AMN MAALOUF

ARAPLARIN GZYLE
HALI SEFERLER

eviren: Mehmet Ali Klbay

telos

Kitabn rgn Ad
Les Croisades vues par les Arabes
Franszcadan eviren
Mehmet Ali Klbay
J.C. Latts yaynevi tarafndan 1983te yaplan
baskdan dilimize aktarlmtr.
1983 Jean-Claude Latts;
Onk Ajans Ltd. ti.-Telos Yaynclk 1997
ISBN 975-545-092-0
Kapaktaki Resim
Arthur Rackham, Arthurn lm
Dizgi
Glcan Doan
Dzelti
Erkan nlcan
Ofset Baskya Hazrlk
Telos Yaynclk

4/774

Kapak Tasarm ve Uygulama

Telos Grafik
Kapak ve Bask
Yn Matbaaclk
Cilt
Yaln Mcellit
Birinci Basm
Ekim 1997
kinci Basm
Nisan 1998
TELOS YAYINCILIK
mam Adnan Sokak, No: 2, Kat: 4 80080 Beyolu - stanbul
Telefon: (0212) 249 24 80 Faks: (0212) 249 25
48

Andreye

indekiler
nsz
Giri

Birinci Ksm: STLA (1096-1100)

I. Blm: Frenkler Geliyor
II. Blm: Melun Bir Zrh Yapmcs
III. Blm: Maara Yamyamlar

kinci Ksm: GL (1100-1128)

IV. Blm: Trablusamn ki Bin
Gn
V. Blm: Sarkl Bir Direnii

7/774

nc Ksm: KARI SALDIRI

(1128-1146)
VI. Blm: amda Kurulan Fesatlar
VII. Blm: Barbarlarn Arasnda Bir
Emir

Drdnc
(1146-1187)

Ksm:

ZAFER

VIII.
Blm:
Aziz
Hkmdar
Nureddin
IX. Blm: Msra Hcum
X. Blm: Selahaddinin Gzyalar

Beinci
Ksm:
(1187-1244)

ERTELEME

XI. Blm: Olanaksz Karlama

8/774

XII. Blm: Adil ve Kmil

Altnc
Ksm:
(1224-1291)

KOVULMA

XIII. Blm: Mool Krbac

XIV. Blm: Allah onlarn buraya adm
attklarn gstermesin
Sonsz
Notlar ve Kaynaklar
Kronoloji
Yazar Hakknda

NSZ
Bu kitap, Hal seferleri tarihini teki
kamptan, yani Arap cephesinden
grld, yaand ve aktarld
haliyle anlatmak gibi basit bir fikirden
yola kmaktadr. erii, hemen hemen
yalnzca o dnemin Arap tarihi ve
vakanvislerinin
tanklklarna
dayanmaktadr.
Bu tarihiler, Hal Seferlerinden
deil
de
Frenk
savalar
veya
istilalarndan sz etmektedir. Frenkleri
ifade eden kelime, blgesi, yazar ve
dnemine
gre
farkl
ekillerde
yazlmtr: Faranc, Farancat, Ifren,
Ifrencat. Bunlar birletirmek zere

10/774

bugn halk dilinde Batllar ve zellikle de Franszlar belirtmek iin hl

kullanlmakta olan en zl biimi tercih
ettik: Efrenk.
Kendilerini dayatan bibliyografya,
tarih veya dier konulardaki notlarla
anlaty arlatrmamak kaygsyla,
bunlar her blm iin bir araya getirilmi olarak en sona koymay tercih ettik. Bu konularda daha ok ey bilmek
isteyenler bunlar yararlanarak okuyabilirler, ama bu notlar, herkese ulamay
amalayan anlatnn anlalmas iin
mutlaka gerekli deillerdir. Nitekim,
yeni bir tarih kitabndan ok, imdiye
kadar ihmal edilmi bir bak asndan
hareketle, Hal Seferlerinin Baty ve
Arap dnyasn biimlendirmi olan ve
bugn hl bu ikisi arasndaki ilikileri
belirleyen u alkantl iki yzyln
hakiki romann yazmay istedik.

GR
Badat, Austos 1099
Ulu kad Ebu-Saad el-Haravi, sarksz,
kafas matem iareti olarak kaznm bir
ekilde, el-Mustazhirbillahn geni divanna bararak girer. Peinde, gen
yal bir sr yolda vardr. Bunlar
onun her szn grltl bir ekilde
onaylamakta ve tpk onun gibi,
kaztlm kafann altnda hametli bir
sakaldan meydana gelen tahrik edici bir
grnt sunmaktadrlar. Sarayn nde
gelenlerinden birka onu sakinletirmeye alr, ama onlar horlar bir
ekilde iten kad, salonun ortasna

12/774

doru kararl bir ekilde ilerler, sonra

krssnden konuan bir vaizin cokulu
hitabeti iinde, mertebeleri hi dikkate
almakszn herkese birden nutuk eker:

Suriyedeki kardelerimizin deve

eeri veya akbabann midesinden
baka oturacak yerleri yokken, siz bir
iek gibi uar bir hayatn iinde,
huzurlu bir gvenliin glgesinde uyuklamaya nasl cret ediyorsunuz? Ne
kadar ok kan dkld! Ne kadar ok
gzel kz, tatl cehrelerini utantan
elleriyle rtmek zorunda kald! Yiit
Araplar hakarete altlar m ve kahraman ranllar erefsizlii kabul m
ettiler?
Arap vakanvisler, bu gzleri
yalarla dolduracak ve kalpleri coturacak
bir sylevdi diyeceklerdir. Konumay
duyan btn oradakiler i ekmeleri ve
alamalarla sarsalanmlardr. Fakat el-

13/774

Haravi
onlarn
hkrklarn
istememektedir.
Kllar sava ateini canlandrdnda, insann en kt silah gzya
dkmektir, der.
Eer amdan Badata Suriye
lnn dur durak bilmeyen kzgn
gneinin altnda uzun yaz haftas
boyunca yolculuk yaparak geldiyse,
bunun nedeni merhamet dilenmek deil
de, islamiyetin en st yetkililerini inananlarn stne ken afet konusunda
uyarmak ve onlardan katliam durdurmak zere zaman kaybetmeden ie
mdahale etmelerini istemektir. ElHaravi, Mslmanlar hi bu kadar
aalanmadlar, lkeleri bundan nce hi
bu kadar vahice perian edilmedi diye
tekrarlayp durmaktadr. Ona elik
edenlerin hepsi, istilac tarafndan
yamalanan kentlerden kamtr; ilerinden bazlar, Kudsten kurtulabilen

14/774

ok az saydaki insanlarn arasnda yer

almaktadrlar. El-Haravi, bunlar bir ay
nce yaadklar dram bizzat anlatsnlar diye yannda getirmitir.
Nitekim Frenk taifesi, Hicretin 492.
ylnn 22 aban ayna gelen Cuma
gn (15 Temmuz 1022), krk gnlk
bir kuatmadan sonra kutsal kenti ele
geirmitir. Kentten srlenler, bundan
her sz ettiklerinde hl titremekte ve
sokaklara
yalnkl
dalarak,
erkekleri,
kadnlar
ve
ocuklar
boazlayan, evleri yamalayan, camileri talan eden bu zrhl sarn
savalar
sanki
hl
gzlerinin
nndeymiesine,
baklar
sabitlemektedir.
Katliam iki gn sonra bittiinde, kent
surlarnn iinde tek bir Mslman bile
kalmamtr. Bunlardan birka, saldrganlarn yerle bir ettikleri kaplardan
dar szlmek iin karklktan

15/774

yararlanmtr. Baka binlercesi ise,

evlerinin nnde veya camilerin
yaknnda, kan gllerinin iinde cansz
yatmaktadr. Bunlarn arasnda ok
sayda imam, ulema ve bu kutsal
yerlerde sofuca bir inziva hayat yaamak zere lkelerinden ayrlarak
buraya gelmi olan mutasavvf derviler
vardr.
Hayatta kalabilenlerin sonuncular,
en beter ileri yapmaktadrlar: Yaknlarnn cesetlerini srtlarnda tamak,
onlar kabirlere gmmek deil de, belirsiz yerlerde st ste yarak yakmak,
sonra da kendilerinin katledilme veya
kle olarak satlma sralarnn gelmesini
beklemek.
Kuds Yahudilerinin kaderi de ayn
derecede korkun olmutur. Bunlarn
ou, arpmann ilk saatlerinde,
kentin kuzeyinde bulunan mahallelerinin (Yahudi mahallesi) savunmasna

16/774

katlmtr. Fakat evlerine doru knt

yapan duvar cephesi kp, sarn
valyeler sokaklar igl etmeye
balaynca,
Yahudiler
dehete
kaplmlardr.
Cemaatin
tm,
atalardan yadigr bir hareketle dua etmek zere en byk havrada toplanmtr. Frenkler bunun zerine btn
klar kapatm, sonra bu klarn
etrafna odun yp atee vermilerdir.
Dar kmaya alanlar, civar sokaklarda ldrlmler, dierleri canl canl yaklmtr.
Bu dramdan birka gn sonra ilk Filistinli mlteciler ama gelmilerdir,
yanlarnda Kutsal Kitabn en eski
nshalarndan biri olan ve ok byk
bir zenle tadklar halife Osmann
Kuran da vardr. Daha sonra,
Kudsten kurtulabilenler de byk Suriye kentine yaklamlardr. Kentin kare
seklindeki
surlarnn
zerinden

17/774

ykselen Emevi camiinin minaresinin siluetini uzaktan farkedilince, seccadelerini yere sererek, sona erdiini
sandklar hayatlarn devam ettirdii
iin yce Allaha kretmek zere
namaza durmulardr. Ebu Saad elHaravi, am mollas (bakad) olarak
mltecileri iyilikle karlamtr. Afgan
asll olan bu kad, kentin en sayg
gren kiisidir; Filistinlilere bol bol
t vermi ve onlar teselli etmitir.
Ona gre bir Mslman evini barkn
terkederek kam olmaktan dolay
utan duymamaldr. slamiyetin ilk
mltecisi, ehir halknn husumeti
nedeniyle doduu yer olan Mekkeyi
terkederek, yeni dinin hsn kabul
grd Medineye snmak zorunda
kalan
peygamber,
hazreti
Muhammedin bizzat kendi deil midir?
Ve vatann putatapclktan kurtarmak
zere cihad bu snd ehirde iln

18/774

etmemi midir? Demek ki mlteciler

kendilerini kutsal savan mcahitleri
saymaldrlar; mcahit olmak islamiyette o kadar onurlu bir itir ki, peygamberin
hicreti
slam
takviminin
balangc olarak kabul edilmitir.
Hatta mminlerin ouna gre, igal
durumunda hicret etmek mutlaka uyulmas gereken bir devdir. spanyal bir
Arap olan ve Filistini Frenk istilasnn
balangcndan bir yzyl sonra ziyaret
edecek olan byk seyyah bn Cbeyir,
vatan akndan tr boyunduruk
altna girmi baz mslmanlarn, igl
altndaki topraklarda yaamay kabul
ettiklerini grmekten byk bir kzgnlk duyacaktr. Eer oradan yalnzca
gemiyorsa, bir mslmann kfir bir
kentte ikmet etmesinin hibir bahanesi
olamaz diyecektir. Dar-l islamda
(slam
topranda),
hrstiyanlarn
lkesinde maruz kalnan ac ve

19/774

skntlara kar korunakldr; rnein,

zellikle en salak kiilerin azndan
kan ve peygambere ynelik olan
iren szleri duymaktan, arnma
olanandan mahrum kalmaktan ve
domuzlar ile birok gayrimeru eyin
arasnda yaamaktan korunacaktr. Onlarn lkesine girmekten kannz!
Bylesine bir hata yapnca tanrdan af
ve merhamet dilemek gerekir. Hristiyan topraklarnda oturan herkesin
gzne arpan dehet verici eylerden
biri, ar ilerde altrlan ve kle
muamelesi gren Mslman esirlerin
kendilerine
vurulan
zincirleri
srklemeleri ve ayaklarnda demir
prangalar tayan Mslman esirlerin
manzarasdr. Bunlar grmek yrekleri
paralar, ama acma onlarn hibir iine
yaramaz.
bn
Cbeyirin
szleri
reti
asndan
ar
olmakla
birlikte,

20/774

1099un bu Temmuz aynda ama

ylm olan u binlerce Filistinli ve
Kuzey Suriyeli mltecinin tutumlarn
iyi aksettirmektedirler. nk bu mlteciler evlerini barklarn istemeye
istemeye terketmilerse de, istilacnn
kesin gidiinden nce geri dnmemeye
ve slam lemindeki btn kardelerinin bilinlerini uyandrmaya tamamen
kararldrlar.
Aksi takdirde, el-Haravinin nderliinde Badata neden gitsinlerdi? Bir
Mslman, zor duruma dtnde
peygamberin ardl olan halifeye
ynelme durumunda deil midir?
Mslmanlar yaknma ve ikyetlerini
emir el-mminine (inananlarn hkmdar) yneltmek zorunda deiller
midir?
Mltecilerin Badatta uradklar
hayal krkl umutlar kadar byk
olacaktr. Halife el-Muztahzirbillah,

21/774

nce onlara kar duyduu derin yaknlk ve ok byk efkati dile getirmi,
sonra da alt yksek saray grevlisini
bu can skc olaylar aratrmaya
memur etmitir. Bu bilgeler kurulundan
bir daha sz edilmeyeceini belirtmeye
gerek var mdr?
slam alemi ile Bat arasndaki bin yllk
bir husumetin balang noktasn meydana getiren Kudsn yamalanmas, o
sralarda hibir silkinmeye yol amayacaktr. Arap dnyasnn istilacya kar
seferber olmas ve, am kads
tarafndan halifenin divannda ortaya
atlan cihad arsn direnme hareketinin ilk yce eylemi olarak selamlamas
iin yaklak yarm yzyl gemesi
gerekecektir.
stilann banda, Batdan gelen tehdidin leini el-Haravi gibi lebilen
ok az sayda Arap olmutur. Hatta

22/774

bazlar, yeni duruma abucak uyum

salamlardr. Araplarn ou, kzgn
ama kaderine raz bir ekilde, yaamn
srdrmekten baka bir ey dnmemitir. Birka Arap, bu beklenmedik
olduu kadar yeni de olan olaylar anlamaya alrken, ortaya az ok berrak
kafal gzlemciler olarak kmtr.
lerinde en ilgi ekici olan, sekin bir
aileye mensup gen bir okumu olan
aml vakanvis bn el-Kalanissidir.
Her eyi ilk andan itibaren gren bu
vakanvis, Frenklerin Douya geldii
tarih olan 1096da yirmi yandadr
ve haberdar olduu olaylar dzenli bir
ekilde kaydetmeye zen gstermitir.
Vekayinamesi, istilaclarn ilerlemesini,
amdan algland haliyle ve sadk bir
ekilde, ar bir tutku tamakszn
anlatmaktadr.

23/774

Ona gre herey, ilk sylentilerin

ama ulat u kaygl gnlerde
balamtr...

BRNC KISIM
STLA (1096 - 1100)

Frenklere baknz! Biz

Mslmanlar cihad
yrtmek iin hibir
coku gstermezken,
onlarn dinleri iin
nasl canla bala

25/774

savatklarn
grnz.
SELAHADDN

BRNC BLM
FRENKLER GELYOR

Bu yl esnasnda, Marmara denizinden

ok byk bir kalabalk halinde Frenk
birliklerinin geldiklerinin grldne
ilikin haberler ard arda gelmeye balar.
Bu haberler, lkesi bu Frenklere daha
yakn olan emir Klarslan tarafndan da
teyid edilir.

bn el-Kalanissinin burada szn ettii

sultan
Klarslan,
istilaclar
geldiinde daha onyedi yanda bile

27/774

deildir. Onlarn yaklatn haber alan

ilk Mslman ynetici olan, gzleri
hafif ekik bu gen Trk sultan, hem
onlara ilk bozgunu tattran, hem de
korkun Frenk valyelerine ilk yenilen
kii olacaktr.
Klarslan, daha 1096nn Temmuzunda,
muazzam
bir
Frenk
kalabalnn Konstantinopolis yolunda
olduunu renmi, hemen en kt
eyleri dnmtr. Elbette bu adamlarn asl amacn bilmemektedir, ama
Douya gelmeleri hi de iyi eylerin
habercisi deildir.
Ynetmekte olduu sultanlk, Trklerin Rumlardan henz ele geirdikleri
bir lke olan kk Asyann byk
blmne
yaylmaktadr.
Nitekim.
Klarslann babas Sleyman, yzyllarca sonra Trkiye adn alacak olan
bu topra ele geiren ilk Trk
olmutur. Bu gen Mslman devletin

28/774

bakenti znikte (Nikea), Bizans kiliseleri camilerden daha fazla saydadrlar.

Kentin garnizonu Trk svarilerden
meydana geliyorsa da, halkn ounluu Rumdur ve Klarslan bu uyruklarnn gerek duygular konusunda hi
hayale kaplmamaktadr; onlara gre o
hep bir barbar etesinin reisi olarak
kalacaktr. Kabul ettikleri yegne
hkmdar, ad btn dualarda alak
sesle tekrarlanan, Romallarn imparatoru basileus (vasilevs) Aleksios
Komnenostur. Aleksios aslnda daha
ok Rumlarn imparatorudur ve bu
Rumlar, Roma imparatorluunun miraslar olduklarn iddia etmektedirler.
Zaten Araplar da onlarn bu niteliini
kabul etmilerdir ve - XI. yzylda
olduu gibi XX. yzylda da - onlar
Rum (Romal) terimiyle tanmlamaktadrlar. Klarslann babasnn Bizans

29/774

imparatorluundan fethettii lkenin

ad da Rum Sultanl olmutur.
Aleksios, o dnemde Dounun en
saygn kiilerinden biridir. Ksa boylu,
gzleri ktlk eiliminden parlayan,
zenli bir sakal olan, hareketleri ycelik tayan, her zaman altn ve ar
mavi kumalara brnen bu ellilik
adam, Klarslann zerinde gerek bir
cazibe yaratmtr. Konstantinopoliste,
znikten yryerek gn uzaklkta
olan masals Bizansta hkm sren
odur. Bu yaknlk, gen sultanda kark
duygular
harekete
geirmektedir.
Btn gebe savalar gibi, fetih ve
yama d grmektedir. Bizansn efsanevi zenginliklerinin elinin ulaaca
bir yerde olduunu hissetmek houna
gitmiyor deildir. Ama ayn zamanda
kendini tehdit altnda hissetmektedir;
yalnzca kentin hep Rum olarak kalmas
isteinden deil, ayn zamanda Trk

30/774

savalarnn Konstantinopolisin bu
kadar yaknnda olmalarnn imparatorluun gvenlii iin srekli bir tehdit
oluturmasndan tr de, Aleksiosun
zniki geri alma konusundaki umudunu
hibir
zaman
kaybetmediini
bilmektedir.
Yllardan beri i bunalmlardan tr
paralanm olan Bizans ordusunun bir
yeniden fetih savana tek bana
girmesinin
olanakszlna
karn,
Aleksiosun her zaman yabanc yardm
glerine bavurabilecei kimsenin
mehul deildir. Bizansllar, Batdan
gelen valyelere bavurmakta hibir
zaman tereddt etmemilerdir. Ar
zrhlaryla paral asker veya Filistine
giden haclar olarak ok sayda Frenk
Douyu ziyaret etmektedir. Demek ki
bunlar
1096da
Mslmanlarn
yabancs deillerdir. Bundan yirmi yl
kadar nceleri -Klarslan henz

31/774

domamt, ama ordusundaki yal

emirler bunu ona anlatmlard-, bu sar
sal maceraclardan biri olan Roussel
de Bailleul adndaki birisi, Kk
Asyada zerk bir devlet kurmay
baarm, hatta Konstantinopolisin
zerine bile yrmt. Korkudan lgna dnen Bizansllar, Klarslann
babasna bavurmaktan baka are bulamamlar; o da Basileusun zel
habercisi ona gelip de imparatorun
yardmna komas iin yalvardnda
kulaklarna
inanamamt.
Trk
svarileri bunun zerine Konstantinopolise ynelmiler ve Rousseli yenmeyi baarmlard. Sleyman, bunun
karlnda altn, at ve topraktan meydana gelen cmert bir dl almt.
Bizansllar, bu olaydan beri Frenklerden ekinmektedirler, ama deneyimli
askerden yana srekli skntda olan imparatorluk ordular, paral asker tutmak

32/774

zorunda kalmaktadrlar. Ama bunlar

yalnzca Frenklerden meydana gelmemektedir;
hristiyan
imparatorun
bayra altnda ok sayda Trk sava
da vardr. Zaten Klarslan da Temmuz
1096da binlerce Frenkin Konstantinopolise yaklatn, Bizans ordusundaki
baz soydalar sayesinde renmitir.
Haber kaynaklarnn izdikleri tablo
karsnda arp kalmtr. Bu Batllar,
grmeye altklar paral askerlere ok
az benzemektedirler. Geri aralarnda
birka yz valye ve olduka kabark
sayda silahl piyade vardr; ama onlarn yan sra st ba yrtk prtk
binlerce kadn, ocuk ve yal da vardr:
Adeta bir istilac tarafndan lkelerinden srlm bir halk. Bunlarn
hepsinin srtnda, ha biiminde
dikilmi kuma eritleri tadklar da
anlatlmaktadr.

33/774

Tehlikenin
boyutlarn
deerlendirmekte zorlanan gen Sultan, Bizans ordusundaki casuslarna, ok daha
dikkatli olmalarn ve bu yeni
istilaclarn hareketleri ve eylemleri
hakknda kendini srekli haberdar
etmelerini emretmitir. Ne olur ne olmaz diye, bakentinin istihkmlarn
elden geirtmitir. Bin fersahtan (alt
bin metre) daha uzun olan znik surlarnn zerinde iki yz krk kule
vardr. Kentin gneybatsndaki znik
glnn (Askanios) durgun sular,
harika
bir
doal
koruma
salamaktadrlar.
Ancak, austosun ilk gnleriyle
birlikte
tehlike
belirginlemeye
balamtr. Bizans tekneleriyle tanarak Boaz geen Frenkler, korkun
scaa ramen ky boyunca ilerlemektedirler. Getikleri yol zerinde baz
Bizans
kiliselerini
yamalarken

34/774

grlmelerine ramen, her yerde

Mslmanlar yok etmeye geldiklerini
haykrdklar duyulmaktadr. nderleri
herhalde Pierre adl bir kei olmaldr.
Sultann haber kaynaklar, bunlarn
saylarn onbinlerce olarak tahmin etmekte, ama kimse onlarn nereye gittiklerini syleyememektedir. mparator
Aleksios, onlar znike bir gnlk
yry mesafesinde, baka paral askerler iin daha nce kurdurttuu Civitot
ad verilen (Yalova yaknlarnda Kivetot, Kibotos) kampa yerletirmeye
karar vermie benzemektedir.
Sultann saraynda lgnca bir
hareketlilik vardr. Trk svarileri her
an atlarna binmeye hazr beklerlerken,
Frenklerin en kk hareketlerinden
bile haber getiren casus ve izcilerin
srekli gidi gelilerine tank olunmaktadr. Bu Frenklerin, her sabah binlerce
kiiden meydana gelen srler halinde

35/774

ordughlarndan
ayrlarak
civarda
talana
ktklar,
baz
iftlikleri
yamalayp dierlerini yaktklar, sonra
da Civitotya dnp yamalarnn
rnn paylamak zere kavga ettikleri anlatlmaktadr. Bunda sultann
askerlerini artacak birey yoktur.
Efendilerini endielendirecek birey de
yoktur. Ayn durum bir ay boyunca
srmtr.
Fakat Eyll ortasna doru, Frenkler
birden adetlerini deitirmilerdir. Herhalde artk evrelerinde talan edecek
birey kalmadndan, sylendiine
gre znike ynelmiler, hepsi de
hristiyan olan birka kyden geerken,
bu
hasat
mevsiminde
ambara
kaldrlm olan rnlere el koymular,
direnmeye alan kylleri acmaszca
katletmilerdir. Hatta kk ocuklar
bile canl canl yaklmtr.

36/774

Klarslan
kendini
hazrlksz
yakalanm hissetmektedir. lk haberler
ona ulatnda, saldrganlar oktan
bakentinin
surlarnn
dibine
ulamlardr ve kent halk yangnlardan ykselen dumanlar grdklerinde gne daha batmamtr. Sultan
hemen bir svari birlii kartm,
bunlar Frenklerle ilk atmaya girimilerdir. Kalabalk tarafndan ezilen
Trkler, param para edilmilerdir. Sadece birka kii kurtularak kanlar
iinde znike geri dnmtr. Saygnlnn tehdit altnda olduunu dnen
Klarslan, arpmaya hemen girimek
istemektedir, ama ordusunun emirleri
onu bundan vazgeirirler. Birazdan
akam olacaktr ve Frenkler hzla
ordughlarna
geri
ekilmeye
balamlardr. ntikam beklemelidir.
ok uzun sre deil. Baarlarndan
cesaret alma benzeyen Batllar, iki

37/774

hafta sonra gene kent surlarnn nnde

belirirler. Sleyman olu bu kez
zamannda haber aldndan, ilerlemelerini adm adm izlemektedir. Birka
valyenin yan sra, zellikle binlerce
hrpani yamacdan meydana gelen bir
birlik znik yoluna girer, sonra kentin
evresini dolaarak douya ynelir ve
Kserigordon kalesini gafil avlayarak ele
geirir.
Gen Sultan karar verir. Frenklerin,
kaderlerinin mhrlendiinden habersiz, zaferlerini kutlamak iin sarho
olduklar kk mstahkem kaleye
doru, adamlarnn banda hzla at
srer.
nk
Kserigordon
kalesi
Klarslann askerlerinin iyi bildikleri,
ama bu deneyimsiz yabanclarn farkedemedikleri bir tuzak iermektedir:
Kalenin su kayna darda, surlarn
epeyi uzandadr ve Trkler onun giriini hemen tutmulardr. Kalenin

38/774

etrafnda konumlanmalar ve artk

kprdamamalar yeterli olmutur. Onlarn yerine susuzluk arpmaktadr.
Kuatma altndakiler iin korkun bir
azap balamtr: Binek hayvanlarnn
kann ve kendi idrarlarn iecek duruma gelmilerdir. Ekimin bu ilk gnlerinde, gklere umutsuzca bakarak,
birka yamur damlas dsn diye
bekleirken grlmektedirler. Bouna.
Bir hafta sonra, seferin komutasn
yrten Renaud adnda bir valye,
eer hayat balanacak olursa teslim
olmay kabul eder. Frenklerin halk
nnde dinlerinden kmalarn art
komu olan Klarslan, Renaudnun
yalnzca Mslman olmaya deil, ayn
zamanda Trklerin yannda kendi
yoldalarna kar dvmeye hazr
olduunu bildirmesi karsnda hi de
armamtr. Renaudnun ayn artlara
boyun eme durumunda kalan birok

39/774

arkada Suriye veya Orta Asya kentlerine esir olarak gnderilmitir. Dierleri
ise kltan geirilmilerdir.
Gen Sultan baarsyla iftihar etmekte, fakat soukkanlln korumaktadr. Geleneksel ganimet paylam iin
adamlarna zaman tandktan sonra, hemen ertesi gn onlar yeniden dzene
davet etmitir. Frenkler yaklak alt bin
adam kaybetmilerdir, ama geriye
kalanlar hi kukusuz alt kat daha
kalabalktrlar ve bunlardan ya imdi
kurtulunabilir, ya da asla. Sultan, bunu
baarabilmek iin hileye bavurur, iki
Rum casusu, Renaudnun adamlarnn
ok iyi durumda olduklarn, zniki ele
geirmeyi baardklarn, kentin zenginliklerini dindalaryla paylamaya hi
de niyetli olmadklarn bildirmesi iin
ordugha gnderir. Bu arada Trk
ordusu devasa bir pusu kuracaktr.

40/774

Bylece zenle yaylan sylentiler,

Civitot
ordughnda
beklenen
kaynamay yaratr. Toplanlmakta,
Renaud ve adamlarna kfr edilmektedir, znikin yamalanmasna katlmak zere hi vakit kaybetmeden yola
kmaya karar verilmitir. Fakat, nasl
olduunu kimsenin bilmedii bir
ekilde, Kserigordon seferinden canl
kurtulanlardan biri ortaya kar,
arkadalarnn urad kaderin gereini anlatr. Klarslann casuslar
grevlerini baaramadklarn dnmektedirler, nk Frenklerin en akl
banda olanlar insanlar sknete davet etmektedirler. Ama ilk aknlk an
getikten sonra, heyecan yeniden hkmn srmeye balar. Kalabalk kprdanmakta ve ulumaktadr; sava alanna
gitmek
istemektedir,
ama
artk
yamaya katlmak iin deil, ehitlerin
intikamn almak iin. Tereddt

41/774

geirenler hainlikle sulanmaktadr.

Sonunda en kuduruk olanlar ste kar
ve ertesi gn yola kmaya karar verilir.
Hileleri anlalan, ama hedeflerine
ulaan Sultann casuslar zafer kazanmlardr. Efendilerine, arpmaya
hazrlanmas iin haber gnderirler.
Batllar, 21 Ekim 1096da afakla
birlikte ordughlarndan
ayrlrlar.
Klarslan uzakta deildir. Geceyi Civitot
yaknlarndaki
tepelerde
geirmitir. Adamlar, iyice gizlenmi
olarak yerlerini almlardr. Sultan da,
bulunduu yerden, uzakta bir toz bulutu kaldran Frenk saflarn grebilmektedir. ou zrhsz birka yz
valye nde ilerlemekte, arkalarndan
dzensiz bir piyade kalabal gelmektedir. Yola koyulal daha bir saat bile
olmadan, Sultan onlarn yaklaan uultularn duymaya balamtr. Sultann
arkasndan doan gne, onlarn

42/774

yzlerine
arpmaktadr.
Nefesini
tutarak, emirlerden birine hazr olmalarn iaret eder. Kanlmaz an
gelmitir. Ancak grlebilen bir el
iareti, urada burada fsltsyla verilen
birka emir ve ite okular yaylarn
germilerdir. Birdenbire bin ok, tek bir
slk sesiyle atlr. valyelerin ou
daha ilk dakikalarda devrilir. Sonra piyadelerin biilme sras gelir.
Gs
gse
arpmalar
baladnda, Frenkler oktan bozguna
uramlardr. Arkada kalm olanlar,
sava
olmayanlarn
daha
yeni
uyandklar ordugha koarak geri dnerler. Yal bir papaz, bir sabah ayini
yapmaktadr, birka kadn yemek hazrlamaktadr.
Kaanlarn,
pelerinde
Trkler olduu halde kampa ulamalar
ortala dehet saar. Frenkler drt bir
yana kamaktadrlar. Yakndaki koruya ulamaya uraanlar hemen

43/774

yakalanrlar. Daha akll olanlar, srtn

denize vermi olma gibi bir stnl
olan bir kaleye snarak barikat yaparlar.
Yararsz
tehlikelere
atlmak
istemeyen Sultan, onlar kuatmaktan
vazgeer. Bylece iki bin kii kurtulacaktr. Birka gnden beri Konstantinopoliste bulunan Pierre lErmite
(Kei Pierre) de bu sayede cann kurtarmtr. Fakat yandalar daha az
ansldrlar. Kadnlarn en genleri,
Sultann svarileri tarafndan emirlere
datlmak veya kle pazarlarnda satlmak zere kaldrlmlardr. Herhalde
yirmi bin kadar olan dier Frenkler
kltan geirilmilerdir.
Klarslan zaferini kutlamaktadr.
ok korkun olduu sylenilen u
Frenk ordusunu yoketmitir ve kendi
birliklerinde kayplar ok kktr.
Ayaklarnn dibine ylm devasa

44/774

ganimete bakarken, en byk zaferini

kazandna inanmaktadr.
Oysa tarihte ok az zafer, kazanana bu
kadar pahalya malolacaktr.
Baarsndan
sarhoa
dnen
Klarslan, ertesi k yeni Frenk
gruplarnn Konstantinopolise geldii
haberlerini duymazdan gelir. Ona gre,
hatta en bilge emirlerine gre, burda
kayglanlacak herhangi birey yoktur.
Aleksiosun parayla tuttuu yeni askerler Boaz amaya cret ederlerse,
daha ncekiler gibi parampara edileceklerdir. Sultana gre, o ann byk
sorunlarna, yani komular Trk sultanlarna kar yrtt amansz
mcadeleye
geri
dnme
zaman
gelmitir. Onun ve lkesinin kaderi ite
tam burada belirlenecektir. Rumlar
veya onlarn tuhaf Frenk yardmclaryla olan arpmalar, oyunun

45/774

sahne
arasndan
olmayacaktr.

baka

birey

Gen Sultan bunu ok iyi bilecek

konumdadr. Babas emir Sleyman,
hayatn 1086da bu emirleraras bitmez tkenmez arpmalardan birinde
kaybetmi deil midir? Klarslan o
tarihte daha yedi yandayd ve birka
sadk emirin vesayeti altnda tahta kmt, ama iktidardan uzaklatrlm ve
hayatnn tehlikede olduu bahanesiyle
rana gnderilmiti. Pohpohlanyor, martlyor, dikkatli bir kle ordusu her
hizmetine kouyor, ama sultanln
kesinlikle ziyaret edemeyeceine ilikin
yasakla birlikte sk bir gzetim altnda
tutuluyordu. Ev sahipleri, yani gardiyanlar, onun kabilesi olan Seluklu soyuna
mensup
kiilerden
bakas
deillerdi.

46/774

Eer XI. yzylda in snrlarndan

Frenklerin uzak lkesine kadar herkesin
bildii tek bir ad vardysa, o da
Seluklu idi. Uzun rgl salar olan
binlerce
gebeyle
birlikte
Orta
Asyadan gelen Seluklu Trkleri,
Afganistandan Akdenize kadar olan
blgenin tmn birka yl iinde ele
geirmilerdi. Peygamberin ardl ve
parlak Abbasi imparatorluunun varisi
olan Badat halifesi, 1055ten beri onlarn elinde yumuakbal bir kukla
haline gelmiti. sfahandan ama,
znikten Kudse onlarn emirleri
efendilik
etmektedirler.
Mslman
Dou, yzyldan beri ilk kez tek bir
hanedann otoritesi altnda birlemiti
ve bu hanedan, islamiyete eski ann
geri getirmeye kararl olduunu ilan
ediyordu.
1071de
Seluklular
tarafndan ezilen Rumlar, bellerini bir
daha dorultamamlardr. En byk

47/774

eyaletleri olan Kk Asya, istila

edilmitir; artk bakentleri bile gvencede deildir; Aleksios da dahil, Rum
imparatorlar Batnn en byk nderi
Romadaki papaya srekli eliler gndererek, islamiyetin yeniden su yzne
kmas karsnda kutsal sava ars
yapmas iin yalvaryorlard.
Klarslan, bu kadar saygn bir soya
mensup
olmakla
iftihar
etmiyor
deildir, ama Trk imparatorluunun
birliinin grnte olduunu da bilmektedir. Seluklu soyundan kuzenler
arasnda hibir dayanma grlmemektedir:
Hayatta
kalmak
iin
ldrmek gerekmektedir. Klarslann
babas Kk Asyay, yani geni Anadoluyu kardelerinin yardm olmakszn
fethetmitir ve gney ynnde Suriyeye doru yaylmak istedii iin
kuzenlerinden
biri
tarafndan
ldrlmtr.
Ve
Klarslan

48/774

sfahanda zorla tutulurken, babasnn

lkesi
paralanmtr.
Yeniyetme
Klarslan, 1092de gardiyanlarnn
arasnda kan bir kavga sayesinde
serbest braklnca, otoritesinin artk
znik surlarnn tesine gemediini
grmtr. Bu tarihte daha on
yandayd.
Sonra, ordusundaki emirlerin tavsiyeleri sayesinde, cinayet ileyerek, hile
yaparak, babasndan kalan topraklarn
bir blmn geri alabilmitir. Bugn
artk sarayndan daha ok at srtnda
zaman geirmekle vnebilir. Fakat
Frenkler geldiinde daha birok ey
belli deildir. Kk Asyadaki hasmlar glerini korumaktadrlar, hatta
onun lehine olmak zere o kadar
gldrler ki, Suriye ve randaki
Seluklu kuzenleri kendi kavgalarnn
iine gmlmlerdir.

49/774

zellikle douda, Anadolu yaylasnn

perian yksekliklerinde, bu belirsiz
dnemlerde, Danimend adnda garip
bir kii yaamaktadr. Bilge denilen
bu kii, gemii karanlk, macerac,
ou okumasz yazmasz olan dier
Trk beylerinin tersine, ok eitli alanlarda eitim almtr. Ksa bir sre
sonra Danimendnme olarak adlandrlan nl bir destann kahraman
haline gelecektir. Bu destan, Ankarann
gneydousunda yer alan bir Ermeni
kenti olan Malatyann fethini tasvir etmektedir; bu kentin d, anlatnn
yazarlar tarafndan, ileride Trkiye
olacak
topraklarn
mslmanlamasndaki
belirleyici
dneme
olarak kabul edilmektedir. 1097nin ilk
aylarnda, Konstantinopolise yeni bir
Frenk
birliinin
geldii
haberi
Klarslana
ulatnda
Malatya
arpmas
balam
durumdayd.

50/774

Danimend kenti kuatmtr ve gen

Sultan da, Anadolunun tm kuzeydousunu igl etmek iin babasnn
lmnden yararlanm olan bu hasmnn bu kadar saygn bir zafer
kazanaca fikrini kabul etmemektedir.
Onu bu konuda engellemeye kararl
olarak,
svarilerinin
banda
Malatyaya ilerlemi ve onu korkutmak
zere, ordughn Danimendinkinin
yanna kurmutur. Gerilim artmakta,
atmalar giderek lmcl hale gelerek
oalmaktadrlar.
1097 Nisan geldiinde atma kanlmaz olmutur. Klarslan buna hazrlanmaktadr. Ordusunun esas blm
Malatya surlarnn dibinde toplanmtr,
tam bu srada adrnn nne bitkin
bir svari gelir. Haberi nefes nefese
syler: Frenkler buradadrlar; Boaz
yeniden gemilerdir, bu kez geen

51/774

yldakinden
daha
kalabalktrlar.
Klarslan sknetini korur. Kayglanmay hakl kartacak hibir ey yoktur.
Frenklerle daha nce karlamtr, ne
yaplacan bilmektedir. Sonunda, yalnzca znik halkn ve zellikle de
yaknda douracak olan karsn sakinletirmek zere birka svari birliine
bakentteki garnizonu takviye emrini
verir. Kendi de, Danimendle iini
bitirir bitirmez dnecektir.
Klarslan, Maysn ilk gnlerinde,
yorgunluk ve korkudan titreyen yeni
bir
haberci
geldiinde,
Malatya
arpmasna ruhu ve bedeniyle bulam durumdadr. Habercinin szleri
sultann kampn dehete boar. Frenkler znik kaplarndadrlar ve kenti
kuatmaya balamlardr. Yazn olduu
gibi hrpani yamac etelerden deil
de, ar tehizatlar olan binlerce
valyeden oluan bir ordu sz

52/774

konusudur. Ve bu kez Bizans imparatorunun

askerleri
de
onlara
katlmlardr. Klarslan adamlarn
yattrmaya alr, onun da ii iini
yemektedir. znike dnmek zere
Malatyay hasmna terk mi etmelidir?
Bakentini kurtarabileceine hl emin
midir? ki cephede de kaybetmeyecek
midir? En sadk emirlerine uzun uzun
dantktan sonra, ortaya uzlama biiminde bir zm kar: erefli bir adam
olan Danimendi grmeye gitmek, onu
Rumlarn ve paral askerlerin giritikleri fetih hareketinden ve Kk
Asyadaki btn Mslmanlarn kar
karya olduklar tehlikeden haberdar
etmek ve ona husumete son vermeyi
nermek. Sultan, daha Danimend cevabn
vermeden
ordusunun
bir
blmn bakente gnderir.
Bu durum karsnda birka gn
iinde bir atekese varlr ve Klarslan

53/774

zaman kaybetmeden batnn yolunu

tutar. Fakat znik yaknlarndaki
tepelere vardnda gznn nne
kan manzara damarlarndaki kan
dondurur. Babasnn ona miras brakt
muhteem kent her bir yandan
kuatlmtr: Bir sr asker, son
saldrda kullanlacak olan hareketli
kuleleri, glle ve ta atan mancnklar
yerletirmek zere uramaktadr.
Emirler kesin konuurlar: Yaplacak
birey yoktur. ok ge olmadan lke
ilerine ekilmek gerekir. Ancak gen
Sultan, bakentini bu ekilde terketmeye raz olmaz. Kuatmaclarn en az
salam ekilde mevzilendikleri yere
benzeyen gneyden son bir delme
harektna girimek iin srar eder.
arpma 21 Maysta afakla balar.
Klarslan kalabaln iine fkeyle
dalar ve arpma gne batana kadar
kudurmu bir ekilde srer. ki tarafn

54/774

da kayplar ardr, ama ikisi de konumunu muhafaza etmitir. Sultan srar

etmez. Artk kskac hibir ekilde
aamayacan anlamtr. Bu kadar
kt balanlan bir savaa btn gleri
srmek, kuatmay birka hafta, hatta
birka ay uzatabilir, ama bizzat sultanln varln tehlikeye sokar. Esas itibariyle gebe bir halkn iinden km
olan
Klarslan,
iktidarnn
kaynann ne kadar cazip olsa da bir
kente deil de, ona itaat eden birka
svariye bal olduunu bilmektedir.
Ksa bir sre sonra, ok daha douda
yer alan Konyay bakent yapacak, ardllar da buray XVI. yzyln bana
kadar ellerinde tutacaklardr. Sultan
artk bir daha znikin hayalini
kurmayacaktr.
Uzaklamadan nce, ac veren
kararndan haberdar etmek ve onlara
karlarna
uygun
ekilde

55/774

davranmalarn tavsiye etmek zere,

kenti savunanlara bir veda mesaj gnderir. Bu szlerin anlam, Trk garnizonu kadar kentin Rum halk iin de
aktr: Kenti Frenk paral askerlere
deil, Aleksios Komnenosa teslim etmek gerekmektedir. Bunun zerine,
askerlerinin banda znikin batsnda
mevzilenmi olan Bizans imparatoruyla
pazarlklar balar. Sultann adamlar,
efendilerinin kukusuz takviye alp
geleceini umarak zaman kazanmaya
uramaktadrlar. Fakat Aleksiosun
acelesi vardr: Batllar son saldrya
hazrlanmakla tehdit etmektedirler; bu
durumda onun yapaca birey olamaz.
Frenklerin geen yl znik yaknlarnda
neler yaptklarn hatrlayan mzakereciler dehet iindedirler. Kentlerinin
yamalandn,
erkeklerin
katledildiini,
kadnlarn
rzna
geildiini
daha
imdiden

56/774

grmektedirler. Artk tereddt etmeden

kaderlerini imparatorun ellerine brakmaya karar verirler ve imparator teslim
koullarn bizzat belirler.
18 Haziran 19una balayan gece,
Bizans ordusunun ou Trk olan askerleri Askanios (znik) gln kayklarla sessizce geerek kente girerler,
garnizon arpmadan teslim olur. Sabahn ilk klarnda, imparatorun
beyaz ve altn sars sancaklar oktan
surlarn zerinde dalgalanmaktadr.
Frenkler
saldrdan
vazgeerler.
Klarslan, bylece urad talihsizliin iinde bir teselli bulacaktr:
Sultanlnn nde gelenleri hayatta
kalacaklar ve hatta yannda yeni
dourduu bebei olan gen hanm sultan, Konstantinopoliste bir kralie gibi
karlanacak,
Frenkler
buna
ok
kzacaklardr.

57/774

Klarslann gen kars, dahi bir

macerac, Frenk istilas arifesinde ok
nl bir Trk emiri olan aka Beyin
kzdr. Kk Asyada dzenledii bir
akn srasnda Rumlar tarafndan
yakalanarak hapsedilen aka, gardiyanlarn Yunancay ok kolay renerek
etkilemitir; ylesine ki, birka ay
sonunda bu dili kusursuz konuur hale
gelmitir.
Parlak,
becerikli,
iyi
konumac olan aka Bey, imparatorluk
saraynn mdavimlerinden olmu,
hatta ona bir soyluluk nvan bile verilmitir. Fakat bu artc ykselme ona
yetmemektedir. Gz daha, ok daha
yukarlardadr: Bizans imparatoru olmak istemektedir.
aka Bey bu amacna ulamak iin
ok tutarl bir plan yapmtr. Bu
dorultuda, Ege denizine bakan zmir
limanna yerlemi, burada bir Rum
armatrn yardmyla kendine gerek

58/774

bir sava filosu kurmutur; bu filoda

hafif ektiriler, krekli tekneler, iki
oturakl ve oturakl kadrgalar
vardr, bunlarn toplam yze ulamaktadr. lk aamada, aralarnda Rodos,
Sakz (Khios) ve Samosun da olduu
ok sayda aday ele geirmi ve egemenliini Ege kysnn tm zerinde
geniletmitir. Kendine bylece bir deniz imparatorluu oluturduktan sonra,
zmirdeki sarayn imparatorluk saray
modeline gre dzenleyerek, kendini
vasilevs (imparator) iln etmi ve gemilerini Konstantinopolise saldrtmtr.
Aleksiosun saldry pskrtmesi ve
Trk gemilerinin bir blmn tahrip
etmesi iin muazzam abalar gstermesi gerekmitir.

59/774

Klarslann gelecekteki kaynpederi

bundan cesaretsizlie kaplmayarak,
sava gemilerini yeniden ina etmeye
girimitir.
Klarslan
srgnden
dndnde ve akann da kendi
kendine, Sleymann olunun Ruma
kar mkemmel bir mttefik olacan
dndnde,
1092nin
sonlar
gelmitir. Kzn Klarslana vermitir.
Fakat gen Sultann hesaplar kaynpederininkilerden ok farkldr. Konstantinopolisin fethi ona sama bir proje olarak gzkmektedir; buna karlk,
Kk Asyada kendilerine bir toprak
paras kopartmaya uraan Trk
beylerini, yani en bata Danimend ve
fazlasyla muhteris akay tasfiye etmenin yollarn aradn yakn evresinde bilmeyen yoktur. Sultan bu projesini uygulamakta tereddt etmemitir;
Frenklerin gelmelerinden birka ay
nce, kaynpederini ziyafete arm,

60/774

onu sarho ettikten sonra, herhalde

bizzat kendi baklamtr: akann
olu tahta gemitir, ama babasnn ne
zeks, ne de hrs vardr onda.
Klarslann karsnn erkek kardei
olan yeni emir, denizci beyliini bu
1097 yazna kadar, yani Rum filosunun
zmir limanna beklenmedik bir haberciyle, kzkardeiyle gelmesine kadar idare etmekle yetinmitir.
Sultan hanm, imparatorun stne
titremesinin nedenlerini anlamakta gecikmi, ama onu ocukluunun getii
zmire gnderince hereyi aka kavramtr. Kardeine, Aleksiosun zniki
aldn, Klarslann yenildiini ve
gl bir Rum ve Frenk ordusunun ksa
bir sre sonra gl bir donanmayla
birlikte zmire saldracan aklama
grevini tamaktadr. akann olu,
eer hayatn kurtarmak istiyorsa
kzkardeini Anadolunun bir yerlerinde

61/774

olan kocasnn yanna gtrmeye davet

edilmektedir.
neri reddedildii iin, zmir beylii
sona ermitir. znikin dmesinin hemen ertesinde, tm Ege kys, btn
adalar, Kk Asyann btn Bat
paras artk Trklerin elinden km
olmaktadr. Ve Rumlar, Frenk askerlerinin yardmyla daha teye gitmeye
kararlyma benzemektedirler.
Fakat Klarslan, snd dalk
blgede silahlarn indirmi deildir.
lk gnlerin aknl getikten
sonra, sultan karlk vermeye etkin bir
ekilde hazrlanmaktadr. bn el-Kalanissi, Asker devirmeye, gnll toplamaya ve cihad iln etmeye giritiini yazmtr. aml vakanvis,
Klarslann
btn
Trklerden
yardma gelmelerini istediini ve onlarn da buna kalabalklar halinde uyduklarn eklemitir.

62/774

Sultann bu dorultudaki ilk hedefi,

Danimendle bir ittifak anlamas yapmaktr. Basit bir atekes artk yeterli
deildir; Kk Asyadaki Trk glerinin tek bir ordu gibi birlemeleri imdi
arttr. Klarslan, hasmnn verecei
cevaptan emindir. Gereki bir strateji
uzman olduu kadar mmin bir Mslman da olan Danimend, Rumlarn ve
Frenk mttefiklerinin ilerlemelerinin
kendini de tehdit ettiini dnmektedir. Onlarla, kendi topraklar yerine
komusunun topraklarnda karlamay
tercih etmektedir ve artk vakit
geirmeden,
binlerce
svarisiyle
Sultann ordughna gelir. Birbirlerine
kardee davranrlar, danrlar, plan
yaparlar.
Tepeleri
kaplayan
bu
kalabalk savalar ve atlar grmek,
komutanlara yeniden gven verir. Frsat
kar
kmaz
dmana
saldracaklardr.

63/774

Klarslan avn gzlemektedir. Rumlarn arasna szan casuslar ona deerli

haberler uurmaktadrlar. Frenkler, yollarna znikten sonra da devam etmeye
kararl olduklarn ve Filistine kadar
gitmek istediklerini yksek sesle iln etmektedirler. zleyecekleri yol bile bilinmektedir: Gneydou ynnde, sultann elinde kalm tek byk kent olan
Konyaya doru inmek. Demek ki
Batllar katetmek zorunda olduklar bu
dalk blge boyunca barlarn
saldrlara ak tutmak zorunda kalacaklardr. Gereken tek ey, pusu kurulacak yeri semektir. Blgeyi iyi tanyan
emirler tereddt etmezler. znikten
drt yry gn uzaklkta olan
Dorylaion (Eskiehir) kentinin yaknlarnda, yolun ok derin olmayan bir
vadinin iine girdii bir yer vardr. Eer
Trk savalar tepelerin gerilerinde

64/774

toplanrlarsa, beklemekten baka yapacak bireyleri kalmaz.

1097 Hazirannn son gnlerinde,
Klarslan, yanlarnda kk bir Rum
birlii olan Batllarn znikten ayrldklarn rendiinde, pusu oktan kurulmu durumdayd. Frenkler, 1 Temmuzda
afakla
birlikte
ufukta
gzkrler. valyeler ve piyadeler
sakin sakin ilerlemekte, kendilerini
bekleyenden hi haberleri yokmua
benzemektedirler. Sultan, ald tertibatn dman izcileri tarafndan
kefedilmi olmasndan korkmutur.
Ama bunun byle olduuna dair bir belirti yoktur. Seluklu sultan asndan
memnuniyet verici dier bir konu da,
Frenklerin haber verilenden daha az
kalabalk gzkmeleridir. Acaba bir
blmleri znikte mi kalmtr? Bunu
bilmemektedir. Her durumda ilk
bakta saysal stnle sahiptir. Buna

65/774

bir de gafil avlayacak olmasnn stnl eklenecek olursa, gn onun lehine

gemelidir. Klarslan sinirli, ama
gvenlidir. Ondan yirmi yl daha fazla
tecrbesi olan Danimend de yledir.
Hcum emri verildiinde, gne
tepelerin arkasndan yeni yeni ykselmeye balamtr. Trk savalarn taktii ok denenmitir. Onlara Douda
yarm yzyldan beri sren askeri
stnlklerini bu taktik salamtr. Ordular hemen hemen tamamiyle, harika
ok atan hafif svariden olumutur.
Bunlar dmana yaklamakta, zerine
ldrc oklarn yadrmakta, sonra
hzla uzaklaarak, yerlerini yeni bir
saldr
birliine
brakmaktadrlar.
Genelde, birka dalga sonunda avlar
can ekimeye balamaktadr. Bunun
zerine son gs gse d
balamaktadr.

66/774

Fakat bu Dorylaion arpmas

esnasnda, kurmaylaryla birlikte yksek bir dzle yerlemi olan Sultan,
eski Trk yntemlerinin artk allm
etkinlie sahip olmadklarn kaygyla
farkeder. Aslnda Frenkler hi de evik
deillerdir ve Trklerin ard ardna
gelen saldrlarna cevap vermekte
aceleleri yokmua benzemektedirler.
Fakat savunma sanatn tam anlamyla
bilmektedirler. Ordularnn esas gc,
valyelerin btn bedenini, hatta
bazen binek hayvanlarn da kaplayan
u kaln zrhlarn iinde yer almaktadr.
lerlemeleri ar ve yavasa da, askerler
oklara kar mkemmel bir ekilde
korunmaktadrlar.
Bu
arpma
gnnde, aradan saatler getikten
sonra, Trkler kar tarafa, zellikle
piyadeler arasnda olmak zere hi
kukusuz ok kayp verdirtmilerdir,
ama Frenk ordusunun esas blm

67/774

olduu gibi durmaktadr. Acaba vcut

vcuda
arpmaya
m
girimek
gerekir? Bu tehlikeliye benzemektedir:
arpma alannn evresinde meydana
gelen ok saydaki mcadelelerde,
bozkr svarileri gerek bir insandan
kale olan valyelere kar hibir ey
yapamamlard. Hrpalama harektn
hep srdrmek mi gerekiyordu? Gafil
avlanmann aknl getiinden, kar
taraf bal gibi giriim nceliini ele
alabilirdi.
Uzakta bir toz bulutu grldnde,
emirlerden bazlar geri ekilme
harektna giriilmesini nermilerdi
bile. Bu, yaklaan yeni bir Frenk
ordusuydu; bu ordu birincisi kadar
kalabalkt. Sabahtan beri arptklar
sadece nc birlikleriydi. Sultann
seim hakk kalmamt. Geri ekilme
emrini vermek zorundayd. Daha bunu
yapmasna frsat kalmadan nc bir

68/774

Frenk ordusunun Trk hatlarnn gerisinde, kurmaylarn adrnn bulunduu bir tepeden grld haberi
geldi.
Klarslan bu kez korkuya esir der.
Atna atlar ve dalara doru drt nala
srer ve askerlerine deme yapmak iin
hep yannda tad nl hazinesini
bile brakr. Danimend ve emirlerin
ou da onun arkasndan seirtirler.
Ellerinde kalan tek koz olan hzdan
yararlanan ok sayda svari de,
galiplerin kendilerini izlemelerine frsat
brakmadan uzaklamay baarr. Fakat
askerlerin ou, drt bir yandan
kuatlm olarak arpma alannda
kalmtr. bn el-Kalanissinin yazaca
zere, Frenkler Trk ordusunu parampara ettiler. ldrdler, yamaladlar ve
kle olarak sattklar ok sayda esir
aldlar.

69/774

Klarslan kaarken, kendi cephesinde arpmak zere Suriyeden gelen

bir svari birliine rastlar. Artk ok
ge diye itiraf eder, bu Frenkler ok
kalabalk ve ok gller, artk onlar
durdurmak zere hibir ey yaplamaz.
Szyle eylemini birletiren ve frtnann gemesini beklemeye kararl olan
yenik Sultan, Anadolu yaylasnn
muazzam genilii iinde kaybolur.
ntikamn almak iin drt yl bekleyecektir. Artk istilacya hl bir tek doa
direniyormua benzemektedir. Topraklarn kurakl, da yollarnn darl ve
glgesi olmayan yollarn zerine ken
yaz sca, Frenklerin ilerlemesini bir
miktar geciktirmektedir. Dorylaion
arpmasndan sonra, aslnda bir ayda
geilebilecek olan Anadoluyu yz
gnde amlardr. Bu arada, Trklerin
urad bozguna ilikin haberler tm
Douda dolamtr. slamiyet iin

70/774

utan verici olan bu olay haber

alndnda gerek bir panik kt diye
yazmaktadr aml vakanvis. Korku
ve endie byk boyutlara ulat.
Korkun valyelerin yaknda geleceklerine dair haberler, ortalklarda
aralksz
dolamaktadr.
Temmuz
sonunda, Suriyenin iyice kuzeyindeki
el-Balana
kyne
yaklatklar
sylentisi kmtr. Onlarla arpmak
zere binlerce svari toplanmtr. Bu
yanl bir alarmdr, Frenkler ufukta
gzkmemilerdir. En iyimser olanlar,
istilaclarn yar yoldan dnm olabileceklerini sylemektedirler. bn elKalanissi,
adalarnn
bayld
mneccimlik meselelerinden birinde bu
kanya katlmaktadr. Bu yaz, bat
ynnde bir kuyrukluyldz belirdi, inii
yirmi gn srd, sonra bir daha gzkmemek zere kayboldu. Fakat hayaller
abuk kaybolur. Haberler giderek

71/774

kesinlemektedirler. Eyll ortasndan itibaren, Frenklerin ilerlemesini ky be

ky izlemek mmkn hale gelmitir.
21 Ekim 1097de, Suriyenin en
byk kenti olan Antakya Kalesinden
barlar ykselir: Buradalar!. Birka
isiz gsz burlara ylr, ama ok
uzakta, ovann dip tarafnda, Antakya
glnn yaknlarnda bulank bir toz
bulutundan baka birey gremez.
Frenkler daha bir gnlk, belki de daha
fazla bir yry mesafesindedirler ve
herey onlarn uzun bir yolculuktan
sonra, biraz dinlenmek iin durmak
isteyeceklerini dndrtmektedir. Ancak ihtiyat, kentin be ar kapsnn
imdiden
kapatlmasn
gerektirmektedir.
Suklarda (ar) sabahki bart
art kesilmi, satclar ve mteriler
donup kalmlardr. Kadnlar dualar

72/774

mrldanmaktadrlar. Korku kente egemen olmutur.

KNC BLM
MELUN BR ZIRH YAPIMCISI

Antakya valisi Yasyan Frenklerin yaklatndan haberdar olunca, kentteki

hristiyanlarn
ayaklanacaklarndan
korktu. Bu yzden onlar kentten srmeye
karar verdi.

Olay Frenk istilasndan bir yzyldan

daha fazla bir sre sonra, o an insanlarnn braktklar tanklklara dayanarak anlatacak olan Arap tarihi bn

74/774

el-Esirdir (bn el-Asir olarak da yazlr.

.n.)
lk gn, Yasyan mslmanlara kenti
evreleyen savunma hendeklerini temizleme emrini verdi. Ertesi gn ayn angaryaya yalnzca hristiyanlar gnderdi.
Onlar akama kadar altrtt ve geri
dnmek istediklerinde, Antakya sizindir,
ama Frenklerle olan sorunumuzu zene
kadar onu bana brakmanz gerekiyor diyerek onlar engelledi. Onlar da ona
sordular: ocuklarmz ve karlarmz
kim koruyacak?. Emir cevap verdi: Ben
sizin yerinize ilgileneceim. Nitekim srgnlerin aileleriyle gerekten ilgilendi ve
onlarn tek bir sa teline bile helal
gelmesine izin vermedi.

Seluklu sultanlarna krk yldan beri

hizmet eden yal Yasyan, bu 1097
ylnn Ekim ayn bir ihanet taknts

75/774

iinde yaamaktadr. Antakya nnde

toplanan Frenk ordularnn, surlarn
iinden ibirlikilerin yardmn salamadan kente asla giremeyeceklerinden
emindir. nk ablukadan tr henz
alk ekmeyen kentini saldrarak almak mmkn deildir. Sakallar
beyazlamakta olan bu emirin elinin
altnda ancak alt-yedi bin asker
varken, Frenklerin yaklak otuz bin
savay dzene soktuu dorudur.
Ama Antakya, aslnda alnabilir gibi bir
kale deildir. Surlarnn uzunluu iki
fersahtr (oniki kilometre) ve farkl
dzeyde ina edilmi en az yz altm kulesi vardr. Kesme talardan ve
tulalardan duvarl engellerle salam
bir ekilde ina edilen surlar, douda
Habib en-Nacar tepesine trmanmakta
ve zirveyi ele geirilemez bir hisarla
talandrmaktadr. Batda, Suriyelilerin
el-Asi (isyankr, asi nehir) adn

76/774

verdikleri Orontes (Asi) nehri vardr;

buna Asi adnn verilme nedeni, bazen
ters ynde, yani Akdenizden lke iine
akyormu izlenimini vermesidir. Yata
Antakya surlar boyunca giderek,
gemesi ok kolay olmayan doal bir
engel oluturmaktadr. Gneyde istihkmlar bir vadiye doru sarkmaktadrlar, bu vadinin eimi o kadar diktir ki,
surun bir devam gibi durmaktadr. Bu
nedenle, kuatclarn kenti tamamen
sarmalar olanakszdr ve kenti savunanlarn da daryla haberleme ve yiyecek
salama
konularnda
hibir
skntlar yoktur.
Surlarn kaplad alann iinde bina
ve bahelerin dnda geni tarlalarn
da yer almas nedeniyle, kentin gda
ihtiyatlar daha da bollamaktadr.
Mslman fethinden nce, Antakya iki
yz bin nfuslu bir Roma metropolyd. 1097de ancak krk bin kii vardr

77/774

ve eskiden kalabalk olan bir sr mahalle,

imdi
tarla
ve
baheye
dnmtr. Gemi ihtiamndan bir
ksmn kaybetmi olmasna ramen,
etkileyici bir kent olmay srdrmektedir. Btn seyyahlar - Badat veya
Konstantinopolisten
gelenleri
bile
vardr -, gzalabildiine uzanan minareleri, kiliseleri, kemerli arlar, hisara doru kan aalkl yokularda
yer alan lks villaryla bu kenti daha iyi
grdklerinde bylenmektedirler.
Yasyan, tahkimatnn salaml
veya gda ihtiyatnn gvenirlii konusunda hibir kayg duymamaktadr.
Fakat, kenti kuatma altnda tutanlar
eskiden de olduu gibi, bitmez tkenmez surlarn herhangi bir yerinde onlara kaplardan birini aacak veya bir
kuleye girilerini kolaylatracak bir
ibirliki bulurlarsa, btn bu savunma
aralar yararsz olma tehlikesiyle kar

78/774

karyadrlar. Baka yerlerde olduu

gibi, Antakyada, da Dou hristiyanlar
- Rumlar, Ermeniler, Marunler, Yakubiler - Frenklerin geliiyle birlikte ifte
bir baskya maruz kalmlardr: Onlar
Mslmanlara
sempati
duymakla
sulayan ve onlara alt dzeyden uyruk
muamelesi yapan kendi dindalarnn
basks
ve
onlar
ou
zaman
istilaclarn doal mttefiki olarak
gren
mslman
hemehrilerinin
basks. Aslnda dinsel ve ulusal mensubiyetler arasnda snr yoktur. Ayn
Rum sz, Grek kilisesine bal Bizansllar ve Suriyelileri ifade etmektedir, zaten bunlar kendilerini hep Bizans imparatorunun uyruklar olarak
grmektedirler; Ermeni kelimesi, hem
bir Kiliseye, hem de bir halka atfta bulunmaktadr
ve
bir
Mslman
milletten (el-umma, mmet) sz ettiinde, sz konusu olan bir mminler

79/774

cemaatidir. Yasyann zihniyetinde,

hristiyanlarn kentten srlmeleri dinsel bir ayrmclktan ok, Antakyann
uzun sre tabi olduu ve buray geri almaktan hi vazgememi dman bir
gcn, Konstantinopolisin uyruklarna
ynelik bir nlemdir.
Araplarn denetimindeki Asya blgesinin btn byk kentlerinin iinde,
Antakya Seluklu Trklerinin eline en
son geenidir; 1084te buras daha Konstantinopolise aitti. Ve Frenk valyeleri bundan on yl sonra buray kuatmaya geldiklerinde, Yasyan, doal
olarak bunun Rumlarn buradaki egemenliini, ounluu hristiyan olan
yerli halkn ibirliiyle yeniden kurma
ynnde bir giriim olduuna inanmtr. Emir bu tehlike karsnda hibir
eyden ekinmez. Bylece nasranileri
(o. nassara, sa Nasaral - Nazareth doumlu
olduu
iin
hristiyan

80/774

anlamnda)
kentten srer, sonra
buday, zeytinya ve bal iaesini kendi
eline alr ve tahkimat her gn denetler,
her ihmali ar bir ekilde cezalandrr.
Bunlar yeterli olacak mdr? Bundan
daha belirsiz birey olamaz. Fakat alnan
tedbirler,
takviye
gelmesini
beklerken
dayanmalarna
olanak
vereceklerdir. Takviye ne zaman gelecektir? Antakyada yaayan herkes bu
soruyu kendine srarla sormaktadr ve
Yasyan buna sokaktaki insandan
daha iyi cevap verecek durumda
deildir. Frenklerin henz uzakta
olduklar yazn, olunun Suriyeli
Mslman yneticilere gndererek, onlar kentini bekleyen tehlike konusunda
uyarmtr.
bn
el-Kalanissiden
rendiimize gre, Yasyann olu
amda cihaddan sz etmitir. Fakat XI.
yzyl Suriyesinde cihad, zor duruma
den hkmdarlarn ortaya attklar

81/774

bir slogandan ibarettir. Bir emirin bir

dierine yardm etmeyi kabul etmesi
iin, bunda kiisel bir kar grmesi
gerekmektedir. te yalnzca bu durumda, o da byk ilkelerin yannda yer
alabilmektedir.
Oysa bu 1097 sonbaharnda, Yasyandan baka hibir ynetici kendini
Frenk istilasndan tr dorudan tehdit altnda hissetmemektedir. Eer imparatorun tuttuu askerler Antakyay
geri almak istiyorlarsa, bundan daha
olaan birey olamaz, nk bu kent
hep Bizansa ait olmutur. Rumlarn ne
olursa olsun daha ileri gitmeyecekleri
dnlmektedir. Ve Yasyann zor
durumda olmas, komular iin mutlaka kt birey deildir. On yldan
beri,
aralarna
nifak
sokarak,
kskanlklar krkleyerek, ittifaklar
bozarak onlarla oynamtr. imdi onlardan aralarndaki kavgalar unutarak

82/774

kendine yardma gelmelerini istemektedir; onlarn bu istee karlk vermemelerine armal mdr?
Gereki bir adam olan Yasyan,
onu uzun uzadya bekleteceklerini,
srndreceklerini, yardm etmek iin
dilenmek zorunda brakacaklarn; eski
oyunlarn, entrikalarn, ihanetlerini
deteceklerini bilmektedir. Ancak onu
imparatorun paral askerlerine eli kolu
bal teslim edecek kadar ileri gitmeyeceklerini hayal etmektedir. Sonu
olarak, acmasz bir ar kovannda hayatta kalmaya uramaktan baka birey
yapmamtr. Manevralarn yapt
lemde, yani Seluklu emirlerinin
dnyasnda, kanl kavgalar hi durmamaktadr ve Antakyann efendisi, tpk
blgenin dier btn emirleri gibi, tavr
taknmak zorunda kalmtr. Eer
kaybedenin yannda yer almsa, onu
lm veya en azndan hapishane

83/774

beklemektedir. Eer ans yaver gidip

de kazanan taraf tutmusa, bir sre zaferinin tadn kartmakta, dl olarak
birka gzel esir kadn verilmekte,
sonra kendini hayatn tehlikeye soktuu yeni bir atmann iinde bulmaktadr. Bu ii srdrebilmek iin doru
ata oynamak ve hep ayn ata oynamakta inat etmemek gerekir. Her hata
lme gtrr ve yatanda len ok az
emir vardr.
Frenkler geldiinde, Suriyedeki siyasal yaam iki kardein sava nedeniyle zehirlenmi durumdadr. Bunlar,
bir meddahn hayalinden kmasna
tuhaf iki kiidir: Halep hkmdar Rdvan ile am (Dmak) hkmdar olan
kk kardei Dukak. Bunlar birbirlerine kar yle inat bir kin duymaktadrlar ki, ikisine birden ynelik bir tehdit bile uzlamay dnmelerine yol
aamamaktadr. 1097de Rdvan yirmi

84/774

yandan biraz daha byktr, ama

daha imdiden bir esrar perdesinin gerisindedir ve onun hakknda ok dehet
verici efsaneler ortalkta dolamaktadr.
Ksa boylu, zayf, sert ve bazen de endieli baklar olan bu kii, bn elKalanissinin dediine gre. Hahaiyun
tarikatna mensup bir mneccimtabipin etkisi altnda kalmaktadr. Bu
hahaiyun tarikat o tarihlerde yeni
kurulmutur ve Frenk istilasnn tm
sresi boyunca nemli bir rol oynayacaktr. Halep hkmdar, hi de haksz
yere olmakszn, bu fanatikleri hasmlarn ortadan kaldrmada kullanmakla
itham edilmektedir. Cinayetler, dine
aykr hareketler, byclk ile Rdvan
herkesin kukusunu uyandrmakta, ama
en gl kini bizzat ailesinin iinde
uyandrmaktadr. 1095te tahta ktnda, bir gn iktidar talebinde bulunurlar korkusuyla kk erkek

85/774

kardelerinden ikisini bodurtmutur;

bir ncs, tam Rdvann klelerinin
gl parmaklarnn boazn skacaklar gece, Halep kalesinden kaarak
cann kurtarabilmitir: lmden kurtulan bu karde Dukaktr ve o zamandan
bu zamana aabeyine kar amansz bir
kin beslemektedir. Katktan sonra
ama snm, kentteki askerler de
onu hkmdar iln etmilerdir. Bu
kararsz, etki altnda kalan, fkesi
burnunda, sal narin gen adam,
aabeyinin kendini ldrmek istedii
taknts iinde yaamaktadr. Bu yardeli iki hkmdarn arasnda kalan
Yasyann ii hi de kolay deildir.
Hemen
yanbandaki
komusu,
bakenti
Halep
olan
Rdyandr.
Dnyann en eski kentlerinden biri olan
Halep, Antakyaya gnden daha az
yry mesafesindedir. Yasyan,
Frenklerin gelmesinden iki yl nce,

86/774

kzn Rdvan ile evlendirmitir. Fakat,

bu damadnn onun topraklarna gz
diktiini abucak anlam ve o da kendi
hesabna hayatndan endie etmeye
balamtr. Hahaiyun tarikat, Dukak
gibi ona da musallat olmutur. Ortak
tehlike bu iki adam doal olarak yaklatrdndan, Frenkler Antakyaya
doru ilerlerken, Yasyan ilk nce
am hkmdarna ynelmitir.
Fakat Dukak tereddt etmektedir.
Bunun Frenklerden korktuu iin olmadna teminat vermektedir, ama
aabeyinin onu geriden kstrmasna
olanak vermemek iin, ordusunu Halep
civarna gtrmeye niyeti yoktur. Mttefikinin karar vermesini salamann ne
kadar g olduunu bilen Yasyan;
ona parlak, atlgan, tutkulu, bir iin
ucunu brakmayan gen bir adam olan
olu emsddevleyi (Devletin Gnei)
gndermitir. ems, saraydan hi

87/774

ayrlmam, bir pohpohlayp, bir tehdit

ederek, Dukak ve danmanlarn bktrmtr. amn efendisi, gene de Antakya arpmasnn balamasndan iki
ay sonra, ancak Aralk 1097de,
ordusuyla birlikte kuzey yolunu tutmaya istemeye istemeye raz olmutur.
ems ona elik etmektedir. Bir hafta
sren yol boyunca, Dukakn fikir
deitirmeye rahata zaman bulacan
bilmektedir. Nitekim, gen hkmdar
yol aldka daha sinirli hale gelmektedir. 31 Aralkta am ordusu yolun
te ikisini amtr, blgede hayvanlar
iin ot arayan bir Frenk birliiyle
karlar. Saysal stnlne ve dmann kuatmadaki grece rahatszlna ramen, Dukak saldr emrini
vermekten vazgeer. Bu, bir an iin
akna
dnm
olan
Frenklere
kendilerini toplama ve yaylma sresi
brakmak demektir. Gn sona ererken,

88/774

yenen veya yenilen yoktur, ama amllar hasmlarndan daha fazla adam
kaybetmilerdir: Dukakn cesaretinin
krlmas iin bu yeterli olmutur;
emsin umutsuz yalvarmalarna ramen adamlarna hemen geri dn emri
verir.
Dukakn harekt yarda brakmas,
Antakyada byk bir zntye yol
aar, ama kenti savunanlar vazgemezler. 1098in bu ilk gnlerinde, kenti
kuatanlarn
arasnda
ilgin
bir
karklk vardr. Yasyann birok
casusu dman kampna szmay
baarmtr. Bu casuslarn bazlar,
Rumlara duyduklar kinle hareket etmektedirler, ama ou bu sayede emirin ltfuna nail olmay uman kent
hristiyanlarndandr. Ailelerini Antakyada brakmlardr ve onlarn
gvenliini salamaya uramaktadrlar. Getirdikleri haberler, kent halknn

89/774

moralini ykseltmektedir: Kuatma

altndakilerin erzaklar bolken, Frenkler
alk tehlikesiyle kar karyadrlar.
Daha imdiden yzlercesi lm ve
binek hayvanlarndan ou da yenilmek
zere kesilmitir. am ordusuyla
karlaan seferi birlik, tam da birka
koyun, birka kei peindeydi ve ambarlar yamalayacakt. Ala baka
afetler eklenerek, istilaclarn moralini
her gn biraz daha drmektedirler.
Yamur aralksz yaarken, Suriyelilerin Antakyaya taktklar baya sidikli
lkabn dorulamaktadr. stilaclarn
ordugh amur deryasna dnmtr.
Ve bu arada yer sarsntlar hep devam
etmektedir. Blge insanlar buna
alkndrlar, ama Frenkler dehete
kaplmaktadrlar; tanrsal bir cezaya
uradklar inancyla gkler katna yalvarmak zere toplandklarnda, dualarnn meydana getirdii byk

90/774

grlt ehirden bile duyulmaktadr.

Yce Tanrnn fkesini yattrmak iin,
fahieleri kamplarndan kovmaya, meyhaneleri kapatmaya ve kumar yasaklamaya karar verdikleri sylenmektedir.
Komutanlar dahil olmak zere, askerden kamalar oalmtr.
Bu gibi haberler, kenti savunanlarn
savakanln doal olarak artrmakta
ve onlar da cesur huru hareketlerini
oaltmaktadrlar. bn el-Esirin diyecei
gibi, Yasyan hayranlk verici bir
cesaret, bilgelik ve kararllk gsterdi.
Ve heyecana kaplan Arap tarihi unlar ekleyecektir: Frenklerin ou ld.
Eer geldikleri srada olduu kadar
kalabalk kalsalard, btn slam
alemini igl ederlerdi!. Elendirici bir
abartma, ama istilann ykn aylar
boyunca tek bana tayacak olan Antakya garnizonunun kahramanlna
ynelik, hakedilmi bir sayg gsterimi.

91/774

nk yardmlar hl beklenmektedir. Dukakn alaklndan yaralanan

Yasyan, 1098 Ocanda Rdvana
ynelmek zorunda kalmtr. Halep
emirinden boynu eik bir ekilde zr
dileme; onun btn alaylarn gzn
krpmadan dinleme ve ona slam ve
akrabalk ilikileri adna askerlerini
gnderip Antakyay kurtarmas iin
yalvarma gibi g bir grev, gene emsddevleye dmtr. ems, emir
kaynbiraderinin bu cins deliller
karsnda tamamen duyarsz olduunu
ve Yasyana elini uzatmaktansa bu eli
kesmeyi tercih edeceini ok iyi bilmektedir. Fakat olaylar daha da zorlayc hale gelmitir. Gda durumlar
giderek ktleen Frenkler, Seluklu
emirinin
topraklarnda
bir
talan
harektna girierek, Halep yaknlarn
bile yamalayp, alt st etmilerdir ve
Rdvan, kendi topraklar zerine

92/774

ynelen tehdidi ilk kez hissetmitir.

Bylece Antakyaya yardmdan ok
kendini
savunmay
dnerek,
ordusunu Frenklere kar gndermeye
karar vermitir. ems zafer kazanmtr.
Babasna, Halep birliklerinin saldraca
zaman bildiren ve kuatmaclar
kskaca almak zere kitlesel bir huru
yapmasn
isteyen
bir
haber
gndermitir.
Antakyada Rdvann mdahalesi o
kadar beklenmedik birey olmutur ki,
tanrnn bir armaan gibi grlmtr.
Acaba bu, yz gnden beri sren
arpmann
belirleyici
dnemeci
midir?
Hisardaki gzcler, 9 ubat 1098
leden sonra Halep ordusunun yaklatn haber vermilerdir. Bu orduda
binlerce svari vardr; oysa Frenkler,
ktln binek hayvanlarn tketmi olmasndan tr, onlarn karsna

93/774

ancak yedi veya sekiz yz atl kartabilmektedirler. Gnlerdir diken stnde

yaayan kuatma altndakiler, arpmann hemen balamasn istemektedirler. Ama Rdvann ordusu durup,
adrlar
kurmaya
baladndan,
arpma emri sonraki gne ertelenmitir.
Hazrlklar
btn
gece
srdrlmtr. Artk her asker, nerede
ve ne zaman harekete geeceini ok
iyi bilmektedir. Yasyan adamlarna
gvenmektedir,
onlarn
paylarna
deni yapacaklarndan emindir.
Hi kimsenin bilmedii, arpmann
daha balamadan kaybedildiidir. Frenklerin sava niteliklerine ilikin olarak
anlatlanlardan dehete kaplan Rdvan,
artk saysal stnlnden yararlanmaya cret edememektedir. Birliklerini
harekete geirmek yerine, onlar korumaktan baka birey dnmemektedir.
Ve her tr kuatlma tehlikesini

94/774

nlemek zere, onlar btn gece boyunca Asi nehriyle Antakya kalesi
arasnda kalan dar bir toprak eridinde
tutmutur. Frenkler afakla birlikte
saldrya
getiklerinde,
Halepliler
felolmu gibidirler. Alann darlndan
tr hi hareket edememektedirler.
Atlar aha kalkmakta ve denler daha
ayaa kalkmadan kardeleri tarafndan
inenmektedir. Tabii ki artk geleneksel taktikleri uygulamak ve dmana
birbirini izleyen svari-oku dalgalar
halinde saldrmak sz konusu deildir.
Rdvann adamlar, gs gse bir
arpmaya zorlanmlardr ve burada
zrhl valyeler kolayca ezici bir stnlk salamaktadrlar. Bu tam bir kymdr. Frenkler tarafndan izlenen emir ve
askerleri, artk anlatlamaz bir dzensizlik iinde kamaktan baka birey
dnememektedirler.

95/774

Antakya surlarnn dibinde arpma

baka bir ekilde cereyan etmektedir.
Kenti savunanlar, gnn ilk klaryla
birlikte kitlesel bir huru hareketi yapmlar ve bu da kuatclar gerilemek
zorunda brakmtr. arpmalar etin
gemektedir ve Yasyann askerleri
ok iyi bir konumdadrlar. leden
biraz nce Frenklerin kampn kuatmaya baladklar srada, Haleplilerin
bozgun haberi gelir. Emir bunun zerine adamlarna, istemeye istemeye
kente geri dnme emrini verir. Geri
ekilmeleri tam bitmitir ki, Rdvan
ezen valyeler lmcl-dlleriyle geri
dnerler. Antakya halk biraz sonra
muazzam kahkahalar, bouk baz slklar duyar ve bunlarn arkasndan
Haleplilerin berbat durumdaki kelleleri
mancnkla atlr. Kenti bir lm sessizlii sarmtr.

96/774

Yasyan
etrafndakileri
cesaretlendirmek iin birka cmle sylese
de, kentinin etrafndaki kskacn
daraldn ilk kez hissetmektedir. ki
dman
kardein
de
bozguna
uramasndan sonra, artk Suriyeli
emirleri beklemekten baka yapacak
bireyi kalmamtr. Bavuraca tek
kii kalmtr: Gl Musul atabeyi Krboa. Fakat onun da, Antakyadan iki
hafta yry mesafesinde bulunma
gibi bir engeli vardr.
Tarihi bn el-Esirin vatan olan Musul,
Cezirenin,
yani
Mezopotamyann, Dicle ve Frat gibi iki byk
nehir tarafndan sulanan verimli ovann
bakentidir. ok nemli bir siyasal,
kltrel ve ekonomik merkezdir. Araplar, onun lezzetli meyvalarn; elmalarn, armutlarn, zmlerini, narlarn vmektedirler. Btn dnya, bu
kentin ihra ettii nitelikli ince kuma

97/774

ile onun adn zdeletirmektedir:

Muslim. Frenkler geldiinde, emir
Krboann topraklarnda baka bir
zenginlik iletilmeye balam durumdayd. Seyyah bn Cbeyir birka on yl
sonra neft adndaki bu zenginlik
kaynan tasvir edecektir. Dnyann bu
parasn bir gn zengin edecek olan bu
koyu renkli deerli sv, daha imdiden
kendini
geenlerin
baklarna
sunmaktadr.
Dicle yaknlarnda el-Kayyara (bitmlk)
denilen bir yerden geiyoruz. Musula
giden yolun sanda, sanki bir bulutun
altndaym gibi olan bir kara toprak
knts var. Tanr burada, bitm veren
irili ufakl kaynaklar fkrtm. Bunlardan
biri bazen kaynayan bir kaptaki gibi
paralar frlatyor. Bunlar toplamak
zere havuzlar yapyorlar. Bu kaynaklarn
etrafnda siyah bir glck var, bunun

98/774

yzeyinde kara bir kpk bulunuyor; glck bu kp kyya atyor ve o da

burada bitm olarak phtlayor. Bu rn
ok kaygan, dz, parlak bir amur
grntsnde olup, ok gl bir koku
kartyor. Daha nce sznn edildiini
duyduumuz ve tasviri bize ok
olaanst gelmi olan bir harikay
bylece kendimiz gzleyebildik. Buradan
ok uzakta olmayan bir yerde, Dicle
kylarnda, dumann uzaktan farkettiimiz baka bir byk kaynak daha var.
Bitm elde edilmek istenildiinde burann
tututurulduu sylendi. Alev sv unsuru
tketiyor. Suriyede ve Akkya kadar
olan btn blgede ve sahil kesimlerinde
bu bilinmektedir. Allah istediini yaratr.
Ona krler olsun.

Musul halk kara svya tedavi edici

zellik atfetmekte ve hasta olduklarnda iine girmektedirler. Petrolden

99/774

retilen bitm (asfalt), inaatlkta,

tulalarn birbirlerine tutturulmas iin
har olarak kullanlmaktadr. Su
geirmez nitelikte olmasndan tr,
hamam duvarlar onunla svanmakta ve
burada cilal bir siyah mermer
grnts almaktadr. Ama daha sonra
greceimiz zere, petrol en ok askeri
alanda kullanlmaktadr.
Bu gelecek vaadeden kaynaklardan
bamsz
olarak,
Musul,
Frenk
istilasnn balangcnda bata bir
stratejik rol oynamaktadr ve yneticileri Suriye ilerine karma olanan
yakaladklarndan, muhteris Krboa
bunu kullanmak istemektedir. Ona
gre, Yasyann yardm ars,
etkisini yayma konusunda dledii frsattr. Hi tereddt etmeden byk bir
ordu toplamaya sz verir. Antakya artk
yalnzca
Krboay
bekleyerek
yaamaktadr.

100/774

Bu hzr gibi yetien adam, eski bir

kledir ve bu durumun Trk emirleri
arasnda hi de alaltc bir yan yoktur.
Nitekim, Seluklu hkmdarlar en
sadk ve en yetenekli klelerini sorumluluk gerektiren grevlere getirme adetini edinmilerdir. Ordu komutanlar,
kent valileri ou zaman kledirler
(memluk) ve otoriteleri o kadar byktr ki, resmen azad edilmelerine bile
gerek kalmamaktadr. Frenk istilas
sona ermeden nce, tm slami Dou
Memluk sultanlar tarafndan ynetilir
hale gelecektir. Daha 1098de bile,
am, Kahire ve birok dier byk
kentin en etkili adamlar kle veya kle
oludur.
Krboa bunlarn en gl ve muktedirlerindendir. Sakalna kr dm
bu otoriter subay, Trke bir unvan
tamaktadr: beyin babas anlamna
gelen
Atabey.
Seluklu

101/774

imparatorluunda ynetici hanedann

yeleri arasnda lmler yksek dzeydedir - arpmalar, cinayetler, idamlar
ve bunlar ou zaman reit olmayan ardllar brakmaktadrlar. Bunlarn karlarn savunmak zere, vey babalk
roln tamamlasn diye genelde bu
ocuun annesiyle evlenen bir vasi
atanmaktadr. Bu atabeyler, mantk
gerei iktidarn gerek sahibi olmakta
ve bu iktidarlarn ou zaman kendi z
oullarna brakmaktadrlar. Meru bey,
onlarn elinde artk bir kukladan baka
bir ey olmamaktadr, hatta bazen bir
rehine durumuna dmektedir. Fakat
grn titizlikle kurtarlmaktadr.
Bylece, ordular resmen veya drt
yalarndaki ocuklarn komutas
altndadr,
bunlar
iktidarlarn
atabeylere devretmilerdir.
1098 Nisannn son gnlerinde otuz
bin kadar adam Musul knda

102/774

toplandnda, ite tam da bu allmadk manzaraya tank olunmutur.

Resmi ferman, kahraman askerlerin,
ordunun komutasn kundak bezlerinin
iinden atabey Krboaya emanet eden
mehul bir Seluklu dlnn emirleri
altnda
cihad
yapacaklarn
bildirmektedir.
mrn Musul atabeylerinin hizmetinde geirecek olan tarihi bn el-Esire
gre, Krboann ordusunun Antakyaya yneldiini renen Frenkler
korkuya
kapldlar,
nk
zayf
dmlerdi ve erzaklar azd. Buna
karlk kenti savunanlar tekrar umutlanmlardr. Mslman birlikleri yaklatklarnda bir kez daha huru yapmaya hazrlanmaktadrlar. Olu emsddevleden etkin bir yardm alan
Yasyan, ayn inatla buday ihtiyatlarn denetlemi, istihkmlar gzden
geirmi
ve
Tanrnn
izniyle

103/774

kuatmann
yaknda
kalkacan
vaadederek,
askerlerini
yreklendirmitir.
Fakat halkn nnde gsterdii gven
bir yapmacktan ibarettir. Durum
birka haftadan beri hissedilir derecede
bozulmutur. Kentin ablukas ok daha
sk, iae daha zor ve durumlar daha
kayg verici hale gelmitir, dman
kampndan gelen haberler seyrelmektedir. Syledikleri ve yaptklar hereyin Yasyana aktarldn farkeden
Frenkler, sert davranmaya karar vermilerdir. Emirin ajanlar, onlarn bir
adam ldrp ite piirdikten sonra
yediklerini
grmlerdir;
yerken,
yakalanacak her casusun kaderinin bu
olacan yksek sesle haykrmaktadrlar.
Dehete
kaplan
casuslar
kamlardr
ve
Yasyan
artk
kuatanlar
hakknda
pek
birey

104/774

bilmemektedir. Tecrbeli bir asker

olarak, durumu ok kayg verici
grmektedir.
Ona gven veren ey, Krboann
yolda olmasdr. Mays ortalarna doru
binlerce savayla buralarda olmas
gerekmektedir. Antakyada herkes bu
an beklemektedir. Hergn, temennilerini gerek sanan kentliler tarafndan
kartlan sylentiler dolamaktadr.
Fsldalmakta, burlara doru koulmakta, yal kadnlar henz sakal bitmemi birka askeri anaca bir tavrla
sorgulamaktadrlar. Cevap hep ayndr:
Hayr, yardm birlikleri gzkmedi,
ama yaknda gelirler.

Byk Mslman ordusu Musuldan

ayrlrken, karglarnn gne altndaki
parlts ve beyazlar giymi bir svari

105/774

denizinin ortasnda dalgalanan Abbasi

ve Seluklularn amblemi siyah sancaklaryla gz kamatrc bir manzara sunmaktadr. Scaa ramen yry
yavalatlmamaktadr. Ordu bu hzla iki
haftadan nce Antakyaya varacaktr.
Ama Krboa kaygldr. Yola kmadan
az nce telaa drecek haberler
almtr. Bir Frenk birlii, Araplarn elRuha dedikleri Edessay (Urfa) ele
geirmidir; buras Musuldan Antakyaya giden yolun kuzeyinde byk
bir Ermeni kentidir. Ve Atabey,
kuatma altndaki kente vardnda,
Edessadaki Frenklerin, arkasnda olacaklarn dnmekten kendini alkoyamamaktadr. Bylece kska iinde
kalma tehlikesiyle kar karya kalmayacak mdr? Maysn ilk gnlerinde
balca emirlerini toplayarak, yolunu
deitirme karar verdiini aklamtr.
nce
kuzeye
ynelerek
Edessa

106/774

sorununu birka gn iinde zecektir,

bundan sonra Antakyay kuatanlarla
tehlikesizce karlaabilir. Baz emirler,
Yasyann endieli mesajn hatrlatarak itiraz etmilerdir. Fakat Krboa
onlar susturmutur. Karar verdi mi
kei gibi inat olmaktadr. Emirler
homurdanarak itaat ederken, ordu
Edessaya giden dalk yola girmitir.
Ermeni kentinin durumu gerekten
kayg vericidir. Kenti terkedebilen az
saydaki Mslman haberleri aktarmtr. Baudoin adnda bir Frenk
komutan, emrinde yzlerce valye ve
iki binden fazla piyade olduu halde
ubat
banda
gelmitir.
Trk
savalarn artan saldrlarna karn
kentin askeri gcn arttrmak zere,
yal bir Ermeni olan vali Toros ona
bavurmutur. Fakat Baudoin yalnzca
paral bir asker olmay reddetmitir.
Torosun
meru
varisi
olarak

107/774

belirlenmeyi istemitir. Resmi bir evlat

edinme treni, Ermeni rfne uygun bir
ekilde yaplmtr. Toros ok geni bir
beyaz entari giymi, beline kadar plak
Baudoin, babasnn elbisesinin altna
girerek,
vcudunu
onunkine
yaptrmtr. Sonra annenin, yani
Torosun karsnn sras gelmitir. Baudoin onun da entarisiyle plak bedeninin arasna szlmtr. Bu olay
elenerek seyredenler, evlat edinme
iin dnlm bu ayinin, oul
kocaman kll bir valye olduunda
biraz
saptk
hale
geldiini
fsldamaktadrlar.
Kendilerine anlatlan sahneyi hayallerinde canlandran Mslman askerler kahkahalarla glmektedirler.
Fakat hikyenin devam onlar titretmitir: Trenden birka gn sonra,
anne ve baba oulun isteiyle halk
tarafndan lin edilmi, o da onlarn

108/774

ldrlmelerini duygusuz bir ekilde

seyrettikten sonra, kendini Edessa
kontu iln etmi ve ordu ile ynetimin
btn nemli mevkilerine Frenk
arkadalarn getirmitir.
Btn kayglarnn teyid olduunu
gren Krboa, kenti kuatmaya
balamtr. Fakat emirleri onu gene
bundan vazgeirmeye uramlardr.
Edessadaki bin Frenk askeri, onbinlerce askeri olan Mslman ordusuna
saldrmaya asla cret edemeyecektir;
buna karlk kenti savunmaya bu
saylar fazlasyla yeter ve kuatma aylarca srebilir. Bu arada kaderine terkedilen Yasyan, istilaclarn basks
karsnda boyun eebilir Atabey hibir
ey duymak istememektedir. Ve ancak
Edessa surlar dibinde hafta kaybettikten sonra hatasn kabul eder ve
cebri yryle Antakya yoluna yeniden koyulur.

109/774

Kuatma altndaki kentte, Maysn ilk

gnlerindeki umut yerini tam bir
dzensizlie
brakmtr.
Sokakta
olduu gibi sarayda da Musul birliklerinin neden bu kadar geciktikleri anlalamamaktadr. Yasyan umutsuzluk iindedir.
Gerilim had safhaya kmken, 21
Haziranda gnbatmndan biraz nce,
devriyeler Frenklerin btn glerini
biraraya topladklarn ve kuyezdouya
yneldiklerini bildirirler. Emirlerin ve
askerlerin tek bir aklamas vardr:
Krboa yaknlardadr ve kuatmaclar
onu karlamaya gitmektedirler. Ksa
bir sre iinde fslt gazetesi evleri ve
surlar haberdar eder. Kent yeniden
soluk alr. Atabey yarn kenti kurtaracaktr. Kbus yarn sona erecektir.
Akam serin ve nemlidir. Evlerin eiklerinde, btn klar snk olduu
halde saatlerce tartlr. Sonunda

110/774

Antakya uykuya dalar, bitkindir ama

gvenlidir.
Saat sabahn drdyken, kentin
gneyinde taa srtnen bir ipin bouk
sesi gelir. Bir adam, be kenarl byk
bir kulenin tepesinden sarkarak el
iaretleri yapmaktadr. Btn gece boyunca gzn krpmamtr ve sakal
diken dikendir. bn el-Esirin syleyecei gibi, kulelerin savunmasna memur
edilmi bir zrh yapmcs olup, ad
Firuzdur. Ermeni kkenli bir Mslman olan Firuz, uzun sre Yasyann
evresinde yer alm, ama emir onu
yaknlarda
karaborsa
yapmakla
sulayp ar bir para cezasna
arptrmtr. ntikam aresi arayan
Firuz, kenti kuatanlarla
temasa
gemitir. Onlara, kentin gneyinde
vadiye girii olan bir pencerenin kendi
denetiminde olduunu ve onlar oraya
sokacan
syler.
Bir
tuzak

111/774

kurmadn kantlamak zere, z

olunu onlara rehine olarak gndermitir. Kuatmaclar da ona altn ve
toprak vaadaderler. Plan kararlatrrlar: 3 Haziran afakla birlikte harekete
geilecektir. Bir gece nce, kuatmaclar muhafz askerlerin dikkatini
azaltmak zere uzaklayormu gibi
yapmlardr.
bn el-Esir yle anlatacaktr: Frenkler
ile bu melun zrh yapmcs arasnda anlamaya varldktan sonra, bu kk pencereye doru trmanmlar, onu aarak
ieri ipler yardmyla ok sayda adam
sokmulardr. Saylar be yze ulanca,
afakta boru almaya balamlardr, bu
srada kenti savunanlar btn gece
uyank kalmaktan tr bitkin durumdadrlar. Yasyan uyanarak ne olduunu
sormutur. Ona, boru seslerinin herhalde

112/774

artk dm olan hisardan geldii cevab

verilmitir.

Grltler ikiz kzkarde kulesinden

gelmektedir. Fakat Yasyan bunu
dorulatmak zahmetine girmez. Hereyin kaybedildiine inanmaktadr. Dehete kaplarak, kentin kaplarndan
birinin almasn emreder ve birka
muhafzla birlikte kaar. Afallam bir
ekilde saatlerce at srer, akln bir
trl toplayamamaktadr.
ki yz gnlk bir direnmeden sonra,
Antakyann efendisi kmtr. bn elEsir onun zayfln knamakla birlikte,
sonunu
duygulu
bir
ekilde
anlatmaktadr.
Ailesini, oullarn ve Mslmanlar
terkettii iin alamaya balad ve
acsndan atndan baygn yere dt.
Refakatileri onu tekrar eere oturtmaya
altlar,
ama
ayakta

113/774

duramyordu. lmek zereydi. Onu

braktlar ve uzaklatlar. Oradan geen
Ermeni bir oduncu onu tand. Kafasn
kesti
ve
Antakyadaki
Frenklere
gtrd.
Kenti ise kan ve ate iindedir.
Erkekler, kadnlar ve ocuklar amurlu
sokaklarda kamaya uramakta, ama
valyeler onlar kolayca yakalayp orackta boazlamaktadrlar. En son hayatta kalanlarn da dehet lklar
yava yava yatr, ksa bir sre sonra
onlarn yerini daha imdiden sarho
olmu birka Frenk yamacnn atlak
sesi alr. Atee verilen ok saydaki
evden dumanlar ykselmektedir. lenleyin, kenti bir matem rts sarar.
Bu 3 Haziran 1098deki kanl lgnln ortasnda bir tek kii soukkanlln korumutur. Bu, yorulma bilmeyen emsddevledir. Kent zaptedilir
edilmez, Yasyann olu bir grup

114/774

savayla birlikte hisara ekilerek

barikat kurmutur. Frenkler onu oradan
kartmay birok kereler denerler, ama
her seferinde ar kayplar vererek
pskrtlrler. Frenk komutanlarn en
yksei olan uzun sar sal dev Bohmond da bu saldrlardan birinde
yaralanmtr. Bana gelenden ders
alarak,
kentten
k
gvencesi
karlnda hisar terketmesini nermek zere emse haber gnderir. Fakat
gen emir yce bir ekilde reddeder.
Antakya, bir gn kendine kalacan
hep dnd topraktr, son nefesine
kadar arpacaktr. Ne erzak, ne de
sivri oklar eksiktir. Habeb en-Nacar tepesinin zirvesine muhteem bir ekilde
taht kurmu olan hisar, Frenklere aylarca meydan okuyabilir. Bunlar eer
burlara trmanmaya kalkrlarsa binlerce adam kaybedeceklerdir.

115/774

Sonuncu direniilerin kararll pahalya

patlayacaa
benzemektedir.
valyeler
hisara
saldrmaktan
vazgeerek, onu bir gvenlik kuayla
evrelemekle yetinirler. Ve Antakyann
dmesinden gn sonra, ems ve
arkadalarnn sevin lklarndan
Krboann
ordusunun
ufukta
olduunu renirler. ems ve boyun
emeyen bir avu arkada iin, slam
svarilerinin ortaya kmasnn inanlmaz bir yan vardr. Gzlerini ovuturmakta, alamakta, dua etmekte,
birbirlerine sarlmaktadrlar. Allah Ekber sesleri, hisara nihayetsiz bir
homurtu halinde gelmektedir. Frenkler,
Antakya surlarnn arkasna ekilirler;
kuatcyken
kuatma
altnda
kalmlardr.
ems
mutludur,
ama
hl
zntldr. Yardm birliinin ilk
komutanlar ona bu darack yerde

116/774

ulatklarnda, onlar binlerce soruyla

hrpalar. Neden bu kadar ge gelindi?
Neden Frenklere Antakyay zaptedecek
ve halk katledecek zaman brakld?
Btn muhataplarnn, ordularnn tutumunu hakl kartmak yerine btn
bellardan tr Krboay suladklarn aknlkla grr; kstah, kendini
beenmi, beceriksiz, hain Krboann
yznden.
Yalnzca kiisel antipatiler deil, ayn
zamanda elebann emir Dukaktan
bakasnn olmad gerek bir fesat sz
konusudur. Dukak Musul ordusuna Suriyeye girdii anda katlmtr. Mslman ordusu hi de trde bir askeri g
deildir. karlar ounlukla elien
beyler arasnda bir koalisyondur.
Atabeyin toprak edinme tutkusu kimse
iin sr deildir ve Dukak, dier beyleri
gerek dmann bizzat Krboa
olduu konusunda ikna etmekte hibir

117/774

glkle karlamamtr. Eer Krboa kafirlerle olan arpmadan galip

karsa kendini kurtarc ilan edecek ve
artk hibir Suriye kenti onun egemenlii dnda kalamayacaktr. Eer bunun
tersine Krboa yenilirse, Suriye
kentlerinin zerine ken tehlike atlatlm olacaktr. Bu tehdid karsnda,
Frenk tehlikesi kk bir beldr. Rumlarn, paral askerlerinin yardmyla Antakya kentini geri almak istemelerinde
dramatik olan birey yoktur, nk
Frenklerin Suriyede kendi devletlerini
kurmalar olanakszdr. bn el-Esirin diyecei gibi, Atabey iddialaryla Mslmanlar o kadar rahatsz etti ki, onlar da
arpmann en belirleyici annda ona
ihanet etmeye karar verdiler.
Demek ki bu muhetem ordu, ilk
darbede yere decek, ii kof bir
devden baka birey deildir. Antakyann
terkedilmesine
karar

118/774

verilmesini unutmaya hazr olan ems,

hl btn bu irenliklerin stesinden
gelmeye uramaktadr. Eski hesaplar
grme zaman olmadn dnmektedir. Umutlar ksa mrl olacaktr.
Krboa geliinin ertesi gn onu
ararak, hisarn komutasnn elinden
alndn bildirir. ems kzar. Bir
kahraman gibi arpmam mdr?
Btn Frenk valyelerine kafa tutmam mdr? Antakya beyinin varisi
deil midir? Atabey tartmaya girmez.
Komutan odur ve kendine itaat
edilmesini istemektedir.
Yasyann olu, etkileyici cssesine
ramen Mslman ordusunun galip
gelme yeteneine sahip olmadna
artk ikna olur. Tek tesellisi, dman
kampndaki durumun daha iyi olmadn bilmesidir. bn el-Esire gre,
Frenkler Antakyay zaptettikten sonra,
on iki gn hibir ey yiyemediler.

119/774

Soylular atlaryla, fakirler de cesetler ve

aa yapraklaryla besleniyorlard.
Frenkler bu son aylar esnasnda baka
ktlklara da uramlard, ama o zaman
evrede yamaya karak biraz erzak
bulacaklarn
biliyorlard.
Yeni
kuatlmlk konumlar artk buna
olanak vermiyordu. Ve gvendikleri
Yasyann ihtiyatlar da hemen hemen tkenmiti. Askerden kamalar
yeniden balad.
1098de Antakya evresinde arpan
bu iki tkenmi, morali bozulmu
ordunun arasndan, tanr kimin tarafn
tutacan bilmiyora benzemekteydi.
Ama bir olay onun kararn etkiledi.
Batllar bunun mucize olduunu syleyeceklerdir, ama bn el-Esirin tasvirinde mucizeye yer yoktur.
Frenklerin arasnda, hepsinin nderi
olan Bohmond vard, ama ayn

120/774

zamanda, Mesihin (tanr huzur versin!)

bir mzrann Antakyann byk binalarndan biri olan Kusyann iinde
gml olduu konusunda teminat veren
ok kurnaz bir kei vard. Onlara eer
bunu bulursanz galip gelirsiniz, yoksa
lm kesindir dedi. Daha nce Kuzyann
zeminine bir mzrak gmm ve btn izleri yoketmiti. Onlara gn sreyle oru tutmalarn ve tvbe etmelerini emretti; drdnc gn onlar uaklar ve
iileriyle buraya gtrd, bunlar her yeri
kazdlar ve mzra buldular. Kei bunun
zerine haykrd: Sevinin, nk zafer
kesindir! Beinci gn, be veya alt kiilik
kk gruplar halinde kent kapsndan
ktlar. Mslmanlar Krboaya yle
dediler: Kapnn yannda durup, kan
herkesi vurmalyz. Bu ok kolay, nk
danklar! Fakat o yle cevap verdi:
Hayr!
Hepsinin
dar
kmasn

121/774

bekleyin, sonra hepsini en sonuncusuna

kadar ldrrz!.

Atabeyin hesab grndnden

daha az samadr. Bylesine disiplinsiz
birliklerle, kamak iin ilk frsat
bekleyen emirlerle, kuatmay uzun
sre devam ettirmesi olanakszdr. Eer
Frenkler arpmaya girmek istiyorlarsa, onlar ok kitlesel bir saldryla
korkutarak kente geri dnmelerine yol
amamak
gerekir.
Krboann
ngremedii ey, uygun zaman
bekleme ynndeki kararnn onun
sonunu getirmek isteyenler tarafndan
ktye kullanlmas olmutur. Frenkler
araziye
yaylma
harektn
srdrrlerken, Mslman cephesinde
kalar balamtr. Herkes birbirini
ihanet ve alaklkla sulamaktadr. Birliklerinin denetiminin elinden katn
hisseden
ve
herhalde
kuatma

122/774

altndakilerin mevcudunu olduundan

az tahmin eden Krboa, onlara bir
atekes nerir. Bu kendi adamlarnn
gznden dmesi ve dmann da
gvenini artrmas iin son hareket
olur: Frenkler teklifine cevap bile vermeden yklenerek, onu bir svari-oku
dalgasn kendi zerlerine salmaya zorlarlar. Fakat Dukak ve emirlerin ou,
birlikleriyle birlikte sakin sakin uzaklamaktadrlar. Giderek yalnz kaldn
gren atabey, genel bir geri ekilme
emri verir, ama bu hemen bozguna
dnr.
Gl Mslman ordusu bir kl
veya mzrak darbesi indiremeden, tek
bir ok bile atamadan dalmtr. Musullu tarihi fazla abartmamaktadr.
Frenkler de bir hileden phelenmektedirler, nk bylesine bir ka
hakl gsterecek bir arpma henz
olmamtr.
Bylece
onlar
da

123/774

Mslmanlar izlemekten vazgeerler.

Krboa bu sayede, kl artklaryla
birlikte Musula sa salim dnebilmitir. Btn ihtiraslar Antakya
nnde snmtr, kurtarmaya yemin
ettii kent imdi Frenkler tarafndan
sk skya tutulmaktadr, hem de uzun
sre tutacaklardr.
Fakat bu utan gnnden sonra en
vahim
durum,
artk
Suriyede
istilaclarn ilerlemesini durduracak
herhangi bir gcn kalmam olmasdr.

NC BLM
MAARA YAMYAMLARI

Buras vahi hayvanlarn otla mdr,

yoksa evim midir, doduum yer midir,
bilmiyorum!
Maaral (Maaratnnuman) adl bilinmeyen bir airin bu ac dolu l yalnzca bir slup unsuru deildir. Ne
yazk ki bu szleri zerindeki anlamyla
almak ve onunla beraber bu 1098
ylnn sonunda Suriyenin bu Maara
(Maaratnnuman) kentinde bylesine

125/774

canavarca neler oldu? diye sormak

zorundayz.
Frenkler gelene kadar, kent halk sur
emberinin gerisinde gvenlik iinde
yayordu. Balar, zeytinlikleri ve incirlikleri onlara mtevazi bir refah
salyordu. Kentin ileri, Halepteki
Rdvana itibari bir ekilde bal olan,
babacan ve hrs olmayan yerel eraf
tarafndan yrtlmekteydi. Maarann
iftihar ettii ey, Arap edebiyatnn en
byklerinden biri olan, 1057de lm
bulunan Ebuul el-Maarinin doduu
yer olmakt. zgr dnceli biri olan
bu kr air, yasaklara aldrmadan
dneminin adetlerine saldrmaya cret
etmiti. unu yazmak iin cesaret
gerekirdi:
Dnyada yaayanlar ikiye ayrlr,
Beyni olup dini olmayanlar,
Ve dini olup beyni olmayanlar.

126/774

lmnden krk yl sonra, uzaklardan gelen bir fanatizm, grne

gre Maaral aire hem dinsizlii, hem
de efsanevi ktmserlii konusunda
hak verdirtecektir:
Kader bizi cammz gibi kryor,
Ve paralarmz bir daha hi birlemiyor.

Nitekim, kenti bir harabe ynna

evirecek ve airin hemcinslerine ilikin
olarak
ok
sk
dile
getirdii
kmseme, burada en gaddar ekilde
resmedilmi olacaktr.
Maara sakinleri, 1098in ilk aylar
sresince, kaplarndan gnlk
yry mesafesinde cereyan eden Antakya arpmasn kaygyla izlemilerdir. Sonra, Frenkler zafer kazanmalarnn ardndan birka komu ky
yamalamaya gelmiler ve Maara bu
saldrlarn dnda kalmtr, fakat baz

127/774

aileler, Halep, Hms veya Hama gibi

daha gvenli yerlere gitmek zere kenti
terketmeyi tercih etmilerdir. Kasm
sonlarna doru binlerce Frenk kentin
etrafn evirince, bunlarn kayglar
hakl kmtr. Kent halkndan birka
kamay baarmsa da, ou tuzaa
yakalanmtr. Maarann bir ordusu
yoktur, kk bir kent milis gc
vardr. Bunlara, askeri deneyimi olmayan birka yz gen insan abucak
katlmtr. ki hafta sresince korkun
valyelere cesaretle direnmiler, hatta
kuatclarn zerine surlarn tepesinden
ar
dolu
kovanlar
bile
atmlardr.
bn el-Esir yle anlatacaktr: Onlarn bu
inadn gren Frenkler, surlarla ayn ykseklikte ahap bir kule yaptlar. Dehete
kaplan ve morali bozulan baz Mslmanlar, kentin en yksek binalarn

128/774

tahkim ederek kendilerini daha iyi savunacaklarn dndler. Bylece surlar

braktlar, ama tuttuklar yerleri de adamsz brakm oldular. Onlar bakalar
izledi ve surlarn bir blm daha terkedildi. Ksa bir sre sonra surlarn
tamam savunacak adamdan yoksun
kald. Frenkler merdivenlerden trmandlar ve Mslmanlar onlar burlarn
tepesinde grdklerinde cesaretlerini
kaybettiler.

11 Aralk akam olmutur. Ortalk

ok karanlktr ve Frenkler ehre
girmeye cesaret edememektedirler.
Maarann nde gelenleri, saldrganlarn
banda bulunan Antakyann yeni
efendisi Bohmondla temasa geerler.
Frenklerin nderi, eer arpmay
keser ve baz binalardan ekilirlerse,
halkn hayatna dokunmayacana sz
verir. Onun szne umutsuzca gvenen

129/774

aileler, kentin ev ve mahzenlerinde toplanr ve btn gece titreyerek

beklerler.
Frenkler afakla gelirler, tam bir
kym olur. gn boyunca insanlar
kltan geirdiler, yz binden fazla kii
ldrdler ve ok esir aldlar. bn elEsirin
verdii
rakamlar
elbette
abartldr, nk kentin dmeden
nceki nfusu muhtemelen on binin
altndayd. Fakat dehet, kurbanlarn
saysndan ok onlara uygulanan
muameleden kaynaklanmaktadr.
Maarada bizimkiler yetikin putataparlar kazanlarda kaynatyorlar, ocuklar
ie geiriyorlar ve kzartarak yiyorlard.
Frenk kroniki Raoul de Caenn bu itirafn Maara yaknlarnda oturanlar okuyamayacak, ama grdklerini ve duyduklarn hayatlarnn sonuna kadar
hatrlayacaklardr. nk yerel airler
tarafndan ve szel gelenek ile yaylan

130/774

bu gaddarlklarn ans, zihinlerde silinmesi zor bir Frenk imgesi yaratacaktr.

Bu olaylardan yl nce komu eyzer
kentinde doan yakanvis Usama bn
Munkid, bu gn yle yazacaktr:
Frenkler hakknda bilgisi olan herkes, onlar tpk hayvanlarn g ve saldrganlk
stnlne sahip olduklar gibi cesaret
ve cokuyla arpma stnlkleri olan,
ama bunun dnda bireyleri bulunmayan hayvanlar olarak grmlerdir.

Frenklerin Suriyeye geldiklerinde

yarattklar izlenimi iyi zetleyen, iltifatsz bir yarg: Kltr ynnden ok
stn, ama her tr mcadeleciliini
kaybetmi
bir
Arap
milletinin,
kolaylkla
anlalabilir
kayg
ve
kmseme
karm.
Trkler,
Batllarn yamyamln asla unutmayacaklardr. Onlarn destan edebiyatnn

131/774

tm boyunca, Frenkler hep insan yiyen kiiler olarak tasvir edileceklerdir.

Bu Frenk imgesi haksz mdr? Batl
istilaclar, kurbanlar olan kentin
halkn yalnzca hayatta kalabilmek iin
mi yemilerdir? nderleri, ertesi yl
papaya gnderdii resmi bir mektupta
bunu iddia edecektir: Maarada orduya
korkun bir ktlk saldrd ve onu Mslmanlarn cesetleriyle beslenme zorunluuyla kar karya brakt. Fakat bu
abucak sylenmi bir sze benzemektedir. nk Maara blgesi halk, bu
uursuz k boyunca, aln aklamaya yetmedii davranlara tank
olmutur. Nitekim bu insanlar, Tafurlar
denilen fanatiklemi Frenk etelerinin
krsal alana yaylarak, Mslman eti
inemek
istediklerini
bararak
sylediklerini ve akamlar atein
etrafnda avlarn yemek zere toplandklarn
grmlerdir.

132/774

Zorunluluun dourduu bir yamyamlk m? Fanatizmden gelen bir yamyamlk m? Btn bunlar gerekd eylere
benzemektedir, ama tanklklar, hem
tasvir ettikleri olaylar, hem de bu anlatlarn zerine ken sapk havadan
tr
bunaltcdrlar.
Maara
arpmasna bizzat katlm olan Frenk
kronikisi Albert dAixin bir cmlesi,
bu konudaki deheti emsalsiz bir
ekilde gstermektedir: Bizimkiler yalnzca ldrlm Trk ve Mslmanlar
deil,
kpekleri
de
yemekten
irenmiyorlard!
Ebululnn kentinin azab, 13 Ocak
1099da yz kadar Frenkin ellerinde
mealeler olduu halde sokaklarda
koup, her evi atee vermesiyle sona
erecektir. Surlar oktan ta ta stnde
kalmayacak ekilde yklmtr.
Maara olay, Araplar ile Frenkler
arasnda
yzlerce
yl
boyunca

133/774

kapanmayacak bir uurumun almasna katkda bulunacaktr. Ancak hemen o anda dehetten fel olan insanlar
artk
zorlanmadka
direnmemektedirler. Ve istilaclar, arkalarnda duman tten ykntlardan baka bir ey
brakmayarak
gney
ynndeki
yrylerine tekrar koyulduklarnda,
Suriyeli emirler onlara iyi niyetlerini
kantlamak zere bir sr armaan
gtren ve ihtiya duyacaklar yardm
yapmay neren eliler gndermekte
acele etmektedirler.
Bunlarn ilk davranan, vakanvis
Usamann amcas olan, kk eyzer
emirliinin efendisi Sultan bn Munkid
olmutur. Frenkler onun topraklarna
Maaradan ayrldklarnn ertesi gn
girmilerdir.
Balarnda,
Arap
vakanvisler
tarafndan
ok
sk
zikredilen Saint-Gilles vardr. Emir ona
eli gndermi, hemen bir anlamaya

134/774

varlmtr. Sultan Frenklere iae

salamay yklenmekle kalmamakta,
onlara eyzer pazarndan at satn alma
izni vermektedir, ayrca Suriyenin geri
kalann skntsz amalar iin onlara
rehber de salayacaktr.
Blge artk Frenklerin ilerlemesi konusunda hibir eyi karmamaktadr,
artk ilerledikleri gzergh da bilinmektedir.
Nihai
amalarnn
Kuds
olduunu, orada sann Kabrini ele
geirmek istediklerini bara ara ilan
etmekte deiller midir? Kutsal kentin
yolu zerinde bulunan herkes, Frenklerin temsil ettii afete kar tedbir almaya
uramaktadr. En fakirler yaknlardaki
ormanlk alanlara saklanmakta, ama bu
kez arslan, kurt, ay veya akal gibi
vahi hayvanlarn tehdidine maruz kalmaktadrlar. Olana olanlar lke ilerine g etmektedirler. Dierleri de en
yakn kaleye snmaktadr. 1099

135/774

Ocann sonuncu haftasnda, Frenk

birliklerinin yaknda olduunu haber
alan zengin Bukayye ovas kylleri, bu
sonuncu zm tercih etmilerdir.
Hayvanlar ile buday ve zeytinya
stoklarn
toplayp,
Hsnelekrada
(Krtlerin kalesi) kmlardr. Bu kale,
ulalmas zor yksek bir tepenin
zirvesinden, Akdenize varana kadar
ovann tmne egemendir. Kale uzun
zamandan beri kullanlmyor olmakla
birlikte, surlar salamdr ve kyller
buraya snabileceklerini ummaktadrlar. Fakat erzaklar her zaman yetersiz
olan Frenkler, onlar kuatmlardr. 28
Ocakta, Frenk savalar Hsnelekrad
kalesinin
surlarna
trmanmaya
balamlardr.
lerinin
bittiini
hisseden kyller bir hile dnrler.
Kalenin kaplarn aniden aarlar ve
srlerinin bir blmn dar brakrlar. arpmay unutan btn Frenkler,

136/774

yakalamak zere hayvanlara hcum

ederler. Saflarnda yle bir karklk
olur ki, cesaretlenen savunucular huru
yaparlar ve Saint-Gillesin adrna
ularlar; hayvanlardan paylarn almak
isteyen muhafzlarnn terkettii Frenk
nderi, yakalanmaktan zor kurtulur.
Kyllerimiz baarlarndan epeyi
memnundurlar. Fakat kuatmaclarn
intikam almak iin geri geleceklerini
bilmektedirler. Ertesi gn Saint-Gilles
adamlarn tekrar saldrttnda ortaya
kmazlar. Saldrganlar, kyllerin ne
gibi yeni bir hile bulduklarn birbirlerine sorup durmaktadrlar. Aslnda en
bilgece olann bulmulardr: Sessizce
kp, uzaklarda kaybolmak zere gece
karanlndan yararlanmlardr. Frenkler, Hsnelekrad kalesinin yerine krk
yl sonra en rktc kalelerinden
birini ina edeceklerdir. Ad pek fazla
deimeyecektir: Ekrad (Arapa asl

137/774

Akrad) Krat halinde bozulacak,

sonra da Kraca dnecektir (birok
kaynakta Krak olarak yazlmaktadr.
MAK). Krac des chevaliers, etkileyici
siluetiyle, XX. yzylda bile Bukayye
ovasna hl egemendir.
Kale, 1099 ubatnda birok gn iin
Frenklerin genel karargh olmutur.
Burada hesaplar alt st eden bir gsteriye tank olunmutur. Btn komu
kentlerden, hatta baz kylerden,
pelerinde altn, kuma, erzak ykl
katrlar olan heyetler gelmektedir. Suriyenin siyasal paralanml ylesine
bir boyuttadr ki, her kasaba bamsz
bir emirlik gibi hareket etmektedir.
Herkes, istilacdan korunmak ve onunla
anlamaya varabilmek iin ancak kendi
glerine gvenebileceini bilmektedir.
Hibir bey, hibir kad, hibir nde
gelen kii, cemaatinin tmn tehlikeye
atmadan en kk bir direnme

138/774

hareketini bile tasarlayamaz. Bu durumda, zoraki bir glmsemeyle hediye

ve sayg sunmak zere, bu vatansever
duygular bir yana braklmaktadr. Yerel bir atasz, kramadn eli p ve tanrya onu krmas iin dua et demektedir.
Hms emiri Cenahddevlenin davrann ite bu boyun eme bilgelii
belirleyecektir. Kahramanlyla nl
bu sava, daha yedi ay kadar nce
atabey Krboann en sadk mttefikiydi. bn el-Esir, Cenahddevlenin Antakya nnde en son kaan kii olduunu
belirtmektedir. Fakat imdi savalk
veya dinsel atlganlk dnemi deildir
ve emir Saint-Gillesin karsnda ok
dikkatli davranarak, ona allm hediyelerin dnda ok sayda at sunmutur, nk Hms elileri Cenahddevleye, valyelerin at sknts ektiklerini tatllkla sylemilerdir.

139/774

Hsnelekrad
kalesinin
devasa
odalarnda resmi geit yapan btn
heyetlerin iinde en cmert olan, Trablusamnkidir. Kentin Yahudi imalatlar tarafndan yaplm muhteem
mcevherleri teker teker kartan kent
elileri,
Frenklere,
tm
Suriye
kylarnn en korkulu hkmdar, kad
Celallmlk adna hogeldiniz derler.
Kad, Trablusam Dou Arap leminin
mcevheri haline getirmi olan Beni
Ammar ailesindendir. Yalnzca silahlarnn gcne dayanarak kendilerine
bir beylik kopartan saylamayacak
kadar ok askeri klanlardan biri deil,
ayn zamanda kurucusu bir kad olan
bir okumular hanedan sz konusudur;
kent hkmdarlar bu kad nvann
korumulardr.
Frenkler yaklarken, Trablusam ve
blgesi, kadlarn bilgelii sayesinde
komularnn haset ettikleri bir bar ve

140/774

refah dnemi yaamaktadr. Kentlilerin

iftihar kayna, Devasa kltr evi,
yz bin cilt kitap bulunan ve bu
zamann en byklerinden biri olan
ktphanesiyle Darl-ilmdir. Kentin
etrafn
zeytinlikler,
keiboynuzu
aalar, ekerkam tarlalar, bol
zm veren her trden meyva aalar
evrelemektedir. Liman, canl bir
trafie tank olmaktadr.
te kent, istilaclarla ilk skntlarna
bu
bolluk
yznden
decektir.
Celallmlk, Hsnelekrada ulatrd
mesajnda,
Saint-Gillesden
Trablusama bir ittifak anlamasnn
grmelerini yapacak bir kurul gndermesini istemektedir. Balanamaz
hatta. Nitekim Frenk elileri, bahelerin, saraylarn, limann ve kuyumcular
arsnn karsnda yle bir bylenmilerdir ki, artk kadnn nerilerini
dinlememektedirler. Daha imdiden,

141/774

eer ele geirirlerse neleri yamalayacaklarn dnmektedirler. Ve nderlerinin yanna dndklerinde, onun
agzlln alevlendirmek iin hereyi yapma benzemektedirler. ttifak
teklifine Saint-Gillesden gelecek cevab
safasna bekleyen Celallmlk, Frenklerin Trablus beyliinin ikinci byk
kenti Argay 14 ubatta kuattklar
haberi karsnda hayal krklna
uramtr, ama daha ok dehete
kaplmtr ve istilaclarn yrtt
harektn bakentini fethetmeye ynelik ilemin ilk admndan baka birey
olmadna kani olmutur. Bu durumda
nasl olur da Antakyann kaderi akla
gelmez? Celallmlk daha imdiden
kendini talihsiz Yasyann yerinde,
utan iinde lme veya unutulmaya
doru at kotururken grmektedir. Trablusamda, uzun bir kuatmaya
karlk
tedbir
olarak
stoklar

142/774

artrlmaktadr. Kent halk, istilaclarn

Arga nnde ne kadar tutulacaklarn
endieyle sormaktadrlar. Geen her
gn umulmadk bir ertelemedir.
ubat, sonra Mart ve Nisan geer.
Her yl olduu gibi, iek aan meyva
bahelerinin kokular Trablusam
sarar.
Haberler
ii
rahatlatc
olduundan, bu durum insanlara daha
da gzel grnmektedir. Frenkler
Argay hl alamamlardr ve kenti
savunanlar buna saldrganlar kadar
armaktadrlar. Aslnda surlar salamdr, ama Frenklerin ele geirmeyi
baardklar dier kentlerinkilerden de
daha salam deillerdir. Arkann gc,
halkn arpmann ilk anlarndan itibaren tek bir yark bile alsa, Maara
veya Antakyadaki kardeleri gibi
hepsinin boazlanacana kesin inanm
olmasndan gelmektedir. Gece gndz
nbet tutmakta, btn saldrlar

143/774

pskrtmekte, bylece en ufak bir

szmaya bile engel olmaktadrlar.
stilaclar sonunda bkarlar. Tartma
sesleri kuatma altndaki kente kadar
gelmektedir.
Sonunda
13
Mays
1099da kamplarn toplar ve balar
nlerinde uzaklarlar. aylk tketici
mcadeleden sonra direniilerin inad
dllenmitir.
Arga
sevinten
umaktadr.
Frenkler
gney
ynndeki
yrylerine tekrar koyulmulardr.
Trablusamn nnden kayg verici bir
yavalkta geerler. Onlarn fkeli
olduklarn bilen Celallmlk, onlara
yolculuklarnn devam iin en iyi
dileklerini gndermek zere acele eder.
Buna yiyecek, altn, birka at ve onlar
Beyruta kadar giden dar sahil
yolundan geirtecek rehberler eklemeyi
ihmal etmez. Trabluslu izcilere, ksa bir
sre sonra Lbnan dalarnn hristiyan

144/774

Marunileri katlr; bunlar da Mslman

emirler gibi Batl savalara yardm
sunmaya gelmilerdir.
stilaclar Cebel (antik Byblos, yani
Fenikelilerin Gebel kentine eski Yunanlarn verdikleri ad (MAK.) gibi Beni
Ammara ait yerleim yerlerine saldrmadan, Nehrelkelbe (Kpek nehri)
ularlar.
Bunu aarak, Msr Fatmi halifeliiyle sava durumuna girerler.
Kahirenin gl adam, muktedir ve
iri yar vezir el-Efdal ehinah, Aleksios
Komnenonun elileri Nisan 1097de
kendisine Frenk valyelerinin Konstantinopolise kitlesel bir ekilde
geldiklerini
ve
Kk
Asyadaki
saldrlarnn baladn haber verdiklerinde, memnuniyetini saklamamt.
Otuz be yanda eski bir kle olan ve
yedi milyon Msrly tek bana
yneten el-Efdal (en iyi), imparatora

145/774

baar dileklerini iletmi ve bir dostu

olarak kendini seferin gelimesi konusunda haberdar etmesini istemiti.
Bazlar derler ki, Seluklu imparatorluunun geniliini gren Msr hkmdarlar, korkuya kaplmlar ve Frenklerden Suriyeye ynelerek onlarla Mslmanlar arasnda bir tampon kurmalarn
istemiler. Gerei bir tek Allah bilir.

bn
el-Esirin
Frenk
istilasnn
balangcna ilikin bu zgn aklamas, slam dnyasnda, Badattaki
Abbasi halifeliini talep eden snnilerle, kendilerini Kahiredeki Fatmi
halifeliine bal gren iiler arasnda
hkm sren blnme hakknda ok
ey sylemektedir. VII. yzylda ortaya
km olan blnme, peygamber ailesi
iindeki bir atmadan kaynaklanmaktadr ve Mslmanlar arasndaki inat

146/774

kavgalarn srekli olmasna yol amaktadr. Selahaddin gibi devlet adamlar

iin bile, iilerle mcadele, en azndan
Frenklerle olan sava kadar nemli olacaktr. slamiyetin bana gelen btn
bellardan tr dzenli olarak sapknlar sulanmaktadr ve Frenk
istilasnn bile onlarn bir dalaveresi
olarak grlmesinde alacak bir yan
yoktur. Bu durumda, Fatmilerin Frenklere ynelik arlar tamamen hayali
olsa bile, Kahiredeki yneticilerin
Batl askerlerin gelii karsndaki sevinleri gerektir.
znik dtnde, vezir el-Efdal Bizans imparatorunu hararetle kutlam ve
istilaclarn Antakyay ele geirmelerinden ay nce, hediyelerle ykl bir
Msr elilik kurulu, yaknda zafer
kazanmalarn temenni etmek zere
Frenk kampn ziyaret etmitir. Ermeni
kkenli bir asker olan Kahirenin

147/774

efendisi, Trklere hibir sempati

duymamaktadr ve duygular Msrn
bu konudaki karlaryla birlemektedir. Seluklu ilerlemesi, yzyln ortalarndan itibaren Bizans imparatorununkilerle birlikte Fatmi halifeliinin topraklarn da kemirmeye
balamtr. Rumlar Antakya ve Kk
Asyann denetimlerinden kmasna
tank
olurlarken;
Msrllar
bir
yzyldan beri kendilerine ait olan am
ve Kds kaybetmilerdir. Bu durumda Kahire ile Konstantinopolis ve ayn
zamanda Aleksios ile el-Efdal arasnda
salam bir dostluk kurulmutur. ki
taraf dzenli olarak birbirine danmakta, haber al verii yaplmakta, ortaklaa proje gelitirilmektedir. Frenklerin geliinden ksa bir sre nce, bu
iki adam Seluklu imparatorluunun i
kavgalardan tr altnn oyulduunu
memnuniyetle
farketmiti.
Kk

148/774

Asyada olduu kadar, Suriyede de ok

sayda rakip kk devlet kurulmutu.
Acaba Trklerden intikam alma zaman
m gelmiti? Msrllar ve Rumlar iin
kaybettikleri topraklar geri alma
zaman deil miydi? El-Efdal, iki mttefik gcn ortaklaa bir harekt yapmasnn dn kurmaktadr ve Bizans
imparatorunun Frenklerden byk bir
askeri takviye aldn renince, intikamn almasnn ok kolaylatn
hissetmitir.
Antakyay kuatanlara gnderdii
eliler, saldrmazlk anlamasndan sz
etmemilerdir. Vezire gre bu zaten
kendiliinden vardr. Frenklere nerdii bal gibi bir paylamd: Kuzey Suriye onlara, Gney Suriye kendine, yani
Filistin, am ve Beyruta kadar sahil ehirleri. Teklifini, Frenklerin henz Antakyay alacaklarndan emin olmadklar bir srada, mmkn olduu kadar

149/774

abuk yapmak istiyordu. Kanaati, bu

teklifi kabul etmekte acele edecekleri
ynndeydi.
Cevaplar, ilgin bir ekilde kaamak
olmutur. Bata Kudsn kaderinin ne
olaca konusunda olmak zere, aklamalar, kesinlemeler istemilerdir.
Kukusuz Msrl elilere dosta davranmlar, hatta onlara Antakya yaknlarnda ldrlen yz Trkn kesik
balarn gsteri halinde sunacak kadar
ileri gitmilerdir. Fakat herhangi bir anlamaya varmay reddetmilerdir. El-Efdal anlamamaktadr. Teklifi gereki,
hatta cmert deil midir? Acaba Rumlar ve Frenk yardmclar, elilerinin
ylesine bir izlenim aldklar gibi gerekten Kuds ele geirmek mi
istemektedirler? Aleksios ona yalan m
sylemitir?
Kahirenin gl adam izlenecek siyaset
konusunda
daha
tereddt

150/774

etmektedir ki, 1098 Hazirannda Antakyann dt haberi gelmi,

hafta sonra da Krboann alaltc
bozgununun haberi ulamtr. Vezir,
bunun zerine dman ve mttefik edinmek zere hemen harekete gemeye
karar vermitir. bn el-Kalanissi, Temmuzda ordularn bakomutan emir-l
mera el-Efdalin kalabalk bir ordunun
banda Msrdan ayrld ve Artukolu
Skmen ve lgazi beylerin bulunduu
Kuds kuatt haber verildi. Kente
saldrd
ve mancnk
bataryalarn
harekete geirdi. Kenti yneten iki Trk
karde, Krboann talihsiz seferine
katldklar kuzeyden daha yeni dnmlerdi. Kent, krk gnlk bir
kuatmadan sonra dt. El-Efdal iki
emire cmerte davrand ve onlar maiyetleriyle birlikte serbest brakt, diye
aktarmaktadr.

151/774

Olaylar, aylar boyunca Kahirenin

efendisini
hakl
kartyora
benzemilerdir. Nitekim herey, sanki oldu
bitti karsnda kalan Frenkler daha
teye gitmekten vazgemiler gibi
cereyan etmektedir. Saray airleri, Filistini snni sapknlarn elinden kopartp alan devlet adamnn baarsn
kutlamak iin yeteri kadar vc szler
bulamamaktadrlar. Fakat Frenkler
1099 ocak aynda gneye doru yeniden kararl bir ekilde yrye
geince, el-Efdal endielenir.
Gvendii
adamlarndan
birini
Aleksiosa danmak zere Konstantinopolise gnderir; o da vezire nl bir
mektup gnderir ve burada olabilecek
en alt st edici itirafta bulunur: mparatorun artk Frenkler zerinde hibir
denetimi kalmamtr. Ne kadar inanlmaz gzkse de, bu adamlar kendi hesaplarna hareket etmekte, yapmaya

152/774

yemin ettiklerinin tersine Antakyay

imparatorlua vermeyi reddederek
kendi devletlerini kurmaya uramaktadrlar. Papa onlar sann Kabrini ele
geirmek
zere
Kutsal
Savaa
armtr ve artk hibir ey onlar
hedeflerinden saptramaz. Aleksios,
kendi hesabna onlarn eylemini onaylamadn ve Kahireyle olan ittifakna
harfiyen bal olduunu eklemektedir.
El-Efdal bu sonuncu kesinlemeye ramen, lmcl bir arkn iine dt
izlenimini almtr. Kendi de hristiyan
kkenli olduundan, ateli ve saf bir
imana sahip Frenklerin silahl hac ziyaretlerinin sonuna kadar gitmeye
kararl olduklarn anlamakta hibir
sknt ekmemektedir. imdi, Filistinde maceraya atlm olduundan
tr pimandr. Cesur olduklar kadar
fanatik olan bu valyelerin yoluna
bou bouna kmaktansa, Frenklerle

153/774

Trkleri birbirleriyle dmeye braksayd daha iyi olmaz myd?

Frenklere kar koyabilecek bir ordu
toplamas iin aylarca zaman gerektiini bilerek, istilaclarn ilerlemesini
yavalatmak iin elinden gelen hereyi
yapmas iin Aleksiosa mektup yazar.
mparator da onlara Nisan 1099da,
Arga kuatmas srasnda bir mesaj gndererek, Filistine doru yola klarn
ertelemelerini ister, bunun iin de
yaknda kendilerine bizzat katlaca
bahanesini ileri srer. Kahirenin efendisi de kendi cephesinden, Frenklere
yeni anlama nerileri ulatrr. Suriyenin paylamnn dnda, Kutsal
Kente ilikin siyasetini belirginletirmektedir: Harfiyen uyulacak bir
inan serbestlii ve haclar iin buraya
istedikleri zaman gelebilme olana,
ama elbette kk gruplar halinde ve
silahsz
olarak
gelme
kouluyla.

154/774

Frenklerin cevab kam gibi arpar:

Kudse hep beraber, sava dzeninde,
mzraklar havada gideceiz!.
Bu bir sava ilndr. Szlerini eyleme
geiren istilaclar, 19 Mays 1099da
Fatmi lkesinin kuzey snrn Nehr-elKelbi hi tereddt etmeden geerler.
Fakat Kpek nehri hayali bir snrdr,
nk el-Efdal Kudsteki garnizonu
glendirmekle yetinerek, sahildeki
Msr ehirlerini kendi kaderlerine
terketmitir.
Bunlarn ilki, Nehr-el-Kelbten drt
yry gn uzaklkta olan Beyruttur.
Kent halk, valyelere bir kurul gnderir, civar ovadaki rnlere zarar verilmemesi kouluyla, onlara altn, erzak
ve rehber salama sz verirler. Beyrutlular, eer Frenkler Kuds almay
baarrlarsa
onlarn
otoritesini

155/774

tanmaya hazr olduklarn eklerler.

Antik ad Sidon olan Sayda farkl bir
ekilde davranr. Garnizonu, istilaclara
kar birok cesurca huru yapar, onlar
da kentin meyva bahelerini tahrip
edip, civar kyleri yamalayarak intikam alrlar. Bu, tek direnme rnei
olacaktr. Sur (antik Tyros) ve Akk
(Saint-Jean dAcre) limanlar, kolay
savunulabilir
konumda
olmakla
birlikte, Beyrutun rneini izlerler. Filistinde kent ve kylerin ou, daha
Frenkler gelmeden halk tarafndan
boaltlmlardr. Frenkler hibir zaman
gerek
bir
direnmeyle
karlamamlardr ve Kuds halk, 7
Haziran 1099 sabah, peygamber smail
camiinin yanndaki tepenin zerinden
onlarn uzaktan yaklatn grmtr.
Bartlar hemen hemen duyulmaktadr. Daha le sonu bitmeden, oktan

156/774

kent
surlarnn
dibinde
ordugh
kurmulardr.
Kuds valisi ve Msr glerinin
komutan ftiharddevle, onlar Davud
kulesinin tepesinden sknet iinde
seyretmektedir. Uzun bir kuatmaya
dayanmak iin gereken tedbirleri aylar
ncesinden almtr. El-Efdalin geen
yaz
esnasnda
Trklere
ynelik
saldrsnda zarar grm olan bir sur
cephesini onartmtr. Her trden ktlk
tehlikesini nlemek zere muazzam bir
erzak ymtr ve kenti kurtarmak
zere Temmuz sonundan nce geleceine sz veren veziri beklemektedir.
Daha da ihtiyatl olmak zere Yasyann
rneini
izleyerek,
Frenk
dindalaryla ibirlii yapma olaslklar
bulunan
hristiyanlar
ehirden
srmtr. Hatta u son gnler
esnasnda, dmann kullanmasn nlemek zere civardaki kaynak ve

157/774

kuyular, zehirletmitir. Haziran gnei

altnda birka zeytin aac bulunan bu
kurak topraklarda kuatclarn hayat
kolay olmayacaktr.
Bylece ftihara gre, arpma iyi
koullarda balyora benzemektedir.
Tepelere trmanan ve dar vadilere sokulan istihkmlarn gerisinde salam bir
ekilde yer tutan Arap svarileri ve
Sudanl okularyla, kendini dayanma
gcne sahip hissetmektedir. Aslnda
Batl valyeler cesaretleriyle nldrler, ama Kuds surlar altndaki
davranlar deneyimli savaya biraz
sapka gelmektedir. ftihar, onlarn
gelir gelmez hareketli kuleler ve eitli
kuatma aralar yapmalarn, garnizonun hurularndan korunmak iin
siper kazmalarn beklerken; onlar ellerinde tek bir merdiven olmad halde
surlara kudurmu gibi saldrmadan
nce, balarnda avaz kt kadar

158/774

ilhi syleyen papazlar olduu halde,

duvarn dibinde dinsel bir geit treni
yapmlardr. El-Efdalin ona bu Frenklerin kenti dinsel nedenlerle ele
geirmek istediklerini anlatm olmasna ramen, bu denli kr bir fanatizm onu gene de artmtr. O da inanm bir Mslmandr, ama Filistinde
arpmasnn nedeni Msr karlarn
savunmak ve inkrn gerei yok, kendi
askeri kariyerini ilerletmektir.
Bu kentin dierleri gibi olmadn
bilmektedir. Her zaman onun halk
arasndaki ad olan liyeyi kullanmtr,
ama hukuk bilginleri olan ulema ona
el-Kuds, Beyt el-Makdis veya el-beyt elMukaddes (Kutsalln yeri) adn vermektedirler. Bu limler, onun Mekke ve
Medineden sonra islamiyetin nc
kutsal kenti olduunu sylemektedirler.
nk tanr, peygamberi (Muhammed)
mucizevi
bir
gecede
Musa
ve

159/774

Meryemin olu sayla tantrmak

zere gklere buradan karmtr. O
zamandan beri, el-Kuds btn Mslmanlar
iin,
Tanr
mesajnn
srekliliinin simgesidir. Birok dindar,
mescid el-Aksann kentin kare biimli
evlerine egemen, parldayan devasa
kubbesinin altnda murakabeye dalmak
zere gelmektedir.
Bu kentte gkler (tanr) her sokak
kesinde mevcutsa da, ftiharn ayaklar yere basmaktadr. Hangi kent
olursa olsun, askeri tekniklerin ayn
olduunu dnmektedir. Frenklerin
ark syleyerek ilerlemelerine sinirlenmekte, ama onlardan kayg duymamaktadr. Fakat kuatmann ikinci haftasnn sonuna doru, dman hararetle
iki devasa ahap kule yapmna giriince, iinde kayg uyandn hissetmitir. Temmuz banda bu kuleleri ayaa
kaldrmlardr
bile;
bunlar

160/774

burlarn tepesine yzlerce savay

aktarmaya
hazr
durumdadrlar.
Siluetleri hasm kampn ortasnda tehdidkr bir ekilde ykselmektedir.
ftiharn talimatlar kesindir: Bu
aralardan biri surlara doru en ufak
bir hareket yaparsa zerine ok
yadrlacak, Rum atei (kaplara konulan ve yaklarak dmann zerine
atlan petrol ve kkrt karm grejua
atei) kullanlacaktr. Bu sv yaylmakta ve sndrlmesi zor yangnlar
kartmaktadr. Bu korkutucu silah, ftiharn askerlerinin temmuzun ikinci
haftas
boyunca
birok
saldry
pskrtmelerine olanak verecektir. Bu
baar,
kuatmaclarn
kendilerini
alevlerden korumak amacyla hareketli
kulelerini yeni kesilmi hayvanlarn
sirke
emdirilmi
postlaryla
kaplamalarna ramen elde edilmitir. Bu
arada, el-Efdalin yaknda geleceine

161/774

dair sylentiler dolamaktadr. ki ate

arasnda kalacaklarndan korkan kuatmaclar,
abalarn
iki
katna
kartmlardr.
bn el-Esir, Frenkler tarafndan ina edilen
iki kuleden biri, gneyde Sion tapnann
bulunduu tepe tarafnda, dieri de
kuzeydeydi.
Mslmanlar
birincisini
yakarak, iinde bulunanlarn tmn
ldrmeyi baardlar. Fakat tam bu ii
bitirmilerdi ki, bir haberci yardm
arsyla geldi, nk kent teki taraftan
istila edilmiti. Gerekten de, 492
abannn bitiminden yedi gn nce, bir
cuma sabah kuzey taraftan ele geirilmiti diye anlatacaktr.

Bu korkun Temmuz 1099 gnnde,

ftihar, temelleri kurun kaynayla tutturulmu olan ve istihkmn en gl
noktasn meydana getiren bir hisar

162/774

olan Davud kulesine mevzilenmitir.

Burada daha birok gn tutunabilir,
ama arpmann kaybedildiini bilmektedir. Yahudi mahallesi istila
edilmi, caddeler cesetlerle dolmutur
ve byk cami civarnda hl
arpmalar olduu bilinmektedir. Ksa
bir sre sonra, kendi ve adamlar drt
bir yandan kuatlacaklardr. Ama gene
de arpmaya devam etmektedir.
Baka
ne yapabilirdi
ki? Kent
merkezindeki
arpmalar
leden
sonra hemen hemen sona ermitir.
Fatmilerin beyaz sanca artk Davud
kulesinin zerinde dalgalanmaktadr.
Birden Frenk saldrlar durur ve bir
haberci yaklar. Saint-Gillesin yollad bu haberci, Msrl valiye eer
kaleyi teslim ederlerse, kendinin ve
adamlarnn hayatlarnn balanaca
nerisini getirmektedir. ftihar tereddt
eder. Frenkler daha nce defalarca

163/774

szlerinden dnmlerdir ve SaintGillesin de ayn ynde karar vermediini gsteren herhangi birey yoktur. Ancak Saint-Gillesi beyaz sal, altmlarnda bir adam olarak anlatmaktadrlar, herkes onu saygyla selamlamaktadr, bu da onun szn
tutacann bir gvencesi olabilir. Her
halkarda garnizonla anlama yapmak
zorunda olduu bilinmektedir, nk
ahap kulesi yokedilmitir ve btn
saldrlar pskrtlmtr. Bu yzden,
kardeleri, dier Frenk efleri kenti oktan yamalamaya ve evler iin kavgaya
girimiken, o daha surlarn dibinde
srnmektedir. ftihar olay tarttktan
sonra, Saint-Gillesin kendinin ve adamlarnn gvenliini salamaya eref
sz vermesi kouluyla teslim olmaya
karar verir.
bn el-Esir, zenli bir ekilde yle
yazacaktr: Frenkler szlerini tuttular ve

164/774

onlarn gece Askalan (Askalon) limanna

giderek oraya yerlemelerine izin verdiler.
Sonra unlar ekleyecektir: Kutsal kentin
halk kltan geirildi ve Frenkler mslmanlar bir hafta boyunca katlettiler. Mescid el-Aksada altm binden fazla insan
ldrdler. Ve dorulanmas olanaksz
rakamlar kullanmaktan kanan bn elKalanissi u kesinlemede bulunmaktadr: ok insan ldrld. Yahudiler
havralarnda toplandlar ve Frenkler onlar burada diri diri yaktlar. Evliya antlarn ve brahimin - Tanr huzur versin mezarn da tahrip ettiler.
stilaclarn tahrip ettikleri antlarn
arasnda, Kds 638 ubatnda Rumlardan alm olan ikinci halife mer bn
el-Hattab adna yaplm olan mer
camii de bulunmaktadr. Ve Araplar
bunu izleyen sre iinde, kendi davranlaryla Frenklerinki arasndaki
fark aa kartmak zere bu rnei

165/774

sk sk hatrlatacaklardr. 638 ubatnda

halife mer, nl beyaz devesinin
srtnda kente girmitir ve kentin Rum
patrii ona doru yaklamaktadr.
Halife, szlerine btn kent halknn
can ve mallarnn gvencede olduuyla
balam, sonra patrikten kendini
hristiyanln
kutsal
yerlerini
gezdirmesini istemitir. sann mezarndayken (Kyama, Kutsal Kabir) ibadet saati gelmitir. mer patrie,
namaz klmak iin seccadesini nereye
serebileceini sormutur. Patrik ona
yerinde kalabileceini syleyince, halife
eer bunu yaparsam, yarn Mslmanlar mer burada namaz kld diyerek
buraya sahip kmak isterler cevabn
vermitir. Ve seccadesini alp, namazn
darda klmtr. Doruyu grmtr,
nk adn tayacak olan cami tam da
burada ina edilmitir. Frenk efleri, ne
yazk ki bu gnl yceliine sahip

166/774

deillerdir. Zaferlerini, tarifi olanaksz

bir katliamla kutlamlar, sonra sayg
duyduklarn iddia ettikleri kenti
vahice yamalamlardr.
Onlarn dindalar bile bu vahetten
kurtulamamlardr: Frenklerin aldklar
ilk tedbirlerden biri, o zamana kadar
btn fatihlerin sayg gsterdikleri eski
bir gelenek uyarnca ayinlerini bir
arada yapan btn Dou hristiyan
mezheplerine - Rumlar, Grcler, Ermeniler, Koptlar ve Sryaniler - mensup
papazlarn Kutsal Kabir kilisesinden
kovulmalar ynnde olmutur. Bylesine bir fanatiklik karsnda allak bullak
olan Dou hristiyan cemaat nderleri
direnme karar vermilerdir. sann
zerinde ld hakiki armh sakladklar yeri istilacya gstermeyi reddetmilerdir. Bu insanlar asndan, kutsal emanete ynelik iman vatanseverlik
duygularyla katlanm hale gelmitir.

167/774

Sonuta onlar Nazarethlinin (Nasral,

sa) hemehrileri deiller midir? Fakat
istilaclar bunlardan hi etkilenmemilerdir. armh korumakla grevli papazlar tutuklamlar, onlara
ikence yapmlar ve sonunda srlarn
renerek, Kutsal Kent hristiyanlarnn
en deerli kutsal emanetlerini ellerinden zorla almlardr.
Batllar gizlenmi son kentlileri katletme iini tamamlarken ve Kudsn
btn zenginliklerine el koyarken, elEfdal tarafndan toplanan ordu Sinada
yava yava ilerlemektedir. Filistine,
dramdan ancak yirmi gn sonra varr.
Orduya bizzat komuta eden vezir, Kutsal Kentin zerine dorudan ilerlemek
konusunda tereddt eder. Yaklak otuz
bin adam olmasna ramen, kendini
gl
hissetmemektedir,
nk
kuatma aralarndan yoksundur ve
Frenk valyelerinin kararll onu

168/774

korkutmaktadr. Bu durumda birlikleriyle birlikte Askalan civarna yerlemeye ve dmann niyetlerini yoklamak zere Kudse bir elilik kurulu
yollamaya karar verir. Msrl eliler,
igal altndaki kentte onlara Godefroi
de Bouillon adyla takdim edilen uzun
sal ve sar sakall, uzun boylu bir
valyenin yanna gtrlrler, bu
adam Kudsn yeni efendisidir. Vezirin
Frenkleri iyi niyetini suistimal etmekle
sulayan ve onlara eer Filistini terketmeye sz verirlerse bir dzenleme neren mesajn ona iletirler. Batllar buna
cevap olarak askerlerini toplarlar ve hi
ara
vermeden
Askalan
yoluna
koyulurlar.
O kadar hzl ilerlerler ki, izcilerin
haber vermelerine frsat kalmadan
Mslman ordughnn yaknlarna
varrlar. bn el-Kalanissi Ve daha ilk
arpmada, Msr ordusu tabanlar

169/774

yalad ve Askalan limanna doru geri

ekildi, diye aktarmaktadr. El-Efdal de
buraya ekildi. Frenk kllar Mslmanlara kar zafer kazandlar. Katliamdan
ne piyadeler, ne gnlller, ne de kent
halk kurtulabildi. Yaklak on bin kii
hayatn kaybetti ve ordugh yamaland.
Ebu-Saad el-Haravinin nderliindeki
mlteciler,
Badata
herhalde
Msrllarn bozgunundan birka gn
sonra ulamlardr. am kads, Frenklerin yeni bir zafer kazandklarndan
henz habersizdir, fakat daha imdiden
istilaclarn Kuds, Antakya ve Urfaya
egemen olduklarn, Klarslan ve Danimendi yendiklerini, tm Suriyeyi
kuzeyden gneye atklarn, kendilerini rahatsz eden hi kimse olmakszn
keyiflerince katliam ve yama yaptklarn bilmektedir. Halkna ve imanna
hakaret
edildiini,
aalandn

170/774

hissetmekte ve Mslmanlarn nihayet

uyanmalar iin avaz kt kadar
barmak istemektedir. Kardelerini
silkelemek, tahrik etmek, utandrmak
istemektedir.

19 Austos 1099 cuma gn,

arkadalarn Badat Ulu Camiine
gtrr. len olup da mminler drt
bir yandan cuma namaz klmaya
gelirlerken, Ramazan olmasna ramen
saygsz bir ekilde yemek yemeye
balar. Birka saniye iinde etrafnda
fkeli bir kalabalk oluur, askerler onu
tutuklamak zere yaklarlar. Ama EbuSaad ayaa kalkar ve etrafndakilere
sknetle,
binlerce
Mslmann
katledilmesi ve islamiyetin kutsal
yerlerinin tahribi karsnda tamamen
kaytsz kalrlarken, birinin orucunu
bozmas karsnda nasl bu kadar alt
st olmu gzkebildiklerini sorar.
Bylece kalabal sus pus ettikten

171/774

sonra,
Suriyenin
(Bilad-e-am)
urad felketleri ve zellikle de
Kudsn bana gelenleri anlatr. bn
el-Esir, mlteciler aladlar ve alattlar
diyecektir.
El-Haravi sokaktan ayrlp, rezaleti
saraya tar. Mminlerin hkmdar elMustazhirbillahn,
bu
yirmi
iki
yandaki gen, halifenin divannda
imann verdii desteklerin zayf
olduunu gryorum! diye haykrr.
Gen halife, ak tenli, ksa sakall,
yuvarlak yzl, fke halleri ksa sren
ve tehditlerini nadiren gerekletiren,
gler yzl ve iyi huylu bir hkmdardr.
Gaddarln
hkmdarlarn
birinci niteliiymie benzedii bir
dnemde, bu Arap halife kimseye zarar
vermemi olmakla vnmektedir. bn
el-Esir, safiyane bir ekilde, Halkn
mutlu olduu sylendiinde gerek bir sevin duymaktayd, diye yazacaktr.

172/774

Duyarl, ince, kolay iliki kuran elMustazhir, sanat zevkine sahiptir. Mimari
tutkunu
olarak,
Badatn
dousundaki zel konutu Haremin
etrafna yaplan surlarn inaatn bizzat
ynetmitir. Ve ok miktarda olan bo
zamanlarnda ak iirleri yazmaktadr:
Sevgilime elveda demek iin elimi uzattmda, ateimin bar buzu eritti.
Ancak, bn el-Esirin tasvir ettii
zere, her tr tiranlktan uzak bu iyi insan, her an karmak bir sayg gsterme
trenleri
ayla
kuatlmsa
ve
vakanvisler adn saygyla anyorlarsa
da, uyruklar zerinde hibir iktidara
sahip deildir. Btn umutlarn ona
balam olan Kudsl mlteciler, onun
otoritesinin
saraynn
duvarlarnn
dnda gemediini ve siyasetin onu
her halkrda sktn unutmua
benzemektedirler.

173/774

Oysa arkasnda anl bir tarih vardr.

nceli olan halifeler, peygamberin
lmnden sonraki iki yzyl boyunca
(632-833), zirve noktasnda ndsten
Pirenelere kadar alan kapsayan ve
hatta bir ara Rhne ve Loire vadisine
kadar uzanm olan muazzam bir imparatorluun ruhani ve dnyevi nderleri olmulardr. Ve el-Mustazhirin
mensup olduu Abbasi hanedan, Badat Binbir Gece Masallarnn byl
kenti haline getirmitir. Atalarndan
Harun er-Reidin hkm srd IX.
yzyl balarnda, halifelik dnyann en
zengin ve gl devletiydi ve bakenti
en ileri uygarln merkeziydi. Bu
kentte bin tane diplomal hekim, byk
bir bedava hastane, dzenli bir posta
hizmeti, bazlar inde ube am olan
birok banka, mkemmel bir su kanal
ebekesi, bir atk su sistemi ve bir kt
imalathanesi bulunmaktayd. Douya

174/774

geldiklerinde henz deri zerine yazmakta

olan
Batllar
buday
samanndan kt imal etme sanatn
Suriyede reneceklerdir.
Fakat
el-Haravinin
Kudsn
dtn el-Mustazhirin divannda
haber vermeye geldii bu kanl 1099
yaznda, bu altn a oktan gerilerde
kalm bulunuyordu. Harun er-Reid
809da lmtr. Bundan eyrek yzyl
sonra, ardllar gerek iktidarlarn
tamamen kaybetmilerdir. Badat yar
yarya harap olmu ve imparatorluk
paralanmtr. Geriye yalnzca u
birlik, baar ve refah dneminin efsanesi kalmtr ki, bu efsane Araplarn
dlerinden
hi
eksilmeyecektir.
Aslnda Abbasiler daha drt yzyl
hkm sreceklerdir. Ama artk ynetemeyeceklerdir. Artk hkmdarlar
keyiflerince tahta kartan veya indiren,
ou zaman bu i iin onlar ldrme

175/774

yoluna giden Trk veya ranl askerlerinin elindeki rehinelerden baka birey
olmayacaklardr. Ve birok halife,
ldrlmekten kurtulmak iin siyasi
faaliyetlerden el etek ekecektir.
Haremlerine kapanp, artk kendilerini
hayatn zevklerine verecekler, air veya
mzisyen olacaklar, kokulu gzel dii
kle kolleksiyonu yapacaklardr.
Araplarn annn uzun bir sre cisimlenmi hali olan emir el-Mminin artk
onlarn gerilemesinin canl simgesi
haline gelmitir. Ve Kudsten kaanlarn kendinden bir mucize bekledikleri
el-Mustazhir, bu ie yaramaz halifeler
rknn tam bir temsilcisidir. Bunu yapmak istese bile btn ordusu birka yz
zenci ve beyaz hadmdan meydana
gelen bir hassa birlii olduu iin, kutsal kentin yardmna koamaz. Ancak
Badatta asker ktl ekilmemektedir.
Caddelerde,
ou
zaman
sarho

176/774

durumda olmak zere, binlercesi dolamaktadr. Kent halk onlarn arlklarndan korunmak iin her gece mahallelerin girilerini tahta veya demirden ar engellerle kapatma adetini
edinmilerdir.
Suklar (ar) dzenli yamalaryla
iflasa srkleyen bu niformal afetler,
tabii ki el-Mustazhirden emir almamaktadrlar. Komutanlar hemen hemen hi Arapa bilmemektedir. nk
btn Mslman Asya kentleri gibi,
Badat da krk yldan beri Seluklu
Trklerin elindedir. Abbasi bakentinin
gl adam olan, Klarslann kuzenlerinden sultan Berkyaruk, teorik olarak
btn blge beylerinin efendisidir.
Fakat gerekte, Seluklu imparatorluunun her blgesi uygulamada
bamszdr ve hkm sren aile yeleri tamamen haneden kavgalarnn
iine yuvarlanmlardr.

177/774

Ve el-Haravi, 1099 Eyllnde Abbasi

bakentinden ayrldnda, Berkyarukla
grmeyi baaramam durumdadr,
nk sultan, rann kuzeyinde z
kardei Muhammede kar sefere km durumdadr; ama bu sava
kardeinin lehine dnmtr ve Badat
ekim aynda Muhammedin eline geecektir. Ancak bu sama kavga, bu olayla sona ermemitir. Hatta artk anlamaya uramaktan vazgemi Araplarn akn baklar altnda, tamamen gln bir hale dnecektir.
Karar okur versin! Muhammed 1100
Ocanda Badattan aceleyle ayrlm
ve Berkyaruk kente zafer kazanm bir
edayla girmitir. Ama bu uzun
srmeyecektir, nk ilkbaharda kenti
yeniden kaybetmi ve Nisan 1101de
bir yllk aradan sonra g kullanarak
tekrar gelmi ve kardeini ezmitir; Abbasi bakentinin camilerinde verilen

178/774

hutbelerde ad tekrar zikredilmeye

balam, ama Eyllde durum tekrar
tersine dnmtr. ki kardeinin kurduklar bir ittifak karsnda yenik
den Berkyaruk, ebediyen kavga d
kalma benzemektedir. Byle dnenler onu yanl tanmaktadrlar; bozguna
uramasna ramen beklenmedik bir
anda Badata geri dnm ve kenti
birka gnlne ele geirmi, ekimde
buradan tekrar atlmtr. Fakat bu sefer
de yokluu ksa srmtr, nk
aralk aynda varlan anlama ile kent
ona geri verilmitir. Badat, sonraki
otuz ay iinde daha sekiz kere el
deitirecektir; her yz gne ayr bir
efendi dmektedir. Ve btn bunlar,
Batl istilaclar fethettikleri topraklardaki konumlarn pekitirirlerken
olmaktadr.
bn el-Esir, kelimelere olduklarndan
daha gl anlamlar vererek, Sultanlar

179/774

aralarnda anlaamyorlard ve Frenkler

ite bu yzden lkeyi ele geirebildiler,
diyecektir.

KNC KISIM
GL (1100 - 1128)

Frenkler bir lkeyi ele

geirir geirmez bir
bakasna saldryorlar. Gleri, Suriyenin tamamn igl
etmeleri ve bu lkenin
Mslmanlarn

181/774

kovmalarna
kadar
artmaya
devam
edecektir.
FAHRLMLK
Trablus Beyi

DRDNC BLM
TRABLUSAMIN K BN GN

Ard ardna gelen bu kadar bozgundan,

bu kadar ok hayal krklndan, bu
kadar aalamadan sonra, bu 1100
yaznda ama ulaan beklenmedik
haber oka umut uyandrmtr. Bu
umut yalnzca el-Haravinin evresinde
yer alan dini militanlar arasnda deil,
ayn zamanda arlarda; ham ipek,
altn ilemeli brokar, damaskolu
amar ve telkri mobilya tccarlarnn
asmalarn glgesi altnda oturarak,

183/774

mterilerin
kafalarnn
arasndan
dkkndan dkkna birbirlerine iyi
gnlerdeki sesleriyle seslendikleri Dik
Caddenin
kemerleri
altnda
da
uyanmtr.
Temmuz banda bir sylenti km,
bu ksa bir sre sonra dorulanmtr.
Trablusam, Hms ve orta Suriyenin
tamamna ilikin niyetlerini hibir zaman saklamam olan yal Saint-Gilles,
dier Frenk nderleriyle kan bir uyumazlk sonunda, aniden gemiyle Konstantinopolise dnmtr. Artk bir
daha dnmeyecei fsldanlmaktadr.
Temmuz sonunda daha da olaanst
bir haber gelmi, birka dakikada camiden
camiye,
sokaktan
sokaa
yaylmtr. bn el-Kalanissi, Akk kalesini kuattklar srada, Kuds hakimi
Godefroi bir okla vurularak lmtr, demektedir. Filistinli nde gelen bir kiinin Frenk efine sunduu zehirli

184/774

meyvalardan da sz edilmektedir.
Bazlar, bir salgn yznden eceliyle
ldne inanmaktadrlar. Fakat halk
en ok aml vakanvisin anlatt versiyonu tutmaktadr: Godefroi, Akky
savunanlarn
darbeleri
altnda
lmtr. Kudsn dmesinden bir yl
sonra gelen bylesine bir zafer,
rzgrn yn deitirmekte olduunun
iareti olamaz m?
Bu izlenim, bundan birka gn sonra,
Frenklerin en korkunlarndan olan Bohmondun
esir
edildii
haberi
alndnda teyid edilmie benzemektedir. Onun hakkndan bilge Danimend gelmitir. Bundan yl nce
znik arpmasnda yapt gibi, Trk
komutan Malatya Ermeni kentini kuatmtr. bn el-Kalanissi, Frenkler kral ve
Antakyann efendisi Bohmond, bu
haberin zerine adamlarn toplad ve
Mslman ordusunun zerine yrd,

185/774

demektedir. Cesur bir giriim, nk

Frenk komutann kuatma altndaki
kente ulamas iin, Trkler tarafndan
sk tutulan dalk bir arazide bir hafta
at koturmas gerekmektedir. Yaklatndan haberdar olan Danimend
ona pusu kurmutur. Bohmond ve ardndaki be yz valye, yaylmaya
olanak bulamadklar dar bir geitte,
zerlerine inen bir ok barajyla
karlanmlardr. Allah, ok sayda
Frenki ldren Mslmanlara zafer verdi.
Bohmond ve arkadalarndan birka esir
edildiler. Bunlar zincirlere vurularak,
Anadolunun
kuzeyindeki
Niksara
gtrlmlerdir.
Frenk istilasnn balca hazrlayclar olan Saint-Gilles, Godefroi ve
Bohmondun birbiri pei sra devre d
kalmalar, herkese tanrnn bir iareti
olarak gzkmektedir. Batllarn yenilmez gibi grnmeleri karsnda

186/774

km olanlar cesaretlerini yeniden

toplamaktadrlar. Artk onlara son bir
darbe indirmenin zaman deil midir?
En azndan bir kii bunu yrekten
istemektedir. Bu kii Dukaktr.
Bu konuda yanlgya dmemek
gerekir; gen am beyinin ateli bir
slam savunucusu olmakla hibir ilikisi
yoktur. Antakya arpmas srasnda,
yerel ihtiraslarn tatmin etmek iin
kendi tarafna ihanet etmeye hazr
olduunu yeteri kadar kantlam deil
midir? Zaten bu Seluklu beyi, kfirlere
kar kutsal bir savan gerekli
olduunu ancak 1100 ilkbaharnda, aniden kefetmitir. Bamllarndan olan,
Golan platosundaki Bedevi reislerinden
biri, Kudsteki Frenklerin ard arda
akn yaparak rnlerini yamalayp,
hayvanlarn almalarndan ikyet
edince, Dukak onlar korkutmaya karar
vermitir. Bir Mays gn, Godefroi ve

187/774

sa kolu olan yeeni Tancrde ok verimli bir talandan geri dnerlerken,

Dukakn ordusu onlara saldrmtr.
Ganimetle arlam olan Frenklerin
arpmaya
girmeleri
olanakszdr.
Arkalarnda birok l brakarak
kamay tercih etmilerdir. Tancrde
bile ucu ucuna kurtulmutur.
ntikamn almak zere, dorudan
am evresinde bir misilleme akn yapmtr. Meyva baheleri harap edilmi,
kyler yamalanm ve yaklmtr.
Cevabn ap ve hz konusunda gafil
avlanan Dukak, mdahaleye cesaret edememitir. Allm dneklii iinde,
oktan Golandaki harektndan piman
olarak, Tancrdee, eer uzlamaya raz
olursa byk bir miktar demeyi nerecek kadar ileri gitmitir. Bu teklif, elbette Frenk prensinin kararlln artrmaktan baka bir ie yaramamtr.
Mantn yle gerektirdii zeri am

188/774

beyinin ok zor durumda olduunu

dnen Tancrde, onu hristiyan olmaya ya da am kendine vermeye
davet etmek zere alt kiilik bir heyet
yollamtr. Daha azna raz deildir. Bu
kadar byk saygszlk karsnda deliye dnen Seluklu beyi, elilerin tutuklanmasn emretmi ve fkeden kekeleyerek, onlar slama davet etmitir.
lerinden biri kabul etmi, dier beinin hemen orackta kafalar kesilmitir.
Tam haber duyulmuken, Godefroi
da Tancrdein yanna gelmi bulunmaktadr; bu ikisi ellerindeki btn
adamlarla, byk Suriye kentinin
evresinde on gn sren dzenli bir
tahrip harektna girimitir. bn
Cbeyirin
ifadesine
gre,
ayn
etrafndaki hle gibi am evreleyen zengin Guta ovas, tam bir ykm manzaras sunmaktadr. Dukak ise yerinden
kprdamamtr. amdaki sarayna

189/774

kapanm durumda, frtnann gemesini beklemektedir. Bu durum karsnda

Golandaki bamls onun efendiliini
artk kabul etmeyerek, Kudsteki
efendilere yllk hara deyecektir.
Bundan da beteri, am halk da yneticilerinin onlar korumadaki yetersizliinden yaknmaya balamtr. Halk,
arlarda tavuskuu gibi kaslarak
dolaan, ama dman kent kaplarna
geldiinde yerin dibine saklanan btn
Trk askerlere homurdanmaktadr.
Dukakn artk tek bir taknts vardr:
ntikam almak ve kendi uyruklarnn
gznde tekrar itibar kazanmak iin
olsa bile, bunu en ksa zamanda
yapmak.
Bu
koullarda,
Godefroinn
lmnn, ay nce olsayd hemen
hemen kaytsz kalacak olan Seluklu
beyinin ok sevinmesine yol amas
kolayca anlalmaktadr. Bundan birka

190/774

gn sonra Bohmondun esir edilmesi,

onu parlak bir eyleme girime konusunda cesaretlendirmitir.
Frsat Ekimde kar. bn el-Kalanissi,
Godefroi ldrlnce, kardei Edessann
efendisi kont Baudouin be yz valye ve
piyadeyle birlikte Kuds yoluna dt.
Onun geiini haber alan Dukak, askerlerini toplad ve onun zerine yrd. Ona
sahildeki Beyrut kalesi yaknlarnda
rastlad,
diye
anlatmaktadr.
Baudouinin
Godefroinn
yerine
gemeye urat bellidir. Eddesada
kendini evlat edinen ana ve babasn
katletmesininde
gsterdii
gibi,
kabal ve utanmazlyla nl bir
valyedir,
ama
ayn
zamanda
Kudsteki varl am ve Mslman
Suriyenin tm zerinde srekli bir tehdit meydana getirecek olan cesur ve
kurnaz bir savadr. Bu kritik anda
onu ldrmek veya esir etmek, aslnda

191/774

istila ordusunu basz brakmak ve

Frenklerin Doudaki varlklarn tehlikeye sokmak olacaktr. Ve saldr
tarihi kadar, yeri de iyi seilmitir.
Kuzeyden Akdeniz kys boyunca
gelen Baudouin, Beyruta 24 Ekim
civarnda varabilir. Daha nce, eski
Fatmi snr Nehrlkelbi gemesi
gerekmektedir.
Kpek
nehrinin
azna doru yol daralmakta, falezler
ve dik tepelerle evrelenmektedir. Buras ideal bir pusu yeridir. Dukak da,
Frenkleri tam burada beklemeye karar
vererek, adamlarn maaralara veya
aal tepe eteklerine gizlemitir. zciler, dmann ilerlemesi konusunda
onu
srekli
olarak
haberdar
etmektedirler.
Nehrlkelb, antikitenin ta bandan
beri fatihlerin kbusu olmutur. Bunlardan biri geidi aabildiinde, bundan
o kadar iftihar duymaktadr ki, yarlarn

192/774

zerine baarsnn yksn kaztmaktadr.

Dukakn
dneminde
bile,
Firavun II. Ramsesin hiyeroglifi ve
Babil imparatoru Nabukodonosorun
ivi yazlarndan, Suriye asll Roma
imparatoru Septimus Severusun kahraman Galyal lejyonerlerine ynelik
methiyesine kadar, bu kalntlardan
birou grlmektedir. Fakat bu bir
avu galibin karsnda, ne kadar da
ok sava hayallerinin bu kaynaklardan iz brakmadan kaybolduunu
grmtr.
am
beyi,
meln
Baudouinin bu maluplar takmna
ksa bir sre sonra katlacandan
hibir kuku duymamaktadr. Dukak,
iyimser olmak iin btn nedenlere
sahiptir. Askerleri Frenk efinkilerden
alt yedi kere daha kalabalktr ve asl
nemlisi, onlar gafil avlayacaktr. Sadece kendine edilen hakareti telfi etmekle kalmayacak, ayn zamanda

193/774

Suriye beyleri arasndaki ncelikli yerine tekrar kavuacak ve Frenk mdahalesinin azaltt otoritesini yeniden
kuracaktr.
arpmann dlnn ne olaca konusunu sektirmeyen tek bir kii varsa, o
da bir yl nce kardei Celallmlkn
yerine gemi olan yeni Trablusam
hakimi kad Fahrlmlktr. Batllarn
gelmesinden nce am beyinin ehrinin
karsnda aznn suyu akt iin,
Baudouinin yenilmesinden kayglanma
nedenleri vardr, nk Dukak bu durumda slamiyetin savunucusu ve Suriyenin kurtarcs haline gelecek ve bu
durumda ona tbi olup, kaprislerine
maruz kalmak gerekecektir.
Bylesine bireyi nlemek zere,
Fahrlmlk hibir eyden utan duymamaktadr. Baudouinin Beyruta sonra
da Kudse giderken Trablusama yaklatn renince, ona arap, bal,

194/774

ekmek, et ve altn ile gmten deerli

hediyeler yollam, ayrca onunla zel
olarak konumakta srar eden habercisi
araclyla, onu Dukakn kurduu
pusudan haberdar etmi ve bunun yan
sra am birliklerinin dzeni hakknda
ok sayda ayrnt salam ve en iyi
taktiin ne olmas gerektii konusunda
nerilerde bulunmutur. Beklenmedik
olduu
kadar
deerli
de
olan
ibirliinden tr kadya teekkr
eden Frenk nderi, Nehrlkelbe doru
yoluna devam etmitir.
Hibir eyden kukulanmayan Dukak,
okularnn yaylarn gerip bekledikleri
dar sahil eridine girdikleri anda Frenklerin stne kmeye hazrdr. Nitekim
Frenkler Yuniye kasabas tarafndan
gzkrler, tam bir kaygszlk iinde
ilerlemektedirler. Birka adm daha attklarnda kapana kslacaklardr. Ama
birdenbire dururlar ve yava yava geri

195/774

ekilmeye balarlar. Daha hibir ey

belli
deildir,
ama
dmannn
tezghna dmediini gren Dukak
btn itidalini kaybeder. Emirlerinin srar zerine sonunda okularnn birka
at
yapmalarn
emreder,
ama
svarilerini Frenklerin zerine salmaya
cesaret edemez. Gece olduunda,
Mslman birliklerinin morali en alt
dzeydedir. Araplarla Trkler, birbirlerini karlkl olarak alaklkla itham etmektedirler. Aralarnda dv de olur.
Ertesi sabah ksa bir arpmadan
sonra, am birlikleri Lbnan dalarna
doru geri ekilirlerken, Frenkler Filistine doru olan yollarna sakin sakin
yeniden koyulmulardr.
Trablusam kads, kenti iin asl tehdidin Dukaktan geldiini dnerek,
bilinli bir ekilde Baudouini kurtarmay semitir. Zaten Dukak da, iki
yl nce Krboaya ayn eyi yapmtr.

196/774

Tpk Dukakn o zaman dnd

gibi, imdi de kad Frenklerin belirleyici andaki varlklarn daha az zararl
grmtr. Fakat bunlarn verdii zarar
ok
hzla
yaylacaktr.
Baarsz
Nehrlkelb pususundan hafta sonra,
Baudouin kendini Kuds kral iln etmi ve istilas sonrasndaki kazanmlar
pekitirmek zere, ifte bir rgtleme
ve fetih harektna girimitir. Bundan
bir yzyl kadar sonra Frenklerin
Douya neden geldiklerini anlamaya
alan bn el-Esir, hareketin bir bakma
Batnn
nderi
sayd
kral
Baudouinden (el-Bardavil) kaynaklandn dnecektir. Bu yanl
deildir, bu valye istilann ok
saydaki sorumlusundan yalnzca bir
tanesi olduysa da, Musullu tarihi onu
iglin balca mimar olarak iaret etmekte hakldr. Arap dnyasnn
dzeltilmesi olanaksz paralanml

197/774

karsnda, Frenk devletleri iin banda

kararllklar, sava nitelikleri ve nisbi
dayanmalaryla gerek bir blgesel
g olarak gzkeceklerdir.
Ancak Mslmanlarn gene de
nemli bir kozlar vardr: Dmanlarn
sayca ok az olmalar. Kudsn
dmesinden sonra, Frenklerin ou
lkelerine geri dnmtr. Baudouin
tahta karken, ancak birka yz
valyesi bulunmaktadr. Fakat bu
grnteki zayflk, 1101 sonbaharnda imdiye kadar olanlarndan ok
daha kalabalk bir Frenk ordusunun
Konstantinopoliste
topland
renildiinde ortadan silinmitir.
lk alarm verenler elbette, Frenklerin
Kk Asyadan son geilerini hl
hatrlayan Klarslan ve Danimend
olmutur. Bunlar, yeni istilann yolunu
tkamak zere hi tereddt etmeden
glerini
birletirmeye
karar

198/774

vermilerdir.
Trkler,
Rumlar
tarafndan artk sk bir ekilde tutulan
Nikaia (znik) veya Dorylaion (Eskiehir) civarnda macera aramaya artk
cesaret edememektedirler. ok daha
uzakta, gneydou Anadoluda yeni bir
pusu kurmay tercih etmektedirler. Ya
ilerleyen
ve
deneylerden
geen
Klarslan, yeni seferi birliinin
yolunun zerindeki btn su kaynaklarn zehirletmitir.
Sultan 1101 Maysnda, bir yldan
beri Bizansta oturmakta olan SaintGillesin komutasnda yaklak yz bin
kiinin Boaz getii konusunda haber
alr. Nerede baskn yapmas gerektiini
anlamak iin onlarn hareketini adm
adm izlemeye urar. lk duraklar
herhalde znik olacaktr. Fakat Sultann
eski bakentinin yaknlarnda yer tutmu olan izciler, onlarn geldiini garip
bir ekilde gremezler. Marmara ve

199/774

hatta Konstantinopolis taraflarnda onlara ilikin hibir ey bilinmemektedir.

Klarslan onlarn izini ancak Haziran
sonunda, ona ait olan ve Trk topraklarnn
tam
iinde,
Anadolunun
merkezinde yer alan ve saldrya urayacan hi dnmedii Ankara kentinin surlar nnde ortaya ktklarnda
yeniden bulabilir. Daha buraya ulama
zaman bulamadan, Frenkler kenti
almlardr bile. Klarslan drt yl
ncesine, znikin dt ana geri
dndn sanmaktadr. Fakat alama
zaman deildir, nk Batllar artk
onun topraklarnn tam kalbini tehdit
etmektedirler.
Ankaradan
karak
gney ynnde tekrar yola koyulacaklar anda onlara pusu kurmaya karar
verir. Ama bu bir kez daha hata olur.
stilaclar srtlarn Suriyeye dnerek,
Danimendin Bohmondu tuttuu
gl Niksar kalesine doru kararl bir

200/774

ekilde kuzeydou ynnde yola koyulurlar. Demek buymu! Frenkler Antakyann

efendisini
kurtarmaya
uramaktadrlar.
Sultan ile mttefiki, istilaclarn garip
gzerghn ancak imdi anlamakta ve
pek de inanmamaktadrlar. Bir bakma
rahatlamlardr, nk artk pusu yerini seebileceklerdir. Buras, Batllarn
sar scak altnda aptallam bir
ekilde, austosun ilk gnlerinde varacaklar Merzifon kydr. Ordularn
artk hibir etkileyici yan kalmamtr.
Yakc zrhlarn altnda iki bklm, ar
bir ekilde ilerleyen birka yz
valyenin
arkasndan,
gerek
savadan daha ok kadn ve ocuk bulunan karmakark bir kalabalk gelmektedir. Daha ilk svari grubunun
saldrsnda Frenkler taban yalarlar.
Bu bir arpma deil, btn gn boyunca sren bir kymdr. Gece olunca,

201/774

Saint-Gilles ordunun ana gvdesine

haber bile vermeden yaknlaryla
birlikte kaar. Ertesi gn hayatta kalan
son kiilerin ii bitirilir. Binlerce gen
kadn, Asya haremlerine eklenmek
zere tutsak edilir.
Merzifon katliam tam sona ermitir
ki, haberciler Klarslan uyarrlar:
Yeni bir Frenk ordusu oktan Kk
Asyada ilerlemeye balamtr. Gzerghn bu kez bilinmeyen hibir yan
yoktur. Hal savalar gney yoluna
girmilerdir ve gnlerce yrdkten
sonra yollarna tuzak kurulduunu anlamlardr. Sultan austos sonunda
svarileriyle
birlikte
kuzeyden
geldiinde, susuzluktan perian olan
Frenkler oktan can ekiir hale
gelmilerdir. Hibir direnme gstermeden ileri bitirilir.
Ama olay sona ermemitir. nc
bir Frenk ordusu, ikincisini ayn yol

202/774

zerinde bir hafta arayla izler.

valyeler, piyadeler, kadnlar ve
ocuklar, susuzluktan tamamen perian
bir durumda Herakleia (Karadeniz
Erelisi) kentinin civarna gelirler. Bir
nehirden yansyan prltlar farkeder
etmez, ona doru byk bir karklk
iinde koarlar. Ama Klarslan onlar
tam da bu su yatann kysnda
beklemektedir.
Frenkler, bu katliamdan sonra bir
daha asla bellerini dorultamayacaklardr. Bu belirleyici yllar esnasnda
sahip olduklar yaylma iradesiyle
birlikte, sava olsun olmasn bu kadar
kalabalk bir katk onlara hi kukusuz,
daha toparlanmasna frsat kalmadan
Arap Douyu smrgeletirme olana
verirdi. Oysa Frenklerin Arap topraklarndaki en dayankl ve seyirlik eserleri olan mstahkem ato inaatnn
kkeninde bu insan ktl yer alacaktr.

203/774

nk mevcutlarnn zayfln telfi

etmek zere kaleler ina etmek zorunda
kalacaklardr; bunlar ylesine korunakl
olacaklardr ki, bir avu savunmac ok
sayda kuatmacy baarsz brakabilecektir. Fakat Frenkler, saynn meydana
getirdii handikap aabilme konusunda, kalelerinden daha korkutucu
bir silaha yllarca sahip olacaklardr:
Arap dnyasnn uyuukluu. Bu durumu, bn el-Esirin nisan 1102 banda
Trablusam nnde cereyan eden
olaanst arpmaya ilikin olarak
yapaca tasvirden daha iyi hibir ey
resmedemez.
Saint-Gilles - Allah onu kahretsin -,
Klarslan tarafndan ezildikten sonra
Suriyeye dnd. Trablusam emiri
Fahrlmlk, bunun zerine Dukak beye
ve Hms valisine, Saint-Gillesin iini ya
imdi bitiririz yoksa asla, nk ok az

204/774

adam var demek zere haberciler yollad. Dukak iki bin adam yollad ve Hms
valisi bizzat geldi. Trablusam birlikleri
onlara kent kaplarnn nnde katldlar
ve birlikte Saint-Gillesi arpmaya
ardlar. O da askerlerinden yzn Trabluslulara, yzn amllara, ellisini
Hmsllara kar kard ve ellisini de
yannda tuttu. Hmsllar daha dman
grr grmez katlar, ksa bir sre sonra
amllar onlar izlediler. Bir tek Trabluslular cephe oluturdular, bunlar
gren Saint-Gilles iki yz askeriyle onlara
doru saldrd, onlar yendi ve yedi binini
ldrd.

Binlerce Mslman yenen yz

Frenk? Arap vakanvisin anlats geree uygunmua benzemektedir.
En geerli aklama, Dukakn Trablusam kadsna Nehrlkelb pususundaki tutumunu detmek istediidir.

205/774

Fahrlmlkn ihaneti, Kuds krall

kurucusunun yokedilmesini nlemiti;
am beyinin intikam, drdnc bir
Frenk devletinin kurulmasna olanak
verecektir: Trablus kontluu.
Bu aalayc bozgundan alt hafta
sonra, blge yneticilerinin yeni bir
savsaklamaclna tank olunacaktr.
Bu yneticiler, say bakmndan stn
olmalarna ramen, galip geldiklerinde
zaferlerinden yararlanma yeteneini
gsteremeyeceklerdir.
Olay Mays 1102de geer. Vezir elEfdaln olu erefin komutasndaki
yaklak yirmi bin kiilik bir Msr
ordusu Filistine gelir ve Yafa liman
yaknlarndaki Ramallahta Baudouinin
birliklerini gafil avlamay baarr.
Bizzat kral, ancak kamlarn arasna
yatp saklanarak esir dmekten kurtulur. valyelerin ou ldrlr veya
yakalanr. Kahire ordusu o gn

206/774

tamamen Kuds alabilecek durumdadr, nk bn el-Esirin sonradan diyecei

zere,
kent
koruyucusuz
kalmtr ve Frenk kral kamtr.
erefin adamlarndan bazlar, ona
Haydi Kutsal kenti alalm dediler.
Dierleri de, Yafay alalm daha iyi
dediler. eref karar veremiyordu. Byle
tereddt ederken, Frenkler denizden takviye aldlar ve eref Msra babasnn
yanna dnmek zorunda kald.

Zaferi kl pay kardn gren

Kahirenin efendisi, ertesi yl yeni bir
saldrya karar verir, sonraki iki yl bir
daha. Fakat her giriimde, beklenmedik
bir olay onunla zaferin arasna
girmitir. Bir keresinde Msr donanmasyla kara ordusu arasnda anlamazlk kmtr. Bir baka seferinde
sefer ordu komutan kazayla lm, bu

207/774

durum birlikleri arasnda karklk kmasna neden olmutur. Bu adam cesur

bir komutandr, ama bn el-Esirin dedii zere, ar batl itikatldr. Ona attan derek lecei kehanetinde bulunulmutur
ve
Beyrut
valisi
olarak
atandnda, at kaymasn diye btn
sokaklarn
ta
kaplamalarn
sktrmtr. Fakat temkinlilik kadere kar
gelemez. arpma esnasnda, at daha
saldr olmadan aha kalkm ve
komutan
askerlerinin
arasna
dmtr. ansszlk, hayal gc yokluu, cesaret yokluu; El-Efdalin birbiri
ardna yapt seferlerin hepsi acnacak
bir ekilde sona ermitir. Frenkler bu
arada Filistinin fethine sakin sakin
devam etmektedirler.
Hayfa ve Yafay aldktan sonra, 1104
Maysnda, doal snandan tr
gemilerin yaz k yanaabildikleri
yegne liman olan Akkya saldrrlar.

208/774

bn el-Kalanissi, Msr valisi yardm almaktan umudunu keserek, kendinin ve

kent halknn hayatlarnn balanmasn
istedi, demektedir. Baudouin onlara rahatsz edilmeyecekleri sz verir. Fakat
Mslmanlar mallaryla birlikte kentten
kar kmaz, Frenkler stlerine atlr,
onlar soyar ve ounu ldrr. El-Efdal, bu yeni aalanmay telfi
edeceine yemin eder. Her yl Frenklere
saldrmak zere gl bir ordu
gnderecektir, ama her seferinde yeni
bir felket olacaktr. Ramallahta 1102
Maysnda karlan frsat bir daha
kmayacaktr.
Kuzeyde Frenkleri yokedilmekten
kurtaran ey, Mslman emirlerin
geveklii
olmutur.
Bohmondun
1100 Austosunda esir edilmesinden
sonra, Antakyada kurduu prenslik aslnda yedi ay boyunca ordusuz kalm,
ama hibir komu hkmdar; ne

209/774

Rdvan, ne Klarslan, ne de Danimend bundan yararlanmay dnmtr. Frenklere Antakyann bana

bir naip, yani Bohmondun yeeni
Tancrdei semeleri iin zaman brakmlardr. O da fiefinin bana Mart
1102de gemi ve varln iyice kantlamak zere, tpk bir yl nce amda
yapt gibi Halep civarn yamalamaya
kmtr.
Rdvan,
kardei
Dukaknkinden de gevek bir tepki
gstermitir. Tancrdee, eer uzaklamaya raz olursa btn isteklerini
yerine getirmeye hazr olduu haberini
gndermitir. Her zamankinden daha
da kstah olan Frenk beyi, Halep Ulucamiinin minaresinin zerine devasa
bir ha konulmasn istemitir. Rdvan
da bunu yerine getirmitir. leride greceimiz zere, bu aalamann arkas
gelecektir.

210/774

Bohmondun tutkular konusunda

hereyden haberdar olan Danimend,
gene de 1103 ilkbaharnda onu hibir
siyasal karlk istemeden serbest brakmaya karar verir. Ondan yz bin dinar
kurtarmalk paras ve Antakyann eski
efendisi Yasyann esir kzn serbest
brakmasn istedi. bn el-Esir bu duruma ok kzmtr.
Bohmond hapisten knca Antakyaya
geri dnd, bylece halkn yeniden
cesaretlendirdi ve kurtarmalk parasn
komu kentlerin halkna detmekte gecikmedi. Mslmanlar bylece, onlara
Bohmondun
yakalanmasnn
iyi
sonularn
unutturan
bir
zarara
uradlar.

Frenk prensi bylece kurtarmaln

yerli halkn kesesinden karladktan
sonra,
topraklarn
geniletmeye

211/774

girimitir. Antakya ve Edessa Frenklerinin 1104 ilkbaharnda dzenledikleri

ortak bir harekt, Frat kylarna uzanan geni ovaya egemen olan ve gerekte Irak ile Kuzey Suriye arasndaki
balantlar denetleyen Harran mstahkem mevkiine ynelmitir.
Kentin kendi pek fazla ilgi ekici
deildir. Buray birka yl sonra ziyaret
edecek olan bn Cbeyir, onu zellikle
cesaret krc terimlerle tasvir edecektir.
Harranda su hibir zaman serin deildir,
frn gibi scak bu topraklar kavurmaktadr. Burada le uykusu iin glgelik
bir yer bulmak mmkn deildir; burada
ancak zorlukla nefes alnabilmektedir.
Harran, plak ovann iinde terkedilmilik izlenimi vermektedir. Bir kentin parlaklna sahip deildir ve civarda hibir
zarif ss yoktur.

212/774

Fakat stratejik deeri byktr. Harran alrlarsa, Frenkler Musul, hatta

bizzat Badat ynnde ilerleyebilirler.
Dt an, Halep beylii kuatlm
olacaktr. Bunlar kukusuz tutkulu
hedeflerdir, ama istilaclarn cretten
yana eksikleri yoktur. stelik Arap
dnyasndaki blnmeler onlar giriimleri konusunda cesaretlendirmektedir. Dman kardeler Berkyaruk ile
Muhammed arasndaki kanl mcadele
yeniden btn hzyla baladndan,
Badat gene Seluklu beylerinin biriyle
dieri arasnda el deitirip durmaktadr. Musulda, atabey Krboa yeni
lmtr ve yerine geen Trk emir
Cy,
duruma
egemen
olmay
baaramamtr.
Harrann iinde de durum karmakarktr, vali bir iki alemi
srasnda subaylarndan biri tarafndan
ldrlmtr ve kent kan ile ate

213/774

iindedir. bn el-Esir, ite Frenkler tam

bu srada Harran zerine yrdler, diye
aklayacaktr. Musulun yeni efendisi
Cy ile komusu eski Kuds valisi
Skmen bunu haber aldklarnda
birbirleriyle savamaktaydlar.
Skmen, Cy tarafndan ldrlm
olan yeenlerinden birinin intikamn almak istiyordu ve iki taraf arpmaya
hazrlanyordu. Fakat bu yeni olgu
karsnda, Harrandaki durumu kurtarmak
zere
birbirlerini
glerini
birletirmeye davet ettiler ve bunu
yaparken de, ikisi de hayatn tanr
yoluna feda etmeye ve yalnzca yce Allahn ann salamaya hazr olduunu
syledi.
Birletiler,
ittifaklarn
mhrlediler ve Skmenin yedi bin ve
Cyun bin Trkmen svarisiyle
Frenklerin zerine yrdler.

214/774

ki mttefik, dmanla Mays 1104te

Fratn kollarndan biri olan Belih suyu
kysnda
karlat.
Mslmanlar
kayormu gibi yapp, Frenklerin
kendilerini bir saatten fazla kovalamalarna izin verdiler. Sonra emirlerinin bir iaretiyle geri dnp, takipilerini evreleyip kltan geirdiler.
Bohmond ve Tancrde, ordunun ana
blmnden ayrlmlar ve Mslmanlar
arkadan sktrmak iin bir tepenin arkasna saklanmlard. Fakat kendi adamlarnn yenildiklerini grnce, yerlerinden
kprdamamaya karar verdiler. Bylece
gece olmasn beklediler ve arkadalarnn
ounu ldren ve esir alan Mslmanlar
pelerinde olduu halde katlar. Ancak
alt svariyle birlikte kurtulabildiler.

Harran arpmasna katlan Frenk

nderler arasnda, Kuds kralnn,

215/774

Edessa kontluunda onun yerine geen

bir yeeni, II. Baudouin de vardr. O da
kamaya uram, ama Belih nehrini
geerken at amura saplanmtr. Skmenin askerleri onu esir alarak
efendilerinin adrna gtrmlerdir,
bu da, bn el-Esirin anlatsna gre,
Skmenin mttefiklerinin kskanlklarn kabartmtr.
Cyun adamlar ona, eer tekiler
btn ganimeti alrlar, bizim de ellerimiz
bo kalrsa bu iten hava alrz, dediler.
Ve onu, kontu almas iin Skmenin
adrna gitmeye ikna ettiler. Skmen geri
dndnde
ok
heyecanlyd.
Arkadalar oktan atlara binmi olarak
arpmaya hazrlard, onlar tuttu ve
dedi ki, zaferimizin Mslmanlarda
uyandraca sevinci tartmamz nedeniyle bozmamak gerekir. fkemi, Mslmanlarn aleyhine dman memnun

216/774

ederek bastrmak istemem. Bunun zerine, Frenklerden alnan btn silah ve

sancaklar toplad, adamlarna onlarn elbiselerini giydirdi, sonra Frenklerin
savunduklar kalelere doru yneldi. Bunlar her seferinde kendi arkadalarnn zafer kazanarak geldiini sanp, onlar
karlamaya ktlar. Skmen onlar
katlediyor ve kaleyi alyordu. Bu yntemi
birok yerde tekrarlad.

Harran zaferinin yanks, bn elKalanissinin alk olunmayan bir

ekilde heyecanl tonunun tanklk ettii zere muazzam olacaktr.
Bu, Mslmanlar iin benzersiz bir zafer
oldu. Frenklerin morali bundan etkilendi,
saylar azald, saldr gleri gibi silah
donanmlar da zayflad. Mslmanlarn
morali glendi, blgeyi savunma cokular artt. nsanlar bu zaferden tr

217/774

birbirlerini kutladlar ve baarnn Frenkleri terkettiinden emin oldular.

Hi de sradan olmayan bir Frenk,

urad bozgundan tr moralini
kaybedecektir;
bu
Bohmonddur.
Birka ay sonra bir gemiye binecektir.
Bir daha Arap topraklarnda hi
grlmeyecektir.
Harran arpmas, istilalarn ba mimarn bu sefer ebediyen olmak zere
sahneden uzaklatrmtr. Bu arpmann en nemli sonucu, Frenklerin
dou ynndeki ilerlemesini ebediyen
durdurmu olmasdr. Ama tpk
1102de
Msrllar
gibi,
galipler
baarlarnn meyvalarn devirme
yeteneinden yoksun olarak gzkmektedirler.
arpma
alanndan
iki
yry gn uzaklkta olan Edessann
zerine birlikte yrmek yerine, giritikleri kavgadan sonra ayrlmlardr.

218/774

Ve Skmen kurnazl sayesinde ok

nemli olmayan birka kaleyi ele
geirmise de, Cy Tancrdee gafil
avlanm, arkada kalan adamlarndan
ou ona esir dmtr. Bunlarn
arasnda ok gzel gen bir prenses
vardr ve Musulun efendisi ona ok
nem vermektedir, bu yzden Bohmond ve Tancrdee eli gndererek,
onu Edessa kontu II. Baudouinle takas
etmeye veya 15 bin altn dinar fidye
demeye hazr olduunu bildirmitir.
Amca-yeen
birbirlerine
akl
danmlar ve hereyi tarttktan sonra,
Cya paray alp arkadalarn esarette
brakmay
tercih
ettiklerini
sylemilerdir. Baudouinin esareti
yldan fazla srecektir. Emirin, Frenk
nderlerinin bu pek valyece olmayan
cevaplarndan sonraki duygular bilinmemektedir. O kendi hesabna, zerinde anlamaya varlan tutar deyecek,

219/774

prensesini geri alacak ve Baudouini

yannda tutacaktr.
Fakat olay burada bitmemitir. Frenklerle savan en ilgin blmlerinden
birine neden olacaktr.
Olay bundan drt yl sonra, 1108
ylnn Ekim aynn banda, artk sonuncularnn da olgunlat bir siyah
erik bahesinde geer. Etraf, sonsuza
kadar uzanan pek aal olmayan tepelerle tamamen evrelenmitir. Bu
tepelerden birinin stnde Tell Bairin
(Turbessel) surlar ihtiaml bir ekilde
ykselmektedirler; bunlarn dibinde de
kar karya gelmi iki ordu, pek
olaan
olmayan
bir
manzara
sunmaktadr.
Kamplarn birinde, Antakya efendisi
Tancrde, balarn ve burunlarn kaplayan kafa zrhlarn kuanm ve
kllarn, grzlerini veya bilenmi
baltalarn ellerinde sk skya tutan

220/774

binbeyz Frenk valye ve piyadesiyle

evrelenmi olarak durmaktadr. Yanlarnda da, Halep beyi Rdvann
gnderdii alt yz Trk svarisi uzun
karglaryla durmaktadr.
Dier kampta ise, rme zrhnn zerine kolazlar ilemeli uzun bir entari
giymi olan Musul emiri Cavl vardr,
ordusu tabura ayrlm iki bin
kiiden meydana gelmektedir: Solda
Araplar, sada Trkler ve ortada,
aralarnda Edessa kontu Baudouin ve
Tell Bairin efendisi Jocelinin de bulunduu Frenkler.
Antakyadaki devasa arpmaya
katlm olanlar, bundan on yl sonra,
atabey Krboann yerine Musul valisi
olan birinin Edessann Frenk kontuyla
bir anlama imzalayacan ve Antakyann Frenk hkmdaryla Halepin
Seluklu beyi arasnda kurulan bir ittifaka kar onunla omuz omuza

221/774

arpacan hayal edebilir miydi?

Akas, Frenklerin Mslman hkmdarcklar arasndaki katliamclk oyununa tamamen katlmalarn grmek
iin ok beklemek gerekmemitir.
Vakanvisler buna hi arma benzememektedirler. bn el-Esirin yle
dudann ucundan glmsedii ancak
grlebilmektedir, ama Frenklerin ve
ittifaklarnn yksn, tpk El-Kmil fi
el-Tarih (Mkemmel Tarih) adl kitab
boyunca
Mslman
hkmdarlar
arasndaki saysz atmay aktarrken
olduu gibi, tonunu hi deitirmeden
anlatmaktadr. Arap tarihi, Baudouin
Musulda esirken, Tancrde Edessaya el
koymutur, bu da arkadann zgr
kalmasnda hi de acelesi olmadn
gstermektedir diye aklamaktadr.
Hatta Cyun aklna, onu yannda
mmkn olduunca uzun tutmas iin
bireyler sokmutur.

222/774

Fakat 1107de bu emir devrilmi,

kont Musulun yeni efendisi Cavlnn
eline gemitir. ok akll bir Trk maceracs olan Cavl, iki Frenk efi
arasndaki kavgadan yarar salayabileceini hemen anlamtr. Bunun zerine
Baudouini serbest brakm, ona itibarl
kiilere ait kyafetlerden vermi ve
onunla bir ittifak yapmtr. Ona z
olarak, Sizin Edessa fiefiniz tehdit
altnda, benim de Musuldaki durumum
hi garantili deil, yardmlaalm
demitir.
bn el-Esir yle anlatacaktr:
Kont Baudouin, el-Komes Bardavil serbest
kalr kalmaz, Antakyada Tankriyi
grmeye gitti ve ondan Edessay kendine
geri vermesini istedi. Tancrde ona otuz
bin dinar, atlar, silahlar, elbiseler ve daha
birok ey teklif etti, ama kenti geri vermeyi reddetti. Ve Baudouin Antakyadan

223/774

fke iinde ayrlnca, Tancrde onun mttefiki Cavlyla birlemesini nlemek

zere onu izlemek istedi. Aralarnda
birka iti kak oldu, fakat her
arpmadan sonra birlikte yemek yemek
ve ene almak iin toplanyorlard!

Musullu tarihi, bu Frenkler deli demeye getirip. yle srdrmektedir:

Bu sorunu zmeyi baaramadklar iin,
onlar iin bir cins imam olan patrik bir
arabuluculuk giriiminde bulundu. Piskopos ve rahiplerden oluan bir komisyon
oluturdu; bu komisyon, Tancrdein amcas olan Bohmondun lkesine geri dnmeden nce, eer esaretten geri dnerse
Edessay Baudouine geri vermesini tembih ettiini belirlediler. Antakyann
efendisi hakemlerin kararn kabul etti ve
kont topraklarn geri ald.

224/774

Zaferini Tancrdein iyi niyetinden

ok, Cavlnn mdahalesinden korkmasna borlu olduunu dnen
Baudouin, topraklar zerindeki btn
Mslman esirleri serbest brakm
hatta slamiyete herkesin nnde kfr
eden hristiyan memurlardan birini
idam ettirmitir.
Kontla emir arasndaki garip ittifaka
fkelenen
tek
ynetici
Tancrde
deildir. Rdvan bey, Cavlnn ihtiraslar ve kallelii konusunda uyarmak
zere Antakyann efendisine mektup
yazmtr. Bu emirin Halepi ele
geirmek istediini ve eer bunu
baarrsa, Frenklerin artk Suriyede tutunamayacaklarn sylemitir. Seluklu
beyinin Frenklerin gvenliini dnmesi epeyi tuhaftr, ama hkmdarlar
dinsel veya kltrel engellerin tesinde
birbirlerini ok kolay anlamaktadrlar.
Bylece, birincisine kar yeni bir

225/774

slam-Frenk koalisyonu kurulmutur.

Bunun sonucu olarak, u 1108 ylnn
Ekim aynda, Tell Bair surlar
karsnda u iki ordu kar karya
gelmitir.
Antakyal ve Halepli askerler hzla
avantajl duruma gemilerdir. Cavl
kat ve ok sayda Mslman Tell Baire
snd, Baudouin ve kuzeni Jocelin
burada onlara iyilikle davrandlar,
yarallar tedavi ettirdiler, onlara elbise
verdiler ve evlerine gtrdler. Arap tarihinin Baudouinin valyece zihniyetine sayg sunmas, Edessann hristiyan
halknn kont hakknda sahip olduu
kanyla ztlamaktadr. Nitekim kontun
yenildiini
renen
ve
herhalde
ldn sanan kent Ermenileri, Frenk
egemenliinden kurtulma zamannn
geldiini dnmlerdir. ylesine ki,
Baudouin geri dndnde bakentinin
bir cins hemehriler kurulu tarafndan

226/774

ynetildiini grmtr. Uyruklarnn

bamszlk isteklerinden kayglanarak,
aralarnda ok sayda rahibin olduu
nde gelen balca kiileri tutuklattrm ve bunlarn gzlerinin oyulmasn emretmitir.
Mttefiki Cavl da, ayaklanmak iin
yokluundan yararlanan Musul nde
gelenlerine ayn ekilde davranmak isterdi. Ancak bundan vazgemek
zorundayd, nk bozguna uramas
itibarn sfra indirmiti. Artk kaderinin kskanlacak bir yan kalmamt: Topran, ordusunu, hazinesini kaybetmiti ve sultan Muhammed kellesine
dl koymutu. Fakat Cavl yenildiini
kabul etmiyordu. Tccar klna
girmi, Isfahan sarayna gitmi ve kefeni elinde olduu halde birdenbire sultann taht nnde yerlere kapanmt.
Duygulanan Muhammed onu affetmeyi
kabul etmi, bir sre sonra da ran

227/774

eyaletlerinden birine vali olarak

atamtr.
Tancrdee gelince, 1108 zaferi onu
ansnn zirvesine tamtr. Antakya
prenslii, Trk, Arap, Ermeni veya
Frenk btn komularnn ekindikleri
blgesel bir g haline gelmitir. Rdvan bey, artk dehet iindeki bir
bamldan baka birey deildir. Bohmondun yeeni kendine byk emir
dedirtmektedir.
Frenklerin Kuzey Suriyedeki varlklarn
onaylayan
Tell
Bair
arpmasndan yalnzca birka hafta
sonra, am beyliinin Kudsle atekes
anlamas imzalama sras gelmitir: ki
bakent arasndaki tarmsal alann
gelirleri e blnecektir, te biri Trklere, te biri Frenklere, te biri
kyllere, diye kaydetmektedir bn elKalanissi. Bu temele dayal bir protokol
yaplmtr. Bundan birka ay sonra,

228/774

am yeni bir anlamayla daha da byk

bir alan kaybetmitir: Lbnan dann
dousundaki zengin Bekaa vadisi de
Kuds krallyla paylalmtr. Fiili
durumda, amllar tamamen gsz
braklmlardr. Hasatlar Frenklerin
insafna kalmtr ve ticaretleri, artk
Cenevizli tccarlarn egemen olduu
Akk liman zerinden transit yaplmaktadr. Suriyenin hem kuzeyinde,
hem de gneyinde Frenk igali gndelik
bir gerek haline gelmitir.
Fakat
Frenkler
burada
durmamlardr. 1108de, Kudsn
dmesinden bu yana en geni apl
yaylma
hareketine
balamak
zeredirler. Sahildeki btn byk
kentler tehdid altndadr ve yerel
gllerin artk kendilerini savunmaya
ne mecalleri, ne de istekleri vardr.

229/774

Hedefteki ilk av Trablusamdr. SaintGilles, daha 1103te kentin civarna

yerlemi ve ehir halknn hemen onun
adn verdikleri bir kale ina ettirmitir.
yi korunan Saint-Gilles kalaat, XX.
yzylda hl modern Trablusam
kentinin merkezinde durmaktadr. Ancak Frenkler geldiinde, kent, bu nl
kalenin giriini denetim altnda tuttuu
bir yarmadann ucunda yer alan elMina adl liman mahallesiyle snrldr.
Hibir kervan, Saint-Gillesin adamlarna yakalanmadan Trablusama giremez, oradan kamaz.
Kad Fahrlmlk, bakentini bomakla tehdid eden kaleyi ne pahasna
olursa olsun ykmak istemektedir.
Askerleri, her gece bir muhafz baklamak veya ina halindeki bir sur bedenine zarar vermek iin harekt dzenlemektedirler, ama en seyirlik eylem
1104 Eyllnde gerekletirilmitir.

230/774

Trablus garnizonundaki btn askerler

kadnn komutas altnda bir huru yapm, birok Frenk savas ldrlm
ve kalenin kollarndan biri yaklmtr.
Saint-Gillesde tutuan atlardan birinin stnde gafil avlanmtr. Ar bir
ekilde yanm, be ay sonra korkun
aclar iinde lmtr. Can ekiirken,
Fahrlmlkn elilerini grmek istemi
ve onlara bir pazarlk nermitir: Trablusamllar
kaleye
saldrmaktan
vazgeerlerse, Frenk efi yolcu ve mal
trafiine artk zarar vermeyecektir.
Kad bunu kabul etmitir.
Garip bir uyuma! Bir kuatmann
amac, insan ve erzak dolamn nlemekten baka nedir ki? Fakat kuatanlarla kuatlanlar arasnda adeta olaan
ilikiler kurulmu gibi bir izlenim alnmaktadr. Bu anlamann sonrasnda Trablus liman yeniden canlanmaya
balam, kervanlar Frenklere bir vergi

231/774

deyerek gidip gelmeye balamlardr

ve Trablusun nde gelen kiileri dman hatlarn ellerindeki gei belgeleriyle amaktadrlar. Gerekte ise,
savaan iki taraf beklemektedir. Frenkler, Cenova veya Konstantinopolisten
bir hristiyan donanmasnn gelerek,
onlarn
kuatma
altndaki
kente
saldrmalarna olanak salyacan ummaktadrlar. Bundan haberdar olan Trabluslular da, bir Mslman ordusunun
yardmlarna
gelmesini
beklemektedirler. En etkin destek Msrdan gelebilir. Fatmi halifelii, mdahalesi Frenklerin cesaretini krmaya yetecek byk
bir deniz gcdr. Fakat Trablus ile
Kahire efendileri arasndaki ilikiler bir
kez daha berbat durumdadr. El-Efdalin babas, kadnn ailesinin klesi
olmutur ve efendileriyle ok kt
ilikiler iinde olmua benzemektedir.
Vezir, Fahra kar olan hncn ve onu

232/774

aalama arzusunu hibir zaman saklamamtr; Fahr da kendi cephesinden,

kaderini el-Efdalin eline teslim etmektense, kentini Saint-Gillese brakmay
tercih etmektedir. Kadnn Suriyede
mttefik bulmas olanakszdr. Yardm
baka yerlerde aramas gerekmektedir.
Harran zaferinin haberleri ona Haziran 1104te ulanca, hemen emir Skmene bir haberci gndererek, Frenkleri
Trablustan
kovarak
zaferini
talandrmasn istemitir. Teklifini
desteklemek zere ona byk miktarda
altn sunmakta ve seferin btn masrafn yklenmektedir. Harran galibi
tahrik olur. Byk bir ordu toplayp
Suriyeye ynelir. Fakat Trablusama
drt gnlk mesafeye geldiinde, ar
bir anjin onu bitkin drr. Birlikleri
dalr. Kad ile uyruklarnn moralleri
sfra iner.

233/774

Fakat 1105te gene bir umut belirir. Sultan Berkyaruk veremden

lmtr, bu da Frenk istilasnn
bandan
beri
Seluklu
imparatorluunu felceden karde kavgasna son
verir. Artk Irak, Suriye ve Bat randa
tek bir hkmdar olacaktr, dnyann
ve dinin kurtarcs sultan Muhammed
bn Melikah. Yirmi drt yandaki bu
Seluklu hkmdarnn tad nvan,
Trabluslular tarafndan zerindeki anlamyla alnmtr. Fahrlmlk sultana
haber stne haber yollar ve ondan
vaad stne vaad alr. Fakat hibir
yardm ordusu gzkmez.
Bu
arada
kentin
ablukas
sklamaktadr. Saint-Gillesin yerine
kuzenlerinden el-Zerdani, Cerdagne
kontu gemitir, o da kuatma
altndakilerin zerindeki basksn artrmaktadr. Erzak karayolundan giderek
daha zor gelmektedir. Zahire fiyatlar

234/774

badndrc bir hzla artmaktadr:

Yarm kilo hurma bir altn dinara satlmaktadr ki, bu olaan durumda bir
aileyi birok hafta boyunca geindirecek bir tutardr. Halkn ou, Sr, Hms
veya ama getmenin peindedir.
Baz Trabluslu nde gelen kiiler, bir
gn el-Zerdaniyle grmeye gitmiler
ve ltfuna nail olmak zere, kentin hl
srmekte olan baz iae edinme yollarn ona bildirmilerdir. Fahrlmlk
bunun zerine, hainleri kendine teslim
etmesi iin hasmna akl almaz
miktarda para nermitir. Fakat kont
reddetmitir. Ve ertesi sabah bu adamlar, bizzat dman kampnn iinde
boazlanm olarak bulunmulardr.
Bu baarya ramen, Trablusun durumu bozulmaya devam etmektedir.
Yardmlar hep beklenmekte ve bir
Frenk filosunun yaklatna ilikin srarl
sylentiler
dolamaktadr.

235/774

Umutsuzluk iinde Fahrlmlk, Badata bizzat gidip, davasn sultan

Muhammed ve halife el-Mustazhirbillaha anlatmaya karar verir. Yokluu
esnasnda yerine kuzenlerinden biri
bakacaktr ve orduya alt aylk cretleri
peinen denmitir. Be yz atl ve piyadeden oluan byk bir maiyet hazrlatmtr, ayrca kafilede her tr hediye
tayan hizmetkrlar da vardr: lemeli
kllar, safkan atlar, nakl hilatler ve
Trablusa zg kuyumculuk ileri. Kentten, uzun bir kafileyle birlikte Mart
1108 sonuna doru ayrlr. Bu olaylar
yaam tek vakanvis olan bn elKalanissi, Trablustan kara yoluyla kt,
diye aka belirtmektedir. Bylece
kadnn, onlarn hatlarndan geerek
onlara kar kutsal sava ars yapmaya gitmek iin Frenklerden izin
aldn im etmektedir. Kuatlanlarla
kuatanlar arasnda ilgin balantlar

236/774

olduundan, bu olasl dlamak

mmkn deildir. Fakat kadnn Beyruta gemiyle gidip, karayoluna ancak
buradan itibaren dm olmas akla
daha yakndr.
Her ne olursa olsun, Fahrlmlk nce
amda durur. Trablusun efendisi
Dukaktan mthi tiksinmektedir, ama
beceriksiz Seluklu beyi, muhtemelen
zehirlenerek ksa bir sre nce
lmtr ve kent artk onun varisi olan
atabey Tutekinin elindedir. Eski bir
kle olan bu adam topaldr ve Frenklerle olan ikircikli ilikileri, Suriye siyaset sahnesine yirmi yldan daha uzun
bir sre egemen olacaktr. htirasl, kurnaz, utanmas olmayan bu Trk asker,
tpk Fahrlmlk gibi olgun ve gereki
bir adamdr. Dukakn kindar tavrlarn
bir yana brakarak, Trablusun efendisini hararetle karlar, erefine byk
bir len verir ve hatta onu zel

237/774

hamamna davet eder. Kad bu iltifatlar takdirle karlar, fakat surlarn

dnda konaklamay tercih eder,
gvenin de bir snr vardr.
Badatta daha da grkemli bir
ekilde karlanr. Trablusun slam alemindeki saygnl byk olduundan,
kadya byk bir hkmdar muamelesi
yaplr.
Sultan
Muhammed
ona,
Dicleden gemesi iin kendi kayn
gnderir. Terifat sorumlular Trablusun efendisini yzen bir salona
gtrrler, bunun dip tarafndaki nakl bir minderin zerinde olaan
olarak sultan oturmaktadr. Fahrlmlk
yan tarafa, konuklarn yerine oturur,
ama sarayllar seirterek onu iki
kolundan
yakalarlar;
hkmdar
konuunun kendi minderine oturmas
iin bizzat srar etmitir. Kad saraydan
saraya konuk edilerek, sultan, halife ve
onlarn yardmclar tarafndan kentin

238/774

kuatlmas hakknda sorguya ekilir,

bu arada btn Badat onun Frenklere
kar
cihaddaki
kahramanln
vmektedir.
Fakat siyasal konulara gelinip de,
Fahrlmlk Muhammedden Trablusu
kurtarmak zere bir ordu gndermesini
istediinde,
bn
el-Kalanissinin
muzipe aktard zere, sultan nce
gelen emirlerden birkana, Fahrlmlkn
kentini kuatanlar pskrtmek zere
onunla birlikte gitmelerini emretti; sefer
birlie, Cavlnn elinden kurtarmak zere
Musulda biraz duraklamasn ve bunu
yaptktan sonra Trablusa gitme grevini
verdi.
Fahrlmlk yklr. Musuldaki durum
ylesine karktr ki, zmek iin yllar
gerekir. Ama bundan da nemlisi, kent
Badatn kuzeyindedir, oysa Trablus
tam batdadr. Eer ordu yolunu bylesine saptrrsa, bakentini kurtarmak

239/774

zere asla zamannda yetiemeyecektir.

Kent her an debilir diye srar eder.
Fakat Sultan anlamazlktan gelmektedir. Seluklu imparatorluunun karlar, Musul sorununa ncelik vermeyi
gerektirmektedirler. Kad, hkmdarn
baz danmanlarn altnla satn almak
gibi hereyi istedii kadar denese de,
bouna; ordu nce Musula gidecektir.
Fahrlmlk drt ay sonra dn yoluna
koyulduunda,
hibir
tren
yaplmamtr. Artk kentini muhafaza
edemeyeceine kani olmutur. Henz
bilmedii,
onu
zaten
kaybetmi
olduudur.
Austos 1108de am nlerine
vardnda, ona hznl bir haber verilir. Uzun zamandr yok olmasndan
moralleri bozulan Trablusun nde
gelenleri, kenti Frenklere kar korumaya sz veren Msrn efendisine
ynetimi vermeyi kararlatrmlardr.

240/774

El-Efdal yiyecek dolu gemilerle birlikte,

kent ynetimini eline alan bir de vali
gndermitir. Bu vali ilk i olarak
Fahrlmlkn ailesini, yandalarn
yakalatm; hazinesine mobilyalarna ve
kiisel eyalarna el koymu, bunlarn
hepsini gemiyle Msra gndermitir.
Vezir, talihsiz kadnn zerine byle
kerken, Frenkler de Trablusa kar
son
saldry
hazrlamaktadrlar.
Komutanlar, kuatma altndaki surlarn
dibine birer birer gelmilerdir. Hepsinin
efendisi
Kuds
kral
Baudouin
buradadr. Bu olay nedeniyle Edessa
kontu Baudouin ile baran Antakyann
efendisi Tancrde buradadr. Ayrca
Saint-Gilles ailesinin iki yesi, el-Zerdani ile l kontun z olu da buradadr.
Vakanvisler ona bn Saint-Gilles demektedirler ve lkesinden onlarca
Ceneviz gemisiyle yeni gelmi bulunmaktadr. Her ikisinin de Trablusta

241/774

gz vardr, ama Kuds kral onlar

kavgalarn ertelemeye zorlayacaktr.
Ve bn Saint-Gilles, hasmn katlettirmek
iin
arpmann
sonunu
bekleyecektir.
1109 Martnda, karadan ve denizden
egdml bir saldr iin herey hazra
benzemektedir.
Trabluslular
bu
hazrlklar korkuyla gzlemekte, ama
umutlarn kaybetmemektedirler. El-Efdal onlara, imdiye kadar grdklerinin
hepsinden daha gl bir donanmayla
birlikte, yeteri kadar yiyecek, sava ve
bir yl yetecek kadar sava malzemesi
gndermeye sz vermemi midir?
Trabluslular, Ceneviz teknelerinin
Fatmi donanmas grnr grnmez
kaacaklarndan kuku duymamaktadrlar. Ama zamannda gelmeleri gerekir.
bn el-Kalanissi, Frenkler yazn
banda
Trablusa
tm
gleriyle
saldrmaya
balayarak,
hareketli

242/774

kulelerini surlara yaklatrdlar. Kent

halk, kar koymak zorunda olduu
saldrnn iddetini grnce cesaretini
yitirdi, nk kaybedeceinin kesin
olduunu anlad, zahire tkenmiti ve
Msr donanmas gelmekte gecikiyordu.
Rzgrlar, ilerin sonunu belirleyen tanrnn isteiyle ters ynde esiyorlard. Frenkler glerini katladlar ve zorlu bir
mcadeleden sonra kenti aldlar, diye anlatmaktadr. 12 Temmuz 1109da. ki
bin gn sren direnmeden sonra; kuyumculuk ve ktphaneler, cesur denizciler ve okumu kadlar kenti Batl
savalar tarafndan harap edilmitir.
Darl-ilmdeki yz bin cilt kitap
yamalanm, sonra kafir kitaplar
yoketmek zere yaklmlardr. aml
vakanvise gre, Frenkler kentin te
birinin Cenevizlilere, te ikisinin de
Saint-Gillesin oluna verilmesine karar
verdiler. Kral Baudouinin houna giden

243/774

herey bir kenara ayrld. Bundan sonra,

kent halknn ou kle olarak satld,
dierleri mallarna el konularak kentten
kovuldular. Bunlarn ou Sr limanna
gidecektir. Fahrlmlk hayatnn geri
kalann am yaknlarnda geirecektir.
Ya Msr donanmas? bn el-Kalanissi,
Sra, Trablusun dmesinden sekiz gn
sonra, tanrnn halk cezalandrmasndan
tr herey bitmiken varmtr, diye
aktarmaktadr.
Frenkler, ikinci av olarak Beyrutu
semilerdir. Srtn Lbnan dana vermi olan kent, am ormanlaryla evrelenmitir.
Bu
ormanlar
zellikle
Mezraatl-Arab Reslnabeh blgelerinde youndur ve istilaclar, kuatma
makineleri yapm iin gerekli tahtay
buralardan salayacaklardr. Beyrut, Trablusun ihtiamnn ok uzandadr ve
mtevazi
villalarn,
mermer
kalntlarnn
antik
Berytusun

244/774

zemininde hl yer ald Roma saraylaryla kyaslamak ok zordur. Ama

gene de liman sayesinde nisbeten refah
iindedir. Beyrut liman, aziz Georgesun ejderhay yendiine inanlan
kntnn zerinde yer almaktadr.
amllarn
gz
diktii,
Msrllar
tarafndan ihmalkr bir ekilde elde tutulan kent, sonunda 1110 ubatndan itibaren Frenklerle kendi olanaklaryla
mcadele etmeye balamtr. Kentteki
be bin insan, umutsuzluun verdii
gle savaarak, kuatclarn ahap
kulelerini birbiri ardna yoketmitir.
bn el-Kalanissi, Frenkler ne daha nce,
ne de daha sonra bundan daha sert bir
arpma grdler, diye haykrmaktadr.
stilaclar
bunu
affetmiyeceklerdir.
Kenti 13 Maysta alnca, gz dnm
bir katliama girimilerdir. bret olsun
diye.

245/774

Ders alnmtr. Ertesi yaz Frenk kraplarndan biri (aml kronikiyi, uzak
Norve kral Sigurdu tanmadndan
tr eletirmek mmkn mdr?) hac
ziyareti yapmak ve slam lkesinde savamak zere, asker dolu altmtan fazla
tekneyle deniz yolundan geldi. Kudse
doru
giderken,
Baudouin
onu
karlamaya kt ve Sayda limann
birlikte denizden ve karadan kuattlar.
Buras Fenikelilerin antik Sidon kentidir. Tarih boyunca birok kereler
yklan ve yeniden ina edilen surlar,
Akdenizin dalgalar tarafndan srekli
dvlen devasa ta bloklaryla bugn
hl etkileyici bir ekilde durmaktadrlar.
Fakat
Frenk
istilasnn
balangcnda byk cesaret gstermi
olan kent halknn artk dvmeye
istei yoktur, nk bn el-Kalanissiye
gre, Beyrutun kaderine uramaktan
korkmaktadr. Bu yzden Frenklere,

246/774

kadlaryla birlikte nde gelen kiilerden

oluan
bir
heyet
gndererek,
Baudouinden aman dilemilerdir. O da
taleplerini kabul etmitir. Kent, 4 Aralk
1110da teslim olmutur. Bu kez katliam olmayacak, ama zaten mtleciyle
dopdolu olan Sr ve ama doru
byk bir g yaanacaktr.
On yedi ay iinde Trablusam, Beyrut
ve Sayda, Arap dnyasnn en nl
kenti alnm ve tahrip edilmi, halklar
katledilmi veya srlm; emirleri,
kadlar, yasa adamlar ldrlm
veya srgne zorlanm; camileri
saldrya uramtr. Frenklerin ksa bir
sre sonra Sra, Halepe, ama,
Kahireye, Musula veya -Neden olmasn? Badata girmelerini nleyebilecek bir g hl var mdr? Direnme
istei hl var mdr? Mslman yneticiler arasnda kesinlikle yoktur. Ama
Batl sava-haclar tarafndan on

247/774

yldr aralksz srdrlen kutsal sava

en fazla tehdid altnda olan kentlerin
halklar arasnda etkisini gstermeye
balamtr: Uzun zamandan beri resmi
sylevleri ssleyen bir slogandan baka
birey olmayan cihad yeniden ortaya
kmaktadr. Baz mlteci gruplar, baz
airler, baz din adamlar tarafndan
yeniden dile getirilmektedir.
te bunlardan biri olan, ksa boylu
ve kocaman szler eden Halepli bir
kad, Abdlfadl bn el-Haab, inatl
ve karakter gcyle, uyuyan bir dev
halindeki Arap dnyasn uyandrmaya
karar vermitir. Halka ynelik ilk
eylemi, bundan on iki yl nce elHaravinin Badat caddelerinde yol
at rezaleti tekrarlamak olmutur. Bu
kez gerek bir ayaklanma kacaktr.

BENC BLM
SARIKLI BR DREN

17 ubat 1111 Cuma gn, kad bn

el-Haab, aralarnda peygamber soyundan Haimi bir erifin, sufi dervilerin, imamlarn, tccarlarn olduu
kalabalk bir Halepli grup peinde
olduu halde, Badatta sultann camiine girer.
Vaizi mimberden inmeye zorladlar ve
mimberi krdlar diye anlatmaktadr bn
el-Kalanissi ve islamn insanlar katleden

249/774

ve kadnlarla ocuklar kleletiren Frenklerin yznden urad felketleri

haykrmaya ve alamaya baladlar.
Mminlerin ibadet etmesini engelledikleri
iin, sorumlular onlar yattrmak zere
sultann adna vaadlerde bulundular:
slam Frenklere ve btn kfirlere kar
savunmak zere ordular gnderilecekti.

Fakat
bu
iyi
szler
asileri
yattrmaya yetmez. Ertesi cuma, gsterilerini bu kez halifenin camiinde
yaparlar. Muhafzlar onlarn yolunu
kesmeye alnca, onlar sert bir
ekilde devirirler, oymalar ve kurandan
ayetlerle sslenmi ahap mimberi
paralarlar ve bizzat halifenin kendine
hakaret yadrrlar. Badat byk bir
karkln iine der.
aml vakanvis sahte bir saflk
iinde yle anlatmaktadr:

250/774

O srada, sultan Muhammedin kzkardei

ve halifenin kars hanm sultan sfahandan Badata muhteem bir ykle
geri dnyordu: Deerli talar, muhteem
elbiseler, her cins koum hayvan ve
bunlarn koumlar, hizmetkrlar, kadnl
erkekli kleler, nedimeler ve haset ve takdir uyandran bir sr ey daha. Kente
var, yukarda anlatlan olaylarla kesiti.
Hkmdar karsnn geri dnnn yaratt sevin ve salanmas gereken
gvenlik bu yzden bozuldu. Halife elMustazhirbillah bundan hi memnun olmad. Olayn sorumlularn yakalatarak
ar cezalar verdirtmek istedi. Fakat sultan onu engelledi, bu insanlarn hareketini affetti ve emirler ile askeri komutanlara, Allah dman kfirlere kar cihada
hazrlanmalar iin eyaletlerine geri
dnmelerini emretti.

251/774

yi huylu el-Mustazhirin fkeye

kaplmasna gen karsnn skntya
sokulmasndan
daha
ok,
kendi
bakentinde avaz kt kadar barlan
u korkun slogan neden olmutur:
Rum beyi, halifeden daha Mslmandr. nk bunun ezbere bir
sulama olmadn ve bn el-Haabn
ynetimindeki
gstericilerin
bu
barlarla, halifenin divanna birka
hafta nce gelen bir mesaj im ettiklerini bilmektedir. Bu mesaj, imparator
Aleksios Komnenostan gelmitir ve
Mslmanlardan
Frenklere
kar
mcadele etmek ve onlar topraklarmzdan
atmak
iin
Rumlarla
birlemelerini srarla istemektedir.
Konstantinopolisin gl efendisiyle
Halepin kk kads, Badat nezdinde
paradoksal olarak ayn ynde giriimlerde
bulunuyorlarsa,
bunun
nedeni, ayn Tancrdein kendilerini

252/774

aaladn dnmeleridir. Nitekim,

Frenk byk emiri, ona Batl
valyeleri Antakyay vasilevse geri
vermeye yemin ettiklerini ve kentin
dmesinden bu yana on ay gemesine ramen szlerini tutmadklarn
hatrlatmaya gelen Bizans elilerine
kstah bir ekilde kt davranmtr.
Haleplilere gelince, Tancrde onlara
yaknlarda ok aalayc bir anlama
dayatmtr: Ona ylda yirmi bin dinar
hara deyecekler, kentlerinin hemen
yanndaki iki nemli kaleyi ona teslim
edecekler ve sayg belirtisi olarak ona
en gzel on atlarn vereceklerdir. Hep
ayn psrklkta olan Rdvan bey, reddetmeye cret edememitir. Fakat anlama hkmleri duyulduundan beri
bakenti fokurdamaktadr.
Halepliler, tarihlerinin kritik anlarnda, her zaman kendilerini bekleyen
tehlikeleri heyecanla tartmak zere

253/774

kk gruplar halinde toplanma adetine sahip olmulardr. nde gelen

kiiler genelde Ulucamide toplanmakta, krmz hallarn zerine bada
kurarak veya avluda, kentin a boyal
evlerine egemen minarenin glgesinde
oturmaktadrlar. Tccarlar, Romallar
tarafndan ina edilmi olan ve Halepi
batdan douya, Antakya kapsndan,
gizemli Rdvann ikmet ettii Hisarn
yasak mahallesine kadar kateden kemerli eski cadde boyunca, gn boyu
grmektedirler. Merkezdeki bu ana
cadde, uzun zamandan beri arabalara
ve kafilelere kapaldr. Yol, yzlerce
dkkn tarafndan igl edilmitir; bu
dkknlarda kumalar, amber veya incik boncuk, hurma, kabuklu fstk veya
baharat yldr. Geenleri gneten ve
yamurdan korumak zere, cadde ve
ona alan sokaklar kavaklara dikilen
ve
yalanc-mermerden
kubbelerin

254/774

zerinden ykselen tahta bir tavanla

tamamen kapldrlar. zellikle hasrclar, demirciler veya oduncular
arlarna giden yollarn kelerinde
olmak zere, Halepliler, ar bir kaynam ya, kzarm et ve baharat kokusu iinde ok ucuza yemek satan ok
saydaki koltuk lokantalarnn nnde
yarenlik etmektedirler. Dk gelirli
aileler, kfte, kzarm brek, mercimek
a gibi yemekleri ardan satn almaktadrlar; yalnzca zenginler evlerinde
yemek piirebilmektedirler. Koltuk
lokantalarnn ok uzanda olmayan
yerlerde, erbetilerin karakteristik
ngrtlar
duyulmaktadr.
Meyva
hlasasndan yaplan ve urup denilen bu souk iecekleri Frenkler Araplardan alacaklar ve sv haline sirop,
donmu
haline
de
sor-bets
diyeceklerdir.

255/774

Her snftan insanlar, leden sonralar hamamlarda bulunmaktadrlar;

buralar akam namazndan nce temizlenilen ayrcalkl buluma yerleridir.
Sonra gece olunca, kent halk Halep
merkezinden ayrlarak, sarho askerlere
kar korunakl mahallelerine ekilmektedirler. Buralarda da haberler ve
sylentiler kadnlarn ve erkeklerin
aznda dolamakta, fikirler yol almaktadr. fke, heyecan veya cesaret
krkl, bin yldan beri byle
vzldayp duran bu ar kovann
gndelik olarak sarsmaktadr.
bn el-Haab, Halep mahallelerinde
sz en ok dinlenilen kiidir. Odun
tccar zengin bir ailenin ocuudur,
kentin ynetiminde ncelikli bir role
sahiptir. ii mezhebinden bir kad
olarak, byk bir dinsel ve manevi
otoritesi bulunmaktadr ve Halepin en
by olan cemaatinin kiiler aras

256/774

veya mallara ilikin uyumazlklarn

zme iini yklenmitir. Ayn zamanda
reistir, bu da onu hem tccar khyas,
hem halkn karlarn bey nezdinde
savunan kii ve kent milisinin komutan
haline getirmektedir.
Fakat bn el-Haabn faaliyeti, zaten
ok geni olan resmi iyerinin erevesini amtr. ok sayda yanamayla
evrelenmi
olarak,
Frenklerin
geliinden beri vatansever ve imanc bir
fikir hareketini ynetmekte ve istilaya
kar daha sk bir tavr benimsenmesini
istemektedir. Rdvan beye, uyumac,
hatta
kleci
siyaseti
hakknda
dndklerini sylemekten ekinmemektedir. Tancrde Seluklu hkmdarndan Ulucamiin minaresinin zerine bir ha konulmasn istediinde,
kad bir ayaklanma kartm ve han
Aya rini katedraline tanmasn
salamtr. Rdvan, o zamandan beri

257/774

bu fkesi burnunda kadyla atmaya

girmekten kanmaktadr. Hisarna
kapanarak, haremi, muhafzlar, camii,
su kayna ve yeil atmeydan iinde
yaayan Trk beyi, uyruklarnn duyarlklarn kullanmay tercih etmektedir.
Kendi
otoritesi
tehlikeye
girmedike,
kamuoyuna
hogr
gstermektedir.
Fakat bn el-Haab Mays 1111de,
kent halknn ar memnuniyetsizliini
Rdvana bir kez daha ifade etmek
zere Hisara kmtr. nananlar, slam
lkesine yerleen kfirlere hara demekten utan duymakta ve tccarlar,
Antakyann ekilmez hkmdarnn
Halepten Akdenize giden yollarn
tamamn denetim altna almasndan ve
kervanlar haraca balamasndan bu
yana ticaretlerinin ktn grmektedirler diye aklamtr. Madem ki
kent artk kendini kendi olanaklaryla

258/774

savunamaz, o halde kad, snni ve ii

cemaatinin nde gelenlerinden, tccarlardan ve din adamlarndan oluturulacak bir kurulun Badata giderek, sultan
Muhammedden yardm istemesini nermitir. Rdvann, Seluklu kuzenini
beyliinin ilerine kartrmaya hi niyeti yoktur. Gene Tancrdele uyumay
tercih
etmektedir.
Fakat
Abbasi
bakentine yollanan kurullarn hibir
ie yaramam olmalar karsnda, uyruklarnn talebine uymann hibir tehlikesi olmayacan dnmtr.
Ama bunda yanlmaktadr. nk
beklenenin tamamen tersine, Badattaki 1111 ubat gsterileri bn elHaabn umduu etkiyi yapmlardr.
Saydann dtnden ve Haleplilere
dayatlan anlamadan yeni haberdar
olan Sultan, Frenklerin ihtirasndan
kayglanmaya balamtr. bn elHaabn taleplerine katlarak, Musulun

259/774

o andaki valisi emir Mevduda, gl

bir ordunun banda hi gecikmeden
yrye geme ve Halepi kurtarma
emrini vermitir. bn el-Haab geri
dnp grevinde baar kazandn
haber verince, Rdvan bey bunun boa
kmasna dua ederek, sevinmi gibi
yapmtr. Hatta kuzenine aceleyle
haber gndererek, onun yannda cihada
katlmak istediini bildirmitir. Ama
Temmuzda, sultann birliklerinin gerekten onun kentine yaklatklar haber
verildiinde, aknln artk gizlememitir. Btn kaplara barikatlar
koydurtmu, bn el-Haab ve balca
yandalarn tutuklatp, onlar Hisardaki zindana attrtmtr. Trk askerlere, halk ile dman arasndaki her
tr temas nlemek zere mahallelerde
gece gndz nbet tutmalar emrini
vermitir. Olaylarn devam, onun tavr
deitirmesini ksmen dorulayacaktr.

260/774

Rdvan beyin salayaca iaeden yoksun kalan sultann birlikleri, Halep

civarn vahice yamalayarak intikam
almlardr. Sonra, Mevlud ile dier
emirlerin arasndaki anlamazlklar
yznden, ordu hibir arpmaya
girmeden dalmtr.
Mevdud iki yl sonra, Rdvan hari
btn
Mslman
hkmdarlar
biraraya getirmeye sultan tarafndan
memur edilmi olarak Suriyeye dner.
Halep ona yasak olduu iin, kararghn ok doal olarak dier byk ehir amda kurar ve Kuds krallna
kar geni apl bir saldrnn hazrlklarna giriir. Ona ev sahiplii yapan
atabey Tutekin, sultann temsilcisinin
ona gsterdii saygdan ok mutluymu
gibi yapmaktadr, ama Rdvan kadar
dehete kaplm durumdadr. Mevdudun bakentini ele geirmeye
uramasndan kayg duymaktadr,

261/774

emirin her hareketini gelecee ynelik

bir tehdid olarak alglamaktadr.
aml vakanvis, emir Mevdudun 2
Ekim 1113te, kentin sekiz kapsndan
biri olan Demirkap yaknlarndaki
kampndan ayrlarak, her gn olduu
gibi topal atabeyle birlikte Emevi camiine gittiini sylemektedir.
Namaz bitip de, Mevdud ilve birka dua
daha okuduktan sonra, Tutekin emiri
ereflendirmek zer nden giderek, ikisi
camiden ayrld. Etraflar her eit silah
tayan askerler, muhafzlar, milislerle
evrelenmiti: nce uzun kllar, ucu sivri
kllar, palalar ve knlarndan ekilmi
hanerler sk bir allk gibi grnyorlard. Hemen evrelerinde, halk onlarn
ssl kyafetlerini ve ihtiamlarn
grmek zere izdiham yaratyordu.
Caminin
arkasna
vardklarnda,
kalabalktan biri kp, sanki Allaha onun

262/774

adna dua eder ve ondan sadaka istermiesine emir Mevduda yaklat. Onu
aniden kaftannn kuandan yakalad ve
ban gbeinin stne iki kere indirdi.
Atabey Tutekin geriye doru birka
adm att ve refakatileri etrafn evirdiler. Mevduda gelince, kendine ok
hakim bir ekilde caminin kuzey kapsna
kadar yrd, sonra yere devrildi. Bir
cerrah getirdiler, o da yaralarn bir ksmn dikmeyi baard, ama emir birka
saat sonra ld. Tanr ona merhamet
etsin!

Tam Frenklere saldraca srada Musul valisini kim ldrd? Tutekin, Rdvan ile dostlar hahaiyun tarikatn
itham etmekte acele etmitir. Fakat o
a yaayanlarn ouna gre, katili
bir tek amn efendisi silahlandrabilirdi. bn el-Esire gre, bu cinayetten
ok etkilenen kral Baudouin, Tutekine

263/774

ok aalayc bir mesaj gndermitir:

nderini tanrsnn evinde ldren bir millet yok edilmeyi haketmektedir, demitir.
Sultan Muhammede gelince, yardmcsnn ldn sylediklerinde fkeden ulumutur. Bu olayn dorudan
kendine hakaret olduunu dnrek,
Haleptekiler kadar amdakiler de
dahil btn Suriyeli yneticileri kesinlikle hizaya getirmeye karar vermitir.
Bu amala onbinlerce askerden oluan
bir ordu meydana getirmi, komutan
olarak Seluklu kabilesinin en iyi
subaylarn atam ve btn Mslman
hkmdarlara, Frenklere kar kutsal
cihad devini yerine getirmek zere
kendine katlmalarn sert bir ekilde
emretmitir.
Sultann byk ordusu 1115 ilkbaharnda Orta Suriyeye vardnda, onu
apl bir srpriz beklemektedir.

264/774

Kuds kral Baudouin ve am atabeyi

Tutekin burada, birlikleriyle beraber
yan yanadrlar, ayrca Antakya, Halep
ve Trablusam birlikleri de onlara
katlmtr. Suriyenin Mslman olsun,
hristiyan olsun, sultan tarafndan ayn
derecede tehdid edildiklerini dnen
btn hkmdarlar birlemeye karar
vermilerdir ve Seluklu ordusu birka
ay iinde ba nde geri ekilmek
zorunda kalmtr. Muhammed bunun
zerine, Frenk sorunuyla bir daha ilgilenmeyeceine yemin etmitir. Szn
tutacaktr.
Mslman hkmdarlar tamamen
sorumsuz davrandklarnn yeni kantlarn salarlarken, iki Arap kenti, iki
ay arayla yabanc istilasna direnmenin
hl mmkn olduunu kantlamtr.
Saydann 1110 Aralnda teslim olmasndan sonra, Frenkler Sinadan Antakyann kuzeyindeki Ermeniolunun

265/774

lkesi ne kadar btn ky kesimine

(Sahel) egemen hale gelmilerdir. Ancak bunun iki istisnas vardr: Askalan
ve Sr. Ard arda elde ettii zaferlerden
cesaret
alan
Baudouin,
onlarn
kaderlerini gecikmeden belirlemeye
kararldr.
Askalan
blgesi,
krmzmtrak soanlaryla nldr;
bunlara Askalanl denilmektedir ve
Frenkler bunu chalote haline getirmilerdir. Ama asl nemi askeridir,
nk Kuds krallna kar sefer
dzenledikleri her seferinde, Msr
birliklerinin toplanma noktasn meydana getirmektedir.
Baudouin, 1111den itibaren kent
surlarnn altnda gsteri yapmaya
balamtr. Askalann Fatmi valisi
emslhilafe (Halifeliin gnei), bn
el-Kalanissinin dedii gibi savatan ok
ticarete eilimli biri olarak, Batllarn
g gsterisi karsnda hemen korkuya

266/774

kaplmtr. Hibir direnme gstermeden onlara yedi bin dinar hara demeyi kabul etmitir. Bu beklenmedik
boyun
eme
nedeniyle
kendini
aalanm hisseden kentin Filistinli
halk, Kahireye eli gndererek valinin
azledilmesini istemitir. Bunu renen
ve vezir el-Efdalin kendini hyanetinden tr cezalandracandan korkan emslhilafe, Msrl memurlar
kovup, kendini dpedz Frenklerin korumas altna sokarak bundan kurtulmaya almtr. Baudouinin ona
gnderdii yz adam, Askalan kalesini ele geirmitir. Buna ok kzan kent
halk gene de cesaretini kaybetmemitir. Camilerde gizli toplantlar
yaplmakta, planlar oluturulmaktadr.
Bu durum, emslhilafenin konutundan atla kt u 1111 Temmuz
gnne kadar srmtr. O gn bir
grup yeminli kii ona saldrp,

267/774

baklarla delik deik etmitir. Bu ayaklanma iaretidir. Silahl kent halk ve

onlara
katlan
valinin
muhafz
birliinden Berberi askerler hisara
saldrmlardr. Frenkler, kulelerde ve
surlar boyunca kapana kslmlardr.
Baudouinin adamlarndan hibiri kurtulmay baaramayacaktr. Kent, krk
yl boyunca Frenk egemenliinden
kurtulacaktr.
Askalandaki direniilerin kendisini
maruz braktklar aalanmann intikamn almak zere, Baudouin antik
Fenike kenti Srun (Tyrus) zerine
atlmtr. Frenklerin ktasna adn
verecek olan Evropann z kardei
prens Kadmas, alfabeyi btn Akdenize
yaymak iin bu kentten yola kmtr.
Srun etkileyici surlar, hl anl tarihini hatrlatmaktadrlar. Kent taraftan denizle evrilidir, yalnzca Byk
skender tarafndan ina ettirilmi olan

268/774

dar bir kstak onu anakaraya balamaktadr. Alnamaz olmakla nl olan bu

kentte, 1111de yeni igl edilmi
kentlerden gelme ok sayda mlteci
vardr. bn el-Kalanissinin aktard
zere, bunlar savunma esnasnda baat
bir rol oynayacaklardr. bn el-Kalanissinin anlats birinci elden kaynaklara
dayanyormua benzemektedir.
Frenkler hareketli bir kule kurmular ve
ona korkutucu bir etkinlikle bir koba
takmlard. Surlar sarsld, talarn bir
ksm paralanarak utu ve kuatma
altndakiler felketin eiine geldiler.
Tam bu srada, dkmecilik alannda bilgileri olan ve sava konusunda deneyimleri bulunan Trabluslu bir denizci,
kaleyi savunanlarn ellerinde tutacaklar
ipler araclyla kobana kafadan ve
yanlardan taklacak kancalar yapmaya
giriti. Kaledekiler bu kancalar yle bir

269/774

ekiyorlard ki, ahap kulenin dengesi

bozuldu. Frenkler, kulenin devrilmemesi
iin kendi kobalarn birok kereler krmak zorunda kaldlar.

Yeniden denemeye girien saldrganlar, hareketli kulelerini surlarn ve

tahkimatn dibine itmeyi baarmlar ve
ba 10 kilodan daha ar dkme bir
paradan oluan, 60 ar uzunluunda
yeni bir kobayla kale bedenlerini
dvmeye balamlardr.
aml vakanvis devam etmektedir:
Beceriyle yerletirilen birka kalas sayesinde, ileri pislik ve bok dolu kpleri
yukar kartt, bunlar Frenklerin stne
dktler. zerlerine yaylan kokudan
boulan Frenkler, artk koban kullanamyorlard. Denizci bunun zerine,
zeytinya, bitm, odun, reine ve gl
aac kabuu doldurduu zm kfeleri

270/774

ve sepetlerini alarak, bunlar Frenk kulesinin zerine att. Kulenin tepesinde

yangn kt ve Frenkler bunu sirke ve
suyla sndrmeye urarlarken, Trabluslu alevleri azdrmak iin, aceleyle ii
kaynam ya dolu baka sepetler att.
Ate kulenin btn tepesini sard, yava
yava aalara indi ve btn ahap
blmleri kaplad.

Yangn sndrmekte aciz kalan

saldrganlar, sonunda kuleyi boaltmlar ve kamlardr. Savunucular
bundan yararlanarak bir huru yapmlar ve terkedilen ok miktarda silah
ele geirmilerdir.
bn el-Kalanissi muzaffer bir edayla
yle tamamlamaktadr:
Bunu gren Frenkler cesaretlerini kaybettiler ve kamplarndaki barakalar atee
vererek geri ekildiler.

271/774

Tarih 10 Nisan 1112dir. Sr halk,

133 gnlk bir kuatmann sonunda,
Frenklere yank uyandran bir bozgun
tattrmtr.
Badattaki ayaklanmalar, Askalan
isyan ve Sr direniinden sonra bir isyan
rzgr
esmeye
balamtr.
stilaclara ve geveklik hatta ihanetle
itham ettikleri birok Mslman yneticiye ayn kini duyan Araplarn
saysnda art olmaktadr. Bu durum,
zellikle Halepte sradan bir fke olmaktan abucak kmtr. ehir halk,
kad bn el-Haabn ynetimi altnda
kaderine egemen olmaya karar vermitir. Yneticilerini kendileri seecek
ve
izlenecek
siyaseti
onlara
bildireceklerdir.
Kukusuz birok yenilgi, birok hayal
krkl meydana gelecektir. Frenk
yaylmas sona ermemitir ve kstahlklar snr tanmamaktadr. Fakat artk,

272/774

Halep sokaklarndan yola kan bir

taban unsurunun Arap Dou lemini
yava yava kapsamasna ve iktidara bir
gn doru, cesur ve kaybedilmi topraklar yeniden fethedebilecek insanlar tamasna tank olunacaktr.
Halep bu noktaya ulamadan nce,
tarihinin en belirsiz dnemini geirecektir. 1113 Kasm aynn sonunda bn
el-Haab, Rdvann Hisardaki saraynda
ar
hasta
olduunu
renince,
dostlarn toplam ve mdahale etmeye
hazr olmalarn istemitir. Rdvan bey
10 Aralkta lmtr. Haber duyulunca,
silahl milis gruplar mahallelerine
dalarak, balca binalar igl etmiler
ve Rdvann ok sayda yandan, zellikle de hahaiyun tarikat mensuplarn yakalayarak, Frenk dmanla
ibirliinden
tr
hemen
idam
etmilerdir.

273/774

Kadnn amac iktidar bizzat ele

geirmek deil de, Rdvann olu olan
yeni beyi Alparslan babasnnkinden
farkl bir siyaset izlemesi konusunda
etkilemektir. ok kekeme olduundan
dilsiz ad taklm olan bu on alt
yandaki gen, ilk gnler esnasnda bn
el-Haabn militanca siyasetini onaylyor gibidir. Rdvanla alan herkesi tutuklatm ve halkn saklamad sevin
gsterileri iinde hemen kafalarn kestirtmitir. Kad kayglanmtr. Gen
beye, kenti bir kan glne evirmemesini, yalnzca hainleri ibret olsun diye
cezalandrmakla yetinmesini tavsiye etmitir. Erkek kardelerinden ikisini,
birok askeri, baz hizmetkrlar ve
genelde kendine uymayan kim varsa
idam ettirmitir. Kentliler mthi gerei yava yava anlamaktadrlar: Bey
delidir. Bu dnemi anlayabilmemiz iin
en iyi kaynak, Halepli bir diplomat-

274/774

yazar olan Kemaleddinin, bu olaylardan bir yzyl sonra, o a yaayanlarn tanklklarna dayal olarak
yazd vekayinamedir.
Alparslan, bir gn emirlerden ve nde
gelen kiilerden bazlarn toplad ve onlar Hisarn iinde yaplm bir cins
dehlizde gezdirdi.

Hepinizin
boynunu
vurdurtsam ne derdiniz?

burada

Biz efendimizin emirlerine tbi

kleleriz, diye cevap verdiler talihsizler,
bir tehdidi bir akaym gibi alarak.
Ve zaten
kurtuldular.

elinden

de

bu

sayede

Gen delinin etraf boalmakta gecikmemitir. Ona artk yalnzca bir kii
yaklamaya cesaret edebilmektedir:
Hadm klesi Lulu (inci). Ama o da
hayatndan endielenmeye balamtr.

275/774

1114 Eyllnde, efendisi uyurken onu

ldrm ve tahta Rdvann alt
yanda olan baka bir olunu
kartmtr.
Halep, anarinin iine her gn biraz
daha batmaktadr. Hisarda, denetimsiz
kle ve asker gruplar birbirlerini
boazlarken,
silahl
ehirliler
yamaclardan korunmak iin kent
sokaklarnda devriye gezmektedirler.
Bu ilk dnemde, Antakya Frenkleri
Halepi fel eden bu kaostan yarar
salamann peine dmemilerdir.
Tancrde, Rdvandan bir yl nce
lmtr ve Kemaleddinin vekavinamesinde Sircal olarak sz ettii ardl
Sire Roger, byk apl bir harekta
giriecek kadar gvene henz sahip
olamamtr. Fakat bu duraklama ksa
sreli olmutur. Antakya kontu Roger,
1116da Halepe giden btn yollar
denetlediinden emin olarak, kendi

276/774

evreleyen kaleleri birbiri ardna igal

etmi ve hibir direnme olmadndan,
Mekkeye hacca giden herkesten bir
vergi almay da baarmtr.
Hadm
Lulu
Nisan
1117de
katledilmitir. Kemaleddine gre, refakatindeki askerler ona bir komplo
dzenlemilerdir.
Kentin
dousunda
yrrken, bunlar birdenbire yaylarn gererek, onu hayvan avlayacaklarna inandrmak zere tavan var, tavan var
diye barmlardr. Aslnda okla delik
deik ettikleri Lulunun ta kendisidir. O
lnce, iktidar baka bir kleye
gemi, o da duruma egemen olamayarak Rogerden kendine yardma
gelmesini istemitir. Bunun zerine anlatlamaz bir kaos kmtr. Frenkler
kenti kuatmaya hazrlanrlarken, askerler Hisarn denetimi iin aralarnda
dvmeye devam etmektedirler. bn El
Haab, bu durumda vakit kaybetmeden

277/774

harekete gemeye karar verir. Kentin

nde gelen kiilerini toplar ve
sonularnn ar olaca sonradan
grlecek bir tasar sunar. Onlara,
Halepin bir snr kenti olarak Frenklere
kar cihadn ncs olmas gerektiini,
bu yzden ynetimin gl bir emire ve
belki de bizzat sultana braklmas
gerektiini syler. Bylece kent, kendi
kiisel karlarn islamiyetinkilerin
nne geiren yerel bir beyin oyunca
olmayacaktr. Kadnn nerisi onaylanr, ama ekinceler de vardr, nk
Halepliler bamszlklarn kskanlkla
korumak istemektedirler. Daha sonra
muhtemel adaylar gzden geirilir.
Sultan? Artk Suriyeden sz edildiini
duymak bile istememektedir. Tutekin?
Belli bir ap olan tek Suriyeli hkmdardr, ama Halepliler bir amly asla
kabul etmezler. Bunun zerine bn elHaab, Mardin valisi olan bir Trk

278/774

emirini, lgazi beyi nerir. Her zaman

rnek alnacak bir ekilde davranmamtr. Bundan iki yl nce, sultana
kar slam-Frenk ittifakn tutmutur ve
ayyalyla nldr. bn el-Kalanissi,
lgazi arap itiinde, gnlerce avanak
avanak dolayor, bir emir veya talimat
vermek zere akln toplayamyordu, demektedir. Fakat sade bir asker bulmak
iin ok aramak gerekmektedir. Ve bn
el-Haab, lgazinin cesur bir sava
olduunu, ailesinin Kuds uzun zaman ynettiini ve kardei Skmenin
Frenklere
kar
Harran
zaferini
kazandn ileri srer. ounluk
sonunda onun grne katlr. lgazi
davet edilir ve 1118 ylnda Halep
kaplarn ona bizzat kad aar. Emirin
ilk ii Rdvann kzyla evlenmek olur;
bu hareket, yeni efendi ile kent
arasnda birlik kurulduunu simgelemekte ve ayn zamanda yeni efendinin

279/774

meruluunu belirlemektedir. lgazi

birliklerini arr.
Frenk istilasnn balamasndan yirmi
yl sonra, Kuzey Suriyenin bakenti ilk
kez dvmek isteyen bir ndere sahip
olmutur. Sonu imek hzyla gelir. 28
Haziran 1119da Halep efendisinin
ordusu, iki kentin ortasndaki Sarmeda
ovasnda Antakya ordusuyla karlar.
Kum tayan scak ve kuru bir rzgr
olan Hamsin savalarn gzlerine
doru esmektedir. Kemalleddin sahneyi
yle anlatmaktadr:
lgazi emirlerine, cesurca arpacaklarna, iyi tutunacaklarna, geri ekilmeyeceklerine ve cihad iin hayatlarn
feda edeceklerine yemin ettirdi. Sonra
Mslmanlar kk dalgalar halinde
yayldlar ve geceyi geirmek zere Sire
Rogernin birliklerinin yanna slendiler.
Frenkler, gn doarken kendilerini drt

280/774

bir yandan evirmi olan Mslmanlarn

sancaklarnn aniden stlerine geldiini
grdler. Kad bn el-Haab beyaz ksrann zerinde, mzra elinde ilerledi
ve bizimkileri arpmaya itti. Onu gren
askerlerden biri aalayc bir sesle
bard: Memleketimizden bir sarkly
izlemek iin mi geldik?. Fakat kad askerlere doru yrd, saflar arasnda
dolat ve glerini harekete geirmek ve
morallerini ykseltmek iin onlara ylesine bir nutuk ekti ki, adamlar duygulanp aladlar ve ona hayran oldular.
Sonra her bir cepheden ayn anda
yklenildi. Oklar bir ekirge bulutu gibi
uuyorlard.

Antakya ordusu yokedilmitir. Bizzat

Sire Roger de, kafas burun hizasndan
yarlm olarak cesetlerin arasnda
yatmaktadr.

281/774

Zaferi bildiren haberci, Halepe Mslmanlarn Ulucamide saflar halinde le

namazn bitirdikleri srada ulat. Bunun
zerine bat tarafndan byk bir bart
duyuldu, ama hibir sava kente ikindi
namazndan nce dnemedi.

Halep, zaferini gnlerce kutlar.

arklar sylenir, iilir, koyunlar kesilir;
askerlerin getirdikleri sancaklara, fafa
zrhlarna, rme vcut zrhlarna veya
fakir bir esirin kellesinin kesilmesine
iti kak baklr - zenginler, kurtarmalk karl geri verilmektedir-.
Meydanlarda lgazinin onuruna irticalen sylenilen destanlar dinlenir: Allahtan sonra sana gveniriz. Halepliler,
yllardan beri Bohmondun, Tancrdein sonra da Rogernin yaratt
dehet iinde yaamlardr; ilerinden
ou, sonunda Trablustaki kardeleri
gibi lm ile srgn arasnda seim

282/774

yapmaya zorlanacaklar an bir kadermi gibi beklemeye balamtr.

Sarmeda zaferiyle birlikte, kendilerini
yeniden domu gibi hissetmektedirler.
lgazinin zaferi Arap aleminde heyecan
yaratmtr. bn el-Kalanissi, Gemi yllarda slama hi byle zafer nasip
olmamt, diye haykrmaktadr.
Bu ar szler, lgazinin zafer kazanmasndan nce hkm srmekte olan
ar moral bozukluunu aklamaktadr. Nitekim Frenklerin kstahl
samalk boyutuna ulamtr: 1118
ylnn Mart banda, kral Baudouin
tam tamna iki yz onalt valye ve
drt yz piyadeyle Msr istilaya
kalkmtr. Bu az saydaki adamyla
Sinay gemi, Farama kentini hibir
direnmeyle karlamadan igal etmi,
Nil kylarna kadar ulaarak, bn elEsirin alayl bir ekilde belirttii zere,
burada
ykanmtr.
Eer
aniden

283/774

hastalanmasayd daha da ileri gidecekti. Filistine olabildiince abuk geri

gtrlm,
yolda,
Sinann
kuzeydousundaki el-Arite lmtr.
Baudouinin lmne ramen, el-Efdal
bu yeni aalamann stesinden hibir
zaman gelemeyecektir. Denetimi abucak kaybedecek, yl sonra Kahire
sokaklarndan birinde katledilecektir.
Frenk kralnn yerine de, kuzeni Edessa
kontu II. Baudouin geecektir.
Sina boyunca yaplan bu grkemli
aknn
hemen
arkasndan
gelen
Sarmeda zaferi bir intikam ve baz oyuncular asndan da yeniden fethin
balangc olarak gzkmektedir. lgazinin artk ne hkmdar, ne de
ordusu olan Antakyann zerine vakit
geirmeden yrmesi beklenmektedir.
Zaten Frenkler de bir kuatmay
karlamaya hazrlanmaktadrlar. lk
kararlar, kentte oturan Sryani,

284/774

Ermeni ve Rum hristiyanlar silahszlandrmak ve evlerini terketmelerini yasaklamak olmutur, nk onlarn

Haleplilerle ittifak yapmalarndan kayg
duyulmaktadr. Nitekim Batllar ile,
onlar ibadet usullerini kmsemek ve
kendilerine kendi kentlerinde en
aalk ileri vermekle sulayan
Doulu dindalar arasnda gerilim ok
yksektir. Fakat Frenklerin aldklar
tedbirler ie yaramamtr. lgazi, avantajnn meyvalarn toplamay hi
dnmemektedir. Dut gibi sarho olup
yerlerde srnmekte, Rdvann eski
sarayndan hi kmayarak srekli zaferini kutlamaktadr.
Mayalanm ikileri devire devire,
sonunda ar atelenir. Ancak yirmi
gn sonra iyileecektir, yeni kral II.
Baudouinin
komutasndaki
Kuds
ordusunun Antakyaya vardn tam bu
srada renecektir. Alkoln tkettii

285/774

lgazi,
baarsndan
yararlanmay
bilemeden yl sonra lecektir.
Halepliler ona, Frenk tehlikesini
kentlerinden uzaklatrd iin kran
duyacaklar, ama lmne hi zlmeyeceklerdir, nk baklar oktan
onun yerine geen Beleke ynelmitir.
Bu olaanst adamn ad btn
dillerde dolamaktadr. lgazinin z
yeenidir, ama tamamen baka bir
hamurdan biridir. Birka ay iinde Arap
dnyasnn tapt kahraman haline
gelecek, baarlar camilerde ve meydanlarda kutlanacaktr.
Belek, 1122 Eyllnde parlak bir
basknla, Edessa kontluunda II.
Baudouinin yerine gemi olan Jocelini yakalamay baarr. bn el-Esire
gre, onu bir deve derisine sard, bunu
diktirdi,
sonra
kurtarmalk
deme
tekliflerinin hibirini kabul etmeyerek, onu
bir kaleye kapatt. Antakya prensi

286/774

Rogernin kaybndan sonra, ikinci bir

Frenk devleti daha nderinden yoksun
kalmtr. Kayglanan Kuds kral,
kuzeye bizzat gelmeye karar verir.
Edessal valyeler onu Jocelinin
yakaland yere, Frat kysndaki
bataklk bir blgeye gtrrler. II.
Baudouin kk bir keif turu atar,
sonra geceyi geirmek iin adrlarn
kurulmasn emreder. Ertesi sabah,
Doulu hkmdarlardan rendii en
sevdii spor olan doanla avlanmak
zere erkenden kalkar, sessizce yaklam olan Belekle adamlar tam bu
srada kamp kuatrlar. Kuds kral silahlarn atar. O da esir edilmitir.
Baarlarnn saygnlyla halelenen
Belek, 1123 Hazirannda Halepe muzaffer bir giri yapar. lgazinin izinden
giderek nce Rdvann kzyla evlenir,
sonra bir an bile kaybetmeden ve hibir
baarszla uramadan, kent civarnda

287/774

Frenklerin elinde bulunan yerleri

dzenli bir ekilde geri almaya balar.
Bu krk yandaki Trk beyinin askeri
becerisi, kararll, Frenklerle hibir
uzlamaya yanamamas, sade bir hayat
srdrmesi kadar, ard arda elde ettii
zaferler de onu dier Mslman
hkmdarlarn
vasatlndan
ayrmaktadr.
Frenklerin, krallarnn esir dmesine
ramen yeniden kuattklar Sr kenti,
onu tanrnn gnderdii kurtarc olarak
grmekte ba ekmektedir. Savunucularn durumu, oniki yl nceki muzaffer
direnileri srasnda olduundan daha
nazik gzkmektedir, nk Batllar
bu kez deniz denetimini ele geirmilerdir. Nitekim, yz yirmiden daha fazla
teknesi olan byk bir Venedik donanmas, 1123 ilkbaharnda Filistin kylar
aklarnda belirmitir. Daha gelir gelmez, Askalan aklarnda demirlemi

288/774

olan Msr donanmasn gafil avlayarak

yok etmeyi baarmtr. Venedikliler
ubat 1124te, Kudsle ganimetin nasl
paylalacana ilikin bir anlama imzaladktan sonra, Sr limann ablukaya
almlar, bu arada Frenk ordusu da
kentin dousunda kamp kurmutur. Demek ki kuatma altndakilerin gelecei
parlak gzkmemektedir. Kukusuz
Srlular
inatla
dvmektedirler.
rnein bir gece, ok iyi yzme bilenlerden oluan bir grup, limann giriini
tutan bir Venedik gemisine ulamay ve
onu kente kadar ekmeyi, sonra da silahlarn
skp
tahrip
etmeyi
baarmtr. Fakat bylesine parlak
eylemlere ramen, baar anslar
dktr. Fatmi ordusunun perian olmas, deniz yolundan yardm gelmesini
olanaksz klmaktadr. te yandan,
ime suyu salamak zorlamaktadr.
Srun en zayf yan, surlarnn iinde

289/774

su kaynann bulunmamasdr. Su
bar zamannda dardan bir kanal ebekesiyle gelmektedir. Sava durumunda ise kent sarnlarna ve kk
kayklarla yaplan youn bir sutamacalna gvenmektedir. Ancak Venedik
ablukasnn skl bu yolu engellemektedir. Eer kska gevemezse, birka ay
iinde teslim olmak kanlmaz hale
gelecektir.
Olaan
koruyucular
olan
Msrllardan hibir ey beklemeyen
savunucular, gnn kahraman Beleke
ynelirler. Emir o aralar Halep blgesindeki kalelerden biri olan ve bamllardan birinin isyan kard Menbi
(Hieropolis) kalesini kuatm durumdadr. Kemaleddinin anlattna gre,
Belek
Srlularn
ars
kendine
ulanca, kuatmay srdrme iini
yardmclarndan birine devrederek, hemen Srun yardmna komaya karar

290/774

verir. 6 Mays 1124te yola kmadan

nce son bir tefti yapar.
Halepli
vakanvis
yle
srdrmektedir:
Banda kafa zrh ve kalkan elinde
olduu halde, Belek mancnklarn kurulacaklar yeri belirlemek zere Menbi
kalesine yaklat. Emirlerini verirken, surlardan atlan bir ok sol kprck
kemiine sapland. Oku kendi kard ve
zerine kmseyerek tkrerek, bu
darbe btn Mslmanlar iin ldrc
olacak diye mrldand. Sonra son nefesini verdi.

Doruyu sylyordu. lm haberi

Sra ulatnda, halk cesaretini kaybetmi ve artk yalnzca teslim koullarn konumaktan baka birey
dnemez hale gelmiti. bn el-Kalanissinin aktardna gre, ki sra askerin

291/774

arasnda (kentten) ktlar, Frenkler onlar

rahatsz etmediler. Btn asker ve siviller
kenti terketti, orada yalnzca sakatlar
kald. Srgnlerden bazlar ama gitti,
dierleri lkeye dald.
Kan dklmesi engellendiyse de,
Srlularn mthi direnmesi gene de
aalanma iinde sona ermitir.
Belekin kaybnn sonularna bir tek
onlar maruz kalmayacaklardr. Halepte
iktidar, lgazinin olu Timurtaa
gemitir. Ondokuz yandaki bu gen
adam, bn el-Esire gre, vaktini yalnzca
elenceyle geiriyordu ve doduu yer
olan Mardine gitmek iin Halepten ayrlmakta acele etmiti, nk Suriyede Frenklerle ok fazla sava olduunu dnmekteydi. Bakentinden ayrldndan
memnuniyetsizlik duymayan beceriksiz
Timurta, Kuds kraln yirmi bin dinar
karlnda salvermekte de acele etmitir. Ona hilatler, altn bir balk ve

292/774

ssl izmeler armaan etmi, hatta

Belekin onu esir ettii gn ald atn
bile geri vermitir. Hi kukusuz bir
hkmdara yakan bir tutum, ama bu
tamamen
sorumsuzcadr,
nk
Baudouin, serbest kalmasndan birka
hafta sonra kenti ele geirmeye iyice
kararl bir ekilde Halep nlerine
gelmitir.
Kentin savunulmas tamamen bn elHaaba kalmtr, onun da yalnzca
birka yz silahl adam vardr. Kentinin etrafnda binlerce savann toplandn gren kad, lgazinin oluna
bir haber gnderir. Haberci, hayat pahasna dman hatlarndan geer.
Mardine varnca emirin divanna kar
ve ona Halepi terketmemesi iin srarla
yalvarr. Fakat korkak olduu kadar
yzsz de olan Timurta, yaknmalarna
sinirlendii haberciyi hapse attrr.

293/774

bn el-Haab bu durumda baka bir

kurtarcya, Musula vali olarak atanm
olan yal bir Trk askeri olan atabey
Aksungur
el-Porsukiye
ynelir.
Doruluu ve dinsel heyecan kadar siyasal becerisi ve ihtirasyla da nl olan
el-Porsuki, kadnn davetini hemen kabul eder ve aceleyle yola koyulur. Ocak
1125te kentin nne varmas Frenkleri
artr ve bunlar adrlarn brakp
kaarlar. bn el-Haab hemen el-Porsukiyi karlamaya karak onu takibe
girimesi iin tahrik etmek ister, ama
emir uzun zamandr at koturmaktan
yorulmutur ve asl olarak da yeni
mlkn ziyaret etmekte acelesi vardr.
Be yl nce lgazinin de yapamad
gibi avantajn daha ileri gtrmeye
cret edemeyecek ve dmana kendini
toparlamas iin zaman brakacaktr.
Fakat mdahalesinin byk bir nemi
olmutur, nk 1125te Halep ile

294/774

Musul arasnda gerekletirilen birlik,

bir sre sonra Frenklerin kstahlna
baaryla karlk verebilecek gte yeni
bir devletin ekirdeini oluturacaktr.
bn el-Haabn inatl ve artc
kavray yeteneiyle, sadece kenti
igalden kurtarmakla kalmayp, ayn
zamanda istilaclara kar cihadn
byk yneticilerine yolun hazrlanmasnda herkesten daha fazla katk
yapt bilinmektedir. Fakat kad bu
adamlar gremeyecektir. 1125in bir
yaz gn le namazndan sonra, Halep
Ulucamiinde ileke klna girmi bir
adam zerine atlm ve ban
gsne saptamtr. Bu, hashaiyun
tarikatnn intikamdr. bn el-Haab,
tarikatn en ateli hasm olmu, bu
tarikat mensuplarnn kann oluk oluk
aktm ve bundan hibir zaman pimanlk duymamtr. Bu durumda,
bunu er ge hayatyla deyeceini

295/774

bilmemesi olanakszdr. eyrek

yzyldan beri, hahaiyunun hibir
dman onlarn elinden kurtulmay
baaramamtr.
Btn zamanlarn en korkutucusu olan
bu tarikat 1090da kuran Hasan esSabbah, geni kltrl, iire duyarl,
bilimin son gelimelerine merakl bir
adamdr.
1048de
Rey
kentinde
domutur. Buras birka on yl sonra
Tahran kasabasnn kurulaca yerin
hemen yanndadr. Efsanede yle anlatld zere, genliinde air mer
el-Hayyamn ok yakn dostu olmutur.
Hayyamda onun gibi matematik ve astronomi tutkunudur. Fakat bylesine
bir dostluun gerek olup olmad tam
bilinmemektedir. Buna karlk, bu parlak adamn hayatn tarikatn rgtlemeye adamaya gtren koullar btn
ayrntlaryla bilinmektedirler.

296/774

Hasan doduunda, sonradan onun

da katlaca ia doktirini Mslman
Asyaya egemendi. Suriye Msrl
Fatmilere aitti ve bir baka ii
hanedan olan Bveyhoullar ran
denetim altnda tutuyor ve Abbasi
halifelerine
Badatn
gbeinde
gcn dayatyorlard. Fakat durum,
Hasann genliinde tamamen tersine
dnmt. Snni ortodoksluun savunucusu Seluklular btn blgeyi ele
geirmilerdi. Eskiden muzaffer olan
ia, imdi ancak hogrlen ve ou zaman takibata urayan bir doktrinden
ibaret hale gelmiti.
ranl din adamlarnn arasnda
byyen Hasan bu duruma, isyan etmektedir. 1071de ia mezhebinin son
kalesi Msra gidip yerlemeye karar
verir. Fakat Nil lkesinde kefettikleri
hi houna gitmez. Yal Fatmi halifesi
el-Mustansir, Abbasi rakibinden de

297/774

kukladr. Sarayndan, el-Efdalin babas

ve selefi Ermeni vezir Bedrlcemalinin
izni olmadan kmaya cesaret edememektedir. Hasan, Kahirede onun
zlemlerini paylaan ve onun gibi ii
hilafetini slah etmeyi ve Seluklulardan intikam almay isteyen ok
sayda kktendinci bulur.
Ksa bir sre sonra nderi halifenin
byk olu Nizarn olduu gerek bir
hareket ekillenir. Dindar olduu kadar
cesur da olan Fatmi veliahd, kendini
saray zevklerine vermeye ve bir vezirin
elinde kukla olmaya hi hevesli
deildir. Babasnn eli kulanda olan
lmnden sonra, tahta geecek ve
Hasan ile arkadalarnn yardmyla
iilere yeni bir altn a yaatacaktr.
Ba mimarnn Hasan olduu ok
dikkatli bir plan hazrlanr. ranl militan Seluklu impararorluunun kalbine
yerleerek, alan, Nizarn tahta geer

298/774

gemez
giriecei
yeniden
fetih
harektna hazrlayacaktr.
Hasan btn baarlar aan baarlar
elde eder, ama bunlara erdemli Nizarn
dndnden ok farkl yntemlerle
ular. 1090 ylnda, Hazar denizinin
yaknlarndaki
hemen
hemen
ulalamaz
bir
alanda,
Elbruz
sradalarnda yer alan Kartal Yuvas
Alamut kalesini, iindekileri gafil avlayarak ele geirir. Bylece ele geirilmesi olanaksz bir tapnaa sahip olan
Hasan, etkinliinin ve disiplin anlaynn tarihte bir einin daha
olmayaca dinsel-siyasal bir rgt
kurmaya balar.
Tarikata mensup olanlar, eitim
dzeylerine,
gvenirliklerine
ve
cesaretlerine gre, raktan stad
azama kadar derecelere ayrlmlardr.
Bunlar youn beyin ykama dersleri
kadar
bedensel
idmanlardan
da

299/774

gemektedirler. Dmanlarnn zerinde dehet yaratmak zere, Hasann

tercih ettii silah cinayettir. Tarikat
mensuplar tek tek veya daha nadir olmak zere ikili veya l gruplar
halinde, seilmi bir kiiyi ldrmek
zere gnderilmektedirler. Bunlar ou
zaman tccar veya ileke dervi
klna girmekte, cinayetin ilenecei
kenti
dolamakta,
kurbanlarnn
yaadklar yerleri ve alkanlklarn
bellemekte, planlarn yaptktan sonra
da darbelerini indirmektedirler. Fakat
hazrlklarn ok gizli srdrlmesine
ramen, icraatn halkn gz nnde
cereyan
etmesi
gerekiyordu.
Bu
nedenle, cinayet yeri cami, tercihli gn
cuma ve genelde le saatiydi. Hasana
gre, cinayet sadece bir hasmndan kurtulmann yolu olmayp, hereyden nce
halka verilen ifte bir derstir: ldrlen
kiinin cezalandrlmas dersi ve fedai

300/774

ad verilen icrac tarikat mensubunun

kendini kahramanca feda etmesinin
dersi, nk bu kii hemen her seferinde hemen orackta ldrlyordu.
Tarikat mensuplarnn soukkanllkla ldrlmeye raz olmalar, o a
insanlarnn onlarn hahala uyuturulduklarna inanmalarna yol am, bu
da onlarn adnn hahaiyun olmasna yol amtr. Bu kelime ksa bir
sre sonra Assasin (Katil) haline gelecek ve birok Bat dilinde yer alacaktr.
Bu varsaym doru olabilir, ama
tarikata ilikin her konuda gerekle efsaneyi birbirinden ayrmak zordur.
Acaba Hasan, kendilerini bir an iin
cenette sansnlar ve bylece ehadete
hazr olsunlar diye tarikat mensuplarn
uyuturucuya m yneltiyordu? Yoksa
daha adi bir ekilde olmak zere, onlar
srekli kendine baml tutmak iin
baz uyuturuculara m altryordu?

301/774

Acaba onlara, sadece cinayet srasnda

gevemesinler diye bir uyarc m veriyordu? Yoksa onlarn gz kapal imanlarna m gveniyordu? Cevap her ne
olursa olsun, bir tek bu varsaymlar
bile, Hasan gibi olaanst bir rgty takdir etmek olmaktadr.
Zaten
baars
gz
kamatrc
olmutur. Tarikatnn kurulmasndan
iki yl sonra, 1092de ilenilen ilk
cinayet tek bana bir destandr.
Seluklular o srada glerinin zirvesindedirler.
Ama
imparatorluklarnn
temel direi, Trk savalar tarafndan
fethedilen topraklar otuz yl iinde gerek bir devlet halinde rgtleyen adam,
snni iktidarnn yeniden domasnn
ve iaya kar mcadelesinin mimar,
yalnzca ad bile eseri hakknda ipucu
veren yal bir vezirdir: Nizamlmlk.
Devletin dzeni. 14 Ekim 1092de,
Hasann mritlerinden biri onu bir

302/774

bak darbesiyle ldrmtr. bn elEsir, Nizamlmlk katledilince devlet

paraland, diyecektir. Bundan sonra
Seluklu imparatorluu bir daha hi
btnleemeyecektir. Artk tarihinin
kilometre talar fetihler deil de, bitmez tkenmez veraset savalar olacaktr. Hasan, Msrdaki arkadalarna
grev tamamland demi olabilir.
Artk Fatmilerin kaybettikleri yerleri
geri almalarnn yolu almtr. Nizara dmektedir. Fakat Kahiredeki
ayaklanma ksa srm, vezirlii babasndan miras alan el-Efdal, 1094te
Nizarn dostlarn acmaszca ezmi,
onun da zerine canl canl duvar
rdrtmtr.
Hasan kendini beklenmedik bir durum karsnda bulmutur. ii halifeliinin
slah
edilmesinden
vazgememitir, ama bunun zaman
alacan bilmektedir. Sonu olarak

303/774

stratejisini deitirmitir: Resmi slam

ile dinsel ve siyasal temsilcilerini
kknden ykma iini srdrrken,
artk zerk bir mlk haline getirecei
bir yerleme yeri aramaktadr. Minik ve
hasm devletler halinde paralanm
Suriyeden daha iyisi olabilir mi?
Fatmi halifeliinin uyuukluundan
kurtulaca gne kadar ayakta kalmas
iin, tarikatn buraya szmas, bir kenti
dierine, bir emiri dierine kar oynamas yeterli olacaktr.
Hasan, Suriyeye esrarl bir hekimmneccim olan ranl bir vaiz gndermi, o da Halepe yerleerek, Rdvann gvenini kazanmay baarmtr.
Mritler kentte dolamaya, doktrinlerini vaaz etmeye, hcreler oluturmaya
balamlardr.
Seluklu
beyinin
dostluunu kaybetmemek iin, bata
onun siyasal hasmlarndan bazlarn
katletmek gibi aalk ilerde ona

304/774

hizmet etmekten kanmamaktadrlar.

Hekim-mneccim 1103te lnce,
tarikat Rdvann yanna hemen bir
ranl danman yollamtr: Kuyumcu
Ebu-Tahir. Bunun etkisi, ksa srede
ncekininkinden de ezici hale gelmitir.
Rdvan tamamen onun etkisi altndadr
ve Kemaleddine gre, artk hibir
Halepli, beyin evresine szm olan
saylamayacak kadar ok mritlerden
birinden gemeden hkmdardan en
kk bir ltuf elde edememekte veya
idareyle
olan
bir
sorununu
zememektedir.
Fakat hahaiyunlardan, tam da bu
glerinden tr nefret edilmektedir.
En bata bn el-Haab, onlarn faaliyetlerine son verilmesini aralksz talep
etmektedir. Onlarn yalnzca nfuz
ticareti yapmalarn deil, ayn zamanda ve zellikle Batl istilaclara yaknlk gstermelerini knamaktadr.

305/774

Ne kadar elikili olsa da, bu itham

dorulanma benzemektedir. Frenkler
geldiinde, Suriyeye henz yerlemeye
balam olan hahaiyun mritlerine
batnler denilmitir, yani halkn
nnde gzktklerinden farkl bir inan tayanlar. Bu ifade, bu mritlerin
ancak grnte Mslman olduklarna
im etmektedir. bn el-Haab gibi iiler,
zayflamasna
ramen
Arap
dnyasndaki ipleri kopartmasndan
tr Hasann mritlerine hibir sempati duymamaktadrlar.
Btn Mslmanlarn nefret ettii ve
takibata uratt hahaiyun, bunun
sonucu olarak bir hristiyan ordusunun
hem Seluklular, hem de Nizar
ldren el-Efdali bozgun stne bozguna uratmasndan memnuniyetsizlik
duymamaktadrlar. Rdvann Batllara
ynelik abartl uyumlu tutumunun,

306/774

ksmen batnilerin tavsiyelerinden

kaynaklandnda hibir kuku yoktur.
bn el-Haaba gre, hahaiyun ile
Frenkler arasnda varolan birlikte
hareket, ihanetle edeerlidir. Bu
dorultuda da davranmtr. Rdvann
1113 sonundaki lmn izleyen katliamlar srasnda, batniler sokak sokak,
ev
ev
kstrlmlardr.
Bazlar
kalabalk tarafndan lin edilmi,
dierleri surlardan aa atlmtr. Yaklak 200 tarikat mensubu bu ekilde
lmtr ve aralarnda kuyumcu olan
Ebu-Tahir de vardr. Ancak bn elKalanissi, ou kamay baararak Frenklere snd veya lkeye daldn
belirtmektedir.
bn el-Haab, hahaiyunun Suriyedeki balca kalelerini onlardan istedii kadar kopartp alsn, onlarn
artc kariyerleri henz yeni balamaktadr. Baarszlndan ders alan

307/774

tarikat taktiini deitirmitir. Hasan,

Suriyeye Behram adnda yeni bir ranl
propagandac gndermitir; bu adam
btn byk eylemleri geici olarak
askya almaya ve zenli ve gizli bir rgtlenme ve szma faaliyetine girimeye
karar vermitir.
aml vakanvis yle anlatmaktadr:
Behram ok byk bir gizlilik iinde yayor ve kyafet deitiriyordu, bunu ylesine
iyi yapyordu ki, hikimse kim olduundan
kuku duymadan kentlerde ve kalelerde
dolayordu. Birka yl iinde, yeraltndan kmay dnmesine izin
verecek kadar gl bir ebekeye sahip
hale gelmitir. Bu konuda, Rdvann
yerine geen kii onun byk koruyucusu olmutur.
bn el-Kalanissi, Behram bir gn ama
gitti, atabey Tutekin onun ve etesinin
ktlklerine kar tedbir olsun diye ona

308/774

hsnkabul gsterdi. Ona sayg gsterildi

ve gz ak muhafzlar tarafndan
korundu. Suriye bakentinin ikinci adam
vezir Tahir el-Mazdegni, onun tarikatna
mensup olmamasna ramen Behramla
anlat ve onun melanet kementlerini drt
bir yana atmasna yardm etti, diyor.

Bu sayede, Hasan es-Sabbahn Alamut snanda 1124te lmesine ramen, hahaiyunu faaliyeti byk bir
art gstermitir. bn el-Haabn
ldrlmesi mnferit bir olay deildir.
Bundan bir yl nce, davaya ilk
balarda katlm baka bir sarkl
direnii onlarn darbeleri altnda can
vermiti. Btn vakanvisler, onun
ldrlmesini tumturakl bir ekilde aktarmaktadrlar, nk Frenk istilasna
kar ilk fke hareketini 1099 Austos
banda ynetmi olan adam, artk
Mslman dnyasnn en byk

309/774

otoritelerinden biri haline gelmiti.

Badat kazlkuzat (kadlar kads),
slamn an Ebu-Saad el-Haravinin,
Hamedandaki Ulucamide batnlerin
saldrsna urad haberi Iraktan
gelmitir. Batnler onu baklayarak
ldrmler, sonra hibir iz veya ipucu
brakmadan kamlardr ve herkes onlardan korktuu iin izleyen de
olmamtr. Cinayet, el-Haravinin uzun
bir sre yaad amda ok byk bir
fke yaratmtr. zellikle dinsel ortamlarda olmak zere, hahaiyunun faaliyeti artan bir husumet uyandrmtr.
Mminlerin en iyilerinin kalpleri
zntyle doludur, ama konumaktan
kanmaktadrlar,
nk
batniler
kendilerine direnen herkesi ldrmeye
ve sapklklarn onaylayan herkesi
desteklemeye
balamlardr.
Ne
emirler, ne vezir, ne sultan, hi kimse

310/774

onlar
aka
knamaya
cret
edememektedir.
Bu dehet dorulanmtr. Halep ve
Musulun gl efendisi el-Porsuki de,
26 Kasm 1126da hahaiyunun
korkun intikamna uramtr.
Fakat bn el-Kalanissi bu ie
armtr, nk:
Emir muhafzlarna gvenmekteydi. Ne
bir klcn, ne bir ban delebilecei
rme bir zrh giyiyordu ve etraf tepeden
trnaa silahl adamlarla evriliydi. Fakat
kaderin nne geilemez. El-Porsuki her
zaman olduu gibi cuma namazn klmak
iin Musul Ulucamiine gitmiti. dam
kaknlar, derviler gibi giyinmi olarak,
kimsenin kukusunu uyandrmadan bir
kede namaz klyorlard. Birdenbire
onun stne atldlar ve rme zrhn
delemeden birok bak darbesi indirdiler. Batnilerden biri baklarn emire

311/774

ilemediini grnce bard, yukarya,

bana vurun!. Vurduklar darbelerden
bir ksm boazna geldi ve onu yaralar
iinde brakt. El-Porsuki ehit oldu ve
katilleri idam edildiler.

Hahaiyunun tehdidleri hi bu kadar

ciddi olmamtr. Sz konusu olan artk
basit bir hrpalama harekt deil de,
tam Frenk istilasna kar koymak zere
btn enerjisini toplamaya ihtiya duyduu srada, Arap dnyasn kemiren
gerek bir czzamdr. Zaten kara dizi
srmtr: El-Porsukinin lmnden
birka ay sonra, onun yerine gemi
olan olu da cinayete kurban gitmitir.
Bu olaydan sonra, Halepte drt rakip
emir iktidar iin kavgaya tutumutur
ve bn el-Haab da artk belli bir
tutarlk salamak zere yoktur. 1127de
kent anariye yuvarlanrken, Frenkler
yeniden surlarn dibinde belirmilerdir.

312/774

Antakyann yeni bir hkmdar vardr;

byk Bohmondun olu, on sekiz
yanda sarn bir dev, aile mlkn
devralmak zere lkesinden gelmitir.
Babasnn adna ve zellikle de cokulu
karakterine sahiptir. Halepliler ona hemen hara demilerdir ve en ktmserleri, onun kenti fethedecek kii
olduunu sylemeye balamlardr.
amdaki durum daha az dramatik
deildir. Yalanan ve hasta olan atabey
Tutekin, hahaiyun zerinde artk
hibir denetime sahip deildir. Onlarn
kendi silahl milisleri vardr, ynetim
ellerine gemitir ve onlara her eyiyle
sadk olan vezir el-Mazdegni Kudsle
sk
ilikiler
yrtmektedir.
II.
Baudouin kendi cephesinden, kariyerini
Suriyenin
byk
kentini
alarak
talandrma niyetini artk saklamamaktadr. Hahaiyunun kenti Frenklere
teslim etmelerini hl engelleyen tek

313/774

ey, Tutekinin varlyma benzemektedir. Fakat bu erteleme ksa sreli

olacaktr. Atabey 1128 banda gzle
grlr bir ekilde zayflamakta ve
artk
ayaa
kalkamamaktadr.
Baucunda entrikalar grla gitmektedir.
Olu Taclmlk Bry ardl olarak
belirledikten
sonra,
12
ubatta
lmtr. amllar artk, kentlerinin
dmesinin yalnzca bir zaman sorunu
olduuna inanmlardr.
Arap tarihinin bu kritik dnemini bir
yzyl sonra anlatan bn el-Esir, hakl
olarak yle yazacaktr:
Tutekinin lmyle, Frenklere kar
kabilecek sonuncu kii yokolmutur,
Onlar da artk Suriyenin tmn igl
edebilecek gibi gzkmekteydiler. Fakat
tanr, sonsuz iyilii iinde Mslmanlara
merhamet etti.

NC KISIM
KARI SALDIRI (1128- 1146)

Tam namaza duracaktm ki, bir Frenk

bana doru koup
kolumdan tuttu ve
yzm
Douya
evirerek, ite byle
ibadet edilir dedi.

315/774

USAMA BN MUNKD
vakanvis (1095 - 1188)

ALTINCI BLM
AMDA KURULAN FESATLAR

bn el-Kalanissi yle anlatmaktadr:

Vezir el-Mazdegni, hergn olduu gibi
am kalesindeki Gller kkne gitti.
Btn emirler ve askeri komutanlar
buradaydlar. Meclis birok ii konutu.
Kentin efendisi, Tutekinin olu Br
burada olanlarn grlerini ald, sonra
herkes konana gitmek iin kalkt. Adet
gerei vezirin en son kmas gerekiyordu. Ayaa kalknca, Br yakn

317/774

adamlarndan birine iaret etti, o da elMazdegninin kafasna klla defalarca

vurdu. Sonra kafasn kestiler ve iki para
halinde bedenini, kallelik yapanlar allahn ne hale getirdiini herkes grsn diye Demirkapya gtrdler.

Hahaiyunun koruyucusunun ld
birka dakika iinde am arlarnda
duyuldu ve hemen bir insan av balad.
Muazzam bir kalabalk, ellerinde
kllar ve baklarla sokaklara dald.
Btn batniler, akrabalar, dostlar ve
onlara sempati duyduundan kukulanlan herkes kent iinde kovaland,
evlerinde yakaland ve acmasza
boazland. efleri, sur mazgallarnda
armha gerilecektir. bn el-Kalanissinin ailesinden ou, katliama faal
olarak katlmtr. Bu 1129 ylnn Eyll
aynda 57 yanda bir yksek memur
olan vakanvisin bizzat halk arasna

318/774

karmad dnlebilir. Ama yazarkenki tonu, bu kanl saatlerdeki zihin

hali hakknda ok ey sylemektedir:
Sabah her yer hatmilerden kurtulmutu ve
uluyan kpekler onlarn cesetleri iinde
dalayorlard.
amllar, hahaiyun mritlerinin
kentlerine el koymalarna, akas ok
kzmlard. En ok kzan ise, tarikatn
ve vezir el-Mazdegninin elinde kukla
olmay kabul etmeyen Tutekinin
oluydu. bn el-Esire gre, bu olayda
yalnzca basit bir iktidar mcadelesi
deil, ayn zamanda Suriye bakentini
kanlmaz bir felketten kurtarmak sz
konusudur: El-Mazdegni, Frenklere, eer
Sr kentini kendine brakrlarsa, am onlara teslim etmeyi nermek zere mektup
yazmtr. Anlamaya varld. Hatta
bunun bir cuma gn yaplmas bile
kararlatrld. Nitekim, II. Baudouinin
birlikleri belli etmeden surlarn dibine

319/774

gelecekler, silahl baz hahaiyun

gruplar onlara kaplar aarken, dier
gruplar da askerlerin ve nde gelen
memurlarn Frenklerin kenti igl
etmelerinden nce dar kmalarn
nlemek zere Ulucaminin klarn
tutacaklardr. Bu plann uygulamaya
konulmasndan birka gn nce,
bundan haberdar olmu olan Br
vezirini saf d brakmakta acele etmi,
bylece halkn hahaiyunun zerine
saldrmas iin iaret vermiti.
Acaba bu fesat gerekten kuruldu
mu? Batnilere kar azna geleni
sylemesine ramen, bn el-Kalanissinin onlar hibir zaman kenti Frenklere teslim etmeyi istemekle sulamad bilindiinde, bundan kuku
duyma eilimi domaktadr. Ama bn
el-Esirin anlats da gerek d
deildir. Hahaiyun ve mttefikleri elMazdegni,
hem
halkn
artan

320/774

husumetinden, hem de Br ve evresinin entrikalarndan tr kendilerini

amda tehdid altnda hissetmektedirler. stelik, Frenklerin kenti ne pahasna olursa olsun ele geirmeye
kararl olduklarn bilmektedirler. Ayn
anda birok dmana kar dvmektense, tarikat, Sr gibi bir kutsal yeri
elden karmamaya bal gibi karar vermi olabilirdi. nk vaiz ve katillerini
Hasan Sabahn mritlerinin ana hedefi
olan Fatmlerin ynetimindeki Msra
buradan gnderebilirdi.
Olaylarn
devam
fesat
tezini
glendiriyora benzemektedir. Hayatta
kalabilen tek tk batini, II. Baudouinin
korumas altnda Filistine yerlemi,
ona Hermon dann eteinde yer alan
ve Kuds-am yolunu denetim altnda
tutan gl Banyas kalesini vermitir.
stelik, bundan birka hafta sonra,
gl bir Frenk ordusu am civarnda

321/774

kendini gstermitir. Yaklak on bin

svari ve piyadeden oluan bu ordunun
askerleri yalnzca Filistinden deil,
ayn zamanda Antakya, Edessa ve Trablusamdan gelmektedirler, ayrca
Frenk lkesinden yeni gelmi yzlerce
savada onlara katlmtr ve bunlar
am ele geirme niyetlerini yksek
sesle iln etmektedirler. Bunlarn iinde
en fanatik olanlar, bundan on yl nce
Filistinde kurulmu dinsel ve askeri bir
tarikat
olan
Templierlere
mensupturlar.
stilaclara kar kacak kadar askeri
olmayan Br, eer saldry pskrtmeye yardm ederlerse iyi bir dl
vaadiyle, baz gebe Trk topluluklar
ile blgedeki baz Arap kabilelerini
aceleyle
yardma
armtr.
Tutekinin olu, yamaya girimek
iin abucak orduyu brakacak olan bu
paral
askerlere
uzun
zaman

322/774

gvenemeyeceini bilmektedir. Demek

ki ilk kaygs, arpmay mmkn
olduunca abuk balatabilmektir. Bir
Kasm gn, izcileri ona binlerce
Frenkin zengin Guta ovasnda yamaya
ktklarn haber verirler. Hi tereddt
etmeden ordusunun tamamn onlarn
peine yollar. Tamamen gafil avlanan
Batllar,
abucak
kuatlrlar.
valyelerden bazlar atlarna bile binme zaman bulamayacaklardr. bn elKalanissi unlar aktarmaktadr:
Trkler ve Araplar, leden sonra muzaffer, sevinli ve ganimetle ykl olarak
geri dndler. Halk sevindi, kalpler sevinle doldu ve ordu Frenklere kendi
kamplarnda saldrmaya karar verdi.
Ertesi sabah afakla birlikte ok sayda
svari hzla yola koyuldu. Birok dumann ykseldiini grerek, Frenklerin
orada olduunu sandlar, ama yaklanca

323/774

dmann donanmlarn atee verip

kamp bozduunu farkettiler nk artk
binecekleri hayvan kalmamt.

II. Baudouin bu baarszla ramen,

birliklerini ama kar yeni bir saldr
iin topladnda, eyll banda blgeye
mthi bir saanak yamaya balar.
Frenklerin kamp kurduklar alan
muazzam
bir
amur
deryasna
dnmtr ve atlarla insanlar bunun
iine batmlardr. Kuds kral istemeye
istemeye ekilme emri verir.
Baa getiinde uar ve psrk bir
emir sanlm olan Br, am tehdit
eden iki nemli tehlikeyi, Frenkleri ve
hahaiyunu savuturmay baarmtr.
Urad bozgundan ders kartan II.
Baudouin, o kadar gz koyduu kente
kar her tr yeni giriimden ebediyen
vazgemitir.

324/774

Fakat Br btn dmanlarn sindirememitir. ama bir gn Trk tarznda ynl ceket (avniye) ve ucu sivri
papular giymi iki kii gelir. Sabit
cretli bir i aradklarn sylerler ve
Tutekinde onlar hassa alayna alr.
1131 ylnn bir Mays sabah, emir
hamamndan saraya dnerken, bu iki
adam stne atlar ve onu karnndan
yaralar. leri bitirilmeden nce,
hahaiyun tarikat eyhinin onlar Alamut kalesinden, Tutekinin olu
tarafndan yokedilen kardelerinin intikamn almak zere gnderdiini
itiraf ederler
bn el-Kalanissi, suikast kurbannn
bana birok hekim ve zellikle de
yara tmarnda uzmanlam cerrahlar
arldn bildirmektedir. O sralarda
amdaki tbbi dzey, dnyann en
ilerilerinden biridir. Dukak kentte bir
hastane (maristan) kurmutur, ikincisi

325/774

de 1154te ina edilecektir. Bu hastaneleri birka yl sonra ziyaret edecek olan

seyyah bn Cbeyir, onlarn nasl
ilediklerini tasvir edecektir.
Her hastanenin yneticileri; hastalarn
adlarn, tedavileri ve beslenmeleri iin
gereken harcamalar ve dier birok bilginin kaydedildii siciller tutmaktadrlar.
Hekimler buraya her sabah gelmekte,
hastalar muayene etmekte ve onlar iyiletirebilecek ila ve gdalarn her
hastaya uygun bir ekilde hazrlanmasn
emretmektedirler.

Bu cerrahlarn gelmesinden sonra

kendini daha iyi hisseden Br, ata binmeye
ve
hergn
olduu
gibi
arkadalaryla ene alp iki imeye srarl bir ekilde devam eder. Fakat bu
arlklar hasta iin lmcl olacaktr,
yaras
kapanmamaktadr.
1132

326/774

Hazirannda, on ay sreyle korkun

aclar ektikten sonra lr. Hahaiyun
bir kez daha intikamn almtr.
Br, ok ksa olan saltanat dneminin
belleklerde
srekli
bir
an
brakmamasna
ramen,
Arap
dnyasnn muzaffer kar saldrsnn
ilk mimar olabilirdi. Bu saltanat
dnemi, aslnda ok daha apl bir
kiinin ykselme dnemine denk
dmtr. Bu kii, Halep ve Musulun
yeni efendisi Zengidir. bn el-Esir onu
Yce tanrnn Mslmanlara armaan
olarak
nitelemekte
tereddt
etmeyecektir.
ok esmer, taraz taraz sakall bu
subay ilk bakta, Frenklerle olan bitmez tkenmez savata onu ncelemi
olan ok saydaki Trk komutanlardan
hi farkl deildir. ou zaman zilzurna
sarho olan, tpk onlar gibi amacna
ulamak iin her gaddarlk ve rezillie

327/774

bavurmaya hazr bulunan Zengi de,

ou zaman Mslmanlara kar, Frenklere kar olduundan daha byk
hrsla arpmaktadr. 18 Haziran
1128de Halepe trenle girdiinde,
hakknda bilinenler hi de cesaret verici
deildir. En nemli baarsn, bir yl
nce Badat halifesinin Seluklu koruyucularna kar kard ayaklanmay bastrarak salamtr. yi huylu
el-Mustazhir 1118de lm ve taht
olu el-Mustaridbillaha brakmtr.
Mavi gzl, kzl sal, yz illi olan
bu yirmi be yandaki gen adamn,
Abbasi atalarnn anl geleneini canlandrma gibi bir tutkusu bulunmaktayd. Bunun iin durum uyguna benzemekteydi, nk sultan Muhammed
lm bulunuyor ve adet olduu zere
bir veraset sava balyordu. Gen
halife, birliklerinin komutasn bizzat
ele almak iin bundan yararland, ki

328/774

byle birey iki yzyldan beri grlmemiti. Yetenekli bir hatip olan elMustarid, bakent halkn arkasna
almt.
Emir el-mminin ok uzun sren bir
ie yaramazlk geleneinden koparken,
sultanla da yalnzca av partileri ve
harem keyfiyle megul olan on drt
yanda bir gen gemiti. El-Mustarid,
Muhammedin olu Mahmuta tepeden
bakyor ve ona sk sk rana dnmesini
tavsiye ediyordu. Bu bal gibi Araplarn
Trklere kar, onlara ok uzun zamandan beri egemen olan u yabanc askerlere kar isyanyd. Bu halk hareketini nleyemeyen sultan, o srada zengin
Basra limannn valisi olan Zengiyi
armt. Zenginin mdahalesi belirleyici olmutur. Badat civarnda yenilen halifenin birlikleri silahlarn teslim
etmiler ve emir el-mminin, daha iyi
gnler
beklemek
zere
sarayna

329/774

kapanmtr. Sultan, Zengiyi deerli

yardmndan
tr
dllendirmek
zere, onu birka ay sonra Musul ve
Halep valiliine getirmitir.
Bu gelecein slam kahramannn
savalarda
kukusuz daha baka
yararllklar gsterecei dnlebilirdi. Ama Zengi birgn, Frenklere
kar cihadn ilk byk savas olma
nn hakl bir ekilde elde edecektir.
Ondan nceki Trk komutanlar, Suriyeye, pelerinde yama yapmak ve alacaklar cret ve ganimetle geri dnmek
iin sabrszlanan birlikler olduu halde
gelirlerdi. Ve zaferlerinin etkisi, izleyen
yenilgi ile hemen sfra inerdi. Askerler
terhis edilir, ertesi yl tekrar askere
arlrlard. Zengiyle birlikte adetler
deimitir. Bu yorulmaz sava, on
sekiz yl boyunca Suriye ve Irak
dolaacak, amurdan korunmak zere
saman zerinde uyuyacak, kimileriyle

330/774

savaarak, kimileriyle anlama yaparak,

herkese kar entrika evirecektir. Geni
topraklarndaki saraylarndan birinde
huzur
iinde
yaamay
asla
dnmemitir.
evresi, sarayllar ve yaclardan
deil, dinlemeyi bildii deneyimli siyasal danmanlardan olumutur. Onu
Badat, sfahan, am, Antakya, Kuds
ve kendi evi Halep ve Musulda olup
bitenlerden srekli haberdar eden bir
muhbir ebekesine sahiptir. Frenklerle
arpan dier ordularn tersine, onunki
her zaman ihanet etmeye ve aralarnda
kavga etmeye hazr ok sayda zerk
emirin komutas altnda deildir. Bu
orduda kat bir disiplin vardr ve en
ufak hata acmasz bir ekilde cezalandrlmaktadr. Kemaleddine gre,
ekili bir tarlaya zarar vermemek iin iki ip
arasnda yrr gibidirler. bn el-Esir ise
kendi cephesinden yle anlatmaktadr:

331/774

Bir seferinde, Zenginin emirlerinden

kk bir kenti ikta olarak alm bir
tanesi, zengin bir Yahudi tccarn evine
yerlemiti. Tccar, atabeyle grerek
durumunu anlatt. Zengi emire yle bir
bakt, o da evi hemen boaltt. Halepin
efendisi, bakalarna gsterdii katl
kendine de gstermektedir. Bir kente gittiinde, surlarn dnda adrnda uyumakta, emrine verilen saraylardan uzak
durmaktadr.
Musullu tarihiye gre, Zengi te
yandan kadnlarn, zellikle de askerlerin karlarnn namusu konusunda
ok duyarlyd. Eer iyi korunmazlarsa,
kocalarnn seferler srasnda uzun
sren yokluklar nedeniyle abucak
yoldan kacaklarn sylerdi.
Katlk, sebat, devlet duygusu; bunlar
Zenginin sahip olduu, ama Arap
dnyas yneticilerinin dramatik bir
ekilde yoksun olduklar niteliklerdir.

332/774

Gelecei ilikin olarak daha da nemli

olan konu, Zenginin meruluk alannda
ok duyarl olmasyd. Halepe varr
varmaz giriimde bulunmu,
simgesel hareket yapmtr. Birincisi,
artk klasikleen, Rdvann lgazi ve
Belekten dul kalan kzyla evlenmek
olmutur. kincisi, ailesinin bu mlkte
kk saldn kantlamak zere, babasnn cenazesini kente aktarmak ve
ncs de, sultan Mahmuttan,
atabeye Suriye ve Kuzey Irakta
tartmasz bir otorite aktaran resmi bir
belge almak olmutur. Zengi bu
hareketleriyle gelip geici bir macerac
deil de, lmnden sonra srmesi
istenen bir devlet kurucusu olduunu
aka
iaret
etmektedir.
Arap
dnyasna getirdii bu tutarllk unsuru,
etkisini ancak yllarca sonra gsterecektir.

kavgalar,
Mslman

333/774

hkmdarlar ve atabeyin kendini daha

uzun sre fel edeceklerdir.
Oysa zaman, geni apl bir karsaldr dzenlemeye uygunmua benzemektedir, nk Batllarn o zamana
kadar gcn salam olan gzel dayanma ciddi bir ekilde tartmal hale
gelmi gibi gzkmektedir. Frenklerin
arasna nifak girdii syleniyor, bu onlar
iin allm bir durum deil. bn elKalanissi
srdrmektedir:
Hatta
aralarnda arptklar ve birok l
olduu iddia ediliyor. Fakat vakanvisin
dt aknlk; Zenginin, kendi z
babasna kar bir ittifak teklif eden
Kuds kral II. Baudouinin kz Alixten
bir mesaj ald gn uradnn
yannda hi mertebesindedir.
Bu garip i ubat 1130da, Antakya
hkmdar II. Bohmond kuzeyde
savamaya gittiinde, bundan otuz yl
nce I. Bohmondu esir etmi olan

334/774

emir Danimendin olu Gazi tarafndan

kurulan pusuya dtnde balamtr.
Babasndan daha az talihli olan II Bohmond arpmada ldrlm, zenle
tahnit edilen (bozulmamas iin ilalanan) sarn ba gm bir kutuya
konulduktan sonra, halifeye armaan
olarak gnderilmitir. lm haberi Antakyaya ulanca, dul kars Alix gerek
bir hkmet darbesi dzenlemitir.
Grne gre, Antakyann Ermeni,
Rum ve Sryani halknn desteiyle
ehrin denetimini ele geirmie benzemektedir ve bunun zerine Zengiyle
temasa gemitir. Yeni bir Frenk
kuann doumunu haber veren ilgin
bir tavr. Bu ikinci kuan artk istilann ncleriyle pek bir ortak yan
kalmamtr. Annesi Ermeni olan ve
Avrupay hi bilmeyen gen prenses,
kendini Doulu hissetmekte ve yle
davranmaktadr.

335/774

Kznn isyanndan haberdar olan

Kuds kral, ordusunun banda hemen
kuzeye
yrmtr.
Antakyaya
varmasndan ksa bir sre nce, tesadf
eseri gz kamatrc bir grn olan
bir valyeye rastlamtr. valyenin
bembeyaz atnn nallar gmten ve
koumlar, yelesinden gsne kadar
ilemeli zrhtandr. Bu, Alixin Zengiye
armaandr ve prensesin atabeyden
yardmna gelmesini isteyen ve onun
egemenliini tanyacan vaadeden bir
mektup da buna elik etmektedir.
Baudouin, haberciyi astrdktan sonra
Antakyaya doru yoluna devam etmi,
kente hzla egemen olmu, Alix ise, Hisardaki simgesel bir direniten sonra
teslim olmutur. Babas onu Lazkiye limanna srgn etmitir.
Fakat Kuds kral bundan ksa bir
sre sonra, Austos 1131de lmtr.
O zamann adetine uygun olarak, aml

336/774

vakanvis ona tam usulne gre bir

cenaze methiyesi dzmtr. Frenkler,
artk istilann ilk gnlerinde olduu
gibi, ancak baz nderlerinin farkedilebildii ekilsiz bir kitle deildir. bn elKalanissinin
vekayinamesi
artk
ayrntlarla ilgilenmekte, hatta bir
zmleme tasla bile izmektedir:
Baudouin, zamann ve felketlerin ileyerek dzelttii bir yal insand. Birok
kereler Mslmanlarn eline dt ve nl kurnazlklar sayesinde kurtuldu. Onun
lmyle, Frenkler en uyank siyasetilerim ve en yetkin yneticilerini kaybettiler.
Krallk iktidar, onun arkasndan onlarn
lkesinden yaknlarda deniz yoluyla gelen
Anjou dkne geti. Fakat bu adam verdii kararlardan emin, ynetimde de
etkili olmayan biriydi, ylesine ki,
Baudouinin kayb Frenkleri karklk ve
dzensizliin iine soktu.

337/774

nc Kuds kral olan Anjou dk

Foulque kzl ve salam yapl biri olup,
Alixin ablas Mlisandela evlenmitir
ve tam yeni gelmi birisidir. nk
Baudouin, Frenk hkmdarlarn ou
gibi erkek varise sahip olmamtr.
Epeyi ilkel salk koullarna sahip
olduklar kadar Doudaki hayat koullarna alamayan Batllar, ok yksek
bir ocuk lm oranna sahiptirler ve
bu da iyi bilinen bir doa yasas
uyarnca erkek ocuklar daha fazla
etkilemektedir. Batllar dzenli hamama gitme adetini edinerek ve Arap
hekimlere daha fazla bavurarak durumu iyiletirmeyi ancak zaman iinde
renebileceklerdir.
bn el-Kalanissi, Batdan gelen
varisin siyasal yeteneklerini kmsemekte hakldr, nk Frenkler
arasndaki nifak bu Foulqueun dneminde en yksek dzeyine kacaktr.

338/774

ktidar ele alr almaz, Alixin ynettii

yeni bir ayaklanmayla uramak
zorunda kalm ve bu isyan ancak
zorlukla baarabilmitir. Sonra, bizzat
Filistinden isyan homurtular gelmektedir. Israrl bir sylenti, kars Mlisanden, Hughes du Puiset adnda gen
bir valyeyle ak ilikileri iinde
olduunu iddia etmektedir. Bu olay,
koca ile an taraftarlar arasnda olmak zere, Frenk soyluluunun tam bir
blnmeye
uramasna
neden
olmutur. Bu soyluluk artk yalnzca
az dalalar,
dellolar,
cinayet
sylentileri
iinde
yaamaktadr.
Kendini tehdit altnda hisseden Hughes,
Askalanda Msrllara snacak, onlar
da onu scak bir ekilde karlayacaklardr. Hatta ona Fatmi birliklerinden
verilmi, o da bunlarn sayesinde Yafa
limann ele geirmitir. Birka hafta
sonra buradan atlacaktr.

339/774

Foulque, 1132 Aralnda Yafay geri

almak iin birliklerini toplarken; amn
yeni efendisi, Brnn olu gen
atabey smail, hahaiyunun ay nce
Frenklere teslim ettii Banyas kalesini
bir basknla ele geirmitir. Fakat bu
yeniden fetih mnferit bir olaydan ibarettir. nk kendi kavgalarnn iinde
boulmu olan Mslman hkmdarlar,
Batllar alkalayan uyumazlklardan
yararlanma yeteneine sahip deillerdir. Bizzat Zengi de Suriyede hemen
hemen hi grlmemektedir. Halep
ynetimini yardmclarndan birine
brakarak halifeye kar amansz bir
mcadeleye girimie benzemektedir.
Ama bu sefer, el-Mustarid ste gelmi
gibi gzkmektedir.
Zenginin mttefiki sultan Mahmut,
yirmi alt yanda lmtr ve Seluklu
kabilesinin iinde bir kez daha yeni bir
veraset sava kmtr. Mminlerin

340/774

hkmdar, bu durumdan ban

dikletirmek iin yararlanmtr. Her
taht adayna, camilerde onun adna
hutbe okutturacan vaadederek, durumun gerek hakimi haline gelmitir.
Zengi
endielenmitir.
Birliklerini
toplayarak, el-Mustaridi be yl nceki
ilk arpmadaki kadar ar bir yenilgiye uratmak niyetiyle Badat zerine
yrmtr. Fakat halife, Abbasi
bakentinin kuzeyinde, Dicle zerindeki
Tikrit kasabas civarnda onun karsna
binlerce adamyla kmtr. Zenginin
birlikleri perian edilmi ve atabey de
tam dmanlarnn eline geecekken,
birinin ie karmasyla kritik anda
kurtulmutur.
Bu, o sralar hi tannmayan gen bir
Krt subay olan Tikrit valisi Eyptr.
Hasmn ona teslim ederek halifenin
ltfuna nail olmak yerine, bu asker
atabeye nehri geerek takipilerinden

341/774

kurtulmas ve hzla Musula ulamas

iin yardm etmitir. Zengi, bu
valyece hareketi asla unutmayacak,
ona ve ailesine sarslmaz bir dostlukla
balanacak, bu da yllarca sonra,
Eypn olu Yusufun, Selahaddin
adyla daha fazla tannan kiinin kariyerini belirleyecektir.
El-Mustarid,
Zengiye
kar
kazand zaferden sonra, annn
zirvesine ulamtr. Kendilerini tehdit
altnda hisseden Trkler, taht adaylarndan yalnzca birinin, Mahmutun
kardei Mesutun etrafnda birlemilerdir. Yeni sultan, Ocak 1133te tacn
halifenin elinden giymek zere Badata gitmitir. Bu genelde basit bir formalitedir, ama el-Mustarid treni
kendine gre deitirmitir. Bizim o
dnemdeki gazetecimiz bn el-Kalanissi sahneyi yle anlatmaktadr:

342/774

Emir el-mminin, imam, oturmutur.

Sultan Mesut huzuruna getirildi ve ona
mertebesine uygun bir ekilde sayg
sundu. Halife ona ard arda, sonuncusu
siyah olan yedi hilat, deerli ta kakmal
bir ta, bilezikler ve altn bir gerdanlk
verdi ve yle dedi: Bunlar minnetle al
ve Allahtan halk iindeyken de, yalnz
banayken de kork. Sultan etek pt,
sonra kendine ayrlan alak iskemleye
oturdu. Emir el-mminin bunun zerine
ona yle dedi: Kendini iyi idare etmeyen dierlerini ynetmeye ehil deildir.
Orada bulunan vezir bu szleri Farsa
olarak tekrarlad ve dilek ile methiyeleri
yeniden syledi. Daha sonra halife iki
kl getirtti ve bunlarla birlikte kendi
elleriyle dokuduu iki filamay ona
trensel bir ekilde verdi. Grmenin
sonunda, imam el-Mustarid unlar syleyerek
sz
bitirdi:
Git,
sana

343/774

verdiklerimi gtr ve minnettar kiilerin

arasnda yer al.

Grn biz yorumluyor olsak da,

Abbasi hkmdar kendine gvendiini
gstermitir. Seluklularn birlemeleri
halinde domakta olan iktidarn tehdit
etmekten baka birey yapmayacaklarndan emin olarak, Trk hkmdara
saygsz bir ekilde vaaz vermi, ama
onu sultanlnn meru sahibi olarak
kabul etmekten de geri kalmamtr.
1133te her halkrda hl fetih dleri
kurmaktadr. Haziranda askerlerinin
banda, kenti ele geirmeye iyice
kararl olarak ve bu frsattan yararlanarak Zenginin iini bitirmek zere
Musul ynnde yola kmtr. Sultan
Mesut onu bu niyetinden vazgeirtmeye
uramam, hatta Suriye ve Irak
kendi otoritesi altnda tek bir devlet
halinde toplamasn telkin etmitir. Bu

344/774

fikir, gelecekte sk sk yeniden stlacaktr. Fakat Seluklu beyi bu nerileri

yaparken, bir yandan da Zengiye,
aydr Musulu kuatan ve hibir baar
elde edemeyen halifeye direnmesi iin
yardm etmektedir.
Bu baarszlk, el-Mustaridin talihinin dnm noktas olacaktr. Emirlerin ou tarafndan terkedilecek ve
Haziran 1135te Mesut tarafndan malup ve esir edilecektir. Mesut onu iki ay
sonra vahice katlettirecektir. Emir elmminin adrnn iinde plak, kulaklar ve burnu kesik, vcudunda yirmi
kadar bak yaras olduu halde
bulunacaktr.
Tamamen bu atmann iine dalm
olan Zengi, elbette Suriye ileriyle
dorudan ilgilenecek durumda deildir.
Hatta eer Brnn olu ve amn
efendisi smailden, 1135 Ocanda,
mmkn olduu kadar abuk gelip

345/774

ehrin ynetimini ele almasn isteyen

umutsuz bir ar almasayd, Abbasi
iktidarnn yeniden kurulmas giriimini
tamamen ezene kadar Irakta kalrd.
Br kendisinden ehri en ksa zamanda ele geirmesini istiyor ve yle diyordu: Eer herhangi bir gecikme
olursa, Frenkleri armak ve am her
eyiyle birlikte onlara teslim etmek
zorunda kalacam ve ehir halknn
kanlarnn sorumluluu da madeddin
Zengiye ait olacaktr.
Hayatndan endielenen saraynn her
ke banda bir katilin pusuya yatm
olduuna inanan smail, bakentinden
ayrlmaya ve kentin gneyindeki Serhad kalesinde Zenginin korumas altna
snmaya karar vermi ve zaten hazinesi ile elbiselerini buraya tatmtr.
Oysa Brnn olunun saltanatnn
balangc umut verici olmutur. ktidara on dokuz yanda gelmi, Banyasn

346/774

geri alnmasnn iyice kantlad zere

harika bir dinamizm gstermiti.
Kukusuz kstaht ve ne babasnn, ne
de dedesi Tutekinin danmanlarna
kulak asyordu. Ama herkes bunu onun
genliine vermeye hazrd. Buna
karlk, amllarn hi kaldramadklar
ey, efendilerinin artan agzll
yznden srekli olarak yeni vergiler
koymasyd.
Fakat durum ancak 1134te trajik bir
manzara almaya balam, eskiden
Tutekinin hizmetinde olan Ailba
adnda yal bir kle efendisini
ldrmeye kalkmtr. lmden ucu
ucuna kurtulan smail, saldrgann itiraflarn bizzat elde etmek istemitir.
Kle, Eer byle davrandmsa, bunun
nedeni insanlar senin kt varlndan
kurtararak tanrnn ltfunu kazanmaktr. Fakirleri ve desteksizleri, zenaatkrlar, gndelikileri ve kylleri perian

347/774

ettin demitir. Ve Ailba, kendi gibi smailin lmesini temenni edenlerin adlarn saymaya balamtr. ldracak
kadar bunalma giren Brnn olu,
adlar saylan btn kiileri tutuklatmaya ve yarglamadan idam ettirmeye
girimitir.
aml
vakanvis,
Bu
gayriadil infazlar ona yetmedi, diye anlatmaktadr. z kardei Sevinten bile
phelenerek ona en beter azab ektirmi,
kardeini
bir
hcrede
alktan
ldrmtr. Ktl ve adaletsizlii
artk snr tanmamaktadr.
smail bunun zerine cehennemi bir
dngnn iine girmitir. Her idam,
onda yeni bir intikam korkusu yaratmakta ve bundan kurtulmak iin yeni
idamlar emretmektedir. Bu durumu
daha fazla srdremeyeceini anlayarak, kendini Zengiye teslim etmeye
ve Serhad kalesine ekilmeye karar vermitir. Oysa, 1129 sonunda Brye

348/774

mektup yazarak, Frenklere kar

birlikte sefer dzenlemeye davet ettiinden beri, amllar eksiksiz bir
ekilde Halepin efendisinden nefret etmektedirler. amn efendisi bu teklifi
hemen kabul ederken, ona en iyi subaylarnn komutasnda olan ve yanlarnda
talihsiz olu Sevinin de bulunduu
be yz svari yollamtr. Zengi onlar
iltifatla karladktan sonra, hepsinin silahlarn alp hapsetmi ve Brye de,
eer kendine kafa tutmaya cret ederse
rehinelerin lm tehlikesiyle karlaacaklar haberini yollamtr. Sevin, ancak iki yl sonra serbest braklmtr.
1135te, bu ihanetin ans amllarn
zihninde hl canldr ve kentin nde
gelenleri smailin projelerinden haberdar olunca, buna btn olanaklaryla
kar kmaya karar vermilerdir.
Emirler, ileri gelenler ve balca kleler
arasnda toplantlar olmutur, hepsi,

349/774

hem hayatlarn, hem de kentlerini kurtarmak istemektedir. Komploculardan

bir grup, durumu smailin annesi Zmrt sultana anlatmaya karar vermitir.
aml vakanvisin aktardna gre:
(Hanm sultan) bunlardan dehete
dmtr. Olunu artm ve sert bir
ekilde azarlamtr. Sonra, iyilik yapma
arzusundan, derin dinsel duygularndan
ve
aklllndan
tr
ktl
kknden kurutmak istemi ve durumun
am ve am halknn lehine nasl zleceini dnmeye balamtr. Bu olayn
stne, olaylar berraklkla inceleyen saduyulu ve deneyimli bir insann yapaca
gibi eilmitir. Olunun ktlklerini nlemek ve bylece onun sorumlusu olduu
artan dzensizlie son vermek iin ondan
kurtulmaktan baka are bulamamtr.

Harekete gemesi gecikmeyecektir.

350/774

Hanm sultan artk bu tasardan baka

birey dnmyordu. Olunun yannda
ne kle, ne yamak hi kimsenin bulunmad yalnz bir ann yakalamak iin
urat ve byle bir anda hizmetkrlarna
onu acmadan ldrmeleri enirini verdi.
Kendi de ne ac, ne de znt gsterdi.
Cenazeyi sarayn kimsenin bulamayaca
bir yerine tatt. Herkes smailin
dne sevindi. Tanrya kredildi ve
hanm sultana methiyeler dzlp, dualar
edildi.

Acaba Zmrt, z olunu, onun am

Zengiye teslim etmesini nlemek iin
mi ldrtmtr? Hanm sultann yl
sonra bu ayn Zengiyle evlenecei ve
ona kentini igl etmesi iin yalvaraca bilindiinde, bundan kuku
duyulabilir. Hanm sultan, Brnn
baka bir kadndan olma olu Sevinin
intikamn
almak
iin
de

351/774

davranmamtr. O zaman herhalde bn

el-Esirin getirdii aklamaya inanmak
gerekmektedir:
Zmrt,
smailin
badanmannn metresiydi ve olunun
an ldreceini ve belki de kendini
de cezalandracan renince eyleme
gemeye karar verdi.
Gerek gdleri ne olursa olsun,
hanm sultan bylece mstakbel
kocasn kolay bir fetihten mahrum etmitir. nk smailin ldrld
gn olan 3 Ocak 1135te Zengi hl
am yollarndadr. Bundan bir hafta
sonra ordusu Frat getiinde, Zmrt
tahta dier bir olunu, Mahmutu
geirmitir ve halk faal bir ekilde
direnmeye hazrlanmaktadr. smailin
ldnden haberi olmayan atabey,
teslim koullarn onunla konumalar
iin temsilcilerini ama gndermitir.
Elbette kibarca karlanmlar, ama durumdaki son deiikliklerden haberdar

352/774

edilmilerdir. fkelenen Zengi, geri

dnmeyi reddederek kentin kuzeydousunda kamp kurmu ve izcilerini
nereden ve nasl saldrabileceini kefe
yollamtr. Fakat savunucularn sonuna
kadar arpmaya hazr olduklarn
abucak
anlamtr.
Balarnda
Tutekinin eski bir arkada, Zenginin
yoluna defalarca kacak kurnaz bir
Trk askeri olan Muyiniddin Unar
vardr. Birka iti kaktan sonra,
atabey bir uzlamaya varmann yolunu
arar.
Grn
kurtarmas
iin,
kuatma altndaki kentin yneticileri
ona sayglarn sunarlar ve tamamen itibari bir ekilde olmak zere, egemenliini tanrlar.
Bylece atabey mart ortasnda
amdan uzaklar. Bu yararsz seferden
etkilenen askerlerinin morallerini ykseltmek iin, onlar hemen kuzeye
yneltir ve artc bir hzla, ilerinde

353/774

znt verici nyle Maarann da bulunduu drt Frenk kalesini ele geirir.
Bu
baarlara
ramen
saygnl
lekelenmitir.
am
nndeki
baarszln ancak iki yl sonra parlak
bir hareketle unutturmay baarabilecektir. elikili bir ekilde, ona o tarihte itibarna yeniden kavuma frsatn,
Muyiniddin
Unar
istemeden
salayacaktr.

YEDNC BLM
BARBARLARIN ARASINDA BR
EMR

Zengi, 1137 hazirannda yannda

etkileyici miktarda kuatma malzemesi
olduu halde gelmi ve ordughn Orta
Suriyenin balca ehri olan ve egemenliinin kime ait olaca konusunda
Haleplilerle amllar arasnda srekli
ekime yaratan Hms evreleyen
balarn iine kurmutur. ehir o anda
amllarn denetimindedir ve kentin
valisi yal Unardan bakas deildir.

355/774

Hasmnn glle ve ta atan mancnklar

yerletirdiini gren Muyiniddin Unar,
uzun zaman direnemeyeceini anlar.
Frenklere, teslim olma niyetinde
olduu haberini uurur. Zenginin
kentlerine iki gnlk bir mesafeye yerlemesini hi istemeyen Trabluslu
valyeler yola koyulurlar. Unarn
plan tam anlamyla baarl olmutur:
ki ate arasnda kalacandan korkan
atabey, eski dmanyla acele bir
atekes yaparak Frenklere ynelir, onlarn blgedeki en gl kaleleri olan
Albara (el-Bre, Baarin) kalesini kuatmaya karar vermitir. Kayglanan Trablus valyeleri, kral Foulqueu
yardma arrlar, o da ordusuyla
koar gelir. Bylece Zengiyle Frenkler
arasndaki ilk nemli arpma, Albara
surlarnn altnda, taraalar halinde
ilenen bir vadide meydana gelir. Eer
atabeyin dokuz yldan beri Halepe

356/774

hkmettii dnlecek olursa, bu gecikmeye armak gerekir.

arpma, ksa ama belirleyici olacaktr. Uzun bir cebri yryten bitkin
den Batllar, say fazlal karsnda
ezilmi ve parampara edilmilerdir.
Yalnzca kral ile maiyetinden birka
kii kaleye snmay baarabilmitir.
Foulque, kendini kurtarmaya gelmeleri
iin Kudse haberci yollayacak zaman
bulamamtr. bn el-Esir yle anlatacaktr: Sonra Zengi btn yollar kesti,
hibir haberin szmasna izin vermedi,
ylesine ki, yol denetimleri ok sklatndan kuatma altndakiler artk
lkelerinde neler olduunu bilmiyorlard.
Bylesine bir abluka Araplar hi
etkilemezdi. Bunlar kentleraras haberleme iin, yzyllardan beri posta
gvercini kullanyorlard. Sefere kan
her ordu, birok Mslman ehrine ve
kalesine ait gvercinleri beraberinde

357/774

gtrmektedir. Bu gvercinler, mutlaka

yuvalarna
geri
dnecek
ekilde
eitilmilerdi. Bu durumda, ayaklarndan birine bir haber balamak ve
kuu salmak, onlarn en hzl habercilerden daha hzl giderek, zaferi, bozgunu veya bir hkmdarn lmn
haber vermeleri, kuatma altndaki bir
garnizonun kuatma isteini veya onu
cesaretlendirme mesajn iletmeleri iin
yeterliydi. Araplarn Frenklere kar seferberlii dzene girdike, am, Kahire,
Halep ve dier ehirler arasnda dzenli
posta gvercini servisleri almaya
balamtr. Hatta devlet, bu kular
yetitiren ve eiten kiilere cret vermeye balamtr.
Zaten Frenkler gvercin yetitirme
merakn Douda bulunduklar srada
edinecekler ve bu i daha sonra lkelerinde ok revata olacaktr. Fakat Albara
kuatmas srasnda bu haberleme

358/774

yntemine ilikin hibir ey bilmemektedirler, bu da Zengiye bundan yararlanma frsat yaratmaktadr. Kuatma
altndakiler
zerindeki
basksn
artrmaya balayan atabey, sk bir pazarlktan sonra onlara avantajl teslim
koullar nermitir: Kalenin teslimi ve
elli bin dinar demeleri. Bunun
karlnda, onlarn serbest gitmelerine
izin verecektir. Foulque ve adamlar
teslim olmular ve bu iten yakalarn
ucuz kurtardklarndan tr mutlu
olarak, drt nala kamlardr. bn elEsire gre, Albaradan ayrldktan ksa
bir sre sonra, yardmlarna gelen byk
bir takviye gcyle karlamlar ve teslim
olduklarna piman olmulardr, ama bu
pimanlk ge olmutur. Bu ancak Frenklerin d dnyadan tamamen kopuk olmalar sayesinde mmkn olabilmitir.
Zengi, zellikle tehlike belirten
haberler ald ve Albara olayn lehine

359/774

bitirdii iin daha da memnundur.

1118de babas Aleksiosun yerine
geen Bizans imparatoru Ioannes
Komnenos, onbinlerce adamyla birlikte
Kuzey Suriyeye doru yoldadr.
Foulque uzaklar uzaklamaz, atabey
atna atlayp drtnala Halepe gitmitir.
Gemite Rumlarn ba hedefi olan kent
kaynama iindedir. Bir saldry hesaba
katarak, surlarn civarndaki hendekler
boaltlmaya balamtr, nk halkn
bar zamanlarnda buralara p atma
gibi kt bir adeti vardr. Fakat
vasilevsin elileri ksa bir sre sonra
Zengiyi rahatlatmlard: Hedefleri
kesinlikle Halep olmayp, Rumlarn talep etmekten asla vazgemedikleri
Frenk ehri Antakyadr. Atabey bu
arada, kentin oktan kuatldn ve
mancnklarla bombardman altnda
olduunu memnuniyetle renmitir.
Zengi, hristiyanlar kendi aralarndaki

360/774

kavgalar srdrsnler diye brakp,

Unarn kendine kafa tutmaya devam
ettii Hms kuatmaya gitmitir.
Ancak
Frenklerle
Rumlar
ngrlenden
daha
abuk
uyumulardr. Batllar, vasilevsi sakinletirmek iin Antakyay ona geri
vereceklerine sz vermiler, Ioannes
Komnenos de onlara bunun karlnda
Suriyede birok mslman kentini vermeyi yklenmitir. Bu da, 1138de yeni
bir fetih savan balatmtr. mparatorun iki Frenk yardmcs vardr: yeni
Edessa kontu II. Jocelin ve II. Bohmond ile Alixin sekiz yandaki kzlar
Constancela evlenerek Antakya prensliini ele geiren Raymond adnda bir
valye.
Mttefikler, Nisanda eyzeri kuatmaya girimiler, ta ve glle atan on
sekiz mancn buraya yerletirmilerdir. Frenk istilasnn balamasndan

361/774

nce kentin valiliini yapm olan yal

emir Sultan bn Munkid, Rumlar ile
Frenklerin birleik glerine kar koyabilecee hi benzememektedir. bn elEsire gre, mttefikler hedef olarak
eyzeri semilerdir, nk Zenginin
kendine ait olmayan bir kenti hararetle
savunmakla uramayacan umuyorlard. Bu onu yanl tanmaktr. Trk
beyi, direnmeyi bizzat rgtlemi ve
ynetmitir. eyzer arpmas, onun
iin harika devlet adam yeteneklerini
her seferinden daha fazla seferber etme
frsat yaratacaktr.
Birka hafta iinde btn Douyu
ayaa kaldrmtr. Anadoluya haberciler yollayp, Danimentin ardllarn
Bizans topraklarna saldrmaya ikna ettirdikten sonra, Badata kartrclar
yollam, bunlar da 1111de bn elHaabn harekete geirdiine benzeyen
bir ayaklanma rgtleyerek, Sultan

362/774

Mesutu eyzere asker yollamaya zorlamlardr. Btn Suriye ve Cezire

emirlerine mektup yazm, onlar tehdid de ederek, yeni istilay defetmeye
armtr. Bizzat atebeyin kendi
ordusu
hasmnnkinden
zayf
olduundan, cepheden saldrmaktan
vazgeerek bir ypratma taktii uygulamtr. Bu arada Zengi, vasilevs ve
Frenk efleriyle youn bir mektuplama
iine girmitir. mparatora, mttefiklerinin ondan kayglandklarn - ki bu
dorudur - ve Suriyeden ayrlmasn
sabrszlkla beklediklerini haber vermitir. Frenklere, zellikle de Edessa
kontu Jocelin ve Antakya prensi Raymonda mesajlar yollamaktadr: Onlara
Rumlarn Suriyede tek bir kale
fethederlerse, ksa bir sre iinde btn
kentlerinizi igl edeceklerini anlamyor
musunuz? demektedir. Sradan Bizansl
ve Frenk savalarn yanna ok sayda

363/774

ajan gndermekte, ou Suriyeli

hristiyanlardan olan bu adamlar, ran,
Irak ve Anadoludan devasa yardm
ordularnn geldiine dair moral bozucu
sylentiler yaymaktadrlar.
Bu propaganda, zellikle Frenkler
arasnda olmak zere meyvalarn vermitir. Altn kafa zrhn giymi olan
imparator mancnk atlarn ahsen
ynetirken, bir adrda oturan Edessa
ve Antakya senyrleri bitmez tkenmez
zar partileri yapmaktadrlar. Firavunlar
Msr zamanndan beri bilinen bu oyun, XII. yzylda hem Douda, hem de
Batda ok yaygndr. Araplar buna
ez-zar (az-zar) demektedirler, Frenkler bu kelimeyi alacaklar, ama onunla
oyunun kendini deil, talihi, rastlanty
ifade edeceklerdir: Hasard.
Frenk prenslerinin bu zar partileri,
vasilevs
Ioannes
Komnenosu
fkelendirmektedir.
Mttefiklerinin

364/774

kt niyetinden morali bozulan ve

gl
bir
Mslman
ordusunun
yardma
geldiine
dair
srarl
sylentilerden alarm durumuna geen bu ordu aslnda Badattan hi
ayrlmamtr -, imparator, eyzer
kuatmasna son vererek, 21 Mays
1138de Antakyaya gitmek iin yola
km, Jocelin ve Raymondu peinden
yaya yrtp, onlara seyis gibi davranarak, kente at zerinde girmitir.
Zengi iin bu muazzam bir zaferdir.
Rumlarla Frenkler arasndaki ittifakn
youn bir korku yaratt Arap leminde, atabey artk bir kurtarc olarak
grlmektedir. Tabii ki cann skan
baz sorunlar ara vermeden zmek
zere
prestijinden
yararlanmaya
kararldr. En bata da Hms sorununu.
Zengi, eyzer sava biter bitmez, yani
mays sonunda amla ilgin bir anlama
yapar:
Sultan
Zmrtle

365/774

evlenecek ve Hms da onun eyizi

olarak alacaktr. Olunun katili hanm
sultan, bundan ay sonra alayla Hms
surlarnn dibine gelmi, burada yeni
kocasyla resmen birlemitir. Trene,
sultann, Badat ve Kahire halifelerinin
temsilcileri ve hatta d krklklarndan ders alarak Zengiyle ok iyi
ilikiler kurmaya karar veren Rum imparatorunun elileri katlmlardr.
Musul, Halep ve Orta Suriyenin
tamamnn efendisi olan atabey, yeni
karsnn
yardmyla
am
ele
geirmeyi hedeflemitir. Karsnn, olu
Mahmutu am ona arpmadan
brakmas konusunda ikna etmeyi
baaracan ummaktadr. Hanm sultan
tereddt eder, hk mk eder. Ona gvenemeyeceini anlayan Zengi, sonunda
bu yoldan vazgeer. Fakat 1139da Harranda bulunduu srada, Zmrtten
acil bir mesaj alr: Sultan hanm ona,

366/774

Mahmutun, klesi tarafndan

yatanda baklanarak katledildiini
haber vermektedir. Hanm sultan,
kocasna gecikmeden am zerine
yrmesi, kenti ele geirmesi ve
olunun katillerini cezalandrmas iin
yalvarmaktadr. Atabey hemen yola
kar. Karsnn gzyalarna hi
aldrmaz, ama Mahmutun lmnden
Suriyenin birliini sonunda kendi nderliinde gerekletirmek zere yararlanabileceini dnr.
Bu, her zaman varolan ve Hmsn
tesliminden sonra ama geri dnen Unar hesaba katmamak demektir. Unar,
Mahmutun lmyle kent ynetimini
dorudan
kendi
eline
almtr.
Zenginin saldracan bekleyen Muyiniddin, buna kar koymak zere gecikmeden bir plan yapmtr. O srada
bu plan uygulamyor ve yalnzca

367/774

savunmay
rgtlemekle
megul
oluyordu.
Zaten Zengi de, gz koyduu kentin
zerine dorudan gitmemitir. e nce
antik Roma kenti Baalbeke saldrmakla
balamtr; buras hl amllarn
elinde olan belli bir nemdeki yegne
yerleim yeridir. Zenginin niyeti Suriye
bakentini sarmak ve halknn moralini
bozmaktr. Austos aynda Baalbekin
etrafna on drt mancnk yerletirerek,
am kuatmasna yaz sonunda balayabilmek iin buray ele geirmek zere,
bunlarla ehri aralksz dvmeye
balamtr.
Baalbek
zorluk
kartmadan teslim olmutur, fakat
Fenikeli bir tanr olan Baalin adna
yaplm olan eski bir tapnan
talaryla ina edilmi olan Hisar
savunanlar ekim sonunda, hayatlarnn
balanaca gvencesini alarak teslim
olunca, otuz yedi savann armha

368/774

gerilmesini ve komutanlarnn da hemen orackta canl canl derisinin

yzlmesini emretmitir. amllar, her
tr direnmenin intihar olacana ikna
etmeye ynelik bu vahi hareket, tamamen tersi etki yapmtr. Unarn
etrafnda sk bir birlik oluturan am
halk, hibir zaman olmad kadar cesur
bir
ekilde
sonuna
kadar
arpmaya kararldr. Her halkrda
k yakndr ve Zengi ilkbahardan nce
saldrmay dnemez. Unar, bu birka
aydan, gizli plann dzene sokmak iin
yararlanacaktr.
Nisan 1140ta atabey basksn
artrm, genel bir saldrya hazrland
srada, Unar ite tam bu anda plann
uygulamaya sokmutur: Kral Foulque
komutasndaki Frenk ordusunu, g
kullanarak ama yardm etmesi iin
armak. Bu tek bir kerelik bir harekt
olmayp, Zenginin lmnden sonra da

369/774

srecek tam bir ittifak antlamas

olacaktr.
Nitekim Unar 1138de, Halepin
efendisine kar dostu vakanvis Usama
bn Munkidi, bir Frenk-am ibirliinin
incelemesi iin Kudse gndermitir.
Orada iyi karlanan Usama, bir ilke anlamas salamtr. Karlkl eliler
gnderilmi, vakanvis 1140ta belirgin
nerilerle kutsal kente gitmitir: Frenk
ordusu Zengiyi amdan uzaklamaya
zorlayacaktr; iki devletin gleri yeni
bir tehlike belirdiinde birleeceklerdir;
Muyiniddin askeri harektlarn masrafn karlamak zere yirmi bin dinar
deyecektir; nihayet Zenginin bamllarndan Bere tarafndan ksa bir sre
nce ele geirilmi olan Banyas kalesini
igal etmek ve Kuds kralna vermek
zere, Unarn komutasnda ortak bir
harekt yaplacaktr. amllar, iyi niyetli olduklarn kantlamak zere,

370/774

kentin nde gelen ailelerinden seilen

rehineleri Frenklere vereceklerdir.
Aslnda Frenk korumas altnda yaamak sz konusuydu, ama Suriye
bakentinin halk buna istemeye
istemeye raz olmutur. Atabeyin sert
yntemlerinden
korkarak,
Unarn
grmelerini yapt antlamay ittifakla kabul etmitir. Unarn siyaseti
inkr edilemez bir etkinlie sahiptir.
Kskaca dmekten korkan Zengi, Baalbeke ekilmi, buray ikta olarak
gvenilir bir adamna, Eype vermi,
sonra ordusuyla birlikte kuzey ynnde
uzaklamadan nce, Selahaddinin babasna yenilgisinin intikamn almak
iin geri geleceine sz vermitir.
Atabeyin gitmesinden sonra, Unar Banyas igl etmi ve ittifak antlamasna
uygun bir ekilde buray Frenklere
teslim etmitir. Sonra Kuds krallna
resmi bir ziyarette bulunmutur.

371/774

Usama ona bu ziyaretinde elik etmitir. Usama, bir bakma amn Frenk
sorunlar konusundaki byk uzman
haline gelmitir. Bizim iin mutluluk
verici birey olarak, vakanvis-emir
kendini diplomatik mzakerelerle snrlamamaktadr. Hereyden nce merakl
biri ve dikkatli bir gzlemcidir; bize,
Frenkler zamanndaki gndelik hayata
ve adetlere ilikin unutulmaz bir
tanklk brakacaktr.
Kuds ziyaret ettiimde, dostlarm Templierlerin konaklama yeri olan el-Aksa
camiine gitme adetini edinmitim. Caminin kenarlarndan birinde, Frenklerin kilise kurduklar bir mescid vard. Templierler, ibadetimi yapabilmek iin buray
emrime veriyorlard. Birgn buradan ieri
girdim, Allah Ekber dedim ve tam
namaza duracaktm ki, bir adam, bir
Frenk bana doru koup kolumdan tuttu

372/774

ve yzm Douya evirerek, bana ite

byle ibadet edilir dedi. Templierler hemen koup onu benden uzaklatrdlar.
Ben de tekrar namaza durdum, ama bu
adam dikkatsizliimden yararlanarak
tekrar stme atld, yzm Douya
evirerek, ite byle ibadet edilir diye
tekrarlad. Templierler gene mdahale
ederek onu uzaklatrdlar ve zr dileyerek, bana o bir yabanc, Frenkler
lkesinden yeni geldi ve Douya dnmeden
ibadet eden birini hi grmedi dediler. Ben
de ibadetimi tamamladm syledim ve
beni Mekkeye (Kbleye) dnerek ibadet
ederken grnce bu kadar ok kzan bu iblisin davranndan arm bir ekilde dar
ktm.

Emir Usamann Templierlerden

dostlarm diye sz etmesinin nedeni,
onlarn barbar adetlerinin Douyla
temaslar
sonucu
kibarlatn

373/774

dnmesidir.
Frenkler
arasndan
bazlarnn bizim aramza yerletiklerini
ve Mslman cemaatini gelitirdiklerini
gryoruz. Bunlar, onlarn igl altnda
tuttuklar topraklarna yeni gelenlerden
ok daha stnler diye aklamaktadr.
Ona gre, el-Aksa camiindeki olay
Frenklerin kabalnn bir rneidir.
Kuds krallna yapt ok sayda ziyaret
srasnda
devirdii
baka
rnekleri de zikretmektedir.
Frenklerin bayramlarndan birini kutladklar bir gnde Taberiyede (Tiberias,
Tiberiade) bulunuyordum. valyeler, bir
mzrak oyunu oynamak iin kentten kmlard. km iki yal kadn da beraberlerinde srklemiler ve atmeydannn bir ucuna koymulard, dier uta
ise bir kayaya aslm bir domuz vard.
valyeler bunun zerine iki yal
arasnda bir kou yar dzenlediler.

374/774

Kadnlardan her biri, yolunu kesen bir

grup valyenin eliinde ilerliyordu. Her
admda dyorlar, sonra seyircilerin
kahkahas arasnda yeniden kalkyorlard.
Sonunda ihtiyarlardan biri birinci oldu,
domuzu zaferinin dl olarak yakalad.

Usama gibi okumu ve incelmi bir

emirin, Galyallarn bu alkanlklarn
takdir etmesi beklenemez. Fakat
kmseyici yz ifadesi, Frenklerin
adaletinin ne olduunu gzlediinde bir
irenme haline dnmektedir. yle
anlatmaktadr:
Nablusta ilgin bir gsteriye katlmaya
frsatm oldu. ki adam teke tek dveceklerdi. Bu dvn nedeni uydu:
Mslman haydutlar komu ky istila
etmilerdi ve iftilerden birinin onlara
rehberlik ettiinden kukulanlyordu.
Kamt, ama yaknda geri dnecekti,

375/774

nk kral Foulque onun ocuklarn hapsettirmiti. ifti ona, bana adil davran
ve beni itham edenlerle hesaplamama izin ver demiti. Kral bunun zerine, ky
fief (malikne) olarak alm olan senyre
hasm getirt demiti. Senyr kyde
alan bir demirciyi semi ve ona delloyu sen yapacaksn demiti. Fiefin
sahibi kyllerinden birinin ldrlmesini hi istemiyordu, nk ilenecek tarlalar bundan zarar grrd. Ben de ite
bu demirciyi grdm. Gl bir adamd,
ama yrrken veya otururken iecek
bireyler isteme eilimindeydi. tham edilen kiiye gelince, parmaklarn meydan
okuma belirtisi olarak aklatan cesur bir
ihtiyard. Nablusun valisi olan vikont
yaklat, herbirine bir karg ile bir kalkan
verdi ve seyircileri evreye bir ember
halinde yerletirdi...
Dv balad diye devam etmektedir
Usama. Demirci ihtiyar arkaya doru

376/774

bastryor, onu kalabaln stne atyor,

sonra alann ortasna geri dnyordu. Birbirlerine yle sert darbeler indirdiler ki,
artk iki hasm tek bir kan stunu gibi
gzkmeye balad. in sonunun abuk
gelmesini isteyen vikontun cesaretlendirmelerine ramen dv uzad. Onlara daha abuk diye baryordu. htiyar sonunda tkendi ve demirci de eki
sallamadaki deneyinden yararlanarak ona
bir darbe indirdi ve kargsn drd.
Sonunda zerine kp, parmaklarn
gzlerine sokmaya urat, ama akan kanlardan tr bunu baaramad. Demirci
bunun zerine kalkt ve hasmnn iini bir
karg darbesiyle bitirdi. Cesedin boynuna
hemen bir ip balayp daraacna
srklediler ve buraya astlar. Bu rnekten Frenklerin adaletinin ne olduunu
anlaynz!

377/774

Emirin bu kzgnlndan daha doal

birey olamaz, nk XII. yzyl Araplar asndan adalet ciddi bireydir.
Kadlar (yarglar) ok sayg gren
kiilerdir; bunlar kararlarn vermeden
nce Kuran tarafndan saptanm iyice
belli bir usule uymak zorundadrlar: ddia, savunma, tanklklar. Batllarn sk
sk bavurduklar Tanr yargs
(haklnn delloyla belirlenmesi MAK.),
onlara lmcl bir aka olarak gzkmektedir. Vakanvis tarafndan tasvir
edilen bu dello, ordalienin (ilkel
toplumlarda, suluyu ortaya kartmak
iin bavurulan hukuk d yntemler
MAK.) biimlerinden baka bir ey
deildir. Ayn zamanda, Usamann dehetle anlatt su ikencesi de vardr.
Suyla dolu kocaman bir f getirilmitir.
Kukulanlan gen adam sucuk gibi
balanmt ve krek kemiklerinden bir

378/774

ipe balanarak fnn iine daldrlmt.

Dediklerine gre eer masumsa suya
batacak ve bu iple dar ekilecekti. Eer
suluysa, suya batmas olanakszd. Talihsiz ocuk, suya attklarnda dibe kadar
gitmeye urat, ama baaramad ve Allah
onlar lanetlesin, yasalarn katlna
maruz kalmak zorunda kald. Bunun zerine gzne kzdrlm gm bir mil
ekildi ve kr edildi.

Suriyeli emirin barbarlar hakknda

kanaati, bilgilerinden sz ettiinde de
hi deimemektedir. Frenkler, XII.
yzylda btn bilim ve teknik alanlarnda Araplardan ok geridirler. Fakat
gelimi Dou ile ilkel Bat arasndaki
aklk tp alannda daha da byktr.
Usama fark gzlemektedir:
Lbnan dandaki Murnietrann Frenk
valisi, bir gn eyzer emiri amcam

379/774

Sultana, baz acil durumlular tedavi etmek zere bir hekim yollamasn rica
eden bir mektup yazd. Amcam bizim oralardan Thabet adnda hristiyan bir
hekimi seti. Bu hekim ancak birka gn
kaldktan sonra bize dnd. Hastalar bu
kadar abuk nasl iyiletirdiini renmek
iin hepimiz meraktan atlyorduk, bu
yzden onu soru yamuruna tuttuk. Thabet yle cevaplad: nme, bacanda
cerahat olan bir valye ile vereme
yakalanm bir kadn getirdiler. valyenin bacana bir yak koydum, ban ald
ve kld. Kadna da, ateini drmek
iin perhiz verdim. Fakat bir Frenk
hekimi geldi ve Bu adam bunlar tedavi
etmesini bilmiyor, dedi. valyeye
dnerek ona, Tek bacanla yaamay
m, yoksa ikisiyle birlikte lmeyi mi tercih edersin? diye sordu. Hasta, tek bacakla yaamay tercih ettiini syleyince,
Bana iyi bilenmi bir baltayla gl bir

380/774

valye getirin, diye emretti. Biraz sonra

valyeyle balta geldi. Hekim baca bir
ktn zerine koyarak, yeni gelene
Tek bir kerede kesmek zere baltanla iyi
bir vuru yap dedi. Adam gzlerimin
nnde bacaa ilk darbeyi indirdi; ama
kopmad iin bir daha vurdu. Bacan
ilii sald ve yaral hemen o anda ld.
Kadna gelince, Frenk hekim onu
muayene ettikten sonra, Kafasnn iinde
ona ak bir iblis var. Salarn kesin,
dedi. Salarn kestiler. Kadn onlarn
gdalarn sarmsak ve hardalla birlikte
yemeye balad, bu da veremini arlatrd. Onlarn hekimi, Demek ki iblis
ban iine girdi diye iddia etti. Ve bir
ustura alarak, (kadnn) bana ha biiminde entik att, kafa kemiini aa
kard ve onu tuzla odu. Kadn hemen
orackta ld. Bunun zerine yle
sordum: Bana baka ihtiyacnz var m?
Hayr, dediler ve Frenklerin hekiminden

381/774

bilmediim birok ey renerek geri

geldim.

Batllarn
cehaletleri
karsnda
app kalan Usama, onlarn adetlerine
daha da armtr: Frenkler, diye
haykrmaktadr, onur duygusuna sahip
deildir. Eer ilerinden biri karsyla
sokaa kar da baka bir adama
rastlarsa, bu sonuncusu kadnn elini
tutarak, konumak iin onu ayr bir
yere ekmekte, bu arada koca konumann bitmesini beklerken biraz uzaklamaktadr. Eer bu i uzarsa, karsn
konutuu kiiyle brakmakta ve gitmektedir. Emirin kafas karmtr:
Bu elikinin zerinde biraz dnn.
Bu adamlarn ne kskanmalar, ne de
onur duygular var, oysa ne kadar da
cesurlar. Oysa cesaret yalnzca onur
duygusundan ve kt olan hereye

382/774

kar
tiksinti
duyulmasndan
kaynaklanr.
Usama, Batllar hakknda daha ok
ey rendike, onlar hakknda kt bir
kanya sahip olur. Onlarn yalnzca
valyelik niteliklerini beenmektedir.
Bu durumda, onlarn arasndan edindii
dostlardan
birinin,
Foulqueun
ordusundaki valyelerden birinin, ona
olunu Avrupaya gtrerek valyelik
kurallarna altrmay teklif ettiinde,
emirin, olunun Frenklerin lkesine
gitmesindense hapse girmesini tercih
ettiini syleyerek bunu geri evirmesi
anlalmaktadr. Bu yabanclarla yaknlamann bir snr vardr. Zaten
Usamaya Batllar tanma konusunda
umulmadk bir frsat salayan am ile
Kuds arasndaki bu nl ibirliinin
bir sre sonra ksa bir ara olduu anlalacaktr. Seyirlik bir olay, ksa bir
sre sonra istilacya kar sava

383/774

yeniden ve kkne kadar balatacaktr:

23 eyll 1144 cumartesi gn, Dou
Frenk
devletlerinin
en
eskisinin
bakenti olan Edessa, atabey madeddin
Zenginin eline gemitir.
Eer Kudsn 1099da dmesi Frenk
istilasnn zirvesini ve Srun 1124
Temmuzda dmesi de istila safhasnn
sona ermesini belirlediyse, Edessann
geri alnmas da, tarihte Araplarn
istilacya ynelik kar saldrlarnn
talanmas ve zafere doru uzun
yryn balangc olarak kalacaktr.
Hi kimse, istilann bu kadar parlak
bir ekilde tartmal hale getirileceini
tahmin edemiyordu. Aslnda Edessa,
Frenk varlnn bir ileri karakolundan
ibaretti, ama bu devletin kontlar yerel
siyaset oyunuyla tam anlamyla btnlemeyi becermilerdi. Halknn ounluu Ermeni olan kentin sonuncu Batl

384/774

efendisi, ksa boylu, sakall, koca burunlu, patlak gzl, orantsz vcutlu, ne
cesaret, ne de bilgelik asndan parlak
olan II. Jocelindi. Fakat uyruklar
ondan nefret etmiyorlard, nk zellikle annesi Ermeniydi ve maliknesinin
durumu hi de kritikmie benzemiyordu. Komularyla birbirlerini karlkl
olarak yamalyorlard ve bunlar hep
atekeslerle sona eriyordu.
Fakat durum, bu 1144 sonbaharnda
aniden deiir. Zengi, becerikli bir askeri manevrayla, hem glleri, hem de
zayflar sarsacak bir zafer kazanarak,
dounun bu parasnn zerindeki
yarm yzyllk Frenk egemenliine son
verir. Bu zafer ta, randan uzaktaki
Almanlar lkesine kadar duyulur ve
en byk Frenk krallarnn ynetimindeki yeni bir istilay balatr.
Edessann fethinin en heyecanl anlatsn, olaylar bizzat yaam bir

385/774

tank, Sryani piskopusu Ebul-Farac

Basil (Bar Habreus) yapmtr. Bu
papaz, olaylara dorudan karmtr.
arpma srasndaki tutumu, mensup
olduu Dou hristiyan cemaatlerinin
yaadklar dram iyice aydnlatmaktadr. Kenti saldrya uraynca, EbuFarac savunmaya faal olarak katlr,
fakat sempatisi giderek Mslman
ordusuna ynelmektedir, nk Batl
koruyucularna kar pek byk bir
sayg
duymamaktadr.
yle
anlatmaktadr:
Kont Jocelin Frat kylarnda talana kmt. Zengi bunu rendi. 30 kasmda
Edessa
surlarnn
dibine
gelmiti.
Askerleri
gkteki
yldzlar
kadar
kalabalkt. Kentin evresindeki btn topraklar onlarla doldu. Her yere adr kuruldu ve atabey kendininkini ehrin kuzeyine Saatler kapsnn (ae kaps MAK)

386/774

karsnda, Gnah kartclar (itiraf

MAK) kilisesine egemen bir tepenin zerine kurdurdu.

Bir vadide yer almasna ramen,

Edessa alnmas zor bir kaleydi, nk
gen
biimli
surlar,
evredeki
tepelere salamca balanmt. EbulFarac,
fakat
Jocelin
hi
asker
brakmamt. ehirde yalnzca kunduraclar, dokumaclar, ipek satclar, terziler, rahipler kalmt, diye aklamaktadr. Demek ki ehri kentin Frenk
piskoposu savunacak ve ona yksek rtbeli bir Ermeni din adam ile bizzat
vekayinin yazar yardm edeceklerdir,
oysa Ebul-Farac atabeyle bir anlamadan yanadr.
Zengi, kuatma altndakilere srekli bar
nerilerinde bulunuyor ve yle diyordu:
Ey
gafiller!
Btn
umutlarn

387/774

kaybolduunu gryorsunuz. Ne istiyorsunuz? Ne bekliyorsunuz? Kendinize,

oullarnza,
karlarnza,
ailenize
acynz. Kentinizin harap olmasna ve insansz kalmasna engel olunuz. Ama
kentte iradesini dayatabilecek gte
hibir nder yoktur. Zengiye aptalca bir
ekilde yalanc pehlivanlk yapld ve
hakaretler yadrld.

Kazmaclarn surlarn altna lm

kazdklarn gren Ebul-Farac, bar nermek iin Zengiye bir mektup yazlmasn teklif eder ve Frenk piskopos da
buna katlr. Mektup yazld ve halka
okundu, ama aklsz bir adam, bir ipek
satcs elini uzatt, mektubu kapt ve
yrtt. Bu arada Zengi srekli olarak,
Eer istiyorsanz yardm alp alamayacanz gresiniz diye size birka gn
atekes sreci tanrz. Yoksa teslim olun
ve yaayn diye tekrarlayp duruyordu.

388/774

Fakat
hibir
yardm
gelmez.
Bakentine saldrldndan erkenden
haberdar edilmesine ramen, Jocelin
atabeyin gleriyle boy lmeye
cesaret edemez. Antakya ve Kudsten
yardm birliklerinin gelmesini beklemek zere Tell Beire yerlemeyi tercih
eder.
Trkler imdi kuzey surlarnn temelini
uurmular ve onun yerine bol miktarda
odun, kalas, aa ktkleri koymulard.
Bunlar daha iyi yansn ve duvar daha
abuk ksn diye, yarklar nafta, ya ve
kkrtle doldurmulard. Bunun zerine
Zenginin emriyle bunlar tututuruldu.
Ordughndaki haberciler savaa hazrlann ars yaparak, askerleri sur ker
kmez yarktan ieri dalmaya davet ettiler ve ehri onlara gn yamalatacaklarn vaad ettiler. Ate nafta ve kkrd
sard ve odun ile eritilmi ya

389/774

tututurdu. Rzgr kuzeyden esiyor ve

duman savunuculara tayordu. Salamlna ramen duvar nce sendeledi,
sonra kt. Trkler, ilerinden ounu
yarkta kaybettikten sonra kente girdiler
ve
insanlar
ayrmsz
katletmeye
baladlar. O gn halktan yaklak alt bin
kii ld. Kadnlar, ocuklar ve genler,
katliamdan kurtulmak iin yukar Hisara
katlar. Burann kapsn Frenk piskoposun hatas yznden kapal olarak buldular, nk o muhafzlara eer benim
yzm grmezseniz kapy amayn demiti. Bylece Hisara gruplar halinde
kanlar
birbirlerini
iniyorlard.
Alanas ve dehet verici manzara: itien
kakan, boulan, tek bir gvde haline
gelen yaklak be bin, belki de daha fazla
insan bylece korkun bir ekilde hayatn kaybetti.

390/774

Oysa, katliam durdurmak iin bizzat

Zengi
mdahale
edecek
ve
bayardmcsn Ebul-Faraca yollayacaktr. Saygdeer pederden, kendinin
ve cemaatinin bize sadk kalacana ha
ve ncil zerine yemin etmesini istiyoruz. Bu kentin Araplarn ynetiminde
olduu iki yz yl boyunca byk bir
ehir olarak gelitiini ok iyi biliyorsun. imdi, Frenkler buray igal edeli
elli yl oldu ve onu oktan harabeye
evirdiler. Efendimiz madeddin Zengi,
size
iyi
muamelede
bulunmaya
hazrdr. Onun egemenlii altnda bar
iinde yaayn, gvenlik iinde olun ve
uzun yaamas iin dua edin. EbulFarac devam etmektedir:
Bunun zerine, Suriyeliler ve Ermeniler
kentten kartldlar ve bunlarn hepsi rahatsz edilmeden evlerine dnd. Buna
karlk Frenklerin nesi varsa, altn,

391/774

gm, kutsal kaplar, kutsal su kaplar,

kutsal tabaklar, bezemeli halar ve ok
miktarda mcevher alnd. Rahipler,
soylular ve ileri gelen kiiler ayr bir yana
konuldu; bunlarn elbiseleri kartlp,
zincire vurulup Halepe gtrldler. Geriye kalanlarn iinden zenaatkrlar
ayrld, Zengi onlarn her birini kendi
mesleinde altrmak zere esir olarak
yannda tuttu. Yz kadar olan dier Frenklerin tamam idam edildi.

Edessann geri alnd haberi duyulunca, btn Arap lemi sevince

bouldu. Artk Zengiye en muhteris
planlar
atfedilmektedir.
Atabeyin
evresinde ok sayda bulunan Filistinli
ve ky kentlerinden mlteciler, daha
imdiden Kuds geri almaktan sz etmektedirler. Bu hedef, bir sre sonra
Frenklere kar direniin simgesi haline
gelecektir.

392/774

Halife, gnn kahramanna parlak

nvanlar vermekte gecikmemitir: elmelik el-mansur (muzaffer melik),
zeynlislam (islamn ss), nair
emirlmminin (insanlarn emirinin
destei). O dnemin btn hkmdarlar gibi, Zengi de gcnn simgesi olan
nvanlarn sralamaktadr. bn elKalanissi, ince bir alay tayan bir
notta, vekayisinde btn nvanlarn
sralamadan u sultan, emir veya
atabey diye sz ettiinden tr okurdan zr dilemektedir. nk diye
aklamaktadr, X. yzyldan beri bu
unvanlarda ylesine bir enflasyon
yaanmtr ki, eer hepsini vermeye
kalksa, metni okunamaz hale gelir. Basitlii iinde yce olan emirlmminin
nvanyla yetinen ilk halife dnemini
hasretle andn gizlice belirten aml
vakanvis, sylediklerini ak hale getirmek iin birok rnek vermektedir,

393/774

en bata da Zengininkini. bn el-Kalanissi, atabeyi zikrettii her seferinde unlar

yazmas
gerektiini
hatrlatmaktadr:
Emir, komutan, byk, adil, tanrnn
yardmcs, zafer kazanan, emsalsiz, dinin
destei, slamn kilit ta, islamn ss,
yaratklarn koruyucusu, hanedann orta, doktrinin yardmcs, milletin an,
meliklerin erefi, sultanlarn dayana;
kfirlere, asilere, imanszlara galip gelen,
Mslman ordularnn ba, muzaffer melik, hkmdarlarn hkmdar, liyakatlerin gnei, Irakeyn ve Suriye emiri, ran
fatihi, Pehlivan cihan, Alp, nasay,
Kutluk, Turulbey, atabey, Ebu-Said
Zengi bn Aksungur, emirlmmininin
destei.

aml vakanvisin saygsz bir ekilde

dalga getii atafatl karakterlerinin

394/774

dnda, bu nvanlar artk Zenginin

Arap dnyasnda sahip olduu ncelikli
yeri iaret etmektedirler. Frenkler adn
duyunca
titremektedirler.
Kral
Foulqueun arkasnda kk ocuk
brakarak, Edessann dmesinden ksa
bir sre sonra lm olmas, bu korkulan katlamaktadr. Taht niyabetini
yrten kars, Frenkler lkesine
aceleyle eliler gndererek, halknn
urad felketleri haber vermitir. bn
el-Kalanissi,
bunun zerine btn
lkelerde, slam topraklarna saldrmalar
iin insanlara arlar yapld, diye yazar.
Sanki Batllarn endielerini teyid etmek istermiesine, Zengi zaferinden
sonra Suriyeye dnm, Frenklerin
elindeki balca kentlere kar geni
apl bir saldrya hazrlandn duyurmutur. Suriye kentleri bu tasarlar
bata heyecanla karlamlardr. Fakat
ksa bir sre sonra amllar, tpk

395/774

1139da olduu gibi ok sayda sava

makinesi yaptrtmak iin Baalbeke yerlemi olan atabeyin gerek niyeti
hakknda soru sormaya balamlardr.
Cihad grnts altnda bizzat amllara saldrmay dnyor olmasn?
Bunu bilmek asla mmkn olmayacaktr, nk ilkbahar seferi iin
hazrlklarn bitmie benzedii 1146
Ocanda,
Zengi
kuzeye
gitmek
zorunda kalmtr. Casuslar, onu
Edessa kontu Jocelinin, kentte kalm
olan baz Ermeni dostlaryla birlikte,
Trk garnizonunu katletmek iin bir
fesat tezghladndan haberdar etmilerdir. Atabey, fethettii kente dner dnmez durumu kendi eline alm,
eski kontun yandalarn idam ettirmi
ve halk arasndaki Frenk-kart grubu
glendirmek iin kendini sonuna
kadar destekleyecek yz Yahudi
aileyi Edessaya yerletirmitir.

396/774

Bu alarm, Zengiyi alann geniletme

projesinden en azndan bir sre
vazgeerek
buradaki
varln
pekitirmesi gerektii konulunda ikna
etmitir. zellikle, Halepten Musula
giden byk yol zerinde yer alan ve
Frat kylarnda bulunan gl Caber
kalesini elinde tutan ve atabeyin otoritesini kabul etmeyen bir Arap emiri
vardr. Bunun boyun emesi, iki
bakent arasndaki ulamn kopmasna
yol aabilir. Zengi, 1146 Hazirannda
Caberi kuatmtr. Buray birka gn
iinde ele geireceini ummaktadr,
fakat i ngrlenden daha zor kmtr. ay gemi ve direnenlerin
gcnde zayflama olmamtr.
Bir Eyll gecesi, atabey epeyi alkol
aldktan sonra uyumaktadr. adrnn
iindeki bir grltyle uyanr. Gzn
anca, Yarenke adndaki Frenk
kkenli bir hadmnn onun testisinden

397/774

arap itiini grr, fkeye kaplan

atabey onu yarn ar bir ekilde cezalandracana yemin eder. Efendisinin
dehetinden korkuya kaplan Yarenke,
onun yeniden uyumasn bekler, bakla
defalarca vurur ve Cabere kaar. Orada
onu armaanlara boarlar.
Zengi hemen lmez. Yar bilinsiz bir
ekilde yatarken, yaknlarndan biri
adrna girer. bn el-Esir onun
tankln aktaracaktr:
Atabey beni grnce, iini bitirmeye
geldiimi sand ve parmayla bir iaret
yaparak merhamet diledi. Ben zntyle
diz ktm ve ona, efendimiz, bunu sana
kim yapt? dedim. Ama bana cevap
veremedi ve ruhunu teslim etti. Tanr ona
merhamet etsin.

398/774

Zenginin trajik lm, adalarn

etkileyecektir. bn el-Kalanissi olay
dizelere dkmtr.
Sabah onu yatana uzanm
olarak gsterdi,
hadmn boazlad yerde,
Oysa kahramanlar ve kllaryla
evrelenmi
olarak gururlu bir ordunun ortasnda uyuyordu.
Zenginlik ve g ona yaramadan
bu dnyadan gt,
Onun lmesiyle, o buradayken ekmeye cesaret
edemedikleri
kllaryla
ba
kaldrdlar.
Zenginin lm tam bir kaynama
ortam yaratmtr. Eskiden ok disiplinli olan askerleri, denetlenmesi

399/774

olanaksz bir yamaclar srsne

dnmtr. Hazinesi, silahlar, hatta
kiisel eyalar bile gz ap kapayana
kadar kaybolmutur. Sonra ordusu
dalmaya balamtr. Emirleri, birbiri
ardna adamlarn toplayp, birka
kaleyi igl etmeye veya buradan olaylarn
durdurulmasn
beklemeye
koyulmulardr.
Muyiniddin Unar, hasmnn ldn
duyunca, hemen askerlerinin banda
amdan
ayrlarak
Baalbeki
ele
geirmi, Orta Suriyeye birka hafta
iinde egemen olmutur. Antakya
hkmdar Raymond, unutmua benzedii bir gelenei tekrar uygulayarak,
Halep surlarna kadar uzanan bir akn
dzenlemitir. Jocelin ise, Edessay
geri
alabilmek
iin
entrikalara
girimitir.

400/774

Zengi tarafndan kurulan gl devlet

efsanesi sona ermie benzemektedir.
Ama gerekte daha yeni balamaktadr.

DRDNC KISIM
ZAFER (1146 - 1187)

Allahm, zaferi Mahmuta deil, islma

ver. Mahmut kopuu
zafere lyk adam
mdr?
NUREDDN MAHMUT
Arap Dou aleminin

402/774

birletiricisi
(1117-1174)

SEKZNC BLM
AZZ HKMDAR NUREDDN

Zengi cephesinde karklk hkm

srerken, bundan tek bir kii etkilenmemitir. Yirmi dokuz yanda, uzun
boylu, esmer tenli, enesi hari yz
tral, geni alnl, tatl ve sakin bakl
biridir. Atabeyin daha soumam
bedenine yaklar, elini titreyerek tutar,
egemenlik simgesi olan yzn
alarak kendi parmana geirir. Ad
Nureddindir. Zenginin ikinci oludur.

404/774

Gemi zaman hkmdarlarnn hayat

hikyelerini okudum ve bunlarn arasnda,
ilk halifeler hari, Nureddin kadar erdemli
ve adil olanna rastlamadm. bn el-Esir,
hakl olarak bu hkmdara tapacak
kadar balanacaktr. Zenginin olu, babasnn btn iyi yanlarn -sadelik,
cesaret, devlet duygusu- almakla
birlikte,
atabeyi
adalarnn
bazlarnn gznde son derece iren
hale getirmi olan kt yanlarndan
hibirini almamtr.
Zengi, yabanilii ve utanmazlyla
korku yaratrken, Nureddin daha
sahneye kt andan itibaren, kendine
dindar, ciddi, adil, verdii sz tutan
ve islamn dmanlarna kar olan
cihada tamamen bal bir adam
grnts vermeyi baarmtr.
Bundan da nemlisi -nk onun dehas burada ortaya kmaktadr-, erdemlerini korkutucu siyasal silahlar

405/774

haline dntrmeyi baaracaktr Daha

XII. yzyln ortasnda psikolojik seferberliin oynayabilecei emsalsiz rol
anlayarak, gerek bir propaganda
mekanizmas kurmutur. ou din
adam olan yzlerce okumu kiiye,
halkn sempatisini kendine yneltme ve
bylece Arap dnyasnn yneticilerini
sancann altnda toplanmaya zorlama
grevi vermitir. bn el-Esir, Zenginin
olu tarafndan bir gn Frenklere kar
bir sefere davet edilen Cezire emirlerinden
birinin
yaknmalarn
anlatacaktr.
Eer Nureddine yardma gitmezsem, topram elimden alr, nk sofulara ve
ilekelere daha nceden yazp, onlarn
kendine dua etmelerini ve Mslmanlar
cihada tevik etmelerini istedi. Bu adamlarn
herbiri
imdi
mritleri
ve
arkadalaryla
birlikte
Nureddinin

406/774

mektubunu okuyup, alyor ve bana beddua ediyor. Eer aforoz edilmek istemiyorsam, isteini yerine getirmeliyim.

Zaten Nureddin propaganda makinesini bizzat ynetmektedir. iirler, mektuplar ve kitaplar yazdrtr ve bunlarn
istenilen etkiyi yaratmak zere tam
zamannda
datlmalarn
gzetir.
lkeleri basittir: Tek din, o da snni
slam olacaktr ve bu durum btn
sapknlklara kar mcadeleyi gerektirir; Frenkleri her bir yandan kuatmak
iin tek bir devlet; igl altndaki topraklar geri almak ve zellikle Kuds
kurtarmak iin tek bir hedef: Cihad.
Nureddin, yirmi sekiz yllk saltanat
boyunca, birok ulemay Kutsal Kuds
kentinin niteliklerini ven incelemeler
yazmas iin tevik edecek ve camiler
ile okullarda bunlarn halka okunmalarn tleyecektir.

407/774

Bu frsatlar vesilesiyle, hi kimse

yce mcahid, kusursuz Mslman
Nureddini methetmeyi unutmamaktadr. Fakat bu kii tapnc, Zenginin
olunun
alakgnlllne
ve
sadeliine dayandrlmasndan dolay
daha da becerikli ve etkili olmaktadr.
bn el-Esire gre:
Nureddinin kars, bir keresinde ihtiyalarn karlayacak kadar paras olmadndan yaknyordu. (Nureddin),
Hmsta sahip olduu ve ylda yaklak
yirmi dinar getiren dkknn ona
brakt. Fakat kadn bunu da yeterli bulmaynca, ona yle karlk verdi: Baka
hibir eyim yok. Elimdeki btn paralar,
benim Mslmanlarn hazinedar olmamdandr ve senin yznden onlara ihanet
etmeye ve kendimi cehennem ateine atmaya niyetim yok.

408/774

Geni lekte yaylan bu cins szler,

blgenin lks iinde yaayan ve en ufak
tasarruflarn bile ekip alabilmek iin
uyruklarna bask yapan hkmdarlar
iin ncelikle rahatsz edici olmaktadrlar. stelik Nureddinin propagandas,
onun
otoritesine
bal
lkelerde
kaldrlan vergileri srekli olarak
vurgulamaktadr.
Hasmlarnn cann skan Zenginin
olu, ou zaman kendi emirlerini de
rahatsz etmektedir. Zaman getike,
dinsel hkmlere uyulmas konusunda
daha da katlaacaktr. Alkol sadece
kendine deil, tm ordusuna yasaklayacaktr. Halepli vakanvis Kemaleddin
Tambur, flt ve tanrnn houna gitmeyen dier eyleri de yasakladn
bildirdikten sonra, Nureddin btn
parlak kyafetleri brakarak prtkl
kumalara brnd diye eklemektedir.
kiye ve muhteem sslere alkn olan

409/774

Trk subaylar, nadiren glmseyen ve

sarkl ulemayla arkadalk etmeyi
dierlerine tercih eden bu efendiyle
birlikte
kendilerini
ok
rahat
hissetmeyeceklerdir.
Emirler iin daha da canskc olan
ey, Zenginin olunun Nureddin nvanndan (dinin ) vazgeerek,
kiisel ad olan Mahmutla yetinme
eilimidir. arpmalardan nce, Allahm zaferi slama ver, Mahmut kpei
zafere lyk adam mdr? diye dua etmektedir. Bu cins tevazu gsterileri, zayf ve dindar kiilerin sempatisini ona
yneltecek, ama gller ona hemen
ikiyzl damgasn vuracaklardr. D
grn biraz kark olsa da,
kanaatlerinde samimiymie benzemektedir. Sonu her halkrda ortadadr:
Arap dnyasn, Frenkleri ezebilecek
bir g haline Nureddin getirecektir ve

410/774

zaferin meyvalarn da yardmcs Selahaddin toplayacaktr.

Nureddin, babas lnce Halepe egemen
olmay
baarmtr.
Atabey
tarafndan fethedilmi muazzam topraklarla kyaslandnda bu az bireydir, ama bizatihi bu balang alannn
mtevazi olmas, onun saltanatnn
ann salayacaktr. Zengi, hayatnn
byk blmn halifeler, sultanlar ve
Irak ile Cezirenin eitli emirlikleriyle
mcadele etmekle geirmitir. Olu, bu
tketici ve hayrsz iten kurtulacaktr.
Musulu ve civarndaki blgeyi aabeyi
Seyfeddine brakan ve onunla iyi
ilikiler iinde kalarak, dousunda
gvenebilecei gl bir dostu olan
Nureddin, kendini tamamen Suriye
sorunlarna adamtr.
Ancak, 1146 Eyllnde gvenilir
adam Krt emiri ve Selahaddinin

411/774

amcas irkuhla birlikte Halepe

geldiinde rahat bir konumda deildir.
Bunun nedeni, yalnzca yeniden Antakya valyelerinden kayg duymaya
balanlmas deil, ayn zamanda
Nureddinin
egemenliini
henz
bakentinin surlarnn dnda oturtmay baaramam olmasdr. Tam bu
srada, Ekim sonunda ona, Jocelinin
kentin Ermeni halknn bir blmnn
yardmyla Edessay geri almay
baard bildirilir. Edessa, Zenginin
lmnden beri kaybedilenlere benzeyen herhangi bir kent deildir: bu ehir,
bizatihi atabeyin annn simgesidir,
dmesi hanedannn btn geleceini
tehlikeye sokmaktadr. Nureddin abucak tepki verir. Gece gndz at koturur, atlayan atlar yol kenarnda
brakr. Jocelinin savunmay dzenlemesine frsat brakmadan Edessa
nne varr. Gemi deneylerin daha

412/774

cesur hale getirmedii kont, gece olur

olmaz kamaya karar verir. Onu izlemeye alan yandalar, Halepli
svariler tarafndan yakalanr ve
ldrlr.
Ayaklanmann bastrlmasndaki hz,
Zenginin oluna domakta olan iktidarnn ok ihtiya duyduu bir saygnlk
salar.
Dersini
anlayan
Antakya
hkmdar Raymond, daha az giriimci
olur. Unara gelince, Halepin efendisine kzn e olarak almasn teklif
eder.
bn
el-Kalanissi
belirginletirmektedir:

bunu

yle

Evlenme szlemesi amda, Nureddinin

temsilcilerinin nnde kaleme alnd.
Bundan sonra hemen eyiz dzmeye giriildi ve bu hazrlklar bittikten sonra,

413/774

temsilciler Halepe dnmek zere yola

koyuldular.

Nureddinin Suriyedeki konumu

artk salam temellere dayanmaktadr.
Fakat ufukta beliren tehlikelerle kyaslandnda, Jocelinin komplolar,
Raymondun yama harektlar ve aml yal tilkinin entrikalar bir sre sonra
nemsiz gzkeceklerdir.
Konstantinopolisten, Frenklerin topraklarndan ve bunlara komu lkelerden ard ardna haberler geldi; bunlara gre
Frenklerin krallar slam topraklarna
saldrmak zere lkelerinden buralara
geliyorlard. Bunlar lkelerini, bo,
savunmasz brakmlard ve beraberlerinde servetler, hazineler ve llemez
miktarda
malzeme
getiriyorlard.
Saylarnn bir milyon, hatta daha fazla
piyade ve valyeye ulat syleniyordu.

414/774

bn
el-Kalanissi
bu
satrlar
yazdnda yetmi be yandadr ve
bundan elli yl nce, ayn trden bir
olay, bizzat ve deiik terimlerle anlatmak zorunda
kaldn
herhalde
hatrlamaktadr.
Nitekim,
Edessann
dmesinin
harekete geirdii ikinci Frenk istilas
balangta birincisinin bir kopyasna
benzemitir.
1147
sonbaharnda
srtlarna ha biiminde kumalar
dikmi olan saylamayacak kadar ok
sava
Kk
Asyaya
akmtr.
Klarslann tarihsel yenilgisinin meydana geldii Dorylaionda, onlar bu
kez onun olu Mesut beklemekte ve elli
yllk bir aradan sonra intikamn almak
istemektedir. Onlara bir dizi pusu kurarak, ok ldrc darbeler indirir.
Mevcutlarnn azaldna ilikin haberlerin
ard arkas kesilmiyordu, bylece insanlar
biraz huzura kavutular. Ama bn el-

415/774

Kalanissi gene de Frenklerin, uradklar

tk kayplara ramen, yaklak yz bin
kii olduklar(nn) sylendiini eklemektedir. Fakat bu rakamlar gene tamamen geerli saymamak gerekir. Btn
adalar gibi, aml vakanvis de
kesinlie ok merakl deildir ve ne
olursa olsun bu tahminleri dorulama
olanana sahip deildir. Fakat rakam
kukulu grd her seferinde deniliyor ibaresini ekleyen bn el-Kalanissinin bu blmlerdeki temkinliliini
gene de kutlamak gerekir. bn el-Esirin
byle dertleri olmamasna ramen, bir
olaya kiisel yorum getirdii her seferinde, Allah aalam (yalnzca Tanr bilir)
szyle
bitirmeye
gayret
gstermektedir.
Yeni
Frenk
istilaclarnn
tam
saylarnn ne olduu bilinmemekle
birlikte, bunlarn gc Kuds, Antakya
ve
Trablustakilere
eklendiinde,

416/774

hareketlerini dehet iinde izleyen Arap

lemini kayglandracak bir durum ortaya kmaktadr. Akla hep ayn soru
gelmektedir: lk saldracaklar kent
hangisi olacak? Mantk Edessadan
balamalarn gerektirmektedir. Onun
dmesinin intikamn almak iin gelmemiler midir? Halepe de saldrabilirler ve bylece Nureddinin ykselen
gcne daha batan darbe indirirler ve
bunun sonucunda Edessa kendiliinden
der. Fiili durumda ne biri, ne de
dieri olacaktr. bn el-Kalanissi, Krallarn arasndaki uzun tartmalardan
sonra, ama saldrma konusunda anlatlar ve ehri ele geireceklerinden o
kadar eminler ki, buraya bal topraklar
nasl paylaacaklar konusunda daha imdiden anlatlar, demektir.
ama saldrmak? Kudsle ittifak
antlamas olan yegne Mslman
ynetici Muyiniddin Unarn kentine

417/774

saldrmak? Frenkler Arap direnmesine

bundan daha iyi bir hizmette bulunamazlard. Geriye dnp baktmzda,
bu Frenk ordularna komuta eden gl
krallar, am gibi saygn bir kentin
fethinin, onlarn Douya kadar gitmelerini tek bana meru klacan dnme
benzemektedirler.
Arap
vakanvisler, esas olarak Almanlar kral
Conraddan sz etmekte, aslnda ok
apl bir kii olmayan Fransa kral VII.
Louisnin
varlndan
hi
sz
etmemektedirler.
bn el-Kalanissi bu konuda unlar
yazmaktadr:
Frenklerin niyetlerinden haberdar olmaya
balar balamaz, emir Muyiniddin onlarn
ktln baarsz kartmak iin
hazrlklara
giriti.
Bir
saldrnn
yaplabileceinden kukulanlan btn
yerleri tahkim etti, yollara asker kard,

418/774

kuyular doldurdu ve kent civarndaki su

kaynaklarn tahrip etti.

Frenk birlikleri 24 Temmuz 1148de

am nlerine varrlar, arkalarnda eyalarn tayan devasa deve kafileleri
bulunmaktadr. amllarn yzlercesi,
istilaclarla arpmak iin kentten
kar. Aralarnda, Magrep kkenli ok
yal bir ilahiyat olan el-Findelevi de
bulunmaktadr.
bn el-Esir yle anlatacaktr:
Muyiniddin onun yayan yrdn
grnce, onu selmlad ve yle dedi: Ey
saygdeer ihtiyar, ilerlemi yan seni
arpmaktan muaf klar. Mslmanlar
savunmak bize der. Ondan geri dnmesini istedi, ama el-Findelevi bunu reddederek yle dedi: Ben satldm ve beni
Allah satn ald. Bu ekilde yce tanrnn
u szlerine atfta bulunuyordu: Tanr,

419/774

mminlerin kiilerini ve mallarn satn

alm, karlnda da onlara cenneti
vermitir. El-Findelevi nde yrd ve
onlarn darbeleri altnda dene kadar
Frenklerle arpt.

Bu ehadetin arkasndan, Filistinli bir

mlteci olan el-Halkuli adndaki bir
derviinki
gelmitir.
Fakat
bu
kahramanca hareketlere ramen, Frenk
ilerlemesi durdurulamamtr. Bunlar
Guta ovasna yaylmlar ve adrlarn
kurmular, hatta surlarn birok noktasna yaklamlardr. Bu ilk arpma
gnnn akamnda daha beterinden
korkan amllar, caddelere barikat kurmaya balamlardr.
Ertesi gn, 25 Temmuz bir pazard diye aktarmaktadr. bn el-Kalanissi ve ehir halk afaktan itibaren birka huru
yapt. arpma ancak gn bitiminde,
herkes bitkin dnce kesildi. Bunun

420/774

zerine herkes konumuna geri dnd. am

ordusu, geceyi Frenklerin karsnda
geirdi ve ehirliler nbet tutmak ve
gzclk yapmak iin surlarn stnde
kaldlar,
nk
dman
hemen
yanbalarnda gryorlard.
Pazartesi sabah, amllar yeniden
umutlanrlar, nk kuzeyden ard arda
dalgalar halinde Trk, Krt ve Arap
atllarnn geldiini grrler. Unar blgenin btn hkmdarlarna takviye talep eden mektuplar yazm olduu iin,
bunlar
kuatma
altndaki
ehre
ulamaya balamlardr. Nureddinin
ertesi gn Halep ordusunun banda
gelecei, ayrca kardei Seyfeddinin de
Musul ordusuyla gelecei haber verilmektedir. Onlar yaklarlarken, bn elEsire gre, Muyiniddin bir tane yabanc
Frenklere, bir tane de Suriyeli Frenklere
mesaj gnderir. Birincilere kar basit bir
dil kullanmtr: Dounun kral geliyor,

421/774

kenti ona teslim ederim ve buna piman

olursunuz. Dierlerine, yerleiklere
kar farkl bir dil kullanmaktadr. Bize
kar bu adamlara yardm edecek kadar
delirdiniz mi? Eer am ele geirirlerse,
size ait topraklara gz dikeceklerini anlamadnz m? Bana gelince, eer kenti
savunmay baaramazsam, onu Seyfeddine teslim ederim ve eer am alrsa
sizin Suriyede tutunamayacanz ok iyi
biliyorsunuz.
Unarn manevras hemen baarl
olmutur. Takviye gleri gelmeden
nce amdan uzaklamas iin Almanlar kraln ikna etmeyi stlenen yerli
Frenklerle gizli bir anlama yapan Unar,
diplomatik
manevralarnn
baarsn garantiye almak iin byk
rvetler datm, bu arada Frenkleri
pusuya dren ve hrpalayan yzlerce
gnlly bakent evresindeki meyva
bahelerine datmtr. Yal Trkn

422/774

att
nifak
tohumlar
pazartesi
akamndan itibaren meyva vermeye
balamlardr. Moralleri aniden bozulan kuatmaclar, glerini yeniden bir
araya getirmek iin taktik bir geri
ekilme karar vermiler, amllar
tarafndan hrpalanarak kendilerini her
bir yan ak ve hibir su kayna olmayan bir ovada bulmulardr. Konumlar birka saat iinde o kadar tehlikeli
hale gelmitir ki, krallar artk am
alma fikrini tamamen brakp, birliklerini ve kendilerini yokedilmekten kurtarmaktan baka bir ey dnemez hale
gelmilerdir. Sal sabah, Frenk ordular
oktan
Kudse
ekilmeye
balamlardr ve pelerinde de Muyiniddinin adamlar vardr.
Akas, bu Frenkler artk eskileri
gibi deillerdir. Yneticilerinin beceriksizlii ve komutanlarn birlik
olamamas, artk Araplarn ayrcal

423/774

olmaktan kma benzemektedir. amllar buna ok armlardr. Douyu

aylardan beri titreten gl Frenk
ordusunun drt gnden daha az sren
bir arpma esnasnda dalm olmas
mmkn mdr? bn el-Kalanissi, Bir
tuzak hazrladklar dnld demektedir. Ama yle birey yoktu. Yeni
Frenk istilas bal gibi bitmiti. bn elEsir, Alman Frenkler, Konstantinopolisin
telerinde bulunan lkelerine dndler ve
tanr inananlar bu afetten kurtard,
diyecektir.
Unarn artc zaferi, saygnln
artracak ve istilaclarla yapt anlamalar unutturacaktr. Fakat Muyiniddin kariyerinin son gnlerini yaamaktadr. arpmadan bir yl sonra
lr. Adeti olduu zere gene ok yemiti,
fenalat.
Dizanteriye
yakaland
renildi. bn el-Kalanissi kesinleme
yapmaktadr.
Bu,
ancak
nadiren

424/774

kurtulunabilinen korkun bir hastalktr.

Ve onun lmyle, iktidar kentin itibar
hkmdar Abaka geer. Tutekin soyundan gelen on alt yandaki gen, ok
akll deildir ve kendi kanatlaryla
umay hi baaramayacaktr.
am arpmasnn esas kazanls,
hi kukusuz Nureddindir. 1149 Hazirannda Antakya prensi Raymondun
ordusunu ezmeyi baarr. Selahaddinin
amcas irkuh, Raymondu kendi elleriyle ldrr. Onun kafasn kesip efendisine gtrr, o da adet olduu zere,
bunu gm bir sanduka iinde Badat
halifesine gnderir. Bylece kuzey Suriyedeki btn Frenk tehditlerini defeden Zenginin olunun, babadan kalma
eski dn gerekletirmesi iin elleri
serbest kalmtr: amn fethi. Kent
1140ta, Zenginin kaba boyunduruuna
girmektense Frenklerle ittifak yapmay
tercih etmiti. Fakat artk iler

425/774

deimitir. Muyiniddin artk yoktur.

Batllarn tutumu en sk yandalarn
bile artmtr ve zellikle de Nureddinin n babasnnkine hi benzememektedir. Kendiyle iftihar eden Emevi
kentine tecavz etmek deil, onu
cezbetmek istemektedir.
Birliklerinin banda kenti evreleyen
meyva bahelerine vardnda, bir
saldrya hazrlanmaktan ok kent
halknn
sempatisini
kazanmaya
uramtr. bn el-Kalanissi yle anlatmaktadr: Nureddin, kyllere iyi davrand
ve
varlnn
onlara
yk
olmamasna urat, am ve civarndaki
her yerde onun iin tanrya dua edildi.
Geliinden ksa bir sre sonra, uzun bir
kurakln arkasndan bol yamurlar
balaynca, insanlar bunu ona atfettiler.
Bu, onun sayesinde, rnek alnacak
adaleti ve davrannn sayesinde oldu
dediler.

426/774

Tutkularnn niteliinin aka ortada

olmasna ramen, Halepin efendisi bir
fatih gibi gzkmeyi reddetmektedir.
aml yneticilere hitaben yazd bir
mektupta yle der:
Buraya sizinle savamak veya sizi kuatmak amacyla kamp kurmaya gelmedim.
Sadece Mslmanlarn ok sayda yaknmas beni byle davranmaya yneltti.
nk Frenkler kyllerin btn mallarn ellerinden almlar, ocuklarn onlardan kopartmlar ve bu insanlar
savunacak kimse yok. Mademki tanr
bana Mslmanlara yardm edeyim ve
kfirlerle savaaym diye g verdi, madem ki komutam altnda ok miktarda
zenginlik ve insan var, o halde benim
Mslmanlar ihmal etmem ve savunmalarn stlenmemem mmkn deildir.
stelik sizin topraklarnz savunmadaki
yeteneksizliinizi ve Frenklerden yardm

427/774

isteyecek kadar alaldnz ve en fakir

uyruklarnzn mallarn onlara teslim ettiinizi, uyruklarnza cinayet derecesinde
zarar verdiinizi biliyorum. Buna ne tanr, ne de bir Mslman raz olur.

Bu mektup, kendini amllarn savunucusu konumuna yerletiren yeni

Halep efendisinin stratejisinin btn inceliini ortaya koymaktadr. zellikle
en zor durumda bulunan amllarn
koruyuculuuna soyunan Nureddin, onlar aka efendilerine kar ayaklanmaya tevik etmektedir. aml yneticilerin cevab, srf aniliinden tr,
kent halkn Zenginin oluna yaklatrmaktan baka bir sonu vermemitir.
Cevap yledir: Seninle bizim aramzda artk yalnzca kl vardr. Frenkler kendimizi savunmamz iin bize
yardma geleceklerdir.

428/774

Nureddin, halk arasnda sempati yaratm olmasna ramen, Kuds ile

amn
birleik
ordularyla
arpmamay tercih ederek, kuzeye
ekilmeyi kabul etmitir; ama camilerdeki hutbelerde adnn halifenin ve sultannkinden sonra okunmasn ve
parann kendi adna baslmasn da
salamtr. Bu cins yntemler, Mslman kentler tarafndan fatihleri yattrmak zere sklkla kullanlmaktadrlar.
Nureddin, bu yar baary umut verici bulmutur. Bir yl sonra am
civarna askerleriyle birlikte geri dnm ve Abak ile kentin dier yneticilerine u mektubu ulatrmtr:
Mslmanlarn refahndan, kfirlere kar
cihad yaplmasndan ve onlarn elindeki
esirleri kurtarmaktan baka birey
istemiyorum. Eer am ordusuyla birlikte
saflarma katlrsanz, eer cihad yrtmek iin yardmlarsak dileim yerine

429/774

gelecek. Abak, cevap olarak gene Frenkleri arm, onlar da Foulqueun olu
gen kral III. Baudouinin ynetiminde
arya karlk vererek, birka hafta
sreyle am kaplarna yerlemilerdir.
Frenk valyelerine arlarda dolama
izni bile verilmitir ki, bu da bir yl
nce lm olan ocuklarn henz unutamayan kent halkyla baz gerilimlerin yaanmasna yol amtr.
Nureddin temkinli davranarak, mttefiklerle her tr arpmadan kanmaktadr. Askerlerini amdan uzaklatrarak, Frenklerin Kudse dnmelerini beklemektedir. Kentlilerin memnuniyetsizliinden olabildiince yararlanmak zere, amn nde gelenlerine
ve din adamlarna Abakn ihanetine
ilikin ok miktarda mesaj ulatrmaktadr. Hatta Frenklerle aka ibirlii
yaplmasna fkelenen ok sayda askerle de temas kurmaktadr. Zenginin

430/774

oluna gre, yalnzca Abak rahatsz

ederek itirazlar harekete geirmek
deil, ayn zamanda ele geirmek istedii kentin iinde, am teslim olmaya zorlayacak bir ibirlii ebekesi
kurmak sz konusudur. Bu nazik i iin
Selahaddinin
babasn
grevlendirmitir. Eyp, baarl bir rgtleme faaliyetinden sonra, 1153te
komutasn bn el-Kalanissinin kk
kardelerinden birinin yrtt kent
milisinin Nureddin yanls tarafszln
salamtr. Ordudan birok kii de ayn
tutumu benimsemitir. Bunlar Abakn
tecrit edilmesini giderek artrmaktadrlar. Onun yannda artk, onu kafa tutmaya tevik eden kk bir emir
grubundan bakas kalmamtr. Bu
boyun emeyen kiilerden kurtulmaya
karar veren Nureddin, amn efendisine evresindekilerin bir komplo
hazrladklarna ilikin sahte haberler

431/774

ulatrmtr. Abak, bunun doruluunu

fazla aratrmadan, yardmclarnn
ounu hemen idam ettirmi veya
hapse attrmtr. Artk tamamen tecrit
olmu durumdadr.
Sonuncu ilem: Nureddin, ama
giden btn yiyecek kervanlarna
birden el koyar. Bir uval budayn fiyat, iki gnde yarm dinardan yirmi be
dinara kar ve halk alktan korkmaya
balar. Artk ajanlarn halk, eer Abak
Halepli dindalar yerine Frenkleri
semeseydi ktlk olmayacana ikna
etmelerinden baka bir i kalmamtr.
18 Nisan 1154te, Nureddin askerleriyle birlikte am nne gelir. Abak,
Baudouine bir kez daha acil bir mesaj
gnderir. Fakat Kuds kral zamannda
yetiemeyecektir.
25 Nisan pazar gn, kentin
dousundan nihai saldr emri verilir.
aml vakanvis yle anlatmaktadr:

432/774

Surlarn stnde, ne asker, ne kent

halkndan kimse vard, yalnzca bir kuleyi
savunmakla grevlendirilen bir avu Trk
vard. Nureddinin askerlerinden biri,
Yahudi bir kadnn kendisine ip sarktt
bir burca doru ilerledi. Bu ipten yararlanarak trmand, kimse farketmeden surun tepesine ulat ve arkasndan gelen
birka arkada bir sancak ap sura
diktiler ve ya mansur (ey zafer
kazanan) diye barmaya baladlar.
amdaki birlikler ve halk, Nureddine,
adaletine ve iyi nne duyduklar sempatiden tr direnmekten vazgetiler.
Bir kazmac, kazmasyla Dou kapsna
(Bab- arki) kotu ve kilidi krd.
Askerler buradan ieri girdiler ve hi
direnmeyle karlamadan ana caddelere
daldlar. Thomas kaps da (bab-Tuma)
askerlere ald. Nihayet Melik Nureddin,
maiyetiyle birlikte, hepsi de alk ve kfir
Frenkler tarafndan kuatlma kaygsn

433/774

taknt haline getirmi olan halkn ve askerlerin byk sevin gsterileri iinde
ehre girdi.

Zaferinin verdii duyguyla cmert

davranan Nureddin, Abak ve yaknlarna Hms blgesinde iktalar vermi
ve tm mallarn alarak gitmelerine izin
vermitir.
Nureddin, silah kullanma yerine ikna
etmeyi baararak, am kan dkmeden
fethetmitir. ster hahaiyun, ister
Frenkler, isterse Zengi olsun, onu boyunduruk altna almaya niyet eden
herkese kar eyrek yzyldr inatla
direnen am, hem onun gvenliini
salama, hem de bamszlna sayg
gsterme gvencesi veren bir hkmdarn yumuak kararllnn etkisi
altnda kalmtr. Kent yaptna piman
olmayacak,
Nureddin
ve

434/774

ardllarnn sayesinde tarihinin en anl

dnemlerinden birini yaayacaktr.
Nureddin, zaferinden hemen sonra
ulemay, kadlar ve tccarlar toplayarak, onlara rahatlatc szler etmi,
ayrca byk miktarda yiyecek stoklar
getirtmi ve meyva pazarnn zerine
binen vergileri iptal etmitir. Bu ynde
bir ferman hazrlam ve bu, ertesi
cuma, namazdan sonra mimberden okunmutur. Seksen bir yandaki bn elKalanissi, hemehrilerinin sevincini
paylamak zere gene buradadr. Halk
alklad, diye aktarmaktadr. Kentliler,
kyller, kadnlar, dar gelirliler, herkes
Nureddin daha uzun yaasn ve sancaklar
hep zafer kazansn diye aka dua etti.
Suriyenin iki byk kenti Halep ve
am, Frenk savalarnn bandan beri
ilk kez ayn devletin iinde, otuz yedi
yanda olan ve kendini istilacya kar
mcadeleye adamaya kesin kararl bir

435/774

hkmdarn
ynetimi
altnda
birlemitir. Fiili durumda, Munkidi
hanedannn zerkliini hl koruyabildii kk eyzer emirliinin dnda,
Mslman Suriyenin tamam artk
birlemi olmaktadr. Fakat eyzerin
bamszl uzun srmeyecektir, nk
bu kk devletin tarihi, ok ani ve ve
beklenmedik bir ekilde sona erecektir.
amda, Nureddinin Kudse kar
bir
sefer
aaca
sylentilerinin
dolat 1157 austosunda, ok iddetli
bir deprem hem Araplarn, hem de
Frenklerin arasnda lmlere yol
aarak, Suriyenin tamamn tahrip etmitir. Halep surlarndaki birok kule
yklm ve dehete kaplan halk civar
krlara kamtr. Harranda toprak
yarlm ve bylece alan devasa yark
boyunca eski bir kentin kalntlar
yzeye kmtr. Trablusam, Beyrut,
Sr, Hms ve Maaradaki lleri ve

436/774

yklan binalar saymak mmkn

deildir.
Fakat Hama ve eyzer, hepsinden
daha
fazla
zarar
grmlerdir.
Hamada, acil bir ihtiyacn gidermek
iin bo bir alana giden bir sbyan
mektebi
retmeninin,
geri
dndnde okulunu yerle bir olmu ve
btn rencilerinin de lm olduklarn grd anlatlmaktadr. Perian
bir vaziyette ykntlarn zerine oturan
retmen, velilere bu lmleri nasl
haber vereceini dnmektedir, ama
hibiri hayatta kalmad iin ocuunu
aramaya gelen olmamtr.
Ayn gn eyzerde, Usamann
kuzeni olan kent emiri Muhammed bn
Sultan, Hisarda olunun snnet
dnn yapmaktadr. Kentin btn
nde gelenleri ve hkmdar ailesinin
btn yeleri buradadr, birden bire
yer sallanmaya, duvarlar kmeye

437/774

balam ve oradakilerin hepsini

ezmitir. Munkidi emirlii bylece
yokoluvermitir. O srada amda bulunan Usama, ailesinin kurtulabilen
nadir birka yesinden biridir. Olayn
heyecanyla yle yazacaktr: lm, soyumdan insanlar ldrmek, onlar ikier
ikier veya her birini teker teker ldrmek
iin adm adm gelmedi. Hepsi birden gz
ap kapayana kadar ld ve saraylar
onlarn mezar oldu. Ve gz alm
olarak unu eklemektedir: Depremler, bu
kaytszlklar lkesini yalnzca uyuukluundan kartmak iin vardr.
Nitekim Munkidilerin dram, o an
insanlarna insani eylerin beyhudelii
konusunda birok dnce malzemesi
sunacaktr, ama daha da basit olarak
deprem ayn zamanda bazlar iin,
yklm baz kent veya kaleleri zahmetsizce fethetme veya yamalama frsat
yaratacaktr. zellikle eyzere hemen

438/774

hem hahaiyun, hem de Frenkler

saldrm, kenti sonunda Halep ordusu
almtr.
Nureddin, 1157 ylnda surlarn onarmn denetlemek zere kenten kente
gezerken hasta der. Ona btn yolculuklarnda elik eden aml hekim bn
el-Vakkar ktmserdir. Hkmdar, bir
buuk yl boyunca hayatla lm
arasnda kalr. Frenkler de bu durumdan baz kaleleri igl etmek ve am
civarlarn yamalamak iin yararlanrlar. Fakat Nureddin, bu eylemsizlik
sresinden kaderi zerinde dnmek
iin
yararlanr.
Saltanatnn
ilk
blmnde, Mslman Suriyeyi kendi
ynetiminde birletirmeyi ve lkeyi zayf dren i atmalar sona erdirmeyi baarmtr. Artk Frenklerin
igali altndaki byk kentleri geri almak iin cihada girimek gerekmektedir. Bata Halepliler olmak zere,

439/774

yaknlarndan bazlar ona Antakyadan

balamasn nerirler, ama Nureddin
onlar ok artarak buna kar kar.
Bu kentin tarihsel olarak Rumlara ait
olduunu onlara aklar. Buray ele
geirmeye ynelik her giriim, imparatorluu Suriye olaylaryla dorudan
uramaya tahrik edecektir; bu da
Mslman ordularnn iki cephede
savamalarna yol aacaktr. Hayr,
Rumlar tahrik etmek deil de, byk
sahil ehirlerinden birini ve hatta tanr
izin verirse Kuds geri almak gerekir
diye srar eder.
Heyhat! Olaylar onun kayglarn
abucak dorulayacaklardr. 1159da
hafif bir iyileme gsterirken, Ioannes
Komnenosun olu ve ardl imparator
Manuelin komutasnda gl bir Bizans ordusunun Suriyenin kuzeyinde toplandn renir. Nureddin, imparatora kibarca hogeldiniz demek zere

440/774

hemen eliler yollar. htiaml, bilge,

tp tutkunu bir adam olan vasilevs, bu
elileri kabul eder ve onlara efendileriyle olabilecek en dostane ilikileri
srdrme niyetini bildirir. Suriyeye
geli nedeninin yalnzca Antakyann
efendilerine bir ders vermek olduu konusunda gvence verir. Manuelin babasnn da yirmi iki yl nce ayn
nedenleri ileri srerek geldii ve bunun
onun Mslmanlara kar Batllarla ittifak kurmasn engellemedii hatrlanmaktadr. Ama Nureddinin elileri
vasilevsin
szlerinden
kuku
duymazlar. Rumlarn, 1153ten beri Antakya prensliinin kaderine hkmeden
u kaba, kstah, sinsi ve kmseyici
valyenin, Renaud de Chtillonun
adnn getii her seferinde nasl kudurduklarn bilmektedirler. Bu valye,
bir gn btn Araplarn gznde Frenklerin btn ktln simgeleyecek

441/774

ve Selahaddin onu kendi elleriyle

ldrmeye yemin edecektir. Prens
Renaud, vakanvislerin Brens Arnat,
Douya 1147de geldiinde, kafasnda
ilk istilaclarn oktan ad olmu
zihniyetini tamaktadr: Altna, kana
ve fethe susamlk. Antakya prensi
Raymondnun lmnden ksa bir sre
sonra, onun dul karsn batan kartmay, sonra da onunla evlenmeyi
baarm, bylece kentin efendisi haline
gelmitir. Arlklar, onu ksa srede
yalnzca komusu Haleplilerin deil,
ayn zamanda Rumlarn ve kendi uyruklarnn gznde de irenletirmitir.
1156 ylnda, Manuelin ona sz verdii
bir para miktarnn denmemesini bahane ederek, Bizansa ait Kbrs adasna
bir ceza akn dzenleyerek intikamn
almaya karar vermi ve Antakya patriinden
seferin
masraflarn
karlamasn istemitir. Buna rza

442/774

gstermeyen patrii hapse attrm,

ikence yaptrtm, sonra da yaralarna
bal srdrtp, zincirletip, tam bir gn
boyunca gnein altnda brakm,
bylece binlerce bcein onun bedenini
kemirmesine yol amtr.
Tabii ki patrik sonunda kasalarn
am ve bir filo kuran prens, kk
Bizans garnizonunu kolayca ezerek Akdeniz adasnn kylarna km ve
adamlarn etrafa salmtr. Kbrs, bu
1156 ilkbaharnda bana gelenlerden
sonra bir daha toparlanamayacaktr.
Btn ekili tarlalar, kuzeyden gneye
doru dzenli bir ekilde tahrip
edilmi,
btn
hayvan
srleri
boazlanm; saraylar, kiliseler ve manastrlar yamalanm, gtrlemeyecek
herey yaklm ve yklmtr. Kadnlarn rzna geilmi, ihtiyar ve ocuklarn boaz kesilmi, zenginler rehine
olarak gtrlrlerken, fakirlerin kafas

443/774

kesilmitir. Renaud, ganimet ykl

olarak geri dnmeden nce, btn Rum
papaz ve keilerin toplanmasn emretmi, onlarn burunlarn kestikten sonra
Konstantinopolise gndermitir.
Manuel buna bir karlk vermelidir.
Fakat Roma imparatorlarnn varisi
olarak adi bir darbe indiremez. Yapmak
istedii, Antakyadaki valye-haydut
Renaudyu herkesin gznn nnde
rezil ederek saygnln yeniden kazanmaktr.
Renaud,
imparatorluk
ordusunun Suriye yolunda olduunu
renince,
direnmenin
yararsz
olduunu bildiinden zr dilemitir.
Kstahlk kadar klelik alannda da
yetenekli olan Renaud, Manuelin
kampna yaln ayak, dilenci gibi giyinmi olarak gitmi, imparatorun taht
nnde yerlere kapanmtr.
Nureddinin elileri de bu sahneye
tank olmulardr: Brens Arnatn, onu

444/774

farketmemi gibi yaparak konuklaryla

sakin sakin konumaya devam eden
vasilevsin ayaklarnn dibinde toz toprak iinde yatm olarak uzun sre
beklediini, sonra imparatorun hasmna
bakmaya rza gsterip, kmseyici bir
ekilde kalkmasn iaret ettiini
grmlerdir.
Renaud affedilecek ve bylece prensliini muhafaza edecektir, ama Kuzey
Suriyedeki saygnl ebediyen snmtr. Zaten ertesi yl, kentin kuzeyinde giritii bir yama hareketi
srasnda Halepli askerler tarafndan
yakalanacaktr; bu ona on alt yllk bir
esarete mal olacak ve sahnenin nne
tekrar ktnda, kader ona rollerin en
irenlerinden birini bimi olacaktr.
Manuele gelince, otoritesi bu seferin
sonunda srekli artmtr. Antakyadaki
Frenk prensliine olduu kadar, Kk
Asyadaki Trk devletlerine de egemen

445/774

olmu, bylece devletini Suriye ilerinde belirleyici bir rol oynar hale getirmitir. Bizans askeri gcnn tarihteki
bu
sonuncu
canlanmas,
balangta
Araplarla
Frenkler
arasndaki atmann verilerini alt st
etmitir. Rumlarn snrlarnda meydana getirdikleri srekli tehdid, Nureddinin geni apl yeniden fetih
harektna girimesini engellemitir. Bu
arada Zenginin olunun gcnn Frenklerin genileme yolunu tkamasndan
tr, Suriyedeki durum bir bakma
kilitlenmi gibidir.
Fakat bu arada Araplarn ve Frenklerin zaptedilen enerjileri bir anda serbest
kalmasna, savan arl yeni bir
harekt alanna, Msra kayacaktr.

DOKUZUNCU BLM
MISIRA HCUM

Amcam irkuh bana dnd ve dedi ki,

Yusuf, eyalarn topla, gidiyoruz. Bu
emri alnca kalbime bak saplanm
gibi oldu ve yle cevap verdim: vallahi, bana tm Msr verselerdi bile
gitmezdim.
Bu ekilde konuan kii, onu tarihin
en parlak hkmdarlarndan biri haline
getirecek macerann epeyi utanga
balangcn anlatan Selahaddinden
bakas deildir. Btn szlerini

447/774

belirginletiren hayranlk verici samimiyetle birlikte, Yusuf Msr destannn

baarsn kendine maletmekten kanmaktadr. Sonunda amcama elik ettim diye devam etmektedir. Msr
fethetti, sonra ld. Tanr bunun zerine hi beklemediim bir iktidar benim
ellerime verdi. Aslnda Selahaddinin
Msr seferinden en byk yarar
salayan kii olduu bir sre sonra ortaya ktysa da bu olayda barol o oynamamtr.
Nil
lkesinin
adna
fethedilmesine ramen, barol Nureddinde de deildir.
1136-1169 arasnda devam eden bu
seferde tuhaf kii arpmaktadr:
eytans entrikalaryla blgeyi atee ve
kana bulayan bir Msr valisi, ver;
Msr fethetme fikrini taknt haline
getirdii iin bu lkeyi alt ylda be
kere istila edecek olan bir Frenk kral
Amaury; ve zamannn en byk askeri

448/774

dahilerinden biri olan bir Krt

komutan, irkuh (Arslan).
ver, 1162 aralnda Kahirede
iktidar ele geirdiinde, an ve zenginlik salayan bir mevki ve greve
gelmitir, ama madalyonun tersinden
de haberdardr. Msr ynetiminde
ondan nceki on be yneticiden bir
tanesi hayatn kurtarabilmitir. Dier
hepsi, duruma gre, aslm, kellesi
kesilmi, baklanm, zehirlenmi veya
halk
tarafndan
lin
edilmitir;
bunlardan biri evlat edindii olu
tarafndan, dieri de z babas
tarafndan
ldrlmtr.
Btn
bunlarn sylenmesinin nedeni, bu
bakr tenli, akaklar krlam emirde
herhangi bir haya duygusu aramann
beyhude olduudur. Baa geer gemez,
kendinden nceki veziri ve tm ailesini
katlettirmekte,
onlarn
altnlarna,

449/774

mcevherlerine ve saraylarna el koymakta acele etmitir.

Ama arkfelek dnmeye hi ara
vermemektedir: Dokuz aydan daha az
sren bir iktidar dneminden sonra,
yeni vezir de, Dirgm adndaki yardmclarndan biri tarafndan devrilmitir.
Zamannda uyarlan ver, Msrdan
sa salim kaarak Suriyeye snmay
baarm ve burada iktidar tekrar elde
edebilmek iin Nureddinin desteini
salamaya almtr. Ziyaretisinin
akll ve hitabeti yerinde olmasna ramen, Zenginin olu ona balangta kulak asmamtr. Fakat olaylar onu abucak tutum deitirmeye zorlamlardr.
nk sahnesinin Kahire olduu
olaylar Kudste yakndan izlenmektedirler. Frenkler 1162den beri, ihtiras
dizginlenemez yeni bir krala sahiptirler:
Morri,
Foulqueun
ikinci
olu
Amaury.
Nureddinin

450/774

propagandasndan etkilendii aka

belli olan bu yirmi alt yandaki
hkmdar, kendine kanaatkr, dindar,
dinsel eserler okuyan ve adalet tutkunu
bir insan grnts vermeye uramaktadr.
Fakat
benzerlik
sadece
grntedir. Frenk kral, bilgelikten
ok crete sahiptir ve uzun boyuna ve
bol sana ramen ihtiamdan yoksundur. Omuzlar ok dardr, etrafn rahatsz edecek kadar uzun ve sk sk
grltl kahkaha nbetlerine yakalanmaktadr, ayrca bakalaryla ilikisini
zorlatran bir kekemelii vardr. Yalnzca Msrn fethi fikri ve buna ulamak iin yorulmadan uramas,
Morriyi bir miktar apl klmaktadr.
Bu heves, akas caziptir. Batl
valyelerin
Filistindeki
sonuncu
Fatmi karakolu olan Askalan ele
geirdikleri 1153ten beri, Msr yolu
onlara
alm
durumdadr.

451/774

Hasmlaryla dvmekle fazlasyla

megl olan birbiri ardna gelen
vezirler, zaten Frenklere, 1160tan
beri, ilerine karmamalar iin yllk
bir hara deme adetini benimsemilerdir. verin iktidardan dmesinin hemen ertesinde, Amaury Nil lkesinde
hkm sren karklktan yararlanarak
onu istila etmi ve bahane olarak da,
zerinde anlalm olan altm bin
dinarn zamannda denmemesini ileri
srmtr. Sinay akdeniz sahili boyunca katederek, Nilin kollarndan
birinin -bu kol, daha sonraki yzyllar
esnasnda kuruyacaktr- zerinde yer
alan Bilbays kentini kuatmtr. Kenti
savunanlar,
Frenklerin
kuatma
aralarn surlarn evresine yerletirmelerini
seyrederken
hem
arm, hem de elenmilerdir, nk
aylardan eylldr ve nehir ykselmeye
balamaktadr. Batl savalarn su

452/774

tarafndan evrelenmeleri iin, kent

yneticilerinin birka seti yktrmalar
yetmitir: Batllar, ancak kaacak ve
Filistine dnecek vakti bulabilmilerdir. lk istilalar ksa srmtr, ama
Halep ve am Amaurynun niyetleri
konusunda uyarma gibi bir yarar
olmutur.
Nureddin
tereddt
iindedir.
Kahirenin kaygan zemininin iine
girmeye hi niyeti yoksa da ve mmin
bir snni olarak Fatmilerin ii
hilafetine kar gizlemedii bir nefrete
sahipse de, Msrn zenginlikleriyle
birlikte Frenklerin cephesine kaymasn
istememektedir, nk byle bir durum
Dounun en byk gcn yaratacaktr. te yandan, hkm sren anari
hesaba
katldnda,
Kahirenin
Amaurynin kararll karsnda uzun
sre tutunamayaca bellidir. Tabii ki
ver, ev sahibine, Nil lkesine ynelik

453/774

bir seferin yararlarn methederken

zevk almaktadr. Onu tava getirmek
iin, eer iktidar yeniden ele geirmesi
iin kendine yardm ederse, seferin
btn masraflarn karlamay, Halep
ile amn efendisinin egemenliini
tanmay ve ona her yl devlet gelirlerinin te birini gndermeyi vaad etmektedir. Fakat Nureddin asl gvenilir
adam
irkuhu
hesaba
katmak
zorundadr. irkuh tamamen silahl bir
mdahaleden yanadr ve bu tasar iin
o kadar heveslidir ki, Zenginin olu
sonunda bir sefer dzenlemesine izin
vermitir.
Nureddin ile irkuh kadar birbirine
hem sk skya bal, hem de bu kadar
farkl iki baka insan dnmek ok
zordur. Zenginin olu yalandka
daha grkemli, saygn, sade ve sessiz
hale gelirken, Selahaddinin amcas ksa
boylu, ar iman, tek gz kr ve

454/774

yz ar iki ve yemekten srekli

kaslm bir subaydr. fkelendii zaman bir lgn gibi ulumakta ve itidalini
hasmn ldrmeye varacak kadar kaybettii bile olmaktadr. Askerleri, hep
aralarnda yaayan, onlarn karavanasndan yiyen ve onlarla akalaan
bu adama hayrandrlar. irkuh, Suriyede katld ok saydaki arpmada,
muazzam bir fizik cesarete sahip bir
komutan olarak ortaya kmtr; Msr
seferi ise strateji alanndaki dikkat
ekici yeteneklerini ortaya kartacaktr. nk giriimi batan sona tam bir
olmayacak duaya amin olacaktr. Frenklerin Nil lkesine ulamalar daha
kolaydr. Yollar zerindeki tek engel,
geni Sina yarm adasnn yar l topraklardr. Fakat valyeler, deve
srtnda birka su krbasn yanlarnda
gtrerek, gnde Bilbays kaplarna
ulamlardr. irkuh iin iler daha da

455/774

zordur. Suriyeden Msra gitmek iin

Filistini gemek ve Frenk saldrlarn
gze almak gerekmektedir.
Demek ki Suriye seferi birliinin Nisan 1164te Kahireye doru yola kmas iin gerek bir hazrlk gerekmektedir. Nureddinin ordusu, Amaury ve
valyelerini Filistinin kuzeyine ekmek iin bir yanltma harekt dzenlerken, yannda verin de bulunduu
irkuh, yaklak iki bin svariyle
douya ynelmi, eria nehrini, ileride
rdn olacak lkenin iinde, dou
kys boyunca izlemi, sonra l Denizin gneyinden batya dnerek nehri
am ve hzla Sina ynnde at koturmutur.
Kousunu
burada
da
srdrerek, nerede olduunun anlalmasn nlemek iin Sahil yolundan
uzaklamtr. 24 nisanda Msrn
doudaki liman Bilbays ele geirmi
ve 1 maysta Kahire surlarnn

456/774

karsnda kamp kurmutur. Gafil

avlanan vezir Dirgm, direnmeyi rgtleyecek zamana sahip deildir. Herkes
tarafndan
terkedilmi,
kamaya
urarken ldrlm ve cesedi sokak
kpeklerine atlmtr. ver, on
yanda bir yeniyetme olan Fatmi
halifesi el-Aziz tarafndan grevine resmen yeniden atanmtr.
irkuhun yldrm harekt, askeri
bir etkinlik modeli oluturmaktadr. Selahaddinin amcas, Msr hemen hemen hi kayp vermeden bu kadar ksa
bir srede fethetmekten ve bylece
Morriyi mat etmekten hi de iftihar etmiyor deildir. Fakat ver iktidar
devralr almaz artc bir ekilde arketmitir. Nureddine yapt vaadleri
unutarak, irkuha Msr mmkn
olduunca
abuk
terketmesini
sylemitir. Bu kadar hayrszlktan
aptala dnen ve fkeden ldran

457/774

Selahaddinin amcas, eski mttefikine,

ne olursa olsun kalma kararnda
olduunu bildirmitir.
Ordusuna tam gvenemeyen ver,
onu bu kadar kararl grnce, Suriye
ordusuna kar Amaurynin yardmn
istemek iin Amauryye eli gndermitir. Frenk kral kendine yalvartmamtr. Msra mdahale etmek istedii iin, bizzat Kahirenin efendisinden gelen bir yardm arsndan
daha iyisini umut edebilir miydi? Frenk
ordusu, Temmuz 1164te Sinaya ikinci
kez girmitir. irkuh, maystan beri
kamp kurduu Kahireyi brakarak, hemen Bilbays surlarnn arkasna ekilmeye karar vermitir. Burada dmanlarnn saldrlarn haftalarca pskrtmtr, ama durumu mitsizce benzemektedir. slerinden ok uzakta olan,
Frenkler ve onlarn yeni mttefiki ver
tarafndan
kuatlm
olan
Krt

458/774

komutan, daha uzun sre tutunmay

mit edememektedir. bn el-Esir birka
yl sonra yle anlatacaktr:
Nureddin Bilbaystaki durumun ne ynde
gelitiini grnce, onlar Msrdan ayrlmaya zorlamak zere Frenklere ynelik
byk bir saldr balatmaya karar verdi.
Btn Mslman emirlere, cihada katlmalar iin mektup yazd ve Antakya
yaknlarndaki gl Hrim (Harene)
kalesine saldrd. Suriyede kalm olan
btn Frenkler ona kar koymak iin toplandlar, aralarnda Antakya efendisi
prens Bohmond ve Trablus kontu da
vard. Frenkler arpmada ezildiler. On
bin l verdiler ve prens ile kont da dahil
btn nderleri esir edildi.

Nureddin bu zaferi kazanr kazanmaz,

hallarn
sancaklar
ile
arpmada ldrlen baz Frenklerin

459/774

sar salarn kendine getirtti. Sonra

hepsini bir uvala koydurtup, en uyank
adamlarndan birine verdi ve ona yle
dedi: Hzla Bilbaysa gideceksin, ieri
girmeyi salayacaksn ve bu ganimetleri irkuha verecek ona tanrnn
bize zafer ihsan ettiini syleyeceksin.
O da bunlar surlarn zerine serecek ve
bu manzara kfirlerin arasna korku
salacak.
Nitekim, Hrim zaferinin haberleri
Msr arpmasnn verilerini tersine
evirmitir. Bu haberler kuatma
altndakilerin moralini ykseltirken,
Frenkleri Filistine geri dnme zorunda
brakmtr.
Antakya
tahtnda
Renaudnun
ardl
ve
Amaury
tarafndan yokluu srasnda Kuds
krallnn ilerini yrtmekle grevlendirilen gen III. Bohmondun esir
edilmesi ve adamlarnn ldrlmesi,
kral
irkuhla
anlama
areleri

460/774

aramaya itmitir. Birka temastan

sonra, iki adam Msr ayn anda terketmeyi kararlatrmlardr. Morri,
1169 ylnn ekim ay sonunda ky yollarndan Filistine dnerken; Krt
komutan giderken kulland yoldan
ama iki haftadan daha az bir srede
varmtr.
irkuh, Bilbaystan zarar grmeden
ve ba dik bir ekilde kabilmi olmaktan memnundur, ama bu alt aylk
seferin asl galibi hi tartmasz
verdir. ktidara dnebilmek iin
irkuhu
kullanm,
sonra
Krt
komutan
etkisizletirmek
iin
Amauryden yararlanmtr. Artk ikisi
de kamtr ve Msrn tmn ona
brakmtr. ki yl boyunca iktidarn
pekitirmek iin alacaktr.
Fakat olaylarn devamna ilikin kayglar vardr. nk irkuhun, ona
ihanet
ettiini
unutmayacan

461/774

bilmektedir. Zaten Suriyeden ona

dzenli olarak gelen haberlerden,
irkuhun Nureddini yeni bir sefere
raz etmek iin uratn renmektedir. Fakat Zenginin olu ekimserdir.
Statkodan memnundur. nemli olan,
Frenkleri Nilin uzanda tutmaktadr.
Fakat her zaman olduu gibi, arkn
iinden
kmak
kolay
deildir:
irkuhun yeni bir yldrm harekt
yapmasndan korkan ver, Amauryyle
bir karlkl yardm antlamas imzalayarak tedbirini almtr. Bu da Nureddinin, yardmcsna, Frenklerin Msra
mdahaleleri durumunda ie karacak
bir ordu kurmasna izin vermesine yol
amtr. irkuh, bu sefer iin,
aralarnda yeeni Yusufun da bulunduu ordusunun en iyi adamlarn
semitir. Bu hazrlklar da veziri
korkutmu ve Amauryye kendine
yardm birlikleri yollamas iin srar

462/774

etmitir. Ve 1167nin ilk gnlerinde

Msra doru kou yeniden balamtr.
Frenk kralyla Krt komutan bu ele
geirilmek istenilen lkeye hemen hemen ayn anda varmlardr; tabii herbiri kendi alk olduu yoldan.
ver ile Frenkler, irkuhu beklemek
zere
glerini
Kahire
nnde
birletirmilerdir. Fakat irkuh, bulumann koullarn bizzat belirlemeyi
tercih etmitir. Halepten balad
uzun yryn srdrerek, Msr
bakentini gneyden dolam, birliklerini Nilden kk kayklarla geirerek,
hi durmadan kuzeye doru kmtr.
Onu doudan bekleyen ver ve
Amaury, aniden ters ynden ortaya ktn grmlerdir. Daha da kts,
Kahirenin batsnda el-Cize piramitlerinin civarna yerlemitir, bylece dmanlarndan nehrin meydana getirdii
harika engelle ayrlm olmaktadr.

463/774

Salam bir ekilde tahkim ettirdii

ordughndan vezire bir mesaj yollamtr: Frenk dman, slerinden kopuk
bir ekilde elimizin altnda. Glerimizi
birletirelim ve onu yokedelim. Frsat
bizden yana, belki de bir daha karmza
kmaz. Fakat ver sadece bunu reddetmekle kalmam, haberciyi idam ettirmi ve sadakatini kantlamak zere
mektubu Amauryye gtrmtr.
Bu hareketine ramen, Frenkler
kendilerine ihtiyac kalmad anda
ihanet edeceini bildikleri mttefiklerine gvenmemektedirler. Msr egemenlikleri altna almak iin, irkuhun
tehdidkr yaknlndan yararlanma
zaman geldiini dnmektedirler.
Amaury, Kahire ile Kuds arasnda
bizzat Fatmi halifesi tarafndan imzalanacak resmi bir anlama yaplmasn
talep etmitir.

464/774

Arapa bilen iki valye -bu durum

Dou Frenkleri arasnda nadir birey
deildi-, bylece gen halife el-Azizin
sarayna gider. Onlar etkileme istei
aka gzken ver, valyeleri zengin bezemeli muhteem bir saraya
gtrr, arkalarnda silahl bir muhafz
birlii olduu halde, bu sarayn iinden
hzla geerler. Sonra kafile, gn n
geirmeyen bitmez tkenmez, kubbeli
bir yoldan geer, sonunda bir arala
alan nakl muazzam bir kapya,
sonra tekrar baka bir kapya varrlar.
ok sayda bezemeli salondan getikten
sonra, ver ile konuklar mermer
deli ve yaldzl stunlarla evrelenmi
bir avluya ularlar, bu avlunun ortasndaki havuzun altn ve gm borular hayranlk yaratrken, etrafnda
Afrikann
her
yerinden
gelme
rengrenk kular umaktadr. Onlara
elik eden muhafzlar, valyeleri

465/774

burada halifenin mahremiyetine girebilen hadmlara teslim ederler. Yeniden

ard arda salonlar, evcilletirilmi vahi
hayvanlarla
(arslanlar,
aylar,
panterler) dolu bir bahe geilir ve
nihayet el-Azizin sarayna varlr.
Tam dip taraftaki duvar altn, yakut,
zmrt kakmal ipekle kapl bir odaya
girmilerdir ki, ver kere yere
kapanr ve klcn zemine brakr.
Bunun zerine ipek rt alr ve halife,
ipekler giymi ve yzne pee takm
olarak ortaya kar. Ona yaklaan ve
ayaklarnn dibine oturan vezir, Frenklerle antlama tasarsn anlatr. Daha
on alt yanda olan el-Aziz onu
sknetle dinledikten sonra, verin
siyasetini takdir eder. Tam vezir kalkmaya
yeltenirken,
iki
Frenk,
emirlmmininden
ittifaka
sadk
kalacana yemin etmesini ister. Bylesine bir istek, el-Azizin evresindeki

466/774

saray ileri gelenlerinde gzle grlr

bir aknlk yaratr. Bizzat halife de
apma benzemektedir ve vezir
aceleyle duruma mdahale eder.
Hkmdara, Kudsle olan anlamann
Msr iin lm kalm sorunu olduunu
aklar. Frenklerin talebini saygszlk
olarak deil de, yalnzca Dou adetleri
konusundaki cehaletlerinin bir iareti
olarak kabul etmesi iin yalvarr.
stemeye istemeye glmseyen el-Aziz, ipek eldivenli elini uzatr ve ittifaka
uyacana yemin eder. Fakat Frenk
elilerinden biri onu durdurarak,
yemin plak elle edilmelidir, eldiven
gelecekteki bir ihanetin iareti olabilir
der. Talep yeniden bir rezalete yol aar.
Saray nde gelenleri, aralarnda halifenin hakarete uradna, haddini bilmezlerin
cezalandrlmasna
dair
fsldarlar. Ancak verin yeni bir
mdahalesiyle, halife sknetini hi

467/774

bozmadan eldivenini kartr, plak

elini uzatr ve Morrinin temsilcilerinin
ona syledikleri yemini kelimesi kelimesine tekrar eder.
Bu ok zel grme biter bitmez,
Msrl ve Frenk mttefikler hemen Nili
gemek ve artk gneye ynelen
irkuhun ordusunu yoketmek zere bir
plan yapmaya giriirler. Amaurynin
komutasnda
bir
dman
birlii
irkuhun peine taklr. Selahaddinin
amcas umutsuz bir durumda olduu
izlenimini vermek istemektedir. En
byk handikapnn ssnden kopartlmak
olduunu
bildiinden,
peindekileri de ayn konuma sokmaya
uramaktadr. Kahireden bir haftalk
yry mesafesi kadar uzaklatktan
sonra, birliklerine durma emrini verir
ve onlara ateli bir nutuk ekerek zafer
gnnn geldiini duyurur.

468/774

arpma,
Nilin
bat
kys
zerindeki el-Babeyn civarnda, 18
Mart 1167de olur. Bitmez tkenmez
koulardan tkenen iki ordu, bir keresinde herey bitsin diye birbirlerinin
stne
atlr.
irkuh,
merkezin
komutasn Selahaddine vermi ve dman saldrdnda geri ekilmesini emretmitir. Bylece Amaury ve valyeleri btn sancaklarn am bir ekilde
onun stne ilerler ve Selahaddin
kayormu gibi yapnca da, Suriye
ordusunun sa ve sol kanatlarnn geri
ekilme yollarn oktan kapattn farketmeden onun peine taklrlar. Frenk
valyeleri ar kayp verirler, ama
Amaury kamay baarr. Birliklerinin
esas blmnn durduu Kahireye geri
dner, intikamn olabildiince abuk
almaya kesin kararldr. verin
ibirliiyle gl bir birliin banda
Yukar
Msra
dnmeye
tam

469/774

hazrlanmken, inanlmaz bir haber

gelir. irkuh, Msrn kuzey ucunda,
Akdeniz kysnda bulunan en byk ehir olan skenderiyeyi ele geirmeyi
baarmtr.
Nitekim ne yapacan kimsenin kestiremedii
Krt
komutan,
elBabeyndeki zaferinden sonra, bir gn
bile beklemeden ve dmanlarna toparlanma
frsat
brakmadan,
badndrc bir hzla btn Msr
lkesini gneyden kuzeye am ve
skenderiyeye muzaffer bir giri yapmtr. Frenklerle antlamaya kar
olan byk Akdeniz liman halk, Suriyelileri kurtarc olarak karlamtr.
irkuhun bu savata uygulad cehennemi hza uymak zorunda kalan
ver ve Amaury, skenderiyeyi kuatacaklardr. Kentte o kadar az erzak
vardr ki, bir ay iinde alk tehlikesiyle
kar karya kalan halk, kaplarn

470/774

Suriye ordusuna am olmaktan pimanlk duymaya balar. Hatta bir Frenk

filosu limann aklarna demir attnda durum mitsiz gzkr. Fakat
irkuh yenildiini kabul etmemektedir.
Kalenin
komutasn
Selahaddine
brakr ve en iyi svarilerinden birka
yzn toplayarak onlarla birlikte bir
gece hurucu yapar. Dman hatlarn
atlar atlatrcasna geer, sonra gece
gndz at koturarak Yukar Msra
varr.
skenderiyenin ablukas giderek daha
katlamaktadr. Ala bir de salgnlar
ve mancnklarn gndelik bombardman eklenmitir. Yirmi dokuz yanda
bir gen olan Selahaddin iin bu sorumluluk ardr. Fakat amcasnn giritii
hedef artma meyvalarn verecektir.
irkuh, Morrinin bu seferi bitirmek ve
Nureddin tarafndan srekli hrpalanan
krallna
geri
dnmek
iin

471/774

sabrszlandn bilmektedir. skenderiyeye kapanmak yerine gneyde yeni

bir cephe aan Krt komutan, atmay
sonsuza kadar uzatma tehdidini yaratmaktadr. Hatta Yukar Msrda vere
kar gerek bir halk ayaklanmas rgtleyerek, ok sayda silahl kyly
saflarna katmtr. Birlikleri yeterli
sayya ulanca, Kahireye yaklam ve
Amauryye ustaca yazlm bir mesaj
gndermitir. Ona zet olarak, ikimiz
de burada zaman kaybediyoruz demitir. Eer kral olaylar sknet iinde
deerlendirirse, beni bu lkeden kovduktan sonra yalnzca verin karna
hizmet etmi olacan aka grecektir. Amaury bundan ikna olmutur.
abucak
bir
anlamaya
varlr:
skenderiye kuatmas kaldrlr, Selahaddin bir eref ktas tarafndan
selamlanarak ehri terkeder. ki ordu,
tpk yl nce olduu gibi, Austos

472/774

1167de lkelerine doru yola kar.

Nureddin ordusunun sekin unsurlarna
yeniden kavumaktan mutludur ve artk
bu ksr Msr maceralarna srklenmemeyi temenni etmektedir.
Ama sanki kadermi gibi, Nile doru
kou ertesi yl yeniden balayacaktr.
Amaury Msrdan ayrlrken, ittifak anlamasna uyulup uyulmadn denetleyecek bir valye birliini burada
brakmann iyi olacan dnmtr.
Bunlarn grevlerinden biri de, kentin
kaplarn srekli denetim altnda tutmak ve verin Kuds krallna demeye sz verdii yllk yz bin dinarlk
harac almakla grevli Frenk memurlar
korumaktr. Bu yabanc gcn uzayp
giden mevcudiyetine eklenen bu kadar
ar bir hara, kent halknn ancak
hncn kabartabilirdi.
Bylece, iglcilere kar yava yava
bir kamuoyu olumutur. Halifenin

473/774

evresinde dahi, Nureddinle yaplacak

bir ittifakn bile daha az kt olaca
fsldanmaktadr.
vere
ramen,
Kahire ile Halep arasnda mesajlar
gidip gelmektedir. Mdahale etmekte
acelesi olmayan Zenginin olu, Kuds
kralnn
tepkilerini
gzlemekle
yetinmektedir.
Bu hzl husumet ykseliini anlamamalar
mmkn
olmayan,
bakente yerlemi Frenk valye ve
memurlar korkuya kaplrlar. Yardmlarna gelmesi iin Amauryye haber
gnderirler. Hkmdar nce tereddt
eder. Akl ona, Kahiredeki garnizonunu
geri ekmeyi ve tarafsz ve saldrgan olmayan bir Msrn komuluuyla yetinmeyi emretmektedir. Fakat kiilii onu
ileri atlmaya
tevik etmektedir.
Douya yeni gelen ve Mslman kafas krmak iin sabrszlanan ok
sayda Batl valyeden cesaretlenerek,

474/774

Ekim 1168de, ordusunu drdnc defa

Msra saldrtmaya karar verir.
Bu yeni sefer, korkun olduu kadar
nedensiz bir katliamla balar. Nitekim,
Batllar Bilbays kentini ele geirirler ve
hibir neden olmad halde, erkek,
kadn, ocuk demeden kentin hem
Mslman, hem de Kopt mezhebinden
hristiyan halkn katlederler. bn elEsirin ok doru bir ekilde syleyecei
zere, Eer Frenkler Bilbaysta daha iyi
davransalard, Kahireyi kolayca alabilirlerdi, nk ileri gelenler kentlerini onlara teslim etmeye hazrlard. Fakat Bilbaysta iledikleri katliam gren insanlar,
sonuna kadar direnmeye karar verdiler.
Nitekim ver, istilaclarn yaklamas
zerine Kahirenin eski mahallelerinin
atee verilmesini emretmitir. Nafta
dolu yirmi bin testi, dkknlarn, saraylarn, evlerin ve camilerin zerine
dklmtr. Halk, Fatmiler tarafndan

475/774

X. yzylda kurulan ve esas olarak

saraylarn,
ynetim
binalarnn,
klalarn ve el-Ezher medresesinin bulunduu yeni ehre tahliye edilmitir.
Yangn krk drt gn srerek ortal
kavurmutur.
Vezir bu arada, bu lgnca giriimden vazgeirmek iin Amauryyle temas
srdrmeye
gayret
etmitir.
irkuhun yeni bir mdahalesi olmadan
bunu baarmay umut etmektedir.
Fakat Kahirede onu tutanlar zayflamaktadr. zellikle halife el-Aziz giriimi alarak, Nureddine bir mektup
gndermi ve Msrn yardmna
komasn istemitir. Zenginin olunu
duygulandrmak iin, mektubuna kesik
sa paralar eklemitir: Bunlar karmn
salar. Sana, onu Frenk mezaliminden
kurtarmaya gelmen iin yalvaryorlar.
Nureddinin bu endieli mektuba verdii cevab, Selahaddinden bakas

476/774

olmayan ok deerli tank araclyla

biliyoruz. bn el-Esir bu tankl yle
aktarmaktadr.
El-Azizin arlar geldiinde, Nureddin
beni ard ve olanlardan haberdar etti.
Sonra bana yle dedi: Git, Hmsta amcan irkuhu gr ve ona buraya ok abuk
dnmesi iin bask yap, nk bu iin
beklemeye hi tahamml yok. Halepten
ayrldm ve kente bir mil uzaklkta, tam
da bu olay yznden geri dnmekte olan
amcama rastladm. Nureddin ona Msra
gitmek iin hazrlanmasn emretti.

Krt komutan bunun zerine ondan

kendine elik etmesini ister, ama Selahaddin reddeder.
skenderiyede ekilen aclar daha unutmadm cevabn verdim. Amcam bunun
zerine Nureddine, Yusufun mutlaka

477/774

benimle gelmesi gerek dedi. Ve Nureddin de emirlerini tekrarlad. Ben iinde

bulunduum skntl durumu ne kadar
anlatmaya altysam da, bana para verdirtti ve ben de lme gtrlen biri gibi
yola kmak zorunda kaldm.

Bu sefer irkuh ile Amaury arasnda

arpma olmayacaktr. Kentlerini ona
teslim etmektense tahrip etmeye hazr
olan Kahirelilerin kararllndan etkilenen ve Suriye tarafndan arkadan
bastrlmaktan korkan Frenk kral, 2
Ocak 1169da Filistine geri dner.
Bundan alt gn sonra irkuh Kahireye
varr ve burada hem halk, hem de
Fatmi nde gelenleri tarafndan bir
kurtarc gibi karlanr. Bizzat ver de
buna seviniyor gibi gzkmektedir.
Fakat kimse yanlgya dmemektedir.
Son haftalarda Frenklerle arpmasna
ramen,
ver
onlarn
dostu

478/774

saylmaktadr. 18 Ocakta pusuya

drlr, bir adra kapatlr, sonra
halifenin onayyla bizzat Selahaddin
tarafndan ldrlr. Ayn gn irkuh
onun yerine vezir olur. pek kyafetler
giyip, ncelinin konutuna yerlemek
zere gittiinde, oturacak bir minder
bile bulamaz. verin lmnn haber
alnmasyla herey yamalanmtr.
irkuhun Msrn gerek efendisi
olabilmesi iin sefer dzenlemesi
gerekmitir. Fakat bu mutluluu uzun
srmeyecektir: Zaferinden iki ay sonra,
23 Martta yemei fazla karm ve fenalamtr, boulur gibi olmaktadr. Bir
sre sonra lr. Bir destan sona ermitir, ama yanklar daha byk olacak bir bakas balamaktadr. bn elEsir yle anlatacaktr:
irkuh lnce, el-Azizin danmanlar
ona yeni vezir olarak Yusufu semesini

479/774

tavsiye ettiler, nk daha genti ve

ordudaki emirlerin en tecrbesizi ve en
zayf olarak gzkyordu.

Selahaddin bunun zerine halifenin

sarayna arlm, kendisine el-melik
en-nasr (muzaffer melik) nvanyla
birlikte vezirlere mahsus ssler verilmitir: Krmz astarl hilat, deerli ta
kakmal kl, dizginleri ve eyeri altn
ve inci ilemeli al donlu bir ksrak ve
daha birok deerli ey. Saraydan kp
vezir konana giderken, byk bir kafile ona elik etmitir.
Yusuf birka hafta iinde kendini kabul ettirmeyi baarmtr. Sadakatlerini
kukulu grd Fatmi memurlarn
tasfiye etmi, onlarn yerine yaknlarn
yerletirmi, Msr birlikleri arasnda
kan bir ayaklanmay sert bir ekilde
bastrm ve 1169da Frenklerin giritii
acnacak
bir
istilay

480/774

pskrtmtr. Bu sefer, Msrda Nil

deltasndaki Dimyat ele geirmek
umuduyla beinci ve son defa gelen
Amaurynin komutasnda olmutur.
Nureddinin
adamlarndan
birinin
Fatmi devletinin bana gemesinden
kayglanan Manuel Komnenos, Frenklere Bizans donanmasnn desteini
salamtr. Ama bouna. Rumlarn
yeterli yiyecek ihtiyatlar yoktur ve
mttefikleri de onlara erzak salamay
reddetmektedirler. Selahaddin, birka
hafta iinde onlarla grme balatmay ve ok kt baladklar bu giriimden vazgeirmeyi baarmtr.
Bylece, Yusufun Msrn tartmasz
efendisi haline gelebilmesi iin 1169
sonunu beklemek gerekmitir. Kudste
Morri, Frenklerin ba dman Nureddine kar irkuhun yeeniyle ittifak
kurmaya niyetlenmitir. Nitekim, Selahaddin ok erkenden efendisine mesafe

481/774

koymaya balamtr. Ona sadakati ve

tbiyeti konusunda elbette gvence vermektedir, fakat Msrdaki fiili otorite
am veya Halepten kullanlamaz.
Bu iki adam arasndaki ilikiler
sonunda gerek bir dramatik younluk
kazanmaktadr.
Yusuf,
Kahiredeki
iktidarnn salamlna ramen, efendisine dorudan saldrmaya asla cret
edemeyecektir. Ve Zenginin olu onu
grmeye ardnda; bir tuzaa
dme endiesinden deil de, efendisinin karsnda kendi kiiliini zayf
drecei korkusundan bundan hep
kamtr.
lk ar bunalm, 1171 yaznda,
Nureddin
gen
vezirden
Fatmi
hilafetini ilga etmesini istediinde patlamtr. Suriyenin efendisi, snni bir
Mslman olarak, sapkn bir tarikatn
manevi otoritesinin kendine bal topraklar zerinde icra edilmeye devam

482/774

etmesini kabul edemezdi. Bu yzden

Selahaddine bu dorultuda birok
mesaj gnderir, ama o ekimser davranr. ou ii olan halkn duygularn
rencide etmekten ve Fatmi nde gelenlerini
kendinden
uzaklatrmaktan
korkmaktadr. te yandan, meru vezirlik otoritesinin halife el-Azizden
kaynaklandn bilmekte ve onu tahttan indirirse, Msrdaki iktidarnn resmi kaynann ortadan kalkacandan
ve bu durumda Nureddinin basit bir
temsilcisi haline geleceinden kayg
duymaktadr. Zaten Zenginin olunun
srar etmesini, dinsel bir cokudan ok,
bir siyasetin hayata geirilmesinin belirtisi olarak grmektedir. Suriyenin
efendisinin ii halifeliinin ilga edilmesine ilikin talepleri Austos banda tehdidkr hale gelir.
Keye skan Selahaddin, halkn
hasmane tepkilerine kar tedbir

483/774

almaya balar ve halifenin iktidardan

drldn bildiren bir duyuru bile
hazrlar. Fakat bunu datmakta hl
tereddt etmektedir. El-Aziz, yirmi
yanda olmasna ramen ar hastadr.
Ve onunla dostluk kurmu olan Selahaddin ona ihanet etme fikrine alamamaktadr. Kahireyi ziyaret eden bir
Musullu, 10 Eyll 1171 cuma gn aniden bir camiye girer, vaizle birlikte
mimbere kar ve Abbasi halifesi adna
hutbe okur. lgin bir ekilde kimse
buna ne o anda, ne de izleyen gnlerde
tepki gsterir. Acaba bu, Selahaddini
skntya
sokmak
iin
Nureddin
tarafndan gnderilmi bir ajan mdr?
Bu mmkndr. Fakat bu olaydan
sonra, vezir vicdan ne derse desin
kararn artk deitirmez. Ertesi cuma,
artk dualarda Fatmilerin zikredilmemesine ilikin emir verilir. El-Aziz o
srada lm deindedir, bilincini yar

484/774

yarya kaybetmitir ve Yusuf ona bu

haberin verilmesini yasaklar. Onlara,
Eer iyileirse bunu renmeye
zaman olacak. Aksi takdirde brakn
rahata lsn, der. Nitekim el-Aziz
ksa bir sre sonra, hanedannn hznl sonunu renemeden lecektir.
ii hilafetinin, bazen anl da olan iki
yzyllk bir saltanattan sonra sona ermesi, tahmin edilecei zere, ncelikle
hahaiyun tarikatn etkileyecektir. Bu
tarikatn mritleri, tpk Hasan es-Sabbahn dneminde olduu gibi, hl
Fatmilerin uyuukluklarndan karak
yeni bir altn a balatmalarn beklemekteydiler. Bu dn ebediyen yok
olduunu gren mritler o kadar akn
bir duruma dmlerdir ki, Suriyedeki
efleri dadaki ihtiyar Reideddin
Sinan, Amauryye bir mesaj gndererek,
btn yandalaryla birlikte hristiyan
olmaya hazr olduunu bildirmitir.

485/774

Hahaiyun, o sralarda Orta Suriyede

birok kale ve kye sahip olup, buralarda nisbeten huzurlu bir hayat
srdrmektedirler.
Yllardan
beri
arpc eylemlerden vazgemie benzemektedirler.
Reideddinin
elinin
altnda hl elbette ok iyi yetitirilmi
katil takmlar ve sadk vaizler vardr,
ama tarikat mritlerinin ou, Templier
tarikatna dzenli bir hara demeye
zorlanan babacan kyller haline
gelmitir.
htiyar din deitirmeyi vaad ederken, dier nedenler arasnda, mritlerini yalnzca hristiyan olmayanlarn
dedikleri haratan kurtarmay ummaktadr. Mali karlarn hi hafife almayan Amaury ile hahaiyun arasndaki
bu temaslar kaygyla izlenmektedirler.
Bir anlamaya varlacakm gibi olunca,
bunu boa kartmaya karar verirler.
Bir
1173
gn
Reideddinin

486/774

temsilcileri kralla bir grmeden dnerlerken, Templierler onlara pusu kurarlar ve katlederler. Artk hahaiyunun
din deitirmesinden bir daha sz
edilmeyecektir.
Bu olaydan bamsz olarak, Fatmi
hilafetinin
lavedilmesinin
nemli
olduu kadar beklenmedik bir sonucu
ortaya kmtr: Selahaddinin o
zamana kadar sahip olmad bir siyasal boyuta gelmesi. Nureddin elbette
byle bir sonu beklemiyordu. Halifeliin kaldrlmas, Yusufu Suriyenin
efendisinin basit bir temsilcisi mertebesine indirmek yerine, onu Msrn
fiili hkmdar ve dk hanedan
tarafndan ylan masals hazinelerin
meru muhafz haline getirmitir. ki
adam arasndaki ilikiler artk giderek
bozulacaktr.
Bu olaylarn ertesinde, Selahaddinin
Kudsn dousunda Frenklerin elinde

487/774

bulunan evbek kalesine kar bir sefer

yrtt srada, tam garnizon teslim
olacakm gibiyken, Selahaddin, Nureddinin askerlerinin banda harekta
katlmak zere geldiini renir. Yusuf
bir an bile beklemeden adamlarna
ordugh bozarak cebri yryle
Kahireye geri dnme emri verir.
Zengiye yazd mektupta, Msrda
patlak
veren
karklklarn
onu
aceleyle gitmek zorunda brakt bahanesini ileri srer.
Fakat Nureddin bunu yutmaz, Selahaddini nankrlk ve ihanetle sulayarak, ileri ele almak zere Nil
lkesine bizzat gitmeye yemin eder.
Kayglanan vezir, aralarnda babas
Eypn de olduu yakn alma
arkadalarn toplar ve onlara Nureddinin tehdidinin uygulamaya gemesi
halinde benimsenmesi gereken tutumun
ne olaca konusunda danr. Baz

488/774

emirler Zenginin oluna kar silaha

sarlmaya hazr olduklarn aklar ve
Selahaddin de onlarn fikrini paylayormu gibiyken, Eyp fkeden
titreyerek mdahale eder. Yusufa bacak kadar bir ocukmu gibi hitap
ederek yle der: Ben senin babanm
ve eer burada seni seven ve iyiliini
isteyen bir kii varsa, o benden bakas
olamaz. Ama bu arada bilmelisin ki,
eer Nureddin gelirse, hikimse benim
onun nnde yere kapanp, yeri pmemi engelleyemez. Eer bana senin
kafan kendi klcmla kesmemi emrederse, bunu yaparm. nk bu topraklar ona ait. Ona yle yazacaksn:
Msra bir sefer yapmak istediini
rendim, ama buna gerek yok; bu lke
senindir ve mtevazi ve boynu eik bir
adamn olarak sana gelmem iin bana
bir ulak ile bir deve gndermen
yeterlidir.

489/774

Bu toplant bittikten sonra, Eyp

oluna bir de zel bir vaaz verir: Allah
akna, Nureddin lkenden bir karn
almaya kalkarsa, onunla lnceye
kadar arprm. Ama neden herkesin
nnde hrsl gzkyorsun? Zaman
senden yana, gerisini Allaha brak.
kna olan Yusuf, Suriyeye babasnn
tavsiye ettii mesaj gnderir ve rahatlayan Nureddin, cezalandrma seferinden son anda vazgeer. Fakat bu
uyardan dersini alan Selahaddin,
kardelerinden Turanah Yemene
gnderir ve ona Zenginin olunun
Msrn denetimini ele geirmeyi tekrar
dnmesi durumunda Eyp ailesine
bir snak olmas iin, Arabistann
gneybatsndaki bu dalk topraklar
fethetme grevini verir. Yemen fiili
durumda kolayca fethedilecektir...,
Melik Nureddinin adna.

490/774

Temmuz 1173te, gereklemeyen

evbek bulumasndan iki yldan daha
az bir sre sonra benzer bir olay meydana gelir. Selahaddin rdn nehrinin
dousunda
savamaya
gitmiken,
Nureddin birliklerini toplar ve onunla
bulumaya gider. Fakat efendisini
karsnda grme fikrinden bir kez daha
dehete kaplan vezir, babasnn lmek
zere olduu bahanesiyle aceleyle Msr
yoluna der. Eyp, gerekten de attan
dp komaya girmitir. Fakat Nureddin bu yeni mazeretten tatmin olacak
gibi deildir. Ve Eyp austosta lnce,
artk Kahirede tamamen gvenebilecei tek bir kiinin bile kalmadnn
bilincine varr. Bylece, Msr ilerini
bizzat
ele
almasnn
zamannn
geldiine karar verir.
Nureddin, Msr istila etmek ve onu Selahaddin Yusufun elinden ekip almak
iin hazrlklara balad, nk onun

491/774

kendiyle birlememek iin Frenklerle

arpmaktan kandn farketmiti. Bu
olaylar srasnda on drt yanda olan
vakanvisimiz bn el-Esir, aka
Zenginin tarafn tutmaktadr. Yusuf,
Nureddinle dorudan konumaktansa,
snrlarnda Frenklerin olmasn tercih
ediyordu. Nureddin de, bu durumda Musula ve baka yerlere kendine asker gnderilmesi iin yazd. Ama askerleriyle
birlikte Msr zerine yrmeye hazrlanrken, tanr ona tartlmaz emrini
gnderdi. Nitekim Suriyenin efendisi,
herhalde
ok
sert
bir
anjine
yakalanarak ar bir ekilde hastalanmtr. Hekimleri ona hacamat nerirler, ama o reddeder. Altm yanda
bir adama hacamat yaplmaz der.
Baka tedaviler denerler, ama yararsz.
15 Mays 1174te, aziz melik, Mslman Suriyeyi birletiren ve Arap
dnyasna
istilacya
kar
nihai

492/774

mcadeleye hazrlanma olana salayan mcahit, Nureddin Mahmutun lm

haberi amda duyulmutur. Son yllar
esnasnda
Selahaddinle
atmaya
girmi olmasna ramen, Selahaddin zaman iinde onun rakibinden ok
takipisi olarak gzkecektir.
Ancak hemen o anda, Nureddinin
akraba ve arkadalar arasnda hn
egemendir; bunlar Yusufun Suriyeye
saldrmak iin bu genel karklktan
yararlanacandan kayg duymaktadrlar. Bylece zaman kazanmak zere,
haber Kahireye bildirilmemitir. Ama
her yerde dostlar olan Selahaddin, u
zenle yazlm mesaj posta gverciniyle ama gnderir: Efendimiz Nureddine ilikin bir haber bize melun dman
cenahndan ulat. Allah vermesin eer bu
doruysa, blnmenin kalplere yerlemesinden ve aklszln zihinlere hakim olmasndan zellikle kanmak gerekir,

493/774

nk
bundan
yalnzca
dman
yararlanr.
Bu yattrc szlere ramen, Selahaddinin ykseliinin dourduu dmanlk korkun olacaktr.

ONUNCU BLM
SELAHADDNN GZYALARI

ok uzaa gidiyorsun Yusuf. Sen Nureddinin bir hizmetkrndan baka birey

deilsin ve imdi iktidar tek bana ele
geirmeye kalkyorsun. Hi hayale
kaplma, nk seni hiten kardmz
gibi, oraya geri yollamay da biliriz!

Bu uyarlar, Halepin nde gelenleri

tarafndan Selahaddine birka yl sonra
gnderilseydi sama olurdu. Ama
1174te, Kahirenin efendisi ortaya Arap

495/774

Dou aleminin ba kiisi olarak kmaya balarken, liyakatini herkes bilmemektedir. Nureddinin yakn evresinde, o yaarken de, ldkten sonra da
Yusufun ad bile telaffuz edilmemektedir. Onu belirtmek iin, sonradan
grme, hayrsz, nankr veya
ounlukla kstah gibi kelimeler
kullanlmaktadr.
Selahaddin genellikle kstah olmaktan kanmtr, ama ans kesinlikle
kstahtr. Ve hasmlarn asl bu kzdrmaktadr. nk bu otuz alt yandaki
Krt subay, hibir zaman hrsl biri
olmamtr ve onun balang dnemini
gzlemi olanlar, eer kaderi onu
sahnenin nne kartmasayd, rahatlkla ok saydaki emirlerden biri olmakla yetinebileceini bilmektedirler.
Msra kendine ramen gitmi, fetih
srasnda kk bir rol oynamtr; ve
silikliinden tr zirveye trmanmtr.

496/774

Fatmileri drmeye cret edemezdi,

ama bu ynde bir karar almaya zorlannca, kendini Mslman hanedanlarnn en zengininin mirass olarak
bulmutur. Ve Nureddin onu olmas
gereken yere iade etmek istediinde,
Yusufun direnmesine bile gerek
kalmamtr; efendisi ardl olarak topu
topu on bir yanda bir yeniyetmeyi, esSalihi brakarak ebediyen gmtr.
ki ay kadar sonra, 11 Temmuz
1174te Amaury de, gl bir Sicilya
donanmasnn desteiyle Msr istila
etmeye bir kez daha hazrlanrken dizanteriye kurban giderek lmtr.
Krall, lanetlerin en dehetlisi olan
czzama yakalanm 13 yandaki bir
gen olan olu IV. Baudouine brakmtr. Btn Dou aleminde, Selahaddinin nlenemez ykseliine kar
kabilecek tek bir hkmdr kalmtr.
Bu, rum imparatoru Manueldir.

497/774

Nitekim o da Suriyenin efendisi olma

d kurmakta ve Msr Frenklerin
yardmyla istila etmek istemektedir.
Fakat
sanki
dizi
tamamlanyormuasna, Nureddini on be yl boyunca fel eden gl Bizans ordusu, I.
Klarslann olu II. Klarslan
tarafndan 1176da Myriokephalonda
ezilmitir. Manuel ksa bir sre sonra
lecek ve Dou Hristiyan imparatorluu anariye yuvarlanacaktr.
Selahaddine methiye dzenlere, bu
ard arda gelen beklenmedik olaylarda
tanrnn
parman
grmelerinden
tr kzmak gerekir mi? Tanr? Yusuf,
talihinin payn hibir zaman kendi hesabna geirmeye almamtr. Tanrya
dua ederken hep amcam irkuha ve
efendim Nureddine kranlarn belirtmitir. Selahaddinin yceliinin bir
miktarnn da tevazudan kaynakland
dorudur.

498/774

Selahaddin bir gn yorulmutu ve dinlenmek istiyordu, memlklerinden (kle) biri

yanna geldi ve imzalamas iin bir kt
uzatt. Sultan, bitkinim, bir saat sonra
gel dedi. Ama adam srar etti. Kd
neredeyse Selahaddinin gzne sokarken
ona yle dedi: Efendi imzalasn. Sultan
yle cevap verdi: Amma hokkam
yanmda deil. adrnn giriine oturmutu ve memlk ieride bir hokka bulunduunu farketti. te hokka adrn
dibinde, dedi, bunun anlam, Selahaddine, bizzat gidip hokkay almasn emrettiiydi, baka birey deil. Sultan arkasna dnd, hokkay grd ve yle
dedi: Hay Allah, doru. Bunun zerine
arkaya uzand, sol koluna yasland ve sa
eliyle hokkay ald. Sonra kd imzalad.

Selahaddinin bir ktibi ve hayat

hikyesi
yazar
olan
Bahaeddin
tarafndan aktarlan bu olay, onu

499/774

dneminin, ayn zamanda btn

dnemlerin hkmdarlarndan farkl
klan eyin ne olduunu arpc bir
ekilde aydnlatmaktadr: en gllerden daha gl olduunda bile, basit
insanlarla beraberken mtevazi olmak.
Vakanvisleri, hi kukusuz onun
cesaretini, adaletini, cihad konusundaki
cokusunu dile getirmektedirler, ama
anlatlar boyunca daha duygulandrc,
daha insani bir imge aralksz belirmektedir. Bahaeddin yle anlatmaktadr:
Frenklere
kar
seferin
tam
gbeindeyken, Selahaddin yakn adamlarn yanna ard. Elinde henz okuduu
bir
mektup
tutuyordu
ve
konumaya
kalknca
hkrklara
bouldu. Onu byle grnce biz de kendimizi tutamayp aladk, oysa sz konusu
olann ne olduunu bilmiyorduk. Nihayet
gzyalarnn
boduu
bir
sesle,

500/774

yeenim Takiyeddin lm dedi. Ve

hngr hngr alamaya balad, tabii
biz de. Kendimi toparlayp yle
konutum: Hangi seferin iinde olduumuzu unutmayalm ve kendimizi gzyalarna braktmz iin tanrdan af dileyelim. Selahaddin beni onaylad.
Evet, Tanr beni affetsin, tanr beni affetsin, dedi. Bunu birok kere tekrarlad,
sonra yle dedi: Olan bitenden kimsenin haberi olmasn. Bunun arkasndan,
gzlerini ykamak iin glsuyu getirtti.

Selahaddinin gzyalar yalnzca

yaknlar ldnde akmamaktadr. Bahaeddin unlar hatrlamaktadr:
Bir gn sultanla birlikte Frenklere doru
at kotururken, ordunun izcilerinden biri
gsn yumruklayp hkra hkra
alayan bir kadnla birlikte bize doru
ilerledi, izci, Kadn efendiyi grmek iin

501/774

Frenklerin oradan kt, biz de getirdik

diye aklad. Selahaddin, evirmeninden
onu sorgulamasn istedi. Kadn yle
dedi: Dn Mslman hrszlar adrma
girdiler ve kk kzm aldlar. Btn
gece aladm, bunun zerine eflerim
bana yle dediler: Mslmanlarn kral
merhametlidir, onun yanna gitmen iin
sana izin vereceiz, sen de ondan kzn
isteyebilirsin. Bylece geldim ve btn
umudumu sana baladm. Selahaddin
duyguland ve gzleri yaard. Kz bulmas iin birini esir pazarna gnderdi ve
bir saat gemeden bir svari, kz srtnda
olduu halde geldi. Onlar grr grmez,
anne kendini yere att, yzn kumlara
srd ve btn oradakiler duygulanp
aladlar. Kadn ge doru bakt ve anlalmaz eyler sylemeye balad. Sonra
kz ona verildi ve Frenklerin kampna
kadar ona elik edildi.

502/774

Selahaddini tanm olanlar, fizik

yapsn -ksa boylu, ince, ksa ve
dzgn
sakallanlatmakla
pek
uramayarak, ehresinden, dnceli
ve biraz melankolik ehresinden sz etmeyi tercih etmektedirler. Bu ehre, aniden rahatlatc bir glmsemeyle aydnlanarak, muhatabna gven vermektedir. Selahaddin, konuklarna kar her
zaman nazik olmu, onlarn yemee
kalmas konusunda srar etmi, onlar
kfir olsalar bile her zaman pohpohlam ve btn ihtiyalarn gidermitir.
Onu ziyarete gelen birinin hayal
krkl iinde ayrlmasna tahamml
edemezdi ve bazlar da bundan yararlanmay sektirmemilerdir. Bir gn,
Frenklerle bir bar dnemi esnasnda,
Antakyann efendisi brens, Selahaddinin adrnn nne habersiz gelmi
ve sultann drt yl nce ald bir

503/774

blgeyi geri vermesini istemitir ve Selahaddin buray ona vermitir.

Grld
zere,
Selahaddinin
cmertlii bazen bilinsizlie varmaktadr. Bahaeddinin akladna gre:
Hazinedarlar beklenmedik durumlar iin
her zaman bir yana bir para saklarlard,
nk efendilerinin bylesine bir ihtiyattan haberi olduunda onu hemen harcayacan bilirlerdi, bu tedbire ramen,
Sultan ldnde devlet hazinesinde Sr
kaynakl bir altn kleyle krk yedi
dirhem gmten baka birey yoktu.

Baz alma arkadalar onun savurganln eletirdiklerinde, Selahaddin

rahat bir glmsemeyle yle karlk
vermekteydi: Baz insanlar iin para
kumdan daha deerli deildir. Nitekim
zenginlik ve lks samimiyetle kmserdi ve Fatmi halifelerinin masals

504/774

saray onun eline getiinde, buraya

emirlerini yerletirmi, kendi ise,
vezirlere tahsis edilen daha mtevazi
konaa yerlemitir.
Bu,
Selahaddin
ile
Nureddin
arasndaki benzerlikleri gsteren ok
saydaki izgiden bir tanesidir. Fakat
hasmlar onun efendisinin soluk bir
taklitisinden baka birey olmadn
syleyeceklerdir. Gerekte bakalaryla,
zellikle de askerleriyle olan temaslarnda, ncelinden ok daha scak
gzkmeyi bilmitir. Dinin hkmlerine
harfiyen
uymusa
da,
Zenginin
olunun baz tavrlarn belirleyen u
hafif
yobaz
yan
onda
ortaya
kmamtr. Selahaddinin kendini
genelde onun kadar kstlad, fakat
bakalarna kar onun kadar talepi olmad sylenebilir. Oysa, ister sapknlar, isterse baz Frenkler sz konusu

505/774

olsun, slama kfr edenlere kar

ncelinden ok daha acmasz olmutur.
Bu kiilik farkllklarnn dnda, Selahaddin,
zellikle
kariyerinin
balangcnda olmak zere, Nureddinin
belirleyici kiiliinin ok etkisinde
kalmtr. Selahaddin, ona lyk bir ardl olduunu gsterebilmek iin, onunla
ayn amalar aralksz izlemitir: Arap
dnyasn birletirmek; Mslmanlar,
gl bir propaganda ebekesiyle
manevi olduu kadar, igl altndaki topraklar geri alabilmek zere askeri
olarak da seferber etmek.
Emirler 1174 ylnda amda gen esSalihin etrafnda toplanarak, Selahaddine kafa tutmann en iyi yolunun ne
olacan tartr ve hatta Frenklerle ittifak yapmay bile dnrlerken,
Kahirenin efendisi onlara gerek bir
meydan okuma mektubu gnderir.

506/774

Nureddinle atmasnn yce bir

ekilde gizlendii bu mektupta, kendini
hi tereddtsz, efendisinin eserini
devam ettiren kii ve onun mirasnn
sadk muhafz olarak sunar.
Eer mteveffa meliimiz, aranzda
benden daha fazla gvene lyk birini
bulsayd, eyaletlerinin en nemlisi olan
Msr ona vermez miydi? Hi kukunuz
olmasn ki, Nureddin bu kadar erken
lmeseydi, olunu eitme ve gzetme
iini bana verirdi. Oysa gryorum ki,
efendime ve oluna hizmet edecek
yegne kiiler sizmisiniz gibi davranyor
ve beni dlamaya urayorsunuz. Ama
ben yaknda geleceim. Efendimin ansn
ereflendirmek zere iz brakacak iler
yapacam ve hepiniz kt davrannzdan tr cezalandrlacaksnz.

507/774

Burada artk gemi yllarn ll

adam grlmemektedir. Sanki efendisinin lm, onun uzun zamandr zaptettii saldrganln serbest brakm
gibidir. Koullarn olaand olduu
dorudur, nk bu mesajn belirgin bir
ilevi vardr: Selahaddin bu mesajla
sava iln ederek, Mslman Suriyeyi
fethetmeye
balamtr.
Kahirenin
efendisi, bu mesaj yollad Ekim 1174
tarihinde, oktan yedi yz svarinin
banda am yolunu tutmutur bile.
Suriye bakentini kuatmak iin bu say
azdr, ama Yusuf iini iyi hesaplamtr.
Onun mektubundaki ok zel saldrganlktan korkuya kaplan es-Salih ve
adamlar Halepe ekilmeyi tercih etmilerdir. Frenklerin topraklarndan rahatsz edilmeden geen ve artk irkuh
yolu denilebilecek gzergh izleyen
Selahaddin, Ekim sonunda ama
varmtr.
Kentte,
ailesine
bal

508/774

adamlar, onu karlamak zere kaplar

amak iin acele etmektedirler.
Tek bir kl sallamadan elde ettii
bu zaferinden cesaret alarak atlmn
srdrmtr.
am
garnizonunun
komutasn
kardelerinden
birine
brakarak Orta Suriyeye ynelmi ve
Hms ile Hamay ele geirmitir. bn elEsirin dediine gre, bu yldrm
harekt esnasnda Selahaddin, Nureddinin olu melik es-Salih adna hareket
ettii iddiasndayd. Amacnn lkeyi Frenklere kar savunmak olduunu sylyordu. Zengi hanedanna sadk olan Musullu vakanvis, ikiyzl olmakla
sulad Selahaddine kar en azndan
kukulu bir baka sahiptir. Tamamen
haksz deildir. Nitekim dzme melik
rol oynamak isteyen Selahaddin,
kendini es-Salihin koruyucusu olarak
sunmaktadr.
Bu
delikanl,
her
halkrda tek bana ynetemez. Ona

509/774

bir lala, bir naip gerekiyor, ve bu rol

oynama konusunda benden daha iyi
konumda olan yok demektedir. Zaten
ev sahibine, sadakati konusunda
gvence vermek zere bir mektup yollam, Kahire ve am camilerinde onun
adna hutbe okutmu, paray onun
adna bastrtmtr.
Gen hkmdar bu hareketlerden hi
etkilenmemitir. Selahaddin Aralk
1174te, melik es-Salihi danmanlarnn kt etkilerinden korumak iin
Halepi kuattnda, Nureddinin olu
kent halkn toplayarak onlara duygulu
bir sylev vermitir: u gayriadil ve
nankr adama baknz, tanrya ve insanlara hi saygs yok, lkemi elimden
almak istiyor. Ben yetimim ve sizi ok
sevmi olan babamn ansna beni
savunmanz konusunda size gveniyorum. ok derinlemesine etkilenen
Halepliler, nankre kar sonuna

510/774

kadar direnmeye karar vermilerdir. EsSalihle dorudan atmaya girmekten

kanan
Selahaddin,
kuatmay
kaldrmtr. Buna karlk, kendini
Msr ve Suriye melii iln ederek,
artk hibir efendiye bal olmamaya
karar vermitir. Vakanvisler ona
ayrca sultan nvann da vereceklerdir,
ama kendisi bunu hi kullanmayacaktr. Selahaddin Halep surlarnn dibine
birka kere daha gelecek, ama Nureddinin oluyla kl akrdatmaya hi
girmeyecektir.
Es-Salihin danmanlar, bu srekli
tehdidi uzaklatrmak iin hahaiyunun yardmlarna bavurmaya karar
verirler. Reideddin Sinanla temasa
geerler, o da onlar Yusuftan kurtarmaya sz verir, dan ihtiyar,
Fatmi hanedannn mezar kazcsyla
olan hesabn grmekten baka birey
istememektedir. lk suikast 1175

511/774

banda gerekleir: baz hahaiyun Selahaddinin kampna girer, adrna

kadar ularlar, bir emir onlar tanr ve
yollarn keser. Ar yaralanr, ama
alarm verilmitir. Muhafzlar koar ve
sk bir mcadeleden sonra batniler
ldrlr. Bu, olay ertelemekten baka
bir sonu vermez. 22 Mays 1176da Selahaddin gene Halep blgesinde sefere
kmken, bir hahaiyun mridi
adrna girer ve kafasna bir bak
darbesi indirir. Sonuncu suikastten beri
teyakkuz halinde olan Sultan, fesinin
altna rme zrhtan bir balk giyme adedini edinmitir. Katil bunun zerine
kurbannn boynuna saldrr. Fakat
bak burada da etkisiz kalr, Nitekim
Selahaddin, yksek yakas rme zrhla
glendirilmi kaln kumatan bir entari
giymektedir.
Bunun
zerine
ordudaki emirlerden biri gelir, bir eliyle
ba tutar ve dier eliyle de batniye

512/774

vurur, o da yere der. Selahaddin daha

yerinden kprdamaya vakit bulamadan
bir ikincisi, sonra bir ncs stne
atlr.
Ama muhafzlar gelmilerdir ve
saldrganlar ldrlr. Yusuf, adrdan
rkm ve hl bir ey olmadna afallam bir ekilde, sendeleyerek kar.
Kendini topladnda, hahaiyuna
inlerinde, Sinann on kadar kaleyi denetledii Orta Suriyede saldrmaya karar
verir. Selahaddin, bu kalelerin en
korkutucu olann, dik bir daa tnemi
Masyaf kalesini kuatacaktr. Fakat
1176 ylnn bu Austos aynda
Hahaiyun lkesinde cereyan edenler
herhalde bir esrar olarak kalacaklardr.
bn el-Esire ait olan birinci versiyona
gre, Sinan, Selahaddinin daysna bir
mektup gndererek, hanedann btn
yelerini ldrtmeye yemin etmitir.
Tarikattan gelen, stelik sultana

513/774

ynelik iki suikast giriiminden sonra

gelen bu tehdidi hafife almak olanakszdr. Bu durumda Masyaf kuatmasna son verilmitir.
Fakat olaylarn ikinci bir versiyonu
bizzat hahaiyundan gelmektedir. Bu
anlatm, tarikatn bize ulaan nadir
yazl kaynaklarndan biri olan, EbuFiraz adnda bir mridin imzasn tayan bir anlatda yer almaktadr. Ona
gre, Masyaf kuatld srada burada
olmayan Sinan, iki arkadala birlikte
komu bir tepeye yerleerek, harektn
geliimini izlemeye balam; Selahaddin de adamlarna onu yakalama emrini vermitir. Kalabalk bir birlik Sinan kuatmtr, ama askerler ona yaklamaya uratklarnda, organlar esrarl bir g tarafndan felcedilmitir.
Dan ihtiyar bunun zerine onlara,
sultanla kiisel ve zel olarak grmek
istediini
bildirmelerini
sylemi,

514/774

dehete kaplan askerler olan biteni

efendilerine anlatmak iin komular ve
bunlar hi de iyiye yormayan Selahaddin, btn ayak izlerini belirlemek iin
adrnn etrafna kire ve kl dktrtm, akam olunca da, onu korumak
zere mealeleri olan muhafzlar
dikmitir. Gece yars birdenbire srayarak uyanm, bir anlk bir zaman
aralnda
tanmad
birinin
adrndan dar szldn farketmi ve bunun Sinan olduunu sanmtr. Esrarl ziyareti yatan zerine
zehirli bir peksimet ile bir kt brakmtr. Ktta unlar okunmaktadr:
Elimizdesin. Selahaddin bunun zerine bir lk atm ve muhafzlar
koup gelmiler, ama hibir ey
grmediklerine yemin etmilerdir. Selahaddin hemen ertesi gn kuatmay
kaldrm
ve
hzla
ama
geri
dnmtr.

515/774

Bu
yknn
fazla
romanlatrldndan hi kuku yoktur, ama
Selahaddinin hahaiyuna ynelik siyasetini ok aniden deitirdii de kesin
bir olgudur. Her cins sapknlktan
irenmesine
ramen,
batnilerin
lkesini tehdid etmeye bir daha asla
kalkmayacaktr. Bunun tamamen tersine, onlarla uzlamaya alarak,
bylece hem Frenk, hem de Mslman
dmanlarn deerli bir yardmcdan
mahrum brakacaktr. nk sultan
Suriyeyi ele geirmek iin yrtt
mcadelede btn kozlar kendi elinde
toplamaya karar vermitir. Aslnda
am ele geirdiinden beri, bu
mcadeleyi grnte kazanm gibidir,
ama atma ne zaman bitecei belirsiz
bir ekilde srmektedir. Frenk devletlerine, Halepe, gene Zenginin ardllarndan birinin ynetimi altnda olan
Musula ve Cezire ile Kk Asyadaki

516/774

eitli hkmdarlara kar giriilmesi

gereken btn bu seferler tketicidirler.
stelik entrikaclarn ve fesat kuranlarn cesaretini krmak zere dzenli
olarak Kahireye gitmek zorundadr.
Durum ancak 1181in sonunda, es-Salih belki de zehirlenerek, on sekiz
yanda aniden ldnde durulmaya
balamtr. bn el-Esir, onun son anlarn
duygulu
bir
ekilde
anlatmaktadr:
Durumu arlanca, hekimler ona biraz
arap imesini tavsiye ettiler. Onlara
yle dedi: Bir hocann fikrini almadan
bunu yapamam. Ulemann nde gelenlerinden biri baucuna gelerek, dinin arabn ila olarak kullanmna izin verdiini
aklad. Es-Salih sordu: Eer Allah hayatma son vermeye karar verdiyse, beni
arap ierken grnce fikrini deitireceini gerekten sanyor musunuz?. Din

517/774

adam hayr demek zorunda kald. lmek

zere olan (gen), yleyse yaradana midemde yasak bir gda olduu halde kavumak istemiyorum diye konutu.

Bundan bir buuk yl sonra, Selahaddin 18 Haziran 1183te Halepe resmen

girer. Artk Suriye ve Msr, Nureddinin
zamannda olduu gibi itibari bir
ekilde deil de, Eyyubi hkmdarnn
tartlmaz otoritesi altnda etkin bir
ekilde birlemilerdir. Onlar her gn
biraz daha sktran bu gl Arap devletinin ortaya k, Frenklerin merak
uyandrc bir ekilde dayanmaya
ynelmelerine yol amamtr. Bunun
tamamen tersi olmutur. Czzamn
korkun bir ekilde sakatlad Kuds
kral iktidarszla yuvarlanrken, iki
rakip klan iktidar ele geirmek iin
mcadele etmektedir. Selahaddinle anlama yanls olan birincisi, Trablus

518/774

kontu Raymondun ynetimi altndadr.

Ar olan ikincisinin szcs ise, eski
Antakya prensi Renaud de Chtillondur.
ok esmer, kartal burunlu, su gibi
Arapa konuan, islami metinleri
dikkatle okuyan Raymond, eer uzun
boyu Batl kkenlerini ele vermeseydi,
bal gibi Suriyeli bir emir sanlabilirdi.
bn el-Esir unlar sylemektedir:
Bu durumda Frenkler arasnda, Trablus
beyi Raymond bn Raymon es-Sanjiliden
(Saint-Gilles soyundan) daha cesur ve
daha bilge biri yoktu. Fakat bu adam ok
hrslyd ve hararetle kral olmak istiyordu. Bir sre naiplik yapt, ama buradan
hemen uzaklatrld. Buna o kadar
bozuldu ki, Selahaddine yazarak onun
cephesine geti ve ondan Frenklerin kral
olmasna yardm etmesini istedi. Selahaddin buna sevindi ve Mslmanlarn elinde

519/774

esir olan baz Trablus valyelerini hemen serbest brakt.

Selahaddin Frenkler arasndaki bu i

uyumazlklar dikkatle izlemektedir.
Raymondun ynetimindeki Doulu
akn Kudste ste geliyormu gibi
olduunda, buna rza gstermitir. IV.
Baudouin, 1184te czzamn son safhasna gelmitir. Ayaklar ve bacaklar
gevemi, gzlerinin feri snmtr.
Ama ne cesareti, ne de saduyusu eksilmitir ve Selahaddinle iyi komuluk
ilikisi kurmaya alan Trablus kontuna gvenmektedir. am o yl ziyaret
eden Endlsl seyyah bn Cbeyir,
sren savaa ramen kervanlarn Kahire
ile am arasnda Frenk topraklarndan
geerek dzenli bir ekilde gelip gitmelerine armtr. Hristiyanlar, Mslmanlar hilesiz hurdasz uygulanan bir
vergi detiyorlar diye izlenimlerini

520/774

anlatmaktadr. Hristiyan tccarlar da,

Mslman topraklarndan getiklerinde
mallar zerinden bir vergi dyorlar.
Aralarnda tam bir anlama var ve
eitlie
uyuyorlar.
Savalar
savalaryla urayorlar, ama halk
bar iinde kalyor.
Bu birlikte yaamaya son vermekte
hi acelesi olmayan Selahaddin, hatta
bar yolunda daha ileriye gitmeye
hazr olduunu bile belli etmektedir.
Nitekim, czzaml kral 1185 martnda
yirmi drt yanda lr, taht alt
yandaki yeeni V. Baudouine brakr.
Trablus kontu naiplii de, iktidarn
pekitirmek iin zamana ihtiyac
olduunu bildiinden, bir bar yapmak
zere ama eliler gnderir. Kendini
Batllarla nihai arpmaya hazr
hisseden Selahaddin, drt yllk bir
bar anlamasn kabul ederek, ne

521/774

pahasna olursa olsun arpma peinde

olmadn kantlar.
Fakat ocuk-kral, bir yl sonra, Austos 1186da lnce, naibin durumu
tartmal hale gelir. bn el-Esir, Kk
kraln annesi, Batdan yeni gelmi Guy
adndaki bir Frenke tutulmutu. Onunla
evlenmiti ve ocuk lnce, tac kocasnn
bana koydu; patrii, rahipleri, keileri,
Hospitalier ve Tempiler tarikat mensuplarn, baronlar ard, onlara iktidar
Guyye aktardn bildirdi ve ona itaat
edeceklerine yemin ettirdi. Raymond reddetti ve Selahaddinle anlamay tercih
etti. Bu Guy, hibir siyasal ve askeri
yetenei olmayan, her zaman son
konutuu kiinin fikrine katlmaya
hazr olan, tamamen silik, yakkl bir
adam olan kral Guy de Lusignandr.
Gerekte, efleri brens Arnat, Renaud
de Chtillon olan ahinlerin elinde bir
kukladan baka birey deildir.

522/774

Renaud, Kbrstaki macerasndan ve

kuzey
Suriyedeki
arlklarndan
sonra, on be yln Halep zindanlarnda
geirmi, 1175te Nureddinin olu
tarafndan serbest braklmtr. Esareti,
kusurlarn arttrmaktan baka bir
sonu vermemitir. imdi her zamankinden daha fanatik daha agzl,
gzn daha kan brmtr. Arnat,
Araplar ile Frenkler arasnda on yllarca
yl sren sava ve katliamlarn neden
olduundan daha byk bir kini tek
bana aa kartacaktr. Serbest
brakldktan sonra, damat II. Bohemondun hkm srd Antakyay
geri almay baaramamtr. Bu durumda, Kuds krallna yerlemi, burada
kendine rdn nehrinin dousundaki
topraklar, zellikle de gl Kerak ve
evbek kalelerini drahoma olarak getiren dul bir kadnla hemen evlenmitir.
Templierler ve yeni gelen ok sayda

523/774

valyeyle hemen ittifak yaparak,

Kudste giderek artan bir nfuza sahip
hale gelmitir ki, bunu bir tek Raymond, o da bir sre iin dengelenebilmektedir.
Renaudnun
dayatmaya
urat siyaset, ilk Frenk istilas
srasndakidir:
Araplarla
aralksz
dvmek, hi acmadan yamalamak
ve katletmek, yeni topraklar fethetmek.
Ona gre her uyuma, her anlama bir
ihanettir. Hibir barn, hibir szn
kendini balamadn dnmektedir.
Zaten Mslman kfirlere edilen
yeminin deeri nedir ki? diye hayaszca bir aklamas da vardr.
1180de am ile Kuds arasnda,
blgede mal ve insanlarn serbest
dolamn gvence altna alan bir anlama imzalanmtr. Bundan birka ay
sonra, Suriye ln Mekke ynnde
kateden ve zengin Arap tccarlara ait
olan bir kervan Renaudnun saldrsna

524/774

uram, kont mallara el koymutur. Selahaddin, IV. Baudouin nezdinde ikayette bulunmu, fakat o vassaline
(bamls, adam) kar bir cezalandrma harektna girimeye cesaret
edememitir. 1182 sonbaharnda daha
vahim bir durum meydana gelmitir:
Arnat, bizzat Mekkeyi yamalamaya
karar vermitir. O sralarda Akabe krfezi zerinde kk bir Arap balk liman olan Elyattan gemiye binmi,
baz Kzldeniz korsanlarnn rehberliiyle ky boyunca inerek, Medinenin
liman Yanboha, sonra da Mekkeden
uzakta olmayan Rabige saldrmtr.
Renaudnun adamlar, Ciddeye giden
bir
Mslman
hac
gemisini
batrmlardr. bn el-Esir, herkes gafil
avlanmt diye aklamaktadr, nk bu
blgenin insanlar, ne tccar, ne de
sava hibir Frenk grmemilerdi.
Baarlarndan
sarhoa
dnen

525/774

saldrganlar, teknelerini ganimetle doldurmak iin acele etmilerdir. Ve

Renaud topraklarna geri dnerken,
adamlar
aylarca
Kzldenizde
dolamlardr. Selahaddinin, o yokken
Msr yneten kardei el-Adil, bir filo
donatm ve yamaclarn peine
taklarak onlar yoketmitir. lerinden
bazlar, kafalar halkn nnde kesilmek zere Mekkeye gtrlmlerdir.
Musullu tarihi, kutsal yerleri kirletmeye
kalkanlar iin ibret alnacak bir ceza, diye sonuca varmaktadr. Bu lgnca maceraya ilikin haberler tabii ki Mslman dnyasnda dolam ve Arnat
artk Frenk dmann en irkin yannn
simgesi haline gelmitir.
Selahaddin, Renaudnun topraklarna
birok akn dzenleyerek karlk vermitir. Ama sultan, fkesine ramen
yceliini muhafaza etmeyi bilmitir.
rnein
1183
Kasmnda,

526/774

mancnklarn Kerak kalesinin etrafna

yerletirmi ve kaya paralaryla bombardmana balamken, kaleyi savunanlar ona ieride prensin dnnn
srmekte olduunu bildirmilerdir.
Gelinin Renaudnun vey kz olmasna
ramen,
Selahaddin
kuatma
altndakilerden genlerin kalacaklar
daireyi gstermelerini istemi ve adamlarna
bu
blgeyi
saknmalarn
emretmitir.
Ancak bu cins davranlarn Arnata
kar, ne yazk ki hibir yarar yoktur.
Bilge Raymond tarafndan bir an iin
etkisizleitirildikten sonra, kral Guynin
1186 eyllnde tahta kmasyla yeniden sz sahibi olmutur. Bundan
birka hafta sonra, varlan barn daha
iki buuk yl srmesi gerektiini bilmezden gelerek, Mekke yolunda sakin
sakin ilerleyen byk bir Arap hac ve
tccar kervannn zerine alc bir ku

527/774

gibi kmtr. Kervandaki silahl

adamlar ldrm, kafilenin geri
kalann
esir
ederek
Keraka
gtrmtr.
Bunlardan
bazlar
Renaudya bar anlamasn hatrlatmaya cret edince, onlara meydan okur
bir tavrla Muhammediniz gelsin de
sizi kurtarsn! demitir. Bu szler
birka hafta sonra Selahaddine aktarldnda, Arnat kendi elleriyle
ldrmeye yemin edecektir.
Fakat sultan hemen o anda uygun
zaman beklemeye uramaktadr. Anlamalar uyarnca esirleri serbest brakmas ve mallarn iade etmesi iin
Renaudya eliler gndermitir. Prens
elileri kabul etmeyi reddedince, onlar
da Kudse ynelmiler, burada onlar
kral Guy karlam ve vassalinin
yaptklarna
mthi
ardn
sylemi, ama onunla atmaya
girmeye cesaret edememitir. Eliler

528/774

srar
etmilerdir:
Prens
Arnatn
elindeki rehineler Kerak zindanlarnda,
btn anlama ve yeminlere ramen
unutulmaya ve rmeye mi terkedileceklerdir? ktidarsz Guy, kendini bu
iten syrmtr.
Bar anlamas bozulmutur. Ona
sonuna kadar uymaya kararl olan Selahaddin, atmalarn yeniden balayacak olmasndan hi kayglanmamaktadr. Frenklerin szlerini alaka bozduklarn haber vermek zere, Msr,
Suriye ve Cezire emirlerine haberciler
yollayarak, mttefik ve bamllarn
igalciye kar cihada katlmak zere
btn glerini biraraya getirmeye
armtr. Btn slam lkelerinden
binlerce svari ve piyade ama akmaktadr. Kent, artk askerlerin gnee ve
yamura kar korunduklar oluklu
atlardan, deve tynden kk adrlardan veya zengin renkleri olan ve

529/774

Kuran ayetleri veya hatla yazlm

iirlerle
ssl
zengin
hkmdar
otalarnn ortasnda karaya oturmu
bir gemi gibidir.
Seferberlik devam ederken, Frenkler
i atmalarnn iine gmlmektedirler. Mslmanlarla ibirlii halinde
olmakla itham ettii rakibi Raymonddan kurtulmak iin zamann uygun olduunu dnen kral Guy, Kuds
ordusunu, Celilede (Galile) kk bir
kent olan ve Trablus kontunun karsna
ait bulunan Taberiyeye saldrtmaya
hazrlanmaktadr. Alarm durumuna
geen Trablus kontu, bir ittifak nermek zere Selahaddine gider, sultan bu
teklifi hemen kabul ederek, Taberiye
garnizonunu takviye iin hemen bir
birlik gnderir. Kuds ordusu geri
ekilir.
Arap, Trk ve Krt savalar ama
doru dalga dalga akmaya devam

530/774

ederlerken, Selahaddin 30 Nisan

1187de Taberiyeye bir haberci gndererek, Raymonddan ittifak anlamasna uygun olarak izcilerinin Celile glnde bir keif turu yapmalarna
izin vermesini ister. Kont skntya
der, ama reddedemez. Tek art,
Mslman
askerlerin
topraklarn
akamdan nce terketmeleri ve ne insanlarna, ne de uyruklarnn mallarna
saldrmama sz vermeleridir. Her tr
olay nlemek zere, civardaki btn
yerleim yerlerini Mslman birliklerinin geii konusunda uyarr ve halktan
evlerinden kmamalarn ister.
Ertesi gn, 1 Mays cuma afakla
birlikte, Selahaddinin yardmclarndan
birinin komutasndaki yedi bin svari
Taberiye surlarnn altndan geer. Ayn
gnn akam ayn yolu ters ynde
getiklerinde, kontun artlarna harfiyen uymular; ne kylere, ne atolara

531/774

yan gzle bakmlar; ne hayvan, ne

altn almlardr, ama gene de olay
kmasn nleyememilerdir. Nitekim
Templier ve Hospitalier tarikatlarnn
stad azamlar, bir nceki gn Raymondun habercileri Mslmanlarn
geiini bildirmeye geldikleri srada,
tesadfen civardaki kalelerden birinde
bulunmaktadrlar. Kei-askerlerin kanlar beyinlerine kmtr. Onlara gre
Mslman
kfirleriyle
anlama
yaplamaz. Bylece birka yz valye
ve piyade toplayarak, Mslman
svarilerine Nazaretin kuzeyindeki Sefuriye ky yaknlarnda saldrmaya
karar vermilerdir. Frenkler birka
dakika iinde yokedilmitir. Bir tek
Templierlerin stad azami kamay
baarabilmitir. bn el-Esir unlar
aktarmaktadr:

532/774

Bu bozgundan sonra gzleri korkan Frenkler, Raymonda patrikleri, rahipleri ve

keileriyle birlikte ok sayda valye
gndererek, Selahaddinle ittifak yapmasn ac ac eletirdiler. Ona yle dediler: Kesinlikle islamiyeti kabul etmi olmalsn, yoksa olanlara tahamml edemezdin. Mslmanlarn senin topraklarndan gemelerini, Templierler ve Hospitalierleri katletmelerini ve sen kar bile
kmadan esirlerle birlikte geri ekilmelerini kabul etmezdin. Kontun kendi askerleri, yani Trablusam ve Taberiyeli askerler da ona ayn elitirileri yaptlar ve
patrik onu aforoz etmek ve evliliini iptal
etmekle tehdit etti. Bu basklara maruz
kalan Raymond korktu. zr diledi ve
pimanlk getirdi. Onu affettiler, onunla
uzlatlar ve ondan birliklerini kraln emrine vermesini ve Mslmanlara kar
arpmaya katlmasn istediler. Kont
bylece onlarla birlikte yola kt.

533/774

Frenkler bunun zerine, valye ve piyade btn askerlerini Akk yaknlarnda

birletirdiler, sonra ayak sryerek Sefuriye kyne doru yrdler.

Mslman cephesinde ise, herkesin

istisnasz kayg duyduu ve nefret ettii
bu askeri-dinsel tarikatlarn bozgunu
bir zafer-ncesi keyfi vermitir. Emirler
ve askerler artk Frenklerle kl vuruturmak iin acele etmektedirler. Selahaddin bu durumda, Haziranda btn
askerlerini Yam ile Taberiyenin yar
yolunda toplamtr: nnde on iki bin
svari geit yapmtr, piyadeler ve
gnlller bu saynn iinde deillerdir.
Sultan sava atnn zerinden emretmi
ve bu binlerce ateli asker tarafndan
tekrarlanmtr: Allahn dmanna
kar zafer.
Selahaddin, kurmaylarna durumun
analizini sakin bir ekilde yapmtr:

534/774

Karmza kan bu frsat herhalde bir

daha
hi
tekrarlanmaz.
Benim
kanaatime gre, Mslman ordusu bir
meydan savanda btn kfirlerle
birden hesaplamaldr. Birliklerimiz
dalmadan, cihada kararl bir ekilde
atlmak gerekir. Sultann nlemek istedii ey, arpma mevsimi sonbaharda sona erdiinden, belirleyici zaferi
kazanmadan baml ve mttefiklerinin
askerleriyle birlikte evlerine dnmeleridir. Fakat Frenkler ar temkinli askerlerdi. Mslman glerini bu ekilde
birlemi olarak grnce, arpmadan
kanmann arelerini aramayacaklar
mdr? Selahaddin onlara bir tuzak kurmaya karar verir ve tanrya, onlarn
buraya dmelerine izin vermesi iin
dua eder. Taberiyeye ynelir, kenti bir
gn iinde igl eder, birok yerde ate
yaklmasn emreder ve Raymondun
kars kontes ile bir avu savunucunun

535/774

elinde bulunan hisar kuatr. Mslman ordusu bunlarn direniini istedii

an ezecek gtedir, ama Sultan adamlarn engeller. Basky yavaa artrmak, nihai saldrya hazrlanyormu
gibi yapmak ve tepkileri beklemek
gerekmektedir.
bn
el-Esir
yle
anlatmaktadr:
Frenkler, Selahaddinin Taberiyeyi igl
ettiini ve yaktn renince, meclislerini topladlar. Bazlar, Mslmanlarn
zerine yryp, onlarla arparak hisar
almalarn engellemeyi nerdi. Ancak
Raymond mdahale etti: Taberiye bana
aittir dedi. Kuatma altnda olan benim
karmdr. Ama eer Selahaddinin saldrs
burada duracaksa, hisarn alnmasna ve
karmn esir edilmesine razym. nk
Allah bilir ya, gemite birok Mslman
ordusu grdm, ama hibiri bugn Selahaddinin sahip olduu kadar kalabalk ve

536/774

gl deildi. Bu durumda onunla boy

lmekten kanalm. Daha sonra
Taberiyeyi her zaman geri alabilir ve bizimkileri kurtarmak iin fidye deyebiliriz. Fakat Kerak senyr prens Arnat ona
yle dedi: Mslmanlarn gcn anlatarak bizi korkutmaya alyorsun,
nk onlar seviyorsun ve onlarn
dostluunu tercih ediyorsun, yoksa bu
cins szler etmezdin. Ve sen onlarn
kalabalk olduunu sylyorsan, ben de
sana, ate, yaklacak odun miktarndan
korkmaz diye cevap veriyorum. Kont
bunun zerine yle konutu: Ben sizlerden biriyim, sizin istediiniz gibi davranacam. Sizin yannzda arpacam,
ama ne olacan greceksiniz.

Batllarn arasnda bir kez daha en

ar gr stn gelmiti.
Artk arpma iin herey yerli yerindedir. Selahaddinin ordusu, meyva

537/774

aalaryla kapl verimli bir ovaya

yaylmtr. Arkada, Taberiye glnn
tatl suyu ve onun iinden geen rdn
nehri yer almaktadr; daha uzakta ise,
kuzeydou ynnde Golan tepelerinin
ihtiaml
silueti
farkedilmektedir.
Mslman kampnn yaknlarnda iki
zirvesi bulunan bir tepe ykselmektedir, buras adn eteindeki kyden
alan Hattin boynuzlardr.
Yaklak on iki bin kiiden meydana
gelen Frenk ordusu, 3 Temmuzda
harekete geer. Sefuriye ile Taberiye
arasnda katetmesi gereken yol uzun
deildir,
normal
zamanda
en
fazlasndan drt saat ekmektedir. Ancak Filistinin bu blgesi yazn tamamen kurudur. Ne kaynak, ne kuyu
vardr ve akarsularn hepsi kurumutur.
Fakat Sefuriyeden ok erken yola
kan Frenkler, leden sonra gle
varp
susuzluklarn

538/774

giderebileceklerinden
hibir
kuku
duymamaktadrlar. Selahaddin ise tuzan zenle hazrlamtr. Svarileri,
hem arkadan, hem nden, hem de yanlardan
saldrarak,
zerine
ok
yadrarak dman gn boyunca
hrpalarlar. Batllarn bir miktar kayp
vermelerine neden olurlar, ama asl onlar yavalamak zorunda brakrlar. Gn
batmndan az bir sre nce Frenkler
bir dzle gelirler, bunun tepesinden
btn manzaray seyredebilmektedirler.
Tam ayaklarnn dibinde, toprak renkli
birka eviyle kk Hattin ky uzanmaktadr, vadinin dibinde ise Taberiye
glnn sular parldamaktadr. Ve
daha yaknda, sahil boyunca uzanan
yeillenmekte olan ovada da Selahaddinin ordusu vardr. Su iebilmek iin
sultandan izin almak gerekmektedir.
Selahaddin glmser. Frenklerin
bitkin, susuzluktan perian olduklarn,

539/774

akam olmadan gle kadar bir geit bulacak ne g, ne de zamanlarnn

olduunu, sabaha kadar bir damla su
bulamadan kalmaya mahkm olduklarn bilmektedir. Acaba bu koullarda
arpabilirler mi? Selahaddin o geceyi
ibadet ve genel kurmay toplantlaryla
geirecektir. Geri ekilme yolunu tkamak zere birok emirini dmann arkasn tutmakla grevlendirir ve
herkesin iyi konumlanp konumlanmadn
denetler,
talimatlarn
tekrarlar.
Ertesi gn, 4 Temmuz 1187de, tamamen kuatlm, susuzluktan aptala
dnm olan Frenkler, gnn ilk klaryla birlikte tepeden inmeyi ve gle
ulamay umutsuzca denerler. Dnk
tketici yryten svarilerden daha
fazla
etkilenmi
olan
piyadeler,
baltalarn ve grzlerini srtlarnda yk
gibi
tayarak
krlemesine

540/774

komaktadrlar; bunlar salam bir kl

ve karg duvarna dalgalar halinde arparak ezilirler. Hayatta kalanlar,
karklk iinde tepeye doru kaarlar,
burada valyelere karrlar, artk onlar da bozguna uradklarndan emindirler. Hibir savunma hattnn tutunma olasl yoktur. Ama gene de
umutsuzluun
verdii
cesaretle
arpmaya devam etmektedirler. Raymond, bir avu yaknyla birlikte,
kendine Mslman hatlar boyunca bir
yol amaya uramaktadr. Onu farkeden
Selahaddinin
yardmclar
kamasna izin verirler. Trablusama
kadar at koturacaktr. bn el-Esirin anlattna gre:
Kontun gitmesinden sonra, Frenkler az
daha teslim oluyorlard. Mslmanlar
kuru otlar atee vermilerdi ve rzgr
duman valyelerin gzlerine flyordu.

541/774

Susuzluun, alevlerin, dumann, yaz

scann, arpma ateinin saldrsna
urayan
Frenklerin
artk
gleri
kalmamt. Fakat kendi kendilerine,
lmden ancak kar koyarak kurtulabileceklerini sylediler. Bunun zerine yle
bir iddetle saldrmaya baladlar ki,
Mslmanlar arpmay brakacak gibi
oldular. Ancak, Frenkler her saldrda
kayp veriyor ve saylar azalyordu.
Mslmanlar hakiki ha ele geirdiler.
Bu Frenkler iin en ar kayp oldu,
nk Mesihin - Allahn selm zerine
olsun - bunun zerinde armha gerildiini iddia ediyorlard.

slamiyete gre, sa ancak grnte

armha gerilmitir. nk tanr,
Meryemin olunu, ona bu kadar iren
bir azap ektirilmesine izin vermeyecek
kadar seviyordu.

542/774

Bu kayba ramen, Frenkler arasnda

yz elli kadar ok iyi valye hayatta
kalmt, bunlar kahramanca dverek
Hattin kynn zerindeki yksek bir
alana ekildiler ve adrlarn kurup,
direnmeyi rgtlemeye baladlar. Ama
Mslmanlar onlar her bir yandan
sktrnca, bir tek kraln adr ayakta
kald. Olaylarn devam, Selahaddinin
on yedi yandaki olu el-Melik el-Efdal
tarafndan anlatlmtr:
Katldm ilk sava olan Hattin
arpmasnda babamn yanndaydm.
Frenkler kral tepeye varnca, adamlaryla
mthi bir saldrya geerek bizim birlikleri babamn durduu yere kadar geriletti.
Bunun zerine ona baktm, hznlyd,
kaslmt ve sakaln sinirli sinirli
ekitiriyordu. eytan kazanmamal diye bararak ilerledi. Mslmanlar yeniden tepeye saldrya getiler. Frenklerin

543/774

bizim birliklerin basksyla gerilediklerini

grnce, sevinle haykrdm: Onlar
yendik. Fakat Frenkler gene saldrdlar
ve
bizimkiler
kendilerini
yeniden
babamn yannda buldular. Onlar gene
saldrya geirdi ve onlar da dman tepeye geri ekilmeye zorladlar. Yeniden
haykrdm: Onlar yendik. Ama babam
bana dnd ve Sus. Onlar ancak u
yukardaki adr dtnde ezmi
olacaz dedi. Daha szn bitirmemiti
ki, adr devrildi. Sultan bunun zerine
attan indi, yere kapand ve sevinten
alayarak Allaha kretti.

Selahaddin
sevin
lklarnn
arasnda dorulur, atna yeniden biner
ve adrna ynelir. nemli esirler,
zellikle de kral Guy ve prens Arnat
ona getirilir. Yazar madeddin el-sfahani, sultann danman olarak u
sahneye tanklk etmitir:

544/774

Selahaddin kral yanna oturmaya davet

etti ve Arnat da ieri girdiinde, onu
kraln yanna yerletirdi ve ona yapt
ktlkleri hatrlatt: Ka kere yemin
edip bozdun, ka kere anlama imzalayp
uymadn. Arnat, evirmeni araclyla
yle cevap verdi: Btn krallar hep
byle davranmlardr. Ben daha fazlasn
yapmadm. Guy bu arada susuzluktan
soluyordu, sanki sarhomu gibi kafasn
sallyordu ve ehresi ok skntl
olduunu belli ediyordu. Selahaddin ona
rahatlatc szler syledi ve buzlu su getirterek ona ikram etti. Kral iti ve geri
kalann Arnata sundu, o da susuzluunu
giderdi. Sultan bunun zerine Guyye
Ona su vermeden nce benden izin almadn. yleyse ben de onu affetmek
zorunda deilim dedi.

Nitekim Arap geleneine gre, su

veya yiyecek verilen bir esirin hayat

545/774

balanmak zorundadr. Selahaddin,

kendi elleriyle ldreceine yemin ettii bir adamn lehine elbette byle bir
yklenime
giremezdi.
madeddin
devam etmektedir:
Sultan bu szleri syledikten sonra dar
kt, atna bindi ve dehete dm
esirleri brakarak uzaklat. Birliklerinin
geri dnn denetledi. Arnat buraya
getirtti, elinde klc olduu halde ona
doru ilerledi, boynuyla kprck
kemiinin arasna vurdu. Arnat yere
dnce kafasn kestiler, sonra bedenini
ayaklarndan tutup, titremeye balayan
kraln nne srklediler. Onun byle
titrediini gren sultan da rahatlatc bir
sesle yle dedi: Bu adam sadece
ktl
ve
irenlii
yznden
ldrld!

546/774

Nitekim kral ile esirlerin ou

balanacak, ama Templierler ve Hospitalierler Renaud de Chtillonun kaderine maruz kalacaklardr.
Selahaddin balca emirlerini toplayp, onlar istilaclarn ok uzun
zamandan beri alaya aldklar ereflerini iade ettiini syledii zaferlerinden
tr kutlamak zere, bu unutulmayacak gnn sona ermesini beklemitir.
Artk Frenklerin ordusunun kalmadn ve haksz yere igal ettikleri
topraklar onlardan geri almak iin bu
durumdan zaman geirmeden yararlanlmas gerektiini dnmektedir.
Pazara gelen ertesi gn, Raymondun
karsnn direnmenin artk bir ie yaramadn bildii Taberiye kalesine
saldrmtr. Kadn Selahaddine teslim
olmu, o da tabii ki savunmaclarn
btn mallaryla birlikte rahatsz
edilmeden gitmelerine izin vermitir.

547/774

Ertesi sal, muzaffer ordu Akk zerine yrm, liman kenti direnmeden
teslim olmutur. ehir son yllar
esnasnda epeyi bir ekonomik nem
kazanmtr, nk Batyla ticaretin
tm onun zerinden yaplmaktadr.
Sultan,
gerekli
btn
korumay
salamaya sz vererek, ok saydaki
talyan
tccarnn
kalmalarn
salamaya uramtr. Ama onlar
komu Sr limanna gitmeyi tercih etmilerdir. Sultan buna zlmesine ramen onlara engel olmamtr. Hatta
btn servetlerini gtrmelerine izin
vermi ve onlar haydutlardan korumak
iin yanlarna bir refakati birlik
vermitir.
Bu kadar byk bir ordunun banda
bizzat yer almay gereksiz bulan sultan,
emirlerine Filistinin eitli mstahkem
mevkilerini alma grevini vermitir. Celile ve Samaryadaki Frenk kaleleri

548/774

birbiri ardna, birka saat veya birka

gn iinde teslim olmulardr. zellikle
Nablus, Hayfa ve Nazaretin durumlar
byle olmu, buralarda oturanlar Sr
veya Kudse gitmilerdir. Yegne ciddi
arpma Hayfada meydana gelmi, Selahaddinin
kardei
el-Adilin
komutasnda Msrdan gelen bir ordu
sk bir direnile karlamtr. El-Adil,
kaleyi ele geirmeyi baarnca, halknn
tmn kle yapmtr. bn el-Esir,
kendinin
de
Halep
arsndan,
Yafadan gelmi gen bir Frenk kadn
esir satn aldn anlatmaktadr:
Bir yanda bir ocuu vard. Bir gn, onu
kucanda tarken dt ve yzn izdi.
Hkrklara bouldu. Yarann ar olmadn ve bu kadar kk birey iin
bu kadar alamamas gerektiini syleyerek onu teselli etmeye alyordum.
Bana yle karlk verdi: Ben bunun iin

549/774

deil, zerimize ken kt talih iin

alyorum. Alt erkek kardeim vard,
hepsi ld; kocamla kz kardelerimin
bana ne geldiini ise bilmiyorum. bn
el-Esir, sahildeki btn Frenklerin
iinde bu kadere bir tek Yafallar(n)
maruz kaldklar n belirtmektedir.

Nitekim, geri alma harekt baka

yerlerde tatllk iinde gereklemektedir. Selahaddin, Akkda ksa bir sre
kaldktan sonra kuzeye ynelmitir.
Srun nnden gemi, ama bu kentin
gl surlar nnde duraklamamaya
karar vererek, sahil boyunca muzaffer
bir yry balatmtr. Sayda, yetmi
yedi yllk bir iglden sonra 29 Temmuzda tek bir ok bile atlmadan teslim
olmutur. Onun arkasndan birka gn
arayla Beyrut ve Cebaly (Byblos, Gibelet) gelmilerdir. Mslman birlikleri
artk Trablusam kontluunun hemen

550/774

yaknlarndadrlar, ama artk bu taraftan kayglanacak birey olmadn

dnen Selahaddin gneye geri
dnerek, yeniden Srun nnde duraklam ve buray kuatp kuatmamas
gerektiini dnmtr. Bahaeddin bu
konuda yle yazmaktadr:
Sultan, bir sre tereddt ettikten sonra
bundan vazgeti. Birlikleri hemen hemen
her yere dalmt, adamlar bu ok uzun
seferden yorgun dmlerdi ve Sr
fazlasyla iyi savunulmaktayd, nk
sahildeki btn Frenkler imdi burada toplanmlard. Sultan bu durumda, alnmas daha kolay olan Askalana saldrd.

Bir gn gelecek ve Selahaddin bu

karar verdiine ac ac piman olacaktr. Fakat o an iin muzaffer yry
srmektedir. Askalan 4 Eyllde teslim
olmu, sonra Templierlere ait olan

551/774

Gazzenin sras gelmitir. Selahaddin

ayn
zamanda,
ordusundan
baz
emirleri Kuds blgesine yollam, onlar da, aralarnda Beytlahimin (Bethlem, Betlehem) de bulunduu birok
yerleim yerini ele geirmilerdir.
Sultann artk tek bir istei vardr: Muzaffer seferini ve kariyerini Kutsal kenti
alarak talandrmak.
Acaba bu kutsal yere, halife mer
gibi tahribata ve kan dklmesine yol
amadan girebilecek midir? Kuds
halkna bir mektup gnderir ve onlar
kentin gelecei konusunda grmeye
davet eder. Kentin ileri gelenlerinden
oluan bir heyet onunla Askalanda
grr. Galibin nerisi makuldr: Kent
ona arpmadan verilirse, isteyen kent
sakinleri btn mallaryla birlikte gidecek, hristiyanlarn kutsal meknlarna
sayg gsterilecek ve gelecekte buraya
hac ziyaretinde bulunmak isteyen

552/774

hristiyanlar rahatsz edilmeyeceklerdir.

Fakat Frenkler, sultan ok artan bir
ekilde, ayn gl olduklar zamandaki
kadar kstaha cevap vermilerdir.
Kuds, sann ld kenti teslim etmek? Bu sz konusu bile olamaz! Kent
onlarndr ve buray sonuna kadar
savunacaklardr.
Bunun zerine Kuds artk yalnzca
klla alacana yemin eden Selahaddin, Suriyenin drt bir yanna dalm
olan
birliklerine
Kutsal
Kentin
etrafnda
toplanmalarn
emreder.
Btn emirler koar. Hangi Mslman,
kyamet gnnde Yaratcsna Kuds
iin arptm veya daha da iyisi
Kuds iin ehit dtm diyebilmeyi
istemez ki? Bir mneccimin bir gn,
eer Kutsal Kente girerse bir gzn
kaybedeceini syledii Selahaddin ona
u cevab vermitir: Oray ele

553/774

geirmek iin iki gzm birden kaybetmeye hazrm.

Kuatma altndaki kentte savunmay,
Ramallahn efendisi Balian dIbelin
yrtmekteydi. bn el-Esire gre, bu
kii Frenklerde aa yukar kral mertebesinde olan bir senyrd. Hattinden
bozgundan biraz nce ayrlabilmi ve
Sra
snmt.
Kars
Kudste
olduunda, yaz boyunca Selahaddinden onu almaya gitmek iin izin kopartmaya uram, silah tamayacana ve Kutsal kentte bir gece bile
kalmayacana sz vermiti. Kente
gelince, ona gene de kalmas iin yalvarlmt, nk ondan baka hikimse
direnmeyi ynetecek kadar otoriteye
sahip deildi. Fakat erefli bir adam
olan Balian, Kuds ve halkn sultana
verdii sze ihanet etmeden savunamayaca iin, ne yapmas gerektiini
dorudan doruya Selahaddine sormu

554/774

ve yce ruhlu sultan da onu sznden

kurtarmt. Eer devi Kutsal Kentte
kalmasn ve silah tamasn gerektiriyorsa, bunlar yapsn. Ve Balian Kuds
savunmasn rgtlemekle fazlasyla
megul olduundan artk karsn
gvenli bir yere gtrmesi olanakszd.
Sultan ona karsn Sra yollamas iin
bir refakat birlii vermitir.
Selahaddin, en korkun dman bile
olsa, erefli bir insandan hibir ey
esirgemezdi. Bu rnekte tehlikenin ok
kk olduu da dorudur. Baliann,
cesaretine ramen Mslman ordusunu
kayglandrmas olanakszdr. Surlar
gl ve Frenk halk bakentine derinlemesine balysa da, savunucularn
mevcutlar bir avu valye ve hibir
askeri deneyimi olmayan birka yz
burjuvayla snrldr. te yandan,
kentte yaayan ortodoks ve yakubi gibi
Dou hristiyanlar, bata Latin din

555/774

adamlar tarafndan srekli alaya alnan

ruhbanlar olmak zere Selahaddinden
yanadrlar. Sultann balca danmanlarndan biri Yusuf (Joseph, Yusef)
Batti adnda ortodoks bir papazdr.
Frenkler ve Dou hristiyan cemaatleriyle temaslar o kurmaktadr. Ortodoks
ruhban, kuatmadan ksa bir sre nce
Batite, eer Batllar ok uzun sre inat
ederlerse, kentin kaplarn amaya sz
vermilerdir.
Nitekim Frenklerin direnmesi cesurca, ama ksa ve gereki olacaktr.
Kuds
kuatmas
20
Eyllde
balamtr. Kampn Zeytn (Zeytin)
dana kurmu olan Selahaddin, alt
gn sonra birliklerinden nihai saldrya
gemek zere basky artrmalarn
istemitir. Kazmaclar 29 eyllde,
Batllarn 1094 temmuzunda deldikleri
yere ok yakn bir blgede bir delik
amaya balamlardr. arpmay

556/774

srdrmenin yararsz olduunu gren

Balian, bir gei belgesi istemi ve sultann huzuruna kmtr.
Selahaddin anlamaya yanamayan
bir havada gzkmtr. arpmadan
ok nce kent halkna en uygun teslim
koullarn nermemi midir? Artk pazarlk zaman gemitir, nk Frenklerin yapt gibi kenti klla alacana
yemin etmitir. Yeminini bozmas iin
tek yol, Kudsn kaplarn ona amas
ve koulsuz teslim olmasdr. bn el-Esir
yle aktarmaktadr:
Balian, halkn hayatnn balanaca
szn almak iin srar eder, ama Selahaddin hibir eye sz vermez. Kalbini
yumuatmaya alr, ama bouna. Bunun
zerine ona u szlerle hitap eder: Ey sultan, bil ki bu kentte saysn yalnz Allahn bildii kadar ok insan var.
arpmay
srdrmekte
tereddt

557/774

ediyorlar, nk birok baka kentte

yaptn gibi hayatlarn balayacan
umuyorlar, nk hayat seviyor ve lmden nefret ediyorlar. Ama eer lmn
kanlmaz olduunu grrsek, Allah bilir
ya, ocuklarmz ve karlarmz ldreceiz, sahip olduumuz her eyi
yakacaz, size ganimet olarak tek bir
dinar, tek bir dirhem, esir edecek tek bir
erkek, tek bir kadn bile brakmayacaz.
Sonra Kutsal kayay, el-Aksa camiini ve
birok baka yeri tahrip edeceiz, elimizde tuttuumuz be bin Mslman esiri
ldreceiz, sonra binek atlarmz ve
btn hayvanlar yok edeceiz. Sonunda
dar kacaz ve sizinle bir lm kalm
savanda olduu gibi arpacaz. imizden
hibiri
sizden
birounu
ldrmeden lmeyecek.

Tehdidlerden etkilenmeyen Selahaddin,

muhatabnn
cokusundan

558/774

duygulanr. ok kolay yumuadn

gstermemek iin danmanlarna dner ve onlara islamiyetin kutsal yerlerinin tahrip edilmesini nlemek iin kenti
klla alma yeminini bozup bozamayacan sorar. Cevaplar olumlu olur,
ama efendilerinin iflah olmaz cmertliini bildiklerinden, Frenklerin gitmelerine izin vermeden nce onlardan mali
bir tazminat almas konusunda srar
ederler, nk srmekte olan uzun sefer devlet hazinesini tamamen boaltmtr. Danmanlar, kfirlerin aslnda
esir olduklarn, kurtulmak iin herbirinin
fidye
demesi
gerektiini
sylerler: Erkekler iin onar, kadnlar
iin beer ve ocuklar iin birer dinar.
Balian ilke olarak kabul eder, ama bu
tutar deyemeyecek fakirlerin savunmasna giriir. Bunlardan yedi bin
tanesini otuz bin dinar karlnda
serbest brakmak mmkn deil midir?

559/774

Hazinedarlarn fkesine ramen bu

istek de kabul edilir. Tatmin olan Balian, adamlarna silah brakmalarn
emreder.
Ve 2 Ekim 1187de, Hicretin 583.
ylnn 27 Recebinde, tam da Mslmanlarn Peygamberin Kudsten gklere ykselmesini kutladklar gnde Selahaddin Kutsal Kente girer. Emirler ve
askerler kesin emir almlardr: Frenk
olsun, Doulu olsun, hibir hristiyan
rahatsz edilmeyecektir. Bylece ne katliam, ne de yama olmutur. Birka
fanatik, Frenklerin ar hareketlerine
misilleme olarak Kutsal Kabir kilisesinin yklmasn istemi, ama Selahaddin
onlar hizaya getirmitir. Bunun tamamen tersine, kutsal yerlerin korunmasn artrm ve Frenklerin bile istedikleri zaman hacca gelebileceklerini
duyurmutur.
Kayann
kubbesinin
zerindeki Frenk ha tabii ki indirilmi

560/774

ve kiliseye evrilmi olan el-Aksa,

duvarlar glsuyuyla ykandktan sonra
tekrar Mslman tapna olmutur.
Selahaddin evresinde ok sayda
arkadayla bir tapnaktan dierine
gidip, alar, dua eder ve yere
kapanrken, Frenklerin ou kentte
kalmtr. Zenginler Sr kentine gitmeden nce evlerini, ticarethanelerini
veya mobilyalarn satmakla uramaktadrlar; alclar da genellikle, orada
kalacak olan ortodoks veya yakubi
hristiyanlar olmaktadr. Dier mallar,
daha sonra Selahaddinin Kutsal Kente
yerletirecei
Yahudi
ailelerine
satlacaktr.
Balian ise, en fakirlerin fidyesi olan
paray toplamaya uramaktadr. Bu fidye
tek
bana
ar
deildir.
Prenslerinki genelde onbinlerce dinara,
hatta yz bin dinar ve daha fazlasna
ulamaktadr. Ama fakirler iin, aile

561/774

bana yirmi dinar, bir veya iki yllk

gelir anlamna gelmektedir. Binlerce talihsiz kent kaplarnda toplanarak,
birka kuru iin dilenmektedir.
Aabeyinden daha az duyarl olmayan
el-Adil, Selahaddinden bin tane fakir
esirin fidyesiz salnmasn ister. Bunu
renen Frenk patrii ayn eyi yedi
yz tanesi, Balian da be yz tanesi iin
talep ederler. Sonra sultan kendi
kararyla btn yallarn hibir ey
demeden
gidebileceklerini
ve
hapsedilmi aile babalarnn hepsinin
serbest brakldn bildirir. Frenk dul
kadn ve yetimlere gelince, onlar fidyeden balamakla kalmaz, bir de gitmeden nce onlara armaan verir.
Selahaddinin hazinedarlar umutsuzluk iindedirler. Eer fakirler karlksz salnyorsa, o halde hi deilse zenginlerin
fidyesi
ykseltilsin.
Bu
kendilerini devlete adam grevlilerin

562/774

fkesi, Kuds patriinin peinde altn,

hal ve her trden ok deerli eyayla
dolu ok sayda araba olduu halde
kentten ktn grdklerinde zirveye
kar. madeddin el-sfahani, bizzat anlatt gibi, bu durum karsnda app
kalmtr.
Sultana yle dedim: Bu patrik en
azndan iki yz bin dinar edecek bir servet tayor. Onlarn mallarn gtrmelerine izin verdik, ama kilise ve manastrlarn hazinelerini deil. Buna izin vermemek lzm. Ama Selahaddin yle
cevap verdi: mzaladmz anlamalara
harfiyen uymalyz, bylece hi kimse inananlar
anlamalara
ihanetle
sulayamaz. Bunun tamamen tersine,
hristiyanlar her yerde bizim iyiliklerimizi
anlatacaklardr.

563/774

Nitekim patrik, herkes gibi on dinar

deyecek ve hatta Sra rahatsz
edilmeden ulamas iin bir de refakati
birlik verilecektir.
Selahaddin, Kuds altn ymak
veya intikam almak iin fethetmemitir.
Kendi aklamasna gre, esas olarak
Allahna ve imanna kar devini yerine getirmeye uramtr. Zaferi, Kutsal Kenti istilaclarn boyunduruundan
kurtarmasnda ve bunu kan dkmeden,
tahribat olmadan, kinsiz bir ekilde
baarmasndadr. Mutluluu, o olmasayd hibir Mslmann ibadet edemeyecei bu yerlerde namaz klabilmi olmasdr. Zaferden bir hafta
sonra, 9 Ekim cuma gn el-Aksa camiinde resmi bir tren dzenlenmitir. Bu
unutulmayacak olay iin, ok sayda
din adam vaaz kimin verecei konusunda mcadele etmitir. Sonunda
bu eref, Ebu Saad el-Haravinin halefi

564/774

am kads Muhiddin bn el-Zekiye sultan tarafndan verilmi, o da deerli bir

siyah hilatle mimbere kmtr. Sesi
ak ve grdr, ama hafif bir titreme
heyecanl olduunu belli etmektedir.
slama bu zaferi veren ve onu bir
yzyllk bir yoldan ktan sonra hak
yoluna dndren tanrya hamdolsun.
Fethi gerekletirmek iin setii bu
orduya an olsun. Ve bu ulusa alay edilen saygnln geri veren Eyp olu
Selahaddin Yusuf, tanrnn selm senin
zerine olsun.

BENC KISIM
ERTELEME (1187-1244)

Msrn
efendisi
Kuds
Frenklere
teslim etmeye karar
verdiinde, muazzam
bir
fke
frtnas
btn slam lemini
sard.

566/774

SBT BN EL-CEVZ
Arap vakanvis
(1186-1256)

ON BRNC BLM
OLANAKSIZ KARILAMA

Kudsn geri alnmasnn ertesinde bir

kahraman gibi sayg gren Selahaddin,
gene de eletirilmektedir. Yaknlar
tarafndan dosta, hasmlar tarafndan
giderek artan bir sertlikte. bn el-Esirin
dediine gre:
Selahaddin, kararlarnda hibir skla
sahip deildi. Bir kenti kuattnda,
savunucular bir sre direnirlerse, iten
bkyor ve kuatmay kaldryordu. Oysa

568/774

bir hkmdar, kaderi lehte olsa bile, asla

byle
davranmamaldr.
Baarnn
meyvalarn sonradan israf etmektense,
kararl kalp baarsz olmak evldr. Bu
gerei Selahaddinin Sr nndeki tutumundan daha iyi aydnlatan birey
olamaz. Eer Mslmanlar bu kale
nnde yenilgiye uradlarsa, bu sadece
onun hatasndan kaynaklanmtr.

Kr krne bir dmanlk gstermeyen ve Zengi hanedanna sadk kalan

Musullu tarihi, Selahaddine kar her
zaman mesafeli durmutur. bn el-Esir,
Hattinden ve Kudsten sonra Arap
dnyasnn genel cokusuna katlmtr.
Ama bu onun, kahramann hatalarn
hi
kayrma
yapmadan
ortaya
koymasn engellememitir. Tarihinin
Sra ilikin olarak getirdii eletiriler
tamamen dorulanmlardr.

569/774

Akk, Askalan veya Kuds gibi bir Frenk

kentini veya kalesini ele geirdii her seferinde, Selahaddin dman valye ve
askerlerine Sra gitme izini veriyordu.
ylesine ki, bu kent hemen hemen alnamaz hale geldi. Frenkler, denizlerin
tesindekilere mesajlar yolladlar, onlar
da yardma gelmeye sz verdiler. Srun
savunmasn kendi ordusuna kar rgtleyenin bir bakma Selahaddinin bizzat
kendi olduu sylenemez mi?

Kukusuz, sultann yeniklere kar

yce gnll tutumu eletirilemez. Bo
yere kan dkmekten nefret etmesi, verdii
szlere
harfiyen
uymas,
hareketlerinin herbirinde varolan duygulandrc soyluluk, tarihin gznde en
azndan
fetihleri
kadar
deere
sahiptirler. Ama bu arada, vahim bir
siyasal ve askeri hata ilediini inkr etmek de mmkn deildir. Kuds

570/774

aldnda, Batya meydan okuduunu

ve onun buna karlk vereceini bilmektedir. Bu koullarda, onbinlerce
Frenkin, Sahil kesiminin en gl
kalesi olan Srda burlar arkasnda
mevzilenmesine izin vermek, yeni bir
istila iin ideal bir kpr ba sunmak
demektir. stelik valyeler, hl esir
olan kral Guynin yokluunda, Arap
vakanvislerin el-Marki dedikleri,
Batdan yeni gelmi olan marki Conrad
de Montferratnn kiiliinde zellikle
inat bir ef bulmulardr.
Selahaddin, tehlikenin farknda olmakla birlikte, onu kmsemektedir.
Kutsal Kentin fethinden birka hafta
sonra, Kasm 1187de Srun kuatmasn balatmtr, ama bunu pek
byk bir kararllkla yapmamtr.
Antik Fenike kenti, ancak Msr donanmasnn kitlesel ibirliiyle alnabilir.
Selahaddin bunu bilmektedir. Ama

571/774

surlarn nne topu topu on tekne

kartm, zaten bunlarn be tanesi de
savunucularn cretkr bir huru
hareketi esnasnda yaklmtr. Dierleri
Beyrut ynnde kamlardr. Donanmadan yoksun kalan Mslman
ordusu Sura artk ancak, kenti anakaraya balayan dar yma geitten
saldrabilir. Bu koullarda kuatma aylarca srebilirdi. Bu bitmez tkenmez
seferden bitkin den emirlerin ou,
Selahaddine bu iten vazgemesini nermilerdir.
Sultan
bunlardan
bazlarn, yannda kalmalar iin
altnla ikna edebilirdi. Ama askerler
kn pahalya malolurlar ve devlet
hazinesi tamtakrdr. Selahaddinin
kendi de bkkndr. Bu durumda askerlerin yarsn terhis etmi, sonra
kuatmay kaldrarak, ok sayda kentin
ve kalenin fazla gayret sarfetmeden geri
alnabilecei kuzeye ynelmitir.

572/774

Bu, Mslman ordusu iin yeni bir

zafer yry olmutur: Lazkiye,
Tartus (Anartus, Tortosa), Bagras,
Safed, Kefertb... fetih listesi uzayp gitmektedir. Frenklerin Douda ellerinde
kalan yerleri saymak daha kolay olacaktr: Sr, Trablusam, Antakya ve liman ile tane soyutlanm kale.
Fakat Selahaddinin evresindekiler
iinde en basiretli olanlar yanlmamaktadrlar. Eer yeni bir istila giriimine
engel olmayacaksa, bu fetihlerin ne anlam var? Sultan da sarslmaz bir
serinkanllk gstermektedir. Bir Sicilya
filosu Lazkiye nlerinde gzktnde,
eer Frenkler denizlerin tesinden
gelirlerse, buradakilerle ayn kadere
urarlar diye ilan etmitir. 1188 Temmuzunda Guyyi serbest brakmakta
tereddt etmemi, ona Mslmanlara
kar bir daha silaha sarlmayacana
dair yemin ettirmeyi ihmal etmemitir.

573/774

Bu sonuncu armaan da pahalya

malolacaktr. Yeminini inkr eden
Frenk kral, 1189 austosunda Akk
kalesini kuatmtr. Elindeki g
mtevazdr, ama artk her gn gemiler
gelerek, sahile dalgalar halinde Batl
sava dkmektedir. bn el-Esirin anlattna gre:
Frenkler, Kuds dtkten sonra karalar
giyinip, denizlerin tesindeki btn
lkelere, en bata da byk Romaya
yardm ve imdat istemeye gittiler. nsanlar intikam almaya tahrik iin, zerinde
ona darbeler indiren bir Arap tarafndan
kanlar iinde braklm Mesih olan bir
resim tayorlard. Baknz. te Mesih ve
ite ona ldresiye vuran Araplarn peygamberi Muhammed diyorlard. Duygulanan Frenkler, kadnlar da dahil toplandlar ve gelemeyecek durumda olanlar, kendi yerlerine dvmeye gidenlerin

574/774

masraflarn karladlar. Dman esirlerden biri bana, ailesinin tek erkek ocuu
olduunu ve annesinin tehizatn salamak iin evini sattn anlatt. Frenklerin
dinsel ve psikolojik gdlenmeleri o
dzeydeydi ki, amalarna ulamak iin
her zorluu amaya hazrdlar.

Nitekim, Guynin birlikleri, eylln

ilk gnlerinden itibaren takviye stne
takviye aldlar. Bunun zerine, btn
Frenk savalarnn en uzun ve en
korkunlarndan
biri
olan
Akk
arpmas balar. Akk, burun ucu gibi
olan bir yarmadann zerinde kurulmutur: Gneyde liman, batda deniz,
kuzeyde ve douda dik a yapan iki
salam sur. Kent iki sra halinde
kuatlmtr. Frenkler, Mslman garnizonu tarafndan iyi korunan burlarn
etrafnda giderek kalnlaan bir yay
oluturmulardr,
ama
arkalarnda

575/774

Selahaddinin ordusunu hesaba katmak

zorundadrlar. Selahaddin, balangta
dman kskaca alp iini bitirmeye
uramtr. Ama bunun stesinden
gelemeyeceini
abuk
anlamtr.
nk Mslmanlar ard arda birok zafer kazandlarsa da, Frenkler kayplarn hemen gidermektedirler. Doan
her gn, onlara Srdan veya denizlerin
tesinden sava cinsinden nasipleri
neyse onu getirmektedir.
Ekim 1189da Akk arpmas ortal kasp kavururken, Selahaddin
Halepten bir mesaj alr ve Almanlarn
kral imparator Friedrich Barbarossann iki yz bin il iki yz altm
bin
adamyla
birlikte
Suriyeye
yrmek zere Konstantinopolise yaklatn renir. O sralarda yannda
bulunan sadk adam Bahaeddin, sultann bu haberden ok kayglandn
bildirmektedir.
Durumun
ar

576/774

vahametini gznne alarak, btn

Mslmanlar cihada armann ve
halifeyi durumdaki gelimelerden haberdar etmenin gerekli olduu sonucuna vard.
Beni de bu dorultuda, Sincar, Cezire,
Musul, Erbil beylerine giderek, onlar askerleriyle birlikte cihada bizzat katlmaya
tevik etmekle grevlendirdi. Bunlarn arkasndan
Badata
giderek,
emirlmminini tepki gstermeye tevik
edecektim. Bunlarn hepsini yaptm. Selahaddin, halifeyi iinde bulunduu uyuukluktan kartmak iin ona bir mektup yazarak, Romada oturan papann
Frenk halklarna Kuds zerine ilerlemelerini emrettiini bildirmitir. Selahaddin
ayn sralar, Magrip ve Mslman
spanya hkmdarlarna mesajlar gndererek, onlar tpk Batl Frenklerin
Doulu Frenklere kar yaptklar gibi
kardelerinin yardmna komaya davet
etmitir. Frenklerin intikamnn mthi

577/774

olaca, yeni bir kan glne tank olunaca, Kutsal Kentin gene kaybedilecei, Suriye ve Msrn ikisinin birden
istilaclarn eline geecei fsltlar
etrafta dolamaktadr. Fakat, rastlant
veya tanr bir kez daha Selahaddinin
lehinde mdahalede bulunmutur.
Alman imparatoru Kk Asyadan
muzaffer bir ekilde getikten sonra,
1190 ylnda, Klarslann ardllarnn
bakenti Konyann nne gelmi,
ehrin kaplarn hzla zorlam ve
geldiini haber vermek iin Antakyaya
adamlar
yollamtr.
Anadolunun
gneyindeki Ermeniler bu haberden
tr alarm durumuna gemilerdir. Ermeni ruhban, Selahaddine bir mesaj
yollayarak, kendilerini bu yeni Frenk
istilasna kar korumasn rica etmitir.
Fakat sultann mdahalesine gerek kalmayacaktr. 10 Haziranda hava ok scaktr; Friedrich Barbarossa Toros

578/774

eteklerindeki bir akarsuda ykanrken,

herhalde bir kalp krizi sonucu, suyun
ancak bel hizasna geldii bir yerde
bouldu. Bu kesinlemeyi yapan bn elEsir yle devam etmektedir: Ordusu
dald ve Allah Mslmanlar, Frenkler
arasnda zellikle kalabalk ve inat bir
tr olan Almanlarn ktlnden
esirgedi.
Bylece Alman tehlikesi mucizev bir
eklide atlatlmtr, ama Selahaddini
aylarca fel ederek, onun Akky
kuatanlara kar nihai arpmaya
girmesini engellemitir. Bu Filistin limannn evresindeki durum artk donmutur. Sultan artk bir kar saldrya
kar korunakl hale gelecek kadar takviye almsa da, Frenkleri de artk
yerlerinden skmek olanakszdr. Yava
yava bir modus vivendi yerleik hale
gelir. Bazen iti kaklar olmakta,
bunlarn arasnda emirler ve valyeler

579/774

birbirlerini ziyafete davet etmekte,

aralarnda sakin sakin sylemekte,
hatta Bahaeddinin aktard gibi bazen
oyun bile oynamaktadrlar:
ki tarafn adamlar bir gn arpmaktan
yorgun derek, ocuklar arasnda bir
arpma dzenlemeye karar verdiler.
Gen kfirlerle boy lmek zere kentten iki olan ocuu kt. arpmann
harareti iinde Mslman olanlardan
biri rakibinin stne atlad, onu yere
devirdi ve boazna kt. Onu ldrebileceini gren baz Frenkler yaklaarak,
ona Dur. O senin gerekten esirin oldu
ve biz onu senden fidye deyerek geri
alacaz dediler. ki dinar ald ve onu
serbest brakt.

Fakat panayr elencesi havasna ramen, savaan taraflarn durumu hi de

iyi deildir. ok sayda l ve yaral

580/774

vardr, salgn hastalklar ortal kasp

kavurmaktadrlar, kn iae salamak
kolay deildir. Selahaddini en ok
Akk
garnizonunun
durumu
endielendirmektedir. Batdan gemiler
geldike, deniz tarafndan abluka daha
da sklamaktadr. Onlarca tekneden
meydana gelen bir Msr filosu, kendine
limana kadar yol amay iki kere
baarmtr, ama kayplar ardr ve sultan kuatma altndakilere iae salamak
iin bir sre sonra hileye bavuracaktr.
1190 Temmuzunda Beyrutta devasa bir
gemi donatm, bunu azna kadar
buday, peynir, soan ve koyunla doldurmutur. Bahaeddin durumu yle
anlatmaktadr:
Bir grup Mslman tekneye bindi, Frenk
kyafetine brndler, sakallarn kestiler,
direin zerine halar astlar ve gvertenin iyice grnr yerlerine domuzlar

581/774

koydular. Dman teknelerinin arasndan

sakin sakin geerek kente yaklatlar.
Akkya doru gidiyorsunuz diyerek onlar durdurdular. Bizimkiler arm gibi
yaparak, Kenti almadnz m? dediler.
Gerekten dindalaryla konutuklarn
sanan Frenkler, Hayr, henz alamadk,
diye cevap verdiler. Bizimkiler de
Pekl, kampn yanna yanaacaz, ama
arkamzda bir gemi daha var, onu kente
doru gitmemesi konusunda hemen uyarmak gerek dediler. Aslnda Beyrutlular,
gelirlerken arkalarndan bir Frenk gemisinin geldiini fark etmilerdir. Dman
denizciler hemen ona yneldiler, bu
arada bizimkiler btn yelkenleri fora
edip, Akk limanna yneldiler, burada
sevin lklaryla karlandlar, nk
kentte ktlk hkm sryordu.

Ancak bu cins kurnazlklar ok fazla

tekrarlamak
mmkn
deildir.

582/774

Selahaddinin ordusu kskac gevetmezse, Akk sonunda teslim olacaktr.

Oysa aylar getike bir Mslman zaferi olasl, yeni bir Hattin ans
giderek azalmaktadr. Batl sava
akn tavsamak yerine, giderek genilemektedir. Nisan 1191de karaya birlikleriyle birlikte kan Fransa kral Philippe Augustetr, Haziran banda da
onu Richard Coeur de Lion (Arslan
Yrekli Richard ngiltere kral olmasna
ramen Franszca konumaktadr, saray
evresinde ve soylular arasnda da ayn
dil
konuulduundan
lkab
Franszcadr. MAK.) izlemitir. Bahaeddin yle anlatmaktadr:
Bu ngiltere kral (Melik el-nkitar)
arpmada cesur, enerjik, cretkr bir
adamd. Mertebe olarak Fransa kralndan
daha altta olmasna ramen, ondan daha
zengin ve sava olarak daha nlyd.

583/774

Yolda gelirken Kbrsa urad, buray ele

geirdi ve tklm tklm adam ve sava
malzemesi dolu yirmi be kadrgayla
birlikte Akk nlerinde gzktnde,
Frenkler sevin lklar attlar ve
geliini kutlamak iin byk ateler yaktlar. Mslmanlara gelince, bu olay
kalplerini kayg ve korkuyla doldurdu.

ngiltere tacn tayan otuz

yandaki bu kzl sal dev, sava ve
uar valyenin prototipidir; ideallerinin
soyluluu
yoldan
kartan
kabaln ve hi utanma duygusu
olmamasn iyi gizleyememektedir.
Fakat hibir Batl onun ekicilii ve
inkr edilemez karizmas karsnda duyarsz kakmyorsa, Richard da Selahaddinin cazibesine kaplmtr. Daha
geliinden itibaren onunla bulumann
arelerini aramtr. El-Adile bir mesaj
gndererek, aabeyiyle bir grme

584/774

ayarlamasn istemitir. Sultan buna hi

tereddt etmeden u cevab vermitir:
Krallar ancak bir anlamaya varldktan sonra biraraya gelirler, nk bir
kez tantktan ve birlikte yemek
yedikten
sonra
savamak
uygun
deildir, ama her ikisinin de askerleriyle evrelenmi olmas kouluyla,
kardeinin Richardla bulumasna izin
vermitir.
Bylece
temaslar
srdrlm, ama pek bir sonu elde
edilememitir.
Bahaeddinin
akladna gre, Aslnda Frenklerin bize
haberci gndermekteki niyetleri, zellikle
gl noktalarmz ve zayflklarmz
renmekti. Biz de onlar kabul ettiimizde tamamen ayn amaca sahiptik.
Richard, Kuds fatihini tanmay
samimiyetle arzu ediyorduysa da,
Douda kesinlikle yalnzca grme
yapmaya gelmemiti.

585/774

Bu ilikiler srerken, ngiliz kral

Akkya kar nihai saldrya etkin bir
ekilde hazrlanmaktadr. Dnyadan
tamamen kopan kent aln penesine
dmtr. Kente yalnzca artk birka
ok iyi yzc hayatn tehlikeye atarak
ulaabilmektedir. Bahaeddin, bu konuda onlardan birinin macerasn
aktarmaktadr.
Bu uzun arpmann en ilgin ve en ibret
verici olaylarndan biri sz konusudur.
Ad sa olan Mslman bir yzc vard,
bunun geceleri dman gemilerinin altna
dalarak, kuatma altndakilerin onu
bekledikleri teki taraftan su yzne
kma adeti vard. Genelde, kemerine
balad para ve haberleri garnizona
gtrmekteydi. inde bin dinar ve ok
sayda mektubun bulunduu keseyle
birlikte dald bir gece farkedildi ve
ldrld.
Bir
felketin
meydana

586/774

geldiini hemen bildik, nk sa varr

varmaz kentten bir gvercin salarak bizi
haberdar ediyordu. O gece bize hibir
iaret gelmedi. Birka gn sonra, su kenarnda bulunan baz Akkllar bir cesetin
sahile vurduunu grdler. Yaklanca kemerinde altn ve mektuplarn mhrlendii balmumu hl duran yzc say
tandlar. Acaba grevini ldkten sonra
da, tpk hayattaykenki kadar sadakatle
yerine getiren baka bir insan grlm
mdr?

Baz Arap savalarnn kahramanl durumu kurtarmaya yetmemektedir. Akk garnizonunun durumu
kritiklemektedir.
1191
yaznn
banda,
kuatma
altndakilerin
arlar artk umutsuzluk lklarndan
ibaret
hale
gelmitir:
Gcmz tkendi ve artk teslim olmaktan baka aremiz yok. Eer bizim

587/774

iin birey yapmazsanz, yarn aman dileyip kenti teslim edeceiz. Selahaddin
zerindeki baskya malup olur.
Kuatma altndaki kente ilikin btn
hayallerini kaybettii iin, gzyalarn
tutamaz. Yaknlar salndan endielenmektedirler ve hekimler ona
sakinletirici ilalar vermektedirler. Selahaddin,
habercilerine,
kampn
tmne Akky kurtarmak iin kitlesel
bir saldr yaplacan duyurmalarn
emreder. Ama emirleri ona uymazlar.
Mslman ordusunun tmn neden
bo yere tehlikeye atalm ki? diye
karlk verirler. Frenkler imdi o kadar
kalabalk ve o kadar iyi mevzilenmilerdir ki, her saldr intihar olacaktr.
ki yllk kuatmadan sonra, 11 Temmuz 1191de Akk surlarnn zerinde
aniden hal bayraklar grlr.

588/774

Frenkler muazzam bir sevin l attlar, bu arada bizim kampta herkes

app kalmt. Askerler alyor ve
yaknyordu. Sultana gelince, ocuunu
kaybetmi bir anne gibiydi. Onu grmeye
gittim ve rahatlatmak iin elimden geleni
yaptm. Artk Kudsn ve sahil ehirlerinin geleceini dnmesi ve Akkda esir
den Mslmanlarn kaderiyle megul
olmas gerektiini syledim.

Acsn bastran Selahaddin, esirlerin

serbest braklma koullarn tartmak
zere Richarda bir haberci yollad.
Fakat ngilizin acelesi vardr. Geni bir
saldr balatmak iin baarsndan
yararlanmaya iyice kararl olarak, tpk
drt yl nce Frenk kentleri birbiri ardna eline geerken sultann da yaad
gibi, esirlerle uramaya zaman yoktur. Tek fark, esirlerle uramak
istemeyen Selahaddinin onlar serbest

589/774

brakmasna karlk, Richardn katletmeyi tercih etmesidir. Akk garnizonundaki iki bin yedi yz asker kent
surlarnn nnde toplanmtr, yanlarnda onlarn ailelerinden olan yaklak yz kadn ve ocuk vardr.
Artk tek bir et kitlesi oluturacak
ekilde birbirlerine iplerle balanan bu
insanlar Frenk savalarna verilmi,
onlar da bunlar zerine kllar, karglar ve hatta talarla saldrarak, btn
iniltiler
kesilene
kadar
ilerini
srdrmlerdir.
Bu sorunu bylece abucak zen
Richard, birliklerinin banda Akkdan
ayrlr. Gneye ynelir, donanmas onu
ky boyunca yakndan izlemekte, Selahaddin de bu arada kara iindeki
paralel bir yol zerinde onu izlemektedir. ki ordu arasnda defalarca
arpma olur, ama hibiri belirleyici
deildir. Sultan, artk istilaclarn sahil

590/774

kesiminin denetimini yeniden ele

geirmelerini
engelleyemeyeceini,
ordularn ise hi yok edemeyeceini
bilmektedir. htiras, onlar engellemekle, kaybedilmesi slamiyet iin
korkun bir ey olacak Kudse giden
yolu ne pahasna olursa olsun onlara
kesmekle yetinmektedir. Kariyerinin en
karanlk anlarn yaadn hissetmektedir. Derinlemesine etkilenmitir, ama
yine de askerlerinin ve yaknlarnn
moralini yksek tutmaya abalamaktadr. Yaknlaryla konuurken, ar
yenilgilere uradn kabul etmekte,
ama kendinin ve halknn burada kalacaklarn, oysa Frenk krallarnn er veya
ge bitecek bir sefere katlmaktan baka
bir ey yapmadklarn sylemektedir.
Fransa kral, Douda yz gn kaldktan
sonra austosta Filistinden ayrlmam
mdr? ngiltere kral da, uzaktaki

591/774

krallna geri dnmek iin acele ettiini defalarca tekrarlamam mdr?

Zaten Richard da diplomatik giriimlerini artrmaktadr. Askerlerinin
bata Yafann kuzeyindeki Arsuf ky
ovasnda olmak zere baz baarlar
kazand 1191 eyllnde hzl bir anlamaya
varabilmek
iin
el-Adil
nezdinde srar etmektedir. Ona yollad bir mesajda yle der:
Bizimkiler ve sizinkiler ldler, lke
harap oldu ve olay hepimizin denetiminden tamamen kt. Bunlarn yeterli
olduunu dnmyor musun? Bize
ilikin olarak, yalnzca uyumazlk konusu var: Kuds, hakiki ha ve lke.
Kudse ilikin olarak, oras bizim
tapnma yerimiz ve oradan vazgemeyi
asla kabul etmeyiz, sonuncu askerimize
kadar arpmak zorunda kalsak bile.
lke
konusunda,
rdn
nehrinin

592/774

batsnn bize braklmasn isteriz. Haa

gelince, o sizin iin bir tahta parasdr,
ama bizim iin llemez bir deere
sahiptir. Sultan onu bize versin ve bu
tketici mcadeleye son verilsin.

El-Adil bunu hemen aabeyine aktarr, o da cevabn yazdrmadan nce

balca yardmclarna danr.
Kutsal kent size ait olduu kadar bize de
aittir; hatta bizim iin daha nemlidir,
nk peygamberimiz mucizev gece yolculuunu ona doru yapt ve cemaatimiz
kyamet gn burada toplanacak. Demek
ki buray terketmemiz sz konusu
olamaz. Mslmanlar bunu asla kabul etmezler. lkeye gelince, buras her zaman
bizimdir ve sizin igaliniz geicidir. Buralara, o sralarda orada oturan Mslmanlarn zayfl sayesinde yerleebildiniz, ama sava olduu srece elinizde

593/774

tuttuunuz topraklardan yararlanmanza

izin vermeyeceiz. Haa gelince, bizim
iin byk bir kozdur ve ancak
karlnda slam lehine byk bir taviz
alrsak ondan ayrlrz.

ki mesajn da kararll yanltmamaldr. Her iki taraf da u isteklerini sunmusa da, uzlama yolunun
kapal olmad aktr. Nitekim, bu
mesaj al veriinden gn sonra
Richard, Selahaddine ok ilgin bir
mektup
ulatrr.
Bahaeddin
anlatmaktadr:
El-Adil, son temaslarnn sonularn aktarmak zere beni ard. ngrlen anlamaya gre, el-Adil ngiltere kralnn
kzkardeiyle evlenecek. Bu kadn Sicilya
kralyla evliydi, ama kral ld. ngiliz de
kzkardeini Douya getirdi ve onu elAdille evlendirmeyi teklif etti. Kral, bu

594/774

evlilikle ky eridinin (Sahel) kraliesi

olacak olan kzkardeine, Akkyla
Askalan arasnda bulunan kendi denetimindeki topraklar verecek. Sultan da,
ky eridinin kral olacak kardeine
sahildeki topraklar verecek. Ha onlara
teslim edilecek ve her iki taraf ellerindeki
esirleri serbest brakacak. Sonra bar antlamasna varldndan, ngiltere kral
denizler tesindeki lkesine geri dnecek.

El-Adil, buna akas baylmtr. Bahaeddinden, Selahaddini ikna etmek

iin elinden geleni yapmasn ister.
Vakanvis buna uraacana sz verir.
Ben de sultann huzuruna ktm ve duyduklarm ona tekrarladm. Balangta
bunda bir saknca grmediini syledi,
ama onun kansna gre ngiltere kralnn
kendisi byle bir dzenlemeyi asla kabul
etmezdi ve burada bir aka veya bir

595/774

hileden baka birey sz konusu deildi.

Ondan, bunu onayladn dorulamasn
kere istedim, o da onaylad. Ben de elAdilin yanna dnerek, sultann kabul ettiini bildirdim. Oda dman kampna
acele cevap yollad. Ama melun ngiliz
ona, kzkardeinin bu neriyi duyduktan
sonra
korkun
fkelenerek
geri
dndn syletti; kadn kendini asla
bir Mslmana vermeyeceine yemin
etmiti.

Tam da Selahaddinin tahmin ettii

gibi, Richard hile yapmaya urayordu. Sultann bu plan tamamen reddedeceini, bunun da el-Adilin hi
houna gitmeyeceini dnyordu. Selahaddin plan kabul ederek, Frenk
hkmdarn ikili oyununu ak etmek
zorunda brakyordu. Nitekim Richard,
aylardr el-Adille ayrcalkl ilikiler
kurmaya alyor, ona kardeim diye

596/774

hitap ediyor, Selahaddine kar kullanmak amacyla

onun ihtiraslarn
gdklyordu. Savata byle eyler olur.
Sultan da kendi cephesinden byle yntemler
uygulamaktadr.
Richardla
yrtt mzakerelere paralel olarak,
Srun efendisi el-Marki Conradla da
grme balatmtr. Conrad, topraklarn elinden alacandan kukuland
ngiltere kralyla ar gergin ilikiler
iindedir. Selahaddine deniz Frenklerine kar bir ittifak nerecek kadar
ileri gidecektir. Bu teklifi tamamen kabul etmeyen sultan, bunu Richardn
zerindeki diplomatik basksn artrmak iin kullanmtr. ylesine ki,
sonunda markinin siyasetinden fkeye
kaplan Richard, birka ay sonra onu
ldrtecektir.
Tuza baarsz olan ngiltere kral,
el-Adilden, Selahaddinle bir grme
ayarlamasn istemitir. Ama sultann

597/774

cevab birka ay nce verdiinin ayn

olmutur:
Krallar ancak bir anlamaya vardktan
sonra buluurlar. Her halkrda ben senin dilini anlamam ve sen de benimkini
bilmezsin, bu durumda ikimizin birden
gvenecei bir evirmene ihtiyacmz var.
Bu adam, bizim aramzda habercilik
yapsn, bir anlamaya vardmzda bir
araya geliriz ve aramzda dostluk hkm
srer.

Mzakereler
daha
bir
yl
srncemede
kalacaktr.
Kudste
mevzilenen
Selahaddin,
zamann
gemesine aldrmamaktadr. nerileri
basittir: Herkes elindekini muhafaza
etsin; Frenkler eer isterlerse Kutsal
Kente silahsz olarak gelsinler, ama
kent Mslmanlarn elinde kalacaktr.
Yurduna dnme arzusuyla yanp

598/774

tutuan Richard, iki kere Kuds ynne

yryp, ama saldrya gemeyerek,
onu
karar
vermeye
zorlamtr.
Fazlasyla bol olan enerjisini sarfetmek
iin, Askalanda aylar boyunca sren
mthi bir kale inasna girimitir,
buray bir gn yapmay hayal ettii
Msr seferi iin s olarak kullanmay
dnmektedir. Kale inas bitince, Selahaddin onun bar antlamasndan
nce ta be ta yklmasn talep
etmitir.
1192 Austosunda Richardn sinirleri artk son haddine kadar gerilmitir. Ar hastadr, Kuds geri almaya girimemekle itham eden birok
valye onu terketmitir, Conrad
ldrtmekle sulanmaktadr, dostlar
bir an nce ngiltereye dnmek iin
bask yapmaktadrlar ve artk yola
kn geciktirecek durumda deildir.
Askalan kendine brakmas iin

599/774

Selahaddine adeta yalvarr. Fakat

cevap olumsuzdur. Bunun zerine yeni
bir mesaj yollar, talebini yeniler ve eer
alt gn iinde uygun bir anlama imzalanmazsa, k burada geirmek zorunda
kalacan belirtir. Bu rtl ltimatom
Selahaddini glmsetir. Sultan haberciyi yanna oturtarak, ona yle der:
Krala, Askalan konusunda hibir eye
raz olmadm syleyeceksin. K bu
lkede geirme tasarsna gelince,
bunun kanlmaz olduunu dnyorum, nk ele geirdii bu topraklarn
gittii anda elinden alnacan biliyor.
Gitmeden alnmas bile mmkndr.
Ailesinden ve lkesinden iki ay uzaktayken, gl kuvvetliyken ve hayatn
zevklerinden yararlanabilecek durumdayken, k gerekten burada geirmek
istiyor mu? Ben kendi hesabma k
burada geirebilirim, sonra yaz, sonra
baka bir k ve baka bir yaz, nk

600/774

ben kendi lkemdeyim, ocuklarmn

ve yaknlarmn arasndaym, onlara
bakyorum ve bir klk bir de yazlk
ordum var. Artk hayatn zevkleriyle
pek bir ilgisi kalmam yal bir insanm. Tanrnn ikimizden birine zafer
vermesine
kadar
bylece
bekleyeceim.
Bu konuma tarzndan aka etkilenen
Richard,
izleyen
gnlerde
Askalandan
vazgemeye
hazr
olduunu bildirir. Ve 1192 Eyllnn
banda be yllk bir bar anlamas
imzalanr.
Frenkler,
Srla
Yafa
arasndaki sahil kesimini muhafaza etmekte ve Kuds de dahil, lkenin geri
kalan zerinde Selahaddinin egemenliini tanmaktadrlar. Sultandan gei
belgesi alan Batl savalar, sann
kabri zerinde dua etmek iin Kutsal
kente doluurlar. Selahaddin onlarn en
nemlilerini kibarca kabul eder ve

601/774

hatta yemeini paylamaya davet eder

ve ibadet serbestisi konusundaki kesin
kararn dorular. Fakat Richard
Kudse gitmeyi reddeder. Fatih olarak
girmek zere kendine sz verdii bir
kente konuk olarak girmek istememektedir. Bar anlamasna varlmasndan
birka ay sonra, Kutsal Kabri ve Selahaddini gremeden Doudan ayrlr.
Sultan, Batyla olan bu mcadeleden
sonunda galip kmtr. Frenkler
kukusuz baz kentlerin denetimini geri
alarak, bylece yz yllk bir erteleme
salamlardr. Ama artk asla isteklerini slam dnyasna dayatabilecek bir
g olmayacaklardr. Artk denetimlerinde gerek devletler olmayacak, yalnzca baz yerleimlerle yetineceklerdir.
Selahaddin, bu baarsna ramen,
kendini rselenmi ve biraz da aptan
dm olarak hissetmektedir. Emirleri
zerindeki
otoritesi
zayflamtr,

602/774

aleyhinde olanlar giderek artmaktadr.

Bedensel bakmdan iyi deildir. Aslnda
sal
hibir
zaman
mkemmel
olmam, onu yllardan beri hem
amda, hem Kahirede saray hekimlerine tedavi olmak zorunda brakmtr.
Kahiredeyken, spanyadan gelmi olan
ve Maimonides adyla daha fazla tannan Musa bn Meymun adndaki nl bir
Arap Yahudisi tabipin hizmetinden
yararlanmaktadr. stelik, Frenklere
kar mcadelesinin en zor yllar
esnasnda sk sk stma olmu, bu da
onu gnlerce yataa ivilemitir. Fakat
1192de hekimleri endielendiren, herhangi bir hastaln ilerlemesi deil de,
genel bir zayflama, sultana yaklaan
herkesin farkettii bir cins zamanndan
nce ihtiyarlamadr. Selahaddin henz
elli be yandadr, ama kendi de hayatnn sonuna geldiini bilmektedir.

603/774

Selahaddin hayatnn son gnlerini, en

sevdii kent olan amda, akrabalarnn
arasnda huzur iinde geirmitir. Bahaeddin artk onun yanndan ayrlmamakta, her hareketini sevgiyle kaydetmektedir. 18 ubat 1193 perembe
gn, Hisardaki saraynn bahesinde
onun yanna gider.
Sultan, ocuklarnn en kkleriyle
evrelenmi olarak glgede oturmutu.
eride onu kimin beklediini sordu.
Frenk haberciler ile bir grup emir ve
nde gelen kii diye cevap verdiler.
Frenkleri artt. Bunlar huzuruna
geldiklerinde, kucanda ok martt
kk oullarndan Ebubekir vard. Byklar ve sakallar tral ehreleri, sa
biimleri, ilgin kyafetleriyle Frenkleri
gren ocuk korktu ve alamaya balad.
Sultan Frenklerden zr diledi ve ne syleyeceklerini bile dinlemeden grmeye

604/774

son verdi. Sonra bana, bugn birey yedin mi? dedi. Bu, onun birini yemee davet etme tarzyd. Sonra seslendi: Bize yiyecek bireyler getirsinler. Pilav ve
ayranla birlikte hepsi de hafif baka yemekler getirdiler, bunlardan yedi. Bu beni
rahatlatt, nk itahn tamamen kaybettiini sanyordum. Bir seneden beri
kendini ar hissediyor ve azna hibir
ey koyamyordu. Zor yryor ve insanlardan bundan tr zr diliyordu.

Hatta Selahaddin bu perembe gn,

Mekkeden dnen bir hac kafilesini
karlamaya atla gidecek kadar kendini
iyi hissetmektedir. Ama iki gn sonra
artk ayaa kalkamamaktadr. Yava
yava bir hareketsizlik halinin iine
yuvarlanmtr. Bilincinin ald anlar
giderek azalmaktadr. Herhalde haberi
kente yayldndan, amllar kentlerinin
bir
sre
sonra
anariye

605/774

yuvarlanacandan
kayglanmaktadrlar.
Yama korkusuyla arlardan kumalar
kaldrld. Ve her gece eve gitmek iin
sultann baucundan ayrldmda, insanlar benim ifademden kanlmaz sonun
meydana gelip gelmediini anlamak iin
yoluma yorlard.

2 Mart akam, hastann odas gzyalarn tutamayan sarayl kadnlar

tarafndan istila edilir. Selahaddinin
durumu o kadar kritiktir ki, byk olu
el-Efdal, Bahaeddinden ve sultann
dier bir alma arkada olan kad elFadldan geceyi hisarda geirmelerini
ister. Kad, Bu tedbirsizlik olur diye
cevap verir, nk kent halk bizim
gelmediimizi grnce, en kt eyi
dnecektir
ve
yamalama

606/774

balayabilir. Hastann banda durmas

iin, Hisarn iinde oturan bir eyh
getirtilir.
Bu (eyh) kuran okuyor, Allahtan ve
ahiretten sz ediyordu, sultan bu arada
bilinsiz bir ekilde yatyordu. Ertesi sabah geri dndmde oktan lmt.
Tanr ona merhamet etsin. Bana, eyhin
Allahtan baka tanr yoktur ve ben ona
teslim oldum diyen ayeti okuduunda,
sultann glmsedii, yznn aydnland ve sonra ruhunu teslim ettii anlatld.

lm haberi duyulur duyulmaz, ok

sayda aml hisara ynelir, ama
muhafzlar onlar ieri sokmaz. Yalnzca byk emirlerin ve balca ulemann, sarayn salonlarndan birinde
oturan, mteveffa sultann byk olu
el-Efdale basal dilemelerine izin
verilmektedir. airler ve hatiplerden ses

607/774

kartmamalar istenmitir. Selahaddinin en kk ocuklar sokaa kp,

gzyalar
iinde
kalabala
karmlardr. Bahaeddin anlatyor:
Bu dayanlmaz sahneler le namaz sonrasna kadar srd. Sonra sultan
ykadlar ve kefene sardlar; bu i iin
gereken herey borca alnd, nk sultann kendine ait hi mal yoktu.
lahiyat el-Devlehi tarafndan yrtlen
ykama trenine davet edilmeme ramen,
buna katlacak cesareti bulamadm. le
namazndan sonra, cenazeyi kuma kapl
bir tabutun iinde dar kardlar.
Cenaze alayn gren kalabalk, alap
barmaya balad. Sonra tabutun
stnde grup grup dua edildi. Daha sonra
sultan hastayken tedavi grd saray
bahesine gtrld, sonra batdaki
blme gmld. Onu ikindi namaznda

608/774

topraa verdiler. Allah ruhunu ad etsin

ve nur iinde yatsn.

ON KNC BLM
ADL VE KML

Dneminin btn byk Mslman

yneticilerinden sonra olduu gibi, Selahaddinin ardndan da hemen i sava
kmtr. lr lmez, imparatorluu
paralanmtr.
Oullarndan
biri
Msr, bir dieri am, ncs
Halepi almtr. Ama ne mutlu ki, on
yedi erkek ve tek kz ocuunun ou
arpamayacak kadar kktr, bu da
paralanmay bir miktar snrlandrmaktadr. Fakat sultan, arkasnda iki

610/774

erkek karde ve ok sayda yeen brakmtr ki, bunlar da mirastan paylarn

ve eer mmknse terekenin tamamn
istemektedirler.
Eyyubi
imparatorluunun yeniden tek bir efe, az daha
Arslan Yrekli Richardn enitesi olacak olan becerikli mzakereci adil elAdile itaat etmesi iin, yaklak dokuz
yl
sren
arpmalar,
ittifaklar,
ihanetler ve cinayetler gerekmitir.
Selahaddin, fazlasyla iyi hatip,
fazlasyla entrikac, fazlasyla hrsl ve
Batllara ar iltifatkr olan kk
kardeinden biraz ekinmekteydi. Bu
yzden ona ok nemli olmayan bir
ikta vermiti: rdnn dou kysnda,
Renaud de Chtillondan alnan kaleler.
Sultan, onun bu kurak ve hemen hi
oturan olmayan topraklarda asla imparatorluun ynetimine talip olamayacan dnyordu. Bu, onu yanl
tandn gsterir. El-Adil, 1196

611/774

Temmuzunda am el-Efdalden sker

alr. Selahaddinin yirmi alt yandaki
olu, hibir ynetim yeteneinin bulunmadn gstermitir. Fiili iktidar
veziri, tarihinin kardei Ziyaeddin elEsire brakarak, kendini alkole ve harem zevklerine vermitir. Amcas bir
komplo sayesinde ondan kurtularak
onu yakndaki Serpad kalesine srm;
burada pimanlktan kvranan el-Efdal,
sefil hayatn brakarak kendini ibadet
ve zikre vermeye karar vermitir.
Selahaddinin Msr hakimi olan elAziz adndaki dier olu 1198
Kasmnda, Piramitler yaknndaki bir
kurt av srasnda attan derek
lmtr. El-Efdal, onun varisi olarak
tahta gemek zere inzivasndan
ayrlm, ama amcas bu yeni tac onun
elinden alp, onu tekrar mnzevi hayatna gndermekte hi zorluk ekmemitir. 1202de elli yedi yanda

612/774

olan el-Adil, bu tarihten itibaren artk

Eyyubi imparatorluunun tartmasz
hakimidir.
nl aabeyinin karizmasna ve dehasna sahip deilse de, ondan daha iyi
bir yneticidir. Arap lemi onun ynetimi altnda bir bar, refah ve hogr
dnemi yaamtr. Kudsn geri alnmasndan
ve
Frenklerin
zayflamasndan sonra cihada gerek kalmadn dnen yeni sultan, Frenklere kar bir arada yaama ve ticari
iliki siyaseti benimsemitir; hatta yzlerce talyan tccarnn Msra yerlemesine izin bile vermitir. ArapFrenk leminde daha nce ei grlmemi bir sknet yllarca hkm
srecektir.
lk
dnemde,
Eyyubiler
kendi
kavgalarnn iine srklenirlerken,
Frenkler,
kocaman
paralar
kopartlm olan lkelerini biraz hale yola

613/774

koymaya
almlardr.
Richard,
Doudan ayrlmadan nce, bakenti
artk Akk olan Kuds kralln yeenlerinden birine, el-kont Herreye, kont
Henri de Champagnea emanet etmiti.
Hattinde urad yenilgiden sonra
gzden den Guy de Lusignana
gelince, Kbrs kral yaplarak, erefli
bir ekilde srgn edilmitir. Hanedan
adada drt yzyl hkm srecektir.
Henri de Champagne, devletinin zayfln telfi etmek iin hahaiyunla
bir anlama yapmann peindedir. Onlarn eyhi olan dan ihtiyarn grebilmek iin tarikatn kalelerinden el-Kafa
bizzat gitmitir. Dan ihtiyar Sinan
ksa bir sre nce lmtr, ama ardl,
tarikatn zerinde ayn mutlak otoriteye
sahiptir. Bunu Frenk ziyaretisine kantlamak iin, iki mridine surlarn tepesinden aa atlamalarn emretmi, onlar da bunu bir an bile tereddt

614/774

etmeden yerine getirmilerdir. eyh bu

katliam srdrmeye niyetlidir, ama
Henri ona bu ie son vermesi iin rica
etmitir.
Bir
ittifak
anlamas
yaplmtr. Hahaiyun, konuklarn
ereflendirmek iin, kendilerine verilecek bir ldrme iinin olup olmadn
sormulardr. Henri, eer frsat karsa
onlara bavuracana sz vererek
teekkr etmitir. Kaderin cilvesi;
Richardn yeeni bu sahneyi grdkten
ksa bir sre sonra, 10 Eyll 1197de
Akkdaki saraynn pencerelerinden
birinden derek lmtr.
Onun lmn izleyen haftalar
iinde, bu dnemi belirleyen yegne
ciddi arpmalar meydana gelmitir.
Nitekim, fanatik Alman haclar, Sayda
ve Beyrutu ele geirmiler ve el-Adil de
bu esnada Yafay geri almtr. Fakat 1
Temmuz 1198de, be yl sekiz ay iin
yeni
bir
anlama
imzalanmtr.

615/774

Selahaddinin kardei bu bartan iktidarn salamlatrmak iin yararlanmtr. Uyank bir devlet adam olarak,
artk yeni bir istilay nlemek iin sahil
kesimi Frenkleriyle anlamann yeterli
olmadn, bizzat Batnn kendine
bavurmak gerektiini bilmektedir. Onlar Msr ve Suriyenin zerine denetimsiz sava dalgalarn boaltmamalar konusunda ikna etmek zere,
talyan tccarlaryla olan iyi ilikilerini
kullanmak yararl olmaz m?
1202 ylnda, Msr naibi olan olu
el-Kmile (mkemmel), Akdenizin en
byk deniz gc olan Yce Venedik
Cumhuriyetiyle
grmeler
balatmasn tavsiye etmitir. Pragmatizmin
ve ticari karlarn dilini konuan iki
devlet abucak bir anlamaya varmtr.
El-Kamil Venediklilere, skenderiye
veya Dimyat gibi Nil deltas limanlarna
girilerini garanti etmekte ve onlara

616/774

gereken tm koruma ve yardm salamaktadr; dukalar cumhuriyeti, bunun

karlnda Msra ynelik hibir Bat
seferini desteklememe sz vermektedir. Byk bir tutar denecei vaadi
karsnda, bir grup Batl hkmdarla
yaklak otuz be bin Frenk savasn
Msra tama anlamas imzalam
olan talyanlar, bunu gizli tutmay tercih etmilerdir. Becerikli pazarlklar
olan
Venedikliler,
yklenimlerinin
hibirini
bozmamaya
karar
vermilerdir.
valyeler gemiye binmek zere
Adriyatik kentine geldiklerinde, duka
Dandolo tarafndan scak bir ekilde
karlanmlardr. bn el-Esir, ok yal,
kr bir adamd ve ata bindiinde, binein
gitmesi iin bir seyise ihtiyac vard, demektedir. Yama ve sakatlna ramen,
Dandolo ha altndaki sefere bizzat
katlmaya niyetli olduunu bildirmitir.

617/774

Ancak yola kmadan nce, valyelerden zerinde anlamaya varlm tutar

demelerini istemitir. Ve onlar demenin ertelenmesini talep edince,
birka yldan beri Adriyatikte Venediklilerle rekabete girimi olan Zara limannn igl edilmesi kouluyla bunu
kabul etmitir. valyeler bu teklife ancak epeyce tereddt ettikten sonra raz
olmulardr, nk Zara, Romann
sadk hizmetkr Macaristan kralna ait
bir hristiyan kentidir, fakat valyelerin seenei yoktur: Duka ya bu kk
hizmeti, ya da vaadedilen tutarn hemen denmesini istemektedir. Bylece
Zaraya 1202 Kasmnda saldrlm ve
kent yamalanmtr.
Fakat Venediklilerin gz daha
yukarlardadr. Seferin nderlerini,
tahta Batllara yatkn birini yerletirmek zere yolu Konstantinopolise
saptrmak konusunda ikna etmeye

618/774

uramaktadrlar.
Dukann
gerek
amac, elbette cumhuriyetini Akdenizin
tmn denetler hale getirmektir, ama
ileri srd kantlar ok kurnazcadr.
valyelerin Rum sapknlardan hi
holanmamalarndan yararlanarak, Bizansn muazzam hazinelerini onlara anlatarak, onlarn nderlerine Rumlarn
kentinin denetiminin Mslmanlara
kar daha etkili saldrlarda bulunmalarna olanak salayacan aklayarak, onlarn bu ynde karar vermelerini baarmtr. Venedik filosu 1203
Hazirannda Konstantinopolis nlerine
gelmitir.
bn
el-Esir
yle
anlatmaktadr:
Rumlarn kral arpmadan kat ve
Frenkler gen adaylarn tahta oturttular.
Fakat ancak ismen iktidardayd, nk
btn kararlar Frenkler veriyordu. Bunlar insanlara ok ar vergiler koydular ve

619/774

deme olanaksz hale geldiinde, btn

altnlar ve mcevherleri, hatta halarn
ve Mesih ikonalarnn zerinde olanlarn
da aldlar. Rumlar bunun zerine ayaklandlar gen hkmdar ldrdler,
sonra Frenkleri kentten atp, kaplara
barikat kurdular. Mevcutlar ok az
olduundan, Klarslann olu Konya
sultan Sleymana yardmlarna gelmesi
iin haber yolladlar. Ama o bunu
yapamad.

Rumlarn
kendilerini
savunacak
kadar gleri yoktu. Bunun nedeni yalnzca ordularnn mevcutlarnn byk
blmnn Frenk paral askerlerden
olumas deil, ayn zamanda bizzat
surlarn iinde onlara kar hareket
eden ok sayda Venedik ajannn bulunmasyd. Bir hafta bile srmeyen
arpmalardan sonra, kent Nisan
1204te istila edilmi ve gn

620/774

boyunca talana ve katliama terkedilmitir.

konalar,
kitaplar,
heykeller, Yunan ve Bizans uygarlnn
tan, saylamayacak kadar ok sanat
eseri alnm veya tahrip edilmi ve
kent halkndan binlercesi boazlanmtr.
Musullu
tarihi
unlar
aktarmaktadr:
Btn Rumlar ldrldler veya soyuldular. nde gelenlerinden bazlar, pelerinde Frenkler olduu halde, Sofya dedikleri byk kiliseye snmaya altlar.
Bunun zerine bir grup papaz ve kei,
ellerinde halar ve nciller olduu halde
dar karak, saldrganlara hayatlarnn
balanmas iin yalvarmlar, ama Frenkler onlarn ricalarna hi kulak
asmamlar, hepsini katledip, sonra da
kiliseyi yamalamlardr.

621/774

Frenk ordusuyla birlikte gelen bir

fahie patriin tahtna oturarak ak
sak arklar sylerken, sarho askerlerin komu manastrlarda Rum
rahibelerin rzna getikleri de anlatlmaktadr. Tarihin en aalk eylemlerinden biri olan Konstantinopolisin
yama edilmesinin ardndan, bn elEsirin dedii gibi, tahta bir Dou Latin
imparatorunun
kartlmasna
sra
gelmitir. Flandre dk Baudouin olan
bu imparatorun otoritesini Rumlar elbette asla tanmayacaklardr. mparatorluk sarayndan kurtulabilenler, Bizansn elli yedi yl sonra geri alnmasna
kadar geici bakent olacak znike
yerleeceklerdir.
lgn Kontantinopolis maceras, Suriyedeki
Frenk
yerleimlerini
glendirmek yerine, onlara son bir
darbe indirmitir. Nitekim, Douya servet aramak zere gelen bu ok saydaki

622/774

valye iin, Rum topraklar artk iyi

bir gelecek sunmaktadr. Burada alnacak fiefler, ylacak zenginlikler
varken; Akk, Trablus veya Antakya
evresindeki dar sahil eridi maceraclara hi de cazip gzkmemektedir.
Seferin ynnn deimesi, ilk etki
olarak Suriye Frenklerini Kudse kar
yeni bir harekta giriebilecekleri takviyeden mahrum etmi ve 1204 ylnda
sultandan bar anlamasn uzatma
talebinde
bulunmak
zorunda
brakmtr. El-Adil bunu alt yl iin
kabul etmitir. Gcnn zirvesinde olmasna ramen Selahaddinin kardei
bir yeniden fetih harektna girimeye
hi niyetli deildir. Sahil kesiminde
Frenklerin bulunmas onu hi rahatsz
etmemektedir.
Suriye
Frenklerinin
ounluu
barn uzamasn isterdi, ama denizlerin tesinde ve zellikle de Romada,

623/774

arpmalar balatmaktan baka birey

dnlmemektedir. Akk krall, bir
evlilik nedeniyle 1210da Jean de Briennee gemitir. Bu adam, Batdan
yeni gelmi altm yanda bir
valyedir. Temmuz 1212de bar be
yl daha uzatmaya raz olmakla birlikte,
1217 yazndan itibaren bir saldrya
gemek zere hazrlklar hzlandrmas
iin papaya haberci zerine haberci
gndermeye de ara vermemektedir. Bu
hazrlklardan sonra, ilk hac gemileri
Akkya biraz gecikmeli olarak Eyll
aynda varmlar ve arkalarndan daha
yzlercesi gelmitir. Nisan 1218de de
yeni bir Frenk istilas balamtr. Hedef
Msrdr.

El-Adil akndr ve zellikle de bu

saldr
onu
hayal
krklna

624/774

uratmtr. Sava durumuna son vermek iin, iktidara geldiinden beri ve

hatta daha nceleri Richardla olan
mzakereleri srasnda elinden geleni
yapmam mdr? Onu, sarn adamlarla dostluk uruna cihaddan kamakla sulayan din adamlarnn srarlarna yllar boyunca dayanmam
mdr? Bu yetmi yandaki hasta
adam, kendine ulaan raporlara inanmay aylar boyunca reddetmitir. Kudurmu bir Alman etesi Celelide baz
kylerde talana m giriti, bu alk
olduu bir sapmadr ve bundan kayg
duymamaktadr. Fakat Batnn eyrek
yzyllk bir bar dneminden sonra
yeni bir kitlesel istilaya girimesi, ite
bu
ona
olabilirmi
gibi
gzkmemektedir.
Fakat haberler giderek daha belirgin
hale gelmektedirler. Onbinlerce Frenk
savas, Nilin anakoluna uzanan yolu

625/774

denetleyen Dimyat kentinin nnde toplanmtr. Babasnn talimat zerine,

el-Kmil birliklerinin banda onlarn
zerine yrr. Saylarndan dehete
derek, arpmaktan kanr. Ordughn temkinli bir ekilde limann
gneyine kurar, bylece bir meydan
savana girmek zorunda kalmadan
kent garnizonunu destekleyebilecektir.
Kent, Msrn en iyi savunulanlarndan
biridir. Surlar, douda ve gneyde dar
bir bataklk toprak eridiyle evrelenmitir, bu arada kuzey ve batda Nilin
i blgeleriyle srekli bir ba salanmaktadr. Etkin bir ekilde kuatlabilmesi iin, dmann nehrin denetimini
ele geirmesi gerekir. Kent bylesine
bir tehlikeye kar korunmak zere, ok
byk bir demir zincirden baka birey
olmayan dahiyane bir sisteme sahiptir.
Bu zincirin bir ucu kent surlarna,
dieri de kar kyya yakn bir adann

626/774

zerinde yaplm bir hisara baldr ve

bylece Nile girii engellemektedir.
Zincir zlmedike hibir geminin
geemeyeceini farkeden Frenkler hisara yklenmilerdir. ay boyunca
Btn saldrlar pskrtlmtr. Frenkler sonunda iki gemiyi ykleyerek,
bunlarn zerinde hisar yksekliinde
bir cins yzer kule ina etmeyi akl etmilerdir. Hisar 25 Austos 1218de
almlar, zinciri zmlerdir.
Bir posta gvercini, bu bozgun haberini
birka
gn
sonra
ama
ulatrdnda, el-Adil bundan ok etkilenmitir. Hisarn dmesinin Dimyatn
dmesine yol aaca ve istilaclar
Kahire yolunda artk hibir eyin
durduramayaca ok aktr. Yapmaya
ne gcnn, ne de hevesinin bulunduu
uzun bir sefer ufukta gzkmektedir.
Birka saat iinde bir kalp krizi
geirmi ve lmtr.

627/774

Mslmanlar iin gerek felket, nehir zerindeki hisarn dmesi deil de,
yal sultann lmdr. Nitekim, elKmil
askeri
dzlemde
dman
durdurmay, ona ciddi kayplar verdirtmeyi ve Dimyat kuatmasn engellemeyi baarmtr. Buna karlk siyasal
dzlemde, sultann oullar bu kadere
uramasnlar diye ald tedbirlere ramen kanlmaz veraset mcadelesi
balamtr. Sultan lkesini daha hayattayken paylatrmtr: El-Kmile Msr,
el-Muazzama am ve Kuds, el-Erefe
Cezire ve daha gen oullara da daha
ufak topraklar. Fakat btn tutkular
tatmin etmek olanakszdr: Fiili durumda kardeler arasnda nisbi bir uyum
varsa da, baz uyumazlklar nlemek
mmkn olmamtr. Kahirede ok
sayda emir, kk kardelerinden
birini tahta kartmak zere el-Kmilin
yokluundan yararlanmlardr. Bu

628/774

hkmet darbesi tam baarya ulaacakken, olaydan haberdar olan Msrn

efendisi Dimyat ve Frenkleri unutarak
ordughn toplam ve dzeni salamak ve fesatlar cezalandrmak zere
bakentine doru inmeye balamtr.
stilaclar, terkettikleri konumlar gecikmeden yeniden igl etmilerdir.
Dimyat artk kuatlmtr.
amdan koup gelen kardei elMuazzamn desteini almasna ramen,
el-Kmil artk kenti kurtaracak durumda deildir, istilaya son verecek durumda ise hi deildir. Bu yzden bar elde
etmek iin ok cmert davranmtr. ElMuazzamdan
Kuds
tahkimatn
skmesini istedikten sonra, eer Msr
terkederlerse Kutsal Kenti onlara teslim
etmeye hazr olduu mesajn Frenklere yollamtr. Fakat kendilerini
gl konumda hisseden Frenkler, pazarlk yapmay reddetmilerdir. El-

629/774

Kmil, Ekim 1219da teklifini belirginletirmitir: Sadece Kuds deil,

rdn nehrinin batsnda kalan Filistin
topraklarnn tamamn teslim edecek,
ayrca
hakiki
hada
verecektir.
stilaclar, nerileri bu kez inceleme
zahmetine katlanrlar. Jean de Brienne
lehte gr bildirir, btn Suriye Frenkleri de onun gibi yapar. Fakat nihai
karar, papann seferin ynetimine
atad, sonuna kadar kutsal sava yanls olan Pelagius (Plage) adndaki bir
spanyol kardinaline (Santa Lucia kardinali) aittir. Mslman kfirlerle asla
pazarlk yapmayacan sylemektedir.
Ve bylesine bir durumu reddettiini
iyice vurgulamak iin, vakit geirilmeden Dimyata saldrlmas emrini
verir. arpmalardan, alktan ve
yaknlarda kan bir salgdan tr perian durumda olan garnizon hibir
direnme gstermez.

630/774

Pelagius, artk Msrn tmn ele

geirmeye kararldr. Eer Kahire zerine hemen yrmyorsa, bunun nedeni
Batnn en gl hkmdar olan Almanya ve Sicilya kral Friedrich von
Hohenstaufenn byk bir ordunun
banda geldiinin haber verilmi olmasdr. Bu sylentilerden elbette haberdar olan el-Kmil savaa hazrlanmaktadr. Habercileri, btn slam
lemini dolaarak, kardeleri, kuzenleri
ve mttefikleri yardma arrlar. te
yandan
skenderiye
yaknlarnda,
deltann batsnda bir filo donatr ve bu
donanma 1220 yaznda Batl gemileri
Kbrs aklarnda gafil avlayarak, ezici
bir zafer kazanr. Dman bylece deniz egemenliini kaybettiinden, elKmil hemen bar teklifini yeniler ve
bir de otuz yllk bir bar anlamas
imzalama vaadi ekler. Bouna. Pelagius,
bu tekliflerin Kahirenin efendisinin zor

631/774

durumda
olduunu
gsterdiklerini
dnmektedir. II. Friedrichin Romada
imparator olarak kutsand ve hi
vakit kaybetmeden Msra doru yola
kacana yemin ettii haber alnmam mdr? En ge 1221 baharnda,
yzlerce gemi ve onbinlerce askerle
burada olmaldr. Frenk ordusu, onu
beklerken ne sava, ne de bar
yapmaldr.
Friedrich ancak sekiz yl sonra gelecektir. Pelagius yaz bana kadar sabreder. Frenk ordusu 1221de Dimyattan
ayrlarak, kararl bir ekilde Kahireye
ynelir. Msr bakentinde, el-Kmilin
askerleri halkn kamasn nlemek iin
g kullanmak zorunda kalr. Ama sultan gvenli gzkmektedir, nk
kardelerinden ikisi yardma gelmitir:
Cezire askerleriyle gelerek istilaclarn
Kahireye ulamalarn engellemek iin
ona katlan el-Eref ile Suriye ordusuyla

632/774

kuzeye ynelerek, dman ile Dimyat

arasna kahramanca yerleen elMuazzam.
El-Kmilin
kendisine
gelince, zaptetmeyi pek baaramad
bir sevinle Nilin tamasn beklemektedir. nk sular, Batllar tedbir
almadan ykselmeye balamtr. Austos ortasnda toprak o kadar amurlu ve
kaygan hale gelmitir ki, valyeler
duraklamak ve ordunun tmn geri
ekmek zorunda kalmlardr.
Geri ekilme hareketi daha yeni
balamken, bir Msr asker grubu
setleri ykmaya giriir. Tarih 26 Austos
1221dir. Mslman birlikleri klar
keserken, Frenk ordusunun tm
kendini birka saat iinde bir amur
deryasnn iinde bulur. ki gn sonra,
ordusunu yokolmaktan kurtarma konusunda umutsuzlua den Pelagius,
bar istemek zere el-Kmile bir
haberci gnderir. Eyyubi hkmdar

633/774

koullarn dikte eder: Frenkler Dimyat tahliye edecekler ve sekiz yllk bir
bar
anlamas
imzalayacaklardr;
bunun karlnda, ordular rahatsz
edilmeden deniz kysna gidebilecektir.
Elbette artk Kudsn onlara verilmesi
sz konusu deildir.
Bu beklenmedik olduu kadar eksiksiz olan zaferi kutlayan ok sayda Arap,
el-Kmilin Kuds Frenklere sunarken
ciddi olup olmadn sormaktadrlar.
Burada zaman kazanmaya ynelik bir
hile mi sz konusuydu? Bu konuda
kesinlemekte gecikmeyeceklerdir.
Msrn efendisi, u zor Dimyat
bunalm esnasnda, Frenklerin geliini
bekledikleri bu nl Friedrich, el-emboror hakknda kendine sk sk sorular
sormutur. Acaba sylendii kadar
gl mdr? Acaba Mslmanlar kar
kutsal sava yapmaya gerekten kararl
mdr? El-Kmil, alma arkadalarn

634/774

sorguladka, Friedrichin kral olduu

Sicilya adasndan gelen yolculardan
bilgi aldka aknl artmaktadr.
1225te, imparatorun Jean de Briennein kzyla evlenip, bylece Kuds
kral olduunu renince, ona emir
Fahreddin bn e-eyh gibi nitelikli bir
diplomatn bakanlnda bir elilik
kurulu yollamaya karar verir. E-eyh,
daha
Palermoya
varr
varmaz
bylenir: Evet, Friedrich hakknda
sylenilen herey dorudur. ok iyi
Arapa konumakta ve yazmaktadr,
slam uygarlna duyduu hayranl
saklamamaktadr, barbar Baty ve
zellikle Byk Romadaki papay
kmsemektedir. En yakn alma
arkadalar ile muhafz alayndaki askerleri Araptr, bunlar ibadet saatlerinde
Mekkeye ynelerek namaz klmaktadrlar. ocukluunun tmn, o sralarda
Arap biliminin nde gelen merkezi olan

635/774

Sicilyada geiren bu merakl insan,

kendini dar kafal ve fanatik Frenklerle
pek bir ortak yana sahipmi gibi hissetmemektedir. Krallnda, mezzinin
sesi aralksz nlamaktadr.
Fahreddin, ksa bir sre iinde
Friedrichin dostu ve srda haline
gelir. Kahire sultanyla Alman imparatoru
arasndaki
ilikiler
onun
araclyla sklar. ki hkmdar,
Aristotelesin mant, ruhun lmszl, evrenin oluumu konularnda
mektuplarlar. Mektup arkadann
hayvanlar gzlemleme konusundaki
tutkusunu renen el-Kmil, ona aylar,
maymunlar, ift hrgl develer ve bir
fil armaan eder; imparator, bunlarn
bakmyla zel hayvanat bahesindeki
Arap bakclar grevlendirir. Sultan,
Batda kendi gibi bu bitmez tkenmez
din savalarnn yararszln anlayabilecek, aydnlanm bir ynetici

636/774

bulmaktan hi de memnun olmam

deildir. Bylece Friedriche, onu yakn
bir gelecekte Douda grmek istediini
ifade etmekte tereddt etmez, Kuds
ona vermekten mutlu olacan da buna
ekler.
Bu ban telaffuz edildii srada,
kutsal kentin el-Kmile deil de,
bozumu olduu kardei el-Muazzama
ait olduu bilinecek olursa bu ar
cmertlik daha iyi anlalr. El-Kmilin
dncesine gre, Filistinin mttefiki
Friedrich tarafndan igal edilmesi, onu
el-Muazzamn giriimlerine kar koruyacak tampon bir devlet yaratacaktr.
Yeniden canlanan Kuds krall, uzun
dnemde Msr ile tehdidleri belirginlemeye balayan sava Asya halklarnn arasnda etkin bir ekilde dikilecektir. Cokulu bir Mslman Kutsal
Kenti terketmeyi bu denli soukkanl
bir ekilde asla aklna getiremezdi, ama

637/774

el-Kmil, amcas Selahaddinden ok

farkldr. Ona gre, Kuds sorunu her
eyden nce askeri ve siyasaldr: Dinsel
yan, ancak kamuoyunu etkiledii
lde devreye girmektedir. Kendini
hristiyanla islamiyete olduundan
daha yakn grmeyen Friedrich de buna
benzer bir tutum iindedir. Kutsal
Kenti ele geirmek istemesinin nedeni,
hi de sann kabrinde sayg duruu
yapmak deil de, bylesine bir
baarnn, Douya kar seferi geciktirdii iin onu afaroz etmi olan
papaya kar olan mcadelesindeki
konumunu glendirecek olmasdr.
mparator 1128 Eyllnde Akkda
karaya
ktnda,
el-Kmilin
yardmyla Kudse muzaffer bir ekilde
gireceinden emindir. Ama fiili durumda
Kahirenin
efendisi
mthi
skntldr, nk yaknlarda meydana
gelen olaylar blgesel satran tahtasn

638/774

tamamen alt st etmilerdir. ElMuazzam 1127 Kasmnda aniden

lerek, am deneysiz bir gen olan
olu en-Nasra brakmtr. Artk am
ile Filistini bizzat ele geirmeyi
dnebilecek duruma gelen el-Kmil
iin, Msr ile Suriyenin arasna tampon
bir devlet yerletirmek sz konusu
deildir. Bunun anlam, Kuds ile
evresini ondan tamamen dostane bir
ekilde
talep
eden
Friedrichin
geliinden hi holanmamasna ramen,
erefli bir insan olarak szn tutmaktan kanamayacadr. Ama, imparatora durumun aniden deitiini aklayarak kurtulmaya almaktadr.
Yalnzca bin askerle gelmi olan
Friedrich, Kudsn zaptnn bir formaliteden ibaret olduunu dnmtr.
Bu yzden bir korkutma siyaseti izlemeye cesaret edememekte ve elKmilin duygularna ynelmektedir.

639/774

Ona Ben senin dostunum. Bu yolculuu

yapmaya beni sen tevik ettin. imdi
papann ve Batnn btn krallarnn bu
ie giritiimden haberleri var. Eer ellerim
bo dnersem btn itibarm kaybederim.
Ltfen Kuds bana ver ki, bam dik
tutabileyim diye yazmtr. El-Kmil
duygulanr,
Friedriche,
dostu
Friedriche armaanlar ve ifte anlaml
bir cevap gnderir: Ben de kanaatleri
dikkate almak zorundaym. Eer Kuds
sana teslim edersem bu yalnzca kararlarmn halife tarafndan mahkm
edilmesine deil, ayn zamanda tahtm
alaa etme tehlikesi tayan dinsel bir
ayaklanmaya yol aabilir. Her ikisi iin
de ncelikli sorun, grn kurtarmaktr.
Friedrich,
Fahreddinden
kendine erefli bir k yolu bulmasn
rica etme noktasna gelir. O da, sultann
nceden verdii onayla ona bir kurtulu
yolu
gsterir.
Halk,
Selahaddin

640/774

tarafndan ok yksek bedel karl

fethedilmi olan Kuds teslim etmemizi
asla kabul etmez. Buna karlk, Kutsal
Kent konusundaki anlama kanl bir
atmay nlerse... mparator anlamtr.
Glmser, dostuna tavsiyesinden tr
teekkr eder, sonra zayf birliklerine
arpmaya hazr olmalarn emreder.
128 Kasmnn sonunda ok gsterili
bir ekilde Yafaya doru ilerlerken, elKmil tm lkede, Batnn gl
hkmdarna kar uzun ve zor bir
savaa hazrlanmak gerektiini syletir.
Bundan birka hafta sonra, daha
hibir arpma olmadan anlama metni
hazrdr: Friedrich Kuds, ehri kyya
balayan bir eridi ve Beyt Lahim, Nazaret,
Sayda
evresi
ile
Srun
dousundaki gl Tibnin kalesini almaktadr. Mslmanlar, Kutsal Kentte
balca tapnaklarnn yer ald Haram
e-erif kesimindeki mevcudiyetlerini

641/774

srdreceklerdir. Anlama, 18 ubat

1229da Friedrich ile sultan adna eli
Fahreddin tarafndan imzalanmtr.
mparator bir ay sonra, islamiyetin kutsal yerlerinde grevli birka din adam
hari
Mslman
halk
el-Kmil
tarafndan tahliye edilmi olan Kudse
girmitir. Burada Nablus kads emseddin onu karlayarak, kentin anahtarlarn teslim etmi ve bir bakma ona
rehberlik yapmtr. Kad, bu ziyareti
bizzat anlatmaktadr:
Frenkler
kral
imparator
Kudse
geldiinde, el-Kmilin istei zerine
onun yannda kaldm. Haram e-erife
girdim, imparator burada kk camileri
gezdi. Sonra el-Aksa camiine gittik, Kaya
kubbesi (Kubbe e-akra) tapnannkine
olduu gibi bunun da mimarisine hayran
oldu. Caminin mimberinin gzelliinden
bylendi, merdivenin tepesine kadar

642/774

kt. nince beni elimden yakalad ve

yeniden el-Aksaya gtrd. Orada, elinde
ncil olduu halde camiye girmek isteyen
bir papaz buldu. fkelenen imparator onu
terslemeye balad: Buraya neden geldin.
Allah adna, eer iinizden biri buraya
admn atmaya cret ederse onun gzlerini oyarm. Papaz titreyerek uzaklat. O
gece, mezzine imparatorun huzurunu
karmamas iin ezan okumamasn
syledim. Ama ertesi gn onu grmeye
gittiimde, imparator beni sorgulad: Ey
kad, mezzinler neden her zaman olduu
gibi ezan okumadlar? Cevap verdim:
Byle yapmamalydn, nk bu geceyi
Kudste
geirmemin
nedeni
gece
mezzinin ezan okumasn duymakt,
dedi.

Friedrich Kubbe e-akray ziyareti

srasnda, Selahaddin bu kenti mrikinden temizledi, diye bir yazt okur.

643/774

Tanrya ortak (irk) koanlar, hatta

oktanrllar ifade eden bu terim, tek
tanr inancna baka tanrlar dahil
edenleri atfta bulunmaktadr. Bu
balam iinde, zellikle Teslis yanls
hristiyanlar iaret etmektedir. Bunu
bilmezden gelen imparator, ne yapacaklarn arm ev sahiplerine, alayl
bir glmsemeyle, bu Mrikler de
kim diye sorar. Birka dakika sonra
kubbenin giriinde demir bir parmaklk
grerek, bunun ne ie yaradn sorar.
Kularn buraya girmesini engellemek
iin diye cevap verilir. Friedrich
aknlktan app kalan muhataplarna, tabii ki Frenkleri hedef alan
imay yorumlar: Yani bu, tanrnn
domuzlara buraya girme izni vermedii
anlamna gelir. 1229da krk
yanda parlak bir hatip olan vakanvis
Sibt bn el-Cevzi, bu dncelerin
Friedrichin ne hristiyan, ne de

644/774

Mslman olup, ok kesin bir ekilde

tanrsz olduunun kant olduklarn
ileri srmektedir. Kudste onunla
grebilenlerin tanklklarna dayanarak, imparatorun kzl tyl, kel ve
miyop olduunu eklemektedir; eer kle
olsayd, iki yz dirhem etmezdi.
Sibtin imparatora duyduu husumet,
Araplarn byk ounluunun duygusunu yanstmaktadr. mparatorun
slamiyet ve uygarl karsndaki
dostane tutumu, baka koullarda hi
kukusuz takdir toplard. Fakat el-Kmil
tarafndan
imzalanan
antlamann
hkmleri kamuoyunu kzdrmtr.
Kutsal kentin Frenklere teslim edildii
haberi
duyulduunda
demektedir
vakanvis, btn slam lemi gerek bir
frtna tarafndan salland. Olayn vahametinden tr, kamusal matem gsterileri dzenlendi. Badatta, Musulda,
Halepte camilerde toplanlarak, el-

645/774

Kmilin ihaneti duyurulmaktadr. Sibt

yle anlatmaktadr: Melik en-Nasr,
benden halk am Ulucamiinde toplamam ve onlara Kudste neler
olduunu anlatmam istedi. Bunu kabul etmekten baka arem yoktu, nk
imanma kar devlerim beni buna
zorluyordu.
Vakanvis-vaiz, zincirinden boalm
bir kalabaln nnde mimbere kar,
kafasna siyah bir ipek sark sarmtr:
Aldmz felket haberi kalplerimizi
parampara etti. Haclarmz artk
Kudse gidemeyecekler, okullarda
artk kuran okunamayacak. Mslman
yneticiler bugn ne kadar byk bir
utan iindeler! En-Nasr, gsteriye
bizzat katlr. Onunla amcas el-Kmil
arasnda aka sava iln edilmitir.
stelik, el-Kmil Kuds Friedriche
teslim ederken, Msr ordusu da am
sk bir ablukaya almtr. Bu byk

646/774

Suriye kentinin gen hkmdarnn

etrafnda
kenetlenmi
halk
iin,
Kahirenin efendisinin ihanetine kar
giriilen mcadele bir seferberlik temas haline gelmektedir. Ancak, Sibtin
hitabet gc am kurtarmaya yetmeyecektir. Ezici bir saysal stnle
sahip olan el-Kmil, bu atmadan
galip karak kente boyun edirmi ve
Eyyubi imparatorluunun birliini,
kendi lehine olmak zere yeniden
kurmutur.
En-Nasr, Haziran 1229da bakentini
terketmek zorunda kalacaktr. Acl,
ama umudunu hi kaybetmemi olarak,
rdn nehrinin dousundaki Kerak
kalesine yerlemitir. Bar yllar
esnasnda, burada dmana kar
kararlln simgesi olarak oturacaktr.
Birok aml ona bal kalmay
srdrm ve dier Eyyubilerin ar
uzlamac
siyasetlerinden
hayal

647/774

krklna urayan ok sayda dinci

militan, dier yneticileri istilacya
kar cihad srdrmeye tevik eden bu
atlgan gen hkmdar sayesinde umutlarn muhafaza etmektedir. Benden
baka kim, btn olanaklarn islam korumak iin seferber ediyor? diye yazmaktadr. Kim, her koulda tanr yolunda
dvyor? 1239 Kasmnda, bar antlamasnn sresinin sona ermesinden
yz gn sonra, en-Nasr ani bir basknla
Kuds ele geirir. Bu, btn Arap aleminde bir sevin patlamas yaratr.
airler, galibi byk amcas Selahaddine benzetir ve ona el-Kmilin
ihanetinden
kaynaklanan
hakareti
bylece ykam olmasndan tr
teekkr ederler.
Ona methiye dzenler, en-Nasrn,
Kahirenin efendisinin 1238de lmesinden ksa bir sre nce, hi kukusuz
am ynetimini kendine verecei

648/774

umuduyla onunla anlatn sylemeyi

ihmal etmektedirler. Ayn ekilde
airler de, Eyyubi soyundan bu hkmdarn Kuds geri aldktan sonra
buray elinde tutmaya uramadn
aklamaktan kanmaktadrlar. Kentin
savunulamaz olduunu dnerek,
Davud kulesi ile Frenkler tarafndan
yaknlarda yaplm olan tahkimat
aceleyle yktrarak, birlikleriyle birlikte
Keraka ekilmitir. Cokunun, siyasal
ve askeri gerekilii dlamad
sylenebilir. Sonuna kadar gitmeye
kararl bu yneticinin daha sonraki tutumu kafa kartrmaktadr. El-Kmilin
lmn izleyen kanlmaz taht
kavgas srasnda en-Nasr, Frenklere
kuzenlerine kar bir ittifak teklif etmekte tereddt etmemitir. Batllar
yemlemek zere, 1243te onlarn Kuds
zerindeki haklarn resmen tanm,
hatta Mslman dininden olanlar

649/774

Haram
e-eriften
ekmeyi
bile
nermitir. El-Kmil taviz vermeden hi
bu kadar ileri gitmemiti.

ALTINCI KISIM
KOVULMA (1224-1291)

Doudan Moollarn Tatarlar-, batdan da

Frenklerin saldrsna
urayan Mslmanlar, bi bylesine
kritik bir konumda
olmamlard. Onlara

651/774

artk ancak yalnz Allah yardm edebilir.

BN EL-ESR

ON NC BLM
MOOL KIRBACI

Anlatacam olaylar o kadar korkun ki,

yllar boyunca bunlar im etmekten bile
kandm. slamiyetin ve Mslmanlarn
zerine lmn ktn sylemek
kolay deil. Ah! Annem keke beni
dourmam olsayd veya keke btn bu
felketlere tank olmadan nce lseydim.
Eer size bir gn, Allahn Ademi yaratt gnden beri dnyann bylesine bir
fet grmedii sylenirse, buna tereddtsz inann, nk kesin gerek byledir.

653/774

Tarihin en nl dramlarnn arasnda,

genelde srailoullarnn Nabukodonosor
tarafndan katli ve Kudsn yaklmas
zikredilir. Fakat bu, yaknlarda meydana
gelenin yannda hitir. Hayr, zamann
sonuna kadar herhalde bu apta bir
felket bir daha grlmeyecektir.

bn el-Esir, El-Kmil fi el-Tarih adl

hacimli eserinde, hibir zaman bylesine dokunakl bir ton benimsememitir.
Hzn, deheti ve grdklerine inanamamas, her sayfada infilk etmekte; sanki batl itikat sonucuymu
gibi, fetin adnn telaffuz ann geciktirmektedir: Cengiz Han.
Mool fatihin ykselii, Selahaddinin
lmnden ksa bir sre sonra
balamtr, ama Araplar tehdidin yaklatn ancak eyrek yzyl sonra
hissedebilmilerdir. Cengiz Han nce
Orta Asyadaki eitli Trk ve Mool

654/774

kabilelerini kendi otoritesi altnda toplamakla uram, sonra dnyay fethetmeye kmtr. Bu hareket ynde
olmutur: Douda, in imparatorluu
nce baml hale getirilmi, sonra ilhak edilmitir; kuzeybatda, Rusya,
sonra Dou Avrupa yaklp yklmtr;
batda, ran istila edilmitir. Cengiz
Han, dnyann tmnn yeniden
Mool annelerin zgr ve mutlu ocuklar emzirecekleri muazzam bir bozkr
haline gelmesi iin, btn kentleri yerle
bir etmek gerekir diyordu. Nitekim,
Buhara, Semerkant veya Herat gibi parlak ehirler tahrip edilecek ve halk
kltan geirilecektir.
Moollarn slam topraklarndaki ilk
ilerlemesi, fiili olarak Frenklerin
1281-1221 arasndaki Msr istilasyla
akmtr. Arap dnyas, o sralarda
iki ate arasnda kald izlenimine
sahiptir, bu da herhalde el-Kmilin

655/774

Kuds konusundaki tutumunu ksmen

aklamaktadr. Fakat Cengiz Han, maceray
rann
batsna
kadar
srdrmekten vazgemitir. 1227de
altm yedi yandayken lnce, bozkr
atlarnn Arap dnyas zerindeki
basks birka yllna gevemitir.
Afet, Suriyede nce dolayl bir
ekilde ortaya kmtr. Moollarn yollar zerinde ezdikleri ok sayda
hanedan arasnda, Iraktan Hinde uzanan alanda Seluklularn yerini alm
olan Harzemahllar da vardr. anl
gnler grm olan bu Mslman imparatorluunun
paralanmas,
ordusundan arta kalanlarn dehet verici galiplerin uzana kamalarna
neden olmu ve bylece on binden fazla
Harzemah svarisi, Suriyede ortaya
karak kentleri yamalamaya ve haraca
balamaya,
Eyyubilerin
i
atmalarnda paral asker olarak yer

656/774

almaya balamtr. Haziran 1244te

kendilerini kendi devletlerini kuracak
kadar gl hisseden Harzemahllar
ama saldrmlardr. Komu kyleri
yamalamlar ve Guta meyva bahelerini perian etmiler, ama kentin direnmesi karsnda uzun bir kuatmay
srdrememilerdir. Bu durumda hedef
deitirerek,
aniden
Kudse
ynelmiler ve 11 Temmuzda buray
zahmetsizce ele geirmilerdir. Frenk
unsurlarn ounun dta braklmasna
karlk,
kent
yamalanm
ve
yaklmtr. ama yeniden saldrmlar,
ama Suriyenin btn kentlerine geni
bir nefes aldracak bir ekilde, birka ay
sonra Eyyubi hkmdarlarnn arasnda
kurulan bir koalisyon tarafndan
yokedilmilerdir.
Frenk valyeler bu kez Kuds geri
alamayacaklardr. Diplomatik becerisiyle Batllara hal bayra on be yl

657/774

sreyle
kent
surlarnn
zerinde
dalgalandrma olana salam olan
Friedrich, artk burayla ilgilenmemektedir. Douya ilikin tutkularn bir
yana brakarak, imdi Kahire yneticileriyle
daha
dostane
ilikiler
srdrmeyi tercih etmektedir. Fransa
kral IX. Louis 1247de Msra kar bir
sefer dzenlemeye kalktnda, imparator
onu
bundan
vazgeirmeye
uramtr. Bundan da iyisi, elKmilin olu Eyp, Franszlarn sefer
hazrlklarndan dzenli bir ekilde
haberdar etmitir.
Louis, 1248 Eyllnde Douya
gelmi, ama ilkbahardan nce bir
harekta girimenin ok tehlikeli
olacan dnerek, hemen Msr
kylarna ynelmemitir. Bu durumda
Kbrsa yerleerek, bu bekleme aylar
esnasnda, Frenklere XIII. yzyln
sonuna, hatta daha sonralarna kadar

658/774

musallat olacak d gerekletirmeye

uramtr: Arap dnyasn kskaca almak iin Moollarla ittifak yapmak.
Artk
Doulu
istilaclarla
Batl
istilaclar arasnda dzenli olarak
eliler gidip gelmektedir. Louis, 1248in
sonunda Kbrsta, ona Moollarn
hristiyanla gemelerinin mmkn
olduundan sz eden bir elilik kurulunu kabul etmitir. Bu olaslktan
heyecana kaplarak, hemen deerli ve
dinsel armaanlar gndererek karlk
vermitir. Ama Cengiz Hann ardllar
onun bu hareketinin anlamn kavrayamamlardr. Fransa kralna sradan
bir baml gibi muamele ederek,
ondan kendilerine her yl ayn deerde
armaanlar gndermesini istemilerdir.
Bu anlamazlk, Arap dnyasn en
azndan o an iin iki dmannn anlaarak
birlikte
saldrmalarndan
kurtaracaktr.

659/774

Bylece Batllar 5 Haziran 1249da

Msr saldrsna tek balarna girimilerdir. O dnemin geleneklerine
uygun olarak, iki hkmdar birbirlerine
grltl patrtl sava ilnlar yapmlardr. Louis yle yazmtr: Sana
daha nce ok sayda uyar ulatrdm,
ama sen bunlar dikkate almadn. Artk
kararm verdim; lkene saldracam ve
haa ballk yemini etsen bile fikrimi
deitirmeyeceim. Emrimdeki ordular,
dnyadaki akltalar kadar oktur ve
tepelerle ovalar kaplyorlar ve kaderin
kllarn ekmi olarak senin zerine
yryorlar. Fransa kral tehdidlerini
desteklemek
zere,
hristiyanlarn
geen yl spanya Mslmanlarna kar
kazandklar baz baarlar hatrlatmaktadr: Sizinkileri nmzde tpk sr
srleri gibi kovaladk, erkekleri ldrdk,
kadnlar dul braktk ve kz ile olanlar
esir ettik. Bunlar size ders olmad m?

660/774

Eypn cevab ayn damardandr:

Aklsz adam, igaliniz altnda olan ve
gemite ve hatta yaknlarda fethettiimiz
topraklar unuttun mu? Size verdiimiz
zararlar unuttun mu? Saysal zayflnn farknda olduu belli olan sultan, Kuranda kendini rahatlatacak sz
bulur: Kk bir birlik Allahn izniyle ka
defa bir byn yenmitir, nk Allah
cesurlardan yanadr. Bu da ona Louisye
unu deme cesaretini verir: Yenilgiye
uraman kanlmazdr. Ksa bir sre
sonra bu maceraya girdiine ac ac piman olacaksn.
Fakat Frenkler daha saldrlarnn
banda kesin bir baar kazanrlar.
Otuz yl nceki sonuncu Frenk seferine
cesaretle direnmi olan Dimyat, bu kez
arpmadan terkedilmitir. Kentin
Arap dnyasn karkla srkleyen
d,
byk
Selahaddinin

661/774

miraslarnn ar zayflklarn kaba

bir ekilde gzler nne sermitir.
Veremden
tr
yerinden
kprdayamayan,
birliklerinin
komutasn stlenemeyen sultan Eyp,
Msr kaybetmektense, babas elKmilin izinden giderek Louisye Dimyat ile Kuds takas etmeyi nermeyi
tercih eder. Fakat Fransa kral, yenik ve
lmekte olan bir Mslman kafirle
pazarlk yapmay reddeder. Eyp
bunun zerine direnmeye karar verir ve
kendini sedyede Mansura kentine
tatr. Ad zafer kazanm anlamna
gelen bu kent, el-Kmil tarafndan bir
nceki Frenk ordusunun bozguna
uratld yerde kurulmutur. Ancak
ne yazk ki sultann sal hzla bozulmaktadr. Sanki hi bitmeyecekmi gibi
gzken ksrk nbetleriyle sarsalanarak, Nilin ekilmesinden cesaret
bulan Frenklerin Mansuraya gitmek

662/774

iin Dimyattan ayrldklar 20 Kasmda

komaya girer. gn sonra da, evresindekileri byk bir karklk iinde
brakarak lr.
Dman kentin kaplarndayken ve
Eypn olu Turanah Irakn kuzeyinde bir yerlerdeyken ve dnmesi haftalar alacakken, orduya ve halka sultann ld nasl duyurulacaktr? te
o srada birisi hzr gibi imdada yetiir.
ecere ed-Dor (Cevahir aac) adndaki
bu kii, Ermeni kkenli gzel ve kurnaz
bir cariyedir ve yllardan beri Eypn
gzdesidir. Sultann yaknlarn toplar,
onlara taht varisinin gelmesine kadar
enelerini tutmalarn emreder, hatta
Friedrichin dostu yal emir Fahreddinden, sultann azndan Mslmanlar cihada aran bir mektup
yazmasn ister. Fahreddinin alma
arkadalarndan olan Suriyeli vakanvis
bn Vasla gre, Fransa kral Eypn

663/774

ldn ok erkenden renmi, bu

da onu askeri baskya artrma konusunda cesaretlendirmitir. Fakat sr,
Msr cephesinde askerin moralinin
bozulmasn engelleyecek kadar uzun
sre korunmutur.
arpma,
btn
k
boyunca
Mansura civarn perian etmitir. Frenkler, 10 ubat 1250de bir ihanet sayesinde kentin iine girmilerdir. O srada
Kahirede bulunan bn Vasl unlar
anlatmaktadr:
Haber kendine ulatrldnda, emir
Fahreddin hamamndayd. akn bir
ekilde, zrh olmakszn hemen atna atlayarak olan biteni grmeye gitti. Bir dman birlii ona saldrp ldrd. Frenkler
kral kente girdi, hatta sultann sarayna
bile ulat, askerleri sokaklara dalrken,
Mslmanlar ve halk areyi karmakark
kamakta buldular. slamiyet lmcl bir

664/774

yara alma benzemekteydi ve Frenkler

zaferin meyvalarn Memluk Trkleri
geldiinde henz toplayacaklard. Dman sokaklara dald iin, bu svariler
kahramanca saldrya getiler. Frenkler
her yerde gafil avlanp, kl veya grz
darbeleriyle ldrldler. Posta gvercinleri, gn balarken Kahireye Frenklerin
saldrsn haber veren, ama arpmalarn
sonucu hakknda tek bir kelime bile etmeyen bir mesaj getirdiler. Kent mahallelerinde herkes ertesi gne kadar
zntyle doldu, (bu znt) yeni mesajlar Trk arslanlarnn zaferini haber
verene kadar srd. Kahire sokaklarnda
bayram edildi.

Vakanvis, izleyen haftalar boyunca,

Arap Dounun ehresini deitirecek
iki
paralel
olay
dizisini
Msr
bakentinden izleyecektir: Bir yandan
sonuncu
byk
Frenk
istilasyla

665/774

muzaffer mcadele; te yandan tarihte

ei olmayan bir devrim; nk bu devrim bir kle-subaylar snfn yaklak
yzyllk bir sre iin iktidara
tayacaktr.
Fransa kral, Mansuradaki yenilgisinden sonra askeri konumunu korumann olanakszln anlar. Kenti alamayan, amurlu bir sahada Msrllar
tarafndan her bir yandan kuatlan
Louis, mzakerelere girimeye karar
verir. Msra ulaan Turanaha Mart
banda uzlamac bir mesaj gnderir
ve Eypn yapt Dimyat ile Kudsn
takas edilmesi nerisini kabule hazr
olduunu bildirir. Yeni sultann cevab
gecikmez: Eyp tarafndan yaplan
cmert teklifler Eyp zamannda kabul
edilmeliydi. Artk ok getir. Louis en
fazlasndan ordusunu kurtarmay ve
Msrdan sa salim ayrlmay umabilir,
nk evresindeki bask artmaktadr.

666/774

Onlarca Msr kadrgas, mart ortasnda

Frenk donanmasn ar bir yenilgiye
uratmay baarr, her boydan yaklak
yz tekne ele geirir ve istilaclarn
Dimyata geri ekilme yollarnn
tmn keser. Ablukay yarmaya
alan istila ordusu, 7 Martta binlerce
gnll tarafndan desteklenen Memlk
birliklerinin saldrsna urar. Frenkler
birka saat iinde zor duruma derler.
Fransa kral, adamlarnn ldrlmelerini nlemek zere aman dileyerek
teslim olur. Zincire vurulup Mansuraya
gtrlr, burada bir Eyyubi memurun
evine kapatlr.
Fakat yeni Eyyubi sultannn bu parlak zaferi, iktidarn pekitirmek yerine,
ilgin bir ekilde tahttan yuvarlanmasna neden olacaktr. Nitekim Turanahla ordusundaki balca Memlk
subaylar arasnda bir uyumazlk kar.
Memlkler, hi de haksz yere

667/774

olmakszn, Msrn kendi sayelerinde

kurtulduunu dnerek, lke ynetiminde belirleyici bir rol oynamak
istemektedirler; oysa yeni sultan kendi
adamlarn sorumlu mevkilere yerletirmek iin yeni edindii saygnlktan yararlanmay dnmektedir. Frenklere kar kazanlan zaferden hafta
sonra, Tatar oku birliklerinde parlak
bir Trk subay olan krk yandaki Baybarsn giriimiyle bir araya gelen bir
grup Memlk eyleme gemeye karar
verir. Hkmdarn verdii bir ziyafetin
bitiminde, 2 Mays 1250de bir isyan
patlar. Baybars tarafndan omuzundan
yaralanan Turanah, bir kaykla kaabilme umuduyla Nile doru koarken,
saldrganlar onu tekrar yakalarlar.
Msr ebediyen terkedeceine ve iktidar brakacana sz vererek hayatn
balamalar iin onlara yalvarr. Ama
sonuncu Eyyubi sultan acmadan

668/774

ldrlr. Hatta Memlklerin eski

efendilerine bir kabir yaplmasna raz
olmalar iin halifenin bir elisinin
mdahalesi gerekir.
Hkmet darbesinin baarsna ramen, kle subaylar tahta dorudan el
koymakta tereddt ederler. lerinden
en bilge olanlar, domakta olan iktidarlarna Eyyubilerden kaynaklanan bir
meruiyet grnts verebilme konusunda dahiyane bir ara zm bulurlar. Gelitirdikleri forml, bu benzersiz
olayn akn tan bn Vasln dikkat
ektii zere, slam tarihinin bir dnm
noktas olacaktr. yle anlatmaktadr:
Turanahn
ldrlmesinden
sonra,
emirler ve Memlkler sultann dairesinin
yannda toplandlar ve ecere ed-Doru
iktidara getirmeye karar verdiler, bylece
sultann karlarndan biri valide sultan
oldu. Devletin ilerini kendi eline ald ve

669/774

zerinde Um Halil (mm Halil, Halilin annesi) yazan bir mhr yaptrd.
Halil onun dourduu ve ya henz
kk olan bir ocuktu. Btn camilerde
cuma hutbesi Um Halil, yani Kahirenin
ve btn Msrn valide sultan adna okundu. Bu, islamda hibir benzeri olmayan
bir olay oldu.

ecere ed-Dor, iktidara gelmesinden

ksa bir sre sonra Memlk komutanlardan Aybekle evlenerek, ona sultan
nvan vermitir.
Eyyubilerin yerine Memlklerin
gemesi, Mslman aleminin istilacya
kar tutumundaki ak bir sertlemeyi
belirlemektedir. Selahaddinin ardllar,
Frenklere kar uzlamacdan da fazla
bir tutum iinde olmulardr. Daha da
nemlisi, zayflayan iktidarlar artk, islamiyeti doudan ve batdan tehdid
eden tehlikelerle baa kabilecek

670/774

durumda deildir. Memlk devrimi,

ksa bir sre sonra askeri, siyasal ve
dinsel bir toparlanma giriimi olarak
ortaya kacaktr.
Kahirede meydana gelen hkmet
darbesi, Fransa kralnn kaderinde herhangi bir deiiklie yol amamtr.
Turanah zamannda yaplan anlamaya
gre,
Louis,
Frenk
birliklerinin
Msrdan, ncelikle de Dimyattan
ekilmeleri ve bir milyon dinar fidye
verilmesi karlnda serbest braklacaktr. Um Halilin iktidara gelmesinden birka gn sonra, Frenk hkmdar fiilen serbest braklmtr. Msrl
mzakereciler kral salmadan nce ona
vaaz vermilerdir: Senin gibi saduyulu, bilge ve akll bir insan, saylamayacak kadar ok Mslmann olduu bu
lkeye gelmek iin nasl gemiye biner?
Bizim yasamza gre, denizleri byle
aan biri yarglanamaz. Ama neden?

671/774

diye sorar kral. nk onun akli

yeteneklerinin
tam
olmad
dnlr.
Sonuncu Frenk askeri Msrdan
Mays ay sona ermeden ayrlacaktr.
Batllar artk Nil lkesini istila etmeye
bir daha kalkmayacaklardr. Sarn
tehlike, Cengiz Hann ardllarnn temsil ettii daha korkun tehlike
tarafndan ksa bir sre iinde glgede
braklacaktr.
Byk
fatihin
lmnden
sonra,
imparatorluu
hanedan savalar yznden bir miktar
zayflam ve islami Dou bu umulmadk duraklamadan yararlanmtr.
Ancak bozkr atllar 1251de, Cengiz
Hann torunu olan kardein nderliinde
yeniden
birlemilerdir:
Mngke, Kubilay ve Hlg. Birincisi,
bakenti
Moolistann
Karakurum
kenti olan imparatorluun tartmasz

672/774

hkmdar olarak atanmtr; ikincisi

Pekinde hkm srmektedir; rana
yerleen
ncsnn
Akdeniz
kylarna, belki de Nile kadar btn islami Douyu fethetme tutkusu vardr.
Hlg karmak bir kiidir. Felsefe ve
bilim tutkunu olan, okumu insanlarla
birarada bulunmaktan holanan bu
adam, askeri seferler srasnda kan ve
tahribata susam yrtc bir hayvan
haline gelmektedir. Din konusundaki
tutumu da bir o kadar elikilidir.
Hristiyanlktan
ok
etkilenmi
olmasna
-annesi,
gzdesi
ve
arkadalarnn ou Nasturi kilisesine
mensuptur- ramen, halknn geleneksel
dini amanizmi hi terketmemitir.
Ynettii lkelerde, zellikle randa
Mslmanlara kar genelde hogrl
olarak gzkmekte, ama kendine
direnebilecek her siyasal btn yoketme iradesinin etkisiyle, islamiyetin en

673/774

parlak metropollerine kar tam bir

tahrip sava yrtmektedir.
lk hedefi Badat olacaktr. Hlg
ilk aamada, hanedannn otuz yedincisi
olan
Abbasi
halifesi
elMutasmdan,
ncellerinin
eskiden
Seluklu himayesine girdikleri gibi,
Mool himayesini tanmasn istemitir.
Saygnlna
fazla
gvenen
emirlmminin, fatihe eli yollayarak,
hilafetin bakentine yaplacak bir
saldrnn Hindden Magrepe kadar
btn Mslmanlarn seferber olmalarna neden olacan sylemitir.
Bundan hi etkilenmeyen Cengiz
torunu, kenti g kullanarak alma niyetini ilan etmitir. 1257 ylnda,
grne gre yzbinlerce svariyle
Abbasi bakentine yrm, yolu zerinde yer alan hahaiyunun Alamut
kalesini yok etmi, buradaki paha biilmez ktphane de tahrip edildiinden,

674/774

tarikatn doktrini ve faaliyetlerine

ilikin daha derinlemesine bilgi edinme
olanaklar ortadan kalkmtr. Bunun
zerine tehdidin apnn bilincine varan
halife, mzakereye girimeye karar vermitir. Hlgye, Badat camilerindeki
hutbede onun da adn okutmay ve ona
sultan nvan vermeyi teklif etmitir.
Ama ok ge; Mool hkmdar artk
g kullanmaya kesin kararldr. Birka
haftalk cesurca direniten sonra,
emirlmminin teslim olmak zorunda
kalmtr. 10 ubat 1258de galibin
ordughna bizzat giderek, eer silahlar
braklrsa btn kent halknn hayatnn balanaca szn almtr.
Ama bunun bir yarar olmamtr,
Mslman savalar silahlarn brakr
brakmaz
ldrlmlerdir.
Sonra
Moollar parlak kentin iine dalarak,
binalar ykmlar, mahalleleri atee
vermiler; kadn, erkek, ocuk demeden

675/774

yaklak seksen bin kiiyi katletmilerdir. Hann karsnn mdahalesi sayesinde, sadece kentteki hristiyan cemaati
kurtulabilmitir. Emirlmminin de,
yenilgisinden birka gn sonra boularak ldrlecektir. Abbasi halifeliinin trajik sonu, slam lemini derin bir
kzgnla srklemitir. Sz konusu
olan artk bir kent veya bir lkeyi ele
geirmeyi amalayan askeri bir atma
deil de, islamiyetin ayakta kalabilmesi
iin umutsuz bir mcadeledir.
Tatarlar da, muzaffer yrylerini
Suriye ynnde srdrmektedirler.
Hlgnn ordusu 1260 Ocanda
Halepi kuatm, kahramanca bir
direnmeye ramen abucak almtr.
Badatta olduu gibi, fatihe kafa tutmakla sulu olan bu kentte de katliam
ve tahribat herkesin zerine kmtr.
stilaclar birka hafta sonra am
kaplarna dayanmlardr. Hl eitli

676/774

Suriye kentlerinin ynetimini ellerinde

tutan Eyyubi soyundan emircikler, bu
dalgalar
elbette
durduramazlard.
lerinden bazlar Byk Hann himayesini tanmaya karar vermi, hatta
kaytszln zirvesi olarak, hanedanlarnn dman olan Msr Memlklerine kar istilaclarla ittifak yapmay
dnmlerdir. Doulu veya Frenk
hristiyanlar
arasndaki
kanlar
eitlidir. Ermeniler, krallar Hethumun ahsnda Moollarn tarafn tutmular, damad Antakya prensi Bohmond da ayn eyi yapmtr. Buna
karlk Akk Frenkleri, Mslmanlara
daha yatkn bir tarafszlk benimsemilerdir. Fakat Douda olduu
kadar Batda da egemen olan izlenim,
Mool
seferinin
islamiyete
kar
yrtlen bir cins kutsal sava olduu
ve bunun Frenk seferleriyle simetrik
olduu
ynndedir.
Bu
izlenim,

677/774

Hlgnn
Suriyedeki
balca
komutan olan Kitboann Nasturi bir
hristiyan olmasndan tr glenmektedir. am 1 Mart 1260ta alndnda,
buraya galip olarak hristiyan prensi
girmitir: Bohmond, Hethum ve Kitboa. Araplar bundan byk bir utan
duymulardr.
Tatarlar nereye kadar gideceklerdir?
Peygamberin dinine son darbeyi indirmek zere Mekkeye kadar demektedir bazlar. Kudse kadar gidecekleri
ise kesindir. Btn Suriye buna inanmtr. amn dmesinin ertesinde, iki
Mool birlii hemen iki Filistin kentini
igal etmitir: Orta ksmdaki Nablus ile
gneybatdaki Gazze. Bu sonuncu kent
Sina ularnda yer aldndan, bu trajik
1260 ylnda Msrn da inenmekten
kurtulamayacana kesin gzyle baklmaktadr. Zaten Hlg de, Nil lkesinin kanlmaz boyun emesini talep

678/774

etmek zere Msra eli gndermek iin

Suriye seferinin sona ermesini beklememitir. Eli kabul edilmi, dinlenilmi, sonra da kafas kesilmitir.
Memlkler aka yapmamaktadrlar.
Yntemleri Selahaddininkilere hi benzememektedir. Kahirede on yldr
hkm sren kle sultanlar, her bir
yandan saldrya urayan bir Arap
dnyasnn hogrszln yanstmaktadrlar. Btn yntemleri kullanarak
mcadele
etmektedirler.
Utanma veya ar duygusu yoktur, yce
hareketler yoktur, uzlama yoktur. Ama
cesaret ve etkinlikle savalmaktadr.
Btn baklar her halkrda onlara
ynelmitir, nk istilacnn ilerlemesini durdurma konusundaki son umudu
temsil etmektedirler. Kahirede iktidar
birka aydan beri, Kuduz (Seyfeddin)
adndaki bir Trk askerinin elindedir.
ecere ed-Dor ile kocas yedi yl birlikte

679/774

hkmet ettikten sonra birbirlerini

ldrmlerdir. Bu konuda uzun zaman
ortaklkta eitli rivayetler dolamtr.
Meddahlarn en beendii versiyon, elbette ak ile kskanl siyasal tutkulara katmaktadr.
Hanm sultan,
kocasn her zaman olduu gibi ykamaktadr, bu geveme ve mahremiyet
anndan yararlanarak, sultann on drt
yanda gzel bir kleyi cariye olarak
almasn eletirir. Onu duygulandrmak
iin artk houna gitmiyor muyum?
diye sorar. Ama Aybek kabaca cevap
verir: O gen, sen deilsin. ecere edDor fkeden kudurur. Kocasnn gzn
sabunlar, kayglanmamas iin uyuma
yanls szler syler, sonra aniden bir
bak kapp brne saplar. Aybek lr.
Sultan hanm bir sre felolmu gibi
kalr. Sonra kapya gidip birka sadk
klesini arr ve kendini cesetten kurtarmalarn syler. Fakat talih ondan

680/774

yana deildir, Aybekin onbe yandaki

bir olu, dar akan banyo suyunun
krmz olduunu farkedip odaya koar,
ecere ed-Dinin yar plak bir ekilde,
kanl ba hl elinde tutarak kapya
yakn bir yerde ayakta durduunu
grr. Kadn saray koridorlarnda
kamaya balar, vey olu muhafzlara
haber
vermi
ve
onun
peine
taklmtr. Tam yakalanaca srada
der. Kafasn mermer bir kntya
arpar. Yanna ulatklarnda artk
nefes almamaktadr.
Epeyi romanlatrlm olmasna ramen, bu versiyon, dramn hemen ertesinde, Nisan 1257de Kahire sokaklarnda fiilen anlatlanlar tekrarlamas
lsnde tarihsel bir deere sahiptir.
Her ne olursa olsun, iki hkmdarn
lmesinden sonra tahta Aybekin gen
olu kmtr. Ama bu uzun srmeyecektir. Mool tehdidi belirginletike,

681/774

Msr ordusu subaylar bir yeniyetmenin ufukta gzken belirleyici mcadelenin sorumluluunu tayamayacan
dnmektedirler. Hlgnn emrindeki askerlerin Suriyenin zerine
kt 1259 aralnda, bir hkmet
darbesiyle iktidara Kuduz gelir. Bu olgun ve enerjik adam, daha batan itibaren cihadn dilini konumakta ve islamn dman istilacya kar genel seferberlik ars yapmaktadr.
Tarihsel geri ekilmeyle birlikte,
Kahiredeki yeni hkmet darbesi gerek bir vatanseverlik sramas olarak
grlmektedir. lke hemen sava durumuna gemitir. Gl bir Msr ordusu,
1260 temmuzunda Filistine girmitir.
Kuduz,
Moollarn
yce
han
Mngkenin lmnden sonra, kardei
Hlgnn kanlmaz taht mcadelesine katlmak zere gitmesinden beri
Moollarn asker mevcudunun esas

682/774

blmn kaybettiini bilmektedir.

Cengiz hann torunu, am alnr alnmaz Suriyeden ayrlm, geride yalnzca Kitboa komutasnda birka bin
svari brakmtr.
Sultan Kuduz, istilacya bir darbe indirmenin tam zaman olduunu bilmektedir. Bylece Msr ordusu Gazzedeki
Mool garnizonuna saldrm, Moollar
da basknn aniliinden tr hemen
hemen hi direnememilerdir. Memlkler sonra Akkya ilerlerken, Filistin
Frenklerinin Moollara kar Antakya
Frenklerinden daha mesafeli olduklarndan haberlidirler. Frenk baronlarn
bazlar islamn yenilgisine hl seviniyorsa da, ou Asyal fatihlerin sertliinden korkuya kaplmtr. Bylece
Kuduz onlara ittifak teklif ettii zaman
cevaplar
olumsuz
olmamtr:
arpmaya katlmaya hazr deillerse
de, Msr ordusunun topraklarndan

683/774

gemesine izin vermeye ve ona iae

salamaya hazrdrlar. Sultan bylece
Filistin ilerine, hatta ama kadar arkasn koruma derdine dmeden
ilerleyebilir.
Kitboa onlar karlamaya kmaya
hazrlanrken, amda bir halk ayaklanmas
kmtr.
stilaclarn
ar
hareketleri yznden ban kemie
dayandn hisseden ve Hlgnn
ayrlmasndan cesaretlenen kent Mslmanlar, caddelere barikat kurmular
ve Moollarn dokunmad kiliseleri
atee vermilerdir. Kitboann duruma
egemen olmas iin gnler gerekmi ve
bu da Kuduza Celiledeki konumunu
glendirme olanan salamtr. ki
ordu 3 Eyll 1260ta Ayn Calut (Goiath
emesi)
ky
yaknlarnda
karlamtr. Kuduzun en iyi birliklerini saklamaya ve arpma alannda yalnzca en iyi subaylarndan Baybarsn

684/774

komutasndaki bir nc birlii brakmaya zaman olmutur. Hzla gelen Kitboa, duruma ilikin iyi haber alamadndan tuzaa der. Btn birlikleriyle saldrya geer. Baybars geri
ekilir, ama onu takip eden Mool,
kendini birden bire daha kalabalk
Msr askerleriyle her bir yandan
sarlm olarak bulur.
Mool svarileri birka saat iinde
katledilir. Kitboa da yakalanr ve hemen kafas kesilir.
Memlk svarileri 8 Eyll akam,
coku iindeki ama kurtarc olarak
girerler.

ON DRDNC BLM
Allah onlarn buraya bir
daha adm attklarn
gstermesin.
Hattinden daha az parlak ve askeri dzlemde de daha az yaratc olmasna
ramen, Ayn Calut arpmas gene de
tarihin en belirleyici arpmalarndan
biri olarak gzkmektedir. Nitekim,
Mslmanlara yalnzca yok olmaktan
kurtulma deil, ayn zamanda Moollarn ele geirdikleri topraklar geri
alma olana salayacaktr. Hlgnn
rana yerleen ardllar ksa bir sre
sonra,
egemenliklerini
daha
iyi

686/774

yerletirmek
iin
Mslman
olacaklardr.
Memlk sramas o an iin; istilacy
destekleyen herkesle bir hesaplamaya
yol aacaktr. Herkes alarm durumuna
gemitir. Artk Frenk olsun, Tatar
olsun, dmana bir sre tanmak sz
konusu deildir.
1260 Ekim banda Halepi geri aldktan ve Hlgnn bir kar saldrsn
kolayca pskrttkten sonra, Memlkler Moollarn ba mttefikleri Antakya
prensi Bohmond ve Ermeni kral Hethuma kar cezalandrma aknlar yapmay
dnrler.
Fakat
Msr
ordusunun iinde bir iktidar mcadelesi
patlar. Baybars, yar-bamsz bir vali
olarak Halepe yerlemeyi istemi;
yardmcsnn ihtirasndan kuku duyan
Kuduz bunu reddetmitir. Suriyede
rakip bir iktidar istememektedir. Sultan
bu uyumazl ksa kesmek iin

687/774

ordusunu toplar ve Msr yoluna der.

Kahireye gnlk mesafeye ulanca,
23 ekimde askerlerine bir gn dinlenme
izni verir ve kendi de en sevdii spor
olan tavan avna yannda balca
komutanlar olduu halde kmaya
karar verir. Yokluundan yararlanp
isyan kartmasndan korktuu Baybars da yanna almay ihmal etmez.
Kk grup gn doarken ordughtan
uzaklar. ki saat sonra biraz dinlenmek iin durur. Bir emir, Kuduza yaklar ve sanki pecekmi gibi elini tutar.
Baybars o anda klcn knndan eker
ve sultann srtna saplar, sultan yere
der. ki fesat hi vakit kaybetmeden
atlarna atlar ve drt nala ordugha
geri dner. Orduda herkesin sayg gsterdii yal bir subay olan komutan
Aktaya gider ve ona Kuduzu
ldrdk derler. Pek duygulanma
benzemeyen Aktay sorar: Hanginiz

688/774

onu kendi eliyle ldrd?. Baybars

tereddt etmez: Ben. Yal Memlk
ona yaklar, onu sultann adrna yaklamaya davet eder ve sayg gstermek
iin nnde eilir. Ksa bir sre sonra
btn ordu yeni sultan alklar.
Ayn Calut galibine, parlak baarsnn
zerinden daha iki ay bile gemeden
gsterilen bu hayrszlk, Memlkleri elbette ereflendirmemektedir. Fakat bu
arada kle-subaylarn suunu hafifletmek zere, bunlarn ounun Baybars
uzun bir sreden beri gerek nderleri
saydn belirtmek gerekir. 1250de
Eyyubi Turanaha ilk darbeyi indirmeye cret eden ve bylece Memlklerin bizzat iktidara gelme isteini ifade
eden o deil midir? Moollara kar
elde edilen zaferde belirleyici bir rol
oynamam mdr? Siyasal kavray
sayesinde olduu kadar askeri becerisi
ve olaanst fizik cesareti sayesinde

689/774

de kendini arkadalarna nder olarak

kabul ettirmitir.
1223te doan Memlk sultan,
hayata
Suriyede
kle
olarak
balamtr. lk efendisi olan Hamann
Eyyubi valisi, onu batl itikadndan
tr satmtr, nk baklarndan
kayglanmaktadr. Gerekten de gen
Baybars, ksk sesli, ak mavi gzl,
ok esmer bir devdir ve sa gznde
beyaz bir leke vardr. Gelecein sultan,
Memlk bir sultan tarafndan satn alnmtr. Bu adam onu Eypn muhafz
birliine sokmu, o da kiisel nitelikleri
ve zellikle de hibir hay duygusu
olmamas nedeniyle, kendine hzla hiyerarinin zirvesine uzanan bir yol
amtr.
1260 Ekiminin sonunda Baybars
Kahireye galip olarak girer, otoritesi
zorluk kartmadan tannr. Buna
karlk, Suriye kentlerinde baka

690/774

Memlk subaylar, Kuduzun lmnden

bamszlklarn iln etmek iin yararlanrlar. Fakat sultan bir yldrm
harektyla am ve Halepi ele geirir,
eski Eyyubi topraklarn kendi egemenlii altnda birletirir. Bu kandkc ve
eitimsiz subay, ksa srede ortaya
byk bir devlet adam olarak kar,
Arap dnyasndaki gerek bir rnesansn mimar olur. Onun saltanat dneminde, Msr ve daha dk bir lekte
olmak zere Suriye, yeniden kltr ve
sanatn ma merkezleri haline geleceklerdir. Hayatn kendine kafa tutabilecek btn Frenk kalelerini yoketmeye adayan Baybars, te yandan
byk bir imarc olarak ortaya km,
Kahireyi gzelletirmi, btn lkede
kpr ve yollar yaptrtmtr. Ayrca
Nureddin ve Selahaddininkinden daha
etkin bir posta rgt kuracak ve
burada
gvercin
ile
ulaklar

691/774

kullanacaktr. Ynetimi sert, hatta

bazen kaba, ama aydnlanm olacak,
hibir zaman keyfi olmayacaktr. ktidara geldii andan itibaren Frenklere
kar kararl bir tutum taknarak, onlarn etkisini azaltmay hedeflemitir.
Fakat yalnzca zayflatmak istedii
Akk Frenkleriyle, Mool istilaclarla
kader birlii yapmakla sulad Antakyadakiler
arasnda
ayrm
yapmaktadr.
1261 yl sonunda, prens Bohmond
ile Ermeni kral Hethumun topraklarna bir cezalandrma seferi dzenlemeye karar verir. Ama Tatarlara toslar.
Hlg artk Suriyeyi istila edecek durumda deilse de, mttefiklerinin cezalandrlmasn engelleyecek gce hl
sahiptir. Baybars bilgece davranr ve
daha iyi bir frsat kollamaya karar
verir.

692/774

Bu
frsat,
1265te
Hlgnn
lmyle kar. Baybars, Moollar
arasnda ortaya kan blnmeden
yararlanarak nce Celileyi istila eder
ve yerli hristiyan halkn ibirliiyle
birok mstahkem mevkiyi ele geirir.
Sonra aniden kuzeye ynelerek Hethumun lkesine girer, btn kentleri ve
zellikle de bakent Sisi birbiri ardna
tahrip eder. Sis halknn ounu
ldrr ve krk bin esirle dner. Ermeni
krall bu olaydan sonra bir daha toparlanamayacaktr. Baybars, 1268 baharnda yeniden sefere kar. nce
Akk
civarna
saldrr,
Beaufort
atosunu ele geirir, sonra ordusunu
kuzeye kartarak, 1 Maysta Trablusam surlarnn nnde belirir.
Ayn zamanda Antakya prensi de olan
kentin efendisi Bohmondu burada bulur. Sultann kendine ilikin duygularn
bilen Bohmond, uzun bir kuatmaya

693/774

hazrlanr ama Baybarsn baka tasarlar vardr. Birka gn sonra kuzey

yoluna yeniden koyularak, 14 Maysta
Antakya nne gelir. Btn Mslman
hkmdarlara yz yetmi yl boyunca
kafa tutan bu en byk Frenk kenti drt
gnden fazla direnemeyecektir. 18
Mays akam surlarda, hisardan fazla
uzak olmayan bir yerde bir yark alr.
Baybarsn askerleri sokaklara yaylr.
Bu fetih Selahaddininkine hi benzememektedir.
Kent
halk
tamamen
katledilmi veya kle yaplmtr ve
kent yerle bir edilmitir. Bu parlak
byk ehirden geriye, harap, zamann
yeilliklerin iine gmecei ykntlarla
dolu bir kasabadan baka birey
kalmayacaktr.
Bohmond, kentinin dtn ancak Baybarsn ona gnderdii, ama aslnda sultann resmi vakanvisi olan
Msrl bn Abd el-Zahir tarafndan

694/774

kaleme alnm olan unutulmaz bir

mektuptan renecektir.
Antakyann alnmasyla basit bir kont
haline gelen prens, soylu ve cesur valye
Bohmonda.

Ac alay burada bitmemektedir.

Seni Trablusamda braktktan sonra hemen Antakyaya ynelerek, buraya
Ramazan erifin ilk gnnde vardk.
Daha vardmz saatte, senin birliklerin
bizimle arpmak iin dar ktlar, ama
yenildiler, nk birbirlerini destekliyorlarsa da, tanrnn desteinden yoksundular. Atlarn ayaklarnn dibinde yerlerde
(srnen)
valyelerini,
yamalanan
saraylarn, kent mahallelerinde bir
dinara, stelik senden alnan parayla
satlan soylu hanmlar bir grseydin!

695/774

Mesaj
alacak
kiiden
hibir
ayrntnn esirgenmedii uzun bir tasvirden sonra, sultan iin zne gelerek
mektubunu balamaktadr.
Bu mektup sana, tanrnn seni sa salim
braktn ve hayatn uzattn haber
vererek seni sevindirecektir, nk sen
Antakyada deildin. Eer orada olsaydn,
imdi l, yaral veya esirdin. Ama tanr
belki de seni boyun eesin ve itaatini gsteresin diye esirgemitir.

Akl banda, ama bundan da nemlisi gsz bir insan olan Bohmond, bir
bar anlamas nerisiyle cevap verir.
Baybars kabul eder. Dehete kaplan
kontun artk hibir tehlike arzetmediini bilmektedir; krall haritadan hemen hemen tamamen silinen
Hethun iin de ayn durum sz konusudur. Filistin Frenklerine gelince, onlar

696/774

da bir soluk alacak zaman bulmaktan

tr ar memnundurlar. Sultan, onlarla
anlama
imzalamas
iin
vakanvisi bn Abd el-Zahiri Akkya
yollar.
Krallar en iyi koullar elde etmek iin
kvrtmaya urayordu; ama ben, sultann talimatlar dorultusunda tamamen
kat davranyordum. Sinirlenen Frenk
kral evirmene ona arkasna bakmasn
syle dedi. Arkama dndm ve Frenk
ordusunun tmnn arpma vaziyeti
alm olduunu grdm. evirmen ekledi,
Kral sana, bu ok saydaki askerin
mevcudiyetini unutmaman sylyor.
Cevap vermediimi gren kral evirmene
srarla sordu. Ben de bunun zerine
sordum: Eer dndm sylersem
hayatma iliilmeyecei gvencesi verir
misiniz?. Evet. yleyse krala, onun
ordusundaki
askerlerin
Kahire

697/774

zindanlarndaki Frenk esirlerden daha az

olduunu syleyin. Kral boulacak gibi
oldu, sonra grmeye son verdi, ama
ksa bir sre sonra bizi kabul edip bar
anlamasn imzalad.

Nitekim Frenk valyeleri artk Baybars rahatsz etmeyeceklerdir. Antakyann alnmasnn kanlmaz tepkisinin onlardan deil de, efendileri
olan
Bat
krallardan
geleceini
bilmektedir.
Daha 1268 yl sona ermeden, Fransa
kralnn yaknlarda gl bir ordunun
banda Douya dneceine ilikin srarl sylentiler ortalkta dolamaya
balar. Sultan, tccar veya seyyahlar
sk sk sorguya eker. 1270 yl sonunda
Kahireye gelen bir mesaj, Louisnin alt
bin adamyla Tunus yaknlarnda
karaya ktn haber verir. Baybars,
hi tereddt etmeden balca Memlk

698/774

komutanlar toplar ve onlara, bu yeni

Frenk istilasn pskrtmek zere
Mslmanlara yardm etmek iin gl
bir ordunun banda bu uzak Afrika
eyaletine gitme niyetinde olduunu
bildirir. Ama bundan birka hafta
sonra, Tunus emiri el-Mustansirin
imzasn tayan bir mesaj gelir ve
Fransa kralnn kampnda l olarak
bulunduunu ve ordusunun da sava
veya hastalk tarafndan byk apta
biildikten sonra geri dndn bildirir. Bu tehlike uzaklatrldktan sonra,
Baybars iin Dou Frenklerine kar
yeni bir saldrya gemenin zaman
gelmitir. Mart 1271de korkutucu Hsn
el-Ekrad, Selahaddinin bile ele
geirmeyi baaramad Krak des
Chevaliersyi alr.
Frenkler ve zellikle de Hlgnn
olu ve ardl Abakann ynetimindeki
Moollar, bunu izleyen yllar esnasnda

699/774

Suriyeye birok akn yaparlar; ama her

seferinde pskrtlrler. Ve Baybars
1277
Temmuzunda
zehirlenerek
ldnde, Doudaki Frenk varl, her
bir
tarafndan
Memlk
imparatorluuyla evrelenmi sahil ehirlerinden meydana gelen bir tespih gibidir.
Frenklerin gl kale a paralanmtr. Eyyubiler dneminde yararlandklar erteleme tamamen sona ermitir; kovulmalar artk kanlmazdr.
Fakat acele edilecek bir durum yoktur. Baybarsn yapmaya raz olduu
bar anlamas, yeni Memlk sultan
Kalavun tarafndan 1283e kadar uzatlmtr. Bu sultan Frenklere kar
hibir husumet gstermemektedir. Her
istila srasnda islamiyetin dmanlarna yardm etmemeleri kouluyla,
onlarn Doudaki mevcudiyetlerini ve
gvenliklerini garanti etmeye hazr
olduklarn
sylemektedir.
Akk

700/774

krallna nerdii antlama metni, bu

becerikli ve aydn ynetici asndan,
Frenklerin konumunun kurala balanmas konusunda benzersiz bir giriimi
temsil etmektedir.
Eer bir Frenk kral sultann veya
olunun topraklarna saldrmak iin
Batdan yola karsa, Akk krall naibi
ve ileri gelenleri onun geliini iki ay
ncesinden sultana bildirme zorunluluunda olacaklardr. Eer (bu kral)
Douya iki ay getikten sonra gelirse,
krallk naibi ile Akk nde gelenleri bu
olaydaki
btn
sorumluluklarndan
kurtulacaklardr.
Eer Mool cephesinden veya baka bir
taraftan bir dman gelirse, iki taraftan
bunu ilk haber alan dierini uyarmak
zorundadr. Eer bylesine bir dman Allah gstermesin -Suriye zerine yrrse
ve sultann birlikleri geri ekilirlerse,

701/774

Akk yneticilerinin kendi toprak ve uyruklarn kurtarmak iin bu dmanla

mzakereye girimeye hakk olacaktr.

1283 Maysnda on yl, on ay, on gn,

on saatlik bir sre iin imzalanan bar
anlamas, sahildeki btn Frenk lkesini
kapsamaktadr, yani meyva baheleri, tarlalar, deirmenleri, balar ve ona bal
olan, altm kyyle birlikte Akk
kentini; Hayfa kentini, balarn, meyva
bahelerini ve ona bal yedi ky...
Sayda iin, ato ve kent, balar ve banliy
ile ona bal onbe ky ve evredeki ova,
nehirler, dereler, pnarlar, meyva baheleri, deirmenler ve bu topraklarn sulanmasnda uzun zamandan beri kullanlan
kanallar ve setler Frenklere aittir. Uzun
uzun ve zenle sayp dkmenin nedeni,
her tr uyumazl nlemektir. Frenk
topraklar her halkrda nemsiz
olarak
gzkmektedir:
Frenkler

702/774

tarafndan eskiden oluturulmu olan

korkutucu blgesel gce hi benzemeyen dar ve ince bir sahil eridi. Aslnda
zikredilen yerler Frenk varlklarnn
tmn temsil etmemektedirler. Akk
krallndan ayrlm olan Sr, Kalavunla ayr bir anlama imzalamtr.
Daha kuzeydeki Trablusam veya Lazkiye gibi kentler anlamann dnda
braklmlardr.
Hospitalierlerin (el-Ospitar) elindeki
Markab (Margat) kalesi iin de ayn
durum sz konusudur. Bu keivalyeler Moollar desteklemiler,
hatta 1281deki yeni bir istila denemesi
srasnda
onlarn
yannda
arpmlardr. Kalavun da bunu onlara detmeye karar vermitir. Abd elZahirin anlattna gre, 1285 ilkbaharnda, Sultan amda kuatma makineleri hazrlatt. Msrdan ok miktarda
ok ve her cins silah getirterek emirlere

703/774

datt. Ayrca sultann makhazeni

(mahzen, magasin, depo) ve darlsinaasnn (silahhane, arsenal) dnda
hibir yerde bulunmayan demir aletler ve
ateli oklar atan tpler hazrlatt. Bunun
yan sr fieki ustalar askere alnd ve
Markab, Frenk ve drd eytan
tipinden bir mancnk kuayla evrelendi. 25 Maysta kalenin kanatlarnda
yle derin yarklar ald ki, savunucular
teslim oldular. Kalavun onlarn Trablusa
sa salim gitmelerine ve kiisel eyalarn
yanlarnda gtrmelerine izin verdi.
Moollarn mttefikleri, bir kez daha
onlar
yardma
gelemeden
cezalandrlmlardr. Zaten mdahale etmek isteselerdi bile, be hafta sren
kuatma onlara randa yeterli hazrlanma zaman brakmazd. Fakat Tatarlar bu 1285 ylnda Mslmanlara kar
yeniden saldrya geme konusunda her
zamankinden
kararldrlar.
Yeni

704/774

nderleri, Hlgnn torunu lhanl

Argun, atalarnn byk dne sahip
kmtr: Memlk sultanln kskaca
almak zere Batllarla ittifak yapmak.
Bu amala, ortak veya en azndan anlamal bir sefer dzenlemek iin Tebriz
ile Roma arasnda ok dzenli temaslar
kurulmutur. Kalavun 1289da kanlmaz bir tehlikenin varln hissetmektedir, ama ajanlar ona kesin bilgiler
salamay baaramamaktadrlar. zellikle de, Argun tarafndan gelitirilen
titiz bir sefer plannn papaya ve
Batnn balca krallarna yazl olarak
nerildiini bilmemektedir. Bu mektuplardan Fransa kral Yakkl Philippee
(IV. Philippe) yollanan zamanmza
ulamtr. Mool nderi bu mektupta,
istilaya 1291 ocann ilk haftasnda
Suriyeden balanlmasn nermektedir.
amn
ubat
ortasnda

705/774

deceini ve Kudsn de bundan ksa

bir
sre
sonra
alnacan
ngrmektedir.
Gerekte nelerin tezghlandn bilemeyen Kalavun giderek daha kayglanmaktadr. Doudan veya Batdan gelen
istilaclarn Suriyedeki Frenk kentlerini
kprba
olarak
kullanp,
ieri
szmalarn kolaylatrmalarndan korkmaktadr. Fakat Frenklerin mevcudiyetinin slam dnyasnn gvenlii iin
srekli bir tehdid oluturduuna inanmasna ramen, Akkdakiler ile, Mool
istilaclardan aka yana kan Suriyenin kuzey yarsndakileri birbirine
kartrmaktan kanmaktadr. erefli
bir insan olan sultan, bar anlamasnn daha be yl sreyle gvenceye ald Akkya her halkrda
saldrmayaca iin, Trablusu gzne
kestirmitir. Ordusu, Saint-Gillesin
olu tarafndan bundan yz seksen yl

706/774

nce fethedilmi olan kentin surlar

altnda, Mart 1289da toplanr.
Mslman ordusunun onbinlerce
savasnn arasnda, on alt yanda
gen bir emir olan Ebul-Fida da bulunmaktadr. Bu gen Eyyubi soyuna mensuptur, ama Memlklerin bamls
haline gelmitir. Birka yl sonra kk
Hama kentini ikta olarak alacak,
burada zamannn ounu okumak ve
yazmakla geirecektir. Ayn zamanda
corafyac ve air de olan bu tarihinin
eseri, Doudaki Frenk mevcudiyetinin
son yllarna ilikin anlats itibariyle
zellikle ilgintir. nk Ebul-Fida
dikkatli baklar ve elinde klcyla
btn arpma alanlarnda bizzat yer
almtr.
Trablusam kenti denizle evrelenmitir
ve karadan ancak dou tarafndan dar bir
geitten saldrlabilir. Sultan kenti

707/774

kuattktan sonra, her boydan ok sayda

mancnk yerletirdi ve kenti sk bir
ablukaya ald.

Kent,
bir
aydan
fazla
sren
arpmalardan sonra, 27 Nisanda Kalavunun eline geer. Gerei saklamaya hi uramayan Ebul-Fida unlar eklemektedir:
Mslman birlikleri ieri g kullanarak
girdiler. Halk limana hcum etti. Burada
birka gemiye kaabildi, ama erkeklerin
ou katledildi, kadnlar ile ocuklar esir
edildi ve Mslmanlar muazzam bir ganimet edindiler.

stilaclar katletmeyi ve tahrip etmeyi

bitirince, kent sultann emriyle ykld
ve yerle bir edildi.
Trablusun biraz uzanda, denizin ortasnda zerinde bir kilise bulunan bir

708/774

adack vard. Kent alnnca, birok Frenk

aileleriyle birlikte buraya kat. Ama
Mslman askerler denize atladlar,
adaya kadar yzdler, buraya snan
btn erkekleri katlettiler ve kadnlarla
ocuklar ganimetlerle birlikte gtrdler.
Kymdan sonra bir kaykla adaya gittim,
ama ceset kokusundan tr kalamadm.

Atalarnn ihtiam ve ycelii iine

ilemi olan gen Eyyubi, bu yararsz
katliamlara kzmaktan kendini alkoyamamaktadr. Ama zamann deitiini
de bilmektedir.
Frenklerin kovulmas, ilgin bir
ekilde, bundan yaklak iki yzyl nce
gelilerine benzeyen bir hava iinde
cereyan etmektedir. 1268deki Antakya
katliam, 1098dekinin tekrarna benzemektedir ve Trablusamdaki gz dnmlk, izleyen yzyllardaki Arap tarihileri
tarafndan,
1109da
Beni

709/774

Ammarlarn kentinin yklmasnn gecikmi bir cevab olarak sunulacaktr.

Ancak rvan, Memlk propagandasnn baat bir temas haline ancak
Akk arpmas srasnda, Frenk
savalarnn sonuncu byk arpmas
srasnda gelecektir.
Zaferin ertesinde, subaylar Kalavunu usandrmlardr. Bu subaylar,
artk hibir Frenk kentinin Memlk
ordusuna kafa tutamayacan, Trablusamn dmesinden tr alarm
durumuna geen Batnn Suriyeye yeni
bir sefer dzenlemesini beklemeden hemen saldrmak gerektiini iddia etmektedirler. Frenk krallndan geriye
kalann iini hemen bitirmek gerekmez
mi? Ama Kalavun reddeder; bir bar
anlamas imzalamtr ve yeminine
asla ihanet etmeyecektir. evresindekiler bunun zerine, Frenklerin
sklkla uyguladklar bir usul olarak,

710/774

Akkyla yaplan antlamann geersizliini iln etmeleri iin ilahiyatlara

bavurulmasn isterler. Sultan bundan
hi holanmaz. Emirlerine, 1283te imzalanan antlama erevesinde, bar
bozmak iin hukuki danmalara
bavurmayacana yemin ettiini hatrlatr. Kalavun, antlamann korumas
altnda olmayan btn Frenk topraklarna saldracan, ama bundan
fazlasn yapmayacan syler. Ve sonuncu Frenk kral, Kbrs ve Kuds
hkmdar Henryye, ykmllklerine sadk kalacan belirtmek zere
Akkya bir elilik kurulu gnderir.
Bundan da iyisi, 1289 temmuzundan itibaren bu nl bar anlamasn on yl
daha uzatmaya karar verir ve Mslmanlar, Batyla ticari al veriler iin
Akkdan yararlanmaya tevik eder.
Nitekim, bu Filistin liman izleyen aylar
esnasnda youn bir giriime tank olur.

711/774

Yzlerce
aml
tccar
arlar
civarndaki ok saydaki hana yerleir,
Venedikli tccarlarla veya Suriyenin
balca bankerleri haline gelmi olan
zengin Templierlerle verimli ticari
ilemler yaparlar. te yandan, zellikle
Celileden gelen binlerce Arap kyl,
rnlerini satmak zere bu byk
Frenk kentine dolumaktadr. Bu refah,
blgedeki btn devletlere ve en bata
da Memlklere yarar salamaktadr.
Mool mevcudiyeti nedeniyle Douyla
iliki uzun zamandan beri bozulduundan, krdan kayplar ancak Akdeniz
ticaretinin
gelimesiyle
kapatlabilmektedirler.
Frenk yneticilerinin en gereki
olanlarna gre, bakentlerine den
yeni rol, yani iki dnya arasndaki
balanty salayan byk bir ticarethane olma rol, artk hibir egemenliklerinin
kalmad
bir
blgedeki

712/774

varlklarn srdrebilmek iin umulmadk bir anstr. Fakat bu gre

herkes
katlmamaktadr.
Bazlar,
Batda Mslmanlara kar yeni askeri
seferlere giriilmesini salayacak apta
bir dinsel seferberlii harekete geirebileceklerini
ummaktadrlar.
Kral
Henry, Trablusun dmesinden sonra
Romaya haberciler gndererek takviye
istemitir, bu ary yle bir yapmtr
ki, 1290 ylnn Akk limanna gelen
etkileyici bir donanma, binlerce fanatiklemi Frenki kente boaltmtr.
Kent halk, sarholuktan yalpalayan ve
hibir efe itaat etmeyen bu yamac
klkl
adamlar
kukuyla
seyretmektedir.
Ancak birka saat gemitir ki, olaylar balar. aml tccarlara sokakta
saldrlr, soyup soana evrilir ve ld
sanlp braklr. Kent yneticileri
dzeni iyi kt salamay baarrlar,

713/774

ama austos sonuna doru durum bozulur. kinin su gibi akt bir ziyafetten
sonra, yeni gelenler sokaklara dalr.
Sakal olan herkes kovalanr, sonra
acmaszca boazlanr. Sakin tccar
veya kyl, hristiyan veya Mslman
birok Arap bu ekilde lr. Dierleri
kaar ve olanlar anlatr.
Kalavun fkeden lgna dner. Frenklerle bar anlamasn bunlar olsun
diye mi imzalamtr? Emirleri onu hemen davranmaya iterler. Ama o, sorumlu bir devlet adam olarak fkeye
malup olmak istememektedir. Aklama talep etmek ve zellikle de
katillerin
cezalandrlmak
zere
kendine teslim edilmelerini istemek
zere Akkya bir elilik kurulu gnderir. Aznlkta kalan bir grup, yeni bir
sava nlemek iin sultann koullarnn kabul edilmesini tavsiye eder.
Dierleri reddeder, hatta Kalavunun

714/774

elilerine, Mslman tccarlarn katliama kendilerinin neden olduunu,

nk ilerinden birinin bir Frenk
kadn batan kartmaya urat gibi
bir cevap verecek kadar ileri giderler.

Kalavun bunun zerine artk tereddt

etmez. Emirlerini toplar ve onlara, fazla
uzun srm olan bir Frenk igline
artk ebediyen son verme kararn duyurur. Hazrlklar hemen balar. Sultanln drt bir yanndaki bamllar,
cihadn bu nihai arpmasnda yer almalar iin arlrlar.
Kalavun Kahireden ayrlmadan nce,
sonuncu Frenk de kovulmadan silahn
brakmayacana Kuran zerine yemin
eder. Sultan o sralarda artk zayf
dm bir ihtiyar olduundan, bu
yemin daha da etkileyici hale

715/774

gelmektedir. Yann tam olarak bilinmemesine ramen, o sralarda yetmi

yan rahata gemie benzemektedir.
Etkileyici Memlk ordusu 4 Kasm
1290da yerinden kprdar. Hemen
ertesi gn sultan hastalanr. Emirlerini
baucuna arr, olu Halile itaat
edeceklerine yemin ettirir ve olundan
da, tpk kendi gibi Frenklere kar seferi sonuna kadar srdrme iini
yklenmesini ister. Kalavun, bir hafta
gemeden lr, btn uyruklar ona
byk bir hkmdar olarak sayg
gsterir.
Sultann lm, Frenklere kar nihai
saldry yalnzca birka ay geciktirecektir. Halil 1291 Martnda, ordusunun
banda yeniden Filistin yollarna der.
ok sayda Suriye birlii mays banda
Akky evreleyen ovada ona katlr. O
srada on sekiz yanda olan Ebul-Fida
da babasyla birlikte arpmaya

716/774

katlmaktadr; hatta ona bir sorumluluk

bile
verilmitir,
nk
Hsn-elEkraddan Frenk kentinin yanna kadar
ancak sklerek tanabilen, Muzaffer
adndaki korkutucu bir mancnn
ynetimi ona aittir.
Arabalar yle arlard ki, normal zamanda sekiz gn eken yolu bir aydan daha
uzun srede aldk. Vardmzda, arabalar eken kzlerin hemen hemen hepsi
bitkinlikten ve souktan lmlerdi.
arpma
hemen
balad.
Biz
Hamallar, her zaman olduu gibi
ordunun sa cenahnn u tarafnda yer
tutmu durumdaydk. Deniz kysndaydk
ve tahtalarla kaplanm ve manda derileriyle st rtlm kuleleri olan Frenk
tekneleri bize saldryorlard; dman bu
kulelerden bize yaylar ve Tatar yaylaryla
ok atyorlard. Bu durumda hem
karmzdaki Akkllarla, hem de onlarn

717/774

filolaryla olmak zere iki cephede savamak zorundaydk. Bir mancnk tayan
bir Frenk gemisi adrlarmzn zerine
kaya paralar atmaya balaynca ar
kayplar verdik. Fakat bir gece iddetli
rzgr kt. Gemi, dalgalar tarafndan
sarsalanarak suyun zerinde yalpalamaya
balad, ylesine ki, mancnk parampara
oldu. Bir baka gece, bir grup Frenk
beklenmedik
bir
huru
yaparak
kampmza kadar ilerledi; ama bazlar
karanlkta adrlar tutan iplere takldlar;
hatta bir valye lm ukuruna dt ve
ldrld. Birliklerimiz toparlandlar,
Frenklere her bir yandan saldrdlar, onlar oka l verdikten sonra kente geri
ekilmek zorunda braktlar. Kuzenim
Hama emiri el-Melik el-Muzaffer, ertesi
sabah, ldrlen Frenklerin kellelerini
yakaladmz atlarn boyunlarna balatt
ve sultana sundu.

718/774

Ezici bir askeri stnle sahip olan

Mslman ordusu 17 Haziran 1291
cuma gn g kullanarak, kuatt
kente sonunda girer. Kral Henry ve
nde gelen kiiler Kbrsa snmak iin
aceleyle teknelere binerler. Dier Frenklerin hepsi yakalanr ve ldrlr.
Kent yerle bir edilir.
Ebul-Fida, Akk kentinin hicri 690
ylnn ikinci aynn onyedinci cuma
gnnde lenleyin fethedildiini belirtmektedir. te yandan, Frenkler de
kenti 587 ylnn ayn gnnn ayn
saatinde Selahaddinden almlar ve
orada bulunan btn Mslmanlar esir
edip, sonra katletmilerdi. Burada ilgin
bir rastlant yok mudur?
Hristiyan takvimine gre de bu
rastlant hi de daha az artc
deildir, nk Frenklerin Akkdaki
zaferi 1191de elde edilmi, nihai yenilgileri de bundan tam yz yl sonra,

719/774

neredeyse gn gnne ayn tarihte

meydana gelmitir.
Ebul-Fida yle srdrmektedir:
Akknn fethinden sonra, Allah Suriye
sahil kesiminde hl mevcut olan Frenklerin kalbine korku sald. Bunlar Sayda,
Beyrut, Sr ve dier btn ehirleri hemen boalttlar. Sultann kaderi, bylece
baka hibirine myesser olmayan bir
ekilde, btn bu yerleri kolayca fethetmesine izin verdi, sultan bunlar hemen
yktrd.

Nitekim Halil, zaferinin sca iinde,

eer bir gn Douya tekrar gelmeye
kalkacak olurlarsa, sahilde Frenklere
yarayabilecek btn kaleleri yktrmaya
karar verir.
Ebul-Fida u sonuca varmaktadr:

720/774

Bu fetihlerle, sahildeki btn topraklar

Mslmanlara eksiksiz dnd; bu umulmadk bir sonutu. Bylece eskiden am,
Msr ve daha birok lkeyi fethedecek
durumda olan Frenkler, Suriyenin
btnnden ve sahil kesimlerinden kovuldular. Allah onlarn buraya bir daha adm
attklarn gstermesin.

SONSZ
Arap dnyas grnte parlak bir zafer
kazanm olmaktayd. Eer Bat bu ard
arda gelen istilalaryla slam ilerlemesini durdurmay dndyse, sonu
bunun
tamamen
tersi
olmutur.
Doudaki Frenk devletleri iki yzyllk
yerlemeden sonra kklerinden kopartlmakla kalmam, Mslmanlar
kendilerini iyice toparladklarndan, bir
sre sonra Osmanl Trklerinin bayra
altnda bizzat Avusturyay fethe kmlardr. 1453te stanbul onlarn eline
gemitir. 1529da Osmanl svarileri
Viyana surlarnn nnde ordugh
kurmulardr.

722/774

Bunun sadece grntde byle

olduunu sylemitik. nk zaman
ilerledike bir saptama kendini dayatmaktadr: Hal seferleri dneminde,
Arap dnyas spanyadan Iraka olan
blgede hl entellektel ve maddi
olarak yeryznn en gelimi uygarlnn taycsdr. Sonra, dnyann
merkezi kesin bir ekilde Batya kaymtr. Burada acaba bir neden-sonu
ilikisi mi vardr? Hal Seferlerinin
Bat Avrupann -giderek dnyaya egemen olmaktadr- geliiminin iaretini
verdiini ve Arap uygarlnn talihinin
sona erdiini belirlediini iddia edecek
kadar ileri gidilebilir mi?
Bylesine bir yarg yanl deilse de,
ayrntlandrlmas gerekmektedir. Araplar daha Hal Seferlerinin ncesinde
baz sakatlklardan muzdariptiler ve
Frenk mevcudiyeti bunlar aa

723/774

kartm ve belki de arlatrm olmakla

birlikte,
onlar
yoktan
varetmemitir.
Peygamberin cemaati, IX. yzyldan
itibaren kaderine egemen olmaktan
uzaklamtr. Yneticilerinin neredeyse
tm yabancyd. ki yzyllk Frenk
igali srasnda resmi geit yapan bu
ok sayda kiiden hangileri Arapt?
Vakanvisler, kadlar, birka yerel
kk emir -bn Ammar, bn Munkidve iktidarsz halifeler. Fakat gerek
iktidar sahipleri, hatta Frenklere kar
mcadelenin balca kahramanlarndan
Zengi, Nureddin, Kuduz, Baybars, Kalavun Trkt; el-Efdal Ermeniydi;
irkuh, Selahaddin, el-Adil, el-Kmil
Krtt. Bu devlet adamlarnn ou
kltrel ve duygusal olarak elbette Araplamt; ama 1134te Sultan Mesutun
halife
el-Mustaridle
evirmen
araclyla tarttn grdmz

724/774

unutmayalm; nk Seluklu sultan,

Badatn kabilesi tarafndan alnmasndan seksen yl sonra bile hl tek
bir kelime bile Arapa bilmiyordu.
Bundan da vahimi; Arap veya Akdeniz
uygarlklaryla hibir ba olmayan ok
miktarda bozkr savas, ynetici
kasta katlmak zere dzenli olarak
geliyordu. Egemen olunan, ezilen,
hakarete urayan, kendi topraklarnda
yabanc olan Araplar, VII. yzylda
balayan
kltrel
serpilmelerini
srdremiyorlard. Frenklerin geldii
sralarda, gemi kazanmlarn zerinde
yaamakla yetinerek, oktan ayak
srmeye balamlard. Ve bu yeni
istilaclara nazaran birok alanda hl
aka ilerlediyseler de, gerilemeleri
oktan balamt.
Araplarn ikinci sakatlnn birincisiyle balants vardr; bu da onlarn
kurum
oluturma
konusundaki

725/774

yetersizliklerine ilikindir. Frenkler

daha Douya geldikleri anda gerek
devletler
kurmay
baarmlardr.
Kudste, taht genelde srtme olmakszn intikal etmekteydi; bir krallk meclisi, kraln siyaseti zerinde etkin bir
denetim uyguluyordu ve ruhbann
iktidar oyunundaki rol kabul edilmi
durumdayd. Mslman devletlerde ise
buna benzer hibir ey yoktu. Her monari, hkmdarn lmnde tehdid
altnda kalyor, her taht intikali bir i
sava
balatyordu.
Devletlerin
varln bile srekli tehdid eden bu olgunun btn sorumluluunu ard arda
istilalalara m yklemek gerekir? ster
bizzat Araplar veya Trkler ile Moollar sz konusu olsun, acaba bu blgeye
egemen olan halklarn gebe kkenlerini mi sulamak gerekir? Bu sonszn
erevesi iinde bylesine bir soruya
cevap getirmek olanakszdr.
Bu

726/774

sorunun, XX. yzyl sonunun Arap

dnyasnda da, biraz farkl terimlerle
hl
ortada
olduunu
belirtmek
yeterlidir.
Sabit ve kabul edilmi kurumlarn
yokluunun
zgrlklere
ilikin
sonularnn olmamas olanakszdr.
Batllarn cephesinde, hkmdarn
iktidar, Hal Seferleri dneminde,
inenmesi zor ilkeler tarafndan kurala
balanmtr. Usama, Kuds krallna
yapt bir ziyarette, valyeler bir
karar
aldklarnda,
bunun
kral
tarafndan deitirilemeyeceini ve
iptal edilemeyeceini farketmitir. bn
Cbeyirin Dou yolculuunun son gnlerindeki u tankl daha da
anlamldr:
Tibninden (Toron, Sr yaknlarnda)
ayrlrken, topraklar etkin bir ekilde
ilenen kesintisiz bir iftlik ve ky

727/774

dizisinin iinden getik. Bunlarn halk

Mslmandr,
ama
Frenklerle
iyi
geiniyorlar -Tanr bizi gnahtan korusun. Evleri kendilerine ait ve btn mallar onlara braklm. Suriyede Frenkler
tarafndan denetlenen btn blgeler bu
ayn rejime tabidir: Toprak malikneleri,
kyler
ve
iftlikler
Mslmanlar
braklmtr. te yandan, bu insanlarn
ounun kalbi, kendi durumlarn Mslman topraklarnda yaayan kardelerininkiyle karlatrdklarnda kukuyla
dolmaktadr. Nitekim (Mslman topraklarndakiler)
dindalarnn
adaletsizliinden ac ekerken, Frenkler hakkaniyetle davranmaktadrlar.

bn Cbeyir kayglanmakta hakldr,

nk bugnk gney Lbnan yollarnda, sonular ar olan bir gerek
kefetmitir: Frenklerdeki adalet kavray, Usamann vurgulad zere

728/774

baz yanlar itibariyle barbar olarak

nitelendirilebilirse de, toplumlarnn
hak datcs olma stnl vardr.
Vatanda kavram elbette henz yoktur,
ama feodal beyler, valyeler, ruhban,
niversite, burjuvalar ve hatta kfir
kyllerin hepsinin iyice belirlenmi
haklar vardr. Arap Douda mahkeme
usul daha aklcdr; buna karlk
hkmdarn keyfi iktidarnn hibir
snr yoktur. Tccar kentlerin geliimi
ile fikirlerin evrimi bu yzden sadece
gecikmektedir.
Hatta bn Cbeyirin tepkisi daha
dikkatli bir incelemeyi haketmektedir.
Meln dmann niteliklerini kabul
etme drstln gsteriyorsa da,
daha sonra Frenklerin hakkaniyet ve
iyi ynetimlerinin Mslmanlar iin
lmcl bir tehlike oluturduunu
dnerek beddua ve lnetler yadrmaktadr. Nitekim Mslmanlarn,

729/774

refah Frenk topraklarnda bularak

dindalarna
-ve
dinlerinesrt
evirmeleri tehlikesi yok mudur?
Seyyahn tutumu anlalr olmakla
birlikte, kardelerinin iine dtkleri
bir hastaln tehisine yardmc olmaktadr: Araplar, btn Hal Seferleri
boyunca, Batdan gelen yeni fikirlere
almay reddetmilerdir. Ve uradklar saldrnn en felketli etkisi
muhtemelen budur. stilac asndan,
fethedilen halkn dilini renmek bir
becerikliliktir; yenikler iin ise fatihin
dilini renmek bir uzlama, hatta bir
ihanettir. Bylece ok sayda Frenk
Arapa renirken, lke halk, birka
hristiyann dnda Batllarn dili
karsnda kaytsz kalmtr.
rnekleri oaltmak mmkndr,
nk Frenkler Suriyede, spanyada
olduu kadar Sicilyada da btn alanlarda Arap okulundan gemilerdir. Ve

730/774

buralarda rendikleri daha sonraki

gelimeleri iin mutlaka gerekliydi. Eski
Yunan
uygarlnn
miras,
Bat
Avrupaya ancak evirmen ve erhedici
Araplar
araclyla
aktarlabilirdi.
Frenkler,
tp,
astronomi,
kimya,
corafya, matematik, mimari alanlarndaki bilgilerini Arapa kitaplardan
edinmiler; bu kitaplar zmlemiler,
taklid etmiler, sonra amlardr. Ne
kadar da ok kelime buna hl tanklk
etmektedir: Znith (semt, yol), nadir
(nadir, semtin tersi), azimut (es-semt,
yol), algbre (el-cebr, zorlama, cebir),
algorithme (el-Havarizminin zel adnn
Latincelemi biimi, Araplardan alnan
ondalk say sistemi) veya daha da basit
olarak chiffre (ifr, boluk, sfr,
Franszcada say, ifre anlamlarn
almtr). Avrupallar endstri alannda
Araplardan kt imalat, deri ileme,
dokumaclk, alkol ve eker damtlmas

731/774

-bu son iki kelime de Arapadan alnmtryntemlerini

alp,
sonra
gelitirmilerdir.
Avrupa
tarmnn
Douyla temas sonucunda ne kadar
zenginletii de unutulamaz: Kays,
patlcan, yabani sarmsak, portakal,
karpuz... Arapa kelimelerin listesi
uzayp gitmektedir.
Hal Seferleri, Bat Avrupa iin ayn
anda hem ekonomik, hem de kltrel
gerek
bir
devrimin
balatcs
olmutur, bu kutsal savalar Douda
uzun bir gerileme ve karanlk dnemine
doru almlardr. Her bir yandan
saldrya urayan Mslman dnyas
kendi zerine kapanmtr. Dayanksz
hale gelmi, savunmaya ekilmi;
hogrsz, ksr olmutur; bunlarn
hepsi, kendini ona nazaran marjinallemi olarak hissettii dnya evriminin srmesi lsnde arlamaktadrlar.
Gelime,
artk
tekidir.

732/774

Modernizm, tekidir. Acaba bu modernizmi reddederek dinsel ve kltrel

kimliini olumlamas m gerekirdi?
Yoksa bunun tersine, kimliini kaybetme tehlikesini gze alarak modernizm
yoluna kararl bir ekilde girmesi mi
gerekirdi? Ne ran, ne Trkiye, ne de
Arap alemi bu ikilemi zmeyi baarabilmitir; ve bugn ite bu nedenden
tr hl zorunlu batllama ile
fazlasyla yabanc dman ar fondamantalizm safhalar arasnda, ou
zaman ani olan geilere tank olmaya
devam edilmektedir.
Barbar olarak tand, yerdii, ama o
zamandan bu yana dnyaya egemen olmay baaran bu Frenklerden hem
bylenen, hem de korkan Arap
dnyas, Hal Seferlerini gerilerde
kalm bir gemiin basit bir dnemi
olarak kabul etmeyi baaramamaktadr.
Araplar ve genelde Mslmanlar, Bat

733/774

karsnda bugn bile hl yedi yzyl

nce bitmi olmas gereken olaylardan
etkilenmeye devam etmektedir.
Oysa nc bin ylnn arefesinde,
Arap dnyasnn siyasal ve dinsel
sorunlar hl Selahaddine, Kudsn
dmesine ve geri alnmasna atfta bulunmaktadrlar. Halk, tpk baz resmi
sylevlerde de olduu gibi, sraili yeni
bir Hal devleti saymaktadr. Filistin
Kurtulu Ordusunun tmeninden
biri hl Hattin, dieri de Ayn Calut
adn tamaktadr. Bakan Nasr,
annn zirvesinde olduu gnlerde, hep
onun gibi Suriye ve Msr -ve hatta Yemeni- birletirmeyi baarm olan Selahaddinle karlatrlmtr. 1956daki
Svey harekt, tpk 1191deki gibi,
Franszlar ve ngilizler tarafndan giriilen bir Hal Seferi saylmtr.
Benzerliklerin
artc
olduklar
dorudur.
Sibt
el-Cevzinin
am

734/774

halknn nnde, Kutsal Kentte dmann egemenliini kabul etmeye cret

eden el-Kmilin ihanetini ifa ettii
duyulduunda, bakan Sedat dnmemek mmkn mdr? Golan veya
Bekaann denetimi iin am ile Kuds
arasndaki
kavga
sz
konusu
olduunda, gemii imdiden ayrmak
nasl mmkn olacaktr? Usamann
istilaclarn askeri stnlne ilikin
fikirleri okunurken, dnceye dalmamak nasl mmkn olacaktr?
Devaml saldrya urayan bir Mslman dnyasnda, zulme urama duygusunun ortaya kmas nlenemez. Bu
duygu, baz fanatik kiilerde tehlikeli
bir saplant haline gelmektedir. 13
Mays 1981de Mehmet Ali Acann
papaya ate ettii ve bunu daha nce
yazd bir mektupta yle aklad
grlmemi
midir?
Hallarn
bakomutan papa II. Johannas Paulusu

735/774

ldrmeye karar verdim. Bu bireysel

eylemin tesinde, Arap Dounun
Baty her zaman doal dman olarak
grd aktr. Ona kar giriilecek
btn hasmane hareketler, ister siyasal,
ister askeri veya isterse petrol alannda
olsunlar, meru bir intikamdan baka
birey deillerdir. Ve bu iki dnya
arasndaki krlmann, bugn Araplar
tarafndan hl bir tecavz olarak
hissedilmeye devam eden Hal Seferleri srasnda meydana geldiinden
kuku duymak mmkn deildir.

NOTLAR VE KAYNAKLAR
Hal seferleri konusunda iki yl boyunca aratrma yapan kimse, ister ksa
bir karlama, isterse inat bir beraberlik olsun, herbiri yaplan alma
zerinde etkili olan ok sayda eser ve
yazarla birarada bulunuyor. Bunlarn
hepsi zikredilmeyi hakediyorsa da, bu
kitabn bak as bir seim gerektiyor.
Nitekim, okurun burada Hal Seferleri
zerine eksiksiz bir kaynaka deil de,
bir baka bak iin gerekli olan bilgi
alannda daha uzaa gitmeye olanak
verecek
kaynaka
aradn
dnyoruz.

737/774

Bu notlarda tr eser yer alacaktr.

nce tabi ki Frenk istilas konusunda
bize tanklklar brakm olan Arap tarihi ve vakanvislerininkiler. Bunlardan,
adlarnn anlatmzda yer allarna
gre blm blm sz edeceiz,
genelde asl dayanamz oluturan
zgn eser ile ulalabilir durumda olan
Fransz evirileri de belirteceiz. Ancak
daha da giri blmnde, talyan
arkiyats
Francesco
Gabrieli
tarafndan oluturulan mkemmel metin derlemesini analm. Bu derleme
Franszcada, Chroniques arabes des croisades, (Sindbad, Paris, 1977) adyla
yaymlanmtr.
kinci trden eserler, Orta a Arap
ve Mslman tarihini Batyla ilikisi
iinde ele almaktadr. Balcalarn
analm:

738/774

E. Asher, A social and economic history

of the near east in the middle ages,
Collins, London, 1976.
C. Cahen, Les peuples musulmans dans
lhistoire mdivale, Institut franais de
Damas, 1977.
M. Hodgson, The venture of islam,
University of Chicago, 1974.
R. Palm, Les Etandards du Prophte,
J.C. Latts, Paris, 1981.
J. J. Saunders, A history of medieval
slam, RKP, London, 1965.
J. Sauvaget, Introduction lhistoire de
lOrient musulman, Adrien-Maisonneuve,
Paris, 1960.
J. Schact, The legacy of islam, Oxford
university, 1974.
E. Sivan, Lislam et la croisade,
Adrien-Maisonneuve, Paris, 1968.
H. Montgomery Watt, linfluence de
lislam sur lEurope mdivale, Geuthner,
Paris, 1974.

739/774

nc trden eserler, Hal Seferlerinin btnsel veya ksmi tarihsel anlatlarna ilikindirler. Zorunlu olarak
paral olan Arap tanklklarn, iki
yzyllk Frenk istilas dneminin
kesintisiz bir anlats halinde bir araya
getirmek iin bunlara bavurmann bizim iin zorunlu olduu kendiliinden
anlalr niteliktedir. Bu notlarda onlar
birok defalar anacaz. Daha imdiden
iki klasik eseri analm: Ren Grousset,
Histoire des Croisades et du royaume
franc du Jrusalem, 3 cilt, Paris, Pion,
1934-1936; Stephen Runciman, A history of the crusades, 3 cilt, Cambridge
university, 1951-1954.

Giri
Arap tarihiler, aktardmz sylevin
el-Haraviye ait olduu konusunda fikir

740/774

birlii
iinde
deillerdir.
aml
vakanvis Sibt bn el-Cevziye gre
(bkz. Blm 12), bu szleri kad
sylemitir. Tarihi bn el-Esir (bkz.
Blm 2), bu szlerin air el-Abiverdiye ait olduunu ve herhalde elHavarinin
yaknmalarndan
esinlendiini sylemektedir. Ancak iin aslna ilikin olarak hibir kuku yoktur:
Bu szler, kadnn ynetimindeki temsilciler kurulunun sarayda halifeye aktarmak
istediklerine
denk
dmektedirler.
Mslman spanyasndaki Valenciadan yola kan bn Cbeyir
(1144-1217), Doudaki yolculuunu
1182-1185 arasnda yapmtr. Gzlemlerini, Franszcas bulunan bir
kitapta (Geuthner, Paris, 1953-1956)
sergilemitir. zgn metin Arapa
olarak yeniden baslmtr (Sader, Beyrut, 1980).

741/774

amda doan ve len bn el-Kalanissi

(1073-1160), kentinde yksek ynetim
grevlerinde bulunmutur. Zeyl Tarih
Dimak (am Tarihine Ek) adnda bir
vekayiname yazmtr. Bunun zgn
metni bir tek 1908 tarihli bir yaynda
bulunmaktadr. zgn eserden ksmlar
ieren, Damas de 1075 1154 adl
Franszca bir metin, 1952de am
Fransz Enstits ve Paristeki AdrienMaisonneuve
yaynevi
tarafndan
yaymlanmtr.

Birinci Blm
bn el-Kalanissiden yaplan alntdaki
Bu yl, hicri 490 yldr. O dnemin
btn Arap tarihi ve vakanvisleri
yaklak olarak ayn yazm yntemini
uygulamaktadrlar: Her yln olaylarn
ou zaman dzensiz bir ekilde

742/774

saymakta,
sonra
ertesi
yla
gemektedirler.
Rum terimi -tekili Rumi*- XX.
yzylda Arap dnyasnn baz blgelerinde Yunanllar deil de, genel olarak
Batllar
belirtmek
iin
kullanlmaktadr.
Emir -el-Amir-, balangta bir
komuta yetkisi stlenen anlamndadr.
Emir el-Mminin inananlarn hkmdardr. Ordudaki emirler, bir bakma
st rtbeli subaylardr. Emir el-cyu
ordunun bakomutandr ve emir elbahr donanma komutandr. Bu kelime
bat dillerine amiral biiminde
gemitir.
Seluklularn kkenini bir esrar
perdesi kuatmaktadr. Kabileye adn
veren Selukun, adlar Mikail ve srail
olan iki olu vard, bu da, slam
Douyu birletiren hanedann hristiyan veya Musevi kkenli olduunu

743/774

dndrtmektedir. Seluklular, Mslman olduktan sonra baz adlarn

deitirmilerdir. zellikle srail,
Arslan halinde Trkletirilmitir.
Danimendname, 1960ta zgn ve
eviri metin olarak stanbul Fransz
Arkeloji
Enstits
tarafndan
yaymlanmtr.

kinci Blm
bn el-Esirin (1160-1233) balca eseri
El-Kmil fi el-Tarih esas olarak Recueil
deshistoriens des croisades, (Paris,
Acadmie des Inscriptions et BellesLettres, 1841-1906) da olmak zere
Franszcada ancak ksmi evirileri bulunmaktadr. El-Kmil fi el-Tarihin 13
cilt olan zgn Arapa metni, 1979da
(Sader, Beyrut) tarafndan yeniden
baslmtr. Dier birok ey arasnda,

744/774

Frenk istilalar X. XI. ve XII. ciltlerde

anlatlmaktadr.
Hahaiyun tarikat iin bkz. V.
Blm.
bn Cbeyirin petrol zikretmesinin
kayna: Voyages, Franszca yayn, s.
268; Arapa yayn, s. 209.
Antakya ve blgesi hakknda daha
fazla bilgi iin bkz. C. Cahen, La Syrie
du nord lpoque des croisades et la
principaut franque dAntioche, Geuthner, Paris, 1940.

nc Blm
Frenk ordularnn 1098de Maarada
giritikleri yamyamlk hareketine ilikin
anlatlar, o dneme ait Frenk kroniklerinde ok sayda ve birbirleriyle uyumlu
bir ekilde yer almaktadrlar. Bu olaya,
Avrupal tarihilerin eserlerinde XIX.

745/774

yzyla kadar ayrntl bir ekilde

rastlanmaktadr. rnein Michaud,
lHistoire des Croisades, 1817-1822, c. 1,
s. 357 ve 577 ile Bibliographie des croisades, s. 48, 76, 183, 248, buna rnektirler. Buna karlk, bu anlatlar XX.
yzylda
-uygarlatrma
grevi
yznden- genelde es geilmektedir.
Grousset, Histoirenn cildinde de
bundan sz etmemekte; Runciman ima
etmekte yetinmektedir: alk kol geziyordu... yamyamlk tek zme benziyordu (op. cit. c. 1, s. 261).
Tafurlar hakknda bkz. J. Prawer,
Histoire du royaume franc de Jrusalem,
C.N.R.S., Paris, 1975, c. 1, s. 216.
Usama bn Munkid iin bkz. VII.
Blm.
Krak des Chevaliers adnn kkeni konusunda bkz. Paul Deschamps, La Toponomastique en Terre sainte au temps

746/774

des croisades, Recueil des Travaux,

Geuthner, Paris, 1955.
Frenkler, vasilevsin mektubunu Austos 1099daki Askalan arpmasndan
sonra
el-Efdalin
adrnda
bulacaklardr.

Drdnc Blm
Nehrlkelbten artc gei konusunda bkz., P, Hitti, Tarih Lbnan,
Asakafa, Beyrut, 1978.
Bohmond, Avrupaya dndkten
sonra Bizans imparatorluunu istila etmeye kalkacaktr. Aleksios, saldry
pskrtmek iin Klarslandan kendisine asker gndermesini isteyecektir.
Bohmond, anlama imzalayarak Rumlarn Antakya zerindeki haklarn kabul etmek zorunda kalacaktr. Bu
aalanma, onu bir daha Douya

747/774

gidemez duruma sokacaktr. Edessa

bugn Trkiyededir, ad Urfadr.

Beinci Blm
Sr arpmas ve bu kente ilikin herey konusunda bkz. M. Chehab, Tyr
lpoque des croisades, Adrien-Maisonneuve, Paris, 1975.
Halepli Kemaleddin bn el-Azim
(1192-1262), kentinin tarihini yazma
iiyle hayatnn yalnzca ilk blmnde
uramtr. Siyasal ve diplomatik faaliyetler ile Suriye, Irak ve Msra yapt
ok saydaki yolculuktan tr, vekayisini 1223te kesmitir. Halep Tarihinin
zgn metni, 1968de am Fransz Enstits tarafndan yaymlanmtr. u
anda hibir Franszca metin yoktur.
lgazi ile Antakya ordusu arasndaki
arpmann yeri, kaynana gre farkl

748/774

ekillerde adlandrlmtr: Sarmeda,

Darb Sarmada, Tel Akibrin... Frenkler
buraya Ager sanguinis (Kanl Tarla)
adn takmlardr.
Hahaiyun konusunda bkz. M. Hodgson, The order of Assassins, La Haye,
Mouton, 1955.

Altnc Blm
amda 1154te kurulan hastane 1899a
kadar alacak, bu tarihte okula
dntrlecektir.
Zenginin babas Aksungur, 1094e
kadar Halep valilii yapmtr. Rdvann babas Tutu tarafndan ihanetle
sulanarak kafas kesilmitir. Bunun
zerine gen Zengiyi Musul valisi Krboa yanna alm, onu yetitirmi ve
btn arpmalara gtrmtr.

749/774

Zmrd sultan, eski Musul valisi emir

Cavlnn kzvd.

Yedinci Blm
Frenklerin Suriyeye gelmelerinden iki
yl nce, 1095te doan, Kudsn alnmasndan bir yl sonra, 1188de len
emir Usama bn Munkid, Hal Seferlerinin Arap tanklar iinde ayr bir yere
sahiptir. Yazar, diplomat, siyaseti olan
Usama, Nureddin, Selahaddin, Muyiniddin Unar, kral Foulqueu ve birok
bakasn ahsen tanmtr. Hrsl,
entrikac, fesatdr ve bir Fatmi
halifesi ile bir Msrl veziri katlettirmekle, amcas Sultan ve hatta dostu
Muyiniddini devirmek istemekle itham
edilmitir. Fakat ondan geriye, gene de
okumu ince bir insan, dikkatli bir gzlemci ve mizah yn gelimi bir insan

750/774

imgesi kalmtr. Usamann esas eseri

olan zyaam yks, 1893te Pariste
H. Derenbourgun gayretleriyle yaymlanmtr. erhedilmi ve ok gzel resimlerle bezenmi bir Franszca yayn,
1983te Andr Miquel tarafndan, Des
enseinements de la vie, Paris, Imprimerie
Nationale, balyla kartlmtr.
Edessa arpmas hak. bkz. J.B. Chabot, Un pisode de lhistoire des
croisades, Mlanges..., Geuthner, Paris,
1924.

Sekizinci Blm
Zenginin olu ve onun dnemi
hakknda daha fazlasn renmek iin
bkz. N. Eliseeff, Nur-ad-Din, un grand
prince musulman de Syrie au temps des
croisades, am, Institut Franais, 1967.
Noureddin (Nureddin) ile Nur-ad-Din

751/774

arasndaki yazl fark, bizi burada, uzman olmas gerekmeyen bir okuyucuya
ynelik bu kitapta Arapann akademik
yazln benimsemediimizi belirtmek
zorunda brakmaktadr *.
Hkmdarlarn -Nureddin de dahilbirinci meru gelir kayna, dmandan
elde edilen ganimetten aldklar payd:
Altn, gm, at, kle olarak satlan
esirler. Bu klelerin fiyatnn ok sayda
olduklarnda
hissedilir
lde
dtn vakanvisler belirtmektedirler; bir erkek kle ile bir ift
papucun takas edildii bile olmaktayd.
Btn Hal Seferleri boyunca, iddetli depremler meydana gelip Suriyeyi
harabeye evirecektir. 1157deki en
mthii olmusa da, byk bir deprem
olmadan geen tek bir on yl bile
olmamtr.

752/774

Dokuzuncu Blm
Nilin bugn kurumu olan dou kolu
Plusiaque
kol
olarak
adlandrlmtr, nk bu kol antik
Pluse kentinden gemekteydi ve
Sebhat el-Bardavil (Baudouin lagnas)
yaknlarnda denize dklmekteydi.
Eypn ailesi, Selahaddinin bu
kentte doumundan ksa bir sre sonra,
1138de Tikritten ayrlm olmaldr.
nk irkuh, kendi demesine gre, bir
kadnn inenen onurunun intikamn
almak zere bir adam ldrmek
zorunda kalmt.
Kuzey Afrika kkenli olan Fatmiler,
Msr 966-1171 arasnda ynetmilerdir. Kahireyi onlar kurmulardr. Peygamberin kz Fatma ile iilii ilham
eden Aliye mensup olduklarn iddia
etmilerdir.

753/774

artc Msr arpmasndaki kader

deimeleri konusunda bkz. G. Schlumberger, Campagnes du roi Amaury 1er de
Jrusalem en Egypte, Paris, Plon, 1906.

Onuncu Blm
Selahaddinin birok mesaj gibi
Haleplilerin
mektubu
da
aml
vakanvis Ebu emann (1203-1267)
ki Bahe Kitab (Livre des deu Jardins)
adl eserinde yer almaktadr. Bu eser,
baka yerde bulunmas olanaksz ok
sayda resmi belgeyi derleyen deerli
bir almadr.
Bahaeddin bn addad (1145-1234),
Selahaddinin
hizmetine
Hattin
savandan ksa bir sre nce girmitir.
Sultann lmne kadar onun srda ve
danman olarak kalmtr. Onun
yazd Selahaddin biyografyas, Beyrut

754/774

ve Pariste (Mditerrane, 1981) yaknlarda zgn ve eviri metin halinde

yaymlanmtr.
Keraktaki dnde soylu davranlar
yalnzca Selahaddinden gelmemitir.
Gen damadn annesi, dne o da
katlsn diye, kuatma komutanna ok
zenle
hazrlanm
yemekler
gndermitir.
Selahaddinin
olunun
Hattin
savana ilikin tankl, bn el-Esir
tarafndan IX. cilt, hicri 583 ylnda
zikredilmitir.
Selahaddinin hizmetine girmeden
nce Nureddinle alan madeddin elsfahani (1125-1201), ok sayda tarih
ve edebiyat kitab, esas olarak da
deerli bir iir antolojisi yaymlamtr.
Olaanst tumturakl olan slubu,
yaad olaylara ilikin tanklnn
deerini biraz drmtr. Suriye ve
Filistinin Selahaddin Tarafndan Fethine

755/774

ilikin anlats, Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres tarafndan yaynlanmtr (Paris, 1972).

On Birinci Blm
Mslman inancna gre, Tanr peygamberi bir gece mucizevi bir yolculukla Mekkeden el-Aksaya, sonra da
gklere gtrmtr. Burada Kitapl
dinlerin srekliliinin simgesi olarak
sa ve Musayla bir buluma olmutur.
Arap, Ermeni veya Rum btn Doulular asndan, sakal erkekliin bir
iaretidir. Frenk valyelerin ounun
yznn tral olmas, bunlar elendiriyor, bazen de kzdryordu.
Selahaddin konusunda yazlm ok
sayda Bat eserinden, S. Lane-Poel,
Saladin and the fall of the kingdom of Jerusalem, Londra, 1898 adl kitab

756/774

hatrlatmak gerekir. Ne yazk ki bir

sreden beri unutulmu olan bu eser,
Beyrutta (Khayats, 1964) yeniden
baslmtr.

On kinci Blm
El-Kmil, bar salama gibi bouna bir
umutla Douya gelmi olan Assisili
aziz Francescoyu konuk etmie benzemektedir. Onu sempatiyle dinlemi ve
refakatilerle Frenklerin kampna uurlamadan nce ona armaanlar vermitir. Bizim bilgimiz dahilindeki hibir
Arap
kayna
bu
olay
zikretmemektedir.
aml hatip ve vakanvis Sibt bn elCevzi (1186-1256), hacimli bir evrensel
tarih
yaymlamtr.
Miratzzaman
(Zamann Aynas) adn tayan bu

757/774

kitaptan
ancak
baz
paralar
baslmtr.
mparatorun artc kiilii konusunda bkz. Benoist-Meschin, Frdric
de Hohenstaufen ou le rve excommuni,
Paris, Perrin, 1980.

On nc Blm
Mool tarihi konusunda bkz. R. Grousset, LEmpire des steppes, Paris, Payt,
1939. IX. Louis ile Eyp arasndaki
mektuplama, Msrl vakanvis elMakrizi
(1364-1442)
tarafndan
aktarlmtr.
Diplomat ve kanun adam olan Cemaleddin bn Vasl (1207-1298), Eyyubi dnemini ve Memlk dneminin
ban kapsayan bir vekayiname brakmtr. Bildiimiz kadaryla, eseri hi
baslmamtr,
ama
Michaud
ve

758/774

Gabrieli, op. cit.de para evirileri

bulunmaktadr.
Alamut
kalesinin
yklmasndan
sonra, Hahaiyun tarikat daha barl
bir biim altnda srmtr: Hasan esSabbahn dorudan ardl olan Aa
Hann mritleri olan smaililer.

On Drdnc Blm
Aybek ile ecere ed-Dorun lmlerinin
burada verdiimiz deikesi bir Orta
a halk destan olan Siretlmelik ezZahir Baybarstan alnmadr (AsSakfiya, Beyrut).
Sultan Baybars ile Kalavunun ktipleri olan Msrl vakanvis bn Abdlzahir (1223-1293), balca eseri olan
Baybarsn Hayatnn, cahil bir yeen
tarafndan zetlendiini grme talihsizliine uramtr. Bu yeen, bize

759/774

budanm ve yavan bir metinden baka

birey brakmamtr. zgn eserden
bize kadar ulaabilen birka para, gerek bir yazar ve tarihi yeteneini ak
etmektedir.
Zikrettiimiz btn Arap vakanvis
ve tarihilerinin iinde, devlet ynetmi
tek kii Ebul-Fidadr (1273-1331).
Aslnda Hama emirliinin ok kk
olduu dorudur, zaten bu durum bu
Eyyubi emirinin zamannn ounu ok
sayda eser yazmaya ayrmasna olanak
vermitir. Bunlarn arasnda Muhtasar
tarih el-beer (nsanlk Tarihinin zeti)
de yer almaktadr. Bu eserin zgn
metni ve evirisine, daha nce zikredilen Recueil des historiens des croisadesa
baklabilir.
Trablusam zerindeki Bat egemenliinin 1289da sona ermesine ramen,
kentte ve komu blgelerde ok sayda
Frenke ad bugne kadar devam

760/774

etmitir: Ancul (Anjoudan), Duvehi

(Douaiden), Dekiz (de Guiseden),
Dabliz (de Bliseden), anbur (Chamborddan), anfur (Chamfortdan), Frenciye (Frank, Frenkten).
Kaynaklar zerindeki bu ku uuunu
tamamlamadan nce, unlar da
zikredelim:
Z. Oldenbourg, les Croisades, Paris,
Gallimard, 1965. Dou hristiyanlarnn
duyarlna ilikin bir anlat.
R. Pernoud, les Hommes des croisades,
Paris, Talandier, 1977.
J. Sauvaget, Historiens Arabes, Paris,
Adrien-Maisonneuve, 1946.

KRONOLOJ
STLA NCES
622
Peygamber
Muhammedin
Mekkeden Medineye hicreti; Mslman takviminin balangc.
638 Halife merin Kuds almas.
VII. ve VIII. yzyllar Araplarn,
ndsten Pirenelere uzanan devasa bir
imparatorluk kurmalar.
809 Halife Harun er-Reidin lm;
Arap imparatorluu zirvesinde.
X. yzyl Uygarlklarnn hl
geliiyor olmasna ramen, Araplar siyasal bir gerilemeye tank olurlar.

762/774

Halifeleri iktidarlarn ranl ve Trk

askerlere kaptrmlardr.
1055 Seluklu Trklerinin Badata
egemen olmalar.
1071
Seluklular
Bizansllar
Malazgirtte ezer ve Kk Asyay ele
geirirler. Ksa bir sre sonra, Msr hari btn mslman Dounun denetimini ele geirirler.

STLA
1096 znik sultan/Klarslan, Pierre
lErmite komutasndaki bir Frenk istila
ordusunu ezer.
1097 lk byk Frenk seferi. znik
alnr ve Klarslan Dorlaionda yenilir.
1098 Frenkler Edessay, sonra Antakyay alrlar ve Musul valisi Krboann ynetimindeki bir Fransz

763/774

yardm ordusunu yenerler. Maarada

yamyamlk olay.
1099 Kudsn dmesi, arkasndan
katliam ve yama. Msr yardm
ordusunun bozgunu. am kads elHaravi, mslman yneticilerin istila
karsndaki eylemsizliini ifa etmek
zere bir mlteci kurulunun banda
Badata gider.

GL
1100 Edessa kontu Baudouin Beyrut
yaknndaki bir pusudan kurtulur ve
kendini Kuds kral iln eder.
1104 Harranda mslman zaferi,
Frenklerin douya doru ilerlemelerini
nler.
1108 Tel-Bairdeki ilgin arpma:
ki mslman-Frenk koalisyonu kar
karya.

764/774

1109 ki bin gnlk kuatmadan

sonra Trablusamn dmesi.
1110 Beyrut ve Saydann dmesi.
1111 Halep kads bn el-Haab,
Frenk ordusuna mdahale etmesini
istemek zere Badat halifesine kar
bir ayaklanma dzenler.
1112 Srlularn muzaffer direnileri.
1115 Suriyenin mslman ve Frenk
hkmdarlarnn sultan tarafndan gnderilen bir orduya kar ittifak
kurmalar.
1119 Halepin efendisi lgazi, Frenkleri Sarmedada ezer.
1124 Frenkler Sru ele geirirler:
Artk Askalan hari btn sahil kesimi
onlarn igali altndadr.
1125 bn el-Haab Hahaiyun
tarafndan ldrlr.

765/774

KARI SALDIRI
1128 Frenklerin ama kar kuvvet
kullanma giriimlerinin baarszl,
Zengi Halepin efendisi.
1135 Zengi am ele geirmeyi dener, baaramaz.
1137 Zengi, Kuds kral Foulque
esir eder, sonra brakr.
1138 Zengi bir Frenk-Bizans koalisyonunu yener; eyzer arpmas.
1140 am ile Kuds Zengiye kar ittifak yapar.
1144 Zengi, Edessay ele geirir,
bylece drt Dou Frenk Devletinin
birincisini ykar.
1146 Zenginin katledilmesi. Olu
Nureddin Halepte onun yerine geer.

766/774

ZAFER
1148 Almanya imparatoru Conrad ve
Fransa kral VII. Louisnin ynetimindeki yeni bir Frenk ordusunun am
nnde bozguna uramas.
1154 Nureddin amn denetimini ele
geirerek, Mslman Suriyeyi kendi
egemenlii altnda birletirir.
1163-1169 Msr iin mcadele.
Nureddinin komutan irkuh, sonunda
bu mcadeleyi kazanr. Vezir iln
edildikten iki ay sonra lr. Yeeni Selahaddin onun yerine geer.
1171 Selahaddin Fatmi halifeliini
kaldrr. Msrn tek efendisi olarak
Nureddinle atmaya girer.
1174 Nureddin lr. Selahaddin
am ele geirir.
1183 Selahaddin Halepi ele geirir.
Msr ve Suriye artk onun ynetiminde
birlemitir.

767/774

1187 Zafer yl. Selahaddin, Frenk

ordularn Taberiye gl yaknndaki
Hattinde ezer. Kuds ve Frenk topraklarnn byk blmn geri alr.
Ksa bir sre sonra iglcilerin elinde
yalnzca Sr, Trablusam ve Antakya
kalr.

ERTELEME
1190-1191 Selahaddin Akk nnde
baarszla urar. ngiltere kral
Arslan Yrekli Richardn mdahalesi,
Frenklerin sultandan birok kenti geri
almalarna olanak salar, ama Kuds
geri alamazlar.
1193 Selahaddin, elli be yanda
amda lr. Birka yllk i savan
sonunda, imparatorluu kardei elAdilin ynetiminde tekrar birleir.

768/774

1204 Frenkler Konstantinopolisi ele

geirirler, ehri yamalarlar.
1218-1221 Frenkler Msr istila
ederler. Dimyat alrlar ve Kahireye
ynelirler, ama sultan el-Kmil (elAdilin olu), sonunda onlar pskrtr.
1229 El-Kmil, Kuds imparator
Friedrich von Hohenstaufene teslim
ederek, Arap dnyasnda bir fke
frtnasnn patlamasna neden olur.

KOVULMA
1244 Frenkler Kuds sonuncu defa
kaybederler.
1248-1250 Fransa kral IX. Louis
Msr istila eder, yenilir ve esir der.
Eyyubi hanedan der, yerine Memlkler geer.
1258 Cengiz Hann torunu Mool
han Hlg, Badat yerle bir eder,

769/774

halk katleder ve sonuncu Abbasi

halifesini ldrr.
1260 Halep, sonra da am igal
eden Mool ordusu, Filistindeki Ayn
Calut arpmasnda yenilir. Memlk
sultanlnn bana Baybars geer.
1268 Baybars, Moollarla ittifak yapm olan Antakyay ele geirir. Ykm
ve katliam.
1270 IX. Louis, baarsz bir istila giriimi srasnda Tunus yaknlarnda lr.
1289 Memlk sultan Kalavun Trablusam ele geirir.
1291 Kalavunun olu sultan Halil,
Akky alarak, Doudaki iki yzyllk
Frenk mevcudiyetine son verir.

Amin Maalouf
1949
ylnda
Lbnanda
dodu.
1976
ylndan
bu
yana Fransada
yayor
ve
yaptlarn
Franszca yazyor. Amin Maalouf ekonomi ve toplumbilim okuduktan sonra
gazetecilik yapt. Yaptlarnda Asya ve
Akdeniz
kltrlerini,
efsane
ve
sylencelerini tarihsel bir bak as
ekseninde ileyen yazar, aralarnda
Trkiye de olmak zere, dillerine evrildii btn lkelerde ilgiyle karlanmtr. Bir yanyla Hristiyan, Mslman, Trk, Krt ve Ermeni nitelikler
tadn, bir yanyla da Fransa ve
Avrupaya ait olduunu syleyen
Amin Maalouf alt roman yaynlad:
Afrikal Leo (1986), Semerkant (1988),

771/774

Ik Baheleri (1991), Beatriceden

Sonra lk Yzyl (1992), Tanios Kayas
(1993), Dounun Limanlar (1996)

Efrenk: Arapas Franc, Osmanlcada

Efrenc ve Frenk haline gelmi, biz de
Frenk'i tercih ettik. (Mehmet Ali
Klbay)
Edessa: Urfa
Fief: Timar, yurtluk, malikne
* Malouf yanlyor. Rum ad hali, Rumi
sfat hali olup, Romal, Arap
dnyasnn dndan ve bazen de
Batl anlamna gelir, rnein Rumi
Trkler gibi -.n.
El-Kmil fi el-Tarih: Tarihte Mkemmellik. Malouf, kitabn zgn adn elKmil fit-Tarih olarak, evirisini de
Mkemmel Tarih olarak yanl veriyor
-.n.
* Biz de ayn nedenden tr bu adlarn Trk tarih eserlerindeki genel
yazl biimlerini benimsedik -.n.
Pluse: Latince Pelusium: "amurlu
Kent", Eski Msrcas Sa'inu veya Per

773/774

Amun (Amon'un Yeri), bugn Teli

Farama -.n.

@Created by PDF to ePub