YOLLAR AYRILIRKEN

Ortadounun Geri Kalma Srecinde

slam Hukukunun Rol

Timur Kuran 1954 ylnda New Yorkta dodu. 1973 ylnda Robert Ameri-
kan Kolejinden mezun oldu. Ayn yl yksekrenim iin Amerika Birleik
Devletlerine giden Kuran, 1977de Princeton niversitesinden ekonomi li-
sans derecesini, 1982de de Stanford niversitesinden ekonomi dalnda dok-
tora derecesini ald.
1982de asistan profesr olarak University of Southern Californiann -
retim kadrosuna katlan Kuran, 1988de doent oldu, 1993te de profesr
olarak nivesitenin Kral Faysal slam Dncesi ve Kltr Krssne
atand. 2007den beri Duke niversitesinde ekonomi ve politika profesr
olarak Gorter Ailesi slam Ettleri Krssn yrtmektedir. Genel ara-
trma alan kurumsal sosyal deiimdir; Ortadou ve Osmanl sosyo-eko-
nomik tarihiyle zellikle ilgilenmektedir. Srmekte olan ana projesi, Orta
Dounun demoktratikleme srecinin gecikmesinde geleneksel ekonomik
kurumlarnn oynad rol zerine kapsaml bir almadr.
Balca yaptlar arasnda Harvard niversitesi Yaynlarndan kan Private
Truths, Public Lies: The Social Consequences of Preference Falsification (Trkesi:
Yalanla Yaamak: Tercih arptmasnn Toplumsal Sonular, Yap Kredi Yayn-
lar) ve Princeton niversitesi Yaynlarnca baslan Islam and Mammon: The
Economic Predicaments of Islamism (Trkesi: slmn Ekonomik Yzleri, le-
tiim Yaynlar) yer almaktadr. Elinizdeki kitabn dayand kimi veriler,
genel editr olduu 10 ciltlik ift dilli bir yaptta bulunmaktadr: Mahkeme
Kaytlar Inda Onyedinci Yzyl stanbulunda Sosyo-Ekonomik Yaam / So-
cio-Economic Life in Seventeenth-Century Istanbul: Glimpses from Court Records
(Trkiye Bankas Kltr Yaynlar).
Kuran, aratrmac olarak Princetondaki Institute for Advanced Studyde;
John Olin Ziyareti Profesr olarak Chicago niversitesinin daresi
Blmnde; ziyareti retim yesi olarak da Stanford niversitesinde
grev almtr. 2008den beri International Economic Associationn ynetim
kurulu yesidir. Cambridge niversitesi Yaynlarnda bir kitap serisinin
editrln yrtmekte olup birok bilimsel derginin editrler kurulunda
yer almaktadr. Dnya Ekonomi Forumunun Arap Dnyas Konseyi yesi-
dir. Association of Analytic Learning on Islam and Muslim Societies (AA-
LIMS) adl bilimsel kuruluun da kurucu bakandr.

Nurettin Elhseyni (Silvan/Diyarbakr, 1954). Darafaka Lisesi ve An-

kara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi mezunu. AnaBritannicada yaz
kurulu yesi ve eitli yayn kurulularnda editr olarak alt. Halen ser-
best evirmenlik ve aratrmaclk yapyor. evirdii kitaplardan bazlar:
Polonya Gnl (Metis, 1985); Kahve ve Kahvehaneler, Ralph S. Hattox (Tarih
Vakf, 1996); atan Kltrler, Bernard Lewis (Tarih Vakf, 1999); slam Sanat
ve Mimarisi, Peter Delius (Literatr, 2007); Trkiyenin Kadnlar ve Folklorik
zellikleri, Lucy Garnett (Olak, 2009); Mitoloji - Kolektif (NTV, 2009); Gezgin
len (YKY, 2010); Demokrasi Neye Yarar? (YKY, 2010); Solan Akdeniz: 1550-1870
/ Corafi-Tarihsel Bir Yaklam, Faruk Tabak (YKY, 2010); Gezgin len: Gda
Kresellemesinin On Bin Yl, Kenneth F. Kiple (YKY, 2010); Canavarlar Garip
Yaratklar Kitab, Christopher Dell (YKY, 2010); Karanlkta Fsldaanlar: Stalin
Rusyasnda zel Yaam, Orlando Figes (YKY, 2011); mparatorluk: Britanyann
Modern Dnyay Biimlendirii, Niall Ferguson (YKY, 2011).
 NDEKLER

nsz 9

I Giri
1 Ortadounun Ekonomik Azgelimilii Muammas 19
2 slamn Ekonomik Rolne Analitik Bir Yaklam 44

II rgtsel Durgunluk
3 slam Ynetimi Altnda Ticari Yaam 65
4 slami Ortaklklarn Sreen Basitlii 88
5 slami Miras Sisteminin Sakncalar 105
6 slam Hukukunda Korporasyonun Yokluu 127
7 Ortadouda Ticari Korporasyon Gelitirilmesinin
nndeki Engeller 151
8 Bankasz Kredi Piyasalar 183

III Azgelimiliin Ayak Sesleri

9 Gayrimslimlerin Ekonomik slamileme Sreci 215
10 Ortadoudaki Dinsel Aznlklarn Ykselii 241
11 Kapitlasyonlarn Kkeni ve Mali Etkileri 267
12 Gayriahsi Ticareti Kolaylatran Yabanc Ayrcalklar 293
13 Ortadoulu Konsoloslarn Eksiklii 327

IV Sonular
14 slam Ekonomik Gelimeyi Engelledi mi? 357

Kaynaka 385

Dizin 433
 nsz

Rastgele seilmi bir aydn kmesine modern ekonominin niin

Dou Akdeniz yerine Kuzeybat Avrupada biimlendii sorul-
sa tipik yant, Batnn esnek, Mslmanlkn ise kat olduu-
nu vurgulayacaktr. Birou diyecektir ki, Bat Hristiyan lemi
Protestan Reform hareketi, Rnesans ve Aydnlanma yoluyla
kendisini kilise dogmasndan kurtararak yaratcln nn
aarken slam dnyas kendisini dinsel grenein prangalarn-
dan kurtarmay baaramad. slamn yenilie kar kt, bu
nedenle de Mslman toplumlarn deien koullara uyum
salayamad ve ilerlemeye direndii gr geni evrelerce
benimsenmitir.
Bu gr bir gereklik pay tamakla birlikte, yeniliklere
ilikin tutumlarn ve esnekliin niin farkllk gstermi olabi-
leceine aklk getirmiyor. Hristiyanlkn ekonomik gelimeyi
engelleyen eleri alt edilirken, Ortadou neden slamn gecik-
tirici etkilerini ortadan kaldramad? Ekonomik modernleme
iin temel nemdeki yeni dinsel yorumlar niin Ortadouya bir
gecikmeyle yayld? Rabet gren anlay slamn ekonomik ge-
limeyi hangi mekanizmalar yoluyla nlediine de tatmin edici
bir aklama sunmuyor.
Ortadounun geri kalmasna yol aan mekanizmalara kafa
yormaya koyulduumda, geni bir analitik yaklam isteyen
okurlarn ynelebilecei tek bir yapt bulunmadn grdm.
Kuaklar boyunca sekin uzmanlar belirli dnemleri, olaylar,
10 Yollar Ayrlrken

kurumlar ya da blgeleri incelemiti. Kimileri karlatrmal

ekonomi tarihilerince kimileri de slam ya da Ortadou uz-
manlarnca olmak zere, slam dnyasnn ekonomik perfor-
mansn lmeye ynelik yararl giriimler de olmutu. Ne var
ki, birka istisna dnda gzlemlenen ekonomik sreleri ak-
lama giriimleri, azgelimiliin nedensel mekanizmalarndan
ok belirtilerine arlk vermilerdi. 16. yzylda Mslmanla-
rn Avrupada matbaacln geliimine kaytsz kaldn gz-
lemlemek, Bat Avrupayla Ortadounun neden deiik yollar
izlediklerini aklamak yerine yalnzca temel sorunun bir belir-
tisini ortaya koyar; tatmin edici bir aklama dardan belirli
yenilikleri almada niin yeterince gl bir talep domadn
irdelemelidir. Ortadounun Avrupa emperyalizmine yenik
dtn gzlemlemek de, politik boyun emeyle sonulanan
ekonomik ataleti aklamakszn, azgelimiliin ge bir belirti-
sini ortaya koyar.
Ortadounun ekonomik bakmdan ileri bir blgeden han-
tal bir blgeye dnmesini inceleyen bu kitap srf tkanmala-
r gzlemlemekle yetinmiyor. Kritik mekanizmalara odakla-
nan bir yorum gelitirmeye altm iin okurlar uzmanla-
m kaynaklarda bulunan ayrntlara bomaktan kandm.
Ortadouya ilikin sekin yaptlar vermi tarihiler kitaptaki
kimi genellemeleri yadrgayabilir. Onlardan, amacmn ou ta-
rih kitabndaki amatan farkl olduunu aklda tutmalarn rica
edeceim. Burada gdlen ama asndan, tarihsel detaylar ve
farkllklar ancak Ortadounun yaad talihsiz sreci aydn-
lattklar lde anlam tarlar.
Ortadounun kresel konumundaki gerilemenin zamanla-
mas da byk muammamzn bir parasdr. Dnm noktasn
blgenin kii bana retim ve tketim bakmndan aka geri-
ye dt 19. yzyl olarak belirlemek revatadr. Fakat bu gibi
ekonomik performans llerindeki uurumlar bir kurumsal
bolukta almad. Gzle grlr farkllklar ortaya kmadan
nce Batnn modern ekonomik kurumlar benimsedii, Or-
tadou dahil geri kalan dnyann ise Ortaaa zg ticari ve
finansal kurumlara saplanp kald uzun bir dnem yaand.
19. yzyln ekonomik bakmdan gl lkelerinde retim ve ti-
 nsz 11

caret, eldeki kaynaklar o dnemin Ortadousunda ya da daha

kesin ifadeyle, blgenin Bat etkilerine hl kapal sektrlerinde
gzlemlenenden ok daha byk ve karmak birimlerce yr-
tlyordu.
Modernlik ncesi dnemde Ortadounun ekonomik ku-
rumlar byk lde blgenin baat hukukuna, yani slam
hukukuna dayalyd. slam hukuku statik bir yap deildi; kimi
balamlarda srekli olarak yeniden yorumlanmaktayd. Bunun-
la birlikte, ekonomik modernleme iin kritik belli alanlarda,
Batnn Ortaa kurumlarndan, gayriahsi ticarete uygun r-
gt biimlerini de kapsamak zere, modern ekonomik kurum-
lara geii gerekletirdii binylda deiim asgari dzeydeydi.
Dolaysyla nmzdeki ana glk, klasik slamn Ortaa k-
resel ekonomisine uygun zgn ekonomik kurumsal bileimi-
nin, kresel dzeyde baarnn srmesi iin gerekli dnmle-
ri neden yaratmadn akla kavuturmaktr.
Her yararl sosyal bilim almas bir dzeyde karlatr-
maldr; nk bulgularn yorumlanmas ve baarlarn ll-
mesi, odaktaki sosyal birimden daha geni bir balam gerek-
tirir. Karlatrmal analiz olaand srelere dikkat ekerek
dnsel bilmeceler yaratr. Dolaysyla bu kitap boyunca, Ms-
lman Ortadounun kurumlar ve bunlarn izledii geliim
izgileri dier yerlerdekilerle, zellikle de Kuzey talya, Fransa,
ngiltere, Hollanda ve Belikadaki ou kez deiken denkle-
riyle karlatrlmaktadr. Modern ekonominin biimlendii
yer olduundan, Bat dnyas karlatrma iin temel ilevi gr-
mektedir. 17. yzyl Suriyesindeki tccarlarn yararlanabildii
kstl rgtsel mn ancak dnemin ngilteresinin rgtsel
dinamizmiyle karlatrldnda bir muamma oluturur. Kal-
d ki Ortadouda yerel ekonomik kurumlarn endie kayna
oluturmas ve eitli reformlar harekete geirmesi Batyla re-
kabet erevesindedir.
Seilmi ekonomik kurumlarn uzun vadeli etkilerini belir-
lemek, o kurumlarn paras olduu daha geni ereveli sosyal
sistemi deerlendirmek anlamna gelmez. Klasik slam huku-
kunun kimi zelliklerinin ekonomik handikaplara dnt
saptanmakla, slam uygarlnn byk atlmlar yadsnm
12 Yollar Ayrlrken

olmad gibi ekonomik retkenliin tek deer ls olduu

da varsaylm olmaz. Gnmzde geni bir evrenin gerilik,
cehalet ve bask kayna olarak grd bir din ile ekonomik
baarszlk arasndaki balar aratrmann getirdii risklerin
farkndaym. Her ne kadar gnmzde slam Ortaan slam
kart polemikileri gibi aka eletirenlerin says az olsa da,
slam fobisinin artk gemite kald sylenemez. Ancak slam
kart nyargnn yaygnl slam tarihi zerine dengeli ve
serinkanl dnmeyi snrlamak iin gereke olamaz. Ortaya
karlacak gerekler ktye kullanlabilir diye soru yneltmek-
ten, ipucu izlemekten ya da drst sonular karmaktan kan-
mak, kimi bulularn su ilemeyi kolaylatrd gerekesiyle
teknolojik ilerlemelerden vazgemeye benzer.
slamn temelsiz eletirilerle karlat alanlarda yanl
anlaylarn bilincinde olan aydnlar kantlanabilir gereklere
dayanan dikkatli aratrmalarla bunlar dzeltmek zorundadr.
Militan slamclk ve politik Hristiyanlk bata olmak zere,
amzn eitli akmlarnca ortaya atlan en zararl dnce-
lerden biri, slamn modern Batya has zgrlkler, tutumlar
ve etkinlik standartlaryla znde badamaddr. Bir uygar-
lklar atmasnn kanlmaz olduu tezini destekleyen bu al-
glama, ideologlar tarafndan kresel gerilimleri trmandrmak
iin kullanlmaktadr. Ortadou tarihinin drst bir analizi,
zihinleri sarldklar karikatrlere aykr bulgulara kapal olan
bu ideologlar dizginlemeyecektir. Onlar uygarlklar deimez
nitelikler erevesinde dnmeyi ve kendilerininki daima te-
pede olmak zere uygarlklar hiyerarik biimde sralamay
srdreceklerdir. Ancak drst bir analiz, kafas bulank ok
sayda insana Mslman Ortadounun niin grece yoksulla-
tna ilikin nansl bir yorum salayarak slamn ikincil ku-
rumlarnn hedeflenmeyen sonularna dnk bir anlay geli-
tirmelerine hizmet edebilir.
Gnmzde zsayglarn ve kolektif kimliklerini yerli ya-
salar, normlar ve greneklerden aldklar varsaylan insanlar
gcendirmekten saknan gzlemcilerin bu kurumlar eletir-
mekten ekindiini izliyoruz. Oysa kurumlarn, zellikle de
ekonomik kurumlarn, topluluk balarn ve i rahatl aan
 nsz 13

potansiyel yararlar vardr. Kurumlar ayn zamanda ibirlii ve

ortaklk kurma alkanlklarn, zenginlik ve piyasa verimlilii
yaratan tevikleri biimlendirir. Dolaysyla, toplumlarn zsay-
glarna ilikin kayglardan kaynaklanan dnsel kstlamalar,
bunlardan yararlanmas beklenen kesimlerin ekonomik geli-
imlerini snrlandrabilir. Kald ki, refah ve zsayg birbiriyle
atan amalar deildir. Gittike klen dnyamzda ekono-
mik baarszlk bal bana bir utan ve ierlenme kaynadr.
Bir topluluu yoksullua mahkm etmek, zengin kurumsal mi-
rasnn baz bileenlerinin zamann gerisinde kaldn gster-
meye oranla zsaygsna daha byk zarar verebilir.
Dahas, gceniklie yol ama endiesi, Mslmanlarn
znde dnsel tartmaya hasm ve kiisel geliime kaytsz
olduklar ynndeki hatal varsayma dayanr. Kltrleraras
iletiimden ekinen ve korumac politikalar destekleyen Ms-
lmanlar bulunmakla birlikte, bunlar geri kalanlar temsil et-
mez. ok sayda Mslman sosyal sistemlerindeki hangi e-
lerin, istemeden ve ngrlmeyen biimde dahi olsa, gelimeyi
tkam olabileceini ve sorunlu kurumlarn alp almadn
bilmek istiyor. slam modern yaamn gerekleriyle badatr-
maya alrken, yararl olmay srdren eler ile korunmak-
szn ya da canlandrlmakszn takdir edilecek eler arasnda
ayrm yapmak iin bile olsa, kltrel mirasn anlamaya aba-
lyor. Elinizdeki kitap tarihsel olgular yorumlamaya odaklan-
makla birlikte, miadn doldurmu ekonomik kurumlar geri
getirme ynndeki slamc abalarn pratik sonularna ilikin
kavraylar da sunuyor.
Bu kitab yazarken, yzlerce uzmann verilerinden ve ig-
rlerinden yararlandm. Haliyle baz durumlarda, bakalarnn
yaptlarn yeni balantlar belirlemek ya da yazarlarnn var-
maktan kand yorumlar sunmak ve hatta kimi zaman yanl-
dklarn kantlamak iin kullandm. Birou kaynakama giren
deerli yaptlarn yazar olan geni bir kesim, nerileri, ynlen-
dirmeleri, uyarlar ve eletirileriyle kitabn geliimine katkda
bulundu. Dnsel bakmdan borlu olduklarmn hepsini say-
mak mmkn olmasa da, kimilerini zellikle anmak isterim. Bir
ya da daha fazla blmn taslan okuyarak deiiklikler ne-
14 Yollar Ayrlrken

ren Eli Berman, Murat izaka, Michael Cook, Robert Cooter,

Mahmoud El-Gamal, Boa Ergene, Avner Greif, Murat yign,
Noel Johnson, Eric Jones, Daniel Klerman, Deepak Lal, Claire
Morgan, Mustapha Nabli, Robert Nelson, Douglass North, ev-
ket Pamuk, Jean-Philippe Platteau, David Powers, Jared Rubin
ve John Wallise; aydnlatc sohbetleri ve yararl ynlendirme-
leri iin Ali Akyldz, Lloyd Armstrong, Kenneth Arrow, Murat
Birdal, Fahad Bishara, Ali arkolu, Paul David, Hanming Fang,
Fethi Gedikli, Mehmet Gen, Ron Harris, Laurence Iannaccone,
Kvan Karaman, Murat Koraltrk, Naomi Lamoreaux, Ghisla-
ine Lydon, Donald Miller, Joel Mokyr, Jeffrey Nugent, Virginia
Postrel, Frederic Pryor, Gary Richardson, Kimon Sargeant, Zafer
Toprak ve Emre Yalna; kritik verilere erimemi salayan iin
Mehmet kif Aydna; bu kitabn hazrland uzun dnem bo-
yunca almalarma aratrma asistan olarak zveriyle katlan
Hania Abou Al-Shamat, Banu Birdal, Sinan Birdal, Iva Boovi,
Debbie Johnston, Feisal Khan, Scott Lustig, Charles Miller, Alva-
ro Name Correa, Frat Oru, Anantdeep Singh, Murat Somer ve
Sung Han Taka; zahmetli ariv taramalarn stlenen ve transli-
terasyonlar salayan Mslm stekli ve mer Faruk Bahadura;
birok eksii bulunan bir metinden kitabn ngilizce orijinalini
karmay kolaylatrdklar iin, hepsi Princeton University
Presste grevli Seth Ditchik, Karen Verde, Sara Lerner, Dimit-
ri Karetnikov ve Janie Chana; elinizdeki akc Trke eviriyi
gerekletiren Nurettin Elhseyniye; evirinin yaymlanmas-
na emek veren ve sre boyunca her trl kolayl gsteren,
bata Rait ava, Aslhan Din ve Sevi Snmez olmak zere
Yap Kredi Yaynlarnn sekin personeline; ve son olarak, ge-
rek aratrma kaynaklar gerekse grsel malzeme bulmadaki
byk yardmlar iin Duke niversitesi Ktphanesinden
Christof Galli ve Harvard niversitesi Ktphanesinden Joan-
ne Blooma minnettarm. Bu kiiler saladklar yardmlar kul-
lanma biimleri konusunda hibir sorumluluk tamyorlar. Hi-
birinin kitapta sunulan yorumlar paylat varsaylmamaldr.
Yaptmzda bir biimde yer bulan almalar Chicago ni-
versitesi letme Yksek Lisans Okuluna bal George J. Stig-
ler Ekonomi ve Devlet Aratrmalar Merkezinde John Olin
 nsz 15

Krss konuk profesrln stlendiim 1996-97 akademik

ylnda balad. lk taslan br bileenleri Mnih niversite-
si Ekonomik Aratrmalar Merkezinde konuk profesr olarak
bulunduum Haziran 1997de, Avustralya Ulusal niversitesi
Sosyal Bilimler Aratrma Okuluna bal Sosyal ve Siyasal Teori
Grubunun bir konuk yesi olarak altm Haziran-Austos
1999da, Gney California niversitesi Disiplinler Aras Aratr-
ma Merkezinin retim yeleri arasnda yer aldm 2002-3te
ve Stanford niversitesi Ekonomi Fakltesinde konuk profesr-
l stlendiim 2004-5te hazrland.
Earhart Vakf 2003-4te salad bir aratrma fonuyla ve
John Simon Guggenheim Anma Vakf 2004-5te sunduu bir
bursla bu almay destekledi. John Templeton Vakfnn finan-
se ettii Metanexus Enstits bnyesindeki Manevi Sermaye
Aratrma Program veri toplama, kavramlar gelitirme ve is-
tatistiksel testleri yapma aamalarnda geni aratrma destei
salad. Projenin tamam 1993-2007 arasnda profesr olarak
grev aldm Gney California niversitesi Kral Faysal slam
Dncesi ve Kltr Krss ile 2007den beri profesrln
stlendiim Duke niversitesi Gorter Ailesi slam Aratrmala-
r Krss tarafndan desteklendi.
Kitabn ilk tam taslann ortaya kt Nisan 2008de, Ge-
orge Mason niversitesi Mercatus Merkezi bir yayn ncesi kon-
feransla kitab onurlandrd. ki gn sren oturumlarda, hep-
sine yukarda teekkr ettiim ve sekin uzmanlardan oluan
bir grup, metnin gerek dzenini, gerekse yorumlarn eletirel
bir incelemeden geirdi. Bu deerlendirmelerden nemli l-
de yararlandm. Tek zntm konferansta sunulan her neriye
uymann olanakszl oldu. Kimi nerileri baka yerlerde, eli-
nizdeki kitab tamamlayan almalarda deerlendirmekteyim.
Kitaptaki belli blmler bir lde daha nce yaymlanm
birka makaleme dayanyor. Sz konusu makaleler unlardr:
The Provision of Public Goods under Islamic Law: Origins, Im-
pact, and Limitations of the Waqf System (slam Hukuku er-
evesinde Kamusal Hizmetlerin Arz: Vakf Sisteminin Kkeni,
Etkisi ve Snrlamalar), Law and Society Review, 35 (2001), s. 841-
97; The Islamic Commercial Crisis: Institutional Roots of Eco-
16 Yollar Ayrlrken

nomic Underdevelopment in the Middle East (slamn Ticari

Krizi: Ortadouda Ekonomik Azgelimiliin Kurumsal Kay-
naklar), Journal of Economic History, 63 (2003), s. 114-46; The Eco-
nomic Ascent of the Middle Easts Religious Minorities: The Role
of Islamic Legal Pluralism (Ortadoudaki Dinsel Aznlklarn
Ekonomik Ykselii: slami oulcu Hukukun Rol), Journal of
Legal Studies, 33 (2004), s. 475-515; The Logic of Financial Wes-
ternization in the Middle East (Ortadouda Finansal Batlla-
mann Mant), Journal of Economic Behavior and Organization,
56 (2005), s. 593-615; The Absence of the Corporation in Islamic
Law: Origins and Persistence (slam Hukukunda Korporasyo-
nun Yokluu: Kken ve Sreenlik), American Journal of Compara-
tive Law, 53 (2005), s. 785-834. Bu makaleleri burada kullanmama
izin verdikleri iin yaymclarna teekkr ederim.
Zaman iinde nemli lde deien birka dili barndran
bir blgeyle ilgili bir kitapta, transliterasyonda mutlak tutarl-
lk olanakszdr. Ancak kitapta kimi temel kurallarn izlendi-
ini belirtmem gerekir. Notlarda ve kaynakada yazar adlar
orijinal kaynaktaki gibi yazlmtr. Kitabn Trke evirisinde
Arapa ve Farsa terimlerin transliterasyonu Trke okunu
esas alnarak yaplmtr. Latin alfabesini kullanan dillerden al-
nan ve Trkelemi biimleri bulunmayan btn kelimeler ise
orijinal haliyle verilmektedir. Kuran alntlarnda Diyanet le-
ri Bakanlnn Trke meali esas alnmtr; Kitab- Mukaddes
alntlarnn kayna ise ChristianAnswers.net sitesindeki Trk-
e eviridir.
Kiilerden sz edilirken, analitik bir neden bulunan durum-
lar dnda, dine ya da milliyete baklmakszn sayg ve stat be-
lirtici terimler verilmemitir. Okumay kolaylatrmak amacyla
kitabn tmnde tutarl olarak Miladi tarihler kullandm.

Timur Kuran
Durham, N.C.
Aralk 2009 ve ubat 2012
 I
GR
 1
Ortadounun Ekonomik Azgelimilii Muammas

kinci binyln banda, yani 1000 yl dolaylarnda, talya veya

inden gelen bir ziyareti Ortadouyu yoksul, ticari bakmdan
yetersiz ya da rgtsel bakmdan ilkel bir blge olarak algla-
mazd.1 Blge her ne kadar esrarengiz grnebilse de, gze ba-
tan zellikleri ekonomik dknlk portresi izmezdi. nc
binyln banda ise Ortadou blgesi geni bir kesimce ekono-
mik bakmdan hantal bir blge saylmaktadr. Bu gr destek-
leyen istatistikler az deildir. Blgedeki firmalarn yarsndan
fazlas elektrik ksntlarn, telekomnikasyon glklerini ya
da ulam zorluklarn ticari baarlar nnde byk bir engel
olarak gryor; Avrupada ayn oran drtte birin altnda. Blge-
deki ortalama mr esas olarak Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve
Dou Asyann bir blmnden oluan yksek gelirli lkelere
oranla 8,5 yl daha ksa. Kii bana gelir ise yksek gelirli lke-
lerdeki ortalamann yzde 28ine denk. Blgedeki yetikinlerin
ancak drtte okuryazar; buna karlk ileri lkelerde nere-
deyse tam okuryazarla varlm durumda (tablo 1.1).
1750 sonlarnda grnt farklyd. O dnemde Londra ya
da Amsterdamda ortalama iinin alm gc Dou Akdenizin
en byk metropol ve nde gelen ticari merkezi stanbulda-
ki ortalama iininkinin yalnzca iki katyd.2 zleyen dnemde
1 Maddison, World Economy, s. 51-52, 1000 ylnda Avrupadaki gelir dzeyinin
Asya ve Kuzey Afrikadaki dzeyden dk olduu tahmininde bulunmaktadr.
2 Pamuk, Urban Real Wages, tablo 2, 3. Daha kapsaml endeksler iin bkz. Zan-
den, Long Road, s. 270-74.
20 Yollar Ayrlrken

Ortadou ve Bat yaam dzeyleri arasndaki uurum I. Dnya

Savana kadar ald. O zamandan beri ise byme oranlar
aa yukar eittir. Bir oran olarak lldnde, 21. yzyl ba-
larnda Bat ile Ortadou arasndaki kii bana gelir uurumu
bir yzyl nceki dzeyde duruyor.3
TABLO 1.1
Ekonomik Performansa likin Karlatrmal Gstergeler (2007)

nsani Geliim Kii bana

Yetikin
Blge, lke ya da Endeksi Ortalama gayri safi
okuryazar
lke topluluu (Birlemi mr yurtii hasla
oran (%)
Milletler) (ABD$)
Ortadou 0,73 69,4 74,7 9.418
Arap Birlii 0,70 68,5 69,6 8.103
ran 0,78 71,2 82,3 10.955
Trkiye 0,81 71,7 88,7 12.955
OECD (Trkiye
0,94 77,8 99,0 33.755
dnda)
in 0,78 72,9 93,3 5.383
Hindistan 0,61 63,4 66,0 2.753
Afrika Birlii
(Arap Birlii 0,49 51,5 62,3 2.029
yeleri hari)

Kaynak: Birlemi Milletler Kalknma Program, nsani Geliim Raporu 2007-8

(http://hrdstats.undp.org).
Notlar: 2007 itibariyle Arap Birliinin 22 yesi vard; Ekonomik birlii ve Kalknma
rgtnde (OECD) dnyann sanayilemi lkelerinden 30u yer almaktayd; Afri-
ka Birlii bnyesindeki 53 yenin 10u ayn zamanda Arap Birliine yeydi. Gayri
safi yurtii hasla 2007de dolar cinsinde alm gc paritesine gre llmektedir.
Blge ve rgt ortalamalar nfus arlkldr. Arap Birliinin yesiyle (Irak, Filis-
tin daresi, Somali) ve Afrika Birliinin drt yesi (Sahra Demokratik Cumhuriyeti,
Gambia, Seyeller, Zimbabve), ilgili baz endekslere ulalamadndan lke arlkl
ortalamalardan karld. Bu bakmdan, Arap Birlii ve Afrika Birlii ortalamalar
iinde yer alan lkelerin says stunlara gre biraz deimektedir.
3 Pamuk, Economic Growth since 1820. Angus Maddisonn kii bana gelire
ilikin kresel karlatrmalarna gre (Monitoring the World Economy, tablo 1.3),
1913te kii bana gelir nde gelen sanayilemi lkelerde 3.482 $, buna karlk
Trkiyede 979 $ ve Msrda 508 $ dzeyindeydi (hepsi 1990daki dolar deeriyle).
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 21

Ortadounun ikinci binyln sonuna doru ekonomik ko-

numunu yitirmesi, ekonomik performansndaki mutlak bir ge-
rilemeye balanamaz. Tersine, imdiki yaam standartlar binyl
nceki dzeyi bir hayli ayor. Kii bana gelir 1820den 1913e
kadar yaklak te iki orannda ykseldi; iki dnya sava ara-
sndaki snrl byme dneminin ardndan, 1950-90 arasnda
ise e katland.4 yleyse gnmzde dnyann en zengin kesi-
mini oluturan lkelere oranla daha yava bymenin yol at-
grece bir gerileme sz konusudur.5 Ortadou hl Sahra-alt
Afrikadan ve hatta 1990lardan beri parlak performans gsteren
Hindistandan daha zengindir.
Ortadou blgesi Batnn gerisine dtyse bunun nedeni
modern ekonominin kilit kurumlarn benimsemede ge kalm
olmasdr. Bu kurumlar artk yerkrenin en yoksul kesimleri d-
nda her yerde olaan saydmz ekonomik faaliyetleri mm-
kn klan yasalar, dzenlemeler ve rgt biimleridir. Sz konu-
su faaliyetler ise, uzun mrl zel iletmeler bnyesinde ret-
ken kaynaklarn byk lekte seferber edilmesi ve dnme
yatkn dayankl yaplar araclyla salanan sosyal hizmetler-
dir. 19. yzyln balarna kadar Ortadounun zel sektrleri,
mrleri kurucularnn yaamlaryla snrl ekirdek iletme-
lerden olumaktayd. Bireyler kaynaklarn kr amal iletme-
lerde topladklarnda, salanan ibirlii genellikle birka ayla
snrl olmak zere geiciydi. Gnmzde ileri saylan lkeler
ise o sralarda tasarruflarn topluca seferber edilmesi, bireysel
planlama ufuklarnn geniletilmesi ve yapsal olarak karmak
rgtler araclyla yeni teknolojilerden yararlanlmas iin te-
mel nem tayan kurumlarn ounu gelitirmilerdi. Bu blge-
leraras ayrma, Ortadounun yaam standartlar bakmndan
geri dmesinin ve yabanc egemenliine yenik dmesinin kilit
nedenlerinden biridir.
zetle, elinizdeki kitapta ilenen tez budur. ki blgedeki
ticari yaamn 1000 yl dolaylarnda elle tutulur bir farkllk
tamadn greceiz. Ortadoulu tccar ve yatrmclarn
4 zmucur ve Pamuk, Standards of Living, tablo 1; Owen ve Pamuk, Middle
East Economies, s. 231. Arap lkelerindeki ynelimlere ilikin daha kapsaml
ayrntlar iin zellikle bkz. Rivlin, Arab Economies.
5 Ek karlatrmal istatistikler iin bkz. Rivlin, Arab Economies, zellikle bl. 4.
22 Yollar Ayrlrken

kurduu iletmeler Bat Avrupadaki denkleri iin byk l-

de tandk saylrd ve tersi durum da geerliydi. Geriye d-
np baklnca belirlenebilen farkllklar ticari yaamn ritimleri,
ekonomik retkenlik ya da yaam standartlar asndan henz
nem kazanmamt. Bununla birlikte, sz konusu farkllklar
rgtsel geliimde kkl bir ayrln tohumlarn barndrmak-
tayd. Batnn kurumsal bileimi gittike daha ileri ticari ve fi-
nansal kurumlar doururken, Ortadoununki dorudan devlet
denetiminin dnda kalan sektrlerde rgtsel durgunluk ya-
ratt. Ortadoulularn kredi bulmasna, yatrm yapmasna ve
retmesine temel oluturan kurumlar daha ileri kurumlar ya-
ratmad; daha verimli biimde, daha uzun zaman diliminde ya
da daha geni lekte yerine getirilecek ilevleri mmkn klan
yapsal dnmleri de harekete geirmedi. Ortadou kurum-
sal bileimi, kendi bnyesinde byk apl rgtsel yenilikler
yaratmay baaramad gibi dnyann dier blgelerinde sala-
nan yeniliklerden yararlanma frsatlarn da kstekledi.
Kitabn sonraki blmleri, youn kurumsal reformlar d-
nemi, yani 19. yzyl sonlar ve 20. yzyl balar ncesinde
Ortadounun ana ekonomik kurumlarn inceleyerek btn bu
savlar somutlatrmaktadr. Gnmzn en varlkl lkelerin-
den oluan blokla Ortadou karlatrlarak nemli ipular -
karlacaktr.
Yakn zamana kadar bu bloun nvesi Bat Hristiyan
lemi olarak bilinirdi. imdi bu blou ksaca Bat olarak
adlandrmaktayz. Konumuz asndan, Bat 12. yzyldan 16.
yzyl balarna kadar Katolik Kilisesinin papalk hiyerarisine
ortak bir politik, hukuksal ve dinsel ball paylaan Avrupa
toplumlarndan oluuyor. Bu lkelerin kimilerinde daha sonra
ksmen Katolikliki hedef alan bir reform hareketi yaand.6
Ortadou terimi ise birok tanma aktr. Bu kitabn tarih-
sel kapsamnda btn Arap dnyasn ve ran, ayrca kilit sla-
mi kurumlarn durgun kald bir dnemde Trklerin ynettii
Balkan yarmadasyla birlikte Trkiyeyi iine almak zere es-

6 Bu tanmn alnd kaynak: Berman, Law and Revolution, s. 2. Daha sonraki

dnemlerde byk lde Batllarn yerletii Kuzey Amerika gibi yerler
Batnn bir paras haline geldi.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 23

nek bir biimde kullanlmaktadr. spanya, Mslman egemen-

liine son veren Reconquista (yeniden fetih) yoluyla 15. yzyln
sonuna doru Hristiyan denetimine girene kadar bu blge iin-
dedir. te yandan, hepsi de slamn kk sald blgeler olan
Hindistan, Orta Asya, Dou Asya ve Sahra-alt Afrika, blgenin
dndadr. ekil 1.1in gsterdii zere, u ya da bu dnemde
Ortadou iinde saydmz topraklarn byk blm en
az 800den 1880e kadar Mslman ynetimi altnda kald. Bl-
ge 1300e doru gnmz Trkiyesinin epeyce bir blmn,
1500e kadar da Balkanlarn byk blmn kapsayacak bi-
imde geniledi.7

slami Kurumlar ve Deikenlikleri

Kurum, tanm gerektiren baka bir kaygan kavramdr. Burada

kurum terimi, bireysel davranlar belirleyen ve onlar tara-
fndan biimlenen dzenleri sosyal olarak yaratan bir sistem
anlamnda kullanlmaktadr.8 Bu tanm, devletin koyduu yar-
g yntemleri ve vergi mevzuat gibi bilinli olarak yaratlm
sosyal dzenleri kapsar. Ayrca tarihten kaynaklanan yntemsel
beklentileri, greneksel szleme detleri ve rgtsel normlar
gibi dier seimlerin yan rnleri olarak ortaya kan kalplar
da kapsar.
Bizi ilgilendiren dnemde, Ortadounun gnlk yaam
asndan byk neme sahip bir kurum eriat olarak da bili-
nen slam hukukuydu. slam hukuku ilke olarak btn insan
uralarn kapsard. Ama uygulamada gnlk yaamn kimi
alanlar dinden ayr tutulan kurallarla dzenlenirdi. Osmanl
mparatorluunun politik syleminde, slam hukukundan ayr
olarak hkmdar hukuku (kanun) olarak bilinen bir yasa ka-
tegorisi ve dinsel kitap ya da bilgiden ok yerleik uygulamalara

7 Bu tanm kullanmann gerekesi analizin kurumlara odaklanmasdr. Msl-

manlarn spanyaya ve Balkanlara yaylmasyla slama zg ekonomik ku-
rumlar buralara da tand.
8 Genel tanmn kapsaml bir deerlendirmesi iin bkz. Greif, Institutions, zel-
likle s. 14-23.
24 Yollar Ayrlrken

dayanan greneksel hukuk (rf) gibi bir nc kategori vard.9

Ortadounun aka geriye dt iki alan olan ticaret ve
finansta da modern aa kadar slam hukuku kilit bir rol oyna-
d. Bireyler slami bir ablona uyan szlemeler yapar, szle-
melerin gereini slami mahkemeler araclyla yerine getirir
ve mlklerini slami miras kurallarna gre taksim ederdi. Bl-
gedeki byk kentlerin sakinleri ou kent hizmetlerini slam
hukukuna gre kurulmu olan ve dinsel renim grm yetki-
lilerce denetlenen vakflardan alrlard. En az bir Mslmann
taraf olduu neredeyse btn davalar slam hukuku ilkelerine
gre Mslman yarglarca grlrd. Dolaysyla muamma-
mz zmek, slam hukukunun pratik sonularn yakndan iz-
lemeyi gerektirir.
Belirtilen hukuk sisteminin alanlar deimez deildi.
slam hukukunun yatrmclar, tccarlar, zanaatkrlar ya da
tefeciler asndan belirgin handikaplar yaratt durumlarda,
sorunlu hkmleri amay kolaylatrc abalar gsterilebilirdi.
Szgelimi, bu kesimler kendi saflarndan seilmi yarglarca
dini pek fazla umursamakszn ynetilecek uzman ticaret mah-
kemeleri kurmaya alabilirdi. Bylece ticaret ve finans sekler
yapya kavuabilirdi. Ancak yakn zamana kadar bu trden hi-
bir reform gereklemedi. Ortaa Ortadousuna zg ticari ve
finansal kurumlar 19. yzyldan nce yerlerini modern kresel
ekonomideki rneklere benzer daha karmak kurumlara brak-
mad.

9 nalck, Ottoman Empire, bl. 10; Gerber, State, Society, and Law, bl. 1-4.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 25

ekil 1.1 a-b Ortadounun 800 ve 1550deki snrlar

26 Yollar Ayrlrken

ekil 1.1 c Ortadounun 1880deki snrlar

slam hukukunun ilgili blmleri tam anlamyla donmu

olarak kalmad. Ortadou tarihileri, modern adan nce
gerekleen saysz yeni hukuksal yorum kaydetmilerdir.
Szgelimi, birou 16. yzyl ortalarnn Osmanl eyhlis-
lam Ebussudun uzun grev dnemini, slam hukukunun
uyuma akln gsteren parlak bir rnek olarak sunarlar.
Ebussudun birok vesileyle hukuku yeniden yorumlad
dorudur; incelikli bir yol izleyerek mulaklklar gidermeyi,
etkileimleri kolaylatrmay ve atmalar nlemeyi gzettii
aktr.10 Ne var ki, Ebussud ekonomik faaliyetin lei ya da
kapsam bakmndan devrimci deiikliklere uygun temelleri
atacak biimde hukukun esasn deitirmedi. Zamanla deme-
dik ky brakmayacak ekilde bir kasrgaya dnen ve halen
devam eden kresel ekonomik modernleme sreciyle ilikili
olarak bakldnda, onun hukuksal dzenlemeleri bir havuz-
daki kprtlara benzer. Kahirede 1000 ylnda domu bir kii,
Ebusudun lmnden otuz yl sonra dirilip dnyaya gelmi
10 Imber, Ebus-Suud; Dzda, Ebussud Efendi Fetvalar.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 27

olsayd, bu kentteki ticari yaamn hibir yn onu artmazd.

Msrdaki ticaretin lei ve kapsam, 1850lerden nce hibir
byk apl deiiklik gstermedi.
Bir kurumun durgun grnmesi, bireylerin statkoya ba-
llklardan kaynaklanabilir. Bu bakmdan, 20. yzyl ortalarnda
egemen olan modernleme teorisinin savunucular, gelenek-
ilii ve tutuculuu reforma ters den Mslman zellikleri
olarak belirtirler.11 Baka yazarlar ise bilim kart ve kaderci
tutumlar Mslmanlarn ekonomik ilerlemesine kar zarar-
l kltrel unsurlar olarak kaydederler.12 Ne var ki, kadercilik
bugnn bilimsel bakmdan ileri lkelerinde de zellikle din-
dar insanlar arasnda yaygndr.13 Benzer biimde, tutuculuk
ba dndrc hzla bymekte olan lkelerde bile olaandr;
hi kimse sabit referans noktalarndan yoksun olarak devaml
deien bir ortamda yaamak istemez. Evrensel ve kalc sosyal
zelliklerin tek balarna toplumlar dzeyindeki deikenlikleri
aklayamayaca ortadadr.
Tutumlara aklayc g yaktrma konusunda ayn l-
de ciddi bir sorun, slam hukukuna gre ynetilen toplumlarn
dikkate deer yapsal dinamizm dnemleri yaam olmalardr.
Szgelimi, ekonomik kurumlar asndan 8. ve 9. yzyllar, va-
kf ynetimine ilikin bir slam hukukunun ortaya kna ve
ayrca ortaklklarla ilgili slami kurallarn gelitirilmesine sahne
oldu.14 Vergi toplama gibi kimi alanlarda yenilikler ve kltr-
leraras etkileim hi kesilmedi. Eilimlerin belli dnemlerde
ve belli alanlarda grece daha az kstlayc olduu ortadadr.
11 Etkili bir modernleme teorisyeni olan Daniel Lernera gre, Mslmanlar
Mekke ile makineleme arasnda seim yapmak durumundadr. nlerin-
deki seeneklerden biri kkleri dinde yatan tutucu tutumlar brakp modern-
lemeye ynelmek, dieri ise geleneksel slama sarlp hurafelere batm halde
kalmaktr. Bkz. Lerner, Passing of Traditional Society, s. 405.
12 Patai, Arab Mind, s. 310; Murray, Human Accomplishment, s. 399-401.
13 Dnya Deerler Anketinde tercih zgrl alglamasna ilikin soru, kader-
ciliin bir gstergesi saylr. 0 ila 10 aras bir lekte, dk deerler kadercilie,
yksek deerler ise zdenetim algsna iaret eder. 1999-2004 arasnda (http://
www.worldvaluesurvey.org), Arap lkelerine ilikin ortalama aralk (5,47-7,26),
OECD lkelerine ilikin ortalama aralkla (6,00-7,98) nemli lde rtmek-
teydi. Yorumlar iin bkz. Ajrouch ve Moaddel, Social Structure versus Percep-
tion; ve Acevedo, Islamic Fatalism.
14 Hennigan, Birth of Legal Institution; Udovitch, Partnership and Profit.
28 Yollar Ayrlrken

O halde aklanmas gereken nokta, Ortadounun geleneklere

saplanp kalmas ya da yaratclktan yoksun olmas deildir.
Asl muamma ikinci binyln byk bir blmnde gelenekle-
rin kamu politikasna oranla zel ekonomik yaamda daha fazla
diren sergilemi olmasdr.
Yine eski modernleme teorisinin ana nermesine ters d-
en ilgili bir kalp, ekonomik gelime asndan kritik balam-
larda statkodan honutluun deiken gibi grnmesidir. 16.
yzyln Msrl tccarlar ve sermayedarlar ticari szleme-
lerinin gemite atalarnn yaptklarna ok benzemesinde bir
sorun grmemekteydi. Buna karlk 19. yzylda gittike artan
sayda Msrl iadam toplumlarnn geleneksel ticari ve finan-
sal kurumlarn yetersiz saymaya balad.15 O dnemde Msrda
bulunan yabanclar yerel topluluklar ticari detlerini deitir-
meye tevik ediyorlard. Onlardan gelen kimi nerilerin kulak
ard edilmesine karn, yerel i camias blgenin ticari ve finan-
sal altyapsn modernletirmeye ynelik reformlara dikkate
deer lde akt. Osmanl bankaclk sektr kurulduunda,
eitli topluluklar kendi yrelerinde ube almasn talep etme-
ye yneldiler.16
Yabanclarla artan temaslar tutumlardaki dnmn ya-
kn nedenlerinden biriydi. Bir reform dnemi olan 19. yzyl
ortalarnda Dou Akdenizin byk kentlerinde Avrupadan
ticaret yapmaya gelmi kiilerle dolu lks semtler vard. Yerli
sakinler bu yabanclarn daha iyi yaam srdn ve gsterili
yaam tarzlarnn daha yksek retkenlikten kaynaklandn
grebiliyordu. Yeni ticari uygulamalar benimsemenin krl ola-
ca da akt. Yabanclar baaryla taklit etmek, borsalar, bele-
diyeler ve kurucularndan daha uzun mrl olabilecek byk
irketleri destekleyici hukuk sistemleri gibi yabanc kurumlarn
aktarlmasn gerektirecekti. Bu aktarmlarn zamanla gerek-
lemi olmas, tutuculuk ve kaderciliin bir dereceye kadar rol
oynamakla birlikte pek de belirleyici olmadn kantlyor.

15 Goldberg, Origins of Majlis al-Tujjr.

16 Clay, Modern Banking, zellikle s. 592.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 29

Kurumsal Azgelimiliin Kantlar

Ortadounun zel sektrlerini modernletirmeye ynelik ilk

yapsal reformlarn hemen ncesinde, yani 19. yzyl balarnda
yerel ekonomik yaam yeni beliren Bat uygulamalarna gre il-
kel grnmekteydi. slam hukuku erevesinde kurulmu ticari
ortaklklar genelde kaynaklarn ksa mrl giriimler iin bir
araya getiren birka orta kapsarken, Batllar onlarca, yzlerce
ve hatta binlerce hissedarl, sresiz denecek kadar kalc ilet-
meler oluturmaktayd. Geleneksel Ortadou kredi piyasala-
rnda kaynaklar tipik olarak kk borlar verebilen kiilerce
salanmaktayd. Batllar ise kitlelerden toplanm sermayeyi
byk lekli retken giriimlere aktabilen ticari bankalardan
destek alma olanana sahipti. Genelde ksa mrl olan yerli
Ortadou irketlerinin hisselerini alp satacak borsalar yoktu.
Uzun mrl giriimlerdeki yatrmclarn istediklerinde hisse-
lerini nakde evirebildikleri Batda ise, borsalar nem kazan-
maktayd.
Kentlerdeki sosyal hizmetler bir baka tezat sunuyor. Or-
tadouda bunlar geleneksel olarak vakf kurumunca salan-
yordu. Nefes kesici teknolojik atlmlar karsnda, bu kurum
hizmetleri gnn koullarna uygun tutacak bir ara olarak ye-
tersiz kald. Bat Avrupada standart bir yerel ynetim arac olan
belediye kurumunun, kentlerin hzla deien ihtiyalarna daha
uygun olduu grld.
Msrda, Trkiyede ve blgenin baka yerlerinde 19. yzyl
ortalarndan balayarak, kurumsal aktarmlar ilerliini yitiren
slami kurumlarn alann daraltt. 19. yzyl ortalarnda kuru-
lan ticaret mahkemeleri bir rnek sunmaktadr. Bu mahkemeler
nlerine gelen davalar Fransz ticaret hukukuna gre karara
balamaktayd. Ticari uyumazlklara bakmay srdrmelerine
karn, slami mahkemelerin adli i ykndeki pay hzla geri-
ledi. Bu gibi hukuk reformlar Bat ticari kalplarnn yaylma-
sn ve geleneksel slami alkanlklarn zayflamasn getirdii
iin ou kez ekonomik Batllama olarak nitelendirilir. Ancak
aktarmlar her zaman Bat kurumlarn aynen yaratmay ama-
lamad. Batdan alnan kurumlar Batnn etkilerini snrlamak,
30 Yollar Ayrlrken

kkl gelenekleri korumak ve hatta yeni gelenekler yaratmak

iin de kullanld.
Yaratc aktarmn arpc bir rnei, 20. yzyl ortalarndan
balayarak slami bankalarn gelitirilmesidir. Tarihsel bir pers-
pektiften baklnca, slam bankas kavramnn kendi iinde
elikili olduu grlr. Bir slam bankas Ortadouda 19. yz-
yldan nce bulunan herhangi bir zel iletmeye oranla ok daha
byk bir lekte almakta olup slam hukukuna yabanc bir
rgt formu olan korporasyon olarak kurulmutur. Bu bakm-
dan slam bankaclnn yaratlm gelenek oluturduunu
sylemek yanl olmaz.17 Mimarlar Bat kurumsal modellerini,
Mslman ekonomik yaamn daha Batl klmaktan ok, ta-
sarruf, yatrm ve kredi ilemlerinin grnte slamilemesi-
ni tevik etmek iin kullanmlardr.18
Sz konusu aktarmlarn gerisindeki gdler gz nnde
tutulunca, saladklar toplu baarlar ekonomik Batllama
yerine ekonomik modernleme olarak nitelendirmek daha uy-
gun olur. 20. yzyl ortalarnn daha nce tutuculuu akla
kavuturulmas gereken bir gzlemden ok bir aklama sayma-
larndan dolay eletirdiim modernleme teorisyenleri, bu iki
kavram denk grmekle de yanldlar. Onlara gre, ekonomik
modernleme Bat kurumlarn ve inanlarn toptan benimse-
meyi zorunlu klmaktayd. Biz burada bu kavrama daha dar bir
anlam veriyoruz. Artan lee, sreye ve karmakla dayal
ekonomik ilemleri desteklemeye ve ekonomik aktrlere daha
fazla esneklik salamaya ynelik kurumsal deiikliklerden
oluan modernletirici ekonomik reformlar, retkenlik ve tke-
tim bakmndan en varlkl lkelere yetimeye dnk aralar-
dr. Kr krne taklidi ya da farkllklarn ortadan kaldrln
iermeleri gerekmez.
Ekonomik modernlemeye verdiimiz dar anlam, son iki
yzyln eitli Trk, Arap ve ran reformcularnn gndemle-
riyle tutarldr. Hibir reformcu kendi lkesinin kltrel zgn-
lklerini ortadan kaldrmay hedeflemedi. Hepsi de aktarlan

17 Gelenek yaratm yaygn bir olgudur. Genel olarak bkz. Hobsbawm ve Ranger,
Invention of Tradition; ve Cowen, Creative Destruction.
18 Kuran, Islam and Mammon, s. 7-19, 43-49; El-Gamal, Islamic Finance, s. 7-25.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 31

kurumlar seici bir yaklamla yerel koullara uyarlad.19 Or-

tak amalar, Bat kltrn ayrm gstermeksizin almak yeri-
ne zgl Bat atlmlarn kendi lkelerinde gerekletirmekti.
Modernletirmeye altklar geleneksel ekonomilerde bireyler
genellikle ksa sreler iin tefecilerden bor almaktayd. Kredi
szlemeleri ou kez bir szl vaatten ibaretti ve ticari uyu-
mazlklar herhangi bir belge olmadan da karara balanabiliyor-
du. Trk ve Msr reformcularnn himayesi altnda 1850lerde
kurulan bankalar, ilemlerini szl kontratlara dayandramaz-
d. Bankalar, geleneksel bir tefecininkine oranla sayca ok daha
fazla ve ou kez ok daha byk lekli ilemlerini standart-
latrlm prosedrlere gre belgelemek zorundayd. slami hu-
kuk sistemi dnda oluturulan yeni ticaret mahkemelerinin bir
ilevi, yeni gelien bankaclk sektryle ilgili uyumazlklar
gidermekti.
Byk apl reformlarn balangcna denk gelen 19. yzyl
ortalarna varldnda, dnya modern ekonomik byme a-
na girmiti.20 Adndan anlalaca zere, bu yeni ekonomik
an balca zellii emsali grlmemi bir hzda kendi kendi-
ni krkleyen ekonomik bymedir; zaman zaman klmeler
olsa bile, bunlar ykselen bir yolda geici dlere benzer. Bu
an dier zellikleri arasnda hzl teknolojik deiim, yaam
sresinin ikiye katlanmas, byk apl kentleme ve bol serma-
yeli karmak zel kurulular saylabilir. 19. yzyln Mslman
reformcular bu zelliklerin kklerini ya da balantlarn belki
anlamadlar. Bununla birlikte sz konusu zelliklerin ekonomik
ilerleme iin kritik hale geldiini sezdikleri kesindir.
Modern ekonomik bymenin belirli rgtsel yeteneklere
dayand gr, yksek ekonomik retkenlie ya da yksek
yaam standartlarna giden yolun tek olduunu ngrmez. Ama
bu hedeflerin, Ortaada grlen dzeylerle kyaslanamayacak
kadar byk kurulular araclyla ve ok daha uzun sreli za-
man ufuklar iinde, tasarrufularn, yatrmclarn, kredi veren-
lerin, bor alanlarn, tccarlarn ve reticilerin eskisinden ok
19 Mardin, Young Ottoman Thought, bl. 3-6; Berkes, Development of Secularism, bl.
12-14; Marsot, Reign of Muhammad Ali, zellikle bl. 8. Balantl yorumlar iin
ayrca bkz. Curtin, World and the West, zellikle s. 109-10.
20 Easterlin, Growth Triumphant, bl. 2. Ayrca bkz. Maddison, World Economy, bl. 1.
32 Yollar Ayrlrken

daha byk leklerde i grmelerine olanak salamaya ynelik

temel kurumsal dnmleri gerektirdiini varsayar. Bu varsa-
ym kabul edilirse, modern ekonomik bymenin balangc sa-
ylan 1750den epey sonrasna kadar Ortadounun imdiki a
nceki iki adan (M 8000e kadar sren tarihncesinden ve
1750ye kadar sren yerleik tarm andan) ayrt eden rgt
trlerinden ve tekniklerinden yoksun olduu gzlemi, tarihsel
kaytlara baklarak dorulanabilir.

Azgelimiliin Dier Kaynaklar

Tmyle Arap dnrlerden oluan bir komisyonca 2002de

yaymlanan ilk Arap nsani Geliim Raporu, Arap dnyasnn
iki zellii olarak zgrlk ana ve insan yetenekleri/
bilgi ana iaret eder.21 Bunlarn ilki esas olarak yurttalk
haklarna ve politik zgrlklere ters den ynetim kalplar-
n, ikincisi ise eitim edinmenin, bilgiye erimenin ve dn-
sel yaratcln yetersizliini ifade eder. Her ne kadar terimler
yeni olsa da, handikaplar ok eskilere dayanr. ki yzyl nce,
blgeyi gzlemleyenler ne anlama geldiklerini annda kavrar-
lard. Kapsaml reformlar ksmen Ortadounun teknolojide geri
kalmas, devlet dzeninin yatrm evkini krmas, eitim dze-
yinin dkl ve dnsel yaamnn durgunluu nedeniyle
balatld.
19. yzyldaki kriz ok boyutlu olduuna gre, zel eko-
nomik rgtlenmenin yetersizliklerine odaklanmann muam-
mamz zmek iin en verimli yaklam salayp salamad
hakl olarak sorgulanabilir. Azgelimiliin temel nedeni baka
bir sorun, rgtsel durgunluk da onun bir yan rn olabilir
mi? Szgelimi, ynetim dzeni giriimcilerin yararlanabilecei
rgtsel seenekleri snrlam olabilir mi?
Blgenin ekonomik baarszlklarna ilikin inandrc bir
yorum, devletin ekonomik altyap salama ve mlkiyet hakla-
rn koruma rollerine dayandrlabilir. Baka bir alternatif, bil-
21 Birlemi Milletler Kalknma Program, Arab Human Development Report 2002,
s. 27-29.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 33

gi retimi zerinde durarak, bunun geirdii dnmleri ve

dnsel yaamn ekonomik glklere zmler bulmay nasl
kstladn aratrmak olabilir. Dorusu, Ortadounun skn-
tlaryla zdeletirilen birok kalp birbirini etkilemitir. Tek
bir etkeni Ortadounun tarihsel geliim izgisinin temel nede-
ni, btn geri kalanlar ise bunun trevleri saymak, aratrcy
mutlak ncelik yanlgsna gtrr.22 Bu, bir neden-sonu silsi-
lesinin mutlaka bir balang noktas olmas gerektiini ngren
yanlsamadr. Tavuk-yumurta ilikisinde mutlak bir balang
noktas yoktur. Gerek tavuun gerekse yumurtann hem kay-
nak hem de sonu ilevini grmesi, ilikiyi iki ynl hale getirir.
19. yzyl reformcularnn biimlendirmeye alt btn
deiken iftleri arasnda iki ynl bir nedensel iliki vard. De-
ikenlerin her biri, btn deikenleri birbiriyle balantl olan
bir sosyal sistemin esiydi. Genel bilgi, retim teknolojileri, ticari
kurumlar ve devlet yaplar hep birlikte gelimekteydi. Ekonomik
performans asndan nem tayan gerekten bamsz bir etken
bulmak iin, Jared Diamondn on binlerce yllk kresel kalplar
aklamak zere kulland corafya ya da iklim zerinde durma-
mz gerekir.23 Ancak bu etkenlerin neredeyse sabit oluu, burada
ele alnan kurumsal geliim izgilerinin belirleyici eleri olmala-
r olasln ortadan kaldrr. Sabit bir iklim, slamn ilk yzylla-
rnda slami szleme hukukunun gelimesini ya da bin yl sonra
Fransz ticaret hukukunun benimsenmesini aklayamaz. O halde
kurum saydmz sosyal kurgulu kalplara bal kaldmzda,
hibirinin dierlerinden bamsz olduunu syleyemeyiz. Tekno-
loji, bilgi, devlet ya da zel organizasyon elerinden hangisine
odaklandmza bal olarak, neden-sonu syleminde dngsel-
lik olarak bilinen endojenlik konusunda hakl kayglar ortaya -
kacaktr. Dolaysyla bir aratrma iin belirlenen balang noktas
sonuta keyfidir. Analiz hangi nedensel ilikiyle balarsa balasn,
er ya da ge aksi yndeki bir iliki belirecek, geri besleme etkileri
devreye girerek, dorusal ve tek ynl olarak balam olan bir
modeli tavuk-yumurta tarznda dngsel yaplar ieren karmak
bir sisteme dntrecektir.

22 Fischer, Historians Fallacies, s. 178.

23 Diamond, Guns, Germs, and Steel.
34 Yollar Ayrlrken

Bununla birlikte, karmak bir sistemi incelerken bile, be-

lirli bir deikenler kmesini balangta ne karmak iin
analitik nedenler olabilir. Bu kitabn konusu asndan, devre-
ye giren deikenler blgedeki azgelimiliin sreenliine
ayn lde katkda bulunmad. Teknoloji ve rgtsel kapasite-
yi ele alalm. 19. yzylda Ortadou her iki bakmdan da geri
kalmt; seri retim iin gerekli teknik bilgiden olduu kadar
bir korporasyon hukukundan da yoksundu. ngiltere, Almanya
ve Fransann her ikisine de sahip olmas, giriimcilerinin yeni
teknolojilerden yararlanabilen kalc irketler kurmasna olanak
verdi. yleyse Ortadoulu giriimcilerin hem teknolojik hem de
rgtsel durgunluktan dolay kresel ekonomiye ayak uydura-
madklar sylenebilir.
Ne var ki, bu iki gerilik biimi ayn lde etin sorunlar
yaratmad. Bir buhar makinesinin, verimli almas iin gerekli
teknisyenlerle ve hammaddelerle birlikte, Kahireye getirtilmesi
mmknd. Makinelemeden yararlanmay salayacak rgt-
sel aralarn aktarlmas ise ok daha zordu. Salam bir borsa
bir gecede kurulamazd. aprak bir hukuk sistemine, eitli
uzmanlk mesleklerine ve ilgili uzmanlar yetitirebilecek okul-
lara gerek vard. Gerekli becerilerin yalnzca bir blm, yerel
kltrlere ve dillere aina olmayan yabanclarca salanabilirdi.
Bu bakmdan, irket hisselerini alp satmaya ynelik piyasalarn
yokluu, makinelemedeki gecikmelere oranla, Ortadounun
ekonomik ilerlemesi nnde daha zorlu bir engel oluturdu. Ku-
rumsal dnme analiz ncelii vermenin altnda yatan man-
tk ite budur.
rgtsel kapasitenin hem teknolojik yaratcl hem de ya-
banc teknolojilerden yararlanma becerisini etkilediini vurgu-
layalm. Ortadounun retim kalplar blgenin bilimsel ve
teknolojik ilerlemesini nasl etkilediyse, retimin rgtlenme
biimi de teknolojik deiime ve genel olarak dnsel uraa
dnk tevikleri biimlendirdi.24 Dolaysyla blgenin rgtlen-
me tarihi gnmzde grlen bilgi an douran etkenler
arasndadr.

24 Makdisi, Rise of Colleges; Huff, Early Modern Science, bl. 5-6, 9; Mokyr, Lever of
Riches, bl. 7-11.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 35

zel Kurulularn Geliimi ve Devletin Evrimi

Yukarda gelitirilen mantk, devlet yaplarnn evrimi kar-

snda zel kurulularn geliimini ayrcalkl tutmay hakl gs-
termez; zira ynetim kurumlarnn aktarm ticaret ya da sivil
toplum kurumlarnn aktarmndan hi de daha kolay deildir.
Arap Ortadousunun geen yzyldaki politik reformlara kar-
n, yurttalk haklar, ynetim etkinlii ve hukukun stnl-
yle ilgili uluslararas sralamalarda srekli altlarda yer alma-
s bunun kantdr (tablo 1.2). Bununla birlikte, analizimize zel
kurulularn yetenekleriyle balamak iin neden vardr.

TABLO 1.2
Politik Performansa likin Karlatrmal Gstergeler (2008-2009)

Blge, Temel Politik Yolsuzluk Hukukun

lke haklar haklar alglamalar stnl
ya da lke 1 (en geni) 1 (en salam) 1 ila 10 (en -2.5 ila 2
topluluu ila 10 ila 10 dk) (en iyi)
Ortadou 5,1 5,6 2,9 -0,3
Arap Birlii 5,4 6,1 2,8 -0,6
ran 6,0 6,0 1,8 -0,8
Trkiye 3,0 3,0 4,4 0,1
OECD (Trkiye
1,4 1,1 6,8 1,2
dnda)
in 6,0 7,0 3,6 -0,3
Hindistan 3,0 2,0 3,4 0,1
Afrika Birlii 4,1 4,2 2,6 -0,8
(Arap Birlii yeleri
hari)

Kaynaklar: Freedom House, Dnyada zgrlk Raporu, 2008 (http://www.freedom-

house.org), ilk iki stn; Transparency International, Yolsuzluk Alglamalar Endeksi,
2009 (http://www.transparency.org); Dnya Bankas Hukukun stnl Gstergele-
ri, 2008 (http:// info.worldbank.org/governance).
Notlar: lke topluluklar iin bkz. tablo 1.1. Ortalamalar hesaplamada 2005 nfus
rakamlar kullanlmtr.
36 Yollar Ayrlrken

Birinci neden pedagojiktir. Ortadou tarihileri, zel kurulu-

lara oranla, devlete kyaslanamayacak kadar fazla ilgi gstermi-
lerdir.25 Bu durum devlet ilevlerine ilikin belgelerle dolu resm
arivlerin insanlarn yaamnda devletin roln abartmasndan
ve tarihiler arasnda rabet gren devlet-merkezci tarihsel anla-
tlara uygun olmasndan kaynaklanr. arpkln nedenleri her
ne olursa olsun, analize zel ekonomik yaamla balamak blge-
nin niin geri kald zerine tartmalara yeni boyutlar getirme
olasln artrr. leride greceimiz zere, bu seim devletlerin
denetlemedii ve denetleyemeyecei karmak ve karlkl sos-
yal bamllklar belirlemeye de olanak tanr.26
Analize zel kurulularla balamann ikinci gerekesiyse, ku-
rumsal esneklikle ilgilidir. Ortadou aratrmaclar arasnda po-
pler bir anlaya gre, gelenekilik devlet ynetiminin temel bir
ilkesidir. rnein, Mehmet Genin Osmanl ekonomi tarihi ze-
rine etkili eserlerinde bu gr karmza kar.27 Gen gelenek-
ilii Osmanl elitlerine has zihniyetin ayrlmaz bir esi sayar;
onun takipileri de bu ynelimi Kurann itidal neren ayetlerine
balar. Oysa Ortadou ynetim tarihi yeni koullara uyum sala-
mann bolca rneklerini sunar. Daha nce belirtildii zere, vergi
oranlar ve tahsilat yntemleri yeni glkler ve frsatlar karsn-
da srekli deimitir.28 Yaygn bir yorumun aksine, bu durum
etkin ynetime iaret etmez. Bir devletin, derinlerdeki nedenle-
re ynelmeksizin bir skntnn yalnzca belirtilerine odaklanan
tehditlere tepki vermesi mmkndr. Ortadounun hanedanla-
rn yzyllar boyunca iktidarda tutacak kadar esneklik olduu
ortadadr. Osmanl Devleti I. Dnya Savann sonunda Avrupa
emperyalizmine yenik dtnde, kuruluunun zerinden 622
yl gemiti. Bylesine bir uzun mrllk gemie kr krne
bal kalarak hi deimeyen politikalarla salanamazd.

25 Faroqhi, Approaching Ottoman History, s. 49-50, Osmanl ana arivlerinin Os-

manl tarihileri iin uzak bir arayla bata gelen kaynaklar oluturduunu
belirtir. Bu arivlerin dzenlenii imparatorluun idari blnmesini yanstr.
26 Hayek, Law, Legislation and Liberty ve Scott, Seeing Like a State, merkezden yn-
lendirilen sosyal gndemlerin anlalmaz derecede karmak karlkl sosyal
bamllklarla nasl raydan ktn farkl alardan aklar.
27 Gen, Devlet ve Ekonomi, zellikle bl. 3-4, 21.
28 Darling, Revenue-Raising; Cogel, Efficiency and Continuity.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 37

Durgun uygulamalar bakmz sosyal sistemin dorudan

devlet denetimi dnda kalan kesimlerine ynelttiimizde be-
lirginleir. Sonraki blmler 17. yzyl Osmanl mahkemelerin-
ce tescil edilen ticari szlemelerin blgede 1000 yl dolaylarn-
da geerli olan szlemelerden esas itibariyle farksz olduunu
gsterecektir. Sosyal hizmetlerin sunulmasn salayan sistemin
de yzyllar nce mevcut olduunu greceiz. Bu bakmdan,
Ortadounun Bat Avrupaya ayak uydurmadaki baarszl
ataletle aklanabildii lde, asl zerinde durulmas gereken
kamu idaresi deil, zel ekonomik yaamdr. Tarihilerin kul-
land l hukuk kategoriletirmesiyle ifade etmek gerekirse,
analiz nceliini hkmdar hukuku yerine dinsel hukuk ve g-
reneksel hukuka vermek gerekir.
zel kurululara ncelik vermenin son gerekesi, devlet
yetilerinin kilit belirleyicileri arasnda yer almasdr.29 Eer 19.
yzylda Avrupa devletleri Ortadou devletlerine bor verdiy-
se ve tersi bir durum yaanmadysa, bunun kilit sebebi Orta-
dou kredi piyasalarnn Avrupadakilere gre ilkel olmasyd.
Bankalarn ve borsalarn yokluunu da kapsayan rgtsel han-
dikaplar, Ortadou devletlerine yerli sermaye arzn snrlad.
Ortadouda ekonomik ilerleme iin neyin nemli olduunu
saptamay hedeflemediimizi yinelemekte yarar var. Karlk-
l balara dayal bir sosyal sistemin her esi btn dierlerini
etkilediinden, devlet yetileri ve zel ekonomik yaam birbirine
bamldr. Asl sorun aratrmann varaca sonular deil, ba-
lang noktasdr.

Dier Blgelerle Etkileimler

Ortadounun niin azgelimi bir blgeye dntne ilikin

sylemlerde, yaygn olarak ifade edilen bir aklama yabanclar
sular. Avrupallarca yrtlen entrikalarn Ortadouyu dn-
29 Balla ve Johnson, Fiscal Crisis, Osmanl mparatorluuyla Fransann mali
kapasitelerini karlatran bir makalede bu temay ilerler. Ayrca bkz. Hoff-
man, Postel-Vinay ve Rosenthal, Priceless Markets, zellikle s. 176, 286-91; bura-
da Fransz finans piyasalarnn modernlemesinden nce devletin ekonomik
performans adan kritik nemdeki eitli reformlara giritii gsterilir.
38 Yollar Ayrlrken

yann baml, yamalanan ve zgvensiz bir blgesine

evirdii sylenir. Bu savn kimi varyantlar btn sosyal etki-
leimlerin bir sfr toplam nitelii tad yanlsamasna da-
yanr: Franszlar ve ngilizler kazandna gre, Suriyeliler ve
Irakllar kaybetmi olmaldr.30
I. Dnya Savana kadar Ortadounun byk bir bl-
mn smrgeletiren Avrupallarn yerel topluluklarnkilerle
uyumayan hedefler gttkleri kesindir. Ancak blgenin azge-
limiliini d mdahalelere balayan yorumlar, tarihsel gelii-
min hayati bileenlerini gzden karr, blgenin niin daha nce
deil de, o dnemde emperyalizme yenik dtne aklama
getirmez. Bu konuyla ilgili nedensellik ve sorumluluk sorunlar
sonraki blmlerde ele alnmaktadr. Burada kavranmas gere-
ken nokta, Ortadoudaki ekonomik evrimin daha geni dnya
ekonomisinin evrimine gerekten bal olduudur.
Bat Avrupayla etkileimler birka nedenden dolay zel
incelemeyi hak ediyor. Ortadounun azgelimilii en azndan
balangta Batyla ilikilidir. Ayrca bu ayrlk blge asndan
bir krize dntnde, yneticilerin kurumsal zmler iin
gzlerini evirdikleri yer Batdr. Son olarak, bunu izleyen re-
formlar, ilerini ticaret antlamalarnn korumas altnda yr-
ten Batl tccarlar araclyla Ortadouya tanan uygulamala-
r kurumlatrd. Kapitlasyonlar olarak bilinen bu antlamalar,
Batl tccarlarn kendi kurumlar erevesinde ticaret yapmala-
rna olanak verdi.
Ortadounun ekonomik geriliine ilikin kimi sorular en
arpc biimde kapitlasyonlarla balantl olarak karmza
kar. 17. yzyln antlamalar yabanc bir bayrak altnda al-
an tccarlara miras ilerini kendi lkelerinin miras yasalarna
gre halletme olanan verdi. Bu ayrcalk sayesinde, yabanc
tccarlar slam hukukundaki yaygn bir uygulama uyarnca
mlklerinin paralanmasn nlediler. Kapitlasyonlar yabanc
tccarlar yerel mahkemelerde belgeyle desteklenmeyen dava-
lardan da korudu. in artc taraf, bu ve dier ayrcalklar
yerel tccarlardan esirgendi.

30 Amin, Arab Nation, bl. 2; Ahmad, Plagued by the West; Avcolu, Milli Kurtulu
Tarihi, c. 1.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 39

Yabanclara tannan ayrcalklarn temelinde yatan gdler

karmaksa da birisi ticari verimliliin artmasyd. Nitekim, ya-
banclarn belgesiz davalardan korunmas, ahsi ticarete zg
uyumazlk giderme yntemlerinin yerini gayriahsi ticarete
zg yntemlere brakmasn hzlandrd. Avrupann ekonomik
modernlemesini inceleyen yaptlarn ortaya koyduu zere,
kapitlasyonlarn nem kazand dnemde Avrupa ahsi tica-
retten gayriahsi ticarete gemekteydi. Bir baka deyile, kiisel
balantlara dayal ekonomik ilikiler yerini karmak rgtlen-
meye bal ekonomik ilikilere brakmaktayd. ahsi ticarette
kazanlar ticaret ortaklaryla gelecekteki etkileimlere ilikin
beklentilere, gemiteki davranlardan varlan bilgilere ya da
suiistimalle ilgili haberleri yayma gcne dayanr. Douglass
North ve Avner Greifin eserlerinden bildiimiz zere, ticaretin
gayriahsi hale gelmesiyle birlikte, ticaretten salanan kazanlar
gittike szlemelerin icrasnda uzmanlam kurululara daya-
nr.31 Yabanclarn belgesiz finansal taleplere kar korumalar
elde ettii dnemde, slami mahkemeler genelde ticari davalar
sadece szl ifade temelinde karara balamaktayd. Bu durum
ahsi ticaretin yaygnln kantlar.
Dolaysyla Ortadounun Batyla etkileimlerinin kurum-
sal boyutlarn aratrmak, burada zerinde durulan kresel s-
recin kaynaklarna inmemizi salayabilir. Bat ve Ortadou tc-
carlar arasndaki rgtsel farkllklar, Ortadounun genel eko-
nomik gerilik belirtileri gstermesinden en az yarm binyl nce
ortaya kt. Yaam standartlarna etkileri balangta nemsiz
olsa da, bu farkllklar modern ekonomik byme erevesinde
ortaya kan keskin ayrla zemin hazrlad. Ekonomik perfor-
mansta alan uurum 19. yzyldan balayarak Ortadounun
tarihinde grlmemi hzda bymeye balamasna olanak ve-
recek dnmleri kolaylatran kurumsal aktarmlara yol at.
Elbette d kurumsal etkilerin hepsi yararl olmad. eitli kul-
lanm harlarndan muafiyet gibi yabanclara tannan baz ayr-
calklar blgeye belirgin kazanmlar getirmedi. Bununla birlik-
te, uzun erimli bir perspektifle retim ve tketime bakldnda,
bilano arlkl olarak lehte oldu.
31 Greif, Institutions, bl. 10; North, Process of Economic Change, s. 70-71.
40 Yollar Ayrlrken

kinci binylda Ortadou blgesi, Sahra-alt Afrika, Orta

Asya, Hindistan ve ini kapsayan baka blgelerle etkileim-
lerden de yarar grd. Aradaki farkllk bu durumlarda Ortado-
unun ou kez kurumsal aktarmlarn bir alcsndan ziyade
kayna olmasyd. Bu blgelerle ticarete slam dinine toplu ka-
tlmlar ve slami kurumlarn yaylmas elik etti. Kahire ya da
stanbuldaki hkmdarlara gnderilen biat vergilerini de kap-
samak zere, slamlam blgelerden kaynak klar da oldu.
Ama kresel ekonomik rekabetin, giderek slami kurumlarn
terk edilmesini tevik ettii sanayi a ncesinde, bu blgelerin
slamlama srecinden elde ettii kurumsal yararlarn kaypla-
rn kat kat at sylenebilir.

Dinsel Aznlklar

Modernlik ncesinde slam dinine geilerin slami kurumla-

rn yaylmasna elik etmesinin nedeni, Mslmanlardan slam
hukukunun emirlerine gre yaamalarnn beklenmesiydi. s-
lam devletlerinin gayrimslim uyruklar ise, yalnzca vergi ve
gvenlik konularnda slam hukukuna uymaya zorlanrlard.
Genelde kendi setikleri kurallar uyarnca ticaret yapmakta z-
grdler.32 Dolaysyla slam hukukunun ticari hkmlerinden
kurtulmalar mmknd; bunun iin ticari ilikilerini dier
gayrimslimlerle snrlamalar ve uyumazlklarn kendi cema-
at kurulular araclyla zmeye almalar yeterliydi.
Kapsaml nfus rakamlarnn bulunduu ilk tarih olan
1844te, Hristiyanlar ve Yahudiler blgenin en byk devleti
olan Osmanl mparatorluundaki nfusun en az yzde 45ini
oluturmaktayd. O tarihten yzyl nce nfus iindeki oran-
lar stanbulda yzde 35, amda yzde 18di.33 Dolaysyla gay-
rimslimlere tannan ayrcalklar slam hukukunun ekonomik
ilerlemeyi kstekleyip ksteklemedii muammas asndan an-
lamldr. Eer sz konusu ayrcalklar nemli bir etken idiyse,

32 Braude ve Lewis, ed., Christians and Jews.

33 Rakamlarn alnd kaynaklar: Behar, Population of the Ottoman Empire, tablo
1.2, 2.7; Bakhit, Christian Population of Damascus, tablo 2-5.
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 41

gayrimslimlerin en azndan ayn lde etkilenmemeleri ge-

rekirdi. zellikle slami ticaret kurumlarnn katlklar gayri-
mslimler arasndaki ilemler asndan alabilirdi. Ancak 18.
yzyldan nce ticari uygulamalar dinsel cemaatlere gre te-
melde fark gstermiyordu. Kritik farkllklar ancak o dnemde
ortaya kt. Bu srete Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler gibi ba-
lca dinsel aznlklar Mslman ounluun nne geti.
Yukarda belirtilen kalplar Ortadounun kresel konumu-
nun niin bozulduu muammasna bir dm daha katmakta-
dr. slam hukukundaki katlklarn bir biimde Mslmanlara
ekonomik bakmdan zarar verdiini varsayalm. Sorunlu ku-
rumlar reddetmede zgr olan topluluklar da geri kaldysa,
bundan iki karsamaya varlabilir. Ya slam hukuku sanlan-
dan daha az nemliydi ya da gayrimslimleri farkl kurumlar
yaratmaktan alkoyan bir durum vard. Bu olaslklar gzden
geireceiz, ama slami kurumsal ban uzun vadeli sonula-
rn belirledikten sonra. Sonraki blmlerde grlecei zere,
18. yzyldan nce dinsel aznlklar ticari zgrlklerini slami
ticari uygulamalar lehine kullanmay yeliyorlard. 18. yzyl-
dan balayarak, kresel ekonomideki deiiklikler, Yahudileri
ve Hristiyanlar yurtdnda farkl hukuk sistemleri iinde ge-
litirilmi uygulamalar yelemeye yneltti. Bu gibi geilere
izin veren hukuk tercihi zgrlnn slami hukuk sisteminin
ayrlmaz paras olduunu vurgulamak gerekir.

Yant Bekleyen Sorular

Besbelli ki, retim, finans, ticaret, uyumazlk giderme ve y-

netimle ilgili Ortadou kurumlarnn olduka verimli, hatta
benimsenmeye deer sayld uzun sreli bir dnem yaand.
Dnp geriye bakldnda aka grlen handikaplar ne olur-
sa olsun, modern a ncesinde bunlar Ortadounun ekonomik
adan geri saylmasna yetecek lde nemli olamazd.
Burada statik ve dinamik avantajlar arasndaki kritik ayr-
ma dikkat etmek gerekir. Bunlardan ilki hemen elde edilebilen
kazanmlar, ikincisi ise daha uzun erimde gdml dnm-
42 Yollar Ayrlrken

lerle eriilebilen yararlar belirtir. 1500 dolaylarnda, yani mo-

dern ekonomik bymenin balangcndan eyrek binyl nce,
Ortadounun kurumlar bileimi bunlar uygulayan blgelere
statik avantajlar salamaktayd. Ayn kurumlar rekabet gc-
n srdrmek iin gerekli yapsal yaratcl bastrdklarndan,
zamanla dinamik adan dezavantaj oluturmaya baladlar. So-
nu olarak da slam hukukunun kk sald her blge 19. ve 20.
yzyllarda yerel ekonomiyi canlandrmaya ynelik kapsaml
reformlara sahne oldu.
Sz konusu ayrm aklanmaya muhta geni apl drt ta-
rihsel kalb belirlememize yarar. Birincisi, Ortadoudaki eko-
nomik sistemin baka yerlerdekine benzer ve belki de stn
yaam standartlar salayarak niin statik anlamda uzun sre
baarl olduunu ortaya karmamz gerekir. Bunun iin blge-
nin slam hukukuna dayal ekonomik kurumlarnn mantn
irdeleyeceiz. rnein, slami ortaklklarn uzun mesafeli tica-
reti nasl kolaylatrdn soruturacaz.
kincisi, statik adan baarl kurumlarn dinamik adan
niin yetersiz kaldn belirlemek zere izleyen dnemdeki ya-
psal tkanklklar aa karmak zorundayz. Modernlik n-
cesi Ortadounun belirli slami kurumlar bugn bize arpc
biimde istikrarl grnyorsa, bunun nedeni ayn ilevleri yeri-
ne getiren Bat kurumlarnn modern kresel kapitalizmin ok
daha karmak kurumlarn aamal bir srele ortaya karm
olmasdr. Bu bakmdan Batnn dinamizmini salayan etken-
leri anlamak, Ortadou kurumlarnn kendilerini yenilemesini
nleyen engelleri saptamaya yarayacak, ayrca Ortaa koul-
larna ok iyi uyum salayan slami kurumlarn bin yl sonra
neden ok yetersiz grndne aklk getirecektir.
Ortadou ya da Bat Avrupa kadar byk bir blgenin ku-
rumlar, elbette farkllklar gsterecektir. Bu farkllklar gz
nnde tutulmaldr, ama blge genelindeki azgelimiliin te-
mel nedenlerini belirlemeye yardmc olduklar lde. Bir ke-
lebek koleksiyoncusunun srf zevk iin eitlilik sergilemesine
benzer bir tarzda, dinamik nemine bakmakszn ilgin farkl-
lklar listelemek asl amacmza ters decektir. Bat Avrupa ve
Ortadoudaki Hristiyan topluluklarn kurumsal geliim izgi-
 Ortadou'nun Ekonomik Azgelimilii Muammas 43

leri arasnda kritik farkllklar vardr. Ortadoudakiler, aralarn-

da yaadklar Mslmanlar gibi kurumsal adan geri kaldlar.
Modern bankacl Mslmanlardan daha hzl benimsemi ol-
makla birlikte, kurduklar, hizmet sunduklar ve yararlandklar
ilk bankalar Bat modellerine dayalyd ve kimileri kurulutan
balayarak Batllarn elindeydi.34 O halde yant bekleyen nc
sorumuz, bu maddi ilikilerin neden ana konumuzu oluturan
kalba, yani blgenin ekonomik nemini yitirmesine baland-
dr. Baka bir ifadeyle, bir btn olarak Ortadounun niin
geri kaldn yorumlarken, ekonomik modernleme srecini
geriden izlemekle birlikte Mslmanlara oranla daha abuk mo-
dernleen dinsel aznlklarn izgisine de anlam vermeliyiz.
Son olarak, Ortadou ve Bat arasndaki etkileimleri ak-
larken, bunlarn ticaret antlamalarnda yer alan zel kurallar
erevesinde gelitiini grmemiz gerekir. Ortadounun yap-
sal evrimi ekonomik performans asndan kritik balamlarda
geciktii lde, ayn kurallar ortaya kan handikaplar azalt-
m olabilir. Bunlar incelemek Ortadouda srekli bymeye
dnk yollarn kilit zelliklerini ne karacaktr.
Meselenin z modernlik ncesi Ortadouda zel ekono-
mik rgtlenmenin dinamiklerini incelemektir. Kritik dn-
mler neden ortaya kmad? Konunun dinle ilgili olduu ba-
lamlarda, elbette ki dini mercek altna alacaz.

34 Clay, Modern Banking.