifcx na\i-
mus), halk arasnda da tabakalanma ( patris ler: patrieii; pleb Ier: plcbii; pro
letaryalar: proletarii; iiler : acrarii; konuklar, yabanclar : peregrini; kara bu
dun : vulgus; hr yurtta : civitas libertas) v.b. kavramlar yerleti.

Eskiden ilkel alarda insan, toplumun iine bir durum la (slatus), yani ba
basnn, ailesinin durun uyle doard (kr. Kuiadgu Bilig dc: atas beg erse
oul togd beg; oul losa beg hem atalar beg = babas bey ise oul da bey olarak do
ar; oul bey doarsa atalar da beydir). Doan, bu drun da yaar, bu duru -
da lrd; ykselme yoklu. Bu bir kast (caste) durumu idi. Belli bir kastta bul-
aklu le itibar kazanr, hem de yasann koruma ve savunmas altnda bulunurdu.
Bireyler durumlarn deitirmek, ykselmek iin bir devrimi, bir kkl deiiklii
beklerlerdi. Bu deiiklik, bireylerin yksek yetenek kazamasyle meydana gelebilir
di. Bu kurama kar baka bir kuram ileri srlmtr: Toplumsal anlama (cot-
rat sorial) kuram. Buna gre, bireyler, aralarnda bir anlama yaparak kendi bi
reysel haklarnn bir blmnden vazgeerek, onu, kendi setikleri ortak otorite ye,
yani bir bakasna, bir lkmet e brakrlar. Herkesin herkese kar savam asn
dan, yani anariden kanmann tek yolu byle bir anlama ile nlenebilirdi. Bu fikir
de olan balca dnrler unlar olmutur: tngilizlcrdcn Richard Hookcr (Laus
o f Ecclesiastical Polity adl yaptnda, 1594), Thonas Hohbes ( The Levialhan or
the Matte.r, Form and Pover o f a Commonwealthy Ecclesiasitcal and Civil adl ya
ptnda, 1651; buna gre, bir zorunluluk olan saltk ynetim [absolutis] esas,
hkmdarn tanrsal lak kdr, bunu kabul etmek gerekir. Levialhan , yapmack
insanlarn toplumsal anlama ile kurduklar doal cumhuriyet [eommonwealth )
ya da devlettir) ve John Locke (Essays on Civil Government, 1685 ve 1690; ilk
yazsyle Locke, krallarn tanrsal hak k kavramn baltalamaa ve bunlarn Hz.
dem'in torunlar olduklarna degin inanc ykmaa alm ve bylcce zgrl
savunmu; ikinci yazs ile de, tam aksine saltk ynetim i vm ve bu alanda
 A. DLAR

toplumsal anlama istemitir). Bu tgilizden 100 yl sonra, Fraszlardan J. J.

Rousscau, Toplumsal Anlama (Lc Contrat social, 1762) adl yapt ile, insanlar geri
cin geri doa yasas na evirehileeeini sanm ve dayanaksz kuramlar ortaya koy
mutur. Yapt u szlerle kalar: nsan zgr doar, ama ier yerde ona kelepe ve
nyakba vurulmutur. Ynetilir ve birtakm yasalara itaat etmek zorundadr.
Sonra u anklamalar yaplr: Devletin esas g deil, irade, istektir; hukuk devleti
ni genel istee dayanmaldr. Drt blmde u konular ele alnmtr: 1. Anlama
(mukavele) yoluyle meydana gelen sivil topluluun treyii; 2. Egemenlik kuram ve
genel irade; 3. Devletin anayasas; 4. Sivil din. Rousseau, siyasal erke hak kazand
ran niteliin zenginlik ve soyluluk olduunu ileri 6ren eski gr ykmak ve dev
letin ynetimine lu devleti kendi retiri emei ile ayakta tutan emekilerin katlma
sn istemitir. Takat esasnda, toplumsal anlama kuram, nce u kuram kabul
etmekle balar: Kiiobnu yapt yasalarn dnda, onun stnde ve onun ncl
olarak, doa yusas Mirdir, Hobbes'a gre, insan yaps adalet tc daha ok
Tanr vergisi hakkaniyetle (tg. equity) dayanan doa yasas ya da doal
yasa unu der: Doru ol, alak gnll ol, merhametli ol, bakalarnn sana ne yap
masn istersen sen de onlara yle yap; yani bir eit gctlemcns agreement , centil
menler anlamas. Ahlk bakmndan kabul edilebilir bir kuram saylabilirse de,
toplumsal anlama , tarihte, n-tarihte hi grlmemitir; byle bir kurulu ve
rgte rastlanmamtr. Bunun aksine, Aristonun dedii gibi, insan politik bir
hayvan olarak, doal yasa yerine ulusal yasa larla rgtlenmi ve eski alar
dan beri devletin tanrsal bir kaynaktan ktna inanm, krallarn tanrsal hak -
km da tanmtr. Kutadgu Bilig*de bu esas benimsemitir: Yukarda akland
gibi. Yeni Eflatunculuk (Pltinos) - Farab - feyz kuram - Tanr - Yalava-
ve yalava hrkasn giymi sanlan ilig (bey).
Yeryznde meydana gelen ilk uygar topluluklara yasa verenler de bu esastan
ayrlmamlardr: Eski Msr da Mcnes, Girit te Minos, Hindistan da Manu, srail de
Musa, Atinallar da Drakn ile Soln, Spartallar da Lykourgos, Romallar da da Numa
Punpilius. Bunlardan Drakn, yasac olarak zalim saylmtr. Atina ve Sparta
yasalar clir-devlet (poleis) yasalar idi. Sparta da yurttalar eitler di (homoioi),
alt katman helot Iar (leilotes) meydana getirirdi, kle says azd, Yunanl ya
banc komular (perioikoi) ayr saydrd. Bir sre sonra eitler ikiye blnerek
alt aama (hypomeioncs) snf ortaya kt. ehir-devlette iki kral (basileus) vard.
Apella denilen geni ve tm halk toplants yapdr, parlamento ve snato niteli
inde olan 28 kiilik ihtiyar meclisi (gerou6a) seilirdi. Ynetim ve yarg, krallarn
tem-ilcisi olan ve gcrousia tarafndan da onaylanan 5 bakan a (cphoreia) brak
lr, 7-30 ya arasnda her erkek asker disipliniyle devlete eitilir, grevlerde kullan
lr, 30 yana geldiinde zorunlu olarak evlenir, yine asker disipliniyle yaar, toplu
yenek lerc (syssition) katlr ve 60ma kadar devlete vergi derdi. Atina baka idi.
M.. 752 dcn sonra orada artk kral yoktu; iki kraln yerini, seimle gelen 9 babu
(arkh) almt. Eskiden kral (arkhn basileus), sel yetkisini sel babu a (pole-
markhs) brakrd. M. . 752 dcn sonra 9 arkhn dan biri ba arkhn (arkhn
 <;u n i.K ; i n c e l e m e s i

epnyntfs) oldu, l>ir bakas da yine siicl arkJn grevinde bludu, di isleri do
arkl kral (arkln hasilc*) sann tayan bir arkln' a brakbl. Ynetim ile
rine yardmc olarak da 6 yasan yarg (tlcsmnlletes)ulmtl. Hu yasanlardan l)ra-
kn. M. 621 ylnda lcmen her sutluyu ya liinc ya da klelie gnderen insafsz
bir ya>a meydana getirdi. Bu yasay M. O. 594 te Soln u yasas izledi. Drak za
manmla 401 kiiden olma bir meclis (Imle) \ard; aristokrat (cupalridcs) toprak
.sahiplerinin tarlalarn ileyip rnn 1/6'ini iieret olarak alan altcT Iar (lekle-
moroi) yeni kanunla ok sktrldlar. Yeni yasan (omothetes) olarak i bana
gelen Solon, Atina y'asasn geleneksel yasa (patrios politeia) haline gelirdi, yk-
leri hafifletti (seisakhtleia), varla ve vergiye gre ehir halkn drt snfa ayrd:
1. potakosiomedinon (500 lek [modimos J tahl, ya ya da arab olanlar,
yani zenginler), 2. Jippeis ( atllar , 300 lei olanlar), 3. zougitai (iftiler. 200
lei olunlar), 4. tenten , rgatlar). Solon, bu drdnc snf du ehrin byk kuru
lu olu ekklesia y'a ald. Arkln lar birleik olarak grev grmeye balad. Yasama
organ olan boulc de deiiklik yapld, bu kurula getirilecek her i ee 400 lcr
Kurulu ndan, arkh'larn yrarglar da yeni kurulan ve leliaia denilen demok
ratik bir genel kuruldan geirilmee baland. 400ler Kurulu na yrasa ileri iin
prytaneis denilen yardmc bir yarkurul eklemli; areis pagos bir anayasa yksek
denetim kurulu eklini ald. Demos denilen halk topluluunun katmanlar unlar
d: 1. pedieis (zenginler), 2. paralioi (orta halliler), 3. diakrioi (fakirler); kr.
Kutadgn Bilig*de 1. baylar (zenginler), 2. orta kiiler (orta halliler), 3. -
gaylar (fakirler).

. Devlet Bilgisi olarak:

Atina Anayasas (Politeia tn Athenain) adl yaptmla Atina'ya degin bu

bilgiyi veren Aristo ya gre tiir hkmet ekli vardr: 1. Kral erki (monari.
Yun. moarkhia), 2. Beyler erki (aristokrasi, Yun. aristokratia) ya da, bunun bir de
iii olarak: Deerliler erki (zenginler vc erefi sevenler, Yun. limokratia) 3. Toplum
erki (demokrasi, Yun. demokratia). Bunlar kimi vakit rndan karak yozlar,
1. Kral erki, zorba erki (tiranlk, Yun. lyrannis) olur, 2. Boyler erki, takm erkine
(oligari, Yun. oligarklia) evrilir, 3. Toplum erki de ayaktakm erki (oklokrasi,
Yun. okhlokratia) y a d a bsbtn yozlaarak, erksizlik (anari, Yun. aarkhia) ek
line girer. J. J. Rousseau da bu ekilde dnmtr. 1919 dan bu yana, teknikleen
dnyann ynetimi iin teknikiler erki (ng. technocracy, W. H. Smyth) de isten
mitir; kapitalizmin stn olduu yerlerdeki hkmetlere de yer yer zenginler erki
(ng. plutocracy, Yun. ploutus = zengin) denmektedir. Ne dc olsa ynetim (ida
re, Lat. administratio) hizmet kavramna baldr; eskiden nazr , imdi
bakan : bakan n Latincesi minister = hizmeti, grevli, bakan, Lat. ministro,
ministrare = hizmet etmek. Kutadgu Bilig'de Tanr mn feyzinin feyzi olan ilig
vardr, parlamento, senato vc herhangi bir halk topluluu, rgt, kurulu, kurumu,
derneinden sz edilmemitir; ilig in ba danmam (er gi), babakan (vezir), ba-
 DLAR

kanlar m * a ladini gre\liler vardr. Ali ler (bilgeler) snf her halde ulena y,
"ak li\ e akl lili byklerini de irine almt. Ynetiminin baleu amac, sk
sk belir! ildii gibi, balkn ynetici idi.

Devlet \r biikiiel konusunda klasik ya/.arlarda Motcstpicu, Yasalarn

l{h (De ril-prii de> Loi>, 1TH) adl yaptnda, cumhuriyeti, aristokrasiyi, monar
iyi, de-pot hk-liranlt gzden geirmi, r iyi hkmet eklini Ingiltere krallk ti
pinde bulmutur: artlanm krallk , 1215 le kraln yetkilerini Maa a Charta ile
ksan. l28\lo I. Clarloa Ifakbr |)ileke>i ni (Pctilim of llights) veren, 1629 da
"Riiyiik ilem i (Greni Remoslraee) okuyan, I6 i9 da o lmle cezaland
ran, KltOMa II. Cbarh s'a kar yrrltan yasal hakkn korumak iin, ona Hahcas
r.orpus * yasasn kabul ettiren /giir ngiliz hkmeti. Dundan birka yl sonra,
Ingilizlerde Jeremy Dctlam, Hkmet zerine Bir Yaz (Fraguent on Govern
ment. 1779) ile -ihll.' re Yasama lk eleri ( Priociplcs of Morals and Lcgislaiion, 1789)
adl y apt laryle. hkmet in. faydacl (utililaria) ilkeler zerine kurulmasn iste
mitir, yani en byk halk ounluunun en byk lde kut ve gnenci . Duna
gre do ahlk \r aseti ayarlama, hkmet eklini saptama, zevk \e acy hesapla
ma. insann etkinliini inceleme, su ve cezalar deerlendirme. Yic ayn yllarda,
Amerikaldam Ingilizlerde Thonas Paine, nsan lahlar (The Riglts o f Man,
1790 1792) adl yaptnda, doal haklar hkmetin verdii haklarla karlatrm,
ileri fikirler nermi, veni sistemleri ve Fransz Dcvrimii llumcu Ingiltereye kar
savml r. Y l \ . yzyl ortasnda Fnsizlardut Agste Cote, Olgucu! .Siya
set S isin n i (Sy-tee de Polithpc po-ili\e. 1851-1851) adl yaptnda, felsefede kur
tluu olguculk u (posii\isine) siyasete de uygulamtr: nsanlkla (humaitc)
ilgili yeni ka\ ramlar, bu adan insanlk, toplumsal sorunlar, de\ler ve haklar: in
sanla lapna, olgeul lak\i , yani insanla hizmet elmi olanlar takvime gei
rerek, belli gnlerde onlar atak, ereflendirmek. Ingilizlerde Stuart Mili, zgr
lk i zerine Bir Deneme (Kssay on Liberty, 1859) ile Faydaclk (Utilitariaism,
1805) atili yaptlarnda, dn m * tartna zgrln savunmu; bireyciliin
(indis iduulisn). insanlar iin gnencin bir koulu olduunu sylemi: bireyler zerin
de toplum yetkilinin snrlandrlmasn istemi: adaletin, faydacla gre ayarlan
masn nermii ir. Yine Ingilizlerde llerbert Spencer, Toplumbilim Aratrmalar
(The Study of Sociology. 1870) ile Toplumbilim lkeleri (The Priciplcs o f So-
eiologv. 1876 1896) adl yaptlarnda, evrimci (evolulioist) hir tutumla,ada
uygarlk ii toplumbilimin nemini ndirtmi, zgr dnce ile birlikte disiplin de
istemi, ayrca aile toplumbilimini, siyasal rgtlenmeyi, yasay, mlk, toplumun
sanayilemesini, betimlenildi toplumbilim (deseriptive sociology) eklinde incele-

I)c\ lel bilgisi (Aln. Staulslelre). yasama bilgisi (Aln. Verfassugslehre), yasa
felsefesi (Al. Rechtsphilosoplic), dc\let felsefesi (Aln. Staatsplilosophie), devlet
kuram (Aln. Stautstloorie), siyaset ahlk (Al. Politisehe Kthik) alanfarmda,
Kutadgu Bilig daha birok modern yaptlarla karatrlabilir: rnein, J. C.
 K.UTADGU nLG NCELEMES

Bluntschli: Allgemeine Staatslehre (Genel Devlet Bilgisi, 1075), C. ve M. Kclenhof I:

Allgemeine Staatslehre (Genel Devlet Bilgisi, 5. Ias. 1967), Cl. H. Mael|\vain:
The Grou'th o f Political Thought in the fVest (Batda Siyas Dncenin elim e^
13. bas. 1963), *6. Mobius - O. H. von der Gabideniz: Politische Theorien (Siyas
Kurumlar Tarili, 3. bas. 1963), L. Strass - J. Cropsev: llistory o f Political Philosa-
phy (Siyas Felsefe Tarili, 1963), G. Salonum * Delalor: Moderne Staatslehren
(Modern Devlet Bilgileri, 1965), F. W. Foerster: Politische Elhik (Siyaset Ahlk,
4. bas. 1956), IV. Lhmann: Theorie der Vcnvaltungscissenschaft (Ynelim Bilgici
Kuram, 1966), W. Thiene: Venvaltungslehre (Ynetim Bilgisi, 1967). K. (. W lr-
are: Modern Constitutions (Modern Anayasalar, 2. bas. 1966), 1913-1914 y
lnda ders kitab olarak okuduum u yapt: W oodrow Wilson: The State - Ele-
ments o f Historical and Practical Politics (Devlet Tarihsel ve Klgsal Siyasetin
Ana eleri; Son Konular: zet: Anayasal vc Ynetimsel Gelimeler: Hkmetlerin
Nitelii ve ekilleri; Yasa: Nitelii ve Geliimi; Hkmetin Grevi; Hkmetin
Amac, New York, 1889 ve son basklar). Ayrca bkz. E. A. Westcrmarek: The
Origin and Development o f MoruP Ideas (Ahlkla lgili Fikirlerin Douu ve
Geliimi) 2 cilt, 1906-1908.

Devlet konusunu burada kapatmadan nce, bu kapsama bal bulunan Atatrk

le ve Atatrk devletiliine de ksaca deinmek yerinde olacaktr. Atatrk, si
yasal, toplumsal, ekonomik ve kltrel ynleri bulunan ilkelerini yalnz kuramsal,
lksel olarak deil, klgsal, uygusal olarak da ortaya koymu, gerekletirmi \c
yaatmtr: Egemenlik ulusundur; devlet ilerine din karmaz; eitim-retim bil
giyi, yeni harflerle, kye kadar gtrmtr; halkc\lcri kurulmutur; yaamda en
gerek klavuz bilimdir; acunda bar, yurtta bar; toplumda snf ve ayrcalk yok
tur; yurttalk haklarnda erkek ve kadn eittirler; Trk olarak batya ynelmiiz
dir; uygarlk yasas gelmi yerlemitir; ilerlemede herkes iin frsat eitlii salan
mtr; i yasas vardr; smrclk yasaktr; devlet, emek ve emekiyi korur, bu
alanda her eyi dzenler; Trk, vn, al, gven (Atatrklk iin son olarak bkz.
Prof. Dr. Suna Kili: Kemalism, Robert Kolej, stanbul, 1969).

D, Bir Utopia , Devlet Roman Prenslerin Aynas olaruk:

Bu alanda ele alnacak son konular, yine Kutadgu Bilig^e karlatrlmak

zere unlardr: utopia 1ar, devlet romanlar (Alm. Staatsromanc) ve prenslerin
aynas (Fr. miroir des princes, Alm. Frstenspiegcl).

o. Utopia: Utopia, adn lgilizlcrdeu Sir Thomas Morc'u 1516\l& yaym

lad Utopia da almsa da, ondan nce bu nitelikle olan iki bayapt yazlm
tr, biri Eflatun, br Cicero tarafndan. Biz burada, en nemli utopialan biraz
ayrntl olarak tantacak, br balca yaptlar da bir iki satrla nitelemekle yeti
neceiz.
 A. D lLAR

1. KfJalun (Platon, M. . 427-347: He Politeia e peri tes diki" Devlet ya da

adalet zerine, M. . 389 ile 369 arasnda yazlmtr): Genel olarak Devlet ya da
"Cumhuriyet adiyle tannan, yukarda da sz konusu olun, 10 blml bu diyalou
nemli konular, balca konuan Sokrat olmak zere, unlardr: Ahlkla siyaset
birbirinden ayrlamaz; yalnz erdemliler gerek saadete erime yolunu bilir; insan
kendini erdeme zorlamaldr; devletin devi erdemli kii yetitirmektir; birey devle-
t in bir esidir; ruhta ii blm bulunduu gibi, ehirde de snf vardr: El sanat
lar ile rgatlar, asker, hukukularla filozoflar; birinci snfta lmllk, kincide yiit
lik, nciidc de bilgelik bulunmal; bireysel adalette olduu gibi, toplumsal adalet
de bu ii snfn birbiriyle uyumas yolu ile salanmaldr; bu ii kolaylatrmak iin
bireylerin bencilliini, kiisel karlar yenmek gerekir; bunun iin de mal, mlk,
ocuk ve kadn, toplumun ortak mal haline getirilmeli, erkekli, kadnl, ocuklu ola
rak birlikte yaamal, almal, yemeli, imeli, yatmal; devlet, evlenmeleri denet
lemeli; ocuk devlete yetitirilmeli; reticilere, iilee ve kyllere yeteri kadar
mal hakk tannmal; herkesin toplumdaki yeri ve aamas, anklk ve yeteneine
gre olmal; grevlere yetenekli kiiler atanmal; devlet, dzen ve uygulu, bilgili,
gl, akll, adil vc doru olmal; ynetim, bilginlie dayanmal; askerler aknc de
il, savunucu vc koruyucu olmal; gereksiz incelik ve kabalktan saknmal; vcudu
jimnastikle, ruhu da mzikle eitmeli; devleti ynetmek iin ya yneticiler filozof,
ya da filozoflar ynetici olmal; filozof, tm bilgiye susam, bu bilgiyi, yanlan kamu
oyuna kar koyan kiidir; adalet devletin- olduu gibi bireylerin de erdemidir ,
bir erdemin ounu devlette bulmamz, azm bireylerde bulmamza yardm eder ;
insanlarn ou, karanlk bir maaraya gitmi olan ve darda yanan atein baka
insanlarn maarann iine yanstt glgeleri grp glgeyi gerek varlk sanan
ahmaklara benzer; filozof ynetici, bu yanl halka gsterip dzeltmeye almal
dr. Eflatun, len (Symposion) adl yaptnda da benzer konular tartmtr.

2. Marcus Tullius Cicero (M. . 106-43: De republica = Cumhuriyet zerine,

M. 0.51): Alt blml bu diyalogla Ciccro, Eflatundan esinlenmitir. Yapt, Dev
let ten daha lml ve geree daha yakndr. Roma nn tarihi ve o adaki durumu
esas alnmtr. Ele alnan konu unlardr: Devlet ekli, anayasa, adalet, nce
monari, aristokrasi, demokrasi tartlm, bunlarn ayr ayr tek balarna deerli
olmad sylenmi, Roma da olduu gibi, her eklin kattrlarak dzgn bir b
tn haline getirilmesi uygun grlmtr. Anayasann tek bir kii tarafndan deil,
yzyllarn tecrbesi gz nnde bulundurularak, halk tarafndan yaplnlas neril
mitir. Toplum yasalar, gereklikten ve gten doar, buna da adalet denir. Yaptn
sonunda Scipio Aemilianus bir d grr, babal Scipio Africanus ona grnr ve
vatana iyilik edenlere lmszlk vaat eder.

3. Sir Thomas Morc (Lat. Morus, 1478-1535: De optimus rei publicae stat ive
de noi'a insula U-topia ( = En iyi cumhuriyet durumu ya da Hi-bir yer adl yeni
ada, 1516): Latince bu yapt yazarken More, rnek olarak Kscnophn'un Kyrou
paideia sini nnde bulundurmu ya da ondan genel olarak esinlenmi olabilir.
 K U TA)(;U BLC NCKl/KMKS

Utopia'mn yazlmasnda, Eflalun n Po/iteias, 1498 dc Amerika nn ortaya ka

rlmas, Tlomas More u Avrupa ilerinin <1i<i zerindeki gzetimleri ve diiiice-
leri do rol oyu olalilir. Kitaptaki lllnpia, dnsel !ir adadr \e yeni bir aya
benzer. Szde, oradan Raphacl Hyt Idoday adnda biri ngiltere* dns \e Tloas
Morc a adadaki durum zerine bilgi vermekledir. Verilen bu bilgiye gre, lksel bir
cumhuriyet olan bu adada 54 byk ve ayn tiple yaplm, gzel clir vardr. Ge
lenek, grenek, kurum, rgiit ve yasalar birdir. nder ve ba.kadar, en orta boylu
lar olan Amaurote adl bir kimsedir. Her ehrin ayn sayda iftlikleri ve orada al
an tarmclar vardr. Bunlarn yars her yl ehre dner, ehirden de ayn sayda
yurtta iftliklere gider. Her 30 aile, siplogrant denilen bir grevli seer: her 10
siplogrant , traiborc ilenilen daha yksek aamal bir grevliye baldr. Gani
ler, kle olarak altrlr. Toplumcu kavramlar olan More, bu yaplnda ngiltere'
deki yolsuzluklara iaret etmi, hrszlarn idam edilmesini, topraktan alnan yksek
kiralar, topraklarn srmeyen toprak sahiplerini, tarmcln gerilemesini, yaam
pahalln, ahlkszl, piyasay tekelleri altna aln olan agzl zenginleri hep k
namtr. IJtopiada yasam toplumsaldr: tembellie hi gz yumulmaz, fakat zorun
lu alma ksa tutulmutur; fabrikalar genel gnenci salayabilecek kadar alr.
Herkesin renimi tamdr, herkes kltrl, faydal edebiyatla ilgilenir. Herkes toplu
halde (commual) yaad iin, almadan, retimden, tketimden geni lde ta
sarruf edilmektedir. Fakir yoktur, fazla mal biriktirmek kimsenin aklna gelmez.
Altn ve gm hergnlk kaplar, kelepe ve ayakha v.h. eyler iin kullanlr,
demir, bakr gibi; altnn baka bir deeri yoktur. En yksek lk, genel saadetin ve
gnencin salanmasdr. Genel grevliler bireylerden stn tutulur; asaya aykr
davrananlarn cezas kleliktir. Yasalarn says pek azdr, nk insanlar birok ya
salara balamak, bunlarn ezberlenmesini zorunlu tutmak, bireyleri gereksiz olarak
uratrr, yorar ve zgrlklerini kstlar. Sava kimse sevmez. Bo kalm olan top
ra ilemek isteyenleri engelleyenlere kar savalr. UlopiaMa trl dinler vardr,
fakat put ve suret yasaktr. Herkes, balad nimetler iin Tanr ya dua ve teekkr
eder.4

4. Franois Rabelais (1494-1553: Gargantua et Pantagruei ( Garganlua ile

Pantagr^cl, 5 blm, 1533-1567): Alayl bir kahramanlk rou;ln biiminde yazl
m bir utopia dr. Sir Thomas More un Utopia sndan etkilenmi olabilir. Balca
kahramanlar unlardr: Dev bir kral olan Grangosier, ( = t r i boaz) olu dev Gar
gantua, torunu dev Patagruel, bunun akgz ve apkn arkada Punurge, din
ve etkin bir din adam olan l'rerc Jca. Rnesans anda yazlan bu utopiada
Rabelais, ortaan skolastik tutumunu yermekte, bilgiyi ve yaam onun dar
grlerinden vc basksndan kurtarp, geni evrenlere, neeye, gnence, ansiklo
pedik etrafl renime kavuturmak islemektedir: Din ve mezhep ayrlklar nedeni
ile yaplan savalar glntr, rahip ve rahibeler erkin yaamal, evlenmeli, insanlar
yemeli, ieli, borlanmak, alp demeli vc hu gzel dnyay gncnnelidir.
Yaamnn belgileri unlardr: Dilediini yap (Fay cc que vouldras)
 A. DLAR

(Triek!), nk insan glmek irin yaratlmtr. Rabelais genliinde rahiplikten

ekilerek Montpollicr t'iversitcsin de okumu ve lckin olmutu.

. .Jolu Yulmli Adreii (1586-1654: Rei publica ChristianopoHtanae deserip-

lio ( ClrLliuopolis llrLtiyan ehri - cumhuriyetinin betimlemesi, 1619):
Dinsel bir ulopia'dr, pietist ve mistik .

6. Tommaso Campanella (1568-1637: Civitas solis (--= Gne ehri, 1623):

Bir talyan filozof tarafndan Latince olarak yazlan bu utopia, Ksenophn un
Kyron paideiu'*nidan, Eflatuncun da Po/ifeiasnda esinlenmitir. Buna gre,
Gne hiiyk bir ehirdir; Gnelilerin rgt ve yaam, Eflatunda ve Thomas Mo-
reda aklanan toplumsal bir dzen zerine kurulmutur. Zenginlik, ynetim, din,
alma, sava hep toplumsal kavramlara uygun olarak gsterilmitir.

Sir Fracis Baron (1561-1626: Nova Atlantis = Yeni Atlantis, 1626):

Byk filozof Bacon da bu yapt Latince olarak yazm ve utopiasm bir adada ku
rulmu lksel bir topluluk olarak bet imlemtir. Szde, Pasifik Okyanusunda bulunan
Besalem adndaki bu aday gezen bir kimse orada Hristiyanlk, bilimsel aratrma
\e felsefe zerinde kurulmu bir devlete rastlar. Aratrma zeinin ad Sleymann
Evi dir (Solonos Husc). Bu adadan kimse ayrlmaz. Yalnz, arada bir Ik Tc
carlar (Merchants of Liglt) denilen kimseler gidip dnyay dolar, yeni bulular
ve yeni fikirleri renip adaya haber getirirler. Atlantis , tarihten nce Atlas Okya
nusunda batm olduu sanlan bir karaya verilen addr. Bacon a gre Yeni Atlan
tis , bunun, Pasifik Okyanusunda bulunmu olan bir benzeridir.

8. S. Golt: Nova Solyma ( Yeni Kuds, 1648). Teokrasi ilkesi zerine kurul
mu bir din utopiasdr.

9. James Harrington (1611-1677: The Commonwealth o f Oceana Oceana

Cumhuriyeti, 1656). Bu ngiliz devlet kuramcsnn yaptnda yine Okyanusyada
Oceana udi verilen hayal bir adadayz. Adada Olphaus Megaletor adnda biri lksel
bir cumhuriyet kurmutur. Buna gre cumhuriyet en iyi devlet rejimidir. Adada ml
kn dengesi, hangi snfn ynetmen olacan bildirir; mlk ounluklu topraktr;
toprak daiu ounluun elinde kulnal, aznln eline gememelidir; hkmet g
revlileri daima belli bir sre iin oyla seilmelidir.

10. Gabriel de Foigty (1630-1692: La terre australe inconnue : les aventures

de Jacques Sadeur = Bilineyen gney karas: Jacques Sadeur n maceralar,
1676) . Sradan bir kei olan yazar, Orta Avrupada ksa bir geziden sonra manast
rna kapanm ve hayal bir dnya gezisinin hikyesini topik bir biimde yazmtr.
Kitabn kahraman Jacques Sadeur, Thomas More a uyarak lksel bir dnyay be
timlemeye alm, mlk toplumun mal olarak gstermi, dinin de retiiz, pa-
pazsiz ve ayinsiz doal bir din olmasn istemitir.
11. D. Vairasse: L'histoire des Sevarambes ( = Sevarambelann hikyesi,
1677) . Liretimde ortaklaaealk (collectivismc) ilkesi zerine kurulmu bir toplumun
 KUTADCU BLC, NCELEMES

utopiasdr. X IX . yzyln ilk yarsnda Fransz iktisatlarndan Charles Fourier

ile Llicnnc Cahclde, Ingilizlcrde de Hobert Ovvonde Iuu etkisi grlr.

12. Bernanlde Mandeville (1670-1733: The Fal>lr o f the flees Arlarn Ma

sal, 1714). Alt-Balnda ya da kiisel erdemsizikler, toplumsal yararlar (pri-
vate vioe.s, public bencfits) denmektedir. iir olarak 1705 tek ilk yaymnda lalk
Homurdayan ar kovan y a d a namuslu kiilere evrilen hileciler (The Grumbling
Hive, or Knaves Turnd Honcst) idi. 1714 teki baskda dzyaz bir nsz > ardr.
ngiltereye yerlemi olan HollandalI bu hekimin yaptnda ngiltere nin 1705 teki
durumu (Yedi Yl Harbi) yerilmektedir. Ayrca, doal olarak insann alak bir yara
tk olduu sylenmekte, toplum ve devlet birbirini sokup yok etmee alan arlar
kovanna benzetilmektedir. Yazara gre insann davranlar iyi ve kt ya da deer
li ve deersiz, alak ve yksek biiminde ikiye ayrlamaz; her erdemin kknde be
cillik bulunur. nsan doutan ktdr. Filozoflarla de\lcl adamlar, ynetimi \e
toplumun dayanmasn yalnlatrmak amacyle yksek yaam kavramn yarat
mlardr, ki gerekte bir hayaldir. Dnyay yneten g, erdemsizlik, zenginlik \e
gnn gn eline istei ve abasdr. nsan daima bunun iin alr ve yaar. Bu ni
telikte, yani olumsuz olan bir ulopia ya anti-jlopia (Aln. Gegenutopic) denir.

13. Daiel Defoe (1660-1731: Robitson Crusoc, 1719). Bir gezi ve naeera ro
man, hatta ocuk ve genlik hikyelerinin bayaptlarndan biri saylan bu roman,
gerekte, kkl bir siyasal romandr. Yazar Daiel Defoe siyasetle de uraan bir
adamd. Partisi hkmet erkini yitirince, Defoe, zn bu roman yazmakla doyurdu:
Siyasette yenildim, ama yarattm adann kral oldum. demek isledi. Uyruu la
vard, bir cuma gn yabanl kycdardan kurtard ve Cuma (Friday) adn verdii
adam. Adada Kobinson egemendir, uyruunun kendine kesin boyun emesini ister
vc onu yere yatrarak ayan bann stne koyar. Bu tutum, Dofoe nun otoriter,
bireycil (idivlualiste), uygar ve disiplini sever olduunu gsterir. Bidonsun
Crusoc bir roman tipi olmu, frtna sonunda byle issiz adalara dme olayn konu
alan romanlara robisonade denmi, J.J. liousscau doal luyal bundan esinle
nerek ileri srm (Emile roman, 1762), bu yolda 1813te svireli Alnan yazar
Jolann Kudolf Wyss, isvireli Robinson (Der schweizcrisehe Hobinsen) adl bir
roman yazmtr.

14. Jonatlan Swift (1667-1745: Gulliver's Travels into Several Distant Re-
mote Nations o f the World = Gulliverm, yeryzndeki birok uzak uluslara yap-
t geziler, 1726). Bu yapt da, esasnda, cceler ve devlet yurtlarn anlatan bjr o
cuk roman olmayp, felsefi byk ve esiz yergidir, ac bir karl-utopia (ati-
utopia). Romann kahraman Lemuel Gulliver, cerrah, kaptan ve gezgin olarak grd
yerleri ve insanlar anlatr: Lilliput taki cceler, Brobdingnag daki devler, La-
putadaki soyut aydnlar , Balnibarbi deki Yce Akademi , Glubbdubdribdeki
sihirbazlar, Luggnagg daki Struldbrug denilen lmszler , adsz bir adada Yahoo
denilen aptal insanlar yneten Houyhnhnm adl akll atlar, kiiolunu, dnya kl
 A. DLAR

trn, uygarlk denen dununu kkne kadar yeren korkun bir tablodur; nemsiz
peylere lsz deer veren, pireyi deve yapan insanlar (devler) gerekte ok nemli
olan eyleri, kk gren, nemsemeyen insanlar (ceclcr) v.b.

15. Jolam Gottfried Scluabel (1692-1752: Die n sel Felscnburg: vunderliche

Futu einiger Seefahrer Felscnburg - kaya ehri adas: Birka denizcinin yal
gn, 4 cilt, 1731-1745). Bir papazn olu olan yazar, bir ara berberlik, cerrahlk yap
tktan, askere de gittikten sonra, gezgin olarak uray buray dolam ve bu robi-
sonade meydana getirmitir. Alberl Julius adnda biri frtna sonunda dt g
zel ve verimli bir adada, lksel bir ehir-devlet kurar: Kaya ehri (Felscnburg).
Bu, Hobinso Crusoe da da olduu gibi, uygarlktan bir srgn deil, bir s-
nma'Mr. Yaptla, X V II., X V III. yzyl Almayasndaki durum, adadaki lksel,
topik durumla karlatrlm ve eletirilmitir.

16. Ludvig Ilolberg (1684-1754: Nicolai Klimii iter subterraneum ( = Niels

Kmn Yeraltna tii, 1741). Daimarkal byk sahne yazarnn Latince yazd
bu yergili utopia s, Moutespiicunn Fars Mektuplar (Lettrcs persanes, 1721)
kalbnda, toplumsal alklar, yanl reti ve inanlar, dinsel nyarglarn, si
yasal yasam, ak ilikilerini, kadnlan, apknlar, zenginleri knamaktadr. Hik
yede, N icls klim , bir gn kuyuya indiinde ip kopar, Km sonsuz olarak der, nce
Nazar gezegenine ular, sonra Martiia ya geer ve oralarda grdklerini, bandan
geenleri anlatr. Y aymlanr yaymlanmaz byk tartmalara yol aan bu ya
pt az sonra Niels Klins underjordiske R cjsc balylc Dancaya da evrilmi
tir. Holbergn ayn nitelikle olan Sganarels Rejse til del philosophiske Land
(Sganarelle'in felsefe yurduna yapt yolculuk, 1754) adl bir yapt da vardr.
Sgaarelle, Moliere in yaratt, halkn saduyusu nu temsil cde bir tiptir.

17. S. Berington: Dcnkniirdigkeiten Gaudettios von Lucca ( = Lucca l

Gadentins un anlar, 1753). Almanca bir robinsonade dr.

18. Morelly (z ad ve doum, lm yllar belli deildir: X V III. yzyl: Nauf-

rage des les floltanles ou la Basiliade du clkbre Pilpai = Yzer Adalardaki
Deniz Facias ya da nl Pilpaym [ = nl Hintli brahmin bilgini, Kelile ve Dim-
e deki Beydeba ] ahramesi, 1753). X V III. yzyln bu Fransz filozofu ve BabeuP-
lk (babouvisme) ncs, bu utopia robinsonade mda, toplumun kurulu
ilkelerine ve doa yasas na deinmi, eitlerin bildirisi (Manifestc des Egaux)
niteliinde olan fikirleri savunmutur. Ayn yazarn Code de la ature ou la veri-
tuble esprit de ses lois (Doa kodu ya da doa yasasnn gerek ruhu, 1755) adl bir
yapt da vardr.

19. Staislas Leszczynski (Polca: Stanis/avv Leszcynski, 1677-1766: Entre-

tiens d'un Europeen avec un insulaire du royaume de Dumocala = Bir Avrupal nm
Dumocala Adas Krall Yurtta le Grmesi, 1756). Polonya kralnn Fransz
ca olarak yazd bir utopia dr, bu trn bir kral tarafndan yazlan biricik rnei.
Aydn krallk devlet ekli savunulmutur.
 KUTADCU BLG NCELEMES

20. Dr. Samucl Johnson (1709-1784: Rasselas, Prirce o f Abyssinia Ras

selas, Etliopia Prensi, 1759). nl ngiliz yazarnn felsefi hir ksa roanulr. Esas
konu, kut (saadet) aramaktr. Eski Ethiopia da (Habeistan), kral ardas suplau-
caya kadar, prens vc prensesler uzak bir yerde kapatlrd. Prens Rasselas da karde
ve kzkardeleriyle birlikte bu duruma der. Kapatldklar yer gzel ve verimli bir
vadidir. Rasselas bir sre sonra bkar vc kzkardei Nekayal, Ycdimcsi Pekual ve
air Inlac ile birlikte, kutun ne olduunu anlayabilmek iin kutl insan aramaa
karlar. Bir ara kut, us ve anlayn nemini, isteklerinde dizginini ekmeyi bilen bir
filozofata bulunduu sandr, fakat bu adam ykma uraynca bu retinin iflas etti
i atlar. Rasselas vc yanndakiler her yerde kuta ac ve tasa kartn grrler.
Sonunda Pekual bir manastra girmee, Nekayal retmen, Rasselas da bilgin ve
kral olmaya, Inlac ise yaamn gelii gzel srmee karar verirler. Hepsi yurtlarn
arzularlar vc yeryznde en iyi yerin oras olduunu kabul ederler.

21. Louis Scbastien Mercier (1740-1814 : L'an 2440: reve s'il en fut jamais
= 2440 Yl, Eer Gerekten Olmusa, Bir D, 1770). Bir hayal ve ncelemc (antiei-
pation), yani yllar sonra olacak, olmas beklenen, sanlan, umulan ve dilenen ey
lerin hayalini kurma utopiasdr. Yazar 1770 ylnda, 1670 yd sonra Fransa da g
rlmesi istenen gzel eyleri dlemi, ruhundaki istek ve dilekleri cisimletirerek,
bunlar bir d olarak anlatmtr.
22. James Burgu: Account o f Cessares, ngilizce bir robinsonade utopias.

23. Nicolas Edme Restif de la Bretonnc (1734-1806: La dicouverte australe

par un homme volan = Uan Bir Adamn Gneydeki Buluu, 1784). nl Fransz
romancsnn robinsonade utopia's.

24. Johann Jacob Wilheln Heinse (1746-1803: Ardinghello und die glckseeli-
gen Inseln = Ardinghello ya da Kutlu Adalar, 2 cilt, 1787). Alt balna gre,
X V I. yzyddan bir talyan hikyesi olup Alman edebiyatnn Frtna ve Drt
(Sturm und Drang) andaki estetik ahlkszlk vc gzellik klt n bi r
ndr. Mektuplar eklinde yazlmtr. zgrl, gzellii ve gc seven .Ardin
ghello adnda bir talyan genci Floransada, Garda da, Ccnova da, Roma da ve Vene
dik te ak yaar, Atina daki Pantheonda yaplan bir grmede Sokrat ncesi doa
felsefesi ve kozmik Eros ululanr, Btne batp gmlmek istenir. Sonunda, Pa-
ros ve Naksos adalarnda zgrlk-G-Gzcllik lsnn temeli zerinde topik
bir cumhuriyet kurulmas kararlatrlr. Nietzsche nclerinden bir yapttr.

25. Friedrich Lcopold von Stolberg-Stolberg (1750-1819: Die Insel = Ada,

1788). Goethc vc Hcrdern arkada olan bu Alman airi ve diplomat da Frtna
ve Drt (Sturm und Drang) ann bir adam, Rousseau nun zgrlk ilkesinin
ve an hastal olan ruh erksizlii nin bir yolda olmutur. Kouk ve dzyaz
katm olan Ada, bu etkinin altnda yazlm romntik bir robinsonade dr.

26. Jean-Baptiste Say (1767-1832: Olbie ou Essai sur le$ moyens de riformer
les moeurs d'une nation = Olbie ya da Bir Ulusun Tresini Dzeltme areleri zeri-
 A. DLAR

ur Bir Deneme, 1800). Adam Snitl larafs olan bu yazar, faydac (utilitairc) il
keleri ortaya koymakta, makine ve sermaye etmenlerinin dzene konmasn istemek
tedir.

Fransz Devrimi srasnda Paris te arka arkaya insan ve Yurtta Haklan Bil
dirisi (Declaratio des droils dc llomne et du citoyen, 1789) ile insan ve Yurt
ta Bildirisi (Declaratio de riomc et du citoycn, 1793 ve 1795) yaymlanm,
1898\le de insan Haklan Birlii (Ligue des droils de llommc) kurulmu, X I X .
yzyl ortalarna doru doal bilimlerde ilerlemeler olmu, toplumsal gelimeler g
rlm, teknikleme gelimi, bua gre yaam da kkl olarak yeniden dzenle
mek ve toplumsal grlkleri yenmek gerekmitir.
1863 le Amerika Birleik Devletleri Bakan Abralm Lincoln, modern demok
rasinin temeli olan lulkm hkmeti, halkn eliyle ve halk yararna ilkesini or
taya koymutur.

27. Elice Cabct (1788-1856: Le voyage en Icaric = karia da gezi, 1845).

Sanayide ibirlii (cooperation) taraflar olan ngiliz Robcrt Owe in yolunu tu
tan bu toplumcul filozof, bu yaptnda Lord Carisdall adnda bir ngiliz i szde Yu
nanistandaki karia blgesinde gezdirir. Orada, bu tezini tantlamak iin, szde Efla
tun, Isa, Rousseau, Motesrjuicu, Robespicrre, Napoleon ile lordu grtrr, bunlar
da toplumsal ilerleme fikirleri bulur: Toplum, her eyin sahibidir; kii, doadan ya
banclamtr; byle olunca kii kiiden dc yabancdar.
28. 1863 1897 aras, Jules Vernc i (1828-1905) topik fikirler de kapsayan
geleceklik romanlar (Aln. Zukunftromane) yllandr: Balonda be hafta (Cinq
semaics en ballon, 1863), Yerin Merkezine Yolculuk (Voyagc a centre de la ter-
rc, 1864), Yerden Aya (De la terre la lune, 1865), Kaptan Hatteras'nn Macera-
hr (Les a\enturcs d capitaiuc Hallcras, 1866), Kaptan Granl'm ocuklar (Les
elanls <l capitaiuc Gral, 1867 -1868), Denizlerin Altnda 20000 Fersah (Vigt
mille lieux sous les mers, 1870), Ay etrafnda (A utourde la lune, 1870), Buz l
(l,o deri de glace, 1870), Yiizen Bir ehir (ne villc flottante, 1871), Seksen
Gnde Dnya Turu (Le tour du mode en qualre-vingts jours, 1873), Esrarl Ada
(L le mystcrieuse, 1874), Michel Strogoff, 1876; iki Yllk Tatil (Deux ans de
vacanecs, 1888), Cesar Cascabel, 1890; Aynalar Sfenksi (Le splix des glaces, 1897).
29. Edward George Buhvcr-Lytton (1803-1873: The Cotnming Race = Ge
lecek Irk, 1871). nl Ingiliz romancnn bir utopia'sdr. Gizemli bir yeralt dnya
snda Vrilya ya da Ana denilen hayal bir rk yaamaktadr. Bunlar btn glerin
kayna olan vril geii ve tkenmez sonsuz bulmulardr; uabilirler de.
Bunlarda ii snf yoktur; makine, bunlarn yerini almtr. Tam bir toplumsal
eitlik ve adalet Nardr; zek, gcn yerini alntr. Kadnlar, ilerinde bulunan
vriFden dolay, erkeklerden stndr; akta kadnlar nderlik ederler;'erkekler
yalnz teknikte nderdirler. Felsefe ve din grlerinde fikir birlii var, tek Tannya
 KUTADGU BLC NCELEMES

inanlr. Bu yeralt dnyasn bulan bir New Yorkludur. O, Amerikan demokrasisiy

le vnr, fakat Vrilya dilinde buna Koom-Bosh ( = Bilgisizler hkne i) denmekte
dir. Yeralt dnyas gnei dnyadan daha ilerdedir. Orada roman, iir, mzik gibi
eyler yoktur; ne^canilere rastlanr ne de kahramanlara. Yaam, ktlklerden arn
mtr, harp yoktur, para peinden koulmaz, fakirliin ne olduu bilinmez. Orada
herkes ve her ey eski Yunan felsefesinin ataraksia s (ruhun tm rahatl)) iin
dedir.

30. Samucl Butler (1835-1902: Eretvhon = Hi Bir Yer, 1872, ve Ercvhon

Revisiled Erewhonu Yeniden Ziyaret, 1901). Erewhon, ngilizcede hi bir yer
demek olan noto/erein evrii dir (tersine yaz, Fr. palindrome). Tannm ngiliz
romancsnn ngiliz topluluk yaamm, gelenek ve greneklerini yeren bu utopia-
larda, hikyenin kahraman George Higgs i bulmak iin Yeni Zelandaya gider, ora
da Chowbock adnda bir yerli onu devler lkesi olan Erewhona gtrr. Orada ba
lca aba 6alk durumunu bozmamaktr. Nezle olan ar eczaya arptrlrken, ah
lk kurallarn inemek doal bir hastalk saylr ve ceza grmez. Verem olan mr
boyunca hapsedilir, ylda 20000 sterlin kazanan kii st-adam saylarak vergi demez.
Orada Mantkszlk Koleji , Tutmazhklar Okulu , Kaamak Okulu gibi kuru
lular vardr. Bunlara gre mantkl ve tutarl davranlar insan hayvanlatran
alaklklardr. Sonunda Higgs sevdii bir kzla birlikte balonla Ingiltereye kaar.
Romann devam olan 1901deki yaptta, Higgs 20 yl sonra yine bu yurda gelir ve
byk deiiklikler grr. Eski klavuzu Chovvbock, adn deintirerek Piskopos
Kahabuka olmutur. Yerliler Higgsi, 20 yl nce balonla kat iin, gne tanrs
sanp onun adna bir ana kilise yapm, gne oulculuu (Sunchildrenism) adnda
yeni bir din kurmulardr. Kilise babalar dinsel hokkabazlklarla uramaktadr.
Higgs, kendini yanl anladklarn grr, fakat onlar kandramaz. Sonunda yerliler
onu gizlice yurttan uzaklatrrlar.

31. Edward Bcllany (1850-1898: Looking Rackvard: 2000 - 1887 = Ge

riye Bak: 2000 - 1888; ve Equality = Eitlik, 1897). Amerika dnya dzen
leyicisi ve iktisat devrimcisi Bellamynin bir utopia sdr. Hikyeye gre, Julian West
adnda bir adam Bostonda bir gece uyku ilc alr, 113 yd, 3 ay ve 11 gn uyuya ka
lr. 2000 ylnda hl 30 yanda bir gen gibi yataktan kalkar, karsnda Dr. Leete i
ve eski nianlsnn adn tayan gen Edith i grr. Boston deimitir, X I X . yz
yl kanl ii kavgalar bitmi, kansz bir devrim olmu, insanlar kut ve gnen iin
de yaamaktadr. Para denilen ey yoktur; herkesin devlete verilen bir geliri vardr
ve o para ile idare etmek zorundadr. Maazalarda yalnz birer tane rnek eya var;
isteyen bu rneklere bakar, birini seer, sipariini verir, kendisi daha eve varmadan
mal teslim edilir. Herkes 21 yama kadar retim grr; gereksiz eyler programdan
kaldrlmtr. 21 yana erienler 3 yd devlet hizmetinde bulunur; 3 yd sonra snavla
devlet meslek okullarna alnr. Snavda kazanamayanlar i alanna atdr, kendilerine
uygun bir i buluncaya kadar yer deitirebilirler. Doktor da duvarc da ayn creti
alr. Cinayet, bir akd hastal saylr; cander hastalere yatrlr; para denilen ey
180 A. DLAAR

ortadan kalktndan beri cinayet azalmtr; hrszlk da artk gereksiz olmutur,

nk herkes her eyi edinebilir. Hkmetin banda bir Bakan vardr, bunu Congress
denetler; retim ve hekimlik, Bakann setii bir kurulca denetlenir. Kadn hakla
rn, kadnlarn setii bir kadn bakan savunur. Yurtta honutsuzluk ve szlt yok
tur. Her evde telefonla mzik dinlenilir; halk kitaplklar da vardr; bunlar kltr
yaymakta, sanat yaptlar anlayla beenilmektedir. Julian W cst, yurdun 113 yl
nceki tarihini bildii iin profesrle atanr, eski nianlsnn torununun torunu
olan Editl Lectele evlenir.

32. Bcrtha von Suttncr (1843-1914: Das Maschinenzeitalter = Makine a,

1899). Die Waffen nieder (Silhlar Aa, 2 cilt, 1889) adb romanyle 1905 Nobel
Bar dln kazanan, 1891'de de Avusturya Barseverler Kurumu nu kuran
AvusturyalI bir kadn, Makine a'nda toplum sorunlarn bar asndan ele
alm ve bu yolda bir utopia ileri srmtr.

33. Tleodor Hertzkc (1845-1924: Freiland, ein soziales Zukunftsbild = z

gr Yurt, Bir Toplumsal Geleceklik Tablosu, 1890; Eine Reise nach Freiland
zgr Yurda Bir Yolculuk, 1893; Entrckt in die Zukunft = Gelecein iine Uza
n, 1895). Yahudi asll AvusturyalI bu iktisat ve gazeteci, balca para ve topTak
reformu ile uram, toprak tmnn devletletirilmesini, kiisel mlkn kaldrl
masn ve iftilerin retim kurulularna dalmasn istemitir. Yaptlarndan z
gr lkeye bir yolculuk, Orta Afrika'da b i / toplumu ele almtr.

34. William Morris (1834-1896: News from Notohere = H i Bir Yerden Ha

ber, 1891 vc A Dream o f John Bull = John BulTn bir d, 1888). nl ngiliz
airi bu otopik yaptlaryle Ingiltere'yi toplumsal bir commonvvealth" olarak gr
mek istemitir. Yazar, bizi Ortaa Avrupasndaki yaln, uyumlu, sevgi ve gzellikle
dolu yaama ve lkcle armaktadr.

35. Herbert George Wells (1866-1946): The Time Machine = Zaman Makine
si, 1895; The Wonderful Visit Yabans Bir Ziyaret, 1895; The Island o f Doc-
tor Moreau = Doktor Moreau nun adas, 1896; The War o f the Worlds = Dn
yalarn Harbi, 1898; When the Sleeper Atoakes = Uyuyan Uyannca, 1899; An-
ticipations Geleceklii ncelcm e, 1901; The First Men in the Moon = A y
daki ilk insanlar, 1901; Mankind in the Making = Oluan nsanlk, 1903; The
Food o f the Gods = Tanrlarn Besini, 1904; A Modern Utopie = Modem Bir
Utopia, 1905; In the Days o f the Comet = Kuyrukluyldzn Gnlerinde, 1906;
New Worlds for Old = Eski Dnyalar Yerine Yeniler 1908; Men Like Gods
= Tanrlara Benzeyen nsanlar, 1923. Toplumbilimci, dirilbilimci, bilim romanc
s * (scicnce fietion), utopia'c olarak beliren bu nl ngiliz romancnn ilk nemli
yapt olan Zaman M akinesinde, zaman drdnc boyut saym, zaman yolcu
su" nu (Time Traveller) zaman makincsi"ne bindirerek M. S. 802701 ylna vardr
m; Weena adl bir kzn klavuzluu ile, Morlock denilen tansks bir insan rknn
yaad yurdu gezmi, sonra gerisin geri bizim dnyaya dnm, halk onun grm
 KUTADGU ILG NCELEMES

olduu eylere inanmam; adam ikinci kez yolculuca <;km ve artk dnmemi.
Yabans Bir Ziyuret'te bir melek yeryzne inip dolar ve grdklerini yorumla
yarak anlatr. Dr. Morcau'nun .^das ndn, yuradn olarak tanrlamak isteyen
bu doktor ve yardmcs Montgomcryyi grrz. P m dick adula bir adam Pasifik-
teki bu adaya gider, orada bu iki adamn hayvanlar insanlatrmak, a ve ameliyat
larla onlar dndrmek ve konuturmak istediklerini grr. Varlklarn yaps ni
kadar esnek olmad iin bu deneyler baarsz kalr, ameliyata giren varlklar yan
insan-layvan ya da yar layvan-insan olurlar. Sonunda gl bir yrtc hayvan dok
toru ve yardmcsn paralar, hayvan-insanlar ba kaldrr, evi de yandktan sonra
Prendick kk bir kaykla adadan kaar. Dnyalarn Ilarbi'ndc Mars gezegenin
den insanlar Yer imizc akn ederler. Taunlarn gelimi arpma makineleri ve ld
rc s nlar vardr. Yer deki askerler Krlr, fakat bir sre sonra, Yerdeki mikrop
lara kar korunamayar Mars askerleri yok olur. Bir denemeler kitab olan Geleceklisi
ncclcrne, yape toplumbilim yolunda ilerisi iin birtakm oranlamalar, alama
lar ve istekler ortaya koymutur. Modern bir D/o/na da, stnlk, elde bulunan
stn alet ve makinelerle elde edilir sav ele nlnm ve savunulmutur. Bu Utopia,
bizim gnein deil, Akyldzm (Sirius) tesinde bulunan bir gnein etrafnda d
nen bir gezegende bulunmaktadr. Orada hi bir ey bouna harcanmaz, her ey ma
kinelemitir, elektrikle iler; kiisel mlk kalkmamtr ama krla sat yaplmaz;
retici, emeki, tketici ibirlii yaparlar, uaklk kalkmtr, namuslu yaanr, tem
bellik yok; lsz yemek yenmemesi iin, itah ac ikiler yok; akta, dalp kalma
yok, kadnlar namuslu kalr, abuk evlenir ve ocuk dourur. Ynetimi samurai
denen grevliler denetir, bunlar Eflatun un bcki lerine benzer. Din, insanlk
klt Mr, herkes ylda bir hafta ysfpayaluz yabana ekilip doada vahi gibi ya
ar. Eski Dnyalar Yerine Yeniler'de u dnceler ortaya konmutur; Devlet sa
nayii denetim altna almal, toplumsal adaleti devrimle deil, yava yava gerek
letirmeli; devlet halk olmal, halka hizmet edecek her eyi ynelimi altna almal;
byk zenginlik ve gelirlere yksek vergi konmal; cretin en aa derecesi saptan
mal; ocuk bakmn, eitim-retimini devlet zerine almal; meslek okullar alma-
b ; hamile kadnlar, yallar ve hastalar korunmal; aileyi ve kiisel mlk ortadan
kaldrmamak; yukarda aklanan yntemle, trl yurttalarn gnen derecelerini
birbirine yaklatrmal.

36. Paolo Mantcgazza (1831-1910: J'anno 3000: sogno = Yl 3000: Bir D,

1897). talyan fizyoloji,patoloji, antropoloji ve salk bilimi profesrlerinden Mante-
gazza'mn bu yapt bir geleceklik roman dr (Zukunftsroman). Daha nce Sinir
lilik yzyl (II sccolo neurotico, 1887) ve kiyzllk yzyl (II sccolo tartufo,
1888) gibi konular zerinde de durmu olan yazar, M. S. 3000 yln erek alarak, d
grme biiminde yazlm bu geleceklik utopiasm, uzman bulunduu bilimler ze
rinde kurmutur.

37. Theodor Herzl (1860-1904: Altneuland = Eski yeni yurt, 1902). Siyo-
nizmin kurucusu olan Yahudi aslmdan AvusturyalI yazar, bu yaptnda, Fi-
 A. DlLAR

lisiiulc ilcr de kurulacan inand ve lnun iin alt Yahudi devletinin tab
losunu bir utopia halinde izmitir. Roman yazldnda Filistidc bir Siyonist ko
lonisi kurulmu bulunuyordu.

Dnya 1914-1918 yllarnda Birinci Dnya Harbini grm, 1917de Rus Dev
rimi kopmu, harbin sonuna doru, 1918 yl banda Amerika Cumhurbakan
Woodrow Wilson, nl 14 nokta sn iln etmi (gizli diplomasi olmayacak, silh
lanma kslacak, denizler daima zgr olacak, smrgecilik son bulacak v.b.), 1919da
Vcrsailles Bar Antlamasylc Uluslar Kurumu (Societe des Nalions) kurulmu;
1923 te de. Yunanl bir kadnn torunu olan, babas Flaman, anas Japonlu, kendisi
de Amerika Birleik Devletleri yurtta bulunan Richard Koudcnhovc-Kalergi, Pa-
neuropa ad altnda btn Avrupa halk ve devletlerinin birlemesini tasarlamtr.

38. George Berrinrd S)aw (1856-1950: Back to Metuselah Metuelah'a

Doru Gerisin Geri, 1921; Metuelah, Eski Ahit e gre, en uzun mrl kii olup
187 yanda baba olmu, 969 yl yaamtr). nl ngiliz oyun yazarnn gemii ve
gelecei iine alan 5 blml byk bir utopia oyunudur. Ayrca 100 sayfalk bir
ineelcme-aklamas da bulunan bu oyunun blmleri unlardr: 1. Balangta,
M. . 4004 (Aden bahesinde) ; 2. Gnmzde: Barnabas kardelerin ncili ;
3. Olan oluyor, M. S. 2170 ; 4. Yal bir bayn facias, M. S. 3000 ; 5. Dncenin
eriebilecei kadar uzak, M. S. 31920 . Oyunun Metabiyolojik Be Bapl bir Tevrat
eklinde bir alt-balk tamaktadr. (A Mctabiological Pentateuch). Oyunun zei
yaratc evrim (crcalive evolutio)dir. Buna gre, insann yaam ksadr, tam
erikin olduu zaman lr; bu yaam uzatmaldr; insan bu duyguyu gerekser ve.
zerinde direnirse, idrt yaam uzatabilir. ki perdeli I. blmde, dem, Havva
ve eytan ile birlikte cennetteyiz. Gen bir geyik yavrusunun cesedi, Havva'da lm
korkusunu dourur, Adem de usandrc tek-dzenlikten bkm, fakat yenileme
koulu} le yaamak ister. eytan, dourmann ne olduunu, kendisinin ve dem'in
de Lilitl adl bir kadndan domu bulunduunu bildirmekle 6orunu zmler. Bu
blmn ikinci perdesinde, birka yzyl sonra, dnyann ilk kycs Kain, aa ba
basn grmee gelir, Habili ldrdkten bu yana bir kahraman asker olmutur;
obanlk yaumyle alay eder. Havva, insann kyclktan dulu stn eylere zen
mesini ister. 11. blmde, bizim yaamakla olduumuz adayz, I. Dnya Harbin
den hemen sonra, 1919. Kain yengi kazanmtr, milyonlarca insan lmtr. Con-
rad ve Franklyn Barnabas adnda biyolog ve teolog kardeler, yaam ok ksalm
buluyorlar; toplum sknts ve tedirginlii bundandr; hi olmazsa 300 yl yaamal.
Luhi ve Burge adnda iki babakan bu kardeleri grmee gelirler; yaam uzatmak
iin bir ilcn bulunduunu sanmaktadrlar; bunu politikada seimlere gidildii za
man kimi insanlarn uzun yaamasn uygun bulmuyorlar; ne var ki ortada daha bir
bulu yoktur. III. blmde, yl 2170, tngillere artk bir cumhuriyettir. Barnabas kar
delerden birinin damad, Haslam, 283 yl yaam imdi bir bapiskopos, eski ka
dn hizmetileri de 274 yl yaam, tilcri Bakan Mrs. Luterstring olmutur. Bri
tanya Adalar Cumhuriyetini inliler ynetmekte, yazmanhklara da Afrika daki zen
 KUTADGU BLG NCELEMES

ci kadnlar alnmtr. Cumhurbakan, nceki Lubin ve Burgc'n torunlarndandr,

Barnabas'larn bir torunu da cumhuriyetin yaama resi ileri dairesinin basay-
manlnda bulunmaktadr. perdelik IV. blmde, yl M. S. 3000, ngiltere yne
ticilerinin korktua gibi, uzun yaaml, gen yeni rk ayaklanarak eski leri adadan
kovmutur. ngiltere artk Mesopotamyada, Badat bakent olmak zere, bir Com-
monvvealth'tir. Turania imparatorluu da en yakn komulardr. Badattan yal
bir bay, damad babakan Mr. Badger Bluebin, kz ve torunu ile rlanda'y ve uzun
yaamllarn khinini grmee gelmitir. Beraberlerinde, Turania imparatoru,
nl asker ve kader adam Cain Adamson Charles Napolcon da vardr. Savad
tutumu ii bozar, ona telsizle iten el ektirirler. rlanda'da Falstaff adna bir
Korkaklk Ant dikilmitir, bir de kadn khin vardr. Konuklarn ngiliz
uygarlnn sonu ne olacak, hangi parti kazanacak? sorusunu, khin kadn
Haydi, defolun, budalalar. eklinde cevaplandrr. Anlaamazlar, khinin sert
bir bak yal bay ldrr. V. blmde yl M. S. 31920. Bilinen insan rk
yok olmutur. ocuklar 17 yanda olarak, yumurtadan doar ve sonsuz
yaarlar. Bunlar drt yl ivedili geliim ve eitim grdkten sonra, oynar, dans
eder; dourduktan sonra eski rka dner ve yemek imekten doymu olarak,
cisimsiz ar dnce ye evrilirler. Oyunun sonunda gen bir Pygmalion, bir
kadn bir de erkek heykelini birletirir, bir kimyac da bunlara can ve yaam
balar. dem ve Havva'nn anneleri Lilith sahnede grlr ve bu sistemin
srp gideceini syler.
39. Karel apck (1887-1945: R. U. R. 1921; Krakit, 1924; R. U. R., Ros-
sum's Universal R obotsan , yani Rossum un Evrensel Robotlar'nn ksaltmasdr;
Rossum, kii addr, rozum, ekede akl , robota da ayn dilde alma anlam-
nadr; Krakit de bir madde addr). Bunlardan birincisi perdelik bir oyundur.
Avrupa'dan ok uzakta bulunan bir adada Rossum bir forml bulur, bununla seri
halinde makine adam (robot) yapar. Bunlar tam makinelemitir, duygular yoktur.
retim boldur; Rossum bir tann olmak isteindedir, olu da mhendistir. Robot
fabrikasnn genel mdr Harry Domin, iletme mdr de Alqui.st adnda biridir.
Rossum un kz ve nsanlk Birlii yesi Helena Glory bu aday gezip denetlemeye
gelir. Robotlar grr, bunlar makine gibi yaamak kleliinden kurtarmak ister.
Harry Domi iin tekniini anlatr ve robotlaru gerek insan olmadn, duygunun
ne olduunu bilmediklerini syler. Domin, btn dnyay robotlama yoluyle aris
tokrat yapmak, Helena ile de evlenmek niyetindedir. Bir sre sonra Helena, fizyolog
kimyac Dr. Gall kandrr ve robotlarn yapmnda onlara bir az duygu ve ruh ka
rtrlr, yapm forml de yaklr. Robotlar ba kaldrr, her eyi ykar, herkesi l
drr, yalnz Alquist kurtulur. Sonunda, duygu ve ruh kazanm olan robot Prinus
ile robot kadnlardan Helena seviip yeryznde yeni dem ve Havva olurlar.
-K rakit maddesi, Krakata yanardandan alnma bir maden olup en glU patlayc
maddedir. Mucidi Prokop adnda biridir. Romanda, Almanlar bu maddeyi ele geir
mek iin Praha'ya ajan gnderirler, Prokop vermez, Almanlar da onu esir ederler.
Fakat Prokop metresi olan kadnla kaar. Daimon adnda bir ajan onu yine ele gei-
 A. DLAR

rij bir anarist merkezine gl rr. Daitnonda o gizli elektrik dalgas ile 3000 km.ye
salabilen krakitten bir para vardr. Kavga kar, Daimon kaar, Prokopu ve onun
metresini birlikte gtrr, krakiti patlatr ve eski anarist arkadalarn yok eder.
Prokopa dnyay bu ekilde ele geirmeyi nerir, Prokop kabul etmez ve kaar. So
nunda Prokop bir ihtiyarla karlar. htiyar ona yle der: ok byk eylere
zenmisin, insanlara faydal olan kk eyler yap. Bu sz ona Tanr mn sesi gibi
gelir ve onu doru yola dndrr.- apck in bu yolda yazlm Makropulos eyi
(Vec Makropulos, 1922) ve Yaradan dem (Adam Stroritel, 1927) adl oyunlar
da vardr.
40. tl'yar G. Ercnburg (1891-1967: Neobayne pohojdeniya IJolio Hurenito
i ego uenikov Julio Jurcnito nun ve Mritlerinin Grlmedik Maceralar, 1922).
Alayl v c yergili bir Sovyet romandr. Mcksikal devrimci Julio Jurcnitonun ve
onun Rus, Amerikan, Senegal, talyan, Fransz vc Alman asll yedi mritinin 1913
-1921 kargaalklar srasndaki yaamn anlatr. Trl uluslardan olan bu mritler
kendi ulusal niteliklerini de yanstrlar, dnyann gidiini ktmserlikle eletirirler,
topik bir dnya, topik bir uygarlk iin altklarna inanrlar.

41. Evgeniy 1. Zanyatin (1884-1937: M = Biz, 1922; Rusa metin tam

olarak: 1952). Yl 3000. Gelecein utopia s olarak btn dnya tek bir devlet duTu-
muna geti:dinitir. Ba matematiki D-503, bu dnyann betimlenmesini gncesinin
40 sayfasna geirir. Devlet babasnn ad yilik Babas dr. Dnya, matematik
inceliiyle alan, kusursuz bir makine rgt olarak ilemektedir. nsanlar birer
numara dr; numara da yurtta demektir. Bunlarm beyinleri denetlenerek ayn
dzeye gre ayarlanabilir. Evler camdandr, gizli taraflar yoktur. Devlet surlarla
evrilidir, kimse kaamaz. zgrlk vahi bir durum saylr. Milyonlar a ra b a s
nn bekisi vc koruyucular vardr. Hastalk kiisel bir istoktir; bunlar beyindeki
hayal kurma zeklerinin rntgen nlanyle yok edilmesi yoluyle saaltlr. Her eyin
vakti vardr, yemek, imek, ak v.b. Ak herkes ancak pembe bonolar karlnda
seks brosundan elde edebilir. Kimi kadn numara lar bilinsizlikle devleti tehlike
ye sokar; bunlar yilik Babas nn arabas altnda ezilir. Burada arzu, acma gibi
duygular yoktur. nsann hayal kurma yetkisi, ak duygusu, sz vermi olma bilin
ci yok edilmitir. Kut, kle olmakla elde edilir. Eski cennet kavram vc hayalinin
gereklemesidir bu devlet.

42. Aldous Huxley (1894-1963: Brave New World = te Gzel Yeni Dnya,
1932). Toplumu yeren bir romandr. Henry Forddan 632 yl sonra Londrada kuru
lan bu yeni dnyada bir laboratuvar vardr, orada insan kadndan domakla de
il, yumurtadan kmakla dnyaya girer. Bokanovsky eylemiyle, sistemli olarak, ya
amn her tr vc katmanna uygun insanlar meydana getirilir. nsan fabrikasnn
ad Londra Kulukalama ve Ayarlama Mcrkezi dir. Takvim F. . ( = Forddan
nce) ve F. S. c ( = Forddan sonra) gre hesaplanr. Ford szc arasra Freud bi
imine kayar. retim ve tketim, yaamn tek amacdr. Edebiyat, sanat, felsefe ya
saktr. Her ey standardize edilmitir. iler durumlarndan memnunudur; en yksek
 KUTADOU BI.G NCELEMES

verim liililere Alpha Arl Fikir Adam , en verimsiz olanna ila Kpsilon l\ksi
Moron denir. Dnya Denetisi, Mustapla Moul adnda Liridir. Toplumun belgisi
Birliktelik, zdelik, Dengclilik olarak kabul edilmitir. Yurttalar arasmla Ber-
nard Marx ile sevgilisi Lenina Crovnc gze arpar. Bu topluluun Amerika'daki Nrw
Mcxico eyaletimle Vahiler Kamp denen bir deneme merkezi bulunmaktadr. Bu
rada eski yaamdan kalma kiiler mzeye konmutur. Beyaz tenli vahilerden John,
bu mzelik kiilerden biridir. Berard ile Leniu bir roketle buraya gelirler, .lobu on
lara anne ile baba .nda sz ettiinde, aarlar, nk kendileri yumurtadan
kmtr. Jon'un and Slakespenre i de tanmazlar. Julm'u Londraya gtrdk
lerinde adam arr; her taraf eski anlaya gre ahlkszlk iinde. John, T.cia'nm
ak nerilerini geri iter, Dnya Denetileri Mustapla ile John uygarlk konusunda
tartr; Mustapla, gzellik dert ve dengesizlik yaratt iin sanaln aforoz edildi
ini, bilim ve teknie nem verildiini, linin le kstlandm syler. John bunlara
inanmaz, eski anlaylara bal kalr. Londra'nn dnda oturur, herkes hu acayip
yarat grmee gelir, gazeteciler, televizyoncular v.b. Lenina da Joln u grmee
geldiinde, John kendinden geer, onu kamlayarak ldrr, kendini de asar.

1939-1945 yllarnda kinci Dnya Harbi olur; 1945 tc Birlemi Milletler rg

t (United Natios Organisalion) kurulur; 10 aralk 19t8 dc Birlemi Milletler n
san Haklar Uluslararas Bildirisi (United Natios Uiversal Declaration o f lluman
Rights) iln edilir. Yl ve bircysizlcme tehlikesi karsnda yci utopia'Iar yaz
lr.

43. Karin Maria Boye (1900-1941: Knlocnin, 1940). Gen yala intihar eden
sveli bu kadn yazar bu utopiasylc gelecei hayallemi, kusursuz, insancl, kltr
l bir totaliter devletin tablosunu izmitir.

44. Stcfan Andrcs (do. 1906: Wir sind Utopin Biz Utopia yz, 1943;
Die Sintflut: I. Das Tier aus der Tiefe, I I . Die Arche, I I I . Der graue Regcn-
bogen Tufan: 1. Derinden kan Hayvan, 1949,2. Nuhun Gemisi, 1951, 3. Boz Gk
kua, 1959). Teoloji, sanat tarihi vc felsefe okumu olan bu Alman yazarnn Biz
U topia'yz lkc ksa bir romandr. kinci yaptta ise yergi-allcgori eklinde mo
dern bir dnya calandrlmtr: gney talyada citt morla ( = l ehir). Orada
Nietzscheci Leo Olch, etrafnda birikmi genlerle yeni dnya, yeni adam ve yci
treyi norm a'a sokmak ister. Trilojinin birinci blmnde, derinden kan hayvan
eski dnyay ykar, kincide yeni dnya grnmee balar, ncdc de gkte bar
kua grlr.

45. Hcrnann Hcsse (1877 1962: Das Clasperlenspiel Boncuk oyunu,

1943). nl Alman yazan bu romanna alt-balk olarak unu koymutur: Oyun
retmeni Josef Kccht'in biyografyas yazma denemesi ve onun brakt yazlar
 A. DLAR

(VcrMicl.ciner Lebcsbeschreibung dcs Magistcr Ludi Josef Knecht samt Knechtcs

hinterlas.scnen Sclriften). Yazar, 1933-1945 yllarn Hitler Almanyas ndan kaarak
svirede geirmi, bu kitab yazm ve svire de yaymlamtr: Politikaya kar
rul direnii. Yaptta st-gerek (srrealiste) topik, allegorik bir tutum vardr; bu
yzden, yazda geen birok adlarn kim olduklar daha anlalamamtr. Hikye
M. S. 2000 ylna kadar uzar. Harpten sonra, szde, dnyann ruh durumunu dzelt
mek iin Kaslalien denilen ilde, manastr rgtne benzer, Boncuk oyunu a-
drda bir kurum meydana getirilir. Bu oyunu yneten de Josef Knecht adnda biri
dir. Oyun, bir ayine benzer ve tutumu olduka karanhktr. Genel olarak, insann bi
lim alanndaki btn verimleri renk renk boncuklarla 6embolletirilmitir. Oyun
retmeni bu boncuklar elektronik aralarla oynatp yeni deerler ve gerekler elde
ediyor. Kastalien , Goethenin topik Eitim ili ni (Padagogiscle Provinz) ha
trlatr. Eilimi, retimi ve kltr dzenleme amac ile yazlan bu romanda geen
kiilerden Patcr Jakobus, Burcklardt olsa gerek, Thomas von der Travc de Thomas
Mam. Yaptta, Josef Knccht in ocukluktan oyun retmenliine, ondan da an
ruh a kavumak iin verdii karara kadar btn yaam ayrntlar vardr. Sonun
da, basit bir ocuk retmenlii yaptktan sonra, Josef Knecht bir da glnde bo
ulur.

46. Franz Werfel (1890-1945: Stern der Utgeborenen: ein Reiseroman =

Domamlarn Yldz: Bir Gezi Roman, 1946). Y ahudi aslndan olan tannm Avus
turyalI air ve romanc, Hitler Almayasrnda kaarak 1943-1945 yllarnda, yurt
dnda bu roman hazrlam ve sve te yaymlamtr. blml topik bir ro
mandr; hikyede yazar konuur. blm, gelecek topik dnyada, domamla
rn yldz da geirilen gndr. Werfel, bu gnlk ziyaretinde, akl insan
lk andaki dnyada grdklerini anlatr: Birey, aile, devlet, uygarlk, kltr v.b.
Gelecek a teknik sonras a olucuk; bir limonlukta yaplan bitki retrogecsc i
(gerii geri dou) gibi, yksek ilkeler, unutulmu, yozlam erdemler yeniden ege
men olacaktr.
17. Emsi Jiiger (do. 1895): llvlio p olis: Riickblick nuf rir Sltdt ( - - lleli-
ojolis: Geriye Doru Bir ehre Bak, 1949), Bu topik roman iki blmldr. Birin
cisi yazarn genel grn kapsar; daha nemli (dan ikinci bolmde diyalog, mono
log biiminde gnlk anlar, denemeler ve hikyeler verilmitir. Konu, evren, Tanr,
insan, bunun sresiz bir oyuna alet olmas ve insanln kaderidir. Dnya bir model
dir, sentetik bir resim; alar dner ve yenilenir, erksizlik gleri dzen gleriyle
arpr. Sahne, gemilikten geleceklie kadar uzar. Hikyenin zeinde Harp Oku
lu komutan Lucius von Geer i, halk kargaalklarndan kurtard Parsi kzBudur
Peri yi buluruz. Sonu ykl deil, ykseli ve yersel madd devletten yukardaki
tinsel devlete erimek, gne ehri ne (llcliopolis) girmek olur. Evren (Kosmos)
Tar nn romandr.

48. Gcorge Orvvcll (1903-1950: Nineteen Eighty-Four = Bin Dokuz Yz Sek

sen Drt, 1949). ngiliz yazarn siyasal yergi romandr: 1984 ybndaki durum. Bir
 KUTADGU BLG NCELEMES

devrimden sonra Okyanusya da Oceania adnda totaliter bir topluluk-devlet kurul

mutur. Dman olan eski Eurasia (Avrasya) devleti ile savamaktadr. Devlet dili
Nevvspeak ( = yeni konuma, yeni dil) denen dildir. Orada byk bir yalan ege
mendir: Her ey itensizlikle yapdr, herkes birbirinin kuyusunu kazar, birbi
rinden kukulanr, herkes casusluk yapar, telescree Ie her ey gzetlenir, izlenir,
fikirler kontrol edilir, beenilmeyen kiiler ortadan yok edilir, b ir Sekse Kar Sa
va kurumu varsa da, gizli ak, kara borsa, sahtekrlk da aln yrmtr. Dev
let ve parti bakanna Big Brothcr ( = byk karde, aabey) denir; nemli bir dev
let bakanl da Gerek Bakanl dr (Miistry of Trth). Goldslein adnda biri
devlete kar bir yaz yazm olduu iin parti dman iln edilmitir; her gn i
lere iki dakika ara verilerek herkes bu haini lanetler. Charrington adnda birinin i
lettii antikac dkknnda, yasak yazlar da gizlice satlr. Partinin bir de -Par-
ti blm vardr; O Brien bunu ynetmektedir. Parti grevlilerinden Winston
Smith, Julia adnda bir grevli kzla yasak ak yasamaktadr. C.harrington n
dkknndan da gizli yazlar almaktadr. Fakat Charrington hafiye olduu iin
Winston yakalanarak temizlenir .

49. Constantin Virgil Gheorghiu (do. 1916: Ora 25, 1947, Fr. La vingt-cin-
quicme heure , 1949 = Yirmi Beinci Saat). Rumanyal yazarn karamsar bir uto-
piasdr. Yirmi beinci saat , gnn 24 saati gemi, gn tamamlanm, ge kaln
m, sa dahi dnyay kurtaramaz demektir. Yaptta bat dnyas ve bal kltr
yerilmektedir. Romann kahraman Trajan Korua adnda aydn bir Rumen, esir
kamp ve brokratlar brosu haline getirilen dnyadan ancak intiharla kurtulur.
Makinelemi insanbktan bkan ikinci bir kahraman da Jola Moritz tir. On yl
esir kaldktan sonra, 111. Dnya Harbi srasnda Bat dnyasnn Dou dnyasna
kar at harbe istemeyerek gnll yazlmakla kurtulur.

50. H. Goldc: Der aehte Tag ( = Sekizinci gn, 1950.) Dinsel Idr utopiadr.
Hafi ann yedi gnm* bir gii ekleme.

51. Rdolf Ilenz (lo. 1897: Der Turm der ileli Dnya K idesi, 1951).
Dinsel bir utopiudr. Avusturya Katolikleri halk kltr derneinin bakan bu to-
piay epik iir olarak yazmtr: Babil kulesi yerine dnya kulesine ykseli.

52. Jean Franois R cvcl: ans Marx ni Jesus Marx*sz ve sas/, 1971.
Gazeteci utopiasdr. Eer insanlk yaayacaksa, ancak bir devrim sonunda yaaya
bilir. Bu devrim iin c uygun yer Amerika Birleik Devletleridir. Siyasal bir gei
me (osmose) gereklidir. Bu geime den yeni dnya hkmeti ve yeni adam
(Homo novus) kmaldr.

53. Burrlus Frederic Skinner: Walden Two = kinci Walden, 1971; Re

yon d Freedom and Digrity zgrlk ve Arballn tesi, 1971. Walden,
or Life in the Woods (Altn. Walden = ormanlar), yani zgr, doal yaam anla
tan kitap, Amerikal dnr Henry David Thoreau un (1817-1862) 1854 ylnda
yaymlad kitabn addr. imdi, Harvard niversitesi psikoloji profesr Skinner,
 A. DLAR

mi 'kim i \\alden la koulsuz zgr yaam istemektedir, yani topik bir top
lum, davran (behavior) kuramn ineyerek, denetlemesi/ iyi niyet, gven ve
uygu iinde yaamak, almak, sevimek; yeteri kadar yiyecek, iecek, giyecek;
temiz hava, temiz ortan: nkleer silhlardan korunma, ortaklaa toprak ve konut;
erkek-kadn eitlii; sanat, mzik ve edebiyat sevgisi; yapc iler vc almalar iin
diil; kskanlk, dedikodu gibi erdemsizliklerin kaldrlmas vc lksel zgrlk.
zgrlk vc Arballn tesi adl kitap, kinci Walden n, roman olmayan
siklidir.

l'topiu'lar says burada grlen saydan ok kabarktr. Bu trlerden, dev

irt romanlar' adan (Alrn. Staalsromane) vc siyaHCtname lcrden baka konu ya da
i ulmlar utopiaya benzer birok fikir nermeleri, zeni ve kmltlar olmutur.
rnein, ngiliz siyasal yazar ve romanclarndan William Godvvin (1756-1836),
An Enquiry (.ncemi ng l olitical Justice and its Influencc on General Virtue and
Ifappinpss (Siyasal Adalet zerine Bir Aratrma vc Bunun Genel Erdem ve Kutluluk
zerine Etkisi, 1793) adl yaptnda, Rousscaunu etkisi altmda olarak, gnnde var
olan biit hkmet, din, aile vc kiisel zenginlii tamamylc ortadan kaldrmay
nermitir. Jcan-Jueques Rousseau (1812-1778), fimile ou de Vtducation (Emile
a da retim zerine, 1762) adl yaptnda doal rctim i ortaya koymakla,
olumlu eilim i olumsuz retim den ayrmakla, genci retimin ilk sresini
1-5 yalarna, ikinci sresini 5 12 yalarna, n sresini 12-15 yalarna, drdn
c sresini de 15-20 yalarna balamakla ve daima doaya bal kalmay kesin bir
koul saymakla, bir retim utopia s formllcmitir. ngiliz airlerinden Samuel
T. Coleridge (1772-1834) ile Robert Soutley (1774-1843) genliklerinde, Rousseau
ile God^inden esinlenerek, 1794 tc, Amerikann Pennsylvania blgesindeki Susque-
lanna rma kylarnda Patisocracy (Yun. pan = hep, btn + isokratia
eitlik erki) admla herkesin birbirine eit olduu ve eit erk sahibi bulunduu bir
toplumsal rgt kurma vc asphctcrism i (Yun. a - yoksunlayc ek + sphe-
teros mlk sahihi olma), uygulamay, yani kiisel mlk yasaklamay tasarla
mtr. ngiliz dnr Thomas Carlylcn (1795-1881), Sartor Resarlus (Giydi
rilmi Terzi, 1836) adl yaptnn kahraman Herr Diogenes Teufelsdrckh, bir utopia-
da yaar; yerin ad Wcissnichtwo dur (Aln.- = nere olduunu bilmiyorum) ve
Genel eyler (Things in General) profesrdr (sko ngilizcesinde bu kavrama
Kennatjuhair (ng. I know not where = u-topia] denir, yani bilinmeyen haya
l bir yer). Yine, ngiliz parlamenteri James Silk Buckingham (1786-1855). Nation
al Evih and Practical Remedies (Ulusal Ktlkler ve Klgl areler, 1848) adl ya
ptnda topik nitelie yaklaan toplumsal onarmlar nermitir. Amerikal toplum
onarcs John Humphrcy Noyes (1811-1886) nce, Incilden esinlenerek ilk Hristi-
anlarda grlen ortaklaa (communal) yaam diriltmek istemi (1836), sonra Ef-
lat n etkisi altnda, zgr ak a ve okkanlba (polygamie) zenmi ve Putney-
dc byle bir topluluk kurmutur (1846). Daha sonra Oneida blmnde kendine ay-
 K IJTA DO U B tl.lC N C ELEM ES

nla zgr bir blgede toplumsal denemelerini srdrmtr (18411); bu tulumun

ad, kendi deyimi ile uKutsal Kitap Komnistlii (Biblo Cornmunism adl kitab,
1848) olmutur. Din alannda X V I. yzylda Anabaptist lnin (ocuk vaftizini kabul
etmeyenler), X V III. yzylda Menmonistlerin (afaa tapanlar), Moravia Karde
lerin (Moravia Protestanlar) ve Shakerlarn (evlenmeyen, Tann y hem erkek lcm
dii tanyanlar; QuakeT bozuntusu), X I X . yzylda da Momon larn (Amerika da,
Joseph Smitl tarafndan 1830 da yaymlanan Mormon Kitabnn buyruklarna
gre okkarl yaayan ve Salt Lake Cityyi merkez alarak Utah blmnde oturan
tarikatlar) topik birlikleri de meydana gelmitir. Bunlardan yalnz Mormolar,
Yahudi utopistlerden de Siyonistler (Zionist) t olunabilmilerdir.
*
* *
b. Devlet Roman: Utopia lardan devlet romanlar na (Staatsromane)
getiimizde, bata Yunanl Kscophn un (M. . 4114-335) Kyrou paidciasuu
(Kru un Eitimi) buluruz. Sekiz baplk tarihsel bir roman da saylabilen bu yapt,
A^amani soyundan Pers kral Kruun (Kyros, hk. M. . 424-401) yalnz ei
timini deil, btn yaamn ele alarak lksel bir duruma getirmitir. Burada
Kuru, gerek d da olsa, Sokrat ilkelerine gre yetitirilmi lksel bir kral ve
model bir insan olarak tantlmaktadr. Eflatundan alnma birok dnce ve ilkeler
de bu yazya katlmtr. Eitim dzeni olarak toplu eitim vlmekte ve t ola
rak da oullara, birbirlerini sevmenin, doru olmann ve bar iinde yaamann
stn erdemler srasnda bulunduunun anlatlmas istenmektedir.
Bu blme Dantenin (1265-1321) De monarehia (Monari zerine) adl La
tince yapt da alnabilir. Burada Dante siyasal kuramn anlatmakta, papa ile impa
rator ilikilerine deinmekte ve imparatorun sk davranmasn tlemektedir.

X V I. yzylda bu alanda iki talyan buluruz; Baldassare Castiglione (1478-

1529) ile Niccol Macliavelliyi (1468-1527). Diplomat kont Castiglione, Milano ve
Urbino saraylarnda edindii grgy de katarak II cortegiano (Saray Grevlisi,
1528) adl nl yapt ortaya koymutur. Bunda lksel saray yaamn ve saray gr
gsn en kk inceliklerine kadar anlatmtr. Drt blml bir diyalog olan bu
yapt, gere bakmndan Aristo, Plutarkhos, Horatius, Ovidius, Quintilianus gibi eski
yazarlara ve zellikle Cicero nun Orator ve De oratore adl yazlarna da borlu
dur. Ama, kusursuz, lksel bir saray grevlisinde bulunmas gereken nitelikleri
tantmaktr. Diyaloga an tannm edipleri ve siyaset ve saray adamlar da katlr.
Kutadgu Bilig'dc lksel bir eliden tavla, cirit, evgen ve av bilgisine kadar bir
ok ey beklendii gibi, Castiglionenin saray grevlisinde de eitli yeteneklerin bu
lunmas istenmektedir: Soylu olmak; askerlikten anlamak; gl, anlayb, kurnaz
ve davranlarnda - zellikle kadnlara kar - nazik olmak; kltrl ve iyi konuur
olmak; Yunanca, Latince bilmek, mzik ve resimden anlamak.

Floransak bir devlet adam ve siyaset filozofu olan Macliavelli, kk talyan

devletlerinde, Fransada ve Almanyada siyasal hizmetler grdkten sonra, San Cas-
ciano yaknndaki atosuna ekilerek II principe (Prens, bas. 1532) adl nl yap-
 A. DLAR

lu yuzmtr. Kendisinin devlet ynetimi kuramn, ve klgl devlet bilgisine de

gin birok zdeyileri koynutda toplam olan 26 blml bu yaptn genel konusu,
devirt bakuuinn nitelii, trleri, bu bakanln nasl elde edildii ve nasl elde tu
tulabilmesidir. Yaptn ilk dokuz babnda, ka tr devlet bakad bulunduu ve
bunlarn nasl elde edildii konusu ele alnmtr. Onuteu bap, devletin bir dman
la nasl savaabilmesi: II. bapta kilise devlet ; 12-14. baplarda devletin iileri
ve ordu ele alnm, iierelli yabanc asker yerine ulusal onlu kullanlmas nerilmitir.
Ou beinci baptan 23. hapa kadar olan blmde asl prens ele alnm ve bu sorun
byk gereklikle \e titizlikle incelenmitir. Bu konuda sz sylemi olan filozof ve
azarlar eletirilmi, bunlar geerli gerek saylmam ve hayallere kapdmamak -
t verilmitir. Prens, para ilerinde tutumlu olmal; halk vergilerle ezmemeli; gerek
tii zaman sk davranmal; yerine gre hem tilki hem aslan olmasn bilmeli; verdii
szii, gerekirse, tutmamaktan kanmamal; yumuak yrekli, doru, insancl, can
dan, dindar grnmeli, fakat gerektiinde tulumunu deitirmeli; bununla birlikte,
lsne gre, iyilikten amamal; her ey gcreklik e bal olduu iin, btn d
nce ve kllar bu gereklikV ( l al. neeessitato) bal bulunmaldr; nk nemli
olan sonutur, devlet, ancak bu yolda yrmekle ayakta tutulabilir: Erek,tutulan yol
* drsa ols, yolu lakl karr. Son 21 26. baplarda, talya'nn o gnlerdeki du
rumu ele alnm ve talyan devletlerini barbar larn, Franszlarn ve spanyolla
rn aktlanm kar koruma yollar gsterilmitir. Yapl, Petrarea'm Italia ia
(Benim lalyau) iiri ile soa ermektedir. Bunun son dizesi yledir: NelFitalici
eor non e ancor m orto (talyanlarn yrei daha lmemitir). Tarihte ve siyasette
Macliav ellilik (Maehiavcllisme) denen gdek budur. Ispanya'da Aragon. ve Cas-
tilla kral Fcrnaud el Callico, talyada'da Fracesco Sforza ile Cesare Borgia bu
yoldan yrmlerdir. Prusya kral Byk Friedrieh, doruluk zerine kurulmu
olan kendi grkemli gcne gvenerek, 1739 da Macliavellilii baltalamak zere,
Antimarhiavvlli adl bir yapt yaymlamtr.

ngiliz sairi ve yergicisi John Barclay (1582-1621), yurdundaki siyasal yaam,

dzensizlikleri ve ky tasarlayanlar allegorik bir ekilde yeren ve iyi tler ve
ren irgmsis (1622) adl Latince bir yapt yaymlamtr. Ayn yzylda Alnanlar
dan Ato Ulriel vo Brauschvveigm Octavia (1677) adl devlet roman da
kmtr.

\V1. yzyln bu alandaki bayapt Fratszlardau Frant-is de Salignac de La

Mothe-Feclon'u (1651 1715) nl Lv.' aventures de Tlfinuujue (Tclemajucm
Bandan (eder, 1699) adl romandr. Daha nce Traite de leducalion de filles
(Kzlarn renimi zerine inceleme, 1689), Maximcs (zdeyiler, 1696) ve Fab-
les (Hay van musallan, 1701) gibi retimle ilgili yazlar yazm olan Flclon, 24
blml bir eilim roman biimindeki bu utopia-rouan, X IV . Loui&'nin torunu ve
Feuelo'u rencisi gen Bourgoge dukas iin yazmtr, llomc.ros'un Odysseia*-
simlu eminlenmi olun bu romanda, Teleaquc (Yu. Telemakhos), Mentor adm
alarak ditiyor klna giren bilgelik tanras Mincrva m (Yun. Atlena) klavuzluu
 KUTADGU BtLtG NCELEMES

ile, Troia harbinde kaybolan babas Ulysses i (Yun. Odysseus) bulmak irin dnyay
dolar: Fenike, Msr, Giril, Kbrs, Odysseus a gnl verip onu on yl yannda tut
mu olan deniz kz Kalypsnun yaad gy gia adas, hatta cehennem. Buralarda
Telcmaque birok savalar, deniz amaklar, kymlar, trl insanlar, tccarlar ve
eitici nesneler, olaylar, yerler grr. Sonunda Menlor, gizlcnii atar ve Mincrva
olarak ortaya kar, Tlcmaque a da babasn buJucuua sz verir ve ayrlr. Fcc-
lon, okuyana erdem, sevgi ve iyilik duygusu alayan bu hikyeyi? kral ve devlet ida
resine degin kendi dncelerini de katarak yaptn bir siyasctnane ve utopia
durumuna da getirmitir. Siyaset ahlkn ve krallk grevini anlatrken ar eletirici
olduundan dolay kraln gznden dmtr.

X V III. yzylda yine Franszlardan, yazar ve siyaset filozofu Charles de Molcs-

quieu (1689-1755), Lettres persanes (Fars Mektuplar, 1721) adl yaplnda Usbek
ve Rica adnda iki tranl gezgini ortaya koyarak, onlarn azyle, Avrupa'daki, zel
likle Fransa daki toplum uygarbn,evlenmeyi, boamay, papay, teolojiyi, hkme
ti, adaleti, vergileri, smrgecilii, yasay, toplum bozukluunu ince alayla yermi
tir. Yapt 160 mektup biiminde yazlmtr. Bundan bir sre sonra ngiliz yazan
Oliver Goldsmith (1728-1774), Montcsquieu den esinlenerek, The Citizen o f the
World (Dnya Yurtta, 1762) adl ve 126 mektuptan olma bir yapt yaymlam
tr. Bunda da, szde Londraya gelmi olan Lien Cli Altangi admla inli bir filo
zof, ngiliz toplum yaamn, gelenek-ve greneklerini, trl ahlk ve yazm zel
liklerini (rnein, obartmah atp tutucu Beau Tipps ile eli sk "Man in Black"
siyah elbiseli kimse) yermi ve insann dnya yurtta olmakla birlikte ana
yurduna bal kalmasn istemitir. Bu alanda sko asll Fransz ve Fenclon'u
taklitisi Andre Miclel de Ramsay (1686-1743) Les voyages de Cyrus (Kri-
un Gezileri, 1727), Akademi yesi Jean Terrasson (1670-1750) da Sthos (1731)
adb felsef roman ortaya koyarak bask ynelimini ve sava ktlemilerdir.

Bu yzyln bu alandaki bayaptn nl Fransz yazar ve filozofu Franois-

Mario Arouct Voltaire (1694-1778), Zadig ou la destinde, Zadig ya da Kader.
1747) adl romanyle vermitir. Yapt, dnya gr olarak, saflkla kurnazl
kar karya koymu ve rastlantlarn sk sk adamlara yanlm ettiini, bir toplum
yergisi olarak, belirtmek istemitir. Romana gre, eskiden Babil kral Moabdarn
gnnde Zadig adnda zengin ve okumu bir gen varm. Gen, bu niteliklerine g
venerek kut aramaa kar. Semire adnda bir kz, adam karanlardan kurtard
srada bir gzn yitirir, fakat nianls saylan bu kz bu yzden onu brakp bir ba
kasna kaar. Bunun stne Zadig de ehrin en akll kz olan Azor ile evlenir. Az.
sonra bu kadn da ou aldatr. Gnn birinde kralienin kpei ile kraln at ortadan
yok olur, Zadig iki hayvan grmeden, birine bunlarn nasl olduklarn anlatt iin
hapse atlr. Bir tutuklunun katn grp de bekilere haber vermedii ve pence
reye bakt iin para cezasna arptrlr. Arimaz adnda kskan bir komusu, Za-
dig in yazd bir iirin yarsn bularak ve onda kraln eletirildiini grerek Zadig i
ele verir, fakat bir papaan iirin br yarsn kraln kucana drr, bunda vg
 A. DLAR

grlr, Zadig ile babakan olur. Zadig kralie Astartyc k olur. Sonunda Msra
kamak /orunda kalr. Orada istemeyerek bir Msrlnn lmne sebep olduu iin
klelie dp tccar Setoc un evine gtrlr. Zadig, bilgisiyle, efendisini bir dava
da kazandrr, o da dl olarak Zadig i azat edip Serendib e (Seylan) gnderir. Zadig,
Asturyc vi bulmak iin dolamaya balar ve Arbogad adnda bir hayduttan Astar -
le in, bir s aklanma y/iinden tahttan dp artk kle haline geldiini ve Oul
admla bir zengine satldn renir. Ar hasta olan Ogulu saaltarak Astart^yi
kazanr, iki gen Babil'e dnerek tahta otururlar. Voltairei vermek istedii ders:
nsan bu dnyada kaderin trl oyunlarna, toplumsal hakszlklara, trl deliliklere
ve beklenmedik eylere, yoksullua hazr olmaldr, nk bunlarn karm kuta
gtrr ve genel uyumu salamak iin iyi ve kt sandan eyler ibirlii yaparlar.
X V III. yzyln son yarsnda bu alanda nl Alman yazarlarndan Albrecht
von Haller la (1708-1777) Christoph Matin W ieland (1733-1813) da buluruz. Haller
Usong adl bir triloji yazm (1. despotluu ele alan Despolie, 1771; 2. snrl
monariyi ele alan Alfred, 1773; 3. demokrasiyi ele alan Fabius und Cato, 1774).
\Vieland da, Der Goldene Spiegel der die Knige von Scheschian (Altn Ayna ya da
eiya Krallar, 1772) adl yaptnda in imparatoru ah Gebal ile filozof Danisch-
mend in (Danimcnd) devlet ynetimiyle ilgili konumalarn romanlatrmtr.
*

c. Prenslerin aynas: "Devlet romanlar (Staatsromane) srasnda, Kutadgu
Bilig'le kardatrlmas gereken bir tr de Prenslerin aynas (Lat. Speculum
principorum, Fr. Miroir des princes Alm. Frstenspiegel) ya da Prenslerin Dmeni
(Fr. Gouvernail des princes) denilen trdr. Douda bu tre Annme ve Siyset-
name demilerdir. Bunlar zerinde burada durmayacam, nk Dou bizde ilen
mitir: Doudaki yaptlardan karlatrmaya girmesi gereken ilk pendname lerden
birf, Taberistan-Khistan hkmdar Kbus (Keykvus) ibn Vamglr in, olu
Giylnah iin 1082 de Farsa olarak yazd, 1400 sralarnda Akkadolu tara-
fudan adal olarak Trkemizc aktarldktan sonra II. Muratn istei zerine
Mercimek Ahmet in 1431de yeniden Trkemize evirdii Kabusnme1dir.
44 blml bu yapt, ahlk, grg, toplumbilim, oyun, ak, zenginlik, evlilik,
eitim, ticaret, hekimlik, sanat, gkbilim, iir, mzik, av, saray yaam ve y
netim bilimi konusunda faydal tler vermekte, uyardar yapmakta, fkralar
anlatmakta ve Pytlagoras tan, Sokrat tan, Eflatu dan, Aristodan, Hippok-
rates'ten szler aktarmaktadr. Nasihatnme ya da Kabusnme denen bu ya
pt X I X . yzydda Mehmet Rza gah nin (1809-1874) eliyle aatay Trk-
esine de evrilmitir. Kabusnme iin son olarak bkz. Orhrj aik Gkyay:
Kabusnme\ nsz, szlk ve notlar, Mill Eitim Bakanl yaym, 1944.
Doudaki siyasetnme ler iin de bkz. Agh Srr Levend: Siyaset-nameler ,
Trk Dili Aratrmalar Yll - Belleten, 1962 yl s. 167-194.
Batda, Eflatun un Politikos e peri basileias (Siyaseti ya da Krallk zerine)
adl yaptndan ve Aristo nun Politika1emdan sonra, bu tr Latince olarak orta
 KTITADfiTT T ttl.tO N CELEM F.St

a<la balam ve ounca din adamlar tarafndan ilenmitir. Balca rnekleri

unlardr: Ingiltcrcde Salisburyli John un (John o f Salisbury, lm. 1180) 1159du
yazd Policraticus; burada saray erdemleri ve siyaset kurallar ele alnmtr.
Melek doktor (Doctor angelicus) sanyle anlan byk talyan teolog filozofu A<jui-
nolu Thomas (Thomas Aquinas, t al. Tommaso d Aquino, 1225-1274). Bunun De
regimine principum (Prenslerin ynetimi) ya da De regno (Hkmdarlk ze
rine, 1265) adl yaptnda halk iin ynetici bir ilke (aliquod regitivum) bulun
masnn gerektiini, bunun da kral olduunu ileri srmekte, ynetimde de toplu
mun esenlii, birlik (unitas) ve bar (pax) siyasetinin gdlmcsii istemekteJir.
Tanr dnyay ynettii gibi, kral da devleti doruluk la ynetir. Bu felsefeye
gre demokrasi ve oligari kt eylerdir, monariyi tutmak gerekir, fakat zorba
krallar (tyran) ldrlr. Fransada IV. Hcnri ldrld zaman Aquino lu Tho-
masr bu retisi karglunmtr. Thonas reneisi Tholomeus de Lucea (Ital.
Tolomo da Lucca), baka bir adla Bartolomeo Fiadoni (1240-1327), retmeninin
fikirlerini Exaemeron (Yaratln alt gn, 1272) adl yaptnda yanstmtr.

Almanyada bir manastrn ba keii olan Admont lu Engclbert (Engclbert von

Admont, 1250-1331), De regimine principum (Prenslerin Ynetimi, bas. 1725) adl
yaptnda kral - papa kavgalarn ele alarak, ynetimde eitlik istemi, yer yer de
papa yetkilerinin kstlanmasn nermitir. Bu arada Romada Iustitia fundamentum
regnorum (Saltanatn Temel Adaleti) adnda bir yapl da yaymlanmtr, tal-
yanlardan Thomas Aquinasn rencisi ve Fransa kral Gzel Philippein (Philippe
le Bel, 1268-1314, tahta k: 1285) retmeni Aegidus Romanus ya da Colonna (tal.
Egidio Romano, Fr. Gille de Romae, 1246-1316) siyasal renim iin De regimine
principum (Prenslerin renimi, 1290) adl bir siyasetamc yazm, bunda prensin
kendine (erdem edinme v.b.) ailesine (ana-baba, e, ocuk) ve devlete (balca doru
luk) kar olan grev ve borlarn neler olduunu bildirmitir. Bu yapt sonra Mirouer
exemplaire ou gouvernement des princes (rnek ayna ya da prenslerin ynetimi,
X IV . yzyl) lalyle Franszcaya evrilmitir.

Bu tr Rnesans ve Klasik alarnda da sregelmitir. Franszlardan hukuku,

filozof ve iktisat Jean Bodin (1530-1596) Six livres de la Ripublique (Alt ki
tapta cumhuriyet, 1576) adb yaptnda Katoliklik - Protestanlk din kavgalarn
ele alarak karlkl hogr istemi; din, ahlk ve adalet sorunlarn, ynetim esas
olan aile igds nn nemini belirtmi, yurt ve halk kraln mal deildir, kamu
oyuna dayanmaldr demitir. spanyol Jcsuit i Juan de Mariana (1535-1624)
De rege et regis institutione (Kral ve Kurulu Olarak Krallk zerine, 1599) all
yaptnda, btn halkn hakkm tanmakla birlikte, kiliseyi bata tutmutur. Alman-
lardan Johannes Althusius (1557-1638), yine Latince olarak Politica melodice de-
gestes exemplis sacris et profanis illustrata (Din ve dnyev rneklerle gsteril
mi metodlu siyaset, 1603) adb yaptnda yasay, monarii ele alm; egemenliin,
sembolik bir topluluk , (corpus symbolicum) olan ulusun olduunu, ynetme yetki
sinin krala emanet olarak verildiini bildirmi, bunun yazsz bir anlama sayl-
 A. D lLAAR

mas, halkn da doal duygu lamm (natur6 affectio) doyurulmas gerektiini be

lirtmitir. nl spanyol yazan Francisco Quevedo y Villegas'n (1580-1648) siya
set alannda da bir yapt vardr: La politica de Dios (Tanrnn Siyaseti, 1626).
Bunda, devlet siyasetini Tanrnm tutumuna uydurmak gerektii sylenmi, btn
krallarla hkmet yetkililerini bu yola ve deve arlm, monari ve spanya krab
vlmtr. Fransada nl din adam ve yazar Jacques-Benigne Boss jet (1627-1704
X IV . Louisin olu Dauphin in retmeni olduu zaman yazd Politique tirie des
propres paroles du l'Ecriture sainte (Kutsal kitaptan alman szlere gre siyaset,
1678-1679) adl on baplk kitapta, derB olarak, Tanrya ball, insanlar arasnda
kardelik duygusunu, doruluu, yardmlamay gerekli gstermi, sonra harp, para
ileri, vergi gibi konular clc almtr.

Bat dnyasnda siyasetin toplumsal bir bilim olarak ele alnd aa kadar bu
alanda dine, ahlka ya da doal duyguya gre yazlan siyasetname lerin says pek
oktur. Yalnz ngillerede X V -X V I. yzyllarda tannm air ve yazarlar tarafn
dan ortaya konmu olan yaptlardan setiimiz u rnekler bu gerei tantlar: Tho-
mas Oeclcvc ya da Hoccleve: Dc rcgiine principum (Prenslerin ynetimi, veliaht
Henry iin, Acgidus Konanus'un yapt esas alnarak yazlm 2000 sralk bir iir,
1411-1412); John Lydgate: The Fail of Princes (Prenslerin d, likyeli iir,
1430); Sir Thonas Elyot: The Govemour (Ynetmen, V III. Henryye sunulan
siyaset retimi, dzyz, 1531); Iskoyal Sir David Lyndsay ya da Lindsey: Com-
plaint to Kitg (Krala szlanma,toplum yaamnn dzelmesini dileyen iir, 1529),
Testancnt and Complaynt o f our Sovrane Lordis Papyngo (Hkmdar efendimiz
Papyrgonun vasiyeti ve szlanmas; bir papaann azyle krala szlanma ve onu
tleme, 1530), Ane Plesant Satyre of the Three Estaites ( snfn [ = soylu
lar, din adamlar, halk toplumu] lo yergisi; devlet ve kilisedeki yolsuzluklarn yer
gisi; sahne yazs, 1540); ve The Monarchie (Monari; bir saray grevlisi ile grm
geirmi bir kii arasnda geen bir diyalog biiminde uzun iir, 1554); Georgc Gas-
coigne: The Glasse of Government (Ynetim aynas; msrif ocuk ve balayan
baba konusunda bir oyun, 1575), The Steel Glas (elik ayna; kraln, grevlilerin,
askerlerin, tccarlarn ve papazlarn yolsuzluklarn gsteren ve iftiyi erdemli bu
lan elik bir aynay konu alan bir yergi iiri, 1576); William Baldwin ile George Fer-
rers: Mirror for Magistrates (Yneticiler iin ayna; tarihte yanl ynetim yzn
den lme giden 19 ynetici zerine yazlm sahne yazs ya da biyografya, 1559).

Kutadgu Bilig yalnz bu trlerle deil, daha birok bat yaptlaryle karla
trlabilir. Bir allegori olduuna, iyilik yapma konusunu ele aldna ve ahretle
de ilgili bulunduuna gre, her eyden nce ve ok kolaylkla. Ortaada Flamanca
yazlan Elckerlijk (Her hangi bir kii, 1495), sonra ngilizceye adapte edilen Eve-
ryman (1509) ahlk piyesi (morality) ile (ahrette insann en sadk efaatisi:
yeryznde yapt iyilikler); yine dnya ve ahret konusu bakmndan, ngiliz yazan
John Bnyan'n (1628-1688) Hacnn bu dnyadan gelecek dnyaya yapt yolcu-
 K UTADCU BlLG NCELEMES

luk (The Pilgrim's Progress from this W orld to that which is to Come, 1678)ile; aile-
gorik olarak erdemleri ele aldn gre, Edmund Spenser'n (1552-1599) Periler kra
liesi si ile (The Faerie Queene;; erdemler: Mutluluk, lllk, Siliklik, Ballk,
Doruluk, Sayglk, 1590, 1596); yine ahlk allegorisi olmas bakmmdan, Jean de
Meung (1250-1305) ve Guillaume de Lorrisin Franszca Gln roman ile (Le ro
man de la rose, 1230-1240 aras; ak ile us karnl; gl, akn simgesi; kr. doudaki
gl ve blbl m otifi); bir babann, oluna verdii t tr bakmmdan William
Shakespeare'in (1564-1616) Hamlecindeki (1601) baba Polonius ve oul Laertes ile;
yine ayn bakmdan Philip Stanhope, Lord Chesterfieldin (1694-1773) Oluna ve
vaftiz oluna mektuplar (Letters to his Son and to his Godson, 1774 ve 1777-1778)
ile; ktmserlik ve rkrklk bakmmdan Shakespeare'in Atinal Timon u (Ti-
mon o f Athens, 1623) ile; lme are aranmas bakmmdan Sumerlilerin Gilgame
destan ile (M. . 3500); erdemlerin snflanmas bakmmdan Hristiyanlarm yedi
bahca erdem i ile (Seven Cardinal Virtues: inan, umut, siliklik, ngr, doruluk,
dayanm, lmllk); ada olduu toplumdaki halk katmanlarmm toplu tablosunu
izmesi bakmmdan Geoffrey Chaucer'm (1340-1400) Canterbury masallar (The
Canterbury Tales; Prologue, 1387-1400) ile; vezin bakmmdan Firdevsi'nin (940-
1020) ahname si (980-1010) ve Trk hece vezni (parmak hesab) nin ll'lis i ile
v.b., v.b.
 VI. SONU

Kutadgu Bilig bu siyasal yaptlarn arasndan teokratik bir siyasetname

olarak belirir. Teokratik olduu halde halife** den ve hilfet* ten sz edilmemi,
Yalava ve Trt E le yclinilmitir. Yukarda belirtildii gibi Farabye ve lbni
Sinaya gre, feyz ve sudur yoluyle nebi (peygamber), mteal bir Vahdet
ve Akl evvel saylan Tanr'dan yeryzne inmi, valiy , tecelli ve ilham ile
Tanr ya balanmtr. Farabye gre, devlet in ba olan hkmdar sanki ya-
lavalk hrkas m (hrka-i nbvvet) giymi olan bir bakan olarak, ulusunu gden
bir stn kiidir. Balasagunlu Yusuf da Farabnin rencisi olduu iin bu alanda
baka biimde dnemezdi. Dn bu yolda yrterek, yani Kutadgu Bilig
deki ilig e (bey) yalava hrkasn giydirmek, ulusal Mslmanlktan baka bir ey
deildir. Karahanl Trkleri her eyden nce ulusu ve Trk olmulardr. Kara-
hanl bir prens olan Kagarl Mahmut, Kitab- Divan- Lgati't-Trk'. Dou Tr-
kistanda yazdktan sonra, Abbas halifelerin en grkemli bir anda, Arapann da
btn slm dnyasnn din ve bilim dili sayld bir srada, 1072-1074 yllarnda
Kagardan kalkp, hilfet merkezine, Badat a gitmi ve yaptn halife Ebul Ka
sm Abdullah a sunarak, Tanr yeryzndeki erki Trklere vermitir, bunlarn di
lini renmekte fayda vardr; bu kitab Araplara Trke retmek iin yazdm, bu
yurun demitir. Bu yiitlii gsteren Karahanllar Mslmanlkta ulusuluktan
baka bir yol izleyemezlerdi. Balasagunlu Yusuf da, Kutadgu Bilig*ini Arapa ya
da Farsa deil, Trke olarak yazm ve onu slmla giren Trklere ilk bayapt
(kouklu 6645 beyt) olarak tarihe geirmi ve ba keye oturtmutur.

Kutadgu Bilig'in. bize betimledii topya, teokratik ise de, ilig ne bir diktatr
ne de bir Machiavelli prototipidir. Trl aamalarda bulunan birok danmanlar
vardr. O tamamyle ulusu ve toplumcu demokratik bir be dir; ulusunu gden bir
stn ve bilgin klavuz, ulus - be dayanmasna inanan bir nder, halkfn umutlarm
kendisinde toplam olan bir ynetmen, onlan kut ve gnen iinde yaatmaya ah-
an bir babadr. O, koni tr (doru yasa) yapar, adil ve merhametlidir, halka
doru yolu gsterir, erdemleri retir, bilgiyi her eyin stnde tutaA Yzyllar sonra
Batda aydn hkmdar denilen krallarn tipindedir. Eflatun un, Aristonun,
Farab'nin kavrayna gre, bilgi en byk erdem olduu gibi, Balasagunlu Yusufa
gre de btn erdemler bilgiden doar, insan ahrette nasibini yeryznde kazand
bilgiye gre alr. Bilgisizin, hayvandan fark yoktur. Bilgi bil, insan ol, kendini yk
selt, yoksa hayvan adn al, insanlardan rakla (Bilig bil, kii bol, bedtgil zj.
 K U T A D G U J1I.G NCKI.K MESt

ya ylk^ atangl, kiide yra) sz bunun en gl anlatmdr. Kendini ykselt

iit dc buradu nemlidir. Yukarda belirtildii gibi, Amerikal nl dnr Kalpl
Waldo Emerson (1803-1882), Hristiyanln teslis ini yadladkta, vaizlikten ekil
dikten, acunun ve evrenin Byk Ruhuna stktar sonra, insann ycry/.ndeki
balca devinin, bilgi edinmek, kendini ykseltmek, iindeki ruhu son soluunda
evrenin Byk Ruhuna, gelimi, bilgi ile dolmu, ykselmi bir ruh olarak teslim et
mek olduunu sylemitir. Bu bakmdan Balasagunlu Yusuf, X I X . yzyl sonlarn
da Amerikada KmCrsonn etrafnda toplanm olan Concord grubundaki aknc
(transccndcntalist) dnrlerin bir ncs saylr.

Kutadgu Brlig de faydaclk, olumculuk, yararclk: divinita8 n yan banda

huraanitus .

Balasagunlu Yusuf, faydac (utilitarian), olumcu (positivist) ve yararc (prag

matist) bir dnr ve yazard. Ald ve fikri daima gklerde ve bulutlarda dola-
mazd, yeryzne rje bal idi, ama dnya zevklerine deil, insanlara, insanla, on
larn iyiliine bal bulunuyordu: bilgi edinerek kemi ini ykseltmek, sonra bu bil
ginin kazandrd erdemle insanlar kayrmak, a doyurmak, susam kandrmak,
pla giydirmek, onlara iyilik, doruluk retmek. Slakespeare in dedii gibi,
kendi zne, doru ve gerek ol, byle olursan, bakalarna hi bir zaman eri ve ya
lanc olamazsn , yani Kutadgu Bilig'in herkesten istedii koni lik, doruluk.

Balasagunlu Yusuf, ayn zamanda, Trk dncesi tarihinde bizim ilk ve byk
humanizmacmz olarak belirir. Bu szc bayalamam klasik deeriyle ve insan-
sever (humanitaire) niteliiyle kullanyorum. Onu burada nce, Birinci Dnya Har
binden sonra yeryznde gelimi ve yerlemi olan insanlk dii (brutalitaire) kav
ray ve davranlara ztanlam olarak kullanyor, sonra divinitairc (ilahiyatla il
gili) kavram ile karlatryorum. Avrupada humaizma Laticede insan, insancl
anlamna gelen humanus szcnn kk anlamna bal olarak dodu. O aa ka
dar yksek okullar bcp Tanr bilgisi , ilhiyat, thcologie , divinite, divinity
(Lat. divinitas) denen akl bilimlerle urarlard. Fakat bir zaman geldi ki, insan
lar Divinitas'n yan banda insan bilgisi , Humanitas'la da uramak istediler,
yani ilahiyatn dnda olan insan, insanlk, insanlkla ilgili herey, insanlarn dzen
ledii eski ve yeni bilgi ve bilimler v.b. Humanizmanm gerek anlam budur.
Pascaln dedii gibi. nsan bir kam parasdr, doada en zayf nesne,
ama dnen bir kam. Bu alanda Balasagunlu Yusufun kavray yle
olmutur: Gazzal (lm. 1111) ve Ahmet Yesev (ln. 1166) ile yeni dzenlen
mekte olan tasavvuf'un ( < Yun. theosophia Tanr hikmeti bilgisi) karsnda,
Yusuf, Tanrdan ayrlmamak, Onu kmsememek, ibadette kusur etmemek
kouluyle, insan da dnd. Yaammzn, abalarmzn ve i gcmzn
tm yalnz ve yalnz Tannya ayrlmas m doru olacakt, yoksa insan
da dnmek gerekiyordu? Yusuf, bir tarafa mnzev zahit Odgurm,br
tarafa da Kn-Togd ile gdlm i i koyarak, her iki tarafn da savunmasn yaptk
tan sonra sra yargya gelince, insanclarn tarafn tuttu. Halk dn, onu kalkn
 A. DLAR

dr dncesi ve t onundur, Tanr sana nasl iyilik ettiyse sen de bakalanna

cyilik ederek gzetle . Ve aksin kem ahsen Allahu ileyke (Kasas suresi, ayet 77)
buyruu Tanr ve Kur* an buyruudur. Bu bakmdan divinitas X humanitas karla*
masnn bizdeki ilk kahraman Balasagunlu Yusuf tur. Eer deyim o zamann tre
sine uygun grlrse, Trk topluluunun ilk layik i de odur. nsancl ngiliz airi,
Popc un verdii t nmzdedir: Kendini bil Tanry ltrmeye kalkma, in
sanla yaraan aratrna insann kendisidir (Know thbu thyself, presume not
God t.o scan, the proper study o f Mankind is man, Essay on Man ).

Balasagunlu Yusuf, kaderci, ktmser ve kader inanc nnde devimsiz kalan,

ileri olacana brakan bir dnr deildir. Kutadgu Bilig*\n sonunda, ilig Kn-
Togd ile vezir gdlm i, yurtlarn ve ynetimlerini iyi yola getirmi, halk kal
kndrarak onlara kut ve mut yolunu am bulunuyorlar. Byle olmakla birlikte, Ba
lasagunlu Yusuf, yaad a beenmiyor, onu her bakmdan bozuk buluyor; en
ok, bilgiye deer verilmedii iin zlyor.

lks ve mesaj-ubilig bil, kni bol, asglg bol (bilgi bil, doru ol, faydal ol)
olan Balasagunlu Yusuf, Ankarada Gvenlik Antn ssleyen Trk, vn, al,
gven eklindeki yaztn vn sznn ve anlamnn en eski ve en gl tantn
yaratan kiidir. Bu ant yapldktan az sonra, Atatrk n sofrasnda bu yaztta yer
alan szcklerin srasf eletirenler oldu. Her kezinde de Atatrk bu szck sras
nn savunmasn yle yapt: Aklmda vn, a/, gven szcklerini bu sraya gre
dizen Trk tarihi kendisidir. Tarih alannda derinlere inildike atalarmzn grkem
li kllar ile karlarz. Bunlarn karsnda da vg kendiliinden doar. Bu, ger
ekten Trkn hakkdr, vg , vnme, bir ie balarken iimizde bir gizli g gibi,
alacak olana hz aldrr. Bu hzla da allr, baarlr ve gvenilir. Atatrk bu sz
ckleri bu sraya gre dizerken, yalnz Trk babularn, Trk ordusunu ve askerlerini
deil, fikir ve sanat alannda baar ve yengi kazanm olart Trk byklerini de d
nmtr. Atatrk, tan olduuma gre, 1932 ylnda toplanan Birinci Trk Dil
Kurultaynda Kutadgu Bilig'i biliyordu. 1934 teki kinci Kurultayda da yaptn
Fergaa nshasnn fotokopisini grd. Kutadgu Bilig*in Kitab-ii Divan-1 L-
gatVt-Tiirk vc Eski Trk Yaztlur nn baslmasn istedi.
Kutadgu Bilig bizim iin gerekten sonsuz vnlecek, tkenmez bir i g
kaynadr. Balasagunlu Yusufun almas bize vnmek hakkn kazandrmtr.
O, Trk, Trkeci, tslmc, lkc, devleti, toplumcu byk bir filozof, ahlk,
air, tarihi, yasac, toplumbilimci, budunbilimci ve urukbilimcidir. Tkenmez bir
gme olan Kutadgu Bilig*i, bilimsel ve karlatrmak incelemelerle dnya ede
biyat erevesi iinde ykseklere karmak balca devlerimizden biridir. Shake-
speare in toplu yazlarnn ilk yaymn yapan yaymc, kitabn banda yle demiti:
Onu okuyunuz, okuyunuz, seveceksiniz, ve eer beenmezseniz, byk bir tehlikede
bulunduunuzu bilin. Balasagunlu Yusufun ve Kutadgu Bilig*inin 900. yld
nm dolaysyle yaynludm bu yazm bitirirken, 900. yl sonsuz alk ve vg
ile kullar, yukardaki sz de okurlarma yinelemek isterim.
 BBLYOGRAFYA

A LBERTS, Otto: Zur Teztkritik des Kudatku Bitik (Zeitschrift der Deu-
tschen Morgenlndischen Gesellschaft dergisi, cilt LI, Leipzig 1897, s. 715-717).
A LBE R TS, Otto: Der Dichter des in uigurisch-tiirkischem geschriebenen Kud-
aku Bitik (1069-1070) ein Schler des Avicenna ( Arehiv fr Philosophie dergisi,
cilt V II, Berlin 1901, s. 319-336).
A R A N , Mahmut Sadk: Trkn Altn Kitab Kutadgu Bilig , stanbul, 1944.

A RA T, Reit Rahmeti: Kutadgu Bilig'de Tabibler ve Efsuncularla Mnasebet

Hakknda ( lk dergisi, say 46, s. 292-293, Ankara, 1936).
A R A T, Reit Rahmeti: Kutadgu Bilig, I. Metin , V II + X X V I II Giri f
656 s., stanbul 1947, Trk Dil Kurumu yayn.
A R A T, Reit Rahmeti: Kutadgu Bilig ( slm Ansiklopedisi, cilt VI,
1038 - 1047, stanbul, 1952).
A R A T , Reit Rahmeti: Kutadgu Bilig, II. Tercme , X X X V I I I + 477 s.,
Ankara 1959, Trk Tarih Kurumu yayn.

B AR T O L 'D , Vasiliy V .: Turkestan v epohu mongol'skago naestviya , 2 cilt,

St. Petersburg 1898-1900. Bunun ng. evirisi: Turkestan Down to thc Mongol In-
vasion , Oxford, 2. bas. 1928, Rusa 2. bas. 1963.

B A R TO L'D , Vasiliy V.: T/re Bugfra Khan, mentioned in the Qudatqu Bilik
( Bulleti o f the School o f Oriental Studies , cilt III, s, 151-158, Londra 1923).
Trkeye evirisi, Ragip Hulsi (zdem ): Kutadgu Biligin Zikrettii Bura Han
K im dir? ( Trkiyat Mecmuas I, s. 221-226, stanbul 1925).

B AR TO L'D Vusiliy V.: Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler , Trkiyat
Enstits, stanbul 1927; Almancaya evirisi: Zw lf Vorlesungen ber dic
Geschichte der Trken Mittelasiens (Theodor Menzcl), Berlin 1935.

B E R TE L'S , Evgeniy E.: Uygurskaya poema Kutadgu Bilig i ego znaenie

( ark Hakikati , say 1-2 [4 -5 ], s. 14-15, Takent 1944).
B E R T E L 'S , Evgeniy E.: Podgotovka k izdaniyu Namanganskoy rukopisi K u
tadgu Bilig ( Literaturnaya Gazeta , 10 mart 1945, Moskova).

B E R T E L 'S , Evgeniy E.: Kutadgu Bilig - faksimile ( Sovctskoe Vostokove-

denie , cilt V, Moskova 1948, s. 327-328).
 A. DLAR

BOMBACI, Alessio: Kutadgu Bilig Hakknda Baz Mlhazalar ( Fuad K p

rl Armaan , stanbul, 195).
BOMBACI, Alessio: Storia dolla letteratura turca , s, 83-96, Milano 1956 ve
His toirc de la litterulure lunjto , s. 76-87, Paris 1968.
B()!\KI,d, Luigi: Dol Kutadku Bilik, poema turca delV X I secolo ( Amali
ri K. Istilto Orientalc di Napoli dergisi, cilt V I, 1933, s. 3-38).
BROCKELM ANN, Cari: Y suf H Jfdjib ( Encyclopedie de l Islam ,
cilt IV, s. 1277, Leiden 1933).
CAFEROLU, Ahmet: Tiirk Dili Tarihi Notlar, II, s. 58-75, stanbul, 1943.
CAFE R O fLU , Ahmet: La litterature turque de Vpoque des Karakhanides
( Philologiac Turcicae Fundamenta , II, s. 267-275, Wiesbade; 1964).
CLAUSON, Sir Gerard: Etymological Dictionary o f Pre-Thirteenth Century
Turkish (Oxford, 1972 ylnda yaymlanacak).
CLERMONT-GANNEAU, Charles: Note sur un passage du Kudatku Bilik
( Journal Asiatique dergisi, cilt 9, X I , s. 334-335, Paris, 1898).
A ATAY, Saadet: Kutadgu Bilig'de Odgurm'm Kiilii ( Trk Dili Ara
trmalar Yll - Belleten , 1967 yd says, s. 39-49, Ankara 1968).
A ATA Y, Saadet: Kutadgu Bilig1de gdlmi ( Trk Kltr dergisi,
ay 98, s. 27-43, Ankara 1970).
DAV1DS, Arthur Lumley: Grammar o f the Turkish Language , Londra 1832,
Franszcaya evirisi: Grammaire Turke , Londra 1836, nsz, s. X X X I I - X X X V I .
D LA R , A.: Kutadgu Bilig'in 900. Yldnm (1069-1969) ve Balasagunlu
Yusuf ( Trk Dili dergisi, say 211, s. 6-17, Ankara 1969, T. D. K .).
DLA R , A.: Bize Mnevi Cihazlunmay reten Kutadgu Bilig (Konferans
zeti, 12 s. mimeograf, Manev Cihazlanma Cemiyeti, Ankara 1969).
FIN D IK O LU , Ziyaeddin Fahri: X / . asrda bir Trk mtefekkiri ve ah
lki dnceleri (Cumhuriyet Halk Partisi yaynlar. Konferanslar serisi, 2,
Kitap 7, Ankara 1938).
E T R T-R A C IIM E T: Qutadyu Bilig ( Ungarische Jahrbcher dergisi,
e il t V I, s, 154-158, Berlin-Leipzig 1927). Takentteki Maarif ve Okutgu adl
dergiden alnmtr, say 2, s. 68-74, 1925.
HARTM ANN, Martin: Zar metrisehen Form des Kutadgu Bilik ( Keleti
Szemle dergisi, cilt III, s. 141-153, Budapest 1902). *
HARTM ANN, Martin: Die metrisehe Form des Qudatqu Bilik ( Orientalis-
tisehe Litteraturzeitung dergisi, cilt V, s. 349-351, Leipzig 1902).
NAN, Abdlkadir: Kutadgu Bilig Viyana nshasnn tpkbasmndaki Giri
blm, s. 11-134, stanbul 1942, T. D. K.
NAN, Abdlkadir: Yusuf IJs Hcib ve Eseri Kutadgu Bilig zerine Notlar
( Trk Kltr dergisi, say 98, s. 4458, Ankara 1970).
 KUTADGU BLG NCELEMES

J AUBKRT. Amedee: Notice d un nanuscrit turr en cararthres oigours onvoyc

par M. de Hammer d Abel Remusat ( Journal Asiatique dergisi, cilt VI, s. 39 32;
78-93, Paris 1825).
JETTM AR, K. - HAUSSIG, HAV.- SPIJLER, B.-PETEGII, L.: "Geschich-
te Miltelasiens Iladbuch der Oricl alisi ik adl dizide, cilt V, bolm 5,
Landon/K l 1966).
K PR L ZA DE , Mchmed Fuad: ''Trk Edebiyat Tarihi , s. 198-199, stan
bul 1928.
KSE R A F PAAOLU, Mehmet Fuat: Kudatgu Bilik ( z Dili
Doru dergisi, say 10, s. 171-173, stanbul 1933).
LEVEN I), Agh Srr: "Siyaset-nameler ( Tiirk Dili Aratrmalar Yll
Belleten , 1962 yl says, s. 167-194, Ankara 1963).
LEVEN D, Agh Srr: Yazlnn 900. Yldnmnde Ktadgu Bilig ( Trk
Dili dergisi, say 211, s. . 1-5, Ankara 1969, T. IX K.)
MALOV, S ergeyE .: "z tret'ey rukopisi Ktadgu Bilig" ( zvestiya Akadeii
Nauk SSRR, otdel. guman. nauk., say 9, s. 737-754, Moskova 1929).
MALV, Sergey K.: Kutadgu Bilig - faksimile ( Sovetskoe Vostokovedenic
cilt V, s. 327-328, Moskova-Lcnitgrad 1948).
MALOV, Sergey E.: Pamyalniki drevnetyurkskoy pis mennosti .221-304,
Leningrad 1959.
MANSUROLL, Meedut: Das Karakhanidische ( Philologiae Turricae Fun-
damenta , I, s. 87-112, Wiesbaden 1959).
M E LO R AN SK Y , Platon M.: Kuladku Bilike ingiz Hana ( Zapiski
Vostonago Otdeleniya Russkago Arfceologieskago Obestva dergisi, cilt X III,
s, 015-023, St. Petersburg 19 00-1901).
M IY A N B E ZE R K (Trkistanl): Trkiyat Haberleri'. Trkistatda Kutadgu
Bilig ( Trkiyat Mecmuas , cilt I, s. 343 -347; Nemengl ta bulunan bu yazma ile
ilgili bilgi, Takettc zbek Trkesiylc kan Maarif ve Okutgu dergisinden aln
mtr, say 2, 1925, s. 68-74. Bk. yukarda Fitral-Rachneti).
NECM (Dilmen) brahim: "Kutadgu Bilig'in Vezni ( Yarn dergisi, stan
bul 1921, say 5, s. 3).
NEMETH, Gyula: Korsi Csoma Sndor cilja ( Eloadsok Korsi Csoma Sn-
dor Knlekezoterc adl konferanslar, say 10, s. 13 16, Budaprst .1935).
O RKU N , Hseyin Namk: Kutadgu Bilig hakknda ( Varlk dergisi,
say 177, s. 196-197, Ankara 1940).
PR ITSA K , Omeljan: Kara-hanhlar [840-1212J ( slm Ansiklopedisi
cilt VI. s. 251-173, stanbul 1952).
R AD LOFF, Wilhelm: Kutadgu Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift
der K . K . Hofbibliothek in Wien > St. Petersburg 1890.
 A. DlLAR

RADLOFF, Wilhcl: Das Kutadku Bitik des Ju suf Chasshadschib aus Bata
cam, Theil I. Der Text in Transcription , S. Petcrsburg 1891.
RADLOFF, Wilheln: Zum Kutadku Bitik ( Zeitschrift der Deutsrhen Mor-
genlandischen Gesellsehaft dergisi, cilt d i, s. 152 vc 289, Leip/.ig 1898).
RADLOFF, Willelm: ber cine in Kairo aufgefundene zveite. Handschrifl des
Kutadgu Bitik ( zvestiya Akademii Nauk , cilt IX , say 4, s. 309-319, St. Peters-
burg 1898).
RADLOFF, Wilhelm: Das Kutadku Bitik des Jusuf Chasshadschib aus Bala-
sagun, Theil I I , Text und bersetzung narh den Handschriften von Wien und Kairo ,
Sl. Petcrsburg 1900-1910.
SAMOYLOV, Aleksandr N.: Sredneaziatskiya nadpisi na glinyannom kuv-
inc iz Sarayka" ( Zapiski Vostonago Otdeleniya Russkago Artyeologieskago Ob-
estva , cilt X X I , s. 038 -017, St. Petcrsburg 1912).
SAMOYLOVlG, Aleksandr X.: Dopolnenie k predloj. Radlovem i Tomsonem
perevodum odnogo stilin Kutadgu Bitii ( Doklad Akadcnii Nauk , 1928 yl, s. 23-
25, Moskova).

SAMOYLOV, Aleksandr N.: /z popravok k izdariiyu i perevoda Kutadgu Bi-

Iig'y ( Doklad Akademii Nauk 1912 vl, s. 148-151, Moskova).
r
SCIIOTT, Willelm: //. Vambfry: Uigurische Sprachmonumente und das Ku-
dutku Bilik>'' ( Zeitschrift 1er Deutschcn Morgcnlndischen Gesellsclaft dergisi,
cilt X X V , s. 288-294, Lcipzig 1871).

SOVYET BLM LER A K ADEM S: ''Drevnelyurkskiy S l o v a r Leningrad

1969.

SPULER, Bertold: Geschichte Mittelasiens ( Gcschichte Asiens adl kol-

leklif yaptta, s. 309-360, Mnclen 1950).

TEN SE V, Klm L: Kutadgu Bilig va Olun Erik" ( Uzhek Tili va Adabieti

dergisi, say 1970/6, s. 29-36, Takent).

THOMSKN, Villeln: nce Uluslararas Dou Bilginlerinin 1897dc Paris te

toplanan X I. Kongresinde bilimsel bildiri olarak okunmu, sonra: Sur te syst&me des
consonnes dans la langue ouigoure balylc Keleti Szemle dergisinde baslm
tr, cilt II, s. 241-151, Budapest 1901. Dancas: Samledc Afhandliger , cilt III,
269-292, Kopenhag 1922.

T H R Y , Jozsef: uTrk nyelvemlikek a X I V szzad vfgtig (Macar Bilimler

Akademisi, s. 12-13, Budapest 1903); Trkeye Ragp Hulusi (zdem) evirisi:
On drdnc asr sonlarna kadar Trk dili yadigrlar ( Mill Tetebbler Mecmua
s , say 2, s. 81-133, Kutadgu Bilig blm: s. 89-91, stanbul 1915).

T R K DL KURUMU: Kutadgu Bilig. Viyana nshas. Tpkbasm , 190

., stanbul 1942.
 KUTADGU BtLG NCELEMES

T R K D L KURUMU: Kutadgu Bilig. Kahire nshas. Tpkbasm , 392

., stanbul 1943.

T R K DL KURUM U: Kutadgu Bilig. Fergana nshas. Tpkbasm, 44"> s.,

stanbul 1943.

T RK K LT R dergisi: Kutadgu Bilig .Says , yl I X , say 98, Ankara

1970; yazarlar: Ahmet Temir, Reit Rahmeti Arat, M. akir lktar, Saadet a
atay, Abdlkadir nan, Ali F. Karamanlolu, Emel Esin, Tuncer Glensoy, Naile
Binak.

V A L D (Togan), Ahmet Zeki: Vostonye rukopisi v Ferganskoy ob'lasti

Zapiski Vostonago Otdeleniya Russkago Ar^eologieskago Obestva dergisi,
cilt X X I I , s. 312-313, St. Petersburg 1914.

V ALTO VA, A. A.: K voprosu o klassovoy prirode Karahanidskogo gosidurst-

va ( Trud Kir zskogo filiale Akademii Nauk SSSR , cilt 1/1, s. 127-136, Frunze
1943).

VALTO VA , A .A .: UK voprosu o fol'klornh motivah v poeme Kutadgu Bilig

( Sovetskoe Vostokovedenie dergisi, cilt X V , s. 89-102, Moskova 1958).

V A M B fiR Y , Hermann: uUigurische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik'\

Innebruck 1870.
K A R A H A N L I D E V L E T N N
K R O N O LO JS
(840-1212)
840 K rgz Trklerinin U ygur T rk devletini ykm as zerine, K artukla
rn K arahanl kolundan K l Bilge kaann nderliiyle S ya b da
(B alasagun) K arahanl devletinin kurulm as.

870 B y k T rk filozofu Farab nin, Farab blgesindeki W asic b u ca n

da dou m u .

875 B uharann, randaki Sam anloullanna gem esi.

893 O ulcak kaann K agar K arahanl devletinin bakenti yapm as.

942 S ya b n yin e K arahanhlara gem esi.

950 B y k T rk filozofu Farab nin lm .

955 K arahanl A bd lk erim Satuk B ura H an n lm ve A rti te gm l

m esi.

960 C edisuv daki (Y ed isu ) Trklerin slm l kabul etm esi.

960 H arun Musa B ura H a n n B alasagun u b akent yapm as.

960 - 970 slm lam ann, A bd lk erim Satuk Bura H an n olu B ayta
Musa Han zam annda tam am lanm as.

975 afi bilgini E bu bek ir el-K a ffa l - nin ta (Taken t) lm esi.

980 B y k T rk filozofu lb n i Sina nn, B uharanm E fene k y n d e d o

um u.

992 H arun B ura H an n, B uhara y Sam anlolu N u h un elinden geri

almas.
993 H arun B ura H an n lm .

996 an (a, Taken t), S am anloullar ndan Karahanhlara gem esi.

996 K arahanl Hg N asr H an la Gazneli S evk-T igin in M averannehir e

girerek b ir antlam a ya p m a la r: S r-D erya blgesi Karahanhlara, A m u
- D erya blgesi Gaznelilere.

999 Karahanl llig Nasr H an n B uhara y alp, Sam anhoullan salta

natna son verm esi.
1001 Gazneli M ahm ut un K arahanl tlig Nasr H an n kz ile evlenm esi.
1006 Karahanl lig Nasr H an n N iapur u, T u s u ve B elh i alnas.

1007 - 1008 Y en i b ir K arahanl aknnn yaplm as.

1011 - 1012 ^ llig Nasr H an ile Kagarl T ugan Hann barm alar.

1014 K agarda Y aku p K a d ir H ann saltanata balamas.

1016 Karahanllarda i sava; Harezm lilerin araclk yapn

1018 sralar B alasagun lu Y u su fun dou m u .

1019 S leym an Arslan H an la Y a k u p K a d ir H an n Gazncliler yurduna a k

n.

1026 Y u s u f K ad ir H an n B alsagun u alp K agardaki m erkezine bala

mas.

1031 Gazneli M esut un K agar a eli gnderm esi.

1032 Y u su f K a d ir H ann lm .

1037 B y k T rk filozofu b n i Sina nn lm .

1039 Nasr H ann olu brahim B ri-T igin in, M averannehiri egem enli
i altna almas.

1047 K arahanl devletinin e -blnm esi: D ouda (K agar) Sleym an

Arslan H a n ; ortad a (Fergana) M ahm ut Bura H an; batda (nce
z k e n d , sonra Sem erkand ) Turul ile Harun Hanlar.

1056 S leym an Arslan H an n -l m ve olu Haan Bura H an n tahta

oturm as.

1058 - 1111 Horasanl b y k filo z o f ve ilh iyat Gazzal.

1058 Kagarl M ecdeddin M ehm ed in, brahim H an a, im di yitik olan

Tarih-i Trkistan ve ft t a y adl yap tn sunmas.

1068 B uhara ve Sem erkand H an brahim B ri-T igin in lm .

1069 B alasagun lu Y u su f un, K u ta d g u B ilig i bitirip Haan Bura H an a

sunm as.

1072 - 1074 K agarl M ahm utun K ita b - D i v a n - L g a ti t - T r k * yazp ,

B a d at ta A bb a si halifesi E b l K asm A bd u llah a sunm as.

1074 M ahm ut B ura H an n lm .

1074 z k e n d hakan Turul H ann lm .

1083 T a r ih li K agart y a z a n E b l-F u tu h el-A sm a nin lm .

1095 - 1097 sralan M ehm et Sem erkand nin A grzus-siyase fi ilm ir-
riyase adl ya p t yazp K agar'l Mesut H an a sunmas.
1102 K arahanl Aralan H an n S cm crka n d Seluklulara brakm ak zc
<la kalmas.

1103 Karamanllarn by k babuu Haan Bura H an n l m ; y<

<*lu A hm et Harun H ann gem esi.

1103 z k cl hakan Harun H ann lm .

1105 A hm et H ann M ahm ut bin A bd lcelil l-K a ga ryi halife M:

hirc eli olarak gnderm esi.

1128 - 1133 Ahm et H an'n , M ool asll K a ra -Ilta y larla (ince: K f

D ou Trkistanda arpm as.

1130 K agarla B alasagun un K a ra -H ta ylara geerek D ou Kara!

devletinin km esi.

1137 Bat Karahanllardat M ahm ut H an n H ocert te K a ra -H ta ylara

ilne.

1100 D ouda tasavvufu ve tekke edebiyatn kuran A hm et Y esev

lm .

1182 Orta Karahanl devletinin (Fergana) son hakan M ehm et 11;

lm .

1209 S cm erkandn Harezm ahlara gem esi.

1211 D o u K arahanl devletinin son hakan I I I . M ehm et H an n l

1212 B at Karahanl devletinin son hakan Osman H ann lm .

1212 K arahanl devletinin, Mslm an olm ayan , M ool asll K ara-H

lar ( ince: K 'ita n ) tarafndan tam am yle yklm as.