Bâkî Di̇vani'NdBÂKÎ DİVANI'NDA SİYAH RENKLİ UNSURLARa Si̇yah Renkli̇ Unsurlar

BK DVANI'NDA SYAH RENKL UNSURLAR
Hseyin GFTA
ZET
Divan iirinin asl malzemesi dildir. Divan airi,
kelimeleri seerken titiz davranm, renk bildiren
kelimelere nem vermi; renklere semboller de ykleyerek
duygu, dnce ve hayallerini renkli ve parlak ifadelerle
dile getirmitir. Divan airinin divan iiri estetik anlay
erevesinde en ok zikrettii renklerden biri de siyahtr.
Divan airi, insana ve tabiata dair tasvirlerinde siyah
renkten ve bu rengin armlarndan geni bir ekilde
faydalanmtr. Bk Divan'n esas alan bu aratrma,
divandaki siyah renkli unsurlar tespit etmeyi ve bu
unsurlarn hangi zellikleriyle ve nasl kullanldklarn
belirlemeyi amalamaktadr.
Anahtar
Divan, siyah.
Kelimeler: Divan iiri, Bk, Bk
SHADES OF BLACK IN BAKIS DIVAN

ABSTRACT
The essence of divan poetry (classical Ottoman
poetry) is language. The divan poet chose words carefully,
gave importance to words of color, and expressed his
emotions, dreams and thoughts in a bright and colorful
way by imbuing colors with a symbolical meaning. In the
aesthetics of divan poetry one of the most commonly used
colors by the divan poet is black. The divan poet made
large use of the black color and its associations in his
descriptions of nature and humanity. This study handles
Bakis Divan in terms of the use of the black color and
aims to explore its major characteristics.
Do. Dr., Mustafa Kemal niversitesi, Eski Trk Edebiyat Ana Bilim Dal,
hgufta@gmail.com
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar
1315
Key Words: Divan Poetry, Baki, Bakis Divan,

black.
Giri
Divan iiri, ilim ve irfanla donanm, kvrak zekya, yaratc
dnceye ve yksek ifade becerisine sahip airlerin eseridir. Divan
airinin asl malzemesi dildir. Divan airi, kelimeleri seerken titiz
davranm ve tercihlerinde renk bildiren kelimelere nem vermitir.
Zaman zaman semboller de ykledii renklerle akn, sevincini,
cokusunu, ayrln, zdrabn, hasretini, hznn, aresizliini ve
yalnzln dile getirmitir.
Divan iiri estetik anlaynda ok yer verilen renklerden biri
de siyahtr. Divan airi, insana ve tabiata dair tasvirlerinde, duygu,
dnce ve hayallerini ifade etmede en koyu renk; ak, beyaz kart
anlamna gelen siyah renkten ve siyah rengin armlarndan geni
bir ekilde faydalanmtr. Genelde renklerin, zelde ise siyah rengin
hangi zellikleriyle ve nasl kullanldnn belirlenmesi divan airinin
yaratc dncesini, derin muhayyilesini, yksek ifade becerisini,
geni ve renkli kelime hazinesini de ortaya koyacaktr. Bundan
hareketle bu makalede rengrenk bir eser olan Bk Divan1 tercih
edilmi, divandaki siyah ve siyaha yakn koyu renkli unsurlar tespit
etmek, bu unsurlarn hangi zellikleriyle ve nasl kullanldklarn
belirlemek amacyla aratrmaya balanmtr. Bu aratrmadaki her
unsura ve konuya siyah renkle ilgisi orannda ve bu ilginin Bk
Divan'na yansmas lsnde yer verilecektir.
Siyah renkli unsurlar, Bk Divan'ndaki yansmalar esas
alnmak suretiyle din, cemiyet, sosyal hayat, kiiler ve kiilikler,
madd ve manev hller, tabiat ve eya, zaman ve zamanla ilgili
unsurlar, drt unsur, hayvanlar ve bitkiler olmak zere on blmde
toplanm ve incelenmitir.
I. Din: Bu blmde siyah renkli veya siyah renkle
ilikilendirilen Bill, Kabe rts, Hacer'l-Esved, kfr, kfir,
kfiristn ve znnr gibi din unsurlar ve kavramlar yer almaktadr.
Sabahattin Kk, Bk Divan, Tenkitli Basm, Trk Dil Kurumu Yaynlar,

Ankara 1994, 472 s. (Bk, 1526-1600 yllar arasnda stanbul'da yaam 16. yzyl
Divan airidir. Devrinin airler sultan ve rindne gazel tarznn en byk ustasdr.
hreti ve tesiri yzyllarca srmtr. En nemli eseri, 27 kaside, 9 musammat, 548
gazel, 21 kta ve 31 matla bulunan Dvndr.
Turkish Studies

1316
Hseyin GFTA
1. Bill: slm dinini ilk kabul edenlerden biridir. ok gr

ve etkili sesi dolaysyla Hz. Muhammed'in mezzini olmu sahabedir.
Aslen Habeli olmas dolaysyla Bill-i Habe olarak anlmtr.
Siyah tenli idi. Sevgilinin beni siyah rengi itibariyle Bill'e
benzetilmitir:
Ol hl-i siyeh Bill lebler
Ykt biri birisi mercn (G.375/2)2
2. Kabe rts (estr): Saf ipek kullanlarak dokunan ve
Kabe'nin tamamn kuatan altn ilemeli, siyah renkli rtdr.
Divanda rtler anlamna gelen estr ile belirtilmi, rengiyle deil,
kutsall dolaysyla zikredilmitir. Ky-Kabe ve gnl-hc
mnasebeti kurulan bir beyitte, sevgilinin bulunduu yer gnl
Kabe'si olarak dnlm, hacnn mafiret talebiyle Kabe'nin
rtsne sarlmas gibi gnln de sevgilinin eteine sarld ifade
edilmitir:
Kynda gnl dmen-i dil-dre sarld
Hc gibi kim Kabede estre sarld (G.535/1)
3. Hacer'l-Esved (seng-i siyh): Kabe'nin gney dou
kesinde bulunan ve Cennet'ten geldiine inanlan kutsal siyah tatr.
Divanda sevgilinin beniyle e tutulmutur. Kabe ile Hacer'l-Esved
konumlar itibariyle i ie saylabilir. Bu konum, gnlnde sevgilinin
siyah beninin hayali olmamas dolaysyla Kabe'nin Hacer'l-Esved'i
barna bast gzel sebebiyle aklanmtr:
Hayl-i hl-i ruhsrun yo anun nki gnlinde
Ne basd barna seng-i siyh Kabe y kblem (G.333/3)
4. Kfr, Kfir ve Kfir-istn: Kfr, Allah'n varl ve
birliini inkr etme; kfir, Allah'n varlna ve birliine inanmayan
kimse; kfir-istn, slm dininde olmayanlarn lkesidir. Divanda kfr
siyah anlamnda kullanlm, hakikati rtme, gizleme ve zulm etme
zellikleriyle zikredilmitir. Sevgili, sevgilinin sa, gz(bkz.),
gamzesi ve rakip kfr sfatyla nitelenmitir.
Kfr imann zttdr. Siyah renk ve karanlk kfrn, beyaz
renk ve aydnlk imann ifadesidir. Kfr sevgilinin sann, iman
yznn rengidir. Sa nur olan yz rten siyah bir perdedir; nuru ve
2
Bu aratrmada yer alan Bk'ye ait beyitlerin tamam, ksaltmalar

kullanlarak Sabahattin Kk, Bk Divan, Tenkitli Basm, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara 1994 adl eserden alnmtr. Ksaltmalar yledir: G: gazel; K:
kaside; Kt: Kta; M: Musammat; Mt: Matlalar. Ksaltmadan sonraki ilk rakam iirin,
ikincisi ise beytin numarasn gstermektedir (G.170/4: 170. gazelin 4. beyti gibi).
Turkish Studies

1317
hakikati rtp gizleyen sa kfr sfat ile nitelenir. Kfir kara

anlamnda sfattr. Sevgilinin yanana den kfir sa, yznn
nurunu idrak edince imana gelir:
Ne ser-ke servdr kaddn benm ey nahl-i bstnum
Cemln nrna zlf-i eb-ssn hicb eyler (G.167/2)
Gelp kfir saun ruhsrun zre
Yzn nrn grp mne geldi (G.498/3)
Kfir, iman kararm, acmasz ve zalim kimse demektir.
Gamze ok kan dkmesiyle, rakip de bls'e benzetilerek cennet olarak
tasavvur edilen sevgilinin muhitine girememesiyle kfir olarak tavsif
edilir. Sevgilinin mahallesinde klarn kavga etmemesi isteniyorsa,
iman kararm fitne ve fesat ehli rakibin ldrlmesi gerektii
sylenir:
B-gnh ldrmede gamzen ne kfir nesnedr
Nice mazlm urad ol n-mselmn zahmna
(G.411/2)
Ser-i kyunda ger gavg-y uk olmasun dirsen

Rakb-i kfiri ldr ne ceng ne cidl olsun (G.372/4)
Kfir-istn siyah rengi temsil etmi ve sevgilinin yanaklarn
rten sana benzetme unsuru olmutur. Siyah sa kfr ehlinin lkesi,
gnl ise san ucunda asl, saa tutkun veya saa esir dp eziyet
eken biridir. Kfirlerin memleketine esir den bir kimsenin eziyet
ekmesi tabidir:
Mihneti dil ser-i zlfinde eker ey Bk
Kfir-istna den kimsede mihnet demidr
(G.81/5)
5. Znnr: Papazlarn bellerine baladklar ular pskll

siyah kuaktr. Sevgili gzellii ve acmaszlyla puta, sa da siyah
rengi ve bele kadar uzun oluuyla znnra benzetilir. Sa siyah rengi
ve znnra benzetilmesiyle kfre dellet etmektedir. Bele balanm
znnr sevgilinin kfir sann emir kuludur, ona hizmet etmek iin
hazr durmaktadr:
Bende-i fermn olup gs-y kfir-kne
Hidmete bil balayupdur ey sanem znnrlar
(G.85/2)
II. Cemiyet: Bu blmde siyah renkle ilgisi lsnde

ahslar, kavimler, ehirler ve sosyal hayat yer almaktadr.
1. ahslar: Divanda siyah renkle ilgili olarak edeb hikye
kahramanlarndan Leyl ve Mecnn'dan bahsedilmitir.
Turkish Studies

1318
Hseyin GFTA
1.1. Leyl: Leyl v Mecnn mesnevisinin kadn kahraman

ve sevgili timslidir. Leyl (Leyl), ok karanlk gece, geceye mensup,
gece renkli anlamna da gelir. Divanda her iki anlam kastedilerek
kullanlmtr. Sevgili Leyl saldr. San Leyl (Leyl)'ya
benzetilmesi gece anlamna gelen leyl kelimesiyle ilgilidir. Leyl sa,
ol sa Leyl, ey sa Leyl gibi ifadeler san siyahln bildiren
gecenin karanlk hlini de ihtiva etmektedir. Mekn sevgilinin sa
olan mecnun gnl karanlk bir gecede sevgilinin eiini pmeye nail
olduu iin imdi leyli (geceyi) nehra (gndze) tercih etmektedir:
Bk mecnnun olup durur didm
Ol sa Leyl kemendin gsterir
(G.174/5)
Dil-i mecnna imdi yig gelr leyli nehrndan

Olaldan sitn-bsun eb-i trkde rz
(G.530/2)
1.2. Mecnn: Leyl v Mecnn mesnevisinin erkek

kahraman ve k timslidir. Mecnn cin tutmu, ldrm, deli,
divane; delice seven, tutkun anlamna da gelir. Divanda her iki anlam
kastedilerek kullanlmtr. Mecnn'un gznn karas siyah rengi ve
yuvarlak ekliyle bene benzetilmitir. Sevgiliyi grmeye hasret kalan
Mecnn'un gznn karas sevgilinin gzellik gl bahesini minnetsiz
seyretmek iin Leyl'nn yananda ben olarak tasavvur edilmitir:
Tem klmaa gl-zr- hsn-i yri b-minnet
Sevd- dde-i Mecnn ruh- Leylda hl olm (G.215/2)
2. Kavimler: Divanda Habeliler, Hintliler ve Frenklerden
bahsedilmi, bu kavimlere mensup olanlar siyah renk ilgisiyle eitli
tasavvurlara konu edilmitir.
2.1. Habe: Habeistan lkesi ve burada yaayan siyah tenli
halktr. Habe ve Habe siyah tenli bir kimseyi, siyah veya koyu rengi
belirtmek iin zikredilmitir. Siyah-beyaz tezat zerine kurulan bir
beyitte, bahedeki yaseminler beyaz tenli insanlarn memleketi olan
Anadolu'ya, menekeler de Habelilerin yaad memleketin
siyahlna benzetilmitir. Yanaktaki amber kokulu hat(ayva ty)
reyhan adl Habeli bir kle olarak dnlmtr. Amber ile Habe
arasnda siyah renk itibariyle benzerlik vardr:
Dndi diyr- Rma semenlerle sahn- b
Gy sevd- mlk-i Habedr benefe-zr
Ruhsruna hatt- anber-efn
Abd-i Habedr ad reyhn
(K.17/3)
(G.375/1)
Turkish Studies

1319
2.2. Hind, Hind, Hind-sitn: Hind ve Hind Hintli,

Hind-sitn da Hintlilerin yaad memleket demektir. Hintliler siyah
tenlidir. Sevgilinin sa, gz ve benine, menekeye, kleye(bkz.) ve
Zhal'e(bkz.) benzetme unsuru olmutur.
Hind ten rengi dolaysyla siyah anlamnda sfat olarak
kullanlmtr. Gnee tapmak kfr almetidir. Sa gnee tapan
Hindlar gibi, sevgilinin gnee benzeyen yzne tapmakla kfre
dp kararmtr; Hind sa gne yze tapmasayd byle
kararmazd:
Yzleri byle kararmazd eger ey mh-r
fitba tapmayayd turra-i Hindlarun
(G.253/3)
Hind hl-i Hind, hl-i Hindlar ve hl-i Hind-y benefe

ile sevgilinin benine siyah renkli sfat olmutur. Sevgilinin gzleri de
siyah renk sebebiyle Hind olarak nitelenmitir:
em ebr hl-i Hind zlf-i cd bulsa ger
yknrdi fitb ol fet-i devrnuma
(G.434/3)
Merdm-i dde gibi Bk kalan noktalar
Ol iki ya kaun altndaki Hindna fid
(G.16/5)
Hind-sitn Hintlilerin memleketinin yan sra siyah rengi de

belirtir. Siyah renkli ben yz gl bahesinde menekeye benzetilmi;
menekelik yer (ben) de beyaz yanakta Hindistan olarak
dnlmtr:
Diyr- Rma gl-istnn eyledm tebh
Benefe-zrn Hind-sitna benzetdm
(G.337/3)
2.3. Fireng-istn: Frenk, Osmanllarn Avrupallara,

zellikle Franszlara verdikleri addr; Freng-istn da Frenkler lkesi
demektir. Fireng-istn kfr ile ilgili olup siyah rengi ve sa temsil
etmitir:
Rzgrun sitemin gr drp gsna
Yine dil zevrakn sald Fireng-istne
(G.410/3)
3. ehirler: Divanda Karaba ve m siyah renkle ilgi

kurulmak suretiyle zikredilmitir.
3.1. Karaba: Gney Kafkasya'da bir blgenin addr.
Karaba blge ad ve kara renkli sa ba anlamlarnda olmak zere
tevriyeli kullanlmtr. Sa, Karaba'a, yanak Badat'a benzetilmitir.
Gnl kuu tuzaa dp san kara banda kalnca yanaa ulaamaz:
Turkish Studies

1320
Hseyin GFTA
Zlfnn kald gnl mrgi Kara Banda

Ruhunun grmege azm itmi iken Baddn (G.374/2)
3.2. m / miyn: m, Ortadou'nun tarih bir ilim ve
kltr merkezidir. m, ehir ad ve akam, miyn ise am
ehrinden olanlar demektir. miyn, m', dolaysyla siyah renkli
sa, Hicz ise Kabe'yi, sevgilinin beyaz ve temiz yanan hatrlatr.
Siyah san beyaz yanaa dmesininin tasvir edildii bir beyitte,
Sa, yanann zerinde bklm bklm olmu, sanki amllar
Hicz'a gitmeye hazrlanmlar denilmitir. Beyitte ilk msradaki
ruhsra karlk ikinci msrada Hicz, turraya karlk miyn, girih
girihe karlk baladlar kullanlarak leff ner-i gayr- mretteb
yaplmtr. Turra ile miynn ortak zellii siyah renktir:
Ruhsrun zre turralar olm girih girih
Gy Hicza baladlar miyn miyn (K.1/29)
III. Sosyal Hayat: Bk, gzel kokular, ss eyalar, sava
aletleri, gnlk hayatta kullanlan muhtelif eya, yazyla ilgili ara
gereler ve oyunlar gibi yaad devrin sosyal hayatna dair siyah
renkle ilgili olan birok unsura yer vermitir.
1. Gzel Kokular: Divanda siyah rengi ve gzel kokusu
bakmndan ele alnan misk, amber, gliye ve bahr gibi maddeler yer
almtr.
1.1. Misk (mg, mgn, nfe): Ceylann gbeine oturan
kandan elde edilen siyah renkli ve gzel kokulu bir maddedir.
Sevgilinin sa, beni, ayva ty, yaz(bkz.), toprak(bkz.) ve toz(bkz.)
iin benzetme unsuru olmutur.
Misk, siyah rengi ve gzel kokusuyla sevgilinin sann
rengi ve kokusudur. Misk ve mgn misk gibi siyah renkli ve gzel
kokulu olmay ifade eder. Divandaki miskn zlf, zlf-i miskn, zlf-i
mgn, nfe-i mgn-i zlf, mgn sa, turra-i mgn, kkl-i
mgn, halka-i mgn-i zlf-i pr-iken, mgn klleler gibi
tamlamalar ile san siyah rengi ve gzel kokusu belirtilmitir:
Zlf-i mg-efn vasfn yazduum bildi devt
Hmenn sald aya altna misk harr
(G.145/3)
Misk kokulu ve siyah anlamna gelen mgn benin de
sfatdr. Saf misk olan nfe Hty'dan gelerek sevgilinin benine misk
kokusu verir. Seher yeli dnyann diman sevgilinin beninin saf
Turkish Studies

1321
misk kokusuyla doldurur. Ceylann gbeinden karlan saf miskin

sahralara dmesine almaz, nk sevgilinin beni onu sevdalara
salmtr:
Turralar milket-i n nfe-i mgn ol hl
Gzn h-y Huten gamzelerndr Ttr
Sahrlara derse n'ola nfe-i gazl
Sevdlara salupdur an dil-ber o hl
(K.18/45)
(G.291/1)
Hat-misk benzerlii siyah renge dayanr. Hat- mg-fm ve

hatt- mgn gibi ifadeler dudaklarn evresindeki ve yanaktaki ayva
tylerinin (hatn) misk kokulu ve renkli oluunun delilidir. Smbl de
ayva tynn rengini bildirmektedir. Yanan su, ayva tynn
smbl olarak tasavvur edildii beyitte, smbl saf ve temiz suda bir
sre taze kalp gzel grnr, denilmitir:
Hat- mg-fmunla ey gonca-i ter
ekerdr o lebler mmessek mkerrer
(K.3/1)
Hb olur rzun stinde o hatt- mgn

b- nb ire turur tze v ho-ter snbl
(K.24/35)
1.2. Amber (muanber, anbern): Ada balndan elde

edilen yumuak, yapkan ve kl renginde gzel kokulu bir maddedir.
Sevgilinin sa, beni, ayva ty(bkz.), mrekkep(bkz.), toprak(bkz.) ve
sinek(bkz.) iin benzetme unsuru olmutur.
Amber siyah renklidir, sevgilinin sa ve beninin rengi ve
kokusunun ifadesidir. Muanber zlf, muanber sa, cad- muanber,
zlf-i muanber, zlf-i anber-b, tr- my- anbern, anbern-gs,
zlf-i anber-efn, turra-i anber-fen; hl-i anbern ile sevgilinin
sa ve beninin amber renkli ve kokulu oluu anlatlmtr. Sevgilinin
atee benzetilen her yanana den kvrm kvrm siyah sa
buhurdnda yanp gzel kokular saan amber duman olarak
dnlm; sevgilinin her nereye giderse iinde ate ve tts bulunan
iki buhurdn beraber gtrd sylenmitir. Siyah renk
mnasebetiyle glge ve amber renkli sa arasnda benzerlik
kurulmutur. Amber renkli uzun sa, sanki servi ve sanavber aac
glgesi gibi, sevgilinin uzun ince boyundan dm ve yolun topra
zerine serilmitir. Sevgilinin amber beni de sanki saf misktir:
Nefha-i anber tutar zlfi hamndan lemi
Kanda gitse iki yannda iki micmer bile
(K.10/2)
Dp ol kadd-i bldan denmi hk-i rh zre

Muanber zlfi gy sye-i serv sanavberdr (G.50/3)
Turkish Studies

1322
Hseyin GFTA
Bkiy hl-i anberni anun

Nfe-i mg-i nbdur gy
(G.14/6)
1.3. Gliye: Misk ve amberden yaplm, saa ve kaa

srlen siyah renkli ve gzel kokulu bir eit knadr. Gliye
sevgilinin siyah sann ve topran rengidir. Sevgilinin her iki
yanana den gliye renkli sa kalarnn hilline iki lm harfi
olmutur. Tabiatn canlanp gzel kokularn ortal kaplad
ilkbaharda toprak rzgr esintisiyle gliyeye dner:
Sahn- emende nefha-i bd- bahr ile
Bk gl-b u gliye misk old b u gil (G.287/5)
Ol iki zlf-i mg-i gliye-fm
Olm ebrlarun hilline lm
(G.329/1)
1.4. Tts (bahr): daac, misk, lden gibi maddelerden

meydana gelen ve yakldnda gzel koku veren bahrdur. Ayva ty
ve ben siyah renk itibariyle ttsye benzetilmitir. Sevgilinin yana
ate, ayva ty ve beni misk ve amber ttss, halka halka siyah sa
da ttsden ykselen duman olarak dnlr:
Ruhun te hat u hlin bahr- misk anberdr
Ham- zlf-i siyhun halka halka dd- micmerdr (G.50/1)
2. Ss Eyas: Divanda siyah renkle ilgili olarak ss
eyalarndan srme ve sorgutan bahsedilmitir.
2.1. Srme (kuhl, ttiy): Kirpik diplerine srlen toz
hlinde bir gzellik unsuru ve gz hastalklar tedavisinde ila olarak
kullanlan, grme kabiliyetini ve parlakl arttran siyah renkli bir
cevherdir. En kaliteli srme ran'da Isfahan ehrinden elde edilir.
Sfhn, kuhl-i Sfhn, srme-i Sfhn ile Isfahan'n srmesiyle
mehur olmasna iaret edilmitir. Isfahan srmesi sevgilinin yolunun
toprayla kyaslanm, ancak sevgilinin yolunun topra stn
tutulmutur. Isfahan srmesi sevgilinin yolunun topran grseydi,
gz kararp derdi. Gz (veya gzleri) kararmak deyimi
tevriyeli(bkz.) kullanlmtr. Gelenee gre de gzn siyah ve srmeli
olan makbuldr:
Gz karardur derdi hk-i rehin
Grse ger srme-i Sfhn
(G.488/4)
Beyz gurre-i subh- sadet
Sevd srme-i em-i cihn-bn
(K.4/8)
Turkish Studies

1323
2.2. Sorgu (otaa, per): Eskiden imtiyaz almeti olarak

kavuklarn n tarafna taklan ty ve mcevher sstr. Siyah ty
anlamndaki siyeh perden anlaldna gre memduhun (III. Murd
1574-1595) sorgucu siyah renklidir. Devlet ve saadete erdii
anlatlmak istenen memduhun siyah sorgucu devlet kuu olarak
bilinen hmnn glgesine benzetilmitir. Ayn memduh iin bir baka
beyitte benzer nitelemeye rastlanmaktadr:
Farknda ol siyeh per zll- hmya benzer
Hakk bu kim yaram ol tc-dre dmi
Ge-i destrna sandum otaa takdlar
Sye salm farkna perr-i hm-y saltanat
(G.216/8)
(M.3/II.4)
3. Sava Aletleri: Divanda savata dorudan veya dolayl

olarak kullanlan topuz, kement, zincir, kn, zrh ve nal gibi aletler
tespit edilmitir.
3.1. Topuz (e-per): e-per alt dilimli topuzdur. Snbl
redifli kasidenin dua blmnde memduhun dmanlar knanp
ayplanrken, hatta lmeleri iin beddua edilirken smbl e-pere
benzetilmi, siyaha yakn koyu rengi ve top top ekliyle smbln
dmanlarnn bana bir topuz gibi inmesi istenmitir:
Ser-i adna taka seng-i melmet gller
Ola dmenlernn bana e-per snbl
(K.24/47)
3.2. Kement (kemend): Uzakta bulunan herhangi bir eyi

tutup ekmek zere atlan ucu ilmikli kaygan uzun ip veya idam iin
kullanlan yal kaytr. Sevgilinin gamzesi avc, sa kement, ka
yay, kirpii de oktur. Zlf-kemend benzetmesi kemendin rengini,
eklini ve grevini belirtmektedir. Sevgilinin halka halka siyah sann
yzne dmesi kement tasavvuruna sebep olur. n esir
dnlmesi sevgilinin sann kemende benzetilmesiyle, san bend
olarak tasavvur edilmesi de rgl ekliyle ilgilidir. k, sevgilinin
kement sanda bir esirdir, bel kemendine yakalanm bir zavalldr,
eziyet ekse de daima sevgilinin kement kkln arzular:
Zlfn esri Bk-i b-re dostum
Bir mbtel-y bend-i kemend-i bel imi
(G.218/5)
3.3. Zincir (zencr, silsile): Birbirine gemi bir sra metal

halkadan oluan, hkmllerin eli ve ayana vurulan demir badr.
Divanda sa ve smble benzetme unsuru olmutur.
Turkish Studies

1324
Hseyin GFTA
Sevgilinin siyah, uzun ve rgl sa balama ve esir etme

itibariyle zincire benzetilmitir. Sevgilinin zincir sa divane
balayan bir vastadr. Gnl perian saa dnce zincire vurulmu
gibi olur. Sevgilinin sa btn gnlleri kendinden geirip divane
etmi ve ak hastanesinde zincire vurmutur. Sevgilinin zincir sana
divane olmayan kii akll deildir, yani delidir ve zincire
vurulmaldr. Sevgilinin zincir sana olan ar sevgisinden deliren
k sevgilinin sandan ayr kalnca da zincirden kurtulmu bir
divaneye benzer:
Zlfni grsem izrun zre ey hr-i ceml
Sanuram zencr eklin balamdur Selsebl (G.285/1)
Saun zencri sevdsnda Bk
Begm dvnedr dvne mazr
(G.132/5)
Kandiller zincirle aslr. Ka mihrap, parlak aln kandil, alna

dklen siyah sa karanlk, kvrm kvrm sa da zincir olarak
tasavvur edilir. Sevgilinin alnna den siyah san grenler mihrapta
nurlu bir kandilin zincirle asl olduunu sanrlar:
Kaun zre tr- myunla cebnn grdiler
Nrdan kandl aslm sandlar mihrbda (G.450/3)
Smbl renk ve ekil olarak zincire benzetilmi; sevgilinin
sann ucu yznden deliren ve zincirini ardnda srkleyerek gezen
bir divane olarak dnlmtr. Gl bahesinin misk kokulu birer
zinciri olan smbller rint tabiatl n gnln devaml olarak
yeme, ime ve elenmeye ekmektedir:
Ser-i zlfnle zincrin srer dvnedr snbl
Gam- hlnle yanup lleler kh-sre
(G.173/4)
Ay u safya htrumuz turmayup eker
Snbller old silsile-i mg-s-y b
dmidr
(G.226/2)
3.4. Kn (niym, krb): Bak ve kl gibi kesici letlerin

kabdr. Kn ile gece hli arasnda benzerlik kurulmu, knn rengini
gece karanl belirlemitir. Gnein doup karanl datmas, gne
her sabah klca benzeyen parlak klarn gece knndan ekip
yldzlarn zerine sallad eklinde hayal bir sebeple aklanmtr:
Her seher t ki ncm zre niym- ebden
kara tg-i cihn-grini mihr-i rahn
(K.2/59)
Kan alamak derin znt, krb kl kn, karaya batmak

ise karalar giyip yas tutmaktr. Knn(1520-1566)'nin lm zerine
Turkish Studies

1325
duyulan derin znt ve yasn dile getirildii mersiyenin bir

beytinden, sahibi len bir klcn devaml olarak knnda tutulduu
anlalmaktadr. Knn ii karanlktr, karadr. Klcn kna girip daima
ii karanlk olan knda kalmas karalar giyip yas tutmas eklinde
gzel bir sebeple izah edilmitir:
Yd eylesn hnerlerni kanlar alasun
Tgun boynca karaya batsun krbdan
(M.1/V.7)
3.5. Zrh: Savalarda ok, kl ve sng gibi silahlardan

korunmak iin giyilen demir ve tel levhalardan yaplm giysidir. Misk
renkli ve kokulu sa, renk ve ekil bakmndan zrh olarak
dnlm, saa koruma vasf yklenmitir:
Turralar egnindeki mgn zirihler seyrin it
Gamzeler takndu emr-i cevher-dr gr (G.71/2)
3.6. Nal (nal): Yk hayvanlarnn trnaklarna aklan
ayan ekline uygun demir parasdr. n bedenindeki yaralarn
benzetileni olmutur. Sevgili nazldr, naz atyla tepeler. n
bedenindeki nal izlerini andran kabuk balam ve kararm yaralar
bu durumun kantdr:
Esb-i nz ile beni yr klupdur p-ml
Naller ekli ana snede olmdur dl (G.294/1)
4. Gnlk Hayatta Kullanlan Eyalar: Divanda siyah
renkle dorudan veya dolayl olarak ilgisi olan ara gerelerden mum,
tespih ve engelin kullanld belirlenmitir.
4.1. Mum (em): Bir fitilin etrafna erimi bal mumu
dklerek genellikle silindir eklinde dondurulan ince, uzun bir
aydnlatma aracdr. Mumun siyah renkle mnasebeti amberle
yorulmu olmasna dayanr. Muanber em ifadesinden muma
amber katld anlalmaktadr. Kl renginde ve gzel kokulu bir
madde olan amberin muma katlmasyla elde edilen ve siyahms
renkte olan amberlenmi mum yanp erirken etrafa gzel koku yayar.
Sevgili amberlenmi mumdur, batan ayaa gzel kokar. Mumun
boyu, alevi ve duman ile sevgilinin ince, uzun boyu, aydnlk yz ve
kvrm kvrm amberli sa arasnda ilgi kurulmutur:
Murassa cmdur azun leb--leb skker erbet
Muanber emdur kaddn ki ser-t-p muattarsn
(G.347/6)
4.2. Tespih (sbha): Belirli din szleri tekrarlamak iin
kullanlan, eitli maddelerden boncuk eklinde yaplm, genellikle
Turkish Studies

1326
Hseyin GFTA
otuz veya doksan dokuz taneden olumu dizidir. Divanda sz

konusu olan siyah taneli tespihtir. Zhidin yz ve tespihin rengi
siyahtr. Tespih tanelerinin siyahl hakikatte ikiyzl zhidin(bkz.)
yz karasdr:
Sevd- sbha-i sad-dne eyh-i slsun
Hakkate nazar olnsa yzi karasdur (G.94/3)
4.3. engel (kullb): Kullb engel, kanca demektir.
Gnlleri kendisine doru eken ve ucunda gnlleri bulunduran
siyah kvrk sa engele benzetilmitir. engelin rengini benzetildii
siyah renkli sa belirlemitir. Sevgilinin sa cefa engelidir; engel
san a veya gnle yapt eziyetlerin snr yoktur. n boyu
perian san engelinin eziyetlerinden dolay bklr, yaya dner.
Sevgilinin mzraa benzeyen kirpii n gnln yanndan
kovduka amber renkli ve kokulu kvrk sa gnl engellerle
kendisine doru eker:
Kaddm bkilp derdn ile dndi kemne
Kullb- ser-i zlf-i pernun elinden (G.359/2)
Srdke nzelerle yanundan mjen dili
Kullblarla turra-i anber-fen eker
(G.154/5)
5. Yazyla lgili Unsurlar: Divanda yer alan yazyla ilgili

siyah renkli ara gereler kalem, yaz, nokta, mrekkep, mhr ve
turadr.
5.1. Yaz (hat) ve Kalem (hme, kilk): Kalem yazy yazan
ara, yaz ise siyah mrekkebin vcut bulduu ekillerdir. Yaz ve
kalemin siyah renkle ilgisi sevd, misk, ka(bkz.), hat (ayva
ty)(bkz.), meneke ve snblle ilgili eitli benzetme ve
tasavvurlarla belirtilmitir.
Yaznn rengi bazen dorudan sevd ile, bazen de dolayl
olarak benefe ve snbl ile belirtilmitir. Sevd- hat ifadesinden
mrekkebin renginin yaznn rengini tayin ettii anlalmaktadr.
Siyah mrekkeple yazlm satrlardaki gzel iir gl bahesindeki
akarsuya benzetilmitir. Meneke fermanda, snbl de defterde yaz
olarak dnlm, yana ve sa vasfnda bir defter hazrlansa kd
gl yapra, yazs da smbl olursa sevgiliye yarar, denilmitir:
Sevd- hatda nazm- b-drum
emen-zr ire olmdur akar su
(G.398/8)
Yaraur zlf ruhun vasfna defter yazsam

Kd berg-i gl ola hat- defter snbl
Turkish Studies
(K.24/41)

1327
Mgn misk kokulu ve siyah anlamnda kullanlan bir

sfattr. lkbahar gl bahesi gelininin ssleyicisi, smbl de siyaha
yakn koyu rengiyle ssleycinin elindeki misk kalemine
benzemektedir. Misk kokusu yayarak yaz yazan veya ss yapan
kalem ortal gzel kokularla doldurur. Btn insanlar sevgilinin
iyiliklerini yazarken misk kokarak yazan kalemden kan yazya
hayrandr:
Nev-ars- emene mtadur fasl- bahr
Kim anun hme-i mgnine benzer snbl
Dem-i tahrr-i eltfnda lem
Tufeyl-i hme-i mgn-rakamdr
(K.24/13)
(G.147/8)
5.2. Nokta: ok kk boyutlarda iaret veya benektir; baz

harflerin zerine konulan ufak iarettir. Yazdaki her nokta, siyah
rengi, kk ve yuvarlak ekliyle bene benzetilmitir. Misk kokular
saarak yazan kalemden vcut bulan her nokta mana gzelinin
yanana ben olur:
Noktalar kim dkilr hme-i mgnnden
Her biri hid-i manya olur hl-i izr
(K.25/32)
5.3. Mrekkep (midd): Yaz yazmaya yarayan, is, zamk ve

su gibi eitli maddelerin karmndan meydana gelen eitli
renklerde sv maddedir. Divanda siyah renkli mrekkepten
bahsedilirken karanlk, duman ve amber ile ilgi kurulmutur.
lmszlk suyu olan b- haytn kayna karanlklar
lkesidir. Mrekkeb-zulmet-bd mnasebetinden hem mrekkebin
renginin siyah olduu hem de airin iirinin hayat balad
anlalabilir:
Nkte-i ll-i revn-bah ile ey Bk yine
Zulmet-bd- middun b- hayvn gizlemi
(G.214/9)
Mrekkep siyah renk ilgisiyle duman ve ambere

benzetilmitir. h kelimesi elif ve heden olumaktadr. Elifin kalem,
he harfinin hokkaya benzetildii bir beyitte, hn siyah duman da
mrekkep olarak tasavvur edilmitir. Leff ner yoluyla mrekkeb ile
amber arasnda renk asndan kurulan ilgiden mrekkebin rengi
anlalmaktadr:
Harf-i gama devt u kalem ekl-i hdur
Ana mrekkeb hda dd- siyhdur
Turkish Studies
(G.61/1)

1328
Hseyin GFTA
Zamn- kitbetde kilk mrekkeb

Elinde olur var ise d u anber
(K.3/18)
5.4. Mhr: Bir kimsenin, bir kuruluun adnn veya

unvannn kazl bulunduu genellikle metalden yaplm aratr.
n gz yuvarlak ekli ve siyah rengiyle siyah mrekkebe
bandrlp baslm mhre benzetilmitir. Mhr ekil olarak
yuvarlaktr ve siyah mrekkebe bandrlp basldnda kts da siyah
olacaktr. Mhrlenip sevgiliye gnderilmi mektuptaki basl olann
mhr deil, kskanlkla ardnca bakakalan n kara gzleri
olduu eklinde hayal bir sebeple izah edilmitir:
Cnne giden nmedeki mhr degldr
Ardnca kalur rek ile em-i nigernum
(G.319/4)
5.5. Tura: Osmanl padiahlarnn imza yerine

kullandklar zel bir ekli olan sembollemi iarettir. Sa ve smbl
turaya benzetilmitir. Beyaz yanak sayfasnda ayva ty (yaz) ve
ben (nokta) stnde halka halka ekliyle yer alan siyah sa esiz
gzellikte bir turaya benzer. Hat sanatna ait terimlerin bir arada ve
birden ok anlamda zikredildii bir beyitte, meneke ve smbl siyah
rengi belirten unsurlar olmutur. Meneke fermandaki siyah yaz, smbl
de siyah mrekkeple ekilmi gzel bir tura olarak dnlmtr:
Halka halka zlf kim ol hatt u hl stindedr
ekl-i turdur misl-i b-misl stindedr
(G.124/1)
Hat- menr- devletdr benefe rind-i mey-hvra

emende h- snbl ana bir tur-y garrdur (G.127/4)
6. Giyim Kuam ve Kuma: Siyah renkle ilgisi olan pee,
ember, cbbe, znnr(bkz.), al, perde ve atlas gibi giyim kuama ve
kumaa dair eyadan bahsedilmitir.
6.1. Pee (nikb): Yze rtlen ince siyah bir rtdr.
Peenin siyah rengi, rtme, gizleme ve engelleme zellikleri
vardr. San peeye benzetilmesi yz rtp gizlemesiyle ilgilidir.
Perde-i mdan, yani akam karanlndan peenin siyah renkli
olduu anlalmaktadr. Sevgilinin yana gl veya gne olarak
tasavvur edilince, sa yana rten siyah bir pee olur. Sevgilinin yz
gne, dolak sa gnei rten akam karanl, ka da hilldir.
Gne batp akam karanl knce hill doar, yani hillin
grnmesi akam karanlna baldr. Pee, gnee (yz) akam
perdesi (sa) olunca, n gzne sevgilinin kann ekli grnr.
Sa her iki yanaa rt olunca taze smbl kskanlndan perian
Turkish Studies

1329
olur. Yanan bir blm siyah peeden grnverince gne buluttan

domu sanlr:
Perde-i m olcak mihre nikb- ruhsr
Zhir old gzme heyet-i ebr-y nigr
Olsa zlfi ol gl-izra nikb
Olur fte snbl-i sr-b
(K.25/1)
(G.19/1)
6.2. l: Omuzlar rtmek iin kullanlan geni atkdr.

Siyah l ve gece arasnda benzerlik kurulmutur. Kubd Paa'nn
iyiliinden bahsedilen bir beyitte, memduhun ltuf elbisesi layk
grrse geceler siyah ln giymeyi terk ederdi, denilmitir:
Eger ki hilat-i lutfn klayda erzn
Siyh ln terk ide geymeyeydi leyl
(K.20/25)
6.3. ember (enber): Baa balanan yemeni; tahtadan veya

demirden yaplan daire veya halka, kasnak; esirlik, ballktr.
Sevgilinin sa siyah rengi ve halka halka yuvarlak ekliyle embere
benzetilmitir. Sevgilinin sana tutkunun dile getirildii bir beyitte,
d etkilerden korumak iin hasta olan gze siyah ember balanm
gibi sevgilinin siyah sann halkasnn hayali n gznn nnden
gitmez, denilmitir. Ayn konuda yazlm dier bir beyitte de, alayp
inleyen gnln zayflktan kl gibi incelse de sevgilinin dm dm
olan sann emberinden, yani sann sevdasndan geemedii
sylenmitir. Bu hliyle ember ar sevgiyi ve esaret dercesinde
balanmay belirttii iin kelimenin esirlik, ballk, klelik
anlamlarn da hatrlatmaktadr:
Halka-i zlfi hayli gzmzden gitmez
Gyiy em-i all zre siyh enberdr
(G.108/4)
Geemez enber-i gs-y girih-grnden

Geri kim zaf ile bir klca kalupdur dil-i zr
(K.18/44)
6.4. Cbbe: Eskiden ilmiye snfnn elbise stne giydii

uzun, yanlar geni, dmesiz ve yakasz, genellikle siyah renkli bir
giysidir. Divanda ham sofunun giysisi olarak gemektedir. Cbbe
dorudan siyah rengiyle deil, ilmin ve imann kabuunda kalan, her
hususu elindeki kara kitaba bakarak deerlendiren ham sofu olan
zhidle alay etmek ve onu kk drmek maksadyla kullanlmtr.
Cennetin kyafetle ilgisi yoktur; cbbe ve sark zhidin cennete
gitmesine yetmez:
Zhid ol siklet ile umaa hzrlanma
kar ol cbbe v destr biraz hffet bul (G.307/5)
Turkish Studies

1330
Hseyin GFTA
6.5. Perde (hicb): Siyah renk, rtme, gizleme ve

engelleme zellikleriyle sevgilinin sa ve karanlk iin benzetilen
olmutur. Kara zlf, zlf-i eb-s ve zulmet tavsifinden perdenin
rengi anlalmaktadr. Sevgilinin sa perde, yz ay veya gnetir.
Siyah san yze dp ceml nurunu rtmesi ekilmi siyah bir perde
olarak dnlmtr. n bahtn karartan da bu perdedir, yani
siyah satr. Ayva tynn ii karartan gam ile karanlk arasnda
paralellik kurulan bir beyitte karanlk perde olarak tasavvur edilmitir.
Gne yzl sevgilinin gzelliine duyulan ak ayva tynn gnl
karartan gamn giderir, yani nar ve nur karanlk perdesini def eder:
Bana devlet yzin gstermeyen baht- siyhumdur
Kara zlfn ki ekmi perde ol ruhsr- nkya (G.458/2)
Dilden giderdi hatt gamn ak- hsn-i yr
Def itdi nr u nr hicbn zulmetn
(G.280/5)
6.6. Atlas: Yz parlak, sk dokunmu bir tr ipekli
kumatr. Sevgilinin gzellik unsurlarndan yanak, ben ve satan
bahsedilen bir beyitte, yanaa den siyah sa renk itibariyle atlas
kumaa benzetilmitir. Al yanaktaki misk renkli ve kokulu bene den
sa siyah renkli atlas kuma gibi sevgiliye yakyor:
Siyh atlas gibi zlfn yarad
zr- l-i mgn-hle ddi
(G.527/3)
7. Oyunlar: Divanda siyah renk ilgisiyle oyunlardan satran

ve gy u evgndan bahsedilmitir.
7.1. Satran-Piyon (beydak): Satran iki kii arasnda altm
drt kareli bir tahta zerinde deerleri ve adlar deiik olan siyah ve
beyaz on altar tala oynanan bir zek oyunudur. Beydak, ruh, h ve
ferzne satran talarndan, amaz da satran terimlerindendir. Yz
satran tahtas, yanaktaki ben (hl) de piyon (beydak) olarak tahayyl
edilmitir. Hl-beydak mnasebeti siyah renk ve kk yuvarlak ekil
benzerliine dayanmaktadr:
Beydak- hl-i ruhun zlfnle mestr eyleme
Almaa hum gnl ferznesin amazdan
(G.364/2)
7.2. Gy u evgn: Bir meydanda top ve ucu kvrk bir

sopa ile at stnde oynanan bir oyundur. Gy top, evgn da ucu
kvrk bir sopadr. Sevgilinin uzun ve ucu kvrk olan siyah sa
evgna, n ba ak meydanna atlan gya benzetilmitir.
Mahabbet meydannda sevgilinin evgnna ban koymak mertlerin
krdr. San hayali gnlnde yer alnca, k beldan kurtulamaz,
Turkish Studies

1331
ban (topu) sevgilinin sana (evgna) teslim eder. Meneke de

bazen gy, bazen de evgn olarak tasavvur edilmitir. Sevgilinin
beninin gamyla perian ve ba dnm bir hlde olan menekenin
yuvarlak yapraklar topa, incecik sap da evgna benzetilmitir:
Ser-i zlfi ucnda kbet ser terkini urdum
Girp meydne Bk topum evgne
(G.341/5)
Gam- hlnle ser-gerdn benefe
Geh top old geh evgn benefe
tapurdum
(Mt.20)
8. Denizcilikle lgili Ara Gereler: Siyaha yakn koyu

renk ilgisiyle denizcilikle ilgili ara gerelerden olan apadan
bahsedilmitir.
8.1. apa (lenger): Gemi demiri, gemiyi yerinde mhlamak
iin denize atlan zincir ve bu zincirin ucundaki apadr. lkbaharda
gl bahesi yemyeil imen ve rengrenk ieklerle donanr. imenlik
alan denize, smbl de gemi demirine (lenger) benzetilmi, lengerin
rengi smblle belirlenmitir:
Sky zevrak sr bd- bahr esdi yine
Sebze-zr old yem-i ahdar u lenger snbl (K.24/14)
IV. Kiiler ve Kiilikler: Dorudan veya dolayl olarak
sevgili, k, rakb, zhid, cad ve kle siyah renkle ilikilendirilmitir.
1. Sevgili: Divan iiri ahs kadrosunun sevileni ve siyah
rengin en ok belirdii kiidir. Siyah, sevgilide estetik deeri olan ve
cezbeden bir renktir. Sevgilinin sa, ka, gz, kirpii, beni ve
hat(ayva ty) siyahtr. Sevgili siyah renkli gzellik unsurlaryla
hem gzellik hem de zulm timslidir.
1.1. Sa (zlf, gs, turra, kkl, perem, cad, klle,
snbl): Divanda san belirgin zellikleri rengi, ekli ve kokusudur.
Siyah rengi, yzn iki yanndan sarkk, kvrm kvrm, halka halka,
perian ve dank olmas, alna ve omuza dklmesiyle anlmtr.
Sa, Leyl(bkz.), Hind(bkz.), zincir(bkz.), zrh(bkz.), engel(bkz.),
tura(bkz.), perde(bkz.), atlas(bkz.), evgn(bkz.), h(bkz.),
glge(bkz.), gece, bulut(bkz.), duman(bkz.), krlang(bkz.),
tavus(bkz.), ylan(bkz.), at/eb-dz(bkz.), eb-b(bkz.), smbl(bkz.) ve
reyhan(bkz.) gibi birok unsurla benzerlik kurulmutur.
Sa renk olarak siyahtr. Sevgilinin sann siyah oluu
bazen zlf-i siyh, zlf-i siyeh-r, zlf-i siyeh-kr, kara zlf, zlfi kara,
siyeh kkl gibi ifadelerle dorudan, bazen de zlf-i eb-reng, zlf-i
eb-s, eb-i zlf, zlf-i ebdz, kkln sevdlar, saun sevds,
Turkish Studies

1332
Hseyin GFTA
sevd-y zlf, zlf-i miskn, Hind-y halka-be-g, sevd- mlk-i

Huten ile dolayl olarak dile getirilmitir:
rzun turmaz per zlf-i siyeh-r gz gre
H yz virmezsin amm k- misknne
(G.425/3)
Gece, karanlk hli ve uzunluuyla sevgilinin sann

benzetilenidir. Siyeh-kr hem san siyahln hem de kt iler
yapan hlini belirten bir sfattr. Tr karanlk ve sa teli demektir.
Sevgilinin siyah sa geceye, salarnn halkalarndan grnen parlak
yana da geceleyin parlayan dolunaya ve lker yldzna benzer:
Ser-i zlf-i siyeh-krun eb-i tr
zrun pertevi meh-tba benzer
(G.116/4)
zlfi halkalarndan grine ruhsr

eb-i siyhda gy olur ayn lker
(G.150/3)
Sevgilinin siyah sann rtme ve gizleme zellii vardr.

Zlf-i eb-reng, zlf-i eb-s, eb-i zlf ve zlf-i ebdz gibi ifadelerde
grlen zlf-eb mnasebeti san hem siyah rengini hem de gizleme
zelliini belirtir. Sa gece renkli, yanak da aydnlk ve parlaktr;
gerek aydnlk gece renkli san parlak yanan stnden alnmasyla
ortaya kar. Yzn gzelliinin ilkbahar olarak grnmesi iin kara
bulut olan ayva tynn yanaktan tra edilmesiyle mmkn olur.
Yzk oyununun konu edildii bir beyitte de zlf ve turra el birlii
ederek gnl yzn gizler. k da ya ondadr, ya bundadr
tekerlemesini syleyerek yz bulmaya abalar:
eb-i zlfn nihn eyle ruhun ren nehr olsun
Gider ebr-i hatun yzden cemln nev-bahr olsun
(G.352/1)
Zlfn el bir eyleyp turranla pinhn itdiler
Htem-i dil hsl ya andadur ya bundadur
(G.157/4)
Med sularn kabarmas, cezir ise ekilmesidir. Sevgilinin

yz safl ve parlaklyla su, ay veya gnetir. Dalgay hatrlatan
kann ekli meddi, rzgrda uuan sa da cezri hatrlatr. Sevgili
kan veya siyah san gsterince gzellik deryas olan yznde med
ve cezir belirir:
Gsterdi gh zlfi karasn geh kan
Dery-y hsn-i dost ayn itdi cezr med
Turkish Studies
(G.43/3)

1333
Sevgilinin siyah sa attr tablas gibi gzel kokar.

Sevgilinin san ve benini grp kokusunu alanlar hakik misk ve
anberin ne olduunu anlarlar. Rzgr, sevgilinin sann kokusundan
n gnlne bir nefes iletecek olursa ldrtr. Zlf-i mgn,
zlf-i mg-s, kkl-i mgn, turra-i mgn, turra-i mgn-b,
mgn sa, zlf-i muanber, nigr- anbern-gs gibi ifadeler
sevgilinin sann hem misk ve amber kokusuna hem de siyah rengine
iaret eder:
n ire yok saun gibi bir mk-i ter vel
Mgn saunda bulma olur sad hezr n
Tutalum mihri grem talat-i dil-ber yirine
Kime dil balayam ol zlf-i muanber yirine
(G.379/3)
(G.422/1)
1.2. Ka (ebr, hcib): Divanda rengi, ekli ve says

itibariyle sz konusu edilmi, bazen tek bana, bazen de gz ve
kirpikle birlikte ele alnmtr. Misk, amber, glge ve yazyla
ilikilendirilmek suretiyle rengi belirtilmitir.
Kan rengi karadr. Kalarn ebr-y mgn ve ebr-y
anbernle tavsif edilmesi, yazya ve hmnn kanatlar glgesine
benzetilmesi karalna dellet eder. Kalar sayfaya benzetilen yze
siyah mrekkeple yazlm iki msra olarak tasavvur edilmi, rzgrla
dalp uuan siyah sa hmnn kanatlarnn glgesi olarak
dnlm, gzellik sultann kana bakanlar bana hmnn
kanatlarnn glgesi dm sanrlar, denilmitir:
Ya hod bir nev-hat al dil-rbdur
ki msr olupdur ana ebr
(G.398/9)
Ol eh-i hsnn gzi zre bakanlar kana
Sye-i perr-i hm dmi sanurlar bana
(G.421/1)
Ka ekil olarak hille ve r harfine benzer. Kan hill

tasavvurunda ekil benzerlii ve hillin geceleyin gkyznde
grnmesi esastr. Dolunay yllarca karalasa da sevgilinin r harfi gibi
olan kana benzer bir hill yazamaz. Yz-kitap mnasebetinde
yanaklar sayfaya benzetilmi, yzdeki gzellik unsurlaryla kitap
sayfalarndaki yaz, ekil ve izgiler arasnda benzerlik kurulmutur.
Sevgilinin ka kudret ktibi tarafndan siyah mrekkepli kl kalemle
gzellik sayfas olan yze yazlm ince bir yaz veya ekilmi bir
meddir:
Yazamaz ebrlarn rsna benzer bir hill
Mh- tbn bunca yllardur mislin karalar (G.59/2)
Turkish Studies

1334
Hseyin GFTA
Kaun ol rdur ki yazm an kudret ktibi

Kl kalemle safha-i hsnnde ruhsr stine
(G.482/2)
1.3. Gz (em): Divanda bazen tek bana, bazen de ka ve

kirpikle birlikte ele alnm, Hind(bkz.) ve ceylann gz(bkz.) ile
benzerlik kurulmutur.
Sevgili kara gzldr. em-i siyeh, siyeh em, siyeh
gzler, iki kara gz, kara gzler ve sevd- em-i havr ile gzlerin
rengi dorudan sylenmitir. Gnl yaral n sevgilinin mahmur
gzne benzeyen karanlk bir kede kald ve sevgilinin mum gibi
aydnlk yanan grmeyi arzulad ifade edilen bir beyitte de knc-i
trk ile gzn rengi dolayl olarak belirtilmitir:
let-i hsni mkemmel kad-i dil-c da gzel
Ol siyeh gzler ile hak bu ki ebr da gzel
(G.313/1)
Karu tut em-i ruhun bi'llhi ben dil-hasteye

Knc-i trk ire kaldum em-i bmrun gibi (G.485/6)
Kara gz zulm timslidir; kalarn altnda mesken tutup
fitne yapar, ve gnln helk eder. Sevgilinin kara gzleri avc,
gnl kuu avdr. Kara gzler iki ahinin avna szlmesi gibi szgn
szgn bakarak gnl kuunu avlar. n gnl bazen siyah renkli
ve zalim gzellik unsurlar olan sa ve gz arasnda kalp perian olur.
Sevgilinin kara gz sevgilinin sann ucunda asl olan n
gnln san elinden hmla almaya alr:
Mrg-i cn yle benzer itmek isterler ikr
Ol kara gzler szildi iki hnler gibi
(G.499/3)
Dil-i Bkyi ser-i zlfn elinden cn
ekben hm ile em-i siyehn ala gibi
(G.518/5)
1.4. Kirpik (mje, mjgn): Divanda siyah rengiyle deil,

mzrak, kl, haner ve ok gibi kesme, yaralama, delme ve ldrme
zelliklerine sahip sava aletlerine benzetilmek suretiyle n
gnln karartan bir unsur olarak tavsif edilmitir. Ok kirpikli, keman
kal ve kement sal sevgili n gnln avlar, sknt verir ve iini
karartr:
tdi ikr gnlmi bir h- eh-levend
Mjgn tr ka kemn turras kemend
(G.34/1)
1.5. Ben (hl): ou doutan tende bulunan ufak, koyu

renkli leke veya kabartlardr. Siyah rengi, kk ve yuvarlak ekliyle
Turkish Studies

1335
dne, Hind(bkz.), misk(bkz.), amber(bkz.), bahr(bkz.), nokta(bkz.),

beydak(bkz.), sinek(bkz.) ve karanfile(bkz.) benzetilmitir.
Ben siyah renklidir, hl-i siyh ile benin rengi dorudan
belirtilmitir. Sevgilinin beni dneye benzetilmitir. Sa tuzak, ben de
tuzan stndeki dne olarak dnlnce n gnl ku olur.
Gnl kuu yanaktaki siyah dne benin arzusuyla san tuzana
der. Sevgilinin yz gzellik harman, benler de bu harmana
salm dnelerdir. Dne benlerin sevdas (istei, siyahl) a h
ettirir, mr harmann viran eder:
Dne-i hl-i siyh ey Bk
Hrmen-i mrmi itdi ber-bd
(G.41/5)
Habb, tane, tohum, ekirdek; yutulacak yuvarlak ila, hap

demektir. Sevgilinin yzndeki kk siyah renkli ben ferahlatan bir
hap olarak dnlr. k sevgilinin beninin hayalinden hl deildir,
sevgilinin beni onun iin en iyi ferahlatan haptr:
arb- dil-g olmaz o lal-i cn-fezdan yig
Mferrih hab bulunmaz hl-i ry- dil-rbdan yig
(G.271/1)
1.6. Hat: Divanda genellikle yaz ve ayva ty anlamnda
kullanlmtr. Ayva ty siyaha yakn koyu rengi ve kck ekliyle
misk, amber, bahr(bkz.), yaz, imen, karanlk(bkz.), bulut(bkz.),
toz(bkz.), karnca(bkz.), at/eb-dz(bkz.), meneke(bkz.), smbl ve kir
ile ilikilendirilmitir.
Ayva tyleri siyaha yakn koyu renklidir. Ayva tylerinin
rengi sevd- hat, hat- mg-fm, hat- mg-br- yr, hatt- mgn,
anbern hat, hatt- muanber, hat- anber-b ve snbl ile
belirtilmitir. m- zulmet ve hatt- siyeh-kr tavsifinde zulmet ayva
tylerinin siyahln, siyeh-kr ise ayva tylerinin hem siyahln
hem de sevgilinin gzelliine zarar veren hlini belirtmektedir:
Hatundur m- zulmet gerdenndr em-i kfr
Frzn olmaa gl-nr haddnden alur nr (G.547/1)
Gnlmz alur ele zlf-i dil-vzn hele
Vechden hric degl hatt- siyeh-krun gibi
(G.485/2)
Mg-fm, mg-br, mgn, anbern, muanber ve anberb gibi tavsiflerden ayva tylerinin rengi ve kokusu anlalmaktadr.
Ayva tyleri amber kokulu san yanaa den glgesidir. Misk
renkli ve kokulu ayva tyleri sevgilinin gzelliine zarar vermez,
nk karanlk arttka ay daha parlak grnr:
Turkish Studies

1336
Hseyin GFTA
Anbern hatun anun syesidr haddnde

Kim gnl balamaz ol turra-i anber-sye
(G.467/3)
Revnak- hsne halel virmez o hatt- mgn

Arturur belki eb-i tr un kamern (G.277/2)
Ayva ty incecik ekli ve siyahms rengiyle yazya
benzetilmitir. n gnl sayfas sevgilinin ayva tyleriyle (gubr
yaz) yazldr. Sevgilinin dudann kenarndaki ayva tyleri eker
stne yazlm irinlik muskasdr. Sevgili sultan, yanak ferman,
yanaktaki ayva tyleri fermandaki yazdr; yasemin kokulu sa yanaa
dnce ferman yazsna ba emi bir kul olur:
Nn lebinde hattn kim grse Bky
rnlik yazld sanur ekker stine
(G.428/5)
rz- gl-gnunun dim hat- fermnna

Hvh u n-hvh eyler ol zlf-i semen-b ser-fr
(G.399/2)
imen koyu yeil rengiyle ayva tyne benzetilen olur.

Sevgilinin yz gl bahesi, ayva tyleri bu bahedeki imen olur.
k, baharn habercisi olan smbl gl bahesi sayfasnda
grnmeden nce sevgilinin yzndeki ayva tylerini gnl levhasna
izmitir:
Levh-i htrda hatun nakn tasvr itdm
Olmadn safha-i gl-zra musavver snbl
(K.24/42)
Ayva ty kir ile ilikilendirilmitir. Hayal ve gzel bir

sebeple, sevgilinin berrak su gibi yananda grnenin ayva ty
deil, vefaszlnn sonucu olarak ay yznde beliren kirdir,
denilmitir. Hat-kir mnasebetinde benzetme yn siyah renktir:
Hat degldr grinen b- izrnda vel
B-veflk o mehn kir getrpdr yzine (G.463/2)
1.7. ene (zenahdn): Divanda genellikle ukuru zerine
kurulan hayallerle anlm, k iin her trl tehlike ve skntnn
olduu karanlk bir kuyuya ve zindana benzetilmitir. Zindan,
mecazen, ok karanlk ve skntl yer demektir. n gnl ene
ukurunu grnce iine dverir. Dmek yukardan aaya inmek
ve k olmak anlamlarna gelmektedir. Ak denizinde yzc
geinenler sevgilinin ene ukuru kuyusuna dmeden girdabn ne
olduunu bilemezler. ene ukurunun kuyu ve zindan olarak
tasavvurunda Yusuf'un kuyuya atlmas, zindanda esir kalmas ve
Turkish Studies

1337
n sevgiliye esir olmasnn nemli bir rol vardr. Gnl Yusuf'tur,

sevgilinin ene ukuru zindannda esir kalmtr:
h kim ddi n-gehn gnlm
Gricek ol h- zenahdn (G.488/5)
Gnl Ysuf gibi h- zenahdnunda kalmdur
Hals eyle benm hum ki zindnunda kalmdur (G.165/1)
2. k: Divan iiri ahs kadrosunun seveni ve siyah rengin
en ok tesir ettii kiidir. Siyah, n tahamml gcn kran,
bahtn ve gnln karartan sebeplerin rengidir. k kara bahtllar
zmresine mensuptur. Baht- siyh ve baht- siyeh-kr hem n kara
bahtn hem de kara bahtnn ktlk sebebi oluunu belirtir.
Sevgilinin siyah renkli gzellik unsurlar ile n kara baht arasnda
ba vardr. n bahtn karartan sevgilinin sann sevdasdr.
ektii siyah perdeyle yana gizleyen siyah sa n bahtn
karartr:
Kevkeb-i bahtumuz sad olmaz
nki baht- siyha mensbuz
(G.197/3)
Bana devlet yzin gstermeyen baht- siyhumdur

Kara zlfn ki ekmi perde ol ruhsr- nkya (G.458/2)
3. Rakip (ayr): n karsnda yer alan bir engeldir.
n bak asyla karga(bkz.), yz kara, az kara ve kalbi kara
olmak zere olumsuz sfatlarla anlm ve aalanmtr. Kara,
mecazen, kt, uursuz; yz kzartc durum, leke anlamlarna gelir.
Kara sfat rakibin yznn, sznn ve kalbinin irkinliini ifade
etmek, fitne ve fesat ehli olduunu belirtmek ve onu aalamak iin
kullanlmtr:
Sarard benzi hasedden benmle yri grp
Rakb-i r-siyehe bir garb reng old
(G.489/4)
k, rakibin dilerinin vasfn krma yazyla yazmay, yani
bir yumrukla dilerini krmay, kara gzn de toprakla doldurmay
dnr; sevgilinin siyah beninin hayali rakibin kalbinde yer edinmesi
hlinde, sanki karanlk bir gecede parlak bir yldz yer alm gibi
olacan syler:
Krma yazyla rakbun dileri vasfn yazup
Nusha-i emi sevdn pr-gubr itsem gerek
(G.273/3)
Hln hayli htr- ayr kld cy

Turkish Studies

1338
Hseyin GFTA
Gy karanu gicede ren sitredr
(G.92/3)
4. Zhit (sof): lmin ve imann kabuunda kalan, ok

konuup t veren ve gzellikten anlamayan ikiyzl ham sofudur.
Siyah, zhidi kk drmek maksadyla kullanlm bir sfattr.
Zhit utanacak durumu olan kara yzl biridir, elindeki siyah tespihi
yznn aksidir:
Yzin eline alup geldi meclise sof
Bu gice rite-i tesbhi tr- eng old
(G.489/5)
5. Cad (cd): Geceleri dolaarak insanlara ktlk ettiine

inanlan hortlaktr, bycdr. Divanda sevgilinin sa, gz ve
beninin cadlk zelliklerinden bahsedilmitir.
Zlf-i cd eklinde tavsif edilen sevgilinin sa her kla
binlerce n gnln balayabilecek yetenekte olan bir bycdr.
Siyah sa; by, sa telleriyle by yaplmas ve byclerin siyah
renkli elbiseler giymeleri ilgileriyle cadya, yanak da safl
dolaysyla berrak suya benzetilir. Berrak su gibi yanak zerinde
uuan sevgilinin sa cad olarak dnlmtr. Cadlarn suda
batmadna ve atete yanmadna inanlr:
Grp zlfn izrun zre bildm
Mukarrer batmaz imi suya cd
(G.398/2)
Sihir sevgilinin cd gzlerinin bir zelliidir. veli bir uh

olan sevgilinin kara gz cad, yan bak hilekr, sa byc ve
kkl yankesicidir. Sevgilinin cad gz klarn byler ve
kendinden geirir; ayn gz yzn iki tarafndan sarkan sa sihirle
ejderha gsterir. Yanaktaki beni de cad gibi ateler saar:
Zlfi shir turras tarrr h- ve-kr
emi cd gamzesi mekkr dirsen ite sen
(G.380/4)
Siyeh zlfeynni sihr ile emn gsterr subn

Ruhunda hln teler saar ol ayn- cddur (G.170/3)
6. Kle (bende, ker, gulm, Hind, halka-be-g): Hr
olmayan ve birinin emri altnda bulunan; herhangi bir eye ar
derecede bal olan kimsedir. Divanda meneke, Hind ve Zhal'e
(Keyvn) dorudan veya dolayl olarak klelik vasf yklenmitir.
Kleler genellikle siyah tenli olarak dnlr. Meneke
siyaha yakn koyu rengiyle bir kle olarak tahayyl edilmitir.
Menekenin boyu ksa ve boynu eridir, ssenin (susam) ise boyu
uzun ve meyve ksm klca benzer. Rengi, ekli ve konumu itibariyle
Turkish Studies

1339
meneke kle, ssen de meneke stne kl tutan hr biri olarak

tasavvur edilmitir:
Devrnde nin olur bende benefe
stine kllar m tutar ssen-i zd (G.35/2)
Hind siyah rengi ve hizmetkrlyla kle anlamnda
kullanlmtr. Klelere meneke, smbl ve reyhan gibi adlar vermek
detti ve bu adlar tayan kleler siyh olurdu. Sa siyah rengiyle,
smbl de siyaha yakn koyu rengiyle Hind'ya benzetilmitir.
Smbl, sevgilinin sann siyh bir klesidir veya sevgilinin sann
gzellii karsnda bir kledir. Smbl ayn zamanda kapsnda kul
ve kle olmak iin aresiz bir Hind gibi memduhun aresizlerin
sna olan eiine gelmitir:
Dil-i fte-sfat cevr ile p-ml itme
Hind-y halka-be-gundur o zlf-i miskn
Snbl-i ter zlfnn Hind gulmdur senn
Hk-srdur gl-i ruhsrunun gl-zrlar
Geldi bir Hind-y b-re-sfat iigne
Garaz bu ki kapunda ola ker snbl
(K.26/24)
(G.85/4)
(K.24/20)
Zhal'in (Keyvn) kle olarak tasavvuru sevgiliyi

yceltme arzusundan kaynaklanmaktadr. Zhal memduhun
kapsnda bir Hind kapc olarak tahayyl edilmitir. Gezegenlerin en
stnde yer alan, siyah renge ve Hindistan'a hkim olan Zhal yldz
ay yzl sevgiliye kle olmakla ereflenip mutlu olurdu:
rp erefe sad olurd
Kul olsa eger o mha Keyvn
(G.375/4)
V. Madd ve Manev Hller: Bu blmde siyah renkle

ilgisi dolaysyla genellikle kta tezhr eden veya n muhatap
olduu madd ve manev hllerden sevda, h, yara, zulm, matem, bel
ve gamdan bahsedilmektedir.
1. Sevda: Ak, sevgi; istek, heves, arzu; ar sevgiden
doan bir eit hastalk; ok kara, ok siyah demektir. Divanda
genellikle ak ve siyah anlamlar kastedilerek kullanlm, sa ve
smblle ilikilendirilmitir.
Eskiden insann mizacn etkileyen drt svdan birinin sevda
olduu kabul edilmitir. Bedende dengeli bulunan bu svlardan olan
sevdann artmas veya eksilmesi, sevda denilen akl ve sinir
hastalklarna yol atna inanlrd. Sevgili siyah salaryla
Turkish Studies

1340
Hseyin GFTA
sevdalara salar, yani kara sevdaya drr. Sevgilinin sa yanana

dnce sevdas da n bana der. k san sevdasyla divane
olal Leyl ve Mecnn kssas unutulmutur:
Hattum hisbn bil didn gavglara saldun beni
Zlfm haylin kl didn sevdlara saldun beni (G.531/1)
Ad ol gonca-i rany libs- gl-gn
Ddi ruhsrna zlfi bauma sevds
(G.537/4)
lkbaharda sevdann arttna dair inancn tesiriyle, lale,

smbl ve n sevdaya dp perian olduu ifade edilmitir. Lale,
krmz yapraklar ve ortasndaki siyahlkla, sevgilinin beninin ve
yanann sevdasyla bir kzl delidir. Smbl periandr; smbl
gibi perian eyleyen amber kokulu san sevdasdr:
Lle emende ba auk kpkzl deli
Sevd-y hl-i yr ile muhtel dim var
(G.53/4)
Zlf-i anber-byunun sevdlardur dostum

kun hlin pern eyleyen snbl gibi
(G.492/2)
2. h: n gnlndeki ak ateinin, hasta veya divane

oluunun belirtisi olarak ge ykselen ateli ve siyah renkli
dumandr. Divanda duman(bkz.), bulut(bkz.) ve sa ile benzerlik
kurulmutur.
h siyah rengi, ince uzun ekli, ge ykselmesi, kaplama
ve rtme zellikleriyle ak ateiyle yanan n gnlnden kan
siyah renkli dumandr. k misk renkli ve kokulu saa bakp h eder;
ancak bu hlar h gzl sevgiliye tesir etmez. k ayrlk gnnde
ve vefasz felein eziyetine uradnda ettii hlarn duman
ykselerek gkyzn kaplar, karartr, gndz geceye dndrr.
n h gkyznn suratnda patlayan bir silledir, sille indirilmi
surat morarr ve zamanla kararr:
eb-i trk grinr gzme rz- firk
Dd- humla meger told ser--ser fk
(G.232/1)
Gmgk itdi sille-i hum sipihrn sretin

Gk yzine bak inanmazsan eger ey meh-lik
(G.15/3)
Sevgilinin sa siyah renkli ve ayak topuuna kadar uzundur.

Sa aa doru uzadka n h o oranda ba ap yukar doru
ykselir. Batan amak hem dumann ba aarak ge ykselmesi
hem de ok fazla olmas anlamlarna gelen bir deyimdir:
Turkish Studies

1341
Benm dd- kebd- nr- hum badan amdur

Senn zlf-i siyhun ayaunla bas ber--berdr (G.50/2)
Zlf-gam mnasebetinin, gnln sevgilinin sanda asl
olmas ve gamn gnl karartmas sebepleriyle kurulduu
dnlebilir. Kararm gnlden kacak olan h duman da koyu
renkli olur. Koyu renkli h duman renk ve ekil itibariyle smble ve
smblle benzetilmi, sevgilinin sann gamyla n ettii
hlarn duman gkyznde lacivert renkli gzel bir smbl,
yeryznde ise smblzr meydana getirmitir:
Gam- zlfnle dd- h- kebd
Lcverd latf snbl olur
(G.156/3)
Khdan gese gam- zlfnle hum sarsar
Kh det det b u b snbl-zr olur (G.114/4)
3. Yara (d): Divanda kln somut bir gstergesi olarak
zikredilmi, kabuk balayp kararm hliyle k, pervane ve
pars(bkz.) ile ilikilendirilmitir. Yara iyileirken kabuk balar ve
kararr; kabuk balayp kararm yara d- siyh olarak zikredilir.
n vcudu ve kalbi yaralarla doludur, hatta yaralarn okluundan
vcudu grnmez. ok alayan k sinesindeki kararm yaralar
gzyayla rtnce vcudunu/aybn gren olmaz. n yaralarla
dolu sararm ve zayf vcudu kanatlar yanm bir pervaneye benzer.
k sar teni, kanl ve kabuk balayp kararm yaralaryla sar,
krmz ve siyah olmak zere renkli elbise giymi gibi olur:
D- siyh- snemz rtile mevc-i ek ile
Bir gn ola ki Bky grmeye kimse karamuz (G.202/5)
D- siyehler ile cism-i nizr u zerdi
Bir bl perri yanm pervnedr sanurlar
(G.115/4)
Karard mhre-i dum kzard erhalarum

Bu cism-i zerd bana cme-i se-reng old
(G.489/3)
4. Matem: Yas demektir; insann ruhen kntsnn

ifadesidir. Temsili rengi karadr. Kara; sknt, gam, keder almetidir.
Matemde gnler, haberler, giysiler ve baa salan toprak hep karadr.
len kiinin ardndan yas tutulduunun gstergesi olarak siyah renkli
elbiseler giyilir, ok gzya dklr ve salar yolunur. Hzn dile
getirilirken tabiat da mateme ortak edilir. Masmavi gkyznn kara
bulutlarla kaplanarak len sultann yasn tuttuu, kara bulutlarn
yamur yadrarak yas tutulan kiinin derdinden alad sylenir.
Dalarn matem tutan bir kiiye, kara bulutlarn kiinin sana,
Turkish Studies

1342
Hseyin GFTA
yamurun da gzyalarna benzetildii bir beyitte, dalarn salarn

zp yolarak feryat ve figan ettii, sel gibi akan gzyalarn eteine
dkt sylenerek yas hli anlatlmtr:
Klsun kebd cmelerin smn siyh
Geysn libs- mtem-i h btn cihn
(M.1/III.3)
Snbllerini mtem idp zsn alasun

Dmne dksn ek-i firvn kh-sr
(M.1/IV.3)
5. Bel: inden klmas g durumdur, i karartan bir

hldir. Sa ile ilikilendirilerek tavsif edilmitir. Belnn sa ile
nitelenmesi siyah renk ve eziyet zelliklerine dayanr. Ak ve
mahabbetin anlam dert ve beldr, vefasz gzel sevmek mkil
beldr. k perian san elinde saysz bellara urar. Sevgilinin
siyah sa a bel kemendidir, kara beldr, ba belsdr. San
sevdas bana dtnde, sevda svs artaca iin, k asl bely o
zaman grecektir. Bel eken gnl san elinden almak iin yaka
sevgilinin boynunu, kpe de kulan per:
Kkln sevdlarndan ddi gnlm zlfne
Bir bel dah ol old bauma kkl gibi
(G.492/4)
Beldur gel bu sevddan ge ey dil

Tolama halka-i zlf-i nigre
(G.468/5)
6. Gam: Tasa, kayg ve zntdr; gnlleri karartan gece
gibi karanlk bir hldir. Gam ebi ve m- gam ifadelerinden gamn
karanlk renkli olduu, gnlleri bulandrp karartt ve gama daha ok
geceleyin maruz kalnd anlalabilir. k gam akamnda mum
gibi yana yana eriyerek mrn tketse de kavuma sabahna
eriemez. n ok ac ektii ayrlk gecesinde misafiri gam olur.
Gnl karartan gam gecesinde n meskeni karanlk bir kedir,
gece boyunca devam eden hnn kvlcmlar her sabah dounun
mumunu yakar:
m- gamda meskenm bir knc-i zulmetdr vel
ule-i hum yakar her subh em-i hveri (G.515/3)
Gam gnlleri bulandrr, karartr ve karamsarla sevk eder.
Karamsarlk olumsuz hl ve davranlara sebep olur. Gama maruz
kalp kalbi kararanlarn mahabbet gamnn ykn tayamad,
tahamml gcnn krld, kararl davranamad, ayrlk hlini
yaad, yalnz ve aresiz kald, hastaland, aklnn bandan
gittii, perian olup avare gezdii, yakasn yrtt, kederle yatp
Turkish Studies

1343
kederle uyand, boyunun bkld, vcudunun ve gnlnn

yaralarla dolduu, geceler boyunca gzne uyku girmedii, h u zr
ettii, kan alayp inledii ve gnde bin kez lp dirildii ifade
edilmitir:
Bilmezin n'eyleye derd gam- cnne bana
Ne mdrya meded var ne mdv bilrin (G.363/4)
7. Ayrlk (hecr, hicrn, firk, frkat): n sevgiliden
ayr olma hlidir. Ayrlk karanlk bir hldir, tarifi mmkn olmayan
acsyla n gnln karartr. Ayrln karanla, kavumann
sabaha, sevgilinin yznn parlak sabah gneine benzetildii bir
beyitte, ayrlk karanln yok ederek kavuma sabahna eritirecek
gzellik gneinin domasna ihtimal verilmemitir:
Ol gn toar m baa ki subh- visl irp
Hsnn ziys zulmet-i hicrn dr ide
(G.420/2)
Ayrlk gece ile ilikilendirilmitir. Ayrlk gecesinde ayrlk

gamndan dolay n gznn ne yaadn bir kendisi bir de Allah
bilir; bu gecede gz k iin bir beldr, ne kavuma gnn grr ne
de uyku bilir. n hasta gnl ayrlk gecesinde en yakn arkada
olarak feryad verek ge karr:
Hecrn gamyla dde ne demler gerdgin
Frkat ebinde ben bilrin bir Hudyile
(G.465/3)
Hem-demmdr eb-i frkatde diy haste gnl

gerek gge kard bu gice feryd
(G.520/4)
8. Zulm: Hakszlk, eziyet demektir. Karanla
benzetilmi, eziyet verdii ve gnl karartt belirtilmitir. Zulm
karanln ortadan kaldracak g ve kudrete sahip olmak devlet
adamlarnn vld meziyetlerden biridir. Bu durumda
memduhlarn varl, yz ve klc aydnlatma zellii olan eb-er
ve gnee, zulm ise karanla benzetilmitir. Memduhun varl(III.
Murd 1574-1595) veya klc(III. Murd) zulm karanln datan
bir eb-er; yz(III. Mehmed 1595-1603) ise zulm karanln
ortadan kaldrp dnyay aydnlatan bir gne olarak tasvir edilmitir:
eb-er- zulmet-i zulm ol vcd- pkdr
Gevherin hakk ki izhr itdi kn- madelet
(M.3/III.4)
Gnedr talat gy cihndan def u ref itdi

Zalm- zulm u udvn dall-i kfr tuyn (K.14/9)
Turkish Studies

1344
Hseyin GFTA
VI. Tabiat ve Eya: Bu blmde siyah renkle ilgileri

dolaysyla kozmik leme dair unsurlardan gkyz, karanlk, glge,
Zhal ve ay gibi unsurlar yer almaktadr.
1. Gkyz (sipihr, smn, arh, felek, eflk): Atmosferin
gzle grnen blmdr. Gece hli ve smble benzetilmesiyle
siyah renkle ilikilendirilmitir. Gkyz geceleyin karanlktr;
aydnlk kayna ve ss ay ve yldzlardr. Gkyz saray, yldzlar
gk sarayn aydnlatan saysz mumdur. Yldzlarn mumu parlayarak
gkyz saraynn kubbesini ssler. Gkyz renk ve ekil itibariyle
dokuz taneli smble benzetilmitir. Gkyz karanlk hliyle taze bir
smbl, dokuz gezegen de smbln tohumlardr:
Hengm- eb ki kngre-i kasr- smn
Zeyn olm idi ulelenp em-i ahtern
Fzl- dehr Mehemmed elebi kim eflk
B- fazlnda tokuz dnel bir ter snbl
(K.1/1)
(K.24/18)
2. Karanlk (zulmet, zalm, zulmn, tr, trk, karanu,

kara): Ik olmama veya karalt hlidir. n meknn, miskin
rengini, cehaleti, zulm(bkz.), geceyi(bkz.), mrekkebi(bkz.),
perdeyi(bkz.) ve hat(bkz.) nitelemek iin kullanlmtr.
Karanlk siyah rengi temsil eder. n mekn ve miskin
rengi karanlkla belirtilmitir. Knc-i trk ile n karanlk mekn,
tr ile de miskin siyah rengi anlatlmtr:
Karu tut em-i ruhun bi'llhi ben dil-hasteye
Knc-i trk ire kaldum em-i bmrun gibi (G.485/6)
Anduka by- hulkun derdnle lle-ve
Olsun dern- nfe-i mg-i Tatr tr (M.1/IV.4)
Karanlk sknt verir, hakikati grmeyi engeller, yanl
tehise ve sonuca sebep olur. Cehalet karanla ve zulme
benzetilmitir. Cehalet karanl gnl karartr ve gerein
grlmesine engel olur. Bu sebeple dnyada mcevher diye
biriktirilenlerin hesap gnnde ta olmasndan endie edilir. Zulm
karanlktr. Her devirde zulm karanln adaletin aydnlyla
datacak dil ve dirayetli devlet adamlarna ihtiya duyulmutur.
Memduhlarn varl, yz ve klc eb-er ve gne gibi k saan
unsurlara benzetilerek zulm karanln yok ettikleri ifade edilir:
Zulmet-i cehlde cevher diy cem itdgmz
Korkum oldur ka ol rzda seng-i hre (G.426/6)
eb-er- zulmet-i zulm eyledi emrni
arh- gerdn tgn elmsn drahn eyledi (K.7/28)
Turkish Studies

1345
3. Glge (sye, zll): Saydam olmayan bir cisim tarafndan

n engellenmesiyle kl yerde oluan karanlktr. Divanda
sevgilinin sa, aa, misk, amber, bulut(bkz.) ve hm(bkz.) ile
birlikte zikredilmitir.
Glge tasavvurunda karalt esastr; karalt renk olarak
siyahtr. Sevgilinin boyu nihl, serv, imd, sanavber, arar ve Tb
gibi ince, uzun ve yksek aalara; sa da bu aalarn glgesine
benzetilmitir. Sevgili letfet gl bahesinde boyu ge ykselmi,
snbl sa topraa dklm latf glgeli bir fidandr. Sevgilinin
amber renkli ve kokulu sa servi ve sanavber gibi yksek aalarn
glgesi gibi ince uzun boyundan derek yola serilmitir. Misk renkli
ve kokulu sa uzun ince boy zerine dnce cenneti glgeleyen Tub
aacnn glgesini andrr. Amber, misk ve glgenin ortak zellii
siyah renktir:
ekilmi kaddn eflke dkilmi snbln hke
Letfet gl-eninde bir nihl-i sye-gstersin
(G.347/4)
Dp ol kadd-i bldan denmi hk-i rh zre

Muanber zlfi gy sye-i serv sanavberdr (G.50/3)
Dkilmi zlf-i mg-s o kadd-i dil-sitn zre
Denmi sye-i Tb bihit-i cvidn zre (K.8/1)
k-glge mnasebetinde n kendisini hakir grmesi,
sevgiliyi yceltme istei ve sevgilinin glgesine snmasnn esas
olduu dnlebilir. Glgenin bir anlam da birinin yanndan hi
ayrlmayan kimse demektir. Glge ait olduu varlkla birlikte hareket
eder; k da sevgiliye dknln ve devaml yannda olma
arzusunu ona glge olmak isteiyle dile getirir. Glge ayn zamanda
ferahlk ve rahatlk sebebidir. k servi boylu sevgilinin hasretiyle
lecek olursa servinin glgesinin dt yere gmlmeyi vasiyet
eder. Gerek hayatta nail olamad sevgiliye belki ldkten sonra
glgesinin onu kucaklamasyla kavuacaktr:
Men eyleme yanunca srinsn ko sye-vr
Bk kulun da pdiehm bir ftdedr (G.87/5)
Ger lrsem hasret-i kaddiyle ol servn beni
Bir yire defn eylenz kim sye-i arar der
(G.119/2)
4. Zhal (Keyvn): Eski corafyaya gre Zhal(Keyvn)

yldz btn gezegenlerin stnde yedinci felekte bulunmaktadr,
siyah renge ve Hindistan'a hkimdir. Hintlilerin siyah tenli olmas
Zhal'in rengine balanmaktadr. Her gezegenin bin yllk devri
Turkish Studies

1346
Hseyin GFTA
vardr. lk bin yllk devre hkmetmesinden dolay Zhal'in yedi bin

yanda ve gezegenlerin en yals olduu kabul edilir. Bir beyitte,
siyah rengi temsil eden yllar grm geirmi yal Zhal yldz
yedinci kat felein zirvesinde oturan Hintli bir fil bakcsna
benzetilmitir:
Bl-y arh- heftme Keyvn- khne-sl
Oturm idi niteki Hind-y pl-bn
(K.1/8)
5. Ay (mh): Dnyann uydusu olan gk cismidir. Divanda
geceleyin grnmesiyle, yzndeki siyah leke veya karaltlarla
zikredilmitir.
Ayn zikredilmesi geceyi hatrlatr; ay gece grnr ve
gneten ald kla gecenin karanln aydnlatr. Geceyi aydnlatan
anlamnda eb-efrz ve eb-r, karanlkta yryen, gece giden ve
gece yolculuu eden anlamnda eb-rev olarak anlr. Ay geceleyin
birok kez sevgilinin mahallesinin yolunda eb-rev diye tutulmutur.
Bu durum ayn hem gece doup kendi yrngesinde ilerledii hem de
gariplerin gece ikamet edecek yeri olmadndan garip olup gece
gezdii iin ifade edilmi olmaldr:
Kyun yolnda nice kez ey mihr-i b-nazr
eb-rev diy tutld giceyle meh-i mnr
(G.91/1)
Ayn yznde siyah lekeler veya karaltlar vardr. Ay,

yzndeki siyah lekelerden dolay yz kara olarak nitelenmitir.
Kara yzl olmas haddini bilmeden gzellik gnei olan sevgilinin
yanana benzeme isteinden kaynaklanmaktadr. Ayn yzndeki
karaltlarn kastedildii bir beyitte, gne gibi parlak yzl olan
sevgiliye her kim ay yzl diyecek olursa ay gibi kara yzl olsun
eklinde beddua edilmitir:
yknse haddne ne gam ey fitb- hsn
Mh- sipihr kemdr o ne yzi karadur
Ol fitb-talata kim dirse mh-r
Olsun cihnda meh gibi dim siyh-r
(G.92/2)
(G.401/1)
Ayn yzndeki siyah lekeler gubr ve d olarak tavsif

edilmitir. Gubr hem toz hem de ince ve kk bir yaz eidi olan
hatt- gubrdir, d ise yank yarasdr. Geceyi aydnlatan ayn
yzndeki tozlar olmasa sevgilinin ayna kadar saf ve temiz sinesine
benzerdi. Ayn zerindeki siyah lekeler devrann sevgiliye sunmak
zere turun stne yakt dlardr:
Turkish Studies

Sne-i yine-smsna benzerdi eger

Safha-i mh- eb-efrzda olmasa gubr
1347
(K.25/23)
Mh- arh zre nedr bilmek dilersen ol sevd

Yakd yre sunmaa devrn turun stine d (G.227/4)
VII. Zaman ve Zamanla lgili Unsurlar: Bu blmde
siyah renkle ilgileri olan zamana dair unsurlardan akam ve gece yer
almaktadr.
1. Akam (m) ve Gece (eb, leyl): Divanda akam ile
gecenin en gizemli hli olan karanlkla ilgili eitli benzetme ve
tasavvurlarla anlmtr.
Akam ve gece hli karanlk anlamna gelen zulmet, zalm,
tr, trk, karanu gibi sfatlarla belirtilmi, eb-i trk, eb-i tr, eb-i
siyh gibi ifadelerle pekitirilmitir. Tevriyeli kullanlan kara
yakladnn bir anlam da havann kararp akam olmasdr. Gndzn
son bulup havann kararmasyla akam, ardndan da gece olur. Gece
olunca hill gemisi karanlk gkyz denizinde yelken ap sahile
doru sratle ilerler:
Kara yaklad eb irdi diy ket-i hill
Bd-bn am ider srat ile azm-i kenr
(K.25/10)
Geceleyin karanlk hkm srer. Gecenin karanlnda ok

eyler yaanr: Meclisler kurulur, iekler aar, rya grlr, kular
aalarda tner, hill veya mehtap parlar, yldzlar karanl blerek
kayar, yastk teklifsiz bir ekilde sevgilinin yanana yz srer, klar
feryat ve figan eyler:
B-tekellf yz srer her eb ruh- rengnne
Byle nin yz virrsin dostum blnne
(G.425/1)
Karanlk ktke ay daha parlak grnr. Parlakl ve

hareketi dolaysyla ay (mh) ve ay ile ilgili olarak oluturulan
terkiplerde istire yoluyla sevgili kastedilmitir. Gece ortalk karanlk,
sessiz ve tenhadr, ay yzl sevgilinin gezmeye kt zamandr.
Sevgili, yznn gzelliiyle parlak bir aydr. Ay geceleyin grnr,
sevgili de geceleri dolamaya kar. n mitsiz bekleyii ve
sitemine baklrsa ay yzl sevgilinin gece seyri rakibin evini ziyaret
etmekle noktalanmtr:
Kimlern ren ider menzilin y bilsem
Giceler seyre kar ol meh-i tbn dirler
Turkish Studies
(G.144/4)

1348
Hseyin GFTA
Gece, k iin, gnlnn karard ve her an bir yl kadar

uzun yaad bir zaman dilimidir. k her gece h eder, ateli hyla
vcut knesini ve gkleri yakar. Gkyznn elik tas n h
kvlcmlaryla bel meclisinde altndan bir kadehe dner. n h
mealesiyle geceleri gndzden daha aydnlk olur. n h alevi
sevgilinin eiine varmak iin yol aydnlansn diye yel mumlarn
yakar. Gam gecesinde n meskeni karanlk bir kedir. Gam
yatanda geceler boyunca gzne uyku girmez, sabaha kadar dne
dne inler. Geceleyin n yarasndan akan kan gl renkli arab, ak
klcnn parlts da meclisindeki mumudur. k her gece sevgilinin
kklnn sevdasyla uzun uzun dnr, siyah ve uzun saa dair
dncelerinin sonu yoktur. Geceleyin sevgilinin mum yanann
arzusuyla birka beyit syler. Gam akamnda mum gibi yana yana
eriyerek mrn tketir, ancak kavuma sabahna erimez:
Pister-i gamda gzm giceler uyhu grmez
derin subha degin nleleri dne dne (G.464/3)
VIII. Drt Unsur: Bu blmde varlk leminin esasn
tekil eden drt unsurdan siyah renkle mnasebetleri dolaysyla su,
toprak ve atee yer verilmitir.
1. Su ile lgili Unsurlar: Siyah renkle benzerlii itibariyle
su ile ilgili unsurlardan buluttan bahsedilmitir.
1.1. Bulut (ebr): Divanda kara rengi, engelleme, rtme
ve gizleme zellikleriyle sevgilinin ayva ty, sa ve n h iin
benzetme unsuru olmutur.
Bulut kara renklidir; ebr-i siyh ile bulutun rengi dorudan
sylenmitir. Kara bulutlar k saan unsurlarn klarn krarak
gizler. Sevgilinin yana parlak aya, ayva ty ise kara buluta
benzetilmitir. Kara bulutun ayn klarn krp gizledii gibi, ayva
tyleri de yana kaplayarak gizler. Sevgilinin kvrm kvrm siyah
sa kara bulut, ayva tyleri de glgedir. Sevgilinin ayva tylerini
siyah sann altnda grenler ilkbahar bulutu gl bahesi zerinde
glge salm sanrlar:
Hattun hadn yzini tutm nitekim ey cn
Ebr-i siyh iinde gizlendi mh- tbn
Zr-i zlfnde grenler hattun ebr-i bahr
Sye salm sandlar sahn- gl-istn stine
(Mt.16)
(G.438/5)
Kara ullara girmek, karalar giymek veya kara giysilere

brnmek demektir. Sultann lm zerine gnein ayrlk ateiyle
yanp yaklmas ve buluttan kara ullara girmesi yas almeti olduu
Turkish Studies

1349
gibi, bulutun renginin de gstergesidir. Sevgilinin yanann arzusuyla

n h dumannn yamur ykl bulut olup dnyaya gl suyu
yadrmasndan da bulutun rengi tahmin edilebilir:
Yansun yaklsun te-i hecrnle fitb
Derdnle kara ullara girsn sehbdan
Dd- hum ruhun hevsyla
Ebr olur yadurur cihna gl-b
(M.1/V.6)
(G.19/2)
2. Toprakla lgili Unsurlar: Siyah renkle ilikilendirilen

toprak, toz ve tatan bahsedilmitir.
2.1. Toprak (hk, trb): Divanda siyah rengi itibariyle
misk, amber, gliye(bkz.) ve srme ile benzerlik kurulmu, sevgiliyi
yceltmek iin n kendisini hakir grmesinin timsli olarak konu
edilmitir.
Topran sfat karadr. nsan kara topraktan yaratlm,
ldnde de son dura kara toprak olacaktr. Ruh ge ykselerek
geldii yere dnecek, ten ise toprakta kalacaktr:
hir meknun olsa gerek cra gibi hk
Devrn elinden irse gerek cm- aya seng
(M.1/I.3)
Toprak siyah renk ve kck toz paracklar itibariyle

srmeye benzetilmitir. Topran srmeye benzetilmesinden ama
k tarafndan srme olarak kabul edilen sevgilinin aya topran
yceltmektir. Memduhlarn aya, yolu ve eii topra da ayn
maksatla srme olarak kabul edilmitir. k kutsal kabul ettii iin
sevgilinin aya toprana yz srer, bu topra srmeden stn tutar
ve sevgilinin aya topra varken gzne srme ekmez. Sevgilinin
kapsnn topra yldzlarn gzne srme olmak iin hortumla dne
dne gkyzne ykselir. Sevgilinin ayak topra srmesi bulutun
gzne ekilecek olursa yamur damlalar yerine inci yaard:
Almazn kuhl-i cily aynuma
Hk-pyun ttiys ho gelr
(G.148/2)
Hk-i rh gher-i tc- seltn-i cihn

Aya topradur srme-i ayn- ayn
(K.2/15)
Toprak misk ve amber gibi siyah renkli ve kokuludur.

Rzgr, sabah vaktinde sevgilinin yolunun toprana doru esince
n bulunduu muhit amber kokusuyla dolar; memduhun gzel
ahlknn kokusuyla gl bahesinde dolasa, su gl suyu, toprak da
Turkish Studies

1350
Hseyin GFTA
miske dnr. Kuzey rzgr bir an iin memduhun yaradl

rzgrna yaknlasa, suyu gl suyuna, topra da miske dndrr:
Nesm-i hulkna bir dem karn olursa eger
Suy gl-b ide topra mg bd- iml (K.20/23)
k-toprak mnasebeti n kendisini hakir grerek
sevgiliyi yceltmek ve ayaklar altnda bulunarak sevgiliye yakn
olmak isteiyle aklanabilir. k, sevgilinin kapsnda toprak olmak
ycelmek anlamna gelecei iin, vcudunu sevgilinin yoluna toprak
eyler; ancak sevgili yoluna toprak olmu grnce yere basmaz
olur. Sevgili bastnda kara topra ycelttii iin n hem
meskeninden hem de Firdevs-i aldan kast sevgilinin eiinin
topradr. Sevgilinin eiinin topra b- hayt pnar, kaps da
gnein dou yeridir. Sevgilinin yolunun topra n vatandr;
vatanndan ayr kalm bir garibin alamasna almaz:
Hk-i rh olduum grp ayan
Yirlere basmaz old cnne
(G.471/4)
2.2. Toz (gerd, gubr): Divanda siyah rengi ve kck
paracklara blnm toprak olmasyla misk, srme ve ayva tyne
benzetilmi, sevgiliyi yceltmek iin n kendisini hakir grmesinin
timsli olarak zikredilmitir.
Tozun rengi siyahtr, tozun renginin siyah olmas gerd-i
siyh ve zulmn ile belirtilmitir. Toz karartma, rtme ve gizleme
zelliine sahiptir. Sava meydanndaki arpma esnasnda gz gz
grmeyecek ekilde siyah toz frtnas olutuunda kllar toz duman
iinde alev gibi grnr:
Alevlerdr duhn ire grinr tgler gy
Ne dem gerd-i siyh rezm-gh klsa zulmn
(K.5/13)
Sevgilinin aya tozunu gze srme ekmek eski bir dettir.

Rzgr her ne zaman sevgilinin yolunun tozunu kaldrp uuracak
olursa gnl ehlinin gzne Isfahn srmesi ekmi olur. Sevgilinin
aya tozu n gzne parlaklk veren srmedir. lgn k ayna
gibi saflk ve temizlik kazanmak iin sararm yzn sevgilinin
izinin tozuna srer, kanl gzyalar olan incilerini sevgilinin ayak
tozuna samak ister. Hill de gkyznde memduhun saray eiinde
kehhl -gze srme eken kimse- gibi, felein gzne toz (srme)
ekmek iin eline altn bir mil almtr:
Bd ol dem ki gubr- reh-i cnn getrr
Nazar- ehl-i dile kuhl-i Sfhn getrr
Turkish Studies
(G.131/1)

1351
ka kuhl-i cil yrun aya tozdur

Hsl bendesiyz rif-i shib-nazarun (G.277/4)
Mh- nev ml-i zer alm ele kehhl-sfat
iginden eke t dde-i gerdna gubr
(K.25/21)
Sevgilinin aya tozu ceylann gbeine oturan kandan elde

edilen siyah renkli ve gzel kokulu bir madde olan miske
benzetilmitir. Benzetme siyah renge ve ufalanm miske
dayanmaktadr. Ceylann gbeinden misk karlp sevgilinin izinin
tozu doldurulursa uygun olaca dnlmtr:
nsf budur kim karup misk-i gazli
zn tozn tolduralar nfe-i ne (G.427/3)
Gubr hem yaz hem de toz anlamna gelir. Yazyla ilgisi
ok ince ve kk yazlm bir yaz tarz olan hatt- gubrye
benzemesinden dolaydr. Kk paracklara blnm toprak olan
toz (gubr) ayva tynn benzetilenidir. Saba yeli sevgilinin yolunun
topran pnce k kederlenir; gerekte misk renkli ve kokulu ayva
ty belirdiinde k tozun ne olduunu grecektir:
Sab hk-i rehin bs itdi muber oldun ey k
Gubr- hatt- mgni belrsin gresin toz (G.530/7)
2.3. Ta (seng): Divanda ta rengiyle deil, genellikle
sevgilinin merhametsizliini ve yapt eziyetlerle n gnln
bulandrp kararttn anlatmak iin kullanlmtr. h- sengn-dil,
seng-dil, dil-i sengn, seng-i cevr, seng-i gam ve seng-i cef ile
sevgilinin ta kalpli oluu belirtilmitir. Seng-i siyh ile Hacer'lEsved(bkz.) kastedilmitir:
Kank gndr ki senn seng-i gamun zahmndan
Gnbed-i arh- felek baumuza teng olmaz (G.204/2)
3. tele lgili Unsurlar: Duman ve kl siyah renkle
ilikilendirilerek konu edilmitir.
3.1. Duman (dd, dtn): Divanda atein sonucu belirmesi,
siyah rengi ve kvrml ekliyle mrekkep(bkz.), sa, ayva ty, h ve
smblle ilgili eitli benzetme ve tasavvurlarda anlmtr.
Siyah veya siyaha yakn koyu renkli duman dd- siyh ve
dd- kebdla belirtilmitir. n h ateinin duman mahabbet ah
olan sevgilinin stnde glgelik tasavvur edilince duman ile glge
arasnda siyah renge dayanan bir benzetme yaplm olur:
Turkish Studies

1352
Hseyin GFTA
Her nefes dd- ha mensbuz

Yan dd- siyha mensbuz (G.197/1)
Bl-y serde te-i hum duhnn
h- mahabbet stine bir sye-bn tutun
(G.281/3)
Zlf-duhan benzerlii siyah renge, uzunlua, kvrm kvrm

ve halka halka ekle dayanmaktadr. Sevgilinin siyah sa gzellik
meclisi mealesinin dumandr. Sa dumana benzetilince yz ate veya
meale olarak dnlr. Sevgilinin yana ate, ayva tyleri ve beni
ate krmzs yanakta yanan misk ve amber tts(bkz.)sdr. Kvrm
kvrm siyah sa buhurdndan halka halka ykselen dumandr:
Zlfn duhn- meale-i bezm-i hsndr
Azun er- lutf u melhat irrdur
(G.99/3)
Duman ile smbl arasnda renk ve ekil benzerlii

kurulmutur. Yaz ve k boyunca buhurdnda yanan ttsden smbl
renkli kvrm kvrm duman ykselir. Misk renkli kkln sevdasyla
yanan n gnlnden kan duman sarn kenarna taklm smbl
olur. Bahedeki gllerin atee, smbllerin de bu ateten ykselen
dumana benzetildii bir beyitte, gl bahesinde grnenlerin smbl
deil, sevgilinin yanann kskanlk ateine yanan baheden
ykselen duman olduu hayal bir sebeple ifade edilir:
Kkl-i mgni sevdsyla yansam dd- dil
Ge-i destrdan peyd olur snbl gibi (G.532/2)
Ddlar kd yanup rek-i ruhun nrna b
C-be-c sanma emende grinenler snbl
(K.24/38)
3.2. Kl (hkister): Yanan eylerden artakalan toz maddedir.

Divanda siyahms rengi, rtme ve gizleme zellikleriyle
zikredilmitir.
Kl siyahms renklidir, kor hlindeki atei zamanla rter ve
gizler. Yldzlar ile ate koru, gkyznn gece hli ile kl yn
arasnda benzerlik kurulmu, yce kiilie sahip sevgilinin mekn
olan gkyz karanlk hliyle kl yn, parlayan yldzlar da ate
koru olarak tahayyl edilmitir:
Sanki kyunda felek encm-i seyyre ile
Bir nice ahker ile tde-i hkisterdr (G.189/4)
Turkish Studies

1353
n yanp kl olmas gnlndeki ak ateinin

okluundandr. a vuslat suyu yetimedii takdirde ayrlk
ateiyle yanp kl olur:
Olmasa sz- akun dilde eger ziyde
Hkister olmaz idm yanup bu ben ftde
(G.478/1)
IX. Hayvanlar: Bu blmde kanatllardan, bceklerden,

srngenlerden ve drt ayakl hayvanlardan olmak zere siyah renkle
ilgisi olmas dolaysyla hm, krlang, karga, tavus, karnca, ylan,
timsah, pars, at ve ceylana yer verilmitir.
1. Hm: Ykseklerde uan, glgesi yere dmeyen,
glgesinin stne dt kiinin gelecekte saltanata ve saadete nail
olacana inanlan efsanev bir kutur. Hmnn glgesine mazhar
olan kiinin sultan olaca inancna telmih yaplan bir beyitte
sevgilinin alnna den siyah sa hmnn glgesine benzetilmi,
sevgilinin gzellik lkesinin sultan mertebesine erimesi hmnn
kanatlarnn glgesine mazhar olmas sebebine balanmtr:
Zlf-i siyh sye-i perr-i hm imi
klm-i hsne anun in pdi imi
(G.218/1)
2. Krlang (perist): Krlanggillerden, geni gagal,

atalkuyruklu, ince uzun kanatl, genellikle karn ksm beyaz, ba,
kuyruk ve kanatlar siyah, aln ve gerdan kahverengi parlak tyl olan
bir kutur. Hzl uar, kuyruunu dmen olarak kullanr ve ani dallar
yapar. Siyah rengi ve rzgrla birlikte uumas dolaysyla
krlangcn kanad sevgilinin sana benzetilmitir:
dermi zlfne perrini tebh
Kat alak kaar geh geh perist
(G.398/4)
3. Karga (z): Kanatlar geni, tyleri siyah, tarla ve

bahelere ok zarar veren bir kutur. Rakip ve airin dmanlar iin
benzetilen olmutur. Keklik, yry, sesi ve gvdesinin gzelliiyle
sevgili, doan kuu k, karga da siyah rengi, kt sesi ve irkin
grntsyle rakip olarak dnlmtr. Rakibin kargaya
benzetilmesi aalamak maksatldr. Karga rakipler p ak
doan olan keklik sevgilisinden ayrrlar:
Zlar bir kebk-i randan p ayrdlar
h-bz- ak iken elden ikrum aldlar
(G.178/3)
air Bk'ye sataanlar airin yznn irkin olmasn

kastederek onu Bk-i z, baka bir sylentiye gre irkin sesli bir
Turkish Studies

1354
Hseyin GFTA
mezzin olan babasndan dolay da Karga-zde eklinde anmlardr3.

Bk, za, karga ve kla4 anlamlarnda kullanarak keskin klca
benzettii iiriyle Karga-zde diye alay eden dmanlarnn varln
ortadan kaldrd sylemitir:
Kesdi rkn Karga-zdedr diyen dmenlern
Zalanm bir kldur Bky irn senn (Mt.9)
4. Tavus: Hkim renkleri beyaz, mavi, yeil ve siyah olan
bir kutur. Zlf-tavus kuu mnasebeti siyah renk, naz ve cilve
ilgisiyle kurulmutur. Sevgilinin yana zerinde uuan kvrm
kvrm sa rem ban dolamaya km tavus kuuna benzetilmitir:
Ham- zlfn ki devr eyler yanaun
rem tvsdur cevlne geldi
(G.498/2)
5. Sinek (meges, zbb): Sevgilinin beni sinee

benzetilmitir. Anbern meges ve hl-i siyh sinein siyah rengini
belirten ifadelerdir. Sevgilinin yanandaki bene benzer amber renkli
ve kokulu bir sinek grlmemitir. Sevgilinin duda ve yana
tatldr, sinek de ekerli mamullere dkndr. Yanaktaki siyah beni
eker stne konmu bir sinektir:
Bzr- dehr iinde gzme toknmad
Hl-i izr- yr gibi anbern meges
zrunda eh hl-i siyhun
eker stine konm bir megesdr
(G.209/4)
(G.179/4)
6. Karnca (mr): Siyah rengi, kck oluu ve narin vcut

yapsyla sevgilinin ayva tynn benzetilenidir. Sevgilinin irin
dudaklar evresindeki siyahms ayva tyleri sanki gl suyuna
dm karncalardr:
Leblernde hattun ey rn-dehen
Mrlar cllba dmi gyiy (G.11/2)
7. Ylan (mr, ejdeh, ejder, subn): Ejderha masal
canavar byk bir ylandr. Azndan ate saar, viran yerlere
gmlen hazineleri bekler, hazineleri almak isteyenlere engel olur ve
zarar verirmi. Sa rengi ve ekliyle, felek de rengi ve gezegen
3
Halk pekten, Bk, Hayat, Edeb Kiilii ve Baz iirlerinin Aklamalar,

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 2. Basm, Erzurum 1990, s.27.
4
Ta zerinde bilenen bir kesici aracn keskin yzne yapan ve aracn iyi
kesebilmesi iin, yalanm yumuak tala kaldrlmas gereken ok ince elik
paralar.
Turkish Studies

1355
saysyla ylana benzetilmitir. Yz hazine, sa hazineyi koruyan kara

bir ylandr. Sevgilinin siyah, uzun ve kvrm kvrm sa hazineleri
bekleyen ejderha gibi vuslat hazinesinin isteklisini ldrr. Felek de
dnya hazinesini tamamen sarm yedi bal koca bir ylandr:
Genc-i visl tlibini ejdeh-sfat
Ol halka halka zlf-i ham-ender-ham ldrr
Felek bir ejdeh-y heft-serdr
Tolanm genc-i dnyy ser--py
(G.133/2)
(G.519/2)
Hz. Musa'nn assnn ylana dnmesi ve Firavun'un

byclerinin yaptklar ylanlar yutmas mucizesine telmih edilen bir
beyitte k Firavun'a, smbl de rengi ve ekliyle ylana benzetilmitir.
Baharn mjdecisi olan smbl elindeki asy, Hz. Musa gibi, k
Firavununun askerlerine bir ylan yapt, denilmitir:
Yine Firavn- it ceyine Ms-mnend
Eyledi elde assn bir ejder snbl (K.24/12)
8. Timsah (neheng): Srngenlerden, scak blgelerin
akarsularnda yaayan, kaln derili, uzun kuyruklu, ldrme,
paralama ve yutma zellii olan vahi bir hayvandr. Sa ekil olarak
timsaha benzetilmitir. Yz veya yanak su, yanaklarn kenarna
sarkm olan sa da su kenarnda yatan timsah tasavvur edilmi
olmaldr. Yz denizine den k sa timsahna yakalanp yem
olabilir:
Mahabbet ire giriftr- hecr olan k
Denizlere dben tume-i neheng old (G.489/6)
9. Pars (peleng): Pars (leopar, panter) kedigillerden, postu
benekli, evik ve yrtc bir hayvandr. Siyah renk ve kk yuvarlak
ekil ilgisiyle vcudu yaralarla dolu yaral k parsa benzetilmitir.
k batan ayaa kabuk balayp kararm benek benek siyah
yaralaryla bel danda bir pars andrr:
Hem-reng-i peleng itdi beni kh- belda
Cismmde ser--p grinen d- siyhum
(G.321/2)
10. At (eb-dz): eb-dz Hsrev rn mesnevisinin erkek

kahraman olan Hsrev'in mehur siyah renkli atnn addr. ebi ihtiva
eden eb-dz ile siyah sa arasnda ilgi kurulmutur. eb-dz gece
renkli, karayaz at anlamna da gelir. Sevgilinin sanda asl olan
gnl eb-dz renkli, yani gece renkli satan vazgemek istese de bu
Turkish Studies

1356
Hseyin GFTA
istek ona bal deildir. Sevgilinin misk kokulu sann siyah halkas
ayva ty ebdzinin naldr:
Koyup ol zlf-i eb-dzi gnl gemek diler gh
Vel grsem yine kalmaz inn- ihtiyr elde (G.412/4)
Halka-i zlf-i siyhun ey sa mg-i Huten
Nal-i eb-dz-i hatundur dirler erbb- shan (M.5/IV.1-2)
11. Ceylan (h, gazl): lde yaayan ve gzlerinin
gzelliiyle tannan bir hayvandr. ri ve siyah gzleriyle sevgilinin
gzlerinin benzetileni olmu ve sevgili h gzl olarak tavsif
edilmitir:
Grp n-i ebr-y mgnni
Siyeh emni sandum h-y n
(G.368/2)
X. Bitkiler: Bu blmde iei veya yapraklar koyu renkli

bitkilerden, siyah veya siyaha yakn renkli olan ieklerden, kk ve
yuvarlak taneli baharatlardan sz edilmitir.
1. iekler: Divanda siyah veya koyu rengiyle yer alan
iekler meneke, smbl, ebboy, lle, reyhan, karabiber, karanfil ve
gl-dikendir.
1.1. Meneke (benefe): Menekegillerden, ksa boylu,
gzel kokulu, genellikle mor iekli otsu bir bitkidir. Siyaha yakn
koyu rengi, kokusu ve boynunun eriliiyle sevgilinin sa, beni ve
ayva tyne, gy u evgna(bkz.), rengiyle de Hind'ya(bkz.),
Habe'e, yazya(bkz.) ve kleye(bkz.) benzetme unsuru olmutur.
Meneke koyu rengiyle siyah olarak kabul grm, siyahl
sevd- mlk-i Habe, Hind-sitn, hl-i Hind-y benefe gibi
ifadelerle belirtilmitir. Yz veya yanak gl bahesi olarak tasavvur
edildiinde siyah renkli ben bahenin menekesi veya menekelik yeri
dnlr. Menekelik yerin siyah tenli Hintlilerin ve Habelilerin
memleketi olarak tanmlanmasndan da menekenin rengi anlalabilir:
Diyr- Rma gl-istnn eyledm tebh
Benefe-zrn Hind-sitna benzetdm
Dndi diyr- Rma semenlerle sahn- b
Gy sevd- mlk-i Habedr benefe-zr
(G.337/3)
(K.17/3)
Meneke-hat(ayva ty) mnasebeti menekenin siyaha

yakn koyu renkli ve ksa boylu bir iek oluuna dayanmaktadr.
Turkish Studies

1357
Sevgilinin yana gzellik bahesine, ayva ty de bahenin

evresinde bulunan mor menekelere benzetilmitir. Ayva ty
sevgilinin yanana gzellik katm, menekeler de bahenin
manzarasn gzelletirmitir. Baharda tabiat canlanr, otlar biter ve
iekler aar. Sevgilinin duda baharda aan gonca, gz nergis,
yana lle veya gl, ayva tyleri de menekedir. Sevgilinin gl
bahesi olan yananda ayva tyleri belirdiinde menekenin demetini
bir mankra alan olmaz5:
Bir hsn dah balad hatdan izr- yr
Etrf- b hb olur olsa benefe-zr
B- ruhunda hattun irise benefenn
lemde kimse almazd mankra bn
(G.111/1)
(G.487/4)
1.2. Smbl: Zambakgillerden, erken iek aan, bata mor

olmak zere birok rengi olan, gzel kokulu salkm salkm iei olan
soanl ve otsu bir bitkidir. Siyaha yakn koyu rengi, kvrm kvrm,
salkm salkm ve perian ekliyle sevgilinin sa, zincir(bkz.),
yaz(bkz.), tura(bkz.), apa(bkz.), kle(bkz.), gkyz(bkz.),
duman(bkz.), ylan(bkz.), sprge ve muska arasnda benzerlik
kurulmutur.
Sevgilinin sayla renk, ekil ve koku itibariyle en ok ilgi
kurulan iek smbldr. Smbl ile kastedilen bklm bklm siyah
satr. San smbl ile mnasebeti snbl, tze snbl, snbller,
snbln turras, salar snbl, zlf-i nigr snbl, turra-i mgni
snbl, snbl-i mgn, snbl-i miskn, cad- muanber snbl,
snbl-i tar, snbl-i ter, snbl-i sr-b gibi ifadelerle dile
getirilmitir. San smbl tasavvuru yzn veya gzelliin gl
bahesine benzetilmesinden dolaydr. Yz veya yanak gle
benzetilince sevgiliye ait dier gzellik unsurlar tabiattan seilir. Yz
ve yanak gl, gs yasemin, srmeli gz nergis, ayva tyleri imen,
az gonca, amber kokulu kvrck sa da smbldr. Sevgilinin
berrak su olan yanaklarna den kvrm kvrm sa suya konmu iki
taze smbl andrr. Sevgilinin sa cennet bahesinin smbldr;
hatta sevgilinin sana benzer amber kokulu bir smbl yetimemitir:
Ddr- dost b u gl-istn yiter bana
Zlf-i nigr snbl ruhsr- yr gl (G.305/4)
rzunda ol iki zlf-i girih-grn senn
Suya konm iki garr tze snbldr bana
(G.12/2)
Mangr, bakrdan yaplm, iki buuk para deerinde sikke; argo, para.
Turkish Studies

1358
Hseyin GFTA
Var ise turralarun b- cinn snblidr

Kopmad bdan ol resme muanber snbl (K.24/32)
Klahn kesine gl, smbl veya karanfil taklrd. Gl
yanakl sevgilinin klahnn kesine smbl takmad, grnenin
sarkan sann telleri olduu sylenmitir. Sevgilinin sana benzedii
iin smbln her zaman ba stnde yeri olmutur. Ba stnde yeri
olmak smbln hem bata klahn kesine taklmasna hem de
kymeti olmasna iaret eden tevriyeli kullanlm bir deyimdir:
Snbl taknm alnna sanman o gl-izr
km klh-geye tr- klledr
(G.84/4)
Benzer ol by- dil-vz ile my- yre
Balar zre n'ola ger eyler ise yir snbl
(K.24/7)
Smbl ekil olarak perian bir iektir. Smbln bu tabi

hli, sevgilinin yanaklarna dm sa kskanmasna, saa dair
zntsne, saa ve san gzelliine olan tutkusuna balanmtr.
n bana sevda getiren smbl san niyetidir. n perian
fikirleri gnl bahesinde sevgilinin sann ydyla smbller
meydana getirir:
Zlfnn dest-resin tuyd meger ruhlaruna
Bda snbln ahvli pern dirler
(G.144/2)
Yd- ser-i zlfnle gl-zr- dil cnda

Snbller ider peyd efkr- pernum (G.338/3)
Smbl, rengi, kvrm kvrm ve salkm salkm sarkan
yapraklaryla sprgeye benzetilmi, memduhun (Mehmed elebi'nin)
kapsnda hizmet etmek iin elinde sprgeyle bekleyen bir hizmeti
olarak dnlmtr. Halk kendine balamak iin misk ile muska
yazdrp boynuna takt denilerek, smbl renk ve ekil bakmndan
boyna taklan siyah renkli bir muskaya da benzetilmitir:
Yine ferr-sfat destine crb alm
Ki ide hidmet-i hk-i der-i dver snbl
(K.24/17)
Yazdurup mg ile boynna hamil takd

Kendye itmek in halk musahhar snbl
(K.24/5)
1.3. ebboy (eb-b): Turpgillerden, gzel kokulu, dar

yaprakl, eitli renklerde iekleri olan, ok yllk ve otsu bir ss
bitkisidir. Dik gvdesi erit eklinde grimsi yeil sert yapraklar tar.
Dallarn ucunda kmeler oluturan drt tayaprakl iekleri vardr.
Sevgilinin siyah renkli, kvrm kvrm sa eb-bya benzetilmitir.
Turkish Studies

1359
Sevgilinin siyah sann renk itibariyle eb-b olarak tavsifinde bu

kelimede bulunan ve gece anlamna gelen ebin tesiri vardr:
Ruhun ey gonca-dehen berg-i gl-i hod-rdur
Dir gren zlf-i siyeh-krun in eb-bdur
Ehl-i diller iken-i zlfne eb-b didiler
lemi kld muattar nice eb bu didiler
(G.46/1)
(G.184/1)
1.4. Lale: Yapraklar krmz, ortas ve yapraklarnn alt

ksm siyah olan bir iektir. Kara; sknt, keder ve yas almetidir.
Tr, kara, kara bar, bar yanm, tre-dil ile lalenin ortasnn siyah,
kalbinin kara ve skntl oluu anlatlmtr. Bu anlamda, mersiyede
Knn'nin gzel huyunun kokusunu andka miskin gbeinin iinin
llenin ii gibi kapkara olaca; lalenin hem ortasndaki siyahln
hem de kederli olmasnn kara bar ile kastedildii bir beyitte de, kan
krmzs kadehe benzeyen lalenin i tanelerini kara barna basarak
safaya erdii sylenmitir. Lale renk ve ekil olarak iinde ate yanan
buhurdn, ortasndaki siyahln da misk ttss olarak tasavvur
edildii bir beyitte, lalenin buhurdnda yakt misk ttssyle lemi
baharn misk kokusunun kaplad ifade edilmitir. Lalenin
ortasndaki siyahlk yara -yank yaras- olarak da dnlm, kabuk
balayp kararm yara d ve d- nihn gibi ifadelerle
belirtilmitir:
Gl-ende basd jleleri kara barna
rdi safya lle-i hnn piyleler
(G.103/4)
By- mgn-i bahr irdi dim- dehre
Yakal dmen-i kh-srda micmer lle
(G.466/3)
Urupdur lleye mihr-i ruhun d

dpdr snbli zlfn pern (G.393/2)
1.5. Reyhan: Koyu yeil yaprakl, gzel kokulu, beyaz veya
pembe iekli otsu bir ss bitkisidir. Koyu rengi ve kokusuyla
sevgilinin sa ve ayva tynn benzetileni olmutur. Hat- reyhn
hem Kurn ve dua yazmakta ok kullanlm ince ve kk bir yaz
eidi olan hatt- reyhnyi hem de sevgilinin yzndeki ayva
tylerini belirtmektedir. Reyhann sa tasavvurunda deste-i reyhn ile
skca balanm sa ifade edilmitir. Gnl ipe, sa da reyhan
demetine benzetilmitir. Zayf gnl ipin reyhan demetine balanmas
gibi sevgilinin sana baldr:
Haddn ey meh ol hat- reyhnda
Sre-i ve'-emsdr Kurnda
(G.476/1)
Turkish Studies

1360
Hseyin GFTA
Gnlin o zlfe beste klan cn- n-tevn

Ol ritedr ki deste-i reyhne sarmaur
(G.47/3)
1.6. Gl-Diken (hr): Diken baz bitkilerin dalnda bulunan

sert, ucu sivri ve batan kntlardan her biridir. Gl ve blblle
btnlk gstermi, gam, hicran, ayva ty ve rakip (ayr) iin
benzetme unsuru olmutur. Gam, hicran ve ayva ty dikeni iini
karartarak veya k timsli blbl karamsarla sevk eder,
feryat ve figan ettirir. Sevgilinin yana gzellii itibariyle gl
bahesi, ayva ty de a verdii sknt sebebiyle dikendir. Ayrlk
dikeni barn delince, k, uzun bir sre derdinden dolay gonca gibi
suskun kalr. Gl dikensiz, yr cefasz ve ayrsz olmaz. a eziyet
etmesi sebebiyle rakip de dikene benzetilir:
Bir lebi gonca yzi gl-zr dirsen ite sen
Hr- gamda andelb-i zr dirsen ite ben (G.380/1)
Nice dem derd ile dem-beste kalup gonca-sfat
Bagrumuz delmi idi mihnet-i hr- hicrn (K.2/8)
2. Baharatlar: Divanda kk yuvarlak taneli baharatlardan
karanfil, karabiber ve rek otundan bahsedilmitir.
2.1. Karanfil (karanfl): Karanfilgillerden, gzel renkli
iekler aan bir ss bitkisi; mersingillerden, Molk adalarnda,
Filipinler'de, Hindistan'da yetien ve yapraklar srekli yeil kalan bir
aacn karanfil ya elde edilen ve baharat olarak kullanlan acms,
odunumsu, siyah renkli ve gzel kokulu kk ivi eklindeki
tomurcuudur. Sevgilinin beni siyah rengi ve kk yuvarlak ekliyle
karanfile benzetilmitir. Sevgilinin boyu servi, az gonca, ayva ty
misk, yz yasemin, beni de karanfildir:
Kad serv-i emen yre dehen gonca-i gl-zr
Hat mg-i Huten ihre semen hl karanfl
(G.284/3)
2.2. Karabiber (flfl): Karabibergillerin rnek bitkisi olan,

zeytinsi, meyvelerin taneleri yuvarlak, yapraklar kalp eklinde,
trmanc bir bitkinin baharat olarak kullanlan kuru ve siyah tanesidir.
Sevgilinin beni renk ve ekil itibariyle karabibere benzetilmitir.
Karabiberin tad acdr. Sevgilinin ate krmzs yanandaki siyah
benini tavsif eden szler klarn azn karabiber gibi yakar. Ac
ekmeye alkn olan gnl sevgilinin siyah beninin sevdasyla
karanfil ve karabiberi arzular:
ten ruhsr zre hli vasfnda szm
k- b-dillern azn yakar flfl gibi (G.532/3)
Turkish Studies

1361
Sevd-y hl-i yr ile ey dil aceb degl

Meyl-i karanfl rz-y flfl eylesen (G.255/4)
2.3. rek Otu (habbet's-sevd): Dn ieigillerden,
iekleri sapnn ucunda bulunan otsu bir bitkidir. Bu bitkinin kk
siyah tohumudur. Sevgilinin beni siyah rengi ve kk yuvarlak
ekliyle habbet's-sevdya benzetilmitir. Hintlilerin siyah tenli
olmalar dolaysyla Hind siyah rengi temsilen kullanlmtr:
Nedr bu rz u hadd nedr bu em ebrlar
Nedr bu hl-i Hindlar nedr bu habbet's-sevd
(G.6/3)
Dil ve slp: Bu blmde siyah rengi belirten kelime ve
ekillere, deyimlere, fiillere, edeb sanatlara yer verilmitir.
1. Kelime ve ekiller: En koyu renk; ak, beyaz kart
anlamna gelen rengi belirtmek iin Arapa sevd , sevd, Farsa
siyh, sevd ve Trke kara kelimeleri kullanlm, bu kelimelerle
dilin kurallarna gre tamlamalar oluturulmutur.
1.1. Arapa Kelime ve ekiller: Siyah renkle ilgili olarak
Arapa kurallara gre yaplm sadece habbet's-sevd tamlamas
tespit edilmitir:
Nedr bu rz u hadd nedr bu em ebrlar
Nedr bu hl-i Hindlar nedr bu habbet's-sevd (G.6/3)
1.2. Farsa Kelime ve ekiller: Siyah renkle ilgili olarak
Farsa kurallara gre yaplm zlf-i siyh/siyeh(G.203/1, G.218/1,
G.375/3), heves-i zlf-i siyh(G.363/3), halka-i zlf-i siyh(M.5/IV.1),
zlf-i siyeh-kr(G.46/1), ser-i zlf-i siyeh-kr(G.116/4), silsile-i zlf-i
siyeh-kr(G.384/3), zlf-i siyeh-r(G.425/3), em-i siyeh(G.518/5),
hl-i siyh/siyeh(G.179/4, G.375/2), dne-i hl-i siyh(G.41/5), seng-i
siyh(G.333/3), gerd-i siyh(K.5/13), ebr-i siyh(Mt.16), baht-
siyh(G.118/2, G.197/3, G.458/2), baht- siyeh-kr(K.19/48), d-
siyh(G.321/2), d- siyehler(G.115/4), d- siyh- sne(G.202/5),
eb-i siyh(G.150/3), dd- siyh(G.197/1), rakb-i r-siyeh(G.489/4),
sevd- mlk-i Huten(G.57/4), sevd- em-i havr(G.187/4), sevd-
hat(G.398/8), sevd-y zlf(G.129/5) ve sevd-y hl-i yr(G.53/4)
gibi tamlamalar belirlenmitir:
Geri dil turran elinden yakasn kurtaramaz
Ruhuna meyl idene zlf-i siyh el karamaz
Turkish Studies
(G.203/1)

1362
Hseyin GFTA
1.3. Trke Kelime ve ekiller: Kara ve sevd

kelimeleriyle Trkenin kurallarna gre isim ve sfat tamlamalar
yaplm, kara sfatndan tremi fiiller yaplmtr.
1.3.1. sim Tamlamas: Kadehn karas(G.270/2), saun
sevds(G.538/1), kkln sevdlar(G.492/4) olmak zere belirtili
isim tamlamalar belirlenmitir:
Lle-ve b- safda inen aldu yok
Hayl demdr gremez kimse karasn kadehn (G.270/2)
Saun sevds eyd ideli ben zr u mahzn
Unutd halk- lem kssa-i Leyl v Mecnn
(G.538/1)
1.3.2. Sfat Tamlamas: Siyh ve kara sfatlar kullanlarak

siyeh em(G.368/2), siyeh gzler(G.313/1), siyeh kkl(G.108/3),
siyeh zlfeyn(G.170/3), siyh l(K.20/25), siyh enber(G.108/4),
siyeh per(G.216/8), kara gz(G.260/4), kara gzler(G.499/3) ve kara
zlf(G.458/2) gibi sfat tamlamalar oluturulmutur:
Zlfine geri hemn snbl-i ter hem-serdr
kisinden de siyeh kkli bl-terdr
(G.108/3)
1.3.3. Fiiller: Siyah renkle ilgili olarak karalamak ve
kararmak fiilleri kullanlmtr.
Karalamak: Taslak olarak yazmak veya izmek; boya veya
kalemle birtakm ekiller izerek bir yeri kirletmek.
Yazamaz ebrlarun rsna benzer bir hill
Mh- tbn bunca yllardur mislin karalar (G.59/2)
Kararmak: Rengi karaya dnmek, siyahlamak.
Karard mhre-i dum kzard erhalarum
Bu cism-i zerd bana cme-i se-reng old (G.489/3)
1.3.4. Deyimler: Divanda az kara, yz kara, kara ullara
girmek, karaya batmak ve gz (veya gzleri) kararmak deyimleri
tespit edilmitir.
Az Kara: Kara haber vermekten holanan, om azl; bir
yerde konuulan veya yaplan duyup grmesi istenilmeyen kimse.
Nice ayr gibi az kara var geri
tlerinn seg-i tz gibi mmtz geer (G.161/5)
Yz
Kara/Yz
Karas(yzi
kara(G.92/2),
yzi
karas(G.94/3, G.224/2), siyeh-r(G.425/3), siyh-r(G.401/1), rsiyeh(G.489/4) ): Utanacak bir durumu olan (kimse).
Turkish Studies

1363
n subh olnca bell olur yzi karas

Germ olmasun o hsn ile ey mh inende em (G.224/2)
Ol fitb-talata kim dirse mh-r
Olsun cihnda meh gibi dim siyh-r (G.401/1)
Kara ullara Girmek: Karalar giymek, kara giysilere
brnmek.
Yansun yaklsun te-i hecrnle fitb
Derdnle kara ullara girsn sehbdan
(M.1/V.6)
Karaya Batmak: 1. Byk znt duymak, 2. Kara renkteki
kna konmak/ Karalar giymek anlamnda yas tutmak.
Yd eylesn hnerlerni kanlar alasun
Tgun boynca karaya batsun krbdan (M.1/V.7)
Gz (veya Gzleri) Kararmak: 1. Srmenin gzde siyahlk
brakmas, 2. Ba dnmek, hafif baygnlk geirmek.
Grse ger srme-i Sfhn
(G.488/4)
2. Vezin: Siyh vezin gerei birka beyitte hafifletirilerek
siyeh(K.19/48; G.108/3, G.115/4, G.116/4, G.170/3, G.216/8,
G.368/2, G.375/2, 3, G.489/4, G.518/5) ekliyle kullanlmtr.
Mefl mefiln feln kalbyla yazlm aadaki beyitteki siyh
vezin gerei siyeh olarak hafifletirilmitir:
Zlf-i siyehn mbrek olsun
Z-hilat-i anbern-girbn
(G.375/3)
3. Edeb Sanatlar: fadeler siyah renkli unsurlar esas alan

eitli sz ve mana sanatlaryla sslenmi ve anlatm glendirilmitir.
Bu tr edeb sanatlara birka rnek verelim6.
Tebh, sz daha etkili bir duruma getirmek iin aralarnda
eitli ynlerden ilgi bulunan iki eyden benzerlik bakmndan gsz
durumda olan nitelike daha stn olana benzetmektir. Divanda
genellikle siyah renkli unsurlar birbirine benzetilerek kullanlm, en
ok benzerlik ilgisi kurulan siyah renkli unsur sa olmutur. Aadaki
beyitte sa karanlk geceye benzetilmitir:
Ser-i zlf-i siyeh-krun eb-i tr
zrun pertevi meh-tba benzer (G.116/4)
6
Edeb Sanatlar hazrlanrken sanatlarn tanm konusunda Cem Dilin,

rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1983 adl eserden
faydalanlmtr.
Turkish Studies

1364
Hseyin GFTA
hm- tensb, birka anlam olan bir kelimenin msra veya

beyitte kastedilmemi anlamyla dier baz kelimeler arasnda anlam
ilgisi kurmaktr. Trn sa teli anlam beytin genel anlamyla ilgilidir;
fakat karanlk, siyah anlamlar ise beyitte kastedilmemitir.
Klle(kvrck sa) ile trn siyah anlamnn ilgili olmas hm-
tensb salamaktadr:
Snbl taknm alnna sanman o gl-izr
km klh-geye tr- klledr
(G.84/4)
Tevriye, iki veya ikiden fazla anlam olan bir kelimeyi bir
msra ya da beyit iinde yakn anlamn syleyip uzak anlamn
kastetmektir. Siyah renkle ilgili olarak gz (veya gzleri) kararmak
deyimi tevriyeli kullanlmtr. Bu deyim hem srmenin gzde siyahlk
brakmas hem de ba dnmek, hafif baygnlk geirmek anlamlarnda
kullanlmtr:
Grse ger srme-i Sfhn (G.488/4)
Tensb, anlam itibariyle birbiriyle ilgili sz ve kavramlarn
ayn beyitte toplanmasdr. em, ebr, hl, Hind, zlf ve cd gibi
ortak ynleri siyah renk olan kelimelerle tensb yaplmtr:
em ebr hl-i Hind zlf-i cd bulsa ger
yknrdi fitb ol fet-i devrnuma
(G.434/3)
Leff ner, bir beyit iinde birinci msrada en az iki eyi
syleyip ikinci msrada bunlarla ilgili benzerlik ve karlklar
vermektir. Sevgilinin sann siyah, yanann beyaz ve aydnlk
olarak tasvir edildii bir beyitte, ilk msradaki zlfe karlk ikinci
msrada gice, ruha karlk gndz kullanlmak suretiyle leff ner-i
mretteb yaplmtr. Zlf ile gicenin ortak zellii siyah renktir:
Dil-i dvne senn grmeyeli zlf ruhun
Sanma cn giceden gndzi idrk eyler
(G.188/4)
Tezd, iki dnce, duygu ve hayal arasnda birbirine zt

olan nitelikleri ve benzerlikleri bir arada sylemektir. Bir eyin
birbirine zt grnen zelliklerini bulup karmak da tezd sanatna
girmektedir. Divanda sevgilinin yz ile beni ve ayva ty(G.495/4),
yz ve beni(G.337/3), yana ve ayva ty(G.547/2), gerdeni ve ayva
ty(G.547/1), gndz ve gece(G.188/4), sabah ve akam(G.25/6,
G.96/1, G.357/4), Rm ve Habe, yasemin ve meneke(K.17/3) gibi
unsurlar siyah-beyaz tezat oluturacak ekilde zikredilmitir:
Turkish Studies

Beyz- safha-i ruhsra ol hatt- cemlnle

Muhakkak hatt- Nr mi ki yazm yet-i Nr
1365
(G.547/2)
stifhm, sz, sorulan eye cevap isteme amac gtmeden,

duyguyu ve anlam glendirmek iin soru biiminde sylemektir.
Nedr sorusuyla siyah renkli unsurlardan kkl, turra ve zlf(G.6/2)e;
hl-i Hind ve habbet's-sevd(G.6/3)ya istifham oluturulmu,
sevgilinin siyah sa ve benine gl vurgu yaplmtr:
Nedr bu p p n n ham-be-ham kkl
Nedr bu turralar bu halka halka zlf-i mg-s (G.6/2)
Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar Dizini
I. Din:
1. Bill: G.375/2.
2. Kabe rts (estr): G.535/1.
3. Hacer'l-Esved (seng-i siyh): G.333/3.
4. Kfr, Kfir ve Kfir-istn: K.14/27; G.81/5, G.97/4, G.104/3,
G.372/4, G.411/2, G.498/3.
5. Znnr: G.85/2.
II. Cemiyet:
1. ahslar:
1.1. Leyl: G.174/5, G.207/3, G.325/3, G.530/2, G.548/1.
1. 2. Mecnn: G.215/2.
2. Kavimler
2.1. Habe: K.17/3; G.375/1.
2.2. Hind, Hind, Hind-sitn: K.1/8, K.15/4, K.26/24; G.6/3,
G.16/5, G.85/4, G.253/3, G.337/3, G.434/3; Mt.5.
2.3. Fireng-istn: K.6/15; G.410/3.
3. ehirler:
3.1. Karaba: G.374/2.
3.2. m/miyn: K.1/29.
Turkish Studies

1366
Hseyin GFTA
III. Sosyal Hayat:

1. Gzel Kokular:
1.1. Misk (mg, mgn, nfe): K.3/1, 5, K.8/1, K.18/30, 45,
K.24/35, 40, K.26/24, K.27/8; G.20/2, G.22/2, G.30/1,
G.100/1, G.129/2, G.145/3, G.159/2, G.170/4, G.291/1,
G.297/6, G.310/4, G.427/3, G.456/4, G.467/2, G.469/4,
G.479/2, G.532/2.
1.2. Amber (muanber, anbern): K.3/4, 18, K.10/2, K.24/4, 32;
G.14/6, G.50/3, G.52/2, G.98/1, G.154/5, G.209/4, G.249/3,
G.313/3, G.383/1, G.422/1, G.467/3, G.492/2.
1.3. Gliye: G.287/5, G.329/1.
1.4. Tts (bahr): G.50/1, G.54/5.
2. Ss Eyas:
2.1. Srme (kuhl, ttiy): K.2/15, K.4/8, K.7/23, K.8/13, K.12/8,
K.22/18, K.24/4; G.56/2, G.131/1, G.254/2, G.263/5,
G.277/4, G.285/5, G.342/2, G.351/5, G.472/4, G.488/4,
G.515/5; Kt.1/4.
2.2. Sorgu (otaa, per): M.3/II.4; G.216/8.
3. Sava Aletleri:
3.1. Topuz (e-per): K.24/47.
3.2. Kement (kemend): K.27/8; G.30/5, G.34/1, G.145/1, G.218/5,
G.445/3, G.509/1.
3.3. Zincir (zencr, silsile): K.12/2; G.46/3, G.115/5, G.132/5,
G.173/4, G.226/2, G.254/1, G.285/1, G.295/4, G.334/1,
G.353/1, G.384/3, G.410/4, G.439/2, G.450/3, G.491/1,
G.503/2, G.509/1, G.521/1, 4, G.523/5.
3.4. Kn (niym, krb): K.2/59; M.1/V.7.
3.5. Zrh: G.71/2.
3.6. Nal (nal): G.53/3, G.294/1.
4. Gnlk Hayatta Kullanlan Eyalar:
4.1. Mum (em): G.347/6.
4.2. Tespih (sbha): G.94/3, G.489/5.
4.3. engel (kullb): G.154/5, G.317/4, G.359/2.
Turkish Studies

1367
5. Yazyla lgili Unsurlar:

5.1. Yaz (hat) ve Kalem (hme, kilk): K.4/9, K.24/13, 41; G.14/3,
G.127/4, G.147/8, G.273/3.
5.2. Nokta: K.4/9, 10, K.25/32; G.16/5.
5.3. Mrekkep (midd): K.3/18; G.61/1, G.214/9.
5.4. Mhr: G.319/4.
5.5. Tura: G.52/3, G.124/1, G.127/4.
6. Giyim Kuam ve Kuma:
6.1. Pee (nikb): K.25/1; G.19/1, G.365/1.
6.2. l: K.20/25.
6.3. ember (enber): K.18/44; G.108/4, G.428/3.
6.4. Cbbe: G.307/5.
6.5. Perde (hicb): K.25/1; G.167/2, G.280/5, G.458/2.
6.6. Atlas: G.527/3.
7. Oyunlar:
7.1. Satran-Piyon (beydak): G.364/2.
7.2. Gy u evgn: G.341/5; Mt.20.
8. Denizcilikle lgili Ara Gereler:
8.1. apa (lenger): K.24/14.
IV. Kiiler ve Kiilikler:
1. Sevgili:
1.1. Sa (zlf, gs, turra, kkl, perem, cad, klle, snbl): K.8/1,
K.12/1, 2, K.24/4, 19, 32, 34, K.26/24, K.27/8; G.6/2,
G.43/3, G.50/1, 2, G.52/3, G.57/4, G.71/1, G.84/4, G.103/3,
G.108/3, G.129/5, G.133/2, G.140/4, G.145/1, G.154/5,
G.157/4, G.167/2, G.173/3, G.203/1, G.218/1, 5, G.249/5,
G.297/6, G.346/1, G.352/1, G.353/1, G.363/3, G.375/3,
G.379/3, G.384/3, G.402/2, G.410/4, G.412/4, G.414/1,
G.422/1, G.425/3, G.447/3, G.458/2, G.467/3, G.468/5,
G.479/2, 3, G.493/4, G.495/4, G.506/3, G.509/1, G.527/3,
G.538/1, G.539/4.
Turkish Studies

1368
Hseyin GFTA
1.2. Ka (ebr, hcib): K.25/1, 2; G.59/2, G.212/5, G.368/2, G.378/1,

G.398/9, G.421/1, G.482/2.
1.3. Gz (em): K.18/45, K.24/4; G.187/4, G.260/4, G.313/1,
G.368/2, G.485/6, G.499/3, G.518/5.
1.4. Kirpik (mje, mjgn): K.12/6; G.34/1, G.50/4, G.68/4, G.104/2,
G.154/5, G.155/1, G.163/1, G.177/3, G.325/4, G.356/2,
G.365/2, G.394/3, G.439/1, G.516/5.
1.5. Ben (hl): K.4/10, K.15/4, K.18/45, K.19/45; G.6/3, G.14/6,
G.41/5, G.48/5, G.50/1, G.53/4, G.179/4, G.184/3, G.187/4,
G.209/4, G.259/4, G.263/2, G.271/1, G.291/1, G.311/2,
G.331/4, G.364/2, G.383/5, G.398/7, G.424/3, G.434.3,
G.480/3, G.495/4, G.527/3.
1.6. Hat: K.3/1, K.19/45, K.24/40, 42; G.11/2, G.14/3, G.61/2,
G.277/2, G.280/5, G.283/1, G.372/1, G.398/8, G.399/2,
G.403/6, G.428/5, G.463/2, G.467/3, G.469/4, G.485/2,
G.495/4, G.530/7, G.547/1, 2.
1.7. ene (zenahdn): G.165/1, G.172/4, G.346/4, G.488/5.
2. k: K.19/48; G.118/2, G.197/3, G.458/2.
3. Rakip (ayr): G.161/5, G.178/3, G.273/3, G.372/4, G.489/4.
4. Zhit (sof): G.94/3, G.489/5.
5. Cad (cd): G.170/3, G.380/4, G.398/2, G.434/3.
6. Kle (bende, ker, gulm, Hind, halka-be-g): K.24/20,
K.26/24; G.35/2, G.85/4, G.375/4, G.439/2, G.443/2.
V. Madd ve Manev Hller:
1. Sevda: K.24/11; G.53/4, G.129/5, G.363/3, G.384/3, G.424/3,
G.468/5, G.492/4, G.496/3, G.531/1, G.532/2, G.537/4,
G.538/1.
2. h: G.15/1, 3, G.50/2, G.61/1, G.114/1, 4, G.156/3, G.232/1,
G.479/2.
3. Yara (d): G.115/4, G.191/3, G.202/5, G.321/2, G.489/3,
G.491/3, G.510/3, G.513/4, G.516/1.
4. Matem: M.1/III.3, M.1/IV.3.
5. Bel: G.48/3, G.106/5, G.129/5, G.133/4, G.169/3, G.218/5,
G.346/1, G.382/4, G.468/5, G.492/4, G.506/3.
Turkish Studies

1369
6. Gam: K.24/31, 36; M.1/IV.1, M.2/IV.3; G.14/4, G.23/3, G.34/6,

G.36/4, 5, G.61/1, G.68/1, G.75/5, G.92/1, G.95/2, G.96/3,
G.112/1, G.128/2, G.149/2, G.154/7, G.156/3, G.173/4,
G.188/5, G.219/1, G.225/5, G.237/1, G.280/5, G.340/4,
G.357/4, G.363/4, G.380/5, G.382/4, G.410/1, G.415/1,
G.464/3, G.506/3, G.507/2, G.515/3, G.525/4, G.536/4.
7. Ayrlk (hecr, hicrn, firk, frkat): G.96/1, G.172/2, G.186/6,
G.420/2, G.465/3, G.520/4.
8. Zulm: K.7/28, K.14/9; M.3/III.4.
VI. Tabiat ve Eya:
1. Gkyz (sipihr, smn, arh, felek, eflk): K.1/1, K.20/1, 2,
K.24/18; M.1/III.3; G.18/2, G.94/2.
2. Karanlk (zulmet, zalm, zulmn, tr, trk, karanu, kara): K.5/13,
K.7/28, K.14/9, K.23/3, K.25/10; M.1/IV.4; G.17/3,
G.191/6, G.280/5, G.420/2, G.426/6, G.485/6; Mt.31.
3. Glge (sye, zll): K.5/36, K.8/1, K.10/3, K.18/28, K.25/38;
M.1/III.8, M.3/II.4; G.50/3, G.87/5, G.119/2, G.216/8,
G.218/1, G.347/4, G.421/1, G.438/3, 5.
4. Zhal (Keyvn): K.1/8; G.375/4.
5. Ay (mh): K.25/23; G.91/1, G.92/2, G.227/4, G.401/1, G.463/2.
VII. Zaman ve Zamanla lgili Unsurlar:
1. Akam (m) ve Gece (eb, leyl): K.1/1, K.4/9, K.20/25, K.25/10;
G.18/2, G.40/5, G.94/2, G.95/2, G.96/1, G.116/4, G.118/2,
G.128/4, G.144/4, G.150/3, G.172/2, G.177/5, G.186/6,
G.228/5, G.232/1, G.236/8, G.263/4, G.276/1, G.321/1,
G.336/4, G.339/1, G.357/4, G.396/2, G.425/1, G.430/2,
G.442/3, G.464/3, G.465/3, G.466/4, G.489/1, G.515/3,
G.520/4, G.530/2.
VIII. Drt Unsur:
1. Su ile lgili Unsurlar:
1.1. Bulut (ebr): M.1/IV.1, M.1/V.6; G.19/2, G.111/2, G.138/6,
G.339/2, G.352/1, G.438/5, G.490/2; Mt.16.
Turkish Studies

1370
Hseyin GFTA
2. Toprakla lgili Unsurlar:

2.1. Toprak (hk, trb): K.2/15, K.7/23, K.12/8, K.20/23, K.24/19,
K.25/10; M.1/I.3; G.2/6, G.26/4, G.28/3, G.56/2, G.65/3,
G.144/1, G.148/2, G.151/3, G.185/4, G.221/1, G.228/3,
G.242/7, G.254/2, G.261/5, G.263/5, G.271/5, G.462/1,
G.464/6, G.471/4, G.515/5, Kt.1/4.
2.2. Toz (gerd, gubr): K.5/13, K.8/13, K.17/8, K.25/21; M.1/II.2;
G.39/3, G.106/3, G.149/4, G.271/5, G.273/1, G.277/4,
G.342/2, G.351/5, G.377/1, G.427/3, G.530/7; Kt.1/4.
2.3. Ta (seng): G.1/4, G.12/3, G.89/5, G.172/3, G.204/2, G.234/3,
G.333/3, G.376/3, G.383/3, G.452/4, G.491/5.
3. tele lgili Unsurlar:
3.1. Duman (dd, dtn): K.24/29, 38; G.19/2, G.50/1, G.61/1,
G.99/3, G.197/1, G.281/3, G.532/2, G.535/4.
3.2. Kl (hkister): G.49/4, G.156/5, G.189/4, G.478/1.
IX. Hayvanlar:
1. Hm: K.18/28; M.3/II.4; G.72/5, G.126/2, G.216/8, G.218/1,
G.421/1, G.438/3.
2. Krlang (perist): G.398/4.
3. Karga (z): G.178/3; Mt.9.
4. Tavus: G.295/2, G.414/2, G.498/2.
5. Sinek (meges, zbb): G.179/4, G.209/4, G.472/5.
6. Karnca (mr): K.12/7; G.11/2, G.372/1.
7. Ylan (mr, ejdeh, ejder, subn): K.24/12; G.133/2, G.170/3,
G.341/3, G.473/3, G.519/2.
8. Timsah (neheng): K.14/21; G.489/6.
9. Pars (peleng): G.321/2, G.322/2, G.385/2.
10. At (eb-dz): M.5/IV.1-2; G.412/4, G.483/4.
11. Ceylan (h, gazl): K.18/45, K.26/23; G.50/4, G.184/3, G.368/2,
G.383/5, G.402/2, G.479/2.
Turkish Studies

1371
X. Bitkiler:
1. iekler:
1.1. Meneke (benefe): K.15/4, K.17/3; G.35/2, G.111/1, G.127/4,
G.173/3, G.337/3, G.487/4; Mt.20.
1.2. Smbl: K.7/11, K.18/38, K.24/3, 4, 5, 7, 13, 17, 19, 29, 31, 32,
34, 36, 41; M.1/IV.3; G.12/2, G.26/3, G.47/1, G.84/4,
G.85/4, G.103/3, G.108/3, G.127/4, G.144/2, G.156/3,
G.173/4, G.226/2, G.305/4, G.338/3, G.347/4, G.379/2,
G.380/2, G.393/2, G.399/3, G.442/1, G.445/5, G.447/3,
G.455/2, G.492/2, G.532/2.
1.3. ebboy (eb-b): G.46/1, G.184/1.
1.4. Lale: M.1/IV.4; G.13/2, G.53/4, G.103/4, G.173/4, 176/4,
G.191/6, G.393/2, G.424/3, G.466/3, G.514/3.
1.5. Reyhan: K.4/11; G.47/3, G.375/1, G.476/1, G.524/3.
1.6. Gl-Diken (hr): K.2/8; G.85/1, G.380/1, G.395/4, G.482/1,
G.547/4.
2. Baharatlar:
2.1. Karanfil (karanfl): G.255/4, G.284/3.
2.2. Karabiber (flfl): G.255/4, G.532/3
2.3. rek Otu (habbet's-sevd): G.6/3.
Sonu:
Bk Divan'nda siyah renk, bazen Arapa sevd , sevd,
Farsa siyh, sevd ve Trke kara kelimeleriyle dorudan sylenmi,
bazen Bill, znnnr, Habe, Hind, mg, anber, kuhl, mrekkeb,
zlf, hl, hat, d, zulmet, karanu, sye, Keyvn, m, eb, hk, gubr,
dd, z, mr, benefe, snbl, karanfl, flfl ve habbet's-sevd
gibi siyah renkli veya siyaha yakn koyu renkli kelimelerle dolayl
olarak verilmi, bazen de kirpik rneinde olduu gibi gerekte siyah
olup divanda rengiyle deil, a eziyet edip gnln karartan
zelliiyle anmak suretiyle belirtilmitir. Bunlarn yan sra karalamak
ve kararmak fiilleri, az kara, yz kara, kara ullara girmek, karaya
batmak ve gz (veya gzleri) kararmak deyimleri de siyah rengi
belirtmek iin kullanlmtr.
nsana ve tabiata dair eitli tasvirlerde, duygu, dnce ve
hayallerin ifade edilmesinde siyah renk ve bu rengin armlarndan
geni bir ekilde faydalanlmtr. Her trl ifadede benzetme yn
siyah renk olmak zere anlatmn glendirilmesinde en ok
Turkish Studies

1372
Hseyin GFTA
kullanlan yol tebhtir. Siyah renkli unsurlar birbirine benzetilerek

kullanlm, siyah rengiyle en ok zikredilen benzetme unsuru sa
olmutur.
Siyah, niteledii unsura gre anlam kazanmtr. Sevgilide
estetik deeri olan bir renk, kta tahamml gcn kran, baht ve
gnl karartan sebeplerin rengi, rakipte ve zhitte ise aalanma sfat
olmutur.
Siyah rengin en ok belirdii kii sevgilidir, tesirinin en ok
gzlendii ve psiklojisini yanstt kii ktr, en ok i karartan
unsuru gamdr, en gizemli zaman dilimi gecedir, sembol olarak en
ok anlan iek smbldr.
Divanndaki siyah renkli unsurlarn tespiti, tasnifi ve
incelenmesi Bk'nin kvrak zeksn, yaratc dncesini, derin
muhayyilesini, yksek ifade becerisini, geni ve renkli kelime
hazinesini ortaya koymutur.
KAYNAKA
AVUOLU Mehmed, Nect Bey Divan'nn Tahlili, Mill Eitim
Basmevi, stanbul 1971.
DEVELLOLU Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Aydn
Kitabevi, Ankara 1993.
DLN Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara 1983.
PEKTEN Halk, Bk, Hayat, Edeb Kiilii ve Baz iirlerinin
Aklamalar, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, 2. bask, Erzurum 1990.
KURNAZ Ceml, Hayl Bey Divannn Tahlili, Mill Eitim
Bakanl Yaynlar, stanbul 1996.
KK Sabahattin, Bk Divan, Tenkitli Basm, Trk Dil Kurumu
KK Sabahattin, Bk ve Dvnndan Semeler, Kltr Bakanl
Yaynlar, 2. bask, Ankara 2002.
ONAY Ahmet Talt, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (Haz.
Ceml Kurnaz), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara
1992.
PALA skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar,
stanbul 2004.
Turkish Studies

1373
SEFERCOLU M. Nejat, Nev Divannn Tahlili, Kltr Bakanl

TOLASA Harun, Ahmet Paann iir Dnyas, Aka Yaynlar, 2.
bask, Ankara 2001.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1998, c. I-II.
Turkish Studies


Bâkî Di̇vani&#39;NdBÂKÎ DİVANI&#39;NDA SİYAH RENKLİ UNSURLARa Si̇yah Renkli̇ Unsurlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bâkî Di̇vani&#39;NdBÂKÎ DİVANI&#39;NDA SİYAH RENKLİ UNSURLARa Si̇yah Renkli̇ Unsurlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BK DVANI'NDA SYAH RENKL UNSURLAR

Kelimeler: Divan iiri, Bk, Bk

SHADES OF BLACK IN BAKIS DIVAN

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

Key Words: Divan Poetry, Baki, Bakis Divan,

Sabahattin Kk, Bk Divan, Tenkitli Basm, Trk Dil Kurumu Yaynlar,

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

1. Bill: slm dinini ilk kabul edenlerden biridir. ok gr

Bu aratrmada yer alan Bk'ye ait beyitlerin tamam, ksaltmalar

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

hakikati rtp gizleyen sa kfr sfat ile nitelenir. Kfir kara

Ser-i kyunda ger gavg-y uk olmasun dirsen

5. Znnr: Papazlarn bellerine baladklar ular pskll

II. Cemiyet: Bu blmde siyah renkle ilgisi lsnde

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

1.1. Leyl: Leyl v Mecnn mesnevisinin kadn kahraman

Dil-i mecnna imdi yig gelr leyli nehrndan

1.2. Mecnn: Leyl v Mecnn mesnevisinin erkek

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

2.2. Hind, Hind, Hind-sitn: Hind ve Hind Hintli,

Hind hl-i Hind, hl-i Hindlar ve hl-i Hind-y benefe

Hind-sitn Hintlilerin memleketinin yan sra siyah rengi de

2.3. Fireng-istn: Frenk, Osmanllarn Avrupallara,

3. ehirler: Divanda Karaba ve m siyah renkle ilgi

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Zlfnn kald gnl mrgi Kara Banda

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

misk kokusuyla doldurur. Ceylann gbeinden karlan saf miskin

Hat-misk benzerlii siyah renge dayanr. Hat- mg-fm ve

Hb olur rzun stinde o hatt- mgn

1.2. Amber (muanber, anbern): Ada balndan elde

Dp ol kadd-i bldan denmi hk-i rh zre

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bkiy hl-i anberni anun

1.3. Gliye: Misk ve amberden yaplm, saa ve kaa

1.4. Tts (bahr): daac, misk, lden gibi maddelerden

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

2.2. Sorgu (otaa, per): Eskiden imtiyaz almeti olarak

3. Sava Aletleri: Divanda savata dorudan veya dolayl

3.2. Kement (kemend): Uzakta bulunan herhangi bir eyi

3.3. Zincir (zencr, silsile): Birbirine gemi bir sra metal

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Sevgilinin siyah, uzun ve rgl sa balama ve esir etme

Kandiller zincirle aslr. Ka mihrap, parlak aln kandil, alna

3.4. Kn (niym, krb): Bak ve kl gibi kesici letlerin

Kan alamak derin znt, krb kl kn, karaya batmak

International Periodical For the Languages, Literature

Volume 4/8 Fall 2009

Bk Divan'nda Siyah Renkli Unsurlar

Bâkî Di̇vani'NdBÂKÎ DİVANI'NDA SİYAH RENKLİ UNSURLARa Si̇yah Renkli̇ Unsurlar

Bâkî Di̇vani'NdBÂKÎ DİVANI'NDA SİYAH RENKLİ UNSURLARa Si̇yah Renkli̇ Unsurlar